PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
1
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I FINANCËS
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI IRREZIKUT të TREGUT NËPËRMJET METODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
(VaR)
DOKTORANT DREJTUES SHKENCORPetër Saraçi, MBF Prof. Dr. Halit Xhafa
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
2
Dedikuar falimjes sime
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
3
Falenderim
Falenderoj përzemërshit Prof.Dr. Halit Xhafa, gjithmonë disponibël dhe i papërtueshëm për
të ndihmuar në realizimin e këtij punimi.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
4
Abtrakti
Ky pynim synon të shpjegojë çështjet që lidhen me rrezikun e normës së interesit me një fokus të
veçantë në vlerësimin korrekt të kontratave të këmbesave me përmbajtje opsionale.
Këto kontrata nënshkruhen nga banka, operator publikë (lokal dhe qëndror) si dhe kompani financiare
private, me qëllim menaxhimin e rrezikut ndaj normës së interesit por në disa raste mosvlerësimi si
duhet i elementëve prezente në kontratë sjell një sipërmarrje të lartë të rrezikut jo në përputhje me
qëllimin e nëshkrimit të saj.
Kompleksiteti i këtyre kontratave është i lartë për shkak të aplikimit të inxhinierisë financiare gjë që
e bën shumë të vështirë vlerësimin korrekt të tyre. Për të realizuar vlerësimin korrekt të rrezikut është
aplikuar teoria e Vlerës në Rrezik (VaR) në bashkërëndim me strest testet, gjë e cila na lejon analizën
dhe kuantifikimin e rreziqeve të ndërmarra nga kontratat e këmbesave me përbërje opsionale.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
5
Abstract
This thesis, aims at particularly explaining the issues related to interest-rate risk with a special focus
on the correct evaluation of the offered products not only through a pricing strategy, but also by going
a step ahead, thus by applying a VAR (Value at Risk) methodology, which enables the analysis and
quantification of the taken risks. The necessary material for the evaluation of the contractual
relationships, which are traded by banks, public authorities, private companies, with regard to the
covering of the interest-rate risk.
Some of the most used mathematical models for the evaluation of obligations and all interest-based
derivatives are presented in this work in order to comprehend the strategies that are used to evaluate
these contracts aiming at the protection by the non-favourable variations of the interest-rate.
Three different models – which by their composition lead to diverse evaluations though they remain
coherent concerning the risk evaluations – have been used in the evaluation of contracts.
The final objective is to analyse a particular type of derivatives on the interest-rate, with the finality
of covering from the interest-rate. The complexity of this type of financial instrument and the high
level of financial engineering inherent in these instruments render difficult to evaluate this type of
contracts. After the pricing analysis a successive step is taken in which it is observed that by applying
the Value-at-Risk methodology, it can be seen that the contract brings considerable loss in case of a
non-favourable variation of the interest-rate, thus bringing significant losses.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
6
Tabela e Përmbajtjes
Hyrje................................................................................................................................................. 141. Qëllimi .................................................................................................................................... 15
1.1. Objektivat e studimit.................................................................................................... 151.2. Hipoteza ....................................................................................................................... 161.3. Pyetje kërkimore .......................................................................................................... 161.4. Metodologjia ................................................................................................................ 161.5. Rëndësia e punimit....................................................................................................... 181.6. Kufizimet ..................................................................................................................... 181.7. Struktura e punimit....................................................................................................... 19
Kapitulli 2 ....................................................................................................................................... 202. Rishikim Literature ................................................................................................................. 20
2.1. Vlera në Rrezik (VaR) ................................................................................................. 202.1.1. Llogaritja e Vlerës në Rrezik ................................................................................... 232.1.2. Vlera në Rrezik (VaR) për shpërndarje të përgjithshme.......................................... 242.1.3. Vlera në Rrezik (VaR) për shpërndarjet parametrike .............................................. 252.1.4. Qasja variancë - kovariancë ..................................................................................... 262.1.5. Vlera në rrezik sipas qasjes së aktiveve normale ..................................................... 292.1.6. Portofoli Normal ...................................................................................................... 302.1.7. Qasja Delta Normale ................................................................................................ 302.1.8. Qasja Delta Gama .................................................................................................... 322.1.9. Qasja Delta Gamma e Wilson.................................................................................. 332.1.10. Metoda e Simulimit Historik.................................................................................... 362.1.11. Simulimi Monte Karlo ............................................................................................. 392.1.12. VaR Marzhinal ......................................................................................................... 412.1.13. Vlera në Rrezik Rritëse ............................................................................................ 422.1.14. Vlera në Rrezik e strukturuar ................................................................................... 432.2. Vlera në Rrezik për instrumentat mbi normat e interesit ............................................. 432.2.1. Modelimi i opsioneve mbi normën e interesit me modelet evolutive...................... 482.2.2. Modelet e Ekuilibrit ................................................................................................. 492.2.3. Modeli i Vasiçek ...................................................................................................... 512.2.4. Modeli i Cox, Ingersoll dhe Ross............................................................................. 532.2.5. Model i Black........................................................................................................... 56
Kapitulli 3 ........................................................................................................................................ 583. Bankat dhe kriteret e kapitalizimit .......................................................................................... 58
3.1. Akordi i Basel .............................................................................................................. 583.2. Akordi Basel 2 ............................................................................................................. 613.3. Akordi i ri i Baselit: Basel 3......................................................................................... 683.4. Veprimtaria Bankare dhe rreziku ne sektorin bankar .................................................. 733.4.1. Menaxhimi i rrezikut................................................................................................ 763.5. Grupi i menaxhimit të rrezikut..................................................................................... 773.5.1. Grupi i menaxhimit të Aktiveve dhe Pasiveve......................................................... 783.5.2. Filozofia e rrezikut ................................................................................................... 793.6. Parimet udhëzuese........................................................................................................ 793.7. Përkufizimet e rrezikut................................................................................................. 813.7.1. Rreziku i Kredisë ..................................................................................................... 813.7.2. Rreziku Ligjor .......................................................................................................... 823.7.3. Rreziku i Likuiditetit ................................................................................................ 823.7.4. Rreziku i Tregut ....................................................................................................... 833.7.5. Rreziku Operacional ................................................................................................ 83
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
7
3.7.6. Rreziku i Reputacionit ............................................................................................. 833.7.7. Rreziku Strategjik/Biznesit ...................................................................................... 83
KAPITULLI 4.................................................................................................................................. 844. Tipologjitë kryesore të këmbesave për menaxhimin e rrezikut .............................................. 84
4.1. Këmbesat mbi kursin të këmbimit ............................................................................... 884.2. Këmbesat në monedha vëndase ................................................................................... 884.3. Strategjitë për mbulimin nga rreziku i normës së interesit .......................................... 894.4. Këmbesat mbi normat e interesit (IRS)........................................................................ 90
KAPITULLI 5.................................................................................................................................. 945. Modeli i përfituar mbi vlerësimin këmbesave me opsione mbi normat e interesit ................. 94
5.1. Vlerësimi i përbërësve opsionalë të kontratave ........................................................... 995.1.1. Zbatimi i modelit të Black ..................................................................................... 1015.1.2. Zbatimi i modelit të Cox Ingersoll Ross ................................................................ 1035.1.3. Zbatimi i modelit Hull White................................................................................. 1065.2. Vlerësimi i instrumentit të këmbesës plain vanilla .................................................... 1095.3. Simulimi i Vlerës në Rrezik....................................................................................... 1115.3.1. Politika VaR në menaxhimin e rrezikut të tregut................................................... 1135.3.2. Rregullorja përkatëse për funksionimin e modelit të brendshëm VaR .................. 1175.3.3. Faktorët e rrezikut dhe rreziku i përqëndrimit ....................................................... 1195.3.4. Roli i zyres së Analizës sasiore të rrezikut ............................................................ 1215.3.5. Raportimi i funksionimit të Modelit VaR dhe Rezultatet ...................................... 1225.3.6. Transparenca dhe analiza e perfitimit nga modeli ................................................. 1225.3.7. Raportimi i i rezultateve......................................................................................... 1235.4. Vlefshmëria dhe rishikimi i Modelit VaR të përdorur ............................................... 1245.4.1. Vlerësimi i modelit në mënyrë të pavarur.............................................................. 1245.5. Analiza e të dhënave të pyetësorit.............................................................................. 1285.5.1. Analiza e pyetje kërkimore .................................................................................... 131
PËRFUNDIME .............................................................................................................................. 133REKOMANDIME ......................................................................................................................... 135REFERENCA ................................................................................................................................ 136Apendiks: Pyetësor ........................................................................................................................ 139
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
8
Lista e Tabelave
Tabela 1: Koeficientët e ponderimit në rregulloren e Basel 1 ...........................................................60Tabela 2: Indikatoret e Vleresimit ne Basel 2....................................................................................64Tabela 3: Pasuria Bazë dhe shtesë .....................................................................................................71Tabela 4: Përmbledhje e detyrave dhe organeve të kontrollit në menaxhimin e rrezikut te tregut ...76Tabela 10: Ecuria e normave te interesit dhe normave te kembesave ...............................................85Tabela 11: Analiza e këmbesave me përbërje opsionale ...................................................................97Tabela 12: Analiza e kurbës forward e përfituar nga Bloomberg......................................................99Tabela 13: Zbatimi i metodës Bootstrap............................................................................................99Tabela 14: Analiza e kontratave sipas modelit të Black ..................................................................101Tabela 15: Simulimi i normës së interesit sipas modelit CIR..........................................................105Tabela 16: Krahasimi i vlerës së tregut të opsioneve dhe vlera e përfituar nga simulimet .............107Tabela 17: Të dhënat e përfituara nga simulimi Monte Carlo .........................................................112Tabela 5: Përshkrimi i modelit të brendshëm ..................................................................................114Tabela 6: Përparësitë dhe dobësitë e metodologjive VaR................................................................116Tabela 7: Rreziku i tregut dhe kërkesat për kapital rregullator........................................................118Tabela 8: Modeli Standard i VaR ....................................................................................................120Tabela 9: Rolet dhe Përgjegjësitë.....................................................................................................126Tabela 18: Analiza e Regresionit Multinomial Logistic ..................................................................128Tabela 19: Tabela e kryqëzuar: Institucionet dhe rreziku i opsioneve të fshehta ............................131Tabela 20: Tabela e kryqëzuar: Institucionet dhe shkalla e pajtueshmërisë me përdorimin e kontratave..........................................................................................................................................................131Tabela 21: Tabela e kryqëzuar: Cila nga metodologjitë është më e përshtatshme në llogaritjen e Vlerësnë Rrezik? ........................................................................................................................................131Tabela 22: Tabela e kryqëzuar: Tipologjia e kontratave dhe mbrojtja efektive ..............................132Tabela 23: Tabela e kryqëzuar: Efektiviteti i përdorimit të metodës se stres testit për përceptimin evlerës në rrezik? ...............................................................................................................................132
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
9
Lista e figurave
Figurë 1: Trajtim i rrezikut të kredisë me metodën standarde dhe me indiktorë të brëndshëm.........63Figurë 2: Vlerësim i rrezikut të kredisë në Basel 2...........................................................................65Figurë 3: Marrëdhëniet shkakësore ndërmjet kategorive të ndryshme të rrezikut.............................75Figurë 4: Diagrama e funksionimit të menaxhimit të rrezikut...........................................................77
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
10
Lista e Ekuacioneve
Ekuacioni 1 ........................................................................................................................................20Ekuacioni 2 ........................................................................................................................................21Ekuacioni 3 ........................................................................................................................................24Ekuacioni 4 ........................................................................................................................................24Ekuacioni 5 ........................................................................................................................................24Ekuacioni 6 ........................................................................................................................................24Ekuacioni 7 ........................................................................................................................................24Ekuacioni 8 ........................................................................................................................................25Ekuacioni 9 ........................................................................................................................................25Ekuacioni 10 ......................................................................................................................................25Ekuacioni 11 ......................................................................................................................................25Ekuacioni 12 ......................................................................................................................................25Ekuacioni 13 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 14 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 15 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 16 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 17 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 18 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 19 ......................................................................................................................................27Ekuacioni 20 ......................................................................................................................................28Ekuacioni 21 ......................................................................................................................................28Ekuacioni 22 ......................................................................................................................................28Ekuacioni 23 ......................................................................................................................................28Ekuacioni 24 ......................................................................................................................................29Ekuacioni 25 ......................................................................................................................................30Ekuacioni 26 ......................................................................................................................................31Ekuacioni 27 ......................................................................................................................................31Ekuacioni 28 ......................................................................................................................................32Ekuacioni 29 ......................................................................................................................................32Ekuacioni 30 ......................................................................................................................................32Ekuacioni 31 ......................................................................................................................................33Ekuacioni 32 ......................................................................................................................................33Ekuacioni 33 ......................................................................................................................................33Ekuacioni 34 ......................................................................................................................................34Ekuacioni 35 ......................................................................................................................................34Ekuacioni 36 ......................................................................................................................................34Ekuacioni 37 ......................................................................................................................................34Ekuacioni 38 ......................................................................................................................................35Ekuacioni 39 ......................................................................................................................................37Ekuacioni 40 ......................................................................................................................................39Ekuacioni 41 ......................................................................................................................................40Ekuacioni 42 ......................................................................................................................................40Ekuacioni 43 ......................................................................................................................................40
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
11
Ekuacioni 44 ......................................................................................................................................41Ekuacioni 45 ......................................................................................................................................41Ekuacioni 46 ......................................................................................................................................41Ekuacioni 47 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 48 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 49 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 50 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 51 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 52 ......................................................................................................................................42Ekuacioni 53 ......................................................................................................................................43Ekuacioni 54 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 55 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 56 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 57 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 58 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 59 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 60 ......................................................................................................................................45Ekuacioni 61 ......................................................................................................................................46Ekuacioni 62 ......................................................................................................................................46Ekuacioni 63 ......................................................................................................................................46Ekuacioni 64 ......................................................................................................................................47Ekuacioni 65 ......................................................................................................................................47Ekuacioni 66 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 67 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 68 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 69 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 70 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 71 ......................................................................................................................................48Ekuacioni 72 ......................................................................................................................................49Ekuacioni 73 ......................................................................................................................................49Ekuacioni 74 ......................................................................................................................................50Ekuacioni 75 ......................................................................................................................................50Ekuacioni 76 ......................................................................................................................................50Ekuacioni 77 ......................................................................................................................................51Ekuacioni 78 ......................................................................................................................................51Ekuacioni 79 ......................................................................................................................................51Ekuacioni 80 ......................................................................................................................................52Ekuacioni 81 ......................................................................................................................................52Ekuacioni 82 ......................................................................................................................................52Ekuacioni 83 ......................................................................................................................................52Ekuacioni 84 ......................................................................................................................................52Ekuacioni 85 ......................................................................................................................................53Ekuacioni 86 ......................................................................................................................................53Ekuacioni 87 ......................................................................................................................................54Ekuacioni 88 ......................................................................................................................................54
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
12
Ekuacioni 89 ......................................................................................................................................54Ekuacioni 90 ......................................................................................................................................55Ekuacioni 91 ......................................................................................................................................55Ekuacioni 92 ......................................................................................................................................55Ekuacioni 93 ......................................................................................................................................57Ekuacioni 94 ......................................................................................................................................57Ekuacioni 95 ......................................................................................................................................57Ekuacioni 96 ......................................................................................................................................57Ekuacioni 97 ......................................................................................................................................59Ekuacioni 98 ......................................................................................................................................62Ekuacioni 99 ......................................................................................................................................92Ekuacioni 100 ....................................................................................................................................92Ekuacioni 101 ..................................................................................................................................106
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
13
Lista e shkurtimeve VaR – Vlera në Rrezik BCBS - Basel Committee on Banking Supervision BIS – Bank for international settlement OSCE - Organization for Security and Co-operation in Europe ARCH - AutoRegressive Conditional Heteroskedasticity GARCH - Generalized AutoRegressive Conditional Heteroskedasticity GMR - Grupi i menaxhimit të rrezikut
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
14
HYRJE
Nga momenti i parë i fillimit të këtij punimi, në vendet Europiane filluan të shfaqen edhe rastet e
institucioneve publike vendore të cilat filluan të kenë humbje të larta nga kontratat e nënshkruara si
dhe nga operatorë ekonomik privatë që kaluan në falimentin financiar për shkak të ecurisë së
dëmshme të kontratave të nënshkruara.
Në vitin 2010, bashkia e Milanos humbi një shumë mbi 108,000,000 € nga nënshkrimi i kontratava
të këmbesave me përmbajtje opsionale. Përdorimi i kritereve opsionale në këto kontrata, të cilat me
ndryshimin e normës së interesit, kalojnë nga produkte spekulluese, bëjnë që subjektet nënshkruese
të jenë të ekspozuar ndaj rrezikut të interesit.
Në bazë të legjislacionit në momentin e nënshkrimit kontrata duhet të jetë në ekuilibër financiar për
palët.
Në veçanti kontratat e këmbesave më përbërës opsionale ofrojnë avantazhe momentale për
nënshkruesit e sepse në shumë raste kontrata që nga momenti i nënshkrimit është në disfavor të
subjektit nënshkrues. Për këtë arsye banka i ofron nënshkruesit një shumë monetare në varësi të
disekuilibrit financiar të kontratës si dhe në varësi të rrezikut të sipërmarrë. Sa më i lartë të jetë rreziku
aq më i lartë është edhe shuma monetare që përfiton subjekti nënshkrues i rrezikut.
Ky element i diskutueshëm përkthehet si një paradhënie monetare për subjektet nënshkruese të cilat
marrin rrezik të lartë përsipër që në të ardhmen, nëse kemi një ecuri jo të përshtatshme të normave të
interesit, subjekti do të rezultojë i zbuluar nga kontrata e nënshkruar gjë që do e çojnë në humbje të
larta për shkak të ecurisë së padëshirueshme të normës së interesit.
Nga studimi i tregut u zbulua se bankat e nivelit të dytë në vendin tonë nuk përdorin këmbesat në
menaxhimin e rrezikut, biles në një bankë të studiuar mungonin edhe programet e kontabilizimit dhe
vlerësimit të ketyre instrumentave financiare pasi kostoja ishte tepër e lartë dhe mungesa e
operacioneve kishte sjellë mospërdorimin e këtyre operacioneve.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
15
1. QËLLIMI
Qëllimi i punimit është përcaktimi i një metode sasiore të nevojshme për të bërë vlerësimin e rrezikut
ndaj të cilit ekspozohet subjekti nënshkrues i kontratës në rastet e përdorimit të produkteve të
këmbesave me përbërës opsionale. Situata në të cilën këto produke i ofrohen çdo subjekti ekonomik,
financiar dhe administratë publike përbën një element të rëndësishëm për analizën e rrezikut të
humbjes potenciale nga nënshkrimi i këtyre kontratave. Shqetësimi fillestar ishte se sa të aplikueshme
janë modelet e rrezikut dhe duke pasur parasysh rregulloret strikte të bankës së Shqipërisë. Sidoqoftë
u vendos se aplikimi i një modeli të tillë duke parë avantazhet që ai jep në përcaktimin sa më korrekt
të rrezikut të ndërmarrë mund të jetë një ide e mirë për të modifikuar rregulloret për menaxhimin e
rrezikut në të ardhmen për të evituar që sektori bankar dhe operatorëve financiarë të jetë i ekspozuar
kundrejt humbjeve potenciale.
Bindja jonë është që e ardhmja e këtij tregu është në rritje, shkalla e efiçiencës së tij po ashtu. Impakti
i tij në efiçencën e bizneseve dhe në përfitueshmërinë e bankave do të zgjerohet në të ardhmen.
Ekonomia e vendit tonë është e hapur mbi 50% që do të thotë se shumica e bizneseve tona të mëdha
ndikohen nga luhatja e Euros, Dollarit, Lirës Turke ose të Huanit Kinez.
Pra, ku studim mund të bëhet i aplikueshëm për t’i ofruar operatoreve ekonomik, ndërmjetesve
financiare dhe administratës lokale, mjetet e duhura për të bërë menaxhimin efektiv të rrezikut të
tregut.
1.1. OBJEKTIVAT E STUDIMIT
Në analizë është bërë një pasqyrë e qartë e produkteve financiare, ku vëmendje kryesore i është dhënë
rreziqeve që lidhen me këto produkte, duke bërë një diferencim të produkteve në bazë të mbulimit që
ofrojnë. Objektivat e punimit janë:
Përcaktimi i operacioneve të këmbesave në mbulimin e rrezikut të normës së interesit;
Bashkërëndimi i metodave sasiore për menaxhimin e rrezikut;
Aplikimi i teorive evolutive të strukturave të normave të interesit;
Vlerësimi korrekt i instrumenteve të këmbesave me përbërje opsionale të cilat shërbejnë si
kontrata mbrojtëse por në shumë raste kthehen në kontrata spekullimi;
Përmirësimi i metodologjisë së llogaritjes së VaR për institucionin financiar për kapjen e
efekteve të dëshiruara;
Përcaktimi i indikatorit të humbjes maksimale që mund të rrjedhin nga një investim në
alternativë me vendim marrjen e bazuar në kthime;
Përmirësimi i rregulloreve nga ana e Bankës së Shqipërisë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
16
1.2. HIPOTEZA
H0: Zbatimi i metodës së Vlerës në Rrezik lejon institucionet financiare të llogarisin humbjen
maksimale ndaj së cilës është e ekspozuar në kontratat e këmbesave opsionale
H1: Zbatimi i metodës së Vlerës në Rrezik nuk lejon institucionet financiare të llogarisin
humbjen maksimale ndaj së cilës është e ekspozuar në kontratat e këmbesave opsionale
H0: Zbatimi i metodave VaR së bashku me stres testet është i domosdoshem për matjen e
rrezikut të kontratave të këmbesave opsionale për të kapur ekspozimin ndaj rrezikut të tregut.
H1: Zbatimi i metodave VaR së bashku me stres testet nuk është i domosdoshëm për matjen e
rrezikut të kontratave të këmbesave opsionale për të kapur ekspozimin ndaj rrezikut të tregut.
1.3. PYETJE KËRKIMORE
1. A jeni në dijeni për rrezikun e fshehur në kontratat e këmbesave me përmbajtje opsionale?
2. Nesë kontratat nuk janë në përputhje me profilin e rrezikut, a do t’i nënshkruanit gjithsesi këto
kontrata?
3. Cila nga metodologjitë është më e përshtatshme në llogaritjen e Vlerës në Rrezik??
4. A përputhet profili i rrezikut të ndërmarrë me tipologjinë e kontratës së nënshkruar?
5. A është i përshatshëm aplikimi i stres testeve për vlerësimin e humbjes maksimale?
1.4. METODOLOGJIA
Metodologjia e përdorur është anketimi, ndërsa metodologjia e mbledhjes së të dhënave është bërë
nëpërmjet pyetësorit me pyetje të mbyllyra.
Në punim janë përdorur burime primare dhe sekondare. Burimet primare janë përfituar nga analiza e
një pyetësori të shpërndarë në banka, institucione financiare private dhe operator publik lokal. Të
dhënat sekondare janë marrë nga punime shkencore, Banka Qendrore Europiane, Banka për
rregullime ndërkombëtare, Komiteti i Bazelit për rregullimin bankar si dhe punime të menaxhimit të
rrezikut të përfituara nga 2 banka ndërkombëtare.
Në mbështetje të hipotezës kemi përdorur matje faktike të kontratave të këmbesave opsionale. Në
vendin tonë nuk kemi hasur ende përdorimin e këtyre kontratave dhe për këtë arsye kemi vendosur
të marrim propozimet kontraktuale për këmbesa me përmbajtje opsionale mbi normat e interesit, të
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
17
bëra nga disa Banka me rëndësi sistemi në Itali dhe Gjermani, ndaj ndërmjetesve financiare,
subjekteve ekonomike private, si dhe njësi të sektorit publik1.
Analiza empirike është kryer duke përdorur të dhëna reale për tregjet që rezultojnë nga ofruesi i
informacionit financiar, Bloomberg dhe Reuters, gjithashtu është përdorur funksioni i Visual Basic
në Excel për të automatizuar vlerësimet.
Pastaj është vazhduar me vlerësimin e dy parametrave bazë në luhatshmërinë e vlerave të tregut për
opsionet tavan ose dysheme mbi normën e interesit.
Në vijim është bërë krahasimi ndërmjet modelit te Black, me modelin Cox-Ingersoll-Ross, nëpërmjet
të cilave do të përfitohet vlera e supozuar e kontratës, dhe duke aplikuar modelin e simulimit Monte
Carlo për llogaritjen e vlerës në rrezik do të përfitohet një model sasior për llogaritjen e vlerës në
rrezik, i cili është qëllimi kryesor i punimit.
Pastaj kemi shpërndarë pyetësorin në subjektet e interesuara per mbrojtjen nga norma e interesi, te
cilat kane ekspozime me kohëzgjatje të lartë ndaj rrezikut të tregut.
Pyetësori është shpërndarë me qualtriks me link ndërsa analiza është bërë me programin Stat.
Avantazhi është se lejon të përfitohen rezultate përgjithësuese me kusht që kampioni të jetë
probabilitar. Ky i fundit është një limit i studimit pasi teknika e kampionimit është “ortek”. Pyetësori
nuk është shpërndare i printuar. Edhe pse kemi nisur mbi 200 link duke përdorur kontakte personale,
kemi marrë përgjigje nga 116 persona, të cilët kanë kompletuar pyetësorin. Horizonti kohor i
shpërndarjes së pyetësorëve është nga shkurti 2016 deri në nëntor 2016.
Nga aplikimi sasior është matur ekspozimi i subjekteve nënshkruese të këtyre kontratave duke
analizuar nëse përbërësit opsionale në kontratat e këmbesave sjellin një sipërmarrje të lartë të ndaj
rrezikut. Aplikimi i matjes së Vlerës në rrezik, se bashku me stres testet dhe analizat e skenarëve jep
një panoramë të qartë për investitorin, duke i mundësuar edhe kuptimin e rrezikut që do të ndërmarrin
nga nënshkrimi i tyre.
1 (Bank of Albania, Rregullore Nr 48 Per Raportin e Mjaftueshmerise se Kapitalit, 2013) Neni 2, pika 11.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
18
1.5. RËNDËSIA E PUNIMIT
Në fillimet e këtij studimit bankat e analizuara, aplikonin menaxhimin e rrezikut te tregut me metodën
VaR, por nuk aplikonte stres teste të bashkangjitura në metodën e vlerësimit, gjë e cila të çon në një
situatë të nënvlerësimit sistematik ndaj rrezikut. Në bazë të legjislacionit2 Shqiptar bankat duhet të
aplikojnë të paktën një herë në vit stres testet për të llogaritur rrezikun qe rrjedh nga kontrata e
këmbesave, por anashkalohet instrumenti i vlerës në rrezik si mjet për të llogaritur rrezikun e ketyre
kontratave. Pra, me anë të këtij punimi do të përfitohet:
Metodë sasiore për vlerësimin e rrezikut të humbjes potenciale nga përdorimi i kontratave të
të këmbesave me përbërje opsionale;
Bashkërëndimi ndërmjet modeleve sasiore dhe stres testit me analiza të skenarëve për të
kuptuar zhvillimin e ekspozimit kundrejt rrezikut të tregut;
Do të analizohet se cilat janë instrumentat kryesore që mund të përdoren në varësi të profileve
të rrezikut të dëshiruar.
1.6. KUFIZIMET
Limiti kryesor vjen nga përdorimi i një pyetësori jo standard që do të kishim në rastet e një kërkimi
primar i cili fonde të larta, kohë të gjatë dhe kontakte. Edhe pse është tentuar rritja e numrit të
kampionit për t’u përafruar popullatës, një pjesë e mirë e të anketuarve nuk janë përgjigjur deri në
fund, gjë që na ka cuar në eleminimin e tyre nga database i përpunimit të të dhënave. Kjo është arsyeja
se pse kampinomi nuk është standard e cila është edhe një situatë e shpeshtë në studime të ngjashme.
Në të ardhmen ky problem mund të eleminohet duke shpërndarë një pyetësor tek një grup kërkimor
me kolegë në këto vende.
Kufizimet e punimit rrjedhin nga evoluimi i shpejtë i instrumentave financiare, si dhe vështirësi në
aspektin e gjetjes së kontratave për të bërë vlerësimin.
Në punim janë analizuar 50 kontrata këmbesash të cilat janë nënshkruar në bazë të profilit të rrezikut
si kontrata për mbrojtje nga ndryshimi i normës së interesit.
Një nga kufizimet kryesore të kësaj metode është fakti se qëndron në varësi të plotë të rezultateve të
modelit të përdorur, dhe nga proçesi bazë. Ky model kërkon investime të mëdha financiare, dhe
rezulton të jetë një mjet financiar jo i thjeshtë për t’u shpjeguar.
2 (Bank of Albania, Vendim nr.33 mbi administrimin e rrezikut të normës së interesit në librin e bankës, 2013)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
19
1.7. STRUKTURA E PUNIMIT
Në kapitullin e 1-rë është bërë hyrja e punimit duke shpjeguar aspektet kryesore të rrugës mbi të cilën
është zhvilluar punimi.
Në kapitullin e 2-të është bërë rishikimi i gjërë i literaturës duke bërë një analizë të detajuar të
modeleve kryesore të aplikuara në menaxhimin e rrezikut duke aplikuar teorinë e Vlerës në Rrezik.
Kjo temë është e trajtuar shumë pak në studimet në vendin tonë dhe për këtë arsye është vendosur
trajtimi rigoroz i të gjithë modeleve kryesore. Në vazhdimësi janë trajtuar të gjithë modelet e reja për
të përfituar strukturën në afat të normave të interesit sipas modeleve evolutive të cilat lejojnë trajtimin
e strukturës së normave të interesit.
Në kapitullin e 3-të është trajtuar rregullorja ndërkombëtare e kapitalit për sektorin bankar duke
analizuar në detaje procedurat sasiore të Vlerës në Rrezik si dhe duke analizuar cdo fazë që shërben
për të kuptuar mosfunksionimin e procedurës së menaxhimit të rrezikut të tregut.
Në kapitullin 4 janë trajtuar në detaje të gjitha operacionet e këmbesave, nga ato me të thjeshtat të
cilët mund të analizohen më thjeshtë, si dhe ato me përbërës opsional, të fshehur ose jo.
Në kapitullin e 5-të është trajtuar metoda sasiore në vlerësimin e rrezikut në kontratat me përbërës
opsional, të cilat në teori shfaqen si kontrata të thjeshta mbrojtje ndaj rrezikut të normës së interesit.
Aplikimi i metodës së simulimit Monte-Carlo si dhe aplikimi i 3 teorive mbi normën e interesit sjell
disa rezultate interesante për të bërë studimin e humbjes maksimale që mund të ketë subjekti
nënshkrues i këtyre kontratave.
Nga analiza e pyetësorëve janë përfituar disa të dhëna interesante rreth studimit përsa i përket
nënshkrimit për qëllime mbrojtjeje të këtyre kontratave.
Në fund jepen edhe konkluzione dhe rekomandimet e përfituara nga analiza e bërë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
20
KAPITULLI 2
Në këtë kapitull do të trajtohet në mënyrë të gjërë metodologjia e Vlerës në Rrezik (VaR) duke
specifikuar rastet kur mund të aplikohet një metodologji e caktuar dhe avantazhet/disavantazhet e
secilit model.
2. RISHIKIM LITERATURE
2.1. VLERA NË RREZIK (VAR)
Jorion (1997) përcakton se Vlera në Rrezik (VaR) është një përbërës i domosdoshëm për llogaritjen
e rrezikut sepse është një instrument sasior ku objektivi i tij është parashikimi i duhur i rrezikut me
një kosto të arsyeshme. Ky arsyetim implikon një përzgjedhje ndërmjet metodave të ndryshme të cilat
i përshtaten sa më mirë portofolit që zoteron individi ose institucioni financiar.
Dokumenti teknik i matjes së VaR, është bërë për herë të parë nga RiskMetrics (1994) ku llogaritet
Vlera ne Rrezik si humbja maksimale që mund të pësojë portofoli, për shkak të ecurisë negative të
çmimeve të tregut, në një hark të caktuar kohor, për një nivel besimi të caktuar. Në bazë të ndërtimit
të modeleve VaR qëndron teoria e portofolit, e cila përdor parashikimin e luhatshmërisë dhe
korrelacionit ndërmjet kthimeve të intrumentave të ndryshme të konsideruar.
Sipas Jorion (2001), VaR është i dobishëm sepse mund t’i aplikohet rrezikut të tregut, të cilit mund
t’i përkasin tipologji të ndryshme të instrumentave financiarë. Parametra të domosdoshëm për
llogaritjen e Vlerës në Rrezik (VaR) janë vlerësimi i luhatshmërive të ardhshme dhe korrelacioni
ndërmjet instrumenteve financiare që përbëjnë portofolin.
Masa e përdorur për të përfaqësuar luhatshmërinë është devijimi standard, i cili mat shpërndarjen e
vlerës së kthimeve rreth vlerës së tyre të pritur. Nëse konsiderojmë një sëri n, të kthimeve Ri, atëherë
devijimi standard është:
T
t
RtRT 1
2))((1
1
Ekuacioni 1
Ku:
R(t) tregon kthimin e aktivit në periudhën t;
R është vlera mesatare e kthimeve të vërejtura;
T dhe numri i vëzhgimeve.
Nëse merret një periudhë vëzhgimi e lartë, atëherë është e arsyeshme të supozohet së R është
e barabartë më 0.
Dowd, (1999) paraqet një metodologji gjithëpërfshirëse të VaR ku mund te analizohen metodologji
të ndryshme në varësi të cilësisë së aseteve të portofolit sidomos në rastin e instrumenteve derivative.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
21
Sipas autorit parashikimi i rreziku për instrumentet derivative dhe vendim-marrja e bazuar mbi VaR
i duhet lënë një shkallë lirie menaxheriale, për te arritur nje zbatimi efektiv.
Sipas Hull J. W., (1998) ka metoda të shumta të cilat përdoren për të parashikuar luhatshmërinë në
një periudhë të ardhshme, dhe më i përdoruri është modeli i cili bazohet mbi parashikimin e
luhatshmërive të kaluara. Kjo metodë është e papërshtatshme në kapjen e veçantive të serive historike
të aktiveve financiare.
Në fakt, supozimi i nënkuptuar në llogaritjen e luhatshmërisë historike, si metodë për të parashikuar
luhatshmërinë në të ardhmen, është që variabli i cili shërben për të matur luhatshmërinë duhet të ketë
një shpërndarje normale stacionare, me mesatare dhe variancë konstante, hipotezë e cila
përgënjeshtrohet nga sjellja reale e variablave financiarë.
