1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ

АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН

АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

«ЖАҺАНДЫҚ БӘСЕКЕЛЕСТІК ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БІЛІМ

БЕРУ ЖҮЙЕСІ: МӘСЕЛЕЛЕРІ, БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ,

ДАМУ БОЛАШАҒЫ»

тақырыбындағы

халықаралық ғылыми-тәжірибелік online конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ

2 ТОМ

Атырау қаласы

2016 жыл

2

Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова М.А.-педагогика

ғылымдарының кандидаты, профессор, академик

Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор,

О.М.Ташмуханова- доцент, Г.С.Қаленова-магистр

Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы білім беру жүйесі: мәселелері,

басымдылықтары, даму болашағы: халықаралық ғылыми-тәжірибелік

конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,2-

том, Атырау, 2016. 280 б

Жинаққа ҚР бойынша мектепке дейінгі, жалпы орта білім беру

ұйымдарының педагогтары сонымен бірге техникалық және кәсіптік білім

беру мекемелер педагог мамандары, еліміздің және шетелдік жоғары оқу

орындарының ғалымдары, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалдарының профессор-

оқытушылар құрамының ғылыми баяндамалары мен іс-тәжірибелері енген.

Жинақ білім беру жүйесі біліктілікті арттыру қызметкерлеріне, ғылыми

қызметкерлерге, жоғары оқу орындары мен колледж оқушылары мен

студенттеріне және барлық тәрбие және білім беру саласы қызметкерлеріне

арналған.

Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне және көпшілік

оқырманға арналған.

Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.

© «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты, 2016 жыл

3

ВСТУПИТЕЛЬНОЕ СЛОВО

Галимжанова Маржан Анесовна директор ИПК по Атырауской области филиала АО «НЦПК «Өрлеу»,

кандидат педагогических наук, профессор,

академик Международной Академии Информатизации

Уважаемые коллеги!

Филиал Акционерного Общества «Национальный центр повышения

квалификации «Өрлеу» Институт повышения квалификации педагогических

работников по Атырауской области» приветствует вас на международной

научно-практической он-лайн конференции на тему «Система образования в

условиях глобальной конкуренции: проблемы, приоритеты, перспективы

развития».

Как вы знаете, сегодня уровень развития образования используется в

качестве одного из факторных показателей в рейтинговых оценках уровня

конкурентоспособности различных экономических систем.

Поэтому, перед современной образовательной политикой стоит задача

создать такие условия для развития системы образования, которые бы

активировали возможности интеграции в мировое образовательное

пространство, а также стимулировали рост качества образования.

Глобализация образования выносит процессы конкуренции в

данной сфере на международный уровень. Повышается роль

образовательных учреждений в борьбе за лидерство в мировой системе

образования, обеспечении стратегических конкурентных преимуществ на

рынке образования.

Процессы глобализации, нашедшие отражение в трансформации

мировой системы образования, представляют собой вызов для отечественных

систем образования.

Ответом на вызовы времени может стать инновационная модель

образования, которая выполняет помимо собственно образовательных целей

ещё и важнейшие социальные функции, и в этом смысле выступает как

функциональный механизм, который делает возможным дальнейшее

развитие государства, общества и личности.

Как отметил Президент Республики Казахстан Нурсултан Абишевич

Назарбаев: «Сегодня важно взглянуть на образовательные процессы как

можно шире. Каждому человеку надо привить умение делать, умение

учиться, умение жить вместе в современном мире… Поэтому первостепенная

задача современной системы образования - это подготовка людей,

обладающих критическим мышлением и способных ориентироваться в

информационных потоках».

В настоящее время система образования Республики Казахстан

проходит путь постепенной интеграции в международную образовательную

систему. Казахстан, подписав Болонскую декларацию, открыл для себя дверь

в мировую образовательную систему.

4

В результате в нашей стране начался процесс модернизации

отечественного образования и приведения его в соответствие с

международными стандартами.

Так какой же должна быть обновленная система образования с учетом

того, что в современных условиях важно найти определенный баланс: с

одной стороны, интегрироваться в мировое образовательное пространство, а

с другой– охранить достоинства собственной системы, без которых

невозможно существование национальной культуры?

Ответы на этот, волнующий всех педагогов вопрос, мы надеемся

получить на нашей конференции, целью которой является обсуждение

актуальных аспектов внедрения эффективных практик в условиях

обновления содержания воспитания и образования.

5

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Ағатаева Гүлнар Кочниязовна Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

№1 Т.Әлиев атындағы орта мектеп

тарих пәні мұғалімі

Ерекше сұранысты қажет ететін балаларға білім беру кез келген ел үшін

негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Бұл – әркім өз іс-әрекетінің

қажеттігі мен қатыстылығын сезіне білетін шын мәніндегі инклюзивті қоғам

құруға қажетті шарт. Біз әрбір балаға оның сұранысы мен басқа да

жағдайларына тәуелсіз, өз әлеуетін толық жүзеге асыруға, қоғамға пайда

әкелуге және оның толыққанды мүшесі болуға мүмкіндік беруге міндеттіміз.

Дэвид Бланкет

Еліміздің Ата заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы

тиістігі жазылса да, өкінішке қарай, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту

өзекті мәселе күйінен түспей тұр. Олардың қатары жыл сайын өсіп

жатқандықтан, жарымжан балаларға білім беру жүйесін жетілдіру қажет.

«Инклюзивті білім» ұғымы, біздің өмірімізге 1996 жылдан бастап енді,

қазір көп елдерде заң жүзінде бекітілген. Бұл Батыс Европада да, Америкада

да, Латын Америкасына да қатысты. Шет мемлекеттерде де табыспен

жүзеге асуда. Сонымен, инклюзия бұл-қазіргі кездегі қажеттілік. Әр баланың

жеке тұлғасы қымбат бола тұра, біздер сенімдіміз, ерекше қажеттілігі бар

балаларға әлеуметтік ортаға кіру үшін отбасынан басқа орта керек, басқа

балалармен араласу керек, ата-анадан басқа мұғалім қажет.

Инклюзивті білім берудің негізінде балалардың қандай да бір

дискриминациясын жою, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты

қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға

арнайы жағдай қалыптастыру мақсаты жатыр.

Инклюзивті білім беру –балаларды жалпы білім беру процесіне

толықтай қосу үшін балаларды бір-бірінен ажыратып,кедергілерге

ұшырамауға бағытталған және олардың жасына, жынысына, этикасына,

дініне қарамастан әлеуметтік бейімдеуге бағытталған мемлекеттік саясат.

Сонымен қатар дамудағы қалыс қалу немесе экономикалық мәртебесіне,

отбасына белсенді қатысуы, коррекциялық-педагогикалық және балалардың

жеке мұқтаждарын әлеуметтік адресті қолдаудағы бейімдеудің баланы емес,

ортаны жеке ерекшеліктерімен білімдік қажеттіліктерін білім беру

жағдайларын тиімді жолмен құру.

Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жағдайын сараптауда,

отандық тәжірибеде ерекше мұқтаж балаларды жалпы білім беру процесіне

қосуда әр түрлі елдердегі шетел ғалымдары инклюзивті процестерін

халықаралық құқықтық акт туралы жұмыстарда игеру қажет. Осы әр түрлі

жер бетіндегі елдердің мәдени-тарихи және әлеуметтік- экономикалық

деңгейлерінің дамуына байланысты инклюзивті білім беру принциптері

анықталады:

Жалпы білім берудің жоғарғы сапалары;

6

Балалардың отбасындағы жағдайы;

Оқытумен тәрбиелеу кезіндегі ата-анасының қатысуы;

Мұғалімдердің әр түрлі өзгерістерге дайын болуы, балалардың

құқықтарымен қабілеттерін есепке алып отыру;

Жалпы білім беру мекемелерінде тиімді білім жағдайларын туғызу

Нәтижелі әлеуметтендірумен оқытудың жүзеге асырылуы инклюзивті

білімді қолдану кезінде ғана табысқа жетілуі;

Демократиялық қоғамға орналастыру және жеке тұлғалық құқықтарын

сақтауға кепілдеу;

Мүмкіндігі шектеулі балаларды тиімді білімділікпен, коррекциялаумен,

әлеуметтік жағдайларына араластыру

Ата –аналар, мұғалімдер, тәрбиешілер мен мамандар іс-әрекетінде

бірлестік, жүйелілік болса ғана инклюзивтік тәрбие жұмысы жақсы нәтиже

көрсетеді.

Мүмкіндігі шектеулі балаларға ерекше білім беру назарсыз қалмауы

үшін әр педагог әдіс-тәсілдерін нақты ойластыру қажет. Тек қана балаға

бейімделген тәрбие оның ішкі потенциялын ашуға мүмкіндік туғызады, әр

адамға қарап, сабырлылыққа тәрбиелейді, отбасыларымен қарым-

қатынастықты нығайтып, оқу барысына кірістіреді. Инклюзивті тәрбиенің

ұтымдылығы қанша және кім пайдасын көреді?

Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса,

соғырлым мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек.

Неміс педогог-дефектолог П.Шуман.

«Табиғаттың мүмкіндігі шектеулі деп есептемейік! Адамның өнері

арқылы бұл мүмкіндіктін шектеусіз сипатқа ие болуы да ықтимал», Ж.

Ламетри айтқандай, қазіргі таңда барлық әлемде жеке қажеттілікті түзету,

педагогикалық қолдау мен бейімдеу баланы емес, балалардың білімдік

сұраныстары мен жеке ерекшеліктеріне ортаның, отбасының белсенді

қатысуымен білімт беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын барлығы үшін

бір мектеп немесе инклюзивті білім беру туралы айтуда. [45 б.]

Инклюзивті білім беру – мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытып

үйретудің бір формасы. Бұл арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі түрде

қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Нағыз

инклюзив білім берудің екі жүйесін жалпы және арнаулы жүйелерді бір

біріне қарама-қарсы қоймай қайта жақындатады. Олардың арасындағы

шекараны ашады. Инклюзивті білім берудің Қазақстанда өріс алуы

қажеттілік әрі перспективалық іс екенін мойындаймыз. Осы кезде ғылыми

ортада педагогикалық қауымдастықтар арасында инклюзивтік білім беру

(баршаға қол жетімді және бәріне бірдей білім беру жүйесіне қосу) идеясы

кең етек алып келеді. [32 б.]

Жалпы білім беретін мектепте сау балалар мен мүмкіндігі шектеулі

балалардың бірлесіп (интеграциялы) түрде оқуын ұйымдастыру консилиум

арқылы әзірленеді. Консилиумға мектептің пән мұғалімдері, педагог-

7

дефектологтар, психологтар қатысады. Жеке бағдарлама есту, сөйлеу, көру

қозғалу мүшелері мен интеллектіде ақаулықтары бар оқушылардың

танымдық мүмкіндігіне бейімдетіледі.

Инклюзивті білім беру жағдайындағы жалпы білім беретін мектептерде

білім беру процесін ұйымдастыру типтік және қолданыстағы оқу

жоспарларына сәйкес жүргізілуі, жылдық күнтізбелік оқу жоспары және

сабақ кестесі арқылы регламенттелуі тиіс. Бұл ұсыныстар мүмкіндігі

шектеулі бар балалар оқитын бастауыш сынып мұғалімдері мен пән

мұғалімдеріне оқу бағдарламаларын әрбір жеке жағдайға байланысты

оқушылардың білім жөніндегі талап-тілегіне бейімдеуді жүктейді. Білім беру

бағдарламалары мектептің педагогикалық және әдістемелік кеңестерде

бекітілу керек.

Ғалымдардың және практик мамандардың ( Коноплева А.Н, Ямбург

Е.А)зерттеу нәтижелері көрсеткендей, даму мүмкіндігі шектеулі балалар

жалпы білім беру мектеп жағдайында әлеуметтенуі де, оқу материалдарын

игеруі де табысты өтеді, олар балалар арасында көшбасшы да бола алады.

Өкінішке орай , көбінесе ,осы «басқаша» балалар өздерін оқшау ұстап, бұл

әлемнен бөлектеніп, көңіл-күйі біршама жайсыздау \дискомфорт\ болады. [72

б.]

Инклюзивтік білім беруде балаға деген педагогикалық ықпалдың

позитивтік мүмкіндігі , ол дер кезінде жоғарыда айтылған эмоциялық

дағдарыстағы баланы байқап, көру болып , табылады.

Қазіргі демократиялық қоғамда әр адамның өзін өзі дамытуға, осы

қоғамда айқындалуына, қабілетін шыңдауға, шығармашылықпен айналысуға

таңдау бостандығы бар,өмірін толыққанды етуге, былайша айтқанда өз

тағдырына қатысты .

Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу

арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11

шілдедегі заңында даму мүмкіндігі шектелген барлық балалар

психологиялық-медицина-педагогикалық кеңестің қортындысына сәйкес

арнайы түзету мекемелерінде және мемлекеттік білім жалпы беретін

мектептерде тегін оқуға құқылы делінген.

Атап айтсақ, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға

кіріктіру мақсатында 2009 жылғы ҚР инклюзивті білім беруді дамыту

тұжырымдамасының жобасы әзірленген, сонымен қатар 2010 жылдың 1

ақпанында бекітілген ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасын атауға болады.

Бұл бағдарламаның басты міндеттерінің бірі –еліміздің инклюзивті

оқытуды дамыту болып саналады.

Субъект болып, өмірін мағыналы етуге құқылы.

Осы баяндама негізіне мектеп тәжірибесіндегі психикалық дамуы

тежелген, шекаралық интеллектуалдық дамудағы, интеллектуалдық

жетіспеушілігі бар балалармен жұмыс істейтін педагогтардың кәсіби

құзіреттілігі жайлы айтылады. Интеграциялық білім беретін мектептегі

8

мұғалімнің кәсіби құзіреттілігі ол, оның адами құндылықтар мен кәсіби және

өмірлік тәжірибесіне сүйене отырып, түрлі проблемалар мен міндеттерді

шешу мүмкіндігі. Мектептерде қалыптасқан стереотиптер көп. Оны бұзу өте

қиын. Біз , Кеңес дәуірінде, 20-шы ғасыр бойы білім, тек білім ғана деп

келдік. А. Байтұрсынов «Білім білікке апаратын жол» деген. [48 б.] Қазіргі

таңда білімнің көптігі емес, оның тиімділігі яғни, білік артып тұр, әсіресе

интеллектуалдық жеткіліксіздігі бар балаға. Білімді алуын алар , ал ол оған

қажет пе? Әсіресе, алған, жаттаған білімі жай бір керексіз ақпарат болса,

баланың өмірлік қажеттілігіне ешбір қатысы болмаса. Дені сау , төрт

құбыласы тең баланың бәрі математик, химик, физик болып кетпейді, ол

айдан анық. Ал дамуында тежелуі , немесе интеллектуалдық дамуы қалыпты

емес бала қайтеді?

Ең маңыздысы айналадағы дүние өзгерістерін адекватты түсініп,

қатынас таныта алатын жағымды қасиеттері бар, мобильды тұлға тәрбиелеу

деп, түсінеміз.

Инклюзивті оқыту- негізгі принцептері:

1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен

жетістіктермен анықталады.

2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.

3. Әрбір адам қарым қатынасқа құқылы.

4. Барлық адам бір-біріне қажет.

5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.

6. барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет

етеді.

7. Әрбір оқушы үшін жетістікке жету-өзінің мүмкіндігіне қарай орындай

алатын әрекетін жүзеге асыру.

8. Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Инклюзивті бағыт кемтар балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал

етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.

Еліміздің Ата заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы

тиістігі жазылса да, өкінішке орай мүмкүндігі шектеулі балаларды оқыту

өзекті мәселе күйінен түспей тұр. Олардың қатары жыл сайын өсіп

жатқандықтан, жарымжан балаларға білім беру жүйесін жетілдіру қажет.

Мәселе Аудан бойынша мүгедек және мүмкіндігі шектеулі балалардың саны

2013 жылғы есеп бойынша 378-ге жеткен. Ауданымыздын жалпы орта білім

беретін 16 мектебінде 113 мүмкіндігі шектеулі (психикалық дамуы тежелген

балаларды) балалар инклюзивті білім нәрімен сусындалады. Қазір олардың

мүмкіндіктерін ескере отырып, өзгелермен теңдей білім алуына жағдай жасау

қажет. [89 б.]

«Білім туралы» Қ.Р-ның Заңының 21-тармағының 3 тармақшасына

сәйкес инклюзивті білім беру–оқытудың тиісті білім беретін оқу

бағдарламаларына білім алушылардың өзге де санаттарымен тең

қолжетімділікті, арнайы жағдайларды қамтамасыз ету арқылы дамытуға

түзету-педагогикалық және әлеуметтік қолдауды көздейтін, мүмкіндігі

9

шектеулі адамдарды бірлесіп оқыту және тәрбиелеу;". Сондықтан мамандар

елімізде инклюзивті білім беруді дамыту қажет екендігін алға тартады.

Қолданылған әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы

2.Кусаинов А.К. Состояние и перспективы системы образования Республики

Казахстан\ Педагогика 2012\

3.Коноплева А.Н. Синергетический подход к социальному развитиюи

воспитанию лиц с особенностями психофизического

развития\Педагогическая наука и образование 2012 г\

4.Педагогикалық құзыреттілікті қалыптастырудың дидактикалық шарттары\

К.Ы. Сариева 2014 ж\

5.«Инклюзивное образование: построение и организация инклюзивного

образовательного пространства»

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ОРТАСЫНДА МҮМКІНДІГІ

ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРҒА БІЛІМ БЕРУДІҢ НЕГІЗІ

Аманова Гульхан Сабырхановна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының ЖОБ ПҚ БАИ, Тараз қ.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Ұлттық

білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс

күтіп тұр.Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту

әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну» деп атап көрсеткен. Сол себепті де

білім беру саласындағы өзекті мәселенің бірі – инклюзивті білім беру.

Инклюзивті білім беру деген не?

Инклюзивті білім беру негізіне баланы кез-келген

дискриминациядан құтқаратын, барлық адамға бірдей қарым-қатынасты

қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білімділік қажеттілікті талап

ететін балаларға арнайы жағдай жасайтын идеология салынған. Кез-

келген қатыгез білімділік жүйеден балалардың белгілі бөлігінің

шығып қалатынын тәжірибе көрсетіп отыр.

Өйткені, жүйе бұндай балалардың жеке қажеттіліктерін

қанағаттандыруға дайын емес. Бұл салыстыру мектептегі барлық

балалар санының 15 % құрайды, шығып қалған балалар оқшауланып

қалады. Инклюзивті тәсілдер бұндай балаларды оқыту мен жетістікке

жеткізуде қолдау танытады, жақсы өмір сүру мүмкіндігін береді.

Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық – педагогикалық

түзеу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы

11 шілдедегі заңында даму мүмкіндігі шектелген барлық балалар

психологиялық–медицина – педагогикалық кеңестің қортындысына сәйкес

арнайы түзету мекемелерінде және мемлекеттік білім жалпы беретін

мектептерде тегін оқуға құқылы делінген.

10

Атап айтсақ мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға

кіріктіру мақсатында 2009 жылғы ҚР инклюзивті білім беруді дамыту

тұжырымдамасының жобасы әзірленген, сонымен қатар 2010 жылдың 1

ақпанында бекітілген ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасын атауға болады. Бұл бағдарламаның

басты міндеттерінің бірі –еліміздің инклюзивті оқытуды дамыту болып

саналады.

Қазіргі таңда барлық әлем жұртшылығының назарын аударып отырған

мәселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның,

отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын

инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мәселеге әлем ғалымдары мынадай

анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды,

соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық

енгізу және әлеуметтік бейімдеуге,жынысына, шығу тегіне,дініне, жағдайына

қарамай,балаларды айыратын кедергілерді жоюға,ата-аналарын

белсенділікке шақыруға,баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік

мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған

тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. [1]

Инклюзивті оқыту –

ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі

оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Демек, инклюзивті оқыту негізінде

балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық

адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың

ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы

жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір

сүру жағдайын қалыптастырады.

Инклюзивті білім беруді дамыту мүмкіндіктері шектеулі балалардың

білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған

жөн. Бала және оның ата – анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы

типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды

ұзақ мерзімге мектеп – интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тәрбиеленіп

тұруы үшін жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен

күнделікті қарым– қатынас жасауды қамтамасыз етеді, әлеуметтік бейімделуі

және қоғамға кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік

береді.

Дамуында ауытқулары бар балалар үшін арнайы жағдайлар жасалуы

керек. Ол үшін білікті тәрбиешілер мен мұғалімдер қажет болады.Оның

үстіне педагогтер осы балалардың ата-анасымен ынтымақтаса білуі, оларға

білікті көмек бере білуі тиіс. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған

күрделі проблема-оған қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас

проблемасын жою.

Инклюзивті білім беру мәселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алады,

ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздерінің білім беру саясатына осы

бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру

жүйесінің дамуы туралы ресми дерек «Қазақстан

11

Республикасының Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілді. Осы бағдарлама төңірегінде

инклюзивті білім беруді жетілдіру мәселелері қарастырылып, 2015 жылға

мына міндеттерді шешу көзделген:

-мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік

бағдарламалары жасалады;

- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп

оқыту ережесі әзірленеді;

- түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;

-мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары

әзірленеді.[5]

Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде

мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық

бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен,

үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жабдықтау

арқылы «кедергісіз аймақтар» құруы жоспарланған.

Сондықтан да, ата-аналарда өздерінің құқығын біліп, Заңдармен

танысып, кеңес алып, балаларын қорғай білгені жөн.

Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи

нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П.

Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды

бере алатын негізгі күш” – деп баса айтады [2].

Инклюзивті білім беру оқыту процессінде балаға жеке көмек көрсету

мен психологиялық-педогогикалық қолдауды қамтамасыз етеді, жалпы білім

беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларға кедергісіз аймақ құру ғана

емес, баланың психофизикалық мүмкіндігін ескере отырып құрылатын оқу-

тәрбие процесінің ерекшілігінде ескерген жөн.

Ал бұл процессті жүзеге асыру үшін мектепте балаға психологиялық-

педогогикалық қолдау қызметі ұйымдастырылуы қажет.

Қазақстанда дефектология бойынша маман дайындаудың стандарты мен

компоненттері болса да, әр аймақта түрлі бағдарламалармен жүргізіледі,

ортақ бірізділік жоқ деген мәселені ортаға салды. Қазіргі таңда

республикамызда инклюзивті білім беру бойынша 39 балабақшада 315 топ,

106 мектепте 1219 сынып жұмыс істейді, барлығы 25мың бала білім

алатындығын жеткізген пед.ғ.д., профессор З.А.Мовкебаева: «Шет елдермен

салыстырғанда біздің қоғам зияты кем, денсаулығында кінараты бар,

мүмкіндігі шектеулі азаматтарға шұқшия қарап, қолмен көрсетуге дейін

барады. Ал басқа мемлекеттерде оларды қоғамның қалыпты бір мүшесі

ретінде қарайды. Дені сау азаматтар қандайда бір құқығының бұзылуы

жайлы шағым түсіріп, өз мүддесін қорғап жататын болса, неге біздегі

мүмкіндігі шектеулі жандар сырт қалуы керек. Олардың да толық білім

алуына жағдай жасалып, құқықтары қорғалу керек. Осы ретте Латвиямен

салыстырғанда біздің елдің педагогтары мүмкіндігі шектеулі жандармен

жұмыс істеуге дайын емес. «Мен жұмыс істеймін, тек оқып-үйрену керекпін»

12

деп тұрса, оңай болар еді. Алайда басым көпшілігі «істей алмаймын» деген

пікірді ұстанып алған. Сол себепті де маман дайындау, оны аймақтарға

жіберу жағы кешеуілдеп тұр», – деген мәселе көтерген.

Алда мектептерде мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және

тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалу міндеті (мектептерде

педагог-дефектологтардың, балаларды психологиялық-педагогикалық

сүйемелдеудің, арнайы жеке техникалық және компенсаторлық құралдардың

болуы) алға қойылған. Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке

мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техникамен

қамтамасыз ету сияқты істері жүзеге асырылмақшы. Осылайша

мемлекетіміз мүмкіндігі шектеулі жандарды әлеуметтік қорғау, олардың

қоғамға етене араласуына, оларды оңалту, жұмысқа орналастыру және жаңа

жұмыс орындарын құру, білім алу, оқыту, қайта мамандандыруда қолдан

келгенше жағдай жасамақшы.[4,5]

Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды.

Яғни ол мына принциптер:

1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен

жетістіктерімен анықталады.

2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.

3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.

4. Барлық адам бір-біріне қажет.

5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.

6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет

етеді.

7.Әрбір оқушы үшін жетістік кежетуөзінің мүмкіндігіне қарай орындай

алатын әрекетін жүзеге асыру.

8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.[1]

Сонымен қорыта айтқанда, инклюзивті оқыту- оқушылардың тең

құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-

қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті

оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше

қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім

үрдісін дамытуға болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде

дәстүрлі түрде қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды

ығыстырмайды, қайта жақындатады. Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі

шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру

мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу

арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелей

аламыз. Сонымен қоса, инклюзивті оқыту үрдісі балаларды толеранттылыққа

тәрбиелеудің бастауы болмақ .

Пайдаланған әдебеттер:

1.Руководящие принципы политики в области инклюзивного образования.

Париж, ЮНЕСКО, 2009г.

13

2. Бгажнокова И.М. «Школа для детей с нарушениями интеллекта: тенденции

перспективы развития» Дефектология 2004ж.

3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология, 2000ж.

4. Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету

арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы.

5. Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020

жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана, 2010.

6. Подласый И.П. Педагогика. В 2-х кн. Кн.1. -М., 2002. 573 стр.

7. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана, 1998ж.

КАЖДЫЙ РЕБЕНОК ОСОБЕННЫЙ, ВСЕ ДЕТИ – РАВНЫЕ

Дигенова Ботагоз Каирбаевна тренер центра уровневых программ

Мамилина Куралай Куанышбековна, тренер Программы НДО «Самопознание»

Филиала АО «НЦПК «Өрлеу» «ИПКПР по Акмолинской области», г.Кокшетау

Особенный ребёнок. Сегодня так называют детей с ограниченными

физическими или психическими возможностями. Может ли открыть для них

границы мира инклюзивное образование? Т.е. обучение и воспитание вместе

со здоровыми детьми. Как правильно организовать такое обучение? И кому

оно показано? Прежде всего, остановимся на трактовке инклюзивного

образования.

Фактически инклюзивное образование - это возможность включения

детей с ограниченными возможностями (ОВ) в образовательный процесс и

возможность посещать обычные школы и детские сады. Любой ребёнок,

независимо от особенностей, нуждается в адекватные периоды развития в

социальной среде. Т.е. ребёнку в определённый момент надо общаться со

сверстниками в детском саду, в определённый момент со сверстниками в

школе. И только в этом случае он будет нормально развиваться. Это первое.

Второе - это содержание системы образования. Если преподавание и

обучение станут более эффективными в результате изменений, которые

внедряет инклюзивное образование, тогда выиграют все дети (не только дети

с особыми потребностями). Это заключено в принципах инклюзивного

образования.

В теории все звучит хорошо, почему же родители, как от чумы, бегут от

коррекционных школ и готовы нанимать репетиторов чуть ли не с первого

класса, лишь бы пойти в "обыкновенное" учебное заведение? Нередко папы и

мамы просто не готовы смириться с особостью своего ребенка. "Это учителя

не умеют его учить" (и они зачастую действительно не умеют). "С ним надо

больше заниматься" (да - если знать, как именно). "Надо просто построже

спрашивать" (а вот это может кончиться очень печально). Записывать

14

ребенка в "отстающие" не хочется. Да и страшно - вдруг "слабый" старт

захлопнет перед ним двери в большой мир? Многие годы считалось, что в

рамках этих школ разрабатывается особый подход к каждой категории в

отдельности, дающий возможность для их развития. Но так ли это

происходит на самом деле? Дети обучаются и воспитываются только лишь с

такими же, как они сами. Что же на другой чаше весов?

В массовой школе ребенку с задержкой в развитии придется тоже

нелегко: в ней нет специалистов, знающих и понимающих, как с ним

работать. Маленький, не очень здоровый человек должен в одиночку

справиться со своими проблемами. В жертву предполагаемому успешному

будущему приносится настоящее, в котором поселяются страхи, неврозы,

тревоги, частые болезни. Самое страшное, что может подстерегать особого

ребенка в обычном классе, — не насмешки детей и не жадное любопытство

взрослых, а постоянное ощущение "я хуже всех". То, что у других получается

играючи, от него требует напряжения всех сил. Долго ли ребенок сможет

догонять одноклассников без надежды сравняться с ними? Тревожность

("Продержаться бы сегодня... сейчас... еще один урок...") переходит в апатию

("А зачем стараться? Все равно не получается!"). Апатия перетекает в

депрессию ("У меня никогда ничего не выйдет!") или протест ("Все плохо?

Так пусть будет еще хуже!"). В результате ребенок не просто

останавливается в развитии, но и теряет с трудом завоеванные крупицы

знаний и умений. Происходит то, что психологи называют "тотальным рег-

рессом". Уверенность "я - неудачник" остается с человеком на всю жизнь,

нередко определяя все ее дальнейшее течение и ставя под угрозу то самое

светлое будущее, ради которого все и затевалось.

Здесь возникает и другой вопрос. Нормальный ребёнок, не окажется ли

он ущемлён?

Особый ребенок не может того, что могут другие дети, он нуждается во

внимании, поддержке и заботе. В зарубежных странах, где такие дети есть,

практически отсутствуют аутсайдеры. Так как у обычных детей меняется

система отношений, и они видят возле себя беззащитного, нуждающегося в

поддержке, а не угрожающего им ровесника. Хотелось бы, чтобы наши дети

выросли достойными людьми: милосердными, благородными, добрыми,

внимательными и т.д. Чтобы они понимали, что сильный должен помогать

слабому.

В инклюзивном образовании предлагается альтернатива. Здесь учатся

вместе все дети, независимо от наличия или отсутствия диагнозов. Все

движутся в общем потоке, но каждый в своем темпе - по здоровью и по

способностям. При необходимости ребёнок сопровождается дополнительным

педагогом - тьютором (или иначе адаптером). Тьютор обеспечивает

социализацию особого ребёнка в новую среду и занимается тем, чтобы

донести до особого ребёнка то, что говорит учитель в то время, как педагог

продолжает заниматься с остальным коллективом класса в процессе

обучения. Никакой проблемы не возникает, все дети в работе, а наш особый

15

ребёнок продолжает развиваться, не мешая другим. Представим схему, по

которой можно увидеть особенности индивидуального подхода к таким

детям[1].

В какой обычной школе сейчас вы найдете команду специалистов (врач,

психолог, нейропсихолог, дефектолог), которая к каждому ребенку подходит

индивидуально и разрабатывает план действий для педагогов, родителей и

учеников, а семейный психолог помогает папам и мамам понять и принять

особенности ребенка? Так в идеале выглядит инклюзивное образование.

Реалии сегодняшней школы далеки от этого идеала.

Хотелось бы из категории особых выделить детей с нарушением опорно-

двигательного аппарата, а точнее их обучение. Часть детей с такой пато-

логией не имеют отклонений в развитии познавательной деятельности и не

требуют специального обучения и воспитания. Но все дети с нарушениями

опорно-двигательного аппарата нуждаются в особых условиях жизни,

обучения и последующей трудовой деятельности. Его особенности только в

том, что на коляске у него снижена двигательная активность. Остается

решить вопрос, чтобы дети на коляске смогли подняться на третий этаж,

проехать в класс, включиться в учебный процесс. За рубежом такие дети уже

не являются людьми с особенностями. Их коляски настолько хороши, что

они не ограничены в передвижении. У нас эту проблему надо решать и

решать в кратчайшие сроки. Необходимо устранить барьеры во внешнем

мире, а, в первую очередь, необходимо устранить барьеры внутренние,

обеспечить детям-инвалидам опыт социальной коммуникации. Вспомните,

какими приходят наши обычные дети из школы. Ритм общеобразовательной

16

современной школы настолько высок, что детям необходимо определённое

время для восстановления и включения уже в ритм того, что происходит вне

школы. Спасёт ли больных детей школа, оборудованная пандусами и

лифтами? Будет ли им под силу выдержать такой режим?

Для правильного создания системы казахстанского инклюзивного

образования необходимо изучить международный и свой, хоть и маленький

опыт инклюзивного образования. За рубежом с 70-х годов прошлого

столетия ведется разработка и внедрение пакета нормативных актов, способ-

ствующих расширению образовательных возможностей инвалидов. В

современной образовательной политике США и Европы получили развитие

несколько подходов, в том числе: расширение доступа к образованию

(widening participation), мэйнстриминг (mainstreaming), интеграция

(integration), инклюзия, т.е. включение (inclusion). Мэйнстриминг

предполагает, что ученики с ограниченными возможностями общаются со

сверстниками на праздниках, в различных досуговых программах.

Интеграция означает приведение потребностей детей с психическими и

физическими нарушениями в соответствие с системой образования,

остающейся в целом неизменной, не приспособленной для них. Включение,

или инклюзия, подразумевает реформирование школ и перепланировку

учебных помещений так, чтобы они отвечали нуждам и потребностям всех

детей без исключения. В 90-х годах в США и странах Европы вышел ряд

публикаций, способствовавших популяризации идей инклюзивного

образования. Статьи были посвящены проблеме самоорганизации родителей

детей-инвалидов, общественной активности взрослых инвалидов и

защитников их прав.Исследования экономической эффективности

инклюзивного образования демонстрируют преимущества интегрированного

образования в терминах выгоды, пользы, достижений. На сегодняшний день

в большинстве западных стран сложился определенный консенсус

относительно важности интеграции детей-инвалидов. Государственные и

муниципальные школы получают целевое финансирование из бюджета на

детей с особыми потребностями, и, соответственно, они заинтересованы в

приеме в учебное заведение учащихся, имеющих статус инвалида. И весь

этот процесс у них занял более 40 лет!

А инклюзивное образование в Казахстане делает только первые шаги. И

сразу о нашем «успехе» в этой области заговорили с экранов телевизора и со

страниц газет. Например, о том, что детям с отклонениями в здоровье

директора школ отказывали в приёме на учёбу. И тогда дело доходило до

суда. Естественно, школы оказывались в проигрыше, ведь сам факт отказа

есть ни что иное, как нарушение конвенции ООН о правах человека.

Но на самом деле, вне зависимости от исхода, здесь проигрывали все:

школы, родители, а главное - дети. Представьте, что в обычной школе, безо

всяких «удобств» для детей с ограниченными возможностями, в самом

обычном классе учится подобный ребёнок. Преподавателю, не имеющему

опыта общения с такими детьми, придётся очень сложно, тем более,

17

зачастую таким детям нужна совсем другая программа занятий. И

получается, что особый ученик, сидя за последней партой (за первой он

отвлекает весь класс) толком не выучится, но ему будут упорно ставить

«средненькие» оценки, дабы не портить репутацию школы и не нарушать

права человека.

Надеемся, что многие школы, провозгласившие себя инклюзивными,

успеют пересмотреть своё отношение к детям с ограниченными возмож-

ностями, и они действительно будут полноценно обучаться и получать

знания наравне с остальными.

В рамках Программы развития образования на 2011-2020 годы

предусмотрено развитие ещё одного из направлений инклюзивного

образования, обучения на дому - дистанционного обучения.

Сейчас в стране идёт первый этап реализации этого проекта. Дети-

инвалиды обеспечиваются специальным оборудованием. Это, прежде всего

компьютеры и обучающие программы. Кроме того, учитываются

особенности детей. Например, для ребёнка с ДЦП - специальная клавиатура;

если ребёнок слепой, то есть специальная программа, позволяющая

управлять ею без зрения. Следующий этап (пока ещё только в проекте) -

когда дети-инвалиды с использованием этой техники смогут дистанционно

обучаться вместе со своим классом. Представьте, идёт урок, он

транслируется по «скайпу». Получается, что ребёнок, находясь дома, как

будто находится в классе. Обеспечение всем этим оборудованием идёт за

счёт государства. На этом этапе обеспечение оборудованием, на следующем

– интернет - подключение. Основная задача обучения на дому заключается в

том, чтобы оказать качественные образовательные услуги, не зависимо от

того, приходит учитель на дом или общается по скайпу. Для связи с

ребёнком, находящимся дома, необходимо обеспечить интернетом класс, в

котором он числится. Это для нас пока достаточно сложно. Кроме того,

нужно учитывать возможности особого ребёнка в работе с аппаратурой и

возрастные ограничения.

Проблемы в становлении инклюзивного образования в нашей стране

есть. В то же время есть положительный опыт внедрения инклюзивного

образования в Казахстане. Это школа-гимназия №65 г.Астаны. В ней

действуют 11 коррекционных классов с казахским и русским языками

обучения. В гимназии обучаются около 100 детей с ограниченными

возможностями. Этих детей до школы подвозят на специальном автобусе. В

здании учебного заведения имеется необходимое для ребят оборудование.

Учащиеся вне зависимости от места проживания и, что очень важно, дети с

ограниченными возможностями получают полный доступ не только в здания

и строения, но и к образовательным материалам, могут консультироваться с

преподавателями и исследовать базы электронных библиотек любой страны

мира. И это только первая такая школа, а к 2015 году государство обещало

«будет построено ещё 522 такие школы». Каждая из них будет оснащена

всем необходимым, что нужно для детей с ограниченными возможностями.

18

Совместно с Комитетом по строительству, Министерством здравоохранения

внесены изменения в действующие СанПиНы, и на сегодняшнем этапе эти

документы предусматривают создание безбарьерной среды во всех новых

школах[2].

Рассмотрение образования через призму инклюзивности означает

изменение представления о том, что проблемой является ребёнок и переход к

пониманию того, что в изменениях нуждается сама система образования.

Цели инклюзивного образования находятся принципиально в иной системе

координат, в отличие от привычных нам систем общего или специального

образования. Оно стремится к соединению или взаимообогащению этих сла-

бо взаимосвязанных между собой систем общего или специального

образования. К сожалению, по данным мониторинга, 80% педагогов,

работающих в специальных коррекционных образовательных организациях

не принимают идеи совместного обучения детей с ОВЗ со здоровыми

сверстниками. Приоритет развития совместного обучения инвалидов и

здоровых обучающихся ребят не означает отказа от бывших достижений

казахстанской системы специального образования. Специальное

коррекционное образование и специалисты, работающие в таких

образовательных организациях, - это серьезный методический ресурс для

развития инклюзивной практики в общем образовании.

Идея инклюзивного образования действительно займет свое место в

образовательном процессе только в том случае, если она овладеет умами

учителей, станет составной частью их профессионального мышления.

Требуются специальные усилия, чтобы это произошло. Рассмотренный опыт

внедрения инклюзивного образования показывает, что учителя и другие

специалисты не сразу начинают соответствовать тем профессиональным ро-

лям, которые требуются для данной формы обучения. Они проходят

несколько стадий: начиная с явного или латентного сопротивления, переходя

к пассивному, а затем и к активному принятию происходящего. Специалисты

испытывают страх: "Смогу ли я сделать это?" Они боятся не справиться и

потерять работу, боятся ответственности, боятся рисковать. Страх и

неуверенность также связаны с тем, что специалисты боятся, что не будут

полностью контролировать происходящее, что им придется просить о

помощи учеников, родителей или педагогов, тем самым, признав, что они не

имеют ответов на абсолютно все вопросы. Советы, которые я хочу дать в

таких случаях, просты: нужно делать свое дело, несмотря ни на что. Следует

посмотреть в лицо своим страхам и продолжать работать. Слова "Не

волнуйтесь. Не бойтесь" произносить бессмысленно. Включение - это

перемена. Перемены пугают всех. Так устроен наш организм. Но в данном

случае речь идет о правах человека, и идти навстречу переменам мы должны

все равно.

Необходимо планомерно реализовать формирование направлений

инклюзивного образования:

19

1. Формирование толерантного отношения общества к лицам с

ограниченными возможностями в развитии.

2. Создание нормативно-правовой базы.

3. Раннее выявление и комплексная помощь ребенку с ограниченными

возможностями в развитии.

4. Предусмотреть различные варианты включения ребенка в

образовательный процесс и обеспечения выбора для каждого ученика

возможного и полезного для его развития варианта включения.

5. Психолого-медико-педагогическое сопровождение интегрированных

детей.

6. Профессионально-трудовая подготовка лиц с ограниченными

возможностями в развитии.

7. Программно-методическое и учебно-дидактическое обеспечение

бразования общего типа для удовлетворения особых потребностей детей.

8. Кадровое обеспечение.

9. Материально-техническое оснащение организаций образования

общего типа для удовлетворения особых потребностей детей.

10. Проведение специальных научных исследований.

11. Включение родителей и общественных организаций в процесс

развития инклюзивного образования.

Для полного и качественного включения особых детей в

общеобразовательный процесс необходимо без исключения выполнить

пошагово все эти 11 направлений. По прогнозам специалистов, около 50%

детей с ОВЗ, прошедших только лишь через систему качественной

дошкольной инклюзии, смогут обучаться в образовательных организациях

общего профиля, а не в специальных коррекционных организациях. Доступ

детей с инвалидностью к более качественным образовательным услугам

увеличит долю детей, имеющих общее среднее образование, и, как следствие,

долю тех, кто сможет претендовать на получение среднего и высшего

профессионального образования. Такая ситуация приведет к улучшению

жизненного благополучия и успеха людей с инвалидностью.

Отдать особого ребенка в массовую школу, где никто не знает, что с ним

делать, — поступок бесчеловечный. Учебное заведение должно быть готово,

принять ребенка, а тот—следовать школьным порядкам и учебной программе

без ущерба для психического и физического здоровья. Задача родителей —

привести эти непростые требования к общему знаменателю. И сделать этот

выбор нужно с открытыми глазами.

И наконец, не должен стоять вопрос о том, чтобы махом закрыть все

специальные школы. Мы должны понимать, что есть часть детей, которым

будет не очень комфортно в обычной школе, которые нуждаются в серьезном

психолого-педагогическо-дефектологическом сопровождении. Такое

сопровождение, и человеческое, и техническое, создано только в

специальных организациях образования. И для обычной школы создавать

такие условия для одного ребенка просто невозможно.

20

Для успешного развития инклюзивной политики в Казахстане нужно

постепенно преодолевать барьеры, существующие в обычной школе.

Следует изжить некорректное отношение к детям с ограниченными

возможностями. У нас нет адекватного представления об этих детях. Мы

просто боимся того, чего не знаем. Отсутствие специально

подготовленного педагогического состава также препятствует

успешной инклюзии. Пока учителя общей школы не готовы к обучению

детей, имеющих отклонения в развитии. Государству необходимо поменять

стандарты высшего педагогического образования, уделив особое внимание

подготовке специалистов соответствующего профиля. Остается плохая

материально-техническая оснащенность учебных заведений.

Отсутствуют специальные устройства и обучающие материалы для детей, а

также методические пособия для учителей [3]. Есть большая категория детей

с ограниченной мобильностью, которые по уровню развития своего

интеллекта смогли бы обучаться в общеобразовательной школе и быть

успешными. Но пока в школах не созданы условия для таких детей. Введение

широкой градуированной системы оценки достижения детей позволит

включить в общий поток детей с различными отставаниями от нормы

развития в интеллекте. Из всего вышеперечисленного можно сделать вывод:

массового перевода детей из специальных школ в систему общего

образования не должно быть.

Литература:

1.Алметов Н.Ш., Бримкулова А.Д. Подготовка учителей массовой школы к

инклюзивному образованию // Вестник АПН Казахстана.-2011.-№3-4.-С.59

2.Дигенова Б.К. Организация и деятельность работы психолога в системе

коррекционно-развивающего обучения детей с ограниченными

возможностями в условиях КППК -2012 г.// Мир печати

3.Лепешев Д.В. Инклюзивная система образования в Казахстане:

перспективы развития и проблемы (Анализ пилотного социологического

исследования) // Воспитание школьника.-2009.-№6.-С.2-9.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІН ЕСКЕРЕ

ОҚЫТУ МӘСЕЛЕСІ

Танатарова Пердегул Бексуиновна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы

бойынша ПҚ БАИ» ДБО тренері, Тараз қаласы.

Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса,соғұрлым

мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек.

П.Шуман

Қазіргі таңда жұртшылықтың назарын аударып отырған мәселе

балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының

қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті

білім беру. Осы мәселеге ғалымдар мынадай анықтама береді: Инклюзивтік

білім беру дегеніміз–барлық балаларды,соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі

21

балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізе отырып, әлеуметтік бейімдеуге,

жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын

кедергілерді жоюға, баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік

мұқтаждықтарын арнайы қолдауға, жалпы білім беру сапасы сақталған

тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.

«Инклюзивті» деген термин ағылшын тілінен аударғанда енгізілген,

араластырылған деген мағынаны білдіреді. Бұл оқушыларды олардың

бұрынғы оқу үлгерімі, денсаулық жағдайы, ата-анасының әлеуметтік–

экономикалық мәртебесі мен басқа да жағдайларға көңіл аудармай жалпы

білім беру үрдісіне араластыру болып табылады.

Инклюзив (латын тілінен «өзімді қосқанда») тәжірибе мен стратегияда,

өзінің құндылығын нақтылы түрде көрсетеді, яғни оның мүмкіндігіне

қарамастан әр адамның құқығын қолдайды, қоғам мен қоғамдастық,

отбасының толық құқылы мүшесі ретінде қызмет ету түріндегі кең ортаға

қатысады.

