ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΤΜΗΜΑΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝΣΠΟΥΔΩΝ

: ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑΑΙΓΑΙΟΥ

: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

:ΘΕΜΑ Κατοίκησηκατά τηνΜεσολιθική καιΝεολιθική στον Ελλαδικό χώρο

: . .: 431/2010200ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΚΥΠΡΙΖΟΓΛΟΥΦΙΛΙΩ ΑΜ

Ένας νεολιθικός οικισμός στην Ελλάδα: Διμήνι.

2

Πίνακας Περιεχομένων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ……………………………………………………………………2 1.1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ – ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ …………………….………....3 1.2 Η ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ …………………………….………...........4 1.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑΣ ……………………….............................6 1.4 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ .................................................7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

2.1 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ……………………................................8 2.2 ΠΑΣΣΑΛΟΠΗΚΤΑ ΚΑΙ ΠΗΛΟΚΤΙΣΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ...........................................9 2.3 ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ……………………..............................................................15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

3.1 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ.....................................................................................16 3.2 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ.........................................................18 3.2 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ ………………….............................18 3.2 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ.…………………....................19 3.2 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ …………………..................................................19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

4.1 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ........................................................................................21 4.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ.............................................23 4.3 ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗ Η ΑΚΕΡΑΜΙΚΗ.....................................................................23 4.4 ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 6700-5800 π.Χ .............................................................................................................25 4.5 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ...............................................................................................26 4.6 ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ............................................................................................28 4.7 ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ......................................................................................29 4.8 ΘΕΣΣΑΛΙΑ ...........................................................................................................30 4.9 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.......................................................................................................32

3

4.10 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ............................................................................................33 4.11 ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΙΓΑΙΟ ..............................................................................34

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.....................................................................................................36 ΕΙΚΟΝΕΣ.....................................................................................................................38 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........................................................................................................41

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ενώ σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα της ανθρωπολογικής έρευνας, το παρελθόν του ανθρώπου στη Γη φτάνει τα τρία σχεδόν εκατομμύρια χρόνια, το « Ιστορημένο» τμήμα του παρελθόντος αυτού ( δηλαδή αυτού που τεκμηριώνεται με γραπτά κείμενα), δεν φτάνει σε καμία περίπτωση, ούτε στην πιο ευνοημένη περιοχή του κόσμου τα δύο χιλιοστά του συνόλου1. Τόσο αργά εμπνεύστηκε ο άνθρωπός την γραφή για να απομνημονεύσει τα γεγονότα, ή μάλλον μερικά μόνο από τα συμβάντα, όσα κάθε φορά νόμιζε άξια μνείας – και όχι πάντα τα σπουδαιότερα.Στην Ελλάδα κείμενα αξιόλογα, με ιστορική αξία δεν υπήρχαν πριν από την εποχή του Ομήρου. Έτσι το ιστορημένο παρελθόν δεν φτάνει εδώ ούτε τις τρείς Χιλιάδες χρόνια. Στο ερώτημα, αν υπάρχει πραγματική διαφορά ανάμεσα στην ιστορία και την προϊστορία, θετική απάντηση δεν είναι νοητή. «Η Ιστορία δεν αντικαθιστά την Προϊστορία, τη διαδέχεται2». Η ανθρώπινη δράση υπήρχε και μάλιστα ήταν πολυσήμαντη αφού τεκμηριώνεται έμμεσα πολύ πριν από τη λεγόμενη « ιστορική» περίοδο». Και το γεγονός αυτό δεν μπορεί να το αγνοήσει σήμερα η ιστορία. Από τότε ιδιαίτερα που οι ανθρώπινες ομάδες της προϊστορίας μορφοποιούνται σε κοινωνίες, μπορούμε με βεβαιότητα να υποθέσουμε κάποια συνέχεια της κοινής μνήμης3. Μέσα στο νέο ομαδικό πλαίσιο, η δράση των ατόμων προεκτείνεται και κατά κάποιο τρόπο απαθανατίζεται, αφού εξακολουθεί να επιδρά και μετά την έκλειψη των προσώπων και να επηρεάζει την εξέλιξη.Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η πρώιμη μορφή του οικισμού στον ελλαδικό χώρο κατά την Μεσολιθική και Νεολιθική περίοδο, καθώς η Ελλάδα 4είναι μια σημαντική περιοχή, χάρη στη θέση της σε έναν από τους πιο σημαντικούς δρόμους διασποράς των ανθρώπινων πληθυσμών της Αφρικής προς την Ευρώπη, χάρη στην γεωγραφική της μορφολογία, τις κλιματολογικές μεταβολές, την πολυμορφία της βλάστησης, τις γραμμές των ακτών της, οι οποίες διαμορφώθηκαν κατά την τελευταία περίοδο των παγετώνων, το 16000 π.Χ.

1 Θεοχάρης Δ.Ρ., «Τα Προϊστορικά Θεμέλια Του Ελληνικού Πολιτισμού»(“The Prehistoric Foundations Of The Greek Civilization”) AAA2. ( 1969): 131 και 2772 The Cambridge Ancient History, Volume 1, Part 1. I. E. S. Edwards, C. J. Gadd and N. G. L. Hammond. Prolegomena and History. (1970): 229 3 Runnels C., “ The Stone Age Of Greece From The Paleolithic To Advent Of The Neolithic” AJA 99 (1995)699-7284 Θεοχάρης Δ. Ρ., Νεολιθικός πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΑΘΗΝΑ (2000): 12

4

1.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ – ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ

Η εργασία βασίστηκε κυρίως στην μελέτη βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας. Τα στοιχεία που μας επιτρέπουν να ανιχνεύσουμε και να χαράξουμε κάποιες κύριες γραμμές της Ελληνικής προϊστορίας , από την εποχή του λίθου μέχρι την εποχή του χαλκού, είναι αποκλειστικά και μόνο στοιχεία αρχαιολογικά, προερχόμενα από ανασκαφές ή από επιφανειακές έρευνες.Αυτή η αρχαιολογικής φύσης ενημέρωση, εξ ορισμού μερική και όχι καθολική, μιας και η αρχαιολογική σκαπάνη δεν μπορεί να φέρει στο φώς παρά μέρος από απομεινάρια του παρελθόντος, παραμένει επίσης από γεωγραφική άποψη ανεπαρκής, και τούτο γιατί όλες οι περιοχές της περιόδου δεν έχουν εξίσου ερευνηθεί. Ταυτόχρονα φαίνεται να παρουσιάζονται μεταβολές στις απόψεις που παραθέτει: ανάλογα με τις περιόδους και τους χώρους, οι κατοικίες μπορεί να είναι καλύτερα γνωστές από τις νεκροπόλεις ή αντίστροφα. Οι τύποι των αντικειμένων που έρχονται στο φώς ποικίλλουν κατά κατηγορία. Η γνώση του περιβάλλοντος ( βλάστηση – επίπεδο της θάλασσας), που εδώ και χρόνια έχει παραμεληθεί και που οι επιστημονικές μέθοδοι ανάλυσης ( μελέτη προσχωσιγενών πετρωμάτων και της γύρης των δέντρων) επιτρέπουν μερικώς την αποκατάσταση της, σήμερα, παραμένει ακόμη συχνά ανακριβής.Τέλος ,οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στις ανασκαφές και αξιολογούν τα δεδομένα δεν είχαν πάντα την ίδια αξία. Σύμφωνα με την ερμηνεία των προαναφερόμενων στοιχείων μετά από την βιβλιογραφική έρευνα διαπιστώθηκε επίσης μια ποικιλία και μια διαφορά στις απόψεις των αρχαιολόγων, ανεξάρτητα με τη σοβαρότητα των μεθόδων εργασίας και της επιχειρηματολογίας τους. Ουσιαστικά, η μέθοδος προσδιορισμού απολύτων χρονολογιών ( δηλαδή προτεινόμενων χρονολογιών ), σύμφωνα με το σύστημα μέτρησης του χρόνου σήμερα η ανακρίβεια των επιταχυνόμενων αποτελεσμάτων από τις εργαστηριακές μεθόδους ( μέτρηση με ραδιοάνθρακα ή με τη θερμοφωταύγεια), δεν μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε παρά ένα πλαίσιο προσδιορισμού χρονολογιών κατά προσέγγιση5.Η σχετική χρονολόγηση πάλι ( δηλαδή η κατά περίοδο ταξινόμηση των ευρημάτων σε έναν συγκεκριμένο , χάρη στις μεθόδους ανασκαφών και

5 Αρχαιομετρία: πρόκειται για τη χρησιμοποίηση μεθόδων και τεχνικών από τις θετικές ή φυσικές επιστήμες ( φυσική, χημεία, μαθηματικά, γεωλογία, αστρονομία, βιολογία, γεωφυσική) και τη εφαρμογή τους στην αρχαιολογία από την Παλαιολιθική εποχή.(Τέχνεργα: Artifact, μεταφράζεται ως τένεργο, τεχνούργημα, περιβαλλοντικά υλικά σχετιζόμενα με τον άνθρωπο και τα μνημεία ), με σκοπό την επίλυση ερωτηματικών που αφορούν την χρονολογία, τη σύσταση υλικών, την προέλευση τους, τη διαπίστωση ομοιοτήτων και διαφορών τους, τον εντοπισμό τους χωρίς ανασκαφή, την ερμηνεία του προσανατολισμού μνημείων, την ανασύσταση του παλαιοπεριβάλλοντος και του οικοσυστήματος του πρώιμου ανθρώπου, την εξερευνητική του ικανότητα, την οικονομική, κοινωνική , λατρευτική του δομή μέσα από ποικίλες αναλύσεις και εξειδικευμένες μετρήσεις, όπως π.χ. ανάλυση ταφικών κτερισμάτων, ανίχνευση αρχαίας τροφής σε κεραμικά, προσανατολισμός ιδιόμορφων μνημείων προς τον ήλιο και λαμπρά αστέρια, αναλύσεις υλικών μεταφερόμενων, από μακρινές αποστάσεις με πλοία, αναλύσεις φυσικών υπολειμμάτων του ανθρώπου, αναγνώριση κατοικίδιων ζώων και γεωργικής παραγωγής από αναλύσεις γύρης (Παλυνολογία ), βιολογικές και ανθρωπολογικές μετρήσεις σκελετικών υπολειμμάτων.Λυριτζής Ιωάννης., Φυσικές επιστήμες στην αρχαιολογία Τυπωθήτω Αθήνα( 2007): 44

5

μελέτης στρωμάτων του εδάφους και κατόπιν σε διαφορετικούς χώρους με τη (στυλιστική ή τυπολογική σύγκριση), οδηγεί επίσης σε διχογνωμίες τις οποίες αμβλύνει διαδοχικά η επανεξέταση των παλαιών ανακαλύψεων και νέων ευρημάτων6. Ο μικρός αριθμός των γνωστών οικισμών, τουλάχιστον όσον αφορά τις παλαιότερες περιόδους, καθιστά κάθε γενίκευση παρακινδυνευμένη7.

1.2. Η ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Παρά τις προηγούμενες ελλείψεις σύμφυτες με την έννοια της προϊστορίας, που οι περισσότερες ξεπερνούν τα όρια των δυνατοτήτων μας, η τελική στάση δεν είναι αποθάρρυνση. Επιστήμη δε σημαίνει επιδίωξη του ανέφικτου αλλά αναζήτηση του αληθινού και στον τομέα των αναζητήσεων η έρευνα της προϊστορίας σημείωσε αλματώδη ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια8. Ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο το άφθονο υλικό και η ευρύτατη κλίμακα των συγκριτικών δυνατοτήτων ενθαρρύνουν την απόπειρα αναπαράστασης. Η « Εποχή του λίθου» αντιστοιχεί με ότι λέμε « Απώτερη προϊστορία»9 και η διάρκεια της υπολογίζεται σε πολλές εκατοντάδες χιλιετιών με βασικό υλικό για κατασκευή εργαλείων τον λίθο10 από όπου ονομάστηκε συμβατικά.Στην Ελλάδα, μόνο μέσα στα όρια της τωρινής γενιάς έγινε γνωστή σε βάθος η εποχή του Λίθου, αν και ο επίλογος της η Νεολιθική, είχε αρχίσει να αποκαλύπτεται από τα πρώτα χρόνια του αιώνα μας.Η αρχαιολογική έρευνα ξεπέρασε στον τόπο μας το φράγμα του Ολόκαινου και εισέδυσε σε μια προγενέστερη γεωλογική περίοδο ( 10000 χρόνια από τη εποχή μας), το Πλειστόκαινο11,τον κοσμογονικό αιώνα των μεγάλων και απότομων κλιματολογικών και

6 Poursat Jean – Claude. , Η προκλασική Ελλάδα. Από τα απαρχές της έως το τέλος του 6ου π.Χ., μτφρ Δρόσος Ν. Γεώργιος ( Εκδοτικός οίκος Ζαχαρόπουλος Α.Ε. Αθήνα 1998): 12-137 Σε ότι αφορά τη θεωρητική διάσταση της σύγχρονης αρχαιολογίας με τις έντονες πολιτικές, κοινωνικές χροιές που τη χαρακτηρίζουν, αλλά και τις διάφορες κατευθύνσεις που δέχτηκε η αρχαιολογία ερμηνεία στο παρελθόν ( νέα αρχαιολογία, θετικιστική Και μετά- θετικιστική, μετά – διαδικαστική αρχαιολογία), θεωρείται πρόωρη η κάθε θέση – ερμηνεία χωρίς τη διεξοδική έρευνα και τη λήψη κάθε πιθανού δεδομένου που προέρχεται από την ανάλυση του υπάρχοντος υλικού πολιτισμού. Τα πολύ περιορισμένα ευρήματα προβάλλουν σχετικές μόνο όψεις ενός δυναμικού συστήματος αλληλεπίδρασης περιβάλλοντος και κοινωνικής δομής – εξέλιξης. Βλ. Μελάς Μ., Η αρχαιολογία σήμερα: κοινωνική – πολιτισμική θεωρία, ανθρωπολογία και αρχαιολογική ερμηνεία (Εκδόσεις Καρδαμίτσα – Ινστιτούτο του Βιβλίου, Αθήνα 2003):553 8 Λυριτζής Ιωάννης., Φυσικές επιστήμες στην αρχαιολογία. Εισαγωγή στις αρχαιολογικές επιστήμες ( Τυπωθήτω Αθήνα 2007): 52 9 http://www.archaiologia.gr/ Τελευταία πρόσβαση 15/12/201210 Θεοχάρης Δ.Ρ., Τα προϊστορικά θεμέλια του ελληνικού πολιτισμού και Markovits A., Περί των μέχρι σήμερον ερευνών επί της Λίθινης περιόδου(Πρακτικά Ελληνικής Ανθρωπολογίας Εταιρίας ): 114 Οι όροι « Εποχή του λίθου», « του ορείχαλκου» και του « Σιδήρου» για τον χαρακτηρισμό των βασικών περιόδων της εξέλιξης, προτάθηκαν από τον Δανό Thomsen (γύρω στα 1812) και επικράτησαν γενικά. Το 1865 ο Sir John Lubbock, διαίρεσε την Εποχή του Λίθου σε δύο επιμέρους περιόδους, τηνΠαλαιολιθική και τη Νεολιθική, με βασικό κριτήριο την συχνή παρουσία λειασμένωνλίθινων αντικειμένων στις νεολιθικές θέσεις. Ως «Μεσολιθική» ορίστηκε αργότερα, ηπερίοδος μεταξύ της Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής, η οποία χαρακτηρίστηκε από τηχρήση γεωμετρικών μικρόλιθων (Clark 1980). 11 Το Πλειστόκαινο (Pleistocene), η προτελευταία γεωλογική περίοδος ( αυτή που διανύουμε τώρα είναι το Ολόκαινο), τοποθετείται χρονικά μεταξύ 2.000.000 – 10.000 χρόνια πριν από την εποχή μας. Αν όμως συνυπολογιστεί και το λεγόμενο « βασικό» Πλειστόκαινο τότε η αρχή του φτάνει ίσως στα 3.000.000 χρόνια. Πλειστόκαινο και Ολόκαινο μαζί αποτελούν τον « τεταρτογενή» αιώνα.,

6

οικολογικών αναστατώσεων12 .Το πλειστόκαινο καλύπτει χρονικά την πιο παλιά και την πιο εκτεταμένη από τις τρείς συμβατικές υποδιαιρέσεις της εποχής του λίθου την Παλαιολιθική. Η δεύτερη υποδιαίρεση της εποχής του λίθου αντιστοιχεί με μια φάση καθαρά μεταβατική, τη Μεσολιθική και η Τρίτη την Νεολιθική. Οι δυο τελευταίες είναι φαινόμενα σχετικά σύγχρονα, τουλάχιστον από τη γεωλογική και κλιματολογική άποψη. Και είναι για αυτό στενότατα συνδεδεμένες μεταξύ τους, αλλά και με τις επόμενες φάσεις.Από πολιτιστική σκοπιά, οι όροι « Παλαιολιθική», «Μεσολιθική», «Νεολιθική» δεν έχουν πραγματικό περιεχόμενο13, και θα είχαν από καιρό ανακαταληφθεί αν δεν ήταν πασίγνωστοι και μονολεκτικοί δηλ εύκολοι.Η εποχή του Λίθου δεν είναι έννοια ούτε ομοιογενής πολιτιστικά, για να χωριστεί σε τρία μέρη. Οι διαδοχικές αλλαγές που σημειώνονται στον εργαλειακό εξοπλισμό φαινόταν εντελώς επιφανειακές σε σύγκριση με τις πολύ πιο σημαντικές εσωτερικές μεταβολές που χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα την τρίτη υποδιαίρεση, τη Νεολιθική. Για αυτό η τελευταία ,ενώ χρονικά αποτελεί τον επίλογο της μακρότατης Εποχής του Λίθου, στην ουσία είναι ο πρόλογος ενός νέου πολυσήμαντου οικονομικού και πολιτισμικού σταδίου, που ονομάζουν Παραγωγικό. Το νέο αυτό στάδιο ήταν τόσο διαφορετικό από το θηρευτικό και Συλλεκτικό που είχε προηγηθεί, ώστε η αλλαγή που προκάλεσε θεωρήθηκε δικαιολογημένα η μεγαλύτερη « επανάσταση» (Food – Producing Revolution) στην ιστορία του ανθρώπινου γένους14.Η μακρινή και εντελώς σκοτεινή άλλοτε Παλαιολιθική αντιπροσωπεύεται τώρα στην Ελλάδα με άφθονο και αξιόλογο υλικό που τοποθετείται χρονικά μεταξύ των δέκα και εκατό χιλιάδων ετών πριν από την εποχή μας. Η μεσολιθική ( 7η χιλιετία π. Χ) άρχισε τελευταία να φωτίζεται, και η Νεολιθική ( 6.000- 3.000 π.Χ περίπου) τεκμηριώνεται πληρέστερα σε όλη την έκταση της στο χρόνο αλλά , ως ένα σημείο στο χώρο.Στα παλιά άφθονα ευρήματα και πορίσματα που είχαν αποδώσει οι προδρομικές ανασκαφές των αρχών του αιώνα μας, κατ εξοχήν οι ανασκαφές του Χρήστου Τσούντα15στη Θεσσαλία16 με τις οποίες θεμελιώθηκε η έρευνα της Απώτερης Προϊστορίας στην Ελλάδα, έχει τώρα προστεθεί πολλαπλάσιο υλικό και νέες παρατηρήσεις17 άνοιξαν καινούργιους δρόμους.