Danielsson, J Shin, H Zigrand, J, (2011) shqyrtojnë kufizimet e modeleve të menaxhimit të rrezikut,
duke konstatuar se modelet GARCH dhe RiskMetrics në nivelin 95% të besueshmërisë, arrijnë të
përceptojnë rrezikun, por performanca e tyre zvogëlohet nëse kalojmë në nivelet më të larta besimi.
Për të parashikuar luhatshmërinë mund të përdoren modelet ARCH-GARCH, të cilat bazohen mbi
supozimin së varianca ndryshon më kalimin e kohës më fenomenin e heteroskedasticitet. Nivelet e
kaluara të luhatshmërisë ndikojnë në nivelet e ardhshme dhe parashikimet e përfituara janë të varura
nga informacioni disponibël në periudhën e kaluar (të kushtëzuar). Janë modele të cilat lejojnë
parashikimin e luhatshmërisë në të ardhmen duke përdorur një regresion i cili bazohet në vlerat e
kaluara të luhatshmërisë.
Korrelacioni mat tendencën e dy variblave për të lëvizur njëkohsisht në të njëjtin drejtim dhe shprehet
më formulën e mëposhtme:
yx
yxyx
,
, Ekuacioni 2
Korrelacioni është një faktor i përfshirë ndërmjet -1 dhe 1, dhe përfitohet nga matrica variancë-
kovariancë e aseteve ose faktorëve të rrezikut të portofolit dhe përfitohet duke bërë një planifikim3 të
aseteve.
3 Mapping Asset
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
22
Sipas Danielsson (2001), nëse përdoret metoda VaR si mjet për të matur kapitalin e përshtatshëm, të
dhënat e përfituara do të ishin arbitrare dhe jo efektive sepse institucionet në periudha krize do të
manipulojnë metodat e matjes për të anashkaluar humbjet. Luhatshmëria dhe korrelacioni janë dy
parametra bazë për llogaritjen e Vlerës në Rrezik (VaR) dhe përfaqësojnë parametrat bazë të modelit.
Sipas autorit nëse përdoret metoda VaR si mjet për të matur kapitalin e përshtatshëm, të dhënat e
përfituara do të ishin arbitrare dhe jo efektive sepse institucionet në periudha krize do të manipulojnë
metodat e matjes për të anashkaluar humbjet.
Daníelsson, J, Jònsson, A, (2004), arrijnë në përfundimin se me këtë metoologji kemi nje nënvleresim
të rrezikut, i cili është shumë i vogël për periudha 10-ditore (kërkesa e rregullores për kapitalin e
përshtatshëm), por me rritjen e horizontit kohor nënvlerësimi rritet më shumë. Sipas autorëve secila
nga metodologjitë ka hipotezat e veta për funksionimin e tyre, të cilat shpesh herë janë kritike në për
llogaritjen e rrezikut.
Tarrant, W, Guegan, D, (2012) propozojnë caktimn e nivelit të besimit në 95% dhe 99% të VaR i cili
duhet të kombinohet me humbjen maksimale. Autorët sugjerojnë se bankat duhet të bëjnë disa matje
ndaj faktorëve të rrezikut ndaj enteve monitoruese.
Michael, M, Jimenez, M, Amaral, T, (2011) analizojnë metoda të ndryshme për llogaritjen e VaR dhe
supozojnë se nuk ka një model që është më i miri, por secili model funksionon për periudha të
caktuara kohore (fazat e ciklit ekonomik).
Ekzistojnë qasje të ndryshme të llogaritjes, ku secili model paraqet avantazhe dhe disavantazhe, të
cilat mund të përmblidhen në thjeshtësinë ose kompleksitetin e implementimit, dhe në supozimet e
modelit të cilat mund ti përshtaten ose jo portofolit.
Metodologjia e Vlerës në Rrezik është bërë një përbërës thelbësor në drejtimin e rrezikut për shkak
së siguron një instrument sasior për matjen e tij. Në thelb, qëllimi i kësaj metodologjie është vlerësimi
sa më i saktë i rrezikut financiar dhe më një kosto të arsyeshme. Kjo nënkupton së duhet bërë një
zgjedhje ndërmjet disa metodave të cilat i përshtaten më mirë portofolit që mban institucioni ose
individi.
Tobias, A. Shin H, (2008) sugjerojnë se përdorimi i modeleve të vlerës në rrezik ka për qëllim
parandalimin e marrjes së rrezikut të tepërt nga ana e sektorit bankar.
Theodore, B. William, M, (2002) shqyrtojnë vlerën e një portofoli të riskueshëm me të ardhura, të
cilat janë në funksion të ndryshimeve në normën e interesit pa rrezik, kursin e këmbimit, si dhe
cilësinë e kredisë së emetuesit të obligacioneve. Ata zhvilluan një metodologji simulim për
vlerësimin e Vlerës në Rrezik për vlerën e portofolit dhe rreziqeve që i përkasin.
(Estrella, 2001) trajton problemin e ecurisë pro cilklike të kapitalit të përshatshëm.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
23
Metodat e përdorura në llogaritjen e Vlerës në Rrezik (VaR) mund të klasifikohen në modele
parametrike dhe jo-parametrike Dowd, (1999). Metodat më të përdorura janë:
1) Qasja variancë / kovariancë (i quajtur edhe qasja parametrike)
2) Simulimi historik;
3) Simulimi Monte Karlo.
Qasja variancë/kovariancë është e preferuar dhe përdoret kur kemi të bëjmë më portofole asetesh, të
cilat karakterizohen nga varësia lineare, ndërsa simulimi Monte Karlo është i preferuar në rastin e
portofoleve të cilat karakterizohen nga kthime jo-lineare, si në rastin e një portofoli të përbërë nga
opsionet. Simulim historik është i vendosur në një situatë të ndërmjetme. Simulimi historik dhe
Monte Karlo klasifikohen si metoda të cilat përfshihen në mesin e metodave joparametrike.
Qasjet e ndryshme në llogaritjen e Vlerës në Rrezik (VaR) mund të klasifikohen si:
Modelet parametrike
Qasje variancë/kovariancës
Portofoli normal
Aktive normale
Delta normal
Delta-gamma normal
Modelet jo parametrike
Qasja e Simulimit
Monte Karlo
Simulimi historik
2.1.1. LLOGARITJA E VLERËS NË RREZIK
Nga Riskmetrics (1999), për të llogaritur Vlerën në Rrezik (VaR) të një portofoli për një nivel besimi
të caktuar dhe për një periudhë të caktuar kohore, nevojiten të dhënat e mëposhtme:
1) vlera e tregut e portofolit që do të analizohet,
2) një vlerësim i ndryshueshmërisë së faktorëve të rrezikut,
3) zgjedhja e horizontit kohor ose periudhën e mbajtjes së titullit
4) zgjedhja e nivelit të besimit
5) llogaritja e humbjes maksimale të mundshme duke përdorur informacionet e mësipërme.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
24
2.1.2. VLERA NË RREZIK (VAR) PËR SHPËRNDARJE TË PËRGJITHSHME
Llogaritja e Vlerës në Rrezik (VaR) mund të thjeshtohet nëse supozojmë së shpërndarja e kthimeve i
përket shpërndarjes parametrike siç është shpërndarja normale. Në këtë rast Vlera në Rrezik (VaR)
mund të përfitohet menjëherë nga devijimi standard i portofolit, duke e shumëzuar më një faktor i cili
varet nga niveli i besimit të zgjedhur.
Kjo qasje quhet parametrike sepse ajo përfshin parashikimin e parametrave të tillë si devijimi
standard, duke gjendur kuantilin e shpërndarjes.
Kjo metodë është e thjeshtë dhe prodhon një Vlerësim të saktë të Vlerës në Rrezik (VaR) kur kemi të
bëjmë më shpërndarje normale. Nëse supozojmë së W0 është investimi fillestar dhe R kthimi i
investimit, atëherë vlera e portofolit në përfundim të periudhës së mbajtjes do të jetë:
W1 = W0 (1 + R*) Ekuacioni 3
Vlera në Rrezik (VaR) mund të përcaktohet në terma relative si dhe në terma absolutë. Vlera në
Rrezik (VaR) relative mund të përkufizohet si humbja relative kundrejt mesatares:
VaR (mesatar) = E (W) - W *= -W0 (R* -μ) Ekuacioni 4
Vlera në Rrezik (VaR) i shprehur në terma absolutë është humbja relative ndaj 0, pa pasur nevojë për
të përcaktuar vlerën e pritshme:
VaR(zero) = W0-W* Ekuacioni 5
Në të dyja rastet për të gjetur VaR-in duhet të identifikojmë vlerën minimale W* ose
kthimin R*. Vlera në Rrezik (VaR) mund të gjëndet, duke përdorur shpërndarjen e probabilitetit të
vlerës së ardhshme të portofolit f(w). Për një nivel të caktuar besimi c, mund të llogarisim vlerën e
realizimit W*, në mënyrë të tillë që probabiliteti të mos tejkalojë këtë vlerë në c:
*
)(W
dwwfcEkuacioni 6
ose si probabiliteti, që një vlerë më e vogël së W*, p = P (w ≤ W*,) të jetë 1-c:
pWwPdwwfcW
*)()(1*
Ekuacioni 7
Në këtë rast W* është kuantili i shpërndarjes, i cili është i barabartë më një vlerë e cila me një
probabilitet të caktuar nuk do të tejkalohet. Ky model është i vlefshëm për çdo shpërndarje, dhe në
këtë rast nuk nevojitet përdorimi i devijimi standard. Në këtë rast, për të llogaritur Vlerën në Rrezik
(VaR) duhet supozuar së kthimet ditore janë identike dhe të shpërndara në mënyrë të pavaur.
Vlera në Rrezik (VaR) më një nivel besimi 95% mund të llogaritet si 5% i bishtit të histogramit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
25
2.1.3. VLERA NË RREZIK (VAR) PËR SHPËRNDARJET PARAMETRIKE
Sipas Jorion (2001), llogaritja e VaR mund të thjeshtohet nëse supozojmë së shpërndarja e të dhënave
është normale, duke lehtësuar përdorimin, sepse ajo paraqet disa shpërndarje empirike.
Supozimi është i vlefshëm për portofolet e diversifikuara, por jo për ato portofole në përbërjë të të
cilave kemi edhe opsione. Kjo metodë është e thjeshtë dhe prodhon një matje të saktë të VaR, por
kërkon që supozimi i normalitetit të jetë realist. Në këtë rast VaR-i mund të llogaritet nëpërmjet
shumëzimit të devijimit standard të portofolit më një faktor i cili varet nga niveli i besimit të
zgjedhur. Kjo qasje futet në kategorinë e modeleve parametrike sepse nënkupton parashikimin e
parametrave si devijimi standard, i cili mund të llogaritet duke përdorur kuantilin e shpërndarjes
empirike.
Hapi i parë që duhet ndërmarrë është transformimi i shpërndarjes së përgjithshme në një shpërndarje
standarde normale më mesatare Φ(ε), ku ε ka mesatare zero dhe devijim standard unitar. Fiksojmë
W* në mënyrë që t’i përgjigjet ketij raporti:
W * = W0*(1 + R*) Ekuacioni 8
Duke pasur parasysh së në përgjithësi R* është negative mund të shkruhet si -|R*|. Pastaj mund t’i
bashkangjitet R* një parametër normal i standardizuar α > 0,duke fiksuar:
*R
Ekuacioni 9
Pasi përcaktohet vlera e α, ateherë mund të caktojmë edhe:
**
)()(*)()(1RW
ddrrfpWwPdwwfc
Ekuacioni 10
Për të llogaritur VaR mjafton të gjëndet α në mënyrë të tillë që zona në të majtë të shpërndarjes të
jetë e barabartë më 1-c. Pra, për të gjetur VaR e një variabli normal të standardizuar, mjafton të
zgjedhim nivelin e besimit, 5%, i cili i korrespondon një α = 1,65.
Nga formula e gjetur ku kthimi është i dhënë nga ekuacioni vijues:
W* = W0 (1 + R*) Ekuacioni 11
Mund të gjëndet VaR-i mesatar si:
tWRWVaR 00 )*(mesatar)( Ekuacioni 12
Në këtë rast Vlera në Rrezik (VaR) përfitohet nga shumëzimi i devijimit standard të shpërndarjes,
nivelit të besimit dhe horizonti kohor të mbajtjes.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
26
2.1.4. QASJA VARIANCË - KOVARIANCË
Qasja bazohet në supozimin themelor se kthimet janë të shpërndara në mënyrë normale dhe se rreziqet
janë normale. Në bazë të këtij supozimi, rreziku i portofolit të mbajtur është një funksion linear i
këtyre rreziqeve. Në këtë rast Vlera në Rrezik (VaR) është një shumëfish i devijimit standard të
portofolit dhe devijimi standard është një funksion linear i luhatshmërisë individuale dhe kovariancës
Wilmot (2000).
Pra, për të llogaritur Vlerën në Rrezik (VaR) duhet përdorur matrica e variancës dhe kovariancës, nga
ku mund të gjendet vlera e pozicionit individual të portofolit për të përcaktuar deviacionin standard
të secilit pozicion të portofolit.
Pasi përfitohet kjo e dhënë, mjafton të shumëzohet devijimi standard më nivelin e besimit të zgjedhur
dhe me vlerën që reflekton pozicionin e portofolit, pastaj llogaritet Vlera në Rrezik nga llogaritja e
matricës së kovariancës. Disavantazhi i kësaj metode është i dhënë nga supozimi se kthimet janë
normale, sepse në disa raste kthimet mund të jenë funksione jo-lineare të variablave të rrezikut, si në
rastin e opsioneve.
Sipas Hull J. , (2003) përparësitë kryesore të metodës variancë-kovariancë janë:
Formulat për llogaritjen e VaR janë të lehta;
Është ideal për pozicionet lineare të faktorëve të rrezikut;
Duke përdorur qasjen delta-gama mund të kapen devijime të vogla nga supozimi i linearitetit
të variablave të rrezikut;
Është i thjeshtë për t'u përdorur kur gjejmë një VaR Rritës (Incremental VaR)
Kufizimet e kësaj qasjeje mund të përmblidhen si më poshtë:
Modeli është i varur nga supozimi i normalitetit, dhe nxjerr në pah se kthimet nuk janë
normale;
Nëse faktorët e rrezikut nuk janë normale kjo metodë mund të jetë jo e mirë sepse mund të
çojë në një nënvlerësim të VaR-it të portofolit;
Është një metodë e papërshtatshme në prani të opsioneve ose në rastet e jo-linearitetit;
Mund të ketë probleme në llogaritjen e matricës së variancë – kovariancës;
Qasja delta-gamma është e vështirë për t’u implementuar, por është më e mirë së metoda
delta-normal;
Ka probleme në rastin e ngjarjeve ekstreme.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
27
A. Llogaritja e VaR në rastin e një portofoli me aktiv të vetëm:
Në këtë rast supozohet se kthimet kanë një funksion densiteti f (R), me një nivel besimi 1-
c. Probabiliteti që kthimi të jetë më i vogël se R, është i barabartë me:
*R
100%
cf(R)dR*RRProbEkuacioni 13
Nëse supozojmë së funksioni i dendurisë ka një shpërndarje normale, atëherë kjo sjell disa përparësi,
pasi e bën llogaritjen e VaR shumë më të thjeshtë (edhe pse jo gjithmonë supozimi i normalitet është
i vlefshëm). Nëse R ka një shpërndarje normale më mesatare dhe devijim standard, atëherë niveli i
besimit mund të shprehet si një parametër i vetëm , i cili tregon se sa larg nga mesatarja , janë
vlerat e zbritjes të dy bishtave të histogramit. Për të gjetur vlerën e saktë të x, llogaritet probabiliteti
për të përfituar një kthim më të ulët se R, i cili është i dhënë nga zona e bishtit të majtë të shpërndarjes,
duke supozuar një nivel të besimit të 5%:
05.0*RRProb Ekuacioni 14
Më pas transformohet kthimi R në një variabël normal të standardizuar me mesatare 0 dhe devijim
standard 1, R ~ N (0,1). Në këtë mënyrë:
05.0]/)*RProb[Z*RRProb Ekuacioni 15
Nga formula e mësipërme mund të llogaritet vlera e (R*-)/, duke përdorur tabelat e shpërndarjes
së një variabli normal të standardizuar i barabartë më 1.65 dhe pastaj nga formula e mëposhtme:
65.1*R Ekuacioni 16
Më në përgjithësi, formula mund të rishkruhet si:
C ]/)*RProb[Z*RRProb Ekuacioni 17
ku c paraqet probabilitetin e një ngjarje në bishtin e majtë të shpërndarjes, dhe formula 2.5 mund të
rishkruhet si:
*R Ekuacioni 18
Ku:
përfaqëson më nivelin e besimit të zgjedhur4.
Meqënëse u supozua se = 0 atëherë VaR i portofolit jepet nga formula e mëposhtme:
WVaR Ekuacioni 19
Ku W është vlera e pozicionit i cili është subjekt i rrezikut.
Në qasjen parametrike VaR është më i thjeshtë për t’u llogaritur për shkak se nuk kërkon që të njihet
mesatarja e kthimit të pritur.
4 Në rastin e mësiperm është i barabartë më 1.65
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
28
B. LLOGARITJA E VLERËS NË RREZIK (VAR) PËR NJË PORTOFOL TË PËRBËRË NGA
DISA ASETE
Në rastin kur në portofol kemi një portofol të përbërë nga n asete, dhe wi që paraqet shumën e
investuar në secilën aset i. Varianca e portofolit, në këtë rast, është dhënë nga matrica e mëposhtme:
nnnn
n
n
n
nP
....
......0
............
......0
.........
1...
............
...1
...1
......0
............
......0
.........
.... 2
1
2
1
2,1,
.21.2
.12.1
2
1
212
Ekuacioni 20
Ku:
i është devijimi standard i asetit i,
i, j është korrelacioni ndërmjet aseteve i,j,
W është vektori 1xn i peshave w1,w2,..,wi,
është matrica n x n e devijimit standard,
C është matrica nxn e korrelacioneve dhe wT është matrica e traspozuar e w.
Nëpërmjet këtyre përcaktimeve mund të rishkruajmë formulën e mëparshme si:
TTP C2
Ekuacioni 21
Vlera në Rrezik (VaR) e portofolit është:
CVaRVaRWWVaR TTPP 2/1][
Ekuacioni 22
Ku:
VaR është vektori VaR i letrave më vlerë në portofol.
Në specifikë, VaR e asetit i është i barabartë me:
WWVaR IIIIP Ekuacioni 23
Ku:
Wi është i dhënë në terma absolutë, sepse kërkohet një vlerësim pozitiv i rrezikut ndërsa pesha
mund të jetë pozitive ose negative, e cila varet nga operacioni që realizohet.
Në këtë rast, duhet konsideruar korrelacioni ndërmjet titujve të ndryshëm, sepse në prezencë të një
portofoli jo të diversifikuar, jemi në prani të një korrelacioni të përsosur dhe të barabartë më 1, kështu
që VaR është i dhënë nga shuma e VaR-it të secilit titull të portofolit.
Në përgjithësi, për shkak të diversifikimit VaR i portofolit do të jetë më i vogël se shuma e VaR-it
individual të secilit titull të portofolit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
29
2.1.5. VLERA NË RREZIK SIPAS QASJES SË AKTIVEVE NORMALE
Sipas Jorion (1997) qasja “aktive normale” llogarit devijimin standard të portofolit mbi bazën e
peshave individuale të secilit aktiv të portofolit dhe korrelacionit ekzistues ndërmjet kthimeve të
aseteve që përbëjnë portofolin. VaR mund të shprehet më formulën e mëposhtme:
tVaR P Ekuacioni 24
Ku:
'P
w është matrica Nx1 e VaR-it të portofolit jo të diversifikuar dhe
Г është matrica e korrelacioneve ndërmjet kthimeve të ndryshme.
Në këtë qasje, kthimi i secilit aktiv supozohet i shpërndarë si një variabël normal më mesatere 0, e
cila varet nga normaliteti i kthimit të çdo pozicioni. Në këtë qasje, për të llogaritur VaR, duhet marrë
parasysh si luhatshmëria e secilit aktiv, ashtu edhe korrelacioni ndërmjet kthimeve të
ndryshme. Kufizimet e kësaj metodë janë:
Përdorimi i saj bën të domosdoshëm llogaritjen e një numri të lartë të korrelacioneve, duke
konsideruar numrin e lartë të aktiviteteve të portofolit, gjë e cila e bën të vështirë
zbatueshmërinë e metodës;
Ajo është e bazuar vetëm në normalitetin e kthimeve duke injoruar indeksin leptokurtik5;
Është një metodë lineare dhe nuk përfshin përafrime të rendit të dytë për asetet me kthime
jolineare;
Sipas Betti (2001) për të kapërcyer kufizimin e parë mund të përdoret proçedura e hartimit nëpërmjet
së cilës çdo pozicion i portofolit ndahet në pjesë të ndryshme në bazë të faktorëve të rrezikut të cilave
i përket. Përmes kësaj proçedure rreziku i tregut mund të përfaqësohet nga një numër i kufizuar i
faktorëve të rrezikut të cilat janë të njëjta për shumicën e instrumentëve financiarë dhe kovariancat
që nevojiten për të llogaritur VaR-in e portofolit janë ato të cilat i përkasin faktorëve të rrezikut.
5 Në këtë shpërndarje verifikohet një zgjatim më i madh sesa shpërndarja normale
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
30
2.1.6. PORTOFOLI NORMAL
Kjo metodologji është e bazuar në supozimin se kthimet e portofolit janë të shpërndarë në mënyrë
normale me mesatare dhe variancë konstante, pra Rp
~ N (μp, σ
f). Në bazë të hipotezës së dytë përbërja
e portofolit duhet mbajtur konstante, në mënyrë që mesatarja dhe luhatshmëria të mund të
konsiderohen të qëndrueshme me kalimin e kohës, hipotezë e cila nuk pranohet nga rezultatet
empirike. Në këtë rast Vlera në Rrezik (VaR) mund të gjëndet si:
tVaR P Ekuacioni 25
Ku:
σp përfaqëson devijimin standard të portofolit dhe α tregon nivelin e besimit të zgjedhur.
Kjo qasje konsideron në mënyrë të drëjtpërdrejtë luhatshmërinë e kthimit të portofolit pa e zbërthyer
atë në përbërësit e tij. Kjo qasje është e dobishme kur:
1. Portofoli është i përbërë nga një numër i kufizuar asetesh, kthimet e të cilave janë të
shpërndara në mënyrë normale;
2. Portofoli është i përbërë nga një numër i konsiderueshëm pozicionesh, shpërndarja limit e të
cilave është një shpërndarje normale.
Kjo metodë është e përshtatshme në rastet kur jemi në prani të portofoleve të mirë-diversifikuar, me
shpërndarje normale, dhe kur dëshirohet implementimi i një qasjeje të shpejtë për të matur alokimin
e kapitalit ndërmjet njësive të ndryshme të biznesit. Kjo metodë rezulton të jetë e thjeshtë, sepse
bazohet në llogaritjen e devijimit standard dhe nuk nevojitet përdorimi i matricave të mëdha të
variancave. Kufizimi i kësaj metode është se ajo injoron problematikat si lakueshmëria6 dhe
leptukortika në shpërndarjen e kthimeve.
2.1.7. QASJA DELTA NORMALE
Kur kemi të bëjmë me pozicione jo-lineare të variablave të rrezikut, si në rastin e opsioneve, apo edhe
të instrumentave të tjerë me përbërje opsionale, atëherë mund të përdoren disa proçedura alternative
për llogaritjen e Vlerës në Rrezik (VaR). Qasja “delta-normal” thjeshtëzon proçesin e llogaritjes së
VaR sepse:
1. Përcakton një listë të faktorëve të rrezikut;
6 Skewness
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
31
2. Duke ndërtuar një hartë të ekspozimit linear të instrumentave të portofolit kundrejt këtyre
faktorëve të rrezikut;
3. Grupohen këto ekspozime nëpërmjet instrumenteve;
4. Vlerësohet matrica e kovariancës së faktorëve të rrezikut;
5. Llogaritet rreziku i përgjithshëm i portofolit.
Qasja delta-normal bazohet në supozimin se jo-lineariteti i pozicionit të portofolit është aq i ulët, sa
mund të injorohet, duke arritur në një llogaritje të saktë të VaR.
Kjo metodë konsideron një përafrim linear, në mënyrë që pozicioni i vërtetë i aseteve zëvendësohet
me përafrimin linear, i cili mund të trajtohet në të njëjtën mënyrë si posicionet e tjera lineare.
Të supozojmë sikur kemi një opsion thirrje, vlera e të cilit është c (e cila varet nga një numër faktorësh
të tillë si çmimi i ushtrimit, luhatshmëria, çmimi aksionit bazë). Qasja delta normal konsideron vetëm
çmimin e instrumentit bazë dhe konsideron një përafrim të rendit të parë të serisë së Taylor-it ndaj
ndryshimit në vlerës së opsionit.
Sc Ekuacioni 26
Ku:
δ është delta e opsionit.
Në këtë rast VaR mund të llogaritet si VaR i një opsioni nëpërmjet formulës së mëposhtme:
VaR opsionit = δ VaRs = δασS Ekuacioni 27
Ku:
S është çmimi i aksionit bazë të kontratës.
Përparësitë e kësaj qasjeje janë:
konsideron linearitetin e portofolit pa shtuar faktorë të tjerë të rrezikut;
parametri δ është i lehtë për t’u llogaritur për secilin opsion;
mbetet supozimi i shpërndarjes normale;
është ideale për një horizont shumë të shkurtër kohor të mbajtjes së portofolit.
Problemet e kësaj metodë janë se:
nuk arrin të vlerësojë josimetrinë në shpërndarjen e opsioneve;
kur opsioni paraqet një shkallë të lartë të konveksitetit mund të kemi vlerësime jo të sakta.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
32
2.1.8. QASJA DELTA GAMA
Kjo qasje nuk ndalet vetëm në derivatin e parë të çmimit bazë të instrumentit kundrejt faktorëve të
rrezikut, por konsideron edhe konveksitetin e mundshëm të raportit. Ky model konsideron përafrimin
e dytë të serisë së Taylor-it, përafrim i njohur si delta-gama. Në këtë model konsiderohet derivati i
dytë i vlerës së opsionit kundrejt vlerës së instrumentit bazë (gama), të cilën metoda delta normal nuk
e konsideronte. Ekzistojnë qasje të tjera të cilat konsiderojnë derivatin e parë ndaj luhatshmërisë
(Vega), derivatin e parë ndaj normës së interesit (rho) dhe derivatin e parë ndaj periudhës së
maturimit (theta).
Përafrimi i dytë i serisë së Taylor-it i njohur edhe si përafrimi delta-gamma, konsideron një opsion
thirrje me vlerë c, e cila mund të shkruhet si:
2)(2/1 SSc Ekuacioni 28
Problemi i vetëm në këtë qasje është se vlerësimi i VaR nuk mund të realizohet me thjeshtësi.
Brenda metodologjisë delta-gama ekzistojnë 2 qasje:
1. Qasja delta-gamma normale;
2. Qasja delta-gamma e Wilson.
Qasja delta-gamma normal mund të përdoret për llogaritjen e jo-linearitetit që i përket faktorit të
rrezikut ΔS2, duke e konsideruar si ekuivalent të një variabli tjeter të shpërndarë në mënyrë normale
dhe të pavaur nga ΔS. Ndryshimi në vlerën e opsionit mund të përshkruhet nga dy faktorë të
rrezikut ΔS dhe ΔU :
∆c ≈ δ ∆S + 1/2γ∆U Ekuacioni 29
Ku:
ΔU = (ΔS) 2.
Për të llogaritur VaR-in, opsioni trajtohet si ekuivalenti i një portofoli me një sasi δ të investuar në
titullin bazë dhe një sasi γ/2 e investuar në një instrument financiar me çmim U e cila përshkruhet
nga formula e mëposhtme:
c ≈ k + δS + (γ/2)U Ekuacioni 30
Ku:
k = c – δS – (γ/2) U.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
33
Pozicioni i opsionit trajtohet si një përafrim linear i një faktori rreziku i cili është i shpërndarë si një
variabël normal, dhe pastaj për të llogaritur vlerën e VaR, mund të përdoret modeli delta-normal.
Në këtë rast VaR i opsionit përfitohet nga shumëzimi ndërmjet α dhe devijimit standard të portofolit
σ, i cili përshkruhet nga relacioni i mëposhtëm:
42222222 )2/1()2/( UC Ekuacioni 31
Ku:
σ është luhatshmëria e instrumentit bazë;
σc është devijimi standard i opsionit thirrje, dhe
σu është luhatshmëria e instrumentit U .
Në këtë rast Vlera në Rrezik (VaR) në terma absolute jepet nga ekuacioni i mëposhtëm:
opzionenormaldeltac
opzione VaRSSSSVaR 2224222 2/12/1
Ekuacioni 32
Qasja delta gamma normal konsideron ΔS dhe ΔS2 si normale, në mënyrë që të mund të aplikohet
qasja “delta-normal”. Nga ky arsyetim rrjedh një defekt sepse ΔS dhe ΔS2 nuk mund të jenë të dyja
normale. Nëse ΔS është normale, atëherë ΔS2 është e shpërndarë si një ki-katror.
Për më tepër, shuma e variablit ki-katror me një variabël normal rezulton në një tjetër ki-katror.
Ky defekt mund të çojë në një vlerësim të VaR të shtrembëruar. Qasja delta gamma çon në një
vlerësim më të madh të VaR se ajo e bërë me metodën delta normale, dhe për këtë arsye, metodologjia
delta-gama çon në rezultate edhe më të larta seç kërkohet.
2.1.9. QASJA DELTA GAMMA E WILSON
Një qasje alternative është propozuar nga Tom Wilson, i cili rikonsideron përkufizimin e Vlerës në
Rrezik (VaR) si humbjen maksimale të mundshme që mund të ndodhë me një nivel të caktuar
probabiliteti. Wilson vuri në dukje se përkufizimi i VaR është zgjidhja në korrespondecë të zgjidhjes
së një problemi, i cili bazohet në idenë se për të gjetur VaR mjafton të zgjidhet një problem.
Në rastin e një opsioni të vetëm thirrje, Vlera në Rrezik (VaR) mund të përkufizohet si zgjidhja e
ekuacionit të mëposhtëm:
,MaxVaRS
c Ekuacioni 33
Ku: 222)( SS
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
34
Sipas kësaj qasje, VaR-i është humbja maksimale që mund të verifikohet kur ndryshimet në çmimin
e instrumentit bazë janë brenda një intervali besimi. Sa më i lartë të jetë zgjedhja e nivelit të besimit,
aq më i lartë do të jetë edhe ndryshimi i çmimit ΔS.
Në këtë rast supozohet së ndryshimet në çmimin e opsionit mund të zgjidhen duke përdorur
përafrimin delta-gama:
∆c ≈ δ ∆S + γ(∆S) 2/2 Ekuacioni 34
Në përgjithësi kjo qasje trajton humbjen maksimale të mundshme duke konsideruar së vlera e
(ΔS)2 mund të përcaktohet brënda intervalit:
0 ≤ (∆S)2 ≤ α2σS2 Ekuacioni 35
E cila nënkupton se:
α σs ≤ ∆S ≤ -ασ S Ekuacioni 36
Humbja maksimale e mundshme ndodh kur ΔS merr vlerën e njërit prej ekstremeve të saj.
Nëse ΔS = ασs, atëherë nga formula e mësipërme, mund të përcaktohet Vlera në Rrezik (VaR) në
vlera absolute:
VaR = ασs [δ - γασs/2]S < ασsδS = VaR delta-normal Ekuacioni 37
Në këtë rast mund të verifikohet së Vlera në Rrezik (VaR) është më e ulet së ajo që do të kemi duket
përdorur qasjen delta-normal. Meqënëse llogaritja me qasjen delta-normal është më e lartë, mund të
themi së qasja e Wilson rezulton të jetë një vlerësues më i mirë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
35
Kjo qasje gjithashtu mund të aplikohet në rastin e një portofoli të përbërë nga disa asete, por ky është
një kërcënim serioz ndaj thjeshtësisë së modelit. Megjithë thjeshtësinë në llogaritje, kur zgjidhet
përdorimi i qasjes delta gama, duhet të konsiderohet fakti së përfshirja e faktorit gama për të shpjeguar
ndryshimin në vlerën e instrumentit të interesit, implikon faktin së shpërndarja e probabilitetit të këtij
instrumenti të jetë josimetrik, duke shkelur në këtë mënyrë supozimin themelor të normalitetit të
shpërndarjes së të dhënave.
Përfshirja e faktorit gama do të thotë së shpërndarja e fitimeve dhe e humbjeve të jetë josimetrike në
të djathtë (në rastin kur pozicioni në opsion është i shkurtër), ose në të majtë (nëse pozicioni është i
gjatë). Nëse kemi parasysh rastin e parë, VaR-i në kuartil do të jetë i zhvendosur në të djathtë, gjë që
nënkupton së Vlera në Rrezik e vërtetë do të jetë më i ulët se ajo që do të kemi duke përdorur një
shpërndarje normale. Kur shpërndarja nuk është normale edhe vlerësimi normal i VaR nuk është
korrekt.
Për të kapërcyer këtë problem Zangaria ofron dy metoda: Qasjen e korrigjimit të momenteve dhe
Qasjen e përshtatjes ndaj momenteve.
Sipas (Zangaria, A VaR methodology for Portofolios thant include Option, 1996) ne metodën e
korrigjimit të momenteve, parametri α i cili i përket nivelit të besimit, i përshtatet efektit të josimetrisë
dhe të devijimit nga normaliteti i krijuar nga prania e faktorit gama. Mund të përdoret formula e
njohur si zgjerimi i Cornish-Fisher i cili bazohet në parimin statistikor sipas të cilit një shpërndarje
mund të përshkruhet në termat e një parametri tjetër.
Këto parametra janë:
)(Xq : kuantili α i shpërndarjes së kthimit të portofolit, dhe
z : kuantili α i shpërndarjes normale.
Shpërndarja e Cornish-Fisher është e dhënë nga:
23
34
33
2 )52(36/1)3(24/1)1(6/1)( kzzkzzkzzXq aaaaa Ekuacioni 38
Ku k3 dhe k4 janë treguesit e josimetrisë dhe efektit të kurtosës7 së shpërndarjes së kthimive të
portofolit. Kjo qasje rezulton të jetë e thjeshtë për t’u aplikuar edhe ndaj portofolit të përbërë nga disa
instrumente financiarë, por varet nga vlerësimet e parametrave të ndryshëm të cilat mund të përfshijnë
gabime.