Инклюзивті оқыту – мүгедек немесе дамуында сәл бұзушылығы мен

ауытқулары бар балалардың дені сау балалармен бірге олардың

әлеуметтендіру және интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы

бірлескен оқыту.

Инклюзивті оқытудың мынадай түрлері болады:

Біріктірілген (оқушы дені сау балалар сыныбында/тобында оқиды және

дефектолог-мұғалімнің жүйелі көмегін алады),

Жартылай (жеке балалар күннің бір бөлігін арнайы топтарда, ал екінші

бөлігін қарапайым топтарда өткізеді).

Уақытша (арнайы топтардағы балалар және жәй топтардың оқушылары

бірлескен серуендерді, мерекелерді, сайыстарды, жеке істерді өткізу үшін

біріктіріледі).

Толық (дамуда ауытқулары бар 1-2 бала балабақшаның, сыныптың,

мектептің жәй топтарына енгізіледі, мамандардың бақылауы бойынша түзету

көмегін ата-аналар көрсетеді) .

Инклюзивті білім беру – мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытып-

үйретудің бір формасы десек,бұл арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі

түрде қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды.

Инклюзивтік мектептің міндеті– жүйені құру, яғни әр баланың

қажетсінулерін қанағаттандыру. Инклюзивтік мектепте барлық балалардың,

яғни әр баланың қажетсінулерін қанағаттандырады.

Инклюзивті оқыту балаларда қандай да бір кемсітушілікті жоққа

шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен

бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай

қалыптастыру идеологиясына негізделген.

Нағыз инклюзия білім берудің 2 жүйесін: жалпы және арнаулы

жүйелерді бір-біріне қарама-қарсы қоймай,қайта жақындатады.

Жалпы білім беретін мектепте сау балалар мен мүмкіндігі шектеулі

балалардың бірлесіп (интеграциялы түрде) оқуын ұйымдастыру кезінде

22

мәселелер туындау мүмкіндігін азайту үшін инклюзивті білім беруге қажетті

нақты жағдайлар тізбесін анықтау шарт. Бұл тізбе оқу үдерісін

ұйымдастыруды, оқу мазмұны мен әдістемесін, балалардың үлгерімін

бағалауды және т. б. қамтуы тиіс. Инклюзивті білім беру мәселесі соңғы

уақытта ғана қолға алынып отыр.

Инклюзивті білім беруде шешуін күтіп отырған мәселелер

жетерлік.Мысалы:

1.Арнайы оқыту әдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі

қиындықтар туғызады.

2. Педагогтардың жетіспеушілігі. Бар болғанның өзінде дамуында

ауытқулары бар балалармен жұмыста тәрбиешілер мен мұғалімдердің кәсіби

дайындық деңгейі төмен. Мысалы, педагогтар (тәрбиешілер) , оның ішінде

дефектологтар баланың оқуы мен даму үдерісіне теріс ықпал ететін барлық

жағдайлар мен факторларды білмеуі мүмкін. Сондықтан, инклюзивті

оқытуды ойдағыдай жүргізу үшін педагог кадрларды қайта даярлау

курстарынан өткізуді қолға алу керек.

3. Қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою.

Ақпараттың аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты ету – осының бәрі даму

мүмкіндігі шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады.

4. Мүгедек балалардың барлығын бірден партаға отырғызып, оқытып кетудің

мүмкін еместігі.

5.Оқытқанның өзінде ата-аналар тарапынан кеңінен қолдау таппай

отырғандығы.

Орта білім беретін мектептерде педагогтарды дайындау, мектептердің

ондай балаларды қабылдауға дайын болуы секілді мәселелер шешілу керек.

Республиканың мектепке дейінгі және бастауыш білім беру жүйесінде

ерекше қажеттілікті балаларды оқыту мен тәрбиелеу қазіргі заманғы

қазақстандық әлеуметтік экономикалық жағдайларды, ұлттық білім беру

жүйесінің ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Оның үстіне, интеграция мектепке

дейінгі білім беру мекемелерінде сезімтал бағдарлама мен кадрлармен

қамтамасыз етілген жағдайда жүзеге асуы қажет, ал әдістемелер баланың

ерекше мүмкіндіктері мен қабілетіне, сонымен қатар оның дамуындағы

ерекше қиындықтар сипатына сәйкес болғаны жөн.

Дамуында ауытқулары бар балалар үшін арнайы жағдайлар жасалуы

керек. Ол үшін білікті тәрбиешілер мен мұғалімдер қажет болады.Оның

үстіне педагогтер осы балалардың ата-анасымен ынтымақтаса білуі, оларға

білікті көмек бере білуі тиіс.

Айта кететін болсақ, «мүгедек бала оқитын сыныпта менің балам неге

отыруы керек?» деген теріс көзқарастың да бар екендігі. Ол бала мүгедек

болғанымен, бас еркі өзіндегі азамат екендігін еске алсақ, бұл түсініктің қате

екенін көруге болады. Сондай-ақ олардың қайда, қай мектепте оқимын десе

де хақы бар. Оларды ата-аналары көмекші не арнаулы мектептер мен мектеп

интернаттарға,психологиялық–педагогикалық түзеу кабинеттері мен

23

сыныптарға бергісі келмесе,жалпы балалар оқитын мектептерге

жеңілдетілген бағдарламамен оқытуға толық құқылы.

Бүгінгі таңда елімізге мүмкіндігі шектеулі балаларға білім берудің

ұлттық бағдарламасы қажет болып отыр. Сондықтан, қазір бұл жүйе

мектепке дейінгі мекемелерде біртіндеп қолға алынуы керек. Қазақстанда

бұған дейін мұндай балалар арнаулы мекемелерде бөлек оқытылып келген

еді. Қазір дені сау балалармен қатар білім алып, оларды жалпы ортаға

бейімдеу қажет екендігі анық. Осындай ерекшеліктерін ескеріп, жай

мектептің оқу бағдарламасына кіріктірген жөн. Инклюзивті оқыту – барлық

балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, мүмкіндіктерін жетілдіретін жалпы

білім үрдісінің дамуы болып саналады. Сондықтан инклюзивті оқыту арқылы

бала бойындағы қабілетті дер кезінде байқауға, ақыл-ойын дамыта отырып,

дарындылығын ұштауға болады. Мұндай мүмкіндікке қол жеткізе білсек,

бала болашағына жол ашқанымыз болар еді.

Инклюзивті білім берудің негізі мектептегі барлық балаға олардың

ерекшеліктерінен тыс сапалы білім беру болып табылады.

Инклюзивті оқытудың артықшылығы:

1.Балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын

қалыптастырады.

2.Барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектеп өміріне

белсене қатысуға мүмкіндік береді.

3.Оқушылардың тең құқығын анықтайды.

4.Ұжым іс – әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді.

5.Адамдармен қарым – қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуғамүмкіндік

береді.

6.Барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар

балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға

болады.

7. Дәстүрлі түрде қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды

ығыстырмайды, қайта жақындатады.

8. Оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелей

аламыз.

9. Балаларды толеранттылыққа тәрбиелеудің бастауы болмақ.

Инклюзивті оқытуға қойылатын талаптар

ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Мүмкіндігі шектеулі балаларға

интеграцияланған (инклюзивті) білім беру ісін ұйымдастыру жөніндегі

әдістемелік ұсынымдарында» мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті

оқытуға қойылатын талаптар белгіленген. Олардың орындалуына жалпы

білім беретін мектеп басшысы жауап береді. Бұл талаптар бойынша мұндай

балаларды қабылдау және жалпы білім беру үдерісіне ендіруге байланысты

мынадай дайындық жұмыстары жүргізілуі тиіс:

-мектептің физикалық тұрғыдан қол жетімділігін қамтамасыз ету (лифтілер,

пандустар, тірек-қозғалыс аппаратының қызметінде ақаулығы бар балаларға

арналған арнаулы жиһаз (мебель);

24

-білім беру және коррекциялық-дамыту үдерістерін арнаулы техникалық

жарақтармен қамтамасыз ету (есту, көру, сөйлеу мүшелерінің ақаулықтары

бар балалар үшін);

-коррекциялық-педагогикалық қолдау көрсететін педагог қызметкерлерді

(педагог-дефектолог, әлеуметтік педагог, педагог-психолог, мұғалім-логопед)

іріктеп, жұмысқа қабылдау және жалпы білім беру үдерісіне ендірілген

балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау жасау;

-педагогтарға, мүмкіндігі шектеулі және сау балаларға, оқушылар ата-

аналарына, сондай-ақ мектептің техникалық персоналына кеңестер беру.

Инклюзивті оқытуды талапқа сай жүргізу үшін Мемлекеттік бағдарлама

негізінде 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш

жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату,

тұтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы

компенсаторлық құралдармен жабдықтау арқылы «кедергісіз аймақтар» құру

жоспары құжат күйінде қалмай, іс жүзінде қолға алынып,орындалуын

тілейік.

Саламан Декларациясына сәйкес инклюзивті білім беру саясатының

міндеттері мынадай:

1.Әрбір бала білім алуға құқылы және оны алуға тиіс.

2.Әрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері және

оқуға деген мұқтаждықтары болады.

3.Білім беру жүйесіне мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында оң

өзгерістер енгізу.

Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды.

1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен

жетістіктерімен анықталады.

2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.

3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.

4. Барлық адам бір-біріне қажет.

5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.

6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.

7.Әрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай

алатын әрекетін жүзеге асыру.

8. Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Ерекше қажеттіліктері бар адамдарға арнаулы білім беруді жалпыға

ортақ білім беру жүйесінен оқшау қарастыру арқылы прогреске қол жеткізу

қиын. Арнаулы білім беру – бұл жекелеген жүйе емес, бұл ұлттық білім беру

жүйесі буындарының тек бір бөлігі ғана.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Шаяхметова М.Н., Жанабай А.М,Инклюзивті білім беру – қайырымдылық

пен адамгершілік бастауы.

2. Саламан Декларациясы ЮНЕСКО 1994 ж

3. Интернет материалдары.

25

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕ ТРАНСФОРМЕР

ОЙЫНШЫҒЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Қуанышқалиева Айжан Кенжешовна Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы,

№26 «Шапағат» балабақшасының директоры

Инклюзивті білім беру–балаларды жалпы білім беру процесіне

толықтай қосу үшін балаларды бір-бірінен ажыратып,кедергілерге

ұшырамауға бағытталған және олардың жасына, жынысына, этикасына,

дініне қарамастан әлеуметтік бейімдеуге бағытталған мемлекеттік саясат.

Мүмкіндігі шектелген бала ерекше қарауды қажет етеді. Осындай

тұлғаны қалыптастыруды нәтижелі басқару үшін, түрлі жас кезеңіндегі бала

дамуының өзіндік психологиялық-педагогикалық заңдылықтары туралы

терең.

Қазіргі кезде балабақшаларда,мектептерде кемтар балаларды

қамқорлыққа алып, олардың қалыптасуына және айығуына мүмкіндік жасап,

өз бетімен өмір сүруіне бағыт-бағдар беруге арнайы дайындық жүргізілуде.

Кемтар балалардың білім деңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім дағдысын

тәртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шаралар жасалуда.

Бұл балаларды оқытатын тәрбиешілердің алдына үш түрлі міндет

қойылады:

1. Баланың мектепке дайындығын анықтау;

2. Тәрбиесіндегі кемістігін жою;

3. Сабақты жүйелі де,қызықты етіп,жоспарлау.

Ал бұл міндеттерді жүйелі жүзеге асыру үшін, мектеп жасына дейінгі

балалардың жан-жақты дамуы үшін қызықты әдістерді енгізудің маңызы

зор. Бала әлемі ойыншықпен тікелей байланысты, сондықтан А.С.Макаренко

айтқандай ойыншық арқылы балалардың ой-өрісін дамытуға маңызы зор.

Білім беру жүйесін жаңарту жағдайында, инклюзивті білім беруде

әдістемелік жұмыстың сапасын арттыруда, ең басты мәселелердің бірі

мектепке дейінгі мекеме педагогтарының біліктілігін арттыру, өз қызметіне

аса жауапкершілікпен және шығармашылықпен қарауға қолайлы жағдай

туғыза отырып, әрбір педагог баланың ойынан шығып, қажеттілігін

қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс.

Қазіргі таңда инклюзивті білім беру дұрыс жүргізуге көп көңіл аударыла

отырып,балалардың танымдық,шығармашылық,коммуникативтік,әлеуметтік

қабілеттерін жетілдіруге көп жұмыстану керек.

Сондықтан негізгі өзекті мәселелердің бірі – инклюзивті білім беруде

мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында әдістемелік жұмысты

ұйымдастыруда баланың жан-жақты дамуына әсер етуде негізгі тиімді

басқару жолдарын іздестіру.Сондай әдістердің бірі-бұл трансформер

ойыншығы.

Инклюзивті білім беруде балалардың тұлғасының дамуының негізгі

құралдарының бірі- трансформер ойыншық түрін инклюзивті білім беру

ұйымдары және мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиеленушілер ойын

26

арқылы құнды білім алса болашақта жоғары дәрежедегі білімді ұрпақ

тәрбиеленеді.

«Трансформер» деген сөздің шығу тарихына шолу жасайық.

«Трансформер» сөзі ағылшын тілінен аударғанда пішінді өзгерту,

түрлендіргіш деген мағынаны білдіреді. Ең алғаш рет 1983 жылы

Американың «Hasbro’s R&D» ойыншық фирмасының директоры Джордж

Дансей осы трансформер ойыншығын ойлап, зерттеп, 1984 жылы шығарып,

сол ойыншықты балалар мултьфильмінде қолданған.

Сондықтан трансформер ойыншығы арқылы мектепке дейінгі білім

беру жүйесінде оқу-тәрбие үрдісінде мектеп жасына дейінгі баланың жан-

жақты дамуына ықпал ету.

Трансформер ойыншығын қолданудың негізгі міндеттері:

трансформер ойыншығының маңызы және көпқызметті ролін

көрсету;

Ойыншықтар қорын жинақтау;

Ойыншықтың мазмұны мен әдіс-тәсілдерінің орындалуына

талдау жасау;

Ата-аналармен қарым-қатынасын нығайту және трансформер

ойыншығын жасау арқылы серіктестік ролін қалыптастыру;

Мүмкіншілігі шектеулі балалардың балабақшаға,мектепке деген

қызығушылығы арттыру;

Педагогтардың кәсіби шеберлігімен білім деңгейін көтеру;

Әртүрлі жастағы балалар топтарындағы оқу-тәрбиелік жұмыстар

ұйымдастыру.

Бұдан күтілетін нәтиже: әлеуметтік ортадағы жағымды мінез-құлық

пен қарым-қатынасқа қабілетті әлеуметтік-бейімделген, шығармашыл, жан-

жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болыптабылады.

Трансформер ойыншығының тиімділігі: Инклюзивті білім беруде

мүмкіндігі шектеулі балалар бұл ойыншықпен ойнай отырып,олардың

тілін және сенсорлық - сезіну қабілеттерінің дамуына әр түрлі мақсат -

міндеттерін шешуге ықпал етеді, балалардың ақыл ойларын, зейінін, еске

сақтау қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туғызады, танымдық қабілеттерін

дамытады және мектепке оқуға дайындайды.

Робот тапқышбек» Ойынның мақсаты:балалардың сөздік қорын

жетілдіру, логикалық ойлауын, есте сақтау қабілетін дамыту.

Ойынның барысы: «Робот тапқышбектің» тапсырмаларын дұрыс әрі

нақты орындау.Сандарды санай білу тура және кері пішіндерді ажырату, ұсақ

қол,моторикасын дамытуда қыстырғыштардан белгілі бір бейне зат

құрастыру,

27

Трансформер ойыншығын қолданудағы маңызы: Ойыншықты қолдана отырып, мүмкіндігі шектеулі баланың танымдық

құзыреттілігін, сенсорлық қабылдау жүйесін,заттық әрекетті қалыптастыру,

баланың қоршаған ортада бағдарлануын кеңейту және молайту,бала тілін

дамытуға, коммуникативті-тілдік құзыреттілігін қалыптастыруға, тіл

мәдениетін, баланың байланыстырып сөйлеуін және мінез-құлық

мәдениетінің дағдыларын, құрбыларымен және ересектермен жағымды

қарым-қатынасын қалыптастыру жұмыстарын жетілдіруге бағытталған

Трансформер ойыншығының құндылығы: оның қарапайымдылығында

және қолдануға қолайлығында,оны ата-аналар,арнаулы мамандар

тәрбиешілер,мұғалімдер,психологтар,логопедтер,дефектологтаржәне

ауытқушылықтарды түзету топтарының мамандары қолдана алатындығында.

Трансформер ойыншығы мүмкіндігі шектеулі балалар баланың ойлау

қабілетін,дұрыс сөйлеу мәнерін дамытуға, оның білімі, шеберлігін және

дағдысын қалыптастыруға көмектеcе,сонымен бірге бала ойыншықпен

ойнай жүріп бала затты танып білді, оның түрін, көлемін, түсін ажырата

білді, есептік арақатынасымен, санымен, кеңістік жайлы түсінікпен

т.б.танысады.Трансформер ойыншығымен ойынның әр түрін ұйымдастыра

отырып, баллардың бір-біріне деген қайырымдылық,мейірімділік,

жанашырлық,достық,жолдастық сезімдерді тәрбиелейді.

«Анамның кітабы»

Мақсаты: Кітап көп қызметті. Бұл кітап арқылы бала өте ұзақ уақыт

ойнай алады және қызықты элементтермен танысып, қосымша тапсырмалар

орындайды. Бұл кітапты пайдаланудың құпиялылығы-балаларда жағымды

әсер пайда болады. Осы кітап арқылы бала өзіне қуаныш сыйлайды, қиын

тапсырмаларды шешуге және үлкендермен қарым-қатынаста болуға

үйренеді.

28

Ойыншықпен ойнау шарты:

Кітапшаны аша отырып,бала кітапшадағы тапсырмаларды

орындайды.«Бағдаршам» бетінде бала жолда жүру ережесі туралы

білімдерін бекітеді.«Көбелектерді өз гүліне қондыр» беті.Бұл бет арқылы

балаларда әр көбелекті өзіне сәйкес түсті гүлге қондыру арқылы , түстерді

ажыратады.«Сақиналар» беті бұл бет арқылы әр сақиналар арасынан бау

өткізеді.«Менің әдемі үйім» беті. Бұл бет арқылы геометриялық

фигураларды,түстерді ажыратады.

Трансформер ойыншығы барысында есту,көру,сезіну,қабылдау сияқты

үрдістері дамып,балалар заттарды пішініне,түсіне,көлеміне қарай

іріктеуге,үйреніп,әр түрлі қимылдарды орындау арқылы мүмкіндігі шектеулі

балалар баланың ұсақ қол бұлшық еттері өте жақсы дамиды. Трансформер

ойыншығымен ойнай отырып,балалар берілген сұрақтарға жауап

беруге,сонымен бірге әр түрлі дауыс ырғақтарын еліктеу қабілеттері жетілді.

«Жыл мезгілдері»

Мақсаты: Балаларға жыл мезгілдері туралы түсінік беріп, әр жыл

мезгіліне сипаттама беруге үйрету, жұмбақтар жасыру, тақпақтар жаттату,

байланыстырып сөйлеуін жетілдіру.

Ойыншықпен ойнау шарты:Балаларға ойыншық ағаштарды

көрсетеді.Балалар ағаштардың түстерін ажыратып атап,бірінші түстегі ағаш

сары түсті екенін,бұл сары жапырақтар күз мезгілін білдіретінін, екінші

түстегі ағаш ақ түсті,ағаштарды қар басқан. Бұл қыс мезгілі екінін

түсіндіру.Үшінші түстегі ағаш жасыл түсті. Бұл көктем мезгілі. Төртінші

түстегі ағаш жап-жасыл, жемістері уылжып піскен. Бұл жаз мезгілі екенін

түсіндіру, балалар ағаштар туралы өз ойын, пікірін нақты әңгімелей

алады.Жыл мезгілідері туралы тақпақтар оқып,жұмбақтар шештіру.

Көп қызметті «Қызықты оқиғалар» трансформер кітабы

Мақсаты: «Қызықты оқиғалар» трансформер-кітабы балалардың тілін

және сенсорлық сезіну қабілетінің дамыуына әр-түрлі мақсат-міндеттерін

шешуге ықпал етеді , балалардың ақыл ойларын, зейінін, еске сақтау

қабілеттерінің дамуына мумкіндік туғызады, танымдық қабілетін дамытады

және мектепке оқуға дайындайды.Диалогты тілмен және қарым-қатынасты

дағдаларды дамыту.Кеңістіктегі бағдарлау (алдында, артында, жаныда,

жоғарыда, төменде, оңға-солға) дамуларын қалыптастыру; екі қол

қимылдарының координациясы арқылы (қармау, ұстау, жақындату, аудару,

беттестіру және т.б) топтастыру, жуйелеу, қорыту дағдыларын.Жалпы және

кіші моторикасын дамыту.

29

Ерекшелігі:

Трансформер ойыншығының мазмұны жас ерекшеліктеріне сәйкес

педагогика-психология тұрғыда балалардың әртүрлі білім салалары мен

тақырыптық жоспарлары бойынша трансформер ойыншықтар педагог пен

ата-аналардың көмегі арқылы іс-әрекеттер арқылы қызмет артқарады.

Көпқызметті ойыншықтарды қолдану әдіс-тәсілдері бойынша ұсыныстар мен

білім саласында жоспарлау қадамдары көрсетілген.

Бұл ойыншықтың жаңашылдығы:көпқызметті трансформер

ойыншығының мағынасы мынада: оны әр түрлі мамандар қолдана алады

(ата-аналар, тәрбиешілер, ұстаздар, психологтар, логопедтер, дефектолог,

әдіскерлер мамандар) және педагогико-психология жағынан білім

саласындағы ең әсерлісі.

Трансформер ойышғын қолдануда ең алдымен қажетті нормативті

құжаттар, әдістемелік әдебиеттер жинақтау қажет.Сонымен қатар,

инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі балаларды трансформер

ойыншығымен таныстыру. Ата-аналармен консультация мен әңгімелесу

жүргізу. Ойыншықтын көпқызметті ерекшеліктері арқылы қадамдық жоспар

құрастырылды.

Қорытынды: Трансформер ойыншығын қолданғанда ойыншықтағы

суреттерді көріп, сол суреттердегі заттардың атын атап,сол заттар туралы

тақпақтар оқып, сол заттар бойынша ертегі немесе әңгіме құрастыра білуді

,балалардың жас шамасына сай коммуникативтік қабілетін

қалыптастырудың бірден-бір жолы екенін ойнышықты оқу-тәрбие үрдісінде

қолдану кезінде байқадық.

Сонымен қорыта келе оқу тәрбие процесінде ойыншықтарды қолдану

әрбір педагогқа төмендегідей мүмкіндіктер берді:

Білім беру бағыттары аясында педагогтың кәсіби

шеберлігін,ойын,қиялын үнемі жетілдіріп отырады;

Ең жоғары деңгейде педагогтардың шығармашылық,жаңашылдық

және интеллектуалдық әлеуетін іске асыруға мүмкіндік береді;

Ал оқу тәрбие процесінде трансформер ойыншықтарын қолдану әрбір

балаға төмендегідей мүмкіндіктер берді:

- баланың жан-жақты дамуына жол ашады :

- ең басты бала өміріндегі,өз құрбы балаларымен тығыз қарым-қатынас

жасауына жағдай жасайды;

30

- баллардың тілін және сенсорлық қабілеттерінің дамуындағы әр түрлі

мақсат-міндеттерді шешуге ықпал етеді;

- баланың топтастыру,жүйелеу,қорыту дағдыларын қалыптастырады;

Балабақшада осы ойыншықтарды жүйелі қолдану балабақшада,

мектептерде педагогтардың оқу-тәрбие үрдісінде жұмысты оңтайландыруға

көмек көрсететіні айдан анық.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Ф.Н.Жұмабекова.«Мектеп жасына дейінгі педагогика»Астана-20012 жыл

2.«Мектеп жасына дейінгі тәрбие теориясы және әдістемесі» «Арман-ПВ»

баспасы 2007 жыл

3.В.М.Изгаршевой. «Игрушки и пособия для детского сада».– Москва

«Просвещения» 1989 – 175

4.Л.В. Русскова. «Методические рекомендаци к программе воспитания и

обучение в детском саду». Москва «Просвещения» 1986г

5.В.И.Ядэшко, Ф.А. Сохина «Дошкольная педагогика» Москва

«Просвещения» 1966 г

ОСНОВНЫЕ ПРЕИМУЩЕСТВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ

ИКТ В ИНКЛЮЗИВНОМ ОБРАЗОВАНИИ

Муканова Роза Ақылбаевна Акмолинская область, г.Кокшетау

ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Акмолинской области

начальник отдела информационных технологий

магистр технических наук

На современном этапе особое место в практике педагогов всех

категорий занимает использование информационно-коммуникационных

технологий (ИКТ).Это позволяет реализовывать поставленные перед

преподавателем цели и задачи современного образования, такие как,

личностно-ориентированное обучение, формирование и развитие

исследовательских, информационных и коммуникативных способностей,

развитие мышления, формирование модельных представлений и т.д. В

настоящее время все большее место отводится компетентностному подходу в

образовании, с позиций которого профессионализм педагога можно

рассматривать как синтез компетентностей, включающих в себя предметно-

методическую, психолого-педагогическую и ИКТ составляющие.

Новое образование сегодня не там, где мир воспринимается по схеме

знаю - не знаю, умею - не умею, владею - не владею, а там где используется

обучение действием: ищу - и нахожу, думаю - и решаю, исследую - и узнаю.

На первый план выходит личность ученика, его готовность к

самостоятельной деятельности по сбору, обработке, анализу и организации

информации, умение рассуждать, доказывать, принимать решения и

доводить их до исполнения.

31

Ориентация на развитие ни в коем случае не отвергает и не принижает

важности приобретения фактических знаний, необходимых каждому

образованному человеку; оно только расставляет несколько иначе

приоритеты, выдвигая на первый план усвоение прочных знаний и умений

посредством продвижения ребенка в общем развитии.

Для изменения обучения учащихся в контексте развития, учителям

необходимо поменять стиль преподавания и подходы к обучению. Приняв

как аксиому тезис «человека нельзя научить, развить, воспитать; он может

только научить себя сам, то есть научиться, развиться, воспитаться»,

учителям нужно создать условия, при которых у учащихся появляется

потребность «включения» в активный процесс познания. В настоящее время

в Казахстане для повышения педагогического мастерства учителей на уровне

международных стандартов реализуется программа, основанная на

качественно новом подходе к повышению квалификации учителей

общеобразовательных школ. Программа создана совместно с Кембриджским

университетом и включает в себя обучение по семи модулям: критическое

мышление, оценивание учебных достижений учащихся, новые подходы в

образовании, использование ИКТ в преподавании, современные технологии

работы с одаренными детьми и психолого-педагогические особенности

преподавания в конкретных возрастных группах школьников, модуль

посвященный проблемам инклюзивного образования, где педагоги с

интересом обсуждают предложенные им ресурсы занятий по данной теме.

Приводят свои конкретные примеры из школьной практики, где есть дети с

«ограниченными возможностями».

Термин "инклюзия" в переводе с английского языка означает

"включенность". Инклюзивное образование (фр. inclusif-включающий в

себя, лат. include-заключаю, включаю) - процесс развития общего

образования, который подразумевает доступность образования для всех, в

плане приспособления к различным нуждам всех детей, что обеспечивает

доступ к образованию для детей с особыми потребностями.

Инклюзивное образование стремится развить методологию,

направленную на детей и признающую, что все дети — индивидуумы с

различными потребностями в обучении. Инклюзивное образование старается

разработать подход к преподаванию и обучению, который будет более

гибким для удовлетворения различных потребностей в обучении. В основу

инклюзивного образования положена идеология, которая исключает любую

дискриминацию детей, которая обеспечивает равное отношение ко всем

людям, но создает особые условия для детей, имеющих особые

образовательные потребности. Инклюзивное образование - процесс развития

общего образования, который подразумевает доступность образования для

всех, в плане приспособления к различным нуждам всех детей, что

обеспечивает доступ к образованию для детей с особыми потребностями.

Восемь принципов инклюзивного образования:

1. Ценность человека не зависит от его способностей и достижений;

32

2.Каждый человек способен чувствовать и думать;

3.Каждый человек имеет право на общение и на то, чтобы быть услышанным;

4. Все люди нуждаются друг в друге;

5.Подлинное образование может осуществляться только в контексте

реальных взаимоотношений;

6.Все люди нуждаются в поддержке и дружбе ровесников;

7.Для всех обучающихся достижение прогресса скорее может быть в том, что

они могут делать, чем в том, что не могут;

8.Разнообразие усиливает все стороны жизни человека.

Система инклюзивного образования включает в себя учебные заведения

среднего, профессионального и высшего образования. Ее целью является

создание безбарьерной среды в обучении и профессиональной подготовке

людей с ограниченными возможностями.Данный комплекс мер

подразумевает как техническое оснащение образовательных учреждений, так

и разработку специальных учебных курсов для педагогов и других учащихся,

направленных на развитие их взаимодействия с инвалидами. Кроме этого

необходимы специальные программы, направленные на облегчение процесса

адаптации детей с ограниченными возможностями в общеобразовательном

учреждении.

В педагогической практике можно условно выделить два основных

метода организации необходимых условий для образования детей с

ограниченными возможностями: первый заключается в создании отдельных

учебных заведений или классов для детей с физическими ограничениями и

особенностями развития; второй метод, собственно инклюзивный, – в

изменении самого педагогического процесса так, чтобы в школах

создавались условия для совместного обучения всех детей, в том числе и тех,

которые имеют определенные физические ограничения.

К основным формам инклюзивного образования можно отнести

дистанционное обучение,активное использование интерактивных технологий

и т. д. В последние годы дистанционное обучение становится широко

востребованным. Особенно большую значимость формы дистанционного

обучения приобретают в инклюзивном образовании: позволяющие получать

полноценное образование людям с различными физическими ограничениями.

Вполне возможно и очень удобно обучаться дома, общаясь с

однокурсниками через социальные сети, видеоконференции и чаты. Также

через дистанционное обучение можно полноценно общаться с

преподавателем и получать такие же знания, что и ученики в обычных

классах. Немаловажно и то, что развивается учебное товарищество – это

является одним из обязательных условий полноценной инклюзивной школы.

Согласно определению ЮНЕСКО, инклюзия–это «динамический

подход,предполагающий поощрение различий и восприятия индивидуальных

особенностей каждого ребенка не в качестве проблемы, а возможности

обогащения процесса познания». В широком смысле, можно сказать, что

образовательная среда будет общая для всех обучающихся, но при всем при

33

этом для каждого ученика будут созданы индивидуальные подходы, с

помощью которых он сможет спокойно существовать в этой среде.

Для осуществления этой задачи нужно применять такие технологии,

которые должны быть универсальными и индивидуальными, ведь у разных

детей – разные способности и возможности. Именно такими возможностями

обладают современные интерактивные и дистанционные технологии

обучения, позволяющие в полном объеме ввести инклюзивное образование.

Интерактивные технологии позволяют наладить контакт ребенка со

сверстниками и учителями и создают благоприятные условия для обучения

различных групп детей. Таким образом, можно сказать, что в условиях

быстрого технологического прогресса во всех сферах человеческой

деятельности необходимым условием развития и процветания государства

становится включение людей с ограниченными возможностями в новую

образовательную среду и обеспечение им равных возможностей.

Список литературы:

1.Информационные технологии в инклюзивном образовании детей

[Электронный ресурс].–Режим доступа: http://nsportal.ru/

shkola/administrirovanie-shkoly/library/2013/12/06/informatsionnye-tekhnologii-

v-inklyuzivnom

2. Эпова Н.П. Управленческая культура проектирования развивающей среды

в условиях организации и становления инклюзивного образования. – Чита,

2015. – С. 79–89.

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Санкаева Акканым Рамазановна Ақтау қаласы, «№9 жалпы білім беру орта мектебі» КММ

А.Байтұрсыноватындағы ағарту үздігі медалінің иегері

Специальное образование является частью системы общего образования,

и государство создает условия для лиц, имеющих специальные

образовательные потребности с целью обеспечения им равных возможностей

в получении образования. Законодательством Республики Казахстан в

соответствии с основополагающими международными документами в

области образования предусматривается принцип равных прав на

образование для лиц с ограниченными возможностями. Гарантии права детей

с ограниченными возможностями в развитии на получение образования

закреплены в Конституции Республики Казахстан, Законах Республики

Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании»,

«О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с

ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в

Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах». [1]

Одной из задач госпрограммы развития образования Казахстана до 2020

года является совершенствование системы инклюзивного образования в

школе. В рамках этой программы до 2020 года доля детей, охваченным

34

инклюзивным образованием, от общего количества детей с ограниченными

возможностями в развитии должна составить 50%. [2]

Процесс внедрения инклюзивного образования на данный момент

сталкивается с рядом трудностей и проблем, связанных как с трудностями

организации школы, так и с препятствиями социального свойства,

заключающимися в распространенных стереотипах и предрассудках, в том

числе, в готовности или отказе учителей, школьников и их родителей

принять рассматриваемую форму образования.

Рассмотрим основные проблемы, которые возникают при введении

инклюзивного образования.

Психологические проблемы учителей.

Большинство учителей и директоров массовых школ недостаточно

знают о проблемах инвалидности и не готовы к включению детей-инвалидов

в процесс обучения в классах. Опыт внедрения инклюзивного образования

показывает, что учителя и другие специалисты не сразу начинают

соответствовать тем профессиональным ролям, которые требуются для

данной формы обучения. Прежде всего, они испытывают страх: "Смогу ли я

сделать это?" Они боятся не справиться, боятся ответственности, боятся

рисковать. Страх и неуверенность также связаны с тем, что специалисты

боятся, что не будут полностью контролировать происходящее, что им

придется просить о помощи учеников, родителей или педагогов, тем самым,

признав, что они не имеют ответов на абсолютно все вопросы. Советы,

которые дают в таких случаях, просты: нужно делать свое дело, несмотря ни

на что. Те учителя, которые уже имеют опыт работы на принципах

инклюзивного образования, разработали следующие способы включения:

1.принимать учеников с инвалидностью "как любых других детей в классе";

2.включать их в одинаковые виды деятельности, но ставить разные задачи;

3.вовлекать учеников в коллективные формы обучения и групповое решение

задач;

4.использовать и другие стратегии коллективного участия - игры, совместные

проекты, лабораторные, проектные исследования и т.д. [3]w

Проблемы, которые возникают у «обычных» детей и их родителей.

Родители детей,которые развиваются типичным образом, иногда

высказывают опасение, что присутствие в классе детей, которые требуют

особой поддержки, может задерживать развитие их собственного ребенка.

Однако же, опыт показывает обратное. Успеваемость детей, которые

развиваются типичным образом, не падает, а часто их оценки оказываются

даже выше в условиях инклюзивного образования, чем в обычном классе

массовой школы.

Имеются свидетельства, согласно которым школы, наиболее успешно

включающие и обучающие детей с ограниченными возможностями, в то же

время оказываются самыми лучшими для всех остальных детей. И наоборот:

самые лучшие школы для всех детей являются лучшими и для детей с

ограниченными возможностями. В отношении поведения, социального

35

развития и успехов в учебе, особенно в разговорной речи, достижения детей,

обучающихся в школе,придерживающейся инклюзивной формы

образования, значительно выше. А отношение сверстников к нетипичным

детям напрямую зависит от наличия твердой позиции взрослых и климата в

классе в целом.

Наблюдения американских специалистов показывают, что те, кто, до

школы посещал детские сады вместе с детьми с ограниченными

возможностями, относились к ним спокойнее и с большим пониманием, чем

даже учителя, впервые начавшие работать с ними.

Проблемы, которые возникают у детей инвалидов и детей с ОВЗ и их

родителей.

Суть личностной проблемы ребенка-инвалида заключается в его

изолированности от общества, в котором ему предстоит жить и расти. С

раннего детства дети с отклонениями в развитии сталкиваются с оценкой их

внешности другими людьми. Часто здоровые дети с детской

непосредственностью и жестокостью оценивают внешние дефекты детей-

инвалидов в их присутствии. В результате у детей-инвалидов формируются

замкнутость, избегание широкого круга общения, замыкание “в четырех

стенах”, маскированная (скрытая) депрессия (сниженный фон настроения,

негативная оценка себя, собственных перспектив и других людей, часто

замедленный темп мышления, скованность и пассивность). По мере

взросления дети с ограниченными возможностями начинают осознавать, что

уровень их жизненных возможностей по сравнению с “обычными” детьми

снижен. При этом у них формируется заниженная самооценка, что в свою

очередь приводит к чрезмерному снижению уровня притязаний. Следствием

этих процессов становится социальная пассивность и сужение активного

жизненного пространства. Кроме того, родители детей инвалидов не знают,

как отстаивать права детей на образование и испытывают страх перед

системой образования и социальной поддержки. [6]

Проблема организации «безбарьерной» среды.

На недостаточном уровне находится и оборудование социально

значимых объектов техническими средствами, обеспечивающих

беспрепятственное перемещение детей с ограниченными физическими

возможностями. В первую очередь, следует оснастить пандусами школы.

Также серьезной проблемой является предвзятое отношение

к инклюзивному образованию в современном обществе. В связи с этим

необходимо проведение значительного объема работ в данном направлении с

широким привлечением средств массовой информации, педагогов и

общественности.

В течение последних нескольких лет наблюдается изменение ситуации с

внедрением инклюзивного образования в лучшую сторону. Также

правительству рекомендовано рассмотреть вопросы по развитию

законодательной базы в отношении соблюдения прав детей с ограниченными

36

возможностями. А принятие новых образовательных стандартов должно

позволить детям получить право на «безбарьерное» образование. [4]

На данный момент почти половина специальных организаций

образования в республике оснащена мультимедийными образовательными

системами, стимулирующими познавательное развитие детей с

ограниченными возможностями. В 20 % специальных школ установлены

интерактивные доски. Доступ к интернету имеет около 95 % специальных

школ.41%специальных организаций образования оснащены

логопедическими тренажерами,37% —слухоречевыми тренажерами.

Международные организации отмечают, что в Казахстане, по сравнению с

другими центральноазиатскими республиками, процесс внедрения

инклюзивного образования идет очень активно.

Опыт развитых стран показывает, что полноценные инклюзивные

группы и классы могут и должны быть организованы, главное – создать

оптимальные условия их существования, а также мотивировать взрослых

людей, которые призваны обеспечить успешное осуществление этой

гуманистической идеи. Современное гражданское общество невозможно без

активного вовлечения всех своих членов в различные виды деятельности,

уважения прав и свобод каждого отдельного человека, обеспечения

необходимых гарантий безопасности, свободы и равноправия. Особенно

актуально этот вопрос проявляется в деятельности по вовлечению людей,

имеющих определённые физические особенности в нашу социальную среду.

Понятие инвалид изначально ущербно, мы приписываем этим людям

комплекс неполноценности, в который они сами начинают верить. Для них

закрыты многие возможности в учёбе, развитии, занятиях спортом.

Отношение рядовых людей к инвалидам отличается предвзятостью и

предрассудками. Причём в нашем обществе данное отношение

культивируется ещё с детского возраста.

На начальном этапе главной задачей государства является проведение

информационно-просветительской работы среди научно-педагогического

сообщества и общества в целом. Создание нормативно-правовой базы,

обучающих материалов, подготовка преподавательского состава, изучение

отечественного и зарубежного опыта внедрения инклюзивного образования

позволит Казахстану постепенно выстроить грамотную систему обучения

Специалисты выступают за планомерное развитие системы

инклюзивного образования. При этом они отмечают невозможность полного

закрытия специальных школ и перевода всех детей с ограниченными

способностями в общеобразовательную школу. У некоторых людей система

инклюзивного образования вызывает опасение из-за возможного снижения

качества обучения обычных детей. Однако специалисты успокаивают и

поясняют, что инклюзия призвана предоставлять высокое качество обучения,

удовлетворяя всех участников образовательного процесса.

37

К сожалению, педагоги массовой школы не подготовлены к работе с

данной категорией детей. Встречается множество трудностей и вопросов, с

которыми учитель вынужден справляться самостоятельно.

Чтобы представить масштабность проблем инклюзивного образования ,

можно перечислить основные результаты. Инклюзивное образование дает:

1) Детям с ограниченными возможностями - свободу развития личности;

2) Родителям - возможность использовать свой родительский потенциал в

воспитании ребенка с нарушением в развитии;

3) Школе - возможность расширить индивидуальные образовательные услуги

с целью подготовки выпускника к самостоятельной жизни, воспитания

гражданина, активного участника в экономическом развитии страны;

4) Обществу - возможность совершенствования общественных отношений в

духе гуманизма и толерантности;

5) Государству-возможность реализации конституционных гарантий,

соблюдения международных положений. [5]

Литература:

1. Образование.кз, статья:"Инклюзивное образование в Казахстане".

2.Интернет-журнал Vласть, статья Ирины Галат:"Казахстан начинает

внедрение инклюзивного

образования".

3. Международный студенческий научный вестник, статья Ахметшины.Э.А:

"Педагогическое обоснование необходимости формирования толерантности

в условиях инклюзивного образования".

4. Статья:"Инклюзивное образование". Автор- Толкунова Алина.

5.Статья:"Психологические особенности детей-инвалидов". Автор- Хромова

С.С.

6.Нұр Отан:"Институтом общественной политики проведен социологический

анализ "проблемы инвалидов РК" ".

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА МЕКТЕП

ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҮШ ТІЛДЕ СӨЙЛЕУІН

ДАМЫТУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ

Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент,

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша

ПҚБАИ «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру»

кафедрасының меңгерушісі,

Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың

«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында білім беру саласының

стратегиясы мен саясаты айқындалды.

«2011 – 2020 жылдарға арналған ҚР Тілдерді дамыту мен қолданудың

мемлекеттік бағдарламасы» тілдерді дамыту мен қолданудың нормативтік-

38

құқықтық және әдіснамалық базасын жетілдіруге бағытталған кешенді

шаралар өткізуді қарастырады.

Тілдерді дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды

бағыттарының бірі. Үштұғырлы тіл жәй ғана әдемі тұжырымдама немесе

тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ , ол – өмірлік

қажеттіліктен туындаған игілікті идея.

Білім беруді жаңғырту үдерісінің мектеп жасына дейінгі кезеңнен

бастау алуының маңыздылығы тұлғаның ерте жастан дамытылуында.

Қазақстандағы көптілді білім беру моделі, әр білім алушының мектеп

жасына дейінгі кезеңінен бастап, ел дамуының игілігі үшін бойындағы

тұлғалық қабілеттерін ашуға үш тілді - қазақ, орыс, ағылшын тілдерін

қарқынды түрде меңгеруге бағытталған. Тілді қазіргі замандағы диалогтың

құралы ретінде қолданатын тұлғаны қалыптастыру білім беру үдерісінің

негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

Қазіргі заманғы еңбек нарығы маманнан саяси-әлеуметтік, көп

мәдениетті, қарым-қатынас, ақпараттық құзыреттіліктерін меңгеруді талап

етеді. Көптілді құзыреттілігі жеке тұлғаға өзін мәдени-әлеуметтік және

кәсіби салаларда шындауға ықпал етеді, өркениетті диалог негізінде адами

және жұмысқа байланысты қатынас жасауға мүмкіндік береді.

Көптілді құзыреттілікті отандық және шетелдік ғалымдар, көп

этникалық қоғамда жеке адамға жеңіл бейімделіп өзін шындауға мүмкіндік

беретін құзыреттілік ретінде қарастырады.

Қазіргі таңда ең алдымен мектепке дейінгі ұйымдардың деңгейінде

көптілді білім беру мазмұнын бір жүйеге келтіру қажет. Бұл тілдік

дайындықтың нормативтік базалық деңгейін бастауыш, орта, жоғары және

жоғарыдан кейінгі білім беру деңгейінде көптілді құзыретті

қалыптастыруды сабақтас жалғастыру үшін қамтамасыз етуі қажет.

Мектеп жасына дейінгі кезең тілдерді үйренуге ең қолайлы кезең

екендігін, бала зейін қоюға, логикалық ойлауға қабілетті екендігін, балада

жетерліктей ес көлемі бар екендігін есепке ала отырып, үш тілде оқытуды

мектепке дейінгі ерте жастан бастау қажеттілігі туындайды. Бұл тілдерді

ары қарай үйрену сөздердің лексикалық қорын құруға мүмкіндік береді.

«Үштұғырлы тілдердің» өзектілігі практикалық маңыздылығымен де

ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі балалар алған білімдерін мектепте

оқыған кезде де қолдана алады. Мектепке алғашқы барған кезде

балалардың ең бастысы екінші тілді ары қарай үйренуге

қызығушылықтары қалыптасып, белгілі білім көлемі жинақталуы тиіс, бұл

балаларға бастауыш мектепте тілдердің үштұғырлығы бағдарламасын

жеңіл меңгеруге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік тіл рухани және ұлттық бірліктің басымдылығымен

негізделген.Ана тілін білу-Қазақстанның мектеп жасына дейінгі ерте

жастан бастап әрбір азаматының міндеті мен борышы, өзінің бәсекеге

қабілетті бола білуін және қоғамдық өмірге араласуын айқындайтын

бағдары.