12 http://www.arxaiologia.gr/ Το τελευταίο θερμό μεσοστάδιο, το διάστημα δηλαδή ανάμεσα σε δυο παγετώδεις περιόδους, έληξε γύρω στο 70.000 π.Χ περίπου. Ακολούθησε αμέσως μετά η τελευταία Παγετώδης Περίοδος (Wűrm), που κράτησε έως το 10.000 π.Χ, ενώ οι παρεκτάσεις της φτάνουν στα μέσα της 9ης Χιλιετίας π.Χ. ή λίγο πριν από το 8.000 π.χ. Διακρίνεται χονδρικά σε ένα Πρώιμο τμήμα ( Πρώιμο Wűrm, περ.70.000-30.000 π.Χ)και ένα όψιμο τμήμα ( όψιμο Wűrm, περ. 26.000- 10.000 π.Χ. Για την κλιματολογική κατάσταση στη Ελλάδα κατά το νεότερο Πλειστόκαινο βλ. άρθρα : Dokaris – Higgs κ.α.Τελευταία πρόσβαση 15/12/201213 Για την ανεπάρκεια αυτών των χαρακτηρισμών βλ. Braidwood. R., “ Terminology in Prehistory and Human Origins: Selected Readings. 11( 2nd ed. Chicago 1946). Του ίδιου “ The Earliest Village Communities “(Journal Of World History I) : 278.Για έναν γενικότερο κατατοπισμό στην προβληματική της σύγχρονης Προϊστορίας χρήσιμα είναι τα βιβλία Stjernquist B., : Archeological Analysis Of Prehistoric Society ( Scripta Minora Reg. Societ. Human Litter Lundensis). Roe D., Prehistory. An Indroduction( London 1970 Rouse).14. Elizabeth R. Chilversa, Abigail S. Bouwmana, Keri A. Browna, Robert G. Arnottb, A. John N.W. Pragc, Terence A. Brown “Ancient DNA in human bones from Neolithic and Bronze Age sites in Greece and Crete” Journal of Archaeological Science Volume 35, Issue 10 (October 2008): 2707–2714 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000952 Τελευταία πρόσβαση 15/12/12 15 Τσούντας Χρήστος., Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνά ( 1901): 41-42 16 Τσούντας Χρήστος., Ανασκαφαί εν Θεσσαλία. Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρίας( 1900) : 16 & 72-7317 Σουβατζή, Σ. 2002: Η οικιστική οργάνωση ως ιδιαίτερη μονάδα κοινωνικής ανάλυσης Ανθρωπολογικές και Αρχαιολογικές προσεγγίσεις. Στο Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της:

7

1.3. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ο όρος και η έννοια του πολιτισμού είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου. Σύμφωνα με έναν από τους πιο γνωστούς ορισμούς «αποβλέπει στην κάλυψη βασικών οργανικών αναγκών του ανθρώπου» ( Malinowski18). Ο G. Childe19 όρισε τον πολιτισμό ως « μια κοινωνική προσαρμογή στο φυσικό περιβάλλον» έθιξε έτσι το ουσιαστικό περιεχόμενο του όρου. Γιατί, χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για φαινόμενο κατ εξοχήν κοινωνικό, αφού χωρίς κοινωνική συγκρότηση δεν είναι νοητή καμιάς μορφής πολιτιστική δημιουργία. Η σχέση όμως με το φυσικό περιβάλλον, που είναι ασφαλώς πολυσήμαντη, μπορεί να προσδιοριστεί ίσως καλύτερα, αν λεχθεί ότι ο πολιτισμός είναι ένα τεχνητό πλαίσιο, καμωμένο από τον ίδιο τον άνθρωπο. Το εσωτερικό αυτό πλαίσιο επιδρά εξίσου ισχυρά με το φυσικό περιβάλλον, μέσω μιας κοινωνικής διεργασίας που ονομάζεται παράδοση (tradition) και είναι το εσωτερικό αντίστοιχο της διάδοσης(Diffusion), δηλαδή της διαδικασίας με την οποία ο πολιτισμός διακινείται και μεταδίδεται. Η κινητικότητα, όπως και η μεταδοτικότητα είναι βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού, που δεν είναι φαινόμενο στατικό, αλλά αντίθετα ένα οργανικό σύνολο υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων, ένας ζωντανός οργανισμός που αλλάζει προοδευτικά και κινείται , « χωρίς σπουδή και χωρίς ανάπαυση» .Αυτή η κίνηση λέγεται αλλιώς πρόοδος20και είναι για το ανθρώπινο γένος ότι η εξέλιξη για το ζωικό κόσμο.Τις θεωρητικές αυτές γενικότητες ακολουθεί ένα άλλο ζήτημα πιο συγκεκριμένο: Από πότε αρχίζει ο πολιτισμός ; Κατά τις απόψεις συγχρόνων μελετητών από την ώρα που διαπιστώνεται ο σχηματισμός κοινωνίας, είναι δυνατό να μιλήσει κανείς για πολιτισμό, με την πιο απλή αλλά και πιο ουσιαστική έννοια του όρου. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι η διαπίστωση αυτή πολύ δύσκολα και μόνο έμμεσα είναι δυνατό να επιτευχθεί με τη βοήθεια μερικών ασήμαντων φαινομενικά υλικών ιχνών και μόνο αφότου βεβαιώνεται η ύπαρξη εργαλειακών καταλοίπων ορισμένων τύπων δηλαδή με προκαθορισμένο σχήμα ,σταθερά επαναλαμβανόμενο και τροποποιημένο εξελικτικά. Όπως είναι γνωστό το ίδιο εργαλείο δεν αποτελεί ενστικτώδες κατασκεύασμα ( όπως μια χελιδονοφωλιά), αλλά είναι προϊόν κοινωνικό που βεβαιώνει την λειτουργία της« παράδοσης» και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το « απολίθωμα» της πολιτιστικής δράσης21. Αλλά τότε θα είναι υποχρεωτικό να δεχτούμε την ύπαρξη « πολιτισμού» ακόμη

Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί προβληματισμοί. Πρακτικά διεθνούς συμποσίου στη μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη. Θεσσαλονίκη-Καστοριά, 26-28 Νοεμβρίου 1998: 333-339. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.18 Ο Bronislaw Malinowski υποστήριξε ότι ο πολιτισμός είναι «το πιο κεντρικό πρόβλημα στην κοινωνική επιστήμη» . Η κατάσταση του πολιτισμού παραμένει αναλλοίωτη. Παραμένει ιδιαίτερα δύσκολο να ξεχωρίσουμε ή να δημιουργήσουμε έναν ορισμό ο οποίος συμπεριλαμβάνει τα πάντα. Έτσι, ο καθένας είναι αναγκασμένος να αναλογίζεται τις διαφορές που υπάρχουν στις διαφορετικές βιβλιογραφίες. The Scientific Theory of Culture (1922)19 Childe, V. Gordon. Foundations of Social Archaeology: Selected Writings of V. Gordon Childe, edited by Thomas C. Patterson and Charles E. Orser, Jr.. Oxford: Berg Publishers, (2005): 81-106

20 Λαμπίρη-Δημάκη Ιωάννα, Κοινωνιολογία και Ιστορία. Ομοιότητες και ιδιαιτερότητες, Παπαζήσης, Αθήνα( 1989):15 - 30

21 Papathanassopoulos G.A., (ėd), Neolithic Culture in Greece Athens , N.P. Goulandris Foundation (1996)

8

και από τα αρχαιότερα χρόνια της παλαιολιθικής, άσχετα από το είδος του ανθρώπου που ήταν τότε φορέας εξέλιξης.Αργότερα , καθώς η εξέλιξη θα έχει προχωρήσει, δηλαδή κατά τη λεγόμενη Μέση Παλαιολιθική, την εποχή της δράσης του αρχαϊκού είδους , ανθρώπου του Νεάντερνταλ (Homo Sapiens Neanderthalensis) , τα ίδια ευρηματικά περιστατικά θα καταστήσουν αναγκαία την αποδοχή της παρουσίας « πολιτισμού» επειδή εκτός από τις ενδιαφέρουσες νέες σειρές εργαλείων υπάρχουν επιπλέον και κάποια ίχνη του άγνωστου ψυχισμού του ανθρώπου αυτού (ταφές κτλ.).Στην αρχαιολογική ορολογία θα συναντήσει κανείς συχνά τον όρο « πολιτισμός» με μια ειδική έννοια : «ένα άθροισμα κατασκευασμάτων» που επαναλαμβάνεται σταθερά σε μια περιοχή, παράλληλα με τον ίδιο τύπο κατοικίας και τα ίδια ταφικά έθιμα» απαρτίζει για το μελετητή έναν « πολιτισμό». Πρόκειται δηλαδή για μια τοπική παραλλαγή ή για κάποια φάση της εξέλιξης σ ένα τόπο « Πολιτισμός του Διμηνιού» λ.χ σήμερα σημαίνει την τοπική παραλλαγή μιας φάσης της Νεότερης Νεολιθικής στην Ανατολική Θεσσαλία22.Άλλοτε όμως ο όρος αυτός έφτασε να δηλώνει ολόκληρη τη Νεότερη Νεολιθική, όπως εξακολουθεί, ακόμη και σήμερα να ταυτίζεται « ο πολιτισμός του Σέσκλου» με τη Μέση Νεολιθική της Θεσσαλίας.

1.4. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι προκειμένου να καλυφθεί το κενό στην αρχαιολογική γνώση για την μορφή των οικισμών του ελλαδικού χώρου κατά την Μεσολιθική και Νεολιθική περίοδο, να οριστούν τα γεωγραφικά όρια που θα ακολουθηθούν. Τα όρια αυτά ακολουθούν τα σημερινά διοικητικά όρια της Ελλάδας και παρόλο που μια τέτοια γεωγραφική διαίρεση συμφωνεί στα σύγχρονα γεωπολιτικά κριτήρια, και δεν αρμόζει σε χρονικές περιόδους τόσο μακρινές όσο η προϊστορία, ωστόσο η χρήση τέτοιων διοικητικών διαιρέσεων έχει καθιερωθεί στην αρχαιολογική βιβλιογραφία για λόγους οργάνωσης της αρχαιολογικής γνώσης23.Εκτιμάται ότι η διεύρυνση του γεωγραφικού πλαισίου θα βοηθήσει στην προσπάθεια να συμπεριληφθούν οι όμορες περιοχές του ελλαδικού χώρου, όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο και θα προσφέρει έναν τρόπο για να αμβλυνθεί η αντίφαση που ενέχει η προβολή των σημερινών διοικητικών διαιρέσεων του γεωγραφικού χώρου στον αντίστοιχο χώρο της προϊστορίας. Θεωρείται ότι με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα να υπογραμμιστούν τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά ανάμεσα σε γεωγραφικές περιοχές που σήμερα διαχωρίζονται από τα σύγχρονα εθνικά διοικητικά όρια, δείχνοντας έτσι πόσο ρευστά ήταν τα όρια αυτά κατά την προϊστορία και επιβεβαιώνοντας με τον καλύτερο τρόπο τις παραπάνω επιφυλάξεις ως προς την επιλογή του συγκεκριμένου γεωγραφικού πλαισίου για τη μελέτη των προϊστορικών οικισμών24

22 Γάλλης κ., Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.( 1996) : 171-4.23 Andreou St., Fotiadis M., and Kotsakis K “ Review Of Aegean Prehistory v: The Neolithic and Bronze Age Of Northen Greece” – (Addendum : 1996) στο Cullen T. ( επιμ.) Aegean Prehistory: A review AJA Supp I. Archaeological Institute Of America Boston (2001) : 320 -32724 Θεοχάρης Δ. Ρ., Νεολιθική Ελλάς. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Αθήνα (1973) : 39- 47- 58

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

2.1 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ

1. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ – ΘΡΑΚΗ 25: Με βάση τις νεότερες επιφανειακές έρευνες η Νεολιθική εποχή αντιπροσωπεύεται στην Ανατολική Μακεδονία σε 41 οικισμούς ( σύνολο 72), στην Κεντρική σε 51 ( σύνολο 220), ενώ η ίδια αναλογία παρατηρείται στο σύνολο 92 οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας και των 16 ( 2 σπήλαια της Θράκης), αριθμός που αυξήθηκε ,δίνοντας μας κατά την Νεολιθική εποχή ( απο τα μέσα της Μέσης Νεολιθικής) και κατά την Νεότερη νεολιθική μια εξαιρετικά κατοικημένη περιοχή, με εξαίρεση την Αρχαιότερη Νεολιθική και τις πρώτες φάσεις της Μέσης Νεολιθικής. Αν εξαιρέσουμε δηλαδή την περιοχή των Γιαννιτσών, της Κίτρινης Λίμνης Πτολεμαΐδας και κάποιους άλλους οικισμούς (Τούμπα Σερρών, Μεσημεριανή Τούμπα Τρίλοφου Θεσσαλονίκης), οι εποχές αυτές είναι άγνωστες στην περιοχή, τόσο στην ανασκαφική, όσο και στην επιφανειακή έρευνα26.Οι τύποι οικισμών που θεωρούνται « Τούμπα»,27 ένας λοφίσκος δηλαδή που δίνει την εντύπωση αρχαίου ταφικού τύμβου, που δημιουργήθηκε απο τα κάθε είδους υλικά που άφηναν οι άνθρωποι στον χώρο ( οικοδομικά, υπολείμματα τροφών αγγεία κ.τ.λ) κατά τη διάρκεια της κατοίκησης αιώνων, άλλαξαν μετά απο τις τελευταίες έρευνες στο Βορειοελλαδικό χώρο, στα Βαλκάνια αλλά και την Εγγύς Ανατολή και Μ. Ανατολή και έδειξαν ότι ο κυρίαρχος και μοναδικός τύπος οικισμού28 είναι ο λεγόμενος επίπεδος ο αναπεπταμένος δηλαδή στον χώρο, πολλές φορές σε απίστευτα μεγάλες εκτάσεις, που έχει μικρή ή αδιόρατη υψομετρική διαφορά απο την γύρω περιοχή και βέβαια όχι το ύψος των επιχώσεων που έχει μια Τούμπα29.ΟΙ ΤΟΥΜΠΕΣ: Η Νεολιθική κατοίκηση σε μη αναπεπταμένο χώρο, που είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά απο νεολιθικές θέσεις να εμφανίζονται στις ημέρες μας ως Τούμπες, θα πρέπει να συνέβη για τους εξής λόγους30:

Για λόγους γεωφυσικούς, ο προσφερόμενος κατοικήσιμος χώρος ήταν περιορισμένος.

25 Γραμμένος Δ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της ανατολικής Μακεδονίας,Αρχαιολογικό Δελτίο 30 ( 1975 ) Μελέτες, 193-234.26 Καθημερινή Επτά μέρες Γραμμένος Δημήτρης « Μακεδονία – Θράκη) (6 Ιουνίου 1996 ): 527 Ασλάνης Ιωάννης., Με συνεργασίες των: Όλγας Ψυχογιού-Smith και Γεωργίας Κουρτεση-Φιλιππακη Η Προϊστορία της Μακεδονίας Ι. Η Νεολιθική Εποχή Αθήνα Εκδόσεις Καρδαμίτσα (1992): 37-25528 Halstead, P. (1999). Neighbours from Hell? The Household in the Greek Neolithic. Neolithic Society in Greece. P. Halstead. Sheffield, Sheffield University Press: 77-95.29 Γραμμένος Δ. - Φωτιάδης Μ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της ανατολικήςΜακεδονίας , Ανθρωπολογικά 1 ( 1980 ) 15-53.30 Γραμμένος Δ. - Μπέσιος Μ. - Κώτσος Σ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς τηςκεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1997.

10

Λόγω υπερπληθυσμού και μεγάλης πυκνότητας οικισμών υπήρχε έλλειψη μεγάλων πεδινών εκτάσεων για την ίδρυση οικισμών.Αποφεύγεται η εγκατάσταση σε περιοχές με χαμηλή ή μηδαμινή υψομετρική διαφορά απο την επιφάνεια της θάλασσας, άρα γειτνίαση με Χερσαία νερά( πλημμύρες, αρρώστιες) και επιλογή χαμηλών σχετικά λόφων.

Σίγουρα θα πρέπει να θεωρηθούν τα εξής δεδομένα:Οι επίπεδοι οικισμοί είναι κανόνας.Το ότι στη Δυτική Βαλκανική εντοπίζεται αποκλειστικά σχεδόν « Τύπος» του επίπεδου οικισμού σε αντίθεση με την Ανατολή που επικρατεί ο τύπος της Τούμπας, αποτελεί μάλλον σχηματοποιημένη άποψη που θα πρέπει να αναλυθεί γεωαρχαιολογικά και δεν θα μπορούσε να συσχετισθεί με θέματα οργάνωσης του χώρου.Τάση για συρρίκνωση και όχι άπλωμα στον χώρο δεν παρατηρείται στην Νεολιθική εποχή αλλά απο την Πρώιμη του χαλκού και εξής.

2.2 ΠΑΣΣΑΛΟΠΗΚΤΑΚΑΙΠΗΛΟΚΤΙΣΤΑΣΠΙΤΙΑ

Τα οικιστικά λείψανα της Μέσης Νεολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής31 ( εκτός απο τον οικισμό των Σερβιών που κατοικείται σε όλη την διάρκεια της ΜΝ και της ΝΝ), είναι περισσότερα χωρίς βέβαια μέχρι σήμερα να έχει ανασκαφεί οικισμός στο σύνολο του. Τα σπίτια εξακολουθούν να είναι ορθογώνια ή έστω με τραπεζοόσχημη κάτοψη και να κτίζονται με πασσαλόπηκτο τρόπο , αλλά και με υποδομή και ανωδομή απο πηλό με «κολυμπητές» σε πηλό πλίνθους ξεραμένες στον ήλιο.Στην ΝΝ οι δύο τρόποι συνυπάρχουν. Τα σπίτια πρέπει να ήταν μονόχωρα, τα δάπεδα τους στρωμένα με πηλό ή πατημένο χώμα και με εστία στην άκρη. Σε νεότερη ανασκαφή των Σερβιών εξακριβώθηκε και η χρήση υπογείων αλλά και παταριών. Νέα επίσης ενδιαφέροντα στοιχεία αποκάλυψε η ανασκαφή στην Θέρμη Θεσσαλονίκης, όπου έκτος απο την παραπάνω συνύπαρξη υπήρχαν κοινόχρηστοι χώροι λιθόστρωτοι που χρησίμευαν για την απο κοινού κατεργασία των οστών των ζώων του Πυριτόλιθου, αλλά ίσως και για άλλες δραστηριότητες. Η μεγαλύτερη σε έκταση ανασκαφή Νεολιθικού οικισμού στην Ελλάδα ( 60 στρέμματα) είναι ο οικισμός του Μακρύγιαλου32.

1. ΗΠΕΙΡΟΣ – ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ : Ο εντοπισμός στην ηπειρωτική ενδοχώρα και στην παράκτια ζώνη δεκάδων θέσεων με λείψανα της δραστηριότητας των κυνηγών της Ανώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής , έχει καταδείξει ότι έως τη 10η

χιλιετία π.Χ., υπάρχουν διάσπαρτες ομάδες που επιβίωναν θηρεύοντας τις αγέλες άγριων ψυχρόβριων ζώων. Η πρωιμότερη γνωστή εγκατάσταση νεολιθικών γεωκτηνοτροφικών ανιχνεύεται στην θέση Ασφαία στις Βορειοανατολικές

31 Acheson Ph.E.-Davis J.L., Περιφερειακές μελέτες, αρχαιολογική επιφανειακήέρευνα και αρχαιολογία του τοπίου στην Ελλάδα, σε Δουκέλλη Π.Ν. ( επιμ. ), Τοελληνικό τοπίο. Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Αθήνα 2005,33-58.32 Pappa, M. and M. Besios (1999). "The Neolithic Settlement at Makrigialos, Pieria, Greece." Journal of Field Archaeology 26(2): 177-195.

11

παρυφές του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων. Η σημαντικότερη απο τις ελάχιστες ερευνημένες νεολιθικές θέσεις είναι η υπαίθρια μικρή εγκατάσταση που ανασκάφηκε πρόσφατα στην κοιλάδα Καλπακίου Δολιανών33 κοντά στο αποξηραμένο έλος Γραμμουστί

( υψόμ. 285 μ.).2. ΕΠΤΑΝΗΣΑ : Αντίθετα με την Ήπειρο , το ηπιότερο κλίμα των νήσων του

Ιονίου με την αντίστοιχη χαμηλή βλάστηση της μακίας, η ποιότητα εδαφών ανάμεσα στα βουνά και οι θαλάσσιες οδοί επικοινωνίας με τις απέναντι ακτές της Αλβανίας και της Δαλματίας καθόρισαν την ανάπτυξη και το οικονομικό υπόβαθρο των νεολιθικών πληθυσμών στα νησιά αυτά. Στα μεγαλύτερα νησιά της Κέρκυρας34 , της Λευκάδας35 και της Κεφαλληνίας σώζονται άφθονα λείψανα της παρουσίας κυνηγών και τροφοσυλλεκτών του προνεολιθικού παραγωγικού σταδίου. Στο Σιδάρι στην Βόρεια ακτή της Κέρκυρας36, στην Νότια ακτή της Λευκάδας37 100 μ . πάνω από την κοιλάδα του Μαντροχωρίου και σε αρκετά σημεία της πεδιάδας του Νυδρίου, φαίνεται ότι οι πρώτοι νεολιθικοί αποικιστές έφθασαν κατά μικρές ομάδες δια θαλάσσης, ερχόμενοι από τη Νοτιοβαλκανική ενδοχώρα κατά τα τέλη της 6ης χιλιετίας μεταφέροντας ενδεχομένως τη γνώση καλλιέργειας άγριων δημητριακών και εξημέρωσης ενδημιών ζώων38.

3. ΣΠΗΛΑΙΑ 39: Από τα πιο ενδιαφέροντα και πλούσια σε ευρήματα σπήλαια της παραθαλάσσιας ζώνης στην Πελοπόννησο40 δίπλα στην ακτογραμμή, είναι το σπήλαιο Φράγχθι, στην είσοδο του Αργολικού41 και το σπήλαιο Αλεπότρυπα του Διρού42 στην είσοδο του Μεσσηνιακού. Επίσης στα Γιούρα της Αλοννήσου, η νεολιθική κοινότητα στο σπήλαιο του Κύκλωπα με πλούσια κατάλοιπα απο το τέλος της Αρχαιότερης Νεολιθικής και της ΝΝ43, με σαφή ναυτικό χαρακτήρα της οικονομίας που έπαιξε σημαντικό ρόλο στο εμπόριο των θαλάσσιων επικοινωνιών.

4. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ : Εννοούμε την Θεσσαλική πεδιάδα, τη μεγαλύτερη της Ελλάδας, στη πρώτη που ερευνήθηκε συστηματικά η Νεολιθική εποχή στην χώρα μας. Στρώματα κατοίκησης που αποδίδονται στην Μεσολιθική εποχή έχουμε στην Άργισσα , Σέσκλο, στη Σουφλί Μαγούλα, στο Γεντίκι και στο

33 Κωτσάκης Κ., «Ανταλλαγές και Σχέσεις», στο: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996.34 Sordinas, «Investigations of the Prehistory of Corfu: 1964-1966», Balkan Studies 10, 1969, 393-424.35 Ζάχος, Κ., Ντούζουγλη, Α.,Λευκάδα. Ιστορική-Αρχαιολογική Επισκόπηση μέσα από τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα 200336 Sordinas, «The ‘Sidarian’: Maritime Mesolithic non-geometric microliths in western Greece», στο N. Galanidou & C. Perlès (επιμ.), The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives (British School at Athens Studies 10), London: The British School at Athens 200337 Στρατούλη, Γ., «Ανιχνεύοντας το νεολιθικό πολιτισμό στο Ιόνιο. Η συμβολή των ανασκαφών στο σπήλαιο Δράκαινα στον Πόρο της Κεφαλονιάς», στο Γ. Αρβανίτου-Μεταλληνού (επιμ.), Η προϊστορική Κέρκυρα και ο ευρύτερος περίγυρός της. Προβλήματα-προοπτικές. Πρακτικά ημερίδας για τον Αύγουστο Σορδίνα, Κέρκυρα 17 Δεκεμβρίου 2004, Κέρκυρα 2007, 105-126.38 Κουρτέση Φιλιππάκη., "Λιθοτεχνίες και λίθινα εργαλεία στα Ιόνια νησιά. Ιστορικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις". 7o Συμπόσιο του τομέα Αρχαιολογίας. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 6-7 Απριλίου 2009.39 http://www.dartmouth.edu/~prehistory/aegean τελευταία πρόσβαση 24/12/1240 Άδωνι Κύρου, 1990, "Το Σταυροδρόμι του Αργολικού" σ. 31-4741 Βασίλειου Γκάτσου, 1996, "Η των Ερμιονέων Πόλις" σ. 19-41)42 http://www.dimosoitilou.gr/gr/spilaia/diros.htm τελευταία πρόσβαση 24/12/1243 Trantalidou K., Belegrinou E., Andreasen N. 2010. Pastoral societies in the southern Balkan peninsula: The evidence from caves occupied during the Neolithic and Chalcolithic era. Anodos, Sstudies of the Ancient world 10, Trnava p. 295- 320.

