1
Woord vooraf
Mijn interesse voor Dendermondse folklore werd mij met de paplepel ingegeven. Al
vanaf mijn derde levensjaar zat ik op mijn vaders schouders met een klein hartje de
knaptanden te volgen om me daarna te verwonderen over die zonderlinge reuzen
Indiaan, Mars en Goliath. Na enkele jaren zag ik dan eindelijk dat mysterieuze paard
met vier kinderen op zijn rug, dat ik al zo vaak op foto en tekening aan de muur had
zien hangen bij mij en bij mijn grootouders thuis. De muziek begon, ‟t Ros Beiaard
verscheen om de hoek en de Dendermondse microbe had mij onherroepelijk in haar
macht. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het Dendermondse dialect mijn aandacht
trok toen ik Germaanse taal- en letterkunde ging studeren in Gent. Ik maakte vorig jaar
al een jaarwerk voor het werkcollege Dialectologie over de voornaamwoorden in het
Dendermonds en daarbij ontdekte ik ook enkele eigenaardigheden in het klanksysteem.
Zinnetjes als „Oltsja kintsj oit de wintsj of twer blintsj‟1 of een grootmoeder die op de
mark bij een schoenenkraam tegen haar kleinkind twee maal „Pasta poeëra‟2 zegt, met
telkens een andere betekenis, kon ik dan ook niet zomaar negeren.
Deze scriptie betekende voor mij dan ook een boeiende uitdaging, die ik gelukkig niet
helemaal alleen hoefde aan te gaan. Mijn dank gaat uit naar Prof. Dr. Van Keymeulen,
mijn promotor, en Prof. Em. Dr. Taeldeman, die mij dit jaar met hun kennis en goede
raad hebben bijgestaan. Ook bij V. Bouckaert, secretaresse van de vakgroep
Nederlandse Taalkunde van de Universiteit Gent, kon ik steeds met al mijn vragen
terecht. Verder wil ik ook A. Stroobants, conservator-archivaris van het
Zwijvekemuseum te Dendermonde, dankzij wie ik een kopie van de Enquête Willems
van Dendermonde kon laten drukken, bedanken.
Ten slotte wil ik nog vermelden dat ik de medewerking en steun van alle informanten,
mijn ouders, mijn vriend, familie en vrienden enorm apprecieer.
Claudia Peersman
1 Haal dat kind uit de wind of het wordt blind.
2 De eerste keer is het een bevel: „pas dat paar u!‟ ofwel „pas dat paar!‟ ; en de tweede keer een vraag:
„past dat paar u?‟
2
Inhoud
Woord vooraf 1
0. Inleiding 6
1. Motivering 6
2. Opzet 7
3. Werkwijze 8
I. Dendermonde binnen het Oost-Vlaamse/Brabantse dialectlandschap 14
1. Externe geschiedenis van het Oost-Vlaamse dialect(landschap) 14
2. Externe geschiedenis van het Brabantse dialect(landschap) 20
3. Externe geschiedenis van het Brusselse dialect 21
II. De West-Germaanse korte vocalen in gesloten lettergreep 24
1. De West-Germaanse zonder umlautfactor in gesloten syllabe 24
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 24
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
nasaliteitsveranderingen kan ondergaan
25
1.3. Posities met (ook) heel sterke kwalitatieve variatie: vóór al dan niet
gedekte liquidae
26
1.4. Oude + *l +d/t 29
1.5. Lexicale variatie 30
2. De West-Germaanse met umlautfactor in gesloten syllabe 31
2.1. Primaire umlaut 32
2.2. Lexicale variatie 34
2.3. Secundaire en morfo(no)logische umlaut 35
3. De West-Germaanse in gesloten syllabe 38
3.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 38
3.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
39
3.3. Lexicale variatie 42
4. De West-Germaanse in gesloten syllabe 43
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 43
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en 45
3
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
4.3. Lexicale variatie 46
5. De West-Germaanse in gesloten syllabe 48
5.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 48
5.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
48
5.3. Posities met (ook) sterke kwalitatieve variatie in de realisatie van
oude : vóór gedekte r
49
5.4. Oude + *l + d/t 51
6. De West-Germaanse in gesloten syllabe 53
6.0. Opmerking 53
6.1. De West-Germaanse zonder umlautfactor (niet vóór r) 55
6.2. Oude + *l + d 58
6.3. De West-Germaanse met morfo(no)logische umlaut 59
6.4. De West-Germaanse met umlautfactor in gesloten syllabe (niet
vóór r)
60
6.5. De West-Germaanse vóór r + consonant 61
III. De West-Germaanse korte vocalen in open lettergreep 63
1. De West-Germaanse zonder umlautfactor in open syllabe 63
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 63
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
64
2. De West-Germaanse met umlautfactor in open syllabe 65
2.1. Primaire umlaut 65
2.2. Secundaire en morfo(no)logische umlaut 66
3. De West-Germaanse in open syllabe 68
3.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 68
3.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en 69
4
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan: vóór r
4. De West-Germaanse in open syllabe 70
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 70
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
70
5. De West-Germaanse in open syllabe 72
5.1. Vóór een coronale consonant 73
5.2. Vóór een niet-coronale consonant 74
6. De West-Germaanse in open syllabe 75
6.0. Opmerking 75
6.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 76
IV. De West-Germaanse lange vocalen en diftongen 81
1. De West-Germaanse 81
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 81
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
83
1.3. Lexicale variatie 85
2. De West-Germaanse , zijn umlaut en de West-Germaanse 87
2.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 87
2.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
88
2.3. Lexicale variatie 90
3. De Nederlandse ui2 92
4. De West-Germaanse , 93
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 93
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
94
5. De West-Germaanse en zijn umlaut 95
5.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 95
5.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en 96
5
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
5.3. Lexicale variatie 97
6. De West-Germaanse zonder umlautfactor 98
6.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 98
6.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
99
6.3. Lexicale variatie 100
7. De West-Germaanse met umlautfactor 102
7.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 102
7.2. Lexicale variatie 103
8. De West-Germaanse en 104
8.1. De West-Germaanse 105
8.2. De West-Germaanse 105
9. De West-Germaanse en 107
9.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 107
9.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en
kwaliteitsveranderingen kan ondergaan
109
V. De neutrale vocaal 110
1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt 111
2. Posities met kwalitatieve variatie 113
VI. Het Dendermondse dialect samengevat 114
1. De korte vocalen 114
2. De lange vocalen 115
3. De sluitende diftongen 115
4. De centrerende diftongen 116
VII. Enkele fonologische transformatieregels op vocaalsegmenten 117
1. Deletie van de eindsjwa 117
2. Vocaalverkorting 118
3. Ontronding 119
4. Mouillering 121
6
5. Een Dendermondse “chaîne de traction” 122
VIII. Slotconclusie 123
Bibliografie 126
Bijlagen 130
0. Inleiding
0. Motivering
Binnen de stad Dendermonde zelf bestaan er variaties van het dialect die vooral vroeger
prominent waren, maar bij de jongere generaties zijn die steeds meer genivelleerd tot
een soort „Algemeen Dendermonds‟. In het verleden kende Dendermonde drie grote
wijken: „t Vestje, ‟t Zwijveke en de Molenberg3. Ze waren gesitueerd in het
zuidoostelijke stadsgedeelte op de rechteroever van de Dender. Een vertakking van deze
waterloop, het Vestje, liep dwars door de gelijknamige wijk, waardoor die zeer lang het
schipperskwartier van de haven is geweest. De Dender vormde een natuurlijke grens
met de noordwestelijke stadshelft, waar voornamelijk de burgerij verbleef. De meeste
bewoners van „t Vestje verhuisden echter naar de Donckstraat of „t Keur, nadat de
waterloop in de wijk werd gedempt.
Er valt in het Dendermonds wel onderscheid te maken tussen het dialect van de burgerij
en dat van de laagste volksklasse dat, vooral in de wijk Het Vestje, zeer plat klinkt; de
gedeelten Molenberg ten Z.W. van de stad en Appelse Poort vertonen locale
afwijkingen. (RND:1950:16)
De oudste generatie beweert vaak nog één van de variaties te beheersen. Het leek mij
dan ook een uitdaging om de eventuele verschillen op een wetenschappelijke manier te
onderzoeken.
Zoals blijkt uit het Woord vooraf breidde mijn interesse voor de Dendermondse folklore
zich uit naar het Dendermondse dialect. De dialecten in de Denderstreek, waartoe het
Dendermonds behoort, werden tijdens mijn studie steeds als Brabantse dialecten
3 Zie Bijlage 2.
7
beschreven. Toen ik mijn jaarwerk voor het werkcollege Dialectologie schreef, ontdekte
ik echter een aantal vormen die niet tot het Brabants behoren, waardoor ik aan die
bewering ging twijfelen. Mijn nieuwsgierigheid naar wat er nog allemaal te ontdekken
viel, groeide.
Ik ging daarom bij de vakgroep Nederlandse taalkunde op zoek naar vakliteratuur over
het onderwerp, maar tot mijn verbazing bleek het Dendermondse dialect zelden apart
bestudeerd te zijn.
Door de achteruitgang van de dialecten dreigde het Dendermonds dus te verdwijnen,
met uitzondering van symbolen op de kaarten van de Fonologische Atlas der
Nederlandse Dialecten (FAND) en de fonologische transcripties van enkele zinnen in de
Dialect-atlas van Klein-Brabant uit de Reeks Nederlandse Dialect-atlassen (RND). In de
hoop die leemte op te vullen, besloot ik om mijn licentiaatverhandeling over het
vocaalsysteem van het Dendermonds te schrijven.
1. Opzet
De primaire doelstelling van deze scriptie is een vocaalinventaris opstellen van het
Dendermondse dialect. Daarbij horen de volgende verduidelijkingen. Het onderzoek is:
- formeel: dat betekent dat de dialectelementen in hun structurele en systematische
samenhang werden bestudeerd zonder rekening te houden met hun sociale
functie;
- monotopisch: in deze dissertatie gaat alle aandacht uit naar het stadsdialect in de
strikte zin, d.w.z. het dialect dat in het centrum van Dendermonde gesproken
wordt. De deelgemeenten van Dendermonde ( Sint-Gillis, Grembergen, Appels,
Baasrode, Oudegem, Mespelaere en Schoonaarde) maken dus geen deel uit van
het onderzoeksdomein.
- monostratisch: in deze scriptie wordt het dialect van de oudere, laaggeschoolde
Dendermondenaren besproken. De sociale variabelen blijven ongeveer gelijk bij
elke informant.
Daarnaast volgen nog twee bijkomende onderzoeksvragen:
1) Bestaat er nog een wezenlijk verschil tussen het dialect van de verschillende
wijken?
8
2) Is er taalverandering te bemerken tussen het Dendermonds van de Enquête
Willems uit 1885 en het huidige dialect?
Omdat een dialect niet louter op zichzelf bestaat, maar steeds in contact komt met
naburige dialecten, zal ik in mijn bespreking ook wijzen op de gelijkenissen en
verschillen tussen het Dendermonds en het (Oost-)Vlaamse en het Brabantse
dialectlandschap en de Denderstreek.
2. Werkwijze
Woordenlijst
Als uitgangspunt voor de behandeling van de Dendermondse vocalen zal ik het West-
Germaanse vocaalsysteem van de Fonologisch Atlas van de Nederlandse Dialecten
(FAND I-III:1998-2000) gebruiken, die hieronder schematisch zijn weergegeven:
Wgm. korte vocalen Wgm. lange vocalen
1
2
Wgm. diftongen
/
/
/
De woordenlijst zelf is grotendeels overgenomen uit de lijst van besproken woorden uit
de FAND (1998-2005). Daaraan heb ik een aantal woorden toegevoegd uit de lijst van
9
de Enquête Willems, waarvan ik vond dat ze opmerkelijke klanken vertoonden in het
Dendermonds van eind 19de
eeuw.
Mijn opgevraagde woordenlijst is te vinden in Bijlage 1.
Veldwerk
In de traditionele dialectgeografie werden steevast „NORM-speakers‟ als ideale
informanten beschouwd: non-mobile (honkvaste), older (bejaarde), rural (plattelands-)
male (mannen). Op die manier werd ernaar gestreefd om zo weinig mogelijk door
nivellering aangetaste dialectgegevens te registreren (FAND I: VI). Toch kan er van
deze criteria worden afgeweken zonder af te doen aan de “authenticiteit” van de
gegevens:
- rural: ook de stadsdialecten verdienen een volwaardige plaats in
dialectonderzoek;
- male: uit allerlei sociolinguïstisch onderzoek blijkt gemiddeld een iets grotere
dialect-loyauteit bij mannen, maar dat betekent niet noodzakelijk dat vrouwen
het dialect slechter kennen. Vrouwen zijn over het algemeen taalgevoeliger dan
mannen en richtten zich naar de “beste taal” die ze kennen, waardoor ze
verondersteld worden minder goed „dialect‟ te praten; anderzijds zijn (waren)
vrouwen in het oude rollenpatroon honkvaster en lager geschoold dan mannen,
waardoor ze dialectvaster kunnen zijn;
- old: bij de opvragingen werd er geënquêteerd bij mensen tussen vijftig en
vijfenzeventig jaar.
Bij mijn keuze van de informanten heb ik met de criteria van de FAND rekening
gehouden, tenzij er een goede reden was om ervan af te wijken. Ik heb bijvoorbeeld
geen mensen van het platteland geïnterviewd, omdat het onderwerp van mijn onderzoek
het stadsdialect van Dendermonde is.
Het allerbelangrijkste criterium was echter dat de informanten autochtoon en honkvast
waren, dat wil zeggen geboren, getogen en werkzaam (geweest) in Dendermonde, bij
voorkeur met ouders en een partner die zelf ook autochtoon zijn of waren. Ze dienden
bovendien nog heel geregeld het Dendermondse dialect te gebruiken.
Aangezien het onderwerp van deze scriptie een grondige analyse van klankrealisaties
vereist, heb ik gekozen voor een directe mondelinge enquête, zodat ik de informanten
10
eventueel kon bijsturen of bepaalde dingen kon verduidelijken. Op die manier kon ik
ook een spontaner gesprek voor of na de enquête aanknopen, waarin ze minder geremd
waren. Om de antwoorden zo weinig mogelijk te laten beïnvloeden door het AN of de
spelling van de woorden heb ik foto‟s verzameld en zinnen opgesteld met voor de hand
liggende associaties4. Ik vroeg de informanten dan om te zeggen wat ze op de foto‟s
zagen of om de zinnetjes aan te vullen die ik voorlas. Om een gunstige taalsituatie te
creëren, heb ik zo weinig mogelijk woorden voorgezegd en sprak ik zelf ook steeds
Dendermonds. Bij de interviews gebruikte ik een digitale recorder, zodat ik achteraf de
gegevens kon transcriberen.
De profielen van de informanten zien eruit als volgt:
- Prosper Van Begelen (85) werd geboren in Dendermonde. Hij begon op zijn
veertiende te werken bij bakkerij Oosterlinck (toen in de Brusselse Straat) en
trouwde op zijn zesentwintigste met een Dendermondse. Zijn Dendermondse
ouders woonden in de “platste” volkswijk „t Vestje. Ook na zijn huwelijk bleef
hij zijn Vestje trouw en verhuisde slechts naar de naburige Sint-Rochusstraat.
Daar verbleef hij tot hij op zijn tachtigste naar het Rusthuis Aymonshof
(Gentsesteenweg 3, Dendermonde) ging.
- Maria Verstrepen (73) is een geboren en getogen Dendermondse en liep school
tot haar vijftiende. Ze woonde met haar ouders in de “platste” volkswijk „t
Vestje tot ze trouwde met Jean Van Damme en naar de Ros Beiaardstraat, een
zijstraat van de Donckstraat, verhuisde.
- Jean Van Damme (79) werd net zoals zijn vrouw geboren in Dendermonde bij
Dendermondse ouders. Op zijn veertiende ging hij aan de slag als bouwvakker.
Tot zijn huwelijk met Maria Verstrepen verbleef ook hij met zijn ouders in de
volkswijk ‟t Vestje. Momenteel woont hij nog steeds met haar in de Ros
Beiaardstraat.
- Ook Willy Meulebroek (80) is een geboren en getogen Dendermondenaar van „t
Vestje. Door de oorlog ging hij slechts tot zijn veertiende naar school. Na zijn
huwelijk met een Dendermondse baatte hij veertig jaar lang het café Antiekens
op ‟t Vestje uit tot hij met pensioen ging. Sindsdien woont hij in de Leo
Bruynincxstraat (40) te Dendermonde.
4 Bijvoorbeeld peper en …(zout); de kleur van gras is …(groen); enz.
11
- Maria Van Nieuwenhove (85) werd geboren in Dendermonde in een
Dendermonds gezin. Vanaf haar veertiende deed ze fabriekswerk in de
schoenenfabriek Nadia te Dendermonde. Na haar huwelijk met een
Dendermondenaar verhuisde ze naar „t Keur waar ze tweeënveertig jaar
gewoond heeft tot ze naar het Rusthuis Aymonshof ging, waar ze nu verblijft.
- Maria van der Straete (88) werd geboren in Dendermonde en woonde heel haar
leven lang op de Molenberg. Ook zij trouwde met een Dendermondenaar. Tot
haar pensioen werkte ze in een schilderswinkel in Dendermonde. Enkele jaren
geleden verhuisde ze naar het dienstencentrum Het Zilverpand (Nieuwburcht 10)
van Dendermonde.
- Irène Gijssels (73) werd geboren in Dendermonde en ging op haar veertiende
werken in de schoenenfabriek Nadia. Rond haar veertigste nam ze het café De
Witte Hond in de Brusselse Straat over samen met haar Dendermondse
echtgenoot, dat ze bleef uitbaten tot ze met brugpensioen ging. Zij en haar
Dendermondse ouders hebben hun hele leven lang op de Molenberg gewoond.
Haar huidig adres is Molenstraat 25.
- Monique De Donder (65) werd geboren in Dendermonde en woonde samen met
haar Dendermondse ouders in de wijk „t Zwijveke in het centrum van
Dendermonde. Op haar veertiende begon ze te werken in een schoenenwinkel in
Dendermonde. Ze trouwde niet en na de dood van haar moeder enkele jaren
geleden verhuisde ze met haar vader naar de Boonwijkstraat (7) in Sint-Gillis.
Haar vader Pierre De Donder (87) was jammer genoeg niet meer in staat om de
hele enquête te beantwoorden, maar hielp wel mee bij enkele twijfelgevallen.
Andere bronnen
Ik zal in mijn onderzoek de resultaten van de enquête bij de informanten vergelijken
met die van de Enquête Willems.
In 1885 besloot de Maastrichtenaar Pieter Willems een enquête op te stellen voor de
Frankische dialecten (Nederlandstalig België, het zuiden van Nederland en het
Rijnland) om ze op lexicaal, fonologisch, morfologisch en syntactisch niveau te
inventariseren (Cornips: 1997: 1). Het is de oudste enquête die in Nederlandstalig
België werd verspreid. Willems stuurde zijn vragenlijst naar 337 verschillende plaatsen,
waaronder Dendermonde. De enquête werd er ingevuld door Alfons Roegiers, een
12
onderwijzer van tweeëntwintig die vreemd genoeg afgestudeerd was als “doctor in
wijsbegeerte en letteren”. De resultaten worden bewaard onder de naam Enquête
Willems, maar zijn in slechte staat. Om te vermijden dat dit materiaal verloren zou
gaan, werden de boekjes op microfiches gezet, die te raadplegen zijn bij de vakgroep
Nederlandse taalkunde van de Universiteit Gent en vakgroep Nederlandse Taalkunde en
Taalbeheersing van de Katholieke Universiteit Leuven.
Verder heb ik mij ook laten inspireren door enkele (niet-wetenschappelijke) werken van
Dendermondenaars met een passie voor de folklore en het dialect:
- het Dendermonds woordenboek van Georges Dierickx ([s.d.]): Dendermonde,
volkstaal, typen en bijnamen;
- een studie van het Dendermonds door Jean-Pierre Verhofstadt (s.d.);
- het verhaal Van de zwerte Mergriet in het dialect van Dendermonde, zoals het is
verschenen in het derde boekdeel van Germaniens Völkerstimmen, een
verzamelwerk dat tussen de jaren 1843 en 1866 door de Duitse geleerde
Firmenich-Richartz werd ontworpen en gepubliceerd en zoals het later werd
overgenomen door Grauls (1957: 36-37). Het is niet bekend welke
Dendermondenaar het verhaal heeft neergeschreven.
Verwerking van de gegevens
Allereerst heb ik de gegevens van de interviews getranscribeerd volgens de conventies
van de International Phonetic Association (IPA). Daarbij gebruikte ik de fonetische
tekens van het lettertype SILManuscriptIPA93. Daarna vergeleek ik de transcripties met
de bevindingen van de Fonologische Atlas der Nederlandse Dialecten en de Dialect-
atlas van Klein-Brabant, aangezien het Dendermonds in beide werken werd opgenomen.
Deze atlassen vormen ook het uitgangspunt voor de dialectgegevens van het Oost-
Vlaams, het Brabants en de dialecten van de Denderstreek, waarmee ik het
Dendermonds heb vergeleken.
Het materiaal van de Enquête Willems was iets moeilijker te verwerken. Werken met de
microfiches was vrij omslachtig en tijdrovend. Daarom heb ik met de hulp van Aimé
Stroobants, conservator-archivaris van het Zwijvekemuseum in Dendermonde, en op
aanraden van Valérie Bouckaert van de vakgroep Nederlandse taalkunde de microfiches
13
laten afdrukken bij De Nobele NV te Gent. De prints zullen hierna bewaard worden in
het archief van het Zwijvekemuseum.
Niet alleen praktisch, maar ook inhoudelijk vormde zich een probleem. Toen Alfons
Roegiers de lijst in 1885 invulde, bestond er immers nog geen fonetisch schrift. Hij
paste daarom de conventionele spelling van de woorden zoveel mogelijk aan aan hun
uitspraak in het dialect. Zo liet hij bijvoorbeeld bij de werkwoorden vaak de eind n weg
en voegde hij een (svarabhakti)sjwa toe waar nodig. Voor de klanken waarvoor geen
vaste spelling bestond in het Algemeen Nederlands maakte hij soms een combinatie van
letters en diakritische tekens of hij schreef er “scherplang” of “zachtlang” bij. Op zich
zijn deze gegevens weinig bruikbaar voor fonologisch onderzoek, ware het niet dat
Roegiers er steeds een equivalente klank uit een andere taal (meestal het Frans) had
bijgeschreven. Bij de <ae> noteerde hij bijvoorbeeld “heeft de klank van ‟t fr. aî of è in
maître, père”. Ook begrippen als „metathese‟ en „semi-voyelle‟ hanteerde hij om
bepaalde elementen te verduidelijken en waar hij zich op het eerste gezicht liet leiden
door de spelling van de woorden, schreef hij toch nog bij “spreek uit alsof er stond” 5
.
Dankzij die toelichtingen kon ik vaak ook parallellen trekken met zijn schrijfwijze voor
andere klanken. Na analyse bleken de gegevens dus toch zeer bruikbaar.
Voor de woorden die ik uit de Enquête Willems heb toegevoegd, heb ik telkens het
Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (De Vries & De Tollenaere: 1992)
geraadpleegd.
5 Bij “hesp” schreef hij “eps (metathese)” en bij “knoopje” noteerde hij “knoopke (spreek uit alsof er
stond: knupke)”.
14
I. Dendermonde binnen het Oost-Vlaamse/Brabantse
dialectlandschap
Dat het Dendermondse dialect niet zomaar onder één overkoepelende dialectgroep kan
worden gebracht, wordt al duidelijk geïllustreerd door Vlaams-Brabants en Antwerps,
Oost-Vlaams en Brussels, drie delen uit de reeks Taal in stad en land die alle
Dendermonde op hun kaft hebben staan. Een blik op de (taal)geschiedenis van deze
gebieden kan een verklaring bieden.
1. Externe geschiedenis van het Oost-Vlaamse dialect(landschap)
De latere Nederlanden werden in de 4de
-5de
eeuw gekoloniseerd door drie Germaanse
volkeren: de Saksen, de Franken en de Friezen. Een deel van de Saksen, die uit het
noorden van het tegenwoordige Duitsland kwamen, zwenkte af naar de Vlaamse, de
Noord-Franse en de Zeeuwse kusten om dan verder in het binnenland door te dringen.
De Franken daarentegen kwamen van over de Rijn en verplaatsten zich in westelijke
richting tot aan de Schelde en de Dender (Schönfeld & Van Loey: 1970: xxi-xxix).
Vanaf dit prille begin was de Dender dus al een grensgebied. Het precieze verloop van
de isoglossen werd natuurlijk nog door latere expansies en regressies gewijzigd.
Volgens Taeldeman (2005: 78) is de basis voor het huidige Nederlandse
dialectlandschap ongeveer 1500 jaar geleden gelegd bij de voltooiing van het
germaniseringsproces in wat later „de Nederlanden‟ zal worden genoemd. Boven de
Romaanse taalgrens ontstond een Proto- of Oudnederlands dialectcontinuüm dat vooral
gekenmerkt werd door grote oost-/west-tegenstellingen. Deze zijn te karakteriseren als
Kust-West- Germaanse kenmerken tegenover Continentaal-West-Germaanse
kenmerken. Onze huidige westelijkste dialecten (vooral de West-Vlaamse) vertonen het
15
grootste aantal kustverschijnselen, die overigens ook in het Engels te vinden zijn.
Taeldeman (2005: 79) geeft enkele voorbeelden van die typische klankverschijnselen:
- de in (= bok), (= op), (= zon), (=
boter) en (= mossel); alle verwant met respectievelijk <buck>, <up>,<
sun>, <butter>, < mussel> in het Engels.
- de in (= put), (= dun) en (= rug); alle
verwant met respectievelijk <pit>, <thin> en <ridge> in het Engels.
- de in (= af), verwant met het Engelse <of(f)>.
De huidige oostelijke dialecten (bijvoorbeeld de Limburgse) daarentegen vertonen meer
Continentaal-West-Germaanse trekken, die ook in het Hoogduits aanwezig zijn, onder
andere:
- de morfologische umlaut in verkleinwoorden: (= appeltje);
- meervoudsvormen als <kinder>, <eier>, enz.
Uit de studie van de huidige Oost-Vlaamse dialecten concludeert Taeldeman (2005: 79)
dat:
geen enkel oostelijk/Oostnederfrankisch kenmerk zover naar het westen is kunnen
doordringen (…) maar van die Kust-West-Germaanse/Saksische kenmerken
treffen we er nog een behoorlijk aantal aan(…) Voor de hele periode tot de
verschriftelijking (d.w.z. de opkomst van teksten in het Diets) mogen we stellen
dat het ( intussen tot aan de Dender uitgebreide) Graafschap Vlaanderen in z‟n
geheel vooral westelijk georiënteerd was. (Mijn onderlijning)
Er bestond nog geen onderscheid tussen West-Vlaams en Oost-Vlaams, zoals nu, maar
wel was er een terraslandschap met van oost naar west een toenemende Kust-West-
Germaanse inslag.
Vanaf de dertiende eeuw kwam vooral in het Graafschap Vlaanderen, dat toen op
economisch en cultureel gebied het machtigste gewest van de Lage Landen was, een
relatief grote productie van ambtelijke en literaire teksten in de volkstaal op gang. In die
periode bestond er uiteraard nog geen algemene schrijftaal, waardoor de scribenten van
toen aangewezen waren op hun eigen dia- of regiolect. Taeldeman (2005: 81) wijst er
16
wel op dat een auteur hoogstwaarschijnlijk in de leer was geweest in een schrijfschool
of scriptorium, waar hij kennis kon nemen van enkele bestaande schrijfconventies en
-tradities die soms nog weinig te maken hadden met het lokale dialect. Authentiek
dialect is dus niet in teksten uit die tijd te vinden, maar een zekere “couleur locale” is
volgens hem zeker aanwezig. Tijdens deze Vlaams-Ingveoonse expansie vallen de
umlautsontrondingen6 te situeren (Schönfeld & Van Loey: 1970: 50-51).
Vanaf de vijftiende eeuw verschoof het politieke, economische en culturele zwaartepunt
in de Zuidelijke Nederlanden naar het Hertogdom Brabant. Tijdens de Bourgondische
en de Habsburgse periode waren Brussel, Leuven, Mechelen en vooral Antwerpen
brandpunten van cultureel leven. Tijdens de Renaissance speelden de humanisten een
belangrijke rol. Zij wilden immers de volkstaal verbeteren, codificeren en de taal
klaarmaken voor de functies die het Latijn (wetenschap) en het Frans (politiek) tot dan
toe hadden uitgeoefend (Van Keymeulen: 2005: 23). Door de nieuwe dominerende
positie van het Hertogdom Brabant kwam ook de expansie van Brabantse
taalkenmerken op gang. Vooral vanuit Zuid-Brabant, en wel Brussel ging die expansie
zich ook op het westen, dus op de oostelijke regionen van het Graafschap Vlaanderen
richten. Taeldeman (2005: 82) meent dat de Denderstreek ( met de vier steden
Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen) al vanaf de veertiende eeuw is gaan
verbrabantsen.
Volgens hem voltrok de infiltratie van dialectelementen uit Brabant naar oostelijk
Vlaanderen zich grosso modo langs twee lijnen:
- de geleidelijke opmars van plaats naar plaats ( vergelijkbaar met het oprukken
van een landleger);
- de “parachutering”/ “dropping” van een dialectkenmerk in de grootste plaats
(stad) van het aangrenzende, “te veroveren” gebied.
