Ομάδα μαθητών

Γουρνιεζάκης Ιωάννης Θεοδόση-Λιόντρα Νίκη

Καγιαδάκης Νικόλαος Κορδωτού Μαρία

Μακρυδάκης Αλέξανδρος Μπαδογιάννης Βαρδής

Μπέα Αφροδίτη Μπιτσάκης Νικόλαος

Μποράκη ΄Ολγα Ορφανουδάκης Βασίλειος

Παπαδάκη Μαρία Παπαδομανωλάκη Αλεξάνδρα

Πρωτοπαπαδάκης Γεώργιος Ρεϊζάκη Μαρία-Ελένη

Σκλαβουνάκης Εμμανουήλ Σταματούκος Αθανάσιος

Τσαπανίδου Φαίδρα

Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ζαχαρένια ΛιγοψυχάκηΧανιά Μάιος 2014

Πίνακας περιεχομένων

• Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 3-4• Κεφάλαιο 2 Υφαντική 5-33• Κεφάλαιο 3 Κοπανέλι 34-46• Κεφάλαιο 4 Δεσιά 47-65• Κεφάλαιο 5 Οργανοποιία 66-76• Κεφάλαιο 6 Μαχαιροποιία 77-90• Κεφάλαιο 7 Κρητικό μαντήλι 91-99• Κεφάλαιο 8 Κεραμική 100-108• Κεφάλαιο 9 Καμπανοποιία 109-117• Κεφάλαιο 10 Βαφική 118-125• Συμπεράσματα 126-127• Προτάσεις 128• Βιβλιογραφία 129• Ιστογραφία 130• Συνεντεύξεις 131

Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή

Επιλέξαμε ένα θέμα που φαίνεται να απέχει από τη σύγχρονη κουλτούρα. Ο λαϊκός πολιτισμός του τόπου μας

εντάσσεται στο επιστημονικό πεδίο της Ιστορίας και της Λαογραφικής παράδοσης της Κρήτης .Μέσα από την

ανάπτυξη αυτής της ερευνητικής εργασίας και εργαζόμενοι σε εννέα επιμέρους ομάδες, προσδοκούμε αρχικά στην

προσεκτική παρατήρηση της μορφής και του περιεχομένου ενός μέρους των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού που

διαθέτει ο Νομός Χανίων ( υφαντά, βαφές, μαχαίρια, κοπανέλια , κεραμική…) Στη συνέχεια στην καταγραφή λιγότερο

διαδεδομένων παραδοσιακών τεχνικών με ιστορία όμως χιλιετιών. Το ταξίδι μας στην καθημερινότητα προηγούμενων

εποχών στοχεύει επίσης στο να παρακολουθήσουμε την προσωπική έκφραση « όλων όσων περάσανε τους ίδιους με

μας δρόμους » και τις κοινωνικές αξίες που ανέπτυξαν όπως τη φιλοξενία, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη.

Παράλληλα να κατανοήσουμε τις ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες με τις οποίες εξελίσσεται ο λαϊκός μας

πολιτισμός και να γνωρίσουμε παραδοσιακά επαγγέλματα τα οποία τείνουν να εξαφανιστούν. Τέλος να

συνειδητοποιήσουμε την τοπική και εθνική μας ταυτότητα μέσα στο ευρύτερο περιβάλλον της Ευρωπαϊκής ΄ Ενωσης.

Η επαφή μας με την παράδοση σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο ( όπου ήταν εφικτή ) , βοηθήθηκε αφάνταστα εκτός

από τις βιβλιογραφικές και διαδικτυακές αναζητήσεις , από παραδοσιακούς τεχνίτες –συμπολίτες μας. Θεωρούμε

υποχρέωσή μας να τους ευχαριστήσουμε όλους για την πολύτιμη παρουσία και καθοδήγησή τους .

Βασικές έννοιες που κρίνεται απαραίτητη η ερμηνεία τους είναι:

Ο « πολιτισμός » ως το σύνολο των δημιουργημάτων του ανθρώπου, υλικών και πνευματικών .

Ο « λαϊκός πολιτισμός » τόσο στη μορφή του « αγροτικού πολιτισμού » που ανέπτυξαν οι αγροτικές κοινότητες , οι οποίες

εγκαταστάθηκαν σε πόλεις και μετέφεραν συνήθειες και στάσεις ζωής , όσο και του « πολιτισμού της πόλης » από τα τέλη

του 18ου αι. με αρκετά στοιχεία από τον αγροτικό.

Μεθοδολογία

• Βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα

• Συνεντεύξεις από φορείς του Δήμου Χανίων

• Συνεντεύξεις από λαϊκούς δημιουργούς της πόλης των Χανίων και της ευρύτερης περιοχής

• Επιτόπιες επισκέψεις σε χώρους ερασιτεχνικής και επαγγελματικής δημιουργίας με ταυτόχρονη παρατήρηση και

φωτογράφηση των δρώμενων

• Πειραματική εφαρμογή λαϊκών οργάνων, βιωματικές εμπειρίες στην ύφανση, κοπανέλι , δεσιά καθώς και εκτροφή

μεταξοσκώληκα και παραγωγή –εξαγωγή μεταξιού

Κεφάλαιο 2

Υφαντική

Αρχή της υφαντικής στον ελληνικό χώρο

Η αρχή της υφαντικής χάνεται στα βάθη της ανθρώπινης

πρoϊστορίας. Θεωρείται η « μοναδική και αρχαιοτέρα πασών

χειροτεχνία » .Υφάσματα σε μεγάλες ποσότητες σώθηκαν μόνο από

δύο αρχαίους πολιτισμούς : της Αιγύπτου και του Περού ( 5η

χιλιετία έως 2η χιλιετία π.Χ.). Το πλήθος των πέτρινων

σφονδυλίων , που έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές,

μαρτυρούν τη διάδοσή της στην αρχαία Ελλάδα της Νεολιθικής

Εποχής. Ο αργαλειός αναφέρεται και στον Όμηρο ως ιστός 1 .

Ιστορικά ο αργαλειός ήταν ανδρική υπόθεση γιατί απαιτεί δύναμη

μυϊκή. Όμως επειδή οι άντρες έλειπαν για δουλειές εκτός σπιτιού

( χωράφια, ζώα κλπ. ), η γυναίκα σταδιακά έμπαινε σ’ αυτό το

κομμάτι γιατί κάποιος έπρεπε ν’ ασχοληθεί 2 .Οι ηρωίδες των

ομηρικών επών έχουν κύρια ενασχόληση την υφαντική. Θεές και

πραγματικές βασίλισσες ύφαιναν όπως: η ομηρική Πηνελόπη «το

έξυπνο πρόσωπο» (από

το πήνη και όπη ), η Καλυψώ, η Κίρκη, η Ελένη, η Ανδρομάχη. Η

Πηνελόπη μάλιστα ύφαινε την μέρα και ξεΰφαινε την νύχτα

ξεγελώντας τους μνηστήρες. Αυτές ύφαιναν την γύμνια του

ανθρώπου και την ίδια τη ζωή : τον εξοπλισμό ολόκληρου του

σπιτιού, τη φορεσιά και το στολισμό. Αποτύπωση σε αγγείο μελανόμορφου ρυθμού σταδίων ύφανσης . Κάτω τα κεραμιδένια βάρη , οι αγνύθες, που κρεμόταν από το στημόνι ενός όρθιου αργαλειού.

1 Ομήρου Οδύσσεια, Ζ., στ, 490-4922 www.Pemptousia.gr , Δήμητρα Αγγελίδου, Αργαλειοί στους Ταξιδευτές Πολιτισμού

Προστάτιδα θεά της υφαντικής τέχνης ήταν η Αθηνά η

Εργάνη. Κατά την κλασική περίοδο, οι υφάντρες και ο

αργαλειός συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα διακοσμητικά

θέματα της ελληνικής αγγειογραφίας, ενώ αργότερα στα

Ρωμαϊκά χρόνια η νύφη μετά το γάμο συνοδευόταν από

τρεις συντρόφισσες. Αυτές έφεραν τη ρόκα και το

αδράχτι της- τα εμβλήματα που μαρτυρούν τις αρετές της

και την οικιακή της δραστηριότητα 3 . Στο Βυζάντιο η

υφαντική τέχνη βρισκόταν σε ακμή και θεωρούνταν από

τα πλέον προσοδοφόρα επαγγέλματα4 ενώ στη

μεταγενέστερη Βενετοκρατία και Τουρκοκρατία τα

τεκμήρια είναι πλούσια 5 .

Βυζαντινές γυναίκες στον αργαλειό και δεξιά μελανόμορφα αγγεία αρχαϊκής εποχής με παραστάσεις υφαντικής

3 Carcopino Jerme, Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της αυτοκρατορίας, Αθήνα 1971, εκδ. Ωκεανός, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, σελ. 1134 Η Υφαντική στο Βυζάντιο, περιοδικό Πειραϊκή-Πατραϊκή, τεύχος 192, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1980, Αθήνα, σελ. 35 Στ. Αποστολάκη, Λαογραφικά τ’ Αργαλειού, Ελλωτία, σελ. 150-151

O αργαλειός

Η λέξη “αργαλειός” συνδέεται άμεσα με τη λέξη

“εργαλείο”. Και επειδή ο αργαλειός δεν αποτελεί

εργαλείο με την απλή έννοια του όρου αλλά ολόκληρη

οικοτεχνική κατασκευή 6 , εξετάζεται εδώ χωριστά.

Η επικρατέστερη ονομασία στον ελληνικό χώρο είναι ο

αργαλειός. Η πιο διαδεδομένη μορφή του είναι ο

καθιστός αργαλειός. Στο ελληνικό αγροτικό σπίτι ήταν

συνήθως τοποθετημένος κοντά σε πόρτα ή παράθυρο

( όπως και σήμερα εφόσον υπάρχει ), όπου το φως και ο

αέρας είναι πλουσιότερα. Η ύπαρξή του ήταν

απαραίτητη σε κάθε σπίτι όπου υπήρχε κορίτσι ,για να

ετοιμαστεί η προίκα του, γιατί, όπως έλεγαν στην Κρήτη

“ο γονιός δίδει την προύκα κι ο θεός πέμπει τη μοίρα”.

Στον παγκόσμιο χώρο είναι γνωστοί τρεις τύποι

αργαλειού: του λάκκου - εδάφους από τους νομάδες

Βεδουίνους, ο καθιστός – με πατήθρες που έρχεται από

την Κίνα και ο όρθιος που έρχεται από την Ευρώπη. Σ'

αυτούς μπορούμε να προσθέσουμε και τον “χαραρίσιο”

αργαλειό , στον οποίο έκαναν τις κάπες των βοσκών.

6 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς, τ. 10, σελ. 320

Ο όρθιος Μυκηνοκρητικός αργαλειός της

Αρχαιότητας ονομαζόταν «ιστός» από το ίσταμαι.

Το στημόνι κρεμόταν από πάνω προς τα κάτω και

στις απολήξεις του είχε κεραμιδένια βάρη, τις

«αγνύθες». Περπατούσαν και ύφαιναν κι επειδή τα

βάρη χτυπούσαν κι έβγαζαν ήχους, ονομαζόταν

και «μελίφθογγος ιστός» και ήταν πολύ μεγάλος

γιατί τα υφάσματα που χρησιμοποιούσαν δεν τα

έκοβαν και τα έραβαν σαν σήμερα, αλλά τα

δίπλωναν γύρω από τα σώμα και τα στερέωναν

με πόρπες. Ύφαιναν από κάτω προς τα πάνω.

Αργότερα οι Αιγύπτιοι επαγγελματίες υφαντές

δούλευαν από πάνω προς τα κάτω 7 .

Διεξοδικότερα θα περιγράψουμε τον πιο διαδομένο

τύπο -τουλάχιστον στο νησί μας- , τον καθιστό

κρητικό αργαλειό.

7 Από παραδόσεις Σοφίας Τσουρουνάκη, Εργαστηρίου Συλλόγου Εκπαίδευσης Νεανίδων, Αθήνα

Ο κρητικός αργαλειός

Είναι οριζόντιος και λέγεται ακόμα και σήμερα

αργαστήρι ή τελάρο. Παλιότερα αποτελούσε από τα

κυριότερα έπιπλα του λιτού κρητικού σπιτιού,

απαραίτητο κομμάτι της κρητικής προίκας μιας και απ’

αυτόν θα ντύνονταν ολόκληρο το σπίτι και τα μέλη του.

Γινόταν από εκλεκτά ξύλα καρυδιάς, κυπαρισσιού ή

μουρνιάς. Στις πλατύτερες επιφάνειες το σκάλιζε ο

τεχνίτης με γεωμετρικά μοτίβα ή μαργαρίτες και πουλιά.

Αποτελούνταν συνολικά από εκατό και πλέον

εξαρτήματα όπως: τα δύο « μεριά » - πλαϊνά μέρη, τα «

αντιά » δηλαδή τα δυο κυλινδρικά ξύλα μήκους όσο το

φάρδος του αργαλειού, όπου τυλίγεται και στερεώνεται

το στημόνι ( το νήμα του κάθετου συστήματος ) και το

έτοιμο υφαντό, τις « κορώνες » - τα όρθια πλάγιά

του, το πέταλο και τα μιτάρια ( οι μικρές ομοιόμορφες

θελειές από το γερό κερωμένο νήμα που δένονται σε

καλάμια, κρεμιώνται στον αργαλειό με τη βοήθεια των

« καβαλάρηδων » και συνδέονται με τους πατητήρες ,

που έχουν τον ίδιο αριθμό με αυτά). Από τις θηλειές τους

θα περάσει το στημόνι στην περαματιστή. Και πολλά-

πολλά άλλα…

Πρώτες ΄Υλες - Στάδια προετοιμασίας

Αφού εξασφαλιστεί η πρώτη ύλη, το μαλλί ( από το κούρεμα των προβάτων στην αρχή του καλοκαιριού ) , οι γυναίκες

ακολουθούσαν και εφόσον εξασφαλιστούν οι συνθήκες όπως και σήμερα στοχεύουν 8 , μια ατελείωτη σειρά εργασιών, ώστε

το φάδι -κλωστή να ‘ναι έτοιμα για τον αργαλειό. Αρχικά το ξεχώρισμα, το πλύσιμο ( με όχι εντελώς βραστό νερό και άφθονο

σαπούνι ), το άπλωμα- στέγνωμα. « Ύστερα απ΄τον κάματο της δύσκολης πάντα αγροτικής μέρας, άρχιζαν οι γυναίκες

( γιαγιά , μητέρα, κόρη ) το ξάσιμο 9 , το τουλούπιασμα στα κοφίνια και το χειροχτένισμα . Ακολουθούσε μια ακόμη

κουραστική εργασία για τα γυναικεία χέρια , το κλώσιμο κι ύστερα το βάψιμο και το ανέμισμα ». Τα παραπάνω θεωρούνταν

εκτός από ανάγκη, όπως μαρτυρεί και η παρακάτω μαντινάδα ,αληθινό γλέντι και διασκέδαση στο αγροτικό περιβάλλον

εκείνων των χρόνων:

« Το κέντημα ‘ναι γλέντισμα , κι η ρόκα ‘ναι σεργιάνι,

μα το παντέρμ’αργαλειό , είναι σκλαβιά μεγάλη ».

Αν ως πρώτη ύλη χρησιμοποιούνταν το λινάρι έπρεπε να « τραβήξουν του λιναριού τα πάθη » .Παλιότερα ήταν σε

μεγαλύτερη χρήση. Ξεκινούσαν με τη σπορά το μήνα Δεκέμβρη, περιμένοντας να γίνει περίπου μέτρο ο βλαστός του και να

βγει μέσα από το μπλε ανθάκι ο πολύτιμος λιναρόσπορος. Ακολουθούσε το ξερίζωμα , το δέσιμο σε μάτσα και το πέτρωμα

μέσα στο νερό του ποταμού ή της στέρνας για οκτώ τουλάχιστον μέρες, το στέγνωμα και το κοπάνισμα ώστε να

αποχωριστούν τα ξυλώδη μέρη του βλαστού από την ψύχα και το τουλούπιασμα. Από κει και πέρα η ρόκα έδινε το πολύτιμο

ψιλό νήμα για στημόνι και το χοντρό για υφάδι αφού πλυνόταν με άφθονη στάχτη σε 2-3 μπουγάδες . Το λινάρι μέσα από την

παραπάνω επεξεργασία και την σχετική ύφανση στον αργαλειό έδινε το αξεπέραστο και ανθεκτικό ύφασμά του.