39

Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық дамуына

негізделетін тілдердің үштұғырлығын (қазақ, орыс, ағылшын) оқытудың өз

ерекшеліктері бар. Психологтардың пайымдауы бойынша мектеп жасына

дейінгі балалардың қабылдауы, есте сақтауы, зейіні еріксіз болады.

Балалар өз қабылдау үдерісін басқара алмайды, кез-келген затты өздігінен

талдай алмайды. Балалардың есте сақтауы тек қана фотографиялық

сипатта болады, сонымен бірге мектеп жасына дейінгі бала барлық

қабылдағанын кейін қолдануды ойланбайды.

Бала зейінінің ерекшелігі - назарын сырттағы көзге түсер заттарға

аудара алатындығында. Заттарға назар аударып, қабылдау үдерісінде, яғни

заттарға қызығушылық сақталып отырғанға дейін зейіні жинақталып

тұрады. Сөйлеу дағдыларының негізі мектеп жасына дейінгі балаларда әлі

де қалана қоймайды, өйткені бұл мидың оң жақ жарты шеңберінің сол жақ

жарты шеңберіне қарағанда артығырақ дамығанына байланысты. Бұл

мектеп жасына дейінгі балалардың қиын логикалық тізбектер құруға, бір

типті фразаларда сөздерді алмастыра білуге қиындық туғызады, сөйтіп

фразаны лексикалық бірліктер ретінде қабылдай алмайтынына әкеліп

соғады. Сондықтан, оқыту осы ерекшеліктерді ескере отырып құрылуы

керек және бастауыш мектептегі оқытудан айырмашылығы болуы қажет.

Мектеп жасына дейінгі бала зейіннің ұзақ концентрациясын сақтай

алады, оның мақсатқа бағытталған іс-әрекетті қажет етіп, ол жеткілікті

лексикалық қорды, өзінің коммуникативті қажеттіліктерін қанағаттандыру

үшін сөйлеу модельдерін меңгереді.

Осы жас аралығында адамдардың қарым-қатынастарына

қызығушылығы дамып, қоршаған ортаның заттарын тану шеңбері

кеңейеді. Балалар осы жасында қоршаған ортаның заттары арасындағы

кейбір байланыстарды және тәуелділіктерді өздігінен орнатады. Бұл жас

аралық сөйлеудің барлық қырлары мен қызметтерінің дамуы үшін

сензистивтілігімен сипатталады.

Тілдерді меңгеру үшін ең қолайлы кезең 4-5 жас аралық екендігін

мамандар атап көрсетуде. Психологтар (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн,

А.А. Леонтьев, Б. Уайт, Дж. Брунер, В. Пенфильд, Р.Робертс, Т. Элиот)

бала төрт жасынан бастап ересек адамға қарағанда шет тілдерін оңай

меңгере алатынын пайымдайды.

Осы жаста тілдік материалды есте сақтауы берік болады,

фонематикалық естудің жоғары деңгейі белгіленеді. Шет тілді меңгеруде

үзіліс болса да, меңгерілген дағдылар ұзақ уақытқа дейін сақталатын

болады. Мектепке дейінгі жастағы меңгерілген сөйлеу жылдам қалпына

келетіндігімен белгілі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың басқа тілді меңгеруінің (қазақ,

орыс, ағылшын негізгі ана тілге байланысты) өз ерекшеліктері бар, олар

осы жас аралығындағы балалардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне

негізделеді. Психологтардың пайымдауынша, мектеп жасына дейінгі

жастағы балалардың қабылдауы, есте сақтауы мен зейіні еріксіз сипатта

40

болады. Сөздік қорын дамыту бойынша жұмыс келесі бағыттарда

жүргізіледі:

- белсенді және пассивті сөздік қорын байыту;

- сөздікті бекіту мен нақтылау;

- сөздікті белсендіру;

- әдеби тілден тыс сөздікті жою.

Сөздік жұмысының мазмұнын күрделендіру келесі бағытта жүзеге

асырылады:

- заттар мен құбылыстар тұтастай қабылдаумен бірге сөздікті меңгеру;

- заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, бөлшектерін, олардың

қатынастарын білдіретін сөздерді түсіну арқылы сөз қорын жетілдіру. Бұл

үдеріс қабылдауға, талдау мен салыстыру сияқты ойлау операцияларына

қабілеттілікті қажет етеді;

- қарапайым түсініктерді білдіретін сөздерді лексикаға кіргізу. Заттар мен

құбылыстарды маңызды белгілері бойынша жалпылау іскерлігін

қалыптастыру.

-адамдардың еңбегі және кейбір еңбек әрекеттерін орындау үшін

қолданатын құралдар туралы білімдерін кеңейту;

- табиғат (табиғи құбылыстар мен маусымдық өзгерістер туралы білім)

туралы білім қоры.

Балалардың сөздігін үш тілде дамытуда жеке - тұрмыстық бағдарға

кіретін лексикалық материал ерекше орын алады. Ол - жеке гигиеналық

талаптар, жиһаз, тұрмыстық техника туралы білімі т.б.

Ортаңғы топтағы (4-5 жас) балалар үш тұғырлы тілдер аясында өз

туыстары, олардың есімдері туралы мәлімет алуы, отбасының өмірі, ата-

анасының еңбегі туралы білуі тиіс.

Сөздікті байыту бойынша жүргізілетін жұмыста әр түрлі заттарды,

ойыншықтарды, заттық және сюжеттік суреттерді қолдана білу ерекше

орын алады.

4-5 жаста белсенді сөздік қорының мазмұны баланың айналадағы

адамдармен сөйлеу қарым-қатынасы үшін қажет сөздерді жинақтауға

бағытталған.

Тілдердің үштұғырлығын дамыту үдерісінде лексиканың негізгі

бөлігіне айрықша мәнді (зат, сын есімдер, етістік, сан есім, одағайлар,

есімдіктер) сөздерді кіріктіру керек. Бұл сөздер атаулар ретінде қызмет

ететін түсініктерді білдіріп, сөйлемнің негізін (бастауыш, баяндауыш,

анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш рөлінде) құрайды.

Балалар сөйлеу кезінде төмендегідей біліктер мен дағдыларды игеруге

тиіс:

- айналадағы адамдармен қарым-қатынас орнату үшін қажетті түсініктерді

білдіретін сөздер мен сөйлемдер;

- заттардың және олардың жасалған материалдарының атаулары (ағаштан,

қағаздан, пластмассадан);

41

- тірі жандардың және олардың тіршілік орталарының атауларын, кейбір

еңбек үдерістерін (жануарлардың қоректенуі, көкөністерді өсіру, кірді жуу,

дастарханға ыдыстарды даярлау және т.б.);

-заттарды, тірі жандарды, табиғи құбылыс бөліктерін, олардың қасиеттерін

және сипаттарын; түстердің реңдерін, дәмдік сапасын, объектілер мен

құбылыстардың сапа дәрежесін белгілейтін сөздерді;

- түрлерді жалпылауды білдіретін сөздерді меңгеруі.

Осы жастағы балалармен жұмыс барысында үш тілде жалпы

дамытатын лексикалық ойындар ойнату үшін арнайы уақыт бөлу қажет.

Сөйлеудің лексикалық жағы

Жиі қолданылатын сөздік қорға бір уақытта 4-5 жаңа сөз кіреді.

Енгізілген сөздердің арасында бір-бірімен байланысы бар бірнеше сөздер

болуы шарт.

Балаларға ана тілінің құрамына кірмейтін сөздерді жаттауға беру

дұрыс емес. Балаларға ұсынылатын жаңа лексика баланың санасында

жатталып, сіңіп қалуы тиіс. Ортаңғы топта шет тілдеріндегі сөздік қорлары

100-150 лексикалық бірлікті құрайды, оның ішінде 1-ден бастап 5-ке дейін

санау, бір-бірімен сөйлесу кезіндегі жалпы қолданатын сөздер, тұрмыстық

заттарды және киім-кешекті сипаттайтын сөздер бар.

4-5 жастағы балалардың сөйлеуін дамыту

4-5 жастағы мектеп жасына дейінгі бала өзін қоршаған табиғатқа:

жануарларға, өсімдіктерге, ауа-райының құбылыстарына белсенді түрде

қызыға бастайды. Бұл жас кезеңінде «Неге?», «Не үшін?», «Қайдан?» деген

сұрақтар пайда болады.

5 жастағы балалар үшін табиғат жайлы білу қажет болса, ол қоршаған

орта туралы білімнен басталуы қажет.

Балалардың танымдық және сөйлеу мүмкіндіктері едәуір өседі.

Мектеп жасына дейінгі ортаңғы топтағы балалардың білімге деген

құштарлықтары жоғары, әлеуметтік және табиғи болмысты меңгеруде

белсенділік танытады.

Осы кезеңде балалардың сөздік қоры 2200 сөзге дейін жетеді.

Балалардың ересектермен және құрбыларымен қарым-қатынас жасау

барысында танытатын дербестігі және ынталылығын тәрбиелеу- 4 жастағы

балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту бойынша негізгі бағыт болып

табылады. Балалар байланыстырып сөйлеу дағдыларын меңгереді, сөздік

қорлары кеңейеді, сөйлемді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құра

бастайды.

Байланыстырып сөйлеуді дамыту

Балалар диалогтік және полилогтік сөйлеу білігін меңгерген жағдайда

айналадағы адамдармен қарым-қатынасқа жеңіл түседі.

Сұрақ қояды, қойылған сұрақтарға жауап береді, құрбыларының

жауаптарын тыңдайды, ортақ сұхбатта ынталылық танытады,

әңгімелесушінің сөзіне кедергі келтірмей сөзін тыңдап содан кейін

42

сөйлейді. Әңгімелесу барысында тәрбиешінің көмегіне жүгініп, қойылған

сұрақтың мәтініне байланысты түрлі типтегі сөйлемдерді қолданады.

Балалар ересектерге және құрбыларына сыпайы сөйлеу мәнерін,

ризашылықпен сөйлеуді, ренішін және наразылығын білдіруге үйренеді.

Өзінің және құрбыларының сөйлеу барысында жіберген қателерін

жөндейді.

Монолог құру біліктерін меңгереді: заттарды сипаттап 5-6 сөйлемнен

тұратын әңгіме құрайды, өзінің көрген-білгенін айтып әңгімелеп береді,

әдеби туындыларды мазмұндайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.2007 жылғы 27 шілдедегі №319-11 «Білім туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы (14.01.2013ж өзгертулерімен және

толықтыруларымен)

2.1997 жылғы 11 шілдедегі №151 «Тіл туралы» ҚР Заңы (30.01.2014 ж

өзгертулерімен және толықтыруларымен)

3.«Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына

жолдауы.2012ж 14желтоқсан

4. ҚР «Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік

Бағдарламасы».Астана-2010

5. ҚР «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы»

6. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 28 сәуір,2010

7. «Қазақстан мектебі» журналы. №6. Маусым,2011

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІҢ

МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Қалшабек Бидос Нуридинұлы

«Мирас» университеті, Шымкент қаласы, Қазақстан

Қазіргі кезде көптілді білім кеңістігінің дамуы Қазақстан үшін тән

жағдай, себебі көптілділік үштілділікке қарағанда: қазақ, орыс, ағылшын

тілдерін білумен қатар, ана тілін меңгеруді де қарастырады. Сонымен қатар

Қазақстанда қостілділік пен үштілділіктің негізі болып табылатын

мемлекеттік тіл болуы қажет. Аталған мәселе үштілділікті мемлекеттік тіл

негізінде дамытқан кезде ғана дұрыс шешімін табады. Қазақ тілі көшбасшы

тіл ретінде біздің еліміздегі жүргізіліп отырған тіл саясатында өзіндік

мәртебесін біртіндеп арттырып келеді.

Қазақстандық қоғамда экономикалық және әлеуметтік жаңғыру кезінде

аса маңызды аспектілердің бірі–тіл саясаты. Мемлекеттік тіл саясатына

Елбасының үлкен назар аударғандығы белгілі және жан-жақты зерттеуге әрі

сараптауға лайық, өйткені біздің республикада Елбасының бастауымен

«Үштұғырлы тіл» бірегей жобасы іске асырылуда. Көптілді және

43

көпмәдениетті заманауи әлемде тілдердің түйіндестігі, қоғамдарды

шоғырландыру бойынша тілдер аумағында тиімді және өмірге қабілетті

бағдарламаларды іздеу мәселесі өткір тұр. Осыған байланысты Президенттің

«Үштұғырлы тіл» идеясын жүзеге асыру нәтижесінде көптілді білімнің

маңыздылығы мен өзектілігі ешқандай күмән келтірмейді.

Н.Ә. Назарбаев өзінің сөйлеген сөздерінде көпұлтты қазақстандық қоғам

үшін көптілді дамытудың мәні мен маңыздылығы туралы бірнеше рет

айтқан. Қазақстандағы үштұғырлытіл идеясын Президент алғаш рет 2004

жылы айтты, кейін бұл тақырыпқа бірнеше рет тоқталды. Ал 2007 жылы

«Жаңа әлемдегі-жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында

«Үштұғырлы тіл» мәдени жобасын сатылап іске асыруды ұсынды.

Міне, дәл сол кезден бастап тәуелсіз Қазақстанның жаңа тіл саясаты

жүргізіле бастады, ол бүгінгі күні қоғамдағы мәлімділігі жағынан және өзінің

нәтижелілігі жағынан әлемдегі басқа елдер үшін үлгі бола алады.

Халықтық рухани даму процесіне үйлесімді ене отырып, тілдік саясаты

әлеуметтік жаңғырудың ауқымды жалпы саясатынан ажырамайды.

Президент жаңғыру табысты болу үшін әрбір азамат өз еліне пайдалы болу

керек деп есептейді. Жаңғыру барлық қазақстандықтар үшін қажет [1].

«Халқы үш тілді қолданатын: бұл қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі

– ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі ғаламдық экономикада табысты

ықпалдасу тілін меңгерген Қазақстан барлық әлемде жоғарғы білімді ел

ретінде танылу керек деп»,–Президент бірнеше рет атап көрсетті [2].

Ғаламдық экономикада белсенді ықпалдасушы, Елбасы атап көрсеткендей,

қазақстандықтар үшін үштұғырлы тіл идеясы уақыт талабына сай аса

маңызды. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа енуі бүгінгі күні мынандай

қарапайым шындықты түсіну және жүзеге асыру: үстемдік тілдер арқылы

білім алған адамға ғана әлем есігінің ашық екеніне көз жеткізу.

Президенттің бастамасымен біздің мемлекет білімде көптілділік

тұжырымдамасын жүзеге асыруға кірісіп кетті, себебі Қазақстанның бәсекеге

қабілеттілігін нығайтуға осы көптілділік қызмет етеді.

Қазақстандағы заманауи тілдік жағдай үштұғырлы тілді қоғамдық

келісімді нығайтудың маңызды факторы ретінде айтуға болады.

Тілдер мен мәдениеттің әр алуандылығы, олардың тең дәрежеде бірлесе

өмір сүруі, сөзсіз, біздің елдің байлығы ол жүргізіліп отырған тіл саясаты

барлық ұлттар мен ұлыстардың тіл құқығының сақталуы, тілдесу үшін еркін

тіл тандауы, білім алуы, шығармашылық қажеттіліктерді іске асыруды

қамтамасыз етеді.Үштілділікті дамытудың айқындылығы қазақстандық

қауымдастық үшін тек бірдей саяси, идеологиялық, мәдени тұғыр болғанда

ғана мүмкін және бұл тұғырнама Президенттің «Үштұғырлы тіл»

жобасының маңызын түсіндірген кезде берілген қазақ тілін – мемлекеттік тілі

ретінде,орыс тілін–ұлтаралық қатынас тілі ретінде,ағылшын тілін– жаһандық

экономикада ықпалдасудың табысты тілі ретінде үйрену. Аталған үш тілді

меңгеру үшін жасалған тең дәрежедегі жағдайларды жасау, олардың қызмет

көрсету дәрежесінің тең емес екенін, қызмет көрсету жүктемесінің тең емес

44

екенін және соңында, олардың мәртебесінің тең еместігін білдірмейді. Бұл

жерде аталған мәдени жобаның педагогикалық құрылымына көп көңіл

бөлініп, ауқымды түрде көптілді білім ретінде белгіленуі мүмкін. Сонымен

қатар соңғы жылдардағы Қазақстандағы тілдік жағдайға байланысты

айтылған сөздердің белсенділігі көптілділікпен байланысты, бұл дегеніңіз,

тілдік білімнің жаңа қырлары туралы айтуға болатының көрсетеді.

Еліміздің тәуелсіздігі нығайып, қоғамдағы демократияның өрісі

кеңейген шақта адамның қоғамдық та, тұлғалық та рөлі жаңа сипатқа ие

болып отыр. Соған орай рухани құндылықтар жаңарып, адамның зияткерлік

әлеуетін қалыптастырудағы білімнің маңыздылығы туралы қағидалар

түбегейлі өзгерді. Жалпы білім беретін мектепте оқытылатын әрбір пән

оқушы тұлғасын жетілдірумен қатар оның шығармашылық қабілеттерін

дамытуды көздейді. Оқушының жан-жақты білім алуына бағыт-бағдар

беруші мұғалім мәдениеттілік, шығармашылық, инновациялық тұрғыдан

ойлай алатын және бірнеше тілді білетін маман болуы шарт.

Бүгінгі технология және жаһандану заманында өскелең ұрпақты

көпмәдениеттілікке тәрбиелеу үдерісін іздестіру қарқынды жүргізіліп

отырғанын байқауға болады. Қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара

тәуелділігі басым әлемде жас ұрпақты бәсекелестікке дайындаудың бірден

бір жолы көптілділік болып табылады.

Қазір көптілді білім беру – мектептегі оқу пәндерін екі немесе одан да

көп тілде оқыту, жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол

ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына

мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік. Көптілді білім беру – көптілді

тұлғаны қалыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық қатынас

жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін-өзі жүзеге

асыра алуына, бәсекеге қабілеттілігіне және әлеуметтік ұтқырлығына тікелей

байланысты.

Жаһандануға бет бұрған заманда көптеген ұлттық айырмашылықтар

азайып, олар үшін аға буын аталарымыздың адамгершілік тәжірибесі мәнін

жоғалта бастады. Сондықтан мұғалімнің алдында әр халықтың мәдени

құндылықтарын, аға буынның барлық үздік тәжірибелерін пайдалану арқылы

әлеуметтік белсенді тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік беретін қолайлы

білімдік ортаны құру сияқты маңызды міндет тұр. Яғни, көпұлтты және

көпмәдениетті ортада белсенді, әрі тиімді өмір сүруге мүмкіндігі мол, өзге

мәдениеттерге түсіністік және құрметпен қарай алатын, бейбіт және

ынтымақтастықта өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті маман қалыптастыру

үшін көптілді білім беру қажет.

Көптілді білім мазмұны ана тілі мен мемлекеттік тілде, сонымен қатар

бір немесе бірнеше шетел тілінде жүйеленген білім, білік және дағдыны

қамтуы тиіс. Көпмәдениеттілік жағдайында көптілді білім беруді жүзеге

асырудың негізгі идеясы оқушылардың қажеттілігі мен қызығушылығына

сәйкес түрлі тілдерді пайдалануға ынталандыру, мәдениетаралық қарым-

қатынас дағдыларын қалыптастыру, өз халқының мәдени құндылықтарын

45

жоғалтып алмай, өзге елдің де мәдени құндылықтарын бойына сіңіре алу

болып табылады.

Елімізде үздіксіз жүргізілетін маңызды іс – тіл саясатын жүзеге асыру,

тілді меңгеруге деген қызығушылықты ынталандыру, жан-жақты дамыған,

бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу, үш тілді – қазақ, орыс және ағылшын

тілдерін – жетік меңгерген қабілетті жастарды анықтау және қолдау.

Ғылыми әдебиетте «көптілді білім беру – бұл мектепте оқу пәндерін екі

немесе одан да көп тілде аудармасыз оқыту» деген ұғым қалыптасқан. Бірақ

іргелі білім негіздерін меңгеру болашақтағы түбегейлі мақсат болғандықтан,

көптілділіктің «туын» көтеріп, стандарт мазмұнын білім алушыларға

толығымен жеткізу, одан оң нәтиже алу артқы шекте қалып қалмауы

әдістемелік ізденістерді талап етеді. Олай болса, аудармасыз оқыту мәселесі

тәжірибеде толығымен дұрыс нәтижеге жеткізіп жатыр деп айта алмаймыз.

Қазақстанның бүгінгі жағдайында оқушылар білім мазмұнын жетік меңгеру

үшін білімді оқыту тілінде қабылдауы тиіс. Соның негізінде екінші тілді

меңгере алады.Ал аудармасыз оқыту–көптілділікті дамытудың келесі сатысы.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру

стандарттарының талаптарына жүгінсек, бүгінгі мектеп түлегі – көптілді

коммуникативтік және ақпараттық құзыреттілігі дамыған, көпмәдениетті,

рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің жоғары

деңгейін меңгерген, қазақ елінің және жалпықазақстандық құндылықтарды

қастерлейтін, тілдерді меңгеруге тұрақты қызығушылық танытатын,

отансүйгіштік және азаматтық сана-сезімдері дамыған тұлға.

Еліміздің орта мектептеріндегі оқыту процесінде көптілділікті

дамытудың басты тұжырымдары: тәуелсіз Қазақстанның үш тілді қатар

пайдалана алатын мемлекет ретінде дамуы; «Үштұғырлы тіл» ұлттық

жобасы–қоғамдық келісімді нығайтудың негізгі факторы; көптілділік – тілдер

мен мәдениеттер байланысын дамытушы құбылыс.

Тәуелсіз елімізде негізгі үш тілді дамытуға басымдық беріле отырып,

мемлекетімізде өмір сүріп жатқан басқа халықтардың тілдері де назардан тыс

қалған жоқ.Өйткені мәдениет мен тілдердің саналуандығы — бұл

Қазақстанның ұлттық байлығы. Яғни, еліміздегі кез келген этностың өкілі

қай тілде білім алатынын ерікті түрде таңдай алады. Қоғамымызда барлық

этностардың мәдениеті мен тілін дамытудың бірегей формуласы жасалып

отыр.Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық, рухани

қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты

тәрбиелеудің негізгі факторларының бірі – мектепте көптілді білім беруді

жолға қою болып табылады.

Көптілді білім – көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ

тілі – мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның

ой-өрісін кеңейтеді, оның «сегіз қырлы, бір сырлы» тұлға болып дамуына

жол ашады, ұлтаралық қатынас мәдениетін, толеранттылығын және

планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Қазақ тілін

тереңдетіп оқыту,сонымен қатар көптілділікті меңгертуді жолға қою – бүгінгі

46

таңда орта білім жүйесіндегі педагогикалық үдерістің негізгі бағыттарының

бірі.

Тілдердің үштұғырлығы туралы идея 2006 жылдың қазанында Қазақстан

халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында ресми түрде мәлімделді. Ол

мемлекетіміздің әлемдік қоғамдастыққа енуіндегі өмірлік қажеттіліктерге

негізделді. Дамыған әлемдік тілдер ішінде ағылшын тілі ел мен халықтың

коммуникациялық және интеграциялық қабілеттерін кеңейтетін тіл ретінде

таңдалды.Президент 2007 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»

Жолдауында «Тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын кезеңді жүзеге

асыруды бастауды ұсынды [3].

«Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011–2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасының» іске асырылуы үш кезеңге бөлініп отыр.

2011–2013 жылдар аралығында (бірінші кезең) тілдерді дамыту мен

қолданудың нормативтік-құқықтық және әдіснамалық негізін арттыруға

арналған шаралар кешенін өткізу жоспарланған. 2014–2016 жылдарда (екінші

кезең) мемлекеттік тілді оқыту мен қолдану технологиялары мен әдістерін

енгізу практикалық шаралар кешенін жүзеге асыру және тілдердің

көптүрлілігін сақтау жұмыстары көзделіп отыр [4].

2017–2020 жылдар аралығында (үшінші кезең) өзге тілдердің

қолданысын сақтаумен қатар, қоғамдық өмірдің барлық салаларында

мемлекеттік тілдің қажеттілік деңгейін, оның қолданылу сұранысының

сапасы мен меңгерілуін жүйелі мониторинг арқылы нәтижесін шығару

белгіленген. Бағдарлама бойынша мемлекеттік тілді қазақстандық өзге ұлт

азаматтарының 2014 ж. – 20 %-ы, 2017 ж. – 80, 2020 ж. – 95 %-ы, сонымен

қатар орыс тілін 2020 жылы қазақстандықтардың 90 %-ы, ағылшын тілін

2014 ж. – 10, 2017 ж.–15, 2020 ж.– 20 %-ы меңгеру керек деген мақсат

қойылуда. Үш тілді меңгерген халықтың бөлігі 2014 ж. – 10 %, 2017 ж. – 12,

2020 ж. – 15 % құрау керек деген міндет қойылып отыр.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан

халқына арнаған «Қазақстан – 2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің

жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы аясында білім беру саласындағы

стратегия мен саясатты қайта пайымдау жүргізілуде.

Елбасы «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын

тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап

жатырмыз» деп, осы мәселеге орай белсенді түрде іс жүргізу қажеттігін

белгілеп берді. Аталған үш тілдің әрқайсысының функционалдық

мүмкіндіктері мен өзіндік орындарын барынша ашу қажет.

Ұлттық бірлік доктринасында мемлекеттік тіл негізгі басымдықпен,

сонымен қатар рухани және ұлттық бірліктің басты факторы екендігі

айқындалған. Тілдерді меңгеру – әрбір Қазақстан азаматының парызы мен

міндеті,бұл олардың қоғамдық өмірде бәсекеге қабілеттілігі мен

белсенділігін айқындайтын болуы тиіс.

Осы бағдарламаны іске асыруда отандық білім беру жүйесінің үлесі

басым болмақ. Алдымен, қазақстандық білім жүйесі бәсекеге қабілетті болу

47

үшін, мектеп түлектері кез келген шет елде оқуын жалғастыра алатын

деңгейге жетуі қажет. Оның негізі – әлемдік тілді жетік білу. Қазақстан

білімінің жақсы дәстүрін сақтай отырып, оқушыларды халықаралық

біліктілік сапасымен қамтамасыз ету кейінге қалдырылмайтын мәселе.

Әдебиеттер

1.Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа

Қазақстан» // Егемен Қазақстан. – 2007. – № 55 – 11–13б.

2.Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011–2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. – 2011. – № 110. – 5–7б.

3.Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы «Қазақстан – 2050»

Стратегиясы. – 2012. – [ЭР]. Қолжетімді тәртібі: strategy2050.kz.ru.

4.ҚР «Тіл туралы» Заңы: Ресми басылым. – ҚР Заңы 06.01.2011ж.–№378-

IV.–[ЭР].Қолжетімділік тәртібі: kapshagay.gov.kz.news.

ОҚУШЫНЫҢ БІЛІМ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУДАҒЫ КӨПТІЛДІ

МЕҢГЕРТУДІҢ МАҢЫЗЫ

Касенов Ерлан Сламбекұлы «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы, АОПҚБАИ

«Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру»

кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.к.

Бүгінгі күні әлемде орын алып отырған алуан түрлі дүрбелеңдерге

қарамастан еліміздегі білім беру ісі алдыңғы орынға қойылып, озық

технологияларды ендіру, педагог мамандардың біліктілігін арттыру сынды

қыруар шаруалар атқарылуда. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «100 нақты

қадам» атты ұлттық жоспарының 76-шы қадамындағы «ЭЫДҰ елдері

стандарттарының негізінде адам капиталының сапасын көтеру», 79-шы

қадамындағы «даярланатын кадрлардың бәсекелестік қабілетін арттыру және

білім беру секторының экспорттық әлеуетін көтеру» деген мақсаттары

мектеп оқушыларының білім деңгейін көтеруге бағытталғаны анық[1].

Сондай-ақ, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы «Үштұғырлы тіл» идеясы

да кезең-кезеңмен жүзеге асырылып, ел азаматтарының үш тілді еркін

меңгеруіне, интеллектуалдық әлеуетінің жоғарылауына, білімді ел ретінде

танылуына негіз болып келеді. 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан

халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария еткен бұл идея – мемлекет

тарапынан білім беру ісінің жоғары деңгейге көтерілуіне берілген мүмкіндік.

Мұндай ұлттық идеялар негізінде атқарылып жатқан іс-шаралар білім мен

ғылымның дамуына игі әсерін тигізіп, ел экономикасының көтерілуіне

мүмкіндік туғызады.

Қазіргі уақыт белесіндегі білім мен ғылым саласының барынша

қарыштап дамуы еліміздегі білім беру ошақтарының сапалы істерімен тығыз

байланысты болғандықтан оқушылардың интеллектуалды әлеуетін әлемнің

кең тараған тілдерін үйрету арқылы көтеру қажеттілігі айқын көрініс тауып

отыр. Бұл – мемлекет азаматтарының мәдени және рухани өсуіне де ықпал

48

ететін бірден-бір құбылыс. Әлбетте, «Үштұғырлы тіл» мәселесінде қазақ тілі

мемлекеттік тіл және қалған екі тілдің ең басты сүйенетін тұғыры болып

саналады. Оқушыларды үштілді тұлға етіп тәрбиелеу өмірлік қажеттіліктен

туындады. Себебі, қазіргі таңда экономикасы дамыған елдер әлемде ең басты

орынды иеленіп отыр.

Қазіргі мектеп оқушылары Қазақстанды да осы елдердің қатарынан

көрсету үшін, еліміздің мәдениеті мен экономикасын, тілі мен ділін, дінін

дамыту үшін үштілді меңгерген, бәсекеге қабілетті, интеллектуалдық әлеуеті

жоғары жарқын тұлға болуы тиіс. Осы ретте, ең алдымен, мектеп

оқушылары бойында тілге деген қабілеті болуы керек. Олар жалпыхалықтың

танымына ортақ сөздердің қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жиынтығын

игеру қажет. Оларды үштілде қатар сөзбе-сөз аудара алуы керек. Үш тілдің

дыбыстық ерекшелігін, сөздік құрамын, грамматикалық құрылысын, әрбір

тілдік элементтің функционалдық қызметін жете ажырата алуы шарт. Ал

осының барлығының негізі мектептен қаланатыны аян. Ал мектепте

көптілділік негізін салушы негізгі тұлға – ұстаз. Әсіресе, әр пән мұғалімінің:

орыс тілі, қазақ тілі, ағылшын тілі оқытушыларының рөлі ерекше. Олар

оқушының тілге деген қызығушылығын арттырып, тілдік білім деңгейін

көтерсе ғана бұл ұлттық идеяның жүзеге асқаны.

Тіл этностың рухани байлығын, болмыс бітімін, дүниеге деген

көзқарасын, әлеуметтік өмірін көрсететін құрал болып табылатындықтан оны

үйрену мен үйрету бір күндік іс емес. Ол жылдар бойы өз бойына бірте-бірте

сіңіре беретін, үздіксіз даму, дамыту арқылы болатын құбылыс. Қазіргі таңда

көтеріліп отырылған көптілді тұлға дайындау мәселесінің арыдан бастау

алғанын көзі ашық, көкірегі ояу жандардың бәрі де біледі. Ұлы Абай

Құнанбаевтың:

Пайда ойлама, ар ойла,

Талап қыл артық білуге,

Артық ғылым кітапта

Ерінбей оқып көруге – деп, ғылымды жетік меңгеруге үнемі үндегені

белгілі[2]. Кітап оқу, өзге жұрт ғылымын меңгерудің негізінде тілді үйрену

жатқаны даусыз шындық. Абайдың рухани шәкірті, туысқан інісі

Шәкәрім Құдайбердіұлы да араб, парсы, татар, түрік, өзбек, орыс тілдерін

жетік меңгеріп, сол халықтардың ғасырлар бойы жинаған рухани

қазыналарына терең зерделеген. Ақынның шығыс классиктерінің

шығармаларын еркін аударып, оны қазақтың төл туындысындай етіп беруі –

осы тілдерді еркін білгендігінің нәтижесі.

Қазақ тіл білімінің жете зерделеген ғалымның бірі Құдайберген

Жұбанов та өздігінен білімін толықтыруға ұмтылып, тіл үйренуді ұнатқан.

Ол шығыстың араб, парсы тілдерін медреседе, орыс тілін Жұрын

станциясындағы орыс мектебінен, батыс тілдерін өздігінен еркін игерген.

Ғалым Қ.Жұбанов тілді меңгеруге ерекше мән беріп: «Қандай болмасын

ғылым, ең алдымен, адамзатқа пайдалы ілім болу керек. Адамзатқа қажет

ілім тіл арқылы беріледі, сондықтан тілді оқытуға ерекше көңіл бөліну керек.

49

Тіл құбылыстарын жалаң түр жағын ғана зерттеумен біліп болмайды… Түр-

форма деген – тілде жоқ белгі емес, бар нәрсе. Бар қасиетін көрсетушілік

қашан да пайда болмаса, зиян келтірмейді. Бірақ жеткіліксіз, өйткені түр

тілдің бар тарауы емес, бір тарауы. Әр нәрсенің, әр құбылыстың да әлденеше

қыры, сыры, сипаты болмақ. Дұрыс білім – сол қыры, сыры, сипатының бәрін

болмағанмен барлығын түгел қамтып болмайды, ұшы-қиыры көп, көбін,

негізділерін көрсетіп бере алумен ғана табылмақ», – дейді[3].

Ақиқатына келсек, көп тіл білу – әрбір қоғам мүшесінің білімділігінің,

мәдениеттілігінің негізгі белгісі. Қашанда көптілді тұлғалардың танымы

бөлек. Екі түрлі мәдениетті көрген бала екі мәдениетті де қабылдауы мүмкін.

Әр тіл әр түрлі деңгейде дамиды. Әрбір ұлттың тілдерді меңгеру қабілеттері

де әр түрлі болып келеді. Адам бойында екі тіл таза қалпында қолданылуы да

мүмкін, сондай-ақ аралас түрде де қолданылуы мүмкін. Бірақ біз ана тілді

үйде, мектепте жетік меңгертумен қоса, өзге тілдерді де үйретуді басты

мақсаттың бірі ретінде қоюмыз керек. Тілші-ғалым М.Балақаев «кісі білімді,

тәлім-тәрбиені тіл арқылы» алатынын, «мәдениетті, өнерді, ғылымды

техника тілі арқылы» үйренетінін, «тілді жақсы білу оңай жұмыс» еместігін,

«тілді сіресіп қатып қалған қалпында емес, сол даму, жетілу процесінде»

үйренетінін айтады. Ғалым «ана тілін қошеметтеуді өзге тілді менсінбеу деп

түсінбеу керек. Қазақ, қырғыз, өзбек ... тілдерінде сөйлейтін, өзге халықты,

барлық ұлтты бірдей көріп құрметтейтін интернационалистер еш уақытты

ана тілінен басқа тілді жек көрмейді. Ал өзін қазақпын, қырғызбын, өзбекпін

...дейтіндер сол халқының тілін білмеуі (не жақсы білмеуі) – ол адам өмірінің

жарымжандығының, сорлылығының белгісі» – деп, адам өмірінде ана тілі

негізгі тұғыр болып саналатына назар аудартады [4, 15].

Түйіндей келсек, тіл сабақтарын (қазақ, орыс, ағылшын тілін) оқытуда

тек грамматиканы оқушыларға білдіруді ғана көздемей, оқушының тіл

жұмсау әрекеті басқа әрекетінің бір бөлігі деп түсініп, оларды дұрыс

сөйлеуге, көрікті ойды көркем ұтымды шешен етіп айтуға, мәнерлеп оқуға,

қатесіз, әдемі жазуға баулудың маңызы зор. Сол себепті жауапкершілігі мол

жұмыстың нәтижелігі педагог мамандардың ерен еңбегімен тығыз

байланысты. Ендеше, ұстаздардың алдында білім сапасын дамыту бойынша

Елбасы қойған асқақ міндеттерді орындау жауапкершілігі тұр. Ұстаздар

қауымы осындай жауапкершілігі зор істі абыроймен атқаратыны даусыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.«100 – нақты қадам» ұлттық жоспары.

2.http://bnews.kz/kz/news/100_konkretnih_shagov/astana/spetsproekti/100_konkre

tnih_shagov/uzdik_otizdikka_aparar_100_nakti_kadam_tolik_matini-2015_05_20-

1111743

3.Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалар жинағы.–Алматы: Жазушы, 1986.

4.К.Жубанов. Исследование по казахскому языку.– Алма-Ата:Наука, 1966.

5.М.Балақаев. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2008.–592.

50

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚ КЕПІЛІ

Абдалиева Акнур Охаповна Ақтау қаласы,

№ 17 жалпы білім беру орта мектебі, ағылшын тілі пәні мұғалімі

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұлт туралы сөзінде: «Үш тілді –

мемлекеттік тіл, орыс тілі және ағылшын тілін меңгергеніміз өте дұрыс.

Соның ішінде біздің мемлекеттік тіл қатар келе жатыр. Біз осылай үш

тұғырлы тілді қолдансақ, түбінде жолымыз ашық болады», - деп баса айтқан

болатын. Елімізді бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын мемлекет

ретінде тануы үшін де үш тұғырлы тілдің маңызы зор. Халқымыздың рухани

дамуы жолында да көптілділіктің берері мол.

Астанада «Болашақ» халықаралық стипендиясының мерейтойлық

форумында Мемлекет басшысы барша қазақстандықтарды толеранттылық

пен үш тұғырлы тіл саясатын дамытуға шақырды.

«Біз өзіміздің жиырма жылдық тәуелсіздігімізде бірлігімізге сызат

түсірмей, ымыра-бірлікте өмір сүрдік. Алдағы уақытта да осы бетімізден

қайтпайтын боламыз. Біз көпұлтты халықпыз және осыны мақтан етеміз. Осы

уақыт аралығында 130 ұлт өкілдері діни қақтығыстар, ұлттық және өзге де

шиеленіскен себептер кезінде бейбіт ғұмыр кешуде. Біздің қазақтың

толеранттығы, түсіністікпен шыдамдылығы – бірліктің бастауы», - деді

Н.Назарбаев.

Президенттің айтуынша, мемлекеттің ішкі бірлігі халықаралық

тұрақтылыққа тікелей байланысты.

«Өзге елдерді қор көре отырып өз елін артық санау мүмкін емес. Сол

себепті мен үш тұғырлы тіл туралы айтамын. Қазақстан мемлекеттік тілді

игеруі керек. Орыс тілі – көрші еліміздің ана тілі және БҰҰ-ның алты тілінің

бірі. Осы тіл арқылы әлемдік мәдениет пен әдебиетке жеткенімізді

мойындауымыз керек. Бұл тілді де ұмытуымызға болмайды. Әр тіл –

адамзаттың байлығы», - деді Мемлекет басшысы.

Ағылшын тілі туралы айта кетіп ҚР Президенті бұл тілдің әлемдік

аренаға шығу жолы екенін мәлімдеді.

«Әлемде жарыққа шығатын 10 млн кітаптың 85%-ы ағылшын тілінде

шығады. Ғылым, даму, ақпаратты технология – барлығы да ағылшын тілінде

етек жаюда. Қазақстанда 3500 шет елдік компания жұмыс істейді. Олармен

біз ағылшынша сөйлесеміз, осы тіл арқылы өндіріс күшімізді көтереміз», -

деді Елбасы. [1]

Қазіргі таңда елімізде білім беру саласы да үштұғырлы тілді дамытуды

жүзеге асыру жоспары құрылды. Қазақ, орыс тілдерінде оқытатын

мектептерде сабақтарды бір тілде ғана емес, үш тілде – қазақ, орыс және

ағылшын тілдерде жүргізу жоспарлануда. Кей өңірлердің мектептері бұл

жоспарды жоғары деңгейде атқарып келеді. Егер оқушыларымызға білім

берумен қатар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жақсы меңгерте білсек, біздің

51

еліміздің көркейіп, дамып, әлемдік елдер қатарының алдында болатыны

сөзсіз.

Менің педагогикалық алты жыл тәжірибем бар. Осы алты жыл бойы мен

біздің жастарымыздың көбісінің үш тілде де еркін сөйлейтініне қайран қалып

келемін. Қазіргі таңда техниканың даму заманында біздің жастарымызға үш

тілді меңгеру оңай болатыны сөзсіз. Оқушыларымыз интернет желілері

арқылы, интерактивті тақта, электронды кітаптар арқылы да тілдерді

меңгеруде. Қай саланы алсақ та, онда қазақ та, орыс та, ағылшын тілдерін

кездестіруге болады. Қазақ немесе орыс тілдерін білмейтін оқушыларымыз

өз еріктерімен арнайы тілдік сабақтарға жазылып, тілдерін жетік меңгеруде.

Әсіресе қосымша ағылшын тілі сабақтарына баратын оқушылар көп. Жалпы

білім беру орта мектептеріне де үштілдік сабақ оқыту идеясының таптырмас

қазына екені сөзсіз.

Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр

түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі

анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет

тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей,қазіргі жаңа оқыту

технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру

қажет

«Үш тұғырлы тіл» саясаты - бірлігіміздің тірегі. «Тіл - ақылдың өлшемі,

ұлттың жаны»- деген ұлы данышпан жандардың сөзіне сүйенер болсақ, елдің

елдігін де, бірлігін де айқындайтын тіл екендігі белгілі. Бүгінгі күні, үшінші

мыңжылдықтың есігін ашып, ХХІ ғасыр табалдырығын аттап кірген шақта,

Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ендігі болашағы, шығар биігі саяси-

экономикалық жағдайлармен қатар, оның мемлекеттік тілі - қазақ тілінің

тағдыры екендігін баршамыз жан-тәнімізбен сезініп, терең түсінеміз. Терең

түсінеміз де ұлы дала академиктері айтып кеткен: «Еліңді, жеріңді, тіліңді

құрметте. Еліңді жамандасаң, көмусіз қаласың, жеріңді қорғамасаң кебінсіз

қаласың, тіліңді қорғамасаң, қадірсіз боласың»,- деген дана өсиеттеріне

таңдай қағып, бас шұлғимыз. Тілдердің үштұғырлығы саясатының астарында

ел азаматтарының мемлекеттік тілді білу ғана емес, өркениетті елдермен

тереземіз тең болу үшін басқа тілдерді де меңгеру міндеті тұр ғой.

Бұл саясат «мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және

ағылшын тілін үйренеміз» деген ұғымға негізделген.

Оқушыларымызға сабақты үш тілде бірдей жүргізу үшін қажетті барлық

материалдар мен мәліметтер ақпараттық құралдар арқылы жинақталып,

интерактивті тақта бетінде слайдттар мен фото презентациялар жасалынады.

Болашақта мұндай сабақтардың электронды нұсқаларын жасап шығару

жоспарланды. Себебі, оқушыларды оқытуда үштілділік мәселесін, оның

әлеуметтік- лингвистикалық қырларын, қалыптасу және даму ерекшеліктерін

арнайы зерттеп, ең бастысы тілді ақпараттық ресурстар арқылы өздігінен

үйренуге жету жолдарын ұйымдастырып, дұрыс бағыт беру өте қажет.

Сабақ процесінде жаңа технологиялық әдістерді пайдалануда

техникалық құрылғыларды, атап айтқанда электронды оқулықтар, дискілер

52

мен видео жазбалар, интерактивті тақтаны қолдану кезінде тілді білу өте

маңызды. Себебі, жаңа құрылғылар арқылы білім алу үшін интернет тілін

меңгеру керек. Көбінесе ондай материалдар шет тілінде беріледі. Шет тілін

меңгерген кез - келген адам құнды материалдар мен ақпаратты тапса өз ана

тіліне аудару бағдарламалары өте көп. Қазіргі таңда мектебіміз әлемдік

желіге қосылған, интерактивті тақтамен қамтамасыз етілген. Демек, біздердің

үш тілділікке оңай жетуге мүмкіншілігіміз бар.

Қай заманда, қай кезде болсын, бірнеше тілді меңгерген халықтар өзінің

коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейте отырып, ел

іргесінің тыныштығы мен бейбітшілігін басты назарда ұстаған. Бүгінгі таңда

Қазақстан үшін үштұғырлы тіл - елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы

бірінші қадамы десе де болады. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза

да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті

тұлғаға айналады. Сондықтан, елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының

жүргізілуін дұрыс деп есептеймін. Үш тілді қатар меңгеру - әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылуды жеделдете түсетіні сөзсіз.

Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі,

діні, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын

жарыққа шығаратын–тіл.Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана

табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір

тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Қазақстан Республикасының

Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы

ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтқан.

2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы

«Тілдердің үш тұғырлығы»–«Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп

іске асыруды ұсынды.

Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын

берген, қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі, ал

ағылшын тілі – жаhандық экономикаға ойдағыдай кіруге тілі. Қазақстанның

қазіргі кезеңдегі қарқынды даму жолындағы елді демократияландыру,

әлеуметтік өркендеу саласындағы талпыныстары білім беру жүйесін жаңаша

өркендетіп оқыту, тәрбие үрдісін жетілдіруді талап етіп отыр

Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық

өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр

түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын

мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану

қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп

жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады.

Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген елдермен

саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени байланыс жасауға кеңінен бет

бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен

халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мәні күн

сайын арта түсуде. [2]

53

Ұстаздар жастарға білім берумен қатар оларды бірлік пен

ынтымақтастықта өмір сүруді үйретіп, тәрбиелеп келеді. Біздің мектеп

барлық ұлттардың мерекелерін тойлап келуде: құрбан айт, көрісу, рождество,

масленица, наурыз-мейрамы, сороки, т.с.с.