7 Efekti i kurtosës është nje largim nga shpërndarja normale ku mund të verifikohet një shpërndarje me zgjatim më të lartë senormalja (shpërndarje leptokurtike) ose një shpërndarje më e rrafshët se normalja (shpërndarje platikurtike).
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
36
Sipas Zangaria (1996) në qasjen e përshtatjes ndaj momenteve, katër momentet e para të shpërndarjes
së fitimeve dhe të humbjeve, vlerësohen dhe më pas i caktohen një shpërndarjeje të njohur si
shpërndarja e Johnson. Shpërndarja në fjalë do të ketë të njëjtat momente të një shpërndarjeje të
panjohur, por ndryshe nga kjo e fundit do të këtë një formë të njohur. Së fundmi, në qoftë së llogaritet
VaR-i i shpërndarjes së njohur, do të kemi një vlerësim të VaR-it të vërtetë.
Qasja e Wilson është koherente nga një pikëpamje teorike por rezulton e vështirë për t’u zbatuar në
realitet, gjë e cila mund të çojë në një vlerësim të pasaktë të rrezikut. Qasjet e tjera janë më të
preferuara sepse janë më të thjeshta dhe më të sakta në rezultatet që ofrojnë.
Kufizimet e qasjeve delta gama vijnë nga fakti së këto qasje bazohen në përafrimin deri në rendin e
dytë, të cilat mund të jetë të kufizuara për disa portofole të cilat kanë në përbërje instrumentat
financiarë më komplekse.
2.1.10. METODA E SIMULIMIT HISTORIK
Një studim interesant është ai i Pritsker (2001) i cili trajton rrezikun e përdorimit të modeleve të
simulimit historik, pasi ky model sjell një saktësi të ulët në vlerësimin e rrezikut kur jemi në prezencë
të përbërësve opsionalë.
Ndryshe nga qasja variancë kovariancë, simulimi historik nuk kërkon supozime në lidhje më
shpërndarjen e probabilitetit të kthimeve. Brënda metodës së simulimit historik ekzistojnë dy metoda:
Vlera në Rrezik (VaR) parametrike dhe
Vlera në Rrezik (VaR) joparametrike.
Në të dy rastet e llogaritjes së Vlerës në Rrezik (VaR) ka disa hapa që duhet detyrimisht të kryhen,
përkatësisht:
a) zgjedhja e periudhës së mbajtjes;
b) llogaritja statistikore e ndryshimit të vlerës brënda periudhës së mbajtjes, llogaritje e cila
bëhet duke përdorur një bazë historike të përbërë nga n kthime të kaluara;
c) Zbatimi i këtyre ndryshimeve historike ndaj vlerës aktuale të portofolit, duke përfituar në
këtë mënyrë n ndryshime hipotetike në vlerë;
d) zgjedhja e nivelit të besimit;
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
37
Në rastin e VaR parametrik, duhet të zhvillohen edhe hapat e mëposhtëm:
e) llogaritja e mesatares dhe devijimit standard të ndryshimeve historike në vlerën e portofolit
të marrë në pikën c;
f) zbritet nga mesatarja numri i devijimeve standarde të nevojshme për të marrë intervalin e
besimit të zgjedhur;
Në rastin e VaR jo-parametrik, duhet të zhvillohen hapat e mëtejshëm:
g) urdhërohen ndryshimet hipotetike të portofolit të llogaritura në pikën c) nga rezultati më i
mirë në rezultatin më të keq;
h) vlerësohet humbja maksimale e mundshme.
Simulimi historik përdor shpërndarjen historike të kthimeve të asetit të një portofoli për të simuluar
VaR-in e portofolit, duke u mbështetur në supozimin hipotetik së ky portofol do të mbahet përtej
periudhës së mbuluar nga të dhënat historike në dispozicion. Për të aplikuar këtë model, së pari duhet
të identifikojmë instrumentet e ndryshme të portofolit tonë dhe të përfitojmë të dhëna historike të
kthimeve në një periudhë të dhënë vëzhgimi.
Në vazhdim duhet të përdoren pesha specifike që çdo aset mban në portofolin aktual, për të simuluar
kthimet hipotetike që do të kemi në qoftë se do të mbahet portofoli gjatë periudhës së vëzhgimit. Në
këtë qasje, supozimi bazë është së shpërndarja historike e kthimeve është një përafrim i mirë për
shpërndarjet e kthimeve në periudhat e ardhshme të vëzhgimit. Pastaj aplikohet kuartili i shpërndarjes
së kthimeve historike duke përfituar VaR e pritur të portofolit (Gallati, 2003).
Supozojmë sikur kemi një seri vëzhgimesh nga periudha 0 në T, dhe përcaktojmë me Ri,t kthimin e
aktivit i në periudhën t, ωi është pesha relative e asetit i të portofolit, dhe kemi n asete në portofol,
atëherë kthimi i portofolit Rtp në periudhën t është i dhënë nga:
n
ii
pt RR
1
,Tt ,...,0 Ekuacioni 39
Çdo vëzhgimi t na jep një veçanti të portofolit Rtp , dhe nga secili prej tyre duhet të llogaritet fitimi
ose humbja përkatëse. Këto të dhëna renditen në sensin rritës dhe merret kuartili i dëshiruar për
llogaritjen e VaR.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
38
Përparësitë e simulimit historik janë:
1. thjeshtësia e tij, sepse të dhënat mund të gjënden shumë lehtë, dhe
2. nuk varet nga supozimi mbi shpërndarjen e kthimeve.
Sipas Gallo, M. Pacini, B., 2002; Pichler S., Selitsch, (1999) në këtë model nuk duhet të supozojmë
se kthimet janë të shpërndara në mënyrë normale, t – student apo ndonjë shpërndarje
tjetër. Gjithashtu, nuk duhet supozuar se kthimet janë të pavarura me kalimin e kohës. Kjo na lejon
të kapërcejmë problemin e modelimit të shpërndarjes leptokurtike8, e cila është një nga problemet
kryesore të metodave normale në llogaritjen e VaR-it.
Simulim historik jo-parametrik lejon kapërcimin e problemit të vlerësimit të variancës, korrelacionit
dhe kovariancës, apo në llogaritjen e matricës variancë-kovariancë.
Nje studim intersant është ai i Pritsker (1997) i cili flet për kufizim të përdorimit të modeleve të
simulimit historik, dhe për saktësi të ulët në vleresim kur jemi në prezencë të përbërësve opsionalë.
Në simulimin historik, korrelacioni reflektohet në të dhënat historike, dhe ajo që duhet për të llogaritur
janë kthimet aktuale. Vlerësimi VaR që do të përfitohet do të jetë i pavaur nga modeli i rrezikut,
problem i cili verifikohej në qasjen normale. Gjithashtu, mund të aplikohet ndaj çdo lloj rreziku të
tregut. Megjithatë kufizimet që rezultojnë nga përdorimi i qasjes historike është varësia e plotë ndaj
një grupi të caktuar të të dhënave historike.
Në problematikat e këtij modelit mund të përmbledhim 2 arsye:
1. Mund të përcaktohet një vit i gabuar i cili përfshin ngjarje të pazakonta që ndodhin shumë
rrallë,
2. Bazohet në arsyetimin se luhatshmëria e kaluar mund të përdoret për të vlerësuar të ardhmen.
Një kufizim tjetër është se për të pasur rezultate të besueshme ështe e nevojshme të kemi periudhe të
gjatë vëzhgimi. Ndërsa, për të kapur rreziqet të cilat nuk janë të përfaqësuara mirë në të dhënat e
konsideruara, mund të përdoren analiza e stress-testit ose analiza e skenarëve.
8 Në këtë shpërndarje verifikohet një zgjatim më i madh sesa shpërndarja normale
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
39
2.1.11. SIMULIMI MONTE KARLO
Metoda e tretë e llogaritjes së vlerës në rrezik është e bazuar në konceptin e hedhjes së një
monedhe. Ky model arrin të kapë efektet jolineare të variblave të rrezikut, që ishte një nga aspektet
negative të qasjes variancë-kovariancë. Karakteristikë e simulimit Monte Karlo është se kjo qasje
simulon disa herë vlerën e asetit të portofolit, duke lejuar përdorimin e shpërndarjeve të probabilitetit
empirik. Sipas (Aragones, 2000), kjo metodë prodhon disa variabla në mënyrë rastësore, të cilat i
transformon në skenare tregu dhe i aplikon në rivlerësimin e portofolit duke prodhuar një shpërndarje
të fitimeve dhe humbjeve.
Për të llogaritur VaR-in e një portofoli, proçedura është si më poshtë:
1. llogaritet vlera e portofolit duke përdorur vlerat e tregut të variblave të referencës;
2. simulohet variacioni i të gjithë parametrave kryesor të tregut;
3. përcaktohet vlera e çdo variabli duke përdorur vlerën e gjetur në pikën 2;
4. llogariten variacionet e vlerës së portofolit për secilin nga skenarët e simuluar;
5. rivlerësohet vlera e portofolit nëpërmjet të njëjtës proçedurë;
6. i zbritet vlerës së llogaritur në pikën 1, vlera e llogaritur në pikën 5 për të përcaktuar
ndryshimin e vlerës së portofolit;
7. duhet të përsëritet proçedura nga pika 2 në pikën 7 disa herë, në mënyrë që të marrim një
shpërndarje të ndryshimeve në vlerën e portofolit;
8. renditen rezultatet e përfituara në hapin e mëparshëm dhe përcaktohet VaR-i duke marrë
kuartilin që përfaqëson vlerën në rrezik.
Supozojmë sikur dëshirojmë të përcaktojmë VaR të një pozicioni mbi një aksion të caktuar.
Hapi i parë është zgjidhja e modelit që përshkruan çmimin e aksioneve me kalimin e kohës.
Për lehtësi supozojmë se çmimi i aksionit është i dhënë nga proçesi i mëposhtëm:
dpt = σdWt Ekuacioni 40
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
40
Ky ekuacion është funksion i një parametri të luhatshmërisë dhe të një variabli normal të
standardizuar Wt.. Duke përdorur lidhjen e mëposhtme dhe duke marrë një interval të vogël kohor,
mund të rishkruajmë ekuacionin në këtë mënyrë:
ttttt WptWpp 11 Ekuacioni 41
Tani duke përdorur shprehjen e mësipërme, mund të stimulohen ecuria e trendit të çmimeve në
intervalin kohor nga t për T duke zhvendosur përpara me një periudhë dhe duke përcaktuar rezultatin
për pt+1. Kjo shprehje mund të rishkruhet si:
)( 1111 tttttt WWpWpp Ekuacioni 42
Duke rishkruar këtë formulë mund të gjejmë ekuacionin për pt :
T
iitt Wpp
11
Ekuacioni 43
Duke simuluar numra rastësor, mund të futen në formulën e mësipërme një sërë vlerash për Wa , duke
arritur në përcaktimin e një vlere të mundshme për pt . Duke përsëritur këtë proçes disa herë, mund të
përfitohet një gamë të mundshme e çmimeve pt, shpërndarja e të cilave do të përputhet me
shpërndarjen e vërtetë të probabilitetit të vlerës së portofolit.
Në vijim llogaritja e Vlerës në Rrezik (VaR) dhe e menjëhershme.
Metoda Monte Karlo është metoda që ofron më shumë saktësi në përceptimin e rrezikut. Në këtë
punim përcakohet se shembujt janë tepër të vegjël për t’u konsideruar si shpërndarje normale dhe se
në rastet e shpërndarjeve leptokurtike, kemi nje impakt të lartë në saktësinë e parashikimit. Simulimi
Monte Karlo paraqet shumë përparësi, sepse është një instrument sasior fleksibël i cili lejon të
trajtojmë çdo pozicion financiar. Ky model nuk paraqet probleme me pozicionet jo-lineare, jo-
normale, dhe është modeli ideal për opsione ekzotike të cilat janë veçanërisht komplekse.
Gjithashtu, ky model mund të thjeshtohet duke rritur shpejtësinë dhe efikasitetin e llogaritjeve.
Kufizimet kryesore të kësaj metodë janë:
varësia e plotë e rezultateve nga modeli, dhe nga proçesi stokastik i përdorur.
kërkon investime të mëdha njerëzore dhe financiare,
rezulton të jetë një metodë jo-intuitive dhe vështirë e për t'u shpjeguar palëve të interesit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
41
Në fillim, Vlera në Rrezik (VaR) është zhvilluar si një metodologji që lejon matjen e rrezikut të
portofolit. Me kalimin e kohës, u bë e qartë se proçesi i VaR mund të përdoret jo vetëm për qëllime
të raportimit por edhe për menaxhimin e rrezikut. Një pyetje tipike e cila mund të lindë në rastin e
vlerësimit të qasjeve të ndryshme të VaR është: "Ç’farë pozicioni brenda portofolit duhet të ndryshojë
në mënyrë që Vlera në Rrezik (VaR) të ndryshojë në mënyrën më efektive të mundur"?
Ky është edhe qëllimi i instrumenteve VaR, të cilat janë:
1. VaR marzhinal,
2. VaR rritës
3. VaR i strukturuar.
2.1.12. VAR MARZHINAL
Kjo metodë përcakton ndjeshmërinë e VaR-it të portofolit ndaj rritjes së një njësie shtesë të një aktivi
të ri. Kjo njësi është e dobishme për investitorët për të drejtuar vendimet e tyre operative.
Le të supozojmë për shembull që investitori dëshiron një VaR të ulët në portofol dhe ka zgjedhur të
reduktojë të gjitha pozicionet me një shumë fikse prej 100 mijë euro. Investitori do të duhet të listojë
të gjitha numrat që korrespondojnë ndaj VaR marzhinal dhe të zgjedhin aktivin në korrespondencë të
të cilit ΔVaR është më i lartë. Supozojmë sikur kemi një portofol të përbërë nga n asete, të
numëruar nga 1 , ... j , n dhe të shtojme një njësi të aktivit i. Për të matur ndikimin në rrezikun e
portofolit mund të llogaritet derivati i variancës së portofolit ndaj peshës së investuar në asetin i , në
mënyrë që të jepet kontributi "marxhinal" në rrezik.
Nëse diferencohet formula 2.13, atëherë kemi:
ijj
n
i
n
jii
n
iiijj
n
i
n
jii
n
ii
1 1
2
1
2
1 1
2
1
22 2Ekuacioni 44
Dhe duke derivuar ekuacionin e mëposhtëm në lidhje me ωi përfitojmë:
),cov(2,cov22211,1
22
pij
n
ijiii
n
ijijjii
i
p RRRRR
Ekuacioni 45
për të llogaritur VaR është e nevojshme për të gjetur devijimin standard mesatar:
i
pp
i
p
2
2
Ekuacioni 46
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
42
Dhe duke zëvendesuar në këtë relacion, kemi:
P
Pi
i
P RR
),cov(
Ekuacioni 47
nga e cila është e mundur të nxjerrim një shprehje për të vlerësuar VaR-in marzhinal:
P
Pi
i
p
ii
RR
W
VaRVaR
),cov(
Ekuacioni 48
Formula e mësipërme ngjan me betën, e cila llogaritet në teorinë e CAPM e cila është e përcaktuar
në këtë mënyrë:
P
iip
P
Piip
P
ip
P
Pii
RR
222
),cov(Ekuacioni 49
Nëse përdoret një simbol matrice, duke përdorur formulën e variancës së portofolit (formula 2.9),mund të rishkruhet formula e mësipërme si:
Ti Ekuacioni 50
Dhe nga ajo mund të përfitohet një relacion ndërmjet betës dhe VaR-it marzhinal:
ipii W
VaRVaR )( Ekuacioni 51
2.1.13. VLERA NË RREZIK RRITËSE
Kjo metodë jep ndryshimin në VaR që kemi në rastin kur shtohet një aset i ri në portofol. Ndryshon
nga VaR-i marzhinal sepse ofron informacione mbi atë që ndodh me rrezikun, nga një rritje më e
madhe, në krahasim me atë që ndodh me VaR-in marzhinal. Supozojmë se duam të llogarisim VaR-
in e portofolit, ku VaRp është VaR-i i pozicionit fillestar i portofolit, dhe VaRp+a është ajo që kemi
duke shtuar një aset në portofolin tonë. VaR rritës në këtë rast është e dhënë nga:
IVaR = VaRp+a - VaRp Ekuacioni 52
Vlera në Rrezik (VaR) rritëse do të jetë:
a) pozitive nëse aseti kontribuon ndjeshëm ndaj rrezikut të portofolit,
b) negative kur kemi mbulim rreziku dhe
c) zero nëse rreziku është jo i rëndësishem.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
43
2.1.14. VLERA NË RREZIK E STRUKTURUAR
Për një menaxhim më të saktë të rrezikut do të ishte e dobishme që të bëhej një destrukturim i rrezikut
të portofolit. Kjo nuk është e drejtpërdrejtë sepse luhatshmëria e portofolit është një funksion jolinear
i përbërësve të tij. VaR-i i strukturuar tregon së cili është ndryshimi i VaR-it të portofolit nëse
përbërësi i,i portofolit do të dis-investohej. Ajo është e përcaktuar si vijon:
iiiii VaRWVaRComVaR )( Ekuacioni 53
VaR i strukturuar është një njësi shtesë që merr parasysh edhe korrelacionet. Nëse matja është
negative9, ajo përbën një mbrojtje për pjesën tjetër të portofolit, anasjelltas, rrit rrezikun e portofolit.
2.2. VLERA NË RREZIK PËR INSTRUMENTAT MBI NORMAT E INTERESIT
Vlerësimi i normës së interesit presupozon një trajtim të diferencuar mbi bazat e klasave të
kohëzgjatjes së pozicioneve të portofolit, nëpërmjet peshimit të koefiçientëve të rrezikut, të cilët
duhen përcaktuar në mënyrë të përshtatshme.
Rreziku i përgjithshëm i portofolit, në pikëpamjen e vlerësimit të rrezikut të tregut, është kuptuar si
shuma e llogaritjes individuale të VaR, duke mos konsideruar efektin e korrelacionit midis
ekspozimeve të ndjeshme në pika të ndryshme të strukturës së maturimit të normave të tregut.
Analiza e këtyre aspekteve mund të trajtohet nga dy teknika:
1. Përfaqësimi i plotë i parametrave10;
2. Përfaqësimi i referencës11.
Për të kryer një vlerësim të rrezikut duhet që rreziku i normave të interesit të përfaqësohet në terma
të standartizuar. Nëse deshirojmë të aplikojme një analizë të tipit VaR, e cila konsideron
luhatshmërinë, është e nevojshme që secili vlerësim kohor të korrespondojë me statistikat e çmimeve
dhe të ndryshimeve të studiuara.
9 (Dowd, 1999)10 full parameters representation11 benchmarking representation
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
44
Amplituda e klasave në të cilat grumbullohen flukset financiare duhet të jenë të tilla që të replikojnë
në mënyrë të përshtatshme profilin e rrezikut të portofolit. Është e domosdoshme përcaktimi i afateve
kohore sipas segmentimit të flukseve të portofolit, duke përcaktuar klasat kohore në mënyrë që të
minimizohet niveli i përafrimit, ku flukset e arkës të replikojnë ekspozimin ndaj rrezikut të normës
së interesit.
Në rastin e përdorimit të instrumenteve derivative apo të aktiveve të indeksuar me parametra jo
standarde12 të normave të interesit, struktura e maturimit të flukseve të arkës është e ndryshme nga
ajo e aktiveve të portofolit. Në këtë rast duhet bërë një procedurë hartuese e cila duhet të përfshijë:
1. Llogaritjen e ndjeshmërisë së flukseve të arkës të çdo aktivi duke marrë parasysh ndryshimet
në vlerën e pozicioneve të kurbës së normave të interesit në maturim;
2. Vlerësimin kohor të saktë të indikatorëve të ndjeshmërisë në bazë të karakteristikave të
rrezikut;
3. Llogaritja e flukseve të arkës në skadencë të indikatorëve të ndjeshmërisë me qëllim që të
replikojnë në mënyrë perfekte rrezikun e aseteve.
1. Përfaqësimi i plotë i parametrave;
Llogaritja e VaR-it nëpërmjet kësaj metodologjie bëhet nëpërmjet përdorimit të koefiçientëve të
korrelacionit ndërmjet normave në korrespondencë të skadencave, që implikon nevojën për të
përfaqësuar çdo pozicion brenda intervaleve të caktuara kohore, të cilat më vonë do të replikohen
përmes flukseve të caktuara në afatet kohore të përafërta.
Në përcaktimin e pozicioneve duhet bërë një analizë për të siguruar që proçedura e hartimit të mbajë
karakteristikat në termat financiare dhe të rrezikut të pozicioneve:
a) Rreziku i pozicionit prezent në intervalin kohor, duhet të jetë i barabartë me atë të gjeneruar
nga transferimi i pozicionit në afatet e reja;
b) Vlera e tregut e flukseve të arkës referuar intervaleve kohore duhet të jetë e barabartë me atë
të flukseve të arkës të dhëna nga skadencat.
12 Këmbesë me maturim konstant, këmbesë e indeksuar
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
45
Duke marrë dy afate të përcaktuara dhe duket dashur të llogarisim pozicionin në maturim ti+k ,
luhatshmërinë e kthimeve dhe normat e tregut në skadencën ti dhe tj, sipas luhatshmërisë së
skadencave të çmimeve dhe pozicioneve, do të kemi:
iiii rDMv Ekuacioni 54
jjji rDMv Ekuacioni 55
Ku:
DM i dhe DMJ janë kohëzgjatja e modifikuar e flukseve ti dhe tj.
Kusht i barazisë midis rreziqeve kërkon që:
]t)1(t[)rreziku(t iiki rreziku Ekuacioni 56
Ku:
dhe )1( janë kuotat e pozicionit fillestar që kërkohet të adoptohet.
Kufiri i barazisë ndërmjet rreziqeve mund të shprehet sipas marrëdhënies së mëposhtme:
j,iki DD MM Ekuacioni 57
Ku:
termi i dytë është kohëzgjatja e modifikuar e i dhe j.
Pozicioni i ndërmjetëm është llogaritur duke konsideruar ponderimin e kohëzgjatjes relative:
kii PvMM
MMPv
ij
iki
DD
DD
Ekuacioni 58
kij
PvMM
MMPvj
ij
ki
DD
DD
Ekuacioni 59
Pasi të përcaktohet ekspozimi i normave të interesit në bazë të maturimit të portofolit mund të
vazhdohet në llogaritjen e VaR duke përdorur formulën e mëposhtme:
hkiMPvVaR ttttt D Ekuacioni 60
ku:
k = intervali i besueshmërisë
h = periudha e mbajtjes
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
46
Për të analizuar efektet e korrelacionit midis lëvizjeve të normave të interesit ndërmjet skadencave të
ndryshme, mund të ndërtohet një matricë variancë-kovariancë ndërmjet normave të interesit ndaj
skadencës dhe të llogaritetet VaR sipas formulës:
hkTTVaRt ' Ekuacioni 61
Në rastin kur analiza konsideron edhe pozicionin mbi normat e interesit për valuta të ndryshme,
metoda e përfaqësimit të plotë kërkon përcaktimin e një matrice mxn, ku:
m është numri i monedhave, dhe
n është numri i afateve.
2. Përfaqësimi i referencës.
Në analizën e mëparshme një aspekt i rëndësishëm është i dhënë nga vështirësia në ndërtimin e
matricave me dimensione të mëdha, problem i cili mund të zgjidhet duke përdorur përfaqësimin e
krahasimit. në këtë teknikë maturitetet e ndryshme transformohen në pozicione ekuivalente me atë
që i përket skadencës së aktivit të zgjedhur si referencë në tregun të cilit i përket, përmes marrëdhënies
së mëposhtme:
tB
tBt P
D
DP ,
Ekuacioni 62
ku:
është pozicioni i ndjeshmërisë së referencës në skadencën t;
tP është pozicioni relativ në skadencën t;
është kohëzgjatja e modifikuar;
BD është kohëzgjatja e titullit të referencës;
Për të gjëndur ekspozimin e referencës, pozicionet duhet të shumëzohen për koefiçientët e
korrelacionit ndërmjet lëvizjeve në normat e interesit të afateve të ndryshme të skadencës dhe të
ndryshimit relativ ndaj kësaj pike referencë:
BtBtBtE PP ,,,
Ekuacioni 63
ku:
është pozicioni referencë ekuivalent;
është pozicioni i ndjeshëm referencë;
është koefiçienti i korrelacionit midis normës së referuar ndaj skadencës t dhe asaj
relative ndaj skadencës së referencës.
BtP ,
tD
BtEP ,
BtP ,
Bt ,
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
47
Duke zëvendësuar 8.24, kemi:
BttB
tBt
E PD
DP ,,
Ekuacioni 64
Ky relacion na lejon të llogarisim pozicionet referencë ekuivalente në bazë të koefiçientave të
kohëzgjatjes së modifikuar të pozicionit t, të referencës dhe të koefiçientit të korrelacionit.
Llogaritja e VaR-it në këtë rast mund të bëhet nëpërmjet formulës së përgjithshme:
hkrDPVaR BBB
n
t
EBt
0
,
Ekuacioni 65
është pozicioni standard ekuivalent;
është kohëzgjatja e modifikuar e titullit referencë;
është koefiçienti i intervalit të besueshmërisë;
është periudha e mbajtjes;
është norma referencë;
është luhatshmëria e normës referencë.
BtEP ,
BD
k
h
Br
B
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
48
2.2.1. MODELIMI I OPSIONEVE MBI NORMËN E INTERESIT ME MODELET
EVOLUTIVE
Modelet bazë të përdorura për vlerësimin e opsioneve (Tavan, Opsione dysheme, Papijon) kanë disa
kufizime sepse ato supozojnë së shpërndarja e çmimit të obligacioneve, normës së interesit ose të një
variabli tjetër në të ardhmen është lognormale.
Sipas Heath, D., Jarrow R., Morton, A., (1992) këto modele nuk ofrojnë vlerësime për mënyrën së si
normat e interesit luhaten me kalimin e kohës, kështu që nuk mund të përdoren për vlerësimin e duhur
të derivateve të ndryshme mbi normat e interesit, siç mund të jetë rasti i këmbesave me amortizim të
indeksuar, ose të një opsioni amerikan mbi normat e interesit.
Për të kapërcyer këto probleme përdoren disa modele që përshkruajnë sjelljen probabiliste të të gjitha
normave të interesit, pra për të gjithë strukturën në afat.
Nëse struktura me afat e çmimeve të obligacioneve ka formën e mëposhtme:
)(),(),());(,(),( trTtBTtAeTtrtFTtp Ekuacioni 66
ku A (.) dhe B (.) janë funksione përcaktuese, atëherë modeli ka një strukturë me afat dhe mbetet për
të gjetur së ç’farë forme kanë A (.) dhe B (.) në varësi të supozimeve të modeleve të ndryshme, të
cilat varen nga zgjedhja e dhe e në dinamikat për llogaritjen e normës së interesit r. Nëse
supozojmë së vlera e parametrave e është e dhënë nga ekuacionet e mëposhtme:
)()(),( trtrt Ekuacioni 67
)()(),(2 trtrt Ekuacioni 68
Përfitojmë zgjidhjen e ekuacionit të çmimit në afat, ku A(.) dhe B(.) plotësojnë kriterin e mëposhtëm:
0),(
1),()(2
1),(),(),( 2
TTB
TtBtTtBTtTtBt Ekuacioni 69
0),(
),()(2
1),()(),( 2
TTA
TtBtTtBtBTtAt Ekuacioni 70
Ekuacioni i parë i sistemit jep vlerën e B (.) dhe nëpërmjet zgjidhjes së ekuacionit dhe duke marrë
integralin e funksionit për të përfituar A, arrijmë në:
duTuBuduTuBuBTtAT
t
T
t
),()(2
1),()(),( 2
Ekuacioni 71
Në vijim, do të paraqesim një përmbledhje e modeleve afinë me një faktor, të cilat janë modele që
bëjnë supozime rreth normën së interesit, nga e cila mund të përfitohet struktura në skadencë e
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
49
normave të interesit. Modelet kryesore ndryshojnë nëse konsiderojmë modelet e ekuilibrit ose
modelet e jo-arbitrazhit:
1. Modelet e Ekuilibrit:
1.1 Vasiçek;
1.2 Cox-Ingersoll-Ross;
2. Modelet e jo-arbitrazhit:
2.1 Ho-Lee;
2.2 Hull-White.
2.2.2. MODELET E EKUILIBRIT
Modelet e ekuilibrit bazohen në supozime mbi variablat ekonomikë, duke derivuar në këtë mënyrë
proçeset për normat e interesit afatshkurtër. Nëpërmjet këtyre modeleve mund të analizojmë efektet
që normat e interesit kanë mbi çmimet e opsioneve dhe të obligacioneve.
Norma e interesit afatshkurter “r”, shumë herë konsiderohet si kthimi i menjëhershëm, dhe i referohet
proçesit që kjo normë ndjek në një vend neutral ndaj rrezikut. Sipas këtij supozimi, në një periudhë
të shkurtër kohore në mes t dhe t + δt, kthimet e investitorëve janë rreth mesatares dhe për këtë arsye
vlera e normës së interesit në kohën t sjell një fitim të pritshëm në kohën t, e cila është e barabartë
me:
)(ˆ )(~T
tTr feE Ekuacioni 72
Ku:
r~ është mesatare e kthimeve në një interval kohor ndërmjet t dhe T, ndërsa;
E tregon vlerën e pritur në një kontekts në të cilin jemi neutral ndaj rrezikut.
Pas këtyre konsideratave, nëse marrim një obligacion zero kupon me një fitim të caktuar në periudhën
e fundit, atëherë çmimi i saj do të jepet nga funksioni i mëposhtëm:
)(ˆ),( )(~ tTreETtP Ekuacioni 73
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
50
Duke konsideruar një përbërje të vazhdueshme të normës së interesit në kohën t, atëherë kemi:
),(ln1
),( TtPtT
TtR
Ekuacioni 74
)(ˆln1
),( )(~ tTreEtT
TtR
Ekuacioni 75
Ekuacioni na lejon që të përfitojmë strukturën e normave të interesit në çdo kohë nga vlera e r, dhe
nën supozimet e neutralitetit ndaj rrezikut, mund të përfitohet proçesi bazë i strukturës.
Pasi të përcaktohet proçesi sipas të cilit r luhatet, atëherë jemi në gjëndje të përcaktojmë edhe kurbën
e obligacionit zero-kupon dhe luhatjet me kalimin e kohes. Në një model të ekuilibrit me një faktor,
në konsiderojmë vetëm një faktor pasigurie për të përcaktuar proçesin e normës afatshkurtër (short):
dWrdtrmdr )()( Ekuacioni 76
Ku:
Drift i menjëhershëm m dhe devijimi standard, s, supozohen se janë në funksion të r, por të
pavarur nga koha.
Një supozim i tillë me një faktor të vetëm të rrezikut nuk është kufizues, dhe nënkupton se për një
periudhë të shkurtër kohore kthimet lëvizin në të njëjtin drejtim, por nuk lëvizin me të njëjtën sasi.
Kurba e interesave zero-kupon mund të ndryshojë me kalimin e kohës.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
51
2.2.3. MODELI I VASIÇEK
Sipas (Vasicek, 1977) dinamika e normës së interesit me kalimin e kohës është dhënë nga formula e
mëposhtme:
dWdtrbadr )( Ekuacioni 77
Ku a, b dhe σ janë konstante.
Përbërësi i parë prezanton konceptin e kthimit të mesatares, që do të thotë së norma afatshkurtër, do
të shkojë drejt periudhës afatgjatë me një shpejtësi a. Ky proçes mund të shpjegohet nëpërmjet
formulës:
dWradr )( Ekuacioni 78
Ku:
= b/a dhe "a" është shpejtësia e kthimit të mesatares, është mesatarja afatgjatë, është
luhatshmëria e kthimeve të kaluara dhe dWt, është përbërësi rastësor.
Parametrat e mësipërme janë konstante, dhe sapo të përcaktohet vlera e tyre, modeli arrin të gjenerojë
strukturën me afat të normave të interesit dhe luhatshmërinë e tyre. Në mënyrë të veçantë, ka dy raste:
nëse r > atëherë kemi difuzion13 negativ i cili është i dhënë nga ndryshim ndërmjet r- , ku
r ka tendence të bjerë;
nëse r < atëherë difuzioni është pozitiv dhe r ka tendencë të rritet;
Proçesi i kthimit të mesatares përreth b mund të përfundojë në vlera negative, si pasojë e drejtpërdrejtë
e zgjedhjes së difuzionit në ekuacionin e evolucionit të r(t).
Këto fenomene bëjnë që evolucioni i proçesit të mos jetë determinist. Nga modeli i Vasiçek
përfitojmë shprehjen për çmimin në afat të një obligacioni zero kupon që paguan zero në kohën T si
më poshtë:
)(),(),(),( trTtBTtAeTtp Ekuacioni 79
Ky relacion implikon se norma e interesit afatshkurtër përcakton kurbën e kthimeve në kohën t, ku
ekuacioni i normës së interesit r(t) është vlera e r në kohën t, e tillë që:
13 Procesi i difuzionit është zgjidhja e një ekuacioni diferencial stokastik
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
52
)(11
),( tTaea
TtB
a
TtB
a
abtTTtBTtA
4
),()(),(exp),(
22
22
2
Ekuacioni 80
duke përdorur ekuacionin 3.2 në kemi:
)(),(1
),(ln1
),( trTtBtT
TtAtT
TtR
Ekuacioni 81
që do të thotë se sapo të caktohen a, b, dhe , struktura në afat R(t) është një funksion linear i cili
është i varur nga norma e interesit afatshkurtër r(t).
Grafiku 1: Ecuria e çmimit të obligacionit me norma të ndryshme interesi sipas modelit të Vasiçek.
