Skutki kryzysu dla rynku pracy
Ryszard Petru
Przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich Partner, PwC
www.pwc.com
PwC
Agenda
1. Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy
2. Wpływ na globalne perspektywy gospodarcze
3. Oraz na sytuację w Polsce
3 April 24, 2012
PwC
Spowolnienie gospodarcze w Europie jest coraz bardziej widoczne…
5 24 kwietnia 2012
Wzrost PKB
(procent; annualizowane kwartalnie)
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Świat Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się
Source: IMF staff estimates
PwC
…spada średnia dynamika produkcji przemysłowej…
6 24 kwietnia 2012
-40
-30
-20
-10
0
10
20
sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 sty-09 sty-10 sty-11 sty-12
Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się
Produkcja przemysłowa
(roczna procentowa zmiana trzymiesięcznej średniej kroczącej)
Źródło: IMF
PwC
…i popyt wewnętrzny
7 24 kwietnia 2012
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
2007 Q1
2007 Q3
2008 Q1
2008 Q3
2009 Q1
2009 Q3
2010 Q1
2010 Q3
2011 Q1
2011 Q3
Advanced Economies Emerging Economies
Realna prywatna konsumpcja
(anualizowana kwartalna procentowa zmiana)
Źródło: IMF
PwC
Nadchodzi spowolnienie a niektóre kraje jeszcze nie wyszły z dołka w zatrudnieniu po kryzysie 2008
8 24 kwietnia 2012
80,0
85,0
90,0
95,0
100,0
105,0
Strefa Euro Niemcy Hiszpania Polska
Irlandia Grecja Dania
Zmiana zatrudnienia od 2008 roku w wybranych krajach UE
Źródło: Eurostat
PwC
Kryzys szczególnie uderzył w osoby młode…
9 24 kwietnia 2012
12,0
14,0
16,0
18,0
20,0
22,0
24,0
Mężczyźni Kobiety Łącznie
Stopa bezrobocia osób w wieku poniżej 25 roku życia dla UE w latach 2005-2012
Źródło: Eurostat
PwC
Bardziej w mężczyzn niż w kobiety…
10 24 kwietnia 2012
55,0
57,0
59,0
61,0
63,0
65,0
67,0
69,0
71,0
73,0
75,0
Mężczyźni Kobiety
2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4
2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4
Współczynnik zatrudnienia w latach 2008-2011 dla kobiet i mężczyzn w wieku 15-64
Źródło: Eurostat
PwC
… i imigrantów
11 24 kwietnia 2012
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
2005Q1 2006Q1 2007Q1 2008Q1 2009Q1 2010Q1 2011Q1
Obywatel danego kraju Imigrant spoza UE27 Imigrant z kraju UE27
Stopa bezrobocia w UE w zależności od narodowości (% siły roboczej)
Źródło: Eurostat
PwC
Najbardziej spadło zatrudnienie pracowników czasowych, ale oni też najszybciej wychodzą z kryzysu
12 24 kwietnia 2012
Wzrost zatrudnienia osób w wieku 15-64 w UE27 w zależności od rodzaju zatrudnienia
Pracownicy czasowi
Samozatrudnieni
Pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony
Źródło: Eurostat
PwC
Wynika to z wysokich obciążeń pracy i elastyczności kontraktów…
13 24 kwietnia 2012
0
5
10
15
20
25
30
35
40
POLSKA OECD POLSKA OECD
Osoba samotna, zarabiająca 2/3 średniej pensji, bez dzieci
Małżeństwo, zarabiające średnią płacę, z dwójką dzieci
2006 2008 2010
Klin podatkowy
Źródło: OECD
PwC
… także w Polsce
14
Labour cost index, 2000=100*
*dane dla przemysłu i usług
April 24, 2012
Źródło: Eurostat
100
120
140
160
180
200
220
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Polska Grecja Niemcy Bułgaria Węgry
PwC
…oraz z niekorzystnego systemu negocjacji zbiorowych, jak w Hiszpanii
15 24 kwietnia 2012
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SPAIN OECD SPAIN OECD
wpółczynnik uzwiązkowienia Stopień pokrycia systemem negocjacji płacowych
2005
2009
Współczynnik uzwiązkowienia i stopnia pokrycia systemem negocjacji płacowych
Źródło: OECD
PwC
W wielu krajach wzrosło bezrobocie długotrwałe
16 24 kwietnia 2012
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
