TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİ

Özlem Yücesoy

15110000013

Bu çalışmanın temel amacı; etkisini bilhassa gelişmekte olan ülkelerde

gösteren kayıt dışı ekonomiyi irdeleyerek; Türkiye’de bu olgunun durumuna

yönelik sorunları incelemek ve çözüme yönelik politika önerileri

getirmektir.

Ülkelerin iktisadi sorunları içerisinde kayıt dışı ekonominin ayrı bir yerinin

olması çalışmanın önemine vurgu yapmaktadır.Bu gerçeklik temelinde,

çalışmanın literatüre katkısı; kayıt dışı ekonominin Türkiye özelinde

değerlendirilmesi, kayıt dışı ekonominin güncel haliyle ekonomimiz

açısından taşıdığı önemin ve yarattığı etki alanının daha iyi anlaşılmasını

sağlamak olacaktır.

Literatürde Kayıt Dışı EkonomiÜLKE ARAŞTIRMACI YIL YÖNTEM %GSYİH

ABD Bhattacharyya 1984 Ekonometrik 16.18

Feige 1979 Nakit oranı 28.0

Gutmann 1979 Nakit oranı 13.5

Park 1977 Milli gelir farklılıkları 4.0

Yurtiçi Gelirler dairesi (IRS) 1976 Vergi yaklaşımı 4.4-7.9

Tanzi 1976 Ekonometrik 3.4-5.1

ALMANYA Kirehgaessner 1980 Ekonometrik 8.0-12.0

Langfeldt 1980 Nakit oranı 4.1-13.0

Petersen 1974 Milli gelir farklılıkları 4.8

AVUSTRALYA Norman 1982 Ekonometrik 13.40

Tucker 1979 Nakit oranı 10.70

HOLLANDA Broesterhuizen 1979 Duyarlılık analizi 4.8

İNGİLTERE Dilnot ve Morris 1979 Nakit oranı 7.2

Feige 1979 İşlem hacmi 15

Macafee 1978 Milli gelir farklılıkları 2.5-3.0

O'higgins 1978 Milli gelir farklılıkları 2.9

İTALYA Gaetani-Darogana 1980 İstihdam 10.20

İSVEÇ Hansson 1979 Milli gelir farklılıkları 3.9-6.5

Klovland 1978 Ekonometrik 13.2

Riskspolisstryelse 1977 Vergi yaklaşımı 1.4-5.6

Literatürde Kayıt Dışı Ekonomi

Araştırmacı Yıl Bulgular %GSYİH Yöntem

ÖĞÜNÇ-YILMAZ 1960-1998 0-46 Sabit oran

1971-1999 11-22 Sabit oran

ILGIN 1968-2001 31-84 Sabit oran

1985-2001 26-184 Vergi

ÇETİNTAŞ-VERGİL 1971-2000 18-30 Ekonometrik Yaklaşım

US 1979-2000 6-33 Elektrik Tüketimi

1987-2002 3-12 Ekonometrik Yöntem

AKALIN-KESİKOĞLU 1970-2005 0-47 Parasal oran SAVAŞAN-ALTINDEMİR 1970-1998 10-45 MIMIC model

BALDEMİR VD. 1980-2003 11-28 MIMIC model KARANFİL-ÖZKAYA 1973-2003 12-30 Kalman filtresi

SCHNEİDER VD 1999 32 Model Yöntemi

SCHNEİDER VD 2005 34 Model Yöntemi

KIRCI 1999 16 Ekonometrik Yöntem

KIRCI 2005 33 Model Yöntemi

KAYIT DIŞI EKONOMİ NEDİR?

Yasal dokümanlarla ibraz edilmeyen, edilse dahi gerçeği yansıtmayan belgelerle

edilen , kayıtlara girmeyen ve gayri safi milli hasılaya ulaşmak için kullanılan

istatistik yöntemlerle tahminlenemeyen kamu denetimi dışındaki iktisadi

faaliyetlerin tamamıdır.

Kayıt dışı ekonomi ülkelerin çok ciddi mali problemleridir. Kayıt dışı

ekonomiye, kara para aklama, vergi kaçırma,uyuşturucu alım ve satımı, silah

kaçakçılığı, yolsuzluk, tefecilik gibi yasal olmayan konular dahil olmaktadır.

Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri

1.MALİ NEDENLER 2.EKONOMİK NEDENLER 3.SOSYAL VE PSİKOLOJİK

NEDENLER

Yüksek vergi oranları Gelir dağılımı eşitsizliği Vergi bilinci ve ahlakının

olmaması

Kamu harcamaları Enflasyon Nüfus artışı

İşsizlik İç göçler

Kayıt Dışı Ekonomi Hesaplama Yöntemleri

Doğrudan (Mikro) •Anket Yöntemi

Dolaylı (Makro)•Parasal Yöntem•GSYİH Yaklaşımı•Fiziksel Girdi Yaklaşımı•İstihdam Yaklaşımı

Doğrudan (Mikro) Yöntemleri

• Anket Yöntemi Bu yöntem, vergi denetimi bilgilerini düzenlemek için yapılan bir ölçme yöntemidir.Yapılan anketlerle, kişi veya kuruluşlara kayıt dışı bir eylemde bulunup bulunmadıkları,gerçekleştirilen faaliyetlerin ne denli kayıtlara geçtiğine dair sorular sorarak kayıt dışı ekonomi ile ilgili daha detaylı bilgiye ulaşılabilmekte.

Dolaylı (Makro) Yöntemler

• Parasal Yöntem

Bu yaklaşıma göre ekonomideki kayıt dışılık ile çek ve nakde yönelik eylemler paralel bi seyir izlemektedir.Yüksek oranda çek ve nakde dair faaliyet mevcutsa kayıt dışı ekonomi hacmi de o denli geniş olur.

Dolaylı (Makro) Yöntemler• GSMH Yaklaşımı

Gayri Safi Milli Hasıla gelir yöntemi, üretim yöntemi ve harcama yöntemi olarak hesaplanmaktadır.GSMH hesaplanmasında sonucun aynı çıkması beklenir.Bu yaklaşım, gelirlerin vergiyi tahsil eden kişilerden veya kurumlardan saklanabilecği ancak harcamaların saklamayacağı varsayımına dayanır. Bu bağlamda, milli gelir ile harcamalar arasındaki fark kayıt dışı ekonominin hacmine ulaşmamızı sağlar.

Dolaylı (Makro) Yöntemler• Fiziksel Girdi YaklaşımıKaufmann,Kaliberde (96)

Bu yaklaşım,iktisadi eylemlerin elektrik tüketimi ile güçlü bir bağı olduğunu savunur.Milli geliri üretmek için gerekli olan elektrik hesaplanarak aşırı elektrik kullanımı kayıt dışı ekonomiye dahil edilir.Ancak, gerçekleşen tüm kayıt dışı eylemler elektrik tüketimine ihtiyaç duymaz, petrol, kömür gibi diğer enerji kaynakları da tercih edilmektedir.Bu yöntem kayıt dışı ekonominin salt elektrik tüketimi ile yapılan faaliyetleri ortaya çıkarmaktadır.

Dolaylı (Makro) Yöntemler• İstihdam Yaklaşımı

Bu yaklaşıma göre,işgücü arzının nüfusa oranı ile istihdamın nüfusa oranının belli zaman dilimi içerisinde paralel bir seyir izlemesi beklenir.İstihdamın toplam nüfusa oranı, işgücü arzının toplam nüfusa oranından düşükse kayıt dışı istihdamın varlığından söz edilir.Bu yaklaşımın en büyük avantajı kolay hesaplanabiliyor olmasıdır.Bu yaklaşımın dezavantajı ise bir kişi kayıtlı ekonomi ile kayıt dışı ekonominin her ikisinde de iş edinmiş olabilir.

İstihdam Yaklaşımına Göre Tahminleme

Nüfus(yıllık) 1000 Kişi

İşgücü(Yıllık) 1000 Kişi

İstihdam(Yıllık) 1000 Kişi

İşgücü/Nüfus İstihdam/Nüfus Kayıtdışı/NüfusKayıtdışı İstihdam Nüfusu

(1000 Kişi)

2007 50.177 22.253 20.209 44,3 40,3 4 2.0442008 50.982 22.899 20.604 44,9 40,4 4,5 2.2952009 51.833 23.710 20.615 45,7 39,8 5,9 3.0952010 52.904 24.594 21.858 46,5 41,3 5,2 2.7362011 53.985 25.594 23.266 47,4 43,1 4,3 2.3282012 54.961 26.141 23.937 47,6 43,6 4 2.2042013 55.982 27.046 24.601 48,3 43,9 4,4 2.445

İstihdam Yaklaşımına Göre Tahminleme

2007 2008 2009 2010 2011 2012 20130

1

2

3

4

5

6

7

KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ETKİLERİ

Olumlu Etkileri; -- üretimde artış, --istihdam yaratması, --fiyatlar genel seviyesi üzerinde olumlu etki sağlaması.

