جان تالىشىۋاتقان تىلالردىن ئانا تىلىمىزغا نەزەر

مۇيەسسەر ئابدۇلئەھەد

Maxine Wildcat Barnett/ Josephine Wildcat Bigler

ى يۇچى تىلىنىڭ ئاخىرقھايات ئەزالىرى بولغان

سىڭىلالر-ئاچاى ئوكالخوما شىتاتىدىك

مومىسىنىڭ قەبرىس ىئالدىدا

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالر نېمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنىڭ ئومۇم ي ئەھۋالىغا نەزەر•

تىلالرنىڭ يوقىلىش جەريانىدىكى باسقۇچالر•

تىلالرنىڭ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قېلىشىدىكى سەۋەبلەر•

تىلالرنىڭ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قېلىشىدىن كېلىپ چىققان تەسىرلەر•

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنى قۇتقۇزۇش مۇمكىنمۇ؟

تىل جانالندۇرۇش ۋە ئۇنىڭ كونكىرت تەرتىپى•

ئەمەل ي مىسالالردىن نەتىجىگە باھا•

تەنقىدىي كۆز قاراشالر•

كۈچ چىقىرىۋاتقان ئورگانالر•

ئۇيغۇر تىلىم ئۈچۈن نېمىلەرنى قىالاليمەن؟

تىلىمىزنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى•

تىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر•

نەزەرىيىدىن ئەمەلىيەتكە قەدەم•

الرۇنم زمە

ى ۈنك

ۈگب

:يەرلىك تىلالر

ۋە باشقا بىخەتەر )مۇستەقىل دۆلەتلەردىكى ھۆكۈمەت تىللىرى

(:تىلالر

:دۆلەت تىللىرى

تىلالرنىڭ دەرىجىس ى

ئىنگلىزتىلى، فرانسۇزتىلى

ى، گىرمان تىلى، ئەرەب تىلى، خەنزۇتىلى، ئىنگلىزتىلى، فرانسۇزتىلرۇس تىلى، ئىسپان تىلى

لى ئەتراپىدا تىل دۆلەت تى80مۇستەقىل دۆلەتتە 180.سۈپىتىدە قوللىنىلىدۇ

ئەتراپىدا600پۈتۈن دۇنيادا تەخمىنەن

دىن 6000ساقلىنىپ قالغان تىلالر ئارتۇق

چوڭ

:تىلالر

:ت تىلللىرى .د.ب

(Graddol, 1997)

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالر نېمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟

ر مۆلچەر بوويىەە، بوۇ تىلوال گە 700دىووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووون 7000

ى توووووووووۆۋەنلەش ئې تىمووووووووواللىق.زور

مووووووووووووووووووووۇقەررەركى، بووووووووووووووووووووۇ دۇنيووووووووووووووووووووادىكى زور ىڭ كۆپەىلىوووووك مىللەتنىوووووڭ تىلوووووى ۋە شوووووۇن

بىوووووووووووووووووووووووووووولەن بىوووووووووووووووووووووووووووورگە مەدىنى ىتىنىووووووووووووووووووووووووووووڭ .يوقىلىشىدىن دېرەك بېرىدۇ

ھووووووووووووووووازىر دۇنيووووووووووووووووادا قوللىنىلىۋاتقووووووووووووووووانقىووووودە تىلالرنىوووووڭ ئوموووووۇم ي سوووووانى ھەق

ئەتراپىودا 7000. ئېنىق بىر سوان يووق بولوووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووۇش موووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووۇمكىنلىقى

[1].مۆلچەرلەنمەكتە

ڭ يىلىغووووووووووووا قەدەر بووووووووووووۇ تىلالرنىوووووووووووو-2100گە قەدەر يوقىلىووووووووووووووووووووووووووووووووووودىغانلىقى%90