8 Πρωτοβουλία panoreon9 Στ. Αποστολάκη, Λαογραφικά τ’ Αργαλειού, Ελλωτία, σελ. 153

Τέλος , αν η υφάντρα ήθελε να χρησιμοποιήσει την πολύτιμη πρώτη ύλη του μεταξιού έπρεπε ουσιαστικά να υπηρετήσει

τη « σοφία της φύσης ». Ολόκληρη ιεροτελεστία: ΄Εθιμο αρχικά ήθελε τις κοπελιές της Κρήτης και των Χανίων, στις 9

του Μάρτη να « βάζανε στ’ αστήθια τους το μεταξόσπορο κι να επηγαίνανε στην εκκλησία να λουτρουηθούνε και να

ευλογηθεί ο κουκουλόσπορος και να ξεπουλιάσει δίχως εμπόδια » 10 . Επειδή μάλιστα μέχρι ν’ ανέβουν και να πλέξουν τα

κουκούλια τους ματιάζονταν οι μεταξοσκώληκες, οι γυναίκες τους ξεμάτιαζαν και τους θύμιαζαν με λουλούδια

Επιταφίου 11 . Αν όλα πήγαιναν καλά ακολουθούσε μια θεϊκή εμπειρία: το σέρσιμο του μεταξιού, το κύκλιασμα και το

καλάμισμα – μασούρισμα προκειμένου να δημιουργηθεί το αέρινο και δροσερό μεταξωτό ύφασμα. Μάλιστα σε πολλά

σπίτια της κρητική υπαίθρου κατά το 18ο-20ο αιώνα εκτρέφονταν μεταξοσκώληκες , προσφέροντας μεγάλα οφέλη στην

οικονομία του αγροτικού σπιτιού , μιας και την εποχή εκείνη στην πόλη μας υπήρχαν και βιοτεχνίες εξαγωγής του 12 . Με

αφορμή την εργασία μας είχαμε την ευκαιρία να πειραματιστούμε εκτρέφοντας μεταξοσκώληκες. Κάτω αριστερά ζωή

μόλις τεσσάρων ημερών!

Στο κέντρο ένας μεταξοσκώληκας μετά από 20 μέρες και δεξιά το ζωάκι μας στο στάδιο δημιουργίας του κουκουλιού

10 Αφήγηση και προσωπική εμπειρία της Α. Αποστολάκη, ετών 86 (1993)11 Στ. Αποστολάκη, ο.π., σελ. 156-15712 Οδός Νεάρχου, περιοχή Κουμπέ Χανίων, από μαρτυρία της κ. Αθηνάς Χαριτάκη 93 χρόνων

Στιγμιότυπα από το πείραμά μας...

Το κουκούλι χτίζεται και το έργο αρχίζει! Κάτω η κάμπια που έγινε πεταλούδα στο στάδιο της αναπαραγωγής- γέννας .

Παραγόμενα έργα

Από τα παραπάνω υλικά γίνονταν και σε πείσμα των

καιρών εξακολουθούν να γίνονται ποικίλα υφαντά

στα επιδέξια και έμπειρα χέρια της ανυφαντούς :

μάλλινα κιλίμια, κουσκουσέδες, μάλλινα σεντόνια,

ράσινα καπότα για τους βοσκούς ( παλτά που

υφάνθηκαν πολλά χρόνια πριν ο Ευρωπαίος κόψει

και ράψει το παλτό του ), δεξιμάτες πατανίες με

δεσιές, μεταξωτές πετσέτες λούσου, λιναρένια και

μεταξωτά σεντόνια, κουρτίνες, τραπεζομάντηλα,

ανδρικά και γυναικεία πουκάμισα, ανδρικές ζώνες

μέσης , φασκιές για τα μικρά παιδιά, πάντες,

μπαμπακερές πετσέτες, σακκούλια, βούργιες,

σακκιά, ντορβάδες, αθωμαντήλες, μεταξωτά

κρουσοσολιδάτα κεφαλομάντηλα κ.α.

Μέσα από το ταξίδι μας σε μια από τις αρχαιότερες

τέχνες της ανθρωπότητας ενθουσιαστήκαμε τόσο

από εκπληκτικά έργα δουλειάς των γυναικών των

Χανίων καθώς και από τα εργαλεία και τα παλαιά

φωτογραφικά στιγμιότυπα που ακολουθούν.

Πέτα σαίτα , πέταξε, να φάνω, να ξυφάνω,γιατί ο καλός μου έρχεται και τα προυκιά μου κάνω!

Σαΐτες- κειμήλια από το εργαστήριο της κ. Σωμάκη

Κεντητά υφαντά που κληρονομήσαμε από τις γιαγιάδες μας

Μικρά και μεγάλα κορίτσια στην υπηρεσία της τέχνης

Ζωηρά χρώματα από ανθρώπους με ζωηρά συναισθήματα

Η κρητική ιδιαιτερότητα

Αξιοπρόσεκτο είναι ότι στην περίοδο της μεγάλης άνθησης που παρατηρήθηκε στην τέχνη της υφαντικής το 18ο και 19ο αιώνα

στην Κρήτη δεν εξελίχθηκε και σε ανδρική υπόθεση ενώ ανταποκρίθηκε σε εμπορευματικές και εξαγωγικές απαιτήσεις.

Κρητικά υφαντά παραγγέλθηκαν και βρέθηκαν στα πέρατα του κόσμου. Κριτήριο εκτίμησής τους ήταν η ποιότητα του υλικού

και η καλή εκτέλεσή τους 13 . Τα περισσότερα υφαντά που εντοπίσαμε και φωτογραφήσαμε για τις ανάγκες της εργασίας μας

διακρίνονται για τους χρωματικούς τους συνδυασμούς και για τον πλούτο των διακοσμητικών θεμάτων ( γεωμετρικών

σχημάτων, φυτικών μοτίβων…). Τα ωραιότερα δείγματα της νεοελληνικής υφαντικής θεωρούνται οι κόκκινες πατανίες της

Κρήτης, των οποίων η αισθητική θυμίζει αρκετά την αισθητική των κεντημάτων. Αυτές την ημέρα της έκθεσης της προίκας

κρεμιούνταν επιδεικτικά στον τοίχο από οριζόντιο δοκάρι με ορατές τις κάτω πλατιές ζώνες του διακόσμου 14 .

Εξαιρετικά υφαντά προήλθαν από χωριά των Σφακίων, της Κισσάμου και του Αποκόρωνα Χανίων.

Συχνά η ιδιαίτερη καλλιτεχνική παράδοση του τόπου μας καλείται να εμπλουτιστεί με νέα έργα ώστε να καλύπτονται με μια

καινούργια νοοτροπία οι νέες ανάγκες. Έτσι στο παρελθόν από την κρητική φορεσιά, το διακοσμητικό εξοπλισμό των

αγροτικών-κτηνοτροφικών σπιτιών των προηγούμενων αιώνων, περάσαμε στη διαμόρφωση τύπων υφαντών που διευκόλυναν

τις εξωσπιτικές μετακινήσεις .Χαρακτηριστικά είναι τα κρητικά σακκούλια ή οι τσάντες για ψώνια ή ακόμα και για σχολική

χρήση όσων παιδιών είχαν το προνόμιο να φοιτήσουν έστω τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού εκείνης της εποχής. Στις μέρες

μας οι νέες απαιτήσεις έχουν να κάνουν με συμπληρώματα γυναικείας αμφίεσης όπως εσάρπες, πρωτότυπα κοσμήματα, ή

είδη υγιεινών κλινοσκεπασμάτων κ. α. Όλα τους είναι εμπνευσμένα από τη φαντασία και την ευρηματικότητα της υφάντρας

ή την αγοραστική ζήτηση των ενδιαφερομένων.

13 Πόπη Ζώρα, Ελληνική Τέχνη, Λαϊκή Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 29-3014 Πόπη Ζώρα, Ελληνική Τέχνη, Λαϊκή Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 31

Η προσφορά και το έργο της Χαλεπιανής ζωγράφου και αρχόντισσας Φλωρεντίνης Καλούτση

Θα αποτελούσε παράλειψή μας να μην αναφερόμασταν

στην περίπτωση της Χανιώτισσας Φλωρεντίνης

Σκουλούδη - Καλούτση, η οποία στα 1914 ύστερα από

σπουδές ζωγραφικής στη Βασιλική Ακαδημία Καλών

Τεχνών του Λονδίνου, επιστρέφει στην

απελευθερωμένη Κρήτη και οργανώνει στην παλιά

πόλη ατελιέ ζωγραφικής και εργαστήριο υφαντικής.

Τότε ζωντανεύει ένας αρχαίος ελληνικός πολιτισμός

και ο καλλιτεχνικός κόσμος εντυπωσιάζεται Η

Φλωρεντίνη σα να νιώθει τη δύναμη της μητριαρχικής

κοινωνίας των Μινωϊτών, επηρεάζεται και εμπνέεται

απ’ αυτήν. Φέρνει τετραγωνισμένο χαρτί από το

Λονδίνο και προβαίνει σε μια εκπληκτική προσπάθεια:

συλλέγει σχέδια από το Μουσείο της Κνωσσού

-έχοντας επικοινωνία με την ομάδα του Evans - με

μοτίβα κρητικά. Τολμά και αποτυπώνει τα σχέδιά της

με θαυμαστή δεξιοτεχνία, στα οποία κινείται όλη η

μινωική Κρήτη. Ξεκινά με το «διπλό πέλεκυ», τον

«πρίγκιπα», τα «δελφίνια», τα «κρίνα». Οργανώνει μια

οικοτεχνία-εργαστήριο αποτελούμενη από

πολλές Χανιώτισσες υφάντρες, διαλέγει χρώματα με

τόλμη και φαντασία χρησιμοποιώντας φυσικό μετάξι και

τα σχέδιά της γίνονται σωστά καλλιτεχνήματα.

Διοργανώνει δεκάδες εκθέσεις σε Αθήνα και μεγάλες

ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, καθώς και στην Αμερική και

Αίγυπτο κερδίζοντας χρυσά βραβεία και επαίνους.

Δουλεύει ασταμάτητα και οι καλλιτεχνικές της

δημιουργίες φέρνουν το μήνυμα της αρμονίας της

Κρητικής τέχνης μακριά ως τα σαλόνια του Λονδίνου

και του Παρισιού. Το έργο της Φλ. Καλούτση, η οποία

δεν ήταν ούτε υφάντρα ούτε λαϊκή τεχνίτρια αλλά

σπουδαία καλλιτέχνιδα συνέβαλε ουσιαστικά στη

διαπίστωση της συνέχειας και της διάρκειας στην

παραδοσιακή τέχνη του νησιού μας 15 .

Σήμερα στο Λύκειο Ελληνίδων Χανίων φυλάσσεται ένα

μεγάλο μέρος από τη συλλογή της Φλ. Καλούτση.

15 Ζωή Μητσοτάκη, Φλωρεντίνη Καλούτση και η τέχνη της Κρήτης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1999, σελ. 19-20

Η καλλιτέχνιδα Καλούτση με σχέδια και δημιουργίες του εργαστηρίου της

Ποτέ δεν πάψανε οι γυναίκες της Κρήτης να υφαίνουν...

Τα πλούσια και περίτεχνα μινωϊκά φορέματα που μας είναι γνωστά από παραστάσεις και ειδώλια καθώς και τα υφαντικά

βάρη που βρέθηκαν σε αφθονία στα παλάτια και σπίτια τους μαρτυρούν, όπως αναφέραμε και παραπάνω, τη μεγάλη

επίδοσή τους στην υφαντική στα προϊστορικά χρόνια. Την τέχνη αυτή συνέχιζαν να εξασκούν ακόμα και όταν ερχόταν

από τη Δύση και την Ανατολή τα πιο ακριβά και όμορφα υφάσματα 16 . Γνωστός λαογράφος μιλώντας για το όχι και τόσο

μακρινό σε μας παρελθόν αναφέρει: "Οι νέες φρόντιζαν το νοικοκυριό, τις ελεύθερες ώρες ύφαιναν τα προικιά τους

σιγοτραγουδώντας μαντινάδες για τον εκλεκτό της καρδιάς τους. Δε βγαίνανε βόλτες τα βράδια, ούτε τη μέρα".

Αιώνες μετά παραμένουν πιστές στη δύναμη της παράδοσης, και υφαίνουν και κεντούν ως και σήμερα ορισμένες

υφάντρες ασχολούμενες ερασιτεχνικά ή και επαγγελματικά με το είδος αυτό πάνω στα πολύτιμα υφαντά τους.

16 Σωσώ Λογιάδου-Πλάτωνος, Η Υφαντική στην Κρήτη, Αφιέρωμα Επιθεώρησης Ηώς, Αθήνα, 1964, σελ. 160

Σχέδια και πετσέτα

Γενικά στην Κρητική Υφαντική αξιοποιούνται

γεωμετρικά σχέδια, φυτικά μοτίβα, πουλιά, το δέντρο της

ζωής κ.α. Αυτά συνθέτουν ποικίλες δημιουργίες μεταξύ

αυτών και εκπληκτικές πετσέτες προορισμένες για το

γαμπρό, τον κουμπάρο ή τον σύντεκνο. Ένα κρητικό

έθιμο με πολύ βαθιές ρίζες θέλει την πετσέτα - περιώμιο

στον ώμο του κουμπάρου - σύντεκνου. Αυτό συμβολίζει

"την εξωτερίκευση της ανάληψης της ευθύνης" του

γαμπρού για την οικογένεια, του κουμπάρου για το νέο

δεσμό, του συντέκνου για τη συνευθύνη με το νεοφώτιστο

παιδί 17 .

17 Ζωή Μητσοτάκη, Σφακιανές δεσιές. Δεσμοί και σύμβολα, Αναπτυξιακή Ν. Χανίων Α.Ε. 2005. σελ. 49

Η τέχνη της υφάντρας

Μέσα από την παρούσα εργασία μας είχαμε την τύχη να

γνωρίσουμε και να μιλήσουμε με μια Χανιώτισσα

παραδοσιακή υφάντρα, την κυρία Σωμάκη Δέσποινα.

Ασκώντας στην εποχή μας την τέχνη του αργαλειού, η

ιδιαίτερα φιλόξενη αυτή καλλιτέχνιδα μέσα από την

πολύχρονη εμπειρία της στη δίωρη συνάντησή μας, μας είπε:

«Από την αξιοσύνη της υφάντρας και από την όρεξή της

εξαρτάται και η ποιότητα της δουλειάς της. Δε φτάνει μόνο

να ξέρει να πατά τους πατητήρες, να χτυπά το πέταλο και να

περνά τη σαίτα. Τα μυστικά της καλής και στέρεης ύφανσης

είναι πολλά και δεν τα ξέρουν όλες ».

Η ίδια έμαθε την τέχνη από τη μητέρα της σε πολύ μικρή

ηλικία όπως συνηθίζονταν με βάση την παράδοση. Είναι η

έβδομη κληρονόμος του οικογενειακού αργαλειού ενώ στο

εργαστήρι της έχει και ένα πιο σύγχρονο αργαλειό τον οποίο

και χρησιμοποιεί σήμερα. Ενδιαφέρουσα για μας εμπειρία

ήταν που η κ. Δέσποινα μας επέτρεψε να δουλέψουμε λίγο

στον αργαλειό της. Εντυπωσιαστήκαμε με τη λειτουργία του

αλλά και συνειδητοποιήσαμε τη δυσκολία του.