12

Αχίλλειο Φαρσάλων. Στοιχεία για κατοίκηση κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική έχουμε τόσο απο τις παραπάνω θέσεις ,όσο και απο τις ανασκαφές σε Οτζάκι, Νεσσών 1 , Μαγουλίτσα, Πρόδρομος , Αγία Άννα (Βρύση) Τύρναβου και Αχίλλειου . Τις πιο σημαντικές πληροφορίες για τις κατοικίες της περιόδου αυτής έχουν δώσει οι ανασκαφές στον Πρόδρομο και στο Αχίλλειο, οι οπές πασσάλων που έχουν αποκαλυφθεί δείχνουν την ύπαρξη πασσαλόπηκτων οικιών. Αλλά το πιο σημαντικό εύρημα είναι η αποκάλυψη σε βάθος 3,50 μ . μιας ξύλινης στέγης που φαίνεται ότι κάλυπτε μια έκταση 10 χ 10 μ. , και ήταν φτιαγμένη απο κορμούς και κλαδιά δέντρων. Παρόμοιες κατασκευές βρέθηκαν και στο Αχίλλειο όπου λόγω της ανασκαφικής δραστηριότητας, ήρθαν στο φώς πολλά στοιχεία για την έκταση και την διάταξη των κατοικιών, με τοίχους απο ξύλο και πηλό.

5. ΣΕΣΚΛΟ ΚΑΙ ΔΙΜΗΝΙ : Από τις έρευνες στο Παγασητικό κόλπο, δύο οικισμοί44 που γνωρίζουμε καλύτερα σε έκταση και αποτελούν ακόμη το θεμέλιο της Θεσσαλικής προϊστορίας.Το Σέσκλο σημαντική θέση ,όπου οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στα μέσα της 7ης χιλιετίας, ιδρύοντας ένα μικρό οικισμό που στηριζόταν στην γεωργοκτηνοτροφική οικονομία. Στην Αρχαιότερη Νεολιθική, τα κτίσματα ήταν τετράπλευρα κτισμένα με πηλόδομους τοίχους και ξύλα, ενώ δεν έλλειπαν και τα κτίσματα με λίθινα θεμέλια. Κρίνοντας απο το Αχίλλειο φαίνεται ότι η κατοίκηση ήταν αραιή και οι ενδιάμεση χώροι χρησιμοποιούνταν για τις καθημερινές εργασίες των κατοίκων. Η ακμή του οικισμού είναι στην Μέση Μεσολιθική( ΣΕΣΚΛΟ Β), με πυκνότερη διάταξη.Το Δίμηνη είναι μια απο τις πλέον γνωστές θέσεις της Νεολιθικής Ελλάδας, με περίβολους που είχαν καταρχήν μια χωροταξική λειτουργία και διαμόρφωναν οικισμούς σε 4 περιοχές. Η κάθε μια περιείχε ένα οίκημα και σειρά απο αποθηκευτικές βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, αλλά και εγκαταστάσεις προετοιμασίας τροφής, δηλαδή μια πλήρη παραγωγική μονάδα με στοιχεία κοινωνικής δομής45, με έκφραση αυτής την κεντρική αυλή με το μεγαροειδές κτίσμα.

6. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ : Η Αττική, η Φθιώτιδα , η Βοιωτία, Φωκίδα σχημάτιζαν το ανατολικό τμήμα της Στερεά Ελλάδα και το Νοτιότερο άκρο του Ηπειρωτικού κορμού της Ελλάδας. Δασωμένα βουνά, εύφορες πεδιάδες, ποταμοί με λίγα νερά, κλίμα ήπιο και πολλές προστατευμένες ακτές, έλκυσαν τους πρώτους κατοίκους της Αττικής για να ζήσουν όχι τόσο απο τη γη αλλά από τη θάλασσα. Ακόμα βέβαια δεν είναι γνωστό απο που και πως ήρθαν οι πρώτοι κάτοικοι στην Ελλάδα γύρω στο 6.500 π.Χ. Ανασκαφές έχουν γίνει λίγες, πέντε ή έξι στην Βοιωτία, άλλες τόσες στην Αττική και λιγότερες στην κοιλάδα του Σπερχειού.Στην Βοιωτία, η Πολυγύρα, ο Ορχομενός , το Καλάμι, οι Αλαλκομενές , η Αλίαρτος με το σπήλαιο Σείντη, το Ακραίφνιο με τη σπηλιά του Σαρακηνού, η Μεγάλη Καταβάθρα , ο Γλάς, το Κάστρο , το Στοβίκι σχηματίζουν στεφάνι γύρω

44 Τσούντας Χρ., Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.45 Renfrew, Gimbutas and Elster 1986. Βλ. επίσης τη λίγο μεταγενέστερη πληθώρα των εντυπωσιακών τροφοπαρασκευαστικών κατασκευών στην τούμπα του Αρχοντικού, Pilali-Papasteriou and Papaefthimiou-Papanthimou 2002. Ενδιαφέρουσες είναι οι αναλογίες που επισημαίνονται με την θέση Τούμπα Ράντομπορ, που βρίσκεται στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, στην περιοχή της πόλης Μπίτολα, βλ. Mitrevski 2003, 46.

13

απο την Λίμνη Κωπαΐδα. Στην ίδια περιοχή ανήκουν Δυτικά η Χαιρώνεια με 2 οικισμούς και ακόμη πιο ψηλά η Άγια Μαρίνα. Από την άλλη όχθη του Κηφισού, στην σημερινή Λοκρίδα η Ελάτεια και το Μάνεσι και Νοτιότερα στην Βοιωτία οι Θεσπιές, η Εύτρηση και η Θήβα46. Πιο μακριά οι Πλαταιές και στο άλλο άκρο η Φωκίδα , το γνωστό Κωρύκειον Άντρον στους Δελφούς Ανατολικά μετά το Ύπατο το σχηματάρι, τον Άγιο Θωμά, τα Οινόφυτα, ξεχωρίζουμε Βόρεια στην ακτή, με τις Άλες και Νοτιότερα στην παραλία, τα Χάλια και το Δράμεσι που κατοικήθηκαν ασφαλώς απο ομάδες με Βορειότερα , στην κοιλάδα του Σπερχειού. Εδώ βρέθηκαν υπολείμματα στο Λιανοκλάδι, το Αμούρι και τη Μεγάλη Βρύση.Οι πρώτοι κάτοικοι της Αττικής εγκαθίστανται στις ακτές και τα παραθαλάσσια υψώματα Ραμνούς, Κάτω Σούλι, Πλάσι, Καζάρμα Ραφήνας, Λούτσα τρείς θέσεις γύρω απο τη Βραυρώνα, Θορικός, Μεγάλο Λιθάρι Αναβύσσου και Λαγονήσι, παρουσίασαν λίγα σημάδια της Νεολιθικής, ενώ απο τα πολλά ευρήματα της ανασκαφής της Ν. Μάκρης γνωρίσαμε καλύτερα την καθημερινή ζωή της εποχής. Στα Μεσόγεια της Αττικής, κατάλοιπα εντοπίζουμε μόνο στην Πεδιάδα των Αθηνών, μια θέση στα Πατήσια, άλλη στο λόφο του Κολλεγίου στο Ψυχικό και κυρίως στις Κλυτίς του Βράχου της Ακρόπολης. Σε αυτές τις θέσεις πρέπει να προσθέσουμε τα σπήλαια του Πανός στον Μαραθώνα , Κίτσου στο Λαύριο και πιθανώς δύο ακόμη στο Βράχο της Ακρόπολης. Ο σχηματισμός των οικισμών στους Λόφους και τις ακτές δεν έγινε παντού ταυτόχρονα. Οι πρώτες κατοικίες θεωρείται ότι ήταν Καλύβες πλεκτές απο κορμούς και κλαδιά κατακόρυφα, η στέγη τους δίριχτη, οι πάσσαλοι έστεκαν όρθιοι σαν κολόνες οικοδομών.

ΚΟΡΥΚΕΙΟΝ ΑΝΤΡΟΝ Υπηρεσιακή Μονάδα:Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας ΕλλάδοςΔελφοί, Παρνασσός (Νομός Φωκίδος)http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=9870

46 -Γκοφα -Παντελιδου, Μ., "Στερεά Ελλάδα", στο Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996, 69-72.

14

7. ΚΤΙΣΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΣΠΙΤΙ 47: Γνωστό κατά την ΜΝ. ‘Ένα μακρύ μονόχωρο δωμάτιο χωρισμένο στα δύο ή μπορεί να « κόλλαγε» απάνω του άλλο ένα. Οι τοίχοι του ευθύγραμμοι και στενοί , πάχους γύρω στα 40 εκ. Το πλάτος του σπιτιού δεν ξεπερνούσε τα 2,50- 3 μ. , η Θύρα στενή τοποθετημένη στο πλάι.Μόνο ένα σπίτι κάτω απο την Ακρόπολη Αθηνών και ιδίως σε ένα άλλο στη Ν. Μάκρη48, το δάπεδο ήταν καλυμμένο με ξύλα. Η στέγη ήταν πλεκτή απο κλαδιά και άχυρα, με ξύλινο σκελετό στους πλευρικούς τοίχους.49

Εικ.1 Τοπογραφικό διάγραμμα της πόλεως των Αθηνών, με τα σημεία ευρέσεως προϊστορικών υπολειμμάτων

47 Με τον όρο «οίκο» ή και «νοικοκυριό» (household) στην προϊστορική αρχαιολογία εννοούμε την ελάχιστη κοινωνική μονάδα που, ως αναγνωρίσιμη οντότητα, κατοικεί σε ένα οίκημα και δραστηριοποιείται στα προγράμματα της κοινότητας. Βλ. ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας στη Σουβατζή 2002. Για την οικονομική λειτουργία του νεολιθικού νοικοκυριού, βλ. Halstead 1999.48 Γκόφα- Παντελίδου., Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη. Τα οικοδομικά υλικά, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 199149 Γκόφα – Παντελίδου Μαρία ., Η Αθήνα στην προϊστορική εποχή. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_1.aspx τελευταία πρόσβαση 26/12/12

15

8. ΚΕΝΤΡΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ : Στην Βορειοανατολική50 Πελοπόννησο ανήκουν σημαντικότατα κέντρα της Νεολιθικής Εποχής όπως το Φράγχθι, η Κόρινθος και η Λέρνα. Οι θέσεις αυτές εντάσσονται σε ένα πλέγμα οικισμών με δραστηριότητα απο την αρχή της Νεολιθικής εποχής , ενώ στο σπήλαιο Φράγχθι πριν απο αυτή. Ο οικισμός της Κορίνθου ιδρύθηκε την Αρχαιότερη Νεολιθική, και διήρκησε ως το τέλος της Νεότερης Νεολιθικής51.Στη Νεμέα, το 1925 αποκαλύφθηκαν λείψανα της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Σε ένα σπήλαιο την Νοτιοανατολική πλαγιά του Λόφου Τσούγκιζα, Δυτικά του Κλασσικού Ναού του Δία και του σημερινού χωριού Ηράκλειο. Στην Αργολίδα στη Νότια πλευρά του Αργολικού Κόλπου σε ένα χαμηλό ύψωμα αναπτύχθηκε ο οικισμός της Λέρνας. Οι πρώτοι κάτοικοι άφησαν οικιστικά κατάλοιπα πάχους 2 μ . απο δάπεδα, οπές πασσάλων και λείψανα τοίχων. Στο Νότιο τμήμα της Αργολίδας στην επαρχία της Ερμιόνιδας, βρίσκεται στο σπήλαιο Φράγχθι, σπουδαιότατη θέση όπου μαρτυρείται ανθρώπινη παρουσία εδώ και 25.000 χιλιάδες χρόνια, δηλαδή, απο την τελευταία φάση της Παλαιολιθικής έως το τέλος της Νεολιθικής. Για κατοίκηση χρησιμοποιήθηκε το σπήλαιο αλλά και η παραλία. Στην Αργολίδα κατάλοιπα Νεολιθικής έχουν αποκαλυφθεί στις Μυκήνες, στο χώρο του προϊστορικού νεκροταφείου, στην Τάφρο Αιγίσθου, στα Δένδρα, στην Άρεια , στη Ναυπλία, στην Τίρυνθα, στο Άργος στο Λόφο Ασπίδας, στο σπήλαιο Κεφαλάρι 8 χλμ Νότια του Άργους52. Στην Αρκαδία στα Αγιωρίτικα βρέθηκαν κατάλοιπα πλίθινων τοίχων με λίθινα θεμέλια, επίσης δάπεδα από πατημένο πηλό και κτιστές εστίες.

9. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ : Την δεκαετία του 1970 η ανασκαφική έρευνα στην Δωδεκάνησο έδωσε δύο σπήλαια στην Ρόδο , σε υπαίθριες θέσεις στην Λέρο και στο Γυαλί Νισύρου και Αλμίνια.53

Το σπήλαιο Κούμελο στην Αρχάγγελο Ρόδου , βρίσκεται σε απόκρημνη θέση, όχι μακριά απο τη θάλασσα, αλλά σε άγονη περιοχή χωρίς χώρο για καλλιέργεια. Η ανασκαφή του 1979 έφερε στο φώς δάπεδα κατοίκησης της τελευταίας φάσης της Νεότερης Αιγιακής Νεολιθικής 4200- 3800 π.Χ). Οι εστίες και η κεραμική δείχνουν μάλλον περιστασιακή κατοίκηση και όχι εντατική χρήση. Στην ευρύτερη περιοχή εντοπίστηκαν και άλλα σπήλαια, δείχνοντας ότι η περιοχή είχε κατοικηθεί απο κτηνοτρόφους απο κάποιο οικιστικό κέντρο στην πεδιάδα Αρχαγγέλου. Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στο χωριό Καλυθιές Ρόδου 5 χλμ. απο την θάλασσα κοντά σε εύφορη καλλιεργήσιμη περιοχή , δείχνει ότι η κατοίκηση ήταν εντονότερη. Η θέση Γυαλί54 στην Νίσυρο είναι σημαντική , με λείψανα κτιρίων μεταξύ των οποίων ένα ακέραιο με 3 δωμάτια. Μοναδικό δείγμα στο Αιγαίο.

50 ΧΑΤΖΗΠΟΥΛΙΟΥ, Ε., , "Βόρεια, Ανατολική και Νότια Πελοπόννησος", στο Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996, 75-76.51 Sampson A., The cave of Lakes. A prehistoric site in the highlands of Peloponnese, Athens.(1997)52 Χατζηπούλιου, Ε., , "Βόρεια, Ανατολική και Νότια Πελοπόννησος", στο Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996, 75-7653 Sampson A. 1987, The Neolithic period in the Dodecanese, Athens.54 Sampson A. 1988 a, The Neolithic settlement at Yali, Nissiros, Athens.

16

10. ΚΡΗΤΗ : Τα παλιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα της Κρήτης απο περίπου 80 θέσεις της Νεολιθικής Εποχής, βρίσκονται στην Κνωσό. Εδώ δεν διαπιστώνεται η ύπαρξη μιας μόνιμης αρχιτεκτονικής, αλλά μιας κεραμικής πλήρως ανεπτυγμένης, η οποία ίσως να προέρχεται απο την Μ. Ασία. Ο προσανατολισμός των κτισμάτων μαρτυρεί έναν οργανωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό. Παρατηρείται ο ίδιος προσανατολισμός με τον μεταγενέστερο ανακτορικό. Οι τοίχοι είχαν προεξέχουσες ενισχύσεις, ερμάρια ή λίθινα θρανία, ενώ τα δάπεδα ήταν απο απλή πατημένη γη.

2.3. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ55

Η πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τον ιδιαίτερα μεγάλο όγκο των δεδομένων και η διαφορετικότητα των πηγών δυσχεραίνουν την υιοθέτηση της απόλυτης χρονολόγησης, καθώς στη συγκριτική διεύρυνση των βιβλιογραφικών πηγών διαπιστώνονται αναντιστοιχίες και ανακρίβειες. Προκειμένου να διασφαλιστεί η ομοιογένεια στη χρονολογική ορολογία, η οποία θα υποσκελίζει τις διαφορές και θα ενσωματώνει τους εναλλακτικούς όρους και τις ασυμφωνίες των χρονικών ορίων των πολιτισμικών φάσεων από περιοχή σε περιοχή, επιλέγεται η παρακάτω χρονολόγηση:

ΤΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΣΕ ΕΤΗ Π.Χ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ 8600-6500ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗ -ΑΚΕΡΑΜΙΚΗ

ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΦΑΣΗ 6700-6300

ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 6500-5800ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 5800-5300ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ Ια 5300-4800ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ Ιβ 4800-4200ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΙ α 4200-3800ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΙ β 3800-3300

ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΦΑΣΗ 3500-2900

ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ 1

3300-2900

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΠΗΓΗ: ΣΑΜΨΩΝ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ(ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΙΒΛΙΟΥ Α- ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ

2007): 473

55 Θεωρείται ότι η πιο χρήσιμη μέθοδος απόλυτης χρονολόγησης είναι σήμερα η χρονολόγηση με ραδιενεργό Άνθρακα η γνωστή ραδιοχρονολόγηση, τα πρώτα αποτελέσματα της οποίας δημοσίευσε ο αμερικανός χημικός Willard Libby το 1949. Renfrew C., and Bahn P., Θεωρίες και πρακτικές εφαρμογές. Αθήνα Ινστιτούτο Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα (2001): 25-27, 115-128, 149

17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

3.1 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ56Πίνακας 2. Tσέλικα Γ. Βασιλεία Η μορφή και η εξέλιξη των προϊστορικών οικισμών στον ελλαδικό

χώρο:Χωροταξικό πλαίσιο και πολεοδομία.(Διδακτορική διατριβή ΑΠΘ 2006)

250 200 150 100 50 00

50

100

150

200

250

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΗΠΕΙΡΟΣ

ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΤΤΙΚΗ

ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΚΥΚΛΑΔΕΣ

ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΚΡΗΤΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΗΠΕΙΡΟΣΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΤΤΙΚΗΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΚΥΚΛΑΔΕΣΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑΚΡΗΤΗ

Η ανθρώπινη παρουσία της Μέσης Νεολιθικής Περιόδου επιβεβαιώνεται χρονολογικά σε ένα σύνολο 339 θέσεων σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Η πλειονότητα των θέσεων της περιόδου εντοπίζεται στη Θεσσαλία (194 θέσεις 58%), το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό καταγράφεται στη περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας – Αττικής (14%) 49 θέσεις και ακολουθούν οι υπόλοιπες. Στις περιφέρειες της Ηπείρου των Ιόνιων Νησιών, του Βορείου Αιγαίου, των Κυκλάδων, και της Δωδεκανήσου το ποσοστό είναι μηδενικό, καθώς δεν έχουν εντοπιστεί κατάλοιπα της Μέσης Νεολιθικής Περιόδου57.

56Τσέλικα Γ. Βασιλεία Η μορφή και η εξέλιξη των προϊστορικών οικισμών στον ελλαδικό χώρο:Χωροταξικό πλαίσιο και πολεοδομία.(Διδακτορική διατριβή ΑΠΘ 2006)57 Ανάμεσα στη παλαιολιθική και Νεολιθική περίοδο μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα « μεταβατικό» η μεσολιθική εποχή. Η Μεσολιθική αλλού ονομάζεται Επιπαλαιολιθική, όπως στην Δυτική Τουρκία ενώ δεν έχει παντού την ίδια διάρκεια. Στη Β. Ευρώπη, για παράδειγμα αλλά και στα Βαλκάνια όπως το Λεπένσκι Βιρτης Σερβίας, υφίσταται ως την 6η χιλιετία. Όταν οι γύρω περιοχές έχουν ήδη ενσωματώσει με επιτυχία τη νεολιθική οικονομία.

18

Αρχίζοντας από την εξέταση του κλίματος της μεταβατικής αυτής περιόδου, πολυνολογικές έρευνες και μινεραλογικές και μαγνητικές αναλύσεις σε πολλά σημεία του ελληνικού χώρου, αποδεικνύουν ότι η περίοδος από το 9800-8800 π.Χ συμπίπτει με την φάση «ALLERǾD», που είναι η θερμότερη της Ύστερης παγετώδους με θερμοκρασία 2-3 οC βαθμούς θερμότερη πάνω από τη σημερινή. Μετά το 9000 π.Χ περίπου συνεχίζει να επικρατεί ένα θερμό και υγρό κλίμα58.Από το 8000-7000 χρόνια π.Χ το κλίμα στον ελληνικό χώρο είναι θερμό όπως το σημερινό, αλλά πιο υγρό και επιτρέπει την ανάπτυξη δάσους και κυρίως πεύκων. Υπήρξε μεγάλη έκρηξη της βλάστησης που μπορούμε να δούμε σε διάφορες περιοχές της χώρας π.χ περιοχή ανάμεσα στον Όλυμπο και στις εκβολές του Αξιού. Τεράστιες επίσης ήταν και οι αλλαγές που προκλήθηκαν από την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης λόγω της τήξης των Παγετώνων. Προς το τέλος της Παλαιολιθικής ( 9000 π.Χ) υπολογίζεται ότι η θαλάσσια στάθμη βρισκόταν 70 – 80 μ. χαμηλότερα από την σημερινή, ενώ το κλίμα ήταν ψυχρότερο από το σημερινό κατά 2-3 βαθμούς, αλλά η αλλαγή κλίματος στην συνέχεια αύξησε την θερμοκρασία και την άνοδο της θάλασσας, γύρω στο 6250 π.Χ στους χρόνους της Αρχαιότερης Νεολιθικής, η θάλασσα βρισκόταν 30 μ. χαμηλότερα59.Μέχρι σήμερα η Μεσολιθική αντιμετωπιζόταν ως κάτι το πρωτόγνωρο στον ελληνικό χώρο, σε αρκετές μάλιστα περιπτώσεις αμφισβητείτο και η ύπαρξη της. Τα ευρήματα όμως από πολλά μέρη της Ελλάδας πληθαίνουν συνεχώς, κυρίως από σπήλαια, και η περίοδος τείνει να πάρει τις πραγματικές της διαστάσεις και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Λείψανα κατοίκησης από το Φράγχθι, σπήλαιο Κύκλωπα Γιούρων, Θεόπετρας , Πρόσυμνα και Κύθνο παρουσιάζουν ομοιογένεια60.Είναι γεγονός ότι ο πολιτισμός της περιόδου δείχνει φτωχός αλλά αυτό δεν σημαίνει « παρακμή61».Δεν υπάρχουν σημαντικά έργα τέχνης, αλλά σε αυτή την περίοδο μπαίνουν οι βάσεις που οδηγούν στην « Νεολιθική επανάσταση».Ενώ συνεχίζεται το κυνήγι και η συλλογή άγριων καρπών και δημητριακών, παρατηρείται αύξηση της αλιείας, η συλλογή οστρέων και σαλιγκαριών γίνεται εντατική, η ναυσιπλοΐα βελτιώνεται, η διακίνηση αγαθών από μακρινές περιοχές είναι εφικτή (οψιανός Μήλου), ενώ υπάρχουν ενδείξεις στα Γιούρα ότι εξημερώνονται ζώα (χοίροι).62

Με βάση τα διαθέσιμα ανασκαφικά και δημοσιευμένα δεδομένα, φαίνεται πως οι μεσολιθικοί χρήστες του ελλαδικού χώρου προτιμούσαν να εγκαθίστανται και να δραστηριοποιούνται σε παράκτιες θέσεις. Λόγω της προτίμησης, είναι πιθανό να καταγράφεται στα αρχαιολογικά δεδομένα απώλεια θέσεων εξαιτίας της διαβρωτικής διαδικασίας ή του βυθίσματος θέσεων από την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης63.