Langs die twee lijnen heeft zich de verbrabantsing van Oost-Vlaanderen voorgedaan:
enerzijds een langzaam oprukken via/vanuit de Dendersteden en anderzijds een
parachutering naar Gent. Vanuit Gent kon dat proces zich dan herhalen: verovering van
het omringende Oost-Vlaamse platteland en parachutering naar steden van de tweede
rang en zo verder. Er was dus een soort medewerking nodig van Gent en kleinere Oost-
Vlaamse steden om in oorsprong (Zuid-)Brabantse dialectkenmerken over heel Oost-
6 Zie hoofdstuk II.6.
17
Vlaanderen te verspreiden. Waar die medewerking er niet kwam, bleven Brabantse
expansies beperkt tot ongeveer het oostelijke kwart van Oost-Vlaanderen ( het
Waasland en de Denderstreek), waar enkel het directe, langzame contact heeft kunnen
werken (Taeldeman:2005:84-85). Een paar voorbeelden van fonologische Brabantse
infiltraties zijn:
- uit Brussel en omgeving en met Gent als secundair expansiecentrum kwam de
oprukken en verdreef de oude / ( bv. in brood en
boom);
- het wegvallen van de doffe eindsjwa die geen grammaticale functie meer had:
→ , → , →, enz.;
- de Wgm. werd voor en voor :
→, →.
Het huidige dialectlandschap van Oost-Vlaanderen is zeer verscheiden en wordt door
Taeldeman (2005: 20) opgesplitst in drie kerngebieden (1, 2 en 3) en twee
overgangszones (a en b), die ook op Kaart I.1. aangeduid staan.
1) “echt” Oost-Vlaams a) de westelijke(r) grenszone
2) het Waasland b) de oostelijke(r) grenszone
3) de Denderstreek
18
Kaart I.1. Het Oost-Vlaamse dialectlandschap in het algemeen
Taeldeman, Oost-Vlaams (2005)
Dendermonde werd afgekort tot “Dm” en bevindt zich in het derde gebied. Enkele
typisch “echte” Oost-Vlaamse kenmerken zijn volgens hem (2005: 24-31):
- verwijding van de korte, gesloten vocalen in <vis>, <mus> en <mes>, soms met
een lichte naslag in de vorm van een korte sjwa;
- afwezigheid van umlaut in bijvoorbeeld <kaas>, <maart>, <schaar>, <groen>,
<vroeg> en <proeven>;
- in een aantal woorden met Wgm. treedt nog de typisch West-Vlaamse,
palatale klinkers en op zoals bijvoorbeeld in (= vol),
(= pop), (= blozen) en (= gewoon);
- ontwikkeling van de Wgm. en tot lichte diftongen ergens in de buurt van
en in bijvoorbeeld (= ijs), (= huis), enz.;
- de afwezigheid van kwantiteitscorrelatie: historisch korte en lange klinkers zijn
vóór dezelfde medeklinkers even lang – of even kort – geworden, zoals
bijvoorbeeld in <bol> en <school> en in <rol> en <zool>;
19
- de medeklinkers , en kunnen worden gesyncopeerd, wat
gepaard gaat met een sterke rekking van de voorafgaande klinker, bijvoorbeeld
(= liegen), (= nieuwe), (= dragen en
draaien),enz;
- enz.
Vanaf z‟n monding in Dendermonde tot waar hij de Waals/Vlaamse taalgrens kruist,
stroomt de Dender over Oost-Vlaams grondgebied. Tussen Aalst en Ninove volgt hij
zelfs even de provinciegrens tussen Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen. De
Denderstreek is daar maar vijfentwintig kilometer verwijderd van Brussel, dat al sinds
de late Middeleeuwen een enorme aantrekkingskracht uitoefende op een ruim
ommeland. Op Kaart I.2. is duidelijk te zien dat Dendermonde onder sociaal-
economische invloed stond (of in satellietrelatie (Taeldeman: 2005: 42)) van zowel
Gent als Brussel. Om deze redenen en doordat er tussen de Denderstreek en
(Zuid-)Brabant geen belangrijke natuurlijke hindernissen bestaan, is heel dat
zuidoostelijk stuk van Oost-Vlaanderen al vroeg gaan verbrabantsen. Tussen Aalst en
Dendermonde was (is) de Dender breder, waardoor hij de westgrens vormt van een
aantal Brabantse klankverschijnselen (Taeldeman: 2005: 37).
20
Kaart I.2. Grenszones en sociaal-economische invloedssferen.
Taeldeman, Oost-Vlaams (2005)
Enkele Brabantse kenmerken die ook in de Denderstreek voorkomen, zijn (Taeldeman:
2005: 37-38):
- -apocope: de weglating van de eindsjwa als die geen echt achtervoegsel is;
- umlaut op de lange klinkers: → in bijvoorbeeld (=
kaas), (= schaar); → en soms in
bijvoorbeeld / (= groen);
- in de auslaut vallen en weg: bv. (= vrouw), (=
leeuw), of (= hooi), enz.;
- de korte voorvocalen worden gesloten uitgesproken in bijvoorbeeld <vis> en
<mus>;
- de gesloten klinkers en zijn lang gebleven in bijvoorbeeld <lief>,
<bloed>, <roepen>, enz.;
- de diftongen zijn heel zwaar: (= rijp), (= huis);
21
- de Wgm. wordt voor en voor :
→, →.
Taeldeman (2005: 38) vermeldt ook enkele Zuid-Brabantse specialismen in de
Denderstreek:
- mouillering, die vaak gepaard gaat met ingrijpende wijzigingen aan de
voorafgaande vocaal, bijvoorbeeld (= muts), (= kletsen),
enz.;
- ontronding: (= muur), (= deur), (= put),
/ (= groen), enz.
Hij noemt ook enkele Denderspecialismen, waarvan de begrenzing van elk verschijnsel
sterk kan verschillen (2005: 39-40):
- in sommige streken (bv. Ninove) is de oude bewaard gebleven in het
begin en in het midden van een woord, bijvoorbeeld (= school),
(= schande), enz.;
- Ninove heeft de eigen variant ontwikkeld van de of ,
bijvoorbeeld (= brood), enz.
Taeldeman (2005: 40) noemt de Denderdialecten daarom “(Zuid-)Brabants van snit”.
2. Externe geschiedenis van het Brabantse dialect(landschap)
Zoals hierboven vermeld won het Hertogdom Brabant vanaf de 15de
eeuw aan macht en
prestige in de Nederlanden. Het nam daarbij het culturele overwicht van het Graafschap
Vlaanderen over. Tijdens de Renaissance kwam er een standaardisering op gang vanuit
Brabant, met Antwerpen als belangrijkste stad, die duurde tot de val van Antwerpen in
1585 daar een einde aan maakte.
Van Keymeulen (2005:27-41) bespreekt de belangrijkste fonologische ontwikkelingen
in het Brabantse dialect:
22
- umlautverschijnselen: → , → , →
, → , enz. gaan terug tot het Oudnederlands en zijn erg
belangrijk voor het Brabants, omdat ze nieuwe klinkers hebben doen ontstaan;
- gesloten en lange realisaties van en werden behouden uit sommige
middeleeuwse Brabantse dialecten;
- de werd verdonkerd tot (voor dentaal) en (voor
niet-dentaal), bijvoorbeeld (= laten) en (= avond), of
werd (in Leuven) of ( in Brussel);
- + dentaal, historisch ontstaan uit + + dentaal, kregen in
sommige dialecten stijgende diftongen: (= paard);
- de Ndl. wordt in de Brabantse dialecten meestal in
bijvoorbeeld (= steen), maar ook in het Antwerpse
(= spelen) en in het noorden van de provincie Antwerpen
in bijvoorbeeld (= veel);
- de Ndl. wordt soms als een gerealiseerd: (=
leugen);
- lange klinkers en diftongen worden in de Brabantse dialecten vaak verkort
wanneer ze gevolgd worden door bepaalde combinaties van medeklinkers,
meestal over de woordgrens heen: (= steentje), (=
diepst), (= ziekte), enz.;
- -apocope: de weglating van de sjwa op het einde van een woord als die geen
suffigale functie (meer) heeft;
- wegvallen van de eind n bij infinitieven en meervouden;
- wegvallen van de r op het einde van woorden die een lange klinker bevatten,
bijvoorbeeld (= hier),(= voor), enz.;
- enz.
23
3. Externe geschiedenis van het Brusselse dialect
Het Brusselse dialect vormt volgens Goossens(1992: 17) een primaire cluster in het
centrale Zuid-Nederlandse stedennetwerk met daar rond een aantal Zuidwest-Brabantse
dialecten sprekende steden. “Deze zijn de Dendersteden Aalst, Dendermonde, Ninove
en in mindere mate ook Geraardsbergen in het westen, Mechelen in het noorden,
Leuven in het oosten en Halle in het Zuiden.” (Goossens: 1992: 17). Dendermonde
heeft dus rechtstreekse beïnvloeding gekend van het Brusselse dialect. Daarom is het
interessant om ook even stil te staan bij de geschiedenis ervan.
Volgens de Vriendt (2005: 36) heeft er in het Brusselse dialect gedurende een bepaalde
periode in het verleden een echte klankverschuiving van het lange-klinkersysteem,
vergelijkbaar met de “great vowel shift” in het Engels, plaatsgevonden. De vroegere
gesloten vocalen werden meer open en de zeer open articulatie van de Mnl. lange a
werd meer gesloten. In een Brusselse tekst uit 1482 vond hij de vorm te mauckene ( = te
maken), met een spelling die op een o-achtige klank lijkt te wijzen. Nog duidelijker zijn
de vormen van een plaatsnaam in Ukkel: vanaf 1356 Maansberg, later Monsberg, maar
vanaf de achttiende eeuw ook Moensberg (nu Moensberg).
Nog andere aanwijzingen voor bovenstaande theorie vond Van Loey (1979: 81) in de
twee vormen sloêpe ( = slapen) en ze slôpt ( = ze slaapt). Dit slôpt kan volgens hem
beschouwd worden als de “normale” verkorting van slôpe, waardoor men kan
veronderstellen dat het Brusselse dialect ooit de vormen slôpe en slôpt gekend heeft. De
klinker van slôpe is dan zoals het hele systeem van lange klinkers verschoven, in dit
geval van ô naar oê, terwijl de korte klinker van slôpt door die verschuiving niet werd
aangetast.
Van Loey (1979: 84) vond ook aanwijzingen in verband met andere lange klinkers of
tweeklanken: het vroegere Drieboomen wordt in een tekst van 1636 Draeyboom
genoemd. Oorspronkelijk bedoelde men daarmee een draaiboom7, maar door de
homonymie tussen drie en draai schreef men Drieboomen. Het Goude dal (1370) heette
7 Een sluitboom van het hek van een weide, die in horizontale richting opengedraaid kon worden.
24
in 1751 nog gouwdelle, maar in 1771 reeds gaedelle en van de voorstad Oudergem
verscheen in 1709 voor het eerst de vorm Aavergem.
De Vriendt ( 2005:37) concludeert uit deze en een aantal andere voorbeelden “dat de
verschuiving van het lange-klinkersysteem in de loop van de achttiende eeuw moet
hebben plaatsgevonden”.
Over de geschiedenis van de mouillering van dentale medeklinkers in het Brusselse
dialect schrijft De Vriendt ( 2005:37) dat dit verschijnsel vroeger ongetwijfeld vaker
voorkwam: in 1874 had Winkler het over “den zogenoemden niesklank” in woorden als
vriendsj ( = vriend), aai zwitsj ( = hij zweet) en ge gotsj ( = ge gaat). Van Loey (1979:
88) schrijft deze klankrealisatie toe aan de Marollenwijk, sommige steegjes in Sint-
Joost-ten-Noode en in “gemene volksbuurten”. De Vriendt (2005: 37) vermoedt dat de
typische “Marolse niesklank” helemaal verdwenen is in de Marollen, in het centrum van
de stad en in de meeste voorsteden.
Enkele huidige klankkenmerken van het Brusselse dialect zijn (de Vriendt: 2005: 39-
44):
- in het Brussels gebruikt men de huig ;
- de Wgm. werd voor in bv. (= hard), maar de oude
evolueerde dankzij secundaire umlaut ook naar in bijvoorbeeld
(= bakker) ;
- zeer gesloten vocalen in bijvoorbeeld <vis> en <mus>;
- Wgm. / werd : (= gieten), (= tien), enz.;
- de d tussen een vocaal en een sjwa valt weg of wordt vervangen door j:
(= rode), (= kleden), enz;
- n-deletie bij infinitieven en meervouden in bijvoorbeeld (= bakken) en
(= katten);
- zware diftongen zoals bv. : (= pijp) en (=
kruis);
25
- de Ndl. wordt gerealiseerd als , of ,
bijvoorbeeld (= tafel), (= varen), (=
naald);
- enz.
II. De West-Germaanse korte vocalen in gesloten lettergreep
1. De West-Germaanse zonder umlautfactor in gesloten syllabe
In een gesloten lettergreep is de Wgm. zonder umlautfactor prototypisch vooral
door een korte, open, mediale -achtige vocaal vertegenwoordigd in de
hedendaagse Ndl. Dialecten (FAND I: 1).
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (kat, glas, appel, af,
bak, dak, acht, (ik) bracht, spannen, vlam, tam, vangen, man, tang)
Vóór een enkele obstruent, een alveolaire obstruent, een labiale obstruent, een velaire
obstruent, een dubbele obstruent en de ongedekte nasalen n, m en komt in de
Nederlandse dialecten bijna uitsluitend de -achtige typerealisatie voor (FAND I: 1).
De langere realisaties in de westelijke helft van Oost-Vlaanderen maken deel uit van de
opheffing van de systematische kwantiteitscorrelatie tussen historisch korte en lange
vocalen, die typisch is voor wat Taeldeman (2005: 24-31) het “echte” Oost-Vlaams
noemt8. Globaal gezien vertoont Oost-Vlaanderen overwegend velaire allofonen, terwijl
in het Brabants een eerder palataal -type voorkomt. De Denderstreek kent
8 Zie ook hoofdstuk I, 1.
26
voornamelijk mediale -types.
Voor Dendermonde attesteert de FAND (I: 3, 7, 11, 23) een iets palatalere realisatie
bij kat, appel, bak en tam. Dit stemt echter niet overeen met de resultaten van
mijn onderzoek: alle informanten gebruikten bij deze woorden een open, mediale
met een neutrale lipstand.
Een uitzondering op de typerealisatie vormt het woord bracht. Het Dendermonds sluit
bij de realisatie van dit woord aan bij het gebied met de Ingveoonse en wordt er als
volgt uitgesproken: . Een verklaring voor deze afwijkende vorm is te
vinden in Schönfeld & Van Loey (1970: 29): de nasaal in *branta (de onvoltooid
verleden tijd van *brangjan) werd opgenomen in de voorafgaande , waardoor die
vocaal gerekt en genasaleerd werd. In een verdere evolutie verdween de nasalering en
werd de vocaal verkort tot Mnl. brachte. In het westen van de West-Germania (Engels,
Fries en de Nederlandse kustdialecten) is dit proces van nasalering en rekking gepaard
gegaan met ronding en velarisering: . Denasalering en verkorting
leidden ten slotte tot de vorm . Deze westelijke vorm of “Ingveonisme” is
tijdens de bloeitijd van het Graafschap Vlaanderen9 ver naar het oosten geëxpandeerd,
wat zijn aanwezigheid in het Dendermonds verklaart.
Volgens de FAND (I: 1) komt in de Nederlandse dialecten bijna uitsluitend de -
achtige typerealisatie voor bij de Wgm. vóór de ongedekte nasalen n, m en . Deze
vaststelling gaat zeker ook op voor het Dendermondse dialect. Toch beweert de FAND
(I: 20) dat bij man in de Oost-Vlaamse Denderstreek de overal gerekt is. Dit blijkt
een te gegeneraliseerde bewering te zijn, aangezien ik bij elke informant een korte,
mediale heb waargenomen bij dit woord. Bovendien wordt de gerekte variant
zelfs vaak bespot, omdat ze in Dendermondse oren typisch Aalsters klinkt.
9 Zie hoofdstuk I.1.
27
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en nasaliteitsveranderingen kan
ondergaan
Vóór gedekte nasalen (zand, gans, lamp, plank, tand, dansen, lang)
Vóór gedekte nasalen (-nt, -nd, -ns, -nz, -mp en -k) wordt een vocaal vaak gerekt.
Verder treedt er ook regelmatig nasalering op, die louter het gevolg kan zijn van
coarticulatie, maar soms ook in combinatie met rekking kan voorkomen. In dat laatste
geval valt de nasaal zelf meestal weg (FAND I: 26).
Ook hier tekent de FAND (I: 27, 29, 31, 33) voor het Oost-Vlaams vooral velaire
klanken op, terwijl in het Brabants de soms gerekt en genasaleerd wordt tot
. In de Denderstreek treedt echter weinig tot geen kwantiteits- of
nasaliteitsverandering op en dat geldt ook voor het Dendermondse dialect. Ook in deze
fonetische context werd door de informanten steeds een korte, mediale
gerealiseerd10
.
1.3. Posities met (ook) heel sterke kwalitatieve variatie: vóór al dan niet gedekte
liquidae
Vóór ongedekte (maar vroeger gegemineerde) (kar)
Ten opzichte van de prototypische mediale realisatie heeft de vaak een
rekkende invloed op de voorafgaande korte vocaal gehad. Hier is dat echter niet het
geval: geen rekking vóór oorspronkelijk -rr- (kar < Latijnse carrus) (Schönfeld & Van
Loey: 1970:67).
Op dit vlak sluit Dendermonde aan bij de Denderstreek en Oost-Vlaanderen die volgens
de FAND (I: 35) in deze context overwegend vertonen. Ook de RND (zin 74)
noteert voor Dendermonde , wat overeenstemt met de resultaten van mijn
enquête11
.
10
De FAND (I: 27, 29, 31, 33) attesteert hier voor Dendermonde opnieuw een verkleuring in de palatale
richting. 11
De FAND (I:35) noteert hier echter voor Dendermonde een .
28
Vóór r + alveolaire obstruent (zwart, gras, kaart)
In het AN is de Wgm. in deze positie op twee verschillende, lexicaal diffuse
manieren gerepresenteerd: in sommige woorden (bv. bars, hard, zwart) bleef de oude
onveranderd, in andere (bv. baard, baars, kaart, vaart) werd * al heel vroeg
gerekt tot (Schönfeld & Van Loey: 1970: 67). In het Nederlandstalige
dialectlandschap blijkt ongeveer dezelfde lexicale diffusie op te treden.
Voor zwart attesteerde ik bij alle informanten een palatale , zoals bij kar,
waarmee Dendermonde hier aansluit bij het zuidoosten van Oost-Vlaanderen en het
oosten van Brabant.
In verband met de idiosyncratische ontwikkeling van de Wgm. in gras is bekend dat
r-metathesis ook een verkleuring kon veroorzaken van de vocaal waarmee de r van
plaats verwisselde (Schönfeld & Van Loey: 1970: 58-59). Speciale ontwikkelingen zijn
bijgevolg ook te verwachten bij de bij Wgm. in gras. Zuid-Brabant vormt daarbij de
kern met een sterke tendens tot palatalisering, die zelfs al tot in de zuidelijke en
oostelijke helft van West-Vlaanderen is doorgedrongen (FAND I: 40).
Dendermonde behoort bijgevolg tot het gebied met r-metathesis. De Wgm. in gras
is er geëvolueerd tot , waarmee de stad aansluit bij de rest van de Denderstreek
en het zuidwesten van Brabant. In de Oost-Vlaamse en noordoostelijke Brabantse
dialecten wordt dit woord grotendeels met een iets opener uitgesproken.
De oude * in kaart heeft in de meeste dialecten rekking ondergaan. Die gerekte is
vervolgens bijna overal dezelfde weg opgegaan als de in open syllabe gerekte Wgm.
. De Wgm. in kaart heeft inderdaad ook in het Dendermonds dezelfde evolutie
gekend als de Wgm. in open syllabe in bijvoorbeeld maken, vader en sparen. De
uitspraak van de hoofdvocaal in deze woorden varieert in het Dendermonds van
tot een gesloten . Meer uitleg over dit fenomeen volgt in hoofdstuk
III.1.1.
29
Vóór r + labiale of velaire consonant (warm, arm, merg, zwerm)
De oorspronkelijke vertoont in deze positie allerlei afwijkingen. In de overgang van
het Oudnederlands naar het Middelnederlands trad er vocaalverkleuring op vóór r +
consonant (Schönfeld & Van Loey: 1970: 68-69). De palatale verandering van naar
was volgens Taeldeman (1979: 52) aanvankelijk vooral een Brabants verschijnsel.
Aangezien het huidige Algemeen Nederlands een combinatie is van het vroegere
Brabants en Hollands, zijn sommige woorden met deze klankverkleuring ook
opgenomen in de standaardtaal (bv. zwerm en merg). In West-Vlaanderen en Frans-
Vlaanderen was er ongeveer voor elk woord een verschillende ontwikkeling.
In Oost-Vlaanderen daarentegen is er geen verschil in de woorden onderling,
maar wel tussen de diverse streken: ae in het Waasland en de Denderstreek, èè
in de buurt van Wetteren-Zeveneken-Moerbeke, o(o) op de rechter Schelde-
oever ten zuiden van Gent en òò in het Gentse, het Meetjesland en Zuid-Oost-
Vlaanderen ten westen van de Schelde. (Taeldeman: 1979: 52)
Op Kaart II.1 is de regionale verspreiding van bovengenoemde vormen in kaart
gebracht. In het Dendermondse dialect heeft de oude zich inderdaad tot één en
dezelfde vocaal ontwikkeld in woorden als warm, arm, merg en zwerm. Deze vocaal is
gerekt en gediftongeerd met als eerste element een half-open, gespreide voorvocaal en
als tweede een korte sjwa: .
Kaart II.1. De Nederlandse vóór - rm
Taeldeman, Het klankpatroon van de Vlaamse dialekten (1979)
30
Roegiers (1885: 13) beschrijft in de Enquête Willems arm, darm en zwerm met de
vocaal <ae> en beschrijft die klank als volgt: “heeft de klank van ‟t fr. aî of è in maître,
père”. Ook de RND (zin 43) bevestigt dit resultaat met (= sterk) en de
FAND (I: 43, 45) met voor warm en merg. Geen van de werken noteren
echter de naslag. Varianten met sjwa zijn wel courant in het Oost-Vlaamse taalgebied.
Het Dendermonds heeft dus een tussenvorm: geslotener dan de Brabantse ,
opener dan de Oost-Vlaamse en met een Oost-Vlaamse naslag.
Vóór ongedekte l (stal, smal)
Ook de l kan een rekkend effect op de oude uitoefenen, zij het in mindere mate en
op beperktere schaal. Vocaalrekking is vrij courant in o.a. de Denderstreek, waar
bijvoorbeeld in Aalst stal wordt uitgesproken als (FAND I: 46).
Hier volgt het Dendermonds de Oost-Vlaamse tendens om te velariseren. Een
ongedekte l duwt de naar achteren, zodat die licht velair gekleurd wordt: 12.
Er treedt geen vocaalrekking op. Ook hier wordt de gerekte variant als typisch Aalsters
gepercipieerd.
Vóór gedekte l (balk)
Dezelfde situatie is terug te vinden vóór een gedekte l: het Dendermonds neemt
opnieuw deel aan de Oost-Vlaamse velarisering, in tegenstelling tot het Brabants en de
rest van de Denderstreek.
1.4. Oude + *l +d/t (zout, oud, koud (kous, paus, fout))
12
De FAND (I: 47) noteert voor Dendermonde hier opnieuw een palatale verkleuring.
31
In de overgang van het Oudnederlands naar het Middelnederlands is de Wgm. + *l
vóór d of t samen tot versmolten. De oorzaak hiervan is de vocalisering van
de *l, een allofonische variant van de l, nl. een „donkere‟ of „dikke‟ l na velaire vocalen:
deze liquida duwde de oude in de richting van het velum en viel daarna in de
Vlaamse en Brabantse dialecten (en ook in het AN) weg. De verkleuring van de
ontstane vocaal was afhankelijk van het oorspronkelijke timbre van *l. In de Brabantse
en Oost-Vlaamse dialecten zijn tijdens dit proces de volgende vocalen ontstaan: -
achtige, -achtige en gepalataliseerde, -achtige diftongen. Secundair konden die
diftongen ook tot monoftongen herleid worden (FAND I: 50).
In het Dendermondse dialect viel de oude *l weg en ontstond een positionele opsplitsing
van de eerste twee genoemde diftongen. De vocaal in oud en koud is in eerste instantie
gediftongeerd tot , daarna verwijd tot en ten slotte
gemonoftongeerd tot , terwijl de vocaal in zout iets meer gesloten en
gemonoftongeerd is tot . In een jongere evolutie werd deze vocaal in het
Dendermonds opnieuw gediftongeerd tot 13. Verder heeft de Oudfranse au
in bijvoorbeeld kous, paus en fout dezelfde evolutie als de Wgm. + *l + t gekend.
Volgens Taeldeman (1985: 202) hangt de positionele opsplitsing -t > < -d nauw samen
met het feit dat vóór w stond of kon staan, aangezien d kon evolueren tot w
(bv. kouwe) en dat die w intervocalisch kon wegvallen, terwijl dat bij t niet het geval
was. Deze regel blijkt ook in het Dendermondse dialect te gelden (zie Tabel II.1).
+ *l + d (Een) oude (man) (Een) oude (vrouw) (Het) oude (paard)
Enquête
Roegiers (1885: 22) <aa> <aa> <aad>
+ *l + t (Een) zoute (vis) (Een) zoute (zee) (Een) zout (brood)
13
Deze evolutie wordt besproken in hoofdstuk VII, 5.
32
Enquête
Roegiers (1885: 52) <zaute>14
<zaute> <zaut>
Tabel II.1. Positionele opsplitsing van Wgm. + *l + d/t in het Dendermonds
1.5. Lexicale variatie
Zacht
Bij zacht doet zich in het Dendermondse dialect net als in het Oost-Vlaams een klank-
en registerdifferentiatie voor: slaat bij alle informanten onder andere op de
textuur van een bepaalde stof, terwijl enkel gebruikt wordt om de gaarheid
van aardappelen en groenten te beschrijven. De FAND (I: 16) verklaart de vorm
als volgt:
Ging er in het oude Germaans een nasaal aan oorspr. - of -
vooraf (…) dan mogen we de volgende ontwikkelingen verwachten: N…→
(…) . In de „ingweoonse‟/westelijke dialecten ging de compensatorische
rekking bovendien met velarisering van de oude gepaard: → (…) .
Deze velaire volgt zoals bij brocht uit de Oergermaanse combinatie van ,
een nasaal en -of -. In de loop der eeuwen viel de nasaal weg, waardoor
de nasalering overnam en gerekt werd tot . Vervolgens viel die nasale
en gerekte uitspraak weg. In de westelijke dialecten ging dit proces gepaard met sterke
velarisering met als resultaat. Deze evolutie kende net als bij brocht
waarschijnlijk een oude landinwaartse expansie in het Brabantse taalgebied, wat een
verklaring kan bieden voor de aanwezigheid van beide vormen in vele Oost-Vlaamse
dialecten en dus ook in het Dendermonds.
2. De West-Germaanse met umlautfactor in gesloten syllabe
14
Roegiers (1885: 7) beschrijft de klank <au>, waarmee hij de vocaal in zout benoemt als dezelfde als het
Franse faute.
33
Onder umlaut (…) verstaat men sedert Grimm het verschijnsel, dat in ‟t owgm. (ook
in ‟t on., niet in ‟t got.) onder invloed van een j of i van de volgende zwakbetoonde
syllabe de stamvocaal de plaats van articulatie in de richting van een i wijzigde.
(Schönfeld & Van Loey: 1970: 41)
De Wgm. werd umgelautet (gepalataliseerd tot een e-achtige vocaal), wanneer in
een volgende lettergreep een onbeklemtoonde i, i , iu of j (de umlautfactor) stond
(FAND I: 55). Om de huidige toestand in de Nederlandse dialecten te begrijpen is het
nodig een onderscheid te maken tussen primaire en secundaire umlaut. De primaire
umlaut was algemeen en opereerde op korte vocalen, meer bepaald op de korte en de
korte u, wanneer de umlautfactor in de onmiddellijk volgende lettergreep stond. De
secundaire umlaut beperkte zich tot de oostelijke helft van het Nederlandse taalgebied
en opereerde op een grotere reeks klinkers: korte vocalen, ook wanneer de umlautfactor
in bijvormen stond, lange klinkers (Wgm. , o en û) en de Wgm. diftong ao
(Goossens: 1981: 21).
Een voorbeeld van primaire umlaut is het Nederlandse zetten: in het Wgm. *sattjan
was de j de zogenaamde umlautfactor, d.w.z. de klank die de umlaut mogelijk maakte,
waardoor de werd umgelautet tot in zetten.
Secundaire umlaut is bijvoorbeeld te vinden in het regionale bekker voor bakker: bij het
Wgm. *bakkâri stond de umlautfactor i niet in de onmiddellijk volgende lettergreep,
waardoor er geen primaire umlaut optrad. In het Nederlands en in de meeste dialecten
evolueerde dit woord tot bakker. In een aantal oostelijke dialecten opereerde de
secundaire umlaut ook op vocalen waarvoor de umlautfactor in een bijvorm (zoals hier
een affix) stond, met als resultaat het regionale bekker.
34
2.1. Primaire umlaut
Wanneer er geen jongere storingen in de taalgeografische verhoudingen zijn
opgetreden, tekent zich een tegenstelling af tussen een zuidwestelijk (Vlaams) gebied
met open , soms heel open (-achtig) vocalisme en het overige taalgebied met
half-open , soms half-gesloten vocalisme (FAND I: 56).