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050: қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «Біз ел иесі

ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе: «Қазақ тілі -

біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді

пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған

буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін

қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам

дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің

позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Әр бір

қазақстандықтың міндеті - үштұғырлы еліміздің көркейуіне өз үлесін қосу.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Strategy2050.kz «www.strategy2050.kz»

2.Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік

саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6

ақпан, 2008 жыл

ГЛАВНЫЙ РЕСУРС ПЕРЕХОДА К МОДЕЛИ ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ -

ТОЛЕРАНТНОСТЬ КАЗАХСТАНЦЕВ

Каламов Жорабек Аманжолович с. Голубовка, Иртышский район, Павлодарская область

ГУ «Абайская средняя общеобразовательная школа», учитель истории

Одним из условий успешной интеграции Казахстана в мировое

сообщество является внедрение «трехъязычия».Трехъязычие-

функционирование трех языков в пределах территориальной общности

(государства, региона, города, поселка). Главной целью внедрения

трехъязычия в казахстанской школе является развитие и формирование

профессионально и социально ориентированной культурной личности,

свободно владеющей несколькими языками[2].

Сегодня в Казахстанском обществе проводится политика трехъязычия,

направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского

языков. Данная политика трехъязычия не понижает статус родного языка,

наоборот она возводит казахский язык на ведущее место.

За годы независимости Казахстана произошло много положительных

сдвигов в области межнациональных отношений, и можно подвести

некоторые итоги, оценить достигнутое.

Один из бесспорных успехов страны–является выработанная и

отточенная годами уникальная модель мирного сосуществования множества

различных этносов и национальных культур. Казахстан смог выработать

свой уникальный опыт взаимообогащения и взаимодействия различных

54

национальных культур. Постепенно был создан уникальный институт

религиозного и культурного взаимодействия - Ассамблея народа Казахстана,

имеющая к тому же, возможность непосредственно участвовать в

законотворческой деятельности, выставлять своих кандидатов в мажилис.

Перманентно в столице Казахстана Астане проводятся съезды лидеров

мировых и традиционных религий. Работа, проводимая казахстанским

правительством и лично Елбасы Нурсултаном Назарбаевым в русле

укрепления межнационального и межконфессионального единства народа

получила высокую оценку мирового сообщества.

Один из главных ресурсов Казахстана - переход к модели трехъязычия

содержится в толерантности мышления казахстанцев. Глава государства дал

курс–сохранять русский, учить английский, развивать казахский языки.

Именно на недостаточные усилия в развитии казахского языка и ссылаются

представители национальной интеллигенции.Тема развития

государственного языка действительно серьезная проблема для Казахстана.

Вопрос о том, как реализуется программа поддержки языка, неоднократно

рассматривался на совещаниях самого различного уровня. Темпы реализации

программы пока не соответствуют целевым установкам правительства. Есть

проблема качества учебников по казахскому языку, далеко не совершенны

методики. Все это требует времени, терпения и финансовой поддержки. Но

почему кто-то полагает, что развитие казахского языка должно идти через

«зажим» других языков, прежде всего русского? Совсем недавно выступая

Президент Казахстана четко расставил акценты: в своем выступлении

Президент ясно дал понять, что чиновники, оказывая государственные

услуги, должны учитывать язык запроса граждан. "В Законе «О языках»

прописано, что «ответы государственных и негосударственных организаций

на обращения граждан и другие документы даются на государственном языке

или на языке обращения». Вопросы межнациональной сферы, сферы

развития языков – тема настолько сложная и тонкая, что необходимо

выносить эти вопросы на широкое общественное обсуждение в очень

сдержанной, корректной форме. С одной стороны, люди должны понимать

суть и смысл происходящего, с другой – нельзя отдавать эти темы на откуп

политикам,спекулирующим на национальной проблематике.

Это можно понять, изучив один из первых принятых в суверенном

Казахстане Закон «О языках в Республике Казахстан» (от 11.07.1997 г.),

который объявляет все языки народов Казахстана национальным достоянием,

историко-культурным наследием страны[1]. В Послании Президента прямо

указывается: «Народ будет мудр в воспитании потомства, заботясь о его

здоровье, образовании и мировоззрении… Будет одинаково хорошо владеть

казахским, русским и английским языками… Он будет патриотом своей

страны, известным и уважаемым во всем мире»[3].

29 июня 2011 года Указом Президента Республики Казахстан №110

утверждена Государственная Программа развития и функционирования

языков в Республике Казахстан на 2011-2020гг., где намечены основные

55

цели, задачи и направления языковой политики нашего государства. В

рамках данной задачи предполагается, прежде всего, создание условий для

обучения собственно родного языка представителей различных этносов,

проживающих в Казахстане. При этом важной задачей является изучение

английского языка[2]. Сейчас мы стремимся от двуязычия перейти к

трехъязычию. И это вполне закономерно. Факт то, что и русский и

английский языки являются не только средствами общения, но своего рода

путями получения мировых знаний. Постепенное изучение казахстанскими

школьниками нескольких языков будет влияющим фактором для дальнейшей

интеграции Казахстана в экономическую, политическую и культурную

сферы мирового сообщества. Но достижение этих целей возможно в том

случае если в Казахстане будет создана комплексная система обучения на

трёх языках в русле внедрения этой программы. Возможности для создания

такой системы в Казахстане уже имеются. Материальная база казахстанских

школ позволяет вести обучение с использованием ИКТ и даёт возможность

решать задачи мониторинга качества и уровня знаний учащихся; применение

электронных учебников и интернета в качестве мультимедийного пособия[5].

Широта и уровень полиязыковой культуры существенно влияют на

разносторонность развития жизненных сил человека,обеспечивая

возможности профессионального и социального самоопределения,

адаптации, повышения творческого потенциала в процессе общения[4].

У трехъязычного образования больше положительных, выигрышных

сторон. У учащихся формируются все коммуникационные компетенции.

Коммуникационная компетентность позволяет использовать разнообразные

средства как устной, так и письменной коммуникации на казахском,

русском и английском языках.

Особая роль отводится формированию предметно-дидактической среды

для погружения в языковое пространство, которая должна включать в себя:

-аудио и видео материал на надежных носителях;

-учебные пособия, христоматийный материал, книги;

-ситуативные деловые и ролевые (театролизованные) игры с

лингвистическим содержанием;

-копилка фольклорных материалов, которые являются богатейшим

источником познавательного, эстетического и духовно-нравственного

развития детей.

Разработка и формирование данной среды должна предусматривать

создание единой базы данных, методико-дидактических пособий, в

накоплении и разработке которой должны принимать участие учителя

различных дисциплин.

Сейчас является важным на основе передового международного опыта

внедрить современные стратегии обучения, начиная от дошкольных

воспитательных учреждений заканчивая высшими учреждениями

образования. Особенно актуально детально продумать систему внедрения

трехъязычия во всех школах. Азы будут даны на уровне детских садов, в

56

средней школе базовый уровень, в колледже или институте язык на уровне

получаемой специальности. Таким образом, все предпосылки для системного

введения трехъязычия в образовательной среде Казахстанской школы есть.

Главное в этом вопросе целостность и системность.

Итак,языковая политика Казахстана выдвигает «разумную

трансформацию языковой культуры на основе равноправного использования

трех языков: государственного, межнационального и международного

общения» и позволяет нам осуществлять постепенное вхождение в

мобильный мегакультурный мир.

Главная цель, стоящая перед учителями и учениками школы, – это

развитие поликультурной личности, способной на социальное и

профессиональное самоопределение, знающей историю и традиции своего

народа, владеющей несколькими языками, способной осуществлять

коммуникативно-деятельностные операции на трех языках во всех

ситуациях, стремящейся к саморазвитию и самосовершенствованию.

Владение казахским, русским и иностранным языками становится в

современном обществе неотъемлемым компонентом личной и

профессиональной деятельности человека. Все это в целом вызывает

потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально

владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные

шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в

профессиональном положении. Разумное, грамотное и правильное внедрение

трехъязычия даст возможность выпускникам наших школ быть

коммуникативно-адаптированными в любой среде.

Язык страны, являясь средством передачи информации и общения,

формирует ребенка как личность. Благодоря языку молодое поколение

познает этническое достояние и богатство, передаваемое от поколения к

поколению. Изучая в школе языки других народов, ученик не только просто

узнает слова, как они правильно произносятся и что они означают, но и

гораздо глубже познает традиционную культуру этих народов, традиции и

обычаи, знакомится с устным народным творчеством, национальными

играми. И уже через познание многообразия и самобытности мировой

культуры формируется гражданский патриотизм, любовь к Родине, гордость

за свой народ и свой язык.

Список использованных источников:

1.Закон РК «О языках в Республике Казахстан» (от 11.07.1997 г)

2.Государственная программа развития образования Республики Казахстан

на 2011-2020 гг., Государственная программа развития и функционирования

языков в РК на 2011-2020 годы. Утверждена Указом Президента РК от 29

июня 2011 года №110 – Астана, 2011.

3.Послание Президента РК Н.А.Назарбаева « Социально- экономическая

модернизация - главный вектор развития Казахстана».- Астана, 2012.

57

4.Буланкина Н.Е. Проблема эффективного культурного самоопределения

личности в полиязыковом образовательном пространстве. – Москва: Изд-во

АПКиПРО, 2002.

5.[Электронный ресурс]http://collegy.ucoz.ru/publ/45-1-0-6583

ҮШ ТІЛДІ ОҚЫТУ – ЖАҢА ЗАМАН СҰРАНЫСЫ

Абдуова Айгүл Бегимбаевна Қарағанды қ. №32ЖББОМ, қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі

Әр адамның рухани - адамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп

жатқан дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу керек. Жан-

жақтылықтың бір қыры - көп тіл білу. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл

атқаратыны әркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің , дамудың құралы.

Сондықтан ендігі қазақстандық ұстаз қауымының басты мақсаты - көптілді

мемлекеттер арасында әлеуметтік-мәдени қатынастар жасай алатын, түрлі

елдердің мәдениеті, әдебиеті, тарихымен танысып, қажетіне пайдалана

отырып, бөтен мәдениеттің ішіне сіңіп кетпей, өзінің елі мен мәдениетін

басқаларға таныта алатын, санатты да саналы тұлғаны жетілдіру.Әрбір жас

жеткіншектің бірнеше тіл білуін өз тарапымнан қолдаймын, себебі бүгінгі

оқушы – ертеңгі мемлекет, қоғам қайраткері. Әр тілдің өзіндік құдіреті бар.

Жаһандану жағдайында ел мен елді, халық пен халықты жақындастыратын -

тіл екені белгілі. Ал, тіл - халықтың ең ұлы байлығы екендігі бәріне де мәлім.

Қоғамымыздың алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы оның

азаматтарының бірнеше тілді білуі арқылы ғана іске асады. Ол туралы

Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы: «Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді

пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар - қазақ тілі -

мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі -

жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінен бастау

алған болатын. [1]

Әрине, еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар

меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда

бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек,

қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек

керек емес.Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан уықтар

қадалып,оның беріктігін қамтамасыз етеді.Біздің алтын діңгегіміз,

тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап

уық секілді қадалады. Егер біз Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазақ тілін

дұрыс жұмсай білсек, ол қоғамдағы тілге жүктелетін қажеттілігіміз болса

өтеуге жарайтын бай тіл. Мәселе тілдің міндетін дұрыс түсініп, өз

міндетімізді атқаруда болып отыр.Ұлттың өркендеп, тіліміз өз еліміздегі

және халықаралық дәрежедегі позициясын нығайтқан кезде біздің сөздеріміз

де өзге тілдерге енетіндігіне, тіліміздің әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнын

иеленетіндігіне күмән келтірмеуге болады. Дәл бүгін де қазақ тілінің әлем

тілдерінің ешқайысысынан да кем түспейтін, бірнеше ғасырлық даму тарихы

58

бар, ұлттық әдеби тіл деңгейіне дейін дамып жетілген ұлы тіл екендігіне еш

күмән жоқ.

Ағылшын тілінің қажеттілігі әлемге тән қажеттілік. Бүгіңгі таңда еңбек

нарығы мен нарықтық экономикасының белең алуында шетел тіліне

сұранысы өсуі, шетел тілінің кәсіби маңызының артуы - оны халықаралық

деңгейде меңгерудің мәжбүрлігі туып тұр.

Бүгінгі таңда Қазақстанның білім және ғылым саласында үлкен

реформаларының басталуы күтілуде. Елбасы ұсынған бес институттық

реформаны жүзеге асыру үшін дайындалған «100 нақты қадамның» Ұлт

жоспарына сәйкес, Қазақстанда білім беруді дамытуға бағытталған, 12

жылдық білім беруді кезең-кезеңімен енгізіліп,функционалдық

сауаттылықты дамыту үшін мектептегі оқыту стандарттарының

жаңартылатыны жазылған. Сонымен бірге, білім беру жүйесінде-жоғары

сыныптар мен ЖОО -ларда ағылшын тілінде оқытуға кезең-кезеңмен

көшуіне назар аударылған. Мұнда ағылшын тілінің ғылыми жахандану

кеңістігіне енуі зор екендігі аталып кетті. [2]

«Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік

ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар

батыл енуде. Бүл үрдістен бізде тыс қалмауымыз керек» деп, Елбасымыз

әлем қажет етіп отырған ағылшын тілінің таралу үдерісін Қазақстан тыс қала

алмайтынына назар аударған еді. Ғылыми – техникалық деңгейі дамыған

елдер арасындағы рейтингісіне сәйкес, ғылыми –зерттеу мақалалар мен

еңбектер саны халықаралық рецензияланатын ғылыми журналдар мен

басылымдарда ағылшын тілінде басым болып келеді. Осы көрсеткіш

бойынша алдағы бес елді алып қарасақ, бірінші орында АҚШ - 25 %

құрайды, әрі қарай Қытай -11%, 6% -ды тең дәрежені бөлген Жапония,

Германия және Ұлыбритания болып келеді. Бұл мағұлұмат АҚШ мемелекеті

бүгінгі күнде жаhандық ғылыми даму орталығы, ал ағылшын тілі - ғылыми

тіл екендігін анық көрсетеді. Егер де біз үздік елу елдің қатарына кіруге

ұмтылсақ, мақсатымыз - өз ғылымымызды дамыту, жаңа технологияларды

енгізу болу керек. Ондай жағдайда қазіргі уақытта пайдаланып жүрген орыс

тілі ғана болмай, кеңестік заманынан қалған ғылым мен білімнің деңгейіне

тоқталып қалмай, біріншіден, ағылшын тілін меңгеріп, білім берудің

халықаралық стандарттарын енгізіп, жаңашыл ғылыми зерттеулерді

жүргізуді бастау керек. [3]

Осы мәселені жүзеге асыру үшін оқу орнына жаңа міндеттер, жаңа

талап, жаңа мақсаттар қойылып отыр. Еліміздің басқа мемлекеттермен

қарым-қатынас артып отырған шақта ағылшын тілі еркін меңгерген,

келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана

отыратын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару - біздің қазіргі

міндетіміз. Қиындық туғызатыны - аталған үш тілді меңгерген мамандардың

кездесе бермейтіні. Ендеше, аталған компоненттерден тұратын, яғни қазақ,

ағылшын, орыс тілі қатысқан үштілділік сөйлермендерін дайындау кезек

күттірмейтін мәселе. Мәселені түбегейлі шешу үшін Қазақстанның жоғары

59

оқу орындарында ағылшын, қазақ тілінен маман болып шыққан қазақтілді

қазақ және басқа ұлт өкілдерін үштілділікке ыңғайлап қайта дайындаудан

өткізіп, оларға үштілділік маманы деген құжат табыс еткен жөн.

Қазіргі уақытта жай ғана сауатты болу ғана жеткіліксіз.Заман талабына

сай,жеткіншек ұрпағымыз алған білімдері арқылы қазіргі заманға

бейімделген болуы аса маңызды. Ағылшын тілі тек туризм мен шетелдік

қонақтардың ғана тілі болып қалмай, білім, ғылым, инновацияларды меңгеруі

мен дамыту тіліне айналу керек.Мемлекеттік тіліміз қазақ тілі - Қазақстан

азаматтырының біріктіруші тілі. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет

аясын бізде шешімін таппай жатқан мәселе.Ол ұлттық келсім мен

қазақстандық патриотизмді нығайтудағы рөлін арттыру ең басты

мәселелердің бірі.

Орыс тілі жаңа Қазақстан жерінде ХХ ғасырдың басында кеңес билігі

орнауымен, түрлі этникалық топтардың көшірілуімен, орыстандыру

саясатының орнатылуының нәтижесінде кең таралды және ұлтаралық

қатынас тіліне айналды. Дәл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше

ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз

дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа

шығармауға тиіспіз. Бүгін елімізде 136 ұлт пен ұлыстың өкілдері бір тудың

астында тату-тәтті ғұмыр кешіп жатыр. Қазақстанның көпұлтты халқының

татулығы, ынтымақтастығы, бейбітшілігі– біздің еліміздің ең басты байлығы.

Осыған байланысты Елбасымыз тіл саясаты бірде-бір тілге қысым

көрсетілмей жүргізілу қажеттігін айтып өтті. Сонымен қатар, Қазақстан

Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 2-бабында мемлекеттік

ұйымдар мен өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен бірдей дәрежеде

орыс тілі қолданылатындығы жазылған [4]. Орыс тілі – ұлтаралық қарым-

қатынас пен интеграциялық қызметтердің діңгегі. Ақпараттық кеңістігімізде

орыс тілі әлі де маңызды рөл атқаратынына ешкім де дау айта алмас. Әлемдік

алты ресми тілдің қатарына кіретін орыс тілін меңгеруге бәсекеге қабілетті

ұлттың кез-келген өкілі ұмтылуы тиіс.

Мектеп қабырғасында алған оқушының білімі тек энциклопедиялық

білім ғана болмай, функционалды білім болуға бейімдеу керек.

Функционалдық сауаттылық ұғымын қарапайымдап айтар болсақ, ол

әрекеттілік сауаттылық дегенге жақындайды. Бұл, сөз жоқ, тілді әсіресе

үйренген тілді, қолдана білу әрекетін де білдірсе керек. Қазақ орыс, ағылшын

тілдерін және өзге де тілдерді жас ұрпақтың меңгеруіне қол жеткізу осы

функционалдық сауаттылықтың да бір көрінісі болмақ. Шетел тілдерін

меңгеріп шығу түпкі мақсат болудан білім алу құралына айналуда. Шетел

тілінде білім алудың шетел оқу пәнінен көп ерекшелігі бар. Қазіргі уақыт

талабына сай көп тілідік білім мазмұны терең түрдегі ақпараттық сипатта

өмірге керек материалдардан құрылуы тиіс деп ойлаймын. Мұнда ең бастысы

екінші және үшінші тілдерді берілетін білімнің жалпы түрде емес,

функционалдық түрдегі білім болу шарт. Яғни, оқушының көптілді оқу

әрекеті екінші және үшінші тілдерді өмірде керек деңгейде, білімін одан әрі

60

жалғастыра алуға негіз боларлық деңгейде меңгертуге бағытталады. Бұл

балалардың денсаулығына күш түсірмей, оқу жүктемесін үнемдеп оқуына

мүмкіндік береді деп білемін. Сондай-ақ білім мазмұнын осыған орай

көптілдік етіп жаңалау міндетті де-күрделі іс. Ол іс-әрекеттік, дамытушылық,

мәдениеттанушылық және кәсіби икемді әрі бейімшіл тұлға баулуды

қамтамасыз ету қызметтерін қамтуы тиіс болады.Ондай білім мазмұны

тұлғаның коммуникативті білікті, шығармашыл ойлауға, қабілетті болып

қалыптасуына негіз жасайды.

Мемлекетіміздің көптілдік білім беру реформасын жүзеге асыруға

міндетіміз. Алайда, ол үшін шығармашылық, бастамшылық талпыныстар

жеткіліксіз. Көптілдік оқытуды ұйымдастыру шарттарының құқықтық-

нормативтік базасын, мамандарды, қаржыландыруды іргелі түрде айқындап

алу керек сияқты деп ойлаймын. Бұл, әсіресе, көптілдік оқуды жалпы білім

беретін мектептерде ұйымдастыру қиындықтарына байланысты аса зәру іс

деп білемін.

Қазақстанның болашағы көптілді берумен қатар 12 жылдық білім беру

саласында осы мақсатты жүзеге асыру мәселесі болып саналады.Сондай-ақ

12 жылдық білім беру үлгісіне ауысу мұғалімнен инновациялық,

шығармашылық тұрғыдан ойлауды талап етеді. Кәсіби педагогикалық

шеберлікті, шынайлықты талап ететін қазіргі заманда ұстаздың әрбір ісін,

жоспарын мұқият зерделеуін қажетсінеді.

Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарлама аясында үштілді

меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек.

Сонымен, біз көрсеткендей тілдердің үштұғырлылығы – уақыт талабы. Үш

тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. «Үш

тұғырлы тіл» идеясы – жарқын болашақтың кепілі. Біз, ұстаздар, осы істің

тек жанашыры ғана емес, орындаушылары болуымыз керек.

Әдебиет:

1. «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасы.

2. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлт жоспары – 100 нақты қадам:

баршаға арналған қазiргi заманғы мемлекет» атты бағдарламасы.

3.Г.Жусипбек.О реформах образования.Журнал «Мысль» № 2 , 2016 жыл

4. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз.

«ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ» ИДЕЯСЫН АҒЫЛШЫН ТІЛІ

САБАҚТАРЫНДА ЖӘНЕ САБАҚТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ

Абсатырова Гүлнафис Ганюшкин мектеп- интернаты КММ- сі, ағылшын тілі пәні мұғалімі

Осы заманғы әлем жаһандану кезеңін адамзаттың біртұтас ақпарат және

коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның біртұтас

экономикалық рыногқа айналуы дәуірін бастан кешуде. Жаһандық қоғам

әлдеқайда ашық бола түсуде:капиталдың, қаржылардың, адамдардың,

61

ақпараттың еркін қозғалысы осы заманғы «шекарасыз әлем»

тұжырымдамасының негізіне айналды.

Біздің алдымыздағы стратегиялық міндет-таяудағы 10 жылда елімізді

әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына шығару міндетін қоя

отырып, ғылым мен технологияларды дамытудың, білім беруді дамытудың

жаһандық үрдістерін мектеп қабырғасынан бастау.

Білім беру саласындағы жаһандану да бірқатар үрдістерімен

сипатталады. Білім ақпараттық қоғамда құнның негізгі көзіне айналып

барады. Жаһандану кезеңінде «Үштұғырлы тіл» идеясы «Үш тілде білім

беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арналған жол картасы» жасалуымен

жүзеге асатынына сеніміміз мол.

«Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың

қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария

етті. Ал 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі- Жаңа Қазақстан” атты халыққа

жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-

кезеңмен іске асыруды ұсынды. Қазақстан халқының рухани дамуымен

қатар, бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленді. Яғни,

идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей

пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі

– мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлт-аралық қарым-қатынас тілі және ағылшын

тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Басқаша айтқанда,

үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен

көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және

ағылшын тілін үйренеміз.Айта кетелік,үштұғырлы тіл жай ғана әдемі

тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған

жоқ, ол – өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені, қазіргі

кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, “ақылды” экономиканы енгізіп жатқан

елдер қарыштап дамуда. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген

мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық

қабілетін кеңейтіп отырған. Яғни, бүгінгі таңда ТМД мен Орталық Азияның

көшбасшы мемлекетіне айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің

бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде

еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де

бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Ал “Үштұғырлы тіл” идеясының

құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда

ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен

инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандағы үштұғырлы тіл

саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас

тұжырымдама.Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге

қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып

табылады.

Бұл түбегейлі өзгерістер мектептің материалдық- техникалық базасына

тікелей байланысты. 2008 жылдан бастап біздің мектебімізде лингафон

кабинеті жұмыс жасауда. Кабинет кітапханасы үш тілде 2-11 сыныптарға

62

дейінгі оқушыларға арналған электрондық оқулықтармен қамтылған.

Электрондық оқулықтарға картотека жасақталып, тиімді пайдалану көздері

қарастырылған. Мектеп кітапхана сөрелеріде «Үш тілдің патшалығы» атты

балалар кітаптарымен толыққан.

Осы идеяны сабақтарда және сабақтан тыс жұмыстарда жүзеге асыру

жолдарына тоқталсақ. Сабақтың жаңа сөздерді меңгерту кезеңін үш тілде

жүргіземін. Бұл жұмыстың артықшылығы, кейбір ағылшын сөздері орыс тілі

аудармасымен үндес, оқушылардың жаңа сөздерді тез қабылдауына, есте

сақтауына өз үлесін қосады. Мысалы: music, class, doctor, dentist, History,

Maths, Biology, Geography, information, football, volleyball, basketball etc.

Мысалы:5-сыныпта «Professions» тақырыбын өткенде (6-слаид)

пайдаландым. Cабақта грамматиканы ұғындыру кезеңінде-үш тілді

байланыстыра,(7-слаид) салыстыра қатар меңгерту әдіс-тәсілдері,

оқушылардың алған білімдеріне сүйене отырып, қорытынды жасауларына оң

әсерін тигізеді. Сабақтың қорытынды бөлімінде, мақал- мәтелдерді (9-11

слаидтар) үш тілде пайдалану, жұмбақтың шешуін үш тілге аудару

тапсырмалары сабақтың мазмұнын тереңдетеді.

Орта буын оқушыларымен өткізген сабақтан тыс шара «Жаңа Жылды

кім қалай қарсы алады?» конференция түрінде өткізілді. Мақсаты: Қазақстан,

Ұлыбритания және Ресей халықтарының мерекені қарсы алу салт-

дәстүрлерін зерттеу, салыстыру; оқушылардың есте сақтау, ойлау, жаттау,

өлең айту қабілеттерін шыңдау; үш тілді меңгеруге деген қызығушылығын

арттыру,салт-дәстүрге деген құрмет, елін- жерін сүюге тәрбиелеу;

Конференция «Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы»тіл идеясы» видео-

фильмін тамашалаумен басталды.Оқушылар үш топқа бөлінген:

«Журналисттер», «Делегаттар» және «Көрермендер». І бөлім «Интервью».

Бұл бөлімде журналисттер делегаттардың өмірі жайлы, қай жақтан

келгендері және нені жақсы көреді, бос уақыттарын қалай өткізетіндері

жайлы сұрақтар қойып, жауаптар алды. Келесі бөлімде үш елдің делегаттары

өз елдерінде Жаңа Жылды қарсы алу салт- дәстүрлері жайлы презентация

қорғады.

Наурыз- қазақша жыл басы. Күн жылынып, қар еріп, жан- жануар

жаздың жақындағанын сезініп, көңілденегн кез. Міне, табиғаттың осындай

көңілді өзгерісінің кезеңінде біздің Жаңа Жылымыз- Наурыз тойы келеді.

Жаңа Жыл табалдырық аттап, үйге енгенде, «жалғыз шала сәуле болмас» деп

төрге қос шырақ жағылып қойылады. «Жаңа Жыл мұнтаздай үйге енсе, ол үй

пәле- жаладан, ауру- сырқаудан аман болады» деген сеніммен Наурызға

шейін үй ішіндегі жиһаз, мүліктің шаңы қағылып, жуылып тазартылады.

«Береке басынан басталады» демекші, « жыл басы жақсы басталса, аяғыда

жақсы болады», «Жыл бойы ақ мол, дән тасқын- тасқын, жауын- шашын көп

болсын» деп сол түні ыдыс атаулыны ырысқа (бидай, тары, арпа, сұлы,

жүгері) аққа және кәусар бұлақ суына толтырады.

Новый год в России.

63

Накануне все члены семьи готовятся к встрече Нового года. Люди

украсят свои дома, улицы городрв и сел разноцветными гирляндами,

разными флажками и серебрянными снежинками. Вечером готовятся

праздничный ужин, на стол подают все самое сладкое. Когда часы пробьют

двенадцать, президент Россииской Федерации поздравит свой народ с новым

годом по телевидению. Люди поднимают бокал шампанского и говорят друг-

другу пожелания.

Дети возле елки организуют хоровод, поют и танцуют. А Дед Мороз со

Снегурочкой раздают детям подарки и игрушки. 1- го января празднование

Нового года продолжается, во всех общественных местах организуются

Новогодний карнавал. Дети одевают карнавальные костюмы и веселятся.

New Year in England.

In England the New Year is not as widely or as enthusiastically observed as

Christmas. Some people ignore it completely and go bed as usual on New Year

Eve. Many others, however, celebrate it in one way or another.

The most common type of celebration is a New Year party, either a family

party or one arranged by a group of young people. This usually begins at about

eight o’clock and goes on until the early hours of the worming.

At midnight the radio is turned on, so that everyone can hear the chimes of

Big Ben, and on the hour a toast is drunk to the New Year. Then the party goes on.

Another popular way celebrating the New Year is to go to a New Year’s

Dance. Most hotels and dance halls hold a special dance on New Year Eve. The

hall is decorated, there are several different bands and the atmosphere is very gay.

New Year Day, 1st- of January is not a public day, unfortunately for those

who like celebrate most of the night. Some people sent New Year cards and give

presents, but it is not a widespread custom.

Соңғы бөлім- «Аталар шеруі». Қыдыр Ата, Санта Клаус және Аяз Ата

киімдерін киген оқушылар шеруге шығып, «Наурыз», «Елочка» және «Jingle,

bells!» өлеңдері орындалды.

Қорыта келе, «үштұғырлы тіл» идеясын пайдалану тиімділігі:

-Түрлі сапалы мәліметтерді араластыру

-Оқушылардың сөздік қорын түрлі баламалық қабілеттер арқылы байыту

-Қарым- қатынас мәдениетін шыңдау

-Әлеуметтік рөлдерді орындау шеберлігі

-Өмірдегі нақты жағдайда шешім қабылдау

Осы педагогикалық әдіс- тәсілдерді қолдана отырып, қол жеткізген

жетістіктерім:

-Тілдерді меңгеруге деген қызығушылықтары

-Көпшілік алдында сөз сөйлеу мәдениеті

-Өзге тілде өлең айтуға баулу

-Салт- дәстүрлерді салыстыра отырып, ойлау қабілеті, қиялдауы артты.

64

ТРИЕДИНСТВА ЯЗЫКОВ В ДЕТСКОМ САДУ

Ажигалиева Саясат Урынбасаровна, методист детском саду

Мангистауская область, город Жанаозен

«Триединство языков - это прекрасная возможность познать мир, и в

тоже время сплотить общество»

Н.А. Назарбаев, стратегия «Казахстан – 2050».

Дошкольное воспитание и обучение как первый уровень системы

непрерывного образования создаёт условия для формирования и развития

личности ребёнка, способного успешно адаптироваться в современном

постоянно меняющемся мире. Вопросы развития детей дошкольного

возраста неразрывно связаны со стратегией национального развития и

являются неотъемлемой частью государственной политики. Внедрение в

образовательную сферу три язычного обучения стало на современном этапе

одной из задач для дошкольных организаций. «Для современного

казахстанца владение тремя языками - обязательное условие собственного

благополучия», - это слова Президента страны из Послания 2011 года. [1]

Хотя о триединстве казахского, русского и английского языков Лидер

нации говорил в своих выступлениях неоднократно. Впервые эта идея была

озвучена в октябре 2006 года на ХІІ сессии Ассамблеи народа Казахстана.

Глава государства отметил, что знание, как минимум, трех языков важно

для будущего наших детей. Поэтому, считаем, что сегодня мы должны

заложить своеобразный фундамент у подрастающего поколения по

изучению трех основных языков. В детстве ребенок легче усваивает

теоретические основы знаний. Руководствуясь этим, педагоги дошкольных

организаций стараются внести в образовательный процесс наиболее легкий

способ изучения языков - через сказку. В процессе постановок различных

сценок из любимых сказок дети разговаривают на разных языках. К

примеру, дети из русскоязычной группы говорят на государственном языке,

дети из групп с государственным языком обучения, наоборот, говорят на

русском, а когда сценический образ ребенок запоминает основательно, в ход

идут фразы на английском языке. Знание языков для любого гражданина -

богатство, - чем больше ты знаешь языков, тем ты богаче. [2]

Нашей целью является привить детям искреннее желание и интерес к

изучению основных языков и могу сказать, что мы успешно поэтапно

осуществляем задуманное.

Новизна предлагаемой программы состоит в том, что при обучении

трехязычию пристальное внимание уделяется выработке коммуникативных

способностей (навыков свободного общения и применения казахского,

русского и английского языка).

65

В современных условиях наиболее актуальной задачей образования

является формирование коммуникативной культуры дошкольников.

Трехязычие сегодня становится в большей мере средством

жизнеобеспечения общества. Данная программа заключается в том, что она

рассматривается как система использования казахского, русского и

английского языка в развитии индивидуальности дошкольника.

Ведущая идея: Глава государства Н.А.Назарбаев считает, что в

обозримом будущем казахстанцы должны стать носителями не двух, а трех

языков, а именно казахского, русского и английского языков вкупе со

здоровым образом жизни и качественными медицинским обслуживанием и

образованием должны стать залогом конкурентоспособности каждого

гражданина страны. [5]

Цель: Продолжать развивать интерес к изучаемому языку и желание

говорить на нем; закреплять те умения и навыки разговорной речи, которые

дети получили на занятиях; проводить индивидуальную работу с детьми;

вводить некоторые новые слова и выражения в естественной ситуации.

Привить детям дошкольного возраста искреннее желание, преодолеть более

сложные этапы на пути к совершенству в овладении трехязычием.

Одним из важнейших факторов в воспитании гражданственности и

патриотизма в любом обществе является чувство глубокого уважения к

языку своего государства. Чем раньше ребенок начинает изучение языка,

тем легче ему усвоить язык. В связи с обновлением содержания

дошкольного воспитания и обучения особое внимание уделяется созданию

условий для развития ключевых компетентностей и расширению

возможностей углубленного образования, в том числе языкового обучения

детей дошкольного возраста. Внедрение в образовательную сферу

трехъязычного обучения стало на современном этапе одной из задач для

дошкольных организаций. Государственный общеобязательный стандарт

дошкольного воспитания и обучения предусматривает, как ожидаемый

результат обучения, готовность детей к школе как совокупность двух

составляющих: готовность учиться и готовность к школе. Каждая

образовательная область государственного общеобязательного стандарта

образования: «Здоровье», «Коммуникация», «Познание», «Творчества»,

«Социум» – ориентирована на формирование компетентностей в рамках

культурного многообразия. Образовательная область «Коммуникация»

нацелена на воспитание полиязычной личности дошкольника, освоившего

базовые ценности родного языка, готового к социокультурному

взаимодействию на государственном и других языках. По стандарту,

языковая компетентность ребенка к шести годам заключается в свободном

владении родным языком в рамках требований к лексико-грамматическому

и фонетическому уровню развития для своей возрастной группы, основами

других языков. Наши сегодняшние малыши – это завтрашние хозяева

страны. И поэтому уже сегодня необходимо заботиться о воспитании

маленьких граждан РК. Чем раньше ребенок начинает изучение языка, тем

66

легче ему усвоить язык. Обучение детей разных национальностей другим

языкам представляет собой сложный и многоаспектный процесс

формирования новой системы языкового сознания. У детей дошкольного

возраста хорошо развита произвольная память, поэтому запоминание

происходит произвольно.

Смоделированная иноязычная среда, посредством билингвального

содержания, использования яркого наглядного материала помогает

восприятию и пониманию речи на слух, способствует осознанному

применению детьми полученных знаний и усвоенных способов действий в

самостоятельной речевой деятельности. Кроме того, развиваются

умственные способности, их словесно–логическое мышление. Проект

«Триединства языков»-один из смелых и решительных стратегических

проектов Президента Казахстана. Он направлен на то, чтобы поднять до

мирового уровня казахский язык. Програма направлена на полноценное

развитие трех языков, но здесь важно понять, что изучение любого

иностранного языка начинается с совершенного знания родного языка.

В нашем детском саду №23 «Айзере» созданы благоприятные условия

для развития трехязычия детей. Сформирована предметно-

пространственная среда – имеется кабинет который назван «Дружба

народов», «Тілдер достығы». Дети средней, старшей и подготовительной

группы обучаются в кабинетах казахского и английского языков. Собран

богатый дидактический материал, учебно-наглядные пособия, современные

технические средства, позволяющие усовершенствовать процесс изучения

языков. [4] Для реализации больших положительных возможностей

дошкольников в обучении трехъязычию работу необходимо строить на

основе четко продуманной методической системы, учитывающей

возрастные особенности детей. В процессе обучения дети должны научиться

воспринимать и понимать русскую, казахскую и английскую речь на слух, и

говорить на трех языках в переделах доступной им тематики, усвоенных

слов, грамматических форм, синтаксических конструкций и несложных

образцов связной речи. В каждой группе детского сада оборудованы

этнические центры, оснашенные игровым и иллюстративным материалом:

куклы в национальном костюмах, предметы быта, произведения народно-

прикладного творчества. В условиях предметно-развивающей среды дети

имеют возможность закреплять полученные знания и применять их в

свободной деятельности, игре.

Мы строим свою работу по формуле: дети + семья + педагоги =

Сообщество.

Работа с родителями. Рекомендации для родителей по изучению

трехязычия.

1. Если Ваш ребенок начал изучать казахский, русский и английский язык,

то необходимо помнить следующее: показывайте важную роль изучаемого

языка в жизни.

67

2. Ребенку нужна ваша заинтересованность в его успехах, период

накопления знании у всех разные.

3. Если при изучении казахского и русского языка, у ребенка равные

трудности, ищите помощи у специалиста, не зная правильного

произношения, не пытайтесь этому учить, это только навредит.

4. Поощряйте желание говорить на трех языках, даже если вы видите, что у

ребенка пока не все получается, если вы знаете три языка, играйте с

ребенком на казахском, и на русском и на английском языках.

5. В том случае, когда ребенок заметно проявляет способности в изучении

казахского, русского и английского языках, помогите ему в развитии этих

способностей.

Памятка для родителей «Развитие речи ребенка зависит от нас

взрослых»

1.Постоянно разговаривайте с ребенком. Рассказывайте ребенку о том, чем

вы заняты, комментируйте его действия. Все, что происходит вокруг

описывайте кратко, понятным ребенку языком, доступно и просто, но не

сюсюкайте, не искажайте речь, говорите грамотно!

2. Если ребенок говорит лишь часть слова, мягко поправьте его. Например,

ребенок говорит: «Би-би», - поправьте его, сказав: «Да, машина!»

3. Поощряйте ребенка, если он начал говорить!!! Никогда не говорите фразы

типа: «Помолчи, закрой рот, перестань болтать».

4. Больше читайте ребенку, особенно народные сказки, поскольку они

способствуют также культурному и нравственному воспитанию..

Рассматривайте картинки, обсуждайте, анализируйте.

5. Развивайте память, тогда речь ребенка будет связной, а высказывание

полным. Для этого разучивайте с ним разнообразные потешки, умывалочки,

одевалочки, скороговорки, чистоговорки, и конечно, любимые всеми стихи

детских писателей.

6. Развитие мелкой моторики способствует активному речевому развитию,

поэтому в данном возрасте рекомендуются занятия лепкой, игры с крупами,

с песком.

7. Играйте почаще в пальчиковые игры под музыку и без, рассказывайте

пальчиковые сказки. Такие занятия развивают мелкую моторику, что

способствует речевому развитию, а также через движения и жесты

помогают ребенку проще и быстрее запоминать небольшие стихи и

рифмовки.

8. Учите ребенка мыслить логически. Вместе описывайте предметы по

нескольким заданным признакам (форма, величина, цвет). Просите его

отгадать предмет по описанию. Рассматривая картинки учите находить

причину и следствие. Это поможет в дальнейшем сделать речь

последовательной, реальной. Ребенку будет проще научиться делать вывод

из сказанного.

9. Развивайте воображение. Можно разложить перед ребенком несколько

зимних фотографий, отражающих разное состояние природы, включить

68

классическую музыку, пусть ребенок попробует объединить зрительный и

звуковой образы.

10. Звуковая сторона речи имеет немаловажное значение. Обращайте

внимание на то, как ваш ребенок произносит звуки, какие ему даются легко,

а какие требуют упорной работы, которая для ребенка должна быть всего

лишь игрой. В этом вам помогут специальные упражнения артикуляционной

гимнастики. Веселый массаж органов речи, а также артикуляционные

сказки. Наша миссия — счастливые дети и их родители! [3]

Триединство языков, как утверждают многие авторы, - это прекрасная

возможность познать мир, и в тоже время сплотить общество. Н.А

Назарбаев в стратегии «Казахстан-2050» говорит о важности развития

казахского, русского и английского языков. Президент поручил внедрять

триединство на дошкольном уровне. Об этом глава государства сообщил в

ходе интерактивной лекции в стенах университета, носящее его имя.

«Первое»- на основе передового международного опыта внедрять

современные методы обучения в дошкольных воспитательных учреждениях,

они должны быть инновационными, с образованием технологии и

креативности,-считает президент Назарбаев. «Второе»-детально разработать

системное предложение на предмет охвата дошкольным образованием

детей.

«Третье»-на уровне дошкольного образования обеспечить

повсеместное внедрение триязычия. В нашей стране выработана уникальная

формула развития культуры и языков всех этносов, который мы можем и

должны гордиться. [5]

Идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована

была Главой государства как ответ на вызов времени, как решение

насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в

глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит

сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто

сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими

языками. Благодаря инициативе Президента наше государство приступило к

реализации концепции полиязычие в образовании, потому что именно

полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана.

Литература:

1. Закон РК «Об образовании» от 07.06.1999 № 389 - Алматы: Юрист, 2007 .

2. Государственная программа развития языков в Республике Казахстан на

2011-2020 годы.

3. Развивающие занятия с детьми 5-6 лет. Под ред. Л.А.Парамоновой. – М.:

Олма Медиа групп, 2008.

4. Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшаларға арналған қазақ тілі

Программасы және «Суретті сөздік» оқу құралы методикалық нұсқау

Алматы «Мектеп» 1990 ж.

69

5. Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к

Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. — 2012. — № 218-219.

— 10 июля.

ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ ИДЕЯСЫНЫҢ

ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Маликова Акнур Маликовна Атырау қаласы

Х.Досмухамедов атындағы Атырау Мемлекеттік университетінің оқытушысы

Тіл –еліміздің басты байлығы, қазынасы десек болады. Үштұғырлы тіл

саясатын қолдап жатсақ та, қазақ тілін өгейсітуге болмайтынын айта кету

керек.

Әсіресе, өркениеттік алға шығып, жаһанданудың лебі есіп тұрғанда көп

тілді білгенге не жетсін. Сондықтан қазақ, орыс, ағылшын тілдерін үйренген

ұрпақ өсіп-қалыптасуы қажет деп есептеймін.

ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев еліміздегі тек мемлекеттік тілді

ғана емес, барлық тілдердің еркін қолданылуының маңыздылығын атап өтті.

Қазақстан қазіргі таңда үштұғырлы тілге ауысуда. Орыс тілінің

Қазақстандағы мәртебесі өсуде.Соңғы жылдардың ішінде орыс

тұрғындардың құқықтары ешқашан бұзылмай сақталып келді. Қазақстанда

орыс тілі терең тамыр жайған және бәсекелістікте маңызды құрал болып

саналады. 130 ұлттан құралатын елімізде орыс тілі маңызды рөл атқарады.

Қазақстандағы ең басты қорлардың бірі – үштұғырлы тілге көшу, ал бұл

туралы көрші аймақтар тек армандай ғана алады десек те болады.

Алдымызда қойған бағыт–орыс тілін сақтау, ағылшын тілін Enioy English

бойынша оқып-үйрену және қазақ тілін дамыту болып отыр.

Ұлтаралық саласы, тілдерді дамыту саласы өте күрделі тақырып. Бұл

тақырыпты қоғамның талқылауын беруді өте ұстамды және дәйекті түрде

жүргізу қажет. Бір жағынан адамдар болып жатқан жағдайдың мағынасын

ұғынулары қажет.

Қазіргі таңда еліміздің мектептерінде үштұғырлы тілді оқып, үйрену

бағдарламасы енгізілген.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан

жастарының үш тілді: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін білулерін қажет деп

санайды.Біздің географиялық орналасуымыз осыны талап етеді және

болашақта барлығымыз қытай тілінде сөйлеуге тырысуымыз мүмкін.

Елімізде орыс тілін әлемдік алты тілдің бірі ретінде сақтауымыз керек, және

бұл біздің халқымыздың табыстарға жетуіне ықпал жасайды дей келе

Назарбаев Қазақстан Контитуциясының заңы бойынша елімізде мемлекеттік

тіл – қазақ тілін атап кетті.

Қазақстан Республикасының халық ассамблеясының ХІІ құрылтайында

«Үштұғырлы тіл» туралы идея жария болды. Бұл мәдени шараны кезең-

кезеңмен жүзеге асуы туралы айтылды.

70

Осы идеяның мағынасы мынадай: елімізді әлем үш тілді бірдей

қолданатын жоғары білімді ел етіп таныту. Қазақ тілі – ол мемлекеттік тіл,

орыс тілі – ол ұлтаралық тіл және ағылшын тілі – ғаламдықбәсекеге қабілетті

экономикаға сәтті кіру тілі болып саналады. Осылайша, мемлекеттік тілдіәрі

қарай асқақтатамыз, орыс тілін, ағылшын тілін үйреніп, орыс тілін қолдап

отырамыз.