[1].تەخمىن قىلىنماقتا

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنىڭ ئومۇم ي ئەھۋالىغا نەزەر

[1]ستاتىستىكىلىق ماتېرىيالالردا كۆرسىتىلىشىەە

.كىش ى قوللىنىدۇ3%تىلنى بولسا ئاران % 96

.دۆلەتتىال قوللىنىلىدۇ22ى 85%غا يېقىن تىلنىڭ 7000

.بەزى دۆلەتلەردە كۆپ ساندىكى ئوخشىمىغان تىلالر بار

.لىرى كۆپكۆپ تىللىق دۆلەتلەردە ئاز ساندىكى تىلالرنىڭال قولالنغۇچى

.بۇ تىلالرنىڭ كۆپىنەىس ى يوقىلىش خەۋپىگە دۇچار بولۇۋاتىدۇ

.نى قوللىنىدۇ4%دۇنيا نوپۇس ى دۇنيادىكى تىلالرنىڭ ئاران % 97

تىل900دە پاپۇئا يېڭى گۋىنېيە

تىل700ھىندۇنېزىيەدە

تىل500نىگېرىيەدە

تىل400ھىندىستاندا

تىل300كامېرۇندا

تىل250مېكسىكىدا

دىن ئارتۇق 200برازىلىيەدە

تىلالرنىڭ يوقىلىش جەريانىدىكى باسقۇچالر

Extinctionھېەقانداق

قولالنغۇچىس ى زىر قاملاسلىقى ياكى ھا

تۈنلەي ئىشلىتىشتىن پۈ قېلىش ى

Deathال قولالنغۇچىلىرى پەقەتىال قاملاسلىق، لېكىن يەنش ى ۋە بىلىدىغانالرنىڭ بولۇ

ە بەزى يېزىق مەنبەلىرىدئىشلىنىش ى

Attritionچى بىرىنچى ياكى ئىككىنتىل ئورنىدا

قوللىنىلىۋاتقان تىلنىڭ خورىش ى ياكى قىسمەن

خورىش ى

Endangermentۈپ قولالنغۇچىلىرى ئۆل

تۈگەش ياكى باشقا تىلالرنى ئورنىغا

ە دەسستىش خەتىرىگدۇچار بولۇش

يوقىلىش گىردابىغا بېرىش

يوقىلىشئۆلۈشخوراش

تىلالرنىڭ يوقىلىش

-ش ىگىردابىغا بېرىپ قېلى

دتىن بىر تىلنىڭ بىر ئەۋال

كېيىنكى ئەۋالدالرغا

يەتكۈزۈملەسلىكىنى

ىڭ ئەگەر بۇن. كۆرسىتىدۇ

ئالدى تەرەقق ي قىلىشىنىڭ

ئېلىنمىغاندا، بۇ تىل

ئاخىرى دۇنيادىن غايىب

[1].بولىدۇ

ېرىپ يوقىلىش گىردابىغا ب

ۇس قالغان تىلالرنىڭ نوپ

سانى ئاز بولۇش ى شەرت

[1].ئەمەس

ى سۇرۇئابا برازىلىيەدىك

ھىندى مىللىتى

ئولتۇراقالشقان بىر

كىەىك رايون بولۇپ،

ران ئاھالىسىنىڭ سانى ئاىن بولسىمۇ، بالىالرد150

تارتىپ ھەممىس ى بىر

ن بۇ تىل تىللىق بولغانلىقتى

يەنىال بىخەتەر

[1].ھېسابلىنىدۇ

ئۇنىڭ ئەكسىەە بەزى

ىنى مىللەتلەرنىڭ تىللىر

نەچچە مىڭ ياشانغان

قان ئاھالىس ى قوللىنىۋات

اشقا بولسىمۇ، ياشالرنىڭ ب

تىلغا كۆچۈش ى ئېغىر

ش بولغانلىقتىن يوقىلى

ان گىردابىغا بېرىپ قالغ

[1].دۇتىلالردىن ھېسابلىنى

يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قېلىش. 1

[2]يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنىڭ تۈرلىرى

ش ئېنىق يوقىلى:گىردابىدا

ۇ بالىالر ئۆيدىمئانا تىلىنى .ئۆگەنمەيدۇ

ئېغىر ھالدا يوقىلىش : گىردابىدا

ئەۋالد -2چۈشىنەلەيدۇ، .سۆزلىمەيدۇ

پۈتۈنلەي : يوقىلىش

ى سۆزلىگۈچىلىر

.نپەقەتال قاملىغا

:ئاجىزىالر كۆپەىلىك بالئۆز تىلىدا سۆزلەيدۇ،

ئەمما چەكلىك ئورۇنالردا

بارلىقتىن ئاجىزالش ۋە يوق بولۇش

: خەۋپلىكى قولالنغۇچىلىر

پەقەت ياشانغانالر،

ئۇالرمۇ بەزىدە .قوللىنىدۇ

ھۆججەتلەشوووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووتۈرۈلگەن 9.تىماتېرىيالالرنىڭ سانى ۋە سۈپى

ۇر ھۆكووووووۈمەت ۋە ئورگانالرنىووووووڭ مەزكوووووو7.ە تىلغوووووووووووووووووووووووووا بولغوووووووووووووووووووووووووان پوزىتسىيىسووووووووووووووووووووووووو ى ۋ

ىوووووووووووڭ سىياسوووووووووووىتى، بوووووووووووۇ ھۆكوووووووووووۈمەت تىلىنئىەىووگە ئووورنى ۋە قوللىنىلىشووىنىمۇ ئووۆز

.ئالىدۇىغووووووا جەمئوووووويەت ئەزالىرىنىووووووڭ ئووووووۆز تىل8.

بولغان پوزىتسىيىس ى

*ئەۋالدالر ئارا يەتكۈزۈلۈش ى1.

ىقولالنغۇچىالرنىڭ ئېنىق سان2.

پۇسوتا قولالنغۇچىالرنىوڭ ئوموۇم ي نو 3.ئىگىلىگەن نىسبىتى

ە بوووووووار تىلغوووووووا مۇناسوووووووىۋەتلىك ئەسووووووولىد4.ىش ىبولغان ساھەلەرنىڭ قولدىن كېت

يېڭووووووووووووووووووى سوووووووووووووووووواھەلەر ۋە تاراتقۇالرغووووووووووووووووووا 5.بولغان ئىنكاس

تىوووووووووووووووووول ئوقۇتۇشوووووووووووووووووو ى ساھەسووووووووووووووووووىدىكى6.ماتېرىيووووووووووووووووووالالر ۋە سوووووووووووووووووواۋاتلىق بولوووووووووووووووووووۇش

ئەھۋالى

لىك ھۆججەتلەشتۈرۈشتىكى جىددىي سەتلەرتىلغا بولغان پوزىسىيە ۋە سىيا خەۋپكە ئۇچراش دەرىجىس ى

ىلەشتىكى توققۇز يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان تىلالرنىڭ ئەھۋالىنى ئىگ[3]مۇھىم ئامىل

قىسوووووووومەن يوقىتىشوووووووونى تىلنىووووووووڭ خورىشوووووووو ى بولسووووووووا بىرىنچووووووووى يوووووووواكى ئىككىنچووووووووى تىوووووووول ھېسووووووووابلىنىدىغان تىلنووووووووى پۈتووووووووۈنلەي يوووووووواكى•

. كۆرسىتىدۇ

اكى بىر تىللىق بىردىن ئارتۇق تىل قوللىنىشنى ئادەت قىلغان كىشىلەر پەقەت بىر تىلدا سۆزلىشىدىغانالرغا ي•

[4]. كىشىلەرگە قارىغاندا ئۆز تىلىنى بىر ئاز پەرقلىق قوللىنىدۇ

ەمموووا ئۆگىنىوووپ بولغانووودىن ئوووادەتتە كىشوووىلەر باشوووقا بىووور تىلنوووى ئۆگىنىشوووتە بىرىنچوووى تىلنىوووڭ يووواردىمىگە موھتوووا بولىووودۇ، ئ•

ىغان كىشوىلەرگە نىسوبەتەن ئېنىقكى بىرىنچى تىلىدىن باشقا تىل قوللىنىود. كې ىن، بۇ تەسىر باشقىەە بولۇش ى مۇمكىن