2007 Q4
2011 Q3
Udział długookresowego bezrobocia (powyżej 12 miesięcy) w całości bezrobotnych
Źródło: OECD
PwC
Ale pozytywny jest wzrost zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym…
17 24 kwietnia 2012
…zwłaszcza w obliczu podnoszenia wieku emerytalnego
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
15-24 25-54 55-64
2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2
2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4
2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4
Współczynnik zatrudnienia w UE według wieku w latach 2008-2011
Źródło: Eurostat
PwC
Jest to nieuniknione ze względu na demografię…
18 24 kwietnia 2012
Struktura wiekowa ludności
Mężczyźni Kobiety
Źródło: Eurostat
2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85-więcej
2060 Mężczyźni 2060 Kobiety 2010 Mężczyźni 2010 Kobiety
PwC
Żyjemy coraz dłużej…
19
Źródło: OECD
Dodatkowe lata przewidywanej długości trwania życia po 65 roku życia,
Średnia OECD
… i coraz dłużej jesteśmy emerytami
April 24, 2012
0
5
10
15
20
25
30
1960 1970 1983 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050
mężczyźni Kobiety
PwC
Współczynnik obciążenia demograficznego szybko rośnie…
20
Współczynnik obciążenia demograficznego
Źródło: Eurostat April 24, 2012
0 20 40 60 80
Łotwa
Rumunia
Polska
Słowacja
Bułgaria
Węgry
Słowenia
Litwa
Estonia
Czechy
2010 2060
PwC
Zachęty do dłuższej pracy nie są wystarczające…
21
Emerytalne zachęty do pracy Zmiana w kapitale emerytalnym z tytułu dłuższej o rok pracy między 60 a 65 rokiem
życia, % rocznych zarobków
Źródło: OECD April 24, 2012
Grecja Luksemburg
Turcja Portugalia
Belgia Słowenia
Włochy Australia
Kanada OECD
Stany Zjednoczone Nowa Zelandia
Wielka Brytania Irlandia Szwecja
Japonia Hiszpania Francja Węgry
Finlandia Niemcy Polska
Czechy Holandia
-100,0 -80,0 -60,0 -40,0 -20,0 0,0 20,0 40,0
PwC
Problemem są też przywileje emerytalne, obecnie eliminowane…
22
Średni efektywny wiek emerytalny dla mężczyzn
Średni efektywny wiek emerytalny dla kobiet
Źródło: OECD April 24, 2012
50,0
55,0
60,0
65,0
70,0
75,0
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Polska Węgry Estonia Bułgaria
50,0
55,0
60,0
65,0
70,0
75,0
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Polska Węgry Estonia Bułgaria
PwC
Jedynym rozwiązaniem jest podniesienie wieku emerytalnego
23
Dziś
Trendy w wysokości wieku emerytalnego, Średnia dla krajów OECD, w latach
Źródło: OECD April 24, 2012
59,0
60,0
61,0
62,0
63,0
64,0
65,0
1949 1959 1969 1979 1989 1999 2009 2019 2029 2039 2049
mężczyźni kobiety
PwC
Europa podnosi wiek emerytalny szybciej i szybciej osiągnie poziom docelowy niż Polska
24
Tempo podnoszenia wieku emerytalnego, w miesiącach
Źródło: EC April 24, 2012
* Estonia - dane tylko dla kobiet
0
2
4
6
8
10
Słowacja (2004-2014)
Estonia (2011-2016)
Węgry (2014-2022)
Łotwa (2016-2021)
Dania (2019-2022)
Francja (2011-2018)
Polska (2013-2040)
PwC
Redukcja składek do OFE też nie była pomocna…
25
… ponieważ obniżyła stopę zastąpienia
Stopa zastąpienia w roku 2100
Źródło: OECD April 24, 2012
PwC
Sytuacja w Europie znacząco różni się od tej w innych częściach świata
26 24 kwietnia 2012
0
2
4
6
8
10
12
sty-06 lip-06 sty-07 lip-07 sty-08 lip-08 sty-09 lip-09 sty-10 lip-10 sty-11 lip-11 sty-12
Japonia Stany Zjednoczone Strefa Euro
Stopa bezrobocia w latach 2006-2012
Źródło: OECD, Eurostat
PwC
W USA na szczęście coraz więcej pozytywnych sygnałów
28 24 kwietnia 2012
Źródło: BEA, BLS
Wzrost zatrudnienia r/r i wzrost realnego PKB w USA
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
lut 08 sie 08 lut 09 sie 09 lut 10 sie 10 lut 11 sie 11 lut 12
Wzrost zatrudnienia r/r Wzrost realnego PKB