Vóór een stemloze obstruent (zetten, rekken, zes)
Het Dendermondse dialect sluit in dit geval aan bij het niet-Vlaamse taalgebied, dat
voor zetten, rekken en zes (uit Wgm. *sattjan, Got. -rakjan en Got. saihs (De Vries &
De Tollenaere: 1992: 440, 303, 440)) realiseert. De primaire umlaut heeft
duidelijk ook in het Dendermonds gewerkt.
Vóór stemhebbende obstruent (bed, leggen)
In het Dendermonds heeft het Middelnederlandse bedde zijn tweelettergrepigheid
behouden, waardoor de obstruent hier zijn stemhebbende eigenschap heeft bewaard15
.
Dit woord is afkomstig van het Wgm. *badi met umlautfactor i. Het resultaat van de
primaire umlaut was *bed-i, waarbij de e slechts een allofoon was van de
oorspronkelijke . In een later stadium werden de umlautfactoren gereduceerd tot een
sjwa ( *bed-), waardoor de umgelautete vocaal e een foneem werd (Schönfeld &
Van Loey: 1970: 108-109). Het Dendermonds heeft ook hier als vocaal:
en .
Vóór een nasaal (kennen, brengen, engel, zwemmen, hemd)
Het vocalisme in kennen, brengen, zwemmen en hemd gaat terug op dat van
respectievelijk Got. kannjan, Wgm. *brangjan, Wgm. *swammjan en Germ.* amiÞja
(FAND I: 66-75 en De Vries & De Tollenaere: 1992: 193). Deze gevallen bevatten een
intervocalische nasaal die teruggaat op een vroegere geminaat of op een nasaal +
15
In het Algemeen Nederlands worden stemhebbende obstruenten stemloos in de auslaut.
35
stemhebbende occlusief. Een opvallende afwijking is de sluiting van het vocalisme tot
(zelfs ) in een aantal Zuid-Brabantse dialecten (FAND I: 66 en 68).
Volgens de FAND komt in deze fonetische context ook in de Denderstreek eerder
gesloten vocalisme voor16
.
In het Dendermonds wordt de vocaal enkel gesloten vóór de velaire nasaal . Roegiers
(1885: 33, 34, 3, 27, 6) noteert <kenne>, <bringe>, <ingel>, <zwemme> en <em> voor
respectievelijk kennen, brengen, engel, zwemmen en hemd. De woorden met niet-velaire
nasaal kregen dus steeds als vocaal, wat bevestigd wordt door de FAND (I: 67
en 75)17
en voor zwemmen door de RND (zin 42). Voor brengen en engel noteert
Roegiers <i>, de RND (zin 39) geeft voor brengen en de FAND respectievelijk
en . De velaire nasaal heeft in het Dendermonds duidelijk een sluitend
effect op de voorafgaande vocaal. Bij de enquête werden zowel als
geattesteerd vóór . De -realisaties zijn waarschijnlijk te wijten aan invloed van
de standaardtaal.
Vóór een nasaal + s (mens, hengst)
De combinatie -ns schept de ideale voorwaarde voor nasalering en rekking van de
voorafgaande vocaal, wat bij extreme ontwikkeling tot compensatierekking kan leiden.
Hierbij verdwijnt de nasale medeklinker en de gerekte vocaal kan zelfs zijn nasalering
verliezen (FAND I: 76).
Op het kaartbeeld van mens (FAND I: 77) zit het Dendermondse dialect (samen met de
Denderstreek) als het ware samengeperst tussen de Vlaamse eerder open, diftongische
realisaties en de Brabantse verspreiding van half-gesloten vocalen. Het resultaat hiervan
voor de Denderstreek en Dendermonde is vreemd genoeg geen van beide, maar wel
een half-open .
De vocaal in hengst (hier vóór gedekte ) levert daarentegen wel sluiting op: <ingst>
16
Het Aalsterse dialect heeft bijvoorbeeld een in kennen, engel en zwemmen (FAND I: 67,71 en
73). 17
Behalve voor zwemmen, waar de FAND (I: 73) voor Dendermonde onterecht de optekent.
36
volgens Roegiers (1885: 8) en bij de FAND (I: 79). Tijdens mijn enquête werd
dit woord zoals bij brengen en engel (cf. supra) zowel met als
gerealiseerd. Bij dit weinig frequente woord zijn de -realisaties waarschijnlijk
opnieuw aan de invloed van het Algemeen Nederlands te wijten.
Vóór l (helft)
Vóór l sluit de umgelautete vocaal in het Dendermonds aan bij het merendeel van het
niet-Vlaamse gebied en wordt ze als volgt gerealiseerd: . Er treedt dus geen
rekking of sluiting op.
2.2. Lexicale variatie
Kennen
Kennen kan in het Dendermonds twee verschillende betekenissen hebben, namelijk
„kennen‟, zoals in het AN, en „kunnen‟. Opmerkelijk is dat de eerste en derde persoon
enkelvoud van de onvoltooid tegenwoordige tijd (OTT) in beide betekenissen een korte,
mediale heeft (zie Tabel II.2).
Kennen Enkelvoud (OTT) Meervoud (OTT)
1ste
persoon
2de
persoon
3de
persoon
Tabel II.2. De onvoltooid tegenwoordige tijd van het werkwoord kennen in het Dendermondse dialect
In het AN heeft de umgelautete vocaal van de infinitief kennen zich uitgebreid naar de
eerste en de derde persoon enkelvoud van de OTT die oorspronkelijk geen umlautfactor
hadden (Schönfeld & Van Loey: 1970: 112). In het Dendermondse dialect is die
uitbreiding blijkbaar niet gebeurd en bleef de oude, niet-umgelautete vorm bewaard in
de eerste en de derde persoon enkelvoud van de OTT.
37
2.3. Secundaire en morfo(no)logische umlaut
De secundaire umlaut beperkte zich tot de oostelijke helft van het Nederlandse
taalgebied en opereerde op een grotere reeks klinkers: korte vocalen, ook wanneer de
umlautfactor in bijvormen stond, lange klinkers (Wgm. , o en û) en de Wgm.
diftong ao (Goossens: 1981: 21).
Gevallen zonder umlautalternantie (mes, ekster, metselen)
Deze gevallen hebben ook in het Nederlands umlaut gekend (FAND I: 82). Voor zowel
mes als ekster heb ik bij alle informanten -vocalisme waargenomen. Opnieuw
sluit het Dendermonds daarmee samen met de rest van de Denderstreek aan bij het niet-
Vlaamse taalgebied18
.
Metselen heeft echter een heel ander verhaal. Volgens de FAND (I: 84) heeft dit woord
een onduidelijke etymologie en is het niet eens zeker of op de oude een palatale
consonant volgde. Volgens De Vries & De Tollenaere (1992: 247) kan dit woord
teruggaan op het Middellatijnse macio, waarvan ook het Franse maçon is afgeleid. Dit
macio gaat dan weer terug op het Frankische *makjo- bij maken.
Metselen klinkt in het Dendermondse dialect als 19. De vraag is of de
mediale zich hier onttrokken heeft van de primaire umlaut. Dat lijkt weinig
18
Uitgezonderd het zuidoosten met een opener .
19 In het Dendermonds is de -ts- niet volledig gemouilleerd (gepalataliseerd) tot (zoals in het
Aalsters), maar tot een tussenvorm: .
38
waarschijnlijk, aangezien de vocaal hier gevolgd wordt door een gemouilleerde
(gepalataliseerde) consonantcluster, die een depalataliserend effect heeft op de
voorafgaande vocaal. Het oorspronkelijke umlautsproduct is onder invloed van de
gemouilleerde consonantcluster dus opnieuw mediaal geworden20
.
Gevallen met umlautalternantie (mannetje, bakje, zakken, kammen, takken)
Volgens de FAND (I: 88) reikte de umgelautete diminutief van man in de vorige eeuw
nog tot aan de westgrens van het Brabants. Toch bestaat er een opvallende teruggang
van de umlaut in dit woord. Het Dendermonds kent wel nog de diminutiefvorm met
umlaut: , maar geen umlaut bij de diminutief bakje of de
meervoudsvormen zakken en kammen. Ook hier voegt de FAND (I: 89, 91) het
Dendermonds toe aan de Brabantse tendens, nl. een iets palatalere vóór een
velaire occlusief. Bij alle informanten heb ik echter steeds een eerder velaire, mediale
waargenomen vóór -k en een ongekleurde vóór de bilabiale nasaal in
kammen.
In het enkelvoud krijgt tak de mediale -uitspraak, maar in het meervoud heeft het
secundaire umlaut ondergaan. Hierdoor werd de umgelautet tot in de
onregelmatige meervoudsvorm . Deze vorm is echter sterk
gelexicaliseerd, want hij komt enkel voor in de uitdrukking “hou u vast aan de takken
van de bomen”. In een andere context gebruikt men in het Dendermonds steeds
.
Rückumlaut ((ik heb) gezet, pan, kan)
20
Meer uitleg over mouillering in het Dendermonds volgt in hoofdstuk VII, 4.
39
Bij sommige werkwoorden was de umlautfactor i bij het preteritum en het participium
perfectum een middenvocaal, die vóór de werking van de umlaut werd gedeleerd. In de
infinitief en het presens was de umlautfactor een j ofwel een i die geen middenvocaal
was, zodat de umlaut er wel werkte. Men noemt dit verschijnsel met een historisch
onjuiste term “Rückumlaut”. In de regel heeft de umlautklinker door analogie in het
preteritum en het participium perfectum de verdrongen (FAND I: 94).
In Brabant, de Denderstreek en ook in Dendermonde heeft het participium perfectum
van zetten zich inderdaad aangepast aan de infinitief en het presens: telkens werd
gerealiseerd en ook Roegiers (1885: 34) schrijft een <e> voor (ik) zet, (hij) zet
en (ik heb) gezet.
In het Dendermonds wordt een kan een en een pan een . Volgens
De Vries & De Tollenaere (1992: 188, 276) en Philippa, Debrabandere & Quak (2005:
619) is de etymologie van deze woorden niet echt duidelijk. Waarschijnlijk zijn beide
ontleend uit de respectievelijk Laatlatijnse woorden canna en patina. Toch blijken deze
woorden in de vierde of vijfde eeuw al in het Germaans aanwezig te zijn, zij het nu
ontleend uit het Latijn of reeds voorhanden in de erfwoordenschat. Hoewel canna geen
umlautfactor lijkt te bevatten, was die waarschijnlijk wel aanwezig in de diminutief. De
umgelautete kon dan via Rückumlaut uitbreiden naar de ongelede vorm.
40
3. De West-Germaanse in gesloten syllabe
Wgm. is in gesloten lettergreep in het Nederlands in de regel een e-achtige korte
klinker gebleven, waarmee de primaire umlaut van de Wgm. in dezelfde positie is
samengevallen. Dit geldt ook voor het merendeel van de dialecten, waarbij de
tegenstelling tussen de zuidwestelijke (Vlaamse) dialecten met een open en het
grootste overige deel van het taalgebied met een half-open duidelijk wordt, net
als bij de primaire umlaut van de Wgm. . Het hele oostelijke en zuidelijke Brabants
kent een tegenstelling tussen een open en een half-open realisatie (FAND I: 97).
Volgens Taeldeman (1979: 53) beantwoorden aan de Nederlandse e in het Waasland en
vooral in de Denderstreek twee korte vocalen: een half-open tot vrij gesloten
en een opener . Oorspronkelijk moet er een verdeling volgens historische
herkomst geweest zijn: (of ) uit de Wgm. met umlautfactor (*badi >
bed) en uit de Wgm. , maar thans is het hoofdzakelijk een kwestie van
41
fonetische omgeving geworden: vooral vóór de velaire medeklinkers (k, , )
en (of ) elders. De toestand is echter zeer verward en verschilt ongeveer
van plaats tot plaats.
3.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór obstruent (weg, likken, vechten, nest)
Vóór obstruenten kreeg de Wgm. in het Dendermondse dialect de half-open
uitspraak , waarmee het aansluit bij de rest van de Denderstreek en het noorden
en het zuidwesten van Brabant voor weg en likken. Voor vechten en in mindere mate
voor nest attesteert de FAND (I: 103 en 105) in de provincie Antwerpen en sommige
Dendersteden, zoals Aalst, een half-gesloten . Het Dendermonds kent die half-
gesloten realisatie niet.
Vóór nasaal of l (pen, bel, geld, helpen, venster)
In de Denderstreek “ is een gebiedje rond Aalst, waar half-gesloten vocalisme werd
genoteerd” (FAND I: 108).
Het klankbeeld van de Wgm. blijft in het Dendermonds echter ongewijzigd
vóór een nasaal of l. Met die half-open realisatie maakt het deel uit van het Brabantse
taalgebied en het noorden. Ook voor pen is dat het geval, hoewel het in het
Dendermonds zijn tweelettergrepigheid bewaart: . Opvallend is hier de
homonimiteit met pan in 2.3. De Wgm. met umlautfactor en de Wgm. , volgens
Taeldeman ooit respectievelijk en , zijn in het Dendermonds inderdaad
volledig samengevallen, wat zelfs homonymie veroorzaakte.
42
Venster daarentegen heeft een verhaal dat vergelijkbaar is met dat van metselen in 2.3.
De nasaal valt niet weg, zoals bijvoorbeeld in Gijzegem en Aalst (FAND I: 115), maar
wordt wel gemouilleerd door de palatalisatie van de -st-, waardoor de voorafgaande
vocaal een open, mediale uitspraak krijgt: . Dit resultaat wordt
ondersteund door Roegiers (1885: 50) en Dierickx ([s.d.]: 195) die beiden <a> schrijven
als hoofdvocaal in venster, maar niet door de FAND (I: 115) die voor Dendermonde
hier een open weergeeft. De open, mediale realisatie is op de venster-kaart van
de FAND (I: 115) slechts in enkele zuidwestelijke Brabantse steden terug te vinden21
.
3.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen kan
ondergaan
Vóór gegemineerde r (ster, ver)
In het Middelnederlandse sterre is de gegemineerde r het resultaat van een assimilatie
van de intervocalische groep -rn- (sterne). Hetzelfde is het geval in ver, waarvan het
vocalisme zeer goed met dat van ster overeenstemt (FAND I: 116).
Taeldeman (1979: 53) vermeldt dat vooral in de Denderstreek de oorspronkelijke
langer en opener wordt uitgesproken vóór r alleen. De FAND (I: 117) geeft voor het
Dendermonds echter een half-gesloten weer bij ster. Tijdens de enquête hoorde
ik bij sterre22
zowel de korte als een gerekte, gediftongeerde variant:
zoals in warm, arm, merg en zwerm 23
. Bij ver was die tweede vocaal zelfs de enige
mogelijkheid. Waarschijnlijk zijn de -realisaties bij ster opnieuw aan invloed van
het AN te wijten, aangezien sterre in de Dendermondse uitdrukking “iets in zijn sterre
krijgen/hebben”24
steeds met werd uitgesproken.
21
In Baardegem, Merchtem, Londerzeel, Asse, Laken, Heikruis en Lot attesteert de FAND (I: 115) een
open, mediale . 22
Dit woord behoudt (in tegenstelling tot ver) in het Dendermonds zijn tweelettergrepigheid. 23
Zie 1.3. 24
/. Dit betekent “een plotse inval krijgen, iets beslist willen
doen”.
43
Vóór r + dentaal (hart, barsten, paard, staart)
De r valt in het Brabants (behalve in het noorden van de provincie Antwerpen) meestal
weg, wat vaak vooraf opening van de voorafgaande vocaal heeft veroorzaakt (FAND I:
118).
De taaltoestand verschilt in het Dendermonds van woord tot woord. Bij hart neemt het
Dendermonds geen deel aan de Brabantse tendens, aangezien de r bij geen enkele
informant gedeleerd werd. Roegiers (1885: 8), de RND (zin 72) en Dierickx ([s.d.]: 61)
bevestigen dat. Bovendien vertoont het Dendermonds in hart een (Oost-Vlaamse) open
.
In barsten heeft zich metathesis van de r voorgedaan. Dat houdt hier in dat er zich eerst
een sjwa heeft ontwikkeld tussen consonant en r (*brestan → *brestan), die
vervolgens kleur kreeg en waarop ten slotte het woordaccent overging, met gelijktijdige
verzwakking en verdwijning van de oude vocaal na r. Bovendien kon de r in de
dialecten vóór een dentaal ook wegvallen (*brestan → *berstn → Mnl. be(r)stn)
(Schönfeld & Van Loey: 1970:70-71). Het Algemeen Nederlandse barsten is volgens
Schönfeld & Van Loey (1970: 69) een historische “ontsporing”, omdat de hedendaagse
uitspraak zich naar de leestaalvorm gericht heeft, waarin de vormen met -er en -ar
hersteld waren “of naar de oude schrijftraditie, of ter wille van differentiatie”.
Bij dit woord heb ik bij de verschillende informanten enige variatie bespeurd. Het werd
namelijk zowel met palatale als met velaire gerealiseerd, waarbij in het
eerste geval de r werd gedeleerd en in het tweede geval behouden: en
. De meeste vertelden er wel bij dat scheuren meer gebruikt wordt dan
barsten, zelfs als het over barsten in een muur gaat. Roegiers (1885: 27) schrijft <beste>
en ook Dierickx ([s.d.]: 37) vermeldt enkel die variant. Verdonkering van de Wgm.
en vóór een gedekte r tot een o-achtige vocaal komt wel voor in Oost-Vlaanderen bij
bijvoorbeeld arm en warm (zie Kaart II.1), maar niet bij barsten. Toch is volgens mij
bovengenoemde -realisatie onder invloed van de Oost-Vlaamse tendens tot
44
verdonkering vóór r + (labiale/velaire) consonant tot stand gekomen, terwijl de -
realisatie eerder Brabants aandoet.
Bij paard en staart is zo goed als algemeen rekking of diftongering doorgevoerd.
Meestal heeft de rekking een lange opgeleverd. In Oost-Vlaanderen vertoont
hij vaak een naslag (). Half-open, lange is hoofdzakelijk Brabants en
Limburgs (FAND I: 122).
In het Dendermonds wordt ook hier de r bewaard. Verder is er zowel rekking
opgetreden als een naslag in de vorm van een korte sjwa toegevoegd: en
. Roegiers (1885: 8, 6) vermeldt bij staart echter <steert>, terwijl hij bij
paard <paerd>25
noteert.
Vóór r + labiaal/velair (scherp, berg, sterven)
Vóór r + p, f, v, k, of m ondergaat de klinker nogal wat wijzigingen. In het
Waasland en in de Denderstreek is de vocaal vrij open en gerekt. De rest van Oost-
Vlaanderen heeft over het algemeen een geslotener en licht gediftongeerde -
vocaal (Taeldeman: 1979: 53).
Bovengenoemde woorden worden in het Dendermonds inderdaad met gerekte, half-
open vocaal uitgesproken. Toch krijgen ze ook een diftongerende naslag, zoals in het
Oost-Vlaams: , opnieuw zoals bij arm, warm, merg en zwerm. Andermaal
bewaarde elke informant de r.
3.3. Lexicale variatie
Hart
Dit woord heeft in het Dendermonds twee meervoudsvormen: een regelmatige en een
onregelmatige. Als men spreekt over harten uit een kaartspel, wordt de onregelmatige
25
“ae heeft de klank van ‟t fr. aî of è in maître, père” (Roegiers: 1885: 3)
45
meervoudsvorm gebruikt: . De vocaal wordt dus een diftong met als
eerste element een gerekte, half-open, palatale vocaal en als tweede een korte sjwa. In
de andere betekenissen van het woord blijft de vocaal uit de ongelede vorm bewaard:
.
4. De West-Germaanse in gesloten syllabe
De Wgm. in gesloten lettergreep wordt in het Nederlands als een half-gesloten korte
gerealiseerd. De realisatie in de dialecten wijkt daar in de regel niet veel van af.
46
In twee dialectgroepen zijn er echter opvallende verschillen. In het Vlaams is, net als bij
de representanten van de Wgm. en umgelautete , ook de realisatie van de i
opvallend open (). Binnen dit gebied heeft de vocaal in het Oost-Vlaamse areaal
zonder kwantiteitscorrelatie een naslag . Het tweede gebied met een afwijking
vormt een deel van het Brabants, vooral het zuidwesten en de Denderstreek, waar de i
zeer gesloten, als , wordt uitgesproken (FAND I: 131 en Taeldeman: 1979: 55-
56). Op Kaart II.2 staat de verwijding van de Wgm. geïllustreerd. Globaal beschouwd
neemt de sluitingsgraad af van oost naar west.
Kaart II.2. De verwijding van de Wgm.
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór obstruent (wit, dik, smid, vis, nicht, liggen, schip, rib, lip)
Volgens de kaarten van de FAND (I: 133, 135, 137, 139, 141, 143) behoort de
Denderstreek tot het deel van het Brabants waar de Wgm. zeer gesloten wordt
uitgesproken. Dit klopt grotendeels met de resultaten van de enquête. De vocaal in wit,
dik, vis, nicht, schip en liggen is inderdaad een zeer gesloten, gespreide en palatale
. Deze realisatie wordt door de RND (zin 5) bevestigd voor schip.
De klinkers in de andere woorden zijn echter niet zo vanzelfsprekend. In het AN werd
de (ook de umlauts- uit Wgm. met umlautfactor) een vóór een gedekte
47
nasaal of vóór l. Voorbeelden daarvan zijn verminken (< Latijnse mancus), schil (Got.
skalja) en gillen (Mnl. ghellen). Afgezien van de woorden waarin de wisseling reeds op
het Oudwestgermaans teruggaat, komt in het Middelnederlands door dialectische
invloeden die wisseling algemeen voor. Tegenover de Vlaamse staat de
Brabantse, Limburgse en noordelijke (Schönfeld & Van Loey: 1970: 43, 93).
Deze oorspronkelijke verdeling bestaat deels nog in de dialecten.
Voor smid bijvoorbeeld bestonden in het Middelnederlands twee varianten naast elkaar:
smet en smit. Frans-, West- en Oost-Vlaanderen vertonen hier een open -
vocalisme, terwijl het Zuid-Brabants beschikt over een half-open of en
het de westelijke helft van de provincie Antwerpen heeft (FAND I: 136).
Roegiers (1885: 6) schreef in zijn Dendermondse dialect nog <smed>. De informanten
gebruikten echter een gesloten . Dit betekent dat het Mnl. smet toen nog in het
Dendermonds aanwezig was, maar nu waarschijnlijk onder invloed van het AN
verdwenen is.
In lip en rib daarentegen realiseerden de informanten wel een half-open , wat
bewijst dat dit verschijnsel wel op de terugweg is, maar nog niet volledig is verdwenen.
Vóór nasaal of l (beginnen, slim, krimpen, winter, blind, vinger, wild)
In al deze woorden, uitgezonderd krimpen, heb ik bij de informanten steeds een gesloten
waargenomen, zonder rekking of nasalering van de vocaal. De nasaal bleef steeds
bewaard en werd zelfs gemouilleerd in winter, blind en wild. Die resultaten komen
overeen met de kaarten van de FAND (I: 145-155) voor Dendermonde en de
Denderstreek. Krimpen daarentegen werd steeds met half-gesloten gerealiseerd.
De Wgm. in gesloten syllabe in een substantief of werkwoord kan blijkbaar als
gerealiseerd worden als die Wgm. in de buurt staat van een nasaal of liquida
die niet gemouilleerd wordt: krimpen, smid, lip en rib.
48
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen kan
ondergaan
Vóór r + dentaal of velair (kers, kerk)
Wgm. vóór r + consonant werd in het Algemeen Nederlands geopend tot
(FAND I: 156). Bovendien is de r vóór tautomorfematische s/z uitgevallen in
Vlaanderen, Zeeland, Brabant (behalve het noorden van Antwerpen) en het zuidwesten
van Belgisch- en het zuiden van Nederlands-Limburg (De Schutter & Taeldeman: 1994:
89). De r heeft zowel in het zuiden als in het noordoosten zijn sporen nagelaten in de
rekking van de vocaal. In het zuidelijke Brabants is de realisatie vaak open als gevolg
van de werking van de gedeleerde r (FAND I:156).
Ook in het Dendermondse dialect is de r in kers weggevallen. De vocaal werd er echter
noch gerekt, noch geopend en bleef dus een korte, palatale, half-open 26.
Of de r al dan niet gedeleerd werd na r-metathesis lijkt in het Dendermonds invloed te
hebben uitgeoefend op de vocaal: open -vocalisme in (= kar),
(= zwart) en (= hart)27
, tegenover half-open -vocalisme in
(= gras)28
, (= barsten)29
en (= kers).
De vocaal in kerk gedraagt zich zoals de Wgm. en + + labiale/velaire
consonant: .
4.3. Lexicale variatie
Licht
In het Dendermondse dialect wordt de homonymie gedeeltelijk opgelost. In de
betekenis van “natuurverschijnsel dat de voorwerpen zichtbaar maakt, hetzij afkomstig
van de zon of een ander hemellichaam, hetzij van een brandend voorwerp; lamp” en in
26
Mijn resultaat komt op dit vlak niet overeen met dat van de FAND (I: 157), die bij Dendermonde wel
een open weergeeft. 27
Zie 3.2. 28
Zie 1.3. 29
Zie 3.2.
49
de betekenis van “helder, goed verlicht” blijft de vocaal in het Dendermonds een
gesloten . In de andere betekenis, namelijk “weinig gewicht hebben, met geringe
uitwerking, weinig moeite en inspanning vragend” wordt dit woord in het Dendermonds
echter als uitgesproken. In het Dendermondse dialect wordt de homonymie
dus gedeeltelijk opgelost.
De verklaring voor het uitspraakverschil is opnieuw in de etymologie van het woord te
vinden. Volgens De Vries & De Tollenaere (1992: 227) had licht in die laatste betekenis
een lange vocaal die door de uitval van een nasaal was ontstaan: *lita- < *leta-
, terwijl licht in de eerste betekenis afkomstig is van *leu(-ta)-. Volgens Schönfeld
(1970: 29) vond daarna vóór de zware consonantverbinding ch/f + t vocaalverkorting
plaats bij licht in de betekenis van „niet zwaar‟ met Oergermaanse ī en bij licht in de
betekenis van „niet donker‟ met Oergermaanse eu.
In 1.1. en 1.5. werd al een gelijkaardige ontwikkeling beschreven bij bracht en zacht,
namelijk de Oergermaanse combinatie van + nasaal + -/, waarbij de vocaal
eerst genasaleerd en gerekt werd tot . Vervolgens viel die nasale en gerekte
uitspraak weg, wat in de westelijke dialecten gepaard ging met sterke velarisering:
evolueerde dus tot . Het is niet ondenkbaar dat *lita- of
*leta- een soortgelijke ontwikkeling tot heeft gekend, waarvoor bij
*leu(-ta)- de nasaal ontbrak, en opnieuw via een oude landinwaartse expansie in het
Brabantse taalgebied en dus ook in Dendermonde is terechtgekomen.
Blind
In Oost-Vlaanderen is het gebied met een centrerende diftong bij blind wezenlijk
kleiner dan bij de andere realisaties van de Wgm. voor een nasaal of l: het beperkt
zich nagenoeg tot het zuidwesten van de provincie. Voor de rest heeft die nu zoals
West-Vlaanderen open of, in het zuidoosten, half-open die zich zelfs tot
in het Pajottenland voortzet. Dit alles vormt een argument om voor het zuidwesten
historisch e-vocalisme aan te zetten, wat overeenkomt met het Mnl. (Vlaamse) blent.
(FAND I: 150).
50
In de niet-verbogen vorm van het adjectief vertoont blind in het Dendermonds een
gesloten . Dit verandert echter wanneer het verbogen of zelfstandig gebruikt
wordt. Ook de palatalisering van de eindconsonant valt dan weg, zoals in Tabel II.3 te
zien is:
Algemeen Nederlands Dendermonds
blind
(een) blinde
(twee) blinde (mensen)
Tabel II.3. De verbuiging van blind in het Dendermondse dialect
Opnieuw zijn dus zowel de Brabantse als de Vlaamse vorm met enige betekenisvariatie
aanwezig in het Dendermonds. Bovenstaand onderscheid wordt ook door Roegiers
(1885: 22) bevestigd.
51
5. De West-Germaanse in gesloten syllabe
5.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (pot, stok, kloppen,
grof, dochter)
In de hedendaagse Nederlandse dialecten is de Wgm. in gesloten lettergreep
prototypisch gerepresenteerd door een korte, half-open à half-gesloten, velaire -
achtige vocaal. Gemiddeld is deze vocaal nauwelijks van lengte of kleur veranderd. Die
typerealisaties treffen we vooral vóór een of meer obstruenten aan (FAND I: 161).
Op de kaartbeelden van pot, kloppen, grof en dochter (FAND I: 163-169) valt inderdaad
op dat enkel Oost-Vlaanderen een ietwat geslotener uitspraak dan de AN-realisatie
heeft. De hele Denderstreek en dus ook Dendermonde hoort volgens de kaarten in
kwestie bij dat Oost-Vlaamse gebied met . Dit is enigszins vreemd, aangezien de
Denderstreek tot hiertoe meestal aansloot bij de Brabantse tendensen. De RND (zin 56)
noteert voor het Dendermonds bij potten zelfs een nog meer gesloten als
hoofdvocaal. Bij de informanten heb ik echter geen half-gesloten realisaties
waargenomen. Het Dendermonds volgt hier de typerealisatie , zoals in het AN.
5.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen kan
ondergaan (hol, volk)
Voor (gedekte) l kunnen er vooral sterke rekkingsverschijnselen en zelfs diftongeringen
voorkomen, meestal door vocalisering van de l (FAND I: 161, 170).