Үштұғырлы тіл қазіргі заманғы қажеттіліктен пайда болып отыр. Қай

заманда да бірнеше тілді білген халқы бар мемлекеттер өзінің жан-жақты

қабілетін молайтып, толықтырып отырған. Қазіргі кезде Еуропада көп тілді

білу көпшілікке ортақ заңдылық болып саналады.

Қазақстан үшін қазіргі «үштұғырлы тіл» идеясы – еліміздің бәсекеге

қабілеттілікке деген бірінші саты болып есептелінеді. Себебі көп тілде еркін

сөйлеп, жаза білетін қазақстандықтар өзіміздің елде де, басқа шет елде де

қабілетті болып есептеледі.

Бүгінгі кезде педагогикадағы басым міндеттердің бірі - шет тілі ретінде

ағылшын тілінде білім беруді жаңа сатыға көтеру. Қазақстан Республикасы

Президенті Н.Назарбаевтың бастамасымен «Үштұғырлы тіл» идеясын әрі

қарай дамыту алдыңғы орынға қойылып, дүниежүзілік интеграцияға кіретін

тіл бойынша ағылшын тіліне баса назар аударылып отыр. Дүниежүзілік

оқыту кеңістігінде интеграция дамып жақтқан кезде шет тілін меңгеру ең

өзекті мәселе болып табылады.

Қазақстан Республикасының Президенті «Бүгінгі заманғы Қазақстан

азаматы үшін үш тілді меңгеру —сәттілік пен табыстылықтың міндетті

шарты болып есептелінеді. Сол себептен 2019-20 жылға шейін ағылшын

тілін білетін тұрғындардың саны кем дегенде жиырма % құрауы тиіс»

екендігіне баса назар аударған болса, [1] шет тілін меңгеремін дейтіндердің

саны айтарлықтай артуда. Сондай-ақ осы шет тілінің мемлекетіміздің оқу

жүйесінде ерекше сттусқа ие болғандығына баса назар аударады. Шет тілін,

атап айтқанда ағылшын тілін мектеп кезінен бастап ЖОО оқыту жаңа

әдістемелердің керектігін тудырады. Көп тілдерді оқып үйрену – еліміздің

халықаралық қатынастарын әрі қарай дамытуға мүмкіндік беретін мәдени,

сондай-ақ тұлғаралық қарым- қатынастардың өзекті құралы. Халықтың

халықаралық қатынастарының сапалық өзгерістері адамзаттың зияткерлік,

сондай-ақ тәжірибелік іс-қимылдарындағы көптілдік сұранысқа иемдену

керектігін тудырып отыр.

Ағылшын тілі пәні өзге де орта білім беретін сабақтар секілді тәрбиелік

білімдік айтарлықтай өзекті міндеттер атқарады. Жас буынға ағылшын

тілінде жазуды, оқытуды, сөйлеуді, бірінші тілден басқа тілге аударуға

дағдылануды үйрету кезінде сол мемлекеттің әдет-ғұрпын да қоса оқытамыз.

Кейінгі кездері еліміз ағылшын тілін меңгеруге айтарлықтай ықпал жасап

отыр.

Ал осының айғағы болып ҚР Президенті Н. Н.Әбішұлының «Мемлекет

болашағы–жас буынға» дейтін баяндамасында: «Қазақстан Республикасында

ел келешегі – жас буынның дүниежүзілік стандартқа сәйкес білім алуы үшін

71

көптеген жағдайлар жасалған. Аталған– Қазақстан Республикасының даму

саясатының басым бағыт-бағдарларының бірі болып саналады. Келешекте

қабілетті әрі қабілетті жас ұрпақтың мемлекет үшін аянбай еңбектеніп,

еліміздің атағын асыратынына, мәртебесін көкке көтеретініне сенемін»

деген.

Осы тұста ағылшын тілін игеруге талпынатындарының саны

айтарлықтай жоғары, себебі, тестер, сөздіктер,оқулықтар, әдістемелік

нұсқаулар өз туған тілімізде басылып жатыр.

Тіл –өзгермейтін, кеуіп– семіп қалған дүние емес. Тіл жиі толығып,

жаңарып тұрады. Кез-келген кезеңде жиі өзгерісте болып сөз ресурсының

жоғарылауы жаңа сөздермен толықтырылып отыруы ағылшын тіліне

сипатты болып табылады.

Ағылшын тілін игеру үшін бірсабақты айтарлықтай меңгерумен

шектелмейді. Кейінгі жылдардағытәжірибеге жүгінсек,зерттеушілер

ағылшын тілін үйретуді білім алушылардың туған тілінің өзгешеліктерін

ағылшын тілін үйрету кезінде өте пайдалы, тиімсіз ықпалын байқағанда тіл

меңгеру бағытында жақсы қорытындыға жетуге болатынын көрсетеді.

Себебі жас буынның ағылшын тілі мен ана тілін оуға айтарлықтай әсер

етеді. Сол себептен ағылшын тілін ана тілі бойынша салыстырыпүйретудің

маңызы аса зор. Оны өзге де пәндермен байланыстырып үйрету керек.

Ағылшын тілін игеру айтарлықтай маңызды үрдіс, атап айтқанда білім

берудің негізгі кезеңінде көптеген қателіктер болатыны айқын. Осы

жаңсақтар негізінен ана тілінің ықпалынан екендігін А. Леонтьев айтқан

болатын. Демек ана тілінің өзгешеліктерін ескеру ұстанымының маңызы

айтарлықтай зор. Жас буынның ағылшын тілінде сөйлесу тәжірибесі жоқ

болғандықтан, туған тіліндегі сөйлесу тәжірибесімен салыстыруға болмайды.

Оның ой-өрісінде туған тілі жүйесінің ережелері ағылшын тілі қалпынан

айтарлықтай жоғары болғандықтан көп қателіктер жібереді. «Біз өзге тілді

үйрету барысында, көбінесе, туған тілдік құбылыстарын оқитын білім

алушылармен істес боламыз, - деп А. Леонтьев айтып кеткен еді, - олар өзге

тілді үйренудің ана тілінде игерген жұмыстармен дағдыларды қолданады».

Осылайша ана тілінің негізінде ағылшын тілін меңгеру іске асырылады. Ал

туған тілі – өзге тілді үйренудің басты көзі көзі болып табылады. [2]

Еліміздің мектептерінде бастауыш сынып оқушыларына ағылшын тілі

оқытылып жатса, кейбір бала бақшалар да қалыспай бүлдіршіндерді

ағылшынға үйретуге күш салуда. Сонымен қоса үш тілдің мәртебесін

көтереміз деген оймен жарыстар мен байқаулар да өтіп жатады. Мемлекеттік

қызметкер арасында сайыстар әр тілде өтуде. [3]

Қазақстан Республикасының дүниежүзінің көптеген өзге елдерімен

қарым- қатынасы дамып жатқан кезде көптеген тілді емін-еркінмеңгерген,

болашақта білімін әртүрлі саладағы байланыс барысында қолданылатын

адамды мектеп кезінен білім беріп шығару – біздің басты міндетіміз.

Еліміздің тәуелсіз мемлекетке айналып, дүниежүзілік кеңістіктіктің даму

жолына тап болуы көптілді терең оқып үйренуді қажет етеді. Бұған

72

байланысты, оқыту жүйесінде оқытушыларға қойылатын талап, міндеттердің

бастысы—өмірден өз орнын таба алатын, өзара байланыста өзін емін-еркін

ұстап, қандай да болсын ортаға жылдам үйренетін, кез-келген ғылым

саласынан біліктілігі мен білімін көрсете алатын, өз ішкі сезімін жеткізе

алатын жеке тұлғаны қалыптастырып, бәсекеге қабілетті жастарды өсіріп,

жеткізу.

Ал осы ағылшын тілін оқытатындарға міндет артады дегенді білдіреді.

Бүгінгі заман талабына сай оқытушы жаңаша әдіс- тәсілдермен, үлкен

дайындықпен, алуан түрлі міндеттермен ізденіс барысында сабақты

жүргізуді әртүрлі етіп отыру керек. Келешек жас ұрпақтың дамуы

оқытушылардың білім деңгейіне, белсенділігіне, шығармашылық іс-

қимылына байланысты. Оқытушы–оқытушылық сапалы, психологиялық

даярлықты, өз ісіне деген қызығушылықты, қоғамдық белсенділікті,

бастапқы қатардағы тұлға болып есептелінеді. [4] Жалпы алғанда, оқу

барысында айқын қабілет пен дағды қалыптасу бойынша танымдық қызығу

туындайды. Балаларға алуан түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану бойынша

сабақты өте жаңа әдіс-тәсілмен жүргізу қажет. Оқытушы ретінде әр

мұғалімнің алдына қойған мақсаты– бизнес пен халықаралық қатынастар,

әлемдік саясат пен экономика, мәдениет салаларының халықаралық

сахнадағы басты қолданыстағы айтарлықтай рөлге ие болып жатқан

ағылшын тілінің пайдалылығын балаларға жан- жақты түсіндіріп, ауызыекі

тілде емін-еркін сөйлеуге оқытып үйрету. Бұл мақсатқа жету үшін ұстаздар

қауымы талмай іздемпаздықпен еңбекету міндетті болып табылады. Тілді

меңгерудің алуан түрлі тәсілдері мен әдістерін тиіс қолдану бойынша

балалардың оқуға деген ықыласы мен ынтасын оятып, жауапкершілігін

нығайту талап етілді.

Сол себептен де кез-келген балаға жаңа серпеліс туғызатындай

тәсілдерін іздестіріп, алуан түрлі іс-қимылдар арқылы балалардың ой-

пікірін ұштау, әрі қарай жетілдірусенімділігін, көзқарасын, жауапкершілігін

әрі қарай дамыту жолдарын іздестіру- кез-келген мұғалімнің мақсаты мен

міндеті.

Шет тілін меңгерушілерге оқытудағы басты қағидалар: оқушылардың

тыңдау,сөйлеу,жазу,оқу, дағдыларын қалыптастыру,дамыту,

меңгерушілердің айқын деңгейде шеттілінде сөйлеуге, біреудің жазғанын,

сөйлеген сөзін түсіне алатын өз ойын өзгеге жеткізе алатын, деңгейге апару

мақсатында шет тілі пәнінде жаңаша технологиялардың қтымды, пайдалы

әдіс-тәсілдерін, солардыңбірі коммуникациялық-ақпаратттық технологиясын,

бағалау мақсатынан ойлау бағдарламаларын және көптеген басқа

технологияларды, өз сабақтарында жиі қолданылады. Атап айтқанда сабақ

барысында ғаламтордыңмол пайдалы, әрі тиімді істерге қол жетуге

болатындығына көз жеткізуге болады. Мәселен: күделікті сабақ барысында

балалар ғаламтор талаптарында ұсынылатын құжаттардағы тапсырмалармен

жаттығуларды орындай алады.

73

Сондай-ақ, белгіленген мерзімде мәтіндік хабарламалармен алмасуға,

ғаламтордаотырып, балалар аударма тапсырмаларын өткізуге және өздеріне

қажетті ақпараттарды уақытылы алуға толыққанды мүмкіндіктер алды,

бейнероликтер көруге, радиобағдарламаларды тыңдауға, яғни басқа

көптеген түрін пайдалануына толықтай мүмкіндіктерібар.

Мәліметтерді айтарлықтай арақашықтыққа жылдам жеткізу, алыстағы

мәлімет қайнар көздерін қолдану шарасы бағдарламалық іздеу желілерін

және өз бетімен іздеу, сонымен қатар алынған ақпараттарды алуан түрлі

тілді меңгеретіндерге өзгертіп салу секілді ғаламтордың басымдылық

қайнар көздері қолданылды.

Ғаламтор өзінің түгелімен дерлік қорлары мен мүмкіндіктеріменқоса,

осы міндеттерді және мақсаттарды іске асырудың құралы болып

есептелінеді. Біз ғаламторарқылы миллиондаған нәрсе жасай аламыз ,

сондай-ақ балаларға ғаламтормен жұмыс істеген өте қызықты. Атап

айтқанда 2012 -2013 жылдарынан бастап көптеген мектептер e-learning

электронды оқыту жүйесіне қосылды. Ал бұл оқушылар үшін де ,

оқытушылар үшін де айтарлықтай үлкен мүмкіндік болып табылады.

«Үштұғырлы тіл» жобасы қоғамдық келісімдерді нығайтудың басты

ықпал факторы болып есептелінеді. Бірақ осы үш тілге басымдылық беру –

басқа халықтардың тілін көңіл бөлінбей қалу деген сөз емес. Еліміздегі әдет-

ғұрыптар мен тілдердің әртүрлілігі – біздің байлығымыз десе де болады.

Тәуелсіздік алған жылдардан бастап-ақ мемлекетіміз барлық халықтардың

мүдделерін ескере отырып, либералдық насихат жүргізді. Осының дәлелі

ретінде әр халық өкілі қайтілде сөйлеп, қай тілде оқитынын еркін тадай алды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана.28 сәуір, 2010

2. Алмабек Мираш Жиеналиевна, «Үштұғырлы» тілді оқытуда пәнаралық

байланыстың ерекшелігі, 2012 жыл/http://worldofteacher.com/670-

1198sht12001170yrly-tld-1198yretude-p1240naraly1178-baylanysty1186-

erekshelg.html

3. Ағылшын тілімектепте: № 6 2012, 22- бет

4. Қазақстанмектебі: Шетел тілінің маманының кәсіби ерекшелігі, № 5,2013

ОҚЫТУ МЕН ОҚУДАҒЫ ЖАҢА ТӘСІЛДЕР

Бейсебай Нурзия Жақсылыққызы ОҚО, Алтынтөбе ауылы, Ө.Жамалов атындағы жалпы орта мектебі,

ағылшын тілі мұғалімі

Мектепті дамыту жұмысының (МДЖ) басты міндеті–мектеп ұжымын

оны дамытудың мақсатына қалай жұмылдыру.

Біз мектебіміздің кәсіби қоғамдастық мүшелерімен, мектеп

әкімшілігімен кеңесіп МДЖ тақырыбын: «6-8 сыныптарда топтық жұмыс

арқылы диалогтық оқытуды дамыту» деп алдық. Мен өзімнің іс-әрекеттегі

зерттеу тақырыбымды осымен байланыстыра отырып,«Ағылшын тілі пәнінде

74

оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жетілдіру» деп алдым. МДЖ

мақсаттары мен міндеттері анықталды.

Жұмыстың нәтижелі болуы үшін нақты іс шаралардан бастауды

ұсынылды :

1.ІІ- жарты жылдық жоспарын орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспарлау

үлгісінде жасау.

2.Пилоттық жоба мүмкіндігін пайдаланып, мектепке қажетті оқу құралдарын,

проектор және басқа да АКТ құралдарын сатып алу.

3. Бірінші деңгей бағдарламасы бойынша сертификатталған мұғалімнің өз

ұжымында әріптестеріне қолдау көрсету мақсатындағы атқаратын

жұмыстарының даму бағдарламасымен танысып, бекіту.

Алғашқы айдан бастап даму бағдарламасына сәйкес өз өтініштері

бойынша 10 әріптесімнен құралған тыңдаушылар тобына апта сайын

коучинг сессиясы өтіледі. «Қалай оқу керектігін үйрену» тақырыбында

кезекті коучинг сессиясы ұйымдастырылды. Коучинг сессиясының жоспары

1-кестеде келтірілген.

Кесте 1. Коучинг сессиясының жоспары

Сабақтың

тақырыбы:

Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер: Қалай оқу керектігін

үйрену туралы соңғы идеялар.

Жалпы мақсаты: Тәжірибені өзгерту арқылы оқытудағы кедергілерді қалай

азайтуға болатынын қарастыру.

Оқу нәтижелері: Оқытуда қандай негізгі кедергілер бар және оларды қалай жеңуге

болатындығын, мұғалімдер оқушыларға қалай оқу керектігін

үйренуге қандай көмек бере алатындығын білу.

Бірлескен

жұмысқа

негізделген тәсіл:

Негізгі идеяларды жазып алу үшін төрт адамнан тұратын

топтарда жұмыс істеу. Бүкіл топпен ой бөлісу.

Түйінді идеялар:

1-сабақ

Табысты оқушылардың өмірлік ұстанымдары мен мінез-

құлықтары қандай?

Бірлескен

жұмысқа

негізделген тәсіл:

1.«Шегелер туралы аңыз» бейнеролигін көріп, эссе жазу.

2.Мұғалімдерден сұрақтарын стикерлерге жазуын ұсыну.

Түйінді идеялар: Мұғалімдер оқушылардың бойында жағымды өмірлік

ұстаным мен мінез-құлықты қалай қалыптастырады?

Жаттығулар: Оқушыларға қалай оқу керектігін үйренуде көмек көрсету үшін

тыңдаушыларды топтарға бөліп, әр топқа төмендегі

материалдарды бөліп таратып беру.

Тіл үйренуде стратегияларды қолдану -1 топ.

Оқу бағдарламасындағы драма -2 топ.

Оқушыларда оқудағы визуалдандыру дағдыларын дамыту -3 топ.

«Қанеки билейік !» сергіту сәті.

Өзін өзі реттеу бойынша материалдар .

Жадыны дамытуға арналған тапсырмалар .

«Тұрақтылық» таныстырылымы .

Бірлескен

жұмысқа

негізделген тәсіл:

Әр салада жұмыс істейтін сарапшы топтармен «Джигсо»

техникасы бойынша тапсырма жүргізу: тілдік материалдар,

драма тәсілдері, өзін өзі реттеу жөніндегі идеялар, жадыны

пайдалану.

Топ өкілдерінің өз нұсқаулықтарын жасау үшін постер жасап,

75

оны қорғау.

Кері байланыс алу.

Қосымша оқу: Мұғалімге арналған нұсқаулық[1]. Қалай оқу керектігін үйрету.

Коучингті «Шегелер туралы аңыз» бейнебаянын тамашалаудан

бастауды жөн деп таптым.Тыңдаушы әріптестерім бейнебаян туралы шағын

эссе жазды. Ұстаздар мынадай тамаша ойлар айтты: Бұл аңыз әр адамға

қандай да жағымсыз мінез көрсетпес бұрын, ойланып,өз ісіне есеп беру

қажет. Ал, өзіміз ұстаздар тұрғысынан келсек, оқушыларға және

әріптестерімізге жүрегіне қаяу салмай білім беріп, тәрбиелеуіміздің

маңыздылығын нақтылап көрсететін құнды материал. Оқушылардың өзімізді

құрметтеуді талап етпес бұрын, біз, ұстаздар олардың нәзік жанын

жаралайтындай жаман әдеттер мен сөздерден аулақ болуымыз керек.

Жаңа материалды игерту мақсатында ұстаздарды шағын 3 топқа бөліп,

үлестірмелі материалдарды таратып, нұсқаулықтарын жасау үшін постер

жасауды ұсындым[2]. 1-топ мүшелері – тіл үйренудегі стратегияларды

талқылады. Онда тыңдау, жазу, оқу және сөйлеу кезіндегі стратегиялардың

түрлері мен ерекшеліктеріне тоқталды. Коучерлер стратегиялардың 3

деңгейге бөлінетінін; тыңдар алдында, тыңдау кезінде, тыңдап болған соң

кезеңдері болатынын және сонымен қатар, олар әдістемелік нұсқаулықта

ұсынылған стратегияларды талдай келе, бұл жаттығулар оқушыға өз ойын

қорыта білуге үйретеді деген қорытындыға келді.2-топтағы әріптестеріміз

«Оқу бағдарламасындағы драма» тақырыбына өте сәтті постер жасап, әрі оны

2 топқа түсіндіріп берді (Сурет 1).

Сурет 1. 2 топ мүшелері дайындаған постер үлгісі

76

Сурет 2. 1-топ мүшелері «Оқудағы визуаландыру дағдыларын дамыту»

тақырыбы бойынша дайындаған постерлерін қорғауда

«Оқудағы визуаландыруды дамыту» тақырыбын әріптестер былай

қорытындылады: «Күрделі ғылыми мәтіндер абстрактілі болғандықтан,

оларды түсіндіру барысында ұқсастықтар мен модельдерді қолдану тиімді.

Оқыту барысында мұғалімдер модельдерді өздері ғана ойластырмай,

оқушыларды да модельдер жасауға тартып отырса, оқушылардың сыни

тұрғыдан ойлау қабілеті дамитынын көрсетті(Сурет 2). Осы әдістерді

сабақтарында қолданып, нәтижесін бақылау қажет». Коучинг сессиясын

«Биле, биле !» биін билеп, сергіту сәтімен аяқтадық. Әріптестерім қуана-

қуана билеп бір сергіп қалды. Коучинг сессиясын

Мерсердің мына сөздерімен қорытындыладым:«Тіл–тәжірибені

ұжымдық қабылдаудың негізгі құралы. Мұғаліммен және басқа

оқушылармен әңгімелесу – оқушының қызмет белсенділігін қамтамасыз

ететін және түсінігін дамытатын маңызды құрал».

Қолданылған әдебиеттер

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық.26-27 беттер.

2. Әлімов А.Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу

құралы.-Алматы,2009.40-бет.

ОЙЫН АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ

БАЛАЛАРДЫҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ СӨЙЛЕУ ҚАБІЛЕТІН

ДАМЫТУ

Текебаева Жангүлім, Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы, № 26 «Шапағат» балабақшасының

ағылшын тілі маманы

Шетел тілін білу тұлға үшін зор мүмкіншіліктер жолын ашады:бұл

қызықты адамдармен танысу, жаңа елдерге саяхат және ой−өрісінің ұдайы

дамуы.Қазіргі заман адамына шетел тілін білмеу тұрмыста қиыншылық

әкелетіні барлығына дерлік аян. Көп таралған шетел тілін қара дүрсін,

77

басқаша айтқанда мектеп деңгейінде ғана білу көпшіліктің еншісінде де,

шетел тілін меңгерудегі түпкі мақсат бұл емес болғандықтан, қазіргі кезде

шет тілін меңгеруге деген талап айтарлықтай өсті.

Соңғы 5-6 жылдың ішінде ағылшын тілін оқып-үйренушілер саны күрт

көбейді.Үйренушілер жасы да өзгерді. Бүгінгі күнге дейін методика алдымен

оқушыларға ғана бейімделсе, енді ата-аналар балаларына шет тілін үйретуді

барынша ерте бастауға талпынады. Сондай-ақ психологтардың айтуы

бойынша мектепке дейінгі жас мұндай әрекет үшін ең қолайлы кезең болып

табылады.

Бөбектерді оқыту – бұл оқушылар мен ересектерді оқытуға қарағанда

тіпті басқа тәсілді қажет ететін қарапайым емес іс. Әдістемелік жағынан

нашар құрылған сабақтармен бетпе-бет келген балалар ұзақ уақыт шет тілі

сабағын жек көріп, өз мүмкіншіліктеріне сенімін жоғалтуы да мүмкін. Шет

тілді оқуты жұмысы теориялық және практикалық бөлімнен тұрады.

Теориялық бөлімде біз мектеп жасына дейінгі балалардың шет тілін үйрену

жолындағы мүмкіншіліктерін анықтаймыз, олардың сөйлеу қабілеттерінің

дамуына ерекше көңіл аудара отырып, мектеп жасына дейінгі балаларға шет

тілін үйретудегі негізгі мақсаттар мен міндеттерді ойын түрінде

ашамыз,сондай-ақ сабақтарға көрнекілік құралдарын әзірлеу мәселесі де

қарастырылады.

Аталған жұмыстың практикалық бөлімінде мектеп жасына дейінгі

балаларды оқытудағы үлгілі ойындар мен ойын жаттығулары (сөзді түсіну,

сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтау, сөз тіркестерімен, транскрипция

белгілерімен және оқу ережелеріне жұмыстану, өлеңдер және ұйқас табу

ойындары, қимыл ойындары) беріледі әрі ойындарды ұйымдастыру мен

өткізу жөнінен әдістемелік ұсыныстар келтіріледі.

Психологтар мен психолингвистердің пікірі бойынша ең абзалы тіл

үйренуді ерте жастан бастау. Бөбек сөйлеуге талпынып, айтылған сөзді

лезде-ақ қағып алады да,солай тіл оған ешқандай күш салусыз-ақ

меңгеріледі. Олардың пікірінше балалық жастың ерекшелігі ол жастағы

қабылдаудың өзінділігімен, әр түрлі тілде сөйлегеніне қарамастан, адамдарға

деген ашық қатынаспен, басқа қағидаларды тез үйрену қабілетімен

байланысты. Ерте жаста шет тілі сөзін меңгеру мүмкіншілігі шынында да зор

екені айқын.Сондай-ақ К.Д.Ушинский: «Бала бірнеше жаста меңгеруге

мүмкін емес шет тілінде сөйлеуді бірнеше айлар кезінде-ақ меңгере алады»

деп жазған.Оқу-ойын жағдаятында мектеп жасына дейінгі бала ересекпен

бірге әрекет етеді.

Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдына оқыту

үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың әр түрлі

технологиялары жасалып, білім беру мекемелерінің тәжірибесіне енуде.

Жаңа технологияларды меңгерту педагогтың интелектуалдық, кәсіптік,

адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа да көптеген адами келбетінің

қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Жаңа технологиялар теориялық тұрғыда

дәлелденіп, тәжірибеде жақсы нәтижелер беруде.

78

Жаңа педагогикалық технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде

пайдалану үшін әр педагог алдында отырған балалардың жас ерекшеліктерін

ескере отырып, педагогтік мақсатына, мүддесіне сай өзінің шеберлігіне орай

таңдап алады.

Бұл жаңа технологиялар- балалардың шығармашылық қабілеттерін,

терең ойлай білуін, теориялық негіздерін, эстетикалық көзқарастарын

пайымдауын ,баға беруін , танымдық белсенділігін дамытуға бағытталған.

Бұл жаңашыл педагогтардың мақсаты - балалардың алатын білімдерін

сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз болу.

Бұл педагогикалық жаңа технологиялар мектепалды педагогтарына

мынадай қағидаларды ұсынады:

-оқуға шығармашылықтың енуі;

-педагог мен бала арасында ынтымақтастық;

-өзара әрекеттестік сипатындағы жаңа әлеуметтік қатынастың пайда болуы;

-жеке тұлғаның дамуына жағдайдың туғызылуы,яғни жеке тұлғаға

бағдарланған оқу;

Жаңа технологиялардың негізгі қағидалары:

-балаға ізгілік тұрғысынан қарау;

-оқу мен тәрбиенің бірлігі;

-баланың танымдық және шығармашылық икемділігін дамыту;

-баланың танымдық күшін қалыптастыру;

-әр баланың, оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне қарай оқыту;

-барлық баланың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу;

Сабақтардың ойын жаңа технологияны пайдалану арқылы өтуі оларға

еркін сөйлеп ойларын ашық жеткізуге итермеледі.

Мектеп жасына дейінгі балаларға шет тілін үйретудегі басты мақсаттар

мыналар болып табылады.

Балаларда шет тілінде қарым-қатынас жасаудың алғашқы дағдыларын

қалыптастыру;

Өз мақсатына жету үшін шет тілін қолдану икемін дамыту, шынайы

тілдесу жағдайы пайда болғанда өз сезімі мен ойын білдіру;

Шет тілін одан әрі үйренуіне оң нұсқау беру;

Басқа елдердің өмір салты мен мәдениетіне қызығушылығын ояту;

Сөзге қатысты актив-шығармашылық және эмоциялық-эстетикалық

көзқарасын тәрбиелеу;

Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып

лингвистикалық қабілеттерін дамыту;

Жеке тұлғаның «децентрация» болуы, яғни әлемге әр түрлі ұстаныммен

қарау мүмкіншілігі.

Менің жұмысымның мақсаты: Ағылшын тілін оқыту процесіндегі ең

нәтижелі ойын әдістерін табу

Міндеті:Балалардың коммуникативтік шеберлігін дамыту,

шығармашылық белсенділігін арттыру, ағылшын тілді елдердің мәдениеті

мен болмыстарына оқушыларды араластыру, шынайы қарым−қатынастағы

79

оқушылардың ағылшын тілін қолдану қабілетін жетілдіру, балалардың

танып−білуге тұрақты қызығушылығын қалыптастыру. Ойын мектеп жасына

дейінгі бала әрекетінің жетекші түрі, атап айтқанда, ойын −бұл кезеңдегі бала

дамуына басшылық етеді. Оның үстіне балалар ойыны туралы осы күнге

дейін көп жазылғанымен, олардың ортақ топтамасы әлі күнге жоқ. Сабақты

өткізу әдістемесі балалардың сөз құрау қабілеттерінің жас және жеке бас

ерекшеліктерін ескере отырып құрылуы тиіс, және осы қабілетін дамытуға

бағытталуы қажет.

Сонымен қатар шет тілін оқыту сабақтарын педагог баланың сезім,

интеллекті және дене тәрбиесімен тығыз байланысты жеке басының

дамуының бөлшегі ретінде қарастыруы қажет. Мектеп жасына дейінгі

балаларға шет тілін үйрету коммуникативті кейіпке енуі тиіс, мұнда бала

жеке сөздер мен сөз тіркестерін ғана меңгеріп қана қоймай, пайда болған

жағдаяттарда сөйлем құрастырып үйреніп, бала тілді қарым−қатынас құралы

ретінде пайдаланады.Шет тіліндегі қарым−қатынас негізді және мақсатты

болуы керек деп ойлаймын.Шет тіліндегі айтылған сөзге баланың оң

психологиялық көзқарасын қалыптастыру қажет. Мұндай оң мотивация

қалыптастырудың бірден−бір тәсілі ойын болып табылады.Менің ойымша

сабақтағы ойындар эпизодтық немесе оқшауланған болмауы тиіс. Ол үшін

тіл үйрету процесіндегі басқа әрекеттерді де қамтитын ойын әдістемесі керек.

Ойын әдістемесінің желісіне қандай да бір жағдаятты ойлап тауып, баланың

немесе оқытушының бір рольде ойнап шығуын жатқызуға болады.

Оқыта−үйрету ойындары: дидактикалық, ситуациялық, сайыстық,

қимылды, ырғақты−музыкалық және көркемдік болып бөлінеді.

Дидактикалық ойындар шет тілін оқытудың формасы ретінде сабақтар

барысында,сондай−ақ бөбектердің өз бетінше әрекет етуінде де

қолданылады. Бұл ойын түрінің ерекшелігі балалардың тіл материалын

игеруі практикалық әрекетпен жүзеге асады да, бұл ретте зейін мен есте

сақтау ықтиярсыз, өздігінен жүзеге асады. Дидактикалық ойындар зейінді

дамытып, балалардың ақыл−ой белсенділігін арттырады.

Ситуациялық ойындарға қандай да бір себепке байланысты құрылатын,

қарым−қатынас жағдаяттарын бейнелейтін рольдік ойындар жатқызылады.

Рольдік ойын− бұл балалар белгілі рольдерді ойнап шығатын ойын әрекеті.

Мен сабақтарда балалармен бірге түрлі тұрмыстық жағдаяттарды ойнап

көрсетемін, мысалға: сатушы−сатып алушы, дәрігер−емделуші,

актер−табынушысы және т.с.с. Бұл ойындарда балалар өз кезегінде

жағдаяттарға сәйкес типтік және үйреншікті диалогтарды айтып бере алады.

Үйреншікті диалогтар мысалға мыналар:

1.Show me (Маған көрсет)−оқытушы затты атағанда, бала қажетті заттың

суретінің қасына барып, көрсетуі қажет.

2.What’s this? (Бұл не?) Оқытушы суретті көрсетеді, балалар атауын атайды.

3.What’s missing? (Не жетіспейді?)

4.What doesn’t belong? (Не артық?)

80

5.«Сиқырлы айна»−мақсаты: зейінді дамыту. Айнаға жануарлар маскасын

киген балалар жақындайды. Сиқырлы айнада бірнеше жануарлардың бейнесі

көрінеді. Балалардың қандай жануарларды және нешеуін көріп тұрғанын

айтып беруі қажет. Мысалы: I see a dog. I see five dogs.

Сайыстық ойындарға лексиканы меңгеруге және сауаттылыққа

үйрететін ойындардың көпшілігі жатқызылады. Ол ойындарда тіл

материалын ең жақсы меңгерген бала жеңімпаз болады. Бұлар әр түрлі

сөзжұмбақтар, аукциондар, лингвистикалық тапсырмалары бар үстел

ойындары, әмірді орындау және т.б. Сөзжұмбақтар кез−келген тақырыпқа

құрастырылуы мүмкін: жануарлар, жеміс−жидектер, көкөністер, жиһаз,

ойыншықтар т.б. Сабақтарда мен балалармен «Simon says» ойынын

ойнаймын. Бұл ойынның мақсаты балалардың танымдық мүдделерін дамыту.

Балалар педагогтың жанына келіп тұрады. Балалардың міндеті педагогтың

айтқан әмірлерін орындау.Мысалға: Hands up! Sit down! Jump! Run! т.с.с.

Аталған ойынды жүргізу барысында мен әр түрлі тақырыптағы лексикалық

материалды пайдаланамын.

Қимылды ойындар. Балалардың денсаулығын сақтау және нығайтуды

заманауи денсаулықты сақтауға арналған технологияларды пайдаланбай

жүзеге асыру мүмкін емес. Бұған қимылды ойындарды қолдану едәуір

дәрежеде ықпал етеді. Олар балалардың шаршауының алдын алып, шет тілі

сабағындағы қажетті сәт болып табылады. Қимылды ойындар балалардың

әрекет ету арқылы қарым−қатынас жасауын қамтамасыз ететін белгілі

ережелер бойынша ұйымдастырылады. Қарым−қатынас шет тілінде

жүргізілуі мүмкін. Ал қимыл−қозғалыс пен аудио, сөздерді айтудың қатар

жүруі ойын барысында қолданылатын сөздік материалды дағдылы әрекетке

айналдырады.

Ырғақты−музыкалық ойындар−бұлар коммуникативтік шеберлікті қана

меңгеріп қоймай, тілдің фонетикалық және ырғақтық−мелодиялық жақтарын

жетілдіретін хоровод , серіктесін таңдайтын ән мен билер секілді дәстүрлі

ойындар. Мысалға: “Nuts and May”, “What’s your name?”, “I like my friends”,

“Head, shoulders, knees and toes” секілді әндер.

Көркемдік немесе шығармашылық ойындар− бұл әрекет түрі ойынға да,

балаға ойын арқылы жеткізілетін көркем шығармашылыққа да жатқызылады.

Өз кезегінде оларды былайша жіктеуге болады:

1.Драматизация (ағылшын тілінде шағын көрініс қою) «Орманда»−мысалға

орманда түлкі мен аю кездеседі. Шағын диалог келтіріледі. (Hello. I’m fox. I

can run. I like fish).

2.Бейнелеу ойындары−олар графикалық диктант, суреттерді бояу т.с.с.

Суреттерді бояу менің ойымша тыныштандыратын, әр уақытта маңызды

емес, бірақ кең таралған оқу жұмысы. Мысалға, сабақта мен дайын суретті

көрсетемін, әзірге бала сұлбасын салумен айналысып жатқанда мен сөзді

бірнеше рет қайталаймын, бөліктерін атаймын.Осылайша біз баланың өзі

істеген заттың шет тілінде қалай аталатынын білуінің негізін қалаймыз.

81

Графикалық диктант−мысалға: сабақ үстінде мен балаларға ненің қандай

түс екенін айтамын, балалар суреттерді бояйды.Содан соң боялған суреттерін

мен суреттеген суретпен салыстырады.

3.Ауызша−шығармашылық (ұжыммен шағын ертегілерді құрастыру, ұйқас

табу)

Мысалы: Взад-вперед и сверху вниз

Утром с пастой чищу (teeth-зубы, тістер)

Так вкусно пахнет цвет у лип

Что облизнулсвою я (lip-губа, ерін)

Ситуациялық суырып салма және шығармашылық драмаластыру

ойындарына −бұрын бастапқы түрінде ойналған белгілі ертегіні түрлендіру

сияқты әрекет түрін жатқызуға болады. Мысалға, «Шалқан» мен «Үйшік»

ойынында ойыншылардың саны мен жаңа лексиканы меңгеруге байланысты

жаңа кейіпкерлер мен репликалар пайда болады.

Сабаққа кірістіретін ойынды таңдау немесе ойлап табу барысында мен

келесі ережелерді ұстанамын:

1.Ойынға кіріспес бұрын келесі сұрақтарға жауап іздеймін: Ойынның

мақсаты қандай? Онда бала нені үйренеді? Бала қандай сөз әрекетін

орындауы тиіс? Бала мұндай сөз тіркестерін айта ала ма? Қосымша

қиыншылықтар жоқ па?

2.Бұл сұрақтарға жауап бере отырып, өзім балаға айналып, қандай қызық

жағдаяттарда мұндай үлгідегі сөздер пайда болар еді деп ойланамын.

3.Жағдаятты балаға ол бірден түсінуі үшін қалай суреттеп беретінімді

ойланамын.

4.Баламен өзім де бірге рақаттана ойнаймын.

Менің пікірімше, ойын балаға үйрететін болуы тиіс және ол ойын болуы

керек. Кеңестік энциклопедиялық сөздікте ойын – оның нәтижесі емес, ал

процесінің өзі түрткі болатын әрекет түрі деп сипатталады. Бұл жақсы

айтылған сипаттама. Сондықтан, ойынды сабаққа енгізгенде оның

дидактикалық нәтижесі оқытушыға маңызды болғанымен, балалар әрекеті

үшін қозғау салушы себеп бола алмайды. Меніңше, ойын балалар мен ересек

оқытушылардың арасындағы қарым−қатынас стилін де өзгертуі тиіс. Онда

баланы мәжбүрлемеу шарт: бала тек ойнағысы келгенде және ойнағысы

келетін адаммен ғана ойнайды. Оқытушы ойынның тек ұйымдастырушысы

ғана болмай, баламен бірге ойнауы тиіс. Себебі, балалар ересектермен үлкен

ықыласпен ойнайды және сырттан бақылаушы болмағандықтан ойын

атмосферасы қалыптасады.

Кез келген ойынның негізі−рольдік деп айтуға болады. Бала рольдік

ойында өз ролінде, ағылшын баланың немесе ересектің, ертегі кейіпкерінің

немесе жануардың, жан біткен заттың т.с.с рольдерді ойнай алады. Мұнда

мүмкіншіліктер шектеусіз. Оның ойынсерігі басқа бала, оқытушы, қуыршақ,

ойдағы кейіпкер, көмекші – актер, екінші оқытушы немесе бұрынғы ойыншы

болуы мүмкін. Қорыта келгенде, менің пікірімше, ойын – педагогикалық

82

мақсат пен баланың қызығушылықпен әрекет ету себебін қамтитын даму

аймағына бағытталған әрекет.

Жоғарыда аталған барлық міндеттерді қамтамасыз ету үшін

балабақшадағы педагогтармен ұйқас өлеңдерді жаттауға арналған бірнеше,

әр түрлі әдіс – тәсілдер қолданылады. Олар:

1.Тәрбиеші мәтінді оқиды, содан соң аударады немесе өлең мәтінінің

мазмұнын айтып береді. Балалар түсінгенін ана тілінде жеткізеді. Содан соң

тәрбиеші өлең мазмұнын суреттер мен спектакль арқылы көрсетеді, сол

өлеңнің бейнесі ретінде арнайы ойыншықты қолдануы да мүмкін; сол өлең

екі тілде қатарлас жаттатқызылады; екпінін, ырғағын, интонацияны,

дауысты, дауыс қаттылығын өзгертіп айтуға болады.

2.Балалар тәрбиешіден соң хормен немесе жекеше қайталайды.

3.Балалар сюжетті қуыршақтардың көмегімен, орындаушыларды алмастыра

отырып, рольмен, костюммен ойнап көрсетеді.

4.Тәрбиеші бір тармақты, ал оқушылар екінші тармақты оқиды

5.Өлең оқуда соған сәйкес белгілі қимыл−қозғалыстар көрсетіледі.

6.Бала сөздерді айтады, ал тәрбиеші суретін салады немесе керісінше

7.Ұйқас өлеңдер келесі бетінде суреті салынған карточкаларға

жазылады.Тәрбиеші дорбадан карточкаларды шығарады, ал балалар суретіне

қарап өлеңнің не туралы екенін айтып береді, тәрбиеші өлеңді оқиды ал

балалар қандай сурет қай ұйқас өлеңге сәйкес келетінін есте сақтай отырып

карточканы өздері әпереді.

8.Тәрбиеші сол тармақты әр уақытта қайталай береді: қол жуу кезінде, түскі

асқа дайындықта, тысқа шығарда киіну кезінде, ұйықтар алдында, балалар

сурет салып жатқанда, немесе ермексазбен жұмыс істеу уақытында, сабақтың

басында және соңында.

9.Бір өлеңдегі сөздер жағдаяттарға байланысты, балаларға таныс әртүрлі

сөздермен алмастырылады, мысалға: әрекет атаулары өзгертіледі, әрі ондай

әрекеттерді тәрбиеші мысал ретінде көрсетіп береді.

I open my window I close my window

And what do I see? And what do I see?

A cat in the garden A TV in the room

A bird in the treeAnd a cup of tea

Адам есімдері бар ұйқас өлеңдерде топтағы балалардың есімдері

қолданылады.

One, one, one One, one, one

Little Jim, run! Little Tanya, run!

Two, two, two Two, two, two

Run after Sue! Run after Andrew!

Three, three, three Three, three, three

And then after me! And then after me!

Cөздердің, оқиға мен тармақтың тәртібі өзгертіледі, балалар не

өзгергенін тауып, түзетулері қажет; ал кейбір балалар өлең мәтінінің әр түрлі

83

нұсқаларын ойнап көрсетеді, басқалары мән−жайды табуы қажет. Бұл

принципке құрылған “Humpty Dumpty”, L. Carol, “This is the house that Jack

built” R. Caldecott, “The King’s breakfast” A.Milne сияқты авторлық өлеңдер

және ең кішкентайларға арналған ”Hey, diddle, diddle, the cat and the fiddle”

секілді әндер қолданылады.

№1 Ойын жаттығуы «Сөздер қорабы»

Бұл ойын жаттығуының негізін белгілі педагог Ш.А. Амонашвилидің

ұсынған «сөз айқындығы» туралы пікірі қалыптастырды.

Мақсаты: сөздер мен сөз тіркестерін шапшаң есте сақтауға әсер ету,

сөздік қорын байыту, балалардың лексикалық бірліктерді қайталау

жағдаяттарын туғызу.

Ойынның жүру барысы: Тәрбиеші: Әрқайсыларың көптеген ағылшынша

сөздер білесіңдер. Қанекей оларды осы қорапта жинайық.

Тәрбиешінің қолында безендірілген қорап болады. Балаларда да сондай,

бірақ кішірек қораптар. Әр баланың үстеліне, алдын-ала, ішінде он көк

текшесі бар кішкентай қораптар қойылады. Бұл текшелер сөздерді білдіреді.

Тәрбиеші балаларға сөздерді анық, түсінікті, барлығына естілетіндей етіп

айту керектігін және әр сөзді айтқанда безендірілген қорапқа текшені

бір−бірден салу қажет екенін түсіндіреді. Қалауынша, әрқайсысына сол

қораппен барып, сөздерді «жинайтын» бір бала таңдалынады.Педагог әр

сөзді анықтап айтып, текшелерді қорапқа салады. (алғашқы сөздер)

Dog… mat.. cat..

Қорап «ball,pen,book» сияқты алғашқы сөздер−текшелермен

толтырылады.

«Әліпби» ойыны

5−7 жастағы балаларға арналған дидактикалық ойындар

Мақсаты: балаларды қазақ және ағылшын әліпбиінің айырмашылығы

мен ұқсастығын табуға үйрету, әріпті ретімен айтуды автоматтандыру,

Қазақтың ұлттық костюмі және ағылшын костюмімен таныстыру.

Міндеті: зейінді, ерікті назар аудару қабілетін дамыту.

Ойынның жүру барысы: Жүргізуші ойыншылар алдына шапан киген

қазақ пен «бифитера» костюмін киген ағылшынның суреті бар екі конвертті

қояды, содан соң балалардан айырмашылықты табуын сұрайды. Артынша

ортақ карт колодасынан ағылшын әріптерін алып, ағылшын бейнеленген

конвертке, ал қазақ әріптерін қазақтың суреті бар конвертке салуды ұсынады.

«Heads down, thumbs up»

Ойынның шарты: Бұл ойында балалар орындықта отырады. Ойын

бастаушы – үш адамнан тұрады. Мұғалім немесе ойын бастаушылар: «Heads

down, thumbs up, close your eyes!» деген сөздер айтады (яғни, басты төмен

түсіру,үлкен саусақты көтеру, көзді жұму). Осы сөзден кейін балалар басын

төммен түсіріп, үлкен сасусақтарын көрсетіп, көздерін жұмады. Үш ойын

бастаушысының біреуі отырған баланың біреуіне барып, үлкен саусағын

түсіріп кету керек. «Heads up, open your eyes!» деген сөзден кейін балалар

84

көздерін ашып, қай ойын бастаушы істегенін табу керек. Мысалы: «Vika

touched me». Егер бала дұрыс тапса, ол ойын бастаушымен орын алмасады.

Қимылды ойындар:

«Two little black birds»

Two little black birds sitting on the wall, (бұл ойында төрт саусақты бас

бармақпен біріктіру керек, сол арқылы екі құстың басы шығады.)