PwC
… strefa euro natomiast wchodzi w recesję
24 kwietnia 2012
Prognoza wzrostu PKB (%)
Źródło: IMF
29
-3 -2 -1 0 1 2 3 4
2011
2012
2011
2012
2011
2012
2011
2012
2011
2012
Nie
mcy
F
ran
cja
S
tref
a e
uro
H
iszp
an
ia
Wło
chy
kwiecień styczeń wrzesień czerwiec
PwC
Chiny chciałyby zwalniać powoli
30 24 kwietnia 2012
Średni roczny wzrost PKB Chin
(procent)
Źródło: Development Research Centre
0
2
4
6
8
10
12
1995-2010 2011-15 2016-20 2021-25 2026-30
Prognoza
PwC
Co widać na tych wykresach
Rentowność 10-letnich obligacji niemieckich (%)
Cena złota (USD/uncja)
24 kwietnia 2012 Źródło: Bloomberg, stooq.pl
31
1,5
2
2,5
3
3,5
4
1100
1200
1300
1400
1500
1600
1700
1800
1900
PwC
W Polsce widoczny był odpływ, szczególnie pod koniec roku
24 kwietnia 2012
Zaangażowanie nierezydentów na rynku polskich papierów skarbowych (mld PLN)
Zaangażowanie nierezydentów na polskim rynku akcji (mld PLN)
Źródło: Ministerstwo Finansów, NBP
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
0
50
100
150
200
250
300
05Q1 06Q1 07Q1 08Q1 09Q1 10Q1 11Q1
Ogółem (LO) Udział (PO)
32
40
60
80
100
120
140
160
180
PwC
Obstawiałbym silnego dolara…
24 kwietnia 2012
Kurs EUR/CHF
Źródło: stooq.pl
Kurs EUR/USD
33
1,00
1,10
1,20
1,30
1,40
1,50
1,60
1,00
1,10
1,20
1,30
1,40
1,50
1,60
1,70
PwC
… i utrzymującą się wysoką zmienność na PLN
24 kwietnia 2012
Kurs EUR/PLN
Źródło: stooq.pl
Kurs CHF/PLN
34
3,00 3,20 3,40 3,60 3,80 4,00 4,20 4,40 4,60 4,80 5,00
1,80 2,00 2,20 2,40 2,60 2,80 3,00 3,20 3,40 3,60 3,80 4,00 4,20
PwC
…giełdy czekają na kolejne pozytywne sygnały
24 kwietnia 2012
Indeksy giełdowe (styczeń 2006 r. = 100)
Źródło: Bloomberg, stooq.pl
35
0
20
40
60
80
100
120
140
160
2006-01-04 2007-01-04 2008-01-04 2009-01-04 2010-01-04 2011-01-04 2012-01-04
S&P 500 DAX 30 Nikkei 225
PwC
Stąd duża zmienność
24 kwietnia 2012 36
Cena ropy WTI (USD/B) Cena miedzi* (USD/t) Cena aluminium* (USD/t)
* Ceny kontraktów notowanych na LME. Źródło: EIA, LME.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
2006 2008 2010 2012
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
2006 2008 2010 2012 0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
2006 2008 2010 2012
PwC
W Europie najzdrowsze są Niemcy
24 kwietnia 2012
Prognoza deficytu budżetowego w 2012 roku (% PKB)
Prognoza długu publicznego w 2012 r.
Źródło: Komisja Europejska.
0 2 4 6 8 10
81,2
120,5
73,3
64,9
90,4
111
99,2
89,2
73,8
198,3
117,5
GE
R
ITL
A
UT
H
OL
S
tr.
euro
P
OR
B
EL
F
RA
S
PA
G
RE
IR
E
38
PwC
Ale spowolnienie w euro obniży dynamikę niemieckiego eksportu
24 kwietnia 2012
Zamówienia eksportowe i eksport towarów Niemiec vs zamówienia eksportowe Polski (% r/r)
Eksport towarów Niemiec i Polski (% r/r)
-40
-30
-20
-10
0
10
20
30
40
2006 2007 2008 2009 2010 2011
Eksport Niemiec Eksport Polski
-50
-40
-30
-20
-10
0
10
20
30
40
50
2008 2009 2010 2011
Nowe zamówienia eksportowe w przemysle Niemiec
Eksport towarów Niemiec
Nowe zamówienia eksportowe w przemyśle Polski
Źródło: Bloomberg, Eurostat, NBP
39
PwC
Włochy dostały czerwoną kartkę za ostatnie 10 lat, ale mają głównie problem z płynnością
24 kwietnia 2012
-0,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5
Grecja
Szwecja
średnia OECD
Niemcy
Wielka Brytania
USA
Hiszpania
Francja
Portugalia
Włochy
PKB per capita, średnia roczna zmiana proc. 2001-2010
Source: IMF World Economic Outlook; The Economist
93
111
na
131
133
143
146
153
158
167 Miejsce w światowym rankingu, spośród 179
40
PwC
EBC cały czas zmniejsza zakres zaangażowania banków w PIIGS
24 kwietnia 2012
Zobowiązania krajów na koniec III kw. 2011 r. (mld USD)
Włochy są winne francuskim bankom
ok. 20% francuskiego PKB
Źródło: BIS.