Vóór al dan niet gedekte l ondergaat de Wgm. in het Dendermonds echter geen van
beide. De informanten realiseerden ook hier steeds een half-open ( ), die soms
een lichte velaire invloed van de l onderging. De FAND (I: 172) verklaart het uitblijven
van l-vocalisering en bijgevolg ook vocaalrekking bij volk in de centrale gebieden door
52
een vroege sjwa-insertie (svarabhaktivocaal) tussen l en een niet-coronale consonant
(hier: voll). Nochtans is die svarabhaktivocaal in deze context niet aanwezig in het
Dendermonds, wat bevestigd wordt door Roegiers (1885: 48).
5.3. Posities met (ook) sterke kwalitatieve variatie in de realisatie van oude : vóór
gedekte r
Sterke kwalitatieve verkleuringen zijn bijna uitsluitend beperkt tot de positie voor r +
consonant. De kwaliteitsverandering die zich hier bij uitstek voordoet is palatalisatie
van tot een -achtige vocaal. Vóór r + alveolaire consonant kan de Wgm.
net als de Wgm. ook vroeg gerekt zijn en daarna nog allerlei secundaire
veranderingen ondergaan hebben (FAND I: 161-174).
Vóór r + coronale consonant (sport, poort, koord, woord)
Woorden met ongerekte Wgm. + r + coronale consonant zoals sport30
krijgen in het
Dendermonds een palatale , zoals in het grootste deel van Oost-Vlaanderen,
Vlaams-Brabant, Antwerpen en enkele zuidelijke grensplaatsen van Noord-Brabant
(FAND I: 174).
Wanneer de Wgm. in dezelfde fonetische context wel werd gerekt, gaf dat
uiteenlopende resultaten:
Centrerende diftongen zijn vooral te situeren in de Westhoek, Zuid-Brabant en
het zuiden van Limburg. Het geslotener ( )-type domineert in West-
Vlaanderen, de provincie Antwerpen, de Wase linkeroever van de Schelde en het
zuidoosten van Limburg. De gepalataliseerde ( )- of -
realisatie is typisch voor Brussel en het Pajottenland en ongeveer heel Oost-
Vlaanderen (FAND I: 174).
Het Dendermonds deelt in poort en koord de -realisatie met het merendeel van
de Oost-Vlaamse dialecten en het Brussels. Meer uitleg over deze diftong volgt in
hoofdstuk IV.9.
30
De sport van een ladder. Het leenwoord in de betekenis van het Engelse sports is te jong om in deze
studie opgenomen te worden.
53
Woord heeft daarentegen in het zuiden een heel ander kaartbeeld (FAND I: 174): “de oo
van woord is daar meestal in het spoor van de „zachtlange‟, eerder monoftongische oo
gebleven”. Ook in het Dendermonds is de vocaal hier zachtlang gebleven, maar is wel
gediftongeerd tot .
Vóór r + niet coronale consonant (zorgen, dorp)
In het zuiden zijn er volgens de FAND (I: 176) duidelijk een aantal
palataliseringshaarden met een of -achtige uitspraak: de Brabantse met
expansie naar Limburg en Oost-Vlaanderen is veruit de grootste. Vanuit die
gepalataliseerde basisvorm konden er zich nog twee secundaire veranderingen voordoen
(FAND I: 176):
1) ontwikkeling van een centrerende diftong in het Oost-Vlaamse gebied zonder
kwantiteitscorrelatie;
2) ontronding van ( ) tot een gespreide in de klassieke zuidelijke
ontrondingsgebieden.
Daarbij dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen occasionele en
systematische ontronding (Taeldeman: 1994: 154). Occasioneel zijn de ontrondingen
die zich binnen een bepaalde historische categorie slechts bij een beperkt aantal lexicaal
geconditioneerde gevallen voordoen. Een voorbeeld hiervan zijn de woorden met Wgm.
met umlautfactor in gesloten syllabe31
. Sommige daarvan vertonen umlautontronding
in een aantal westelijke “ingveoonse” dialecten. Het verspreidingsgebied verschilt er
van woord tot woord: het zijn relicten die dateren uit de 12de
à 14de
eeuwse Vlaams-
Ingveoonse expansie32
. Stuk, put, dun en brug zijn woorden waarvan de ontronde
variant met /-vocalisme een relictachtig bestaan leiden in een aantal zuidwestelijke
dialecten en sommige Hollandse plaatsen.
Systematische ontrondingen manifesteren zich daarentegen in principe bij alle lexemen
met een bepaald historisch vocalisme (bv. de Wgm. vóór r + niet coronale
consonant). In zijn meest extreme vorm kan ontronding alle historisch geronde
31
Zie hoofdstuk 6.4. 32
Zie hoofdstuk I.1.
54
voorvocalen systematisch in gespreide equivalenten omzetten (Taeldeman: 1994: 154).
Op Kaart II.3 staan de gebieden aangeduid waar nog systematische ontronding
voorkomt.
Kaart II.3. De ontrondingsgebieden in Zuid-Nederland
Goossens, Inleiding tot de Nederlandse dialectologie (1972)
Dendermonde blijkt nog net tot het ontrondingsgebied in de Denderstreek te behoren.
De Wgm. vóór r + niet coronale consonant wordt in het Dendermonds dan ook
systematisch ontrond: en zijn er de realisaties van zorgen en
dorp.
5.4. Oude + *l + d/t (goud, stout, hout)
De bontste waaier van vocaalschakeringen is te vinden in woorden waar Wgm. vóór
oude (intussen meestal gedeleerde) *l + d/t staat. Net zoals bij de Wgm. + *l + d/t is
de Wgm. + *l + d/t in het Algemeen Nederlands tot versmolten. De
oorzaak hiervan is opnieuw de vocalisatie van de *l (zie ook 1.4). In de Nederlandse
dialecten is de oude combinatie + *l vóór t/d aan heel heterogene ontwikkelingen
onderhevig geweest, naargelang van wat er met de l gebeurde (FAND I: 180):
55
1) net als bij Wgm. + *l voor d/t bleef l tussen Wgm. en d/t bewaard in een
groot noordoostelijk gebied;
2) in het gebied waar *l gevocaliseerd is, varieert de realisatie van oude voor d/t
enorm, wellicht op de eerste plaats afhankelijk van het timbre van de *l (helder
of donker), het daarmee samenhangende timbre van de oude en in een groot
deel van Oost-Vlaanderen ook de aard van de slotobstruent (t of d).
De mogelijke vocalen voor de Brabantse en Oost-Vlaamse dialecten zijn opnieuw: -
achtige, -achtige en gepalataliseerde, -achtige diftongen of daaruit geëvolueerde
monoftongen (FAND I: 180-181).
In het Dendermondse dialect is er bij de Wgm. in bovengenoemde fonetische context
geen positionele opsplitsing die samenhangt met de tegenstelling -t >< -d, terwijl die er
bij de Wgm. wel was33
. De Wgm. in goud, stout en hout evolueerde steeds tot
dezelfde lichte diftong als bij de Wgm. + *l + t, namelijk . Ook hier kon
de oorspronkelijke vóór w staan, aangezien d evolueerde tot w, waarna die w
intervocalisch kon wegvallen. Hier heeft dat echter geen invloed gehad op de
voorafgaande vocaal: (ne) (ring).
33
Zie 1.4.
56
6. De West-Germaanse in gesloten syllabe
6.0. Opmerking
Net als bij de Wgm. is hier een onderscheid mogelijk tussen de oude met en
zonder umlautfactor. Over deze opsplitsing bestaat echter nog steeds een controverse.
De FAND (I:189) beschrijft die controverse als volgt: de discussie gaat over umlaut en
palatalisering in de Nederlandse dialecten, waarbij Goossens, Taeldeman en Buccini de
antagonisten zijn. Volgens de “traditionelere” visie op umlaut en palatalisering in de
Nederlanden dient een essentieel onderscheid gemaakt te worden tussen een westelijk
gebied, waar de i-umlaut enkel op de historisch korte vocalen ingewerkt heeft (d.w.z.
Wgm. en Wgm. ), en een oostelijk gebied waar de i-umlaut ook op de historisch
lange vocalen en diftongen (bv. Wgm. , , en ) geopereerd heeft en waar
die i-umlaut bovendien een morfo(no)logische functie had (bv. enk. zak/mv. zäk).
De huidige visies op umlaut en palatalisering bij de Wgm. zijn als volgt samen te
vatten:
Goossens en Buccini menen dat de oostelijke dialecten primaire umlaut hebben gekend
op de Wgm. zonder umlautremmende elementen en secundaire umlaut op de andere
vocalen waar een umlautfactor op volgde en op de Wgm. met umlautremmende
elementen. Goossens schrijft de palatale representanten van de Wgm. in de oostelijke
dialecten dus toe aan secundaire umlaut. De palatale representanten van de Wgm. in
de westelijke dialecten (bv. (= zon) en (= wol)) zijn volgens hem
het gevolg van een niet door een umlautfactor geconditioneerde palataliseringstendens,
aangezien die dialecten geen secundaire umlaut hebben gekend.
57
Taeldeman meent daarentegen dat wanneer de Wgm. gevolgd werd door een i-
umlautfactor in de ongemarkeerde vorm van het paradigma (bv. de nominatief van het
substantief of de infinitief van het werkwoord), dan viel die net als bij de Wgm.
binnen het bereik van de primaire umlaut. Kwam die i-umlautfactor enkel in sommige
morfologisch gemarkeerde (bij)vormen voor (bv. de genitief of datief van het
zelfstandig naamwoord), dan pas spreekt hij over secundaire umlaut, die ook volgens
hem enkel in de oostelijkere dialecten aantoonbaar gewerkt heeft. Hij is het wel eens
met Goossens dat de palatale representanten van de Wgm. in de westelijke dialecten
het gevolg zijn van een niet door een umlautfactor geconditioneerde
palataliseringstendens.
Voor beide visies blijven echter drie westelijke verschijnselen problematisch:
(1) de talrijke, vaak heel ruim verspreide palatalisaties van het /-type
zonder dat er een umlautfactor in het geding kon zijn (bv. (= zon)
en (= wol));
(2) De lexicaal en geografisch sterk versnipperde -relicten in woorden waar op
Wgm. onmiskenbaar een umlautfactor volgde (bv. (= mug) en
(= schudden));
(3) De ontronde /-vocalen in verscheidene woorden met Wgm. +
umlautfactor (bv. / (= put)).
Dat laatste problematisch verschijnsel is ook van belang voor het Dendermondse
dialect. Uit de analyse van de Wgm. met umlautfactor zal immers blijken dat bij
de Wgm. met umlautfactor ook in het Dendermonds ontronding voorkomt.
Daarom is een onderscheid tussen de Wgm. met en zonder umlautfactor toch van
belang voor de volgende uiteenzetting. Bij de onderverdeling van dit hoofdstuk heb
ik dan ook grotendeels de FAND (I: 189-190) gevolgd, zodat ik eveneens geen kleur
hoefde te bekennen in bovenstaande controverse. De Wgm. met en zonder
58
umlautfactor werden dus beide in dit hoofdstuk ondergebracht. Verder werd de
indeling gemaakt op grond van de aard van het vocalisme in de niet-westelijke
(d.w.z. niet-Vlaamse + niet-Zeeuwse + niet-Hollandse) dialecten.
6.1. De West-Germaanse zonder umlautfactor (niet vóór r)
De westelijke dialecten (Vlaamse + Zeeuwse + Hollandse) vertonen hier een lexicaal
niet bepaald voorspelbare afwisseling van (korte) palataal-geronde en velaire vocalen
met een intermediaire openingsgraad. De niet-westelijke dialecten hebben normaal
velair vocalisme dat qua openingsgraad kan variëren van gesloten tot half-open (FAND
I: 190).
Vóór obstruent(encluster) (schot, schudde(re)n, mossel, bobbel, pop, op, bok,
slok, klok34
, bos, lucht)
Vóór -t/d en vóór enkelvoudige -s komt de Wgm. zonder umlautfactor heel zelden
voor, aangezien de Oergermaanse al zeer vroeg door a-umlaut tot is geworden
(FAND I: 190).
Bovenstaande observatie geldt ook voor het Dendermonds: vóór -t/d of enkelvoudige -s
in bijvoorbeeld schot, schudde(re)n, bos en mossel evolueerde de Wgm. tot de korte,
velaire .
Opmerkelijk is volgens de FAND (I: 192) het gesloten, wellicht relictmatige (
)-vocalisme in Vlaams-Brabant en de Denderstreek met een noordwestelijke uitloper
naar Antwerpen en een oostelijke uitloper in Zuid-Limburg. Ook in het Dendermonds
34
In de betekenis van “hen”.
59
werd de oude - vocaal bewaard in de volgende woorden: en ,
respectievelijk bobbel en pop. Dat is volgens de resultaten van mijn enquête ook het
geval bij slok en klok, hoewel de FAND (I: 199) voor het eerste bij Dendermonde de
(typisch Oost-Vlaamse) noteert35
. Mijn resultaten worden echter bevestigd door
Roegiers (1885: 5, 19) en Dierickx ([s.d.]: 143, 169 en 91), die met <poep>, <sloek> en
<kloek> duidelijk een -achtige klank beschrijven. Vangassen (1963: 151) geeft
o.a. volgende voorbeelden van -woorden in het Dendermonds: bluts, bult, hutsepot,
klomp, pop, pols, slokker, enz. Uit zijn analyse van Dendermondse stadsrekeningen uit
de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw blijkt dat toen een grotere
verspreiding had: groefs steens, van voren toet achter en den joexten broeder36
.
Volgens de FAND (I: 192) is het voorkomen van de zuidelijke centrale ( )
beperkt tot de positie vóór een niet-alveolaire consonant (-p, -b, -f, -v, -m, -k, -g) of
consonantencluster (-mp en -k). Bij op en bok daarentegen sluit de Denderstreek niet
(meer) aan bij het zuidelijk-centrale gebied met ( )-vocalisme. In het huidige
Dendermondse dialect worden die twee woorden met een half-open, velaire
gerealiseerd. Lucht kent dan weer wel ( )-vocalisme in een deel van de
Denderstreek (bv. Denderleeuw), maar niet in Dendermonde: en ook
<locht> bij Roegiers (1885: 8) en Dierickx ([s.d.]: 109). Door de a-umlaut van
Oergermaanse tot valt de vocaal van lucht en licht (in de tweede betekenis: zie
4.3.) in het Dendermondse dialect dus samen.
Vóór l of nasaal (+ consonant) (wol, wolf, zon, zondag, donder, hond, ons)
Net als in mossel, bos en zon is hier elk spoor van een zuidelijk-centraal vocalisme met
gesloten ( ) afwezig. De oostelijke helft van Oost-Vlaanderen, het Waasland en
de Denderstreek vormen hier opnieuw een gebied met -vocalisme. Bij zon werd
35
Voor klok werd in de FAND (I:198) geen kaart opgenomen. 36
Respectievelijk “grove stenen”, “van voor tot achter” en “de jongste broer”.
60
door de FAND (I: 209) in een klein gebied in de Denderstreek ( ) geattesteerd.
Die realisatie komt niet voor in het Dendermonds. Bovenstaande woorden werden door
de informanten steeds met half-open als hoofdvocaal gerealiseerd.
Vóór labiale nasaal + (oorspronkelijk) labiale obstruent (krom, pomp, lomp)
In krom zijn twee condities vervuld op grond waarvan (vooral) in de zuidelijker
dialecten gemiddeld een geslotener vocalisme te verwachten is (FAND I: 218):
1) Wgm. staat vóór een niet-coronale consonant;
2) Wgm. staat vóór een aanvankelijk gedekte nasaal (-m uit *-mb).
Die verwachting wordt volgens de FAND (I: 218) ingelost in o.a. een zuidelijk-
centraal/Zuid-Brabants gebied, met in de westelijke periferie van dat gebied een niet
door een umlautfactor geconditioneerde palataliseringstendens tot / en
zelfs ontronding tot in het Aalsterse ontrondingsgebied. Hoewel het
Dendermonds tot dit ontrondingsgebied behoort (zie Kaart II.3), neemt het hier geen
deel aan bovengenoemde palataliseringstendens, noch aan de Aalsterse ontronding. Het
behoudt ook hier -vocalisme.
De Wgm. zonder umlautfactor vóór bewaard gebleven -mp-cluster kent alweer een
gesloten openingsgraad in een zuidelijk-centraal Zuid-Brabants gebied. Volgens de
kaart van pomp (FAND I: 221) behoort het Dendermonds niet tot dat gebied. De
resultaten van mijn enquête wijzen echter uit dat Dendermonde bij andere woorden
zoals lomp wel een gesloten heeft, wat door Taeldeman (1979: 59) wordt
bevestigd: “aan de zuidoostrand van OV komt deze overgang (-omp -oemp)
sporadisch voor (bv. Dendermonds kloemp naast pomp).”
Vóór velaire nasaal + (oorspronkelijk) velaire obstruent (tong)
Vóór - uit -* krijgt de Wgm. zonder umlautfactor opnieuw bovenstaande
gesloten openingsgraad in Zuid-Brabant, maar niet in Dendermonde, waar opnieuw de
typerealisatie heerst.
61
Met de gegevens van hond, klomp en tong kan, naar analogie met de FAND (I: 222), in
een Tabel (II.4) het voorkomen van ( ) voor vanouds gedekte nasalen worden
weergegeven in Dendermonde, de Denderstreek en Zuid-Brabant. De symbolen + en -
staan respectievelijk voor het al dan niet voorkomen van ( ). De tendens tot
veralgemening van kort ( )-vocalisme blijkt hier even sterk (of zwak) in
Dendermonde als in de rest van de Denderstreek, maar zeker niet zo sterk als in Zuid-
Brabant.
Dendermonde Denderstreek Zuid-Brabant
Alveolaire nasaal +
consonant - - -
Labiale nasaal +
consonant + + +
Velaire nasaal +
consonant - - +
Tabel II.4. De verspreiding van ( ) voor vanouds gedekte nasalen
6.2. Oude + *l + d (schouder, kouter 37
)
Uiteraard valt ook hier opnieuw de *l weg in het Dendermonds. Net als bij de Wgm.
en + *l + d/t krijgt de Wgm. in deze fonetische context diverse vocaaltimbres in de
gebieden waar de *l is weggevallen.
In het Dendermonds is zowel -d- als de daaruit ontstane -w- ook hier weggevallen. Bij
de Wgm. geldt opnieuw de regel uit 1.4. : vóór *l + d is de vocaal geëvolueerd tot
een lange, mediale . Roegiers (1885: 3) noteert echter bij dit woord <scha-ër>.
De sjwa uit een vroeger stadium (schawr) was blijkbaar toen nog niet geheel
37
In de betekenis van “ploegmes”.
62
weggevallen, wat in het huidige Dendermonds wel het geval is: . Vóór *l
+ t is de Wgm. echter opnieuw tot geëvolueerd.
In Tabel II.5 staan de Dendermondse variaties van zowel de Wgm. , de Wgm. als
de Wgm. + *l + d/t ter vergelijking getranscribeerd. Vóór *l + d is vreemd genoeg
enkel de Wgm. niet tot geëvolueerd, terwijl vóór *l + t zowel de Wgm.
als de Wgm. en tot zijn ontwikkeld. De positionele opsplitsing -t > <
-d komt in het Dendermonds dus enkel bij de Wgm. en + *l + d/t voor.
+ *l + d oud koud
+ *l + t zout
+ *l + d goud
+ *l + t stout hout
+ *l + d schouder
+ *l + t kouter
Tabel II.5. De verspreiding van de vocalen bij de Wgm. + *l + d/t, de Wgm. + *l + d/t en de Wgm. + *l + d
6.3. De West-Germaanse met morfo(no)logische umlaut
Zoals ook al met de Wgm. het geval was, vertonen sommige woorden met niet-
umlautbare Wgm. in de ongelede vorm toch een morfo(no)logisch geconditioneerde
umlautalternantie in sommige flexie- en derivatiecategorieën: in de meervoudsvorming,
in de tweede en derde persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd bij sterke
werkwoorden, bij de diminutieven en andere woordvorming. In Nederlandstalig België
63
ligt de grens tussen palatale en velaire vocalen grosso modo tussen de Brabantse
dialecten en het Limburgs (FAND I: 226).
Meervoudsvorming (mosselen, poppen, wolven, honden, tongen)
In het Dendermonds is bij de meervoudsvorming van woorden met Wgm. geen
secundaire umlaut operationeel geweest. Mosselen, wolven, honden en tongen bewaren
hun velaire uit het enkelvoud en ook poppen behoudt het wellicht relictmatige
-vocalisme.
Diminutiefvorming (bosje, popje, pompje, hondje)
De diminueringsumlaut is het regelmatigst geconditioneerd en geografisch het ruimst
verspreid (FAND I: 226). Toch reikt de secundaire umlaut opnieuw niet tot in
Dendermonde. Het -vocalisme van de ongelede vorm wordt ook hier bewaard in
bijvoorbeeld bosje, pompje en hondje en ook de blijft behouden in de diminutieve
vorm van pop.
De derde persoon enkelvoud van de onvoltooid tegenwoordige tijd (hij komt, hij
schudt)
Het werkwoord komen verandert van categorie in de derde persoon enkelvoud van de
onvoltooid tegenwoordige tijd. De infinitief heeft namelijk de Wgm. in open syllabe
(FAND II: 76), terwijl (hij) komt onder de Wgm. met morfo(no)logische umlaut valt
(FAND I: 230).
Ook hier verandert er in het Dendermonds niets aan het vocaaltimbre wanneer
bovenstaande werkwoorden worden vervoegd in de onvoltooid tegenwoordige tijd.
6.4. De West-Germaanse met umlautfactor in gesloten syllabe (niet vóór r)
Vanuit de “traditionele” umlautvisie (zie 6.0.) verwacht de FAND (I: 234) in deze
fonetische context voornamelijk geronde palatale vocalen (zoals in het Algemeen
Nederlands), behalve in de traditionele ontrondingsgebieden.
64
Vóór obstruent(encluster) (put, mus, knuppel, schop, stuk, kruk, brug, rug,
vrucht, koster)
In de „klassieke‟ ontrondingsgebieden (Centraal-Limburg, Leuven, een Zuiderkemps
gebiedje, Boom, een gebiedje in de Denderstreek met Aalst en Ninove, Maldegem +
directe omgeving) wordt de palatale vocaal in deze woorden ontrond en meer gesloten
(FAND I: 234).
Zoals al bleek uit Kaart II.3 behoort Dendermonde nog net tot het ontrondingsgebied in
de Denderstreek. Vangassen (1963: 152) meent dat de Wgm. in de Denderstreek eerst
is geëvolueerd tot en daarna ontrond tot .
Roegiers (1885: 7, 5, 8, 11, 9) ontrondt nog zeer systematisch. Woorden als put, mus,
schop, stuk, kruk, brug, rug en vrucht noteert hij telkens met <i>. De FAND (I: 235-
247) geeft ontronding weer bij alle woorden, uitgezonderd koster, en ook de RND (zin
13, 101 en 106) attesteert een gesloten in put, knuppel, stuk en brug. In het
huidige Dendermondse dialect is ontronding echter op de terugweg, aangezien
enkel nog werd gerealiseerd bij put, stuk, kruk, rug en brug. De informanten ontrondden
tijdens de enquête bij mus en knuppel minder frequent tot zelfs zeer zelden bij vrucht en
gebruiken in de plaats daarvan een vrij gesloten, palatale . Volgens Taeldeman
(1994: 154) is dit fenomeen in alle ontrondingsgebieden al een hele tijd op de terugweg:
In de afbouwfase gelden ontronde vormen steeds meer als de „platte‟ varianten
van de geronde equivalenten en ze raken steeds meer geassocieerd met de
laagste sociale klasse. Zo‟n stigmatisering moet zich ook al in het 17de
-eeuwse
Holland gemanifesteerd hebben, want anders waren sommige „ingweoonse‟
ontrondingen zoals stik (= stuk), brig/breg (= brug) en pit/pet (= put)
ongetwijfeld tot het AN doorgedrongen.
Goossens (1992: 40) deelt zijn mening en meent dat de stad Antwerpen, die geen
ontronding kent, door zijn (nog steeds) stijgende dynamiek de in oorsprong Brusselse
ontronding alsmaar meer terugdringt.
Schop in de betekenis van „werktuig‟ zoals in de FAND (I: 240) werd door de
informanten meestal met korte, half-open gerealiseerd. Slechts één informant
65
sloot de vocaal tot . Schop in de betekenis van „stoot, trap‟ krijgt daarentegen wel
de gesloten, ontronde als vocaal.
Bij koster ligt Dendermonde op de grens van de secundaire umlaut: “in Vlaanderen is
het “klassieke” tracé van de secundaire-umlautgrens veel gaver bewaard (nl. de Schelde
tot Dendermonde en dan een zuidwaartse lijn in de buurt van de Dender).” (FAND I:
248). Koster kent inderdaad tot in Bornem en Londerzeel een palatale vocaal, terwijl in
het Dendermonds zonder uitzondering als hoofdvocaal werd gerealiseerd. Ook
Roegiers (1885: 3) schreef <koster>, wat betekent dat Dendermonde ook toen niet tot
het secundaire-umlautgebied behoorde.
Vóór een sonorant (dun)
De vocaal in dun wordt in de Denderstreek en ook in Dendermonde meestal opnieuw
ontrond en gesloten tot . Roegiers (1885: 22) en de RND (zin 100) bevestigen dat
resultaat.
6.5. De West-Germaanse vóór r + consonant (kort, dorst, borstel, wortel, worm)
Voor Oost-Vlaanderen is het kaartbeeld vrij verward: de Denderstreek en de hele
zuidelijke helft hebben doorgaans palataal vocalisme, maar in de noordelijke helft komt
bijna uitsluitend nog o voor. In de “klassieke” ontrondingsgebieden verschijnen een
aantal ontronde ( )-vocalen (FAND I: 256).
De Wgm. en vóór r (+ consonant) in gesloten syllabe kende in de Denderstreek
palatalisatie en ontronding. Volgens Vangassen (1964: 43) is de ontronding veel jonger
dan de palatalisatie die vanuit West-Brabant de Denderstreek binnendrong. In Brabant
dateert de palatalisatie van voor de dertiende eeuw. In bepaalde gebieden evolueerde de
geronde, palatale / tot een gespreide . Zo vond Vangassen (1964:
46) voor Brussel een (begin) vijftiende eeuwse ontronding in het woord korf: cleinen
66
kerue38
. Bewijs van palatalisatie in Dendermonde ontdekte hij in een rekening van het
Begijnhof uit het jaar 1479-80 in de woorden steenen duerpels39
. Hij vond ook een
bewijs van ontronding uit 1682 in het Rijksarchief van Dendermonde: eenen bestel40
.
Uit deze en andere bewijzen concludeert hij dat Dendermonde de palatalisatie al van in
de veertiende eeuw kent. Ontronding tot komt volgens zijn gegevens voor vanaf
de zestiende à zeventiende eeuw. Voor Dendermonde, Aalst en Ninove was de evolutie
vrijwel identiek (ontronding tot ), terwijl Geraardsbergen samen met andere
Oost-Vlaamse gemeenten tot een gemengd velair-palataal gebied ging behoren
(Vangassen: 1964: 39-43).
De informanten realiseerden inderdaad de opgevraagde woorden met half-open .
De FAND (I: 259, 261) attesteert nochtans bij dorst en borstel in Dendermonde een iets
geslotenere . De RND (zin 19 en 86) daarentegen bevestigt de resultaten van
mijn enquête door die twee woorden met te transcriberen. Vóór r lijkt de
ontronding in het Dendermonds beter stand te houden.
III. De West-Germaanse korte vocalen in open lettergreep
38
“kleine korf” 39
“stenen dorpels”; “de ue, eu en eú beantwoorden hier niet aan lange vokalen maar aan de korte palataal
of ” (Vangassen: 1964: 43) 40
“een borstel”.
67
1. De West-Germaanse zonder umlautfactor in open syllabe
De FAND (II: 1) maakt hier een onderscheid op basis van de consonant die op de Wgm.
volgt. Bevat die consonant het kenmerk [+ coronaal], dan heeft de Wgm. in de
meeste Nederlandse dialecten een andere klankkleur dan wanneer die consonant dat
kenmerk niet heeft. Dit geldt echter niet voor het Dendermonds, waardoor dit
onderscheid overbodig is.
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (laat, zaal, vader,
maken, haver, mager, zaag, kamer )
In het typebeeld springen naast het te verwachten open, mediale, -achtige vocalisme
twee belangrijke kwalitatieve alternanties in het oog: een sterke palatale, gespreide
-achtige variant en een verdonkerde, (meestal) geronde vocaal, die allerlei graden
van velarisering en sluiting vertoont. Dit velair of verdonkerd vocalisme komt vrij
algemeen voor in de Belgisch-Nederlandse dialecten (uitgezonderd het Mechelse gebied
en de noordoostelijke helft van Limburg). De sterkste sluiting (zelfs tot een -achtig
timbre) is te vinden aan de zuidrand van Oost-Vlaanderen (o.a. Ronse) en in Zuid-
Brabant (o.a. Brussel) (FAND II: 2). Volgens de kaartbeelden van bovenstaande
woorden (FAND II: 3-22) domineert velair vocalisme ook in de Denderstreek: de Oost-
Vlaamse centrerende diftong (en in mindere mate) is er sterk
vertegenwoordigd. Bovendien valt zoals in het merendeel van de Oost-Vlaamse
dialecten vooral de ontwikkeling van centrerende diftongen in de Denderstreek op.