Η Υφαντική σήμερα

Σήμερα είναι αλήθεια ελάχιστες είναι οι γυναίκες και στην πόλη

και στα χωριά των Χανίων που υφαίνουν στον αργαλειό. Όπως

μας εξήγησε η πρόσχαρη και γεμάτη ενέργεια κ. Δέσποινα , η

δυσκολία και η γοητεία του επαγγέλματος είναι μεγάλες , όμως

τα υφαντά γι’ αυτήν αποτελούν «αληθινή καλλιτεχνική

δημιουργία παρά τον κόπο που απαιτούν» .

Μας έδειξε πώς τυλίγουν το μετάξι στα μασούρια και επισήμανε

τον πόνο που προκαλεί η τριβή του μεταξιού στα δάκτυλα που

« κόβει σαν ξυράφι ».

Η Υφαντική στην Ποίηση

Στην Κρήτη απόταν γεννηθεί το θηλυκό κοπέλι, προυκιά του σάχνει η μάνα ντου , α θέλει κι α δε θέλει.

Εμάθαινε από μική ακόμη και να φαίνει, να κουβαριάζει τα μονά και τα μαλλιά να ξαίνει.

Ας δούμε όμως το μαλλί στάδια πόσα επέρνα, ώσπου για να το κάμουνε προυκιά οι νιές επαίρναν:

Σαν εγινούνταν οι κουρές, επιάναν και το βράζαν και όλο το μαρόλουπο πο πάνω ντου εβγάζαν.

Εξάσπριζε στο πλύσιμο, ήφευγ’ η βρώμα η τόση κι ύστερα το αφήνανε στον ήλιο να στεγνώσει.

Με χέρια για χερόχτενα αρχίζαν και το ξαίναν, πλια μαλακό τα κάνανε, πολύ το ομορφαίναν.

Με ένα το χερόχτενο το άλλο καθαρίζαν και την καλή την τυλιξά ετσά εξεχωρίζαν.

Ξασμένο όπως ήτανε, το βάναν στο τσουκάλι και τούφες – τούφες ύστερα στη ρόκα με χαλάλι.

Από τη ρόκα το ‘στριφταν στα δάχτυλα με χάρη και στο αδράχτι ετύλιγαν, σαν πέρνα απ΄τα΄αγκινάρι.

Στο τυλιγάδι σαν κλωστή ύστερα τα περνούσαν, για να το κάμουν τυλιξές και σιγοτραγουδούσαν.

Σαν το τυλιγαδίζανε, το βάναν στην ανέμη οπού δεν επρολάβαινε κύκλους να κάνει η έρμη.

Ως η ανέμη εγύριζε και εξετυλιγούνταν, εις τα μασούργια η κλωστή τα’ αδράχτου ετυλιγούνταν.

Κι ο άδραχτος εγύριζε μέσα εις το θρομύλι, όπως τ’ αδράχτι το μικιό απάνω στο σφεντύλι.

Μες στσι σαίτες μπαίνανε ύστερα τα μασούργια, που η κλωστή ντους θα’ κανε την προύκα την καινούργια.

Το αργαστήρι το λοιπό είχε μεγάλη σχέση με τα προυκιά που ’θελε η νια νοικοκυριό να στέσει.

Μεγάλο χώρο έπιανε στο σπίτι τ’ αργαστήρι που το στελιώνανε μαθές κοντά στο παραθύρι.

Τέσσερα πόδια ξύλινα είχε που εστηρίζαν τα δυο μεγάλα πλαϊνά και τα εξεχωρίζαν.

Στη μια ντου άκρα ήτονε το ‘να αντί στεμένο που το στημόνι είχενε γύρω ντου τυλιγμένο.

Σα φεύγαν απ’ τα’ αντί οι κλωστές, απ’ τσι μίτους επερνούσαν, εδιπλοσταυρωνόντανε κι ύστερα προχωρούσαν.

Περνούσαν χτένι, πέταλο κι ύστερα τυλιγούνταν στο άλλο, δεύτερο αντί, φαντό σαν εγινούνταν.

Το δεύτερο αυτό αντί μορφοστρογγυλεμένο , ομπρός απ’ την ανυφαντού ήταν στερεωμένο.

Κάτω στα πόδια τζη σαν οι δύο πατητήρες, που για να έχουν αντοχή βάναν αντρών ζωστήρες.

Αυτοί εκαταλήγανε στσι μίτους κι εδενούνταν τσι πάθειεν η ανυφαντού κι ό,τι ήθελε γινούνταν:

Σε κάθε ένα πάτημα ήνοιγε το στημόνι και τότε η σαίτα τζη οδήγα σαν τιμόνι.

Δεξά ζερβά την πήγαινε κι ως εξετυλιγούνταν απ’ το μασούρι η κλωστή την πεταλιά δεχούνταν.

Οι πεταλιές τα’ ανυφαντούς σιγά σιγά το δέναν το υφαντό με τσι κλωστές π’ απ’ τη σαίτα βγαίναν.

Οι ξίγκλες το τσιτώνανε κι ως ήταν τεντωμένο ομορφοτυλιγούντανε στ’ αντί, το καλυμμένο.

Με ένα σφίχτη που ‘χενε πάνω στ’ αντί, δεξιά τζη, τέντωνε γη χαλάρωνε , είχε ντη την εξά τζη.

Εμπόρειε ξόμπλια διάφορα η ανυφαντού να κάμει αμοναχή, χωρίς καμιά άλλη να τση συντράμει.

Εμπόρειε για τα ξόμπλια αυτά να ήβανεν ακόμα μασούρια οπού είχανε κλωστές με άλλο χρώμα.

Κι όσα ήσαν τα χρώματα, ετόσες κι οι σαίτες , που για να φεύγουν εύκολα , στσι άκρες είχαν μύτες.

Τα χρώματα που ήβανε, με γούστο διαλεγμένα ,κάνανε ξόμπλια όμορφα και καλοταιριασμένα.

Μπορούσαν με τη μάνα τζη, φωθιά σα θέλαν ν’άψουν, σ’ ένα μπουγαδοτσίκαλο τα φάδια ντους να βάψουν.

Πολλά προυκιά εφαίνανε και πρώτα πατανίες, που το κρεβάτι εσκέπαζαν σ’ όλες του τσι γωνίες.

΄Ησαν τριοπατήτηρες, ήσαν και δεξιμάνες,κουσκουσεδένιες, ξομπλιαστές, μονότρυπες, κρουσάτες.

Φαίνανε μπόλινες ποδιές, σεντόνια κεναράτα, πέτσες, τραπεζομάντηλα σκέτα γη λουριδάτα.

Βουργίδια, καθεκλόπανα , κουρτίνες, μαξιλάρια, χεράμια,τσούλες και σακκιά για στάρια για κριθάρια.

Φαίνανε κρεβατόγυρους και πάντες για τσι τοίχους κι όμορφους εταιριάζανε για το καθένα στίχους.

Μπετομαντήλες φαίνανε, προσώμια, φελιτσάδες, καλύμματα των κρεβαθιών, να στρώνουν τσι σκολάδες 18 .

18 Γ.Ε. Αποστολάκη, Παντρολογήματα στην Κρήτη, σελ. 160

Σύγχρονη εφαρμογή της υφαντικής σε βραχιόλι από Χανιώτισσα καλλιτέχνιδα

3.Το κοπανέλι

Η ιστορία του κοπανελιού

Δεν είναι γνωστό πότε και πού γεννήθηκε το κοπανέλι. Το αραχνοΰφανο αυτό πλεκτό απαντάται σε ολόκληρο τον κόσμο με

τοπικές ιδιομορφίες (Ρωσία, Αλβανία, Γαλλία, Κίνα) . Η τεχνική αυτή ονομάστηκε έτσι από τον ήχο που κάνουν τα ξυλάκια

την ώρα της πλοκής. Είναι επινόηση πολύ παλιά . «Ένα είδος δεσιάς χωρίς κόμπους εξελίχθηκε στο κοπανέλι. Το πρώτο

κοπανέλι της ιστορίας είναι η γνωστή μας πλεξούδα, είδος δεσιάς και αυτή».Το 12ο αιώνα ξακουστή για τα σιρίτια και

χρυσόνημα γαλόνια είναι η Κύπρος ( τα οποία γίνονται με τα κοπανέλια ). Τα εξάγει σε Ανατολή και Δύση. Την δόξα της

Κύπρου ζηλεύει η Γένοβα και γρήγορα αντιγράφει την τέχνη. Μετά το 1453 τεχνίτες Έλληνες του κοπανελιού εγκαθίστανται

στην περιοχή της Τοσκάνης. Εκεί εξελίσσεται το κοπανέλι από γαλόνι σε δαντέλα. Κατά μία εκδοχή την Τοσκανική εξέλιξη

έφεραν στην Ελλάδα οι Ουρσουλίνες καλόγριες μετά το 1630 που ιδρύουν την πρώτη σχολή κεντήματος και δαντέλας στην

Καθολική Μητρόπολη της Νάξου19 . Στην Αθήνα το 1906-1908 η βασίλισσα Όλγα διατηρούσε σχολή με 300 μαθήτριες, μια

από τις οποίες ήταν η μοναχή από την Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου Κορακιών Χανίων, η Μηνοδώρα Αθανασάκη. Αυτή ανέλαβε με

την σειρά της να διδάξει στις άλλες μοναχές της Μονής και έτσι να διαδοθεί αυτή η ιδιαίτερη τέχνη.

Ορισμένες από τις τελευταίες κατάγονταν από το Γαβαλοχώρι κάτι που επιβεβαιώνεται από το παρακάτω δίστιχο:

« το κοπανέλι άρχισε από τσι καλογράδες , το μάθαν οι Γαβαλιανές και πλέκανε αράδες » 20 .

19 Χριστίνα Κουστουράκη-Κουκουλάρη, Η παράδοση: κοπανέλι, περιοδικό Αλέξια20 Χριστίνα Κουστουράκη-Κουκουλάρη, Το κρητικό κοπανέλι, εκδ. Β΄Ν. Μανιουδάκης Ε.Π.Ε., 1998, σελ. 7-11

Τα υλικά - τεχνικές

Για την δημιουργία ενός έργου με την τεχνική του κοπανελιού χρειάζονται πρώτα απ’ όλα τα 14 από λυγιά ή αγριελιά

ξυλάκια στα οποία τυλίγεται η κλωστή. Επίσης, το σχέδιο του έργου, ζωγραφισμένο σε χρωματιστό χαρτόνι με καρμπόν, το

οποίο τοποθετείται πάνω στο « κουσούνι », το μαξιλάρι εργασίας. Αυτό είναι γεμισμένο με ελαφρύ και ψιλό άχυρο. Επίσης

απαιτούνται καρφίτσες, βελονάκι, πολύ ψιλή κλωστή και μία πλεχτή λωρίδα για το στερέωμα των ξυλακιών. Η λέξη

κουσούνι προέρχεται από την γαλλική λέξη «coushin» που σημαίνει μαξιλάρι και διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Ακόμα

υπάρχουν διαφορές μεταξύ των τεχνικών του κοπανελιού. Οι διαφορές αυτές δεν έχουν να κάνουν με τον τρόπο πλοκής αλλά

με τον τρόπο ένωσης του έργου.

Μια κατηγορία τεχνικής είναι αυτή που πλέκουμε συνέχεια ένα πανάκι, το οποίο περιφέρουμε

μέσα στο σχέδιο και με τις ενώσεις - δέματα , μεταξύ των « λωρίδων » από πανάκια, δημιουργείται το τελικό αποτέλεσμα.

Σε αυτή την κατηγορία ανήκει το κρητικό κοπανέλι.

΄Εργα τέχνης από κοπανέλι τελευταίας διετίας

Τρόποι πλεξίματος στο κρητικό κοπανέλι

Περιλαμβάνει αρκετά στάδια όπως: απλό πανάκι, στροφές

(στρογγυλές, οξείες …) , φιφικάκι, σαλίγκαρο, φύλλο,

φιλτιρέ. Οι κλωστές πρέπει να ‘ναι κάθετα

τοποθετημένες, σαν ένα μικρό αργαλειό. Το πλεχτό

πρέπει να γίνεται « κρουστό » και σ’ αυτό παίζουν ρόλο

και τα σχετικά βαριά ξυλάκια αλλά και η τεχνική της

γυναίκας που το πλέκει. Γενικά απαιτείται ιδιαίτερη

υπομονή και επιδεξιότητα. Μ’ αυτό ασκούνται όχι μόνο

τα δάχτυλα αλλά βασικά το μυαλό, αφού απαιτεί

εναρμόνιση πολλών κινήσεων. Δεν υπολογίζει στο χρόνο

αλλά στο καλαίσθητο αποτέλεσμα. Ωστόσο ανείπωτη

είναι η χαρά όπως διαπιστώσαμε από πλέκτριες όταν

απομακρύνονται οι καρφίτσες από τα πλάγια και το

πλεχτό κυριολεκτικά « αποκαλύπτεται »!

Σημειώσεις από τα πρώτα δύσκολα μαθήματα και προσεκτική παρατήρηση…

Εκπαίδευση και οικονομία

Κατά την διάρκεια της έρευνάς μας επισκεφθήκαμε

την κυρία Μαρία Παπαγεωργίου στα Τσικαλαριά

Χανίων, που από 8 χρονών ασχολείται με την τέχνη

του κοπανελιού. Την τέχνη αυτή την έμαθε από τη

θεία της και έπειτα από πολλή εξάσκηση άρχισε

μόνη της να δημιουργεί τα δικά της έργα. Μας

μίλησε και μας έδειξε τα υλικά που χρειάζεται

κάποιος για να δημιουργήσει ένα κοπανέλι. Το είδος

αυτό της δαντέλας φαντάζει αρχικά πολύ δύσκολο.

Όπως όμως μας τόνισε η ιδιαίτερα φιλόξενη κ.

Μαρία με πολλή εξάσκηση μπορεί η τεχνίτρια να

φτάσει στο σημείο να πλέκει κρατώντας τα 14

ξυλάκια « παρακολουθώντας παράλληλα και

τηλεόραση » !

Από οικονομικής πλευράς θεωρείται -ιδιαίτερα

σήμερα - το φθηνότερο είδος όσον αφορά στην

κατασκευή εργόχειρο, αλλά και το ακριβότερο

εργόχειρο που υπάρχει.

Από δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας των Χανιώτικων Νέων

Και αυτό οφείλει την εξήγησή του στο χρόνο που

απαιτεί κάθε τέτοιας περίτεχνης τεχνικής έργο.

Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειώσουμε (όπως

προέκυψε από την έρευνά μας), ότι στον 19ο και 20ο

αιώνα, σε κάθε χωριό των Χανίων αλλά και στην

πόλη μας, υπήρχαν γυναίκες που με περισσή

υπομονή και μεράκι δούλευαν τέτοια έργα, στην

πλειοψηφία τους δε, τα πουλούσαν. Μπόρεσαν έτσι

να συμβάλλουν στον οικογενειακό προϋπολογισμό ή

να επενδύσουν αγοράζοντας κτήματα, αμπέλια

καθώς και να σπουδάσουν τα παιδιά τους 21 .

Στο μοναστήρι στις Κορακές Χανίων πολλά

αριστουργήματα κοπανελιών πουλήθηκαν στο

εξωτερικό και έτσι έφτασαν στα πέρατα του

κόσμου22 .