Burimi: (Vasicek, 1977)
Procesi mund të thjeshtëzohet në studimin e momenteve të proçesit të vlerësimit të ecurisë së
ardhshme të normave të interesit. Në fakt, në qoftë së caktojmë:
btrX t )(
Atëherë kemi:
dWdtaXdr t
Dhe zgjidhja e proçesit jepet nga:
t
statatata dWeeeberr
00 1
Ekuacioni 82
Ku dy kushtet e para përfaqësojnë proçesin me:
tata eberrE 1][ 0 Ekuacioni 83
ndërsa ndryshimi është i dhënë nga:
a
erVar
ta
2
1][ 2 Ekuacioni 84
0
0.09
00,250,5
0,751
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Maturiteti
Modeli i Vasicek (Çmimi i Obligacionit)0,75-10,5-0,750,25-0,50-0,25
Norma e Interesit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
53
2.2.4. MODELI I COX, INGERSOLL DHE ROSS
Sipas Cox, Ingersoll dhe Ross, (1985) mund të përfitojmë çmimin e një obligacioni për ta krahasuar
atë me çmimin e tregut, duke perfituar te gjithë ato raste kur çmimi i titullit nuk është në vlerën e
duhur. Ky model futet në kategorinë e modeleve të ekuilibrit ekonomik të përgjithshëm të
çmimeve. Modeli njëfaktorial CIR supozon se:
1. Dinamika e proçesit të kthimi të menjëhershëm r ndjek një proçes i cili përshkruhet nga
ekuacioni diferencial stokastik i mëposhtëm:
dWrdtrr )(d Ekuacioni 85
Ku:
, σ >0 e r(t)>= 0,
është shpejtësia e rregullimit të normës së interesit r (t) e cila ka tendencë drejt
vlerës së saj të pritshme në periudhë afatgjatë ,
r është koefiçienti difuzionit të proçesit stokastik,
dW është një proçes i Wiener me mesatare zero dhe variancë të barabartë me dt.
2. Kthimi i menjëhershëm i pritur nga obligacioni për çdo maturim është i barabartë me normën
e interesit r, plus një prim ndaj rrezikut14, ku:
B
Brr r
B
dBE
Ekuacioni 86
Ku është çmimi i tregut i rrezikut dhe e rB/B është elasticiteti i çmimit të
obligacionit ndaj r.
Nëse atëherë modeli merr parasysh faktin se kur kthimi i menjëhershëm (norma afatshkurtër)
ka tendencë drejt një vlere të caktuar afatgjatë (kthimi i mesatares).
14 Hipoteza mbi pritshmërinë locale (Local Expectations Hypothesis)
0
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
54
Në këtë rast kemi të bëjmë me model njëfaktorial ku struktura në afat është e shpjeguar nga një
variabël i vetëm i përfaqësuar nga norma afatshkurtër r, e cila është heteroscedastike, sepse
luhatshmëria e "r" ndryshon me variacionin e nivelit të kthimit të menjëhershëm r.
Avantazhi i këtij modeli mund të shpjegohet edhe nga numri i kufizuar i parametrave që duhen
vlerësuar, dhe nga fakti së normat e interesit në këtë model nuk janë asnjëherë
negative. Disavantazhet e modelit mund të përmbledhen në kufizimet e supozimeve bazë, dhe në
korrelacion e përsosur ndërmjet normave të interesit.
Grafiku 2: Ecuria i normës së interesit sipas modelit CIR me një faktor
Burimi: përpunim i autorit
Nën supozimin e funksionimit të përsosur të tregut, në modelin e CIR çmimi i obligacionit është i
barabartë me atë të modelit Vasiçek, duke treguar se struktura në afat e normave të interesit është
dhënë nga funksioni në vijim:
rTtBeTtATtP ),(),(),( Ekuacioni 87
Megjithatë, funksioni A(t,T) dhe B(t,T) është i ndryshëm:
2/2
)(
]2/))[((
02)1)((
2)(
ab
tT
tTa
ea
etTA
Ekuacioni 88
2)1)((
2),(
)(
]2/))[((
tT
tTa
ea
eTtB
Ekuacioni 89
Ku:22 2 a .
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
55
Duhet konsideruar fakti nëse marrim një periudhë s, ku (s>t), atëherë shpërndarja e kthimeve të
r(s) është një shpërndarje ki-katror e cila nuk është e përqendruar në vlerën e pritshme dhe në
variancën e dhënë nga ekuacioni i mëposhtëm:
)()()( tskt ersrE
2)(2
)(2)(2
12
)()( tsktsktsk
t ek
eek
trsrVar
Ekuacioni 90
Vlera e pritshme e r(s) është e barabartë me atë që kemi në modelin Vasiçek, ndërsa shprehja e
variancës është më komplekse. Rreziku bazë i një titulli i cili parashikon pagesën e një kuponi, mund
të shprehet si mesatare e ponderuar e rreziqeve bazë të obligacioneve të skontuara në afate maturimi
në data të ndryshme, duke marrë si pesha, vlerat aktuale të pagesave:
cP
cPG
cP
cP
B
B rr)(
Ekuacioni 91
Kjo masë e rrezikut për obligacionet që paguajnë kupon mund të shprehet në njësi kohore, dhe në
këtë rast quhet “kohëzgjatje stokastike” dhe është e barabartë me maturimin e obligacionit të skontuar
me të njëjtën normë rreziku:
2
1
/1
/1ln
[
1
BB
BB
r
r
Ekuacioni 92
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
56
2.2.5. MODEL I BLACK
Aplikimi i modelit të (Black, F., Derman, E., Toy, W., 1990) mund të jetë i dobishëm, sepse mund të
aplikohet për derivativët mbi normat e interesit dhe është i njohur si modeli i Black.
Formulat mund të aplikohen për të vlerësuar opsionet që kanë për bazë normat e interesit, çmimin e
një obligacioni, apo diferencën ndëmjet dy normave të interesit. Normat r është r* janë normat kupon
zero dhe përdoren për të aktualizuar llogarite në bazë të strukturës së normave fillestare. Modeli
shpjegon kur llogaritet vlera përfundimtare e një opsioni duke supozuar se ata janë stokastike, ku:
F çmimi në të ardhmen i variablit V në skadencën T,
P (t,T) është çmimi në kohën t i një obligacioni kupon zero;
K është çmimi i ushtrimit të opsionit;
r është norma kupon zero për maturimin T;
është luhatshmëria e çmimit F;
T data e skadimit të opsionit;
VT është çmimi i çastit në kohën T;
FT çmimi në të ardhmen në kohën T;
Duke përdorur modelin e Black për vlerësimin e një opsioni, duhen bëre supozimet e mëposhtme:
Çmimi në të ardhmen i instrumentit bazë është i barabartë me çmimin në të ardhmen (normat
jo-stokastike), ose 0)( FVE T ;
Normat e interesit janë konstante dhe për këtë arsye nuk janë stokastike;
Luhatshmëria është konstante me kalimin e kohës;
Vlera e pritshme e TV është 0F .
Çmimi i çastit TV ka një shpërndarje lognormale TVln , më devijim standard T ;
Në supozimin e neutralitetit ndaj rrezikut, ),( TtPc është një martingale.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
57
Modeli konsideron së pagesat e vlerës përfundimtare të opsionit ndodhin në një kohë të ndryshme
nga T, dhe llogaritet në bazë të vlerës që normat e interesit merr në kohën T, ku pagesa është shtyrë
në kohën T* në vend të T. Vlera e pritshme e opsionit në rastin e neutralitetit të rrezikut, është e dhënë
nga formula e mëposhtme:
)()()( 21 dNKdNVE T Ekuacioni 93
ku )( TVE është vlera e pritshme e referencës bazë dhe duke përdorur vetitë e martingalitetit, kemi
që:
)(),(),(
0TT
T CETTP
CE
TtP
c
Ekuacioni 94
Meqënësë 0)( FVE TV dhe duke zëvendësuar në formulat e mësipërme, kemi:
)()(),( 2100 dNKdNFTTPc Ekuacioni 95
ku:
T
TKFd
2/)/ln( 20
1
Ekuacioni 96
TdT
TKFd
1
20
22/)/ln(
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
58
KAPITULLI 3
3. BANKAT DHE KRITERET E KAPITALIZIMIT
Në këtë kapitull do të trajtohet ecuria e kritereve të përcaktuara nga rregullorja ndërkombëtare e Basel,
duke përcaktuar në mënyrë të qartë detyrimet në rregulloret e metodologjisë së vlerës në rrezik si dhe
trajtimin që i duhet bërë rrezikut në bazë të kësaj rregulloreje. Gjithashtu, do të analizohet secili model
nga pikëpamja e eficiencës në trajtimin e rreziqeve duke aplikuar edhe modelet e stres testeve në
bashkërëndim me metodologjinë e Vlerës në Rrezik.
3.1. AKORDI I BASEL
Krizat e sistemit bankar ndërkombëtar në vitet 70-80, detyruan organet monitoruese të sistemit bankar
të koordinonin aktivitetin e monitorimit, duke adoptuar një metodologji të përbashkët në mënyrë që
të parashikoheshin krizat e ardhshme, në mënyrë që të siguronin stabilitetin e sektorit bankar.
Sipas BIS (2006) ulja e vazhdueshme e kapitalizimit ndër vite të bankave, erdhi si rrjedhoje e 2
shkaqeve si më poshtë:
• Bankat vazhdonin të rrisnin rrezikun e portofolit të aktiveve në mënyre që të rrisnin përfitimet;
• Por, gjithashtu nuk po ndërmerrnin edhe një rritje të kapitalizimit, për shkak të rrezikut më të
madh që ato po merrnin përsipër (pra, nuk po konsideronin rrezikun real të portofolit të tyre).
Metodologjia e përdorur i lejon organet monitoruese të parashikonin krizat e sistemit me qëllim
kryesor:
• Garantimin e stabilitetit të sistemit bankar dhe të ndërmjetësve financiarë si dhe;
• Llogaritjen e tipologjive të ndryshme të rreziqeve që një bankë mund të ndërmarrë gjatë
aktivitetit të saj;
Sistemi i monitorimit bazohej në një sistem kontrolli, zbatimi i të cilit limitonte rrezikun e
ndërmjetësve financiarë dhe siguronte likuiditetin dhe aftësinë paguese, por gjithsesi i lejonte bankave
një autonomi më të madhe në menaxhimin e aktivitetit të tyre.
Në këtë mënyrë u vendos që bankat duhej të mbanin një kapital të caktuar, i cili e lejonte bankën të
përballonte një situatë krize dhe në këtë mënyrë e detyronte atë të limitonte rrezikun e tepërt.
Komiteti i Baselit për monitorimin bankar, përcaktoi për hërë të parë kriteret për kapitalizimin
minimal të detyrueshëm të bankave që operonin në nivel ndërkombëtar për menaxhimin e rrezikut të
aktivitetit kreditues.
Aspekti kryesor i kësaj rregulloreje ishte përforcimi i aftësisë paguese të sistemit bankar
ndërkombëtar me synim kryesor promovimin e tregut financiar. Objektivi kryesor i kësaj rregulloreje
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
59
ishte krijimi i një normative nëpërmjet së cilës të garantohej konkurrenca në sektorin bankar
nëpërmjet adoptimit të disa kritereve standarte të kapitalit që bankat duhet të mbanin15.
Kapitali i përshtatshëm që bankat duhet të mbajnë, bazohet në përllogaritjen e disa koefiçientëve
pasurorë minimal që duhet të plotësohen në mënyrë që të vlerësohej aftësia paguese e bankave dhe
eleminimi i rrezikut të tepërt të ndërmarrë nga ato. Pra, u krijua një lidhje direkte ndërmjet rreziqeve
të ndërmarra nga banka dhe kapitalit disponibël që ajo bankë duhej të mbante.
Pra, qëllimet kryesore të rregullores ishin:
rritja e shkallës së kapitalizimit të bankave të cilat vepronin në rang ndërkombëtar;
përcaktimi i një mënyre standarte nëpërmjet së cilës banka duhej të llogariste kapitalin e
detyrueshëm për mbrojtjen ndaj rreziqeve bankare;
Koefiçienti i kapitalit minimal llogaritej nëpërmjet kësaj formule:PV ≥ 8% ∗ ∑ ∗ Ekuacioni 97
Ku:
• PV: kapitali nën vëzhgim nga autoritetet monitoruese të tregut;
• RWi: Ponderimi i aktivit “i” ndaj rrezikut;
• Ai: Aktivi numër “i”.
Kapitali që banka duhet të mbajë është i dhënë nga:
Raporti i kapitalit nën vëzhgim dhe shumës së çdo aktivi të bankës (investimi), i cili
ponderohet me një indikator që shpreh faktorin e rrezikshmërisë (potenciale) së këtij
investimi (ose e thënë ndryshe është një indikator i cili jep rrezikun e mospërmbushjes së
detyrimeve nga ana e subjektit të kredituar nga banka);
Ky raport quhet edhe koefiçient i aftësisë paguese dhe duhet të jetë më i madh së 8 % (ose
i barabartë).
15 Faza e përcaktimit të rregullave të lojës
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
60
Indikatori i ponderimit varet nga karakteristikat e aftësisë paguese të subjektit të kredituar, të
garancive që ai ka lënë si kolateral për mbarëvajtjen e raportit, dhe të rrezikut të kredisë që është
prezent në një raport kreditues. Në bazë të këtyre kritereve, aktivet (investimet) ndahen në 4 kategori
kryesore, dhe secila prej tyre do t’i aplikohet një koefiçient i aftësisë paguese:
Kategoritë janë të emërtuara si më poshtë:
• Pa rrezik (0 %) – të gjitha investimet që bëjnë pjesë në këtë kategori konsiderohen si pa
rrezik dhe indikatori i ponderimit është i barabarte me 0 % (pra, për këtë kategori nuk duhet
të mbajë kapital në dispozicion);
• Rrezik i ulët (20 %) – investime drejt bankave ose institucioneve të cilat kanë rrezik të ulët;
• Rrezik mesatar (50 %) – kemi një rritje të rrezikut të mospagesës së individit të kredituar;
• Rrezik Maksimal (100%)
Ndarja ndërmjet këtyre kategorive realizohet në bazë të 3 kritereve:
1. Shkallës së likuiditetit të portofolit të bankës (tituj, huatë dhe titujt e sektorit të pasurivë të
paluajtshme);
2. Natyrën e klientëve debitorë (qeveritë qendrore, bankat qendrore);
3. Pozicionit gjeografik të rezidencës: Shtete brenda ose jashtë OSCE (organizatës për kooperim
dhe zhvillimin ekonomik).
Tabela 1: Koeficientët e ponderimit në rregulloren e Basel 1
Burimi: BCBS (2004)
Ponderimi 0% Ponderimi 20% Ponderimi 50% Ponderimi 100%
Kredi ndaj BQ dhe
qeverive të vendeve
që bëjnë pjesë në
OSCE.
Tituj të shtetit të
emetuara nga
qeveritë dhe vendet
e OSCE
Kreditë ndaj bankave të
zhvillimit.
Kredi ndaj bankave jashtë
OSCE.
Kredi ndaj enteve publike
të vendeve OCSE
Kredi me një limit kohor
1 vjeçar
Hua të
garantuara nga
hipoteka mbi
pasuri të
patundshme
Kredi ndaj firmave të
sektorit privat
Pjesëmarrje në firma
private
Kredi ndaj bankave
qëndrore dhe vendeve jasht
ë OSCE
Investime fikse
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
61
Problemet e skemës së kapitalit të përshtatshëm në rregulloren e Basel 1, mund të përcaktohen si
më poshtë:
• Konsideron vetëm rrezikun e kredisë;
• Merita e kredisë së një subjekti, përcaktohet në bazë të koefiçientave të ponderimit të aktiveve
bankare, por kjo nuk ishte e mjaftueshme sepse i jepet i njëjti koefiçient bankave, firmave ose
shteteve sovrane të cilat kanë një shkallë rrezikshmërie të ndryshme.
• Diversifikimi i portofolit injorohet në mënyrë konstante sepse i njëjti koefiçient i kapitalit i
aplikohet të gjitha bankave edhe pse ato kanë në portofolet e tyre kredi të cilat janë të
ndryshme nga njëra-tjetra.
• Nuk përqendrohet në politikat e mbulimit të rrezikut.
3.2. AKORDI BASEL 2
Duke konsideruar problemet në rregulloren e mëparshme, komiteti i Baselit në vitin 1999 modifikoi
rregulloren e kapitalit duke ndryshuar kriteret e mëparshme. Sipas BCBS (2004) skema e re ndahet
në 3 shtylla kryesore të cilat kanë të njëjtën rëndësi dhe janë të pavarura ndërmjet njëra-tjetrës dhe
janë:
• Shtylla e 1: Kriteret i kapitalizimit minimal
• Shtylla e 2: Kontrolli Kujdesor
• Shtylla e 3: Disiplinimi i Tregut
Shtylla e 1: Kriteret e Kapitalizimit Minimal
Përcakton disa kritere të reja për llogaritjen e kapitalit të përshtatshëm që një bankë duhet të mbajë
gjatë ushtrimit të aktivitetit të saj, dhe duhet të jetë më sensibël ndaj rrezikut efektiv, ndaj së cilës
është i ekspozuar portofoli i një banke. Kriteret e reja përmblidhen si më poshtë:
• Kriteret e kapitalizimit komplesiv që një bankë e caktuar duhet të përmbushë nuk
përqëndrohen vetëm në trajtimin e rrezikut të kredisë, por përfshijnë rrezikun operativ si dhe
rrezikun e tregut;
• Koefiçientët e ponderimit modifikohen tërësisht;
• Trajtimi i rrezikut të tregut nuk ndryshon;
• Kriteret që i përkasin rrezikut operativ janë të përcaktuara për herë të parë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
62
Shtylla e 2: Kontrolli Kujdesor
Shtylla e dytë bazohet në disa kritere të cilat detyrojnë bankën që të përpilojë një relacion aktiv me
institucionet monitoruese, ku duhet t’i informojë mbi cilësinë e sistemeve të kontrollit të rreziqeve të
adoptuara nga banka, në mënyrë që të lejojnë institucionet monitoruese të ndërhyjnë në situata
emergjence dhe të korrigjojnë situatat të cilat mund të çojnë në ç’ekuilibër të të gjithë sistemit bankar.
Në këtë rast autoriteti monitorues vendos për kapitalin e përshtatshëm që çdo bankë duhet të mbajë,
dhe në raste të caktuara mund t’i kërkojë edhe një rritje të kapitalit.
Shtylla e 3: Disiplinimi i Tregut
Me anë të disiplinimit të tregut, institucionet monitoruese garantojnë furnizimin e informacioneve të
detajuara në mënyrë që të informojnë publikun në mënyrë korrekte nëpërmjet publikimit të
informacioneve të detajuara në raport me:
• Proçeset e përdorura nga banka për menaxhimin dhe kontrollin e rreziqeve me qëllim që tregu
të jetë i aftë të vlerësojë në mënyrë sa më korrekte rrezikun efektiv të bankave;
• Ofrimin e informacioneve publike të cilat mund të përdoren më vonë për të shprehur një
vlerësim cilësor dhe sasior për operacionet e ndërmarra nga bankat, si dhe t’i ofrojë klientëve
dhe investitorëve, informacione shtesë për përmirësimin;
• Transparencë e cila ka si qëllim vlerësimin sa më korrekt nga ana e investitorëve.
Duke konsidëruar fazën e parë, kriteri i kapitalizimit të një bankë llogaritet me anë të kësaj formule:PV ≥ RP + RP + 8% ∗ ∑ ∗ Ekuacioni 98
Ku:
RPMR: Kapitalizimi i kërkuara për mbrojtjen ndaj rrezikut të tregut;
RPRO: Kapitalizimi i kërkuara për mbrojtjen ndaj rrezikut operativ;
RWiA: Totali i aktiveve të ponderuara për rrezikun e kredisë;
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
63
Sipas BCBS (2006) një mundësi e parashikuar nga rregullorja e Basel 2 është përcaktimi i kritereve
të ponderimit të cilat mund të bazohen në:
Indikatorë të jashtëm (shoqëri vlerësimi): të dhënë nga një shoqëri e jashtme e specializuar;
Indikatorë të brendshëm: të adoptuar nga bankat për të llogaritur besueshmërinë e portofolit
të kredive të tyre;
Në rastin e rrezikut të kredisë, metologjia për përcaktimin e rrezikut të kredisë mund të ndahet sipas
skëmës së mëposhtme:
Figurë 1: Trajtim i rrezikut të kredisë me metodën standarde dhe me indiktorë të brëndshëm
Burimi: (BCBS, 2004)
Në metodën standard për përcaktimin e rrezikut të kredisë, kriteret e ponderimit të rrezikut vazhdojnë
të bëhen në bazë të kategorive të përcaktuara si në rastin e rregullores së mëparshme (shtete sovrane,
banka, biznese private), por me disa modifikime cilësore:
Ponderimi i rrezikut jepet nga indikatori i vlerësimit që i bëhet çdo subjekti të kredituar, nga
një institucion i kualifikuar për vlerësimin e kredisë;
Termi i “kualifikuar” shërben për të treguar ato institucione të cilat për t’u konsideruar si të
tilla duhet të plotësojnë disa kërkesa si:
Të jenë të pavarur;
Diponibilitet ndërkombëtar i të dhënave;
Transparencë në metodologjinë e aplikuar;
Kredibilitet në vlerësimet e tyre.
RREZIKU I
Metoda Vleresim me indikator te
IRB IRB
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
64
Ndryshimet në metodën standarde:
Për shtete sovrane që bëjnë pjesë në OSCE eleminohet ponderimi në korsinë preferenciale;
Kur kemi të bëjmë me Banka, kemi të parashikuar 2 opsione si dhe autoriteti monitorues mund
të vendosë së në cilën kategori mund të klasifikojë bankat;
Për kreditimin e sektorit privat në vend të ponderimit uniform me 100% janë të parashikuara
4 klasa të cilat varen nga vlerësimi i jashtëm i këtyre firmave dhe për ato për të cilat nuk kanë
një vlerësim, atëherë mbetet ponderimi uniform me 100%.
Tabela 2: Indikatoret e Vleresimit ne Basel 2
Standard
& Poor’s
Nga
AAA në
AA-
Nga
A+ në
A-
Nga
BB+ në
BBB-
Nga B+
në BB-
Nga
B+ në
B-
< B-
Pa
vlerësimMoody’s Nga
Aaa në
Aa3
Nga A1
në A3
Nga
Baa1 në
Baa3
Nga
Ba1 në
Ba3
Nga
B1 në
B3
< B3
Entet
Sovrane
0 20% 50% 100% 100% 150% 100%
Bankat:
Opsioni i 1
Opsioni i 2
20%
20%
50%
50%
100%
50%
100%
100%
100%
100%
150%
150%
100%
Firmat
private
20% 50% 100% 100% 150% 150% 100%
Burimi: (BCBS, 2004)
Rreziku i kredisë: Vlerësimi me indikatorë
Indikatori i vlerësimit paraqet kapacitetin e një debitori për të përmbushur në mënyrë të shpejtë
detyrimet që rrjedhin nga një kontratë. Ky indikator mund t’i caktohet subjektit të kredituar (ose që
kërkon të kreditohet) nëpërmjet përdorimit të indikatorëve të brendshëm dhe atyre të jashtëm.
Ndryshimet në përdorimin e indikatorëve të brendshëm ose të jashtëm përmblidhen në 2 faktorë:
1. Natyrën e subjektit të vlerësuar si dhe
2. Disponibilitetin e të dhënave informative;
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
65
Sipas rregullores së FSA 2006), për të përcaktuar indikatorin e aftësisë paguese të bankave, duhet
realizuar një:
Vlerësim Cilësor i cili bazohet në ekzaminimin e situatës ekonomike-financiare, si aktuale,
ashtu edhe të ardhshme të një subjekti dhe të sektorit ku ai operon;
Vlerësim Sasior me anë të cilit banka:
Analizon cilësinë e sektorit të menaxhimit;
Efiçiencë në sektorin prodhues të firmës;
Pozicionin e firmës në treg;
Vlerësimin e ecurisë së firmës;
Bazohet në informacione që rrjedhin nga evolucioni i raportit kreditor/debitor.
Figurë 2: Vlerësim i rrezikut të kredisë në Basel 2
Burimi: (CEBS, 2006)
Ndryshimi kryesor në rastin kur përdorim indikatorët bazë ose të avanzuar është së në rastin e parë,
2 indikatorët janë të dhëna nga institucionet monitoruese, kurse në rastin e dytë është vetë banka e
cila duhet t’i përcaktojë (CEBS, 2006).
Problemet e rregullores së Basel 2 mund të përmblidhen si më poshtë:
1. Një variacion i vlerësimit nga ana e subjekteve të jashtme transformohet direkt në një
variacion në kapitalin e detyrueshëm që banka duhet të mbajë në dispozicion. Kjo gjë ka
efekte periodike, si dhe amplifikon efektet e sistemit ekonomik.
2. Në rast të një reçesioni ekonomik, koefiçientët e mospagimit të kredive do të rriten, dhe kjo
ka si pasojë kryesore shtrëngimin e kreditimit të bankavë (i jep kredi vetëm atyre
individeve/subjekteve të cilat kanë indikatorë vlerësimi të lartë).
3 Terma kryesore
PD: Probabiliteti ifalimetimit
LGD: Shuma e Humburnë rastin e falimentimit
EAD: Ekspozimimaksimal në rast të
falimentimit të subjektit
Bazë: Jepen ngaautoritetet monitoruese
Avancuar: Llogariten ngavetë Banka
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
66
3. Në rastin e një ekspansioni ekonomik bankat do të rrisin tej mase ofertën për kreditim duke i
dhënë kredi edhe individëve me një rrezik të lartë (vlerësimi i ulët).
Aktualisht, Banka e Shqipërisë po asistohet nga Banka Qëndrore e Italisë për plotësimin e rregullores
së kapitalit të përshtatshëm. (Raport Vjetor i Mbikëqyrjes, 2016)
Grafiku 3: Ecuria e kapitalit rregullator16 ndaj aktiveve të ponderuara me rrezik (në %)
Burimi: Banka e Shqipërisë
Grafiku 4: Kapitali rregullator kundrejt aktiveve të ponderuara me rrezikun
Burimi: (Bank Of Albania, 2016)
16 Burimi: Banka e Shqipërisë, raporti vjetor i mbikëqyrjes, 2015
14,00%
14,50%
15,00%
15,50%
16,00%
16,50%
17,00%
17,50%
18,00%
18,50%
2010/ IV
2011/ IV
2012/ II
2012/ III
2012/ IV
2013/ I
2013/ IV
2014/ IV
2015/ IV
2016/ I
2016/ II
2016/ III
Kapitali rregullator ndaj aktiveve të ponderuarame rrezik (në %)
0
200.000
400.000
600.000
800.000
1.000.000
1.200.000
Kapitali rregullator(mln lekë)
Aktive te ponderuarame rrezik
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
67
Grafiku 5: Ecuria e kapitalit rregullator17 në vite
Burimi: (Bank Of Albania, 2016)
Grafiku 6: Aktive te ponderuara me rrezik
Burimi (Bank of Albania, Raport Vjetor Mbikëqyrjes, 2015)
17 Burimi: Banka e Shqipërisë, raporti vjetor i mbikëqyrjes, 2015
0
20.000
40.000
60.000
80.000
100.000
120.000
140.000
160.000
2010/ IV
2011/ IV
2012/ II
2012/ III
2012/ IV
2013/ I
2013/ IV
2014/ IV
2015/ IV
2016/ I
2016/ II
2016/ III
Kapitali rregullator (mln lekë)
0
100.000
200.000
300.000
400.000
500.000
600.000
700.000
800.000
900.000
1.000.000
2010/ IV
2011/ IV
2012/ II
2012/ III
2012/ IV
2013/ I
2013/ IV
2014/ IV
2015/ IV
2016/ I
2016/ II
2016/ III
Aktive te ponderuara me rrezik
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
68
Grafiku 7: Kapitali rregullator18 ndaj aktiveve të ponderuara me rrezik
Burimi: (Bank Of Albania, 2016)
3.3. AKORDI I RI I BASELIT: BASEL 3
Banka e Shqiperise në rregulloren e kapitalit të përshtatshëm aplikon një kriter kapitalizimi tepër
strikt që arrin në 12%. Arsyetimi bazë i këtij rregulli konsiderohet si vlerë e shtuar për përballimin e
situatave të rrezikut të mundshëm në sektorin bankar, por nuk duhet harruar se mbajtja e kapitaleve
të tepërta vendos bankën përballë një situate bllokimi të kreditit, e cila është një pikë shumë e debatuar
në rregulloren e mëparshme të Basel 2.
Sipas (BCBS (2011) bashkësia e re e rregullave te propozuara ne Basel 3 për mbikëqyrjen bankare,
rrjedhin si përgjigje e krizës së fundit financiare.
Rregullat e reja, të cilat u konsultuan gjerësisht me industrinë bankare, kanë hyrë në fuqi në fillim të
vitit 2013, por gjithsesi është parashikuar një periudhë e gjatë kalimtare deri në 01.01.2019 për të
favorizuar një rregullim gradual të strategjive operative të sektorit bankar, duke shmangur në këtë
mënyrë ndikimin negativ në rimëkëmbjen ekonomike.
Objektivi kryesor i ndjekur në këtë reformë është parandalimi i marrjes së tepruar të rrezikut nga
operatorët, duke bërë që sistemi financiar të jetë më solid, dhe duke krijuar një terren loje më të
qendrueshëm. Në këtë rregullore janë parashikuar një bashkësi masash vetëm për ndërmjetësit
financiarë që mund të rënditen si më poshtë:
18 Burimi: Banka e Shqipërisë, raporti vjetor i mbikëqyrjes, 2015
8,40%
8,60%
8,80%
9,00%
9,20%
9,40%
9,60%
9,80%
10,00%
10,20%
10,40%
2013 / IV 2014 / IV 2015 / IV 2016 / I 2016 / II 2016 / III
Kapitali rregullator ndaj aktiveve të ponderuara me rrezik (në%)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
69
1. Futja e standardeve minimale të likuiditetit;
2. Përkufizimi i kapitalit rregullator, së bashku me vendosjen e kërkesave me të larta për
kapital;
3. Mbulimi më i mirë i rrezikut të tregut dhe rrezikut të palës tjetër;
4. Kontrolli mbi nivelin e levës financiare;
5. Masa kundërciklike për të reduktuar efektin e zbatimit të rregullave të kujdesshme.
Futja e standardeve minimale të likuiditetit
1. Rregulli 1: Indeksi i mbulimit të likuiditetit:Aktivet likuide të cilësisë së lartëRrjedhja e mjeteve monetare neto në 30 ditë ≥ 100%Ajo kërkon që bankat të mbajnë një gjëndje të burimeve financiare likuide e cila lejon operatorin
financiar për të kapërcyer një periudhë të rrjedhjes së theksuar të fondeve për një periudhë 30 ditore,
pa pasur nevojë të ndërhyjë në tregje ose të rifinancohet pranë Bankës Qendrore (BCBS, 2013).
2. Rregulli i 2: Indeksi i mbulimit të fondeve të qëndrueshme:Burime të qëndrueshme në dispozicionBurimet e qëndrueshme të kërkuar (vendosjet) ≥ 100%Burimet e financimit të qendrueshëm duhet të financojnë aktivet më pak likuide, dhe do të rritet
financimi afatmesëm dhe afatgjatë. Me anë të këtij rregulli shmanget efekti i rënies së likuiditetit, në
përfundim të periudhës 1 mujore që do të ishte krijuar duke mbajtur rregullin vetëm në periudhën
afatshkurtër.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
70
3. Përkufizimi i ri i kapitalit rregullator
Konfirmohet funksioni i kapitalit si mjeti kryesor për të garantuar stabilitetin e ndërmjetësve
financiarë. Nivele të mjaftueshme të kapitalit dhe me cilësi më të lartë të cilat do të rrisin kapacitetin
e bankave për t’u përballuar me humbje dhe për t’u siguruar se ndërmjetësit janë në gjendje të
përfitojnë nga oportunitetet e rritjes, si dhe duke ofruar kredidhënie për familjet dhe operatorët
ekonomikë, edhe në momentet e vështira.
Në këtë rregullore parashikohen kërkesa më të rrepta përsa i përket cilësisë së aseteve, dhe nuk
ndryshon kërkesa e kapitalit të ponderuar me rrezikun në nivelin e 8%, ndërsa kemi një rritje të
indeksit të dhënë nga:Aksione të zakonshme + fitimi i pashpërndarë = 4.5%si dhe të:Pasuria Bazë (aksione të zakonshme + instrumente të tjerë financiarë) = 6%Grafiku 8: Ecuria e kapitalit rregullator19, niveli bazë ndaj aktiveve të ponderuara me rrezikun
Burimi: (Bank Of Albania, 2016)
4. Mbulimi më i mirë i rrezikut të tregut dhe rrezikut të palës tjetër (counterparty risk)
Komiteti i Bazelit ka propozuar disa ndryshime me qëllim për të rritur kapacitetin e kërkesës të
kapitalit për të kapur rrezikun e tregut dhe të palës tjetër, në mënyrë që të shmanget një nënvlerësim
19 Burimi: Banka e Shqipërisë, raporti vjetor i mbikëqyrjes, 2016
12,50%
13,00%
13,50%
14,00%
14,50%
15,00%
2013 / IV 2014 / IV 2015 / IV 2016 / I 2016 / II 2016 / III
Kapitali rregullator Niveli 1 (Baze) ndaj aktiveve teponderuara me rrezikun
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
71
i rrezikut efektiv që i përket aktivitetit të transformimit të kredisë në instrumente financiare
komplekse si dhe në aktivitetet e tregtimit të titujve.
Rregullat e reja parashikojnë që parametrat kryesorë në llogaritjen e kritereve, siç është Vlera në
Rrezik dhe korrelacioni ndërmjet aktiveve, të llogariten duke marrë parasysh rastet e stres testit.
5. Kontrolli mbi nivelin e levës financiare
Në rregulloren e re parashikohet një instrument i ri, i cili nuk varet nga modelet statistikore
komplekse, dhe ndalon që bankat të arrijnë nivele të larta të huamarrjes. Në këtë rast është përcaktuar
një kriter kapitali minimal (Pasuria Bazë) që duhet mbajtur nga bankat kundrejt totalit të aktiveve të
paponderuara ndaj rrezikut, i cili përcaktohet në mënyrë të tillë që të kapin të gjitha aktivet e bankës
(brenda dhe jashtë bilancit) dhe të jetë neutral kundrejt rregullave të ndryshme kontabël.
Tabela 3: Pasuria Bazë dhe shtesë
Basel: Pasuria bazë (TIER 1):
• Bëjnë pjesë të gjithë elementët cilësorë të pasurisë si kapitali i derdhur, rezervat
dhe instrumentat inovativ të kapitalit.
• Instrumentat inovativ të kapitalit mund të llogariten brenda një limiti prej 15% të
shumes totale të vlerës së këtyre instrumente
Pasuria shtesë (TIER 2 dhe TIER 3):
• Bëjnë pjesë instrumentet financiare hibride të pasurisë dhe të pasiveve.