Volgens de FAND (II: 2) lijken die zelfs een belangrijk tussenstadium naar verdere
sluiting:
↑ ↑ ↑ ↑
* → → →
68
↓ ↓
Van Loey (1979: 81) vond bewijzen voor het bovenstaande ontwikkelingsschema in het
verleden van het Brusselse dialect. In een Brusselse tekst uit 1482 trof hij de vorm te
mauckene41
aan, met een spelling die op een o-achtige klank lijkt te wijzen. Nog
duidelijker zijn de vormen van een plaatsnaam in Ukkel: vanaf 1356 Maansberg, later
Monsberg, maar vanaf de achttiende eeuw ook Moensberg (zie ook hoofdstuk I.3.).
Het Dendermondse dialect sluit zich volledig aan bij het velaire vocalisme. De FAND
(II: 3, 5, 9 en 11) noteert bij Dendermonde een half-gesloten ( ). Tijdens
de enquête heb ik bij de realisaties van bovenstaande woorden echter twee varianten
waargenomen: en . Bij bovenstaande woorden was de
sluitingsgraad echter niet afhankelijk van de volgende consonant, maar wel van de
afkomst van de informanten. Het Vestjes dialect, dat in Dendermonde als het “platst”
wordt ervaren, vertoonde overwegend , terwijl de informanten uit de andere
wijken meestal realiseerden. Eén informant, die zelf steeds
realiseerde, overdreef het gesloten vocalisme zelfs spontaan tot , wanneer ze de
woorden herhaalde van iemand van „t Vestje waarmee ze bevriend was.
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan: vóór r (sparen)
Vóór r onderging de Wgm. zonder umlautfactor in sparen velarisering en sluiting
tot
en zelfs tot in het Vestjes. De informanten uit de andere wijken
realiseerden ook hier meestal tijdens de enquête, maar in spontaan
taalgebruik sloop er ook bij hen soms de meer gesloten variant tussen. Een
volgende r lijkt hier dus sluiting te bevorderen.
41
„te maken‟
69
2. De West-Germaanse met umlautfactor in open syllabe
Zoals in hoofdstuk II.2. worden eerst gevallen van primaire en daarna van secundaire en
morfo(no)logische umlaut besproken.
2.1. Primaire umlaut
In Oost-Vlaanderen en de Denderstreek evolueerde de Wgm. met umlautfactor in
open syllabe overwegend tot de half-gesloten monoftong , terwijl het
Brabantse dialectgebied hier grotendeels de half-open realiseert (FAND II:
23-24)
Typerealisatie (ezel, lepel)
Vrijwel in heel Vlaanderen wordt zachtlange ee ongeveer zoals in het AN
uitgesproken. Alleen in de Gentse agglomeratie en in de streek van Aalst is er,
vooral bij “plat” spreken, een duidelijke afwijking in de richting van een opener èè
of zelfs een tweeklank ei. (Taeldeman: 1979: 65)
De FAND (II: 24-25) attesteert ook diftongeringen in een Zuid-Brabants gebied dat tot
in de buurt van Antwerpen reikt en zich in het oosten tot in de Zuid-Limburgse
omgeving van Sint-Truiden uitstrekt, maar in veel gevallen werd het eerste lid van de
diftong er meer geopend tot . Bij Dendermonde noteert de FAND echter steeds
de half-gesloten monoftong .
Voor het Dendermonds geldt nochtans Taeldemans bevinding: de Wgm. met
umlautfactor in open syllabe is er umgelautet, gerekt en ten slotte gediftongeerd tot
70
. Uit de bespreking van de Wgm. in open syllabe42
zal blijken dat de
bovenstaande diftong ook voorkomt bij de realisatie van de zogenaamde „zachtlange
ee‟.
Vóór r (geweer)
In het Dendermonds wordt de Wgm. met umlautfactor in open syllabe vóór r niet als
een sluitende, maar als een centrerende diftong gerealiseerd: . Het
Dendermonds neemt ook hier een tussenpositie in ten opzichte van het Brabants, dat
overwegend de monoftong kent in deze positie, en het Oost-Vlaams, dat
meestal de diftong of vertoont. De volgende r lijkt de ontwikkeling van
de gerekte vocaal tot een sluitende diftong hier te verhinderen, maar bevordert wel de
invoeging van een naslag in de vorm van een sjwa.
Vóór consonantcluster (vreemd)
Op het oosten van Limburg na treft de FAND (II: 30) overal een korte klinker aan. Hoe
deze korte vocaal is ontstaan is moeilijk uit te maken. Was de syllabe in vreemd
(< Germ. *fram) al gesloten toen de korte klinkers in open syllabe gerekt werden of is er
na een eventuele rekking secundair verkorting ten gevolge van het ontstaan van een
cluster opgetreden?
Zowel Dendermonde als de rest van de Denderstreek sluit met een half-open -
vocaal aan bij de Brabantse dialecten. In het merendeel van Oost-Vlaanderen werd deze
vocaal nog iets opener: .
2.2. Secundaire en morfo(no)logische umlaut
42
Zie hoofdstuk 3.
71
Gevallen zonder umlautalternantie (beter, eend)
Beter kent enkel in het oosten secundaire in plaats van primaire umlaut. Elders vertoont
dit woord ook umlaut, maar die is niet te onderscheiden van de primaire umlaut,
waarvoor de klankwettige voorwaarden waren vervuld (FAND II: 32).
Het Dendermondse dialect is hier zeker geen uitzondering op en vertoont hier bijgevolg
opnieuw de diftong als hoofdvocaal in beter.
Het Dendermonds kent daarentegen geen rekking in eend. Over de vocaalkleur in dit
woord schrijft de FAND (II: 34) het volgende:
Het oostelijk gebied met open vocalisme is op details na identiek met dat in
„beter‟. Het reikt iets verder naar het noorden, waar het ook het zuidwesten van
Drente omvat, en ook iets verder naar het zuidwesten, waar ook de Denderstreek
ertoe behoort. Het Zuidbrabants heeft in de regel een korte (kort gebleven of
vóór medeklinkercluster secundair verkorte) of .
De Denderstreek en ook Dendermonde vertoont inderdaad een half-open, korte
in eend: .
Gevallen met umlautalternantie (aapje, haantje, (hij) draagt, varen, (hij) vaart))
In het Dendermonds vertonen de vocalen in aapje en haantje vocaalverkorting: de
gerekte diftongen uit de ongelede vorm verliezen hun naslag en rekking in de
diminutieve vorm. Bovendien worden ze een graad opener: en .
Er treedt echter geen secundaire umlaut op.
In de derde persoon enkelvoud van de OTT van varen heeft in het Dendermondse
dialect de secundaire umlaut wel gewerkt en zich daarenboven uitgebreid naar de
infinitief: bij (hij) vaart (met umlautfactor) en varen (zonder umlautfactor) realiseerden
de informanten telkens een gediftongeerde, palatale .
Dit is echter niet het geval bij de derde persoon enkelvoud van de OTT van dragen.
Hier vertoont het Dendermonds geen palataal vocalisme, maar wel opnieuw
.
72
In het Dendermonds heeft de secundaire umlaut bij de Wgm. met umlautfactor in
open syllabe blijkbaar enkel vóór r gewerkt. In de andere gevallen behoort
Dendermonde tot het umlautloze gebied.
3. De West-Germaanse in open syllabe
In de Nederlandse dialecten bestaat er een duidelijke tegenstelling tussen het westen, dat
hetzelfde vocalisme heeft als de woorden met umlaut van de Wgm. in open syllabe
( of , met dezelfde verdeling) en het oosten, waar een meer open
vocalisme voorkomt, dat er correspondeert met dat van de secundaire umlaut (,
of ) (FAND II: 46).
3.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (week, scheel, keel,
eten)
De kaartbeelden van de FAND (II: 47-51) vertonen hier net zoals bij de typerealisatie
van de Wgm. met umlautfactor in open syllabe overwegend de half-gesloten
monoftong in Oost-Vlaanderen en de Denderstreek, terwijl het Brabantse
dialectgebied opnieuw grotendeels de half-open realiseert.
73
Zoals bij de Wgm. met umlautfactor in open syllabe bekleedt het Dendermondse
dialect hier een vrij uitzonderlijke positie. Het kent namelijk in week en eten opnieuw de
sluitende diftong 43. Ditmaal worden de resultaten van de enquête wel
deels bevestigd door de FAND (II: 51), die op de kaart van eten duidelijk
noteert voor Dendermonde. Vreemd genoeg doet hij dat niet bij week. De RND (zin 66)
geeft, net als de FAND (II: 47) op de kaart van week, de Oost-Vlaamse weer
bij de transcriptie van eten. Toch lijkt me die ene attestatie in deze context voldoende
om het bestaan van de diftong te bevestigen. Eens te meer omdat de FAND de diftong
wel attesteert bij de Wgm. in open syllabe44
, die in deze positie (in het Dendermonds)
samenvalt met de Wgm. in open lettergreep.
Scheel en keel zouden volgens de FAND (II: 48) een bijna identieke vocaalverdeling
vertonen. Tijdens mijn enquête realiseerden de informanten in beide woorden echter
verschillende vocalen. Keel kreeg de hierboven besproken als vocaal,
maar scheel in de betekenis van “scheef” werd telkens met de centrerende diftong
uitgesproken. Roegiers (1885: 21) en Dierickx ([s.d.]: 159) bevestigen dat
door scheel respectievelijk met <ae> en <èi> te spellen45
. Nu vermeldt de FAND (II:
48) wel dat een volgende l bevorderlijk kan zijn voor de ontwikkeling van een naslag,
maar dat verklaart dit verschil in uitspraak niet, aangezien beide woorden op l eindigen.
In het Dendermondse dialect krijgt scheel wel de bovenstaande diftong in een andere
betekenis van het woord, namelijk “deksel”. Het Dendermonds kent dus zowel de Oost-
Vlaamse vorm zonder secundaire umlaut als de Brabantse met secundaire umlaut, maar
met een duidelijke betekenisdifferentiatie.
3.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan: vóór -r (peer)
43
Deze diftong manifesteert zich volgens Taeldeman (1979: 65) in deze vorm enkel in de Gentse
agglomeratie en in de streek van Aalst. 44
Zie hoofdstuk 4. 45
Roegiers (1885: 3) schreef als commentaar bij <ae>: “heeft de klank van ‟t fr. aî of è in maître, père” .
Dierickx ([s.d.]: 13) noteerde bij <èi>: “zoals in het Frans de ê van bête”.
74
Een vergelijking met het kaartbeeld van geweer in hoofdstuk 2.1. levert een verregaand
parallellisme op. Blijkbaar hebben de primaire umlaut van de Wgm. met
umlautfactor in open syllabe en de Wgm. in open syllabe vóór r niet alleen in het
westen, maar ook in het grootste deel van het oosten dezelfde ontwikkeling
meegemaakt, met in dezelfde streken dezelfde tendensen tot opening of sluiting of
ontwikkeling van een naslag (FAND II: 52).
Dit geldt zeker ook voor het Dendermonds dat bij peer, zoals bij geweer, een gerekte,
palatale vocaal met naslag krijgt: .
4. De West-Germaanse in open syllabe
In het Nederlands is de Wgm. in open syllabe samengevallen met de Wgm. en
met de primaire umlaut van de Wgm. in dezelfde positie. Voor de westelijke
dialecten geldt dat eveneens, maar in een aanzienlijk deel van de oostelijke dialecten is
er enkel samenval van de Wgm. met de primaire umlaut van de Wgm. (FAND II:
55).
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (zeker, beet, pekel)
In het Dendermondse dialect vallen de realisaties van de Wgm. met umlautfactor
(ezel), de Wgm. (week, keel) en de Wgm. , alle in open syllabe, in deze positie
75
samen. Zeker, beet en pekel hebben bijgevolg eveneens als hoofdvocaal.
Ook hier wordt de diftong door de FAND (II: 56) enkel in Gent geattesteerd.
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
In hiaatpositie (sne(d)e)
Het is een bekend verschijnsel dat gesloten en half-gesloten lange klinkers zich in
hiaatpositie gemakkelijker tot sluitende diftongen ontwikkelen dan in gedekte positie.
De hiaat in dit woord is door syncope van de intervocalische d ontstaan (FAND II: 62).
Op het kaartbeeld van sne(d)e (FAND II: 63) is inderdaad te zien dat de verspreiding
van hier groter is dan bij zeker, beet of pekel. Ook in het Dendermonds viel de
intervocalische d weg en ontstond de sluitende diftong in deze positie, wat
ditmaal wel door de FAND wordt bevestigd.
Ronding (spelen, veel, zeven)
Een labiale omgeving, die eventueel versterkt is met een l, bevordert bij de gerekte,
ongeronde voorvocalen het optreden van ronding. De geronde klinker is meestal de
gelabialiseerde tegenhanger van de ongeronde klinker, in dit geval in plaats
van en in plaats van ( FAND II: 64).
Aangezien het Dendermondse dialect deel uitmaakt van het ontrondingsgebied in de
Denderstreek is hier geen sprake van ronding. De sluitende diftong , die
hier door de FAND (II: 65) enkel wordt bevestigd bij spelen, blijft dus behouden.
76
5. De West-Germaanse in open syllabe
In de hedendaagse Nederlandse dialecten is de gerekte Wgm. in een historisch open
syllabe, die traditioneel de “zachtlange oo” genoemd wordt46
, prototypisch
gerepresenteerd door een lange, half-gesloten tot half-open, sluitende of centrerende
monoftong/diftong. Er treden ook lengteverschillen op en occasioneel zelfs de
tegenstelling velair/palataal (FAND II: 67).
5.1. Vóór een coronale consonant
46
In tegenstelling tot de “scherplange oo” uit de Wgm. .
77
Net zoals bij de gerekte Wgm. 47 manifesteren zich in sommige dialecten positionele
opsplitsingen of allofoniseringen, al naargelang de volgende consonant al dan niet het
kenmerk [+ coronaal] vertoont. Een enkele keer wordt de allofonisering beheerst door
de tegenstelling occlusieve versus fricatieve volgconsonant. Soms ook ontwikkelt zich
vóór r een aparte variant (FAND II: 67).
Vóór een coronale obstruent (geschoten)
Een woord als geschoten bevat volgens de FAND (II: 68) in een groot gebied van de
Nederlandstalige dialecten een ideale representant van gerekte of “zachtlange oo” voor
een coronale obstruent. De gerealiseerde vocaal kan van gebied tot gebied variëren qua
lengte, openingsgraad en [± diftongisch]. De Oost-Vlaamse dialecten vertonen
overwegend velaire monoftongen, terwijl in de Brabantse dialecten ook een aantal
sluitende diftongen aanwezig zijn. Volgens het kaartbeeld van de FAND (II: 69) sluit de
Denderstreek volledig aan bij de Oost-Vlaamse dialecten, met als enige uitzondering het
Aalsters dat een gesloten -vocalisme vertoont. De FAND noteert dus ook voor
Dendermonde de lange, velaire monoftong .
Het Dendermondse dialect kent echter in deze positie opnieuw een sluitende diftong,
maar deze keer met een velair timbre, namelijk . Zoals hierboven vermeld
komen sluitende diftongen ook voor in een aantal Brabantse gebieden48
. Het eerste
element van de diftong wordt er echter meestal verder geopend dan in het Dendermonds
().
Vóór l (school)
De vocaal in school is in het Dendermonds opnieuw de zogenaamde “zachtlange oo”,
die ook vóór l met bovenstaande sluitende diftong wordt uitgesproken.
Vóór r (boren)
47
Zie hoofdstuk 1. 48
Namelijk in een Antwerps + Zuid-Brabants gebied.
78
In Vlaanderen evolueerde de gerekte Wgm. vóór r meestal tot een centrerende
diftong (// e.d.) die vooral in de westelijke helft (d.w.z.
het oude Graafschap Vlaanderen), de stad Antwerpen, de Kempen en het westen van
Vlaams-Brabant samengevallen is met de “scherplange oo” (< Wgm. ) vóór r
(FAND II: 70).
Uit het kaartbeeld van boren (FAND II: 71) blijkt dat de Denderstreek gedeeltelijk bij
de Oost-Vlaamse () en gedeeltelijk bij de Brabantse ()aansluit.
In het Dendermonds is de situatie als volgt: de gerekte Wgm. vóór r is
samengevallen met de Wgm. in dezelfde positie49
. Vóór r manifesteren ze beide de
centrerende diftong . Het Dendermonds heeft deze diftong dus gemeen met
het Oost-Vlaams. Dit lijkt enigszins vreemd, aangezien in het Dendermonds alle
geronde voorvocalen ontrond worden. In hoofstuk IV.9. wordt de herkomst van deze
vocaal verder uitgediept.
5.2. Vóór een niet-coronale consonant
Vóór een niet-coronale occlusief of fricatief (koken, oven)
In deze positie maken velaire sluitende diftongen vaker dan voordien deel uit van het
kaartbeeld. Tijdens de enquête kregen ook koken en oven steeds bovenstaande sluitende
diftong als hoofdvocaal, wat hier op de kaart van koken wel door de FAND
(II: 75) bevestigd wordt. In het Dendermonds bestaat geen positionele opsplitsing van
de gerekte Wgm. vóór een niet-coronale occlusief of fricatief.
Idiosyncratisch: ko(m)men
Uniek aan dit kaartbeeld is dat de lange of diftongische representanten van de
“zachtlange oo” afwisselen met een (ver)korte in zowat alle delen van het
Nederlandse taalgebied (FAND II: 76). Het Dendermonds vertoont hier net zoals het
49
Zie hoofdstuk IV. 9.2.
79
zuidwesten van Vlaams-Brabant een korte, velaire vocaal: .
Van der Meer (1927: 2) meent dat de korte realisaties zijn veroorzaakt door de oude
geminering van m na een velaire vocaal (bv. blomm (= bloem)). Uit de bespreking van
de Wgm. zonder umlautfactor in gesloten syllabe bleek al dat oude geminatie in het
Dendermonds rekking kon tegenhouden (bv. rr in kar). Het is dus aannemelijk dat de
gegemineerde m hier de rekking van de Wgm. in open lettergreep heeft voorkomen.
Roelandts (1960: 118) daarentegen verklaart kommen door regressie uit de vorm komt
van de 2de
en 3de
persoon enkelvoud van de OTT en van de imperatief. Volgens mij is
deze theorie veel minder plausibel dan de vorige, aangezien er in het Dendermonds wel
een aantal tegenvoorbeeld bestaan. Zo krijgt koken in de 2de
en 3de
persoon enkelvoud
van de OTT en in de imperatief door vocaalverkorting een korte vocaal: 50. In
de infinitief is de vocaal echter gerekt en gediftongeerd: . Ook eten
vertoont in het Dendermonds een korte vocaal () in de 2de
en 3de
persoon
enkelvoud van de OTT en in de imperatief, terwijl de infinitief met de diftong
wordt uitgesproken.
6. De West-Germaanse in open syllabe
50
Zie hoofdstuk VII, 2.
80
6.0. Opmerking
Met opzet wordt in dit hoofdstuk net zoals in de FAND (II: 81) niet meteen een
onderscheid gemaakt tussen de Wgm. met en zonder umlautfactor. De verklaring
hiervoor is opnieuw de nog niet beslechte controverse over umlaut en palatalisering in
de Nederlandse dialecten51
.
Volgens de FAND (II: 81) blijven de volgende drie westelijke verschijningsaspecten
van de Wgm. in open syllabe in de discussie problematisch:
(1) de talrijke, vaak heel ruim verspreide palatalisaties van het -type zonder dat
er een umlautfactor in het geding kón zijn (bv. (= zoon),
(= vogel), enz.);
(2) de lexicaal en geografisch sterk versnipperde -relicten in woorden waar op de
Wgm. onmiskenbaar een umlautfactor volgde (bv. (= sleutel)).
De vraag blijft hier waarom zoveel woorden met Wgm. in open syllabe in het
westen zoveel vaker palataal vocalisme vertonen;
(3) De ontronde -vocalen in verscheidene woorden met Wgm. met
umlautfactor in open syllabe (bv. (= kreupel).
Theoretisch bleef dan nog de mogelijkheid over om een tweedeling te maken op basis
van de aan- of afwezigheid van umgelautete vormen in de oostelijke(r) dialecten, maar
volgens de FAND (II: 81) reikte de “Ingveoonse” of de niet door een umlautfactor
geconditioneerde palatalisatie tot diep in de noordoostelijke dialecten en is soms voor
de oostelijke dialecten een i-umlautfactor aanwijsbaar die in het westen wellicht altijd
ontbrak (bv. Limburgs (= over), enz.).
In het licht van zoveel onopgeloste en mogelijk onoplosbare aspecten heeft de FAND
(II: 81) de representatie van Wgm. in de Nederlandse dialecten buiten de
51
Zie hoofdstuk II.6.0. over de Wgm. in gesloten syllabe
81
umlautcontroverse willen houden en daar sluit ik mij opnieuw volledig bij aan.
Uiteindelijk heeft de FAND (en ik dus ook) afgezien van elke subcategoriering.
6.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (deur, leugen,
neus, kreupel, sleutel, molen, koning, voor (vz.), door (vz.), mogen, mogelijk, zoon,
schotel, noot, vogel, zomer, boter, over, kogel)
Voor sommige Nederlandse dialecten noteert de FAND (II: 82-122) een aantal palataal-
geronde varianten: een opener -achtige monoftong in bijvoorbeeld Noord-
Brabant en de omgeving van Antwerpen, een sluitende -achtige diftong in een
Zuid-Brabantse wig van Antwerpen tot Sint-Truiden en het Haspengouwse ommeland
en een centrerende diftong tot in sommige oostelijke dialecten (o.a.
in het zuidoosten van Limburg).
Dendermonde behoort echter tot het ontrondingsgebied van de Denderstreek, waar
bovengenoemde palataal-geronde vocaaltypes worden ontrond tot hun gespreide
tegenhanger ( ).
De gepalataliseerde en ontronde Wgm. in open syllabe valt in het Dendermonds
samen met de typerealisatie van de Wgm. met umlautfactor, de Wgm. en de
Wgm. , alle in open syllabe. Dat betekent dat de ontronde realisaties diftongering tot
hebben ondergaan in woorden als deur, leugen, neus, kreupel, sleutel,
molen, voor en door. Ook Roegiers (1885: 4, 9, 3) beschrijft de vocalen in deze
woorden als “zachtlange ee” en de RND (zin 95 en 109) attesteert eveneens ontronding
bij deur en voor. Bovenstaande woorden die in het Dendermonds met lippenspreiding
gerealiseerd worden, hadden volgens de FAND (II: 82-99) in hun Germaanse basisvorm
steeds een i-umlautfactor.
Ook hier is ontronding echter op de terugweg52
. Bij de informanten die niet meer
systematisch ontrondden, evolueerde de Wgm. met umlautfactor in open syllabe tot
52
Zie hoofdstuk II.6.4.
82
de sluitende diftong . Het diftongisch karakter van de vocaal bleef dus
bewaard.
Hoewel koning volgens de FAND (II: 94) ook een historische umlautfactor bevat (<
Oud-Nederfrankisch cuning) , wat palatalisatie en ontronding mogelijk maakte,
realiseerden alle informanten een gerekte, velaire . De RND (zin 76)
bevestigt de velaire vocaalkleur in dit woord, maar niet het diftongisch karakter. De
vorm met -vocalisme is volgens het kaartbeeld van koning (FAND II: 95))
wijdverspreid in Nederland, maar zeker niet in de Belgisch-Nederlandse dialecten, waar
palataal-geronde of ontronde vocalen (o.a. in de Denderstreek) overheersen. In Oost-
Vlaanderen en Belgisch-Brabant attesteert de FAND (II: 95) telkens slechts tweemaal
velair vocalisme, waaronder voor het Dendermonds.
De vorm „koning‟ is ons inziens evenzeer een Hollands (en mogelijk ook
Zeeuws) „ingweoons‟ -relict, dat het ook in het AN gehaald heeft en zo een
soort „Hollandse expansie door bijna heel Nederland gekend heeft. De
verovering van AN-status zal bij „koning‟ (meer dan bij „molen‟) in de hand
gewerkt zijn door het plechtige connotationele gehalte van het woord en zijn
referent. (FAND: II: 94)
Enkele decennia geleden gaven volgens de FAND (II: 94) tal van informanten zowel de
vorm met als met op tijdens dialectopnemingen in West-
Vlaanderen, maar met een duidelijke betekenisdifferentiatie: “koning voor de vorst en
keuning voor de heer in het kaartspel”. In het Dendermonds wordt de heer in het
kaartspel niet koning, maar genoemd. Daarom had ik ook een foto van een
winterkoninkje bij mijn lijst gezet. De naam van dit vogeltje werd door de informanten
echter steevast als
uitgesproken.
Dat de vocaal in koning al meer dan een eeuw een velaire uitspraak heeft in het
Dendermonds bewijst Roegiers (1885: 10) die bij koning <konink> schrijft, en dit in
tegenstelling tot woorden als deur, neus, kreupel, sleutel, molen, voor en door, die hij
steeds met “zachtlange ee” noteert en dus ontrondt.
83
In een verhaaltje over het hondje “Gillegake” van de “Zwerte Mergriet”53
dat in het
Dendermonds werd opgeschreven tussen 1843 en 186654
staat echter het volgende:
Oon ‟t strand, as er in eene keer en stem oit ‟t woter kwamp, die riep:
“Gillegillegaken?”
- “Wad is da? wad is da?” zei de kenink. - “Niemandale, antwoordde de
zwerte Mergriet; ‟t sen de blore die woijen.55
(Grauls: 1957: 37)
In de rest van het verhaaltje komt nog tweemaal <kenink> en eenmaal <in ‟s keninks
ermen>56
voor. De omschakeling van palataal-ontrond vocalisme naar een geronde
velaire vocaal heeft dus waarschijnlijk ergens in de negentiende eeuw plaatsgehad.
In tegenstelling tot de reeds besproken woorden heeft het werkwoord mogen geen
duidelijke umlautfactor:
De kaartgegevens zijn inderdaad ambigu m.b.t. een mogelijke basisvorm: terwijl
het Limburgs velair vocalisme om een basisvorm zonder umlautfactor vraagt
(Wgm. *mugan), kan het Brabantse -vocalisme niet zonder (eventueel
secundaire) umlaut verklaard worden. De vraag is dan echter waar die
(secundaire) umlautfactor vandaan kan komen. Het waarschijnlijkst lijkt ons de
mogelijkheid van (facultatieve) analogie met vervroegde vormen mét
umlautfactor. (FAND: II: 100)
Mogelijk heeft volgens de FAND (II: 102) wel morfologische (secundaire) umlaut
ondergaan, waardoor de Limburgse dialecten hier wel palataal-gerond vocalisme
vertonen.
Het Dendermondse dialect vertoont vreemd genoeg zowel in mogen als mogelijk
opnieuw de velaire, sluitende diftong . Dit was ook al het geval in 1885,
aangezien Roegiers (1885: 34) mogen als <môgen> genoteerd heeft. De FAND
bevestigt het velaire karakter van de vocaal voor beide woorden. Uit het kaartbeeld van
mogelijk (FAND: II: 103) blijkt zelfs dat het Dendermonds het enige Belgisch-
Nederlandse dialect is met velair vocalisme in dit woord. Ik kan hier als verklaring
enkel aannemen dat in het Dendermonds, net zoals een aantal Limburgse dialecten, de
bovengenoemde basisvorm zonder umlautfactor (*mugan) gold. Verder is secundaire
53
Zie Bijlage 3. 54
Zie Inleiding, 0.3.1. 55
Aan het strand, als er ineens een stem uit het water kwam, die riep: “Ge(he)el-ge(he)el-en-gauw-ke?”
“Wat is dat? Wat is dat?”, zei de koning. “Niemand/Niets,”, antwoordde de zwarte Margriet, “het zijn de
bladeren die waaien.” 56
“in ‟s konings armen”, ofwel “in de armen van de koning”.
84
umlaut tot hiertoe, in tegenstelling tot in die Limburgse dialecten, zelden operationeel
geweest in het Dendermonds, wat kan verklaren dat ook in mogelijk het velaire
vocalisme behouden bleef.
Bij zoon gaat de FAND (II: 104) uit van twee verschillende mogelijke basisvormen: een
met umlautfactor (*suni) en een zonder (*sunu).
Zowel in het zuidwesten als in het noordoosten dringt uitzonderlijk diep het
binnenland in. Het noordoostelijke -gebied bestrijkt het hele Saksische
dialectareaal tot op de linkeroever van de IJssel (de Veluwe); in het zuidwesten
heeft ingweoonse ook heel Oost-Vlaanderen (behalve de Denderstreek),
Antwerpen (…) en het noordwesten van de gelijknamige provincie en zelfs het
westen van Noord-Brabant kunnen „veroveren‟. (FAND: II: 104)
Opnieuw blijkt het Dendermonds (in dit geval samen met de rest van de Denderstreek
en het merendeel van Belgisch-Brabant) de vorm zonder umlautfactor als basisvorm te
hebben. Zowel de RND (zin 76) als Roegiers (1885: 14) attesteren een velaire vocaal in
zoon. Dit komt volledig overeen met het velaire vocalisme van de informanten in zoon:
.
Die velaire realisatie manifesteert zich trouwens ook in de andere woorden, die volgens
de FAND (II: 107-121) zeker geen umlautfactor konden bevatten. Schotel, noot, vogel,
zomer, boter, over en kogel werden telkens met bovenstaande diftong gerealiseerd.