21 Αφηγήσεις 80χρονων γυναικών της περιοχής Αποκόρωνα Χανίων22 Αφήγηση Ηγουμένης Μοναστηρίου Κορακιών Χανίων

Ο κατασκευαστής των ξυλακιών της παραπάνω φωτογραφίας ήταν κάποιος Ηλιάκης από το Νιό Χωριό Χανίων. Επειδή του σκότωσαν οι « Μάηδες » της εποχής το γιο του, έμεινε με την άρρωστη γυναίκα του και την κόρη του στους Αρμένους Αποκορώνου. Εκεί έφτιαχνε και χάριζε τέτοια χειροποίητα ξυλάκια. Οι συγχωριανοί του ως αντάλλαγμα του έδιναν ό,τι είχαν περίσσευμα ( όσπρια, λάδι, αυγά…)

Το μέλλον του κοπανελιού

Από την έρευνά μας διαπιστώσαμε ότι και στα Χανιά

καταβάλλεται προσπάθεια αναβίωσης της τεχνικής

μέσα από παραδοσιακούς συλλόγους του τόπου μας.

Μάλιστα η κ. Μαρία -διδάσκοντας όλους εμάς-

προσφέρεται τα τελευταία τέσσερα χρόνια

διδάσκοντας αφιλοκερδώς την περίφημη αυτή

δαντέλα με τα ξυλάκια, θεωρώντας την « ιδιαίτερα

διασκεδαστική τέχνη ». Στις μαθήτριές της υπάρχουν

άτομα τόσο από την Κρήτη όσο και από την βόρεια

Ελλάδα. Όλες τους είναι κατά βάση εργαζόμενες και

μητέρες. Σ’ αυτές συμπεριλαμβάνεται και μια μικρή,

« πρέσβειρα της τέχνης», μόλις 9 ετών.

Όπως κάθε τέχνη έτσι και το κοπανέλι μπορεί να βρει

πολλές εφαρμογές ανάλογα τις χρήσεις .

Μια ερευνήτρια επί το έργον…

Νεότερα έργα τέχνης

Πολύπειρα χέρια σε ώρα δράσης….

Σχεδιαστική ικανότητα και μαστοριά

Δεσιά: Ιστορία και Συμβολισμός της

Είναι η «πρώτη δαντέλα - κλωστική σύνθεση που φτιάχτηκε- μετά το δίχτυ- στις πόλεις του Αιγαίου πελάγους 200 αιώνες

προ Χριστού» 23 . Μια τέχνη με την οποία κατασκευάζονται κόμποι για να δημιουργήσουμε διακοσμητικά μοτίβα. Το

ιδιαίτερο σε αυτή είναι ότι χρησιμοποιούνται μόνο τα δάχτυλα από τη συστροφή των άκρων δυο νημάτων ή σχοινιών,

χωρίς να χρησιμοποιηθούν σε κανένα σημείο βελόνες ή βελονάκι. Ως λέξη είναι αραβική που σημαίνει περιθώριο.

Ξεκίνησε το 13ο αιώνα κατά μερικούς από την Αραβία, όταν οι υφαντές της χώρας ξεκίνησαν να δένουν τις άκρες των

νημάτων που περίσσευαν στα υφαντά τους. Στο πέρασμα των αιώνων η τεχνική έφτασε στην Ευρώπη και στο 19ο αιώνα

απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα κυρίως στην Βρετανία. Τότε εμφανίστηκε και στην Ελλάδα. Προέκυψε ως ανάγκη να

σταυρωθεί το στημόνι για να μη γλιστρήσει. Πιο γνωστή είναι η σφακιανή δεσιά, η οποία γίνεται από περίτεχνους κόμπους

σε ένα σχέδιο τελείως προσωπικό. Στη Κρήτη λέγεται ότι πριν το 1850 δεν υπήρχε δεσιά παρά μόνο Βενετσιάνικα.

Άλλη άποψη που επικρατεί είναι ότι ξεκίνησε από την Κρήτη και την Κύπρο. Πέρασε στους Άραβες, έκανε τον κύκλο της

Μεσογείου από τη μεριά της Αφρικής και μπήκε από το Μαρόκο στην Ισπανία. Από εκεί καθιερώθηκε με την

ελληνικότατη ονομασία «Μακραμέ» που σημαίνει μακρινάρα.

Σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της τέχνης έπαιξαν οι ναυτικοί, που στα μακρινά τους ταξίδια εύρισκαν σ’ αυτό μιαν

ευχάριστη και αποδοτική ασχολία.

Από πολύ νωρίς απέκτησε συμβολική και μαγική σημασία. Το στέρεο δέσιμο του κόμπου συμβολίζει την ισχύ και την

αντοχή. Είναι το μέσο που «στερεώνει, εμποδίζει και προφυλάσσει» (πρβ. ομφάλιος λώρος,. Γόρδιος δεσμός, κόμπος στο

κρεμαστάρι του ανάδοχου στο μυστήριο της βάφτισης, κόμπος στα στέφανα του γάμου).

23 Χριστίνα Κουστουράκη-Κουκουλάρη, Η παράδοση: κοπανέλι, περιοδικό Αλέξια, σελ. 52

Παλαιά Δημιουργήματα:

Από τη συλλογή της Μαρίκας

Μητσοτάκη

Η τεχνική της

Η δεσιά γίνεται στα υφαντά με στημονίσια κλωστή που προεξέχει

και είναι συνήθως άσπρη. Όταν όμως οι πετσέτες είναι

πλουμιστές τότε η δεσιά είναι δίχρωμη, τρίχρωμη, στα χρώματα

των σχεδίων που διακοσμούν την πετσέτα.

Στο δέσιμο αξιοποιείται η μια κλωστή - κρατημένη με το αριστερό

χέρι - ως « οδηγός » και οι άλλες δίπλα της « δένονται » με το

δεξί χέρι δυο φορές γύρω απ’ αυτόν.

Στιγμιότυπο από τη δίωρη συνάντησή μας στο σπίτι της κ. Ναξάκη στα Χανιά. Δεξιά ένα από τα έργα της με μια λεπτομέρεια .

Ερευνώντας το θέμα συναντήσαμε μια ιδιαίτερα εγκάρδια και φιλόξενη κρητικιά ερευνήτρια την κυρία Μαρί Ναξάκη, η οποία

μας είπε: « Τούτη η χειροτεχνία είναι τόσο όμορφη και πρωτότυπη που θα ήθελα να την ονομάσω κόσμημα φτιαγμένο με κλωστή

στα δάκτυλα. Δε μοιάζει με την πλεκτή με βελονάκι δαντέλα την οποία στην Ιρλανδία ονομάζουν « του φτωχού η δημιουργία ».

Η αρχή μιας μελέτης - Σημεία εφαρμογής της Δεσιάς

Η ίδια μας ανέφερε ότι κανείς στα Χανιά μέχρι πριν 20 περίπου χρόνια δεν είχε δώσει τόση σημασία στη δεσιά την ίδια. Ως

ενασχόληση συνδέεται άμεσα με τον αργαλειό άρα είναι μια «αγροτική δημιουργία» και όχι της πόλης. Θυμάται ότι ξεκίνησε την

πολυετή έρευνά της όταν βρήκε μια δεσιά και από μια γιαγιά έμαθε τα μυστικά της κομποδετικής τέχνης. Ξεκίνησε τότε με πάθος να

μαζεύει και να αντιγράφει « δια χειρός » σχέδια. Από το χωριό Ασκύφου Σφακίων μάζεψε γύρω στα 130 σχέδια. Προτίμησε η

μοναδική αυτή συλλογή της να μη μείνει « στο ντουλάπι » αλλά να μείνει ζωντανή.

Της Μαρίας Καπριδάκη: «…μικρό κορίτσι ξεκίνησα τον αργαλειό, όταν με δυσκολία έφταναν τα πόδια μου στις πατητήρες… Πέρασα μια ολάκερη ζωή υφαίνοντας και πλέκοντας δεσιές!»

(Διήγηση της ίδιας στη Μαρί Ναξάκη)

Δεσιά από πετσέτα της Σοφίας Φιντικάκη από την Ανώπολη. Ο άνδρας της στο γάμο τους χάρισε τις περισσότερες πετσέτες της, εκείνη στα χρόνια που ακολούθησαν έφτιαξε και άλλες πολλές.

Έτσι τη δώρισε και οργανώθηκε μια πρωτοφανής έκθεση για το Νομό μας έξω από το Φραγκοκάστελο Σφακίων από όπου και οι

παρακάτω φωτογραφίες, με ιδιαίτερη επιτυχία. Για το λόγο αυτό και επαναλήφθηκε.

Σχέδια - Τοπικά ήθη - έθιμα

Η ίδια μας επισήμανε ότι επειδή « αποτελεί μια τελείως

προσωπική δημιουργία τα σχέδια δεν κληρονομούνται ή

αντιγράφονται από προγιαγιά σε γιαγιά ». Εδώ αξίζει να

αναφέρουμε το εξής περιστατικό που θυμόταν με μια Σφακιανή

να λέει: « Η Μαρία στην πέρα γειτονιά έβγαλε μια νέα δεσιά.

Πάμε να τη δούμε » ! Ήταν το μυρτόφυλλο, το λοξό φύλλο, οι

πλακωτοί κόμποι, το παξιμάδι, το τριαντάφυλλο, το σταυρωτό

και πολλά άλλα. Με αυτά τα πρωτότυπα και ευρηματικά σχέδια

οι σφακιανές γυναίκες στις « αποσπερίδες » πριν από κάθε

γάμο, κάναν τα δεσίματα στις έως και 150 πετσέτες, που θα

χαρίζονταν σε κουμπάρους και συγγενείς όπως καλούσε το

έθιμο εκείνης της εποχής που ωστόσο και σήμερα διασώζεται.

Αντίγραφα -δημιουργήματα της τέχνης των χεριών από τη Μαρί Ναξάκη

Σχέδιο γνωστό ως «παξιμάδι»

Δίχρωμη δεσιά από πατανία στο ΑμμουδάριΤης Μαρίας Καπριδάκη από τις ΚαρέςΤης Χρυσούλας Αθητάκη από την ΑνώποληΤης Χρυσούλας Χατζή από τις Καρές γύρω στο 1960

«Κόμποι, συνθέσεις με τέχνη και φαντασία… Σαν οι νεράιδες να πλέξαν και να δέσαν τους κόμπους…»

Κάτω σχέδια της Μαρίας Ξυλάκη-Παπαδομανωλάκη

Το μέλλον της δεσιάς

Στα μάτια της υπερδραστήριας 98χρονης Χανιώτισσας ερευνήτριας, διακρίναμε το πάθος για περαιτέρω δημιουργία. Ρωτάει :

«Γιατί να μην εξελίσσεται αυτή η χειροτεχνία;». Και ομολογεί: «Δεν ξέρω πλέον τι άλλη εξέλιξη θα έχει. Εμένα η προσπάθειά

μου ήταν πολύ απλή. Θέλω όμως να πάρει το δρόμο της, να πάει μακριά! Είναι λοιπόν στα χέρια των νέων να την εξελίξουν.

Σίγουρα έχει πολλή δουλειά αλλά και πολύ ενδιαφέρον. Η τεχνολογία σήμερα εξάλλου ( internet ), προσφέρει τρομερές

ευκολίες».

Διαπιστώσαμε ότι η δαντέλα με κόμπους χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν κυρίως σαν τελείωμα σε υφαντές πετσέτες,

τραπεζομάντηλα αλλά και σε μαξιλαράκια ή κουρτίνες. Σήμερα οι λάτρεις αυτής της τεχνικής την αξιοποιούν σε πολλά

κοσμήματα και μικρά προσωπικά αντικείμενα (ζώνες, τσάντες, γλάστρες, φωτιστικά κ.α.).

Σκέψεις γύρω από τη δεσιά και εμπειρίες με μια άλλη Χανιώτισσα καλλιτέχνιδα

« Έργα φτιαγμένα από τη γιαγιά και προγιαγιά αν μη

τι άλλο μιλούν σε μας συναισθηματικά. Παράλληλα

μας οδηγούν στη σκέψη: «Χάρη σ’ αυτές

υπάρχουμε». Πιστοποιούμε έτσι την ταυτότητά μας

ατομικά και συλλογικά » 24 .

Στη διάρκεια της έρευνάς μας είχαμε την τύχη να

συναντήσουμε και την πολύπειρη και εξίσου

παθιασμένη με κάθε είδους δημιουργία, κυρία Άννα

Σερδάκη. Το ιδιαίτερο με αυτήν ήταν ότι στη

δεκαετία του ’90 είχε αναλάβει τη διδασκαλία της

τεχνικής των κόμπων σε ολόκληρο το νομό Χανίων. Η

ίδια έμαθε τη δεσιά κοντά στη γιαγιά της από την

περιοχή του Κολυμβαρίου Χανίων και διδάχτηκε

πολλά από αυτήν. Όταν πια ανέλαβε προγράμματα της

ΝΕΛΕ της εποχής κατέγραψε ένα αναλυτικό

πρόγραμμα των μαθημάτων, το οποίο περιελάμβανε

πολλά στάδια όπως εικονίζει η διπλανή φωτογραφία.

24 Από συνέντευξη της κ. Μαρί Ναξάκη

Στα δειγματολόγια της βρήκαμε τέτοιο πλούτο και ομορφιά -όλα τους γεννημένα από το μεράκι της για την τέχνη. Πολλά μάλιστα

από τα παλιά σχέδια που τότε φτάναν, μέσω των μαθητριών της στα χέρια της, τολμούσε να τα τροποποιήσει με αξιοθαύμαστο

τρόπο. Θα μας πρότεινε να δοκιμάσουμε και εμείς για να έρθουμε σε επαφή με τη μαγεία αυτής της τέχνης 25 .

Σήμερα το ενδιαφέρον για την ιδιαίτερη αυτή τέχνη καλύπτεται στα Νομό Χανίων μέσω τοπικών συλλόγων από έμπειρες του

είδους.

Μέρος των άριστα φυλασσόμενων δειγμάτων της κ. ΄Αννας Σερδάκη25 Από συνέντευξη της κ. Άννας Σερδάκη

Άλλα εξαιρετικά αρχοντικά δείγματα της κρητικής δεσιάς

Σύγχρονα έργα

Η χρήση της δεσιάς στο ρουχισμό

Κοσμήματα δεσιάς

Πιο πρωτότυπη χρήση

Προσωπικά μας δημιουργήματα !

Δίνοντας ζωή σε ένα κομμάτι ξύλο!

« Τους οργανοποιούς τους ζηλεύω γιατί

θεωρώ την τέχνη τους μαγική. Παίρνουν

μερικά κομμάτια ξύλου και τα μετατρέπουν

στο βασικό εργαλείο μέσω του οποίου

γεννιέται η τέχνη της μουσικής. Και πολλές

φορές το ίδιο το μουσικό όργανο γίνεται

αντικείμενο τέχνης. Έτσι, πρέπει να

συγκεντρώνουν πολλές αρετές. Να είναι

καλοί χειροτέχνες, καλοί μηχανικοί και

καλοί σχεδιαστές. Αλλά κυρίως να έχουν

υψηλή αισθητική και βέβαια πάνω απ΄ όλα

να διαθέτουν πολύ ευαίσθητο αυτί ».

Το πρώτο στάδιο του σχεδιασμού και της κοπής κατάλληλων ξύλων

Χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από επίσκεψη στο εργαστήριο Οργανοποιίας του Χανιώτη κ. Κώστα Κονταξάκη

Ο οργανοποιός που γνώρισα κ. Κώστας Κονταξάκης

τολμώ να τον χαρακτηρίσω πρωτοπόρο για τη

δημιουργική διάθεσή του, το κέφι και το μεράκι για τη

τέχνη του αυτή. Από την επικοινωνία που είχα με αυτόν

διαπίστωσα ότι δίνει μεγάλη σημασία στον άψογο

σχεδιασμό και στην προσεκτική κατασκευή, με σκοπό να

δημιουργεί αληθινά έργα τέχνης που φέρουν την

προσωπική του σφραγίδα.

Επίσης ο συγκεκριμένος οργανοποιός και κάθε ένας που

σέβεται την τέχνη του εργάζεται υπομονετικά, πάρα

πολλές ώρες καθημερινά , επιλέγει καλής ποιότητας υλικά,

δίνει σημασία στη λεπτομέρεια, προχωρά με ακρίβεια στην

κατασκευή και στις ρυθμίσεις προκειμένου το όργανο να

μπορεί να αποδώσει στο μέγιστο την καλύτερη ποιότητα

ήχου.