• Pasuria shtesë lejohet deri në vlerën e pasurisë bazë.
• Pasivet janë të lejuara brenda një limiti prej 50% të pasurisë bazë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
72
Masa kundërciklike janë të finalizuara për të kundërshtuar efektin e prociklicitetit20 të rregullores
kujdesore sipas së cilës bankat duhet të mbajnë burime kapitali më të larta sesa ato minimale BCBS
(2011).
Masa e ndërmarra parashikojnë se:
1. Bankat duhet të mbajnë një sasi kapitali mbi minimumin rregullator, i barabartë me 2,5 për
qind të aksioneve të zakonshme në raport me asetet e rrezikshme,
2. Masë e dytë e cila konsiston në futjen e një mekanizmi shtesë, i cili detyron bankat të sigurojnë
burime kapitali në rastet e rritjes së tepërt të kreditimit.
Basel 3: Pasojat e Rregullores
Qasja e Bazel 3 është e thjeshtë: të gjitha operacionet që banka kryen (shitje të letrave me
vlerë, kredidhënie) sjellin sipërmarrje të rrezikut, duke sjellë edhe humbje të mundshme.
Sa më i lartë të jetë rreziku i sipërmarrë, aq më i lartë është edhe rreziku i humbjeve. Për këtë
arsye sasia e fondeve që bankat duhet të lënë mënjanë për t’u mbrojtur, duhet të jetë më i lartë
dhe fondet nuk mund të përdoren në asnjë mënyrë.
Në krahasim me marrëveshjet e mëparshme të Bazelit, dispozitat e reja sjellin një efekt të
pasigurt për ekonominë, sepse rrisin kapitalin që ndërmjetësit duhet të mbajnë mënjanë për të
garantuar sigurinë.
Kjo do të sjellë një rritje të shpenzimeve për bankat duke sjellë një rritje të kostove dhe të
interesave në huadhënien bankare.
Kompanitë të cilat kërkojnë kredi do të vlerësohen në mënyrë më cilësore sesa më parë, si dhe
indikatorët e vlerësimit duhet të jenë gjithnjë e më të kujdesshëm kundrejt sasisë së fondeve
të kredituara, kostove si dhe kushteve mbi të cilat duhen dhënë këto fonde.
20 Efekti Buffer
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
73
3.4. VEPRIMTARIA BANKARE DHE RREZIKU NE SEKTORIN BANKAR
Në bazë të ligjit nr.9662 “për Bankat në Republikën e Shqipërisë”, në nenin 54, bankat mund të
ofrojnë:
a) Të gjitha format e kredidhënies, kredinë konsumatore si dhe kredinë hipotekore;
b) Factoring-un dhe financimin e transaksioneve të tregtueshme;
c) Qiranë financiare;
d) Të gjitha shërbimet e pagesave dhe të transferimit të parave, duke përfshirë kartat e kreditit
dhe të debitit, çeqet e udhëtarit, çeqet bankare dhe kartat e pagesës;
e) Ofrimin e garancive dhe marrjen e angazhimeve;
f) Tregtimin për llogari të saj ose për llogari të klientëve, qoftë dhe në një këmbim valutor, në
një treg të vetorganizuar (OTC) ose ndryshe, si më poshtë:
i. Këmbim valutor,
ii. Instrumente të tregut të parasë (çeqe, dëftesa, çertifikata të depozitave etj.),
iii. Produkte opsionale (instrumente opsionale), duke përfshirë, midis të tjerave, kontrata
të së ardhmes (futures) dhe kontrata me opsione (options),
iv. Instrumente të këmbimeve valutore dhe instrumente për vlerësimin e normës së
interesit, duke përfshirë këtu produkte të tilla, si marrëveshje këmbesë dhe
marrëveshje që përcaktojnë vlerën e interesit në të ardhmen,
v. Letra me vlerë të transferueshme,
vi. Instrumente të tjera të negociueshme dhe aktive financiare, duke përfshirë veprimet
me arin,
vii. Pjesëmarrjen në emetimin e të gjitha llojeve të letrave me vlerë, duke përfshirë
nënshkrimin dhe vendosjen si agjent (si publik, ashtu edhe privat) dhe kryerjen e
shërbimeve lidhur me këto emetime;
g) Ndërmjetësimin për transaksionet monetare të mëposhtme:
i. Administrimin e aktiveve të tilla, si administrimi i parave dhe i portofolit, administrimi
I fondeve, marrja në kujdestari, shërbimet depozituese dhe të besimit,
ii. Shërbimin për kompensimin dhe shlyerjen e pagesave të aktiveve financiare, duke
përfshirë letrat me vlerë, produktet opsionale dhe instrumente të tjera të
negociueshme,
iii. Sigurimin dhe transferimin e informacionit financiar;
h) Shërbimet këshilluese, ndërmjetëse dhe shërbime të tjera ndihmëse, duke përfshirë referencën
e kredisë dhe të analizës, kërkimin dhe këshillimin në lidhje me investimet dhe portofolin, si
dhe këshillimin mbi blerjet e mbi strategjinë dhe ristrukturimin e shoqërive.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
74
Korniza e Grupit të rrezikut përfshin temat në vijim:
Terminologjia kryesore e Rrezikut
Rreziku i Menaxhimit
Filozofia e rrezikut
Parimet udhëzuese
Përkufizimet e rrezikut
Rreziku është i lidhur me ngjarjet. Këto ngjarje janë të pasigurta dhe kanë aftësinë për të ndikuar në
realizimin e objektivave të organizatës.
Sipas Jorion (2001) banka përcakton rrezikun si: “humbja potenciale që mund të rrjedhin për shkak
të ngjarjeve të pasigurta". Nga kjo pikëpamje rreziku mund të realizohet në dy anë. Menaxherët
përgjëgjës duhet të analizojnë rastet në të cilat kemi fitime më të larta sesa parashikimi, të cilat janë
krijuar nga një sipërmarrje e lartë e rrezikut. Pra, nga pikëpamja e bankës humbjet janë në afat të
shkurtër, ndërsa rreziku shpesh ka një horizont më të gjatë kohor.
Rreziqet janë klasifikuar në shtatë kategoritë e mëposhtme në varësi të natyrës së tyre:
Rreziku i Kredisë,
Rreziku Ligjor,
Rreziku i Likuiditetit,
Rreziku i Tregut,
Rreziku Operacional,
Rreziku i Reputacionit,
Rreziku Strategjik ose i Biznesit.
Edhe pse këto kategori të rrezikut janë të ndara, ata janë ngushtësisht të ndërlidhura si rezultat i
marrëdhënieve shkakësore që ekzistojnë ndërmjet këtyre elementëve.
Zakonisht ngjarjet e rrezikut operacional kanë një ndikim më të fortë në kategoritë e tjera të rrezikut.
Marrëdhëniet shkakësore që ekzistojnë ndërmjet kategorive të ndryshme të rrezikut janë treguar në
figurën e mëposhtme.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
75
Figurë 3: Marrëdhëniet shkakësore ndërmjet kategorive të ndryshme të rrezikut
Burimi: përpunim i autorit
Shembuj të marrëdhënive shkakësore mund të përmblidhen si më poshtë:
Për shkak të një mosfunksionim të proçesit të miratimit të kredisë, e cila bie në kategorine e
rrezikut operacional, niveli i rrezikut të kredisë mund të tejkalojë nivelet e dëshiruara.
Për shkak të monitorimit të pamjaftueshëm nga zyra e brendshme e monitorimit, i cili bie nën
kategorine e rrezikut operacional, një lëvizje e padëshirueshme në çmimet e tregut mund të
mos përceptohet duke krijuar rrezikun e tregut.
Gabimet në kontrollin e ligjshmërisë, të cilat janë nën rrezik operacional, mund të sjellin
rreziqe ligjore dhe të reputacionit.
Rrezik Reputacional
RrezikLikuiditeti
RrezikTregu
RrezikKredie Rrezik
Ligjor
Strategjik/BiznesiVerifikimi i
Ngjarjes
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
76
3.4.1. MENAXHIMI I RREZIKUT
Menaxhimi i rrezikut është një proçes ku menaxheri përpiqet të kufizoje efektin e rrezikut me anë të
parandalimit, të kontrollit dhe riparimit.
Përbërësit kryesorë të menaxhimit të rrezikut janë proçedurat e kontrollit. Sipas BCBS (2010)
proçedurat e kontrollit të rrezikut mund të nënkuptohen si: “Të gjitha masat e ndërmarra të cilat
mundësojnë menaxhimin nga ana e bankës për të kufizuar pasojat negative që rrjedhin nga ngjarjet e
pasigurta, të cilat mund të ndikojnë negativisht në realizimin e objektivave të Bankës"
Shembuj të proçedurave të kontrollit të rrezikut janë:
Politikat e brendshme
Proçedurat
Sistemet e kontrollit
Vlerësimi
Këshilli drejtues në bankë përcakton strategjinë e filozofisë së rrezikut dhe politikat e monitorimit të
cilat mbikëqyrien nga ana e Bordit Mbikëqyrës.
Politikat dhe planet e reja të biznesit të përgatitura nga bordi analizohen për të kuptuar ndryshimet
thelbësore që mund të sjellin në profilet e rrezikut ekzistuese dhe tek ato që duhet të miratohen në
mënyrë specifike.
Tabela 4: Përmbledhje e detyrave dhe organeve të kontrollit në menaxhimin e rrezikut te tregut
Emri i Autoritetit Detyrat
Komiteti i rrezikut Merret me miratimin e politikave, delegimin e
autoritetetit, transaksionet/ekspozimet,
mbikëqyrjen e kreditit, të tregut
Grupi i menaxhimit të rrezikut operacional Merret me politikat, standardet, mbikëqyrjen
dhe administrimin e rrezikut operacional
Grupi i menaxhimit të Aktiveve dhe
Pasiveve (ALCO)
Merret me politikën dhe kufizimet e vendosura
mbi normën e interesit dhe monedhës dhe të
pozicionet e likuiditetit.
Burimi: (MUN, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
77
3.5. GRUPI I MENAXHIMIT TË RREZIKUT
Grupi i menaxhimit të rrezikut (GMR) është përgjegjës për menaxhimin e rrezikut të kreditit,
operacioneve, tregut, sociale dhe rrezikut mjedisor. Ky organ në zyrën qëndrore ka rolin kryesor në
përcaktimin e politikës së rrezikut, cilësisë së portofolit dhe përcaktimit të standardeve të rrezikut
brenda bankës. BCBS, (2010)
Funksionet e menaxhimit të rrezikut në bankë janë të fuqizuar nga GMR, në mënyrë që të lejojnë
njësinë që ndërmerr transaksionet të bazohet në profilin e rrezikut.
Struktura grupit të menaxhimit të rrezikut:
Figurë 4: Diagrama e funksionimit të menaxhimit të rrezikut
Burimi: përpunim i autorit
Bordi iMenaxhimit
Grupi iBurimeveNjerezore
Rreziku iKredise
Rreziku iTregut
RrezikuOperacional
Negocimi iPortofolit
Sherbimi iKeshillimitte Rrezikut
ShefiOperacional
Grupi izhvillimit teqendrueshe
m
Kryetari i Rrezikut për:Njesite e Biznesit
NJ.B Europe
NJ.B SHBA
NJ.B Amerike
Grupi i Menaxhimit tëRrezikut
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
78
Strukturat e menaxhimit të rrezikut janë të fokusuara në:
Menaxhimi i rrezikut me bazë të gjerë,
Menaxhimi Global i portofolit,
Politikat globale të rrezikut,
Shqyrtimi i transaksioneve me vlerë të lartë,
Gropi i raportimit dhe kontrollit,
Miratimi i produkteve të reja.
Qendra e rrezikut luan një rol kryesor në përcaktimin e praktikave më të mira për menaxhimin e
rrezikut në të gjithë bankën dhe pajtueshmërinë me kërkesat e enteve rregullatore, të cilat janë
gjithmonë e në rritje.
.
3.5.1. GRUPI I MENAXHIMIT TË AKTIVEVE DHE PASIVEVE
Funksioni kryesor i këtij grupi është mbështetja në proçesin e menaxhimit të aktiveve dhe pasiveve,
si dhe përmirësimi i cilësisë së vendim marrjes në grupin ALCO.
Përgjegjësitë specifike të GALM përfshijnë:
Mbështetjen e ALM,
Menaxhim i kapitalit të grupit,
Menaxhimi i portofolit ALCO në emër dhe llogari të Grupit ALCO,
Formulimin e politikave në lidhje me rrezikun e normës së interesit dhe rrezikun e likuiditetit,
Shqyrtimin e propozimeve për veprime në lidhje me veprime që i përkasin normave të interesit
dhe menaxhimit të likuiditeteve të paraqitura për aprovim.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
79
3.5.2. FILOZOFIA E RREZIKUT
Filozofia e rrezikut bankar përcaktohet në përputhje me zbatimin e kritereve për pranimin,
monitorimin, kontrollin dhe menaxhimin e rrezikut. Qëllimi i filozofisë është krijimi i vlerës për
aksionarët, duke siguruar se banka do t’i përmbahet këtyre koncepteve:
Rreziku i Ndërgjegjësimit
Rreziqet identifikohen, kuptohen, dhe maten në të gjitha nivelet e organizatës.
Përcaktimi i rrezikut të pranueshëm
Rreziku i pranueshëm nga institucioni duhet të jetë brënda nivelit të tolerancës së përcaktuar nga
Këshilli Drejtues, në përputhje me Strategjinë e Bankës, duke u bazuar në burimet e kufizuara të
kapitalit, të ardhurat e qëndrueshme dhe në mirëmbajtjen e vlerësimin e aftësisë paguese të dëshiruar
për Bankën.
Qartësia dhe transparenca
Vendimet e rrezikut duhet të jenë të qarta dhe në përputhje me objektivat strategjike të biznesit.
Kthimi nga Rreziku
Një nga veprimet kryesore të bankës është të ndërmarrë dhe të menaxhojë rreziqet. Vendimet e
rrezikut të bankës duhet të bazohen mbi vendimmarrje të duhura rrezik-kthim.
3.6. PARIMET UDHËZUESE
Parimet udhëzuese duhet të shërbejnë si një interpretim praktik i koncepteve të përshkruara në
filozofinë e rrezikut të bankës. Këto parime zbatohen në njësinë qendrore të bankës dhe filialet e saj,
si dhe duhet të mbulojnë të gjitha llojet e rrezikut, duke përfshirë edhe rrezikun e kredisë, tregut,
operacional, likuiditetin, ligjor, reputacional dhe të biznesit.
Përgjegjësia dhe Pronësia
Banka është përgjegjëse për rreziqet që ndërmerr dhe për pasojat që lindin nga operacionet e
tyre. Banka nxit ndërgjegjësimin ndaj rrezikut dhe siguron se vendimet e ndërmarra janë në përputhje
me rregulloren e autoriteteve monitoruese të tregut.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
80
Centralizimi dhe Agregimi
Grupi i Menaxhimit të rrezikut duhet të përcaktojë parametrat e portofolit, politikat dhe proçedurat të
cilat duhet të jenë të bazuara në Strategjinë e Grupit dhe të përcaktojnë tolerancën kundrejt rrezikut
të përcaktuar në këshillin drejtues.
Në mënyrë të ngjashme, ekspozimi ndaj rrezikut duhet të agregohet në nivelin më të lartë drejtues,
për të matur ndërveprimin dhe ndikimin e rreziqeve të ndryshme, për të ndihmuar proçesin e alokimit
të kapitalit, dhe për të siguruar zbatimin e detyrimeve të përcaktuara nga rregullatorët e tregut,
aksionerët, agjencitë e vlerësimit të aftësisë paguese dhe aktorët e tjerë të përfshirë.
Autoriteti dhe Delegimi i kompetencave
Korniza për menaxhimin e rrezikut i delegohet Grupit të Menaxhimit të Rrezikut të bankës në
përputhje me Kartën e rrezikut dhe politikat e përcaktuara nga Grupi i Komitetit të Rrezikut.
Këto veprime ndërmerren në emër të Këshillit Drejtues.
Grupi i Menaxhimit të Rrezikut, së bashku me Bordin përcaktojnë fushën e veprimit të rreziqeve,
menaxhimin, rolin dhe përgjegjësinë në zbatimin dhe matjen e tyre, raportimin dhe monitorimin e
sistemeve të kontrollit.
Parimi i kontrollit të dyfishte21
Vendim marrjet për rrezikun duhet të ndërmerren nga të paktën dy persona të autorizuar. Megjithatë,
ky parim nuk vlen për operacionet e kreditimit, të cilat mbështeten në vendimmarrje mbi baza
statistikore.
Pavarësia dhe Mbikëqyrja
Grupi i Menaxhimit të Rrezikut ruan pavarësinë e saj nga funksionet e negocimit të portofolit të
tregtueshëm dhe ka përgjegjësi për sigurimin, raportimin e përshtatshëm, monitorimin dhe zbatimin
e proçedurave.
21 Four Eyes Principle
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
81
3.7. PËRKUFIZIMET E RREZIKUT
3.7.1. RREZIKU I KREDISË
Rreziku i kredisë është i përcaktuar si rreziku që pala tjetër nuk e përmbush detyrimin e tij kontraktual
ose përkeqësimi i aftësisë paguese të një subjekti.
Nënkategoritë e rrezikut të kredisë mund të përfshihen në:
Rreziku i palës tjetër: Rreziku që një palë tjetër të mos i përmbushë detyrimet kontraktuale ndaj
bankës, duke përfshirë:
Rrezikun sovran: Rreziku i palës tjetër në lidhje me një entitet sovran, pavarësisht monedhës
së konsideruar.
Rreziku i rregullimit: Rreziku që pala tjetër të falimentojë gjatë një transaksioni, kur vlera i
është paguar palës tjetër, por pala tjetër ende nuk ka bërë asnjë veprim me bankën.
Rreziku i kredisë së subjektit emetues: Rreziku që vlera e një instrumenti të zvogëlohet për shkak
të përkeqësimit të cilësisë së emetuesit (përkeqësimi në vlerësimin e kredisë të emetuesit).
Rreziku i përqëndrimit: Rreziku që rrjedh nga diversifikimi i pamjaftueshëm i një portofoli (në një
industri, në një rajon), ose marrëdhënia me një palë të veçantë.
Rreziku i vendit: Ekspozimi i një banke agregate ndaj rrezikut të një vendi, duke përfshirë
ekspozimin ndërkufitar, ekspozimi sovran, ekspozimin kreditues ndaj bankave të tjera, konsumatorët,
dhe rrezikun e korporatave ndaj një vendi tjetër. Rreziku i vendit përfshin edhe:
Rrezikun ndërkufitar: Rreziku që rrjedh nga vështirësia për të transferuar fondet në valutë
të huaj nga një vend i caktuar si rezultat i një veprimi nga ana e autoriteteve të vendit, ose si
rezultat i ngjarjeve të tjera.
Rrezikun makro-ekonomik: Rreziku i përkeqësimit të situatës makro-ekonomike e cila do
të ndikojë negativisht cilësinë e aseteve ose në rentabilitetin e biznesit (rreziku që vjen nga
debitorët kolektivë).
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
82
3.7.2. RREZIKU LIGJOR
Rreziku ligjor është përcaktuar si rreziku i mos-përputhjes së praktikave që aplikon banka me ligjet,
rregulloret dhe praktikat e përcaktuara. Rreziku juridik mund të përfshijë edhe rreziqet që vijnë nga
vështirësia e zbatimit të kontratës, ose për shkak se përmbajtja e kontratës nuk pasqyron saktësisht
qëllimet e bankës.
Nën kategoritë e rrezikut ligjor janë:
Rreziku i Papajtueshmërisë Ligjore: Rreziku i mos-përputhjes me ligjet, rregullat,
rregulloret dhe praktikat e përcaktuara.
Rreziku i Dokumentacionit: Rreziku që detyrimet ndaj Bankës nuk mund të zbatohen për
shkak se:
Dokumentacioni ligjor mund të jetë i pasaktë ose jo i plotë;
Palët nuk janë të autorizuara për të kryer një transaksion;
Përmbajtja e dokumentacionit dështon për të pasqyruar qëllimet e sakta të bankës.
3.7.3. RREZIKU I LIKUIDITETIT
Rreziku i likuiditetit përcaktohet si rreziku aktual ose i mundshëm që të ardhurat dhe kapitali që
rrjedhin nga paaftësia e një banke për të përmbushur detyrimet e saja kur ato maturohen, pa pësuar
humbje të papranueshme.
Rreziku i likuiditetit rrjedh nga:
Paaftësia për të menaxhuar rëniet e paplanifikuara apo ndryshimet në burimet e financimit;
Pamundësia për të kuptuar ndryshimet në kushtet e tregut që rrjedhin nga paaftësia në
likuidimin e aseteve në mënyrë të shpejtë dhe me humbje minimale në vlerë.
Ky rrezik është i lidhur me ndryshimet në:
Çmimet e likuiditetit;
Luhatshmërinë e çmimeve të likuiditetit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
83
3.7.4. RREZIKU I TREGUT
Rreziku i tregut është i përcaktuar si rreziku që lëvizjet në çmimet e instrumentave të tregut financiar
do të ndryshojnë vlerën e portofolit të tregtueshëm të bankës.
Rreziku i tregut është përcaktuar më tej si një rrezik aktual ose i mundshëm që të ardhurat dhe kapitali
të ulen nga lëvizjet e pafavorshme të çmimeve të obligacioneve, çmimet e instrumentave të huasë,
çmimet e të mirave dhe luhatjet jo të favorshme të kursit të këmbimit që influencojnë portofolin e
tregtueshëm të bankës. Ky rrezik vjen nga krijimi i tregut, tregtimi, dhe pozicionet e ndërmarra në
obligacione, letra me vlerë, monedhave, mallrave, dhe instrumenteve derivative mbi obligacionet,
letra me vlerë, monedhat dhe të mirat.
Rreziku i tregut mund të kategorizohet në:
Rrezik tregu i përgjithshëm
Rrezik tregu specifik
3.7.5. RREZIKU OPERACIONAL
Rreziku operacional përkufizohet si rreziku i humbjeve që mund të rrjedhin si rezultat i proçeseve të
brendshme të papërshtatshme, të dështuara, të sjelljes njerëzore ose nga ngjarjet e jashtme.
3.7.6. RREZIKU I REPUTACIONIT
Banka përcakton rrezikun e reputacionit si një rrezik që vjen nga opinioni publik negativ,
pamvarësisht nëse ky mendim është i bazuar në fakte apo thjesht në perceptimin e publikut.
Ky rrezik mund të rrjedhën nga:
Veprimet dhe sjellja e organizatës ose stafit të saj, në shitjen e produkteve, në ofrimin e
shërbimeve ose në bashkëveprimin me grupet e interesit, e cila përbën rrezik të drejtpërdrejtë.
Veprimet dhe sjellja e aktorëve të jashtëm, e cila përbën rrezikun indirekt.
3.7.7. RREZIKU STRATEGJIK/BIZNESIT
Ky rrezik është i përcaktuar si rreziku që rrjedh nga zbatimi i një strategjie të papërshtatshme ose nga
ndryshimet në klimen e biznesit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
84
KAPITULLI 4
Në këtë kapitull do të trajtohen tipologjitë e ndryshme të kontratave të këmbesave duke u ndaluar në
kategorinë e këmbesave mbi normën e interesit që janë objekt i këtij punimi.
4. TIPOLOGJITË KRYESORE TË KËMBESAVE PËR MENAXHIMIN E RREZIKUT
Sipas (James, J., and N. Webber., 2000; Wilmot, 2000) këmbesat janë marrëveshje kontraktuale midis
dy kompanive për të shkëmbyer pagesa (flukse të mjeteve monetare), ose për të likuiduar diferencën
midis dy shumave të cilat ankorohen me një normë reference, në periudha të ardhshme kohore, sipas
disa rregullave të caktuara, ose e thënë ndryshe sipas një formule të paracaktuara. Kjo tipologji
kontratë mund të përdoret si një instrument mbulimi por edhe si një instrument spekullimi.
Sipas Das (1994) këmbesat mund të konsiderohen edhe si portofole të kontratave të ardhshme. Tregu
për këmbesat është rritur në mënyrë të konsiderueshme në vitet e fundit, dhe tani këmbesat janë
kontrata, vlera nominale e të cilave tejkalon qindra miliarda dollarë.
Këto kontrata në fillim janë përdorur për shkëmbimin e pasurive të patundshme ose mallrave, por me
kalimin e viteve janë spostuar në tregun financiar duke i bërë të aplikueshme edhe për vlerat
financiare, të tilla si norma e interesit apo kurset e këmbimit të monedhave.
Pyetja e parë që lind duke analizuar teorinë e kontratës së këmbesës është ajo që ka të bëjë me arsyen
për të cilën palët janë të interesuara të nënshkruajnë një kontratë të tillë.
Për të bërë një vlerësim të kontratës duhen marrë parasysh përparësitë krahasuese që ofrojnë këto
kontrata. Arsyeja kryesore e këtyre përparësive është një situate joefiçiente që mund të krijohet në
tregun e kapitalit, për arsye se një subjekt në varësi të vlerësimit të tij, i nënshtrohet kushteve të
ndryshme të normave të interesit.
Në përmbledhje, një kompani që ka akses në tregun e kapitalit përballet me norma interesi të
ndryshme në varësi të kredisë që dëshiron të përfitojë, qoftë një kredi me një normë fikse interesi ose
me normë të ndryshueshme. Një kontratë me normë të ndryshueshme lejon përshtatjen me
ndryshimin e kushteve të tregut. Duke marrë parasysh këto konsiderata, një operator i cili hyn në
tregun e kapitalit përballet me interesa fikse dhe të ndryshueshme, dhe është e mundur që duke u
përballur me një operator tjetër të dalin mundësi të favorshme për të dy palët.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
85
Një qasje për vlerësimin e kontratave të këmbesave mund të jepet duke ndjekur hapat e mëposhtëm:
1. Faza e parë: duhet të konsiderojmë teknikat e vlerësimit financiar të dobishme për llogaritjen
e kurbës22 së normave të interesit, të normave të interesit zero kupon (ose par) të cilat
llogariten për vlerësimin e strukturave të veçanta të kontratave të këmbesave.
Tabela 5: Ecuria e normave te interesit dhe normave te kembesave
Burimi: Reuters
2. Faza e dytë ka të bëjë me vlerësimin, nëse kriteret janë të zbatueshme apo jo për flukset
monetare (cash flow) ose për strukturat e ndryshme në raport me strukturat e ndryshme të
këmbesave, ku futen këmbesat e normës së interesit dhe këmbesat e kursit të këmbimit.
3. Faza e tretë ka të bëjë me vlerësimin dhe identifikimin e parimeve të vlerësimit të cilat do të
përdoren për të vlerësuar ndikimin e variacionit ndërmjet strukturave të përgjithme të
kontratave të këmbesave dhe atyre specifike.
22 Per llogaritjen e kurbes se kthimeve metodologjite me te perdorura jane: Modeli Bradley-Crane; Elliot-Echols, ose funksioni i La guerre.
Scadenze Bid Ask
Euribor 1m 2,13Euribor 3m 2,27Euribor 6m 2,41Euribor 12m 2,60Irs 1,5Y 2,692 2,692Irs 2Y 2,796 2,796Irs 3Y 2,904 2,905Irs 4Y 3,030 3,035Irs 5Y 3,127 3,127Irs 6Y 3,213 3,217Irs 7Y 3,294 3,294Irs 8Y 3,372 3,372Irs 9Y 3,445 3,445Irs 10Y 3,510 3,510Irs 12Y 3,616 3,620Irs 15Y 3,738 3,738Irs 20Y 3,851 3,856Irs 25Y 3,912 3,912Irs 30Y 3,932 3,932Irs 40Y 3,929 3,964Irs 50Y 3,931 3,967
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
86
Sipas (Jarrow, 1996) kategoritë kryesore të këmbesave, edhe pse ka kontrata të ndryshme që i
përshtaten më mirë nevojave të tregut, mund të listohen si më poshtë:
Këmbesë mbi normat e interesit (IRS), është një kontratë që parashikon një shkëmbimi
periodik midis dy operatorëve, të flukseve monetare me natyrën e interesit të cilat llogariten
mbi bazën e një kapitali bazë.
Këmbesat mbi kursin e këmbimit: është një kontratë që përfshin shkëmbimin e principalit dhe
të interesit në një monedhe me principalin dhe interesin e një monedhe tjetër (principali i
njëjtë). Kjo kontratë ishte projektuar për të anashkaluar problemet e kontrollit të kursit të
këmbimit.
Këmbesa norma të ndryshueshme, një këmbesë në të cilën dy palët shkëmbejnë flukse të
normave të interesit të dyja variabël, të cilat negociohen në tregje të ndryshme
monetare. Nëpërmjet kësaj kontrate operatori kërkon të ndërrojë strukturën e normës së
interesit, duke e kaluar nga një indeksim në një tjetër, i cili gjithashtu është i ndryshueshëm,
për të përfituar një avantazh nga pikëpamja e zvogëlimit të rrezikut dhe kostos së huasë.
Këmbesa kthim total: Kjo kontratë bazohet në një shkëmbim ndërmjet palëve ku norma fikse
e interesit është e bazuar në kthimin e një instrumenti me të ardhura fikse i cili ka një afat më
të gjatë së kontrata e këmbesës.
Këmbesë diferencial fiks interesi: mund të përshkruhet si diferenca ndërmjet një norme të
negociuar fikse të një këmbimi, ku diferenca është e përcaktuar nga karakteristikat e tregut të
synuar dhe nga vlera e kreditorit.
Këmbesë Variancë: Një lloj këmbese ku pagesa është e lidhur me variancën dhe jo me
luhatshmërinë. Si pasojë, pagesa do të rritet me rritjen e normave të interesit dhe jo me rritjen
e luhatshmërisë.
Këmbesë mbi moskthimin e kredisë (CDS): është një këmbesë e projektuar për të transferuar
rrezikun e këmbimit të një instrumenti me të ardhura fikse ndërmjet palëve. Blerësi përfiton
mbrojtjen e kredisë, ndërsa shitësi i kontratës garanton vlerën e produktit. Duke bërë këtë,
rreziku i mospagesës i transferohet shitësit të këmbesës.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
87
Këmbesë pa shkëmbim shumash (NDS): është një kontratë e cila në maturim nuk parashikon
shkëmbimin e vërtetë të dy valutave, por vetëm shkëmbimin e diferencave të kursit të
këmbimit të shprehura në një monedhë të fortë.
Këmbesë e luhatshme: është një kontratë e cila ka për bazë luhatshmërinë e një produkti të
caktuar.
Këmbesë mbi të mirat bazë: kjo kontratë parashikon se flukset e shkëmbyera varen nga çmimi
i një produkti bazë të tregtueshëm. Ky shkëmbim lejon operatorët për të fiskuar çmimin e një
malli të caktuar, për një sasi dhe me një afat kohor të caktuar.
Këmbesë e amortizueshme: janë këmbesa, kapitali i të cilave zvogëlohet me kalimin e kohës.
Këmbesë me afat fleksibël: janë kontrata në të cilat njëra palë ka mundësinë për të zgjatur
afatin e kontratës, ose për ta ndërprerë më përpara mbarimit të afatit.
Këmbesë e indeksuar e amortizueshme: në këtë rast kapitali bazë i kontratës reduktohet në
bazë të ndryshimit të një norme të ndryshueshme interesi.
Këmbesë mbi aksionet: parashikon shkëmbimin e një fluksi të caktuar të interesit, që mund të
jepet nga dividentët ose nga një indeks i veçantë i aksioneve, kundrejt një normë fikse ose të
ndryshueshme.
Këmbesa me kupon zero: është një shkëmbim në të cilën një palë bën një pagesë me një premje
të vetme në vend të bëjë pagesa gjatë gjithë afatit të këmbesës, dhe në përgjithësi kjo pagesë
e vetme bëhet në maturim të këmbesës. Nga njëra anë kemi pagesën e një fluksi interesi,
ndërsa nga pala tjetër një pagesë të vetme në përfundim të afatit të kontratës.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
88
4.1. KËMBESAT MBI KURSIN TË KËMBIMIT
Kontratat e këmbesës mbi normat e interest mund të përdoren për të mbuluar rrezikun e normës së
interesit, duke ndryshuar natyrën e fluksit të pagesave, nga fikse në të ndryshueshme dhe anasjelltas.
Por, ekziston edhe mundësia për të ndryshuar monedhën bazë të kontratës nëpërmjet këmbesave të
kursit të këmbimit. Në këtë rast, njëra palë i jep palës tjetër një shumë të caktuar në një monedhë
kundrejt një monedhe tjetër, me angazhimin e përbashkët, që në skadencë të kontratës, të kryejnë
operacionin e kundërt me të njëjtat kushte, pra me të njëjtin raport këmbimi. Kapitali shkëmbehet:
Në fillim dhe
Në fund të afatit të shkëmbimit.
Meqënëse pagesat midis palëve janë në monedha të ndryshme, ato nuk kompensohen ndërmjet njëri-
tjetrit. Kjo diferencë tregon se njëra palë është më e ekspozuar ndaj rrezikut të kredisë sesa pala tjetër.
4.2. KËMBESAT NË MONEDHA VËNDASE
Këmbesa në monedhë vëndase është një operacion financiar nga i cili dy palë, të cilat kanë pozicione
me shuma të njëjta, por me shenjë të kundërt në të njëjtën valutë, eliminojnë rrezikun e kursit të
këmbimit të lidhura me këto pozicione. Nënshkruesit e kësaj kontrate janë zakonisht një eksportues
dhe një importues të cilët dëshirojnë të fiksojnë vlerën e kursit të këmbimit me të cilin rregullojnë
raportet në valutë. Interesi i palëve nënshkruese të kontratës është reciprok kur eksportuesi parashikon
një zhvlerësim të kredisë së tij dhe importuesi parashikon një rivlersim të huasë së tij. Diferenca
kryesore e kësaj kontratë është se nuk kemi një shkëmbim të shumave bazë të kontratës. Pra, në këtë
kontratë palët shkëmbejnë vetëm diferencat që mund të verifikohen ndërmjet kursit të këmbimit dhe
kursit të këmbimit të parafiksuar.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
89
4.3. STRATEGJITË PËR MBULIMIN NGA RREZIKU I NORMËS SË INTERESIT
Sipas Brigo, D., Mercurio, F, (2001) në rastin kur aktivi bazë i kontratës është i përbërë nga normat
e interesit, mund të dallojmë disa mundësi të cilat na lejojnë për t’u mbrojtur nga rreziku i lëvizjeve
të pafavorshme nga normat e interesit. Në veçanti, këto kontrata të opsioneve mbi normat e interesit
mund të ofrojnë:
A. Mbulim nga një lëvizje e caktuar në rritje ose në rënie të normave të interesit si:
Këmbesë mbi normat e interesit e thjeshtë (Plain Vanilla);
Këmbesë mbi normat e interesit rritëse;
Kontrata të ardhshme;
Tavan;
Opsione dysheme;
Opsione dysheme të kombinuara me tavan;
B. Mbulimi i Kushtëzuar, të cilat ofrojnë një mbulim i cili varet nga verifikimi ose jo i një ngjarje
të caktuar, dhe në qoftë se një nga këto kushte ndodh, atëherë mbulimi do të ndryshojë në
bazë të kushteve të caktuara si:
Opsioni thirrje me diferencial fiks interes;
Këmbesë mbi normat e interesit e skontuar;
Këmbesë me barriera KO ose Këmbesë Rritëse;
Këmbesë me barrierë KO Diferencial fiks interes;
Opsione të kombinuara Korridor.