Of wonen al dan niet een umlautfactor bevatte in het West-Germaans is niet echt
duidelijk. Volgens de FAND (II: 116) heeft dit woord zijn vorm wellicht te danken aan
het Oud-Nederfrankische *wunon, hoewel het Friese wenje eerder naar een oude vorm
*wunian verwijst. Palataal vocalisme is op het kaartbeeld van wonen (FAND II: 117)
enkel in de westelijker dialecten waar te nemen. De grens met velaire klanken ligt in het
oosten van Oost-Vlaanderen. In de Belgisch-Nederlandse dialecten bemerkt de FAND
(II: 116) een treffende gelijkenis met het kaartbeeld van o.a. boon57
, waarin de vocaal
afkomstig is van de Wgm. . Die gelijkenis krijgt de volgende verklaring (FAND II:
116):
57
Zie hoofdstuk IV. 9.1.
85
Wij gaan uit van een sequentie w + korte of , die een stijgende diftong vormden
( of ()). Het Nederlands neigt echter veel meer tot dalende dan tot stijgende
diftongen, wat in ons geval waarschijnlijk geleid heeft tot een centrerende diftong
of (doorgaans met procope van w-) en dat zijn herkenbare fasen in de
ontwikkelingsgang van Wgm. . Zo is ons inziens te verklaren dat vele Limburgse
en Brabantse dialecten () naast (boon) hebben, en dat in het
zuidwesten van Brabant (inclusief het Brussels (…)) een uit () „spontaan‟
gepalataliseerde () te voorschijn treedt.
In het Dendermondse dialect wordt in wonen een niet onder invloed van een
umlautfactor ontstane (dus “spontaan”), gepalataliseerde gerealiseerd. Het
resultaat van de RND (zin 77) komt in dit geval volledig overeen met de realisaties van
de informanten.
In het Dendermonds vallen de Wgm. (niet vóór r) in open syllabe en de Wgm.
zonder umlautfactor in open syllabe dus samen. Bovendien vond in het Dendermonds
enkel palatalisering en ontronding plaats als er een historische umlautfactor aanwezig
was.
86
IV. De West-Germaanse lange vocalen en diftongen
1. De West-Germaanse
Aan de zuidoostelijke rand van West-Vlaanderen en in Oost-Vlaanderen treffen
Taeldeman (1979: 75) en de FAND (III: 124-141) doorgaans een opener vocalisme aan:
in de West-Vlaamse wig is dat een duidelijke tweeklank , maar in de westelijke
tweederde van Oost-Vlaanderen is het diftongische karakter van de klinker volgens hem
vaak twijfelachtig ( of ). In het Waasland en in een noord-zuid gerichte
strook ten westen van de Dender verschijnt een lange, niet-gediftongeerde .
Helemaal in het (zuid)oosten noteert hij een heel open (bv. in Baasrode,
Opdorp en Geraardsbergen), (bv. in Ninove) en zelfs (o.a. in Aalst en
omgeving).
1.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór obstruent(encluster) of sonorant (bijten, pijp, ijs, stijf, lijf, vijg, blijven,
lijster, vijl, fijn)
87
Vóór een (stemloze) occlusief, een fricatief, een nasaal of l evolueerde de Wgm. in
het Dendermonds tot de centrerende diftong . Bij vijg en vijl attesteert de
FAND (III: 133, 139) voor Dendermonde een -achtige diftong, die ik echter bij
geen enkele informant heb waargenomen.
Goossens (1992: 33-34) gaat ervan uit dat het eerste element van de diftong op de
palatale zijde van de klinkerdriehoek in de richting van gesloten naar open en dan op de
velaire zijde in de richting van open naar gesloten steeds meer van het tweede element
gedissimileerd werd. Op elk punt van die twee zijden kon het tweede element zich
secundair tot een sjwa-achtige naslag ontwikkelen en tenslotte verdwijnen. In zijn
analyse beperkte hij zich tot drie realisatiemogelijkheden van het eerste lid van de
diftong: e-achtige, a-achtige en o-achtige realisaties. Deze reductie leverde
onderstaande Tabel IV.1 op:
ei èèë èè
ai aaë aa
oi òòë òò
Tabel IV.1. De realisatiemogelijkheden van de Wgm.
Goossens, Dialecten in het centrale zuidnederlandse stedennetwerk (1992)
De diftongen die in de buurt van de standaardtalige liggen, zijn hoofdzakelijk
aan de randen van het diftongeringsgebied aan te treffen, namelijk in zuidoostelijk
West-Vlaanderen, in centraal Belgisch-Limburg en in de Antwerpse Noorderkempen.
Elders is de ontwikkeling verder gegaan, maar het verst kwam ze “in een boogvormig
geheel van arealen met òòë in het Zuid-Brabants rondom Brussel, een bij Aalst, van
vlak ten noorden van Ninove tot aan de Schelde, een in Klein-Brabant ten zuiden van de
Rupel en ten westen van Mechelen, een derde bij Leuven” (Goossens: 1992: 34). De
verspreiding van de extreme diftongering doet zich dus voor in de Brabantse
ontrondingsgebieden. De -achtige diftongen overheersen in het gebied dat
erdoor omsloten wordt: in de Brusselse agglomeratie in een boog rondom het
hoofdstedelijke gebied. De -achtige diftongen zijn vooral in het zuiden
88
daarvan goed vertegenwoordigd (Goossens: 1992: 34). Volgens Goossens (1992: 34) is
de Wgm. in een eerste fase in het Brussels gediftongeerd tot . Via de
centrale Brabantse as heeft de diftongering zich dan vrij vlug verspreid naar het oosten
en het westen. Het resultaat hiervan is in de periferieën nog herkenbaar. In de andere
gebieden zwakte meestal het tweede lid van de tweeklank af tot een sjwa of werd het
door het eerste lid geabsorbeerd. Goossens (1992: 34) meent bovendien dat de
diftongering niet alleen in Brussel is begonnen, maar ook dat ze daar ook het extreemst
werd doorgevoerd (tot ()). Deze extreme diftong werd vervolgens
overgenomen door de steden Aalst, Leuven en Mechelen, terwijl het platteland tussen
Brussel en die drie steden werd overgeslagen. In een latere fase evolueerde de diftong in
Brussel naar de minder extreme vorm , die opnieuw werd overgenomen in het
grootste deel van het gebied binnen de ()-ring. Binnen dat geheel heeft zich
in het Zuid-Brabants de beschreven nieuwe dynamiek ontwikkeld, waarbij een
stedennetwerk als motor fungeerde (Goossens: 1992: 34-35).
Voor de evolutie van de Wgm. tot in het Dendermondse dialect bestaan
dus twee mogelijke verklaringen: ofwel heeft het Dendermonds ooit tot de -ring
behoord, zoals het huidige Aalsterse dialect en is die diftong nogmaals onder invloed
van het Brussels minder extreem geworden, ofwel heeft het Dendermonds zich afgezet
tegen de eerste, extreemste diftongering, maar niet tegen de “nieuwere” . In
beide gevallen is het goed mogelijk dat de Dendermondenaren wegens de eeuwenoude
rivaliteit met Aalst zich tegen de Aalsterse uitspraak hebben afgezet en daarom
ontvankelijker waren voor bovenstaande minder extreme diftong. Uit sociolinguistische
studies van o.a. Labov is immers voldoende gebleken dat assimilatie- en
afstotingseffecten het resultaat kunnen zijn van onbewust taalgedrag. Goossens (1992:
31) voegt daaraan toe dat dit ook van toepassing is op collectieve taalgedragingen in
stadsdialecten.
Er is echter ook een meer structurele verklaring mogelijk. Zoals zal blijken uit
hoofdstuk 6.1. onderging de Wgm. zonder umlautfactor in het Dendermonds
velarisering en sluiting tot / , waardoor deze vocaal zeer dicht in
89
de buurt kwam van de Wgm. (typerealisatie ) 58
en de extreme diftong
() uit de Wgm. . De mogelijke samenval van die drie vocalen heeft
volgens mij aanleiding gegeven tot de minder extreme realisatie van de Wgm.
in het Dendermonds.
1.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
Vóór hiaat en in de auslaut (vrijen, zijde)
In het Dendermonds is vrijen zeker nog aanwezig in de erfwoordenschat. De vocaal in
dit woord staat al vanouds in een hiaatpositie, die kennelijk de diftongering bevordert en
de diftong achteraf ook beter kan vasthouden. Ook de Wgm. in zijde kwam in
hiaatpositie te staan, aangezien de intervocalische d werd gesyncopeerd. In de gebieden
zonder -apocope59
waar de d is weggevallen, is de finale meestal bewaard, wat
zorgde voor een echte hiaatpositie (FAND III: 142, 144).
In het Dendermonds viel de d weg in zijde en werd de eindsjwa behouden. Ook vrijen
staat in het Dendermonds in hiaatpositie, aangezien de nasaal in de auslaut hier wegvalt.
In beide woorden werd door de informanten in deze positie niet , maar het
palatalere als vocaal gerealiseerd. Uit het kaartbeeld van vrijen (FAND III:
143) en zeker uit dat van zijde (FAND III: 145) blijkt dat het Dendermondse dialect een
vrij uitzonderlijke positie inneemt ten opzichte van:
- de Oost-Vlaamse dialecten, die hier overwegend monoftongen vertonen;
- de Brabantse dialecten, die wel tweeklanken kennen in deze positie, maar het
eerste lid heeft er steeds een mediaal of velair timbre (bv. in de Denderstreek).
Vóór r (vieren)
58
Zie 2.1. 59
Zie hoofdstuk V.
90
Vóór r is de Wgm. in het Nederlands niet gediftongeerd, waardoor samenval met
Wgm. eo/ e2 tot stand is gekomen. Ook in de dialecten heeft geen diftongering
plaatsgevonden, behalve in een kleine strook langs de taalgrens in het zuidoosten van
Vlaams-Brabant en het zuidwesten van Belgisch-Limburg. Het resultaat is echter nog
als een diftongeringsaanloop te beschouwen met een vrij gesloten eerste lid:
(éénmaal gerond ). De kwantiteit van de bewaarde oude klinker in vieren is
nagenoeg steeds lang (zelfs overlang), maar er is ruim verspreid ook een naslag
genoteerd () (FAND: III: 146).
Uit vorige hoofdstukken bleek al dat het Dendermonds de neiging vertoont om lange
monoftongen tot sluitende diftongen om te zetten: de Wgm. en met umlautfactor
in open syllabe en de Wgm. en in open syllabe evolueerden tot en
de Wgm. in open lettergreep en de Wgm. zonder umlautfactor in open lettergreep
ontwikkelden zich tot . Deze tendens zet zich verder bij de Wgm. vóór
r: in deze positie ontstond in het Dendermonds een sluitende diftong met als eerste lid
een gerekte en zeer gesloten palatale vocaal: . Dit resultaat is wel in strijd
met de vaststellingen van de FAND60
, maar niet met de “diftongeringsdrang” van het
Dendermondse dialect.
1.3. Lexicale variatie
Tijd
Dit woord kent naast de typerealisatie nog enkele andere vormen, die ik
tijdens enkele spontane gesprekken met de informanten heb opgemerkt in de volgende
zinnen:
- Als je niet op tijd bent, zal je er van krijgen.
- Als je moe bent, moet je op tijd in je bed kruipen.
60
De FAND (III: 147) noteert voor het Dendermonds een gesloten, gerekte monoftong .
91
In het eerste zinnetje veranderde niet veel aan de vocaal, maar wel aan de rest van het
woord: 61. In het tweede zinnetje werd de
oorspronkelijke vocaal van tijd verkort en gemonoftongeerd als het voorzetsel op werd
vervangen door in: .
Dijk
Dit woord kent over het algemeen de centrerende diftong . Toch is er in het
Dendermonds een -relict bewaard gebleven: de Dijkstraat62
in Dendermonde is nog
steeds gekend als de Dikstraat (met ). De Sint-Onolfsdijk of de Lange of Korte
Dijkstraat in Sint-Gillis worden daarentegen wel met bovenstaande centrerende diftong
uitgesproken.
Vijftig, lijster
In vijftig en lijster werd soms een verkorte, gepalataliseerde monoftong gerealiseerd:
en in plaats van en . De
eerst genoemde vormen werden over het algemeen door de informanten die ze
gebruikten als “minder plat” beschouwd.
Lijfje
Lijf kent in het Dendermonds twee diminutieve vormen met betekenisdifferentiatie.
Wanneer de vocaal kort en palataal wordt gerealiseerd (), spreekt men altijd
over een onderlijfje63
. Als men het daarentegen heeft over het lichaampje van een kind,
blijft de vocaal uit de ongelede vorm ongewijzigd: . Deze laatste vorm
wordt ook wel voor “onderlijfje” gebruikt, maar kan nooit de betekenis van
“een klein lichaam” krijgen.
61
De intervocalische tussen en maakt hier de verbinding. 62
De Dijkstraat is een zijstraat van „t Vestje. 63
Onderkleding zonder mouwen, het zogenaamde “marcelleke”.
92
2. De West-Germaanse , zijn umlaut en de West-Germaanse
Zoals in hoofdstuk II al werd vermeld heeft de primaire umlaut in het hele Nederlandse
taalgebied gewerkt, terwijl de secundaire umlaut enkel in het oostelijk gedeelte van het
taalgebied gefonemiseerd is en een morfologische functie krijgt (bv. stoel - stuulke in
Limburg). De isoglossenbundel van de secundaire umlaut is een van de belangrijkste in
het Nederlandse taalgebied, aangezien hij de grens vormt tussen twee klinkersystemen:
één met enkel primaire umlaut en één met primaire en secundaire umlaut. De
afwezigheid van de secundaire umlaut in de Nederlandse kustdialecten (en bijgevolg in
het AN) is een erg opmerkelijk verschijnsel, aangezien dit betekent dat ze geen deel
hebben genomen aan een algemene klankverandering die in het hele Germaanse
93
taalgebied is opgetreden, nl. de palatalisering van lange vocalen onder invloed van een
volgende i/j in een onbeklemtoonde lettergreep.64
Uit de bespreking in dit hoofdstuk zal blijken dat voor het Dendermondse dialect dit
keer geen indeling nodig is tussen de representanten van de Wgm. met en zonder
umlautfactor en de Wgm. .
2.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór obstruent(encluster) of sonorant (buiten, buik, muis, huis, vuist, bruin,
duim, gebruiken, luisteren, uil, kuiken, buigen)
In het Dendermondse dialect worden buiten, buik, muis, huis, bruin en duim (zonder
umlautfactor) met de centrerende diftong gerealiseerd. De woorden
gebruiken, luisteren, uil en luiden, die wel een umlautfactor bevatten, krijgen in het
Dendermonds dezelfde uitspraak als de representanten van de Wgm. zonder
umlautfactor. Dit geldt ook voor kuiken en buigen met Wgm. .
Volgens de FAND (III: 150) kon in de Brabantse ontrondingsgebieden de diftong het
stadium (of daaromtrent) ontronden tot , en daardoor
samenvallen met de Wgm. of het eerste lid van de diftong kon met een iets opener
vocaal gerealiseerd worden. Beide diftongen of het resultaat van hun eventuele
samenval konden daarna in velaire richting opschuiven. Er bestaat volgens de FAND
(III: 150) ook een opvallende correlatie tussen de ligging van de Brabantse
ontrondingsgebieden en de quasi-samenval of dichte benadering van beide diftongen.
Bij elke van de twee of bij de diftong die uit hun samenval resulteerde, is het
uiteindelijke resultaat van de ontwikkeling een centrerende diftong met een o-achtige
vocaal als eerste lid.
Bovenstaande vaststelling van de FAND (III: 150) gaat echter niet op voor het
Dendermondse dialect. Aangezien de Wgm. (niet vóór r of in hiaat) er geëvolueerd
64
Bijvoorbeeld sweet in het Engels, swiet in het Fries, süss in het Duits, söt in het Zweeds, zuut in het
Brabants, zeut in het Limburgs, maar zoet in het Vlaams, Zeeuws, Hollands en Nederlands.
94
is tot 65, viel die vocaal niet samen met de velaire diftong die ontstond uit de
Wgm. en .
2.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
Vóór hiaat (duwen, bouwen, luiden)
Het eerste element van de diftong in duwen klinkt in een deel van het Brabants en in het
westelijke Limburgs -achtig. Het tweede element heeft zich in het Zuid-Brabants tot
de fricatief ontwikkeld. Daaraan gaat dan in Brussel en omgeving een lange
monoftong vooraf en daar rondom een (FAND: III: 162). In het
oosten van Oost-Vlaanderen attesteert de FAND (III: 162) een combinatie van de lange
klinker gevolgd door de fricatief . In sommige delen van Oost-
Vlaanderen en Limburg vindt meestal een contractie van de twee syllaben plaats, in
plaats van de Brabantse of de daaruit ontstane (FAND IV: 404). In
bouwen vertonen de meeste Oost-Vlaamse en Zuid-Brabantse dialecten een -achtig
vocalisme. Brabant ontwikkelde ook in bouwen de fricatief , terwijl de Oost-
Vlaamse dialecten hier geen fricatief vertonen.
In de verschillende bronnen duiken er voor het Dendermonds enkele variaties op:
- Roegiers (1885: 42, 41) noteert duwen en bouwen met een lange, -achtige
vocaal, maar zonder fricatief: <dauë> en <bauë>.
- De RND (zin 105) vermeldt twee vormen voor duwen: één met en één zonder
fricatief . Die vormen hebben echter telkens een lange -achtige vocaal:
en .
- De FAND (III: 163 en IV: 405) attesteert daarentegen in duwen en bouwen een
-achtige klinker én in duwen.
65
Zie hoofdstuk 1.1.
95
- Tijdens de enquête realiseerden de informanten zowel een velaire als een
mediale vocaal en in duwen en een mediale vocaal zonder fricatief in
bouwen: / en .
De Wgm. zonder umlautfactor vóór hiaat heeft zich in het Dendermonds dus zowel
tot een o- als een a-achtige vocaal ontwikkeld.
De aanwezigheid van de fricatief in duwen is waarschijnlijk een vrij recente
ontwikkeling in het Dendermondse dialect, aangezien die bij Roegiers (1885: 42)
afwezig is, bij de RND (zin 105) de vorm met en zonder fricatief aanwezig is en ten
slotte door de huidige dialectsprekers systematisch wordt gerealiseerd.
Door syncope van een intervocalische d is in luiden secundair een hiaat tot stand
gekomen. Verder stemmen de velaire realisaties in het Brabants overeen met die van
een aantal andere kaarten met ui overeen. Ze verschijnen hier vaak als monoftong,
omdat de naslag met de werkwoordsuitgang - versmolten is en deze bij de
segmentering is afgetrokken (FAND: III: 174).
Ook in het Dendermonds valt de vocaal in luiden samen met die in buiten, buik, muis,
huis, enz66
. De naslag is er ook versmolten met de werkwoordsuitgang, maar deze werd
niet bij de segmentering afgetrokken: .
Vóór r (zuur, schuur, duur)
Ook bij Wgm. heeft vóór r geen diftongering plaatsgevonden. In de Brabantse
ontrondingsgebieden is de vocaal meestal gepalataliseerd en ontrond tot een gesloten
.
De Wgm. in zuur (zonder umlautfactor), schuur (met umlautfactor) en duur (met
66
Zie 2.1.
96
Wgm. ) werd in het Dendermonds inderdaad gepalataliseerd en ontrond. De lange,
gesloten vocaal werd ook hier door de informanten licht geopend en gediftongeerd tot
. Roegiers (1885: 21) ontrondde ook hier systematisch met <zier>, <schier>
en <dier>. De RND (zin 100) bevestigt die resultaten voor zuur. Vóór r schijnt
ontronding beter stand te houden, want bijna alle informanten realiseerden
bovenstaande ontronde diftong. Wanneer de ontronding toch wegviel werd steeds een
gediftongeerde gerealiseerd.
2.3. Lexicale variatie
Duizend
Duizend is het buitenbeentje tussen de representanten van de Wgm. zonder
umlautfactor: de vocaal werd in het Dendermonds gepalataliseerd zonder ontronding,
licht geopend en gediftongeerd tot . Dergelijke realisaties komen ook in
Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en de provincie Antwerpen veelvuldig voor.
Duivel
Algemeen wordt aangenomen dat dit woord, dat op het Latijnse diabolus of het Griekse
διάβολος teruggaat, -vocalisme vertoont. Alle Nederlandse dialecten, behalve die uit
de ontrondingsgebieden, vertonen ook in dit woord gerond, palataal vocalisme (FAND
III: 186). In tegenstelling tot de geronde vocaal in duizend is die in duivel in het
Dendermonds wel ontrond: .
Kuikentje
Het Dendermonds vertoont in de ongelede vorm van kuikentje met Wgm. de diftong
, wat volgens het kaartbeeld van kuiken in de FAND (III: 181) zeer
97
uitzonderlijk is, aangezien zowel de Oost-Vlaamse als de Brabantse dialecten -
vocalisme kennen in dit woord. In de diminutieve vorm spraken enkele informanten
echter over een , waarmee het Dendermonds dus toch bij het Oost-
Vlaamse en Brabantse -vocalisme aansluit.
Huisje
Huisje heeft in het Dendermonds twee mogelijke realisaties met elk een verschillende
betekenis. Een eerste is , waarmee een klein huis bedoeld wordt.
Wanneer in het Dendermonds de hoofdvocaal echter kort en palataal gerealiseerd wordt,
spreekt men over het “huisje” dat vroeger in de meeste tuinen stond, waar men zijn
behoefte in deed: .
3. De Nederlandse ui2
98
De Ndl. ui gaat niet enkel terug op Wgm. (al of niet vóór umlautfactor) en iu. Er
bestond immers in het Mnl. al een geronde palatale sluitende diftong, waarmee
achteraf de gediftongeerde Wgm. û/iu is samengevallen, de z.g. ui2. Deze kwam
slechts in een beperkt aantal woorden voor. (FAND: III: 189)
Spuiten
In de Denderstreek is het kaarbeeld van spuiten (FAND III: 191) verdeeld: Aalst en
Geraardsbergen leunen aan bij de Oost-Vlaamse dialecten met , terwijl
Dendermonde en Ninove met een o-achtige diftong bij de Brabantse dialecten
aansluiten. Het Dendermonds vertoont hier inderdaad dezelfde centrerende diftong als
bij de typerealisatie van de Wgm. en , namelijk .
Lui
In het centrale gebied is de toestand niet helemaal dezelfde als bij spuiten: in het
grootste, noordelijke deel van de provincie Antwerpen attesteert de FAND (III: 192-
193) nu de diftong , wat vermoedelijk met de auslautpositie samenhangt
(FAND III: 192). In Oost-Vlaanderen vertoont het kaartbeeld van lui (FAND: III: 193)
voornamelijk () als vocaal. In tegenstelling tot bij spuiten leunt de hele
Denderstreek en dus ook Dendermonde hier aan bij de Brabantse dialecten. De
informanten realiseerden bijgevolg ook hier .
4. De West-Germaanse ,
99
In de Wgm. zijn twee verschillende elementen van het Gemeengermaanse
vocaalsysteem samengevallen, namelijk de 2 en de diftong . De samenval moet
zich in de Oudnederlandse periode voltrokken hebben (FAND III: 195). Gysseling
(1964: 43) dateert hem zelfs erg precies: “De evolutie van eo tot io, van ea (= ê2) tot ia
lijkt in het Nederlandse en in een groot deel van het Duitse taalgebied begrepen te zijn
tussen het eind van de 8e en het 5
e decennium van de 9
e eeuw. Deze io, ia evolueert tot
ie omstreeks het 3e kwart van de 9
e eeuw van Vlaanderen en Holland tot voorbij de
Moezel.”
4.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór obstruent en sonorant (brief, diep, kiezen, gieten, vliegen, spiegel)
Behalve in stukken van de oostelijke rand van het taalgebied vinden we de gesloten
monoftong of de verkorting daarvan, . De gehandhaafde lange realisatie
is overwegend in het zuiden aan te treffen, waar in een aantal Brabantse en Limburgse
dialecten uit de zelfs een diftongeringsaanloop of soms een meer open
vocaal is ontstaan (FAND: III: 196). Het Gents vertoont volgens Taeldeman
(1985: 115) eveneens bovenstaande diftongeringsaanloop.
De FAND (III: 197, 199 en 201) attesteert voor Dendermonde de gesloten monoftong
() in de woorden brief, vliegen en spiegel, wat door de RND (zin 71) bevestigd
wordt voor brief. Tijdens mijn enquête heb ik echter bij alle informanten een iets
geopende en licht gediftongeerde variant van bovenstaande vocaal aangetroffen:
. Het Dendermondse dialect vertoont hier dus ook een diftongeringsaanloop
zoals een aantal Brabantse dialecten en het Gents, maar het eerste lid blijft in het
Dendermonds lang en gesloten.
100
4.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
Vóór -w en in hiaat/auslaut (nieuw, knie)
De historische vormen van nieuw, waarvoor het Germaanse *niuja < *newja wordt
aangezet, vertonen een grote verscheidenheid. In de dialecten heeft de centrale as van
het taalgebied, Holland-Brabant, vormen (bv. nieuw, nief), waarin duidelijke reflexen
van een w zijn bewaard. Overigens sluit de meerderheid van de dialectvormen van het
vocalisme beter bij dan bij aan. Het zuidoosten van Vlaams-Brabant, het
zuidelijke Oost-Vlaanderen en het zuidwesten van Brabant vertonen bij de realisatie van
nieuw een diftongeringsaanloop (FAND III: 202). Bij knie attesteert de FAND (III: 204)
eveneens een gesloten gebiedje met diftongeringsaanloop in het noorden van de
provincie Antwerpen.
Het Dendermonds kent zowel in nieuw (met in overgegane ) als knie een
diftongeringsaanloop, zoals bij de typerealisatie in 4.1.: .
Vóór r (vier)
Niet alleen in de standaardtaal zijn de Wgm. /2 en vóór r samengevallen,
ook in een aantal dialecten, waaronder het Dendermonds, wordt vier en vieren op
dezelfde manier uitgesproken. De gerealiseerde vocaal is ook hier opnieuw de sluitende
diftong .
101
5. De West-Germaanse en zijn umlaut
De FAND (III: 209-239) maakt een indeling tussen de Wgm. met en zonder
umlautfactor, omdat de Wgm. met umlautfactor in de oostelijke helft van het
taalgebied palataal vocalisme vertoont. In de westelijke helft is het (velaire) vocalisme
echter hetzelfde als bij het ontbreken van die umlautfactor. Volgens Taeldeman (1979:
67-68) hebben de Brabants georiënteerde dialecten van de Denderstreek umlaut van de
lange vocalen gekend. In het ontrondingsgebied werden de umgelautete vocalen zelfs
ontrond tot . Hoewel Dendermonde in dit ontrondingsgebied gelegen is, kent
het Dendermondse dialect geen palatalisering of ontronding (meer) bij de Wgm.
met umlautfactor. Het sluit daarentegen aan bij de westelijke, velaire helft van het
taalgebied. Een indeling naargelang de aan- of afwezigheid van een umlautfactor is dus
overbodig.
5.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Vóór een (post)alveolaire/labiale/velaire vocaal (niet r) (voet, roepen, hoek,
groen, voelen, koel, proeven, zoeken, vloek, vroeg)67
In het oosten attesteert de FAND (III: 220) bij de Wgm. met umlautfactor geronde
palatale tegenhangers van de velaire klinkers en diftongen bij de representanten van de
Wgm. zonder umlautfactor: , behalve in de klassieke ontrondingsgebieden,
waar een gespreide gerealiseerd wordt. Opnieuw vertonen de kaartbeelden van
de FAND (III: 209-239) een aantal diftongeringsaanlopen in Vlaams-Brabant en ook in
Gent en zijn filialen in Oudenaarde en Ronse.
In Dendermonde attesteren de FAND (III: 211-233) en de RND (zin 122: groen) een
lange tot overlange ()() in bovenstaande woorden. Tijdens de enquête werd de
67
Voet, roepen en hoek bevatten volgens de FAND (III: 211-233) geen historische umlautfactor. De
andere woorden wel.
102
vocaal in voet, roepen, groen, voelen, koel en proeven echter iets opener en met een
lichte diftongering gerealiseerd: . Het Dendermonds kent dus ook in deze
positie een diftongerinsaanloop.
Volgens Taeldeman (1979: 68) wordt vóór p/f/v/k/g/m meestal kort gerealiseerd
in de Denderstreek. Dat is gedeeltelijk ook het geval in het Dendermonds: de Wgm.
vóór of vertoont geen diftongeringsaanloop en wordt korter uitgesproken
in hoek, zoeken, vloek en vroeg: , , en . In roepen en
proeven krijgt de Wgm. echter de hierboven beschreven diftong:
en
.
5.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
In hiaat/auslaut (koe, koeien)
In een groot centraal Brabants-Zeeuws-Utrechts areaal is de hiaatvullende ()
van het meervoud „koeien‟ door metanalyse het finale element van het enkelvoud
geworden. (FAND: III: 218).
De Oost-Vlaamse dialecten vertonen in beide woorden meestal een gerekte
zonder hiaatvullende j of i. De Denderstreek is bij koe (alweer) verdeeld tussen de Oost-
Vlaamse en de Brabantse uitspraak. In een groot centraal Brabants-Zeeuws-Utrechts
areaal is de hiaatvullende j(i) van het meervoud immers door metanalyse het finale
element van het enkelvoud geworden.
Het Dendermonds sluit hier volgens de resultaten van de enquête en de FAND (III: 219
en 235) aan bij dit centraal Brabants-Zeeuws-Utrechts areaal, want het heeft bij koe
zowel in het enkelvoud (zonder umlaut) als het meervoud (met morfologische umlaut)
als vocaal. Deze resultaten worden ook door Roegiers (1885: 4) met <koei> en
<koeie> bevestigd.