Μουσικής έλεγχος…

Εργαλεία οργανοποιίας

κύλινδρος

στράντζα

δρέπανο

τροχός

πιστόλι βερνικιού

κατσαβίδια

σφυριά

τρυπάνι

πριονοκορδέλα

τριβεία

σκαρπέλα

Είδη ξύλων

Κυπαρίσσι

Άνυδρη μουρνιά

Παλίσανδρος

Έλατο (Άλπεων)

Κέδρος Καναδά

Κατράμι (έντομο απωθητικό)

Ξύλα από το εργαστήριό του για περαιτέρω απ ΄ αυτόν επεξεργασία ή για εξαγωγή στο εξωτερικό.

Η στιγμή της δοκιμής.

Η ποιότητα του ξύλου για να φτιαχτεί ένα μουσικό όργανο θα πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένη: να είναι πολλών ετών αφού

«όσο πιο παλιό τόσο πιο καλό».

Αξίζει να μεταφέρω αυτό που με εντυπωσίασε, όπως ακριβώς μου αναφέρθηκε στη διάρκεια της συνάντησής μου με τον τοπικό

λαϊκό οργανοποιό: « οι παλιοί οργανοποιοί συνήθιζαν να παίρνουν ξύλινα δοκάρια από παλιά σπίτια, διότι αυτά είχαν την τέλεια

ποιότητα » !

Κρητική λύρα

Το σκάφος της Λύρας (πίσω μέρος) κατασκευάζεται από ξύλο ηλικίας

τουλάχιστον 10-15 χρόνων και συνήθως χρησιμοποιείται Καρυδιά

Μουρνιά που υπάρχει σε μαύρη και καφέ απόχρωση και Ασφένδαμο ή

αλλιώς Κελεμπέκι

Το Καπάκι (εμπρόσθιο μέρος) είναι αυτό που επηρεάζει άμεσα τον

ήχο του οργάνου και το ξύλο με το οποίο κατασκευάζεται είναι ο

Κέδρος του Λιβάνου ή αλλιώς Κατράνι (το έντομο απωθητικό),

ηλικίας άνω των 300 ετών !

Στο εργαστήριο που είχα την τιμή να επισκεφτώ

έμαθα πως σε ένα τόσο μικρό χώρο , ο οποίος από

κατασκευής του σε τραβάει να σκέφτεσαι μόνο τη

δημιουργία σχετικών αντικειμένων, φτιάχνονται 18

είδη οργάνων:

Κρητικές Λύρες

Λαούτα

Μαντολίνα

Μπουλγαρί

Κιθάρες δέκα ειδών π.χ : ακουστικές, κλασικές,

ηλεκτρικές και άλλες

Μπουζούκια

Μπαγλαμάδες

Όργανα περιμένοντας υπομονετικά το στάδιο της ολοκλήρωσης

Επάνω αριστερά φορτίο ξύλου κιθάρας έτοιμο για εξαγωγή και κάτω δεξιά δοκιμή ντόπιου κομματιού από τον ερευνητή και συνάμα λάτρη της παράδοσής μας . Ακολούθησαν οι θετικές κριτικές.

Το επάγγελμα του οργανοποιού -γενικά όπως διαπιστώθηκε- δεν έχει μεγάλη ζήτηση καθώς η αγορά για μουσικά όργανα

είναι περιορισμένη.

Ωστόσο ακόμα και στην εποχή των μνημονίων, οι επαγγελματίες του είδους καθώς και οι υπό εκπαίδευση νέοι

διαπιστώνουν ότι το αληθινά ποιοτικό ,τελικά εκτιμάται.

Το εκπληκτικό είναι ότι σήμερα γίνονται και εξαγωγές ξύλου από την Κρήτη στην Ισπανία για τις κιθάρες αλλά ακόμα

και στο Ισραήλ.

Τελικά το σημαντικότερο είναι ότι ένας άνθρωπος, ο οποίος ασχολείται με πάθος με αυτή τη δουλειά μελετώντας

ακόμα και μαθηματικά και πειραματιζόμενος συνεχώς, αποκομίζει πέρα από τα οικονομικά αγαθά, αληθινή χαρά αλλά

και ευχαρίστηση !

6. Κρητικό Μαχαίρι

Ένα μαχαίρι Κρητικό όλου του κόσμου αρέσει,και μπεγιεντίζει το κορμί, που το φορεί στη μέση”.

Εισαγωγή

« Το Κρητικό μαχαίρι, αχώριστος σύντροφος κάθε Κρητικού παλιότερα, το πήραν μαζί τους οι Κρητικοί παντού όπου και

αν πήγαν είτε ως ταξιδιώτες, είτε ως μετανάστες, όταν σε δύσκολες εποχές ορισμένοι απ' αυτούς αναγκάστηκαν να

εγκαταλείψουν το όμορφο νησί τους.

Μπορεί να το συναντήσει κανείς εκτός από την Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα στα πέρατα του κόσμου. Από την Αίγυπτο

μέχρι τη Ρωσία και από τις ΗΠΑ και τον Καναδά μέχρι την Αυστραλία, είτε σε σπίτια Κρητικών περήφανο οικογενειακό

κειμήλιο, είτε σε καταστήματα μεταχειρισμένων ειδών και παλαιοπωλεία σκονισμένο και χωρίς ταυτότητα, ανάμεσα σ' ένα

σωρό ετερόκλητα αντικείμενα να περιμένει τον άνθρωπο που θα τ' αναγνωρίσει και θα τ' αποκτήσει, καταβάλλοντας ως

αντίτιμο κάποιο χρηματικό ποσό. Καθένα απ' αυτά κρύβει μία μικρή ή μεγάλη ιστορία, μία ιστορία δεμένη με το νησί της

Κρήτης και με την Κρητική παλικαροσύνη » 26 .

Σκοπός της έρευνάς μας είναι να διαπιστώσουμε τη παρουσία της τέχνης αυτής σε ένα νομό συνολικού πληθυσμού 150.000

περίπου ατόμων, νομό τον οποίο επισκέπτονται εκατομμύρια άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμών από όλο τον κόσμο.

Επιπλέον να ευαισθητοποιηθούμε σε παραδοσιακά επαγγέλματα που χάνονται με τον χρόνο. Επίσης στην εργασία θα

αναφερθούν τεχνικές που εφαρμόζονται στενά με την κρητική παράδοση.

26 Ν. Βασιλάτος, Το κρητικό μαχαίρι, κλασσικές εκδόσεις, 1993, σελ. 8

Το Κρητικό Μαχαίρι και η ιστορία του

«Ένα από τα παλιότερα δείγματα μαχαιριού με τη μορφή με την οποία το γνωρίζουμε σήμερα βρέθηκε στο Τζεμπέλ - Ελ - Αράκ

( Gebel - El - Arak ) της Αιγύπτου.

Το μαχαίρι αυτό κατασκευάστηκε γύρω στο 3.400 π.Χ. και βρίσκεται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου. Όμως και στην Κίνα,

τη Μεσοποταμία και το Λουριστάν του Ιράν βρέθηκαν μαχαίρια τα οποία αγγίζουν την ηλικία των 5.000 ετών.

Αλλά και στη Μυκηναϊκή Ελλάδα από το 1.500 π.Χ. και μετά κατασκευάστηκαν θαυμάσια αμφίστομα χάλκινα και ορειχάλκινα

μαχαίρια.

Την ίδια εποχή της Μυκηναϊκής ακμής, στη Μινωική Κρήτη η οποία μας κληροδότησε αρκετά λαμπρά έργα ενός προηγμένου

και ταυτόχρονα ιδιόμορφου πολιτισμού, κατασκευάστηκαν αξιόλογα μαχαίρια, ελάχιστα δείγματα των οποίων έφτασαν μέχρι

την εποχή μας. Στο μουσείο του Ηρακλείου μάλιστα, φυλάσσεται αγαλματίδιο πολεμιστή από τη Σητεία, Μινωικής εποχής,

οπλισμένου με μαχαίρι το οποίο παρουσιάζει μερικές ομοιότητες με τα σύγχρονα Κρητικά μαχαίρια.

Η ανάγκη άμυνας του μεγαλύτερου ελληνικού νησιού είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της μεταλλουργίας και κατ' επέκταση

της κατασκευής όπλων στην Κρήτη κατά την κλασική εποχή, όταν οι τοξότες του νησιού είχαν εξαιρετική φήμη σ' ολόκληρη

την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία, για τη δεινότητα με την οποία χειρίζονταν τα όπλα αυτά » 27 .

27 Ν. Βασιλάτος, ο.π., σελ. 9-10

Μετά την τουρκική κατάκτηση της Κρήτης, οι μεταλλουργοί του νησιού συνέχιζαν να κατασκευάζουν εξαίρετα μεταλλουργικά

προϊόντα, μεταξύ των οποίων και μαχαίρια, τα οποία κατά το 19ο αιώνα με τις επανειλημμένες επαναστάσεις των Κρητικών οι οποίοι

διψούσαν για ελευθερία, αποκτούν ξεχωριστή αξία.

Η συναισθηματική αλλά και πρακτική πολεμική αξία του Κρητικού μαχαιριού συνεχίστηκε και στον προηγούμενο αιώνα, αφού το

Κρητικό μαχαίρι υπήρξε απαραίτητο συμπλήρωμα της πολεμικής εξάρτησης του Κρητικού παλικαριού στο Μακεδονικό αγώνα,

στους Βαλκανικούς πολέμους, στη Μικρασιατική εκστρατεία, ακόμα και κατά τη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου όπου οι

Κρητικοί αντάρτες ήταν οπλισμένοι και με το παραδοσιακό τους Κρητικό μαχαίρι, σύμβολο της Κρητικής αντρειοσύνης και του

πνεύματος αντίστασης της Κρήτης εναντίον κάθε κατακτητή.

Δείγματα της μακραίωνης κρητικής παράδοσης

Ανατομία του Κρητικού Μαχαιριού

1. Περτσίνια ή πύροι, ή καρφιά

2. Καδένα

3. Φούντα ή φλουράκια ή κρεμαστήρια ή κρόσια ή ξόμπλια (Η λέξη ξόμπλια πρέπει να είναι η παλαιότερη όλων και δηλώνει

και την ύπαρξη εκτός από τα νομίσματα και κάποιου άλλου διακοσμητικού αντικειμένου, όπως κοράλλια κλπ.)

4. Μασιά ή μασά, ένα τσιμπιδάκι που χρησιμοποιούνταν από τους άντρες για να πιάνουν το καρβουνάκι να ανάβουν τον

ναργιλέ αλλά και να χτενίζουν το μουστάκι τους

5. Φουκάρι ή θηκάρι ή θήκη

6. Ζέκια ή ζέχια

7. Περμανέδες ή καμψέδες,ή χαψέδες ή καψέδες

8. Λεπίδα ή λάμα

9. Σκάφη. (Τα κρητικά μαχαίρια ήταν διάσημα γιατί ηταν «σκαφιδωτά». Με τον όρο αυτό πρέπει να εννοούσαν αρχικά ένα

διακοσμητικό αυλάκι σαν λούκι που φτιαχνόταν στη μέση και κατά μήκος της ράχης της λεπίδας, και έδινε την εντύπωση

«σκάφης». Αργότερα όμως άρχισε να σημαίνει το σχήμα Τ που δημιουργούσε το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας.

10. Τσεμπερλίκι

Επίσης το κρητικό μαχαίρι αναφέρεται και ανάλογα με το μέγεθος και το υλικό και ως πασαλής, μπασαλής, πασαλίσκος, πασαλιδάκι,

μπουνιάλο, μπουνιαλάκι, μπιτσάκι και παραζωστρές, λάζος, σκουρομαχαίρα .

Πρώτες ύλες

Για την κατασκευή του μαχαιριού απαιτούνται τα εξής υλικά :

Λάμα

1.Μέταλλο

2.Λαμαρίνα

3.Ελατήρια

4.Σούστες αυτοκινήτων

Λαβή

1.Ξύλο ελιάς

2.Κέρατο τράγου ή κριαριού

3.Κόκαλο μοσχαριού

4.Πλαστικό

Πως ήταν το αυθεντικό Κρητικό Μαχαίρι

Τα Κρητικά μαχαίρια ήταν ασημωτά, ανήκαν μόνο σε σημαντικούς οπλαρχηγούς , αργότερα και σε μερακλήδες που

διέθεταν το ανάλογο ποσό για την κατασκευή τους. Το συνολικό μήκος ενός ασημένιου μαχαιριού ( άκρη λαβής- άκρη

λεπίδας ) κυμαίνεται από τριανταπέντε έως πενήντα πόντους 28 . Είναι χαρακτηριστικό το ότι αυτά φοριόταν όχι

καθημερινά, αλλά στις ημέρες «σκόλης» και σε «επίσημες» περιπτώσεις.

Το ασήμι ήταν παλιά όπως και σήμερα ακριβό υλικό. Επομένως αντί των «ασημωτών», η μεγάλη πλειοψηφία των Κρητών

ήταν εφοδιασμένη με το κλασικό κρητικό μαχαίρι, πάντοτε με πολύ γερή και ιδιαίτερα φροντισμένη λεπίδα, αλλά με θήκη

ξύλινη, επενδυμένη με λεπτό δέρμα, (συνήθως κατσικίσιο) ή συνδεδεμένη με δύο ελάσματα από λαμαρίνα που

τοποθετούνταν πάνω από το δέρμα ή πάνω από το γυμνό ξύλο στις 2 άκρες της. Το πάνω μέρος της θήκης, από εκεί που

μπαίνει το μαχαίρι, ήταν πάντα προστατευμένο από ένα ενσωματωμένο μεταλλικό δαχτυλίδι (από κασσίτερο, ή

ψευδάργυρο) και το κάτω από την κεφαλή φιδιού ή δράκου, πάντα από το ίδιο υλικό.

Η σημερινή του μορφή

Μία από τις μεγαλύτερες διαφορές του είναι ότι σήμερα έχει το διχαλωτό πίσω του που μπαίνει το δάχτυλο

28 Στ. Αποστολάκης, Τα λαογραφικά του κρητικού μαχαιριού, σελ. 265

Η διακόσμηση του κρητικού μαχαιριού

Σχηματική απεικόνιση της Κρήτης πάνω στη λεπίδα από το τοπικό εργαστήριο.

Η λεπίδα καλυπτόταν με ένα λεπτό επίπεδο στρώμα από κερί. Στη συνέχεια ο μαχαιροποιός κεντούσε το διακοσμητικό θέμα ή

έγραφε την επιγραφή, χαράσσοντας την μαλακή επιφάνεια του κεριού με μία βελόνα, κατά τρόπο, ώστε να αποκαλύπτεται το

ατσάλι της λεπίδας στο σημείο του “κεντήματος”. Μετά έχυνε νιτρικό οξύ και χλωριούχο αμμώνιο ή αλάτι πάνω στην

καλυμμένη με κερί λεπίδα. Τα οξέα αφήναν ανέπαφο το καλυμμένο με κερί τμήμα της λεπίδας, ενώ επιδρούσαν δραστικά πάνω

στο ατσάλι, εκεί όπου η βελόνα είχε χαράξει το κερί. Στη συνέχεια έπλεναν τη λεπίδα με ζεστό νερό για να απομακρύνουν τα

οξέα και έμενε στην επιφάνεια το σχέδιο. Η ίδια τεχνική εξακολουθεί να βρίσκει εφαρμογή και σήμερα.

