KAMU EKONOMİSİNİN YÖNETİMİNDE İKİ FARKLI EKONOMİ POLİTİKASI YAKLAŞIMI: İRADİ VE TAKDİRİ KARARLARA KARŞI KURALLAR

PROF.DR.COŞKUN CAN AKTAN

İRADİ VE TAKDİRİ EKONOMİ POLİTİKASI

Ekonomi politikası yönetiminde ekonomi politikalarının araçları, öncelikleri, büyüklükleri ve zamanlaması konusunda politikacılara geniş takdir yetkisi tanıyan politikalara “takdiri ekonomi politikası” adı verilmektedir.

•Keynesyen teori ve fonksiyonel maliye, takdiri ve iradi ekonomi politikalarının teorik altyapısını oluşturmaktadır.

• Keynesyen iktisadi düşünce, ekonomiyi tam istihdam seviyesine getirme görevini devlete vermiştir. Buna göre devlet, aynı zamanda işsizliğin de kaynağı olan talep yetersizliğini, elindeki para ve maliye politikası araçlarını kullanarak giderebilecektir.

• Keynes’e göre ekonomideki dengesizliklerin temelinde talep yetersizliği vardır. “Her talep kendi arzını yaratacağından”, uygulanacak ekonomi politikalarında öncelikli hedef talep yetersizliğini ortadan kaldırmaktır.

• Keynesyen teorinin savunduğu iki temel görüş bulunmaktadır.

1- Genel olarak ekonomik faaliyetlerin koordinasyonunun “doğal düzen” tarafından sağlanmayarak, kendiliğinden istikrara kavuşan bir ekonominin hayal olduğudur. Ekonomik denge, enflasyonu ve resesyonu önlemek amacıyla devletin ekonomiye müdahaleleri yoluyla sağlanabilir.

2- Devlet ekonomik düzeni daha iyi işler hale getirmek için, istikrarsızlığı giderme yeteneğine ve yükümlülüğüne sahiptir. Ekonomik istikrarsızlıklar devlet bütçesinin yönetimi yoluyla düzeltilebilir. Makro ekonomik istikrarı sağlamak için bütçenin bazı yıllar açık, bazı yıllar da fazla vermesi gerekir.

FONKSİYONEL MALİYE • Fonksiyonel maliye, iradi maliye politikalarının

tümünü kapsayan ve devlete ekonomide aktif rol yükleyen bir görüştür.

• Fonksiyonel maliyenin amacı, bütçede dengenin sağlanması ve sürdürülmesinden ziyade, makro ekonomik dengenin sağlanması ve sürdürülmesidir.

• Depresyon dönemlerinde ekonomiyi canlandırmak için devlet bütçesi açık verebilir. Refah dönemlerinde de bütçe fazlası oluşturulabilir. Önemli olan bütçenin yıllık olarak denk olması değil, bir konjonktür dönemi sonucunda denk olarak bağlanmasıdır. Dolayısıyla konjonktürle mücadelede bütçe önemli bir maliye politikası aracı haline gelmiştir.

• Fonksiyonel maliye, mali araçları

ekonomide aktif hale getirirken, bu

araçlara yönelik politikaların

oluşturulması ve uygulanmasına

yönelik kurallar ortaya koymamış ve

bu politikalara ilişkin kararların

politikacılar tarafından ekonominin

ihtiyacına göre uygun zamanda

alınacağını ileri sürmüştür.

“Devlet tarafından uygulanacak olan maliye politikalarının araçları, öncelikleri, büyüklükleri ve zamanlaması konusunda politikacılara geniş takdir yetkisi tanıyan politikalar”dır.

• İradi maliye politikalarında, siyasi otoritenin maliye politikası araçlarında gerekli değişiklikleri yaparak özellikle konjonktürle mücadeleye yönelik uygun tedbirleri alabileceği varsayılır.

• İradi maliye politikasında, maliye politikası araçları herhangi bir kurala bağlı olarak uygulanmaz. Bu araçların kullanımında politikacılar iradi kararlar alarak ekonomik istikrarı ve diğer ekonomi politikası amaçlarını gerçekleştirmeye çalışırlar.

İRADİ MALİYE POLİTİKALARI

İradi ve Takdiri Para Politikaları • Keynesyen teorinin etkisiyle para politikası iktisat

politikasının araçlarından biri haline gelmiştir.