58 Σε γεώτρηση στη Κωπαΐδα σε στρώμα που έδωσε ηλικία 9900± 110 ΒΡ (8800-8700 π.Χ), παρατηρείται αλλαγή κλίματος από το ψυχρό προς το θερμό και φαίνεται ότι έχουμε μετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο. Αυτό έγινε πιο εμφανές στην Λίμνη Ιωαννίνων Ξυνιάδα και στους Φιλίππους .Van Zeist (1982)59 Σάμψων Αδαμάντιος., Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο του βιβλίου Α- Καρδαμίτσας (2007): 372-39560 Σάμψων Αδαμάντιος., «Νέα στοιχεία για την Μεσολιθική Περίοδο στον Ελληνικό Χώρο» Αρχαιολογία και Τέχνες 61 (1996): 4761 Θεοχάρης Δ., Νεολιθική Ελλάς 197262 Sampson A., “ Mesolithic and Neolithic Occupation Of The Cave Of Cyclope, Youra, Alonnesos BSA 93 (1998): 1-2263 Van Andel TJ and J.C Shackleton “ Late Paleolithic and Mesolithic Coastlines Of Greece And The Aegean” Journal Of Field Archaeology 9( 1982) : 445-454

19

3.2 . ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Στην Δυτική Ελλάδα, μεσολιθικά ευρήματα έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυρας64 και από μερικές πιθανές θέσεις στην Πρέβεζα τις οποίες ερεύνησε επιφανειακά ο Runnels65 .Πρόκειται για τρείς θέσεις που βρέθηκαν σε παλαιοεδάφη κοντά σε αμμόλοφους δυτικά της Πρέβεζας. Υποτίθεται ότι ήταν μικροί καταυλισμοί κοντά στην παραλία και η οικονομία τους ήταν προσανατολισμένοι σε θαλάσσιες ασχολίες. Τα εργαλεία είναι μικρολιθικά τραπεζοειδή που χρησιμοποιούνταν σαν αιχμές βελών. Μια άλλη θέση βρέθηκε στις εκβολές του Ποταμού Αχέροντα . Στο Σιδάρι υπάρχει ένας αυστηρά συγκεκριμένος χαρακτήρας της ύστερης μεσολιθικής λιθοτεχνίας που πιθανώς δικαιολογείται από την απομόνωση της θέσης, χρονολογήθηκε στα 7770± 340 ΒΡ και φέρει χαρακτηριστικά διαφορετικά από την τεχνολογική παράδοση που επικρατεί στο δυτικό κομμάτι των Βαλκανίων66.

3.3 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ

Τελευταία ανασκαφές του Kozolowski και Κουμουζέλη σε βραχοσκεπή της Προσύμνας της Αργολίδας αποκάλυψαν μεσολιθικό στρώμα πάνω σε στρώματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής67.Το σπήλαιο βρίσκεται στους πρόποδες των βουνών που περιβάλλουν το κάμπο του Άργους, όχι μακριά από εκεί που βρίσκονται παλαιότερες νεολιθικές θέσεις όπως π.χ τα Δένδρα 68. Στα στρώματα 5 και 3 στο σπήλαιο 1 στο Φαράγγι της Κλεισούρας τα βασικά τεχνο- μορφολογικά χαρακτηριστικά προέρχονται από την παράδοση της τοπικής Κατώτερης Μεσολιθικής, με έμφαση στην παραγωγή φορέων σε μορφή φολίδων, περιορισμένη εμφάνιση της τεχνολογίας της μικρολεπίδας και παραγωγή μικρού αριθμού μικρολίθων από φολίδες (τρίγωνα,τραπέζια ,ημισεληνοειδή)69. Πέρα από τα τέχνεργα από το τοπικό ραδιολαρίτη και πυριτόλιθους που είναι ενσωματωμένο στην παράδοση της Μεσολιθικής του Αιγαίου, εμφανίζονται ορισμένα τέχνεργα από εισαγμένα πυριτολιθικά πετρώματα που θεωρούνται προϊόν εισαγωγής, πράγμα που ενισχύει τις απόψεις περί επαφών με νεολιθικές κοινότητες του Αργειακού κάμπου70.Μέχρι τελευταία η πιο γνώστη και καλύτερα ανασκαμμένη θέση της Μεσολιθικής ήταν το σπήλαιο Φράγχθι στην Ερμιονίδα. Μετά από συνεχή κατοίκηση του τέλους της ΑΠ

64 Sordinas A., “The Sidarian : Maritime Mesolithic non – geometric Microliths” In N. Galanidou and C.Perles( The Greek Mesolithic, Problems and Perspectives 2003): 89-9765 Runnels C, Review Of Aegean Prehistory IV.C “ The Stone Age Of Greece” In T. Cullen Ced ) Aegean Prehistory. A Review. ( AJA Supplement, 2001) : 225- 25866 Biagi p., “ A Review Of The Late Mesolithic in Italy and Its Implication For The Neolithic Transition” ( The Widening Harvest , Archaeological Institute Of America, Colloquiq and Confrence Papers 6 (2003): 133-15567 Koumouzelis M., Kaczonowska M., et.al “ End Of Paleolithic in The Argolide: Excavation in Caves 4 and 7 in Klisoura” Gorge Eurois in a Prehistoric 2( 2003)68 Σαμψων Αδαμάντιος., Μεσολιθική Ελλάδα, 9000-6500 π.Χ Παλαιοπεριβαλλον , Οικονομία, Τεχνολογία Αιγιακή Βιβλιοθήκη Αθήνα (2010): 374 69 Σαμψων Αδαμάντιος., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο του Βιβλίου Α- Καρδαμίτσα Αθήνα( 2007): 37470 Koumouzelis M., Kozlowski J.K, et.al “ Prehistoric Settlement in the Klisoura ( Excavation 42 1993- 1994Prehistoric Europeennne 8 ): 143- 173

20

παρουσιάζεται η Μεσολιθική φάση, αφού μεσολαβεί ένα κενό μιας χιλιετίας. Η στρωματογραφία έδειξε ότι η μεσολιθική κατοίκηση μπορεί να χωριστεί σε δυο φάσεις, μια κατώτερη και μια ανώτερη που διαρκούν από την 9η – 7η χιλιετία π.Χ , μέσα στα στρώματα της παλαιότερης φάσης βρίσκεται οψιανός από την Μήλο που προφανώς μεταφερόταν στο Φράγχθι μέσω των κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής. Η παλαιοβοτανολογική μελέτη απέδειξε ότι οι χρήστες του σπηλαίου συνέλεγαν άγρια δημητριακά και όσπρια, ενώ βάσιζαν την διατροφή τους κατά ένα μεγάλο μέρος στο ψάρεμα και στην συλλογή οστρέων. Στο Φράγχθι βρέθηκαν 8 ταφές και 2 καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου που χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και μόνο μια ανήκει στην Ανώτερη Μεσολιθική. Οι ταφές και όλα τα διεσπαρμένα οστά αποτελούν ένα σύνολο περίπου 28 ατόμων , σχετικά μικρό αν σκεφτεί κανείς ότι το σπήλαιο κατοικήθηκε τουλάχιστον 150 χρόνια71.

3.4. ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

Παχιά στρώματα μεσολιθικής κατοίκησης έδωσε η ανασκαφή στο σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα που διήρκησε από το 1992 - 199572.Πρόκειται για έρημο νησί στα βόρεια της Αλοννήσου με βραχώδεις απότομες ακτές. Σε μια μεγάλη τομή κοντά στη είσοδο εντοπίστηκαν παχιά στρώματα κατοίκησης της Μεσολιθικής με τεράστια συγκέντρωση οστών, ψαριών και χερσαίων μαλακίων. Στην Ανώτερη Μεσολιθική ανήκουν δύο δάπεδα, και εστία που έδωσαν χρονολογία 6600-6530 π.Χ. Το επόμενο στρώμα με λίθινους τριπτήρες και οστέινα αγκίστρια ανάμεσα σε τροφικά κατάλοιπα έδωσε μια ηλικία 7265 – 7199 π.Χ. Σε κατώτερα στρώματα βρέθηκαν δάπεδα, ενώ οι ηλικίες 7430-7320 π.Χ και 7500- 7420 π.Χ ανήκουν στην αρχή της Ανώτερης Μεσολιθικής. Στο βαθύτερο τμήμα της τομής από δείγματα άνθρακα προήλθαν οι παλαιότερες μέχρι στιγμής χρονολογίες γύρω στα 8600- 8300 π.Χ. Τα ευρήματα είναι ως επί το πλείστον οργανικά κατάλοιπα, τεράστιες ποσότητες οστρέων, οστών ψαριών και χερσαίων μαλακίων. Το τεράστιο οργανικό υλικό σχηματίζει παχιά στρώματα που συνήθως επικαλύπτονται από δάπεδα, σχεδόν πάντοτε με έντονη κλίση λόγω κατωφέρειας που παρουσιάζει το σπήλαιο.

3.5. ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ

Την δεκαετία του 1970 η είδηση ότι στην θέση Μαρουλάς της Κύθνου είχε εντοπιστεί μεσολιθικός οικισμός73 είχε αναστατώσει την προϊστορική επιστημονική κοινότητα και αμφισβήτησε το γεγονός ότι μπορεί να υπάρχει στο Αιγαίο και ιδιαίτερα στις Κυκλάδες τόσο παλιά προϊστορική κατοίκηση. Οι αρχαιολόγοι δεν αντιλήφθηκαν ότι υπήρχαν εργαλεία από χαλαζία και παντελή απουσία κεραμικής, πληθώρα λιθοτεχνίας και το πλήθος των οργανικών καταλοίπων που οδηγούσε με ασφάλεια σε μια προνεολιθική χρονολόγηση. Λεπτομερής επιφανειακή έρευνα που διεξήχθη τα τελευταία χρόνια παράλληλα με ανασκαφή αποκάλυψε και τρείς άλλες μεσολιθικές θέσεις στο βόρειο και κεντρικό τμήμα του νησιού. Η μια θέση βρίσκεται Δυτικά των λουτρών στο εσωτερικό

71 Cullen t., “ Mesolithic Mortuary Virtual At Franchthi Cave Greece” Antiqity 69 (1995): 27772 Sampson A., “Early productive Stage in the Aegean Basin From 9th To 7th Mill BC” In Licher R. Meric., (ed),” How Did Farming Reach Europe” Istanbul( 2005): 131-141.73 Honea K., “Prehistoric Remains On The Island Of Kytnos” AJA (1964 ): 79.

21

του νησιού σε μια ομαλή πλαγιά, η άλλη θέση σε έναν αυχένα του ακρωτηρίου του Αγίου Σώστη στο Βόρειο τμήμα του νησιού, και η Τρίτη εντοπίστηκε στην Ανατολική πλευρά του κεντρικού τμήματος του νησιού στην περιοχή της Νάουσας74.Με την αρχή της ανασκαφής στο Μαρουλά βρέθηκαν σχεδόν στην επιφάνεια ή σε μικρό βάθος δάπεδα κατασκευών και αρκετές μεσολιθικές ταφές75. Συνολικά επισημάνθηκαν 17 κυκλικές ελλειψοειδής καλύβες και λιθόστρωτα, που εκτείνονται στην Ανατολική πλευρά του οικισμού, ακόμα και πάνω στα βράχια της ακτής, πράγμα που δείχνει ότι ο οικισμός εκτεινόταν προς το μέρος της θάλασσας.Οι κυκλικές κατασκευές με διάμετρο 2,5 μ. με 3,20 μ. έχουν δάπεδο από σχιστολιθικές πλάκες και οριοθετούνται κυκλικά από όρθιες πέτρες. Μεγάλη πλακόστρωτη κυκλική, ορθογώνιοι ή ακανόνιστοι χώροι υπάρχουν σε τρία σημεία του οικισμού και σημαίνουν διαφορετική χρήση. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον μέχρι στιγμής παρουσιάζει το Μ3, η ανασκαφή της οποίας συνεχίζεται. Εδώ υπάρχει σχετικά παχιά επίχωση ασυνήθιστη για το χώρο του Μαρουλά με στρώσεις σαλιγκαριών να σχηματίζουν τρία επάλληλα στρώματα, εκ των οποίων το χαμηλότερο έχει σκούρο χρώμα που προέρχεται από καύσεις. Με την ανασκαφή αποκαλύφθηκε ότι στο σημείο υπήρχε ημιυπόγεια κατασκευή λαξευμένη σε μαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε ένα κεντρικό πάσσαλο. Όλες αυτές οι ανθρώπινες επεμβάσεις στον χώρο από ανθρώπους της Μεσολιθικής εποχής είναι καινοφανείς για τα ελληνικά δεδομένα. Ο τύπος του κυκλικού οικήματος εμφανίστηκε και στην Κύπρο και την συνδέει με την περιοχή της Μ. Ανατολής76.Τρείς άλλες θέσεις που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στην Ανατολική Ικαρία ανεβάζουν σε οκτώ τις μεσολιθικές θέσεις στο χώρο του Αιγαίου.Μια άλλη θέση είχε εντοπιστεί παλαιότερα από τον Δ. Θεοχάρη στο Αχίλλειο της Σκύρου (1959), αλλά το υλικό είναι άγνωστο και η ακριβής τοποθεσία δεν είναι γνωστή για να αξιολογηθεί το εύρημα. Η ύπαρξη Μεσολιθικής στην Σκύρο είναι πολύ πιθανή αν υπολογίσουμε ότι σε σχετικά μικρή απόσταση από τον χώρο αυτό βρίσκεται η θέση της Αρχαιότερης Νεολιθικής Παπά το Χώμα77

Ανακεφαλαιώνοντας γίνεται αντιληπτό ότι ο μικρός αριθμός θέσεων καθιστά δύσκολη την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων για το σύνολο της διάρκειας της κατοίκησης της Μεσολιθικής περιόδου στον ελλαδικό χώρο. Αυτή η κατάσταση οδηγεί σε αναπάντητα ερωτήματα που σχετίζονται με την φύση και τον χαρακτήρα της Μεσολιθικής περιόδου. Ποιο συγκεκριμένα ο χαρακτήρας της περιόδου αυτής περιγράφεται στην βιβλιογραφία με τον όρο « ιδιοσυγκρασιακός78». Ο ιδιοσυγκρασιακός αυτός χαρακτήρας πιθανόν να οφείλεται στην απόπειρα προσαρμογής των ανθρώπινων ομάδων στα ιδιαίτερα περιβαλλοντικά και χαρακτηριστικά του ελλαδικού χώρου και να αποτελεί ένα κοινό τόπο μεταξύ των ομάδων αυτών, ο οποίος μπορεί να μην σχετίζεται με τους παραπάνω παράγοντες.

74 Σάμψων Α., «Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου» Ινστιτούτο του βιβλίου Α- Καρδαμίτσας (2007):38075 Σάμψων Α., «Μεσολιθική Ελλάδα , 9000-6500 π.Χ Παλαιοπεριβαλλον , Οικονομία, Τεχνολογία Αιγιακή Βιβλιοθήκη Αθήνα( 2010): 51-14076 Goring- Morris. A. N., “ Complex Hunder Gatheres At The End Of Paleolithic( 20.00-10.00 BP). Στο T.E Levy(e.d), “The Archaeology Of Society In The Holy Land” London: Leicester, University Press (1998): 141- 16877 Θεοχάρης Δ., « Η αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας»(Βόλος 1959)78 Galanidou N., and Perles (eds)., “ The Greek Mesolithic: Problems And Perspectives”London: British School At Athens Studies (2003):31

22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΗΠΕΙΡΟ

Σ

ΙΟΝΙΑ

ΝΗΣΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ-

ΑΤΤΙΚΗ

ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΒΟΡΕΙΟ

ΑΙΓΑΙΟ

ΚΥΚΛΑΔΕΣ

ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΚΡΗΤΗ

0

100

200

Chart Title

250200150100500

Axis Title

4.1 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Η Νεολιθική εποχή διαιρείται στις περιόδους του Πίνακα 1.των οποίων σήμερα μπορούμε να καθορίζουμε με μεγαλύτερη ασφάλεια τα χρονολογικά τους όρια, λόγω των απόλυτων τιμών άνθρακα 14 που διαθέτουμε.Τα λείψανα της ανθρώπινης δράσης της Νεολιθικής περιόδου εντοπίζονται σε 706 θέσεις σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Ο μεγαλύτερος αριθμός θέσεων καταγράφεται στη Θεσσαλία 244 θέσεις 35% του συνολικού αριθμού. Στην Κεντρική Μακεδονία καταγράφονται 129 θέσεις ( 18%), το τρίτο μεγαλύτερο ποσοστό θέσεων (12% ) συγκεντρώνει η περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας- Αττικής με 84 θέσεις.Εξετάζοντας την Νεολιθική περίοδο στον ελληνικό χώρο οφείλουμε καταρχάς να δούμε τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούσαν μετά τις μεγάλες αλλαγές του τέλους του Πλειστόκαινου και τις δυνατότητες που είχε ο νεολιθικός άνθρωπος να τις εκμεταλλευτεί προς όφελος του. Στην Αρχαιότερη Νεολιθική προτιμώνται οι πεδινές θέσεις που έχουν πρόσβαση σε πηγές ή ποτάμια, ενώ στην Νεότερη Νεολιθική οι θέσεις εξαπλώνονται και σε ορεινές περιοχές και σε παράκτιες ζώνες79.Δύο είναι οι βασικές παράμετροι για την εξέλιξη του φυσικού περιβάλλοντος στον ελληνικό χώρο, η τεκτονική δραστηριότητα και η ευστατικότητα. Οι μεγάλες τεκτονικές αλλαγές έχουν δημιουργήσει ρήγματα, χαράδρες, λίμνες, ενώ η θαλάσσια στάθμη ποίκιλλε κατά εποχές κατακλύζοντας ή αποκαλύπτοντας χερσαίες εκτάσεις. Οι μεγάλες διαφορές που παρατηρούνται στο κλίμα έχουν σχέση με το ύψος της βροχόπτωσης, η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη στα ορεινά της Β. Ελλάδας και στην ΒΔ Ελλάδα και πολύ μικρότερη στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα. Η δασική κάλυψη έχει μειωθεί δραστικά από την Νεολιθική περίοδο και σήμερα, ενώ η καλλιεργήσιμη γη καταλαμβάνει το 28% του εδάφους. Η αποψίλωση του δάσους άρχισε 79 Σάμψων Α., «Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου» Ινστιτούτο του βιβλίου Α- Καρδαμίτσας (2007):404

23

ήδη στο μέσο Ολόκαινο και συνεχίστηκε με ένταση στην Νεότερη Νεολιθική και Χακλοκρατία για να δημιουργηθούν βοσκότοποι ή καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Άλλες αιτίες ήταν οι πυρκαγιές για την δημιουργία βοσκής, οι εμπρησμοί κατά την διάρκεια πολέμων ή η μαζική ναυπήγηση πλοίων. Μιναραλογικές και Μαγνητικές αναλύσεις που έχουν γίνει σε υλικό γεωτρήσεων στην Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα έχουν δείξει ότι το θερμό και το υγρό κλίμα συνεχίστηκε μέχρι το 6000 περίπου π.Χ.. Από το 8000 μέχρι το 5000 π.Χ υπάρχει αύξηση της υγρασίας, ενώ από το 5000 και μετά οι χειμώνες ήταν ψυχρότεροι και τα καλοκαίρια πιο ζεστά. Προς το τέλος της Μέσης Νεολιθικής ( 5300π. Χ) το κλίμα άρχισε να πλησιάζει το ιδανικό ( Optimum Limatique) και η ελάττωση των βροχοπτώσεων προκάλεσε αποξήρανση των πεδιάδων , με αποτέλεσμα να υπάρχουν εύφορα ιζηματογενή εδάφη για καλλιέργεια80 .Από το 4800 π.Χ. και μετά αρχίζει η ανοδική πορεία της θαλάσσιας στάθμης με ταχύτατο ρυθμό σημειώνοντας στο πρώτο μισό της 4ης χιλιετίας π.Χ την μεγαλύτερη άνοδο81.Υπολογίζεται ότι τότε η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε 3 μ. πάνω από την σημερινή82, και έτσι συνηθίζεται να δικαιολογείται η εγκατάλειψη παραλιακών θέσεων στην Μακεδονία και η στροφή των ανθρώπων στην ενδοχώρα κατά το διάστημα από 3800- 3300 π.Χ83, πράγμα με το οποίο κάποιοι δεν συμφωνούν, γιατί μια τέτοια άνοδος, αν υπήρξε δεν θα μπορούσε να προκαλέσει τέτοιες μεγάλες αλλαγές στην κατοίκηση. Εκτός αυτού δεν παρατηρούνται μεταβολές στην Θεσσαλία και στην Ν. Ελλάδα ή αλλού στο Αιγαίο.Στην 5η και 4η χιλιετία π.Χ υπολογίζεται ότι επικρατεί θερμό και ξηρό κλίμα με μείωση των βροχοπτώσεων, αναγκάζοντας τους ανθρώπους της εποχής να καταφεύγουν σε μεγαλύτερα υψόμετρα όπου υπήρχε περισσότερη υγρασία. Η έξαρση στην κατοίκηση των σπηλαίων που βρίσκονται σε ορεινά ή ημιορεινά σημεία ( Κωρύκειο , Καστριά, Θαρρούνια, σπήλαιο Κίτσου, σπήλαιο Σαρακηνούς), η οποία παρατηρείται στο τέλος της 5ης χιλιετίας θα μπορούσε να έχει σχέση με την κλιματική αυτή μεταβολή.Προς το τέλος της 4ης χιλιετίας έχουμε πάλι σημαντική κάθοδο της θάλασσας, η στάθμη των νερών σταθεροποιείται και στην Μακεδονία κατοικούνται πάλι παραλιακές θέσεις. Αρκετοί ερευνητές όμως θεωρούν ότι οι αλλαγές αυτές συνδέονται με τεκτονικά αίτια84.