[4].تەرەقق ي قىلغان دۆلەتلەردىكى كۆچمەنلەر: مەسىلەن. بۇ تىل مۇھىم رول ئوينايدۇ

.تۇنجى بولۇپ ئۆگەنگەن، ئەڭ ياخش ى بىلىدىغان تىل: بىرىنچى تىل*

تىلنىڭ خورىش ى . 2

تىلنىڭ ئۆلۈش ى. 3ىلنىڭ تىلشۇناشلىقتا تىلنىڭ ئۆلۈش ى بىر ت

ى ئۆزىنىڭ يەرلىك ئاخىرقى قولالنغۇچىلىرىن. يوقىتىشىنى كۆرسىتىدۇ

تىلنىڭ ئۆلۈش ى مەزكۇر تىلنىڭ ىر قولالنغۇچىلىرىنىڭ تىل ئىقتىدارىغا تەسى ۋە كۆرسىتىپ، تىل رەڭدارلىقىنىڭ تۆۋەنلىش نىڭ ئاخىرىدا يەرلىك ياكى راۋان قولالنغۇچىلىرىان قاملاسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان جەري

الېكت ۋە بولۇپ، تىلنىڭ ئۆلۈش ى يەنە تىلدىكى دىئش ى تۇراقلىق ئىبارىلەرگىمۇ تەسىر كۆرسىتى

. مۇمكىن

بىر تىلنىڭ خورىش ى بولسا يەككە شەخسنىڭنلىشىنى تىلنى راۋان قوللىنىش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋە

[5].كۆرسىتىدۇ

تىلنىڭ يوقىلىش ى. 4

ىلىدا ئەلىشىر نەۋائىنىڭ چاغاتاي تىن يازغان يىتۈك ئەسەرلىرى سەۋەبىد

ۋائى ئەلىشىر نە»چاغاتاي تىلى بەزىدە .دەپمۇ ئاتالغان« تىلى

ملىوودىن نىوودا، جۈ و ەر رايلخەلقووتووۈركىئەسووىىرنىڭ باشوولىرىغىەە-20-چاغاتوواي تىلووى

ۈچى زور، كوووووووووئىپوووووووووادىلەشبىووووووووور خىووووووووولئىشووووووووولىتىلگەننىووووووووودا ئورتووووووووواقو ئوتتوووووووووۇرا ئاسوووووووووىيا راي

ئىگەللىوگەن ۆزىئولوۈپ كەتكەنودىن كىو ىنۆ ئچىڭگىزخوان.پاساھەتلىك، يېقىملىوق تىول

ر،ىھەشوووووۇ چاغووووودا مووووواۋرەئۇننغۇللىرىغوووووا بۈلوووووۈپ سوووووۇيۇرغال قىلىوووووپ بەرگەن،و نى ئو رايووووو

ى نچووئىككىنىووڭنى چىڭگىزخانو رايووئۇيغووۇر دىيووارى لىوورى ۋەپپووامىر ئەترايەتووتە سووۇ رايووۇنى،

يىللىرىوووووودا ئۇنىووووووڭ ئەۋالتلىوووووورى شووووووۇ -1306-1242. بىوووووورىلگەنلووووووۇپۆ ئوووووووغلى چاغاتا غووووووا ب

ى قچاغاتووووووواي خوووووووانلى.دەپ ئاتىغوووووووان«ىقچاغاتووووووواي خوووووووانلى»رايۇنووووووودا بىووووووور خوووووووانلىق قوووووووۇرۇپ

يىنكوووووووووووى ېەە ۋە ئۇنىڭووووووووووودىن كىلغىى يىمىووووووووووورققۇرۇلغانووووووووووودىن تارتىوووووووووووپ تووووووووووواكى يەكەن خوووووووووووانلى

.انقوللىنىلغئەسىرنىڭ باشلىرىغىەە چاغاتاي تىلى -20يەنى، بىرمەزگىلگىەە

قاتووووووووارلىق ئەسووووووووەرلىرى ( 1908)« تووووووووارىخ ي ھەمىوووووووودىيە»مووووووووولال مۇسووووووووا سووووووووايرامىنىڭ

.چاغاتاي تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر ھېسابلىنىدۇ

جانغە چون ديرمني ىن ايردی اوملاكيم كيفيىتديرکە باعث ايری جسم ايچره مرضنينک شّدتى

جسمدين سورسامكە بو ضعفينكغە ىن ايردی سببدير آنكا بولدی سبب اوتلوغ باغرينينک حرقىت

چون باغريدين سوردوم آيتور آندين اوت توشىت منكاكيم كونكولكا شعلە سالدی عشق برِق آفىت

كونكلوما قيلسام غضب آيتورکە كوزديندور كنەمىتھكورمايني اول تومشادی بيزكا بو ايشنينک ت

كوزكا چون ديرمني کە ای تردامُن يوزی قراسيندين اومليش خستە كونكلومنينک بال و وحشىت

ييغالب آيتور كوزکی يوق ايردی منكا هم اختياروش طلعىتھان اول شوٍخ مھكيم كوروندی ناك

ای نوايی بارچى اوز عذرين ديدی اولكونچى كوىكيم سنكا عشق اوتى اوق ايرميش ازلنينک قسمىت

«فوائد الكرب»

جانغا چۈن دەرمەن نە ئەردى ئۆملەكىم كەيفىيەتى؟ئىەرە مەرەزنىڭ شىددەتى_دەركى بائىس ئەردى جىسم

ەببجىسمدىن سورسامكى بۇ زەئفىڭگە نە ئەردى سەەب ئوتلۇق باغىرنىڭ ھىرقەتىبدەر ئاڭا بولدى سە

ئوت چۈشتى ماڭا_ئايتۇر ئاندىن_چۈن باغىردىن سوردۇمكىم كۆڭۈلگە شوال سالدى ئىشق بەرقى ئاپەتى

ئايتۇركى كۆزدىندۇر گۇناھبكۆڭلۈمە قىلسام غەزەكۆرمەيىن ئول چۈشمەدى بىزگە بۇ ئىشنىڭ تۆھمەتى

كۆزگە چۈن دەرمەنكى ئەي تەردامەنۇ يۈزى قارائوملىش خەستە كۆڭلۈمنىڭ باالۋۇ ۋەھشەتى_سەندىن

ئايتۇر كۆزكى يوق ئەردى ماڭا ھەم ئىختىيار_يىغالپكىم كۆرۈندى ناگاھان ئول شوخى مەھۋەش تەلئەتى

ئەي نەۋائى بارچە ئۆز ئۆزرىن دېدى ئۆلگۈنەە كۆي ئوتى ئوق ئەرمىش ئەززەلنىڭ قىسمەتى_كىم ساڭا ئىشق