Niemcy
Francja
Grecja
Irlandia
Włochy
93
10
2
Portugalia
Wlk. Brytania Hiszpania
41
PwC
Ale sytuacja Grecji jest beznadziejna
24 kwietnia 2012
Sytuacja fiskalna krajów peryferyjnych
Źródło: Komisja Europejska, Bloomberg
42
PwC
Na ceny surowców w coraz większym zakresie wpływają czynniki inne niż fundamentalne
44 24 kwietnia 2012
Ceny surowców Fundusze zainwestowane w surowce
50,00
100,00
150,00
200,00
250,00
Energy Agriculture Metals & Minerals
Źródło: World Bank
PwC
Wzrost konsumpcji ropy ma głównie miejsce w krajach rozwijających się
45 24 kwietnia 2012
Konsumpcja ropy Cena ropy vs zapasy ropy
2300
2350
2400
2450
2500
2550
2600
2650
2700
2750
2800
0
20
40
60
80
100
120
140
sty 00 sty 02 sty 04 sty 06 sty 08 sty 10 sty 12
Cena ropy Zapasy ropy krajów OECD (prawa oś)
0
10
20
30
40
50
60
Kraje nie należące do OECD Kraje OECD
Źródło: World Bank
PwC
W metalach przyjdzie jeszcze czas Indii
46 24 kwietnia 2012
0
10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
60 000
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011
Indie Chiny Reszta świata
Konsumpcja metali rafiniowanych
Źródło: World Bank
PwC
W cenach żywności jest szansa na chwilową stabilizację
47 24 kwietnia 2012
Produkcja biopaliw Ceny żywności
Źródło: World Bank
0,00
200,00
400,00
600,00
800,00
1000,00
0,00
100,00
200,00
300,00
400,00
500,00
Kukurydza Pszenica Ryż
PwC
Ciężko będzie utrzymać dynamikę z zeszłego roku
24 kwietnia 2012
Wkłady do wzrostu PKB (pkt. proc.)
Zysk netto przedsiębiorstw niefinansowych* (mld zł)
* Przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 49 osób.
Źródło: GUS.
-10
0
10
20
30
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Q1 Q2 Q3 Q4
49
0,4 1,0
1,6
3,2 3,0 3,5 4,4
4,7 4,5 4,3 4,2
4,3
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
I k
w.'0
9
II k
w.'0
9
III
kw
.'09
IV k
w.'0
9
I k
w.'1
0
II k
w.'1
0
III
kw
.'10
IV k
w.'1
0
I k
w.'1
1
II k
w.'1
1
III
kw
.'11
IV k
w.'1
1
Eksport netto Konsumpcja Inwestycje
Zapasy PKB
PwC
… choć struktura inwestycji jest zdrowsza
50 24 kwietnia 2012
Źródło: Raport o inflacji marzec 2012
Nakłady brutto na środki trwałe (r/r, %) dekompozycja
PwC
… to inflacja będzie ograniczeniem dla konsumpcji prywatnej
51 24 kwietnia 2012
-3,0
-1,0
1,0
3,0
5,0
7,0
9,0
sty 09 cze 09 lis 09 kwi 10 wrz 10 lut 11 lip 11 gru 11
CPI
Inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii
Ceny produkcji sprzedanej w przemyśle
Cel inflacyjny
Źródło: GUS., NBP
Dynamika cen konsumpcyjnych (CPI), cen produkcji sprzedanej w przemyśle oraz inflacji bazowej po wyłączeniu cen
żywności i energii (r/r)
Przedział inflacyjny
PwC 52 24 kwietnia 2012
Tempo wzrostu PKB (%, r/r) Projekcja marcowa na tle listopadowej: dynamika PKB
(r/r, %)
…co widać też w najnowszej projekcji NBP
Źródło: NBP.
PwC
Podsumowanie
• Sytuacja na rynku pracy jest trudna zwłaszcza w Europie
• Kryzys na rynku pracy dotknął szczególnie młodych, mężczyzn i imigrantów
• Sytuację może poprawić liberalizacja kodeksów pracy i podniesienie wieku
emerytalnego
• Gospodarka zwalnia, zwłaszcza strefa euro
• Wpłynie to na sytuację polskich przedsiębiorców, a więc również na rynek pracy
• Na szczęście nasi przedsiębiorcy nadal są optymistyczni co do przyszłości
53 24 kwietnia 2012