103
Vóór r (roeren)
De diftongeringsaanlopen en verschijnen in Gent-Ronse (…)
en in Zuid-Brabant langs de taalgrens. (FAND: III: 236)
In het Dendermonds bleef de Wgm. opnieuw velair, in tegenstelling tot een aantal
palataal-gespreide vocalen in de Denderstreek. De hierboven beschreven
diftongeringsaanloop werd ook in deze positie door alle informanten
gerealiseerd.
5.3. Lexicale variatie
Bloem
In een groot deel van het taalgebied heeft bij dit woord vocaalverkorting
plaatsgevonden (Van der Meer: 1927: 2). Deze moet voor een deel oud zijn, want in het
noordelijke West-Vlaams en het hele Zeeuws evenals in het westelijke Noord-Brabants,
aan de Hollandse kust en sporadisch elders is het verkortingsresultaat . Dat
betekent dat de vocaal er samen met de Wgm. in gesloten lettergreep opening heeft
ondergaan. In de Brabantse dialecten daarentegen is -vocalisme
alomtegenwoordig (FAND III: 216-217).
De Wgm. zonder umlautfactor in bloem wordt in het Dendermonds met een korte,
half-open uitgesproken, waardoor het hier eerder aansluit bij het Oost- en West-
Vlaams. Dit woord behoudt ook zijn oorspronkelijke tweelettergrepigheid:
.
104
6. De West-Germaanse zonder umlautfactor
In de meeste dialecten van het Nederlandse taalgebied en in het AN zijn de Wgm.
zonder umlautfactor in open syllabe en de Wgm. samengevallen. Uit Tabel IV.1,
die ik gedeeltelijk heb overgenomen uit de FAND (III: 240), blijkt dat in Oost-
Vlaanderen, de provincie Antwerpen en Vlaams-Brabant die samenval aanwezig is. In
dit hoofdstuk zal blijken dat dit ook het geval is in het Dendermondse dialect.
Wgm. Wgm. Samenval?
Oost-Vlaanderen () () ja
Antwerpen ( en) ( en) ja
Vlaams-Brabant () tot () () tot () ja
Tabel IV.1. De realisatie van de gerekte Wgm. en de Wgm. in Oost-Vlaanderen, Antwerpen en Vlaams-Brabant
6.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (draad, blazen,
paal, schaap, tafel, vragen, traag, straat)
Volgens de FAND (III: 240) domineert velair vocalisme in ruim driekwart van het
Nederlandse taalgebied, met name in heel Vlaanderen en in de oostelijke tweederde van
Nederland. De sterkste sluitingsgraat attesteert hij in Vlaanderen, dichtbij de Germaanse
taalgrens: aan de zuidrand van Oost-Vlaanderen (o.a. in Ronse en in Brussel werd een -
105
achtig timbre aangetroffen), het Pajottenland en ook in Limburgs Haspengouw.
Uitgezonderd bij blazen en traag, domineert volgens de kaartbeelden van bovenstaande
woorden (FAND III: 241-255) velair vocalisme ook in de Denderstreek: de Oost-
Vlaamse centrerende diftong (en in mindere mate) is er sterk
vertegenwoordigd.
Het Dendermondse dialect sluit zich volledig aan bij dat velaire vocalisme. Tijdens de
enquête heb ik ook bij de Wgm. zonder umlautfactor twee mogelijke realisaties
waargenomen: en . Bij bovenstaande woorden was de
sluitingsgraad opnieuw niet afhankelijk van de volgende consonant, maar wel van de
afkomst van de informanten. Dit was ook al het geval bij de Wgm. zonder
umlautfactor in open syllabe: overwegend bij de informanten van „t Vestje
en bij de informanten uit de andere wijken. De Wgm. zonder
umlautfactor in open syllabe en de Wgm. zonder umlautfactor vallen dus ook in
het Dendermonds samen.
Zoals hierboven vermeld, vertoont een deel van de Denderstreek (bv. Geraardsbergen)
palataal vocalisme in blazen en traag (FAND III: 243 en 255). Dit was ook al het geval
bij varen68
. In blazen kan er volgens de FAND (III: 242) geen sprake zijn van een
vroegere umlautfactor: “Hooguit kan de vroegere morfologische umlautvocaal uit hij
blèèst zich analogisch doorgezet hebben naar de overige niet-preteritumvormen.”
Bij varen vertoonde Dendermonde net als het merendeel van de Denderstreek een
gediftongeerde, palatale vocaal (). Dit is echter niet het geval in blazen,
aangezien dit woord steeds met bovenstaande varianten en
werd uitgesproken. Ook traag, dat als Germaanse oervorm *trêg(i)a heeft (De Vries &
De Tollenaere: 1992: 380), wat secundaire umlaut nochtans niet uitsluit, wordt in het
Dendermonds met en gerealiseerd.
68
Zie hoofdstuk III, 2.2.
106
In het Dendermonds is de Wgm. , met als typerealisatie , dus dicht in de
buurt gekomen van de Wgm. 69/ zonder umlautfactor ( /
). Deze evolutie is vrij uniek in de Brabantse ontrondingsgebieden, waar de
Wgm. meestal (quasi) samenviel met de Wgm. 70.
6.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
Vóór w (blauw)
Bijna overal wordt de historische verbinding van de Wgm. + w gerepresenteerd
door een sluitende diftong met u/w-achtig element. Uitzonderingen daarop vormen de
meeste dialecten van Oost-Vlaanderen, zuidelijker Brabant en ook enkele dialecten in
Limburg. Daar bevat blauw een (secundaire) monoftong (na vocalisering van w) of een
diftong met een palataal tweede element, al dan niet gevolgd (in de onverbogen vorm)
door een t (FAND III: 258)71
.
In het Dendermonds wordt de Wgm. zonder umlautfactor in deze positie een lange,
mediale . Deze vocaal wordt in de onverbogen vorm gevolgd door een t, die in
de verbogen vorm wegvalt, wat geen naslag met zich meebrengt: die broek is
→ een broek.
Vóór j(i) (draaien)
In Nederlandstalig België (behalve Limburg) heeft de oude volgens de FAND (III:
256) geen apart vocalisme. Het Dendermondse dialect vertoont hier inderdaad opnieuw
velair vocalisme. Toch vonden er ten opzichte van de twee typerealisaties enkele
wijzigingen plaats. Het gerekte eerste lid van de diftong werd hier door alle informanten
korter en half-gesloten gerealiseerd: .
69
In open syllabe. 70
Zie 2.1. 71
In het Dendermonds is bijvoorbeeld ook de w in Germ. *strawa (= stro) geëvolueerd tot een t:
.
107
Vóór r (zwaar, jaar)
In deze positie evolueerde de Wgm. zonder umlautfactor in het Dendermonds
opnieuw tot , en . Bij de informanten die in andere
posities
gebruikten, heb ik (zeker tijdens een spontaan gesprek) vóór r af en toe een
geslotenere waargenomen. De informanten van „t Vestje, die deze laatste
diftong al in andere posities realiseerden, sloten de vocaal hier vaak nog verder tot
.
6.3. Lexicale variatie
Maand
In de Brabantse dialecten heeft de cluster nd een verkortend effect gehad op de
voorafgaande vocaal. Meestal heeft die verkorte vocaal dezelfde velaire kleur als de
niet-verkorte representant van de Wgm. (FAND III: 244).
In het Dendermondse werd de nasaal gemouilleerd en de occlusief gepalataliseerd, wat
gepaard ging met verkorting van de vocaal: .
Draden, draadje
In het meervoud en de diminutief werd in het Dendermonds de d gesyncopeerd en werd
de vocaal telkens uitgesproken zoals in draaien72
: en .
72
Zie 6.2.
108
7. De West-Germaanse met umlautfactor
In hoofdstuk II, 2. heb ik al op het onderscheid tussen primaire en secundaire umlaut
gewezen. De Wgm. met umlautfactor is een lange vocaal, waardoor hier enkel
secundaire umlaut van toepassing kan zijn.
De grenzenbundel die de westelijke dialectgroep zonder secundaire umlaut scheidt van
de oostelijke dialectgroep met secundaire umlaut, vertrekt volgens Goossens (1981: 28-
30) ongeveer in de buurt van Geraardsbergen en loopt noordwaarts tot vlakbij de
Schelde, waarmee ze vanaf Dendermonde via Antwerpen tot in Ossendrecht samenvalt.
Ten westen van die grens valt het vocalisme van de Wgm. met umlautfactor
grotendeels samen met dat van de Wgm. zonder umlautfactor. Ten oosten zorgde
109
de umlaut voor palataal vocalisme. De FAND (III: 262) schematiseert de ontwikkeling
van de Wgm. met umlautfactor (1) en zonder umlautfactor (2) als volgt:
(1) → → ---> ----> (2) →
→
↓ ǀ ǀ ǀ ↑ ↑ ↑
→ → → → → →
→
↓ ↓
↓
Uit onderstaande analyse zal blijken dat het Dendermonds beide ontwikkelingen heeft
gekend.
7.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (kaas, schaar,
haring)
De Wgm. met umlautfactor is in het Dendermonds gepalataliseerd en
gediftongeerd tot in schaar en haring, maar niet in kaas. In dat laatste woord
werd de Wgm. opnieuw gevelariseerd en gesloten tot en
en valt ze dus samen met de Wgm. zonder umlautfactor. Het Dendermonds heeft
dus wel secundaire umlaut gekend in schaar en haring, maar niet in kaas.
7.2. Lexicale variatie
Laag
Laag heeft in de Nederlandse dialecten waarschijnlijk een aantal idiosyncratische
ontwikkelingen gekend, aangezien zelfs in Vlaanderen geen spoor meer te vinden is van
velaire realisaties (FAND III: 266). De vocaal in laag valt in de meeste Oost-Vlaamse
110
en Brabantse dialecten, en dus ook in het Dendermonds, samen met de representanten
van de Wgm. in bijvoorbeeld bleek73
: .
8. De West-Germaanse en
De Wgm. en de Wgm. gaan terug op heel oude, aanvankelijk allofonische
opsplitsingen in het Gemeengermaans. Al naargelang het volgvocalisme of
73
Zie 8.1.
111
-consonantisme kon de Gemeengermaanse de volgende veranderingen ondergaan
(FAND: III: 273):
- sluiting van halfopen vocaalsegmenten, waardoor gesloten vocaalsegmenten
gesloten bleven: Gemeengermaanse * → Wgm. vóór oude i/j/u in de
volgende syllabe en vóór -h, -r (en soms ook andere alveolairen), -w en in de
auslaut;
- verwijding van gesloten vocaalsegmenten: Gemeengermaanse * → Wgm.
in andere posities.
In de Nederlandse dialecten hebben de Wgm. en zich op (ten minste) twee
verschillende manieren verder ontwikkeld (FAND III: 273):
- De ontwikkeling van de Wgm. kan via een oud tussenstadium * verlopen
zijn, dat verder geëvolueerd is tot , of en (en secundair tot
de monoftongen , , en ) vóór een oude i/j/u. Vanuit de
secundaire monoftong kon zich ook een centrerende diftong ontwikkelen,
die dan weer volgens onderstaande ontwikkeling van de Wgm. verder kon
evolueren, wat volgens Goossens (1969: 32) met de Genkse in
bijvoorbeeld heet, geit en zeep gebeurd is. In de standaardtaal wordt de Wgm.
gerepresenteerd door in woorden als eigen, klein, trein, eik en ei.
- De ontwikkeling van de Wgm. verliep via een oud tussenstadium * ,
dat verder geëvolueerd is tot een intermediaire tot gesloten centrerende diftong
( en ) of een daaruit ontstane monoftong (, en ), en dit in
alle andere gevallen dan vóór een oude i/j/u. In het Algemeen Nederlands wordt
de Wgm. gerepresenteerd door in bijvoorbeeld zeep, scheef, vlees,
bleek en steen.
112
Deze oorspronkelijke verdeling is het best bewaard in de Brabantse, de Hollandse en de
Zeeuwse dialecten, terwijl in de Oost-Vlaamse dialecten de Wgm. een sterkere
lexicale bezetting gekregen heeft dan in de oorspronkelijke verdeling, waardoor daar
een terraslandschap ontstond (FAND III: 273-274).
Hieronder wordt onderzocht of die oorspronkelijke verdeling in het Dendermondse
dialect bewaard is gebleven.
8.1. De West-Germaanse (zeep, scheef, vlees, bleek, steen, zee, meer (adj.),
eens)
Het Dendermondse dialect sluit hier aan bij het gebied met gesloten centrerende
diftongen dat van aan de Franse taalgrens in het zuiden tot het Rivierengebied in het
noorden loopt. De Wgm. ontwikkelde zich in het Dendermonds dan ook tot de
centrerende diftong . Deze diftong is ook in het RND-materiaal terug te
vinden in de transcriptie van meer en zee in zin 3 en 29, zij het met een lengteverschil:
. De FAND (III: 277- 287) bevestigt echter de aanwezigheid van de eerst
vermelde diftong. Het volgconsonantisme en -vocalisme hebben in de ongelede vorm
geen invloed op de besproken vocaal, behalve als de volgende consonant
gepalataliseerd wordt. In eens viel de nasaal weg en trad palatalisatie op bij de
eindfricatief, waardoor de vocaal gemonoftongeerd en gesloten werd: .
8.2. De West-Germaanse (eigen, klein, eik, ei, sprei, beitel, leiden, scheiden,
geit, reis)
In de Oudnederlandse periode moet volgens de FAND (III: 290) in de Vlaamse
dialecten74
een tendens ontstaan zijn om de Wgm. een sterkere lexicale bezetting te
geven door de oude * uit het tussenstadium te vervangen door *. Daardoor
74
Hiermee worden de dialecten in het Graafschap Vlaanderen bedoeld.
113
evolueerde de Wgm. o.a. in West-Vlaanderen tot een eerder gesloten diftong
. In de Oost-Vlaamse dialecten is die diftong doorgaans opener en vaak
secundair gemonoftongeerd (bv. in Kleit en in Sint-Niklaas). In de
Brabantse dialecten domineren daarentegen zware diftongen (bv. in Brussel
en in Antwerpen) en daaruit ontstane monoftongen (o.a. in
Mechelen) (FAND III: 290).
Dat het Dendermonds een grensdialect is, komt bij de representanten van de Wgm.
zeer goed tot uiting:
- In het Dendermondse dialect evolueerde de Wgm. in de meeste gevallen tot
de half-open centrerende diftong . Dit is onder andere het geval in
eigen, klein, ei en sprei, die allemaal oorspronkelijk een oude i of j als
volgvocaal gekend hebben75
. Ook Roegiers (1885: 21, 22) kent eigen, klein en ei
een -achtige klank toe.
- De zware, Brabantse diftong kent ook een zekere verspreiding in het
Dendermonds in o.a. geit en reis.
- Verder bestaan er ook enkele woorden waarin de Wgm. dezelfde
ontwikkeling heeft gekend als de Wgm. : beitel, leiden en scheiden vertonen
allebei de diftong als hoofdvocaal. Beitel en leiden bevatten
nochtans oorspronkelijk een oude volgvocaal i76
, waardoor de Wgm. zou
moeten zijn geëvolueerd tot zoals in eigen, klein, ei en sprei. De
-realisatie in beitel en leiden bewijst dus dat de Vlaamse tendens om de
Wgm. een sterkere lexicale bezetting te geven zich ook in het Dendermonds
heeft voorgedaan.
75
Eigen komt van het Wgm. *aigina-, klein van het Wgm. *klainia-, ei van het Wgm. *ajja- en sprei van
het Wgm. *spraiᵭian (De Vries & De Tollenaere: 1992: 125, 199 en 353) 76
Beitel komt van het Wgm.*ᵭaitila- en leiden van het Wgm. *laiᵭianan (De Vries & De Tollenaere:
1992: 74 en 225)
114
- Bij eik komen zowel de Vlaamse77
als de Brabantse variant naast elkaar voor
zonder betekenisdifferentiatie: en . Roegiers (1885: 10)
en de RND (zin 120) vermelden echter enkel de eerste variant.
9. De West-Germaanse en
De Wgm. en zijn geëvolueerd uit respectievelijk de Oergermaanse zonder
umlautfactor en de Oergermaanse met umlautfactor. De FAND (III: 303) maakt ook
hier een onderverdeling volgens dit criterium. De reden hiervoor is opnieuw de
aanwezigheid van secundaire umlaut in een oostelijk deel van het Nederlandse
taalgebied (Limburg, een groot deel van Brabant en de noordoostelijke dialecten), die
velaire vocalen tot palataal-geronde equivalenten heeft omgezet. In een groot westelijk
gebied bleef de representant van de Oergermaanse buiten het bereik van die umlaut
en is het onderscheid tussen de Wgm. en strikt genomen overbodig (FAND III:
303). Dat is ook het geval in het Dendermonds. Daarom worden beide diftongen hier
samen behandeld.
9.1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt (< Wgm. :
poot, doos, boon, kool, oor, oosten, lopen, boom, oog, ook <Wgm. : droog,
geloven, dopen)
De representanten van de Wgm. en zijn in het Dendermonds samengevallen en
hebben zich al heel vroeg ontwikkeld tot een velaire, centrerende diftong . De
evolutie van die basisdiftong naar de representanten in de huidige Nederlandse dialecten
kan in volgend ontwikkelingsschema samengevat worden (FAND: III: 303):
77
Hier wordt opnieuw verwezen naar het Graafschap Vlaanderen.
115
→ → → ()
↓ ↓ ↓ ↓
()
↓
↓
De centrerende diftong werd dus over het algemeen meer gesloten. Dit sluitingsproces
kon echter op elk moment afgebroken worden door monoftongering (FAND III: 303).
In het schema is ook een evolutie zichtbaar van naar (met eventueel
monoftongering tot ). Deze palatalisatie is oorspronkelijk een Brusselse
vernieuwing, die niet het gevolg is van umlaut, maar wel van “spontane” palatalisatie,
d.w.z. een niet door een umlautfactor geconditioneerde palatalisatie, van een oudere
of . Pas vanaf 1550 werd die oude / door “parachutering” of
“dropping” van de Brusselse in Gent verdrongen, waarna een geleidelijke
opmars van plaats naar plaats in de rest van het Oost-Vlaamse gebied plaatsvond
(FAND III: 304 en Taeldeman: 2005: 82). Deze “veroveringstocht” van de Brusselse
wordt geïllustreerd op Kaart IV.1.
116
Kaart IV.1. De parachutering en opmars van de Brusselse in Oost-Vlaanderen
Taeldeman, Oost-Vlaams (2005)
Op bovenstaande kaart is duidelijk te zien dat het Oost-Vlaamse -gebied in
een boog rond het Aalsterse ontrondingsgebied loopt. Volgens De Swaef (1986: 142) is
de oorzaak daarvan wellicht een structurele factor: palatalisering van de oude /
zou ontronding met zich hebben meegebracht, wat aanleiding zou gegeven hebben tot
of en dus tot samenval met de lexicaal zwaar bezette representant
van de Wgm. . Deze theorie gaat echter niet op voor het Dendermonds, waar de
Brusselse leenvocaal78
alomtegenwoordig is bij de representanten van de
Wgm. en (behalve vóór -w). De druk en het prestige van de Brusselse
moet dus zeer sterk zijn geweest, aangezien deze vocaal stand hield in een
vocaalsysteem met systematische ontronding.
78
Deze vocaal kwam in het authentieke Dendermonds, d.w.z. voor de systematische ontronding op de
terugweg was, enkel voor in woorden met de Wgm. of en hun verkortingsproducten. Deze
en het verkortingsproduct zijn dus ontleend uit het Brussels, aangezien ze niet in het
Dendermondse vocaalsysteem voorkwamen.
117
9.2. Posities waar de typerealisatie sterke kwantiteits- en kwaliteitsveranderingen
kan ondergaan
Vóór w (mouw, vrouw)
Vóór w zijn de Wgm. in mouw en de Wgm. in vrouw net zoals de Wgm.
zonder umlautfactor vóór w79
geëvolueerd tot . De w valt ook hier weg zonder
een naslag te creëren: en .
Vóór j(i) (strooien, hooi)
De j in Got. straujan en Germ. *auja- (De Vries & De Tollenaere: 1992: 365, 173),
respectievelijk strooien en hooi, is in het Dendermonds weggevallen. Ook hier werd
door de informanten steeds gerealiseerd.
Vóór r (horen)
Ditmaal heeft de r geen invloed gehad op de voorafgaande vocaal. Het Dendermonds
vertoont ook hier de Brusselse leenvocaal: .
V. De neutrale vocaal
79
Zie 6.2.
118
Het Indogermaans kende een wisselend muzikaal woordaccent. Dat betekent dat de
klemtoon afwisselend op de wortelsyllabe, de suffixen en de uitgangen rustte. In de
Gemeengermaanse tijd groeide echter een tendens om de klemtoon in principe steeds op
de eerste syllabe of de wortelsyllabe van het woord te leggen. Het gevolg van de
accentwisseling was niet alleen een totale verandering van het ritme van de taal, maar
vooral ook een geleidelijke verdoffing van het onbeklemtoonde woordeinde. Omdat
precies dat woordeinde de belangrijkste informatie in verband met verschillen in
naamval en tijd bevatte, begon het rijke Indogermaanse casus- en werkwoordsysteem af
te brokkelen (Schönfeld & Van Loey: 1970: 108-109). Tijdens dit deflexieproces
ontstond de sjwa: door verdoffing van oorspronkelijk gekleurde bijtonige vocalen. Net
als alle Nederlandse dialecten kent het Dendermonds ook de “neutrale” sjwa. Die
neutraliteit volgt uit de negatieve specificatie van voor alle typische
vocaalkenmerken:
- lang
- kort
- voor
- achter
- gerond
- gespreid
- hoog
- laag
Bovendien valt de afwezigheid van een klemtoon op.
1. Posities waar (bijna) uitsluitend de typerealisatie voorkomt
Hier beperk ik mij tot de valenties van in het basismorfeem.
119
In de auslaut na een gekleurde vocaal en gevolgd door één consonanten
Vanaf de 14de
eeuw werd in de Brabantse dialecten de eindsjwa80
meestal
geapocopeerd, als ze tenminste geen suffigale functie (meer) had. De -apocope kan dus
beschouwd worden als een Brabantse vernieuwing. In Vlaanderen werd de eindsjwa
meestal bewaard. Kaart V.1, waarop de gebieden zonder -apocope staan aangeduid,
toont aan dat Dendermonde zich alweer in een grensgebied bevindt.
Kaart V.1. ə-apocope ontbreekt
Weijnen, Nederlandse Dialectkunde (1966)
In het Dendermonds wordt de eindsjwa nog vrij vaak bewaard in eenlettergrepige
substantieven van het type consonant + (ver)korte, betoonde vocaal + consonant + sjwa.
De consonant die op de vocaal volgt, gaat meestal terug op een oude geminaat en is
altijd stemhebbend: de bilabiale nasaal m, de bilabiale occlusief b, de palatale fricatief
80
Die eindsjwa kwam voor bij de meeste vrouwelijke substantieven (door analogie grotendeels
veralgemeend uit de ô-stammen), een beperkt aantal mannelijke en onzijdige substantieven (meestal uit
oude n-stammen, ja-stammen of ĭ/u-stammen van het “korte” type, bv. hān, běd en vrij veel
adjectieven (bv. diep, groen) (Taeldeman: 1985: 191).
120
, de velaire occlusief , de alveolaire liquidae l en r, de alveolaire nasaal n en de
alveolaire occlusief d (Pletinckx: 2002: 39). Enkele voorbeelden zijn: komm, krabb,
pe, brigg, bell, krr, penn en bedd81. Soms bestaat er zelfs betekenisverschil
tussen de vorm met en zonder eindsjwa: in de betekenis van “meel” spreekt men in
Dendermonde van blom (= bloem), terwijl blomm de betekenis krijgt van “plant”. De
eenlettergrepige adjectieven en voornaamwoorden hebben over het algemeen hun
eindsjwa verloren, behalve in een paar uitzonderingen: bv. kall, wadd , dadd, ikk 82.
In een paar zeldzame gevallen verschijnt de sjwa ook in meerlettergrepige substantieven
na een diftong + stemhebbende consonant: bv. (= trien),
(= trees) en (= maraude (Fr.)).
In de auslaut na een gekleurde vocaal en gevolgd door een consonantcluster
In het Dendermonds kan de eindsjwa ook bewaard vóór de medeklinkerclusters r + s/z;
r + d; r + ts; r + n; l + d en n + d. In een aantal van deze clusters treedt bovendien
assimilatie op: r + z > z; r + d > r; r + ts > rs; r + n > r en l + d > l. De cluster n + d
wordt in het Dendermonds echter behouden. Tabel V.1. illustreert dit met enkele
voorbeelden.
r + s/z l + d n + d r + d/ts r + n
kers
speld
mand
koorts
lantaarn
beurs
naald
wond(e)
koord
hoorn
Tabel V.1. De eindsjwa kan in het Dendermonds bewaard blijven na r + s/z; l + d; n + d; r + d/ts en r + n
81
Respectievelijk kom, krab, pêche (Fr.), brug, bel, kar, pen en bed. 82
Respectievelijk dood, wat, dat, ik.
121
Svarabhakti
In het Dendermonds wordt in sommige gevallen tussen twee consonanten een sjwa
ingevoegd om de uitspraak te vergemakkelijken. Dit gebeurt over het algemeen bij de
clusters rm en lm maar niet bij de cluster lk: (= arm), (=
kermis), (= zalm) en (= helm), maar (= volk) en
(= melk). Ook deze resultaten worden bevestigd door Roegiers (1885: 13, 15,
48) met <aerem>, <kaeremis>, <zallem>, <hellem> en <volk>.
2. Posities met kwalitatieve variatie
Tussen s en m
In de “plattere” variëteiten van het Dendermonds83
wordt geen gerealiseerd
tussen s en m, maar wel een korte, half-open , tenzij er nog een suffix- volgt na
m. Bijgevolg krijgen adem en bezem in het “platte” Dendermonds als uitspraak
en , maar ademen wordt uitgesproken als
. Roegiers (1885: 51, 4) bevestigt die resultaten met <oasom> en <bessom>.
In de minder “platte” variëteiten wordt wel steeds gerealiseerd: ,
en
.
83
Altijd in het Vestjes, maar ook in de andere wijken bij “plat” taalgebruik.
122
VI. Het Dendermondse dialect samengevat
1. De korte vocalen
Het Dendermonds heeft negen korte vocalen. Hun categoriale kenmerken staan in Tabel
VI.1. weergegeven, waarbij (+) de aanwezigheid en (-) de afwezigheid van elk kenmerk
aanduiden. De en bestaan in het “authentieke” Dendermonds enkel als
positionele varianten na vocaalverkorting van respectievelijk en in
bijvoorbeeld (= boompje) en (= huisje). Bij de informanten die
niet meer systematisch ontrondden, kreeg echter de waarde van een foneem.
vocalisch + + + + + + + + +
sonorant + + + + + + + + +
consonantisch - - - - - - - - -
nasaal - - - - - - - - -
continuant + + + + + + + + +
stem + + + + + + + + +
hoog + + - - - + - - -
laag - - - + - - + - -
voor + + + - - - + + -
achter - - - - + + - - -
gespreid + - + - - - + - -
gerond - + - - + + - + -
diftongisch - - - - - - - - -
klemtoon + + + + + + + + -
Tabel V.1. De categoriale kenmerken van de Dendermondse korte vocalen
123
2. De lange vocalen
Het Dendermonds kent slechts één lange vocaal, namelijk . De categoriale
kenmerken voor deze vocaal zijn [+ vocalisch], [+ sonorant], [- consonantisch],
[+ continuant], [+ stem], [- nasaal], [+ lang], [- kort], [- voor], [- achter], [- hoog],
[+ laag], [- gespreid], [- gerond] en [- difongisch]. Het dialect van ‟t Vestje vertoont
echter nog een lange vocaal, die ik in de andere wijken niet heb aangetroffen: .
Bovendien werd die vocaal in deze scriptie enkel vóór r gesignaleerd. De categoriale
kenmerken zijn [+ vocalisch], [+ sonorant], [- consonantisch], [+ continuant], [+ stem],
[- nasaal], [+ lang], [- kort], [- voor], [+ achter], [+ hoog], [- laag], [- gespreid],
[+ gerond] en [- difongisch]. Deze vocalen kunnen uiteraard ook een klemtoon krijgen.
3. De sluitende diftongen
Het “authentieke” Dendermonds kent vier sluitende diftongen, waarvan de categoriale
kenmerken in Tabel VI.2. zijn weergegeven. De vijfde en de zesde diftong
en werden enkel gerealiseerd door de informanten die niet meer
systematisch ontrondden.
(
)
(
)
vocalisch + + + + + +
sonorant + + + + + +
consonantisch - - - - - -
nasaal - - - - - -
continuant + + + + + +
stem + + + + + +
hoog - + - - + -
laag - - + - - -
124
voor + + - - + +
achter - - + + - -
gespreid + + - - - -
gerond - - + + + +
diftongisch + + + + + +
klemtoon + + + + + + Tabel VI.2. De categoriale kenmerken van de Dendermondse sluitende diftongen
4. De centrerende diftongen
Het Dendermonds heeft zeven centrerende diftongen. Hun categoriale kenmerken staan
in Tabel VI.3. weergegeven.
vocalisch + + + + + + +
sonorant + + + + + + +
consonantisch - - - - - - -
nasaal - - - - - - -
continuant + + + + + + +
stem + + + + + + +
hoog - - - - - - -
laag - - - - - - -
voor + + + - - - -
achter - - - - + + +
gespreid + - + - - - -
gerond - + - - + + +
diftongisch + + + + + + +
klemtoon + + + + + + +
Tabel VI.3. De categoriale kenmerken van de Dendermondse centrerende vocalen
Deze vocalen zijn [- hoog] en [- laag], omdat de tong tijdens de articulatie verglijdt.