(چوڭلۇق پايدىلىرى )« فەۋايىدۇل كىبەر»

[1]تىلالرنىڭ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قېلىشىدىكى سەۋەبلەر

نۇرغوووووووووووووووووۇن ئووووووووووووووووواز سوووووووووووووووووانلىق مىلووووووووووووووووولەت ائ ي ۋە كىشووووووووىلىرى ئۆزىنىووووووووڭ ئىجتىموووووووو

ىز ئىقتىسووووووووووووادىي جەھەتووووووووووووتە پايدىسووووووووووووئورۇنغووووووووووووووووووووا چۈشووووووووووووووووووووۈپ قېلىشووووووووووووووووووووىنىڭ

بىوووولەن سووووەۋەبىنى تىوووول ۋە مەدىنى ىتووووىىلىنووووى ئۆزىنىوووڭ ت. بووواغالپ چۈشوووىنىدۇ

ىممىتووووى ئىشلىتىشووووتىن قالغانوووودەك، ق. قاملىغاندەك ھېس قىلىدۇ

بوووووووووووووووووووووووووۇ ئىككوووووووووووووووووووووووووى سوووووووووووووووووووووووووەۋەبنىڭ دە، تىول بىرلىشىش ى نەتىجىسوى

ۋە مەدەنىوووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووويەت ىووووووووووووووووون ئەنئەنىلىرىنىوووووووووووووووووڭ ئەۋالدت

ئەۋالدقوووووووووووووووووووووووووووووووا يەتكۈزۈلۈشووووووووووووووووووووووووووووووو ى .ئاقسايدۇ

يەنە ئىەكوووووووووووووووووووووووووووووووووووووى كۈچلەرنىوووووووووووووووووووووووووووووووووووووڭ ىن، سووەۋەبىدىن بولۇشووىمۇ مووۇمك

مەسوووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووىلەن، جەمئىووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووويەت لغوووووووان ئەزالىرىنىوووووووڭ ئوووووووۆز تىلىغوووووووا بو يوووووووووواكى پاسسووووووووووىپ پوزىتسىيىسوووووووووو ى،

ي مىلل ووووووووووووووووي كىملىكنىووووووووووووووووڭ ئوموووووووووووووووووۇمجەھەتووووووووووووووووووووووووووتىن ئاجىزلىشىىشووووووووووووووووووووووووووو ى

ر ئىەكوووووووووووووى بېسوووووووووووووىمال . دېگەنووووووووووووودەكئوووووووووووووووووووووووووووادەتتە تاشوووووووووووووووووووووووووووقى ئوووووووووووووووووووووووووووامىلالر

. سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ

دابىغوووووووووا تىللالرنىوووووووووڭ يووووووووووقىلىش گىر تاشوقى بېرىپ قېلىشو ى دەسولەپتە

لىوودۇ، كۈچلەرنىووڭ تەسووىرىدىن بو ادىي، مەسىلەن، ھەرب ي، ئىقتىسو

كووووووى دىن ووووووي، مەدەنىوووووويەت جەھەتتىئامىلالرنىوووووووووووووووووووووڭ تەسوووووووووووووووووووووىرى يووووووووووووووووووووواكى

.مائارىپتا بويسۇندۇرۇش

لغان تىلالر كامبرىچ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قاش ھەققىدىكى كىتابەىسىغا ئاساسالنغاندا، تىلالرنىڭ يوقىلى[6]گىردابىغا بېرىپ قېلىشىدا تۆت ئاساس ي سەۋەب بار

ۇسنىڭ شۇ تىلنى قوللىنىدىغان نوپ

ك ئازلىش ى بىلەن مۇناسىۋەتلى

:سەۋەبلەر

دىنى شۇ تىلنى قوللىنىشنىڭ ئال

شقا ئېلىش ياكى ئۇنىڭدىن توسۇ

:مۇناسىۋەتلىك سەۋەبلەر

ىق، تەبىئ ي ئاپەتلەر، ئاچل•

كېسەللىك

ئۇرۇش ۋە ئىرق ي •

قىرغىنەىلىق

سىياس ي بېسىم•

مەدەنىيەت، سىياس ى، •

ئىقتىسادىي جەھەتتىكى

چەتكە قېقىش

جەمئىيييييييييييييييييەتكە ل ييييييييييييييييان

تەسىرى

ىتىنىوووووووڭ بەزى ئوووووووادەت ۋە مەدىنى -بىووووووور جەمئىووووووويەت تىلىنوووووووى يوقاتقانووووووودا جەمئىووووووويەت ئەزالىووووووورى ئۆزىنىوووووووڭ ئەنئەنىوووووووۋى ئوووووووۆرپ•

.ەكىللەندۈرىدۇبەزىدە بىنورمال ھالەت ش. قىسىملىرىنىمۇ يوقىتىدۇ، جەمئىيەتكە سىڭىشىەانلىقى ئاجىزاليدۇ

ەرگە ئوخشووووىمىغان يەنە سىياسووو ي ئووواقىۋەتلەرنى كەلتووووۈرۈپ چىقىرىشووو ى مووووۇمكىن، بەزى دۆلەتووولەردە ئووواز سووووانلىق مىللەتووول•

ئوواقىۋەتتە، بووۇ تىوول . نىوودۇسىياسوو ى سوواالھىيەت يوواكى ئەۋزەللىكوولەر بېوورىلگەن، كووۆپىنەە مىلوولەت ئۇقووۇمى تىوول بىوولەن ئېنىقلى

.ئىگىلىرى شۇ بېرىلگەن ئەۋزەللىكلەردىن مەھرۇم قىلىنىدۇ

تىل ا ل ان تەسىرى

ارا ئۆزگىرىشووووونى بووووو-تىووووول خووووووراش باسوووووقۇچى بەزىووووودە شوووووۇ تىلووووودىكى ئەسوووووەرلەرنىڭ شاللىنىشوووووىنى كۆرسوووووىتىدۇ، بوووووۇ تىووووول بوووووارا•

ىنالشتۇرۇشوقا باشوواليدۇ، باشوتىن كەچۈرىودۇ، چوۈنكى شووۇ تىلنوى قولالنغوۇچىالر ئووۆز تىلىنوى ئوۆزى يۆتكىلىۋاتقووان تىلغوا يېق