Χρησιμότητα του Κρητικού Μαχαιριού . Ήθη- Έθιμα

Με το μαχαίρι, «αχώριστο σύντροφο» ο Κρητικός έκανε όλες τις καθημερινές εργασίες . Χάρη στην κοφτερή του λεπίδα έσφαζε

ένα ζώο όταν χρειαζόταν-ο βοσκός και σήμερα σφάζει, καθαρίζει και τεμαχίζει ένα ζώο μόνο με το μαχαίρι- αλλά το είχε και

πάντα μαζί του σαν όπλο. Φυσικά ήταν σημαντικότερο για τους ορεινούς Κρήτες, και λόγω των κτηνοτροφικών εργασιών αλλά

και λόγω του αλλοτινού πολεμικού τους χαρακτήρα.

Αποτελούσε μέρος της γυναικείας κρητικής φορεσιάς, η νέα Κρητικιά το φορούσε στη μέση της όπως ακριβώς οι άντρες

φορούσαν τα δικά τους σε όλους τους χορούς και σε όλες τις γιορτές.

Παλαιότερα στην Κρήτη πίστευαν ότι αν ένα νεαρό ζευγάρι κατά τη διάρκεια της ιεροτελεστίας του γάμου κρατούσε ένα

μαυρομάνικο μαχαίρι μπορούσε να εξουδετερώσει τα μάγια.

Μικροσκοπικά μαυρομάνικα μαχαίρια χρησιμοποιούνταν για κατασκευή φυλακτών.

Σε μερικές περιοχές της Κρήτης ο Σάντολος (ο νονός) όταν βάφτιζε αρσενικό παιδί του χάριζε μαζί με ένα νόμισμα και ένα

κρητικό μαχαίρι.

Αλλά και σήμερα σε πολλές περιοχές της Κρήτης είναι το απαραίτητο δώρο για ένα γάμο ,μια συντεκνιά ή μια φιλία.

Το μαχαίρι σαν πολύ σημαντικό στοιχείο της ζωής, υμνήθηκε στα ριζίτικα τραγούδια και στις μαντινάδες της Κρήτης.

Βούλα Παπαιωάννου (www.explorecrete.com/greek/cretan-dagger-)

Το μαχαίρι στην ποίηση

1) Είμαι μαχαίρι κρητικό όπλο τιμής κι ανδρείας

μα πάνω απ‘ όλα ενθύμιο παντοτινής φιλίας.

2) Απ' τη διχάλα το βαστούν το κρητικό μαχαίρι

μα πρέπει να 'ναι δυνατό και σταθερό το χέρι.

3) Όποιος εχθρός επάτησε τα Κρητικά τα μέρη

τον ετιμώρησε σκληρά το Κρητικό μαχαίρι

4) Φεγγάρι μου για ξάνοιγε τα δάκρυα μου απόψε,

πάρε μαχαίρι κρητικό και την καρδιά μου κόψε.

5) Μαχαίρι κρητικό βαστώ και δε σηκώνω αστεία

πρόσεξε μάνας γέννημα μη δώσεις την αιτία

6) Μαχαίρι Κρητικό κρατώ κανέναν δε φοβούμαι

όπου αγαπώ μην αγαπάς γιατί θα σκοτωθούμε

7) Το Κρητικό μαχαίρι μου έχει μεγάλη χάρη

σε κάθε δύσκολη στιγμή με βγάζει παλληκάρι

8) Μαχαίρι μαυρομάνικο θα βάλω στο ζωνάρι

κι αν δε σε πάρω κοπελιά δεν είμαι παλληκάρι

Μαχαίρι και παραβατικότητα

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Χανιώτη μαχαιροποιού κ. Μιχάλη Παχτίκου, το κρητικό μαχαίρι δεν ήταν μόνο

για πόλεμο, αλλά αποτελούσε ένδειξη φιλίας ή χρηστικό εργαλείο αλλά και αμυντικό. Είχαν γίνει εγκλήματα

πάθους και ερωτικά εγκλήματα στο παρελθόν. Ο κύριος Παχτίκος μέσα από την προσωπική του εμπειρία, μας

είπε ότι έχει αναγνωρίσει, στο παρελθόν, δικά του μαχαίρια στους πάγκους της Αστυνομίας.

Η μαχαιροποιία του σήμερα και του αύριο

Η συνέντευξη του κυρ- Μιχάλη Παχτίκου είναι απόδειξη ότι και σήμερα το κρητικό μαχαίρι βρίσκει ανταπόκριση , η παράδοση και το

μεράκι είναι δεμένα στο εργαστήριό του. Ο μαχαιροποιός απάντησε στις ερωτήσεις μας και κατόπιν μας έδειξε πώς φτιάχνεται ένα

κρητικό μαχαίρι.

Ο κύριος Μιχάλης μας είπε πως το μαγαζί αυτό δουλεύει από το 1912, δηλαδή 102 χρόνια. Ο ίδιος εργάζεται σε αυτό το μαγαζί τα

τελευταία 36 χρόνια. Όπως σε όλες τις άλλες δουλειές , έτσι και σε αυτή υπάρχουν κάποιοι τραυματισμοί , που αν μη τι άλλο είναι μέσα

στο πρόγραμμα. Έπειτα μας είπε πως Έλληνες και ξένοι αγοράζουν τα προϊόντα σε ίδιο βαθμό χωρίς κάποια ιδιαίτερη διαφορά στις

πωλήσεις. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του θα συνεχίσει να κάνει τη δουλειά που του αρέσει όσο μπορεί εφόσον υπάρχει αγάπη για αυτό που

κάνει. Ένα μαχαιράδικο χρειάζεται περίπου 4000-5000 ευρώ για να ανοίξει . Μπορεί τα χρήματα που χρειάζονται για να ξεκινήσει να

λειτουργεί μια τέτοια επιχείρηση να μην είναι πολλά, αλλά όποιος σκέφτεται να ακολουθήσει αυτό το επάγγελμα θα πρέπει να έχει αγάπη

και μεράκι γι’ αυτό που κάνει. Επίσης ο κύριος Παχτίκος τόνισε ότι παλαιότερα υπήρχαν κάποιες τεχνικές, κάποια «μυστικά» όπως είπε

συγκεκριμένα , που έχουν χαθεί με τα χρόνια . Αυτό ίσως είναι ένα μειονέκτημα για τους νεότερους που θέλουν να ασχοληθούν με αυτό το

επάγγελμα γιατί δεν θα έχουν τους παλαιότερους να τους διδάξουν τα μυστικά. Για να φτιαχτεί ένα μαχαίρι χρειάζονται περίπου 3 ημέρες

εργασίας και το κόστος αγοράς του κυμαίνεται από 5 ευρώ μέχρι όσο πάει.

Στιγμές δημιουργίας στο τοπικό εργαστήριο με την αναγκαία χρήση τροχού Η συνέντευξη από τον κ. Παχτίκο

90

Η ιστορία του παραδοσιακού στολιδιού των Κρητικών… το σαρίκι…

Ορισμός

Σαρίκι είναι το παραδοσιακό πλεκτό κεφαλοκάλυμα με τα πυκνά κρόσια της φορεσιάς των Κρητικών. Το φορούν οι

άνδρες τυλιγμένο με δεξιοτεχνία αφήνοντας τα κρόσια του να χαϊδεύουν το μέτωπο.

Σαρίκι είναι μια λέξη τουρκικής προέλευσης, οπού προτού την υιοθετήσουν οι Έλληνες το αποκαλούσαν πέτσα.

Αυθεντικό λευκό κρητικό σαρίκι πάνω σε παλιό υφασμένο βαμβακερό σακκούλι .

Το σαρίκι την εποχή του μεσοπολέμου

Επί της εποχής του Μεσοπολέμου, οι Κρήτες, αντί για το σημερινό σαρίκι, φόραγαν το σπαστό κόκκινο φέσι, με την μακριά

φούντα 29 . Σκόπιμο είναι όμως να αναφέρουμε ότι δεν έχει καμιά απολύτως σχέση , με το φέσι των Τούρκων. Το σαρίκι

φαίνεται να έκανε την εμφάνισή του στο β΄ μισό του 20ου αιώνα στην Κεντρική Κρήτη.

29 www.Kritikomaxairi.com/index.php/kritiko-sariki

Το κόκκινο Φέσι

Ένα είδος πέτσας όμως, φόραγαν οι Κρήτες στο κεφάλι και παλιότερα, το τύλιγαν και άφηναν τις άκρες να πέφτουν με χάρη

στο πλάι, δηλαδή στους κροτάφους. Ένας ακόμη τρόπος που οι Κρήτες έβαζαν το σαρίκι ή την πέτσα, ήταν να πέφτει στους

ώμους, δημιουργώντας δυο άκρες που κατέληγαν στο στήθος.

Λευκό και μαύρο κρουσάτο παραδοσιακό σαρίκι

Κρήτες από καταγωγής ή φανατικοί φίλοι της Κρήτης ,οποιασδήποτε ηλικίας, όπου κι αν βρίσκονται, μπορούν να το εντάσσουν και σήμερα στα συνοδευτικά της εμφάνισής τους κάνοντάς την πραγματικά μοναδική.

Ο μαθητής Λευτέρης Γαγάνης με συμμαθήτριά του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο Στρασβούργο .

Τι συμβολίζει το σαρίκι σήμερα:

Σήμερα πλέον το μαύρο σαρίκι, το παραδοσιακό πλεκτό που στολίζει το

κεφάλι των Κρητικών, συμβολίζει την κατοχή του Τουρκικού ζυγού στην

Κρήτη. Τα πολλά κρόσια που το περιβάλλουν παραπέμπουν στα χρόνια της

Τούρκικης κατοχής στο νησί. ΄Εχει τόσα πολλά κρόσια ακριβώς για να

δείξει τα πολλά χρόνια της Τουρκοκρατίας και συμβολίζουν με το σχήμα

τους τη θλίψη και το θρήνο που προκάλεσε το ολοκαύτωμα της Μονής του

Αρκαδίου στα 1860 καθώς και τα δάκρυα που έχουν χυθεί στους κατά

καιρούς απελευθερωτικούς αγώνες του νησιού.

Το λευκό σαρίκι με τα κρόσια του συμβολίζει τα δάκρυα της χαράς.

Αποχρώσεις σαρικιού -΄Ηθη –έθιμα- κατασκευή του

Σήμερα το σαρίκι έχει δυο χρωματισμούς: Το μαύρο και το άσπρο.

Μαύρο σαρίκι: Το μαύρο είναι το χρώμα της λεβεντιάς και της περηφάνιας, αλλά και

του πένθους στη ζωή κάθε Κρητικού. Φοριέται και στα Χανιά σε επίσημες επετειακού

χαρακτήρα εκδηλώσεις, σε γάμους αλλά και σε λύπες. Λευκό σαρίκι : Το άσπρο

είναι το γιορτινό , της χαράς και είθισται και φοριέται σε χαρμόσυνες περιστάσεις όπως

γάμους, βαφτίσεις και κάθε λογής χαρούμενη κοινωνική εκδήλωση .

Τοπικό έθιμο θέλει να δωρίζει η οικογένεια της νύφης ένα άσπρο κρουσάτο μαντήλι

στο γαμπρό όταν αρραβωνιάζεται το ζευγάρι . Σε πολλές περιπτώσεις ,ακόμα και στο

γάμο, όταν σέρνει ο γαμπρός το χορό , παίρνει από τη νύφη δώρο μαντήλι, αυτός και οι

στενοί συγγενείς του. Το μαντήλι σύμφωνα με το γαμήλιο αυτό έθιμο τοποθετείται πάνω

στον ώμο του γαμπρού.

Κατασκευαστικά ένα απλό σαρίκι πλέκεται είτε με αραιή πλέξη (κάτι που το κάνει να

στοιχίζει ελάχιστα) , όταν όμως είναι το αυθεντικό χειροποίητο κρητικό με την πυκνή

πλέξη και με την ψιλή μεταξωτή κλωστή απαιτούνται περίπου 50 ώρες δουλειάς 30 . Το

μήκος της μιας πλευράς είναι περίπου τρεις παλάμες ,όσο απαιτείται για το διπλό

τύλιγμα γύρω από το κεφάλι του άνδρα που θα το φορέσει. Τότε το κόστος αγοράς του

διαφοροποιείται σημαντικά από την καθαρά τουριστική εκδοχή του.

Διαπιστώσαμε ότι και σήμερα αρκετές γυναίκες δουλεύουν πάνω στο είδος με

υπομονή , διατηρώντας την τοπική παράδοση αλλά και συμβάλλοντας στα οικονομικά

της οικογένειάς τους. Κάτω στιγμιότυπο από παραδοσιακό κρητικό γάμο με το απαραίτητο σαρίκι

30 Από μαρτυρία της κ. Σοφίας Ψαράκη, πλέκτριας και δασκάλας παραδοσιακών τεχνικών στο Σύλλογο παραδοσιακής και λαϊκής τέχνης Χανίων «Η Χρυσοπηγή»

8. Κεραμική - Αγγειοπλαστική

Πρόλογος

Η κεραμική-αγγειοπλαστική είναι μια ιδιαίτερη τέχνη, που έχει φτάσει στα όρια μιας υψηλής τέχνης ,ανεξήγητο το γιατί. Είναι

κάτι που το καταλαβαίνει κάποιος μόνο αν έχει βιωματική εμπειρία με τον πηλό. Εξάλλου η ασχολία με αυτόν όπως μας

εξήγησε ο αγγειοπλάστης Γιάννης Βλαβογιλάκης δεν είναι θέμα ικανότητας καθώς όλοι μπορούν να βρουν τον μηχανισμό για

να δημιουργήσουν 31 .

Δημιουργούνται έργα τέχνης από το πιο απλό υλικό που μπορεί να φανταστεί κανείς. Δημιουργίες από το τίποτα, από μια

άμορφη μάζα πηλού, που σταδιακά μεταμορφώνεται με τα ίδια σας τα χέρια σε κάτι μοναδικό. Η αδρανής αυτή ύλη ( χώμα και

νερό καθώς και ξύλα στο παρελθόν για τη φωτιά) και με την επέμβαση ενός δημιουργικού πνεύματος, μπορεί να γίνει κάτι

μαγικό. Πολλά μπορεί κανείς να πει για την κεραμική τέχνη, τις τεχνοτροπίες της, τις διάφορες μορφές της και τα παρακλάδια

της, αλλά δεν μπορεί να εντοπίσει πιο αποτελεσματικά την «μαγεία» της, όσο αυτή ακριβώς η αίσθηση: H χαρά του να «γεννάς»

κάτι, να το πλάθεις με τα ίδια σου τα χέρια από το μηδέν. Ο άνθρωπος δουλεύει με αυτόν παραπάνω από χιλιάδες χρόνια και

αυτό έχει ως αποτέλεσμα η κεραμική να έχει περάσει στο DNA του ανθρώπου.

31 Από επίσκεψη-συνέντευξη στο εργαστήριο του Χανιώτη καλλιτέχνη Γιάννη Βλαβογιλάκη

Πρώτη ύλη

Η άργιλος όπως και στη φύση δεν έχει την πλαστικότητα που χρειάζεται για την κατασκευή του αγγείου. Πρέπει πρώτα να

διαλυθεί με νερό και να καθαριστεί διαδοχικά στις δεξαμενές από τα άχρηστα υλικά (πέτρες, ρίζες) που περιέχει. Στην τελευταία

δεξαμενή θα μείνει μέχρι να εξατμιστεί το νερό και να γίνει μία πηχτή λάσπη που θα αποθηκευτεί αρκετό καιρό σε σβώλους σε

κάποιο υγρό δωμάτιο. Αυτό είναι το υλικό που θα παραλάβει ο αγγειοπλάστης και θα το πλάσει πάνω στον κεραμικό τροχό.