4.2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εκτός από την ίδρυση μόνιμων οικισμών, χαρακτηριστικό της Νεολιθικής περιόδου,αποτέλεσε η καλλιέργεια εξημερωμένων δημητριακών και οσπρίων και η εκμετάλλευση εξημερωμένων ζώων. Τα εξημερωμένα είδη, αντικατέστησαν σχεδόν αμέσως τα άγρια μορφολογικά φυτικά και ζωικά είδη, τα οποία αποτελούσαν τη βάση της διατροφής των μεσολιθικών θηρευτικών-τροφοσυλλεκτικών ομάδων του ελλαδικού χώρου. Η εκμετάλλευση εξημερωμένων ειδών στο πλαίσιο της παραγωγικής οικονομίας αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της Νεολιθικής περιόδου στην Ασία, το Αιγαίο και την Ευρώπη. Επί 80 Σάμψων Α., «Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου» Ινστιτούτο του βιβλίου Α- Καρδαμίτσας (2007):40881 Kraft J.C., Kayan J –Erol O., “ Geology and Paleogeographic Reconstruction Of The Vicity Of Troy “ in Rapp c – Gill Pord G.A., “Troy The Archaeological Geology”Cincinnati (1982): 11-4182 Flint R., “Glacial and Quaternary Geology” (1971)83 Ασλάνης Ι., « Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του Βορειοελλαδικού Χώρου Κατά τη Χαλκολιθική Περίοδο και η Περίπτωση του Διμηνίου» ( Μελετήματα ΚΕΡΑ 10 1990): 19- 57 84 Stiros S., et al., “ Historical Coseismismic uplift in Euboea Island Greece” Earth and Planetary Science Ltters (1992 ) : 108

24

της ουσίας, πρόκειται για έναν νέο τρόπο ζωής που εμφανίζεται στον ελλαδικό χώρο και αντικαθιστά εκ θεμελίων τον επί χιλιετιών τρόπο με τον οποίο εξασφαλίζονταν τα είδη της διατροφής μέσω του κυνηγιού άγριων μορφολογικά ζώων και της συλλογής άγριων μορφολογικά φυτών, που παρατηρήθηκαν κατά την Παλαιολιθική και Μεσολιθική περίοδο. Η εκμετάλλευση εξημερωμένων μορφών δημητριακών στο πλαίσιο της παραγωγής τροφής παίζει κεντρικό ρόλο του προσδιορισμού του όρου «Νεολιθική περίοδος» και είναι κοινός τόπος η σύνδεση των νεολιθικών κοινωνιών του Αιγαίου με την καλλιέργεια οσπρίων και δημητριακών85 Η παλαιότερη μνεία για τον εντοπισμό σπόρων δημητριακών έγινε το 1908 από τον Τσούντα, ο οποίος ανέφερε πως ο Wittmack αναγνώρισε σπόρους σιταριού από τις νεολιθικές θέσεις της Θεσσαλίας. Ο προσδιορισμός των φυτικών καταλοίπων άρχισε να γίνεται συχνότερα μετά τη δεκαετία του 1960 με τη δουλειά της Jane Renfrew σε θέσεις της Θεσσαλίας και των Bottema και van Zeist στη νέα Νικομήδεια, ενώ η συστηματική επίπλευση ξεκίνησε στον ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του Φράγχθι. Τα πιο πρώιμα δείγματα από οικισμούς της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου προέρχονται από πέντε θεσσαλικούς οικισμούς, το Γεντίκι, το Σέσκλο, το Αχίλλειο, τη Σουφλί Μαγούλα και την Άργισσα και ο αριθμός τους είναι πολύ μικρός86.

4.3. ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗ Η ΑΚΕΡΑΜΙΚΗ

Η αρχή της Νεολιθικής περιόδου για τον ελλαδικό χώρο ξεκινά περίπου το 7000 π.Χ,. Εξετάζοντας την , παρατηρούμε ότι ενώ στη δεκαετία του 1960 είχε μεγαλοποιηθεί η σημασία της, στη συνέχεια καμία έρευνα σε νεολιθικούς οικισμούς δεν απέδωσε στρώματα ακεραμικά που να συνοδεύονται από καλλιεργημένα είδη φυτών και εξημερωμένα ζώα , εκτός από αυτά της Κνωσού ως πρώτη γεωργική κοινότητα87 το Φράγχθι88 και τη Θεσσαλία89, ενώ κατά τα πρόσφατα έτη η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φώς θέσεις με κατάλοιπα της περιόδου στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας90.Το πρόβλημα είναι ότι οι τομές που έγιναν σε θέσεις της Θεσσαλίας και στην Κνωσό είχαν πολύ μικρή έκταση για να τεκμηριωθεί η φάση αυτή, η οποία σήμερα δεν αναγνωρίζεται από τους περισσότερους ειδικούς91 και δεν έχει επιβεβαιωθεί στρωματογραφικά , ενώ από την τεχνολογία των λίθινων εργαλείων προκύπτει ότι μάλλον αποτελεί ένα προστάδιο της ΑΝ.

85 Βαλαμώτη, Σ. Μ., Γεωργικά προϊόντα από το νεολιθικό οικισμό Γιαννιτσά Β: μια προκαταρτικήπροσέγγιση μέσω των αρχαιοβοτανικών δεδομένων. Το Αρχαιολογικό Έργοστη Μακεδονία και τη Θράκη 6( 1995) : 177-84.86 Renfrew J., A report on recent finds of carbonized cereal grains and seeds from Prehistoric Thessaly. Θεσσαλικά 4 (1966): 21-36.87 Efstathiou N., Karetsou A., Banou E.S., et.al “ The Neolithic Settlement Of Knossos : Newlight On An Old Picture” στο G. Gadogan (ed.) “Knossos Palace City State”( London British School At Athens Studies 2004)39-4988 Jacobsen TW., “ Franchthi Cave And The Beginning Of Settled Village Life In Greece.( Hesperia 50 1981): 10889 Γάλλης Κ., « Ατλας των προϊστορικών οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλίας»( Λάρισα Εφορεία Αρχαιοτήτων 1992)90 Καραμήτρου- Μεντεσίδη Γ., «Αιανή και νομός Κοζάνης. Δέκα χρόνια Αρχαιολογικής έρευνας.( Το αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 20 χρόνια 2009): 106- 12691 Bloedow E F., “ The A ceramic Neolithic Phase in Greece Reconsidered”( Sima 1991): 1- 34

25

Αντίθετα ο Milojčič (1952), ήταν ο πρώτος ερευνητής που μίλησε για τη ύπαρξη ακεραμικού στρώματος στον ελλαδικό χώρο, ενώ αργότερα, η ανασκαφική του δραστηριότητα στη θέση Άργισσα στη Θεσσαλία επιβεβαίωσε τον ισχυρισμό αυτό, καθώς τα κατώτερα στρώματα περιείχαν ελάχιστη κεραμική σε σχέση με τα ανώτερα.92 Λίγα χρόνια αργότερα ο Evans93, στη δημοσίευση των συμπερασμάτων του απο την ανασκαφική έρευνα στα νεολιθικά στρώματα της Κνωσού, αναφέρει την ύπαρξη ακεραμικών στρωμάτων στη θέση αυτή. Τέλος οι έρευνες στον οικισμό του Σέσκλου94 το Γεντίκι, τη Σουφλί Μαγούλα και το Αχίλλειο, τεκμηρίωση σύμφωνα με τον Θεοχάρη την Φάσης αυτής στους παραπάνω οικισμούς.Το ζήτημα της ύπαρξης ή όχι της φάσης αυτής έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συζήτηση που σχετίζεται με το ζήτημα της αρχής της Νεολιθικής Περιόδου και της γεωργίας στον ελλαδικό χώρο, αφού για ορισμένους αρχαιολόγους, όπως ο Θεοχάρης95, η ύπαρξη αυτής της φάσης τεκμηρίωνε τη γηγενή πορεία που ακολουθούσαν. Οι περισσότερες ακεραμικές θέσεις χαρακτηρίζονται απο την παρουσία λάκκων και ορυγμάτων και την απουσία αρχιτεκτονικών κατασκευασμάτων96.Στον οικισμό του Σέσκλου, ο Θεοχάρης αναφέρει την ύπαρξη αρκετών λάκκων, πασσαλότρυπων, όπως επίσης και πέντε λακκοειδών κατοικιών στον χώρο της Ακρόπολης και μιας ακόμη στον τομέα Γ. Ο Θεοχάρης ερμήνευσε τα κατάλοιπα αυτά ως μικρές καλύβες, οι οποίες είχαν χτιστεί με πασσάλους και λάσπη, όμως η Wijnen97τόνισε πως οι λάκκοι αυτοί δεν ήταν κατοικίες, αλλά εξυπηρετούσαν κατά πάσα πιθανότητα άλλους σκοπούς, όπως εξόρυξη πηλού.Σαν συμπέρασμα μπορούμε να υποστηρίξουμε πια ότι η νεολιθικοποίηση αρχίζει σε πολύ πρώιμο στάδιο στην Ελλάδα. Και αν αυτό σήμερα ισχύει μόνο για τις νησιωτικές θέσεις του σπηλαίου του Κύκλωπα και της Κύθνου, στο άμεσο μέλλον πιστεύεται ότι θα βρεθούν και άλλες θέσεις στην Ηπειρωτική Ελλάδα αφού τα ευρήματα πληθαίνουν και δεν αποκλείεται στο μέλλον ο ελληνικός χώρος να μετατραπεί σε μια νέα πυρηνική ζώνη98.Για το στάδιο της μεταφοράς εξημερωμένων ειδών απο την Ανατολή, όσον αφορά την αρχή της γεωργίας έχουν αναπτυχθεί πολλές υποθέσεις, άλλοτε αποδίδεται στην αλλαγή κλίματος και στην αύξηση πληθυσμού και άλλοτε σε ένα είδος ανάπτυξης βασισμένο στην γνώση των πιθανών πηγών διατροφής του περιβάλλοντος99.

92Milojčič V., et.al “ Die Deutschen Ausgrabungen auf Der Argissa- Magula In Thessalien”(Vol. I Das Prakeramische Neolithikum Sowiedie Tier- und Pflanzenreste Besträge Zururund 93 Evans J.D., “Excavation in the Neolithic Settlement of Cnossos ( 1957- 1960 Part I. Annual of the British school of Athens , 1964): 132 - 24094 Θεοχάρης Δ. Ρ., « Αι αρχαί πολιτισμού εν Σέσκλο.Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 32 (1957):151 -159 βλ. επίσης. Θεοχάρης Δ. Ρ., «Απο τη Νεολιθική Θεσσαλία» Θεσσαλικά 4 (1962): 63-83 βλ. επίσης Ανασκαφή εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας (1968) : 24-30 βλ. επίσης. Σέσκλο. Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας (1968-1969): 27-3495Θεοχάρης Δ. Ρ., Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας( 1973): 3596 Για παράδειγμα στην θέση Δένδρα , της Αργολίδας , αναφέρεται η παρουσία λάκκων σκαμμένων στο μαλακό ασβεστολιθικό υπόστρωμα, οι οποίοι περιλαμβάνουν πήλινες εστίες και κατάλοιπα ωμών πλίνθων και ερμηνεύτηκαν απο την ανασκαφέα ως ημιυπόγειες κατοικίες. βλ. Πρωτονοτάριου Δειλάκη Ε., Παρατηρήσεις στην Προκεραμεική. Απο την Θεσσαλία στα Δένδρα της Αργολίδας. στο Διεθνές Συνέδριο για την μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη. Έκδοση του ταμείου Αρχαιολογικών πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα (1992): 97-11197 Wijnεn M., “The Early Neolithic Servia v. Στο C. Ridley K.A. Wardle, Rescue Excavations at Servia, 1973 A preliminary Reports. Annual of the British School at Athens 74 ( 1979): 185- 23098 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 413

26

4.4. ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ100

6700-5800 π.Χ

Τα κατάλοιπα θέσεων της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου στον Ελλαδικό χώρο εντοπίζονται συνήθως κάτω απο αρκετά μέτρα επιχώσεων, τα οποία δημιουργήθηκαν κατά τη διαμόρφωση των τεχνητών γήλοφων που αναφέρονται ως « Τούμπες» στη Μακεδονία και ως « Μαγούλες» στη Θεσσαλία και προέκυψαν απο την διαρκή ανοικοδόμηση νεολιθικών οικημάτων πάνω στα θεμέλια ή τους τοίχους των πιο πρώιμων. Αυτή η διαδικασία πιθανότατα να ξεκίνησε την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο. Ενδείξεις επαναλαμβανόμενης ανοικοδόμησης πάνω σε θεμέλια παλαιότερων κτιρίων και διαδοχικές στρώσεις δαπέδων μέσα στο ίδιο σπίτι κατά την αρχαιότερη φάση της Νεολιθικής περιόδου έχουν εντοπιστεί σε μια σειρά οικισμών, πιο συγκεκριμένα στη φάση 3 του Πρόδρομου101, έχουν αποκαλυφθεί δέκα διαδοχικές φάσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής.Σύμφωνα με τον Κωτσάκη102, η διαδικασία της επαναλαμβανόμενης ανοικοδόμησης απο την Νεολιθική κοινότητα σημαίνει την κατοχή του συγκεκριμένου τόπου απο αυτήν και υποδηλώνει συμβολικά την αρχαιότητα των κατοίκων και τη μακρά διάρκεια της παρουσίας τους στον οικισμό. Μέσω του σχηματισμού της « Μαγούλας», εμφανίζεται για πρώτη φορά στο προσκήνιο η έννοια του τόπου ως μόνιμου σημείου αναφοράς στο τοπίο και ως χώρου συμπύκνωσης των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων μιας ομάδας ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα σηματοδοτείται η διάκριση μεταξύ κοινωνικού και παραγωγικού χώρου. Επίσης θεωρείται πως οι τεχνητοί γήλοφοι αναδεικνύουν την έμφαση που έδιναν οι άνθρωποι της Νεολιθικής περιόδου στο ζήτημα της σύσφιξης των σχέσεων των μελών της κοινότητας και στην έννοια της διάρκειας του οικισμού στο πέρασμα των γενεών103.Ο γήλοφος δεν αποτελεί το μοναδικό τύπο οικισμού που ξεκίνησε να αναπτύσσεται κατά το διάστημα της περιόδου αφού τα ανασκαφικά δεδομένα του ελλαδικού χώρου δίνουν πληροφορίες για την ύπαρξη επιπέδων οικισμών, στους οποίους οι διαδοχικές φάσεις εμφανίζονται κατά μήκος και πλάτος της συνολικής έκτασης του οικισμού και όχι κατά ύψος , όπως συμβαίνει στην περίπτωση των γήλοφων. Δηλαδή οι κάτοικοι επέλεξαν να

99 Efstathiou N., Tracing the story of the first farmers in Greece- a long and winding road. Στο C. Lichter (ed) How did farming reach Europe? Anatolian – European relations from the second half of the 7th through the first half of the 6th millennium cal BC, (2005): 143-51100 Ο Γαλλής (1992) θεωρεί, πως ο μέσος όρος έκτασης των πρώτων γεωργικών οικισμών της Θεσσαλίας ήταν περίπου 3 έως 4 εκτάρια. Οι Pyke και Γιούνη (1996: 47) θεωρούν πως κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο ο οικισμός της Νέας Νικομήδειας είχε έκταση 2,4 εκτάρια. Οι παραπάνω εκτιμήσεις δεν φαίνονται εξωπραγματικές, αν αναλογιστεί κανείς την έκταση των γηλόφων της Προκεραμικής Νεολιθικής Α περιόδου στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, η οποία συνήθως ξεπερνά τα 1 έως 3 εκτάρια (Bar-Yosef and Belfer-Cohen 1991: 190). Η παραπάνω αδυναμία καθιστά δυσχερές εγχείρημα την απόπειρα εκτίμησης του αριθμού των κατοίκων ενός οικισμού της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου. Ο οικισμός της Νέας Νικομήδειας μπορεί να μεταφέρει μια εικόνα σε σχέση με τον αριθμό του πληθυσμού που φιλοξενούσε ένας οικισμός της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου.101 Χουμουζιάδης ΓΧ ., Δυο νέαι εγκαταστάσεις της αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου εις την Θεσσαλίαν Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών (1971):167 -175102 Κωτσάκης Κ., Μετά 9000 έτη. Γιατί μας ενδιαφέρει η Νεολιθική; βλ. στο Θεοδωροπούλου Μ., ( επιμ.) Θέρμη και Φώς: Αφιερωματικός τόμος στην μνήμη του Α. Φ. Χρηστίδη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Θεσσαλονίκη (2008):489103 Perlés C., The early Neolitic in Greece: The first farming Communities in Europe. Cambridge University Press ( 2001): 175

27

οικοδομήσουν τα νέα οικήματα δίπλα στα παλαιότερα και όχι πάνω απο αυτά. Ο οικισμός της Νέας Μάκρης στην Αττική104και η θέση Ρεβένια Κορίνου στη Μακεδονία105αποτελούν παραδείγματα επίπεδων θέσεων κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο.

4.5. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Σε αρκετές κοινωνίες η αρχιτεκτονική αντανακλά τον τρόπο που μια ομάδα οργανώνεται κοινωνικά όπως επίσης και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον χώρο. Η κατανομή των σπιτιών μέσα στο χώρο του οικισμού , το μέγεθος τους, οι τεχνικές που χρησιμοποιούσαν για την οικοδόμηση είναι δυνατόν να σχετίζονται σε μεγάλο ή μικρό βαθμό με τις κοινωνικές σχέσεις των μελών μιας κοινότητας, όπως εδώ μιας Νεολιθικής κοινότητας106.Με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα, στην περιοχή του ελλαδικού χώρου απαντώνται πασσαλόπηκτες ορθογώνιες κατασκευές, ενίοτε με λίθινα θεμέλια, στα οποία στηρίζονταν ένας τοίχος απο ξύλα και πηλό (Τεχνική Pisel), αλλά και σπίτια κατασκευασμένα απο πλίθια107.Η παρουσία δίρριχτης στέγης, τουλάχιστον σε κάποια απο τα οικήματα, επιβεβαιώνεται απο τα ομοιώματα πήλινων οικίσκων108. Κατά την αρχή της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου, οι κατοικίες ήταν πιθανό να αποτελούνταν απο απλές , αβαθείς κοιλότητες σκαμμένες στο έδαφος, όπως αυτές που παρατηρούνται στη θέση Φυλλοτσαίρι της Κοζάνης109και των Δένδρων στην Αργολίδα. Πιθανές ημιυπόγειες κατοικίες αναφέρονται και στην περιοχή της Μικρής Βόλβης110.Οικοδομικά λείψανα εμφανίζονται απο την δεύτερη φάση της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Ο οικισμός του Σέσκλου, του οποίου σώζονται ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα, πρέπει

104 Παντελίδου – Γκόφα Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη: Τα οικοδομικά. Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθήνα (1991): 119105 Μπέσσιος Μ και Αδακτύλου Φ., Νεολιθικός Οικισμός στα « Ρεβένια Κορίνου». Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη(2008): 357-366106 Οι καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων ενός οικισμού της Αρχαιότερη Νεολιθικής περιόδου δεν λάμβαναν χώρα μόνο στο εσωτερικό των σπιτιών αλλά και έξω, στους χώρους που με βάση τις υποθέσεις των ερευνητών ήταν κοινοί για όλα τα μέλη της κοινότητας (Perlès 2001: 194). Στους ανεσκαμμένους οικισμούς έχουν εντοπιστεί στοιχεία και κατασκευές, όπως λάκκοι, εστίες και φούρνοι (θερμικές κατασκευές) που αναδεικνύουν ένα μέρος της φύσης των εργασιών που γίνονταν στους κοινούς χώρους. Οι λάκκοι αποτελούν ένα κοινό στοιχείο στους οικισμούς της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου και οι χρήσεις τους ήταν ποικίλες. Η παρουσία καταλοίπων που σχετίζονταν με οικιακέςδραστηριότητες σε αρκετούς λάκκους υποδεικνύει ότι οι περισσότεροι χρησιμοποιήθηκαν ως απορριμματικοί, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως αυτή ήταν η αρχική τους χρήση. Το παράδειγμα της Νέας Νικομήδειας είναι εν μέρει διαφωτιστικό: στον οικισμό έχουν βρεθεί τρεις μεγάλοι λάκκοι, οι οποίοι αρχικά χρησιμοποιήθηκαν για την εξαγωγή πηλού και αργότερα μετατράπηκαν από τους κατοίκους σε σημεία απόρριψης αντικειμένων, ενώ ο Rodden υποστηρίζει πως τουλάχιστον για ένα διάστημα χρησιμοποιήθηκαν πλην της εξαγωγής πηλού και ως λάκκοι αποθήκευσης, με βάση το ρηχό βάθος τους (Rodden 1962: 270). Ένας μεγάλος λάκκος, μερικώς ανεσκαμμένος από τον οικισμό του Αχιλλείου έχει ερμηνευθεί ως αποθηκευτικός (Winn and Shimabuku 1989a: 46), αλλά αυτό αμφισβητείται (Perlès 2001: 193-4). Οι λάκκοι της Νέας Μάκρης έχουν ερμηνευθεί ως αποθηκευτικοί (Παντελίδου- Γκόφα 1991: 191), αλλά η ερμηνεία αυτή χρειάζεται περαιτέρω μελέτη.107 Perlés C., The early Neolitic in Greece: The first farming Communities in Europe. Cambridge University Press ( 2001): 184108 Κωτσόπουλος Μ., Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις του οίκου στην περιοχή των Βαλκανίων κατά τη Νεολιθική εποχή. Μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π.Θ.109 Καραμήτρου – Μεντεσίδη Γ., Αιανή και νόμος Κοζάνης. Δέκα χρόνια έρευνας. Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 20 χρόνια.(2009):105-126 110 Λιούτας Α. και Κώτσος Σ., Εγνατία οδός. Ανασκαφές στην περιοχή της Μικρής Βόλβης. Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη(2008): 241-248