. ىكىنى يوقىتىدۇمەسىلەن، ئاساس ي ئورۇندىكى تىلدا يوق بولغان گرامماتىكىلىق ياكى فونېتىكىلىق مۇرەككەپل

ىپ چىققان تىلالرنىڭ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قېلىشىدىن كېل[8[]7]تەسىرلەر

ىنمۇ؟يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنى قۇتقۇزۇش مۇمك

ر تىلنوووووووى تىرىلدۈرۈشووووووونى بىووووووور تىلنىوووووووڭ ئاجىزلىشىشوووووووىنى ئاسوووووووتىلىتىش يووووووواكى كەيووووووونىگە قايتۇرۇشووووووونى ۋە يووووووواكى ئاللىقاچوووووووان يوقالغوووووووان بىووووووو•

ڭ قاتنىشىشوووو ى بووووۇ ھەرىووووكەت تىلشۇناسووووالر، مەدىنىوووويەت يوووواكى جەمئىوووويەت گووووۇرۇپىىلىرى يوووواكى ھۆكووووۈمەت ئورۇنلىرىنىوووو[ 9].كۆرسووووىتىدۇ

.بىلەن ۋۇجۇدقا چىقىدۇ

تىل جانالندۇرۇش

غووووووووان تىلووووووووالر جانالنوووووووودۇرۇش ئوووووووووب ېكتى بول. كووووووووۆپىنەە ۋاقىووووووووتالردا، ئوخشوووووووواش بىوووووووور تووووووووۈردە كووووووووۆپ تەرەپوووووووولەر ھەمكارالشووووووووقان بولىوووووووودۇ•

ى تىلووووووالر يوووووواكى قوللىنىلىشوووووو ى ۋە ئووووووورنى جەھەتووووووتە ئېغىوووووور دەرىجىوووووودە چەكلىووووووك دائىوووووورىگە چۈشووووووۈپ قالغووووووان يوووووووقىلىش گىردابىوووووودىك

كى تىلالرنوووى ئوووۆز ئىەىووووگە ئاجىزلىشوووىۋاتقان تىلوووالر ۋە يووواكى پەقەت ئوووازغىنە بىووور قىسوووىم ياشووووانغانالر قوللىنىۋاتقوووان ئۆلوووۈش ئالدىووودى

. ئالىدۇ، بەزىدە ھەتتا ئاللىقاچان يوقالغان تىلالرنى جانالندۇرۇشمۇ سىنالغان

ئوب ېكت

ىلنوووى قوللىنىشووونى تىووول جانالندۇرۇشوووتىكى مەقسوووەت ئەھۋالغوووا قووواراپ ئوخشوووىمايدۇ، ئاساسووولىقى قولالنغۇچىلىرىنىوووڭ سوووانى ۋە بوووۇ ت•

الودىنى ئېلىشونى مەقسوەت ئاشۇرۇش، ياكى ھازىرقى قوللىنىش دەرىجىسىنى ساقالپ قېلىشقا تىرىشوىش ۋە يوقىلىوپ كېتىشوىنىڭ ئ

.قىلىدۇ

مەقسەت

تىل جانالندۇرۇش ۋە ئۇنىڭ كونكرېت تەرتىپى

ر ياشانغانالر بولغان ۋە تىلنى بىلىدىغان ئاساسلىق ئەزاال -قۇرامىغا يەتكەنلەرگە تىلىنى ئۆگىتىش

.لىنىدۇئۇالر باشقىالردىن ئايرىلىپ ياشايدىغان شارائىتالردا بۇ باسقۇچ تەۋسىيە قى

بۇ -ەكىللەندۈرۈشتىلنىڭ ئاكتىپ قولالنغۇچىلىرىغا نىسبەتەن ئىجتىمائ ي بىرلەشمە توپ ش

.باسقۇچتا ئاساسلىق نىشان ئېغىز تىلىغا مەركەزلەشكەن بولىدۇ

ىك ھەممەيلەنگە كىە-مۇۋاپىق ساندىكى كىشىلەر ئادەتتە تىلىنى قوللىنىدىغان جايالردا، چوڭ

انلىرىنى قۇرۇش تىلىنى ئائىلىلەردە ئىختىيارىي سۆزلەشكە رىغبەتلەتدۈرۈش ۋە مەھەەلل ئورگ

.ئارقىلىق كۈندىلىك قوللىنىشنى كۈچەيتىش

ەببۇس قىلىش، ئېغىز تىلى ئىقتىدارى ھەممەيلەندە يېتىلگەن رايونالردا يېزىق ساۋادىنى تەش

غان ھالدا ئەمەلگە بىراق بۇ باسقۇچنى دۆلەتلىك مائارىپ سىستېمىسىنىڭ ياردىمىگە بېقىنمى

.ئاشۇرۇش كېرەك

2

3

4

[11[ ]10](جاشۇا فىشمىن)سەككىز باسقۇچلۇق تىل جانالندۇرۇش ئۆرنىكى

ك مەجبۇرىي ئەگەر دۆلەت رۇخسەت قىلسا ۋە ئادەم سانى يېتەرلىك بولسا، بۇ تىلنى دۆلەتلى

.مائارىپ دائىرىسىدا قوللىنىشقا ئىل امالندۇرۇش

ن دەرىجىلىك يۇقىرىقى باسقۇچالر ئەمەلگە ئاشۇرۇلسا ۋە مۇستەھكەملەنسە، بۇ تىلنى تۆۋە

. خىزمەت ئورۇنلىرىدا ئىشلىتىشكە ئىل امالندۇرۇش

ك ھۆكۈمەت يۇقىرىقى باسقۇچالر ئەمەلگە ئاشۇرۇلسا ۋە مۇستەھكەملەنسە، بۇ تىلنى يەرلى

.خىزمەتلىرى ۋە تەشۋىقات ۋاسىتىلىرىدا قوللىنىشقا ئىل امالندۇرۇش

ي مائارىپ ۋە يۇقىرىقى باسقۇچالر ئەمەلگە ئاشۇرۇلسا ۋە مۇستەھكەملەنسە، بۇ تىلنى ئال

.ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىدا ئىل امالندۇرۇش

6

7

8

5

ىشوووووووىنى ئىلگىووووووورى نووووووواملىق كىتابىووووووودا، بىووووووور تىلنىوووووووڭ راۋاجلىن« تىلنىوووووووڭ ئۆلوووووووۈمى»دەۋىووووووود كىرىسوووووووتىلنىڭ لىرى ئۇنىووووووووووڭ مووووووووووۆلچەرىەە، ئەگەر قولالنغووووووووووۇچى. سووووووووووۈرىدىغان ئووووووووووالتە ئامىوووووووووول ئوتتۇرىغووووووووووا قويۇلغووووووووووان

[5]:تۆۋەندىكىلەرنى قىلسا، يوقىلىش گىردابىدىكى بىر تىل راۋاجلىنىدۇ

گىرى سۈرىدىغان يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنىڭ راۋاجلىنىشىنى ئىلئامىلالر

ئۆز تىلىنىڭ

شۆھرىتىنى

ئاشۇرسا

لىق ئۆزىنىڭ باي

كۈچىنى

ئاشۇرسا

قانۇن ي

ھوقۇقىنى

يۈكسەلدۈرسە

مائارىپ

قى ئاكتىپەانلى

ايۇقىرى بولس

ئۆز تىلىنى

يازالىسا

ۇق ئېلېكترونل

ىن تېخنىكىالرد

ساپايدىلىنالى

ئىبرانى تىلى

چە مىليووووووۇن نىوووووڭ نەچوووووو( پەقەتوووووال ئانووووووا تىوووووول سوووووۈپىتىدە قولالنغووووووۇچىلىرى قاملىغووووووان)ئوووووۆلگەن تىوووووول •

ازىرقى قولالنغوووووووووووۇچىلىرى بولغوووووووووووان جەمئىيەتوووووووووووتە تولوووووووووووۇق جانلىنىشووووووووووو ى پەقەت بىووووووووووور قېوووووووووووتىمال ھووووووووووو

زى تووووووووارىخ ي ۋە ئىسوووووووورائىلىيەنىڭ دۆلەت تىلووووووووى بولغووووووووان ئىبرانووووووووى تىلىوووووووودا يووووووووۈز بەرگەن بولووووووووۇپ، بە

[12].مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئاالھىدىلىكلەر بۇ جانلىنىشقا سەۋەب بولغان

يېزىق تىل

« ان جەمەتى تىلوىخ»ھازىر ئېغىز تىلىدا قولالنغۇچىلىرى بوملىغان يېزىق تىللىرى •

زامانوووووودا شووووووۆھرەت ئىووووووگە بولووووووۇپ، بووووووۇ تىلالرنىووووووڭ ئەينووووووى-سووووووۈپىتىدە يۈكسووووووەك نووووووامان نۇرغۇنلىغوووووووووووو. مىليووووووووووووۇنالپ راۋان سووووووووووووۆزلەيدىغان قولالنغووووووووووووۇچىلىرى بووووووووووووار ئىوووووووووووودى

كېيىنكوووووووووووى مۇشوووووووووووۇنداق مىسوووووووووووالالردا، يېزىوووووووووووق تىلىنوووووووووووى قوللىنىشوووووووووووتىكى چېكىووووووووووونىش

[13].دەۋرلەردە كۈچلۈك يېڭىالشقا ئېرىشتى

ركالسسىك تىلال

لووى، مىالدىوودىن سووەنئەت گووۈللىنىش دەۋرىوودىكى كالسسووىك التىوون تى-مەسووىلەن، ئەدىبىيووات•

ېزىوق تىلىنىوڭ، كېيىنكى دەسولەپكى ئەسوىرلەردە جانالنودۇرۇلغان سانسوكرىت تىلوى، ئەرەب ي

نىۋى ئەسووووووووىرلەردىكى كالسسووووووووىك ئەرەب تىلىوووووووودىن شووووووووەكىللەنگەن زامووووووووا-9-7يەنووووووووى مىووووووووالدى

[13].ئۆلچەملىك ئەرەبەىنىڭ كەڭ قوللىنىلىش ى

جىگە ئەمەل ي مىسالالردىن نەتىباھا

تەنقىدىي كۆز قاراشالر

:نىڭ قارىشىەە( ئامېرىكىلىق تىلشۇناس ۋە سىياس ي ئوبزورچى)جون مىكۋورتىر

ئاساسوووووەن پەقەتوووووال يەرلىوووووك تىلالرنوووووى جانالنووووودۇرۇش پروگراممىلىووووورى سىياسووووو ي قىيىووووونەىلىقالر سوووووەۋەبىىدىن»

رلىوووووك ئىپوووووادىلەش ئۈنووووۈم كۆرسوووووەتمەيدۇ، تىلنىوووووڭ ئۆلۈشووووو ى مەدەنىيەتنىوووووڭ ئۆلۈشوووووىدىن دېووووورەك بېرىشووووو ى ناتوووووايىن ، يە

كىلىقالردا ئۇسوووووووۇللىرى ئەسووووووولىدىكى تىووووووول يوقىغوووووووان تەقووووووودىردىمۇ مەۋجوووووووۇت بولۇشووووووو ى موووووووۇمكىن، بوووووووۇ يەرلىوووووووك ئوووووووامېرى

ىكى موووووۇھىم ئورنىموووووۇ كوووووۆرۈلگەن ئەھوووووۋال، يەنە ئافرىقوووووا ئىرقىووووودىكى ئامېرىكىلىقالرنىوووووڭ مەدەنى ىتىنىوووووڭ ئامېرىكىووووود

[14]«.بۇنىڭغا ئىسپات بوالاليدۇ

ئوووووو دىكتوووووورى ئۇنىڭووووودىن باشوووووقا ھىندىسوووووتاندا تۇغۇلغوووووان ئەنگلى ىلىوووووك يوووووازغۇچى، رادى

تۇرۇشوونى ئەمەلووگە كەنئووان مووالىكمۇ تىلالرنىووڭ ئۆلۈشوو ى بىوولەن جەمئىوويەت تىلىنووى بىرخىلالش

. لىكىنووى بىلوودۈرگەنئاشووۇرغىلى بولىوودىغىنى ۋە تىلالرنووى جانالندۇرۇشوونىڭ مەنتىقسووىز ئىكەن[15[]16]