One named Peter,

(Бірінші құс басын иеді)

One named Paul,

(Екінші құс басын иеді)

Fly away Peter!

(Бір құс ұшып кетті – деп бір қолымызды артымызға жасырамыз)

Fly away Paul!

(Екінші құс ұшып кетті –деп қолымызды артымызға жасырамыз)

Come back Peter!

(Питр ұшып келді деп бірінші қолымызды алға қарай шығарамыз)

Come back Paul!

(Паул ұшып келді деп екінші қолымызды алға қарай шығарамыз)

Teddy Bear

Teddy bear, Teddy bear (қорбаңдаған аю секілді бір орында жүру)

Turn around (айналу)

Teddy bear, Teddy bear (қорбаңдаған аю секілді бір орында жүру)

Touch the ground (қолды жерге тигізу)

Teddy bear, Teddy bear (қорбаңдаған аю секілді бір орында жүру)

Switch off the light (жарықты өшірген секілді, қолды көтеру)

Teddy bear, Teddy bear (қорбаңдаған аю секілді бір орында жүру)

Say: Good night (қолды бұлғау немесе ұйықтап қалған кейіп таныту)

«Here is my head»

Here is my head, and here is my nose (қолымызды басымызға және

мұрнымызға тигіземіз)

Here are my knees, and here are my toes (қолымызды тіземізге және

башпайымызға тигіземіз)

Here are my fingers, one, two, and three – (үш саусағымызды кезек-кезек

бүгеміз)

Olga, come and shake hands with me! (қолымызды бұлғаймыз)

Қорытынды

Жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемнің

ғылыми құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін

бүгінгі күнгі ең басты қажеттілігі ол – үш тілде оқыту. Ол бүгінгі заман

талабы. Тіл мәдениетін игеру – әр баланың сәби шағынан басталып, ары

қарай біртіндеп жетіліп отыратын үрдіс.

Шетел тілін ерте оқыту бүкіл әлемдік көп деңгейлі тілде және

мәдениетке деген қызығушылықты туғызуүшін тамаша мүмкіндіктер

жасайды, коммуникативтік тіл ерекшелігін дамытуға ықпал етеді, баланың

85

ойлауына, танымына және есте сақтауына жайлы әсерін тигізеді. Бірақ

мектеп жасына дейінгі балаларға тән шыдамсыздық, назар аударудағы

тұрақсыздық, тез қажу, шаршағыштық сиақты кейбір теріс қылықтарын

ескере отырып, ағылшын тілін ойын түрде өткізу керек.

Сондықтан да бүгінгі өскелен уақыт талабына сай білім беруді одан әрі

жетілдіру мәселесі толассыз, үздіксіз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге

жүрері анық. Балабақшада берілген барлық білімнің бастамасы әрі жан –

жақты дамыту түпкі негізінен қалайтын орын. Сондықтан да, балалардың ой

өрісін үздіксіз дамыту үшін сабақты ойын арқылы өткізудің маңызы зор.

Нәтиже: 1. Әр баланың шығармашылығы артады;

2. Жылдам жұмыс істеуге дағдыланады;

3. Балалардың жеке қабілеті анықталады;

4. Балалар топ жаруға ұмтылады;

5. Балалардың ойлау қабілеті дамиды,

6. Әр бала өз деңгейімен бағаланады.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Е.И.Негневицкий , А.М. Шахнарович «Тіл және балалар» кітабы (М.,1981)

2.Жаркова Л.А. Игровые физкультминутки на уроках иностранного языка//

Иностранные языки в школе. – 2010 - №1 – С. 24-26.

3.Интернет желісі, ҚР Н.А. Назарбаевтің жолдауы (14.12.2012ж.)

4.Иванцова Т.Ю. Игры на английском языке // Иностранные языки в школе. –

2008 - №4 – С.52-57.

5.Иванова Л.Ф. Механизм успешности обучения иностранному языку в

раннем возрасте// Мэгариф. – 2005 - № 10 – С. 40 – 42.

6.Козлова Р.Б. Игры в обучении иностранному языку в раннем возрасте//

Мэгариф. – 2006 - №2 – С.36-37.

7.ҚР білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған бағдарламасы.

8.Т.Б. Клементьева «Ағылшын тілі»

9.Чистякова Т.А., Чернушенко Е.М., Солена Г.И. Обучение иностранным

языкам в детских садах. – М.: Просвещение, 1964.

10.Шет тілі журналдары 2008 - 2009ж.

CRITERIA-BASED ASSESSMENT SYSTEM IN LEARNING

PROCESS

Kdirbaeva Zulfiya Orazbaevna Mangistaw oblast,Beinew region

«Atameken secondary school»SS

Teacher of English language

Education Organizations of the Republic of Kazakhstan build the base

of communicative competence with the aim to develop functional literacy.

Education Organizations of the Republic of Kazakhstan implement the

trilingualism policy through teaching Kazakh, Russian and English from

Grade 1. Learning three languages is focused on building communicative

86

skills through the development of four language skills (listening, speaking,

reading and writing). This language policy is exemplified for English in the

following sections of this subject programme:

Pedagogic approaches for English language programme. How teachers

will ensure learners develop the language knowledge and skills required for

the subject;

2 Developing communication skills in English language programme. How

teachers will ensure learners develop high level competences in listening,

speaking, reading and writing through the subject;

3 Assessment in English language programme[1.8]

Assessment of the learner progress in English language programme is

carried out in accordance with the use of Criteria-based assessment system.

Criteria-based assessment – the assessment process based on a comparison

of learners’ academic achievements with clearly defined collectively

elaborated and familiar to all stakeholders (leaners, administration of

educational organization, teaching staff , parents and other legal

representatives) criteria, fulfilling the objectives and content of primary

education. Criteria-based assessment is based on the principle that teaching,

learning and assessment are inter-related; its results are used to plan and

organize the learning process effectively.

Criteria-based assessment is an assessment of learning achievements

against common, shared criteria which ensure adjusting individual learning

of students to achieve the expected outcomes in accordance with the

learning objectives.[2.4] Criteria-based assessment system for primary

school includes formative assessment (FA) and internal summative

assessment (ISA). Formative assessment – the assessment process which

determines the current level of knowledge and skills acquirement in the

daily work in the classroom and / or at home and carrying out operational

connection between learner and teacher in the learning process, allowing

leaners to understand how well they perform tasks when learning new

material and achieve learning goals and objectives. Internal summative

assessment – the assessment process that determines the level of

knowledge acquisition and skill development at the final stage of learning a

large unit or a block of learning material by grades. Internal summative

assessment is carried out by school teachers at the school level. The results

of the ISA will serve as a basis for determining final grades for the

reporting periods.[3.4]

I like this way of teaching but we need more trained English teachers.

They will be universal trainers to train other teachers of different subjects.

The universal trainers must be educated in three languages too.

Literature:

1. Subject Programme for English (within the framework of updating the

secondary education content)

Primary School (Grades 1 – 4)

87

2. Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan

National Academy of Education after Y.Altynsarin Autonomous

Educational Organization “Nazarbayev Intellectual schools”

“HANDBOOK ON CRITERIA-BASED ASSESSMENT for primary

school teachers” 2015 Astana

3. MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE NATIONAL

ACADEMY OF EDUCATION AFTER ALTYNSARIN AEO

NAZARBAYEV INTELLECTUAL SCHOOLS “CRITERIA-BASED

ASSESSMENT OF STUDENT LEARNING ACHIEVEMENTS

Assessment guidance for teachers “ «English» Grade 1 2015-2016 Astana

ЕГЕМЕНДІ ЕЛІМІЗДЕ ҮШТІЛДІЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ

ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Нурманова Венера Алгабековна Қызылорда облысы

«Өрлеу» БАҰО АҚ Қызылорда облысы бойынша педагогикалық

қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты

Академиялық бөлімнің жетекші маманы, п.ғ.магистрі

Қазіргі таңда білім саласындағы әлемдік деңгейге жету үшін оқытудың

әр түрлі әдіс-тәсілдерін жетілдіріп, оны тиімді пайдалану арқылы терең

білімді жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.Елбасымыз

Н.Ә.Назарбаев еліміздің ұлттық білім беру деңгейінде үштілділік

құзырлылығын қалыптастыруға күш салуды негіз етуді басты назарға қойып

отыр.

Тәуелсіздік алғалы бері еліміздің еңсесі көтеріліп, әлемдегі дамыған

елдермен теңесер деңгейге жетіп, білім беру жүйесі қарқынды дамуда.

Нәтижеге бағытталған оқыту,яғни құзыреттілік тәсіл, ең алдымен, мұғалімнің

кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру және дамытуды талап етеді. Өйткені

көптілді білім екі немесе одан да артық тілде аудармасыз оқытуды яғни

мұнда табиғи тілдік орта тек қана тілдерді ғана емес, пәндер мазмұнын да

жақсы меңгеруге мүмкіндік береді.

Еліміздің білім саласындағы сапалық–білім қызметкерлері алдына

жүктелген маңызы зор жауапкершілік. Қазіргі заманда тәуелсіздіктің қол

жеткізген табыстарының бірі-шетел тілін жетік меңгеру. Елдігіміздің,

тәуелсіздігіміздің, ұлттық өркендеуіміздің тірегі ана тіліміз – қазақ тілін

мектепте оқытатын болашақ мамандардың кәсіби біліктілігінің көрінісі

үштілділік, көптілділік аясында қандай дәрежеде болуы тиіс және қазіргі

жағдайымыз қандай деген сұрақ барлық зиялы қауымға қатысты. Зерек,

зердесі биік, ұлтжанды, сауатты, ана тілін әлемдік тілдерге тән құндылықтар

тұрғысынан үйретіп, меңгертетін болашақ мектеп мұғалімін даярлауда,

елімізде үлгі тұтар өмір жолы бар тұлғалардың тәжірибесін, өнегесін, дәстүр

жалғастығы тұрғысынан сабақтастырған абзал. Тіл адам баласының негізгі

қасиеті болғандықтан–тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми-

88

әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғам-құрылыстары мен салт-

санасының, жауынгерлік дәстүрінің–мұрасының қай дәрежеде екенін

көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері деп текке айтпаса керек [1].

Қарап отырсақ, осы үштұғырлы тіл мәселесі төңірегінде де түрлі

пікірлер айтылуда. Мәселен, «өз тілімізді тұғырға қондыра алмай жүргенде

өзге тілдің керегі не?», «ағылшын тілі онсыз да әлемді жайлады, біздің тілдің

жағдайы қалай болмақ?», «біз үштұғырлы тіл саясатын игеруге әлі дайын

емеспіз!», «үштұғырлы тіл қауіпті!», «Үштұғырлы тіл деген - қазақ тіліне

зиян келтіретін нағыз керітартпа бағдарлама» деген сияқты пікірлермен қоса,

«мемлекеттік тілді білу – парыз, өзге тілдерді үйрену - құқық», «үштұғырлы

тіл- өмір қажеттілігінен туындаған игілікті идея» сияқты тұжырымдар да жоқ

емес.

Қазақстан үшін үштұғырлы тіл–елдің бәсекеге қабілеттілігін, әлем

алдындағы беделін арттыруға тікелей әсер ететін, экономиканың дамуына

мол ықпал жасайтын саты. Қай кезде болмасын көп тілді меңгерген елдер

мен халықтар өздерінің коммуникациялық және интеграциялық

мүмкіндіктерін кеңейтіп отырған. Мәселен, Ежелгі Мысырда бірнеше тілді

білетіндер иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден

босатылған [2]. Қазақ тілінің аса бай сөздік қоры мен тілдік-құрылымдық

ерекшеліктерін, оның ішкі бай ресурстарын жете пайдалану тек шеберлікті,

ақылдылықты ғана емес, сонымен бірге үлкен азаматтық позицияны, әлемдік

деңгейдегі жан-жақты білімділік пен сарабдалдықты қажет етеді. Тіл –

таусылмайтын байлық. Қанша тіл білсек, өзгеден сонша кез биіксіз [3].

Республика ғалымдарының зерттеулерінің нәтижелері, тілді үйрету

орталықтарының нұсқаулары мемлекеттік тілді ана тілі, екінші тіл, шетел тілі

ретінде, мемлекетішілік ұлтаралық қатынас тілі ретінде оқыту үдерісін

қалыптастырды. Бұл шарттылық республикада үздіксіз білім беру жүйесінің

бар саласына лайықталған және білімді дамытудың 2020 жылға дейінгі

арналған бағдарламасына сай келеді. Осыған сәйкес оқу-әдістемелік құрал,

кешендердің деңгейлік, заманауи үлгілері де, оларды жасаудың

лингводидактикалық негіздерін анықтауға бағытталған атқарылған шаруа да

қыруар. Қол жеткізілген табыстармен бірге үштілділік немесе көптілділік

жағдайында өзге ұлт өкілдері қазақ тілін тек қатысымдық сұранысты

қанағаттандыратын дәрежеде білсек болды деген деңгейде қалмағаны абзал.

Олар қазақ тілінің әлемдік құндылықтар қатарынан орын алатын тіл болуға

лайықтығына сенген парасатты ойдың иесі болулары керек. [14-16]

Тілдің үштұғырлық негізінің сипаты республикалық білім кеңістігінде

шетел тілін білудің ерекшелікке ие тұстарын туындатады. Мысалы, қазақ-

орыс-ағылшын, орыс-қазақ-ағылшын үштілділігімен қоса, қазақ-араб-

ағылшын, қазақ-қытай-ағылшын т.б. сияқты үштілділіктер де жарыса

жүретіндігі анықталуда. Халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде араб,

қытай, тілдері де басым бағыттарға ие болмақ. Демек, шетел тілін ана тілі

негізінде үйрету,үйренетін тілдің қарым-қатынасқа қажетті тілдік

аспектілерімен қатар,сөйлеу рәсімі мен әдебін ұлттық мәдениет және

89

мәдениетаралық байланыстарға негіздеу шетел тілін үйрету әдістемесінің

жаңа сипаты болуы керек. Шетел тілін еркін меңгеру арқылы халқымызға

жат түрлі субмәдениеттің таралуын мүддеге қойған және түрлі шетел

компанияларының мүдделерін жария және жасырын түрде тарататын

жайттар да кездесіп жүр. Тіл үйренушінің коммуникациялық хабардарлығы

қазақ елінің, халқының, тарихы мен мәдениетін, экономикасын салыстыра,

салғастыра дамытуға қызмет етуі қажеттілік, тіпті, міндеттілік деген

ойдамыз. Елбасының: «Қандай халық болмасын оның түбі бір сарқылатыны

хақ. Сарқылмайтын, терең бойлаған сайын, керісінше еселеп арта беретін бір

байлық бар, ол – білім, ал білім негізі мектепте» - дегендей жас ұрпаққа терең

білім беру, білім сапасының дамуына ат салысатын жаңашыл азамат даярлау

елімізді биік шыңдарда көрсету – елдің рухани әлуметтік, кемелдігін әлемге

таныту. Заман талабына сай оқу үрдісінде үштілділік құзыреттілігін дамыту

барысында мұғалім дәстүрлі оқыту формасына яғни қазіргі оқытудың жаңа

жүйесіне көшуі тиіс.

Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр

мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бір сарынды сабақтардан гөрі, жаңа

талапқа сай инновациялық технологияларды атап айтқанда кіріктірілген

сабақтар (ағылшын тілімен) пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, тиімді

болары сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы»

Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі –

оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру,

халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап

көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жолдауында айтқандай: «Болашақта

өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай

үштілділікті білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына

жеткізетін, терезесін тең ететін – білім». Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім

беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып

отыр. Оқытудың әр түрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл

педагогтардың іс-тәжірибесі зерттеліп, мектеп өміріне енуде. Жалпы

айтқанда үштілділік оқыту жүйесінің енгізілуі мұғалімнің тілдік

құзыреттілігі мәселесіне жаңа тұрғыдан келуді қажет етеді.

Тіл білу оңай шаруа емес. Ешкім тумысынан үштілді болып тумайды.

Бұл үрдіс қажетттіліктен туындайды. Қазіргі уақытта көп тіл білу – өмір

қажеттілігі. Осы қажеттілік негізінде көптілділік қалыптасады.[68-70]

Қазақстан жағдайында өзінің ана тілін, мемлекеттік тілді және орыс

тілін тең дәрежеде меңгерген жеке тұлға, ана тілін, мемлекеттік тілді және

шетел тілін меңгерген жеке тұлға, ана тілін (қазақ тілі), орыс тілін және бір

шетел тілін меңгерген жеке тұлға сияқты үштілділіктің сан алуан үлгілері

көрініс береді. Демек, үштұғырлы тілдік жағдаяттың республикадағы өзіндік

әлеуметтік-лингвистикалық сипатының ерекшелігі бар. Мұнда үштілділіктің

немесе көптілділіктің, алдымен еліміздің ішіндегі ұлттар мен этностардың

өзара қарым-қатынасы ретіндегі мемлекеттік дәрежедегі ресми қарым-

қатынас, іскерлік тілі және халықаралық сыртқы байланыс, қатынастың

90

мақсат-мүддесіне бағытталған үштілділіктің айқын түрде орын алғандығын

тәжірибе көрсетті. Үштілділікті жан-жақты өркендету мәселесі тек тіл

ғылымының құзырындағы мәселе емес, оны ұлттық сана, ұлттық мәдениеттің

алға басуы, өрлеуі дегенмен тікелей байланысты ақиқат деп түсінген дұрыс

болар еді.

Қазақстан көлемінде үштілділікке көрсетілетін құрмет пен ықылас –

жалпы халықтық мүдде ретінде қабылданып, мәртебесі асқақтаса,

халықаралық байланыста еркін сөйлей алатын жастардың нәтижелі істерге

қол жеткізетіні–уақытпен, ұрпақтар тарихымен дәлелденетін шындыққа

айналар еді.Үштілділікті дамыту – қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі,

сондықтан да оны жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеу–қоғамның

еншісінде.

Егеменді еліміздің ең басты мақсаты өркениетті елдер қатарына

көтерілу болса, ал өркениетке жетуде жан-жақты дамыған, рухани бай

тұлғаның алатын орны ерекше. Қазіргі білім берудің басты мақсаты да сол

жан-жақты дамыған, рухани бай жеке тұлға қалыптастыру болып табылады.

Рухани бай, жан-жақты дамыған жеке тұлғадағы ең басты қасиеттердің бірі –

тіл байлығы, өз ойын нақты, терең мағыналы әрі көркем жеткізе білетін,

шешен де ойлы сөйлей білетін, Абайша сөйлегенде сөзі жүрекке жылы

тиетін, сөз құдіретін игерген адамдарда да тұлғалық қасиет болады. Рухани

адамгершілікке тәрбиелеудің басты мақсаты оқушылардың белсенді өмірлік

жолын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін

қамтамасыз етіп, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді

қалыптастыру болып табылады.

Жаңа ғасырға қадам басқан біздің еліміз үшін қоғам өміріндегі қазіргі

өзгерістер, экономиканың, саясаттың, әлеуметтік-саяси саланың дамуы

қоғамдағы негізгі фактор болып табылатын жеке тұлғаның жалпы даму

деңгейіне байланысты болмақ. Ал ол қоғамдағы білім беру талаптарын

түбегейлі өзгертуге алып келді. Қоғамдық өмірдегі өзгерістер оқытудың жаңа

технологиясы мен қатар үштілділікті қолдануды, жеке тұлғаның жан-жақты

шығармашылық тұрғыдан дамуына жол ашуды көздеп отыр. Бұл міндеттерді

жүзеге асырушылар білім беру жүйесінің күрделі мәселелерін шешуші кәсіби

– педагогикалық шеберлігі жоғары ұстаздар болмақ.

Қазіргі жаңару-жаңғыру дәуірінің жарқын мұраттарының бірі- азат реңді,

өршіл рухты қазақ халқының әлемдік дидарын қалыптастыру, жаһандану

заманынан алар өз орнын, еншілесін айқындау болып отырғаны шындық.

Экономика тұрақтап, әлеуметтік ахуалдың беті бері қараған қазіргідей

жаңа кезеңде мемлекеттік тіл саясаты да жаңа пәрмен алуға тиісті. Тіл адам

баласының негізгі қасиеті болғандықтан–тіл байлығы елдің елдігін,

жұртшылығын, ғылыми-әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғам-

құрылыстары мен салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің – мұрасының қай

дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері деп текке айтпаса керек.

Тілдің көмегімен өнер-білімге, мәдениет-ғылымға жетіп, өткен-кеткенмен

әлемді танып, өзімізді жұртқа - әлемге танытамыз, сөйлейміз, оқимыз,

91

жазамыз, өз басымызды, үй-ішімізді, қоғам-халықты, ел-жұртты, мемлекетті

меңгереміз – сондықтан «өнер алды қызыл тіл» дегендейін, адам баласының

байлығында тілден артық ештеңе жоқ.

Мемлекеттік тілдің қолдану аясын барынша кеңейтудің тиімді жолдарын

қарастыру қажеттілігі туындап отырғаны жасырын емес. Мемелекеттік тілдің

қолданыс аясының әлі күнге дейін өз деңгейіне жете алмай келе жатқандығы

туралы ащы да болса шындық жария етілуде. Мұндай жүрекжарды

пікірлердің ашық айтылуы заңды құбылыс деп есептейміз. Өйткені,

Тәуелсіздік деген жоғары ұғым мемлекеттік тіл мәртебесімен астасып

жатқаны айдан анық. Тіл-ұлттың өзегі. Бүгінгі таңда Елбасының өзі әлемдегі

ең дамыған елу елдің қатарына қосылу міндетін қойып отырған кезде

мемлекеттік тілдің пәрменді дамуына көп болып ат салысып, өзге тілдерді де

еркін меңгеруге жағдай жасалуы тиістігін атап көрсетті. 2006 жылдың

қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының ХІІ құрылтайында

мемлекет басшысы «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны ұсынды. Сонымен бірге

2007 жылғы Президенттің «Жаса әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа

арнаған жолдауында да «Тілдердің үштұғырлылығы» атты үлкен мәдени

жобаны дамытудың кезеңдерін ұсынды. Бұл идеяның негізі мынада:

Қазақстан мемлекетін бүкіл дүниежүзі халқы үш тілді білетін, үш тілді

бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы тиіс. Олар:

қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлт аралық қарым-қатынас тілі

және ағылшын тілі–жахандық экономикаға кірігу тілі. Жалпы, бұл

мемлекеттік тілді барынша дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын

тілін үйренеміз дегенді білдіреді.

Қоғамның өзі әр түрлі идеялық пікірлерді туғызып отыратынын

ескерсек, адамдардың түрлі қабілет-қарымы мен білім-білігіне, әлеуметтік

топтарға жататынына қарай біртекті көзқараста болмайтынынан дүркін-

дүркін пікір алысулар өтіп жататыны рас. Осы үштұғырлы тіл мәселесі

төңірегінде де түрлі пікірлер бар. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің

бәсекеге қабілеттілігін, әлем алдындағы беделін арттыруға тікелей әсер

ететін, экономиканың дамуына мол ықпал жасайтын саты. Қай кезде

болмасын көп тілді меңгерген елдер мен халықтар өздерінің

коммуникациялық және интеграциялық мүмкіндіктерін кеңейтіп отырған.

Мәселен, ежелгі Мысырда бірнеше тілді білетіндер иерархиялық сатымен

жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Бүгінде Еуропада көп тілді

меңгеруге бет бұрып отырғаны да рас. Сонымен бірге, ТМД және Орталық

Азияның көшбасшы мемлекеттерінде де бірнеше тілде еркін сөйлеп, жаза

алатын қабілетті тұлғалар қатары көбейіп келеді. Тарихтың даму қисыны

бойынша қазақ тілі қалайда осы мемлекеттің негізгі тіліне, іс қағаздарының

да,ғылымының да,техниканың да,білімнің де,әскердің де, юриспруденцияның

да, бәрінің-бәрінің басты тіліне айналды. Тіл саясаты – ол мемекетіміздің

ішкі саясатының өзегі. Жалпы алғанда өзіндік заңдылықтарымен, өзіндік ішкі

жүйесімен дамитын тілдік құбылыстың қолданылу сферасында қоғамдық-

әлеуметтік өмірдің заңдылықтары үстем рөл атқаратынын жоққа шығаруға

92

болмайды. Қазақ тілінің аса бай сөздік қоры мен тілдік-құрылымдық

ерекшеліктерін, оның ішкі бай ресурстарын жете пайдалану тек шеберлікті,

ақылдылыќты ғана емес, сонымен бірге үлкен азаматтыќ позицияны, әлемдік

деңгейдегі жан-жақты білімділік пен сарабдалдықты қажет етеді.

Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде баршамызға ортақ. Оны Қазақстан

азаматы ретінде күллі қазақстандықтар білуге міндеттіміз. Адами

парызымыз, азаматтық борышымыз. Біз тәуелсіздіктің туын тіктік, елдік пен

бірлікті білдік, дербес ел бодық. Ендеше тәуелсіз елдің негізгі бір көрсеткіші,

тірегі – тіл. Олай болса, Қазақстанның тілдік жағдайын ескере отырып, осы

мемлекеттің барлық азаматтары қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде білуге,

орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгеруге міндетті деген нақты талап

қойылатын кез келді деп ойлаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Б.Әбілқасымов., Е.Жанпейісов. «Ұлттық рухтың ұлы тілі». // Алматы,

Ғылым. 1999 ж. [1]

2. Б.Жақып. «Қазақ публицистикасының тарихы мен қалыптасуы». //

Алматы, 2007 ж. [2]

3. П.Пустовойт. Слова, стиль, образ. // Москва, 2005 г [3]

4. Оқыту тәрбиелеу технологиясы. 2009 ж. [14-16]

5. Қазақстан мектебі. №8. 2010 ж.

6. Қазақ тілі мен әдебиеті. №3. 2010 ж. [68-70]

7. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // «Егемен

Қазақстан» 2004 ж.

ЖАHАНТАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ «ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ»

ИДЕЯСЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Нугмарова Айганым Куресовна Атырау аграрлы-техникалық колледжінің жоғары санатты

қазақ тілі мен әдебиеті пәні оқытушысы

Қазіргі талапқа сай үш тұғырлы тіл саясатын бәріміз де

қолдаймыз.Әсіресе,өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келеді.Көп

тілді игерген азаматтарға қарап қуанамыз.Елбасы 2006 жылдың қазанында

өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үштұғырлы

тіл»туралы идеяны жария еткен болатын.Ал 2007 жылғы жолдауында

«Тілдердің үштұғырлылығы» атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске

асыруды ұсынды.Бұл идеяның негізі мынадай:Қазақстанды бүкіл әлем халқы

үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы

керек.Олар:қазақ тілі-мемлекеттік тіл,орыс тілі-ұлтаралық тіл және ағылшын

тілі –жахандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Яғни мемлекеттік тілді

дамытамыз,орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы

тіл өмірдің қажеттілігі.Бүгінгі елдің тыныс-тіршілігінайқындайды және

жалпыға ортақ қалыпты норма болып саналады.Үш тілді қатар меңгеру

бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті.Қазақстанның білікті,білімді әр

93

азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын

тілін үйренуге жетелейді.Қазақстанда тіл үйрену мәселесі ерекше маңызға ие.

С.Мұқанов «Әркімнің туған тілі-туған шеше,оған бала міндетті сан мың

есе»деген сөзін мысалға ала отырып,түсініп,ұғына білгенге адамдағы ұлттық

мақтаныштың алғашқы ұшқындары да жүрекке тіл арқылы ұялайды..өз ана

тіліңді қадірлемей,ел-жұртыңды сүйе алмайсың:Әр адам ана тілінің бай

қорын игерумен бірге орыс,ағылшын тілдерінің де асыл қазынасынан

сусындап,оны іске асыра білгені жөн.Елбасы Жолдауында: «Қазақ тілі-біздің

рухани негізіміз...Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз.Қазақстанның

болашағы-қазақ тілінде.Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық

саласында үстемдік етіп,кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне

айналады...»дегені көпке белгілі. Сонымен қатар мемлекет басшысы

«Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырыоуы керек.Орыс тілін білу-

біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі.. .

Біз ағылшын тілін үйренуге серпіліс жасауымыз керек.Мемлекет

басшысы өз сөзінде ұлттық тіл мәдениетті сақтап,дамыту әлемдік ақпараттан

құралақан қалуға негіз болмауы тиістігін баса атап өтті. «Бірте-бірте

мектептердің соңғы сыныптарында ағылшын тіліне көшу қажет. Егер де біз

ғылым мен білімнен тәлім аламыз десек, жоғары білім беру саласында бірте-

бірте түгел ағылшын тіліне көшу керек. Бұл да біздің алдымызға қойып

отырған мақсатымыз. Үш тұғырлы тіл саясатының негізгі мәні осындай. Мен

болашақты, ұрпағымыздың болашағын ойлап отырмын. Сондықтан да Білім

министірлігі Мәденит менистірлігі бірлесіп, үштілді білім беруді дамытудың

жол катрасын әзірлеуі қажет»,-деді Президент.Елбасымыз еліміздің

егемендігін тұғырлы ету мәселесіне ерекше көңіл бөліп келеді. Сондақтан

«Мәңгілік Ел» идеясының құндылықтарын оқыту бағдарламасын енгізуді

ұсынды. Мұның ұлтжанды, отаншыл ұрпақты қалыптастыруға зор септігін

тигізері сөзсіз. Жастар арасында патриоттық сезімді қалыптастырудың

берден-бір жолы болып табылады. Дамуымыз жедел, келешегіміз кемел

болуы үшін, жастарды «Мәңгілік Ел» идеясына жұмылдырумыз қажет.

Қазіргі қазақ тілі, шүкір, өз тұғырына берік қонды. Енді қазақ тілінің басына

қауіп үйірілмейді деп айта аламыз. «Елу жылда- ел жаңа» демекші,

мақсатымыз-тез қимылдап жатқан мобильдік заманда қазақ тілінің

мәртебесін бұдан да биік деңгейге көтеру. Өйткені, осы уақытқа дейін

94

рухымыздың күштілігімен тілімізді сақтап келсек, енді оның бәсекеге

қабілеттілігін арттыруды ойлайтын кез келді.

Бауыржан Момышұлының сөзімен айтқанда «Тіл дегеніміз қай

халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де

тағдыры. Қазақ тілі.... өткірлігімен, бой балқытып, тамыр шымырлатып жан

жуйеңді жандырып, құлақ құрышын қандырып, ұғымына қонымды, жүрегіңе

тиімді..... қысыл таяң қатал жағдайда қайрап, егер сөз тапқанға қолға жоқ

дегендейтін ерге, елге медет болып адам түгіл, жағдайдың көмейіне құм

құйып, аузын аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл». Алда тұрған мақсатқа

жету үшін талаптану да, тырысу да өз қолымызда. Көп болып қолға алынған

іс әрқашан да жүйесін табады. Бір ауыз сөз көкке де көтереді, бір ауыз сөз

жерге де кіргізеді. Алдымен қарым- қатынас тілінен бастасақ ештеңеден де

ұтылмай ақпарат ағымында үш тілді сөйлей алатынымызға ешкімнің де

шүбәлі болмайды. Игілікті істің ерте-кеші жоқ екенін ұмытпай, алдымен

қазақ, кейін ағылшын тілін үйренсек құба-құп. Атырау аграрлы-техникалық

колледжінде қазақ тілі және әдебиет, кәсіби қазақ тілінен дәріс беремін,

бірнеше Облыстық сайыстарға қатынасып, жүлделі орын иелендім. Өзге ұлт

өкілдерін қазақ тілінде сөйлеуге, құрметтеуге үйретемін. «Шәкіртсіз – ұстаз

тұл» дегендей бірнеше студенттерім: Чеченева И. Облыстық Абай оқуынан

жүлделі 1-ші орын, Дихтяренко А. Есаулова С. Гуртовой В. Лапшина А.

сынды студенттерім Облыстық пәндік олимпиададан жүлделі орын алды.

Волков Борис есімді студентім Елбасы Н.Ә. Назарбаевпен кездесуге барды.

Осы ерен еңбегімді ескеріп Атырау Облысы тілдерді дамыту жөніндегі

басқарма басшысының «алғыс хатымен» марпатталдым. Әлі де алар

асуларымыз көп деп есептеймін.

95

Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын,

бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық

және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі

Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен

жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай- ақ, бүгінгі Еуропада

да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни,

бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл- елдің бәсекеге қабілеттілікте

ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза

да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті

тұлғаға айналады. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан- 2050:

қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «

Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе:

Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз.

Қолданылған әдебиеттер: 1. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2014ж. №3

2.«Ұлағат» журналы 2015 ж. № 12

3.З.Қабдолов «Сөз өнері» Таңдамалы шығармалар 2-том

БҮГІНГІ БАСТЫ ТАЛАП - БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ

КӨПТІЛДІ САПАЛЫ БІЛІМ БЕРУ

Жангабулова Анар Асилхановна,

Жорабекова Гульнур Абдукадыровна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

ОҚО бойынша ПҚБА институтының

«Мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім беру»

кафедрасының аға оқытушылары

Мақалада жаңа технологияларды қолдану тиімділігін арттыруды мақсат

етіп, мұғалім өз біліктілігі мен тәжірибелерін шыңдау мақсатында үнемі

ізденісте болу және жалпы білім беру ұйымдарындағы тұлғаға жетелейтін

96

сана болмысын тудыру қажеттілігіне баса назар аударып, бала бойындағы

дарынды қасиеттерді ашу көзделген.

Аннотация

В статье рассмотрены пути использования новой технологииразвития

квалификации и опыта учителя, в целях для раскрытия одаренности детей в

образовательных организациях, акцентируя на личностное сознание.

Summary

This paper considers the ways of the using new technologiesfor development

of qualification and experience of teacher, in aims for opening of gift of children

in educational organizations, accenting on personality consciousness.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан

халқына жолдауында «Қазақстан - 2050» Стратегиясы – барлық саланы

қамтитын және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы делінген.

Елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігімізбен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп

шыңдалатын үлкен емтихан екендігі айтылған. Онда XXI ғасырдағы дамыған

ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар делінген.

Барлық дамыған елдерде сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім

берудің барлық буынының сапасын жақсартуда заманауи бағдарламалар мен

оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсынудың маңыздылығы айтылған.

Орта білім жүйесіндегі жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев

зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізіп, оқыту нәтижесінде

оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау

машығын игеруі тиіс делінген.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына

сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке

адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті

мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы,

өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс

жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет.

Бүгінгі таңда, балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде

қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап

оқыту принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Ол Франция, Америка,

Германия, Англия, Жапония т.б. елдердің білім беру жүйесінде қазір жоғарғы

деңгейде жүргізілуде. Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім

беру жүйесінің алдына оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып

отыр. Осындай табиғи сұраныстарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары

жасалып, мектеп тәжірибесіне енгізілуде.Мәселен,академик В.И.Монаховтың

технологиясы, В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, М.М.Жанпейсованың

оқытудың модульді технологиясы және Ж.А.Қараевтың білім беру жүйесін

ақпараттандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін түгелдей

терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін ояту,

дарындылық пен талапқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап

көрсетуге болады. Олай болса, оқытушы педагогикалық ізденіспен озық

97

технологиялардың әдіс-тәсілдерін аса жоғары талғаммен қолдана білуі тиіс.

Оқушылар алған білімдерімен келешекте белгілі бір мәдени ортада өмір

сүруі үшін, яғни тез бейімделе алуы арқылы функционалдық сауаттылыққа

қол жеткізеді. Әрбір сабақты өту барысында шынайы өмірмен ұштастыру

оқушылардың функционалдық сауаттылықтарын және келешекте өз

мамандықтарын дұрыс таңдауына әсер етеді.

«Сабақ беру – үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңаны табатын

өнер» - деп, бес арысымыздың бірі Ж.Аймауытов айтқандай ұстаз әрқашан

сабақты қызықты етіп, түрлендіріп өткізіп отыруы тиіс. Сонда оқушылардың

пәнге қызығушылығы артып, өз беттерінше ізденіске ұмтылады. Сондай

оқушының өз ізденісін тудыру соңғы кездері қатты қолға алынды, үлкен

өзгерістерге ие болды.

Кеңестік мемлекеттен мұра болып қалған білім мазмұны жеке тұлғаның

дамуына емес, білім, білік және дағдыны (ББД) меңгеруге бағытталған.

Мұндай тәсілдің нәтижесі белгілі: оқу пәндерінің шамадан тыс жүктемесі;

білім мазмұны тұтастығының және жүйелілігінің жойылуы; оны

бөлшектелген, нашар ұйымдастырылған, схоластикалық ақпарат

конгломератына айналдыру; оны пайдалану тәсілі мен оның міндеті кейде

мұғалімге де, оқушыға да белгісіз болды. Осыдан мұғалім мен оқушыға

шамадан тыс жүктеме, оқуға қызығушылықтың төмендеуі, мектеп түлектерін

даярлау сапасының төмендеуі туындады. Бұл туралы орыс педагогтері

К.Д.Ушинский, Е.А.Ямбург, В.Н.Бацын және Э.Д.Днепров ашық жазды.

«Біз балалардың басына әртүрлі ештеңеге де қажет емес қоқысты үйіп-

төгіп саламыз, кейін адам оны не істейтінін білмейді» - деп жазды

К.Д.Ушинский.

Отандық білім беру жүйесінде реформаны жүзеге асыра отырып, біз оны

мынадай бағытта дамытуды қамтамасыз етуіміз керек болды:

-бірыңғайлық пен біртұтастықтан – ашық әрі алуан түрлілікке;

-әрі-сәріліктен – жеке тұлғалық – бағытталғандыққа;

-бір жақты білімділіктен–білімді беру және еске түсірумен ғана

түгенделмейтін, адамның көптеген және көп қырлы зияткерлік, көркемдік,

рухани, практикалық іс-әрекеттеріне де есептелген іс-әрекеттік пен

полимәдениеттілікке;

-схоластикалық, жалған академиялық, нәтиже жоқтығынан (бұл жерде білім

мазмұнының ең көп бөлігі оқушылардың меңгеру мүмкіндігі мен

қызығушылығынан тыс қалады) – өмірге ұмтылыс пен тиімділікке;

-репродуктивтіліктен және бейімдеушіліктен – қоғам мен жеке тұлғаның

қазіргі өмірде серпінді болып жатқан өзгерістерге «үйлесіп» қана қоймай,

осы өзгерістерді жүзеге асыру, алға жылжыту қабілетін қалыптастырушы

нәтижелілікке және дамытушылыққа [1].

Бірақ бұларды жүзеге асыру қиын болды. Сондықтан 11 жылдық

мектептен 12 жылдық мектепке көшуді жүзеге асыра отырып, ең алдымен,

осы проблемаларды шешу, яғни, оқытуды ұйымдастыру принципін өзгерту

98

мен ондағы оқушының рөлін білім, білік, дағдыны енжар «алушыдан»

танымдық үдерістің белсенді субъектісіне айналдыру міндеті қойылды [2].

Білімді адамдардан гөрі тәрбиелі, жүректі адамдарды тәрбиелеу,

баланың жүрегіне баратын білім беру керек екеніне көзіміз жетті емес пе?

«Жүрек – адам тәрбиесінің темірқазығы»,-дейді ақын Абай атамыз. Амалдың

тілін алса, яғни арды ойламай, тек пайда ойласақ, жүрек ұмыт қалады.

Баланы тұлғаға бағыттау – жүректі сүйіспеншілікке толтыру.

Бала кезінен бастап бала тәрбиеленетін орта жылылыққа,

сүйіспеншілікке толы болу керек. «Жаратушының қолынан шыққан нәрсе

әдемі болады да, адам қолында бұзылады» (Ж.Руссо). Демек, белсенді

тұлғаны тәрбиелейтін, дамытатын – ортасы, достары, мұғалімдері.

Біздің міндетіміз – баланың бойындағы ерекше қасиеттерін табу, оны

дамытуға кемшіліктерін байқап, оған көмектесу.

«Білімді математикаландыру керек» (Н.Назарбаев), яғни баланы жүйелі

ойлауға үйрету. Бала алдына лайықты мақсат қойып, мәселені шешудің

жолдарын біліп, сол мақсатқа жетудің мүмкіндіктерін дұрыс пайдалануы

керек. Сондықтан да кездейсоқтықтан, әр түрлі ситуациялардан шығу

жолдарын қарастыруда дұрыс шешім қабылдау, әрекет жасау қабілетін

есепке алатын құзырлылықты нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесінің

сапалық критерийі ретінде зерттеу бүгінгі күннің талабы.

Адамзаттың өзі жаңа сапаға ауысты. Қарым-қатынас стилін өзгерту

талабы туындады. Әр баланың өзіндік ерекшелігі болады. Көру арқылы ой

қорытатындар (визуалдар), есту арқылы пікір жинақтайтындар (аудиалдар)

болады. Біреулері көргенін тез қабылдап, біреулері естігенін есте сақтайды.

Сонымен қатар балалардың кинестетик деп аталатын тағы бір тобы бар.

Олар бәрін өздері қолдарымен ұстап, бақылап жылжытып, өзі жасағанды

ұнатады.

Ал көбінесе біздер балалардан қозғалмай отыруды талап етеміз. Мұндай

жағдайда кинестетиктерешнәрсені жөнді ұға алмайды. Сонан кейін оқуға

деген қабілетін жоғалтады.

Ұстаздың қоғам өмірінде алатын орны мен олар атқарып отырған

міндеттердің айрықша маңыздылығын Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев

«Мұғалімдер – қоғамның ең білімді, ең отаншыл, ең санампаз бөлігі болып

табылады... Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп

оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде

болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет өте ауыр»,- деп атап көрсетті.

Ендеше білім беруде мұғалім білігі мен білімі мол мамандыққа дәл мұғалімге

қойылғандай жоғары талаптар қойылмайды.

Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел

қожасы–жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты

болмақ.

Бүгінгі таңда мұғалімдер басшылыққа алатын ресурстар, әдістемелік

нұсқаулықтар баршылық. «Сол әдіс-тәсілдерді қалай пайдалану керек және

99

қайтсек, ол нәтижесін береді?» тағы басқа да сауалдарға шамамыз келгенше

жауап беріп көрейік.

«Егер оқытуды біреудің басынан басқаның басына білім тасымалдау деп

түсінсек, онда адамды ешнәрсеге де үйретуге болмайды,» - деген Платон бір

сөзінде[3].

Сол себепті қазіргі заманауи тәсілдерді енгізе білу мұғалімнің

жасампаздық қабілетінің артуына үлкен әсерін тигізері сөзсіз.

Мұғалімнің шығармашылығы дами отырып, оқу үрдісінің сапалылығы

артады және оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас стилі өзгереді,

жаңа сатыға көтеріледі.

Жаңа тәсілдерді білім беру үрдісіне енгізу – көзқарасымызды өзгертуге

бағытталған үрдіс.

Әлемдік білім беру жүйесі де жеке тұлғаны қалыптастыруға

бағытталған. Бұл ұстаным Қазақстан Республикасының Білім туралы

Заңында жан-жақты сипатталған: «Білім беру жүйесінің басты міндеті –

ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика

жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға

бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа

технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық

ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» .

Тұлға дамуы оның белсенділігімен тығыз байланысты, өйткені адам

бірінші кезекте өз қолымен жасағанды елейді, ескереді, есте сақтайды.

Кеше тұлғаның «миы», «басы», «ақылы», «интеллекті» бірінші орында

еді, ал бүгінде адамды бағалауда біз бірінші кезекте оның ішкі дүниесін,

рухани ахуалын, адамгершілік қасиеттерін ескереміз. Абайдың «Адам бол»

деген рухани қағидасы бүгінде білім игеру жүйесінің басты қағидасына

айналып отыр.

Білім беру реформаларын сапалы жүзеге асыру жолдарын қарастыруда

әлем елдерінің, соның ішінде,Жапонияны алатын болсақ,біздің

балаларымыздың білім сапасы Жапония елінің білім сапасынан айтарлықтай

төмен екендігі анықталған. Олар біздің оқушыларымызға қарағанда едәуір аз

пән оқиды. Жапонияда жеке тұлғаның эмоционалдық бет-бейнесін

қалыптастыратын пәндер 70%-ды құрайды. Жеке тұлғаның рухани-

адамгершілік тәрбиесіне айтарлықтай көп уақыт бөлінеді [4].

Мұғалім мен тұлға арасындағы қарым-қатынаста рухани-адамгершілік

байланыс орнатып, ынтымақтастыққа қол жеткізуде Ш.Аманашвили

мұғалімдерге мынадай кеңес береді: «Педагогикалық үдерісте баламен тіл

табыса білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңілдегісін айтуға рұқсат беру

тәрбиешіден көп шеберлікті талап етеді.

Осынау қарым-қатынаста бала жанының қозғалысымен ынтымақтастық

тапқан кезде бала өз бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің

шығармашылық жігер қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады.

Басқаша айтқанда, бала шығармашылығы мұғалім шығармашылығымен

ұласып кетеді. Мұндай жағдайда мұғалім мен оқушы арасында тұтастық

100

пайда болады,» - деп рухани-адамгершілік қай кезде орнығатынын

пайымдайды.

Ұстаз үшін нәтижеге жету шәкіртінің білімді болуы ғана емес, білімді

өздігінен алуы және алған білімдерін қажетіне қолдану болып табылады.

Бүгінгі бала –ертеңгі жаңа әлем. Оқушының дамына әсер етуші әлеуметтік

фактор негізінде оқушы, мұғалім, ата –ана, басқа пән мұғалімдері

ынтымақтасуы керек.