Olumsuz Etkileri;--GSMH hesaplamalarında hata,--Gelir dağılımı adaletsizliği, --Haksız rekabet ortamı oluşumu.

Ödenmeyen vergiler yüzünden bütçe açığı sorunu Bu açığı kapatmak isteyen hükümetler içte ve dışta borçlanır. Borçlanmayla birlikte faizler yükselir. Özel sektör yatırımlarının düşmesine sebep olur.Yatırımı düşen sektörde istihdam sorunu yaşanır ve gelir dağılımı eşitsizliği meydana gelir

AB ÜLKELERİ VE TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİ

Kaynak: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele,Şimşek,ESİAD,2013 .

Tabloya göre en düşük oran 1.50 harcamalar yaklaşımıyla bulunmuştur. En yüksek oran ise parasalcı yaklaşım ile tahmin edilmiş 137.8 oranıdır.

1971 1976 1981 1986 1991 1996 20000

5

10

15

20

25

30GSMH ya Oranı

GSMH ya Oranı

TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİNİN BOYUTU

Kaynak: Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele,Şimşek,ESİAD,2013

Uluslararası literatürde ve Türkiye özelinde kayıt dışı ekonominin boyutlarını tahmine yönelik bazı ampirik çalışmalar yapılmıştır.Ancak kayıt dışı ekonominin boyutlarının hesaplaması bir kesinlik içermez. Buna istinaden araştırmalar tahmin boyutunda olup bu boyut hakkında fikir elde etmemizi sağlar.

Kayıt dışı ekonomi son 10 yılda azalış göstermiştir.TÜİK verilerine göre kayıt dışı istihdam 10 yıl önce %52 iken 2013'te bu oran%38'lere gerilemiştir. Türkiye'de kayıt dışı ile mücadele stratejileri geliştirilmiştir ve buna yönelik politikalar uygulanmıştır.Bu azalışın sebebi bu eylem planlarıdır.

Kayıt Dışı Ekonomi ve Politika Önerileri

Harcamaların banka kartları ve kredi kartları ile yapılması,

Bu politikayla harcamaların kayıt altına alınması kolaylaşır böylece kayıt dışı faaliyetlerden doğacak olan öncelikle KDV ve ÖTV gibi vergi kaçakları önemli bir boyutta engellenmiş olacaktır. Bu konu ile alakalı olan akademik çalışmasında Scheineder, harcamaların banka kartı ve kredi kartı gibi elektronik ortamda oluşunun dört yıl boyunca %10 artışıyla,kayıt dışılığın % 5 düşüş yaşadığını tespit etmiştir.

Kırsal Alanların Olanaklarının İyileştirilmesi,

Kırdan kente göç oranlarının yüksek oluşuyla birlikle niteliksiz işgücünü istihdam etmek amacıyla kayıt dışı istihdam oranı yükselmektedir. Buna engel olmak kırsal alanların olanaklarını iyileştirmekte yatmaktadır

“ Finansal Farkındalık” dersi okul müfredatlarına konulmalı;

Kayıt dışı ekonomi ile mücadele konularını kapsayan,kredi kartlarının kullanımına ilişkin bilgi veren, tasarrufun önemini vurgulayan, aile bütçesinin nasıl yönetileceği konusunu içeren bir çalışma yapılarak toplum bilinçlendirilmeli.

Vergi afları, caydırıcılık amacına yönelik yapılmalı ;

Vergi afları sıklıkla gerçekleştirmek yerine etkin ve kati sonuca ulaştıracak forma getirerek vergi mükelleflerinin vergi ödemelerine ilişkin çözümler bulunmalıdır.

Vergide yönetim ve denetim etkin hale getirilmeli, Ülkemizde vergi denetimi de oldukça zayıftır (%2 -%3).