28

να είχε μικρή έκταση. Τα κτίσματα ήταν τετράπλευρα με λίθινα θεμέλια αλλά και με τοίχους απο πηλό και ξύλα. Μεταξύ τους υπήρχαν ελεύθεροι χώροι, πράγμα που έχει παρατηρηθεί και στο Αχίλλειο, όπου ανεσκάφη μεγαλύτερη έκταση111 .Υπάρχουν λιθόκτιστα θεμέλια με ανωδομή απο πηλό και ξύλα , ενώ διαπιστώθηκε ότι η διάρκεια ζωής των οικιών αυτών ήταν 25 χρόνια. Στην επόμενη φάση βρέθηκαν πασσαλόπηκτες κατασκευές όμοιες με του Προδρόμου, ενώ βρέθηκε και ένας πηλόχτιστος φούρνος. Παρατηρείται ότι στην (ΑΝ) το 35 με 50% των οικισμών βρίσκεται σε λοφώδεις ή ορεινές περιοχές.Για την αρχιτεκτονική στη Μακεδονία της (ΑΝ) περιόδου, η Νέα Νικομήδεια κοντά στη Βέροια είναι η μόνη θέση που έχει δώσει λείψανα κτηρίων, βρίσκεται μέσα σε μια πεδιάδα σε επίπεδη θέση και καταλάμβανε 24 στρέμματα. Τα σπίτια ήταν ορθογώνια με μήκος πλευράς 8 μ. και ήταν κατασκευασμένα απο πασσάλους και κλαδιά δέντρων επιχρισμένων με πηλό112. Στη Νότια Ελλάδα δείγματα αρχιτεκτονικής έχουμε απο την Κνωσό113 .Μικροί χώροι κατασκευασμένοι απο ωμές πλίνθους ή πηλό με προσμίξεις, έχουν σαν θεμέλιο μια λιθοδομή. Υπάρχει ο ίδιος προσανατολισμός στα σπίτια που μαρτυρεί έναν οργανωμένο σχεδιασμό. Έχει υπολογιστεί ότι ο οικισμός είχε έκταση 50 περίπου στρεμμάτων με ένα πληθυσμό 1000 ατόμων. Τα σπίτια έχουν μεγάλη πυκνότητα και ανάμεσα τους σώζονται λιθόστρωτα, ενώ δεν αποκλείεται κάποια απο τα κτίσματα να ήταν διώροφα. Στο Νεολιθικό οικισμό της Φαιστού, βρέθηκε μεγάλη στρογγυλή καλύβα διαμέτρου 2,50 μ., ενώ σπανιότατο εύρημα είναι ένα θραύσμα απο σοβά που φέρει ίχνος τοιχογραφίας της εποχής.114

4.6 ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

Η φάση αυτή που ονομάζεται στη Θεσσαλία και πολιτισμός του Σέσκλου έχει χωρισθεί σε τρείς μικρότερες περιόδους, πράγμα ίσως υπερβολικό γιατί δεν υπάρχει χρονολογικός χαρακτήρας αλλά μάλλον στιλιστικός115. Η (ΜΝ) έχει μελετηθεί ιδιαίτερα στην Θεσσαλία λόγω της πληθώρας των θέσεων και των παχύτατων επιχώσεων. Έχουν εντοπιστεί 250 οικισμοί, όμως οι μόνοι που έχουν ανασκαφεί σε έκταση είναι το Σέσκλο και το Διμήνι απο τον Χρ, Τσούντα στις αρχές του προηγούμενου αιώνα116. Ο οικισμός του Σέσκλου συμπληρώθηκε ανασκαφικά απο τον Δ. Θεοχάρη στην δεκαετία του 1960

111 Gimbutas, M., Winn, Sh., D. Shimabuku (eds.) Achilleion . A Neolithic Settlement in Thessaly,, Greece 6400-5600 B.C. Los Angeles University of California (1987): 315-. 332112 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 421-422.113Evans J.D., “Excavation in the Neolithic Settlement of Cnossos BSA 59 (1964): 132 – 240 and Evans J.D., Neolithic Cnossos.The growth of a settlement Proceedings of the Prehistoric Society. 37.2, (1971): 95-117114 Sarpaki A., Aspects of the Economy of Neolithic Knossos: A View From the Arcaeobotanical (Seed Macrofossil) Data. Στο N. Efstratiou, A. Karetsou, M. Ntinou, A. Banou (eds.), The Neolithic Settlement of Knossos in Crete, 101(240)115 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 423116 Τσούντας Χ., Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήναι: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 43. (1908)

29

και 1970117. Δεν βρίσκεται πάνω σε « μαγούλα» αλλά σε ψηλή θέση που περιβάλλεται απο δύο ρεύματα. Η πρώτη εγκατάσταση έγινε στα μέσα της 7ης χιλιετίας π.Χ., ενώ η κύρια φάση της οικιστικής ακμής του οικισμού είναι η Μέση Νεολιθική118. Ο οικισμός επεκτάθηκε και καλύπτει πιθανώς 130 στρέμματα ( ΣΕΣΚΛΟ Β)119, ενώ αρχικά είχε υπολογιστεί ότι κατοικείτο απο 3000 άτομα. Η μελέτη όμως των αρχιτεκτονικών καταλοίπων έδειξε ότι η πυκνότητα των κατασκευών ήταν τέτοια που δεν δικαιολογεί μεγαλύτερο αριθμό απο μερικές εκατοντάδες. Ο χώρος που είχε χαρακτηριστεί ως ακρόπολη( ΣΕΣΚΛΟ Α), στην ουσία αποτελούσε συνέχεια του οικισμού και τα λεγόμενα τείχη ήταν αναλληματικοί τοίχοι που συγκρατούσαν τη δυτική πλευρά του λόφου και δημιουργούσαν αναβαθμούς για τα κτίρια . Τα κτίρια του Σέσκλου είχαν λίθινο θεμέλιο και ανωδομή απο πλίνθους. Ήταν τετράπλευρα με δικλική στέγη και εμβαδό απο 10 έως 50 τμ.120 Κάθε κτίσμα αποτελούσε μια ολοκληρωμένη μονάδα που μπορούμε να ονομάσουμε « νοικοκυριό», επίσης τα στοιχεία μας δείχνουν μια κοινωνική ανισότητα121.Οικοδομικά λείψανα της (ΜΝ) υπάρχουν στο Αχίλλειο, Οτζάκι καθώς και στο νησιωτικό οικισμό του Αγίου Πέτρου στις Β. Σποράδες. Στο Τσαγγλί τέσσερα σπίτια, στο Οτζάκι πέντε οικοδομικές φάσεις σε πεδινό μέρος, όπου υπάρχουν πλινθόκτιστοι τοίχοι που εδράζονται στο έδαφος και πασσαλόπηκτες κατασκευές. Συχνά στους πλινθόκτιστους τοίχους γίνεται και χρήση οριζόντιων δοκών « ξυλοδεσιές».Στην Κεντρική Ελλάδα είναι σχεδόν ανύπαρκτα τα αρχιτεκτονικά λείψανα, αν εξαιρέσουμε τα ίχνη καλυβών που σώθηκαν στον οικισμό της Ν. Μάκρης122.Στην Πελοπόννησο τα πιο αξιόλογα οικοδομικά λείψανα βρέθηκαν στην Λέρνα, όπου η (ΜΝ), αντιπροσωπεύεται απο 8 οικοδομικές φάσεις. Τα σπίτια ήταν ορθογώνια με λίθινα θεμέλια και εσωτερικά χωρίσματα123. Μια άλλη θέση στην Πελοπόννησο είναι τα Αγιωρίτικα, ανατολικά της Τρίπολης. Κατάλοιπα βρέθηκαν και στο Κουφόβουνο , ένα χαμηλό λόφο ΝΑ της Σπάρτης124.

4.7 ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ125

117 Θεοχάρης, Δ. Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας(1971): 15-9.118 Θεοχάρης, Δ. Ρ., Σέσκλο. Ακρόπολις. Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας( 1972): 7-12.119 Θεοχάρης, Δ. Ρ., Ανασκαφή Σέσκλου. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας (1976):153-62.120 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 424.121 Κωτσάκης Κ., Ceramic Technology in G. Papathanasopoulos( ed), Neolithic Civilization in Greece (1996):54122 Παντελίδου-Γκόφα, Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη: Τα οικοδομικά. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας (1991): 119123 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 425.124 Σάμψων, A., Νέα στοιχεία για τη Mεσολιθική περίοδο στον ελληνικό χώρο Αρχαιολογία και Τέχνες 61, (1996): 46-51.125 Demoule, J.-P. και Perles, C., The Greek Neolithic: A new review Journal of World Prehistory 7, (1993): 355-416.

30

250 200 150 100 50 00

50

100

150

200

250

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΗΠΕΙΡΟΣ

ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΤΤΙΚΗ

ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΚΥΚΛΑΔΕΣ

ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΚΡΗΤΗ

Η υποδιαίρεση και η χρονολογία της (ΝΝ) είναι πιο περίπλοκη απο αυτή των προηγούμενων φάσεων, αφενός γιατί διαρκεί πολύ περισσότερο, σχεδόν 2000 χρόνια, αφετέρου γιατί η διαφοροποίηση είναι πολύ μεγαλύτερη απο περιοχή σε περιοχή. Στην κεντρική και Νότια Ελλάδα η έλλειψη μεγάλων πεδιάδων είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρών οικισμών. Η απουσία παχιών στρωμάτων κατοίκησης δυσκολεύει τον καθορισμό πολιτισμικών οριζόντων στην ίδια θέση. Επομένως υπάρχει μεγάλη διαφορά απο τους Θεσσαλικούς οικισμούς στους οποίους η συνεχής κατοίκηση στο ίδιο μέρος είχε σαν αποτέλεσμα τη διάκριση πολλών φάσεων, αν και μερικές φορές περιέπλεξαν τα πράγματα( περίπτωση Πολιτισμού Λάρισας και Πευκακίων Βόλου)126. Έπειτα απο έρευνα σε νεολιθικές θέσεις στο κεντρικό και Νότιο τμήμα του ελληνικού χώρου και απο πολυπληθή σειρά βαθμολογημένων ηλικιών με άνθρακα 14 , υιοθετήθηκε ένα νέο χρονολογικό σχήμα : ΝΝ Ι και ΝΝ ΙΙ που χωρίζονται σε υποφάσεις η κάθε μια127. Στο Αιγαίο μπορεί να διακρίνει κανείς έξι πολιτισμικές ενότητες128:

1. Την ενότητα του Δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαμβάνονται η Αττική, η Εύβοια και οι Β. Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραμική.

2. Τον πολιτισμό Κεφάλας – Ν. Εύβοιας.3. Την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια με

ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου, σπηλαίου Ζα στη Νάξο129 και Στρόφιλα της

126 Θεσσαλία. Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 1994.127 Sampson A., Some chronological problems of the end of the Neolithic and Early Bronze Age, in Y. Maniatis (ed.), Archaeometry, Athens.( 1990):709. 128 Sampson A.,The Neolithic of the Dodecanese and Aegean Neolithic , The Annual of the British School at Athens ( BSA )79 ( 1984): 239-249

31

Άνδρου, που παρουσιάζει όσον αφορά το Βόρειο τμήμα του έντονες σχέσεις με τη Ανατολική Αττική και Εύβοια.

4. Την ενότητα του Ανατολικού και Βορειοανατολικού Αιγαίου, η οποία περιλαμβάνει τη Σαμοθράκη, Λήμνο, Μυτιλήνη Χίο και τις Μικρασιατικές ακτές ( Kum, Tepe, Besika Tepe).

5. Την ενότητα του Νοτιοανατολικού Αιγαίου και την Κρήτη, η οποία στην Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί το δικό της δρόμο διατηρώντας την απομόνωση της.

4.8 ΘΕΣΣΑΛΙΑ

Ο οικισμός της ΝΝ που ιδρύεται στο χώρο του Σέσκλου Α, μετά απο 400- 500 χρόνια είναι διαφορετικός. Στο ψηλότερο σημείο ιδρύεται ένα μεγάλο κτίριο με «μεγαροειδήν μορφήν», δηλαδή ένα χώρο με προστώο και δύο συνεχόμενα δωμάτια. Τα υπόλοιπα κτίσματα είναι διατεταγμένα γύρω απο το κεντρικό κτίριο. Παρά την έλλειψη άλλων στοιχείων υποθέτουν οι επιστήμονες ότι είχαν καθιερωθεί κάποιες δομές εξουσίας130. Οι θέσεις γύρω απο το Σέσκλο αυξάνονται131, ενώ στο χώρο του Παγασητικού ιδρύεται το Διμήνι, τα Πευκάκια και στο τέλος της ΝΝ η Πετρομαγούλα. Το Διμήνι μπορεί να θεωρηθεί ως η μόνη πλήρως ανασκαμμένη θέση στην Ελλάδα, καταλαμβάνει 8 στρέμματα και είχε ανασκαφεί στις αρχές του αιώνα απο τον Χρ. Τσούντα( 1908), αλλά επανεξετάστηκε απο τον Γ Χουρμουζιάδη(1979)132. Η θέση ιδρύεται στο πρώτο μισό της 5ης χιλιετίας π.Χ, όχι μακριά από την θάλασσα. Ο Χρ. Τσούντας είχε αποδώσει τους 6 κυκλικούς περίβολους του οικισμού σε ένα σύστημα αμυντικών τειχών, αλλά ο Χουρμουζιάδης αποφαίνεται ότι οι περίβολοι είχαν χωροταξική λειτουργία και διαιρούσαν τον οικισμό σε τέσσερις περιοχές, όπου η κάθε μια αποτελούσε παραγωγική μονάδα. Όλα αυτά δείχνουν ότι υπήρχε μια κοινωνική δομή με στοιχεία κοινωνικής ιεραρχίας, όπως φαίνεται από την κεντρική αυλή στο υψηλότερο σημείο του οικισμού, μέσα στο οποίο βρίσκεται ένα μεγαροειδές κτίριο όμοιο με εκείνο του Σέσκλου.Παρόμοια κτίσματα είναι γνωστά στη Μαγούλα της Αγίας Σοφίας, όπου βρέθηκε ένα άλλο μεγαροειδές κτίριο, πλινθόκτιστο που σώζεται εν μέρει και χρονολογείται στην Κλασσική Διμηνιακή φάση ( 4800- 4500 π.Χ.)133.Στην ΝΝ Ι ένα απο τα πιο σημαντικά κτίσματα , μήκους 30 μ και πλάτους 8,50 μ. είναι αυτό στη Μαγούλα Βισβίκη ένα ακόμη μεγαρόσχημο κτίριο εντυπωσιακών διαστάσεων, που όμως η χρονολόγησή του είναι αμφίβολη, μια που νεότερη έρευνα δεν κατόρθωσε να το εντοπίσει. Αποτελείται από προστώο με δύο κίονες, που οδηγεί σε τετράγωνο χώρο με δύο εστίες και αμέσως μετά, σε δύο μικρότερα δωμάτια. Ακολουθεί ο μεγαλύτερος

129 Zachos, K., The Neolithic period in Naxos, στο: Marangou, L. (εκδ.), Cycladic culture. Naxos in the 3rd Millennium B.C., N. P. Goulandris Foundation-Museum of Cycladic Art, Athens (1990)29-38130 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 430.131 Ασλάνης, I., Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου κατά την Χαλκολιθική περίοδο και η περίπτωση του Διμηνίου, Ποικίλα (Μελετήματα) 10, (1990) 19-49.132 Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., Ένα ειδικευμένο εργαστήριο κεραμικής στο νεολιθικό Διμήνι, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 10,( 1977) 207-226. βλ. επίσης Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., Το νεολιθικό Διμήνι, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος 1979.133 Γαλλής Κ., Άτλας των Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλίας. Λάρισα:Εφορεία Αρχαιοτήτων( 1992).

32

χώρος, με εστία και τέσσερις κίονες στο εσωτερικό του, θυμίζοντας έντονα την αίθουσα των μυκηναϊκών ανακτόρων. Άλλο χαρακτηριστικό του κτίσματος είναι ότι οι μακριές του πλευρές προεξέχουν όχι μόνο στην πρόσθια αλλά και στην οπίσθια πλευρά σχηματίζοντας δύο αντηρίδες. Το μεγαροειδές αυτό κτίσμα είναι μεγαλύτερο και πιο πολύπλοκο απο τα αντίστοιχα του Σέσκλου και του Διμηνίου. Στην Αγία Σοφία Λάρισας, ένα μεγαρόσχημο οίκημα έχει οικοδομηθεί πάνω σε ογκώδες άνδηρο, κατασκευασμένο με πλίνθους, φαίνεται, μάλιστα, να συνδέεται με έναν ταφικό τύμβο κάτω από τον οποίο εντοπίσθηκαν δύο ταφές.134 Στους Θεσσαλικούς οικισμούς 135δεν έχουν βρεθεί στοιχεία που να δηλώνουν την ύπαρξη τείχισης.Υπάρχει αντιπαράθεση για την χρήση τειχών όπου άλλοι ερευνητές την συσχετίζουν με οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που συμβαίνουν γύρω στο 4800 π.Χ , και άλλοι βλέπουν στις κατασκευές αυτές οχυρωματική χρήση. Τάφροι που έχουν βρεθεί στο Οτζάκι, Αργίσσα και Αράπη Μαγούλα, Σερβία και Μακρύγιαλο136 πιθανόν να υποδηλώνουν οχυρωματικά έργα137. Πληροφορίες για την κατοίκηση στο τέλος της Νεολιθικής έχει δώσει η παλιά ανασκαφή του Ραχμανίου138, όπου ανακαλύφθηκε ένα μεγάλο τμήμα οικίας. Χαρακτηριστικό της είναι ότι μια στενή πλευρά της ήταν καμπύλη και σχημάτιζε πιθανώς ένα αψιδωτό κτίσμα όπως αυτά της ΠΕ περιόδου.Ένας άλλος οικισμός που καλύπτει χρονολογικά το τέλος της ΝΝ ΙΙ , τη λεγόμενη φάση Ραχμανίου αλλά και φάσεις της Χαλκοκρατίας, βρίσκεται στα Πευκάκια139, ένα φυσικό ύψωμα δίπλα στη θάλασσα 4 χιλ. ΝΑ του Διμηνίου. Ο οικισμός δείχνει ένα έντονο δίκτυο επαφών ή ανταλλαγών με το Βορά ή το Νότο. Στη φάση Ραχμανίου σπάει η απομόνωση της Θεσσαλικής Νεολιθικής των προηγούμενων φάσεων.

4.9 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Στη ΝΝ στον οικισμό των Σερβίων140 στη Δυτική Μακεδονία έχουν βρεθεί πασσαλόπηκτες μονόχωρες κατοικίες με ορθογώνια Ή τραπεζοόσχημη κάτοψη, μερικές απο τις οποίες έχουν λίθινα θεμέλια. Στον οικισμό της Θέρμης Θεσσαλονίκης υπάρχουν πασσαλόπηκτα και πηλόκτιστα κτίρια141.Στον εκτεταμένο οικισμό ( 500 περίπου στρέμματα) του Μακρύγιαλου που ερευνήθηκε πρόσφατα στην Πιερία142 παρατηρήθηκε ένας άλλος τρόπος κατασκευής κατοικίας, ως επιβίωση παλαιότερων αρχιτεκτονικών μορφών ή αποτέλεσμα μίμησης των

134 Παπαθανασόπουλος, Γ. (επιμ.) Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή 1996.135 Ασλάνης, I., Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου κατά την Χαλκολιθική περίοδο και η περίπτωση του Διμηνίου, Ποικίλα (Μελετήματα) 10, (1990), 19-49 βλ. επίσης Ασλάνης, I., Η Προϊστορία της Μακεδονίας. Η Νεολιθική Περίοδος, Αθήνα (1992)136 Παππά, M., Νεολιθικός οικισμός Μακρύγιαλου Πιερίας, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10, (1996)259-277.137 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 432.138 Wace, A.J.B. και Thompson, M.S., Prehistoric Thessaly, Cambridge 1912.139 Treuil, R. .Le Néolithique et le Bronze ancien Egéens. Les problèmes stratigraphique etchronologiques, les techniques, les hommes. Paris : Ecole Française d’ AthènesBibliothèque des Ecoles françaises d’ Athènes et de Rome, (1983): 248140 http :// artsweb . bham . ac . uk / aha / kaw / Servia / serviaind . htm τελευταία πρόσβαση 22/12/12141 Kokkinidou, D. και Trantalidou, K., Neolithic and Bronze Age settlement in Western Macedonia, The Annual of the British School at Athens 86, (1991) 93-106.142 Μπέσιος, M. και Παππά, M., Πύδνα, Πιερική Αναπτυξιακή (χ.τ. και χ.χ.)