Σχηματοποιημένα και ολοκληρωμένα έργα από εργαστήριο κεραμικής στο Βιοτεχνικό πάρκο Χανίων

Εργαλεία

Μύτη από καλαμάκι

Γυαλόχαρτο

Πινέλα

Μαχαίρια

Σύρμα

Γλυφίδες

Τροχός

Καμίνι (Θερμαντικός θάλαμος για την επεξεργασία διαφόρων υλικών)

Πετονιά

Ξύλινη επιφάνεια εργασίας

Πλάστης

Εργαλεία ξυσίματος

Σφουγγάρι

Χτένι

Οι άνθρωποι που ασχολούνται με την κεραμική δεν περιορίζονται μόνο

στα εργαλεία που διατίθενται στο εμπόριο, αλλά δημιουργούν ό,τι άλλο

αντικείμενο φαντάζονται ότι θ' αφήσει ένα ενδιαφέρον ίχνος στον πηλό

(πιρούνια, παλιά στυλό, φουρκέτες, κουμπιά) 32 .

32 Από επίσκεψη-συνέντευξη στο εργαστήριο του Χανιώτη καλλιτέχνη Γιάννη Βλαβογιλάκη

Η διαδικασία

Την κατασκευή, το πλάσιμο δηλαδή των αγγείων μπορούμε "τεχνικά" να την χωρίσουμε σε

δύο κατηγορίες: στην κατηγορία των αγγείων που γίνονται "μονόσυρτα" και αυτά που

χτίζονται με "στομωσές". Τα μονόσυρτα είναι τα μικρά αγγεία που φτιάχνονται μία και έξω

στον ποδοτροχό. Ο Αγγειοπλάστης παίρνει τον ανάλογο πηλό και αφού τον μαλάξει,

δημιουργεί μία μπάλα. Την τοποθετεί στο κέντρο του τροχού και αρχίζει το πλάσιμο. Αφού

"κεντράρει" τον πηλό μετά τον "ανοίγει" στη μέση. Με το ένα χέρι ή και μόνο με τα δάχτυλα

από την μέσα μεριά και με το άλλο απ' έξω, και ενώ ταυτόχρονα περιστρέφει τον τροχό με το

πόδι του, πλάθει τον πηλό τραβώντας τον προς τα πάνω. Όταν φτάνει στο κατάλληλο ύψος

αρχίζει την διαμόρφωση του σχήματος που θέλει να του δώσει και στο τέλος του φτιάχνει τα

χείλη του.

Συγχρονισμός και δεξιοτεχνία

Τύποι κεραμικών αγγείων στην Αρχαιότητα

Για αρώματα: Αρύβαλλος, λήκυθος, σφαιρική λήκυθος, ασκός, αλάβαστρο

Για αλοιφές και κοσμήματα: Λεκανίδα, εξάλειπτρο, πυξίδα

Για μεταφορά και αποθήκευση: :

Υδρία, αμφορέας, κάλπιδα, πελίκη, στάμνος, λέβης γαμικός

Για ανάμειξη και μείξη κρασιού:

Καλυκωτός κρατήρας, ψυκτήρας, κιονωτός κρατήρας, ελικωτός κρατήρας

Κανάτες:Οινοχόη,χους,όλπη,κύαθος

Ποτήρια: Κάνθαρος, κύλικα, σκύφος, μαστός, κύλικα χωρίς πόδι

Για λατρευτικές πράξεις: Ρυτό, φιάλη, λουτροφόρος

Ιδιότητες κεραμικών αγγείων

αντοχή σε υψηλές θερμοκρασίες

μονωτικές ιδιότητες, ή ημιαγωγή συμπεριφορά με διάφορες μαγνητικές και διηλεκτρικές ιδιότητες

αντίσταση στην παραμόρφωση- ευθραυστότητα

χαμηλές τιμές στις μηχανικές ιδιότητες

Χρήση- Είδη κεραμικών αγγείων σήμερα και παλιότερα

Στην οδοντιατρική

Στα κεραμικά κάτοπτρα

Στην κατασκευή διαστημοπλοίων ( εξωτερική επένδυση για την

ρύθμιση υψηλών θερμοκρασιών)

Στους κεραμικούς αποσκληρυντές νερού και σε άλλους τομείς

όπως στις κεραμικές εστίες, οικοδοµικά υλικά κτλ.

Κρουστά μουσικά όργανα

Πνευστά μουσικά όργανα

Επιτραπέζια παιχνίδια

Πλακάκια

Ποτήρια

Πιάτα

Διακοσμητικά (κομμάτια τοίχου κλπ)

Πάνω αγγείο εμπνευσμένο από τα προϊστορικά χρόνια και κάτω επιτραπέζιο κεραμικό παιχνίδι

Χανιώτη καλλιτέχνη.

Χαρακτηριστικά έργα από το συμπολίτη μας αγγειοπλάστη κ. Βλαβογιλάκη Γιάννη

9. Καμπανοποιία

Ιστορικά στοιχεία- χρήσεις της

Είναι μια τέχνη που ασχολείται με την κατασκευή της καμπάνας , η καταγωγή της οποίας ανάγεται στους προϊστορικούς

χρόνους Περιβάλλεται από θρύλους και δοξασίες που σχετίζονται με τις υπερφυσικές της δυνάμεις. Στη Νοτιοανατολική

Ασία η καμπάνα μετέχει στις τελετουργίες και η εξαγνιστική της δράση χρονολογείται από πολύ παλιά. Στην Κίνα

απευθύνεται στο πνεύμα και στη Ρωσία άμεσα στο Θεό.

Στο Ρωμαιοκαθολικισμό οι καμπάνες συμβόλιζαν πάντοτε τον παράδεισο και τη φωνή του Θεού 33 .

Στις πιο διαδεδομένες χρήσεις της ήταν και παραμένει η σήμανση, επισήμανση βασικών στιγμών της τελετουργίας, η

πρόσκληση σε πόλεμο, η αναγγελία των ωρών και σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις ( χαράς , κινδύνου και πένθους ).

Οι περισσότεροι πολιτισμοί αντιμετώπισαν την καμπάνα ως έργο τέχνης με σεβασμό στη μορφή, στο υλικό και στη

διακόσμηση.

33 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς, τ. 31

Υλικά

Για την κατασκευή της καμπάνας και των άλλων σχετικών ειδών χρησιμοποιούνται τα παρακάτω υλικά: χαλκός, κασσίτερος και

χώμα. Επιπλέον χρησιμοποιείται μόλυβδος και φούμος για το σχεδιασμό διαφόρων σχεδίων και τη βαφή στην καμπάνα.

Το εσωτερικό μεγάλης καμπάνας με εγχάρακτα εκκλησιαστικά σχέδια.

Τρόπος κατασκευής

Στη διάρκεια της έρευνάς μας είχαμε την τύχη να συναντήσουμε ένα κορυφαίο και μοναδικό σ’ ολόκληρη την Κρήτη καμπανοποιό

τον κύριο Στράτο Παυλουδάκη. Αυτός διαθέτει πολύχρονη εμπειρία στο είδος αυτό, μιας και από τα δεκατέσσερά του ,δηλαδή από

το 1953 ασχολείται με την τέχνη της κατασκευής της καμπάνας.

Η διαδικασία κατασκευής μιας καμπάνας -όπως μας εξήγησε- στα παλιά χρόνια διαρκούσε ένα μήνα και αυτό γιατί η αυθεντική

καμπάνα κατασκευασμένη με τον γνήσιο παραδοσιακό τρόπο γίνονταν (όπως και σήμερα στο εργαστήριο που διαθέτει ), μόνο με τα

χέρια.

« Αρχικά πρέπει να χτιστεί το καλούπι με τούβλο και λάσπη. Όταν αυτό στεγνώσει πρέπει να μπουν τα γραφικά. Στη συνέχεια να

ψηθεί. Ύστερα από δύο εβδομάδες το καλούπι έχει φτάσει πλέον στο σημείο να δεχτεί από το καμίνι το λειωμένο μέταλλο ,δηλαδή

τον καθαρό χαλκό και κασσίτερο σε μια ορισμένη αναλογία.» 34 .

34 Από συνέντευξη του κ. Στρ. Παυλουδάκη

Καμπάνες και εκπαίδευση

Ο καμπανοποιός της πόλης μας με την πολύχρονη προσφορά του, διαθέτοντας στο Αρώνι Χανίων από το 1998 σ’ ένα εκτεταμένο

χώρο το εργαστήριό του ,μοιράστηκε μαζί μας την εμπειρία του λέγοντάς μας ότι η γνώση αυτής της τέχνης πάει από πατέρα σε

γιο.

Ο κύριος Στράτος με τη σειρά του, τη γνώση αυτής της τέχνης την έχει περάσει στους δυο του γιους. Ο ίδιος στο θέμα της

εκπαίδευσης μας αποκάλυψε ότι έμαθε την τέχνη « καθαρά από ανάγκη » αφού ο πατέρας του δεν είχε να του διαθέσει τα

χρήματα για να πάρει τη σχολική τσάντα και τα βιβλία όταν αυτός ήταν μικρό παιδί !

Ο ακούραστος δεξιοτέχνης Χανιώτης καμπανοποιός

Παραγόμενα έργα

Στα παραδοσιακά καμπανοχυτήρια βασικά κατασκευάζονται διάφορα εκκλησιαστικά είδη όπως:

Καμπάνες διαφόρων διαστάσεων και βάρους από 40 -800 κιλών

Μανουάλια

Καντήλια

Δισκοπότηρα

Μικρές καμπάνες-σήμαντρα που χρησιμοποιούνται ως κουδούνια σε σπίτια όπου από την εξώπορτα μέχρι το σπίτι

μεσολαβεί μεγάλη απόσταση.

Επίσης εκτελούνται γανώματα και επιχρυσώσεις και επαργυρώσεις διαφόρων αντικειμένων.

Στοιχεία ποιότητας μιας καμπάνας

Στα πλεονεκτήματα κατασκευής μιας καμπάνας είναι :

Η ποιότητα της καθαρότητας του ήχου

Η μεγάλη διάρκεια του ήχου

Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι κάθε καμπάνα έχει και το δικό της χαρακτηριστικό ήχο.

Καμπάνες ψηλά τοποθετημένες και δεξιά το καμίνι του καμπανοχυτηρίου στο Αρώνι Χανίων

Τέχνη πολλά υποσχόμενη;

Αν κα πρόκειται για μια ιδιαίτερα απαιτητική εργασία που απαιτεί από τη φύση της ατέλειωτες ώρες δουλειάς , με αρκετά

εξειδικευμένα εργαλεία, το ελπιδοφόρο είναι ότι μπορεί να καλύψει τόσο τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας ,όσο και του

εξωτερικού.

Ο τοπικό καλλιτέχνης μας έδωσε επίσης μια μοναδική πληροφορία που αναφέρεται σε εξαγωγή προϊόντων του σε Ευρώπη

( Αγγλία – Γερμανία ), Ασία ( Ρωσία ), Αμερική και Αφρική.

Αν και μια καμπάνα φαίνεται να πωλείται ακριβά -όπως ο ίδιος στο τέλος μας είπε- « το κέρδος για τον επαγγελματία είναι

μικρό, διότι τα υλικά κοστίζουν. Ωστόσο ο ίδιος με χαρά θα παραμένει στο εργαστήριό του ακόμη και μετά τη συνταξιοδότησή

του »!

Σκηνές από τη συνάντησή μας στο χώρο εργασίας του. Πληροφορίες άφθονες.

Στιγμιότυπα από την επίσκεψή μας και πρόσκληση για παρακολούθηση της διαδικασίας της χύτευσης του μετάλλου στο καμίνι του.

“Αν υπάρχει ένας τρόπος που είναι καλύτερος από έναν άλλο , τότε σίγουρα αυτός είναι ο τρόπος της φύσης”

<Αριστοτέλης>

Ιστορία

Μια από τις πρώτες ανακαλύψεις του προϊστορικού ανθρώπου ήταν η ιδιότητα κάποιων ουσιών να αφήνουν έγχρωμα

σημάδια. Έτσι πριν ακόμα αρχίσει να γράφει, αισθάνθηκε την ανάγκη αξιοποιώντας τις έγχρωμες αυτές ουσίες να

απεικονίσει τη ζωή του να ομορφύνει τον τόπο της κατοικίας του, να εξυμνήσει με το δικό του μοναδικό τρόπο τα

κατορθώματά του, να γράψει τη δική του ιστορία. Αργότερα ο άνθρωπος χρησιμοποίησε την έμφυτη ανάγκη του για το

ωραίο για τη βαφή των νημάτων και των υφασμάτων του. Σαφείς πληροφορίες για την αρχή της χρήσης των χρωστικών για

τη βαφή ινών δεν έχουμε. Στην ανακάλυψη των ουσιών αυτών έφτασε όπως πάντοτε μέσα από μια διαδικασία γεμάτη από

δοκιμές, λάθη, συμπτώσεων και αλλαγών. Άρχισε κατόπιν να πειραματίζεται και με άλλα υλικά. Παρατήρησε ύστερα ότι

κάποια άλλα φυσικά υλικά, όπως το θαλασσινό αλάτι και η στυπτηρία βοηθούσαν στην ενίσχυση του χρώματος και των

αντοχών του. Και η βαφική συγκαταλέγεται ανάμεσα στις τέχνες.

Οι βαφές χωρίζονται σε φυτικές και τεχνικές ή χημικές βαφές

Φυτικές βαφές προέρχονται κυρίως από τα φύλλα, τους σπόρους, τις φλούδες ,τους καρπούς, τις ρίζες και τα κλαδιά των φυτών από τα φύκια ή τα οστρακοειδή.

Φυσικές βαφές είναι εκείνες οι οποίες προέρχονται από τη φύση.

Τα φυσικά χρώματα χωρίζονται σε τρείς βασικές κατηγορίες ανάλογα με την προέλευσή τους. Έτσι έχουμε :

Φυτικά χρώματα που είναι χρώματα που προέρχονται από διάφορα μέρη των φυτών όπως :φύλλα, ρίζες ,φλοιός και πέταλα.

Ζωικά χρώματα αυτά προέρχονται από ζωικούς οργανισμούς.

Ορυκτά χρώματα:τέτοια ορυκτά είναι του σιδήρου, του χαλκού, του χρωμίου κλπ.. Οι αποχρώσεις που προκύπτουν από τη

χρήση των φυσικών βαφών είναι: Κυανές, ερυθρές, κίτρινες, πράσινες και καφέ.

Η Ελλάδα και γενικά η Κρήτη με τον πλούσιο ήλιο είχε και έχει πολλά φυτά με χρωστικές ουσίες αλλά δεν βάφουν παρά μόνο

εκείνα που έχουν χρώμα μέσα τους. Η βαφική στο νησί άρχισε στα αρχαία χρόνια σαν οικοτεχνία και εξελίχθηκε σε μια

βιομηχανική δύναμη. Πριν το Β’ παγκόσμιο πόλεμο χρησιμοποιούσαν στο εμπόριο μπογιάδες στην επεξεργασία των μαλλιών

των προβάτων. Οι γυναίκες της εποχής βάφανε τις προίκες των κοριτσιών ή τα ρούχα για τις ανάγκες της οικογένειας , είτε και

τα « πουλησικά » -όσα προορίζονταν για πούλημα - όπως φανέλες, κάλτσες, ζώνες…

Ωστόσο πολύ πριν το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ,σε περιόδους μεγάλης φτώχειας, βάφανε μόνο με βότανα 35 φροντίζοντας να τα

μαζέψουν « στον καιρό τους » 36 . Η διαδικασία της βαφής του υφάσματος σε γενικά στάδια παραμένει η ίδια: πλύσιμο,

πρόστιψη (με ξίδι, άθο-στάχτη, αλάτι ή θάλασσα), βαφή και ξέπλυμα.