Bölgelere ait idare birimleri kurulmalı, sektörler kendi alanlarında denetlenecek şekilde komisyonlara sahip olmalı ayrıca denetmenlerin rüşvete başvurmaması amacı ile elemanların çalışma şartları iyileştirilmelidir.

Kayıt Dışı Ekonomi İle Mücadelede Çözüme Yönelik Politika Önerileri

Türk vergi sisteminde bulunan gelir vergisi, kurumlar vergisi ve katma

değer vergisi oranlarında düşüşe gidilmelidir. Oranlardaki bu düşüş sayesinde vergi kaçırma faaliyetinde bir azalma olacaktır. Bireylerin ve kurumların vergi verme eyleminde de bir artış sağlanacaktır.Bu sayede ülke ekonomisinde değer kaybı yaşatan kayıt dışı ekonomi belli bir oranda azalma yaşayacaktır. Ayrıca vergide yaşanan düşüş ve sosyal güvenlik kesintilerinin azalması ile beraber kayıt dışı istihdama yol

açan çalışanlar ve iş sahipleri kayıt içine yönlendirilmiş olacaktır. Gelir dağılımı eşitsizliği aza indirgenmelidir,

Bunu vergi politikalarında en adaletli olanı uygulamak ile yapabiliriz.Yani, dolaylı vergi oranlarını düşürüp bunun yerine gelir vergisi oranlarını arttırmak önemli bir adım olacaktır.

Kayıt Dışı Ekonomi İle Mücadelede Çözüme Yönelik Politika Önerileri

Kayıt Dışı Ekonomi İle Mücadelede Çözüme Yönelik Politika Önerileri

Türk vergi mevzuatı daha anlaşılır ve daha basit bir hale getirilmeli Mevzuatta yapılacak olan düzenlemeler kolay anlaşılır, adil ve tutarlı olursa; bireylerde vergi ödeme farkındalığı ve ahlakı artacak, vergi mükelleflerinden alınan verginin ülkenin menfaati için alındığına dair bir güven sağlanarak devletin itibarı artacaktır.

Vergi cezaları etkin olmalı

Cezaların etkinliği için parasal cezaların yanısıra hapis cezaları da verilerek vergi kaçakçılığının önüne geçilecektir.(2-5 yıl) Böylece kayıt dışı ekonomi azaltılarak etkin bir sonuç elde edilmiş olacaktır.

KAYNAKÇA Aslam,Salman (1998),”The Underground Economy and Tax Evasion in Pakistan:Annual Estimates(1960-1998)and the

İmpact of Dollarisation of the Economy”,The Pakistan Development Review 37:4 Part II pp.37:4,621-631

Akalın, Gülsüm ve Keskinoğlu, Ferdi (2007). “Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi ve Büyüme İlişkisi.” ′ Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 3. (Sayı 5), ss. 71 – 78.

Altuğ, O. (1999), “Kayıtdışı Ekonominin Boyutları,” Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı 15.

Baldemir, E., M.F. Gökalp, M. Avcı (2005). “Türkiye de Kayıt Dışı Ekonominin MIMIC Modeli ile Tahminlemesi.” ′Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Cilt 10. (Sayı: 2), ss. 231 – 243.

Biçer, Yalın (2006). “Kayıt Dışı Ekonomiyi Önlemeye Yönelik Vergi Politikası ve Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Isparta

Bulut, Halim Murat (2007). “Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları, Etkileri ve Mücadele Yöntemleri Türkiye Örneği.” Yüksek Lisans Tezi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kars.

Çetintaş, Hakan ve Vergil, Hasan (2003). “Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi Tahmini.” Doğuş Üniversitesi Dergisi. Cilt 4. ′(Sayı:1), ss. 15 – 30.

Ilgın, Yılmaz (2002). “Kayıt Dışı Ekonomiyi Tahmin Yöntemleri ve Türkiye de Durum.” Planlama Dergisi DPT nin ′ ′Kuruluşunun 42. Yılı Özel Sayısı. ss. 145 – 156.

Işık, Nihat ve Acar, Mustafa (2003). “Kayıt Dışı Ekonomi: Ölçme Yöntemleri, Boyutları, Yarar ve Zararları Üzerine Bir Değerlendirme.” Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. (Sayı: 21), ss. 117 – 136.