• Keynesyen teorinin etkisiyle devletin ekonomik alandaki faaliyetlerinin ağırlık kazanması ve yeni fonksiyonlar üstlenmesi, gerek maliye politikasının gerekse bir takım parasal araçlar aracılığıyla para arzı ve faiz oranları üzerinde etkili olmak üzere devletin para piyasasına müdahalesi artmıştır.

• Keynesyen teoride para talebi ve para arzı faiz oranını belirlemektedir.

• Para arzındaki her artış faiz haddini düşürür. Keynes’e göre para arzını artırarak faiz haddini düşürmek mümkünse de, bunun bir sınırı vardır. Bu sınırdan sonra para miktarı ne kadar artarsa artsın, faiz haddi belli bir noktanın altına düşmeyecektir. Buna “likidite tuzağı” adı verilir.

• Keynes’e göre para arzındaki bir artış, para piyasasında faiz hadlerini düşürecek, faizlerdeki bu düşüş de yatırımları etkileyerek üretimi artıracaktır. Bu da gelir düzeyini etkileyeceğinden ve halkın para talebi değişeceğinden para piyasasında denge yeniden sağlanacaktır. Bu durumda likidite tuzağı nedeniyle para politikası etkin olmayacak, bu nedenle de maliye politikasına ağırlık verilecektir.

• Keynesyen iktisatçılar ile fonksiyonel

maliyeciler öncelikle maliye ve ikinci

olarak da para politikalarına ekonomide

önemli bir rol biçerek, iradi maliye ve para

politikalarının ortaya çıkmasına ve

uygulanmasına katkıda bulunmuşlardır.

İradi Ekonomi Politikaları Lehinde Öne Sürülen Görüşler

• Ekonomik krizlerin meydana gelmesi halinde, uygun ekonomi politikalarının uygulanmasına imkan sağlar.

• Politikacıların ekonomik kararlar konusunda elini kolunu bağlamaz ve onlara hareket serbestisi tanır.

• Seçimle iş başına gelen politikacıların maliye ve para politikalarını etkin bir şekilde kullanma yetkisinin olması doğaldır ve demokrasinin bir gereğidir.

• İradi maliye ve para politikaları her siyasal iktidarın kendi programına uygun ekonomi politikaları uygulamalarına imkan sağlar.

• Toplumsal refahı artıracak şekilde kamu hizmetlerinin miktar ve kalitesinin artması için siyasal iktidarların ekonomiye müdahale konusunda esnek olması gerekir.

• Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde mevcut ekonomik ve sosyal sorunların giderilebilmesi için iradi ekonomi politikalarının uygulanmasına ihtiyaç vardır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde görülen yapısal ekonomik sorunlar ancak iradi ekonomi politikalarıyla giderilebilir.

KURALA DAYALI EKONOMİ POLİTİKASI

Devlet tarafından uygulanacak olan ekonomi politikalarının araçları konusunda

politikacılara verilen yetkilerin

anayasal ve/veya yasal sınırlamalara tabi tutulmasıdır.

• Kurala dayalı ekonomi politikalarında, siyasal iktidarların ekonomi politikası alanındaki takdir yetkileri çeşitli araçlarla sınırlandırılmaktadır.

• Siyasal iktidarlar ekonomi politikalarını çeşitli kurallara bağlı olarak uygulayabilirler.

• Kurala dayalı ekonomi politikalarında temel amaç; ekonomi politikası araçlarının siyasi otorite tarafından kullanımı sırasındaki suiistimalleri ve ekonominin politizasyonunu azaltmaktır.

Kurala Dayalı Ekonomi Politikalarının Gerekçeleri

• Kurallara dayalı politikaları, ekonomik birimlerin politikacıların nasıl hareket edeceğini tahmin etmelerini kolaylaştırır. Uygulanacak ekonomi politikaları açısından belirsizliği azaltır ve ekonomi politikalarının öngörülebilirliğini sağlar.

• İradi kararlara dayalı ekonomi politikasında,

politikacıların ekonomi politikalarının nedenleri

ve sonuçları hakkında yeterli bilgiye sahip

oldukları ve buna bağlı olarak konjonktüre uygun

politikalar üretebildikleri varsayılır.

Oysa kurala dayalı ekonomi politikalarını

savunanlar, karar alıcıların son derece kapsamlı

olan ekonomi politikasının araçları, araçlar

arasındaki etkileşim ve uygulama sonuçları

hakkında eksik enformasyona sahip olduklarını

ileri sürerler.