Заман талабына сай жаңа технология әдістерін үйрету, бағыт-бағдар

беруші – мұғалімдерміз. Оқушылардың жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа

қатынастарға бейімделуі тиіс. Осы үрдіспен бәсекеге сай дамыған елдердің

қатарына ену ұстаздар қауымына зор міндеттер жүктелетінін ұмытпауымыз

керек.

Ы.Алтынсарин: Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі

және қызықты, шым- шытырағы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу.

Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер- ол даналықты жүректен

ұға білу болып табылады, - деген екен.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Назарбаев Н. Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының

басты бағыты. Қазақстан халқына Жолдауы. // «Егемен Қазақстан» газеті. 27

қаңтар, 2012.

2.Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі

2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары. // «Егемен

Қазақстан» газеті. http//www.

3.Өмірбаева К. «Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер». 2001 .

4.«Қазақстан мектебі» №2, Алматы қ. 2013.

5.Сергеева Т.Новые информационные технолгии и содержание обучения (на

примере предметов естественно-научного цикла). 1999,№1.

РОЛЬ РЕАЛИЗАЦИИ И ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ИДЕЙ

«ТРЁХЪЯЗЫЧИЯ» В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

Самурадова Гульджамал Джумаевна Мангистауская область, г. Жанаозен

Средняя школа №19

Учитель русского языка и литературы

«Казахстан должен восприниматься во всём мире как

высокообразованная страна, население которой пользуется трёмя языками:

казахский язык–государственный, русский язык как язык

межнационального общения и английский язык–язык успешной

интеграции в глобальную экономику».

Н.А.Назарбаев«Новый Казахстан в новом мире».

Эта статья опирается на слова президента Республики Казахстан Н. А.

Назарбаева: «Казахстан в современном мире должен восприниматься как

высокообразованная страна, население которой пользуется тремя

101

языками. Это казахский язык – государственный язык, русский язык

как язык национального общения, английский язык – язык успешной

интеграции в глобальную экономику». Эти слова, по сути, явились одной

из основных задач для современного казахстанского образования, которое

должно стать конкурентоспособным, качественным, таким, чтобы

выпускники школ могли продолжить обучение в зарубежных вузах.

This report is based to the word of our president of Kazakhstan N.A.

Nazarbaev “Kazakhstan in the modern world must have been perceived as high

educated country the population which it used with three language. Kazakh as a

state language, Russian as a language of international communication and English

as the language of successful integration into the global economy”. These words

were in fact one of the main task for modern education of Kazakhstan, which is

must be competitive, qualitative so that graduates of school can go on education in

a foreign universities.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевкөтерген «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасын

зерделеу зерттеу жұмысыныңнегізгі мақсаты болатын. Қазақ тілі –

мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлттық қарым қатынас тілі, ағылшын тілі – заман

талап еткен тіл – деп қарап, үш тілдің де өскелең болашағы үшін өркениетті

елдер қатарына нық теңестіру үшін үш тілді де қатар менгеру қажеттілігін

ұғындырған. Елбасымыз бағыттаған бұл шара заман көшіне ілесу үшін,

нарықтық экономика талабына жауап бере алатындай, шет елдерден барып

білім алуға мүмкіндік туғызады, бақталастыққа қабілетті, білімді де білікті

шәкірттер тәрбиелеуге арналған бағдарлама. Қазақ елінің білімді де, білікті

жастар – деген Елбасының бұл шараны жастар ел болашағы үшін жасағанын

ұғындыруға талаптанған жұмыс

В системе образования Казахстана происходят большие реформы.

Надежду на успех вселяет то, что вопросы качественного образования

решаются на государственном уровне.

Важнейшей стратегической задачей образования является, с одной

стороны сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, с

другой стороны, обеспечение выпускников школ международными

квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в

основе которого – овладение государственным, родным, и иностранными

языками. В этой связи понимание роли языков в современном мире с особой

остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и

повышении уровня языковой подготовки учащихся. Для достижения этой

цели, в первую очередь, сам учитель должен осознавать необходимость и

важность знания трех языков. Язык – это ключ к знаниям, средство и

инструмент коммуникации.

Одной из задач школы является приобщение подрастающего поколения

к универсальным, глобальным ценностям, формирование у детей и

подростков умение общаться и взаимодействовать с представителями

соседних культур и в мировом пространстве. Наряду с казахским языком,

имеющим статус государственного, и русским – языком межнационального

102

общения, важным средством общения выступает иностранный язык. И

сегодня, когда наша страна стремительно входит в мировое пространство,

подлинно образованным может считаться человек, свободно владеющий

несколькими языками.

Поэтому педагогическая практика нуждается в обновлении для

достижения лучших результатов и повышения эффективности использования

средств. Применение новых методов, технологий обучения иностранным

языкам будет способствовать развитию таких качеств личности, которые

являются востребованными современным поликультурным и многоязычным

обществом. Поэтому проблема использования эффективной методики

преподавания английского языка в школе представляется очень важной.

Система принципов обучения в системе полиязычия: казахский язык –

русский язык – английский язык. Изучение языков идёт параллельно, языки

не пересекаются, опорой является родной язык. Обучение иностранному

языку это обучение речевому мышлению, овладение новыми средствами

выражения мыслей и миром изучаемого языка.

Главная цель, стоящая перед учителями и учениками школы, – это

развитие поликультурной личности, способной на социальное и

профессиональное самоопределение, знающей историю и традиции своего

народа, владеющей несколькими языками, способной осуществлять

коммуникативно- деятельностные операции на трех языках во всех

ситуациях, стремящейся к саморазвитию и самосовершенствованию.

Мы живём и работаем в эпоху, когда происходит глобализация всех

сфер деятельности человека, что влечёт за собой пересмотр приоритетов в

образовании. Именно поэтому поликультурность, наряду с информационной

и коммуникативной компетенциями, сегодня определена мировым

образовательным сообществом как базовая компетенция образования и одно

из магистральных направлений формирования мирового образовательного

пространства.

Для реализации данной цели на сегодняшний день в Казахстанских

школах осуществляется раннее обучение английскому языку, а также его

углубленное изучение в средних и старших классах. Обучение

осуществляется по учебникам нового поколения.

Опыт показывает, что это особенно целесообразно в свете перехода

школы на 12-летнее образование, где речь идёт о профильной подготовке.

Важное место при этом отводится прикладным курсам и курсам по выбору

для учащихся профильных старших классов соответствующим запросам

учащихся, которые их выбирают.

Внедрение в учебно-воспитательный процесс общеобразовательной

школы обучения на трёх языках – это, безусловно, значительный шаг вперёд

в направлении реализации Концепции развития образования Республики

Казахстан до 2015 года, одной из базовых компетенций которой являются

трёхязычие, евразийская поликультурность, коммуникативность и

технократичность.

103

В основных положениях Концепции говорится о необходимости

качественным владением иностранным языком выпускника современной

школы, - это назревшая жизненная необходимость, поскольку интенсивные

темпы и уровень развития науки и техники в мире требуют свободного

владения иностранными языками для более качественного и полноценного

получения необходимых теоретических и практических знаний, умений и

навыков.

Обучение на трёх языках, и, как следствие, владение ими практически в

совершенстве, будет способствовать приобщению учащихся к культуре и

традициям разных народов. А это есть формирование поликультурной

личности.

Понимание роли языков в современном мире с особой остротой ставит п

еред нами

вопрос о результативности обучения языкам и повышении уровня языковой

подготовки учащихся.

Владение казахским, русским и иностранным языками становится в

современном обществе неотъемлемым компонентом личной и

профессиональной деятельности человека. Все это в целом вызывает

потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально

владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные

шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в

профессиональном отношении положение. Мы уверены, что разумное,

грамотное и правильное внедрение трехъязычия даст возможность

выпускникам наших школ быть коммуникативно-адаптированными в любой

среде.

Мы надеемся, что полиязычное образование явится мощным фактором и

действенным механизмом и даст хороший результат в своём развитии.

А для этого нужна профессиональная подготовка педагогических

кадров, способных осуществлять свою профессиональную деятельность, в

комплексе охватывая социологические, культурологические, исторические,

психологические, этнологические, лингвистические, дидактические и другие

аспекты обучения языкам, их изучения и соизучения. В связи с характером

полиязычного образования, который, в первую очередь, обусловлен

современной языковой ситуацией, его организация и внедрение требуют не

только целевую подготовку специалистов, но и активизацию других форм

профессиональной подготовки, как-то: переподготовка, повышение

квалификации, а также самообразование. Содержание всех перечисленных

форм профессиональной подготовки к осуществлению полиязычного

образования должно конструироваться в соответствии с содержанием

инновационно-педагогической деятельности.

Данное сопровождение будет крайне недостаточным без обеспечения

его дидактическими средствами, в качестве которых выступают учебно-

методические комплексы (УМК), содержащие: учебные программы,

учебники, учебные пособия, хрестоматии, трехъязычные терминологические

104

словари, другие словари, рабочие тетради по языковым дисциплинам, а

также мультимедийные ресурсы (языковые центры, глобальная сеть

Интернет, спутниковое телевидение, электронные библиотеки) и т.д.

Надо будет обеспечить совершенствование и использование УМК

(учебно-методического комплекса, включая типовые программы дисциплин)

на языке обучения (начальная ступень школы); разработку и поэтапное

использование УМК по казахскому языку, казахской литературе, истории

Казахстана, географии Казахстана – на государственном языке; по русскому

языку и русской литературе – на русском языке; по Всемирной истории, по

отдельным дисциплинам математического и естественнонаучного цикла – на

иностранном, преимущественно английском, языке и т.д. (средняя, старшая

ступени школы); адаптацию зарубежных УМК к условиям Казахстана (для

всех уровней образования и для всех типов организаций образования);

разработку и использование УМК по дисциплинам «Общепрофессиональный

иностранный язык» и «Иностранный язык для специальных целей» (среднее

профессиональное и высшее профессиональное образование); разработку и

использование УМК для педагогических специальностей по дисциплине

«Методика преподавания предмета на иностранном языке».

В высших учебных заведениях проводить организацию и проведение

тестирования с целью отбора студентов для участия в эксперименте; г)

разработку экспериментальных рабочих учебных планов специальностей,

предусматривающих углубленную языковую подготовку на 1-2 курсах, а

также изучение специальных дисциплин на казахском, русском, английском

языках на 3-4 курсах; д) подготовку преподавателей в рамках получения

второй специальности на факультете иностранных языков; е) организацию

курсов английского языка для преподавателей; ж) осуществление

педагогического мониторинга полиязычного образования. И эти студенты, а

вскоре учителя нового формата, будут прекрасными путеводителями в

школах с полиязычным обучением.

Они и будут, придя в школу, планировать раннее изучение иностранных

языков. Организовывать занятия групп продленного дня по языковым

дисциплинам для дальнейшего развития навыков владения языками. В

практике работы летнего пришкольного лагеря создавать профильные

отряды для углубленного изучения языков, изучения родного языка. В

течение последующих лет проводить занятия кукольного кружка, в

выступлениях которого будет использоваться полиязычие.

И так же, надо будет ввести разработку единого оценочного механизма

результатов деятельности субъектов полиязычного образования для

выявления эффективности проводимых нововведений.

И в будущем учащиеся 11-х классов, осознавая веление времени,

ежегодно будут выбирать английский язык в качестве предмета по выбору.

Соответственно, в связи с этим в школах будет проводиться усиленная

подготовка выпускников данных классов по языковым дисциплинам

(казахскому, русскому, английскому языкам). Хотя тестирования по

105

программе «Дарын», проводятся и в данное время и школьные консультации

по предметам, и пробные тестирования, подготовка учащихся на каждом

уроке по наиболее сложным аспектам грамматики и лексики. И, конечно,

непосредственно самими учителями школы желательно разрабатывать

поуровневые тестовые задания для всех параллелей. В рамках школы

учителями совместно с администрацией проводить недели филологии, где

учащиеся 5-11 классов будут презентовать свои творческие работы

(видеопроекты, стенгазеты, плакаты, презентации, рисованные фильмы и

т.д.), а учителя показывать открытые уроки, а также внеклассные

мероприятия в виде КВНов, тематических калейдоскопов, викторин,

различных игр и другое в рамках полиязычия.. Совместно с учителями таких

дисциплин, как казахский язык, русский язык и литература, информатика,

история должны проводиться интегрированные уроки.

Как сообщает Pm.kz со ссылкой на данные Министерства образования и

науки РК, в Казахстане более З5 школ реализуют обучение на трех языках,

где предметы естественно-математического направления изучаются на

английском языке.

К сожалению, полиязычного обучения в нашей школе пока ещё нет, но

это дело времени. Мне, может быть, учителю со стажем (дело к пенсии) и не

придётся увидеть эти новшества. Но я хотела бы, чтобы мои внуки обучались

профессионально подготовленными учителями, были охвачены обучением

трёхъязычия и получили полиязычное образование. Это желание не только

моё, это желание каждого родителя.

Итак, языковая политика Казахстана выдвигает «разумную

трансформацию языковой культуры на основе равноправного использования

трех языков: государственного, межнационального и международного

общения» и позволяет нам осуществлять постепенное вхождение в

мобильный мегакультурный мир.

Главная цель, стоящая перед учителями и учениками школы, – это

развитие поликультурной личности, способной на социальное и

профессиональное самоопределение, знающей историю и традиции своего

народа, владеющей несколькими языками, способной осуществлять

коммуникативно-деятельностные операции на трех языках во всех

ситуациях, стремящейся к саморазвитию и самосовершенствованию.

Владение казахским, русским и иностранным языками становится в

современном обществе неотъемлемым компонентом личной и

профессиональной деятельности человека. Все это в целом вызывает

потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально

владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные

шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в

профессиональном положении. Разумное, грамотное и правильное внедрение

трехязычия даст возможность выпускникам наших школ быть

коммуникативно-адаптированными в любой среде

106

Известно, что только то, государство может успешно развиваться и

гармонично вписаться в ряд ведущих стран мира, которое сумеет создать для

своих граждан достойные условия для приобретения качественного и

современного образования.

Я хочу закончить статью словами нашего президента Н.Н.Назарбаева:

«Молодой гражданин Казахстана должен быть образованным, открытым

мировым инновациям и в то же время не забывающим о своих корнях,

традициях»

Литература:

1.Кташева А.А.Статья «Полиязычное образование: проблемы и

перспективы». 18.06.2014

2.Бельгибаева А.Б. Статья «Развитие полиязычного образования».

13.03.2014

3.Жетписбаева Б.А. «Теоретико-методологические основы полиязыного

образования» Караганда, 2009

4.Касымова К.А. «Поликультурное и полиязычное образование».

Алматы.2014.

5. Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года.

СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД В ФОРМИРОВАНИИ ПОЛИЯЗЫЧНОЙ

ЛИЧНОСТИ

Сейданова Дина Абдыжалеловна ст.преподаватель филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР

по Жамбылской области, г.Тараз

В связи с обновлением содержания образования особое внимание

уделяется созданию условий для развития творческого личностного

потенциала учащегося и расширению возможностей углубленного

образования, в том числе языкового. Одной из важных задач любого

учебного заведения является приобщение подрастающего поколения к

универсальным, глобальным ценностям, формирование у детей и подростков

умений общаться и взаимодействовать с представителями соседних культур

и в мировом пространстве. Наряду с казахским языком, имеющим статус

государственного, и русским— языком межнационального общения, важным

средством в этом деле, несомненно, выступает иностранный язык.

В поликультурном этногеографическом пространстве существенная

часть населения является двуязычной. Обогащая ученика наследием двух

культур, двуязычие ставит его в более благоприятные условия по сравнению

с условиями, в которых находится школьник, приступающий к изучению

иностранного языка со знанием лишь своего родного. Как известно,

благодаря явлению переноса, изучаемый иностранный язык, родной и

русский вступают в сложное взаимодействие, стимулирующее или, наоборот,

тормозящее процесс овладения новым языком. Сопоставляя три языка,

107

можно заранее выявить трудности, предусмотреть и учесть типичные

ошибки, понять природу и причину ошибок, установить порядок

последовательного изучения языкового материала. При этом практика

показывает, что, например, в сельских школах, где социальная нагрузка, как

правило, падает на родной язык, осознанное овладение материалом на

иностранном языке может быть успешно реализовано при условии, когда

преподавание осуществляется с опорой именно на родной язык.

Обучение государственному языку,русскому,как языку

межнационального общения, а также одному из иностранных, как одна из

стратегических задач, определенных в своем Послании народу Казахстана

Президент страны Н.А.Назарбаева «Стратегия «Казахстан-2050» новый

политический курс состоявшегося государства» в 7-м направлении одной из

ведущих задач является «казахский язык и триединство языков». Далее он

сказал, что трехязычье должно поощряться на государственном уровне.

Владение русским языком - это историческое преимущество нашей нации и

должен быть сделан рывок в изучении английского языка и владение этим

«лингва франка» современного мира откроет для каждого гражданина страны

новые безграничные возможности в жизни [1]. Послание Президента страны

Н.А.Назарбаева, гарантирует достижение образовательных целей за счет

приобщения к иной культуре, истории, географии, литературе, искусству,

науке. При этом осуществляется углубление знаний о своей родной культуре

как составляющей единой мировой культуры, и более сознательное и

глубокое овладение родным языком.

При определении языковой политики учитываются все три ипостаси:

история, настоящее и будущее. Выделение же лишь одной из них, по мнению

специалистов, нарушает саму сущность языка, сохраняющего в себе

историю, позволяющего жить в настоящем и открывающего пути в будущее.

Поэтому литература и культура страны изучаемого языка являются

неотъемлемыми частями содержания обучения иностранным языкам.

Полиязычие и полиязычное преподавание иностранных языков —

абсолютная необходимость,веление времени, поскольку весь мир

полиэтичен,полилингвистичен.И в решении главной проблемы современного

мира—согласия и взаимопонимания между людьми, преодоления трудностей

межэтнического общения,межкультурной коммуникации может

способствовать в большей мере и в большей степени именно сохранение и

поддержка ситуации полиязычия в каждом государстве и в отношениях

между государствами.

В последнее время в иноязычном образовании подчеркивается

современная тенденция перехода с педагогической теории обучения и

овладения иностранным языком к формированию поликультурной и

полиязычной личности с введением кардинальных изменений в технологи

образования, и она направлена на переход к личностно ориентированному

образованию, основой, которой является развитие личности как субъекта

деятельности и общения [2].

108

Развитие личности не происходит само по себе. Оно предполагает его

развитие на протяжении всей его жизненной деятельности и соответственно

определяет его жизненную позицию, с учетом полученных знаний и навыков,

необходимых для развития и становления его как личности. За последние

годы Казахстан вошел в экономическое пространство европейских стран. И

сама система образования претерпела существенные изменения для того,

чтобы соответствовать международным стандартам в подготовке

высококвалифицированных специалистов, конкурентоспособных на мировой

арене.Это и определило переориентацию в иноязычном образовании

формирование личности как активного субъекта межкультурной

коммуникации.

Европейский союз является одним из убедительных примеров

стремления современного мира сохранить полиязычие. Достижение этой

цели мыслится при этом на базе сохранения и поддержки всех языков

национальных меньшинств в Европе. Эта программа финансируется и

поддерживается на уровне правительств и парламента [3].

Преподавание иностранных языков, являясь составной частью общей

системы образования, подчиняется основным тенденциям развития этой

системы. Наиболее очевидно это выражается в современных технологиях и

методах обучения.

Современные казахстанские школы ориентируются на

провозглашенную в республике политику языкового триединства, в связи с

чем, как никогда становятся актуальными проблемы языковой подготовки

школьников. Действующие стандарты и программы обучения иностранным

языкам в качестве практической цели обучения определяют формирование у

учащихся способности к межкультурному общению.

На данный момент для внедрения новых образовательных программ в

школы необходима соответствующая полиязычная среда. В Назарбаев

Интеллектуальных школах предусматривается трехъязычное обучение – на

казахском, русском и английском языках. В связи с этим в обновленном

содержании образования предусмотрены модели трехъязычного обучения. В

Интеллектуальных школах практикуется командное преподавание – Team-

teaching. Учителя проводят элективные курсы, курсы по подготовке к

международным экзаменам SAT, IELTS, TOEFL, уроки креативного письма.

Все это направлено на формирование языковой среды, позволяющей

ученикам свободно общаться и выражать мысли на иностранном языке.

Начиная с 2012 года политика трехъязычия включена во все шесть

направлений совместной работы с Университетом Кембридж. Опыт работы

иностранных преподавателей дает возможность внедрять политику

трехязычья в практику и в нашем городе, где имеется ряд организаций

образования, в которых обучение ведется на трех языках. Конечно же,

учителя при преподавании предметов на иностранном языке должны

учитывать и психологические особенности учащихся, их языковую культуру,

знание родного языка для сопоставительного анализа и т.д.

109

Модернизация системы образования, проводимая в нашей стране,

связана прежде всего с обновлением содержания, с обеспечением его

деятельного, развивающего, культуросообразного характера, с запросами

современного рынка труда на профессионально мобильных, коммуникативно

- компетентных и творчески мыслящих специалистов.

И в заключение хотелось бы отметить, что в современных условиях

большое внимание уделяется разносторонне развитой личности, умеющей

приобщиться к условиям рыночных отношений и соответствующей

международно-признанным стандартам подготовки

высококвалифицированных специалистов со знанием иностранных языков.

Литература:

1. Послание Президента РК Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия

«Казахстан - 2050» новый политический курс состоявшегося государства» 14

декабря 2012 г.

2.С.С.Кунанбаева Современное иноязычное образование: методология и

теории. ТОО «Эдельвейс» Алматы, 2005

3. Кларин М.В. Инновации в обучении: метафоры и модели: Анализ

зарубежного опыта.- М: Наука, 2002

ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ «ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ»

ИДЕЯСЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Султанова Айнура Жанагалиевна,

Адилова Жайнагүл Мұстафақызы Ақтөбе қаласы, Ақтөбе техникалық колледжі,

Ақтөбе гуманитарлық колледжі

Ағылшын тілі пәнінің оқытушысы, қазақ тілі мен әдебиет пәнінің

оқытушысы

Тәуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп,егеменді ел болған алғашқы

күндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты Мемлекет басшысы Н.

Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да, сындарлы түрде жүзеге

асырылуда.

Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дәстүрлі

жолдауларында да тіл саясатына, оның ішінде қоғамдағы мемлекеттік тілдің

мәртебесін көтеру мәселесіне тоқталмай өткен емес. «Үштұғырлы тіл»

туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан

халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы “Жаңа

әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа жолдауында “Тілдердің

үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды.

Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді

пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі –

мемлекеттік тіл, орыс тілі — ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі —

жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі”, — деген болатын.

110

Президент Нұрсұлтан Назарбаев биылғы халыққа арнаған “Қазақстан

халқының әл-ауқатын арттыру— мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты

Жолдауында Үкіметтің алдына “Тілдердің үш тұғырлылығы” мәдени

жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды

топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын

арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды.

Қазіргі даму сатысында дәстүрлі қоғамнан ақпараттық қоғамға өту

кезінде және ұлттық мемлекеттердің шеңберінен шығатын экономикалық,

саяси және әлеуметтік қарым-қатынастардың күшеюі барысында басқа

елдердің өкілдерімен коммуникативтік және әлеуметтік-мәдени қарым-

қатынас жасау қажеттілігінің өсуі байқалады. Соңғы жылдардағы әлеуметтік-

экономикалық және саяси, әлеуметтік-мәдени өзгерістер, бір жағынан, осы

жалғасып келе жатқан айналымның нәтижесі болып табылса, екінші

жағынан, барлық әлемді жайлап бара жатқан жаһанданудың нәтижесі ретінде

бағаланады.

Қазақстандықтар осы болып жатқан өзгерістердің барлық салдарын

өздерінен өткізеді. Олар қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесінде маңызды роль

атқарады және білікті орынға ие. Ұдайы өндірістік, инновациялық және

тасымалдаушы қызметін жүзеге асыра отырып, жаңа ұрпақ өкілдері

қоғамның құрылымында әр түрлі позицияларды орындай отырып, қоғамда

интеграцияланады.Жаңа қоғамдағы студент жастардың қоғамдық құрылымға

шоғырлануы бірінші кезекте олардың жаһандану үрдісіне қосылуына тәуелді.

Аталған үрдіске қосылу ақпараттық қоғаамға өтудің индикаторы болып

есептелуі мүмкін.

Қазақтардың жаһандану үрдісіне тартылуы, бір жағынан, біртұтас

әлемдік кеңістіктегі барлық қоғамға қосылудың кепілі болса, екінші жағынан

–бұл тартылыстың индикаторы болып табылады.

Қазақстандық студенттердің әлеуметтік және сөйлеу тіліндегі

сөйкестіліктерінің өзгеруі жаһандану тендецияларының көрінісі ретінде

танылады және олардың әсерлерінің талдауында көрініс тапқан.

Жаңа әлемдегі кәсіби өсу біртұтас ақпараттық кеңістікке қосылусыз

мүмкін емес, ал бұл жеке тұлғадан анықталған компьютерлік сауаттылықты

және қазақ тілі мен ағылшын тілін жан-жақты білуді талап етеді. Өйткені

көптеген, қисапсыз ақпараттың көзі электрондық түрде, ағылшын тілінде

беріледі.

Қазіргі жағдайда қазақтардың жаһандану үрдісіне тартылуының

шарттары төменгідей:

1.Әлеуметтік белсенділік шарты, яғни жаһандану мәселелерін түсінуі, ондағы

белсенді өмірлік ұстанымға дербес қатысудың қажеттілігі.

2. Білім беру шарттары, қоғамда білім алу деңгейінің өсуімен байланысты,

тұтасымен алғанда оқу әрекетінің күшейтілуі жағынан, білім беру

құндылығының өсуі және шығармашылыққа деген ұмтылыстың жоғарылауы

студенттердің жеке диспозициясының өзгерісіне әкеледі.

111

3. Ақпараттық шарт, студенттердің компьютерлік сауаттылығы және

интернетте жұмыс істей білуі арқылы жер шарындағы біртұтас ақпараттық

кеңістікке енуі.

4. Тілдік шарт: шет ел тілдерін оқып-үйрену арқылы тілдік құзыреттілік

деңгейінің өсуі, екінші жағынан – туған тілдің құндылықтарын сақтап қалу

[1] .

Атап көрсетілгендей, жаһандану әлеуметтік орта мен қоғам

құрылысының өзгерісін әкеле жатыр. Өз кезегінде ол құндылықтар жүйесін,

құлықтық кодтар мен негіздемелерді өзгертеді. Жаңа ұрпақ өкілдерінің

жетекшілерінің үлгілері мультимәдени командада тиімді жұмыс істеуге,

көптүрлілік пен көптілділікті бүгінгі заманның сыйы деп қабылдауға, өзінің

әлеуметтік және тілдік сәйкестілігін сақтауға қабілетті халықаралық

менеджер болып табылады. “Жаһандану ойынының маманы” бүгінгі

заманның маңызды мәселелерін жаһандық ауқымда түсіне отырып, өзін

барлық әлеммен сәйкестендіреді.

Жаһандану үрдісі мәдениаралық өзара қарым-қатынас және әлеуметтік

қатынастардың күшеюінен көрінеді.

Тілдік біліктілік жұмыс істеу немесе интернетке кіру үшін ғана керек

емес, компьютерлік қарым-қатынас қазіргі әлемде коммуникацияның айқын

ерекшелігі болып табылатына қарамастан, оның қажетті бір шарты табысты

кәсіби карьера жасау үшін де керек. Көптеген батысеуропалық компаниялар

өз штаттарында шет тілде емін – еркін әңгіме жүргізіп, сұхбат құра алатын

қызметкерлер ұстайды. Американдық университеттер, мемлекеттік қызмет

және қызмет көрсету аясындағы компаниялар жұмысқа қабылдау кезінде

ағылшын тілінен басқа, ең болмаса бір шет тілін білетін үміткерлерді жақсы

бағалайды. Қазақстандық жұмыс берушілерде шет тілін білетін мамандарды

бағалай бастады. Жетекшілік міндеттерді атқара алатын адамдарға

ұсынылатын негізгі талаптардың ішінде шет тілін меңгеру ерекше қойылады.

Көптеген ағылшын, неміс компаниялары келесі шарттар бойынша

бойынша сұрыптайды: ағылшын тілін жақсы білу, интеллект,

шығармашылық қадам, адамдармен тіл таба білу, мінез тұрақтылығы,

мақсатқа жетудегі табандылық. Осылайша, шет тіл біліктілігі кәсіби

жұмысқа тұру кезінде іріктеудің ең басты критериі болып табылады.

«Үш тұғырлы тіл» мәселесін халық дұрыс түсінбей отыр. Алдымен ақты

ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай

зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл,

негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс пе ағылшын

тілін қоса пайдалану болып табылады. Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі

қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш

тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге

бағынышты күйде болады. Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына

қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын

мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң

112

мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп

компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине,

мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының

нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы

тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді

меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем

бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес

жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы

тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады.

Студенттік топтың жаһандану үрдісіне қосылуы бір жағынан, шет

тілдерін көңіл қоюдың жоғарылауымен, екінші жағынан, әлеуметтік

мәртебесі биік орыс тілінің ықпалымен сөйлеу мәдениетінің өзгеруімен

байланысты.

Шет тілдерді білу мәртебесімен, орыс не ағылшын тілінен тілінен,

салыстырғанда жеткіліксіз шет тілдік біліктілік студенттердің тілдік

сәйкестілігінің тоқырауға ұшырауына алып келеді. Ол қазақ тілінің төмен

әлеуметтік мәртебесімен бірге жеткіліксіз қазақ тілін білу біліктілігімен және

ағылшын тілінің жоғары әлеуметтік мәртебесімен бірге жеткіліксіз шет тілін

білу біліктілігімен қайшылыққа келіп отыр. Бірнеше әлеуметтік біліктілік

үшін және сөйлеу тіліндегі сөйкестіліктің төмендеуінің тегіс бірдейлігінде

жас азаматтар күнделікті сөйлеу тілінде шет тіл сөздерін пайдаланады.

Осының нәтижесінде социолект қалыптасады.

Социолект дегеніміз әлеуметтік диалект, қандай да бір әлеуметтік топқа

(кәсіби, жастық, топтық және т.б.) тән тілдік ерекшеліктердің жиынтығы.

Оның диалекттен айырмашылығы ол толыққанды, өзінше қатынас жасау

құралы бола алмайды. Социлектке тек нақты лексикалық, морфологиялық

және синтаксистік ерекшеліктер тән. Социолектке жастар тілі, сленг,

жаргондар жатады.

Кәсіби жаргондармен сөйлейтін адамдарға ұқсас, жастардың

жаргондары екі тілді: өз орталарында олар жаргондық құралдармен сөйлесе,

бөтендермен қарым – қатынас жағдайында, ресми және бейтарап

ситуацияларда әдеби тілге көшеді.

Студенттерге ішкі тілдік немесе жаргондық - әдеби диглоссия, ситуация

мен қарым – қатынас шеңберінде бір ұлттық тілдің әр түрлі шағын жүйелерін

пайдалану тән. Ережедегідей, ресми, іскери қарым-қатынастарда немесе

жоғары жастағы адамдармен қарым – қатынас кезінде студенттер қазақ

тілінің әдеби формасында сөйлеуге тырысады, ал достарымен немесе

құрдастарымен сөйлескенде студенттік социолектерді пайдаланғанды дұрыс

көреді.

Қазіргі студенттік социолект көптеген орыс тілді кірме сөздердің

қолданылуымен ерекшеленеді, олар оккозионалды сөйлеу құбылысы

ретінде, жеке сөйлем, сөздер мен варваризмдер, вульгаризм мен экзотизмдер

ретінде жүзеге асады [2].

113

Жаңа қалыптасып келе жатқан жаргон мен студенттік социолект сол

қоғамдық топ пен тұтас қоғамның әлеуметтік тіршілік етуін көрсеткен.

Мәселен, бұл 60 – жылдарда ГФР-да студенттер қозғалысы болған кезде,

студенттердің жеткілікті тұрмыстық жаргондары тез өзгеріп, қоғамдық-саяси

мазмұнға ие болған, кейін бұл «наразылық тілі» деген атауға ие болған.

Барлық тілдік өзгерістер ақыр аяғында әлеуметтік сипат алады, және

мына нәрсені де атап өткен орынды, студенттік социолектінің қазіргі өзгерісі

жаһандану үрдісінің әсері болып табылады.

Жалпыға белгілі жайт, тілдік шағын жүйелердің ішкі факторлардың

әсерімен өзгеріске ұшырайды. Тілді қолданудың ортасының өзгеруі, білім

берудің таралуы, халықты, бұқараны аймақтық көшіру тіл дамынуының

негізгі әлеуметтік факторы болып дәстүрлі түрде танылады. Жиырмасыншы

ғасырдың аяғында жаһандану үрдісінің күшеюімен интернеттегі

компьютерлік және коммуникациялық әдістердің, ғылыми – техникалық

үрдістер жетістігі таралуының жеделдеткенмен, әлемдегі саяси және

экономикалық өзгерістермен қатар әлеуметтік – тілдік өзгерістердің

шоғырлануымен күшейтілуі байқалады. Тілге мұндай әсер етудің негізгі

экстралингвистикалық себептері:

-80-ші жылдардың екінші жартысы мен 90ыншы жылдардағы

оқиғалардың төңкерістік сипаты;

-жаңа тілдің (кеңес дәуірінің бюрокартиялық тілі) пссихологиялық

қолайсыздығының тез өсуі.

- сөйлеудің жаңа құралдарын, бейнеліліктің жаңа тұлғаларын өңдеуге

ұмтылу

- жаңа құбылыстардың атаулары тууымен бірге, өткенге оралатын,

Кеңес одағы өмір сүріп тұрған кезде атауға тыйым салынған сөздердің

жаңғыртылып аталуы.

Бұл жоғарыда көрсетілген әлеуметтік және психологиялық факторлар

қазіргі қазақ тілінің ерекшкліктеріне және бүгінгі студент жастардың сөйлеу

мәдениетіне елеулі түрде әсер етеді.

Жаһанданудың әлеуметтік табиғаты қайшылықты және бірмәнді емес.

Жас Қазақстандықтардың жаңа өкілдерінің қалыптасуы жаһандану

тенденцияларының күшеюі кезінде жүзеге асып жатыр. Жаһандану

салдарынан туындаған әлеуметтік – мәдени шектердің айқындығы бүкіл әлем

қоғамының әлеуметтік, мәдени және тілдік сәйкестілігінде таңбасын

қалдыруда. Жаһанданудың әлеуметтік лингвистикалық аспектілері жаңа

ұрпақтың әлеуметтік сәйкестіліктерінің қалыптасуында айрықша қызмет

атқарады. Жаһандану үрдісінің бүгінгі таңдағы қазақстандық студенттерге

әсер етуі студенттердің әлеуметтік және сәйкестіліктерінің өзгерісінде

көрінеді. Ол өз кезегінде жаңа ғылыми – техникалық жетістіктермен,

мәдениаралық диалогтардың әлеуметтік жаңашылдығы мен перспиктива мен

байланысында мәдени таптаурындарда тұңғиық өзгерістердің нәтижесі

болып табылады.

114

Бүгінгі таңда қазақстандық студенттердің трансұлттық орта

жағдайындағы тілдік сәйкестілігі, бір жағынан жаһандану әсерінен,

екіншіден өзін елінің – мәдени болмысымен сәйкестендірудің қажеттілігін

сезінумен, үшіншіден, замандастарының тобымен сәйкестенудің әсерімен

қалыптасады.

Жаһандану үрдісімен байланысты әлеуметтік, саяси және экономикалық

өзгерістердің әсерімен әлемде тілдік жағдай да біршама өзгеріске ұшыраған.

өзгерістердің басым бөлігі тілдердің мәртебелік жағдайына қатысты.

Қазіргі жағдайларда студенттердің жаһандану үрдісіне тартылуы

қазақстандық қоғамның дәстүрлі өндірістен ақпараттық кезеңге көшуінің

көрсеткіші болып табылады. Бұлайша тартылудың шарттары біздің

ойымызша мыналар:

Тұтасымен алғанда, қазақтар өздерін «әлемнің азаматтары», әлемдік

қауымдастықтың бөлігі деп сезінеді, мәселенің маңызын жалпы ғаламдық

ауқымда түсінеді, Қазақстанның жаһандану үрдісіне қосылуын мойындайды

және бұл қосылуды қажет деп табады.

Әлемдегі барлық мемлекеттердің 4 пайызы ғана бірұлтты.

Полиэтникалық мемлекеттердің барлығы бір тілді қоғам құруға ұмтылып

келеді. Еуропа ұлттары тіл бірлігі мен капитализм, яғни стандартты

индустрия, ортақ кәсіптік біліктілік, ортақ баспасөз т.б. нарық институттары

мен саяси биліктің ортақтығы арқасында қалыптасты. Қазақстанда да тілдік

тұтастық проблемасы ешқашан күн тәртібінен түспеуі тиіс. Абсолютизм

дәуірінде Еуропа елдерінде түрлі халықтар ортақ тілге күшпен біріктірілді.

Францияда француз тілі ХІІІ ғасырда, Англияда ағылшын тілі Шотландия

мен Ирландияны жаулап алғаннан кейін жаппай енгізіле бастады.

Отарлаушылардың зорлығымен испан және португал тілдері оңтүстік

америкада, ағылшын тілі солтүстік америкада жергілікті тілдерді ығыстырды.

Мысалға, АҚШ көпұлтты мемлекет болғанымен, әлі күнге дейін бюджет

қаржысы тек ағылшын тілінде оқытатын мектептерге ғана бөлінеді.

Мемлекеттік білім жүйесі мен стандартты индустрия Батыс Еуропа елдерінде

де, АҚШ-та да тілдік тұтастықты күшпен қалыптастырудың құралына

айналды. Кеңес Одағында да орыс тілінде іс жүргізу міндетті болды. Мұның

салдары қазіргі Қазақстанда ұлттық тілдердің қолданылу аясының

тарлығынан байқалады. Орыс тілі әлі де болса Қазақстан халқын

тұтастандырушы, қоғамды тұрақтандырушы роль атқарып келеді [3]. Бірақ,

қазақ ұлты өкілдері қазақ тілі мемлекеттік істерді жүргізуге қолданылсын,

қазақстандықтардың барлығы сөйлейтін жалпықхалықтық тілге айналсын

деген талап қойып отыр. Қазір біз абсолютизм дәуіріндегідей немесе кеңестік

тоталитарлық жүйе кезіндегідей халықтарды белгілі бір тілге күштеп

біріктіре алмаймыз. Біз Қазақстан халқын тілдік бірлікке келтірудің мүмкін

механизмдерін анықтау үшін еліміздегі қазіргі тілдік ситуацияны талдауға

және шетел тәжірибесін сараптауға тиіспіз. Содан кейін ғана Қазақстан

халықтарының тілдік тұтастығын қалыптастырудың өркениетті,

демократиялық жолдарын айқындауға болады [4].

115

Кеңестік тіл саясатының салдары баспасөз беттерінде көп жазылды, оны

күнделікті өмірде де көріп жүрміз. Қазір кез-келген мемлекетте негізгі

мекемелер қалалы жерде орналасқан және ел өміріне ықпал ететін саяси-

экономикалық шешімдер мен заңдар астанада, облыс орталықтарында

қабылданады. Сондықтан, ауыл мәдениеті мемлекет саясатына белгілі

дәрежеде әсер еткенімен, нарықтың қолайына қала халқының тұрмыс салты

жағады. Өйткені, сауда да, ақшаның айналатын жері де, өндірістің дамитын

ауданы да - қала. Ал, бүгінгі Қазақстан қалаларында орыс тілі - қоғамдық

қарым-қатынастардағы негізгі тіл.

Жалпы ғылымда ресми тіл мен мемлекеттік тілді бөліп қарамайды. Бұл

екеуі бір нәрсе. Біздегі тарихи жағдайдың әсерімен, ұлтаралық татулық

қағидаларының талабымен орыс тіліне ресми тіл мәртебесін беруге мәжбүр

болдық. Ғылым мен білім беру, өндіріс саласында, бұқаралық ақпарат

құралдары мен кинода т.б. қоғамның барлық саласында қолданылатын бірден

бір тіл ролін атқарып келген орыс тілін мемлекет өмірінен ысырып тастау

мүмкін емес еді. Тіпті орыс тілі қазақтардың жеке өміріне де, отбасына да

дендей еніп, ана тілдеріне айналды. Қалың қазақтың 63 пайызы орыс тілін

ана тілім деп санайды. Соның ішінде қаладағы қазақтың 76 пайызының тілі

орысша шығады. Ал, Қазақстандағы орыстардың 1,5 пайызы ғана қазақ тілін

біледі де, 98,7 пайызы орыс тілінен басқа тілді білмейді. Бұл көрсеткіштерден

Қазақстанның мемлекеттік мәдениетінің орыс тілі негізінде қалыптасқанын

байқаймыз. Тәуелсіздік алғаннан кейін де жағдай көп өзгерген жоқ. Ғылым

тілі, әкімшілік басқару тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі орыс тілі болып

қала берді.

1989 жылы тіл туралы заң қабылданып, онда бірінші рет қазақ тілі

мемлекеттік тіл болып белгіленді. Орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп

танылды. Дегенмен, бұл заң да, одан кейін қабылданған заңдар да

Қазақстандағы тілдік ыдыраңқылықты жойып, қазақ тілінің негізінде

қоғамдық тұтастық пен жаңа мемлекеттік мәдениеттің қалыптасуына ықпал

ете алмады. Біріншіден, кеңестік тоталитарлық саясаттың кесірінен

қазақтардың бойында пайда болған тілдік нигилизм тәуелсіздік алған соң да

жойылмай отыр. Кез-келген тілдің әлеуметтік базасы болуы тиіс. Және ол

база қалалы жерде мол болуы керек. Қазақ тілі ХҮ ғасырдағы жыраулық

дәстүр ХҮІІІ ғасырдың жыраулық кезеңіне ұласып, толығып, дамып, Абай

мен Ыбырай заманында кемеліне келіп, кеңестік дәуірде қазіргі әліпбиі мен

емлесі, грамматикасы мен әдеби тілдік нормасы қалыптасқан ұлттық жазба

әдеби тілге айналғанымен, әкімшілік-құқықтық, ғылыми-техникалық тілге

айналмады, нақтырақ айтқанда өте бай, шұрайлы қазақ тілінің қуаты бұл

салаларға қасақана пайдаланылмады. Азаттық алған соң да мемлекеттің

тірегі саналатын ресми заңдар орыс тілінде жазылды. Іргелі ғылымдар орыс

тілінде дамуда. Мемлекеттік іс жүргізу орыс тілінде жүріп жатыр.

Нәтижесінде, тәуелсіздік алғаннан кейін де қазақ тілі қоғамдық сұранысқа ие

бола алмады. Тағы да нақтылай түссек, қазақ тілін жаңа мемлекеттің саяси

элитасы қоғам үшін қажеттілікке айналдыруға құлықсыз болды. Олардың

116

ойынша қазір адамдардың өмірі жаһанданудың әсерімен нақты және

жаратылыстану ғылымдарына, күрделі мамандықтарға, білімге, ақпаратқа

тәуелді бола бастады. Ал, техникалық білімге, кез-келген саяси-

экономикалық ақпаратқа адамдар қазақ тіліне жасалған бір ғасырға жуық

қудалаудың кесірінен әлі күнге дейін орыс тілінде қол жеткізіп келеді.

Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары қалада балаларды жаппай қазақ

мектебіне ауыстыру үрдісі байқалды. Алайда, 5-6 жылдан кейін орыс

мектебіне «қайта оралу» басталды. Өйткені, қазақ тілінің кәсіби һәм ғылыми

ақпараттарды қамту қуаты әлсіз, қазақ мектептеріндегі мұғалімдердің сапасы

да төмен еді. Тіл туралы заң қабылданғаннан кейін қазақ тілінің қолданылу

аясы аздап кеңейді. Бірақ, ауыз толтырып айтарлықтай өзгеріс болған жоқ.

Керісінше кейбір жағдайларда қазақ тілінің мемлекеттік тіл қызметін атқара

алмайтыны байқалды. Оның әлсіздігінен емес, шенеуніктердің тілге деген

немқұайды көзқарасынан. Қазақ тілі тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында

ресми билікте, білім жүйесінде, бұқаралық ақпарат құралдарында

бұрынғыдан жиірек қолданыла бастағанымен, сауда мен көлік ішінде,

денсаулық сақтау саласында, ғылымда, байланыс саласында, әскерде, еңбек

ұжымдарында пайдаланылуы кеңестік кездегіден жақсарған жоқ. Ал,

ғылымда мемлекеттік тілдің критерийлері анық айтылады. Мысалға,

Чехословакияда кезінде чех тілі мен словак тілінің тайталасы болған. Екі

жақтың да тілші ғалымдары эмоцияға берілмей, тілге рационалды

көзқараспен қарау қажеттігін сезді. Сөйтіп, олардың ұзақ жылғы

пікірталастарының нәтижесінде қай тілдің мемлекеттік тіл қызметін

орындауға құдіреті жетсе, яғни қай ұлттық тіл полифункционалды болса, сол

тілді мойындау керек деген пікір орнықты. Бұл тұрғыда қоғамның көптеген

салаларында қазақ тілінен бір ғасыр бұрын қолданыла бастаған орыс тілінің

қарымы маманданған салаларда кең екені даусыз. Мысалға, Г.П. Нещименко

өзінің «Ұлт тағдырындағы тіл мен мәдениеттің маңызы» атты мақаласында

«Кеңес Одағының көмегімен жазба тілге айналған ұлттық тілдер тек әдеби

тіл болып қалыптасты, іс жүзінде олар - отбасындағы немесе аймақтағы

қарым-қатынасқа ғана жарайтын, терминологиялық номенклатурасы

қалыптаспаған, қоғамдық салаларды кеңінен қамтитын функционалды

спектрі жоқ (бұл тілдер ары кеткенде көркем әдебиетте немесе бұқаралық

ақпарат құралдарында қолданылуы мүмкін) тілдер. Неологизмдер арқылы

жаңа терминдермен тілді толықтыру кәсіби түрде жүргізіліп жатқан жоқ.