125
VII. Enkele fonologische transformatieregels op
vocaalsegmenten
1. Deletie van de eindsjwa
Hierbij dient een onderscheid gemaakt te worden tussen woordinterne en woordexterne
deletie van .
Woordintern
Als “grensdialect” tussen de Oost-Vlaamse en Brabantse dialecten wordt het
Dendermonds o.a. gekenmerkt door de aanwezigheid van een niet-suffigale eindsjwa in
de ongelede vorm van eenlettergrepige substantieven van het type consonant +
(ver)korte, betoonde vocaal + stemhebbende consonant + sjwa. Bij de eenlettergrepige
adjectieven, voornaamwoorden, bijwoorden en telwoorden en de meerlettergrepige
substantieven valt, op een aantal uitzonderingen na84
, de eind weg.
Woordextern
In het Dendermonds wordt de eindsjwa ook behouden als het onmiddellijk volgende
woord met een vocaal begint. Om de uitspraak te vergemakkelijken wordt meestal een
intervocalische nasaal85
toegevoegd. Enkele voorbeelden zijn:
(Er staat een) bed in (de kamer): + →
84
Zie hoofdstuk V, 1. 85
Deze nasaal geeft in het Dendermonds hier geen meervoudsvorm aan, want het meervoud van bed en
pan is respectievelijk en , waardoor de nasaal hier dus zonder problemen voor de
verbinding kan zorgen.
126
(Zet die) pan op (het vuur): + →
2. Vocaalverkorting
In de vorige hoofdstukken zijn al enkele voorbeelden aan bod gekomen van lange
vocalen en diftongen die om een bepaalde reden kort werden. In dit hoofdstuk worden
de voorwaarden en de resultaten van vocaalverkorting besproken.
Voorwaarden
Vocaalverkorting manifesteert zich systematisch bij alle informanten en treedt in het
Dendermonds hoofdzakelijk op in bimorfematische woorden. Dat wil zeggen dat er
binnen de consonantcluster die de verkorting veroorzaakt een morfeemgrens valt
(Keymeulen & Taeldeman: 1985: 137). Bovendien moeten de segmenten van die cluster
aan bepaalde voorwaarden voldoen:
- de auslautconsonant van het stammorfeem moet een obstruent, liquida of nasaal
zijn;
- het anlautsegment van het afleidingsmorfeem is een obstruent (t, d, k, s, t, d)
Verkortingsproducten
De lange vocaal kent in het Dendermonds geen verkortingsproduct. De
fonetische verkortingsproducten van de Dendermondse diftongen en zijn als
volgt te transcriberen:
127
→ in bv. → (brief - briefje)
→ in bv. → (spelen - hij
speelt)
→ in bv. → (stoel - stoeltje)
→ in bv. → (koken - hij kookt)
( → in bv. → (muur - muurtje))
( → in bv. → (kleur - kleurtje))
→ in bv. → (straat - straatje)
→ in bv. → (straat - straatje)
→ in bv. → (huis - huisje)
→ in bv. → (pijp - pijpje)
→ in bv. → (paard - paardje)
→ vóór niet-gemouilleerde consonantcluster in
bv. → (boom - boompje)
→ vóór gemouilleerde consonantcluster in
bv. → (boon - boontje)
→ in bv. → (steen - steentje)
→ in bv. → (jaar - jaartje)
De verkortingsproducten van de Dendermondse lange vocalen en diftongen op een rijtje
zijn: , ,, , en .
De diftongen en staan hier opnieuw tussen haakjes, omdat
zij enkel voorkomen bij informanten die niet meer systematisch ontronden. De
diftongen
en zijn allofonen en krijgen daarom hetzelfde woord als
128
voorbeeld. De diftong is de variant van ‟t Vestje, maar wordt ook
sporadisch door de informanten uit andere wijken gerealiseerd86
. Opvallend is wel dat
beide varianten en hetzelfde verkortingsproduct hebben. Dit is volgens
mij een bewijs voor de theorie van Van Loey (1979: 81) die veronderstelt dat het
Brusselse dialect ooit slôpe en de verkorte vorm slôpt gekend heeft. De klinker van
slôpe is volgens hem dan zoals het hele systeem van lange klinkers verschoven, in dit
geval van ô naar oê, terwijl de korte klinker van slôpt door die verschuiving niet werd
aangetast. Deze theorie manifesteert zich hier duidelijk in het Dendermonds, waar de
verschuiving van naar
en zelfs (nog) niet voltooid is, maar waar alle drie de vocalen
hetzelfde verkortingsproduct vertonen.
3. Ontronding
In hoofdstuk II, 5.3. werd al even ingegaan op het noodzakelijke onderscheid tussen
occasionele en systematische ontronding (Taeldeman: 1994: 154). Occasioneel zijn de
ontrondingen die zich binnen een bepaalde historische categorie slechts bij een beperkt
aantal lexicaal geconditioneerde gevallen voordoen. Een voorbeeld hiervan zijn de
woorden met Wgm. met umlautfactor in gesloten syllabe87
. Sommige daarvan
vertonen umlautontronding in een aantal westelijke “Ingveoonse” dialecten. Het
verspreidingsgebied verschilt er van woord tot woord: het zijn relicten die dateren uit de
12de
à 14de
eeuwse Vlaams-Ingveoonse expansie88
. Stuk, put, dun en brug zijn woorden
waarvan de ontronde variant met /-vocalisme een relictachtig bestaan leiden in een
aantal zuidwestelijke dialecten en sommige Hollandse plaatsen.
Systematische ontrondingen manifesteren zich daarentegen in principe bij alle lexemen
86
Zie hoofdstuk III, 1 en IV, 6. 87
Zie hoofdstuk II, 6.4. 88
Zie hoofdstuk I., 1.
129
met een bepaald historisch vocalisme (bv. de Wgm. vóór r + niet coronale
consonant). In zijn meest extreme vorm kan ontronding alle historisch geronde
voorvocalen systematisch in gespreide equivalenten omzetten (Taeldeman: 1994: 154).
In het “authentieke” Dendermonds zijn inderdaad de meeste historisch geronde
voorvocalen systematisch ontrond:
- oudere (< Wgm. met umlautfactor in gesloten syllabe) → bv. in
(= put) en (= brug);
- oudere (< Wgm. vóór r + consonant) → bv. in (=
dorst) en (= borstel);
- oudere (< Wgm. vóór r) → bv. in (= muur)
en
(= zuur);
- oudere (< Wgm. met umlautfactor in open syllabe) → bv. in
( = deur/door) en (= leugen).
De enige historische voorvocaal die in het Dendermonds aan ontronding ontsnapt, is de
oudere uit de Wgm. met umlautfactor, die had moeten ontronden tot
. Waarschijnlijk heeft het Dendermonds ooit wel ontronding gekend bij de Wgm.
met umlautfactor, maar is die als eerste verdwenen toen ontronding steeds meer als
“plat” werd ervaren. Dat de achteruitgang van ontronding in fasen gebeurt, is
momenteel zeer goed aantoonbaar in het Dendermondse dialect. De en
niet vóór r werden door de informanten sneller gerond tot en
dan vóór r. De ontronding tot in bv. deur/door en leugen houdt tot
hiertoe het beste stand.
130
4. Mouillering
Mouillering of palatalisatie, is een verschijnsel waarbij een consonant meer naar het
hard verhemelte of palatum uitgesproken wordt dan normaal gesproken het geval is. Dat
gebeurt in het Dendermonds o.a. bij de medeklinkercombinaties ns, ld, lt, tt, ls, ts en st.
Enkele voorbeelden hiervan zijn: (= mens), (= geld),
(= twintig), (= muts), (= kletsen),
(= pels), enz. Een volledige bespreking van mouillering valt hier buiten het
onderzoeksonderwerp, aangezien dit fenomeen zich enkel manifesteert bij
consonantclusters. Een van de belangrijkste implicaties van de mouillering, namelijk de
grondige verkleuring van de voorafgaande vocaal, is hier wel van belang. In het
Dendermonds worden een aantal palatale vocalen immers gedepalataliseerd als ze
gevolgd worden door een gemouilleerde cluster: , en gaan in die
positie over in hun velaire of mediale tegenhangers , en .
Keymeulen (1986: 270) ziet hierin precies de tegenovergestelde beweging van de i-
umlaut, die voor een beweging in palatale richting zorgde, en noemt de depalatalisatie
daarom u-umlaut. De klankverschuiving verloopt immers in de richting van de
(maar wordt er niet door veroorzaakt). De evolutie van de vocalen vóór een
gemouilleerde cluster is als volgt te schematiseren (Keymeylen: 1986: 271):
→ in bv. → → (= muts)
→ in bv. → → →
(= Duitser)
→ in bv. → → (= metser)
Het Dendermonds heeft de mouillering hier niet helemaal tot doorgedreven:
, en . De hierboven geschematiseerde
overgangen gebeurden bij alle informanten nog zeer systematisch, zeker wanneer ze
onder invloed van diminutiefvorming was ontstaan (bv. (= boontje)).
131
Volgens Keymeulen (1986: 272) manifesteert er zich in het West-Brabantse
mouilleringsgebied onder invloed van mouillering ook een sluitingstendens.
Voorbeelden hiervan zijn en in het Hofstaads. Dit gesloten
vocalisme heb ik in deze context echter bij geen enkele informant waargenomen.
Opvallend is wel dat mouillering ook voor vocaalverkorting kan zorgen: bv.
(= maand), (= plaats), enz.
5. Een Dendermondse “chaîne de traction”
In het Dendermonds is zoals in het Gents (Taeldeman: 1985: 208) een vrij recente
“zuigbeweging” op gang gekomen die geen enkele gesloten of half-gesloten lange
vocaal ongemoeid heeft gelaten. Taeldeman (1985: 208-209) onderscheidt voor het
Gents drie fasen:
1) Verwijding + lichte diftongering van , en
2) Verwijding + lichte diftongering van , en
3) Monoftongering van de palatale centrerende diftongen
De eerste twee fasen zijn ook in het Dendermondse dialect al voltooid:
1) De oorspronkelijke lange vocalen en zijn verwijd en licht
gediftongeerd tot en in bijvoorbeeld leven en school.
2) De oorspronkelijke lange vocalen en zijn verwijd en licht
gediftongeerd tot en in bijvoorbeeld brief en voelen.
Ook de geronde palatale vocalen die door sommige informanten werden gerealiseerd,
ondergingen deze evolutie: en → en
in bijvoorbeeld deur en muur.
Gelijkaardige evoluties zijn volgens Taeldeman (1985: 209) ook te vinden in een aantal
andere West-Brabantse steden (o.a. Brussel, Mechelen en Antwerpen). Hij schrijft dit
verschijnsel echter niet toe aan onderlinge beïnvloeding, maar wel aan de interne
132
dynamiek van die stadsdialecten. Na Brussel, Mechelen en Antwerpen, mag ook
Dendermonde dus aan die lijst toegevoegd worden.
VIII. Slotconclusie
133
De voornaamste doelstelling van deze scriptie was een vocaalinventaris opstellen van
het Dendermondse dialect. Daarbij hoorden de volgende verduidelijkingen. Het
onderzoek was:
- formeel: dat betekent dat de dialectelementen in hun structurele en systematische
samenhang werden bestudeerd zonder rekening te houden met hun sociale
functie;
- monotopisch: in deze dissertatie ging alle aandacht uit naar het stadsdialect in de
strikte zin, d.w.z. het dialect dat in het centrum van Dendermonde gesproken
wordt. De deelgemeenten van Dendermonde ( Sint-Gillis, Grembergen, Appels,
Baasrode, Oudegem, Mespelaere en Schoonaarde) maakten dus geen deel uit
van het onderzoeksdomein.
- monostratisch: in deze scriptie werd het dialect van de oudere, laaggeschoolde
Dendermondenaren besproken. De sociale variabelen bleven ongeveer gelijk bij
elke informant.
Daarnaast volgden nog twee bijkomende onderzoeksvragen:
3) Bestaat er nog een wezenlijk verschil tussen het dialect van de verschillende
wijken?
4) Is er taalverandering te bemerken tussen het Dendermonds van de Enquête
Willems uit 1885 en het huidige dialect?
Voor de vocaalinventaris zelf verwijs ik naar hoofdstuk II tot V en een samenvatting
daarvan in hoofdstuk VI. Uit die hoofdstukken bleek dat het Dendermonds alle
kenmerken had van een grensdialect. In sommige gevallen sloot het (misschien meer
dan verwacht) aan bij het Oost-Vlaamse dialectlandschap en in andere gevallen bij de
Brabantse dialecten met het Brussels als voornaamste invloed. Bovendien bleek het
Dendermonds ook een aantal Denderspecialismen te hebben ontwikkeld. Toch heb ik
mijns inziens ook gewezen op enkele eigenschappen, die misschien in se niet uniek zijn,
maar wel uitzonderlijk in combinatie met de rest van het vocaalsysteem en in
vergelijking met andere dialecten in de omgeving.
In hoofdstuk VII ben ik wat dieper ingegaan op een paar kenmerkende fonologische
transformatieregels, zoals de deletie van de eindsjwa, vocaalverkorting, ontronding,
mouillering en een belangrijke Dendermondse klankverschuiving.
134
In verband met de bijkomende onderzoeksvragen heb ik vastgesteld dat er wel degelijk
nog een wezenlijk verschil bestaat tussen het dialect van de “platste” volkswijk ‟t Vestje
en dat van de “beschaafdere” wijken ‟t Zwijveke en de Molenberg. In ‟t Vestjes wordt
in tegenstelling tot de andere wijken nog veel systematischer ontrond en klinkt de sjwa
tussen s en m nog vaker als . Bovendien wordt de gerekte Wgm. en
zonder umlautfactor er een graad verder gesloten tot (en zelfs tot
vóór r), terwijl die Wgm. vocalen in de andere wijken meestal als werden
gerealiseerd. Dat mensen die afkomstig zijn van ‟t Vestje in Dendermonde nog steeds
aan hun taalgebruik worden herkend, blijkt dus ook een wetenschappelijke basis te
hebben.
Tussen het Dendermonds van de Enquête Willems uit 1885 en het huidige dialect is er
weinig evolutie te bemerken. Het enige wezenlijke verschil is dat Roegiers nog zonder
uitzondering ontrondt (maar ook hij gebruikt al <oe> in de woorden met Wgm. met
umlautfactor) en dat hij iets meer Oost-Vlaamse varianten realiseert dan de huidige
informanten (bv. > < ), wat bewijst dat de Brabantse
beïnvloeding nog steeds verder gaat.
135
Bibliografie
1. BLANCQUAERT, E. (1950). Dialect-atlas van Klein-Brabant. Antwerpen, De
Sikkel, 15-16. Reeks Nederlandse Dialect-atlassen:1.
2. CORNIPS, L. (1997). De betrouwbaarheid van de schriftelijke dialect-enquête
Willems (1885): de middelconstructie in de Limburgse dialecten.
http://www.meertens.knaw.nl/medewerkers/leonie.cornips/betrouwbaar.pdf,
(29/07/07).
3. DE SCHUTTER, G. & TAELDEMAN, J. (1994). /r/ in stressed syllables before
consonant in the southern Dutch dialects. taal & tongval, 7, 73-109.
4. DE SWAEF, L. (1986). Tussen Aalst en Gent. In: Devos, M. & Taeldeman, J. (eds.)
Vruchten van z‟n akker. Opstellen van (oud)-medewerkers en oud-studenten voor
Prof.V.F. Vanacker, Gent, Rijksuniversiteit Gent, 135-150.
5. DE VRIENDT, S. (2005). Brussels. Tielt, Lannoo, 124p. Taal in stad en land: 2.
6. DE VRIES, J. & DE TOLLENAERE, F. (1992). Etymologisch woordenboek.
Utrecht, Het Spectrum, 449p.
7. DIERICKX, G. (s.d.). Dendermonde, volkstaal, typen, bijnamen. Dendermonde, De
Hauwere, 279p.
8. FIERENS, M. (2002). Aan de oevers van Schelde en Dender. Een fonologische
verkenning van het vocalisme van het Grembergs. Scriptie, Universiteit Gent,
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 189p.
9. GOOSSENS, J. (1969). Strukturelle Sprachgeographie. Eine Einführung in
Methodik und Ergebnisse. Heidelberg, C. Winter, 148p.
136
10. GOOSSENS, J. (1972). Inleiding tot de Nederlandse dialectologie. Tongeren,
Michiels, 173p.
11. GOOSSENS, J. (1992). Dialecten in het centrale Zuidnederlandse stedennetwerk.
taal & tongval, 5, 29-47.
12. GOOSSENS, J. (1981). Middelnederlandse vocaalsystemen. Gent, Koninklijke
Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 93p.
13. GOOSSENS, J., TAELDEMAN, J. & VERLEYEN, G. (1998). Fonologische atlas
van de Nederlandse dialecten (Deel I). Gent, Koninklijke Academie voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde, 278p.
14. GOOSSENS, J., TAELDEMAN, J. & VERLEYEN, G. (2000). Fonologische atlas
van de Nederlandse dialecten (Deel II & III). Gent, Koninklijke Academie voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde, 345p.
15. GRAULS, J. (1957). Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Bruegel.
Antwerpen, Standaard Boekhandel, 223p.
16. GYSSELING, M. (1964). Proeve van een Oudnederlandse grammatica. Studia
Germanica Gandensia, 6, 9-43.
17. KEYMEULEN, L. (1986). In: Devos, M. & Taeldeman, J. (eds.) Vruchten van z‟n
akker. Opstellen van (oud)-medewerkers en oud-studenten voor Prof.V.F. Vanacker,
Gent, Rijksuniversiteit Gent, 267-286.
18. KEYMEULEN, L. & TAELDEMAN, J. (1985).Tussen fonologie en morfologie. De
vocaalverkorting in een Brabants dialect. taal & tongval, 37, 124-164.
19. OOMS, M. & VAN KEYMEULEN, J. (2005). Vlaams-Brabants en Antwerps. Tielt,
Lannoo, 122p. Taal in stad en land: 5.
137
20. PHILIPPA, M., DEBRABANDERE, F. & QUAK, A. (2005). Etymologisch
woordenboek van het Nederlands. Amsterdam, Amsterdam University Press, 725p.
21. PLETINCKX, L. (2002). De pélle van de pèzze en de kèrre van de kèzze of… het
behoud van de (Vlaamse) eind-schwa in het Pajottenlands. In: Wellekens, W.,
Pletinckx, L. & Ooms, M. (eds.) Brabantse dialecten, cultureel erfgoed. Leuven,
Stichting Brabantse Dialecten, 33-42.
22. ROEGIERS, A. (1885). Enquête Willems. Ongepubliceerd.
23. ROELANDTS, K (1960). Regressie en secundaire woordvorming. Mededelingen
van de Vereniging voor Naamkunde, 89-124.
24. SCHÖNFELD, M. & VAN LOEY, A. (1970). Historische grammatica van het
Nederlands. Zutphen, N.V.W.J. Thieme & Cie, 367p.
25. TAELDEMAN, J. (1978). De vokaalstruktuur van de “Oostvlaamse” dialekten. Een
poging tot historische en geografische situering in het Zuidnederlandse
dialektlandschap. Amsterdam, Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij, 68p.
26. TAELDEMAN, J. (1979). Het klankpatroon van de Vlaamse dialekten. Een
inventariserend overzicht. In: Devos, M., Ryckeboer, H. & Taeldeman, J. (eds.)
Woordenboek van de Vlaamse dialekten. Inleiding. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 48-
117.
27. TAELDEMAN, J. (1985). De klankstruktuur van het Gentse dialekt. Wetteren,
Uitgeverij Universa, 261p.
28. TAELDEMAN, J. (1994). Ronding en ontronding in het Nederlands en de
Nederlandse dialecten. Een verhaal over 'cultuur' vs. 'natuur'. taal & tongval, 46,
152-179.
138
29. TAELDEMAN, J. (2005). Oost-Vlaams. Tielt, Lannoo, 123p. Taal in stad en land:
6.
30. VAN DER MEER, M. (1927). Historische Grammatik der niederländischen
sprache. 1: Einleitung und Lautlehre. Heidelberg, Winter, 353p.
31. VAN LOEY, A. (1979). Het Brusselse Nederlands dialect. Taal en Sociale
Integratie, 2, 77-98.
32. VANGASSEN, H. Aan de grens van Vlaanderen en Brabant.
I. Nl. ei en ij. Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie &
Dialectologie, 29 (1955), 209-241.
II. Ndl. ui. Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie &
Dialectologie, 32 (1958), 69-99.
III. Ndl. oe en û vóór r. Handelingen van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie & Dialectologie, 34 (1960), 45-76.
IV. Umlaut en ontronding van Nl. u in gesloten lettergreep. Handelingen van de
Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie, 35 (1961), 105-129.
33. VERHOFSTADT, J.P. (s.d.). Studie van het Dèrremons. Dendermonde, Den
Dèrremonse Klapper, 30p.
34. WEIJNEN, A. (2000). Nederlandse Dialectkunde. Assen, Van Gorcum, Assen, 75p.
139
Bijlage 1
De West-Germaanse korte vocalen in gesloten syllabe
Wgm. zonder umlautfactor
kat
glas
appel
af
bak
dak
acht
(ik) bracht
zacht
spannen
vlam
man
tam
tang
vangen
zand
tand
gans
dansen
lamp
plank
lang
kar
zwart
kaart
gras
warm
arm
merg
zwerm
stal
smal
balk
zout
oud
koud
kous
paus
fout
katten
bakken
kaarten
vlammen
tanden
ganzen
armen
stallen
planken
karren
kousen
fouten
katje
bakje
tandje
stalletje
plankje
armpje
kousje
foutje
kaartje
140
karretje
lampje
(hij) lacht
(hij) houdt
(hij) danst
Wgm. met umlautfactor
zetten
rekken
zes
bed
leggen
kennen
brengen
engel
zwemmen
hemd
mens
hengst
helft
mes
metselen
ekster
(ik heb) gezet
pan
kan
bedden
kannen
pannen
mensen
helften
bedje
kannetje
pannetje
mensje
helftje
(ik) ken
(hij) kent
(hij) brengt
141
Wgm.
weg
likken
vechten
nest
pen
bel
geld
helpen
venster
ster
ver
hart
barsten
paard
staart
berg
scherp
sterven
nesten
pennen
harten
sterren
vensters
paarden
staarten
bergen
nestje
hartje
sterretje
paardje
staartje
(het) barst
(hij) helpt
(hij) sterft
Wgm.
wit
dik
smid
vis
nicht
liggen
schip
rib
lip
beginnen
slim
krimpen
winter
blind
vinger
wild
kers
kerk
licht
blind
blinde
vissen
nichten
ribben
142
lippen
vingers
kersen
kerken
visje
nichtje
ribbetje
lipje
vingertje
kersje
kerkje
(hij) ligt
(hij) begint
(hij) krimpt
Wgm.
pot
stok
kloppen
grof
dochter
hol
volk
sport
poort
koord
woord
zorgen
dorp
goud
stout
hout
potten
koorden
woorden
dorpen
potje
koordje
woordje
dorpje
143
Wgm.
mossel
schot
schudde(re)n
bobbel
pop
op
bok
slok
klok
bos
lucht
wol
wolf
zon
zondag
donder
hond
ons
krom
pomp
lomp
tong
schouder
kouter
mosselen
poppen
wolven
honden
tongen
schouders
bosje
popje
pompje
hondje
(hij) komt
(hij) schudt
put
mus
knuppel
schop
stuk
kruk
brug
rug
vrucht
koster
dun
kort
dorst
borstel
wortel
worm
bruggen
putten
stukken
borstels
wormen
brugje
putje
stukje
borsteltje
wormpje
144
De West-Germaanse korte vocalen in open syllabe
Wgm. in open syllabe
laat (adj.)
zaal
vader
maken
haver
zaag
kamer
sparen
plaats
zalen
zagen
vaders
zaaltje
zaagje
vadertje
(hij) maakt
Wgm. met umlautfactor in open syllabe
ezel
lepel
geweer
vreemd
ezels
geweren
ezeltje
geweertje
beter
eend
aapje
haantje
(hij) draagt
varen
(hij) vaart
145
Wgm. in open syllabe
week (subst.)
scheel
keel
eten
peer
weken
kelen
peren
weekje
keeltje
peertje
(hij) eet
Wgm. in open syllabe
zeker
beet
pekel
sne(d)e
spelen
veel
zeven
beten
sneden
beetje
sneetje
(hij) speelt
Wgm. in open syllabe
geschoten
school
boren
koken
oven
komen
scholen
ovens
schooltje
oventje
(hij) kookt
146
Wgm. in open syllabe
deur
leugen
neus
kreupel
sleutel
molen
koning
voor (vz.)
door (vz.)
mogen
mogelijk
zoon
schotel
noot
vogel
zomer
boter
over
kogel
deuren
neuzen
zonen
noten
deurtje
neusje
zoontje
nootje
De West-Germaanse lange vocalen en diftongen
Wgm.
bijten
pijp
ijs
stijf
lijf
vijg
blijven
lijster
vijl
fijn
tijd
dijk
vijftig
vrijen
zijde
147
vieren
pijpen
lijven
vijlen
tijden
pijpje
lijfje
vijltje
tijdje
Wgm.
buiten
buik
muis
huis
duizend
bruin
duim
duwen
bouwen
zuur
muizen
huizen
duimen
muisje
huisje
duimpje
(hij) duwt
(hij) bouwt
Wgm. met umlautfactor
gebruiken
luisteren
uil
luiden
schuur
uilen
schuren
uiltje
schuurtje
(hij) luistert
(hij) gebruikt
(hij) luidt
148
Wgm.
kuiken
buigen
duur
duivel
kuikens
kuikentje
(hij) buigt
Ndl. ²
spuiten
lui
(hij) spuit
Wgm. en
brief
diep
kiezen
gieten
vliegen
spiegel
nieuw
knie
vier
brieven
knieën
briefje
knietje
(hij) kiest
(hij) giet
(hij) vliegt
Wgm.
voet
stoel
roepen
hoek
bloem
koe
149
voeten
hoeken
bloemen
voetje
hoekje
stoeltje
bloempje
(hij) roept
Wgm. met umlautfactor
groen
voelen
koel
proeven
zoeken
vloek
vroeg
koeien
roeren
vloeken
vloekje
(hij) zoekt
(hij) roert
Wgm.
draad
blazen
paal
schaap
tafel
vragen
traag
straat
zwaar
jaar
maand
draaien
blauw
draden
palen
schapen
straten
jaren
draadje
paaltje
straatje
jaartje
(hij) blaast
(hij) draait
150
Wgm. met umlautfactor
kaas
schaar
laag
kazen
scharen
kaasje
schaartje
schaapje
(hij) laat
Wgm. (Ogm. zonder umlautfactor)
zeep
scheef
vlees
bleek (adj.)
steen
zee
meer (adj.)
eens
zepen
stenen
zeepje
steentje
151
Wgm. (met umlautfactor)
eigen
klein
sprei
eik
ei
beitel
leiden
scheiden
geit
reis
eiken
eieren
beitels
geiten
eikje
eitje
beiteltje
geitje
kleinst
Wgm. /
poot
doos
boon
oor
oosten
lopen
ook
boom
oog
strooien
hooi
mouw
vrouw
droog
geloven
dopen
horen
bonen
poten
ogen
152
mouwen
vrouwen
boontje
pootje
oogje
mouwtje
vrouwtje
(hij) loopt
(hij) strooit
De neutrale
kom
krab
pêche
brug
bel
kar
pen
bed
bloem
kalle
wat
dat
ik
trien
trees
maraude
kers
beurs
speld
naald
mand
wond
koorts
koord
lantaarn
hoorn
arm
kermis
zalm
helm
volk
melk
bezem
adem
kommen
bedden
pennen
beurzen
spelden
manden
lantaarns
armen
zalmen
bezems
kommetje
bedje
pennetje
beursje
speldje
mandje
lantaarntje
153
armpje zalmpje bezempje
Bijlage 2
Op de volgende kaart staan de verschillende wijken in het centrum van Dendermonde
afgebeeld.
Legende:
- - - - - - -: ‟t Vestje
________: ‟t Zwijveke
xxxxxxxx: de Molenberg
154
155
Bijlage 3
Van de Zwerte Mergriet
<< Oon ‟t strand, as er in eene keer en stem oit ‟t woter kwamp, die riep:
<<Gillegillegaken?>>
- Wad is da? wad is da? zei de kenink. - <<Niemandale, antwoordde de zwerte
Mergriet; ‟t sen de blore die woijen. Jo mer, die stem kwamp weeral op:
<<Gillegillegaken?>>
Den ond begost zai steertjen al te loteren, man. - Wad is da? Wad is da? zei de kenink.
<< ‟t Is ‟t lawait van de boren. >> antwoordde de zwerte Mergriet. Jo mer, die stem
kwamp weeral op:
<< Gillegillegaken?>>
En ‟t ondje dee zai moälken open en ‟t riep tegen:
<< Wa bliet er a, me schuu vraken?>>
- Zee! ‟t ondje spreekt; lootj ons ne kier loästeren, zei de kenink.
-<< Moor nee, antwoordde de zwerte Mergriet med en banaad‟ert,
lootj ons wa vuder goon>>. En de stem riep:
<< Woor es de zwerte Mergriet,
Die mai in ‟t woter stiet?>>
- <<Ze ligd in ‟s keninks ermen>> zei Gillegillegaken;
-<<Och ermen! <<antwoordde de stem en ze zweeg.>>
(In: Grauls, J. (1957). Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Bruegel.
Antwerpen, Standaard Boekhandel, 36-37.)