• İradi kararlara dayalı ekonomi politikasında siyasal karar alma sürecinde yer alan aktörlerin davranışları analize dahil edilmemektedir.

• Oysa ekonomi ile politikanın iç içe olmasının bir sonucu olarak, seçmenlerin, politikacıların, bürokratların ve baskı ve çıkar gruplarının davranış motivasyonlarının yansımaları ekonomi politikalarının oluşturulması ve uygulanmasında etkisini gösterebilmektedir.

• Bu davranış motivasyonları nedeniyle, bütçe politikaları aracılığıyla, ekonomi daha politize hale gelebilir.

• İradi ekonomi politikalarının kendisinden beklenen etkinliği gösterebilmesi için, siyasal süreçteki birimlerin bu tür davranışlarda bulunmaması gerekir. Oysa gerçekte siyasal süreçteki aktörler arasındaki etkileşim güçlüdür.

İradi ve Takdiri Maliye Politikalarının Sonuçları

• İradi maliye politikalarına ilişkin kararların alınması ve uygulanması belirli bir süreyi gerektirmektedir. Fakat bu sürecin işleyişi, maliye politikaları açısından bir gecikmeye neden olabilir.

• İradi maliye politikasının etkinliğini etkileyen faktörlerden biri uygulamaya konulacak araçların seçimidir. Hatta seçilen araçların ne kadar süreyle ve ne şiddette uygulanacağı da iradi maliye politikasının başarısı için oldukça önemlidir.

• İradi maliye politikaları bütçe ilkelerinden sapmalara neden olabilmektedir.

• İradi kararlara dayalı maliye politikaları ile

ekonominin yönlendirilmesi, çeşitli

yozlaşmalara zemin hazırlayabilir. Siyasal

iktidarlara ekonomik alanda verilen geniş

yetkiler, iktidar gücünü elde etmek ve

korumak amacıyla politik çıkarlar

doğrultusunda kullanılabilir.

• Politikacıların yetkilerini kişisel çıkarları

için kullanma eğiliminde olma olasılığı,

onların hareket alanlarının kurallarla

sınırlandırılması gereğini ortaya çıkarır.

Takdiri Para Politikalarının Sonuçları

• Friedman’a göre hükümetlerin para politikası araçları aracılığıyla ekonomiye müdahalesi parasal büyüklükler üzerinde etkili olmakta ve enflasyonist sonuç doğurmaktadır.

• Her parasal düzenin temelinde güven yatar. Devletin parasal sistemi kötüye kullanması bu güveni zedeler ve paranın satın alma gücünün gelecekte korunamayacağı inancıyla parasal dengenin bozulmasına yol açar.

•Parasallaşma, bir ekonomide para arzının büyüme oranı olarak tanımlanır. Hükümetlerin parasallaşmaya başvurma nedenlerinin başında bütçe açıklarının finansmanı gelir.

Bütçe açıklarının para basılarak finanse edilmesine “enflasyonist finansman” adı verilmektedir.

• Hükümetlerin para basımı yoluyla enflasyonist bir finansman politikası izlemeleri, vergi gelirleri üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.

• Çünkü hükümetlerin enflasyonist finansman yolunu seçmesi, yarattığı enflasyon nedeniyle elde edilen vergi gelirlerinin reel olarak düşmesine yol açmaktadır.

• Enflasyonun vergi gelirleri üzerindeki bu olumsuz etkisine “Olivera-Tanzi Etkisi” denir.

•Para basma yetkisini ellerinde bulunduran siyasal iktidarların davranış motivasyonları, parasal genişleme üzerinde etkilere yol açar.

•Borçlanmayı ve para basımını vergilere göre cazip kılan faktörlerden biri politik nedenlerdir.

• Devletin karşılıksız olarak para basımına önemli ölçüde yönelmesinin temelinde mali politikalar yatmaktadır.

Mali disiplinsizlik sonucunda kamu gelirlerini aşan

ölçüde harcamada bulunulması mali istikrarın bozulmasına yol açmakta, en cazip finansman kaynağı olan para basımına yönelinmesinde etkili olmaktadır.

Ekonominin ihtiyaçlarını aşan ölçüde karşılıksız para

basımının yol açtığı parasal genişlemenin nedeni mali istikrarsızlıktır.

•

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği http://www.sobiad.org Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF http://www.canaktan.org