Ο ασχολούμενος με τη Λαογραφία Κανάκης Γερωνυμάκης θυμάται με ποια βότανα κάνανε το κάθε χρώμα ,ενώ πλούσιο υλικό

έχει συγκεντρωθεί από την ερευνήτρια Ευαγγελία Φραγκάκη

35 Κανάκης Γερωνυμάκης, Πρωτόγονα Βαφεία, εφημ. Ελευθερόπλις, τρίμηνη περιοδική έκδοση των Αρμένων Αποκορώνου Χανίων, φύλλο 73, Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2014, σελ. 1336 Ευαγγελία Κ. Φραγκάκη, Η Λαϊκή τέχνη της Κρήτης-Υφαντική και Βαφικά, Αθήνα 1974

Χρώματα από την Κρητική Φύση

Χρώμα πράσινο: επιτυγχάνεται με α) την ακόνυζα που είναι ένας θάμνος πολυετής β) με φύλλα της αμυγδαλιάς και της

ροδιάς ή τα φύλλα του ζαμπούκου

• Χρώμα λεμονιού προς ροζ: επιτυγχάνεται με τα αποξώφυλλα των κρεμμυδιών με τη βοήθεια της στύψης

• Χρώμα ώχρας: επιτυγχάνεται με στάχτη και καρά μπογιά

• Χρώμα μαύρο: επιτυγχάνεται με α) φυτικές ουσίες όπως τα κουκούτσια της δεσπολιάς ανακατεμένα με καπνιά από την

καμινάδα ή η φλούδα του ζαμπούκου β) με φρέσκα κρεμμύδια γ)με τη σκουριά από παλιοσιδερικά και δ) με την καπνιά.

• Χρώμα μπλάβο: επιτυγχάνεται με χρώματα του εμπορίου, το μπλε προέρχεται από τον καρπό του ζαμπούκου

• Χρώμα πατατί που ροδίζει: επιτυγχάνεται με κρεμμυδότσουφλα

• Χρώμα κανελλί:με το εξωτερικό περίβλημα του κορμού του πεύκου

• Χρώμα λαδί ανοικτό:επιτυγχάνεται με φρέσκα φύλλα μουριάς

• Χρώμα ανοικτό καφέ: με φρέσκα εξωτερικά μαλακά φλούδια καρυδιών (τα περικάρπια ),τα στράφυλα και ο φλοιός και

τα φύλλα του πλατάνου

• Χρώμα σκούρο καφέ: επιτυγχάνεται με τα ξερά περικάρπια των καρυδιών

• Χρώμα κίτρινο: με ξερά φύλλα μουριάς, άνθη ξυνίδας, κύπελλα της βελανιδιάς, το βολβό του νάρκισσου, τα φλούδια

μεστωμένων ροδιών, άθροιγγα και ακονιζέα

• Χρώμα γκρίζο: επιτυγχάνεται με φασκομηλιά

• Χρώμα ανοικτό γαλάζιο μέχρι σκούρο μπλε σχεδόν μαύρο: επιτυγχάνεται με τον πίνο ( σαρηά ) δηλ. το νερό μέσα στο

οποίο έχουν πλυθεί τα μαλλιά. Εκεί μέσα λιώνουν λουλάκι(indigo) και βάφουν τα μαλλιά 37

• Χρώμα κόκκινο : με άνθη παπαρούνας, ρίζα κολλιτσίδας, φοινοκαλίδα, ριζάρι (το «ερυθρόδανον» 38 ,τη ρίζα την οποία

κοπάνιζαν και χρησιμοποιούσαν τη σκόνη ) και χρώμα κόκκινο κρεμεζί από το κρεμέζι 39

• Χρώμα ροζ βάφουν τα πράσινα χαρούπια όπως είναι πριν ωριμάσουν

• Χρώμα κίτρινο προς καναρινί: επιτυγχάνεται με λουλάκι και φύλλα μουριάς καθώς και λίγα φύλλα μηλιάς

• Χρώμα του τσαγιού ( για κεντήματα πάνω σε ύφασμα του εμπορίου) : με αμυγδαλόκουπες- το ξυλώδες περίβλημα 40

37 Ερατώ Αγγελοπούλου-Βολφ, Ο Αργαλειός, εκδ. δόμος, Αθήνα 1986, σελ.56-5738 Ευαγγελία Κ. Φραγκάκη, ο.π. σελ.8739 Ευαγγελία Κ. Φραγκάκη, ο.π. σελ. 9440 Ευαγγελία Κ. Φραγκάκη, ο.π. σελ. 97

Εφαρμογές της βαφικής

Επάνω εκπληκτικό χρωματιστό υφαντό και κάτω χρώματα σε νήματα

τυλιγμένα- έτοιμα για ύφανση , σε χανιώτικο αργαλειό .

Υφασμένο χαλί με φυσικές βαφές

Τέλος

11. Συμπεράσματα

Mέσα από τη μελέτη του θέματος με το οποίο ασχοληθήκαμε διαπιστώσαμε τα εξής:

Α) Στα Χανιά ,τη δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Κρήτης , καταγράφεται και σήμερα άφθονη και αξιοθαύμαστη καλλιτεχνική δραστηριότητα , επώνυμων και ανώνυμων, ανδρών και γυναικών. Αυτή αποτυπώνεται και στη λειτουργία αρκετών παραδοσιακών συλλόγων 41 εντός και εκτός της πόλης. Οι άνθρωποι των Χανίων εκφράζουν με τον τρόπο αυτό την αίσθηση της ζωντάνιας και της ομορφιάς που τους διακρίνει. Οι λαϊκές τέχνες διαπιστώσαμε ότι εμπνέουν τους κατοίκους του Νομού μας.

Β) Στο παρελθόν η φαντασία και η ευρηματικότητα- ακόμα και σε δύσκολες οικονομικά και πολιτικά περιόδους- οδηγούσε σε μοναδικές δημιουργίες . Παράλληλα η λαϊκή δημιουργία έφερνε πιο κοντά τους ανθρώπους σε αποσπερίδες με κεράσματα και χαρούμενη διάθεση .

Γ) Από την περισυλλογή φυσικών υλικών ( μαλλιά, λουλούδια, χώμα, ξύλο, κλωστή…) κατάφερναν να δημιουργούν πάντα με την καθοδήγηση των γεροντότερων ή γενικά της οικογένειας της μικρής κοινωνίας τους ,τελείως προσωπικά έργα ( υφαντά, δεσιές, βαφές νημάτων…) ΄Ανθρωποι με δύναμη ψυχής και πηγαία την αίσθηση του καλαίσθητου δεν άφηναν να πάει τίποτα χαμένο. Αρχικά η γνώση αυτών των τεχνικών ήταν εμπειρική , αργότερα συστηματοποιήθηκε ώσπου πήρε και μια πιο επαγγελματική διάσταση.

Δ) Το κάθε μορφής χειροποίητο παραδοσιακό έργο απαιτούσε στο παρελθόν αλλά και στην εποχή μας υπομονή, δεξιοτεχνία, επιμονή στην απόδοση της λεπτομέρειας. Μα πάνω απ’ όλα πάθος για δημιουργία . Σήμερα οι « τέχνες των χεριών » επανέρχονται και άνθρωποι με μοναδική αξιοπρέπεια και σπάνιο ταλέντο τις ασκούν και τις διαδίδουν στην πόλη μας, ως ανάγκη διαφυγής και από τα οικονομικοκοινωνικά προβλήματα.

41 Δήμος Χανίων, Τμήμα Πολιτιστικών θεμάτων

Ε) Όλες οι παραπάνω δημιουργίες συνεπάγονται ατελείωτες ώρες προσωπικής δουλειάς. Δεν υπολογίζουν στη μαζική παραγωγή

αλλά στη στέρεα και ποιοτική δουλειά ΄Ετσι όλα γίνονται σαν ιεροτελεστία αδιαφορώντας για το πόσος χρόνος θα απαιτηθεί. Και η μεγαλύτερη πληρωμή για το δημιουργό είναι η στιγμή της συγκομιδής – αποκάλυψης!

ΣΤ) Παρά τις εισαγωγές παρεμφερών φτηνών αντικειμένων κυρίως από τις Ανατολικές χώρες, αυτός που εκτιμά αληθινά, επιλέγει τα ανθεκτικά και ποιοτικά προϊόντα της λαϊκής δημιουργίας του τόπου μας.

Ζ) Σε μια περίοδο υφεσιακής πολιτικής ορισμένα από τα επαγγέλματα τα οποία ερευνήσαμε μπαίνουν ξανά στο προσκήνιο.

Η) Συνειδητοποιήσαμε ότι η λαϊκή τέχνη δεν έχει σύνορα. Τεχνικές όμοιες ή παρόμοιες απαντώνται σε όλες τις ηπείρους και διαδίδονται σήμερα πολύ εύκολα και με τη βοήθεια του Διαδικτύου.

Θ) Αντιληφθήκαμε ότι η τέχνη – όπως λέγεται -δε διδάσκεται .Διδάσκεται η τεχνική. Με όπλο μας αυτή μπορούμε να φτάσουμε στη χαρά με τόσο απλά υλικά αλλά και στην εξέλιξη!

Ι) Τέλος διαπιστώσαμε ότι η λαϊκή τέχνη ως ένας τομέας του πολιτισμού μας, είναι ελάχιστα γνωστός σε μας τους νέους , ίσως επειδή δεν έχουμε δεχτεί τα κατάλληλα εναύσματα ώστε να ασχοληθούμε σε βάθος με αυτό το ζήτημα.

12. Προτάσεις

Α) Σε πρώτο επίπεδο θεωρούμε σκόπιμο να επισημάνουμε την ανάγκη αυτοί οι πραγματικά πολύτιμοι παραδοσιακοί θησαυροί των Χανίων , να βρουν ένα μόνιμο χώρο έκθεσης , όπως ένα Λαογραφικό Μουσείο. Γνωρίσαμε ανθρώπους με παρακαταθήκες των παιδικών τους χρόνων ακόμα ζωντανές που είναι διατεθειμένοι να συνδράμουν στην προσπάθεια αυτή.

Β) Η επίσημη Πολιτεία πρέπει να βρει τρόπο να προβάλλει ακόμη περισσότερο τη λαϊκή τέχνη. Η διδασκαλία στο σχολείο κρίνουμε ότι είναι επίκαιρη όσο ποτέ και χρήσιμη για την πολιτιστική συνέχεια στον τόπο μας. Τα παιδιά είναι ανάγκη να έρχονται σε επαφή με τη Φύση και τα υλικά της. Η βιωματική εμπειρία ( όπου υπήρξε ) στην ομάδα μας ήταν ξεχωριστή .

Γ) Τα χωριά που αργοσβήνουν πρέπει να αποκτήσουν ξανά ζωή με τη δημιουργία χώρων στους οποίους θα αναπτύσσονται πολιτιστικές δράσεις .

Δ) Επιπλέον και με τη βοήθεια της τεχνολογίας είναι ανάγκη να θυμίσουμε στους Ευρωπαίους- εταίρους μας την τοπική μας κουλτούρα, την οποία ευτυχώς αρκετοί αποζητούν στα Χανιά, ακόμα και στις ολιγοήμερες διακοπές τους.

Ε) Οι παραδοσιακές τέχνες, τροφοδοτώντας μας με έργα χρηστικά ή διακοσμητικά ομορφαίνουν την καθημερινότητά μας. Επομένως δεν είναι προορισμένες για τα μέλη μονάχα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Επειδή η τέχνη γενικά λειτουργεί και ως ένα αντίδοτο του στρες στην εποχή μας , είναι απαραίτητη η ευαισθητοποίηση και η ενεργότερη συμμετοχή μας σε μορφές που εμείς μόνοι μας θα επιλέξουμε.

13. Βιβλιογραφία

Carcopino Jerme, H καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της αυτοκρατορίας, Αθήνα 1971, εκδ. Ωκεανός, μτφρ. Κ. Παναγιώτου

Στ. Αποστολάκη , Λαογραφικά τ΄ αργαλειού, Ελλωτία, Χανιά 1993

Πόπη Ζώρα, Ελληνική Τέχνη, Λαϊκή Τέχνη, Εκδτική Αθηνών

Ζωή Μητσοτάκη, Φλωρεντίνη Καλούτση και η τέχνη της Κρήτης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1999

Σωσώ Λογιάδου- Πλάτωνος, Η Υφαντική στην Κρήτη, Αφιέρωμα Επιθεώρησης Ηώς, Αθήνα ,1964

Ζωή Μητσοτάκη, Σφακιανές δεσιές. Δεσμοί και σύμβολα, Αναπτυξιακή Ν. Χανίων Α.Ε. 2005

Γ.Ε.Αποστολάκη, Παντρολογήματα στην Κρήτη ( μέσα 20 ου αι. )

Χριστίνα Κουστουράκη-Κουκουλάρη, Η παράδοση: κοπανέλι, περιοδικό Αλέξια

Χριστίνα Κουστουράκη-Κουκουλάρη, Το κρητικό κοπανέλι, έκδ.Β΄Ν.ΜανιουδάκηςΕ.Π.Ε.,1998

Ν. Βασιλάτος, Το κρητικό μαχαίρι, κλασσικές εκδόσεις, 1993

Στ. Αποστολάκης, Τα λαογραφικά του κρητικού μαχαιριού, Χανιά 1994

Κανάκης Γερωνυμάκης, Πρωτόγονα Βαφεία, εφημ. Ελευθερόπολις, τρίμηνη περιοδική έκδοση των Αρμένων Αποκορώνου Χανίων, φύλλο 73, Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2014

Ευαγγελία Κ. Φραγκάκη, Η Λαϊκή τέχνη της Κρήτης – Υφαντική και Βαφική, Αθήνα 1974

Ερατώ Αγγελοπούλου-Βολφ, Ο Αργαλειός, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1986

Ζωή Μητσοτάκη, Δεσιές στις σφακιανές πετσέτες ( από τη συλλογή της Μαρί Ναξάκη ), περιοδ. Ελλωτία, Χανιά τ. 10

Ι. Φωκά-Π. Βαλαβάνη , Τα αγγεία και ο κόσμος τους, 1992

Περιοδικό Ελευθερόπολις τρίμηνη περιοδική έκδοση Αρμένων Αποκορώνου Χανίων φύλλο 73 , 2014

Γεωπονική Σχολή Αθηνών , τμήμα Σηροτροφίας

Eγκυκλοπαίδειες :

Πάπυρος- LAROUSSE BRITANNICA τ. 8, 10, 31, 51

Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη 1982, τ. 3, 20

Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη, τ. 12

Users.sch.gr

www.anemi.lib.u.

www.cretainfo.net

www. idaiagi.gr/el/329B3FBA

www.panoreon.gr/files/items/3/.../o kritikos argaleios m. koyratoras.pdf

www.cretalive.gr

www.kritikesstoles.gr

www.kritikamonopatia.gr

www.kritikomaxairi.com

Eparxiakofos.gr 25-9-2012

www.epil.gr/epaggelmata/efarmomenontexnon/organopoios.htm

www.tar.gr/content/content php

http://greekluhtiers.wordpress.com/about/

www. In2life.gr

www.e-thrapsano.gr

http://wol.w.org/

www. Pi-schools.gr/lessons/tee/maritime

www.pi-schools.gr/download/lessons/tee/klwstoyfantourgias

www.mantinades.gr

www.explorecrete.com

http: //plekoapotinarxi.blogspot.gr/p/blog 3168.html

http: //drosostalitsa.com/archives/1438

www. pemtousia.gr

www.kritikomaxairi.com/index.php/kritiko-sariki

Ιστογραφία

Συνεντεύξεις -συλλογή πληροφοριών και φωτογραφιών /DVD

Κώστας Κονταξάκης ( οργανοποιός )

Γιάννης Βλαβογιλάκης ( αγγειοπλάστης )

Στράτος Παυλουδάκης ( καμπανοποιός )

Μιχάλης Παχτίκος ( μαχαιροποιός )

Μαρί Ναξάκη ( δεσιά )

΄Αννα Σερδάκη ( δεσιά )

Μαρία Παπαγεωργίου ( κοπανέλι )

Δέσποινα Σωμάκη ( υφάντρα )

Σοφία Ψαράκη ( πλέκτρια σαρικιών… )

Ντοκιμαντέρ του Κώστα Νταντινάκη « Μαρί Ναξάκη , Η τέχνη της Σφακιανής δεσιάς » .