C. Mbulim Dinamik (të cilat përdoren edhe për spekullim): me anë të verifikimit të një ngjarjeje
të caktuar lind e drejta për mbrojtje. Këto kontrata në aspektin e mbulimit janë edhe më të
rrezikshmet sepse me verifikimin e disa kushteve, mbulimi s’mund të aplikohet më. Këto
kontrata janë:
Këmbesë mbajtëse;
Këmbesë mbi normat e interesit tavan23;
Këmbesë me dy mundësi;
Këmbesë kombo;
Këmbesë mbi normat e interesit barrierë aktivizuese;
Këmbesë mbi Përformancën;
Range Këmbesë.
23 Quanto Swap
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
90
4.4. KËMBESAT MBI NORMAT E INTERESIT (IRS)
Sipas Ho (2005) kontrata e këmbesës mbi normat e interesit ka tërhequr vëmendjen e teoricienëve të
ekonomisë, të cilët menjëherë u përpoqën të justifikojnë përdorimin dhe përhapjen e kësaj kontrate,
bazuar në supozimet themelore të teorisë së dobisë. Debatet teorike që pasuan, shërbyen për të sqaruar
disa aspekte të këtij instrumenti, duke lënë disa mangesi në lidhje me marrëdhëniet ndërmjet palëve
të kontratave dhe ekuilibrit të tregut, i parë nga aspekti i mungesës së mundësive të arbitrazhit.
Siç u tha më parë, me kalimin e kohës marrëveshjet e këmbesave u aplikuan edhe për mbulimin e
normës së interesit, duke u përdorur gjithmonë e më shumë. Këmbesat e normave të interesit lejojnë
shkëmbimin e flukseve të interesit, pa pasur një shkëmbim të principalit. Këmbesa mbi normat e
interesit është një marrëveshje ndërmjet dy palëve dhe u lejon që të:
Konvertojmë një pasive nga pasive me normë fikse interesi në pasive me normë të
ndryshueshme (dhe anasjelltas)
Konvertojmë një aktiv, nga aktiv me normë fikse interesi në aktiv me normë të ndryshueshme
(dhe anasjelltas)
Arsyetimi ekonomik që justifikon përdorimin e këmbesave mbi normat e interesit është gjetur në
parimin e përparësive krahasuese. Kjo përparësi rrjedh nga një shkallë e caktuar e mosefiçiencës së
tregjeve të cilat nuk janë në gjëndje të caktojnë në mënyrë korrekte diferencialet e normave të interesit
mbi bazën e indikatorëve të aftësisë paguese për operatorët e ndryshëm.
Përdorimi që i bëhet këtyre kontratave për të mbuluar ose për të eliminuar rrezikun e normës së
interesit, do të thotë së këto mjete përdoren jo vetëm për të mbuluar pozicione të veçanta, por edhe
për të shfrytëzuar mundësi të caktuara arbitrazhi që mund të ndodhin në një treg.
Tipologjia më e thjeshtë e këmbesave janë operacionet plain vanilla mbi normat e interesit, të cilat
parashikojnë që njëra nga palët e kontratës të paguajë një normë fikse interesi dhe pala tjetër paguan
një normë të ndryshueshme interesi, të cilat llogariten mbi një shumë monetare (referencë) e cila
përbën edhe bazën e kontratës. Kjo kontratë është forma më e përhapur e këmbesave dhe ka për objekt
pagesat e ndërsjella të dy flukseve të interesit, nga të cilat njëra është fikse dhe tjetra është e
ndryshueshme.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
91
Kontrata parashikon një shkëmbim në sekuencë të flukseve të interesit me normë fikse kundrejt një
interesi me normë të ndryshueshme. Pra, njëra palë paguan një kupon fiks, i cili llogaritet mbi një
shumë të caktuar nominale, duke aplikuar një normë interesi fikse, ndërsa pala tjeter paguan një kupon
të indeksuar e cila gjithashtu llogaritet mbi të njejtin kapital nominal. Në këtë kontratë nuk kemi
shkëmbim të kapitalit bazë (siç mund të kemi në rastin e kontratave të ardhshme), por kemi vetëm
shkëmbim të diferencialit ndërmjet normave të interesit.
Ky instrument lejon konvertimin e strukturës së pasive të një enti ekonomik, duke e modifikuar nga
fikse në të ndryshueshme ose anasjelltas, me qëllim për të imunizuar kompanine nga rreziku i normës
së interesit. Kontrata plain vanilla mund të jetë:
1. Par,
2. Jo par.
Në rastin e parë, në momentin e lidhjes së kontratës, vlera e kontratës është zero, për shkak se në
kohën e lidhjes së kontratës, performanca e palëve është e lidhur me nivelet aktuale të normave të
interesit.
Ne rastin e dytë, në kohën e lidhjes së kontratës kontrata paraqet një vlerë tregu negative për njërën
palë, sepse njëri nga flukset e pagesave nuk pasqyron nivelin e tregut të normave të interesit. Në këtë
rast, kushtet financiare të transaksionit janë të balancuara nëpërmjet pagesës së një shume të caktuar
palës tjetër (pagesa "paradhënie") sepse kjo palë merr përsipër kushte penalizuese.
Llogaritja e vlerës së tregut të kontratës së këmbesave bëhet duke analizuar vlerën e pritshme të
flukseve të interesit të dy këmbëve të kontratës.
Kurba e përdorur përfitohet nga normat monetare (Libor ose Euribor) dhe nga normat e
këmbesës së cilat përfitohen nëpërmjet metodës së Bootstrapping. Pra, supozohet, se rreziku
i kreditit është identik me atë të kredive në tregun ndërbankar.
Vlera e këmbës fikse llogaritet duke skontuar flukset e krijuara me një normë fikse interesi.
Për të vlerësuar këmbën me normë të ndryshueshme është e nevojshme të llogariten normat
forward për secilën nga datat e llogaritjes dhe të aktualizohen kuponat nga llogaritjet e
përfituara.
Vlera e tregut e këmbesës mbi normat e interesit është e dhënë nga diferenca midis vlerës
aktuale të këmbës me normë të ndryshueshme dhe asaj fikse.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
92
Shembull 1:
Kompania A lidh një marreveshje këmbese mbi normat e interesit me një palë tjeter B, ku kompania
A përfiton Libor USD çdo 6 muaj, kundrejt pagesës së një norme fikse prej 9.5% në vit (gjashtëmujor)
mbi një shumë bazë (Q) prej 100 milion USD dhe afat të mbetur (maturimi) prej 2 vitesh.
Çdo 6 muaj kompania A merr:
Libor* 100 milionë * N/360
Dhe çdo vit paguajnë:
9.5% * 100 milionë USD = 950,000.00
Për të bërë vlerësimin e kontratës IRS, është e preferuar ta mendojmë si diferenca midis çmimit të dy
obligacioneve, për shembull, vlerës së një këmbese që përfiton një fluks monetar fiks, dhe që paguan
një fluks monetar të ndryshyeshëm:
meNdryshueshKëmbesës KëmbesësP=V P Ekuacioni 99
Duke marrë parasysh rastin në të cilin këmbesa me afat T, përfiton një kupon C fiks, që është i
barabartë me normën e këmbesës (norma këmbesë), dhe paguan çdo 6 muaj LIBOR mbi shumën
bazë të kontratës.
meNdryshueshKëmbesës KëmbesësP=V P Ekuacioni 100
nnii trtrn
i
eQek
1
fikseP
dhe
111meNdryshueshP trtr eQek i
Nga me sipër, duke marrë një vlerë të Libor prej 10%, kemi: k*=5000000 dhe k=4.750.000, në
mënyrë që:
milionieei
66.981040000004000000P 21,011,02
5.0fikse
milioniee 88.991005000000P 5,01,05,01,0meNdryshuesh
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
93
Vlera e kontratës (Fitimi & Humbje) është dhënë nga diferenca midis:
VKembeses = PFikse – PNdryshueshme=-1.21 milion
Kontrata në fjalë ka një vlerë pozitive për pjesën që paguan një normë fikse në kontratën e këmbesës,
sepse kjo palë përfiton një normë të ndryshueshme në këmbim të normës fikse, e cila ka një vlerë më
të vogël.
Një kontratë e veçantë këmbese mbi normat e interesit është kontrata e këmbesës mbi normat e
interesit me paradhënie24, e cila parashikon një shkëmbim ndërmjet palëve duke ofrruar një
paradhënie monetare (në favor të nënshkruesit), e cila llogaritet si një përqindje e shumës bazë të
kontratës. Ky përfitim parashikon që pala nënshkruese të pranojë një rritje të normës së interesit
(efekti levë) dhe përdoret për të ristrukturuar, mbuluar ose zëvendësuar norma interesi, që rrjedhin
nga operacione të mëparshme të nënshkruara nga subjekte financiare, operatorë ekonomike por edhe
nga entet publike25.
24 IRS upfront25 Ne Angli keto kontrata nuk mund te nenshkruhen nga administrata publike.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
94
KAPITULLI 5
Në kete kapitull është përshkruar modeli i vlerësimit për kontratat e këmbesave e cila lejon vlerësimin
e rrezikut faktit për nënshkruesit e këtyre kontratave dhe vlerësimin e rrezikut real.
5. MODELI I PËRFITUAR MBI VLERËSIMIN KËMBESAVE ME OPSIONE MBI
NORMAT E INTERESIT
Opsion i paraqitur në një kontratë këmbesash mbi normat e interesit i konvertueshëm dhe me një
opsion tavan. Qëllim i përdorimit të këtij instrumenti nuk është i lehtë për t’u kuptuar, pasi kontrata
në dukje është e thjeshtë, por vendosja e kushteve të caktuara e bëjnë më të vështirë qëllimin kryesor
të mbrojtjes kundër rrezikut të normës së interesit, e cila është edhe arsyeja thelbësore për ekzistencën
e kontratës.
Kjo kontratë është e vështirë për t’u kuptuar dhe përdorur edhe për të zënë një pozicion të arsyeshëm
investimi mbi kurbën e kthimeve26.
Një interes në rritje kundrejt këtyre kontratave është fakti se ato ofrojnë një paradhënie të lartë për
shkak të rrezikut të lartë që pala tjetër pranon. Në fakt, këto kontrata investimi-mbrojtëse e kanë të
specifikuar me shkrim, që nëse subjekti dëshiron paradhënie të lartë, atëherë kjo do të jetë në funksion
të klasifikimit të rrezikut që subjekti dëshiron të marrë përsipër në uljen e nivelit të barrierave ose
duke rritur diferencialin fiks të interesit në rastin e tejkalimit të tyre.
Paradhënie e përdorur në kontratat e lidhura me subjektet përbën një lloj kompensimi për humbjet që
rrjedhin nga nënshkrimi i kontratave jo par. Vetëm në rastet kur kontrata është paraqitur si par, atëherë
ajo duhet të fillojë me një vlerë nga zero për të dy palët.
Duke pasur parasysh se një kontratë jo par prodhon një humbje të menjëhershme për palën, atëherë
për ta kthyer në barazim, i jepet një paradhënie monetare, ku rezultati kryesor i këtij operacioni është
rritja në mënyrë marramendëse e rrezikut të humbjes.
Analiza u përqëndrua më pas në tri modele të ndryshme, të cilat janë: modeli i Black, modeli CIR për
normën e interesit, dhe modeli Hull-White, ku është llogaritur një pemë trinomiale e cila lejon të
përfitojmë një model të fuqishëm që i përshtatet më mirë të dhënave.
26 (Bank of Albania, Vendim nr.33 mbi administrimin e rrezikut të normës së interesit në librin e bankës, 2013)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
95
Kontratat e analizuara parashikojnë për katër vitet e para kontratë të thjeshtë këmbese ku palët
shkëmbejnë një shumë monetare me pjesë fikse, me një pjesë fikse më të ulët për subjektin, i cili në
këtë rast përfiton një reduktim të diferencialit fiks të interesit me 0.35%.
Derivati komplikohet për vitet në vijim, sepse nëse norma e interesit tejkalon një kufi të caktuar, do
të paguhet një interes i ndryshueshëm27 plus një diferencial fiks interesi i cili është në shpërpjesëtim
me përfundimin e kontratës. Një tjetër pikë e rëndësishme e kontratave të analizuara është kohëzgjatja
e lartë e tyre të cilat zgjasin mbi 18 vjet.
Siç u trajtua në kapitujt e mëparshëm kur jemi në prezencë të një kontrate të thjeshtë këmbese mbi
normat e interesit, një palë merr një pagesë e cila është e lidhur me parametër të njëjtë për të cilin ata
janë të lidhur me flukset e paguara për huanë, duke anulluar pagesat dhe duke indeksuar detyrimet
financiare me një normë fikse të paracaktuar.
Në këtë rast, kontratat parashikojnë përbërës opsionale të fshehur, nëpërmjet të cilëve rreziku i
kontratës është shumë më i lartë për shkak se ajo lejon subjektin për të mbuluar rrezikun deri në një
pikë të caktuar, dhe në rast së norma Euribor arrin këtë pikë, atëherë subjekti është plotësisht i zbuluar
në lidhje me luhatjet e ardhshme në normën e interesit, duke paguar edhe një diferencial fiks të
interesit shumë herë të lartë.
Për të vlerësuar se kontrata do të vazhdojë duke e zbërthyer atë në përbërësitt e ndryshëm të
kontratës. Në veçanti, marrëveshja parashikon gjithmonë pagesa të njëjta, çdo gjashtë muaj, me një
normë fikse prej 6.00%, e cilat matet në fillim të çdo gjashtëmujori.
Për subjektet janë parashikuar pagesa të ndryshueshme, të cilat për vitet e para janë vendosur në
5.65%, por në 15 vitet e ardhshme, nëse Euribor tejkalon pragun e 5.70%, atëherë subjekti duhet të
paguajë normën euribor plus një diferencial fiks të interesi të barabartë me 250 pikë bazë.
Pagesat janë të lidhura me ecurinë e indikatorit të Euribor gjashtëmujor, i cili matet në fillim të
gjashtëmujorit, dhe nëqoftëse ky indeks prek barrierat e caktuara, atëherë niveli i pagesës së bërë
kalon në një normë të ndryshueshme plus një diferencial fiks të interesit.
Në periudhën kur kjo kontratë ofrohet, norma e ndryshueshme është 2.75%, pra shumë më e ulët së
norma fikse.
Në kontratë vërehet:
1. Kohëzgjatja e kontratës është shumë e lartë;
27 Euribor
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
96
2. Marrëveshja gjithashtu përfshin një mundësi për anullimin e parakohshëm të kontratës në
favor të bankës;
3. Në deklaratën e paraqitur në bankë është e njohur se përfitimi më i lartë u është marrë në 4
vitet e para.
Për të bërë vlerësimin e instrumentit të këmbesave, do të procedohet me zbërthimin e të gjithë
përbërësve të tij, përkatësisht:
1. Instrumenti i këmbesave mbi normën e interesit, në të cilën subjekti përfiton një pagesë e cila
është e lidhur me një normë fikse interesi, ndërsa kryen një pagesë me një normë fikse interesi
më të ulët. Nga pikëpamja financiare është ekuivalente me llogaritjen e një diferencial fiks të
interesit në favor të bankës në 0.35% pikë bazë.
2. Një opsion tavan i cili fillon nga viti i katërt, me një periudhë gjashtëmujore, me te drejtë
ushtrimi 5.70%.
3. Një opsion tavan dixhital i cili jepet nga pikë bazë që do të paguajë subjekti nëse norma
euribor tejkalon barrierën e përcaktuar.
Për të kryer analizën e rrezikut të kontratës duhet bërë një analizë skenari mbi ecurine e ardhshme të
normave të interesit, duke aplikuar një analizë stres-testi mbi normat e interesit për të parë se ç’farë
ndodh me flukset financiare të derivatit në rast të rritjes së normës së interesit.
Supozohet se në të ardhmen do të kemi një rritje prej 50 pikë bazë në vit të normës së interesit deri
në vitin 2020. Struktura e kontratës në këtë rast ofron përparësi për vitet e para pikerisht për shkak të
kontratës së këmbesës së thjeshtë.
Për sa kohë norma e interesit mbetet brenda normës së ushtrimit, subjekti do të ketë përfitime që
rrjedhin nga diferenciali pozitiv, por nëse normat e interesit do të prekin normën e ushtrimit atëherë
norma e interesit do të rritet në mënyrë shpërpjestimore kundrejt rrezikut, duke anulluar menjëherë
përfitimet e siguruara më përpara.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
97
Tabela 6: Analiza e këmbesave me përbërje opsionale
Periudha e fillimit Përfundimi i periudhës Euribor 6 Mujor Interesi Fiks Banka Subjekti Mark to Market28
01/01/2002 01/07/2002 3.203% 5.65% 1,513,361 1,420,347 93,014
01/07/2002 01/01/2003 3.531% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2003 01/07/2003 2.797% 5.65% 1,513,361 1,420,347 93,014
01/07/2003 01/01/2004 2.047% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2004 01/07/2004 2.141% 5.65% 1,521,722 1,428,194 93,528
01/07/2004 01/01/2005 2.172% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2005 01/07/2005 2.188% 5.65% 1,513,361 1,420,347 93,014
01/07/2005 01/01/2006 2.094% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2006 01/07/2006 2.609% 5.65% 1,513,361 1,420,347 93,014
01/07/2006 01/01/2007 3.219% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2007 01/07/2007 3.830% 5.65% 1,513,361 1,420,347 93,014
01/07/2007 01/01/2008 4.340% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2008 01/07/2008 5.000% 5.65% 1,521,722 1,428,194 93,528
01/07/2008 01/01/2009 5.500% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2009 01/07/2009 6.000% 8.50% 1,513,361 2,136,806 -623,444
01/07/2009 01/01/2010 6.500% 9.00% 1,538,444 2,300,000 -761,556
01/01/2010 01/07/2010 7.000% 9.50% 1,513,361 2,388,194 -874,833
01/07/2010 01/01/2011 7.500% 10.00% 1,538,444 2,555,556 -1,017,111
01/01/2011 01/07/2011 8.000% 10.50% 1,513,361 2,639,583 -1,126,222
01/07/2011 01/01/2012 8.500% 11.00% 1,538,444 2,811,111 -1,272,667
01/01/2012 01/07/2012 8.500% 11.00% 1,521,722 2,780,556 -1,258,833
01/07/2012 01/01/2013 8.500% 11.00% 1,538,444 2,811,111 -1,272,667
01/01/2013 01/07/2013 8.500% 11.00% 1,513,361 2,765,278 -1,251,917
01/07/2013 01/01/2014 8.000% 10.50% 1,538,444 2,683,333 -1,144,889
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
98
Burimi: përpunim i autorit
28 (Bank of Albania, Rregullore Nr 48 Per Raportin e Mjaftueshmerise se Kapitalit, 2013)
01/01/2014 01/07/2014 7.500% 10.00% 1,513,361 2,513,889 -1,000,528
01/07/2014 01/01/2015 7.000% 9.50% 1,538,444 2,427,778 -889,333
01/01/2015 01/07/2015 6.500% 9.00% 1,513,361 2,262,500 -749,139
01/07/2015 01/01/2016 6.000% 8.50% 1,538,444 2,172,222 -633,778
01/01/2016 01/07/2016 6.300% 8.80% 1,521,722 2,224,444 -702,722
01/07/2016 01/01/2017 6.200% 8.70% 1,538,444 2,223,333 -684,889
01/01/2017 01/07/2017 6.100% 8.60% 1,513,361 2,161,944 -648,583
01/07/2017 01/01/2018 6.300% 8.80% 1,538,444 2,248,889 -710,444
01/01/2018 01/07/2018 6.200% 8.70% 1,513,361 2,187,083 -673,722
01/07/2018 01/01/2019 6.100% 8.60% 1,538,444 2,197,778 -659,333
01/01/2019 01/07/2019 6.300% 8.80% 1,513,361 2,212,222 -698,861
01/07/2019 01/01/2020 5.700% 5.65% 1,538,444 1,443,889 94,556
01/01/2020 01/07/2020 5.300% 5.65% 1,521,722 1,428,194 93,528
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
99
5.1. VLERËSIMI I PËRBËRËSVE OPSIONALË TË KONTRATAVE
Për të identifikuar rrezikun e kontrateve do të aplikohen tre modele të ndryshme si modeli i Black,
CIR, modeli i Hull-White si dhe do të aplikohet një pemë trinomiale, për vlerësimin e përbërësit
opsional.
Tabela 7: Analiza e kurbës forward e përfituar nga Bloomberg
Burimi: Bloomberg
Vlerësimi i kryer, nga i cili është përfituar marrëdhënia e mëposhtme e kurbës në afat të normave
zero kupon bond, të përfituara me aplimimin e proçedurës Bootstrap:
Tabela 8: Zbatimi i metodës Bootstrap
PeriudhaNorma KëmbesëNorma SpotNorma ForwardFaktori i Skontimit
0.25 4.86000% 4.86000% 4.89300% 0.9882061
0.5 4.85793% 4.85793% 4.89000% 0.9765610
0.75 4.85586% 4.85586% 4.66000% 0.9649766
1 4.43000% 4.43000% 4.43000% 0.9575792
1.5 4.38000% 4.38000% 4.44400% 0.9377219
2 4.44400% 4.44400% 4.45800% 0.9167122
2.5 4.41750% 4.41750% 4.37154% 0.8975668
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
100
3 4.39100% 4.39100% 4.28508% 0.8790444
3.5 4.38450% 4.38450% 4.31205% 0.8605457
4 4.37800% 4.37800% 4.33901% 0.8424888
4.5 4.38300% 4.38300% 4.38351% 0.8244532
5 4.38800% 4.38800% 4.42801% 0.8067651
5.5 4.40600% 4.40600% 4.51610% 0.7888783
6 4.42400% 4.42400% 4.60419% 0.7712551
7 4.46000% 4.46000% 4.67626% 0.7368004
8 4.48800% 4.48800% 4.68421% 0.7038314
9 4.51600% 4.51600% 4.74027% 0.6719779
10 4.57200% 4.57200% 5.07735% 0.6395078
11 4.61500% 4.61500% 5.04597% 0.6087885
12 4.67850% 4.67850% 5.37955% 0.5777103
13 4.74200% 4.74200% 5.50701% 0.5475563
14 4.82700% 4.82700% 5.93830% 0.5168634
15 4.91200% 4.91200% 6.10926% 0.4871049
16 4.90275% 4.90275% 4.76410% 0.4649540
17 4.89350% 4.89350% 4.74561% 0.4438888
18 4.90675% 4.90675% 5.13226% 0.4222194
19 4.92000% 4.92000% 5.15879% 0.4015066
20 4.96000% 4.96000% 5.72290% 0.3797725
Burimi: përpunim i autorit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
101
5.1.1. ZBATIMI I MODELIT TË BLACK
Sipas Black, F., Derman, E., Toy, W., (1990) në kontratat opsionale tavan, vlera përfundimtare e
kësaj kontrate mund të llogaritet si vlera përfundimtare e një kontratë thirrje mbi normën e interesit
me pagesa gjashtëmujore të shtyra, ku çdo opsion që përbën opsionin tavan quhet minitavan.
Opsioni tavan i pranishëm në marrëveshjen këmbesë është një kontratë me fillim të mëvonshëm sepse
fillon pas 4 vitesh, nga nënshkrimi i kontratës së këmbesës.
Për vlerësimin e duhur duhet që opsioni, të konsiderohet si një opsion i cili fillon pas 4 vitesh me afat
kohëzgjatjeje 15 vjeçare. Çdo opsion tavan është i përbërë nga disa minitavan ku vlera e pritshme e
kontratës minitavan nuk ka një shpërndarje lineare në normën e interesit dhe kërkon njohuri mbi
shpërndarjen e normës së ardhshme, dhe për këtë arsye duhet përcaktuar evolucioni i strukturës
kohore të normave të interesit.
Tabela 9: Analiza e kontratave sipas modelit të Black
Periudha
Norma
Spot
Normat e
ardhshmet(k) t(k+1) sigma d1 d2 N(d1) N(d2) Minitavan
01/01/05 4.388% 4.428% 0.0 0.5 20%
01/07/05 4.406% 4.516% 0.5 1.0 20% -1.58 -1.72 0.06 0.04 4,229
01/01/06 4.424% 4.604% 1.0 0.0 20% -0.97 -1.17 0.17 0.12 -44,820
01/07/06 4.442%4.640%
1.5 2.0 20% -0.72 -0.96 0.24 0.17 38,742
01/01/07 4.460% 4.676% 2.0 2.5 20% -0.56 -0.84 0.29 0.20 55,233
01/07/07 4.474% 4.680% 2.5 3.0 20% -0.47 -0.78 0.32 0.22 69,545
01/01/08 4.488% 4.684% 3.0 3.5 20% -0.39 -0.74 0.35 0.23 80,839
01/07/08 4.502% 4.712% 3.5 4.0 20% -0.32 -0.70 0.37 0.24 94,704
01/01/09 4.516% 4.740% 4.0 4.5 20% -0.26 -0.66 0.40 0.25 105,101
01/07/09 4.544% 4.909% 4.5 5.0 20% -0.14 -0.56 0.44 0.29 132,330
01/01/10 4.572% 5.077% 5.0 5.5 20% -0.03 -0.48 0.49 0.31 155,852
01/07/10 4.593% 5.062% 5.5 6.0 20% -0.02 -0.49 0.49 0.31 162,910
01/01/11 4.615% 5.046% 6.0 6.5 20% 0.00 -0.49 0.50 0.31 164,057
01/07/11 4.647% 5.213% 6.5 7.0 20% 0.08 -0.43 0.53 0.33 190,217
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
102
01/01/12 4.679% 5.380% 7.0 7.5 20% 0.16 -0.37 0.56 0.35 211,192
01/07/12 4.710% 5.443% 7.5 8.0 20% 0.19 -0.36 0.58 0.36 223,694
01/01/13 4.742% 5.507% 8.0 8.5 20% 0.22 -0.34 0.59 0.37 229,454
01/07/13 4.785% 5.723% 8.5 9.0 20% 0.30 -0.28 0.62 0.39 259,779
01/01/14 4.827% 5.938% 9.0 9.5 20% 0.37 -0.23 0.64 0.41 281,177
01/07/14 4.870% 6.024% 9.5 10.0 20% 0.40 -0.22 0.65 0.41 294,811
01/01/15 4.912% 6.109% 10.0 10.5 20% 0.43 -0.21 0.66 0.42 298,218
01/07/15 4.907% 5.437% 10.5 11.0 20% 0.25 -0.40 0.60 0.35 226,817
01/01/16 4.903% 4.764% 11.0 11.5 20% 0.06 -0.60 0.52 0.27 159,893
01/07/16 4.898% 4.755% 11.5 12.0 20% 0.07 -0.61 0.53 0.27 161,704
01/01/17 4.894% 4.746% 12.0 12.5 20% 0.08 -0.61 0.53 0.27 159,031
01/07/17 4.900% 4.939% 12.5 13.0 20% 0.15 -0.56 0.56 0.29 178,832
01/01/18 4.907% 5.132% 13.0 13.5 20% 0.22 -0.51 0.59 0.31 192,799
01/07/18 4.913% 5.146% 13.5 14.0 20% 0.23 -0.51 0.59 0.31 196,354
01/01/19 4.920% 5.159% 14.0 14.5 20% 0.24 -0.51 0.60 0.31 193,429
01/07/19 4.940% 5.441% 14.5 15.0 20% 0.32 -0.44 0.63 0.33 219,907
01/01/20 4.960% 5.723% 15.0 15.5 20% 0.39 -0.38 0.65 0.35 240,368
01/07/20 4.980% 5.965% 15.5 16.0 20% 0.45 -0.34 0.67 0.37 261,894
Burimi: përpunim i autorit
Vlera e kontratave sipas modelit të Black përfitohet duke mbledhur vlerën individuale të secilit
minitavan dhe është e barabartë me:
Vlera e opsionit tavan
sipas Modelit Black - 4,331,911
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
103
5.1.2. ZBATIMI I MODELIT TË COX INGERSOLL ROSS
Modeli përcaktohet duke ndjekur këto proçedura:
1. Nga normat e këmbesës të përfituara nga Bloomberg, llogariten normat spot përmes metodës
bootstrap;
2. Llogarisim normat spot me anë të modelit CIR, duke supozuar se sigma, theta dhe Kappa janë
rastësore;
3. Minimizohen gabimet duke lëvizur vlerën e parametrave të konsideruar;
4. Në këtë mënyrë përfitojmë kurbën e re të normave me anë të cilit mund të bëhet vlerësimi i
kontratës.
Me anë të kalibrimit të modelit përfitohen rezultatet e mëposhtme për modelin CIR:
MODELI CIR
a 0.2600
b 0.0500
Sigma 0.0300
r 0.0409
Gama 0.2634
Lambda 0.5234
Kalibrimi 0.0000
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
104
Nga ku përfitohet kurba e normave spot:
Kohë A B Kthimet e parashikuara Mbetjet
1 0.9940 0.8805 0.0420 -0.0023
2 0.9782 1.5588 0.0429 -0.0015
3 0.9552 2.0811 0.0437 -0.0002
4 0.9272 2.4831 0.0443 0.0005
5 0.8958 2.7924 0.0449 0.0010
6 0.8625 3.0303 0.0453 0.0011
7 0.8282 3.2132 0.0457 0.0011
8 0.7935 3.3538 0.0461 0.0012
9 0.7591 3.4619 0.0464 0.0012
10 0.7253 3.5450 0.0466 0.0009
11 0.6923 3.6089 0.0469 0.0007
12 0.6604 3.6580 0.0471 0.0003
13 0.6296 3.6957 0.0472 -0.0002
14 0.5999 3.7247 0.0474 -0.0009
15 0.5715 3.7470 0.0475 -0.0016
16 0.5442 3.7641 0.0477 -0.0014
17 0.5182 3.7772 0.0478 -0.0012
18 0.4933 3.7873 0.0479 -0.0012
19 0.4696 3.7951 0.0480 -0.0012
20 0.4470 3.8011 0.0480 -0.0016
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
105
Tabela 10: Simulimi i normës së interesit sipas modelit CIR
Burimi: përpunim i autorit
Vlerësimi i kontratës, sipas modelit CIR është:
Vleresimi i opsionit tavan
s 20
T 1
P(0.s) 0.31836
P(0.T) 0.95667
Q 60.000.000
RTavan 5.70%
a 0.26
sigma 0.03
Sigma 10.764%
h -0.27663
N(h) 0.39103339
N(-h) 0.60896661
h-sigma -0.38427
N(h-sigma) 0.35038964
N(-h+sigma) 0.64961036
0,00%
2,00%
4,00%
6,00%
8,00%
10,00%
12,00%
14,00%
16,00%
0,0
13,0
21,2
21,4
21,6
21,9
22,1
22,4
22,6
22,8
23,1
23,3
23,6
23,8
24,0
24,3
24,5
24,8
25,0
25,2
25,5
25,7
26,0
26,2
26,4
26,7
26,9
27,2
27,4
27,6
27,9
28,1
28,4
28,6
28,8
29,1
29,3
29,6
29,8
Koha
CIR Ecuria e normës së Interesit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
106
Vlera tavan - 3.554.440
5.1.3. ZBATIMI I MODELIT HULL WHITE
Për ndërtimin e modelit të Hull-White janë dy parametrat e luhatshmërisë, a që përfaqëson
parametrin e rikthimit të mesatares dhe që jep devijimin standard të normës së interesit.
Dy parametrat janë marrë duke u bazuar në vlerësimin e tregut të opsioneve, dhe pastaj modeli duhet
kalibruar duke minimizuar funksionin:
n
iii VPMin
1
2 Ekuacioni 101
Ku:
iP është çmimi i tregut i opsionit;
iV është vlera teorike sigurohet nga model.
Rezultatet e përfituara nga proçesi jepen në parametrat e mëposhtëm:
a 0.261
sigma 3.21%
Me parametrat e përfituar, ndërtohet pema trinomiale e Hull – White nga e cila përfitohet vlerësimi
i përbërësve opsionalë të kontratës. Instrumentet e vlerës së tregut të instrumentit tavan janë llogaritur
duke u bazuar në platformën Bloomberg, në fletën SWPM.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
107
Tabela 11: Krahasimi i vlerës së tregut të opsioneve dhe vlera e përfituar nga simulimet
S 0.50 0.50 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 4.50 5.00 5.50 6.00
T 0.25 1.00 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 4.50 5.00 5.50
Vlera tavan 43,088 - 144 167,405 209,194 189,284 190,377 257,402 267,925 291,236 299,519 357,927 371,699
Vlera tregut 43,000 - 140 167,505 209,000 185,284 190,001 250,000 267,850 285,000 295,000 350,000 367,000
Vlera e opsionit tavan është e barabartë me:
Vlera e opsionit
Tavan 4,086,428
Për vlerësimin e përbërësit opsional është ndërtuar pema trinomiale, të dhënat e së cilës janë
përmbledhur në tabelën e mëposhtme:
Koha0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Nga0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5
j/në kohën në 0.5 në 1.00 në 1.500 në 2.00 në 2.5 në 3.00 në 3.5 në 4.00 në 4.5 në 0.5 në 1.00
2 -3.548% -3.902% -3.389% -3.389% -3.250% -3.212% -3.074% -3.019% -3.023%
1 0.898% 0.371% 0.017% 0.530% 0.530% 0.669% 0.707% 0.845% 0.900% 0.896%
0 4.878% 4.817% 4.290% 3.937% 4.450% 4.449% 4.588% 4.626% 4.765% 4.819% 4.815%
-1 8.736% 8.209% 7.856% 8.369% 8.368% 8.508% 8.545% 8.684% 8.739% 8.735%
-2 12.129% 11.775% 12.288% 12.287% 12.427% 12.465% 12.603% 12.658% 12.654%
Burimi: përpunim i autorit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
108
Ku probabilitetet e llogaritura janë:
Probabiliteti
pu pm pd
7,0467% 11,9067% 81,0467%
24,0117% 64,9767% 11,0117%
16,6667% 66,6667% 16,6667%
11,0117% 64,9767% 24,0117%
81,0467% 11,9067% 7,0467%
Burimi: përpunim i autorit
Për të gjetur vlerën e opsioneve tavan do të përdoret metoda Monte Carlo, e cila parashikon vlerën e
opsionit duke llogaritur një mesatare të fitimeve M të aktualizuara. Pika themelore e modelit MC
është së po të marrim vlerën e një opsioni tavan, me rritjen e numrit të trajektoreve, vlera e pritshme
e fitimit të aktualizuar do të ketë një shpërndarje normale me mesatare (C).