ك پەنلەر فوندىيوقىلىش گىردابىدىكى تىلالرنى ھۆججەتلەشتۈرۈش، دۆلەتلى

لىرىنىڭ ئاۋازى ئەدىبىياتى تۈرى، خارابلىشىۋاتقان دۇنيا ئەل-دۇنيا ئېغىز تىل

تىل پەرقلىرى ئۈچۈن مەنبە تورى

خەنس رەيزىڭ يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالر تۈرى

يوقىلىش گىردابىدىكى تىلالر ئۈچۈن جانلىق تىل جەمئى ىتى

دۆلەتلىك جۇغراپىيە جەمئى ىتىنىڭ ئۈزۈملەس تاۋۇشالر تۈرى

كۈچ چىقىرىۋاتقان ئورگانالر

ۈچەيتىووووووووودىغان يەرلىوووووووووك تىلالرنىوووووووووڭ يەرلىكووووووووولەرگە بىلىوووووووووم يەتكۈزۈشوووووووووتىكى رولىنوووووووووى ك: پەن جەھەتوووووووووتە

.پروگراممىالرغا ياردەمدە بولىدۇ

نىشوونى قولاليوودۇ ئوواممىۋى تەشووۋىقات ۋاسووىتىلىرىدا يەرلىووك تىلالرنووى قوللى: ئوواالقە جەھەتووتە-ئۇچووۇر

.ۋە تور دۇنياسىدا كۆپ تىللىشىشنى تەشەببۇس قىلىدۇ

ھەققىودە سوانلىق يوقىلىش گىردابىغا بېرىوپ قالغوان تىلوالر ۋە يەرلىوك تىلوالر: مەدەنىيەت جەھەتتە

ق مەلۇمووووووات توپاليوووووودۇ، ۋە ئۆلچەملىووووووك قووووووورال ۋە ئۇسووووووۇلالرنى راۋاجالنوووووودۇرۇپ، ھۆكووووووۈمەت ۋە خەلوووووو

(.ارىسىدايەنى ئاكادېمىك ئورگانالر ۋە قولالنغۇچىالر ئ)ئىەىدە ساالھىيىتىنى تۇرغۇزىدۇ

ەببۇس كووووووۆپ تىللىووووووق بولووووووۇش ۋە بولۇپمووووووۇ ئانووووووا تىلوووووودا سوووووواۋاتلىق بولووووووۇش تەشوووووو: مائارىووووووپ جەھەتووووووتە

رىنى قوۇۋۋەتلەش بىولەن يەرلىوك تىلالرنىوڭ تەركىب وي قىسوىملى. قىلىنىدىغان سىياسوەتلەرنى قولاليودۇ

. ۈچەيتىدۇبىرگە، مائارىپتا تىلنى ساقالپ قېلىشنىڭ مۇھىملىقى ھەققىدىكى تونۇشنى ك

نىمەدىنىيەت ئورگى-مائارىپ-بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىالتى پەن

تىل جانالندۇرۇشتا قوللىنىلىدىغان تېخنىكىالر

ئۈنۈمىدىنمۇ يەنە زامانىۋى تېخنىكىالرنىڭ. تىل جانالندۇرۇشتا ئەنئەنىۋى ئۇسۇلالر قوللىنىلىپال قاملاي

.ىق كۆرسەتمەكتەپايدىالنغىلى بولىدۇ، ھەرقا س ى ھۆكۈمەتسىز تەشكىالتالر بۇ ھەقتە بەلگىلىك تىرىشچانل

DOBES

ى يوقىلىش گىردابىدىكتىلالرنى

ھۆججەتلەشتۈرۈش

تۇنجى مىللەتلەر

كى يوقىلىش گىرداپىدىتىلالرنىڭ مۇڭداشقۇ

ئەپلىرى

ىڭ ياشانغان قولالنغۇچىنسۆزىنى ئۈنگە ئېلىڭ

ەرگە كەسىپ سىرتىدىكىللىش قوللىنىشچان ئاۋاز ئې

ماھارەتلىرى

كى يوقىلىش گىردابىدىتىلالردا ئۇچۇرلىشىش

ئۇيغۇر تىلىم ئۈچۈن نېمىلەرنى قىالاليمەن؟

وڭالتقۇ، كىرئالغۇ، ت: ئىلگىرى تەرجىمە قىلىنغان زامانىۋى سۆزلەرسىنئالغۇ، ئۈنئالغۇ، ياڭراتقۇ، سۈنئ ي ھەمرا

ك، يانفون، تاراتقۇ، كىملى: يېڭى تەرجىمە قىلىنغان سۆزلەرئۈندىدار، ئەلباش

تەرجىمە سۈرئىتى يېڭى سۆزلەرنىڭ كىرىش سۈرئىتىگەا تىلالردىن يېتىشەملەسلىكى سەۋەبلىك كۆپىنەە سۆزلەرنى باشق