33

αρχιτεκτονικών θέσεων της Βόρειας Βαλκανικής. Πρόκειται για μεγάλους λάκκους διαμέτρου πολλών μέτρων που αποτελούσαν ημιυπόγειους χώρους, ενώ η ανωδομή πρέπει να ήταν απο πασσάλους.Ένα άλλο είδος κατοικίας σε λιμναία περιβάλλοντα ήταν οι πασσαλόπηκτες κατασκευές μέσα στο νερό που βρίσκονται σε πολλές λίμνες της Γαλλίας και της Ελβετίας. Για πρώτη φορά ένας οικισμός ανασκάπτεται τα τελευταία χρόνια απο το Γ. Χουρμουζιάδη στο Δισπηλιό της Καστοριάς143και χρονολογείται στο τέλος της Μέσης και στο πρώιμο τμήμα της Νεότερης Νεολιθικής (5500-3500 π.Χ).Ο ανασκαφέας του Δισπηλιού πιστεύει ότι ο πολιτισμός του οικισμού είχε πυρηνικό χαρακτήρα και δεν έπαιζε απλώς κάποιο ρόλο στις διαβαλκανικές μετακινήσεις, αφού η θέση βρίσκεται κατά μήκος φυσικού δρόμου που ενώνει τη Θεσσαλία με τις Βαλκανικές περιοχές. Έκτος απο το λιμναίο οικισμό του Δισπηλιού είναι πολύ πιθανόν ότι και στα άλλα λιμναία περιβάλλοντα του ελληνικού χώρου υπήρξαν στους νεολιθικούς χρόνους παρόμοια οικιστικά σύνολα. Υπολείμματα πασσάλων έχουν εντοπιστεί στις όχθες της λίμνης Ξυνιάδας στην περιοχή Δομοκού σε θέση που βρέθηκε οικισμός της Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής144.Στην Ανατολική Μακεδονία, σημαντικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Νεότερης Νεολιθικής έχουν ανασκαφεί τα τελευταία χρόνια στον οικισμό Ντικιλί Τας145 κοντά στους Φιλίππους. Εδώ, έχουμε την εικόνα μιας πυκνής σε διάταξη συστάδας τεσσάρων τουλάχιστον σπιτιών με πολλές θερμαντικές και αποθηκευτικές κατασκευές στο εσωτερικό τους, και με όλη την οικοσκευή τους in situ146. Τα κτίσματα αυτά είναι επιμήκη και πασσαλόπηκτα, η τοιχοδομία τους, δηλαδή, βασίζεται σε σκελετό από πασσάλους, μικρότερα ξύλα, κλαδιά και παχιά επάλειψη από άψητο πηλό, ώστε να επιτυγχάνεται η απαραίτητη στεγανότητα. Δεν γνωρίζουμε, προς το παρόν, αν η πυκνή κατοίκηση που διαπιστώνεται στο τμήμα αυτό του οικισμού, αποτελούσε κανόνα για όλη του την έκταση.Στους Σιταγρούς Δράμας, αν και τα οικιστικά λείψανα της περιόδου είναι πολύ περιορισμένα, τεκμηριώνεται επαρκώς τόσο η δυναμική παρουσία της διακοσμημένης κεραμικής, όσο και η πρώιμη μεταλλοτεχνία, εφόσον υπάρχουν χάλκινες περόνες, πήλινα χωνευτήρια με ίχνη χαλκού.

143 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΞΕΝΑΓΗΣΕΙΣ Επεισόδιο :007 | ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Το συγκεκριμένο επεισόδιο της σειράς "ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΞΕΝΑΓΗΣΕΙΣ" αναφέρεται στον πολιτισμό της Νεολιθικής Εποχής. Περιγράφεται η τομή στην ιστορία του ανθρώπου με τη Νεολιθική Επανάσταση, το πέρασμα δηλαδή από τον άνθρωπο πλάνητα κυνηγό-τροφοσυλλέκτη στον άνθρωπο καλλιεργητή, κτηνοτρόφο, εγκατεστημένο σε μόνιμο συνοικισμό. Γίνεται λόγος για την ανάπτυξη της κεραμικής τέχνης και τη διαμόρφωση νέων τύπων λίθινων εργαλείων για την εξυπηρέτηση των νέων συνθηκών ζωής, και για τις τέσσερις φάσεις του νεολιθικού πολιτισμού. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη δραστηριότητα του νεολιθικού ανθρώπου –γεωργία, κτηνοτροφία, εμπόριο πρώτων υλών (οψιανού), καθώς και στην κατοίκηση τη νεολιθική εποχή, τον οικισμό στο Σέσκλο και την Ακρόπολη του Διμηνίου, καθώς και το σπήλαιο Αλεπότρυπα του Διρού. Τέλος, περιγράφονται τα εργαλεία του νεολιθικού ανθρώπου, η νεολιθική μικροτεχνία-τα αντικείμενα που σχετίζονται με την υφαντουργία, τον καλλωπισμό, οι σφραγίδες-η νεολιθική κεραμική και μικρογλυπτική. Την αφήγηση συμπληρώνουν καθ’ όλη τη διάρκεια του επεισοδίου τα πλάνα των ευρημάτων, καθώς και των χώρων σημαντικής αναφοράς για τον νεολιθικό πολιτισμό. Πέμπτη, 1 Ιανουαρίου 1987 Ντοκιμαντέρ Επιμορφωτικό (ιστορικό ,πολιτιστικό) Παραγωγή: ΕΡΤ ΑΕΕ εκτέλεση: ΝΙΝΟΣ ΕΛΜΑΤΖΟΓΛΟΥ http://www.ertarchives.gr/V3/public/main/pageassetview.aspx?tid=0000004869&tsz=0&autostart=0 144 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 432-435. βλ επίσης Σάμψων Α., Προϊστορικές θέσεις και οικισμοί στην Εύβοια. Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών. 145 Treuil, R. (εκδ.), Dikili Tash I. Fouillesde Jean Deshayes 1961-1975, BCH Suppl. 24, 1992146 in situ: κατά χώραν, στη θέση που κατείχε κατά τη χρήση του.

34

Από το 1992, ανασκάπτεται στο βόρειο άκρο του Νομού Σερρών ο οικισμός Προμαχώνας/Topolnitsa, του οποίου το μεγαλύτερο τμήμα βρίσκεται σε ελληνικό έδαφος και το υπόλοιπο σε βουλγαρικό. Πρόκειται για έναν επίπεδο οικισμό 45 περίπου στρεμμάτων που αναπτύσσεται σε δύο άνδηρα, και διαθέτει τρεις φάσεις. Στη φάση ΙΙ147, που χρονολογείται στο α΄μισό της 5ης χιλιετίας π.Χ., εντοπίστηκαν ισόγεια πασσαλόπηκτα οικήματα με πήλινες εστίες, φούρνους και έδρανα στο εσωτερικό τους. Σημαντικό εύρημα αποτελούν οι μιμήσεις της κεραμικής τύπου Ακροποτάμου, με τα κέντρα παραγωγής της στις πεδιάδες Σερρών και Δράμας, καθώς και ένας αριθμός μεταλλουργικών βαθύνσεων που αποδεικνύουν τοπική κατεργασία του χαλκού. Δύο μικρογραφικά ομοιώματα αποκαλύπτουν ότι τα κτίσματα διακοσμούνταν μεγραπτά θέματα και με ανάγλυφα βουκράνια148.

4.10 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ149

Το καλύτερα ανασκαμμένο σπήλαιο αυτής της περιόδου είναι η Αλεπότρυπα150 στο Διρό της Μάνης, με διαρκή χρήση από το 5300 ως το 3200 π.Χ., ως κατοικία151, αποθήκη, εργαστήριο, νεκροταφείο και, ίσως, ως χώρος λατρείας. Οι κάτοικοι του σπηλαίου ασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία αλλά και με ποικίλες οικοτεχνικές δραστηριότητες, όπως αποδεικνύεται από το μεγάλο αριθμό λίθινων και οστέινων εργαλείων, αλλά και αντικειμένων σχετικών με την υφαντική και τη μεταλλουργία. Οι δραστηριότητες του πληθυσμού υποθέτουμε ότι αναπτύσσονταν σε τρεις περιοχές. Καταρχήν, στη χερσαία ζώνη, που ήταν κατάλληλη για την ενασχόληση με τη γεωργία και το κυνήγι. δεύτερον, στη θάλασσα μέσω της αλιείας, της συλλογής οστρέων και του ελέγχου των ανταλλαγών. Μια τρίτη περιοχή δραστηριότητας αποτελεί το ίδιο το σπήλαιο ως κατοικία, αποθήκη, εργαστήριο, νεκροταφείο και χώρο συμβολικών δράσεων152. Ο ανασκαφέας διαχωρίσει στο εσωτερικό του σπηλαίου ιδιωτικούς χώρους και κοινόχρηστους αποθηκευτικούς λάκκους και εστίες. Η οικοτεχνία φαίνεται ότι ασκείται σε όλες τις κόγχες και στις δύο πλευρές του κεντρικού διαδρόμου. Στις κόγχες που ανοίγονται στα πλευρικά τοιχώματα εντοπίσθηκαν καύσεις νεκρών αλλά και δευτερογενείς ταφές. Ανάμεσά τους μια αδιατάρακτη ταφή νέας γυναίκας σε συνεσταλμένη στάση και δύο παιδιών με ατελή καύση, που έχουν κτεριστεί με γραπτά και μονόχρωμα αγγεία, λίθινα κοσμήματα και περίαπτα από όστρεο. Στην αίθουσα του σπηλαίου βρέθηκε οστεοφυλάκιο με 15 κρανία από τα οποία είχε αφαιρεθεί η κάτω γνάθος, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο. Διάσπαρτα ανάμεσα στα κρανία υπήρχαν ανθρώπινα οστά, στάχτη, οστά ζώων, αγγεία αλλά και πρωτογενείς ενταφιασμοί με ασημένια κτερίσματα.Τα ευρήματα του σπηλαίου αλλά και των ταφών είναι ιδιαιτέρως πλούσια, ώστε να θεωρείται πιθανό ότι διέμενε εδώ μια ομάδα με αυξημένο κοινωνικό κύρος στα πλαίσια

147 Kokkinidou, D. και Trantalidou, K., Neolithic and Bronze Age settlement in Western Macedonia, The Annual of the British School at Athens 86, (1991)93-106.148 Ασλάνης, Ι., Η προϊστορία της Μακεδονίας. I Η Νεολιθική εποχή, Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας-Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 1992149 Sampson A., The cave of Lakes. A prehistoric site in the highlands of Peloponnese, Athens.(1997)150 Παπαθανασόπουλος, Γ.Α., Tαφικά έθιμα του Διρού, στο: Παπαθανασόπουλος, Γ.Α. (εκδ.), Νεολιθικός πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα Ν.Π.151 Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα (1996) 175-177152 Demoule, J.-P. και Perles, C., The Greek Neolithic: A new review, Journal of World Prehistory 7, (1993) 355-416.

35

μια ιεραρχημένης κοινωνίας, ίσως αυτή που διατηρούσε τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας και των ανταλλακτικών διαδικασιών σ’ αυτή την περιοχή της Νότιας Πελοποννήσου. Πράγματι, το σπήλαιο κατέχει καίριο σημείο της θαλάσσιας οδού του οψιανού προς τη Δυτική Πελοπόννησο.Στα μέλη αυτής της κοινότητας ανήκαν μεγάλες ποσότητες προϊόντων της πρωτογενούς παραγωγής -αποθηκευμένες σε εκατοντάδες πίθους- αγγεία καλής ποιότητας με γραπτή διακόσμηση, αργυρά κοσμήματα, βραχιόλια από όστρεο Spondylus, μαρμάρινα αγγεία, ειδώλια και χάλκινα εγχειρίδια. Η ζωή στο σπήλαιο διακόπηκε βίαια από σεισμό προς το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ., ο οποίος έφραξε την είσοδο του, και, πιθανόν, παγίδευσε αρκετούς κατοίκους στο εσωτερικό του

4.11 ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΙΓΑΙΟ

Από την κεντρική και Νότια Ελλάδα έχουμε ελάχιστες πληροφορίες όσον αφορά τους οικισμούς, γιατί οι ανασκαφές ήταν περιορισμένες. Παλιές ανασκαφές που είχαν γίνει στο Λιανοκλάδι, Ελάτεια, Εύτρηση και Χαιρώνεια είχαν σωστικό χαρακτήρα ή περιορισμένη έκταση και δεν απέδωσαν παρά αποσπασματικά λείψανα κτιρίων με λίθινα θεμέλια και πιθανός ανωδομή απο πλίνθους.Από τα νησιά του Αιγαίου οι πληροφορίες που έχουμε προήλθαν απο πρόσφατες ανασκαφές153. Στη Φτελιά της Μυκόνου ο οικισμός απέδωσε τέσσερις οικοδομικές φάσεις της ΝΝ (5000- 4600 Π.χ). Πρόκειται για κτίρια με ορθογώνια κάτοψη και πολύ φαρδείς τοίχους, που πιθανώς υποδηλώνουν την ύπαρξη διώροφων κτιρίων. Σε ένα κτίριο πάνω στο δάπεδο βρέθηκαν πυρήνες και απολεπίσματα κατεργασίας οψιανού που υποδεικνύουν τη λειτουργία ενός εργαστηρίου154. Το κτίριο προσανατολισμένο στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, με το σχήμα του να θυμίζει τον τύπο του « μεγάρου», γνωστού απο την Νεολιθική Θεσσαλία. Η ανωδομή του κτιρίου ήταν μόνο απο πέτρες , πράγμα σπάνιο για τα δεδομένα της εποχής. Οι ερευνητές θεωρούν ότι στην πρώτη φάση του οικισμού η κατοίκηση ήταν αραιή, η ανασκαφή όμως δεν έχει προχωρήσει στα βαθύτερα στρώματα και ένα τέτοιο συμπέρασμα δεν μπορεί να είναι τελικό155. Αυτό που προξενεί το ενδιαφέρον είναι ότι στο χώρο που καταλαμβάνει το κτίριο υπάρχει μεγάλος αριθμός απο πολύχρωμα κεραμικά αγγεία τύπου rechaud.Στις τελευταίες οικοδομικές φάσεις ανήκουν τοίχοι που βρέθηκαν σχεδόν στην επιφάνεια λόγω της μεγάλης διάβρωσης. Το μεγάλο πάχος τους ίσως σημαίνει την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στο χώρο. Ιδιαίτερη σημασία έχει το ζεύγος ιδιόμορφων μικρών κτισμάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδομικές φάσεις. Πρόκειται για επιμελημένες ελλειψοειδείς κατασκευές με ύψος τοίχων 1.70 μ. Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής των δύο κατασκευών, το σχήμα, το μικρό τους μέγεθος και η απουσία ευρημάτων στο δάπεδο τους υποδεικνύουν πιθανώς ότι δεν είχαν χρησιμοποιηθεί για κατοικία.Οι τεχνικές που χρησιμοποίησαν οι κάτοικοι της Φτελιάς ήταν απλές με πλακαρές πέτρες, με κτίσιμο άλλοτε πυκνό, άλλοτε όχι. Χαρακτηριστικό της Φτελιάς είναι το μεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδομή. Στην παλαιότερη φάση

153 Sampson A., The Neolithic Settlement at Ftelia , Mykonos, University of the Aegean, Rhodes (2002)154 Galanidou N., The chipped stone industry of Ftelia : an introduction, in A. Sampson, The Neolithic settlement at Ftelia, Mykonos, Rhodes (2002): 317- 332155 Σάμψων Α., Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο βιβλίου – Α. Καρδαμίτσας ( 2007): 436.

36

υπήρχε μεγαροειδές κτίσμα το οποίο χαρακτηρίζεται ως κατοικία κάποιου σημαίνοντος προσώπου.Μερικά τμήματα κτιρίων έχουν βρεθεί στον οικισμό του Σαλιάγκου στην Αντίπαρο156 και στο Εμπόριο της Χίου157. Αλλά το πιο σπουδαίο νεολιθικό κτίριο του νεολιθικού Αιγαίου προέρχεται απο το Γυαλί της Νισύρου158 και χρονολογείται γύρω στο 4000 π.Χ. Πρόκειται για ένα τρίχωρο κτίριο που αποτελείται απο ένα μεγάλο δωμάτιο με αψιδωτή κάτοψη και ένα πολύ μικρότερο που χρησίμευε σαν αποθήκη και κουζίνα. Ένας άλλος χώρος φαίνεται ότι ήταν ανοικτός και χρησίμευε σαν αυλή.Την ίδια αψιδωτή διαμόρφωση παρατηρούμε και σε ένα μικρό κτίριο που σώθηκε σε μεγάλο ύψος και βρέθηκε στο μικρό νησί Αλμίνια πλησίον της Ρόδου159.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Μεσολιθική περίοδος στον ελλαδικό χώρο ξεκινά περίπου το 9.000 π.Χ και το τέλος της οριοθετείται από την εμφάνιση των πρώτων γεωργικών κοινοτήτων, γύρω στο 7.000 π.Χ. Παρεμβάλλεται μεταξύ των περιόδων της Ανώτερης Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής και η μελέτη της έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διερεύνηση των αρχών της

156 Evans, J. D., Renfrew C., Excavations at Saliagos near Antiparos BSA Suppl. 5 Oxford (1968)157 Hood S., The prehistoric Emporio and Hagio Gala I , Oxford (1981)158 Σάμψων Α., Η Νεολιθική κατοίκηση στο Γυαλί της Νισύρου Αθήνα (1988)159 Sampson A.,The Neolithic of the Dodecanese and Aegean Neolithic , The Annual of the British School at Athens ( BSA )79 ( 1984): 239-249

37

δεύτερης. Με βάση τα διαθέσιμα ανασκαφικά και δημοσιευμένα δεδομένα, φαίνεται πως οι μεσολιθικοί χρήστες του ελλαδικού χώρου προτιμούσαν να εγκαθίστανται και να δραστηριοποιούνται σε παράκτιες θέσεις. Στο σπήλαιο της Θεόπετρας υπήρχαν σταθερές συνθήκες κατοίκησης αποτελεί ένα φυσικό καταφύγιο, εν αντιθέσει με τηνοικία, η οποία κατασκευάζεται από ανθρώπινα χέρια μετά από την επένδυση εργασίας και χρόνου. Ο μεσολιθικός οικισμός του Μαρουλά που βρίσκεται στην Κύθνο αποκάλυψε αρχιτεκτονικές κατασκευές, ταφές, λίθινα εργαλεία και κατάλοιπα ζώων και φυτών. Ο όγκος των δεδομένων που σχετίζονται με τη μελέτη και την κατανόηση των οικιστικών πρακτικών της Μεσολιθικής περιόδου στον ελλαδικό χώρο καθιστά αμφίβολα τα συμπεράσματα για την περίοδο αυτή.Η εικόνα που αποτυπώνεται κατά την αρχή της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου στον ελλαδικό χώρο με την ίδρυση μόνιμων οικισμών με κατασκευασμένα αρχιτεκτονήματα, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την πλειονότητα των μεσολιθικών θέσεων, οι οποίες βρίσκονται κυρίως σε παράκτιες θέσεις και σπήλαια, φέρνοντας στο προσκήνιο μια μεγάλη μεταβολή των οικιστικών πρακτικών σε σχέση με τη Μεσολιθική περίοδο. Παράλληλα, ο μεγάλος αριθμός των θέσεων της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου, υποδηλώνει μια τέτοια δημογραφική αύξηση που εμφανίζεται να είναι πέραν των δυνατοτήτων του μικρού πληθυσμού του ελλαδικού χώρου κατά τη Μεσολιθική περίοδο. Οι κάτοικοι των θέσεων αυτών ήδη από τις πρώτες φάσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου καλλιέργησαν εξημερωμένες μορφές δημητριακών και εκμεταλλεύτηκαν εξημερωμένα ζώα στο πλαίσιο της οικονομίας. Τόσο τα κατάλοιπα των φυτών, όσο και των ζώων δεν φέρουν χαρακτηριστικά που να τα εντάσσουν στο πλαίσιο της πρώτο-εξημερωτικής διαδικασίας και το γεγονός αυτό υποδεικνύει τη μεταφορά τους και την καλλιέργεια και εκμετάλλευσή τους από ομάδες ανθρώπων που γνώριζαν τις πρακτικές της γεωργίας και της κτηνοτροφίας.Όπως προαναφέρθηκε, ανάμεσα στην Τελική Μεσολιθική και την Αρχαιότερη Νεολιθική στο σπήλαιο του Φράγχθι, παρεμβάλλεται η φάση της «Αρχικής Νεολιθικής».Στην νεότερη νεολιθική, σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλες προηγούμενες περιόδους, ο άνθρωπος διαμορφώνει το περιβάλλον του ανάλογα με τις ανάγκες του και προσπαθεί να το καταστήσει βιώσιμο. Για αυτόν το λόγο κατασκευάζει επιφάνειες χρήσης (δάπεδα) από πηλόχωμα, ώστε να έχει μια καθαρή, λεία και μια όσο το δυνατόν πιο στεγνή επιφάνεια που θα διευκολύνει τη διαβίωση του . Επίσης κατασκευάζει εστίες από πέτρες και πηλό για να μην έχει ανεξέλεγκτες φωτιές και να μπορεί άνετα να παρασκευάζει το φαγητό του. Τα ίχνη αυτών είναι διακριτά στην ανασκαφή, αν οι επιχώσεις δεν έχουν καταστραφεί από την ροή του νερού ή από ανθρωπογενείς παράγοντες.Συνοψίζοντας, η εμφάνιση των πρώτων νεολιθικών κοινοτήτων στον ελλαδικό χώροσηματοδότησε χωρίς αμφιβολία μια θεμελιώδη μεταβολή σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Τεκμηριώνεται με βάση τα κατάλοιπα, και μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι πρώτοι γεωργοί του ελλαδικού χώρου ίδρυσαν οικισμούς με χαρακτηριστικά μόνιμης κατοίκησης όπου συντελείται μια θεμελιώδης τομή, όταν στον ομαδικό τρόπο "ζωής διαδέχεται η μόνιμη εγκατάσταση σε ένα συγκεκριμένο τόπο. Kαθοριστικό ρόλο στη "ζωή των νεολιθικών ανθρώπων αποτελεί πλέον η καλλιέργεια της γης και η κτηνοτροφία. Εκτός απο τα σπίτια χρησιμοποιούσαν για μόνιμη ή εποχική κατοικία τα σπήλαια που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την Ελλάδα. Tα ευρήματα μαρτυρούν ότι τα σπήλαια

38

εξυπηρετούσαν πολλαπλές ανάγκες των ανθρώπων, ακόμα χρησιμοποιούνταν και ως φυσικές αποθήκες αγαθών και ως καταφύγια.Στην Αρχαιότερη Νεολιθική, οι εγκαταστάσεις των πρώτων γεωργών κτηνοτρόφων βρίσκονταν κοντά σε ποτάμια, ρέματα, πηγές και ήταν μάλλον περιορισμένες σε έκταση. Οι κατοικίες ήσαν πασσαλόπηκτες καλύβες, ενώ στην επόμενη περίοδο, στη Μέση Νεολιθική, κατασκευάζονται με λιθόκτιστα θεμέλια και πλίθινους τοίχους. Tα υλικά κατασκευής και η μορφή των κατοικιών εξαρτώνται απο τη θέση των οικισμών αλλά και απο τις ανάγκες των ανθρώπων.Συνήθως, τα σπίτια ήταν μονόχρωμα με εστία. Εστίες, φούρνοι και άλλες βοηθητικές κατασκευές υπήρχαν και έξω απο τα σπίτια. Τους οικισμούς συχνά περιβάλλουν κτιστοί περίβολοι και τάφροι.Στη Νεότερη Νεολιθική εποχή παρατηρείται σημαντική αύξηση των οικισμών στα πεδινά, μάλλον γιατί αυξάνεται η καλλιέργεια της γης. Στην Τελική Νεολιθική παρατηρείται μετατόπιση των οικισμών στα παράλια. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει σημαντική ανάπτυξη των σχέσεων και των ανταλλαγών μέσω θαλάσσιων οδών.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΕΙΚΟΝΕΣ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

39

ΔΙΜΗΝΙ ΣΕΣΚΛΟ

Kythnos. Mesolithic burial. Kythnos. Mesolithic pavement in Trench 2.