Varianca e parashikimit do të anullohet me rritjen e numrit të trajektoreve, dhe për këtë arsye për të
marrë vlerësime sa më të sakta do të duhet të rrisim numrin e simulimeve.
Për të përfituar një vlerësim të saktë të vlerës së kontratave është përdorur metoda Monte Carlo e cila
na lejon të aplikojmë rreth 10,000 simulime. Vlerat e këmbesësave mbi normën e interesit, me normat
Euribor 6 mujore dhe vlerë të instrumentit tavan janë:
T 0.5 0.5 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5 5.5 6
Vlera
Tavan 43,088 - 144 167,405 209,194 189,284 190,377 257,402 267,925 291,236 299,519 357,927 371,699
Vlera e
Tregut 43,000 - 140 167,505 209,000 185,284 190,001 250,000 267,850 285,000 295,000 350,000 367,000
Vlera e
MC 48,000 - 413 181,222 221,050 196,459 198,893 330,603 293,964 288,846 325,924 395,001 383,199
Burimi: përpunim i autorit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
109
5.2. VLERËSIMI I INSTRUMENTIT TË KËMBESËS PLAIN VANILLA
Vlerësimi i instrumentit së këmbesës Plain Vanilla në kontratë konsiston në vlerësimin e një
diferencialit fiks të interesi prej 0.35% të paguar çdo gjashtë muaj, e cila çon në një vlerë të kontratës
të barabartë me:
Fillimi i
Periudhës
Fundi i
PeriudhësNominali
Diferencial
fiks interesi Bankë Subjekti Neto
30/03/2008 30/06/2008 60,000,000 0.37% 923,067 866,333 56,733,33
30/06/2008 30/09/2008 60,000,000 0.37% 910,422 866,333 44,088,58
01/01/2006 01/07/2006 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2006 01/01/2007 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2007 01/07/2007 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2007 01/01/2008 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2008 01/07/2008 60,000,000 0.37% 1,801,052 1,713,833 87,218,72
01/07/2008 01/01/2009 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2009 01/07/2009 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2009 01/01/2010 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2010 01/07/2010 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2010 01/01/2011 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2011 01/07/2011 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2011 01/01/2012 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2012 01/07/2012 60,000,000 0.37% 1,801,052 1,713,833 87,218,72
01/07/2012 01/01/2013 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2013 01/07/2013 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2013 01/01/2014 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2014 01/07/2014 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
Vlera e
Këmbesës 1,676,030.37
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
110
01/07/2014 01/01/2015 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2015 01/07/2015 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2015 01/01/2016 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2016 01/07/2016 60,000,000 0.37% 1,801,052 1,713,833 87,218,72
01/07/2016 01/01/2017 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2017 01/07/2017 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2017 01/01/2018 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2018 01/07/2018 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2018 01/01/2019 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2019 01/07/2019 60,000,000 0.37% 1,791,156 1,704,417 86,739,50
01/07/2019 01/01/2020 60,000,000 0.37% 1,820,844 1,732,667 88,177,17
01/01/2020 01/07/2020 60,000,000 0.37% 1,801,052 1,713,833 87,218,72
Burimi: përpunim i autorit
Nga llogaritjet e bëra më përpara del se vlera e kontratës së këmbesës mbi normat e interesit sjell
humbje të mëdha për subjektet nënshkruese. Me tre modele të ndryshme të aplikuara përfitohet se
vlera e instrumentit tavan është negative, dhe nuk mund të përkthehet absolutisht si një instrument
mbrojtës për subjektin, sepse mundësitë e ofruara nga kontrata mund të sjellin humbje të mundshme,
dhe shumë të larta në rast të prekjes së barrierës.
Vlera totale është marrë nga shuma e përbërësëve individualë. Nga vlerësimi analitik kemi:
Modeli i përdorur Vlera tavan Opsioni Dixhital
1) Modeli i Hull White -4,086,427 -2,554,017
2) Modeli i Black -4,331,911
3) Modeli CIR -3,554,440
4) Këmbesë Plain Vanilla 1,676,031
Burimi: përpunim i autorit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
111
5.3. SIMULIMI I VLERËS NË RREZIK
Për llogaritjen e vlerës në rrezik është përdorur simulimi Monte-Carlo, sepse siç është specifikuar
ofron përparësi të shumta sepse është një metodë më e fuqishme dhe shumë fleksibël që mund të
trajtojë çdo pozicion, dhe që është ideale në rastin e prezencës së opsioneve ekzotike ku fitimi nuk
është linear. Në analizë do të bëhet një simulim prej 10,000 herë.
Grafiku 9: Shembull i 10 trajektoreve të përfituara nga simulimi Monte Carlo:
Burimi: përpunim i autorit
Nëse konsiderojmë periudha të ndryshme të mbajtjes atëherë nga simulimi i normave të interesit
përfitohen simulimet e çmimeve nga ku mund të llogatitet Vlera në Rrezik:
Grafiku 10: Shembull i 10 trajektoreve të marra me simulimin Monte Carlo:
Burimi: përpunim i autorit
54.000.000
56.000.000
58.000.000
60.000.000
62.000.000
64.000.000
66.000.000
Dita
Trajektore te Simuluara
-4,00%
-3,00%
-2,00%
-1,00%
0,00%
1,00%
2,00%
3,00%
4,00%
5,00%
Trajektore te kthimeve te simuluara
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
112
Duke përsëritur proçesin disa herë, do të përfitohen çmimet pt, shpërndarja e të cilave do të përputhet
me shpërndarjen e vërtetë të probabilitetit të titullit. Duke marrë parasysh një periudhë mbajtjeje një
ditore, do të kemi këto simulime për Vlerën në Rrezik (VaR):
Tabela 12: Të dhënat e përfituara nga simulimi Monte Carlo
Simulime Shuma Vlerat e simuluar Kthimet Ndryshim % Kthimet e Urdhëruara
1 60,000,000 60,114,889 0.19% - 5,681,198 -9.95%
2 60,000,000 60,370,740 0.62% - 5,581,759 -9.76%
3 60,000,000 60,061,402 0.10% - 5,552,781 -9.71%
4 60,000,000 62,176,835 3.56% - 5,499,457 -9.61%
5 60,000,000 59,313,924 -1.15% - 5,386,557 -9.41%
6 60,000,000 59,860,519 -0.23% - 5,245,925 -9.15%
7 60,000,000 59,328,668 -1.13% - 5,216,062 -9.09%
8 60,000,000 58,636,069 -2.30% - 5,160,761 -8.99%
9 60,000,000 61,729,367 2.84% - 5,135,091 -8.95%
10 60,000,000 60,242,074 0.40% - 5,122,841 -8.92%
9997 60,000,000 62,029,013 3.33% 5828583 9.27%
9998 60,000,000 61,469,338 2.42% 5849218 9.30%
9999 60,000,000 58,941,442 -1.78% 5849218 9.30%
10000 60,000,000 55,601,442 -7.61% 6176280 9.80%
Burimi: përpunim i autorit
Vlera në Rrezik është e barabartë me:
Vlera në Rrezik VaR 1 ditëVarianca%
VaR(99,5%) -3,656,706 -0.0762
VaR(99%) -3,349,160 -0.0694
VaR(95%) -3,656,706 -0.0486
Humbja më e lartë -4,734,332
Burimi: përpunim i autorit
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
113
Duke konsideruar periudha të mbajtjes së ndryshme do të kemi këto Vlera në Rrezik:
VaR Periudha e mbajtjes 10 ditë
VaR(99,5%) - 3,821,317
VaR(99%) - 3,490,145
VaR(95%) - 2,435,616
Humbja më e lartë - 4,983,672
VaR Periudha e mbajtjes 30 ditë
VaR(99,5%) - 6,801,103
VaR(99%) - 6,240,435
VaR(95%) - 4,437,958
Humbja më e lartë - 8,748,476
Përfundimet pas llogaritjes së VaR janë të menjëhershme: në qoftë së ai do të aplikohet në fillim të
kontratës do të ishte arritur një vlerësim real i efektivitetit të mbrojtjes, dhe arrihet në përfundimin se
rreziku i fshehur në këto kontrata nuk është në përputhje me qëllimin e nënshkrimit të tyre.
Nga analiza e kontratës arrihet në përfundimin së ajo nuk ofron një mbulim të mjaftueshëm, sepse
rreziku bazë është shumë i lartë, në kuptimin së kontrata ofron mbulim deri në momentin në të cilin
normat janë të ulëta, por nëse këto norma prekin barrierën, kontrata kthehet në një kontratë spekullimi
nga e cila subjekti nënshkrues do të humbasë shumë.
5.3.1. POLITIKA VAR NË MENAXHIMIN E RREZIKUT TË TREGUT
Modeli VaR është instrumenti kryesor i proçesit të kontrollit të brendshëm i cili shërben për
llogaritjen e kërkesës për kapitalin rregullator si dhe shërben për të matur ekspozimin e bankës
kundrejt rrezikut të tregut.
Qëllimi i përdorimit të brendshëm të modelit VaR shpjegohet me mundësinë e krijimit të sistemeve
të përshtatshme të menaxhimit të rrezikut, duke plotësuar në këtë mënyrë edhe kërkesat për kapital të
vendosura nga enti rregullator për matjen korrekte të rrezikut të tregut. Qëllimi i përdorimit të këtyre
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
114
modeleve është edhe përcaktimi i qartë i proçedurave standarte të matjes së rrezikut të tregut në
mënyrë gjithëpërfshirëse dhe të kuptueshme.
Sipas MUN (2015), përdorimi i modeleve të brëndshme duhet të bazohet në një model VaR,
metodologjia e të cilit arrin të kapë të gjitha rreziqet ndaj së cilave është e ekspozuar banka, duke
aplikuar edhe stres testet e nevojshme për të kuptuar mirëfunksionimin e modelit të aplikuar.
Modeli i brendshëm i qasjes VaR të përdorur duhet të integrohet në vendimmarrjen e menaxhimit të
rrezikut të përditshëm në mënyrë që, kufijtë VAR të vendosur të kontrollojnë sipërmarrjen e duhur të
rrezikut dhe të monitorojnë çdo ditë ecurinë e tij në përputhje me standartet e përcaktuara.
Në tabelën e mëposhtme janë përcaktuar kërkesat e kontrollit të brendshëm që duhen plotësuar dhe
zbatuar për funksionimin e modelit të brendshëm si dhe për plotësimin e kërkesave nga entet
rregullatore për menaxhimin e rrezikut të portofolit të tregtueshëm. Për të vlerësuar efektivitetin e
modelit të përcaktuar në këtë punim duhen zbatuar procedurat e kontrollit si më poshtë:
Tabela 13: Përshkrimi i modelit të brendshëm
Kërkesat e
kontrollit të
brendshëm të
modelit
Përshkrimi Rregullorja që
duhet aplikuar
Përdorimi i
Integruar
Modeli VaR i brendshëm duhet të integrohet
plotësisht në proçesin e përditshëm të menaxhimit
të rrezikut. Të dhënat e përfituara duhet të jënë
pjesë integrale e proçesit të planifikimit,
monitorimit dhe kontrollit të profilit të rrezikut të
tregut dhe duhet të përdoret së bashku me kufizimet
e ekspozimit të përcaktuar.
Kufizimet e
ekpozimit, VaR,
dhe Testimi i VaR
Njësia e
kontrollit të
rrezikut
Njësia e kontrollit të rrezikut duhet të jetë e pavarur
nga njësia e tregtimit dhe duhet të përfshijë
hartimin, zbatimin, drejtimin dhe miratimin fillestar
dhe të vazhdueshëm të sistemit të menaxhimit të
rrezikut.
Grupi i
Menaxhimit të
rrezikut
Menaxhimi i
lartë
Raportet e rrezikut duhet të rishikohen çdo ditë nga
personat që kanë autoritetin për të mbyllur
pozicione, dhe organi drejtues duhet të jetë i
Kufizimet e
ekpozimit, VaR
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
115
përfshirë në mënyrë aktive në proçesin e kontrollit
të rrezikut
Stafi i
kualifikuar
Duhet të ketë një numër të mjaftueshëm personeli të
kualifikuar në përdorimin e modeleve sasiore në
tregtimin, kontrollin e rrezikut dhe auditimin.
Grupi i
Menaxhimit të
rrezikut
Dokumentimi Modeli VaR duhet të dokumentohet në mënyrë të
përshtatshme.
VaR, testimi i VaR
Periudha e
testimit
Modeli VaR duhet të testohet dhe të japë rezultate
në saktësinë e matjes së rrezikut.
Testimi i VaR
Stres testi Duhet aplikuar në menyre rigoroze stres
testi. Rezultatet e këtyre testeve duhet të rishikohen
nga menaxhimi i lartë i bankës dhe të pasqyrohen
në kufizimet e përcaktuara.
Kufizimet, Stres
Testi dhe Analiza e
Skenareve
Vlerësimi Duhet të aplikohen proçedura për të siguruar se
vlerësimi i aktiveve dhe pasiveve është i
përshtatshëm.
Kontrolli Financar
Rishqyrtimi i
rrezikut
Të paktën një herë në vit, si pjesë e proçesit të
auditimit të brendshëm, duhet të ketë një rishikim të
proçesit të menaxhimit të rrezikut. Ky shqyrtim
duhet të përfshijnë operacionet e ndërmarra nga
njësia e tregtimit, dhe duhet të ndërmerret nga një
stafi i pavarur.
VaR
Miratimi Duhet të aplikohen proçese për të siguruar se
modeli VaR është testuar në mënyrë të
përshtatshme nga një palë e kualifikuar e pavarur
nga zhvilluesit e modelit.
VaR, testimi i VaR
Teknologjia e
informacionit
Modeli duhet të integrohet me sistemet e
teknologjisë së informacionit dhe të mbulojnë:
a. Sistemi i grumbullimit të të dhënave të
rrezikut; Serite kohore e të dhënat; modeli
VaR; sistemi i stres testit të aplikuar; testimi
i funksionimit të modelit, fitimet dhe
humbjet, cilësia e të dhënave.
Menaxhimi i
Rrezikut
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
116
b. zhvillimi i sistemit, mundësia e ndryshimit
auditimi;
c. Statistikat që lidhen me proçesin e
prodhimit të modelit VaR, duke përfshirë
statistikat në lidhje me afatet kohore, si dhe
numrin e llogaritjes.
Burimi: (MUN, 2015)
Tabela 14: Përparësitë dhe dobësitë e metodologjive VaR
Simulimi historik
Ndjeshmëria Rivlerësimi i plotë Parametrik Monte Karlo
Saktësia Jo e mire për
pozicione jo-
lineare dhe / ose
të produkteve
komplekse
derivative
I shkëlqyer Jo e mirë për
pozicione
jo-lineare
dhe / ose të
produkteve
komplekse
derivative
Jo i mirë nëse
bazohet në
indikatorët e
ndjeshmërisë.
Ekselent nëse
bazohet në
rivlerësimin e
plotë.
Trajtimi i
Korrelacioni
Në varësi të
plotë të dhënave
historike
Në varësi të plotë të
dhënave historike
I dobët Fleksibël por
kompleks
Trajtimi i
pozicioneve
jolikuide
Në përgjithësi i
varfër
Në përgjithësi i
varfër
Në
përgjithësi i
varfër
Në përgjithësi i
varfër
Zbatimi Efiçient I ngadalshëm I lehtë I vështirë
Mundësia e
Zbatimit të stres
testit
Ndonjëherë i
pasaktë dhe në
varësi të plotë të
të dhënave
historike
I saktë, por në varësi
të plotë të të dhënave
historike
I dobët Fleksibël
Transparenca Shkëlqyeshme -
VaR mund të
kuptohet si në
Mirë Shumë i
dobët
Shumë i dobët
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
117
aspektin e
ndjeshmërisë
dhe në kuptimin
e ngjarjeve të
tregut
Burimi: (MUN, 2015)
5.3.2. RREGULLORJA PËRKATËSE PËR FUNKSIONIMIN E MODELIT TË
BRENDSHËM VAR
Politika dhe standardi VaR që bankat mund të përdorin influencohet në mënyrë direkte dhe indirekte
nga:
a. Rregullorja e Rrezikut të Tregut e cila bazohet në:
i. Deklaratën e funksionimit të Modelit të VaR;
ii. Manuali i funksionimit të rregullores së Menaxhimit të rrezikut;
iii. Rregullorja kufizuese për veprimet e portofolit të tregtueshëm;
iv. Rezultatet e testimit të funksionimit të modelit VaR;
v. Stres Testi i modelit dhe analiza e skenarëve;
vi. Periudha e të dhënave;
vii. Periudha e mbajtjes së instrumentave të portofolit.
b. Rregullore të tjera
i. Ndarja e portofolit të tregtimit nga portofoli i bankës;
j. Rregullorja e kontrollit të produkteve financiare (e cila përfshin dokumentet në
vlerësimin e librave të tregtueshëm si dhe testimin e çmimeve)
Qëllimi i Zbatimit të politikës së VaR është përcaktimi i një standardi për matjen dhe raportimin e
rrezikut, i cili bie në kuadrin e modeleve të brendshme të kërkesës për trajtimin e rrezikut.
Këto standarde duhet të përafrohen me praktikat më të mira dhe kërkesat e enteve rregullatore, për
t’u aplikuar nga zyra e monitorimit të rrezikut. Kjo rregullore trajton të gjitha operacionet e
tregtueshme që ka banka, për të cilat duhet mbajtur një kapital për trajtimin e rrezikut të tregut, e cila
duhet miratuar në modelin e brendshëm të trajtimit të rrezikut.
Aktorët kryesore të interesuar nga kjo praktikë janë:
a. Zyra e menaxhimit të Bankës, drejtorët e rrezikut të tregut;
b. Menaxherët e rrezikut të tregut;
c. Sistemi i raportimit të rrezikut të tregut;
d. Departamenti i analizës sasiore të rrezikut;
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
118
e. Komitetet e rrezikut;
f. Zyra e përparme;
g. Auditi i brendshëm;
h. Kontrolli i Produkteve Financiare;
i. Zyra e teknologjisë dhe informacionit përgjegjëse për sistemin e raportimit.
Modeli VaR duhet të kapë si dhe të reflektojnë saktësisht të gjitha rreziqet e portofolit të
instrumentave financiarë duke i përcaktuar qartë, duhet të kapë detaje të mjaftueshme nga faktorët e
rrezikut si dhe duhet integruar në praktikën e menaxhimit të rrezikut të përditshëm. Sipas Pichler S.,
Selitsch (1999) kjo praktikë duhet realizuar me kujdes dhe duhet të jetë në përputhje me standardet e
menaxhimit të rrezikut.
Tabela 15: Rreziku i tregut dhe kërkesat për kapital rregullator
Kategoria e
Rrezikut
VaR minimal për faktorët e rrezikut
Rreziku i normës së
interesit
Modeli VaR duhet të përfshijnë një sërë faktorë të rrezikut që
korrespondojnë me kurbën e normave të interesit në secilën monedhë
ndaj së cilës banka ka pozicione të ndjeshme.
Modeli VaR duhet të kapin variacionet e luhatshmërisë së normave në
kurbën e interesit. Për të arritur këtë, modeli VaR duhet të konsiderojnë
kurbat në monedhat kryesore ndaj të cilave banka ka një ekspozim.
Praktika me e mire në këto raste është segmentimi në të paktën 6 afate
të ndryshme maturimi. Modeli VaR, gjithashtu duhet të kapin rrezikun
nga lëvizjet që rrjedhin nga korrelacioni jo perfekt ndërmjet kurbave të
ndryshme të interesit.
Rreziku nga
Aksionet
Modeli VaR duhet të përdorin një faktor rreziku të veçantë të tregjeve
të kapitalit, ndaj së ciles firma është e ekspozuar.
Rreziku i kursit të
këmbimit
Modeli VaR duhet të përfshijnë faktorë të rrezikut që i përkasin
monedhave të veçanta, duke përfshirë arin.
Rreziku i të mirave
bazë
Modeli VaR duhet të konsiderojnë faktorë të veçantë të rrezikut për
secilën të mirë ndaj së cilës banka është e ekspozuar. Ato duhet të kapin
rrezikun që rrjedh nga lëvizjet në korrelacion ndërmjet të mirave të
ngjashme, të ndryshimeve në çmimet e ardhshme si dhe nga
mospërputhja e afateve të maturimit.
Burimi: (MUN, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
119
Rreziku specifik është ekspozimi ndaj lëvizjes së çmimit të një instrumenti financiar për shkak të
faktorëve specifik që i përkasin emetuesit të këtyre instrumenteve. Sipas rregullores Bazel II, BIS
kërkohet që rreziku specifik të përfshijë rrezikun e ngjarjeve, i cili ndër të tjera duhet të përfshijë
rrezikun e migrimit.
Përveç kësaj modeli VaR duhet të mbulojë edhe rritjen e paracaktuar të rrezikut. Në bazë të
rregullores së Basel 2, këto kërkesa janë detyruese që nga viti 2010.
Rreziku specifik ekziston, por nuk nuk mund të kapet nëse modelimi i faktorëve të rrezikut është i
përgjithshëm. Për të kuptuar këtë rast mund të konsiderojmë trajtimin e ekspozimit specifik ndaj
rrezikut që vjen nga një aksion, obligacion, apo derivat kredie, si ekuivalenti i ekspozimit ndaj
rrezikut indekseve të aksioneve, obligacioneve, apo derivateve të kredisë.
Rreziku specifik mund të diversifikohet, nëse nga hartimi i faktorëve të rrezikut arrijmë të
përcaktojmë në mënyrë të mirë ekspozimin e bankës. Por nëse kemi edhe rrezikun e përqendrimit,
atëherë nuk jemi në gjëndje të veprojmë, siç mund të jetë rasti kur pozicionet e gjata dhe të shkurtra
kompensojnë njëra-tjetrën në llogaritjen e VaR-it Hibbeln (2010).
Modeli VaR duhet të llogarisë edhe rrezikun e veçantë, ashtu si me të gjithë faktorët e tjerë të rrezikut,
ku ai është i matshëm.
5.3.3. FAKTORËT E RREZIKUT DHE RREZIKU I PËRQËNDRIMIT
Kur cilësitë e faktorëve të rrezikut janë specifikuar në mënyrë të qartë, atëherë modeli VaR do të
arrijë të kapin në mënyrë të përshtatshme rrezikun e përqëndrimit. Megjithatë rreziku i përqëndrimit
mbetet një shqetësim sepse:
1. Modeli VaR varet nga cilësia e të dhënave historike të serive kohore;
2. Faktorët e rrezikut mund të sjellin rezultate të fitimeve dhe humbjeve jo të përshtatshme
(siç mund të ndodhin në rastin e rrezikut të blerjes dhe bashkimeve të firmave);
3. Rreziku i përqendrimit mund të rezultojë në pozicione jolikuide.
Rreziku i përqëndrimit duhet të identifikohet si pjesë e rishikimeve të rregullta të portofolit, si dhe të
përfshihen në modelin e brendshëm nëpërmjet zbatimit të një programi të përshtatshëm testimi dhe
stres testi.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
120
Tabela 16: Modeli Standard i VaR
Standard Praktika
Periudha e mbajtjes VaR llogaritet duke përdorur një periudhë
mbajtjeje një ditore. Kjo gjë përdoret për të
monitoruar kufizimet e vendosura dhe
konvertohet në një ekuivalent 10 ditor për të
plotësuar kërkesën e kapitalit rregullator.
Koefiçienti Faktori i ponderimit vendoset në 0.995.
Përditësimi i serive historike Normat e miratuara në llogaritjen e VaR duhet
të përditësohen çdo javë.
Periudha e vëzhgimit Në këtë rat përdoret një periudhë historike prej
401 ditë pune, duke krijuar kthime për 400
ditë.
Nëse përdorimi i kësaj periudhe vëzhgimi nuk
do të mjaftojnë për të llogaritur VaR, atëherë
mund të miratohet Zbatimi i metodologjive
alternative (VaR-i shtesë).
Seria e të dhënave Besueshmëria e të dhënave të përdorura nga
modeli VaR varet nga seria e të dhënave të
konsideruara. Këto të dhëna duhen aplikuar
në auditimin e brendshëm.
Frekuenca e llogaritjes dhe niveli i
besueshmërisë
VaR i portofolit duhet të llogariten të paktën
një herë çdo ditë pune, duke përdorur një nivel
besueshmerie prej 99%.
Modeli VaR duhet të llogarisin VaR ditore, në
nivele të shumëfishta besueshmërie. Kjo është
e nevojshme për të testuar qëndrueshmërinë e
modelit.
Burimi: (MUN, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
121
Identifikimi dhe përfshirja e të gjitha rreziqeve është thelbesore për integritetin dhe funksionimin e
modelit të VaR. për këtë arsye, vendin kryesor në menaxhimin dhe mirëfunksionimin e strukturave
ngarkohet menaxheri i rrezikut të tregut, i cili është përgjegjës për:
a. Identifikimin dhe shqyrtimin e vlefshmërisë së supozimeve të modelimit mbi funksionimin e
VaR të raportuar, si dhe identifikimin e kërkesës për kapital rregullator;
b. Këshillimin për cilësinë e indikatorëve të ndjeshmërisë ndaj faktorëve të rrezikut si dhe
përshtatshmërinë e perdorimit të tyre në tregje të ndryshme, për produkte të ndryshme dhe
për ndryshimin e kushteve të funksionimit të tregut;
c. Monitorimin e përshtatshmërisë së modelit VaR për kërkesat e entit rregullator të kapitalit;
d. Informimin në kohën e duhur për ekzistencën e faktorëve të rinj të rrezikut që duhen
konsideruar në llogaritjen e VaR si dhe përfshirjen e tyre në të dhënat historike.
Menaxheri i rrezikut të tregut ka përgjegjësi të veçantë për vlefshmërinë e supozimeve në të cilat
bazohet funksionimi i modelit për portofolet, si dhe për ndikimin e këtyre supozimeve mbi saktësinë
e modelit VaR të aplikuar. Në këtë rast duhet vlerësuar dhe trajtuar rreziku i përqëndrimit dhe rreziku
i mungesës së likuiditetit. Kjo vlen për vlerësimin dhe funksionimin e modelit të VaR, si dhe për
mirefunksionimin e tregjeve dhe të gjendjes së likuiditetit në veçanti.
5.3.4. ROLI I ZYRES SË ANALIZËS SASIORE TË RREZIKUT
Zyra e analizës sasiore të rrezikut është përgjegjëse për modelin e vlerësimit dhe aprovimin e cilësisë
së funksionimit të tij, si:
a. Konfirmimin se të dhënat e prodhuara nga sistemi të cilat shërbejnë për funksionimin e
modelit VaR janë të sakta dhe se këto të fundit pasqyrojnë ekspozimet kryesore të faktorëve
të rrezikut;
b. Mund të specifikojnë supozimet e rëndësishme sipas së cilit funksionon modeli, si dhe
analizën nëse ndikon negativisht në cilësinë dhe në ndjeshmëritë e faktorëve të rrezikut;
c. Të rekomandojë një metodologji më të përshtatshme të modelit.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
122
5.3.5. RAPORTIMI I FUNKSIONIMIT TË MODELIT VAR DHE REZULTATET
Në bazë të rregullores së funksionimit për kapitalin e përshatshëm, banka duhet të mbajë kapital duke
marrë më të madhin ndërmjet:
a. Vlerësimit VaR të ditës së mëparshme, i cili llogaritet sipas parametrave të përcaktuara në
politikën e bankës, dhe kur vlerësohet e përshtatshme aplikohet një rritje e paracaktuar për
sipërmarrjen e rrezikut; ose
b. Një mesatare e VaR-it ditor për 60 ditë, duke u përdorur një faktor shumëzues i cili duhet të
rritet me një faktor ndërmjet 0 dhe 1 në varësi të numrit të testeve provë për 250 ditët më të
fundit plus, sipas rastit, në rritje e paracaktuar për sipërmarrjen e rrezikut.
Nga rezultatet e përfituara mund të bëhet edhe shqyrtimi i kërkesave për kapital shtesë kundrejt
fondeve në dispozicion të vetë bankës.
5.3.6. TRANSPARENCA DHE ANALIZA E PERFITIMIT NGA MODELI
Në mënyrë që të integrohen në vendim marrjen e rrezikut të përditshëm, të dhënat e përditësuara nga
modeli VaR, duhet të jenë në gjëndje të shpjegohen shpejt, në mënyrë efikase dhe në një nivel të
detajuar të portofolit. Kjo do të thotë së në rezultatet e VaR duhet përfshirë analiza shpjeguese dhe
mundësia që shkaqet e ndryshimeve të arrijnë të kuptohen dhe të identifikohen, si për shembull:
a. Analiza e ndikimit të parametrave: Modeli duhet të jetë në gjendje të llogarisë VaR ditor
nën supozime të ndryshme si dhe në nivele të ndryshme mirëbesimi. Kjo është e nevojshme
për të verifikuar vlefshmërinë e supozimeve të modelit VaR dhe për të testuar mirë
funksionimin e tij.
b. Ndikimi i VaR
Në vlefshmërinë funksionimit të modelit duhet llogaritur edhe VaR-i marzhinal, i cili mund të jetë
pozitiv ose negativ në varësi të llojit të rreziqeve të përcaktuara dhe korrelacionin me të dhënat e
përjashtuara.
Kjo analizë do të mundësojë:
a. Agregimin e VaR në nivel portofoli;
b. Një pozicion në VaR e portofolit;
c. Një grup i faktorëve të rrezikut (EURIBOR, LIBOR, EUR/USD)
d. Ndryshimet ditore në ndjeshmërinë ndaj faktorëve të rrezikut;
e. Identifikimin se në cilën ditë në të dhënat historike kemi të dhëna leptokurtike;
f. Identifikimin e fitimeve dhe humbjeve nga faktorët e rrezikut;
g. Humbja e pritshme në nivele të ndryshme të besimit në nivel portofoli.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
123
5.3.7. RAPORTIMI I I REZULTATEVE
Të dhënat e përfituara nga analiza VaR mund të përdoren për:
a) Raportim të Brendshëm: Modeli VaR duhet të integrohet në proçeset e përditshme të
menaxhimit të rrezikut dhe duhet të shërbejë si bazë për raportimin e ekspozimit që banka ka
ndaj rrezikut dhe të monitorimit të ecurisë së tij në respekt të kufijve të vendosur.
b) Raportim tek entet rregullatore: Në respektim të kërkesës nga entet rregullatore duhet
llogaritur VaR për të gjithë portofolin e intrumentave të tregtueshëm brënda çdo ditë në
mënyrë që të sigurohet së banka është e mirëkapitalizuar (nga pikëpamja e fondeve të veta).
c) Raportim tremujor: Për të bërë rishikimit e portofolit tremujor të rrezikut, duhet analizuar çdo
3 muaj për të vlerësuar qëndrueshmërinë e modelit të VaR në proçedurat e kontrollit, periudha
e mbajtjes dhe praktikën e përdorur:
a. Shkeljet e vërejtura në kufinjtë e vendosur të Vlerës në Rrezik;
b. Ndryshimet gjatë periudhës së konsideruar në metodat e matjes të rrezikut (VaR
Shtesë);
c. Futjen e një modeli të ri të vlerësimit i cili shërben për ndjeshmërinë e modelit të VaR,
duke përfshirë çdo çështje që lidhet me problematikat e menaxhimit të rrezikut;
d. Çdo ndryshim në kuadër të modelit VaR;
e. Identifikimin e rrezikut të përqëndrimit si dhe rreziqet e likuiditetit që nuk janë trajtuar
në mënyrë të përshtatshme nga analiza e VaR dhe programet e stresimit të modelit.
d) Raportim vjetor: Performanca e modelit VaR do të vlerësohen në përputhje me praktikën e
testimit dhe të vlefshmërisë së përdorimit të modelit VaR.
e) Raportimi i jashtëm: të dhënat nga modeli duhen përfshirë në raportin vjetor.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
124
5.4. VLEFSHMËRIA DHE RISHIKIMI I MODELIT VAR TË PËRDORUR
Vlefshmëria e Modelit VaR të përdorur kërkon që metodologjia e përdorur në përcaktimin e kapitalit
rregullator duke përdorur modele të brendshme është:
a. Konceptualisht e mirë nëse mbulon të gjitha rreziqet dhe është e dokumentuar në mënyrë të
përshtatshme;
b. Rezultatet janë në përputhje me dokumentacionin e mbajtur.
Vlerësimi i modelit duhet të përfshijë testimin paraprak të modelit, si:
a. Testimin për të dëshmuar së çdo supozim i bërë në kuadër të modelit VaR është i përshtatshëm
dhe nuk nënvlerëson ose mbivlerëson rrezikun (përfshirë testimin e vlefshmërisë së
supozimeve në lidhje me funksionimn e modelit VaR si dhe në lidhje me shpërndarjen e
kthimeve për periudhen 10 ditore);
b. Përdorimin e portofoleve hipotetike për të siguruar së modeli VaR është në gjëndje të kapin
karakteristika të veçanta strukturore që mund të lindin në të ardhmen;
c. Hetimin dhe përcaktimin e kufizimeve të modelit VaR duke përfshirë testimin e saktësisë në
tërësi dhe në veçanti të modelit VaR;
d. Të sigurojnë së rreziqet bazë janë konsideruar në mënyrë të përshtatshme. Në këtë rast duhet
konsideruar së mund të kemi mospërputhje midis pozicioneve të gjata dhe të shkurtra nga ana
e maturitetit;
e. Duke siguruar së modeli VaR arrin të konsiderojë rrezikun e përqëndrimit që mund të lindin
në një portofol të padiversifikuar.