.بىۋاسىتە قوبۇل قىلىش ئېغىر

ا يىلىدىكى ستاتىستىكىسىغ-1996ئىرقشۇناشلىق تور بېتىنىڭ

ىلالرنىڭ كۆپلۈكى بويىەە تىزىلغان ت-ئاساسەن، نوپۇسىنىڭ ئاز

[17]. ئورۇندا تۇرغان-98دەرىجىسىدە ئۇيغۇر تىلى

ئەپ ئەقلىيفوننىڭ كەڭ كۆلەمدە قوللىنىش ى بىلەن، تۈرلۈك

ىركەتلىرى دېتاللىرىغا بولغان ئې تىياجنى قامداش ئۈچۈن ئۇيغۇر ش

الر بىلەن ۋە خالىسانە گۇرۇپىىالر ئۇيغۇر تىلىدىكى تۈرلۈك دېتال

ەش تەمىنلەۋاتىدۇ، دېتالالرنىڭ چۈشۈرۈلۈش سانى مىڭدىن ب

.مىڭغىەە ئارىلىقتا بولۇپ، قولالش كۈچلۈك

ىق ماتېرىيال ئۇيغۇرالردىكى ساۋاتلىق بولۇش ھەققىدە سىتاتسىكىل

بولۇپ ژۇرنالالرنىڭ مەۋجۇت-كىتاب. ئۇچرىتىش مۇمكىن بوملىدى

ئۈزلۈكسىز تۇرۇش ى ۋە تەرەققىياتى، شۇنىڭدەك تور ئەدەبىياتىنىڭ

ىۋاتقانلىقىدىن يۈكسىلىش ى يېزىق ماتېرىياللىرىنىڭ سانىنىڭ كۆپى

. دەلىل يوق سۈپىتى ھەققىدە باھا بېرىشكە يېتەرلىك. دېرەك بېرىدۇ

تىل تەرەققىياتى

ياتىدىكى تۈرلۈك يېزىق تەرەققىياتى، تىلنىڭ ئۆلچەملىشىش ى ۋە زامانىۋىلىشىش ى، يەنى زامان تەرەققى( 1968)چارلىز فىرگوسۇن كەنلىكىنى ئوتتۇرىغا ئۆزگىرىشلەرنى ۋاقتىدا تەرجىمە قىلىپ، ئومۇمالشتۇرۇش تىل تەرەققىياتىنى ئۆلچەشتىكى ئۈچ تەرەپ ئى

.قويغان

تىلىمىزنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى

زامانىۋى مې نەت ۋە قولالش

تىلىمىزنى بۇزۇۋاتقان زامانىۋى ئامىلالر

ۋىكىىىدىيەنىڭ ئۇيغۇرچە نۇسخىس ى

تىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر

ئوغۇز فرانسىيە ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىالر ئۇيۇشمىس ىتىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر

«ئۇيغۇرسوفىت شىركىتى»ئالىم ئەھەد تىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر

ئەۋالد كارتون گۇرۇپپىس ىتىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر

تېخنىكا چەكلىك شىركىتى-بىلكان ئېلېكترون پەن

تىلىمىز ئۈچۈن ئىش قىلىۋاتقانالر

ئېغىز تىلى

ئۇيغۇر بىلەن ئۇيغۇر ساپ

ئۇيغۇرچە سۆزلىشىش

ئۇيغۇر پەرزەنتلەرنىڭ تىلىنى

تىلىدا چىقىرىش

ىتىشباشقا مىللەتلەرگە ئۆگ

شىۋە ۋە دىئالېكتالرنى

قوغداش

يېزىق تىلى

ئائىلىدە يېزىش، ئوقۇش

مۇھىتى يارىتىش

نەشرىيات، ئۇيغۇرچە تور

رۈشقوللىنىشىنى كۈچلەندۈ

يازما ۋە تەرجىمە

ە ماتېرىيالالرنىڭ ئىمال ۋ

ىغا گرامماتىكىلىق ساپلىق

كۆڭۈل بۆلۈش

گە چەتئەلدىكى پەرزەنتلەر

ئېەىپ ئانا تىل مەكتەپلىرىنى

بېرىش

ىشماسلىشزامانغا تەرەققىياتىغا

ساپ ئۇيغۇر تىلىدا

ئۇچۇرلىشىش

يېڭى تېخنىكىالرنى

ئۇيغۇرچىالشتۇرۇش ۋە

ئۇيغۇرچە قوللىنىش

ئۇيغۇرچە تېخنىكىالرنى

ماددىي، مەنىۋى جەھەتتىن

قولالش

زامانىۋى يېڭى سۆزلەرنى ۋاقتىدا تەرجىمە قىلىش ۋە

ئاكتىپ قوللىنىش

تى پوزىتسىيە ۋە تىلنىڭ شۆھرى

ئاشۇرۇش

ىرىنى تارىخ، مەدىنيەت بىلىمل

مولالشتۇرۇش

لىرىنى تىل ئوقۇتۇش ماتېرىيال

سەرخىلالشتۇرۇش

ىلالرغا يازمىلىرىمىزنى باشقا ت

تەرجىمە قىلىش

ى مەدىنىيەت، تارىخىمىزن

باشقىالرغا تونۇشتۇرۇش

نەزەرىيەدىن ئەمەلىيەتكە قەدەم

نەقىل مەنبەلىرى 1. Matthias Brenzinger, Tjeerd de Graaf, Documenting endangered languages and language maintenance, UNESCO

encyclopedia of life support systems (EOLSS) 6.20B.10.3

2. Moseley, Christopher, ed. (2010). Atlas of the World’s Languages in Danger, 3rd edition, Paris: UNESCO Publishing

3. UNESCO Ad Hoc Expert Group on Endangered Languages, Language Vitality and Endangerment , Document submitted

to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages Paris, 10–12

March 2003

4. Köpke, B., Schmid, M. S., Keijzer, M. & Dostert, S. (eds.). 2007. Language Attrition: theoretical perspectives.

Amsterdam: John Benjamins.

5. Crystal, David (2000) Language Death. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

6. Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). "Introduction". In Austin, Peter K; Sallabank, Julia. Cambridge Handbook of

Endangered Languages. Cambridge University Press.

7. Dorian, Nancy C. 1978. The Fate of Morphological Complexity in Language Death: Evidence from East Sutherland

Gaelic. Language Vol. 54, No. 3: 590–609.

8. Schmidt, Annette. 1985. The Fate of Ergativity in Dying Dyirbal. Language Vol. 61, No. 2: 378–396.

9. Tsunoda, Tasaku. Language Endangerment and Language Revitalization. Berlin: Mouton De Gruyter, 2005. 169

10. Fishman, J. A. (1991). Reversing language Shift: Theory and Practice of Assistance to Threatened Languages. Clevedon :

Multilingual Matters.

11. Fishman, J. A. (ed.) (2001). Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st Century

Perspective. Clevedon : Multilingual Matters.

12. Laura Redish (2001), ‘Native Languages of the Americas: Endangered Language Revitalization and Revival’.

13. Kaye, Alan S. "Arabic." Morphologies of Asia and Africa. Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2007. 560-77

14. John McWhorter, ‘The Cosmopolitan Tongue: The Universality of English’ in World Affairs Journal, Fall 2009

15. "Are dying languages worth saving?". BBC News. 15 September 2010.

16. Malik, Kenan (November 20, 2000). "Let Them Die" Prospect.

17. http://web.archive.org/web/19990429232804/www.sil.org/ethnologue/top100.html

ئۈمىدلىك ئەندىشە

خەندان