Kanlı, Murat (2007). “Dolaylı Vergiler ve Kayıt Dışı Ekonomi”. Yüksel Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.

Kara, Muhammed Akif (2010). “Kredi Kartı Kullanımının Kayıt Dışı Ekonominin Engellemesindeki Rolü.” Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.

Karatay, Özcan ve Kapusızoğlu Mehmet (2011). “Mali ve Ekonomik Suçların Terörün Finansmanı Bağlamında Değerlendirilmesi.” Ekonomi Bilimler Dergisi. Cilt 3. (Sayı 1), ss. 115 – 121.

Kayıt Dışı Ekonomi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT :2603- ÖİK :614, Ankara, 2001

Kılıçdaroğlu, K,(2000) “Saklı Ekonominin Boyutları ve Daraltma Önlemleri”,Vergi Dünyası Dergisi; Sayı: 228, Agustos, s.4-19.

NAS,Şahin(2014) “Kayıt dışı Ekonomide Türkiye Örneği” Yüksek Lisans Tezi.Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Adana

Öğünç, Fethi and Yılmaz, Gökhan (2000). “Estimating The Underground Economy In Turkey” The Central Bank of The Republic of Turkiye, Research Departmant. Discussion Paper. The Central Bank of Republic of Turkey. Ankara

Özsoylu, F. (1993), “Gizli Ekonomi: Tanımı-Sebepleri-Türkiye’deki Boyutları,” İktisat Dergisi,

Sayı 33.

Savasan, Fatih,(2004) “Türkiye'de Kayıt dısı Ekonomi ve Vergi Kaybı Tahminleri,Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Önlenmesi Yolları”, Bursa, 19.Türkiye Maliye Sempozyumu, 10-14 Mayıs 2004, s.74-93.

Schneider, Friedrich and Enste, Dominik H (2000). “Shadow Economies: Size, Cause and Consequences.” Journal of Economic Literature. Volume 38, Pages 77 – 114.

Schneider,Savasan (2007) “Dymimic Estimates of the Size of Shadow Economies of Turkey and of Her Neighbouring

Countries” International Research Journal of Finance and Economics ISSN 1450-2887 Issue 9 (2007)

Sugözü ,İ.Halil.(2008) “Kayıt Dışı Ekonomiyi Önlemede Vergi Politikaları 1980-2004:Türkiye Örneği”

Sugözü,Ay,Erdoğan,(2014),”Türkiye’de Vergi Yükünün,Enflasyonun ve Vergi Affı Beklentisinin Kayıt Dışı Ekonomiye Etkisi Üzerine Ampirik Bir Uygulama 1985-2012 ”Selçuk Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Dr.Mehmet YILDIZ Özel Sayısı,ss.23-32

Tandırıcıoğlu, Ayşegül Şimşek (2002). “Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi.” Ankara DPT Yayınları Yayın No:2661′

Tanzi, Vito (1998). “Corruption Arround The World; Causes, Consequence, Scope and Cures.” International Monetary Staff Papers. Volume 45, Number 4, Pages 559- 594.

Temel, A., A. Şimşek, K. Yazıcı (1994). “Kayıt Dışı Ekonomi Tanım, Tespit Yöntemleri ve Türk Ekonomisindeki Büyüklüğü.” İktisat-İşletme ve Finans Dergisi. (Sayı: 104), ss. 10 – 33

US Vuslat (2004), “Kayıt Dışı Ekonomiyi Tahmin Yöntem Önerisi: Türkiye Örneği”, Türkiye Ekonomi Kurumu- Tartışma Metni.

Yendi, İrem (2011). “Kayıt Dışı Ekonominin İktisadi Mali ve Kurumsal Nedenleri Analizi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.

Yılmaz, Gülay Akgül (2012). “2000 li Yıllarda Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi.” Marmara Üniversite İktisadi ve İdari Bilimler ′ ′Dergisi. Cilt 33. (Sayı 2), ss. 455 – 496.

Yılmaz, Özlem (2010). “Türkiye de Gölge Ekonominin Büyüklüğü ve Gelişimi.” Yüksek Lisans Tezi. Uludağ Üniversitesi ′Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bursa.

Yurdakul, Funda (….) “Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi : Bir Model Denemesi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ′Dergisi, (Sayı: 63-4), ss. 206 – 221.

TEŞEKKÜRLER..