5.4.1. VLERËSIMI I MODELIT NË MËNYRË TË PAVARUR
Modeli VaR duhet të miratohet në mënyrë të përshatshme nga operator të kualifikuar të pavarur të
proçesit për të siguruar së modeli është konceptualisht i përshatshëm për të konsideruar të gjitha
rreziqet materiale të portofolit.
Kontrolli dhe ndryshimi i Modelit VaR
Ndryshime të mëdha në modelin e konsideruar mund të vijnë si pasojë e disa faktorëve:
a. kur modeli VaR është në fazën zhvillimore,
b. kategori të reja të faktorëve të rrezikut,
c. ndryshime në parametrat e modelit,
d. kur kemi ndryshime të rëndësishme strukturore në treg ose në përbërjen e portofolit.
Në rastet kur kemi ndryshime në faktorët e rrezikut si:
a. Ndryshime në ndjeshmërinë e modelit VaR kundrejt faktorëve të caktuar,
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
125
b. Ndryshime në maturitetet dhe në ekspozimin e faktorëve të rrezikut,
c. Faktorë të tjerë të rrezikut që nuk janë konsideruar.
Në rastet kur kemi operacione të reja të cilat duhen përfshirë në Modelin VaR sepse do të ndryshojë
Modeli VaR, në menyre që të konsiderojnë kontributin e tyre në model.
Sistemet e tjera që ndikojnë në VaR
Të gjitha sistemet që ndikojnë modelin e brendshëm, duhen përfshirë të gjithë sistemet që furnizojnë
normat e miraturar, VaR shtesë, fitimet dhe humbjet e përdorura për testimin prove ndjeshmërinë e
faktorëve të rrezikut të përdorura për të llogaritur kapitalin përfundimtar kundrejt rrezikut.
Auditimi i Brendshëm i Modelit VaR
Të paktën një herë në vit, auditimi i brendshëm duhet të rishikojë modelin VaR si pjesë e shqyrtimit
të proçesit të menaxhimit të rrezikut. Ky shqyrtim duhet të përfshijnë njësive të tregtimit të
instrumentave financiare.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
126
Tabela 17: Rolet dhe Përgjegjësitë
Njësia Frekuenca Përshkrimi
Auditi Vjetore Auditimi i brendshëm i modelit
Zyra e
informatikës
Ndryshme Sigurimin e vazhdimësisë së duhur të biznesit, testimin
për funksionimn korrekt të sistemit në bazë të cilit
përfitohet ndjeshmëria e faktorëve të rrezikut
Menaxhimi i
Rrezikut
I përditshëm Shqyrton dhe shpjegon VaR për çdo portofol:
Prodhon rishikime të rregullta të portofolit
a. Identifikon të gjitha rreziqet duke përfshirë rrezikun
e përqëndrimit dhe rekomandon përdorimin e
modelit VaR më të mirë, testimin dhe stresimin e
modelit;
b. Zhvillimin e metodologjive për të lejuar transferimin
nga metoda e standardizuar në modelin e brendshëm
si dhe të propozojë ndryshime në deklaratën e
Modelit VaR;
c. Të këshillojë mbi nevojën për përmiresimin e
modeleve që prodhojnë ndjeshmërinë faktoreve të
rrezikut.
Administrimi
i të dhënave
i përditshëm Prodhon dhe shpërndan raportimin e VaR për çdo ditë
pune
Siguron integritetin e të dhënave duke:
i) Llogaritur VaR mbi çdo pozicion dhe të
bashkërëndojë punën me zyrat e tjera.
ii) Të sigurojë vazhdimësinë e biznesit, të testojë së
proçedurat e përdorura janë në përputhje me Modelin
VaR dhe së sistemet funksionojnë në mënyrën e duhur.
Llogaritja
sasiore e
rrezikut
Vlerësimi i pavarur i Modeli VaR:
i) Vlerëson modelin duke prodhuar indikatorët e
ndjeshmërisë ndaj faktorëv të rrezikut
ii) Vlerëson ndryshimet në modelin VaR
Burimi: (MUN, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
127
Kontrolli
Financiar
i përditshëm Konsolidimi i kërkesave për sipërmarrjen e rrezikut dhe
shqyrtimin e kërkesave për shtim në kapital kundrejt
fondeve në dispozicion.
Drejtoria e
rikontrollit të
modelit
vjetor Ruan dokumentacionin përkatës së modelit VaR.
Shqyrton rinovimin e e saj kur është e nevojshme.
Zyra e
rishikimit të
modelit
vjetor Diskuton rishikimet e portofolit
Rishikon dhe propozon ndryshime në deklaratën e
Modelit VaR
Shqyrton të gjitha pikat e kontrollit me rrezik të lartë në
proçesin e menaxhimit të rrezikut të tregut dhe
funksionimin e modelit të brendshëm.
Grupi i
rishikimit te
modelit
javor Rishikon VaR dhe raportin për tejkalimin e tij
Diskuton rishikimet portofolit
Miration ndryshimet në deklaratën e funksionimit të
Modelit VaR.
Shqyrton raportimin e vlefshmërinë së pavarur dhe bën
rekomandime në modelin VaR.
Burimi: (MUN, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
128
5.5. ANALIZA E TË DHËNAVE TË PYETËSORIT
Metodologjia e punim është e bazuar ne survejimin që rrjedh nga post pozitivizmi29 i cili bazohet ne
qasjen teorike. Pra qëndrimet tona derivojnë përqasjen teorike që kemi zgjedhur të përdorim dhe
rrjedhimisht udhëheqin metodologjinë dhe metodat.
Avantazhi i kësaj metode është se përgjigjet e fiksuara mund të kodohen me numra dhe pasi të
kodohen është më e lehtë të përpunohen statistikisht për të lejuar studimin e rezultateve. Avantazhi
me metodën elektronike është shmangia e gabimeve që vijnë nga faza e hedhjes së të dhënave në
database (dataentry), ndërsa disavantazh është norma e përgjigjeve e cila është e ulët.
Kur variabli është i varur dhe me shumë kategori atëherë ky ështe modeli i vetëm që mund të përdoret.
Pyetësori me pyetje të mbyllyra ka avantazhe sepse i trajton të gjitha njësitë si kopje të njëra tjetrës
dhe lejon të bëhen përgjithësime të nevojshme në rastet e qasjes teorike.
Pyetësori është shpërndarë me qualtriks me link ndërsa analiza është bërë me programin Stat.
Avantazhi në këtë rast është se përfitohen rezultate përgjithësuese me kusht që kampioni të jetë
probabilitar. Pyetësori është shpërndare me link. Edhe janë derguar mbi 200 link duke përdorur
kontakte personale, kemi marrë përgjigje nga 116 persona, të cilët kanë kompletuar pyetësorin.
Horizonti kohor i shpërndarjes së pyetësorëve është nga shkurti 2016 deri në nëntor 2016.
Rezultatet e përfituara nga pyetësori janë:
Tabela 18: Analiza e Regresionit Multinomial Logistic
VariablatKoeficienti Gabimi Standart
(Beta) (SE)
Variabli i varur: Ekspozimi ndaj Rrezikut (Q5R)
Variabla të pavarur:
Institucioni (Kategoria e referencës: Njësi të sektorit publik)
- Bankë 1.455493*** .0894484
- Institucion financiar privat 2.148944*** .2784728
Koha e maturimit (Kategoria e referencës: 0 – 5 vite)
- 6 – 10 vite 1.7413987*** .1176231
- 11 – 15 vite 1.9281417*** .0923845
- 16 – 20 vite 2.1085579*** .0703865
- Mbi 21 vite 2.9362579*** .0839657
Metodat e përdorura (Kategoria e referencës: Kohëzgjata)
- Value at Risk 2.5791244*** .0472996
Metodat e përdorura për VaR
(Kategoria e referencës: Variancë – kovariancë)
- Simulimi historik -1.8944873*** .2385673
- Simulim Monte - Carlo -2.3464428*** .0827634
29
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
129
Përdorimi i Stres Testit
(Kategoria e referencës: Mospërdorimi i stres testeve)
- Përdorimi i stres testeve dhe VaR -2.8273223*** .0372302
- Përdorimi i stres testeve ose VaR -1.9237844*** .1484523
Numri i të anketuarëve (N) 112
R Squared 0.4837
Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
Variabli i varur ‘ekspozimi ndaj rrezikut’ është një variabël vlera e të cilit është përcaktuar si mëposhtë:
- 1 = Ekstremisht i ulët- 2 = I ulët në mënyrë të moderuar- 3 = Disi i ulët- 4 = As i ulët as I lartë- 5 = Disi i lartë- 6 = I lartë në mënyrë të moderuar- 7 = Ekstremisht i lartë
Vëmë në dukje se vlerat ekstreme nuk janë zgjedhur nga asnjë I/e intervistuar.
Duam të aplikojmë analizën shkak – pasojë pasi dyshojmë se zbatimi i metodave VaR së bashku me
stres testet është i domosdoshëm për matjen e rrezikut të kontratave të këmbesave opsionale për të
kapur ekspozimin ndaj rrezikut të tregut.
Meqënëse jemi në rastin kur nivelet e përceptuara të ekspozimit ndaj rrezikut kanë një rend logjik në
vlerat e tyre, jemi ne rastin e variablit te varur kategorik (diskret) pra jo të vazhdueshëm në këtë rast
teknika që është përdorur është ajo e probabilitetit të gjasave më të larta.
Pra, nuk mund të përdoret metoda e katrorëve më të vegjël, e cila perdoret gjeresisht kur kemi variabel
te varur te vazhdueshem, por duhet të përdoret një metodë tjetër që na jep efektet e matura në variablin
e varur me masa më të larta probabilitare.
Analiza e regresionit me variabël të varur ordinal që do të përdorim është ajo e regresionit logjik dhe
variablat shpjegues meqënëse janë jo të vazhdueshëm do të analizohet efekti i tyre krahasuar me
kategorinë e referencës. Kjo metodë është optimale sepse jep efektin që ka në rritjen e nivelit të
rrezikut secila kategori krahasuar me kategorine e referencës.
Nga Tabela 18 vërehet, ashtu sic pritej, se institucionet financiare private dhe bankat kanë një nivel
më të lartë rreziku krahasuar me kategorinë e referencës njësi të sektorit publik. Përdorimi i metodës
së simulimit Monte Karlo ka efekt më të lartë në uljen e rrezikut sesa ajo variancë-kovariancë.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
130
Fakti që kemi të bëjmë me njësi të sektorit publik dhe bankë ka efekt zvogëlues në rrezikun ndaj të
cilit është ekspozuar institucioni. Nga ana tjetër, shikojmë se koha e maturimit për metodat e
përdorura ka efekt negativ krahasuar me kategorinë e referencës. Pra me rritjen e afatit të maturimit
kemi rënie të nivelit të përceptuar të rrezikut ndaj të cilit është ekspozuar institucioni, qoftë bankë,
njësi e sektorit publik apo institucion financiar.
Duke e lidhur me hipotezën e mësipërme, kemi marrë si kategori reference simulimin historik, përsa
i përket variablit të pavarur metodën e mbrojtjes ndaj rrezikut.
Shikojmë se krahasuar me përdorimin e simulimit historik, ato institucione që përdorin metodën
varincë – kovariancë raportojnë nivele më të ulëta të rrezikut të përceptuar.
Ndërsa ato që përdorin simulimet Monte-Carlo raportojnë gjithashtu reduktim të niveleve të
perceptuara të rrezikut, por jo në atë masë sa përdorimi i mëtodës variancë – kovariancë (sepse efekti
reduktues i kësaj të fundit është -2.3464428 ndërsa i simulimit Monte Carlo 1.8944873).
Përdorimi i stres testeve, ashtu sic pritej, kur bëhet njëherazi me VaR ka efekt reduktues të rrezikut
të perceptuar krahasuar me kategorinë e refencës mospërdorimi i stress testit. Ajo që vlen për t’u
theksuar është fakti, se ky efekt reduktues është më i lartë, sesa ne rastin e përdorimit të stres testeve
të ndara nga metodogjia VaR. Meqënëse të gjithë efektet e mësipërme janë të rëndësishme statistikisht
atëherë konkludojmë që hipotezat e hedhura janë të vlefshme.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
131
5.5.1. ANALIZA E PYETJE KËRKIMORE
Pyetjes kërkimore të hedhur ne fillim te ketij punimi “A janë në dijeni për rrezikun e fshehur në
kontratat e këmbesave me përmbajtje opsionale?” i pergjigjemi më poshtë me anë të tabelën 19.
Nga analiza e pyetësorit del se institucionet financiare dhe njësitë e sektorit publik nuk janë në dijeni
të rrezikut të ndërmarrë nga kontratat e nënshkruara. Nje arsye e fortë në këtë rast është paradhënia
monetare e ofruar e cila shërben si atraksion për nënshkrimin e kontratës.
Tabela 19: Tabela e kryqëzuar: Institucionet dhe rreziku i opsioneve të fshehta
VariablatPo Jo
Njësi e sektorit publik 5.3% 94.7%Bankë 88.2% 11.8%
Institucion financiar privat 31.9% 68.1%
Numri i të anketuarëve (N) 112
Pearson Chi Square 41.035***
Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
Pyetjes kërkimore “Nesë kontratat nuk janë në përputhje me rrezikun, a do t’i nënshkruanit gjithsesi
këto kontrata?” i përgjigjemi më poshtë me anë të tabelën 20, sipas së cilës edhe pse jo në përputhje
me profilin e rrezikut, kontratat do të nënshkruhen gjithsesi nga subjektet e anketuara. Kjo gjë
shpjegohet me faktin se kontratat ofrojnë paradhënie të larta monetare.
Tabela 20: Tabela e kryqëzuar: Institucionet dhe shkalla e pajtueshmërisë me përdorimin e kontratave
Variablat Absolutisht po Ndoshta po Edhe po edhejo
Ndoshta jo Absolutisht jo
Njësi e sektorit publik 87% 8% 5% - -
Bankë 100% - - - -
Institucion financiar privat 98% 2%
Numri i të anketuarëve (N) 112
Pearson Chi Square 59.274***
Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
Pyetjes kërkimore “Cila nga metodologjitë është më e përshtatshme në llogaritjen e Vlerës në
Rrezik?” i përgjigjemi më poshtë me anë të tabelën 21, ku sipas analizës së pyetësoreve përfitohet se
metodologjia më e përshtashme ajo e simulimit Monte Carlo për të 2 subjekte të intervistuara, ndërsa
për njësine e sektorit publik është ajo variancë-kovariancë.
Tabela 21: Tabela e kryqëzuar: Cila nga metodologjitë është më e përshtatshme në llogaritjen e Vlerës
në Rrezik?
Variablat
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
132
Variance -Kovariance Simulim historik Simulim Monte -Carlo
Njësi e sektorit publik 79% 21% -
Bankë 2% 28% 70%
Institucion financiar privat 19 34% 47%
Numri i të anketuarëve (N) 112
Pearson Chi Square 72.893***
Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
Pyetjes kërkimore “A përputhet profili i rrezikut të ndërmarrë me tipologjinë e kontratës së
nënshkruar?” i përgjigjemi më poshtë me anë të tabelën 22. Nga analiza e përfituar vërehet se nuk
kemi një profil rreziku në përputhje me kontratat e përdorura, subjektet ekonomike private dhe entet
publike. Ndërsa per subjektet banka rreziku është në përputhje me profilin e rrezikut.
Tabela 22: Tabela e kryqëzuar: Tipologjia e kontratave dhe mbrojtja efektive
Variablat Po Jo
Plain vanilla 62% 38%Conditional coverage swap 78% 22%
Dynamic hedging 82% 18%
Numri i të anketuarëve (N) 112
Pearson Chi Square 56.341***Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
Pyetjes kërkimore “A është i përshatshëm aplikimi i stres testeve për vlerësimin e humbjes
maksimale? i përgjigjemi më poshtë tabelën 23 nga e cila vërehët se aplikimi i metodologjive VaR
variancë-kovariancë dhe simulim historik nuk vlerëson siç duhet rrezikun duke nënvlerësuar
sistematikisht rrezikun e tregut.
Tabela 23: Tabela e kryqëzuar: Efektiviteti i përdorimit të metodës se stres testit për përceptimin e
vlerës në rrezik?
Variablat Tepër efektive Disi efektive Neutral Disi joefektive Tepërjoefektive
Njësi e sektorit publik - - - 23% 77%Bankë 79% 21% - - -
Institucion financiar privat 12% 35% - 40% 13%
Numri i të anketuarëve (N) 112
Pearson Chi Square 99.327***
Shënim: *, **, *** tregon rëndësinë statistikore në 0.1, 0.05, 0.001 respektivisht
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
133
PËRFUNDIME
Analiza e kryer në këtë punim na lejon të nxjerrim disa përfundime të rëndësishme në lidhje me
përdorimin këmbesave nga ana e ndërmjetësueve të kreditit në menaxhimin e rrezikut të tregut.
Në analizën statistikore u përfitua se hipotezat e hedhura janë statistikisht te vlefshme dhe duhen
pranuar.
Mangësitë e raportuara nga sistemi ligjor lejojnë që këto instrumente të nënshkruhen si instrumente
mbrojtëse nga rreziku i normës së interesit por kompleksiteti i këtyre kontratave si dhe problematikat
në vlerësimin real, mund të sjellin ekspozime te larta ndaj rrezikut per nenshkruesit e tyre.
Legjislacioni Shqiptar lejon tregtimin e çdo instrumenti pa pasur një diferencim në instrumentet
ekzotike të cilat janë të identifikuara si instrumente spekullimi. I njëjti problem vërehet edhe në
përdorimin e instrumentave të këmbesave në Itali, sepse rregullorja e entit monitorues të ndërmjetësve
financiarë dhe bursave30, përcakton si "operator të kualifikuar" në përdorimin e këtyre kontratave, të
cilët më pas u ofrojnë produkte me paradhënie të larta në kontrata.
Në analizën e konsideruar, kontratat e ofrojnë paradhënie monetare për subjektet nënshkruese, duke
u paraqitur si instrumente mbrojtjeje të thjeshta, përkundrazi nga vlerësimi me metodat sasiore këto
kontrata janë instrumente ekzotike, me rrezik maksimal, gjë e cila nuk vërehet në momentin e
nënshkrimit.
Shumë subjekte ekonomike dhe financiare i përdorin këto kontrata në mënyrë shpërpjesëtimore me
fitimin monetar momental nga kontratat jo par.
Në analizën sasiore u përfituar se aplikimi i modeleve të kombinuara të Vlerës në Rrezik, së bashku
me analizën e skenarëve arrin të masin me korrektësi rrezikun e tregut.
Nga 3 modelet e normave në afat të konsideruara vërehet se këto modele arrijnë të vlerësojnë në
mënyrën e duhur përbërësin opsional të kontratës.
Në të gjitha kontratat e analizuara me metoden e simulimit Monte Carlo arrihet të përcaktohet me
detaje rreziku i humbjes, duke vërtetuar se këto kontrata nuk shërbejnë si mjet për mbulimin kundrejt
rrezikut të normave të interesit.
30 (CONSOB, 2015)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
134
Nga ky punim arrihet në përfundimin se për bankën zgjedhja e metodës se Vlerës në Rrezik varet nga
instrumentet që ndodhen në portofolin e tregtueshëm. Vetëm në rastet kur portofoli nuk përmban
përbërës opsionale, ateherë mund të aplikohen metoda me kosto me të vogël dhe më të lehta për t’u
kuptuar si VaR variancë-kovariancë.
Analiza e dinamikës së normave të interesit, është bërë duke iu referuar në mënyrë specifike teorive
ekonomike që shpjegojnë konfigurimin e mundshëm të strukturës së maturimit të normave të interesit,
duke lejuar që të japin informacion mbi pritjet mbi ecurinë e tregut, duke lejuar vlerësimin e përbërësit
opsional mbi normat e interesit.
Analiza e modeleve të ndryshme të përdorura për të llogaritur vlerën në rrezik, kuptohet si humbja e
vlerës në një portofol të caktuar, që mund të ndodhin si rezultat i ndryshimeve të pafavorshme në një
ose më shumë faktorë të rrezikut, në një horizont kohor të caktuar.
Në modelet tradicionale bëhen thjeshtëzime për të arritur një vlerësim të rrezikut që rrjedh nga
ngjarjet ekstreme që mund të ndodhin në portofol. Shpërndarjet e faktorëve të rrezikut, në botën e
vërtetë, kanë karakteristika që nuk lejojnë përfshirjen e tyre në familjen e shpërndarjeve normale, për
këtë arsye, në portofole me përbërës opsionale, duhet aplikuar metodologjia e simulimit Monte-Carlo.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
135
REKOMANDIME
Nëpërmjet analizës së rrezikut me metodën e Vlerës në Rrezik është parë se kontrata mund të çojë në
humbje të larta për subjektet nënshkruese, në rastet e ndryshimit të pafavorshme në normën e interesit
duke sjellë humbje të konsiderueshme për këto subjekte.
Nga analiza e instrumentit opsional të mëvonshëm në treg është vërejtur se nënshkrimi i mundshëm
i kontratës përfshin edhe shitjen e opsioneve nga banka tek nënshkruesi, duke i sjellë një ekspozim të
konsiderueshëm ndaj rrezikut.
Për bankat e konsideruar arrihet ne konklusionin se aplikimi i simulimit historik nuk është një mjet i
përshtatshëm për të matur vlerën në rrezik sepse në mënyre sistematike nënvlerëson rrezikun që rrjedh
nga produktet opsionale.
Rekomandimi që mund të jepet në këtë rast është drejt kalimit të matjes së vlerës në rrezik me
metoden e simulimeve Monte-Carlo, sepse është më gjithëpërfshirëse.
Çdo metodë në bazë të rregullores ndërkombëtare të kapitalit duhet të shpjegohet në mënyrë të qartë
dhe te dokumentuar, prandaj secila bankë duhet të aplikojë një analizë të detajuar për vlefshmërinë e
metodologjisë së aplikuar në matjen e rrezikut.
Në bazë të përfundimeve të humbjes potenciale nga këto kontrata, rekomandoj për Bankën e
Shqipërisë të vlerësojë ndalimin e përdorimit të kontratave me përbërës opsionale për njësitë
ekonomike, si dhe për bankat e nivelit të dytë, duke favorizuar përdorimin e këmbesave të thjeshta,
pasi legjislacioni në vendin lejon që bankat e nivelit të dytë të tregtojnë çdo lloj produkti.
Një rekomantim potencial mbetet në të ardhmen edhe konsiderimi i ndalimit të përdorimit me ligj të
këtyre kontratave për adminsitratën publike, duke ndjekur shembullin e Anglisë.
Vetëm përdorimi i këmbesave të thjeshta i lejon operatorët nënshkrues të këtyre kontratave të
aplikojnë një mbrojte të qëndrueshme ndaj rrezikut, ndërsa në rastin e përbërësve opsionalë këto
kontrata përkthehen në kontrata spekullimi.
Duhet orientuar përdorimi i instrumentëve të thjeshtë plain vanilje, sepse konsiderohen si mjete të
thjeshta me karakteristika të lehta për t’u kuptuar dhe për të cilat mund të verifikohet arritja e qëllimit
të mbrojtës nëpërmjet analizave të thjeshta sasiore.
Nëse nënshkruhen kontrata me përbërje opsionale duhen aplikuar metodat sasiore komplekse dhe të
vështira për t’u kuptuar. Këto metoda kërkojnë kosto te larte dhe kohë jo të vogël për të bërë analizën
e rrezikut, pa të cilat do të ishte e pamundur përdorimi i tyre si instrumente mbrojtjeje ndaj faktorëve
të rrezikut.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
136
REFERENCA
Cheng ,K. Chih. W, Weiru, K. (2013). FORECASTING VALUE AT RISK: A STRATEGY TO MINIMIZE DAILYCAPITAL COSTS. ACRN Journal of Finance and Risk Perspectives , 39 - 49.
Aragones, J. (2000). Learning Curve: Estreme Value VaR. Derivatives Week .
Bank Of Albania, .. (2016). Raport Vjetor i Mbikëqyrjes.
Bank of Albania, .. (2015). Raport Vjetor Mbikëqyrjes.
Bank of Albania, .. (2013, 07 31). Rregullore Nr 48 Per Raportin e Mjaftueshmerise se Kapitalit. Retrievedfrom Bank of Albania:https://www.bankofalbania.org/web/Rregullore_Nr_48_ldquo_Per_Raportin_e_Mjaftueshmerise_se_Kapitalit_rdquo_6786_1.php?kc=0,28,0,0,0
Bank of Albania, .. (2013, 07 08). Vendim nr.33 mbi administrimin e rrezikut të normës së interesit në librin ebankës. Retrieved from Bank of Albania:https://www.bankofalbania.org/web/Udhezim_Mbi_administrimin_e_rrezikut_te_normes_se_interesit_ne_librin_e_bankes_1335_1.php?kc=0,28,0,0,0
BCBS. (2010). An assessment of the long-term economic impact of the new regulatory framework.http://www.bis.org/publ/bcbs173.pdf.
BCBS. (2011). Basel III: A global regulatory framework for more resilient banks and banking systems.
BCBS. (2013). Basel III: The Liquidity Coverage Ratio and liquidity risk monitoring and risk monitoring tools.
BCBS. (2006). International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. In B. C.Supervision.
BCBS. (2004). International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards A RevisedFramework . Basel committee.
Betti, F. (2001). Value at Risk: La gestione dei rischi finanziari e la creazione di valore. Milano: Il sole 24 ore.
BIS. (2006). International banking and financial market developments. In BIS, Bank for internationalsettlements (monetary and economic department).
Black, F., Derman, E., Toy, W. (1990). A one factor model of interest rates and it's application. FianancialAnalyst Journal , 46.
Brigo, D., Mercurio, F. (2001). Interest Rate Models: Theory and Practice. Heidelberg.
CEBS. (2006). Market risk internal model reportin tempalate. CEBS guidelines on common reporting.
CONSOB. (2015). CONSOB. Retrieved from CONSOB:www.consob.it/main/trasversale/risparmiatori/...derivati/prodott.pdf
Cox, Ingersoll dhe Ross. (1985). A theory of term structure of interes rates. Econometrica , 53, pp. 400-407.
Danielsson, J Shin, H Zigrand, J. (2011, May). https://www.researchgate.net. Retrieved from researchgate:Danielsson, J. Shin, H. Zigrand, J. Endogenous and Systemic Risk,
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
137
https://www.researchgate.net/publication/228205189_Quantifying_Systemic_Risk_Endogenous_and_Systemic_Risk 2011
Daníelsson, J, Jònsson, A. (2004). A MUND T’U PËRSHTATET NJË MODEL TË GJITHËVE? MBI NDIKIMIN ERREGULLOREVE TË KAPITALIT. https://www.bankofalbania.org/web/pub/DANIELSON_shqip_1239_1.pdf .
Danielsson, J. (. (2001). The emperor has no clothes: limits to risk modelling. Financial Markets Group,London School of Economics .
Das, S. v. (1994). Swap and Financial Derivatives (Vol. 2). London: IFR Books.
Dowd, K. (1999). “Beyond Value at Risk: The New Science of Risk Management”. New York: John Wiley &Sons.
Estrella, A. (2001). Mixing and matching: Prospective financial sector mergers and market valuation. Journalof Banking & Finance.
FSA. (2006). Strengthering Capital Standarts.
Gallati, R. (2003). RISK MANAGEMENT AND CAPITAL ADEQUACY. New York: McGraw-Hill .
Gallo, M. Pacini, B. (2002). Metodi quantitativi per i mercati finanziari. Firenze: Carrocci.
Heath, D., Jarrow R., Morton, A. (1992). Bond Pricing and the Term Structure of Interest Rates: A NewMethodology for Contingent Claims Valuation. Econometrica , 60, 77-105.
Hibbeln, M. (2010). Risk Management in Credit Portofolios: Concentration Risk and Basel 2. Springer .
Ho, H. (2005). Inter-dealer euro Swap platforms attack again,” Risk Magazine". 18.
Hull, J. (2003). Introduzione ai mercati dei futures e delle opzioni. Prentice Hall.
Hull, J. W. (1998). Value at Risk when daily changes in Markes Value ate not normaly distribuitet. Journal ofderivatives , 9-19.
James, J., and N. Webber. (2000). Interest Rate Modeling. Chichester:. England: John Wiley and sons.
Jarrow, R. (1996). Modeling Fixed Income Securities and Interest Rate Options. New York: McGraw-Hill.
Jorion, P. (1997). Measuring the risk in Value at Risk. Financiar AnalystsJournal .
Jorion, P. (2001). Value at Risk: The new Benchmark for Managing Financiar Risk. New York: Mcgraw Hill.
Ligji nr.9662 “për Bankat në Republiken e Shqiperise”. (2006).
Michael, M, Jimenez, M, Amaral, T. (2011). A decision rule to minimize daily capital charges in forecastingvalue‐at‐risk. Journal of Forecasting , 617-634.
MUN, J. (2015). Applying Monte Carlo Simulation, Real Options Analysis, Forecasting, and OptimizationTechniques 2. New York: Wiley.
Pichler S., Selitsch. (1999). A comparison of analitycal VaR methodologies for portofolio that includeoptions. Vienna: Vienna University of Technology, Department of Finance.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
138
Pritsker, M. (2001). The Hidden Dangers of Historical Simulation,. Finance and Economics Discussion Series,Board of Governors of the Federal Reserve System.
Riskmetrics. (1999). Risk Management: A Practical Guide. Riskmetrics .
Sironi, A. (2005). Rischio e valore nelle banche. Milano: EGEA.
Tarrant, W, Guegan, D. (2012). On the Necessity of Five Risk Measures Dominique Guegan, . InternationalJournal of Business and social science.
Theodore, B. William, M. (2002). Modeling correlated market and credit risk in fixed income portfolios.Journal of Banking & Finance.
Tobias, A. Shin H. (2008). Procyclical Leverage and Value-at-Risk. Federal Reserve Bank of New York StaffReports 338.
Vasicek, I. (1977). An equilibrium characterization of the term structure. Journal of financial economics , 5,177-188.
Wilmot, P. (2000). Quantitative Finance. England: Wiley.
Yasuhiro Y. and Toshinao Y. (2001). Comparative analyses of expected shortfall and value-at-risk undermarket stress. Monetary and Economic Studies , 87-121.
Zangaria, P. (1996). A VaR methodology for Portofolios thant include Option. RiskMetricsTM , Monitor, 4-12.
Zangaria, P. (1996). An improved Methodology for Measuring VaR. RiskMetrikTM , 7-25.
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
139
APENDIKS: PYETËSOR
Q1 Dear Participant: My name is Petër Saraçi and I am an assistant lecturer at University of Shkodra.
For my PhD Dissertation, I am examining SWAP contracts which include embedded options in the
EU. Because you are working in the market risk management office at your
bank/company/municipality and could provide me with the necessary information regarding the
market risk management, I am inviting you to participate in this research study by completing the
attached survey.
Q1 Please indicate in which institution do you work:
Bank (1)
Financial institution (2)
Municipality (3)
Q2Does you bank/financial institution/municipality use:
More than one option can be selected (1)
Credit/borrowing (1)
Debt instruments (2)
Q3 Do these instruments have:
More than one option can be selected (1)
Fixed interest rate (1)
Floating interest rate (2)
Mixed interest rate (3)
Q4 What is the duration of these instruments?
0 - 5 years (1)
6 - 10 years (2)
11 - 15 years (3)
16 - 20 years (4)
21 or more years (5)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
140
Q5 How high or low is the level of interest rate risk your bank/financial institution/municipality is
exposed?
Extremely high (1)
Moderately high (2)
Slightly high (3)
Neither high or low (4)
Moderately low (5)
Extremely low (6)
Q6 What are your expectation regarding the yield curve?
Extremely risky (1)
Moderately risky (2)
Slightly risky (3)
Not risky at all (4)
Q7 What type of hedging does your bank/financial institution/municipality use?
Plain vanilla contracts (1)
Conditional coverage swap (2)
Dynamic hedging (3)
Q8 What types of interest rate SWAP products does your bank/financial institution/municipality use?
Plain vanilla SWAP (1)
SWAP with embedded options (2)
Q9The interest rate SWAP contracts used:
Offer anticipated cash (1)
Do not offer anticipated cash (2)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
141
Q10 Do these contracts provide effective hedging?
Yes (1)
No (2)
Q11 Are you aware of the potential risk following from the use of non - PAR SWAP options?
Yes (1)
No (2)
Q12What methods are used to evaluate the risk of these contracts?
Value at Risk models (1)
Duration analysis (2)
Q 13 Could you please indicate what method do you use to calculate Value at Risk (VaR)?
Variance - Covariance method (1)
Historical simulations (2)
Monte Carlo simulation (3)
Q14What are the disadvantages of the selected VaR methodology?
More than one option can be selected (1)
Lack of consideration of nonlinear effects (1)
Difficulties in predicting risk (2)
Underestimation of risk (3)
Difficulties in predicting extreme events (4)
Backward looking (5)
Problem of forward forecast (6)
Exhausting and costly calculations (7)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
142
Q15What is the level of potential loss you expect to be incurred by these contracts?
Extremely high (1)
Moderately high (2)
Slightly high (3)
Neither high nor low (4)
Slightly low (5)
Moderately low (6)
Extremely low (7)
Q16What confidence interval levels do you use for the Value at Risk model?
95% (1)
99% (2)
99.5% (3)
Q17Which holding period do you apply?
1 day (1)
10 days (2)
30 days (3)
Q18 On your opinion, the 10 day interval holding period imposed by Basel Capital Adequacy
Regulatory:
Underestimates market risk (1)
Overestimates market risk (2)
Estimates properly market risk (3)
PËRDORIMI I KËMBESAVE NË OPERACIONET E MBULIMIT DHE VLERËSIMI I RREZIKUT TË TREGUT NËPËRMJETMETODOLOGJISË SË VLERËS NË RREZIK
143
Q19 Knowing that using VaR methodology in IRS option embedded implies high risk would you use
them anyway for hedging?
Definitely yes (1)
Probably yes (2)
Might or might not (3)
Probably not (4)
Definitely not (5)
Q20 How do you evaluate the role of Basel II rule of market risk treatment?
Very accurate (1)
Moderately accurate (2)
Neither accurate nor inaccurate (3)
Moderately inaccuate (4)
Very inaccurate (5)
Q21Which method do you use to estimate the yield curve?
More than one option can be selected (1)
Black, et al. method (1)
Vasicek method (2)
Cox-Ingersoll-Ross method (3)
Ho-Lee method (4)
Hull-White method (5)
None of these (6)
Q22 Do you use stress tests to complement the VaR methodology?
Yes, both of them (1)
No, separately (2)
No, we don’t use stress test (3)