Ftelia on Mykonos. Neolithic buildings. Tharrounia. Neolithic graves.

40

Cyclops Cave at Youra. Stratigrafical section. Sarakenos Cave. Stratigaphical section.

Rhodes. The Cave of Agios Georgios Dodecanese. The islet Yali

Yali. The Neolithic house.

1. Σπήλαιο αλεπότρυπα Διρού. Σταλαγμιτικοί σχηματισμοί στα τοιχώματα.2. Οι βραχώδεις ακτές στα Γιούρα, όπου βρίσκεται το σπήλαιο του Κύκλωπα.

41

Αναπαράσταση οικήματος από το Αχίλλειο με εξωτερικές βοηθητικές κατασκευέςΑπό το Ι. Παπαθανασόπουλος 1996, σελ. 62, αριθμ. σχεδ. 15

Από το Α. Σάμψων 2010, σελ. 107, αριθμ. σχεδ. 105

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAcheson Ph.E.-Davis J.L., Περιφερειακές μελέτες, αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα και

αρχαιολογία του τοπίου στην Ελλάδα, σε Δουκέλλη Π.Ν. ( επιμ. ), Το ελληνικό τοπίο. Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Αθήνα 2005

Andreou St., Fotiadis M., and Kotsakis K “ Review Of Aegean Prehistory v: The Neolithic and Bronze Age Of Northen Greece” – (Addendum : 1996) στο Cullen T. ( επιμ.) Aegean Prehistory: A reviewAJA Supp I. Archaeological Institute Of America Boston (2001)

Biagi p., “ A Review Of The Late Mesolithic in Italy and Its Implication For The Neolithic

Transition” ( The Widening Harvest , Archaeological Institute Of America, Colloquiq and Confrence Papers 6 (2003)

Bloedow E F., “ The A ceramic Neolithic Phase in Greece Reconsidered”( Sima 1991)

42

Braidwood. R., “ Terminology in Prehistory and Human Origins: Selected Readings. 11( 2nd ed. Chicago 1946)

Braidwood. R., “ The Earliest Village Communities “(Journal Of World History I)

Childe, V. Gordon. Foundations of Social Archaeology: Selected Writings of V. Gordon

Childe, edited by Thomas C. Patterson and Charles E. Orser, Jr.. Oxford: Berg Publishers, (2005)

Cullen t., “ Mesolithic Mortuary Virtual At Franchthi Cave Greece” Antiqity 69 (1995)

Demoule, J.-P. και Perles, C., The Greek Neolithic: A new review Journal of World

Prehistory 7, (1993)

Demoule, J.-P. και Perles, C., The Greek Neolithic: A new review, Journal of World Prehistory 7, (1993) 355-416.

Efstathiou N., Karetsou A., Banou E.S., et.al “ The Neolithic Settlement Of Knossos :

Newlight On An Old Picture” στο G. Gadogan (ed.) “Knossos Palace City State”( London British School At Athens Studies 2004)

Efstathiou N., Tracing the story of the first farmers in Greece- a long and winding road. Στο C. Lichter (ed) How did farming reach Europe? Anatolian – European relations from the second half of the 7th through the first half of the 6th millennium cal BC, (2005)

Elizabeth R. Chilversa, Abigail S. Bouwmana, Keri A. Browna, Robert G. Arnottb, A. John N.W. Pragc, Terence A. Brown “Ancient DNA in human bones from Neolithic and Bronze Age sites in Greece and Crete” Journal of Archaeological Science Volume 35, Issue10 (October 2008): 2707–2714 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000952 Τελευταία πρόσβαση 15/12/12

Evans J.D., “Excavation in the Neolithic Settlement of Cnossos ( 1957- 1960 Part I. Annual of the British school of Athens , 1964)

Evans J.D., “Excavation in the Neolithic Settlement of Cnossos” BSA 59 (1964)

Evans J.D., Neolithic Cnossos. The growth of a settlement Proceedings of the Prehistoric Society. 37.2,( 1971)

Evans, J. D., Renfrew C., “Excavations at Saliagos near Antiparos” BSA Suppl. 5 Oxford (1968)

Flint R., “Glacial and Quaternary Geology” (1971)

Galanidou N., and Perles (eds)., “ The Greek Mesolithic: Problems And

Perspectives”London: British School At Athens Studies (2003)

Galanidou N., “The chipped stone industry of Ftelia : an introduction”, in A. Sampson, The Neolithic settlement at Ftelia, Mykonos, Rhodes (2002)

Gimbutas, M., Winn, Sh., D. Shimabuku (eds.) Achilleion . A Neolithic Settlement in Thessaly,, Greece 6400-5600 B.C. Los Angeles University of California (1987)Goring- Morris. A. N., “ Complex Hunder Gatheres At The End Of Paleolithic( 20.00-10.00 BP). στο T.E Levy(e.d), “The Archaeology Of Society In The Holy Land” London: Leicester, University Press (1998)

43

Halstead, P. (1999). Neighbours from Hell? The Household in the Greek Neolithic.

Neolithic Society in Greece. P. Halstead. Sheffield, Sheffield University Press

Honea K., “Prehistoric Remains On The Island Of Kytnos” AJA (1964 )

Hood S., The prehistoric Emporio and Hagio Gala I , Oxford (1981)

Jacobsen TW., “ Franchthi Cave And The Beginning Of Settled Village Life In Greece.

Hesperia 50 (1981)

Kokkinidou, D. και Trantalidou, K., Neolithic and Bronze Age settlement in Western

Macedonia, The Annual of the British School at Athens 86, (1991)

Koumouzelis M., Kaczonowska M., et.al “ End Of Paleolithic in The Argolide: Excavation in Caves 4 and 7 in Klisoura” Gorge Eurois in a Prehistoric 2( 2003)

Koumouzelis M., Kozlowski J.K, et.al “ Prehistoric Settlement in the Klisoura ( Excavation 42 1993- 1994 Prehistoric Europeennne 8 )

Kraft J.C., Kayan J –Erol O., “ Geology and Paleogeographic Reconstruction Of The Vicity Of Troy “ in Rapp c – Gill Pord G.A., “Troy The Archaeological Geology”Cincinnati (1982)

Milojčič V., et.al “ Die Deutschen Ausgrabungen auf Der Argissa- Magula In

Thessalien”(Vol. I Das Prakeramische Neolithikum Sowiedie Tier- und Pflanzenreste Besträge Zururund

Papathanassopoulos G.A., (ėd), Neolithic Culture in Greece Athens , N.P. Goulandris

Foundation (1996)

Pappa, M. and M. Besios. "The Neolithic Settlement at Makrigialos, Pieria, Greece." Journal of Field Archaeology 26(2) (1999)

Perlés C., The early Neolithic in Greece: The first farming Communities in Europe . Cambridge University Press ( 2001)

Poursat Jean – Claude. , Η προκλασική Ελλάδα. Από τα απαρχές της έως το τέλος του 6ου π.Χ., (μτφρ) Δρόσος Ν. Γεώργιος ( Εκδοτικός οίκος Ζαχαρόπουλος Α.Ε. Αθήνα 1998):

Renfrew C., and Bahn P., Θεωρίες και πρακτικές εφαρμογές. Αθήνα Ινστιτούτο Βιβλίου

– Α. Καρδαμίτσα (2001)

Renfrew J., A report on recent finds of carbonized cereal grains and seeds from Prehistoric Thessaly. Θεσσαλικά 4 (1966)

Runnels C, Review Of Aegean Prehistory IV.C “ The Stone Age Of Greece” In T. Cullen Ced ) Aegean Prehistory. A Review. ( AJA Supplement, 2001)

Runnels C., “ The Stone Age Of Greece From The Paleolithic To Advent Of The Neolithic” AJA 99 (1995)

Sampson A. 1987, The Neolithic period in the Dodecanese, Athens.

Sampson A. 1988 a, The Neolithic settlement at Yali, Nissiros, Athens.

Sampson A., “ Mesolithic and Neolithic Occupation Of The Cave Of Cyclope, Youra,

Alonnesos” BSA 93 (1998)

Sampson A., “Early productive Stage in the Aegean Basin From 9th To 7th Mill BC” In

Licher R Meric., (ed),” How Did Farming Reach Europe” Istanbul( 2005)

44

Sampson A., “Some chronological problems of the end of the Neolithic and Early Bronze

Age”, in Y. Maniatis (ed.), Archaeometry, Athens.( 1990)

Sampson A., The cave of Lakes. A prehistoric site in the highlands of Peloponnese, Athens.

(1997

Sampson A., The Neolithic Settlement at Ftelia , Mykonos, University of the Aegean,

Rhodes (2002)

Sampson A., The Neolithic of the Dodecanese and Aegean Neolithic , The Annual of the

British School at Athens ( BSA )79 ( 1984)

Sarpaki A., Aspects of the Economy of Neolithic Knossos: A View From the Arcaeobotanical (Seed Macrofossil) Data. Στο N. Efstratiou, A. Karetsou, M. Ntinou, A. Banou (eds.), The Neolithic Settlement of Knossos in Crete, 101(240)

Sordinas A., “The Sidarian : Maritime Mesolithic non – geometric Microliths” In N. Galanidou and C.Perles( The Greek Mesolithic, Problems and Perspectives 2003)Sordinas, «Investigations of the Prehistory of Corfu: 1964-1966», Balkan Studies 10, 1969, 393-424.Sordinas, «The ‘Sidarian’: Maritime Mesolithic non-geometric microliths in western Greece», στο N. Galanidou & C. Perlès (επιμ.), The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives (British School at Athens Studies 10), London: The British School at Athens 2003

Stiros S., et al., “ Historical Coseismismic uplift in Euboea Island Greece” Earth and Planetary Science Ltters (1992 )

Stjernquist B., : Archeological Analysis Of Prehistoric Society ( Scripta Minora Reg. Societ. Human Litter Lundensis). Roe D., Prehistory. An Indroduction( London 1970 Rouse).

The Cambridge Ancient History, Volume 1, Part 1. I. E. S. Edwards, C. J. Gadd and N. G.

L. Hammond. Prolegomena and History. (1970)

Trantalidou K., Belegrinou E., Andreasen N.. Pastoral societies in the southern Balkan peninsula: The evidence from caves occupied during the Neolithic and Chalcolithic era. Anodos, studies of the ancient world 10, trnava Treuil, R. (εκδ.), Dikili Tash I. Fouillesde Jean Deshayes 1961-1975, BCH Suppl. 24, 1992 (2010)

Treuil, R. .Le Néolithique et le Bronze ancien Egéens. Les problèmes stratigraphique et chronologiques, les techniques, les hommes. Paris : Ecole Française d’ Athènes Bibliothèque des Ecoles françaises d’ Athènes et de Rome, (1983) http://artsweb.bham.ac.uk/aha/kaw/Servia/serviaind.htm τελευταία πρόσβαση 22/12/12

Van Andel TJ and J.C Shackleton “ Late Paleolithic and Mesolithic Coastlines Of Greece

And The Aegean” Journal Of Field Archaeology 9( 1982)

Wace, A.J.B. και Thompson, M.S., Prehistoric Thessaly, Cambridge 1912.

Wijnεn M., “The Early Neolithic Servia v. Στο C. Ridley K.A. Wardle, Rescue Excavations at Servia, 1973 A preliminary Reports. Annual of the British School at Athens 74 ( 1979)

45

Zachos, K., The Neolithic period in Naxos, στο: Marangou, L. (εκδ.), Cycladic culture.

Naxos in the 3rd Millennium B.C., N. P. Goulandris Foundation-Museum of Cycladic Art, Athens (1990)

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΑσλάνης Ι., « Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του Βορειοελλαδικού Χώρου Κατά τη

Χαλκολιθική Περίοδο και η Περίπτωση του Διμηνίου» ( Μελετήματα ΚΕΡΑ 10 1990)

Ασλάνης Ιωάννης., Με συνεργασίες των: Όλγας Ψυχογιού-Smith και Γεωργίας Κουρτεση-Φιλιππακη Η Προϊστορία της Μακεδονίας Ι. Η Νεολιθική Εποχή Αθήνα Εκδόσεις Καρδαμίτσα (1992)

Ασλάνης, Ι., Η προϊστορία της Μακεδονίας. I Η Νεολιθική εποχή, Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας-Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 1992

Βαλαμώτη, Σ. Μ., Γεωργικά προϊόντα από το νεολιθικό οικισμό Γιαννιτσά Β: μια

προκαταρτική προσέγγιση μέσω των αρχαιοβοτανικών δεδομένων. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 6( 1995)

Βασίλειου Γκάτσου, 1996, "Η των Ερμιονέων Πόλις" http://www.dimosoitilou.gr/gr/spilaia/diros.htm τελευταία πρόσβαση 24/12/12

Γαλλής Κ., Άτλας των Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλίας. Λάρισα:

Εφορεία Αρχαιοτήτων( 1992).

Γάλλης κ., Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής

Γκόφα – Παντελίδου Μαρία ., Η Αθήνα στην προϊστορική εποχή. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_1.aspx τελευταία πρόσβαση 26/12/12

Γκοφα- Παντελιδου., Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη. Τα οικοδομικά υλικά, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1991

Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα (1996)

Γραμμένος Δ. - Μπέσιος Μ. - Κώτσος Σ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1997.

Γραμμένος Δ. - Φωτιάδης Μ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της ανατολικής Μακεδονίας , Ανθρωπολογικά 1 ( 1980 )

46

Γραμμένος Δ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της ανατολικής Μακεδονίας, Αρχαιολογικό Δελτίο 30 ( 1975) Μελέτες.

Ελματζογλου ,Νίνος ., Αρχαιολογικές Ξεναγήσεις Επεισόδιο :007 Παραγωγή: ΕΡΤ ΑΕΕ

Ζάχος, Κ., Ντούζουγλη, Α., Λευκάδα. Ιστορική-Αρχαιολογική Επισκόπηση μέσα από τα

εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα 2003

Θεοχάρης Δ. Ρ., Ανασκαφή εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας

(1968) Θεοχάρης Δ. Ρ., « Αι αρχαί πολιτισμού εν Σέσκλο.Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 32

(1957). Θεοχάρης Δ. Ρ., «Απο τη Νεολιθική Θεσσαλία» Θεσσαλικά 4 (1962)

Θεοχάρης Δ. Ρ., Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας( 1973): 35

Θεοχάρης Δ. Ρ., Νεολιθικός πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας Αθήνα (2000)

Θεοχάρης Δ. Ρ., Σέσκλο. Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας (1968-1969)

Θεοχάρης Δ., « Η αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας»(Βόλος 1959)

Θεοχάρης Δ., Νεολιθική Ελλάς 1972

Θεοχάρης Δ.Ρ., «Τα Προϊστορικά Θεμέλια Του Ελληνικού Πολιτισμού»(“The Prehistoric Foundations Of The Greek Civilization”) AAA2. ( 1969)

Θεοχάρης Δ.Ρ., Τα προϊστορικά θεμέλια του ελληνικού πολιτισμού και Markovits A., Περί των μέχρι σήμερον ερευνών επί της Λίθινης περιόδου(Πρακτικά Ελληνικής Ανθρωπολογίας Εταιρίας ): 114

Θεοχάρης, Δ. Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας

(1971): Θεοχάρης, Δ. Ρ., Ανασκαφή Σέσκλου. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας (1976): 153-62.

Θεοχάρης, Δ. Ρ., Σέσκλο. Ακρόπολις. Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας( 1972): 7-12.

Θεσσαλία. Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 1994.

Καθημερινή Επτά μέρες Γραμμένος Δημήτρης « Μακεδονία – Θράκη)

(6 Ιουνίου 1996 )

Καραμήτρου – Μεντεσίδη Γ., Αιανή και νόμος Κοζάνης. Δέκα χρόνια έρευνας. Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 20 χρόνια.(2009)

Κουρτέση Φιλιππάκη., "Λιθοτεχνίες και λίθινα εργαλεία στα Ιόνια νησιά. Ιστορικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις". 7o Συμπόσιο του τομέα Αρχαιολογίας. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 6-7 Απριλίου 2009.

Κύρου, Άδωνι .,http://www.dartmouth.edu/~prehistory/aegean τελευταία πρόσβαση 24/12/12 1990," Το Σταυροδρόμι του Αργολικού"

Κωτσάκης Κ., Ceramic Technology in G. Papathanasopoulos( ed), Neolithic Civilization in Greece (1996)

Κωτσάκης Κ., Μετά 9000 έτη. Γιατί μας ενδιαφέρει η Νεολιθική; βλ. στο Θεοδωροπούλου Μ., ( επιμ.) Θέρμη και Φώς: Αφιερωματικός τόμος στην μνήμη του Α. Φ. Χρηστίδη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Θεσσαλονίκη (2008)

47

Κωτσάκης Κ., «Ανταλλαγές και Σχέσεις», στο: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996.

Κωτσόπουλος Μ., Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις του οίκου στην περιοχή των Βαλκανίων κατά τη Νεολιθική εποχή. Μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π.Θ.

Λαμπίρη-Δημάκη Ιωάννα, Κοινωνιολογία και Ιστορία. Ομοιότητες και ιδιαιτερότητες,

Παπαζήσης, Αθήνα(1989)

Λιούτας Α. και Κώτσος Σ., Εγνατία οδός. Ανασκαφές στην περιοχή της Μικρής Βόλβης. Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη(2008)

Λυριτζής Ιωάννης., Φυσικές επιστήμες στην αρχαιολογία Τυπωθήτω Αθήνα( 2007)

Μπέσιος, M. και Παππά, M., Πύδνα, Πιερική Αναπτυξιακή (χ.τ. και χ.χ.)

Μπέσσιος Μ και Αδακτύλου Φ., Νεολιθικός Οικισμός στα « Ρεβένια Κορίνου». Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη(2008)

Παντελίδου – Γκόφα Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη: Τα οικοδομικά. Βιβλιοθήκη της Εν

Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθήνα (1991)

Παντελιδου-Γκοφα, Μ., "Στερεά Ελλάδα", στο Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

1996, Παντελίδου-Γκόφα, Μ., Η Νεολιθική Νέα Μάκρη: Τα οικοδομικά. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας (1991)

Παπαθανασόπουλος, Γ. (επιμ.) Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή 1996.

Παπαθανασόπουλος, Γ.Α., Ταφικά έθιμα του Διρού, στο: Παπαθανασόπουλος, Γ.Α. (εκδ.), Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π.

Παππά, M., Νεολιθικός οικισμός Μακρύγιαλου Πιερίας, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10, (1996)

Πρωτονοτάριου Δειλάκη Ε., Παρατηρήσεις στην Προκεραμεική. Απο την Θεσσαλία στα Δένδρα της Αργολίδας. στο Διεθνές Συνέδριο για την μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη. Έκδοση του ταμείου Αρχαιολογικών πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα (1992)

Σάμψων Α., Η Νεολιθική κατοίκηση στο Γυαλί της Νισύρου Αθήνα (1988)

Σάμψων Α., Προϊστορικές θέσεις και οικισμοί στην Εύβοια. Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών.

Σάμψων Αδαμάντιος.,«Νέα στοιχεία για την Μεσολιθική Περίοδο στον Ελληνικό Χώρο»Αρχαιολογία και Τέχνες 61 (1996)

Σαμψων Αδαμάντιος., Μεσολιθική Ελλάδα, 9000-6500 π.Χ Παλαιοπεριβαλλον , Οικονομία, Τεχνολογία Αιγιακή Βιβλιοθήκη Αθήνα (2010)

Σάμψων Αδαμάντιος., Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου Ινστιτούτο του βιβλίου Α- Καρδαμίτσας (2007)

Σουβατζή, Σ. 2002: Η οικιστική οργάνωση ως ιδιαίτερη μονάδα κοινωνικής ανάλυσης Ανθρωπολογικές και Αρχαιολογικές προσεγγίσεις. Στο Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί προβληματισμοί. Πρακτικά διεθνούς συμποσίου στη μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη. Θεσσαλονίκη-Καστοριά, 26-28 Νοεμβρίου 1998 Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

48

Στρατούλη, Γ., «Ανιχνεύοντας το νεολιθικό πολιτισμό στο Ιόνιο. Η συμβολή των ανασκαφών στο σπήλαιο Δράκαινα στον Πόρο της Κεφαλονιάς», στο Γ. Αρβανίτου-Μεταλληνού (επιμ.), Η προϊστορική Κέρκυρα και ο ευρύτερος περίγυρός της. Προβλήματα-προοπτικές. Πρακτικά ημερίδας για τον Αύγουστο Σορδίνα, Κέρκυρα 17 Δεκεμβρίου 2004, Κέρκυρα 2007, 105-126. Τέχνης.( 1996)

Τσέλικα Γ. Βασιλεία Η μορφή και η εξέλιξη των προϊστορικών οικισμών στον ελλαδικό

χώρο :Χωροταξικό πλαίσιο και πολεοδομία.(Διδακτορική διατριβή ΑΠΘ 2006)

Τσούντας Χρ., Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Τσούντας Χρήστος., Ανασκαφαί εν Θεσσαλία. Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρίας( 1900)

Τσούντας Χρήστος., Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνά ( 1901)

Χατζηπουλιου, Ε., , "Βόρεια, Ανατολική και Νότια Πελοπόννησος", στο

Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996,

Χουμουζιάδης ΓΧ ., Δυο νέαι εγκαταστάσεις της αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου εις την Θεσσαλίαν Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών (1971)

Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., Ένα ειδικευμένο εργαστήριο κεραμικής στο νεολιθικό Διμήνι, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 10,( 1977)

Χουρμουζιάδης, Γ.Χ., Το νεολιθικό Διμήνι, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος 1979.

49