Және бұл үрдіс тұтас халықтың мәдени оқшаулануына, тіпті тілдің

терминологиялық жүйесі жоқ құр қойыртпаққа айналып, терминдерді орта

жолда қайта ауыстырылып, ғылыми, кәсіби айналысқа қайта қосуға

соқтыруы мүмкін. Ал, бұл оқиғалар ұлттың мәдени баю, жалпы даму

процесін тежейді» деп жазады. Әлбетте, біз бәріміз қазақ тілінің медицина,

машинақұрау, физика, жаратылыстану мен гуманитарлық т.б. ғылымдардағы

кемшіліктерін тере беретін болсақ, тілдік нигилизмге ұрынамыз. Ал, тілді

дамытатын нәрсе - азаматтардың ана тіліне деген сүйіспеншілігі мен оны

қастерлеп, киелі дүние санауы. Ана тілі кез-келген адамның адамшылық

117

қасиеттері мен ұлттық-діни құндылықтарын қалыптастыратын құрал.

Дегенмен, біз қазақ тілін мемлекеттік тіл мәртебесіне көтеру үшін оған

қандай талаптар қойылатынын, ол талаптар қазір қандай дәрежеде

орындалып жатқандығын білуге тиіспіз.

Бүгінгі күні «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы» негізінде бүкіл республика бойынша

тілдің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған ауқымды шаралар белгіленіп,

сол бойынша жүйелі әрі мақсатты жұмыстар жүргізілуде.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-

2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

2.Әлметова Ә.С. «Қазақ тілі сабағында студенттердің сұхбаттық тілдесім

мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері»

пед.ғыл.доктор.дисс.автореф. Алматы, 2007. -48б.

3.Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2001-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба)

4.Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50

елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16

THE IMPORTANCE OF REALIZATION OF THE IDEA

“TRILINGUAL” IN

THE PERIOD OF GLOBALIZATION

Избаева Балкадиша Джарыевна Ағылшын тілі пәні мұғалімі

Қашаған Күржұманұлы атындағы №8 орта мектеп

Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

Language is the foundation of the nation. It becomes transparently, revealing

the soul. We had removed the stain on the mirror which had been put by

totalitarian system, and passed some years when we clearly see our sights.

Language development is one of the most important areas of public policy in the

country. An optimal solution of the language problems is inter-ethnic relations

compatibility, and the core of strengthening national unity and social harmony.

One of the great Kazakh writer Magzhan Zhumabaev said about the language such

words; ,,The first contract to be the nation is to have language of the nation. The

beginning decrease of the national language shows the losses of the nation.

National language should be expensive for everybody. The national language of

the nation reflects secret, history, and character of any nation. Kazakh language

shows yellow wide valley of Kazakhs, then windless night stills, then shock vortex

history, slow moving life in the steppe zone, calm character - everything is visible.

Yellow steppe and language of Kazakh people are rich. Among Turkish languages

Kazakh language is deep and rich language”. Due to the language policy which has

been carried out since independence of the country today, there is a positive

118

approach to the public on the state language. Even the drying up of representatives

of other nationalities living in the state to learn the language, the enthusiasm is

growing every day. In this situation it is necessary to understand that is the respect

to the Kazakh language.

The President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbayev said for the

first time about the idea of the trinity of languages at the Assembly of Peoples of

Kazakhstan in 2006. In his 2007 years message "New Kazakhstan in the new

world " he proposed implementation of cultural project "Trinity of languages" -

"Trïedïnstvo yazıkov" step-by-step. And in February 2008 in the nation address he

said that the government should speed up the implementation of the cultural

project ,, Trinity of languages ". And Kazakh as the state language, which

gathered the entire society needs to improve the quality of teaching" [1]. N A.

Nazarbayev in his 2012 address ,,Building the future together “ mentioned that ,,

lifelong learning" should be сredo of every citizen ". The twenty-first century

must be century of educated, skilled, competitive, multilingual and multicultural

persons.’’ Bilingual education - education of the young generation in free upgrades

delving into the secrets of the world of science, which today enabling the ability

to respond in the most need. An understanding of the value of the changes taking

place in the country imposes raising before one of the young teachers. As in

message is shown that present student to enter into the education system should

be increased at the international level. Therefore, in the twenty-first century there

is a large range of requirements for English language teachers. "Trinity language"

in fact, there is no harm at all to the state language. This is where the question of

the proper conduct of that policy strategy is to ensure a bright future positive

results. For example, the Russian language and English teachers should know

the Kazakh language very well. In high schools English and Russian language

should be taught connected with the Kazakh language. "Trinity language" is taught

only on the basis of intercultural communication, information sharing, education,

training, trained to gain experience. ,,Trinity language" in fact, there is no harm at

all to the state language. This is where the question of the proper conduct of that

policy strategy, is to ensure a bright future positive results. In our country every

nation in its native language fluency is a clear vision for the Kazakhstani

democracy. We recognized the world only through democracy, the rule of peace in

the world can do that. The scope of the authorities to learn the language of the

three lines, three lines, each with its own policy, was the first to follow the

development of the state language. The official language is the language used by

public service, the government has been working hard to make the language of the

speech of the head. The traditional Kazakh language continued strong rate of

language, style points differential, the national language at the national level, will

become the eternal language. "Trinity" is not off the state language policy, it helps

to growth.

President Nursultan Nazarbayev in his address "Kazakhstan-2050: a new

policy of the state" said that "We know as high as the owner of the country, will be

respected by others," and "Kazakh language - a spiritual basis. Our goal is to

119

develop actively using it in all areas. We have the experience of ancestors

generation, we must be compatible with our current language bequeathed to fill.

This is a self-respecting each person should solve the problem .The government

has been working hard to strengthen the position of the state language. Kazakh

language must continue to implement measures to increase the use. Language on

the responsibility of policy should be the main factor, which further consolidates

our society. For the development of the state language in the future, we will

continue with efforts to implement a package of measures. Only when relations

with any language other languages should be growing shoots to remember that. We

conduct modernization of Kazakh language. On the stage of development in a

traditional society to an information society and beyond the nation-states in the

strengthening of relations in economic, political and social communication, social

and cultural relations with other countries, there is a growing need to

communicate. In recent years, socio-economic, political and socio-cultural

changes, on the one hand, this is a result of the ongoing round, on the other hand,

all the way to conquer the world is estimated as a result of globalization.

Kazakhstan will be the impact of all these changes in themselves. The public

plays an important role in the reproductive system of ranks and they are qualified.

The new generation is integrated carrying out the reproduction innovation and

transportation services, and uses a variety of positions in the structure of society.

The concentration of the new students' social structure in the society in the first

place depends on their joining the process of globalization. This accession process

can be considered as an indicator of the transition to the information society.

Kazakhs are involved in the process of globalization and if it is on the one hand

the guarantee of access to the whole world in the space of all society, on the other

hand it is an indicator of the best known attraction. Kazakhstani students' social

and speech-language conformity change is manifestation of globalization tendency

and is reflected in the analysis of their effects. Professional growth in the new

world impossible without connecting to a single information space and requires

computer literacy skills and a detailed knowledge of the Kazakh and English

languages defined by the individuals. Because many countless sources of

information is used in electronic form and in English language. As noted

globalization leads to a change of social environment and the structure of society.

In turn the values of the system change the codes and behavioral studies.

Samples of the leaders of the new generation of multi-cultural diversity and

multilingualism work effectively as a team to make a gift as a modern social and

linguistic identity is able to comply with the international manager. "Specialist in

the game of globalization" takes understanding the important issues of modern

global scale identifies himself with all the rest of the world. The process of

globalization is shown in intercultural communication and strengthening social

relations. The language skills is not only for working or access to the internet also

computer communication in the modern world is a feature of clear communication,

and its necessary condition to create successful professional career. The social

nature of globalization is not conflict and unequivocally. The formation of the new

120

generation of young Kazakhstan is implemented during the growing trends of

globalization. Transparency of social and cultural boundaries throughout the world

as a result of globalization, society continues to compliance with the social,

cultural and linguistic character. Social and linguistic aspects of globalization

particular service in the formation of social coincidence of a new generation. The

affect of process of globalization for Kazakhstani students is shown in the change

of social coincidence. Which in turn new scientific and technical achievements,

intercultural dialogue and social innovation and perspective connection is the result

of changes in the cultural stereotypes of the abyss. Under the influence of the

social, political and economic changes in the trend of globalization were some

changes in the language situation in the world. Most of the changes on the status of

languages. There were a lot of the policies of the Soviet language media, we see it

in everyday life. Now any institutions located in urban areas of the state and the

political and economic decisions that affect the life of the country and the laws

adopted by the regional centers in the capital. Though so rural culture impact to the

government policy a certain extent, market is better way of life of the urban

population. Because the trade, the location of the circulating money, developing

area of production is the city. And today in Kazakhstan the Russian language is

the main language of public relations. In 1989 was adopted the law of language

where for the first time Kazakh language defined as the state language. Russian

was the language of international communication. However, this law and latest

laws eliminated language in Kazakhstan, on the basis of the Kazakh language and

society as a whole and could not contribute to the formation of a new national

culture. First, because of the Soviet totalitarian policy arising on Kazakhs language

nihilism is not destroyed after Independence. Any language should have social

base. And it should have a great base in urban place. Kazakh language turned from

period XV century storyteller tradition into XVIII century storyteller and therefore

developing during Abay and Ibrahim came to maturity and in the days of the

Soviet era of the modern alphabet and spelling, grammar and literary language

established a national record of literary language became the norm, but it didn`t

become administrative legal, scientific and technical language if say more

precisely very rich, hearty capacity of the Kazakh language intentionally unused

in these areas . After liberation, which is the foundation of the state laws are

written in Russian. Development of fundamental science was in Russian. Civil

procedure is in Russian. As a result, even after the declaration of independence the

Kazakh language was not in public demand. Another draw more precise that the

political elite of the new government has been reluctant to make Kazakh language

of society needs. According to them now the lives of real people has become more

dependent under the influence of globalization and natural sciences, complex

skills, knowledge and information. More than a century because of persecution to

the Kazakh language people gain access to technical knowledge and to any

political and economic information in Russian language. Therefore the state

supporting free development of all languages and possessing English language by

generation should create the best conditions for the rapid development of the state

121

language. There are making such steps. In the spring of 2004 was adopted a new

conception of education where was taken that English language is taught from

primary school and one subject must be led in English. That is, English word

enters to the minds of generation from the early time and advanced training. In

conclusion the words of great Abylaikhan "When there is time power we didn`t

yield to anybody’’. ,,When there is time of knowledge we didn`t remain behind ‘’.

We hope that tomorrow's future will be lighter than today and only powerful

knowledge will lead the human race forward.

The use of literature:

1. Nazarbayev "The main purpose of the increase of the welfare of the people of

state policy" Message of the President of the Republic of Kazakhstan.

2. Rysbayeva GK "The key to competitiveness of the younger generation to learn a

foreign language", "foreign language at school" magazine in 2012, No. 3, 3-6, p.

3. The concept of the development of education in the Republic of Kazakhstan till

2015 - 2020.

ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУДЕГІ «ҮШ ТҰҒЫРЛЫ

ТІЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Ихсанова Гүлнара Исабекқызы Атырау қаласы, Атырау аграрлы-техникалық колледжі, арнаулы пән оқытушысы,

арнаулы-техникалық пән бірлестігі төрайымы

Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі,

діні, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын

жарыққа шығаратын– тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана

табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір

тәжірибесін, мамандығын, өнер-білімін жеткізуші құрал.

Қазақстанда, өзіміздің өлкеміз-Атырауда көп компаниялар мен

кәсіпорындар жергілікті білікті мамандарға зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен

қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлерінің

қиындықсыз жұмысқа қабылдануы белгілі жағдай. Осындай бәсекелестікке

қабілетті мамандар даярлау мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы

дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген

жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша

коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын

кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл»

саясаты шешіп бере алады.

Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты

жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық

дамуының нақты жоспары айқындалды. Осы жолдауда білім мен ғылымның

модернизациясын жалғастыру қажеттігі меңзелді. 2020 жылға қарай

ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%-ды құрауы тиіс делінген.

Сондықтан, әрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең

122

меңгеруі керек.

Еліміздегі жүріп жатқан өзгерістердің мәнін пайымдауды бәрінен

бұрын жастарды тәрбиелеп отырған ұстаздарға жүктейді. Елбасымыздың

жолдауында көрсеткендей кәзіргі шәкірт ертеңгі күні әлем кеңістігіне еркін

ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек.

Сондықтан да жиырма бірінші ғасырда техникалық және кәсіптік білім

беруші арнаулы пән оқытушыларына қойылатын талаптар ауқымы үлкен.

Қоғамдағы соңғы кезеңде болып жатқан өзгерістер арнаулы пән

оқытушыларына да ағылшын тілін оқып үйренуге, жетік меңгеруге

мәжбүрлік ахуалын туғызып отырғаны бәрімізге белгілі. Интерактивті әдіс-

тәсіл арқылы шетел тілінде компьютер арқылы әлемдік ақпараттар

кеңестігіне шығу, әлемдегі озық технологияларды жаңалықтарды меңгеру,

өмір ағымына ілесу - арнаулы пән оқытушылары үшін аса маңызы бар

қажеттілік. Білім алушыларға ана тілінің негізінде ағылшын тілінде

техникалық терминдерді, әрі қарай сөйлеуді үйрету, олардың өз ойын

ауызша және жазбаша дұрыс, еркін, келістіре баяндай білуіне дағдыландыру

мақсатында ағылшын тілін үйрететін мамандармен бірлесе жүріп, тәрбиелік

іс-шаралар ұйымдастырудың маңызы зор.

Осы тұрғыда біз, колледждің арнаулы пән оқытушылары, алдымызға

мақсат қойып, дәріс беретін пәндеріміз бойынша мамандыққа үйретумен

қатар, ағылшын тілінде техникалық терминдерді түсіндіре және меңгерте

білсек және шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту

технологияларының негізінде, интернеттен іздену және интерактивті әдістер

арқылы жүзеге асырып білсек, студенттерге көп мағлұмат беруге қол

жеткізген болар едік.

Сонымен бірге, орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын оқытушылар

міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Ал

техникалық кәсіптік білім беретін арнаулы пән оқытушылары қазақ, орыс

тілімен қатар ағылшын тілін де білулері қажет. Техникалық пәнді оқыту

барысында қазақ тілін орыс тілімен және ағылшын тіліндегі техникалық

терминдермен, қысқаша мәтіндермен біріктіріп оқыту керек. «Адам өмірінің

шегі бар, ал білімнің шегі жоқ » – деп атап өткен Елбасы студент жастарды

ғұмыр бойы білімнің тұңғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі

ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы

ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі– ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік

пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ

тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністікпен

сүйіспеншілікке жетелейді», – деді [1].

«Үш тұғырлы тіл» саясаты мен дәріс беретін «Металдар технологиясы

және конструкциялау материалдары» пәнінде сөздіктерді пайдалану ,

тақырыптардың мазмұнына сәйкес қысқаша сөйлемдерді қолданылу арқылы

жүзеге асырылады. Осы пән бойынша оқу әдістемелік кешенінің негізінде

«Металл кескіш станоктар» тақырыбына пайдаланатын қысқаша қазақша-

ағылшынша-орысша сөздік жасақтадым. Станоктардың тетіктері жөнінде

123

баяндалатын тұстарды және қара, түсті металдардың түрлері мен қасиеттерін

сипаттайтын мәтінді ағылшын тіліне аудардым. Өтілетін әрбір тақырыпқа

сәйкестендіріп бейнелі слайдтар әзірледім. Мысалы, домна пеші, мартен

пеші, электр пештері, түсті металдар өндірісі бейнеленген слайдтарға қазақ-

орыс-ағылшын тіліндегі түсіндірме термин атауларын келтірдім. Осындай іс-

ірекеттермен студенттің қолма-қол пайдаланып, жұмыс жасай алатын

Жұмыс дәптерлерін құрастырдым. Мұндай қосымша материалдар сабақты

жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін

дамытуға әсерін тигізеді, студенттердің тілдік қорын дамытып, толықтырады.

Студенттер сабақта белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне ат

салысады.

Қазіргі кезде техникалық пәндерді меңгерте жүріп, шет тілін оқыту

мынадай төрт мақсатты көздейді: коммуникативтік мақсат, білімдік,

тәрбиелік және жетілдіру мақсаты. Осы аталған мақсаттардың ішінде

коммуникативті мақсат жетекші рөл атқарады. Техникалық білімді беру

кезінде көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Белгілі бір

тақырыптарды оқытуда техника терминдері орыс және ағылшын тілдеріне

аударылып, интеграция арқылы жүзеге асады. Техникалық пәнді меңгерту

аясында, дәріс беру барысында студенттермен әр түрлі тақырыпта еркін,

шын жүрегіммен сөйлесемін, әңгімелесемін. Әңгімелесу техника

жаңалықтары, өнер, ән, әнші, мереке жайлы ойлар, тарихи кезеңдерді еске

түсіру, тілектер, құттықтаулар айту, сыйластық, қарым-қатынасты жақсарту,

әдеп , тілдер үйрену жөнінде болады. Бұлай әңгімелесу 3-5 минуттан тұрады,

және сергіту сәттеріне сәйкес келеді. Ең бірінші студенттерге мотивацияның

болуының аса маңыздылығы бар екенін былайша түсіндіремін:

Ағылшын тілін қалай үйренуге болады? – бұл сұрақтың кез-келген

тіл білуге ынталанған адамның ойында тұратын сұрақ екені белгілі. Әлемде

талай қызықтар бар. Полиглоттар тарихында Әл-Фараби 70-ке жуық тілді

меңгерсе, Шотландиялық Дерик Хернинг 22 тілде еркін сөйлейді екен.

Ендеше бұл сіздің ағылшын тілін еркін меңгеруге толықтай мүмкіндігіңіз бар

екенін білдіреді, - деген әңгімелермен студенттің мотивация алуына , алдына

мақсат қоя білуіне ықпал етемін.

Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды

дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу

диалогпен өркендейді. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні

колледжіміздегі білім алып жатқан студенттердің барлығымен тілдесуге

мүмкіндік беріп отыр.

Екінші дұрыс ресурстарды таңдаймын: техникалық пәнді меңгертуге

жүгінемін, оқулықтарды оқуды қадағалаймын, жүргізілетін тақырыпқа

сәйкес, ағылшын тілін оқу бағдарламасымен оқып жүрген тақырыптарға

жақын сөздермен ауызша сөйлеулеріне көмек көрсетемін. Мысал келтіре

кетсем: Greeting | Сәлемдесу, Танысу (жағдай сұрасу) | Getting Acquainted,

Қарым—қатынас сөздері) : Thank you / Thanks, Thank you very much, Yes,

No, Please, You are welcome, Here you are, All right / OK! I’m sorry. - аясында

124

Үшінші : Меңгеріп жүрген пән бойынша техникалық терминдерді

көбірек ойлап және еркін сөйлеуге машықтануға үйретемін.

Төртінші: Студенттердің сөздік қоры көбейтуге жұмыстанамын. Көп

уақыт бойы сөздікке телміріп есте сақтаудан шаршайтын болғандықтан,

Суреттер, бейнелер арқылы , Сөздікті визуалдылыққа көшіріп студенттерге

ұсынамын.

Ұзақ мәтінді сөздерден қарағанда, мультимедиялық көріністерді көбірек

қолданамын.

Колледжде техникалық пәндермен қатар, шетел тілін практикалық

тұрғыда меңгеруге үйреткенде студенттерді өз бетімен жұмыс істеуге баулу,

алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға кездескен кезде,

шығармашылықпен қолдана білуге машықтандыру көзделеді. Шетел тілін

оқыту мақсаттары қоғамның мұқтаждығына қарай өзгеріп отырады.

Үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында

мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді: үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін

дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану, заманауи интерактивтік

және инновациялық технологияларды қолдану, үш тілде де қарым-қатынас

жасауға, сөйлеуге үйрету, студенттің тілдік қабілетін толық ашу, сөздік

қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу,

танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Студенттердің танымдық және

шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында , арнаулы пән

сабақтарында әр түрлі қосымша материалдарды пайдалануды үш тілде бірдей

қолдануға болады. Тақырып бойынша бейнематериалдарды, шағын

қойылымдарды, мақал-мәтелдерді, сөзжұмбақтарды және ребустарды

қолдануға болады.

Колледждің дарынды, зерек студенттері күнделікті теориялық

сабақтардағы ана тілі – мемлекеттік тілде алған білімдерін, қосымша

сабақтарды өткізу барысында , мамандыққа байланысты сыныптан тыс

шараларда, тақырыпты тәрбие сағаттарда орыс және ағылшын тілдерімен

ұштастырып, үш тілде меңгеруге талпынып жүр. Қазіргі таңда шет тілдерін

меңгеру өзекті мәселе екенін, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел

фирмалары, компаниялары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі

анықталғанын студент жастар жақсы түсінеді.

«Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап,

ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйренеді. «Үш тұғырлы

тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет

тарапынан ең бірінші орынға қойып жатқаны бәрімізге айдан анық. Соңғы

санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі

деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді.

Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді білсе, 15,4 пайызы ағылшын тілін

толық меңгергендер екен. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп

отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2

құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл

статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты

125

екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер,

«Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап

қаламыз. «Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік

дағдысына кіреді» деген екен ұлы ақын Абай атамыз.

Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір

ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, үш

тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды.

Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық

демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана

әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз.

Үкіметіміз үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш

сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік

тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы

керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесін

көре алады. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында

қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай

еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің

аса маңызды салаларында жүзеге аса береді. «Үш тұғырлы тіл» саясаты

мемлекеттік тілді өсіруді, дамытуды көздейді.

Бүгінгі студент – ертеңгі біздің болашағымыз, еліміздің тірегі. Ел мен

ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше

көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап

тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі

міндеттердің бірі болып табылады. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер

заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік

» – деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де

нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек

білімге ғана тән екенін естен шығармайық.

Пайдаланған әдебиеттер:

17Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік

саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6

ақпан, 2008 жыл

ENGLISH LEARNERS AND LISTENING SKILLS

Theya Kirya Aktau city, Teacher of English language at Secondary School # 6

If it's true that listening skills are the most important outcomes of early

language teaching (Demirel 2004), that explains the constant demand for methods

that successfully improve listening skills of learners. Songs can be one of the most

enjoyable ways to practice and develop listening skills. Any syllabus designed for

teaching English as a second/Foreign Language (ESL/EFL) to young learners

(YLs) typically contains songs. chants, and rhymes (Bourke 2006). [1] Musical

126

expression is an essential part of the human experience, and children respond

enthusiastically to songs and welcome them.

Klein (2005) argues that teaching YLs is different from teaching adults.[2]

YLs tend to change their mood every other minute, and they find it extremely

difficult to sit still. On the other hand, children show greater motivation than

adults to do things that appeal to them. It therefore helps if the teacher is inventive

and selects a wide variety of interesting activities, especially with songs.

The purpose of this article is twofold : I will first provide a theoretical

discussion about listening skills and YLs, and about songs and YLs in general;

second, I will provide a sample lesson for what can be called "Listen and Do"

songs for YLs at the beginning level. These are the songs to which students

physically respond by performing an action (e.g., a song contains the words "wake

up", and whenever students hear "wake up" they perform an action, such as raising

their hands). [3] Teachers around the world can apply this lesson to song of their

own choice to make students active participants in the listening activity from start

to finish. Following the lesson plan is a short list of online song resources for

teaching young ESL/EFL learners.

A lesson plan for listen and Do songs

Before you start teaching any song, ascertain that the classroom CD player is

ready for use and that every day student can hear equally well. If you are going to

use handouts, distribute them to the students but tell them not to read the lyrics

until after the first listening. If you are using a textbook, tell students the page

number. If you do not have a textbook or access to a photocopier, you may write

the lyrics on the board or on a poster before you start.

Stage 1: Pre-teaching activities According to Davies and Pearse (2000), this stage is useful to prepare the

learners for what they are going to hear, just as we usually prepare for real-life

situations. Important points to consider for this stage, mainly derived from my

own teaching experience, are as follows:

To get the students interested in the topic of the song and to warm them up,

you can show a picture or other realia related to the song is about. Tolerate some

native language use, as these are YLs and beginners.

Ask the students if they already know any words in English related to the

title of the song. On the board, write any English words that the students mention.

Finally, explain the unknown vocabulary from the song trough actions and

visuals. There are usually very colorful pictures in YLs' books, and it is timesaving

to make use of them.

Stage 2: While-teaching activities

This stage is useful to help the learners understand the next trough activities.

As pointed out earlier, one advantage of Listen and Do songs is that students are

active as they are listening. However do not expect your students learn the song

and the accompanying actions in the first listening. They will need to listen to the

song a few times. Drawing on my experience, I suggest listening to a song three or

four times and carrying out the tasks described below.

127

First listening.

The aim of the first listening, as pointed out by Harmer (1991), is to give

students an idea of what the listening material sounds like. Let the students listen to

the song without any interruptions so that that they will have an opportunity to hear

the music and the lyrics. This may also be termed Free listening. I find this activity

quite beneficial and motivating for my students, and they express positive feelings

about free listening. After the free listening, tell the students to look at the lyrics of

the song. Next, read the lyrics of the song aloud and ask the students to listen and

follow from the handout. Finally, read the lyrics aloud line by line and ask the

students to repeat every line aloud.

Second listening.

Play the song again and guide the students both by singing and doing the

actions that you have already taught. This time, ask the students to just listen and

do the actions under your guidance. Hearing the teacher sing the song and seeing

the teacher do the actions help students overcome feelings of shyness and lack of

confidence. Besides, students find it funny and interesting when they see their

teacher doing the actions to a song. I believe that this situation motivates the

students and prepares them for the third listening, where they will be asked to sing

the song.

Third listening.

This is the stage when students are asked to sing the song along with the CD

or the teacher line by line. As a teacher, check for correct intonation of language-

not music-and pronunciation, and do some remedial work on any problematic

intonation or pronunciation.

Fourth listening Ask the students to sing the complete song along with the CD and join in the

singing yourself. Also, ask the students to do the accompanying actions. My own

experience demonstrates that the final listening can be carried out a few times, as

the students are eager and interested to sing the whole song and perform the

actions.

Stage 3: Post-teaching activities

This stage is generally accepted as the stage when the teacher moves on from

listening practice to focus on other language skills such as reading, speaking and

writing. In this context, Listen and Do songs are suitable for competitions, games,

and simple drama activities.

Follow-up activities

The post-teaching activities that have been discussed so far are mostly

immediate activities. However, it may be beneficial for the next day, or for a

number of days after it is taught. These repetitions of the song may be termed as

long-term follow-ups, and such activities aid in the building and development of

long-term memories on the part of the students. The following two activities may

be tried follow-ups when you return to a song a day or two first learn it.

Prepare a worksheet consisting of the pictures of the key words from the

song and leave a blank space below each picture so that students can fill it in with

128

the right word. For example, the pictures may be of parts of the body mentioned in

the song. Distribute the worksheets and ask the students to complete the task

individually in 3-5 minutes. If you think that this activity is too challenging for

your students, you may wish to provide a list of the key words at the top or bottom

of the worksheet. Once the students complete the task, ask them to check their

answers with a classmate. Finally, ask different students to read their answers

aloud. This activity allows you to check both writing and speaking skills.

Prepare sets of flashcards with a key word from the song on each. Again, the

flashcards might be of parts of the body from the song. Depending on your class

size, you may wish to give a set of flashcards to every student, or you may divide

the class into groups of three or four students. Once you decide on the format,

distribute the flashcard sets and ask the students to listen attentively as you name

the key words that appear on the flashcards. The students are to pile up the

flashcards in the order they hear. Once you finish naming all the key words, check

for the correct order of flashcards. If you increase the pace of your naming of the

items as you go along, the activity becomes more challenging and fun. Make sure

that you change the order in which on you name the key words every time.

A short list of online resources for songs

1. http://learnenglishkids.britishcouncil.org/en/songs - This website has been

designed by the British Council and provides a number of animated and subtitled

songs for teaching English to YLs.

2.www.kididdles.com - This website also provides an extensive selection of

songs, lyrics to read, and free printable lyric sheets.

3.www.songsforteaching.com/index.html - this website aims to use music to

promote learning and provides an extensive selection of songs that can be used

with young ESL/EFL learners. The sections titled "early childhood songs" and

"languages" provide a great number of songs appropriate for ESL/EFL classes.

Conclusion

Developing listening skills is a fundamental component of any ESL/EFL

curriculum for YLs, and songs are regarded as one of the most effective techniques

to this end. Songs have definite place in the YL classroom; they provide

meaningful and enjoyable language practice, especially in fostering listening skills.

The hope is that the more songs YLs experience, the better language learners they

will become. The effectiveness and importance of songs increase when they are

used in combination with TPR, which involves game-like movements.

It is my hope that the sample lesson plan in this article will bring songs to the

attention of teachers of English to YLs and reinforce the practice of using songs in

ESL/EFL contexts. It is important ESL/EFL teachers understand the reasons for

using songs in the YL classes and understand teaching procedures. Then they will

discover their own reasons for and ways of using songs effectively and

meaningfully in their respective teaching contexts.

References:

1. Bourke, J. M. 2006. Designing a topic-based syl - labus for young learners. ELT

Journal 60 (3): 279–86.

129

2.Cameron, L. 2001. Teaching languages to young learners. Cambridge:

Cambridge University Press.

3.Crystal, D. 1997. The Cambridge encyclopedia of language. 2nd ed. Cambridge:

Cambridge Uni - versity Press.

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ – УАҚЫТ ТАЛАБЫ

Карабалаева Несіпкүл Жаңаөзен қызмет көрсету және

жаңа технологиялар колледжінің

арнайы пән оқытушысы

Қазақстандағы тілдердің үштұғырлылығы туралы ойды Президентіміз

Нұрсұлтан Назарбаев алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқы

Ассамблеясында айтқан еді. Ал 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»

деп аталған халыққа Жолдауында Елбасы «Тілдердің үштұғырлылығы» –

«Триединство языков» мәдени жобасының жүзеге асырылу кезеңдерін

айқындады.

Тілдердің үш тұғырлылығы идеясына Елбасы нақты анықтамасын да

береді: қазақ тілі мемлекеттік дәрежесінде мемлекет өмірінің бар саласында

«бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін атқарса, орыс тілі ұлттар

арасындағы қарым-қатынастарға қызмет етеді, ал ағылшын тілі әлемдік

экономикаға, әлемдік қауымдастыққа кірігуімізге қызмет етеді. Осыдан

артық қандай нақтылы анықтама керек?!

Қай заманда, қай кезде болсын, бірнеше тілді меңгерген халықтар өзінің

коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейте отырып, ел

іргесінің тыныштығы мен бейбітшілігін басты назарда ұстаған. Бүгінгі таңда

Қазақстан үшін үштұғырлы тіл - елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы

бірінші қадамы десе де болады. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза

да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті

тұлғаға айналады. Сондықтан, елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының

жүргізілуін дұрыс деп есептеймін. Үш тілді қатар меңгеру - әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылуды жеделдете түсетіні сөзсіз.

Жалпы алғанда, тілдерді меңгерудің тиімділігін сөз еткенде біз бұл

жұмыстың жүйелі түрде жетілдірілуіне батыл қадам жасағанымыз жөн.

Халықаралық қатынастар мен бизнес, туризм, әлемдік экономика мен

саясат, білім және ғылым саласы мен озық технология, құқық пен мәдениет

салаларының халықаралық аренадағы негізгі қолданыс тілі ағылшын тілі

болып отыр.

Сонымен қоса, болашақ құрылысшыларды дайындауда- арнайы пән

сабағында қолданып жүрген әдістердің бірі – үш тілде техникалық сөздермен

терминдерін жиі қолдану. Мұндай әдісті қолдану барысында студенттер

арнайы лексикалық техникалық сөздерді тез игеріп, оның мағынасына қарай

қолдануына мән береді. Студенттердің өз мамандығын үш тілде меңгеру жай

ғана техникалық сөздермен терминдерді үш тілде оқып,түсініп және де өз

130

тәжірибесінде қолдана біледі,бұл әдіс–үштілдік бағдарламасын іске

асырудың бір жолы. Осындай сабақтарымның бірінде тоқталып кетпекпін.

Сабақтың тақырыбы: « Строптар және қармауыш тетіктер - Стропы и

механизмы захвата - Slings and capture mechanisms.»

Оқушы өзін жан-жақты дамыған, шығармашылығы мол,өз бетінше

іздене алатын тұлға ретінде көрсетуі тиіс. Сол себепті оқушы бірнеше тілді

меңгеруге тиіс.

Арнайы пәндерде оқыту үрдісінде пәнаралық байланыстың маңызы зор.

Әсіресе,жаңа материалды студенттерге түсіндіру барысында,технихалық

жаңа сөздер мен терминдер көп кездеседі, осы жерде қазақ, орыс және

ағылшын тілдерінің байланысы ерекше орын алады. «Такележды жұмыстар»

тарауында қандай жаңа монтаждық әдістермен таныс болдық деп ұй

тапсырмасын қайталау барысында, студенттерден сұрақтарға жауаб беру

кезінде техникалық терминдерге тоқталып, үш тілде атауларын атап кетуін

талап етіледі.Мысалы: монтаждау, жөндеу және тиеу-түсіру жұмыстары-

монтаж, ремонт и погрузочно-разгрузочные работы - installation, repair and

handling.

Ал кунделікті жаңа сабақты түсіндіру барысында бұрынғы жиі

қолданып жүрген терминдерді, әр сабақта қайталап, оларға жаңа сөздермен

терминдерді үш тілде айтып жеткізіп, осы бағыт арқылы студенттер арнайы

лексикалық бірліктерді тез игеріп, оның мағынасына қарай қолдануына мән

береді.

Сақиналы жалғанған немесе арнайы аспалы құралдармен жабдықталған,

жүкті жылдам, ыңғайлы және қауіпсіз бекітуді қамтамасыз ететін арқан

кесіндісін стропа деп атайды,яғни бұл орыс тілінде – строп, ал ағылшын

тілінде – sling.

Коуш ( нидерл. kous — чулок) — тамшы тәрізді, дөңгелек немесе

үшбұрышты металдан жасалған тармақ, яғни – коуш – thimble.

Автостроп - автоматты іске қосылатын жүк көтергіш, яғни автостроп –

avtostrop. Блоктар — бұл жүктерді көтеруге арналған қарапайым механизм,

яғни–блок для строповки-unit for slinging.

Техникалық терминдер мен лексикалық бірліктерді үш тілінде

күнделікті сабақтарымда пайдалануымның басты мақсаты – болашақ

мамандардың бойына қарым -қатынас біліктілігін қалыптастыру, және

қарым-қатынасты дамыту. Осыған орай студенттердің бойына бағдарлама

талаптарына сай іскерліктерді қалыптастыру. Болашақ мамандарды даярлау

барысында «Үш тұғырлы тіл» идеясын жүзеге асыру барысында, арнайы пән

сабақтарында және дәріс оқу кезінде пайдалану, инновациялық әдістердің

бірі болып табылмақ. Бұл деген студенттеріміздің,болашақ маман иелерінің

шетелдермен тәжірибе алмасу, шет тілдерде өз ойларын жеткізе білетін,

қабілетті де білікті маман болуларына өлкен көмек. Мұндай тәсілмен оқып

шыққан мамандар, ертенгі күні қандай да бір жерде сұранысқа ие болатын

немесе басқа да елдерде оқуын жалғастырып елімізге үлкен қызмет ете алады

деп сенімді боламыз.

131

Қазіргі таңда болашақ мамандарды үш тілде оқытуды жаңа сатыға

көтеру отандық педагогикадағы іргелі міндеттердің біріне айналып отыр.

Өйткені, елімізде Қазақстан Республикасының Президенті Н Ә Назарбаевтың

бастамасымен «Үштұғырлы тіл» мәдени жобасын дамыту басымдыққа

айналып, соның ішінде жаһандану жағдайында әлемдік интеграцияға кірігу

тілі ретінде ағылшын тіліне мән берілуде. Болашақта әр түрлі мамандықтың

иелері болатын студенттердің ағылшын тілін жетік меңгеріп, оны жұмыс

барысында сауатты қолдана білу үшін оқытушылардың әдістемелік

шеберліктерінің жоғары болуы талап етіледі.

Болашақ білімді де, білікті мамандар деңгейі негізінен үш тілде дәріс

тыңдап, оларды сабақтарында қолданып, меңгергені – ертенгі болашағына

үлкен үлес. Көптілді білім – көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі.

Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін

самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін

танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік.

Қазақстан Республикасының шетелдер- мен халықаралық байланыстары

күннен- күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін шет тілін білетін

мамандар қажет-ақ. Біз Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына

Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде

қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік

экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге

қабілетті ма- ман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл өз кезегінде

оқу орындарынажаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қояды. Нақты

ай- тар болсақ, бүгінгі жоғары оқу орындарындағы маман даярлау

саясатының негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым-

қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір

ғылым саласын- да білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді және

көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға

қалыптастыру бо- лып табылады. Қазіргі кездегі білім саласына қойылатын

талап жас маманның кәсіби білімділігін, білік-тілігі мен дағдысын жаһандық

мазмұнмен сабақтастыруды қойып отыр. Сондықтан,оқу орнының білім беру

міндеттерінің негізгілерінің бірі – студентті шынайы әлем жағдайындағы

өмірге дайындау . Әйтсе де, болашақ мамандарды даярлауда шетел тілдерін

меңгерту маңызды болғанымен де, ең алдымен, мемлекеттік тілді білу басты

мақсатымыз болып қала береді

Қорыта келгенде, Үш тұғырлы тіл бүгінгі бәсекеге қабілетті маман

даярлаудың маңызды көрсеткіштерінің бірі екендігі болып түр .

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.А. 2007 жылғы Жолдауынан бастау алған тіл саясаты туралы

// Мәдениет – 2008. – №6. – 52-53 б. 2 Ким В.А., Утеулиева Ф.Е. Руководство

по поликультурному образованию. – Тараз, 2010

2. Назарбаев Н. А. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына

жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2007. – 28 aкпан.

132

Тілдерді дамутудың 2001-2009 ж. арналған мемлекеттік бағдарламасы. -

Алматы, 2002.

3.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-

2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

4.Әлметова Ә.С. «Қазақ тілі сабағында студенттердің сұхбаттық тілдесім

мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері»

пед.ғыл.доктор.дисс.автореф. Алматы, 2007. -48б.

5.Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2001-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба)

6.Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50

елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ

БІРІНШІ САТЫСЫ

Тлеужанова Ақтоты Жеңісбекқызы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университеті, Астана қ., Қазақстан

Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел

ретінде танылуға тиіс.Бұлар: қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі —

ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі—жаһандық экономикаға

ойдағыдай кірігу тілі

ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев

«Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына

кіреді» деген ұлы ақын Абай атамыздың сөзінен бастайық.

Адамның ойын жарыққа шығаратын құрал–тіл.Ал,тіл– адамдар түсінетін

құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе

жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Рухани байлығымыз

тіл арқылы жасалады, жеткізіледі. Кез келген халықтың тілі сол халықтың

ұлттық ерекшелігін танытатын қойма тәріздес. Сол қойманы ашып,

қазынасын танып білу – бізге мұратты іс.

Ұлтаралық татулық– мемлекеттік тұрақтылықтың негізі. Еліміздегі түрлі

ұлт өкілдерінің татулығы, ынтымағы өзге елдерге үлгі боларлықтай екені

даусыз.

Тәуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп, егеменді ел болған алғашқы

күндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты Мемлекет басшысы Н.

Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да, сындарлы түрде жүзеге

асырылуда.

Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дәстүрлі

жолдауларында да тіл саясатына, оның ішінде қоғамдағы мемлекеттік тілдің

мәртебесін көтеру мәселесіне тоқталмай өткен емес.

Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің, саясаттың, жалпы

бәсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаһандану кезеңінде

133

Елбасы көрегендік танытып, алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр.

Әсіресе, өскелең ұрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл білу міндеті тұр.

Президент Нұрсұлтан Назарбаев биылғы халыққа арнаған “Қазақстан

халқының әл-ауқатын арттыру— мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты

Жолдауында Үкіметтің алдына “Тілдердің үш тұғырлылығы” мәдени

жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды

топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын

арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды.Сондықтан, балаларды өзара

сыйластыққа, бауырмалдыққа, татулыққа тәрбиелеу мақсатында. Елімізде

білім саласы айрықша даму үстінде. Кеңестік одақ кезінде аты естілмеген

өзгерістер 20 жылда өмірімізге енді. Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Жаңа әлемдегі

жаңа Қазақстан» жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» - мәдени жобасын

кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл әлемге

үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше

атады.

Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңінде, оның дүниежүзілік

аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мәдени қатынастарды

қалыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына

мүше болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің ролін

көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық,

технологиялық өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі

мамандықтағы, әр түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар

адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел

тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы

емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл

атқарады. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген

елдермен саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени байланыс жасауға

кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің,

халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің

мәні күн сайын арта түсуде. Көптілді оқыту– жас ұрпақтың білім кеңістігінде

еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз

қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.

Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де

қолданылады. Неміс, француз, қытай, корей, парсы, араб, т.б. тілдері

негізінен пән ретінде қолданылады. Қазақстан Республикасының

дамуындағы экономикалық, әлеуметтік саяси өзгерістер мектеп алдына жаңа

міндеттер жүктеуде.

Қазіргі мектеп дәстүрлі білім беру қызметін атқарумен шектелмейді,

оның қызметі кеңейіп отыр. Атап айтқанда, мектепте жеке тұлғаны рухани

қалыптастыруға, жоғары басымдылық берілді.

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің

пәнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі –

мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын, неміс тілдерін де сол

деңгейде меңгеруде. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе,

134

өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген

мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат

қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі

жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы

жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық

қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік

мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту

күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Адамдар ең бірінші бір-бірімен

тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі

мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың

дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. Қазіргі

заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім

алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр.

«Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ » – деп атап өткен Елбасы

оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды.

«Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет

құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі

ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге

тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара

түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді. Елбасының 2011 жылғы

«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз ! » атты жолдауында 2020 жылға дейінгі

еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап

берді. Осы жолдауда білім мен ғылымның модернизациясын жалғастыру

қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны

кемінде 20%-ды құрауы тиіс делінген. Әрбір қазақстандық қазақ тілімен

қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу

жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші

сыныптан бастап оқу бағдарламасына еңгізіледі. Бүгінгі әлемде мыңдаған

адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста немесе оқуда

пайдаланады және оны ана тілі ретінде меңгереді.

Қазіргі заманда ағылшын тілі « 21 ғасырдың », халықаралық бизнес,

қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі –

дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі

қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл.

Ағылшын тілі-бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың,

бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе

жатқан тілдердің қатарына жатады. Ағылшын тілі – бүгінгі заманымыздың

кілті, ақпараттық технологияның, компьютер технологисының кілті деуге

болады. Бүгінгі күні зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны 1,2-

1,5 млрд. арасында деп тұжырымдайды. Ағылшын тілі әлемнің 75 елінде

ерекше орын алады, ал 19 елде ол мемлекеттік тіл болып табылады. ХХ ғ. 60

жылдардан бастап ағылшын тілі кеңінен тарала бастады және көптеген

халықаралық ұйымдардың ресми тілі болып табылады. Оның ішінде: БҰҰ,

ЮНЕСКО,Бүкіл әлемдік Денсаулық сақтау ұйымы және т.б.

135

«Үш тілді меңгеру-жарқын болашақтың кепілі» атты желеумен

мемлекеттік тіліміз қазақ тілін, орыс тілін және де халықаралық тіл ағылшын

тілін ұйымдасқан түрде тіл үйрену курстарын қолға алды. Тілге тиек етіп

өтер жайт бұл тіл үйрену болашақта қолданылатын латын әліпбиімен тікелей

байланысты болмақ. Неге десеңіз ағылшын тіліндегі 26 әріптің көбі, тіпті

барлығы десек те болады, латын әліпбиінде кездеседі және оқылуы жағынан

да бірдей десек те болады. Бұл латын әріпіне көшу жайлы «Үш тұғырлы тіл»

туралы жобаны 2006 жылдың қазан айында өткен Қазақстан халқы

Ассамблеясының 12 құрылтайында жария еткен болатын. Жауапкершілікті

тіл саясаты қазақ ұлтын біріктіруші басты факторлардың бірі болып

табылады. Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз.Біздің міндетіміз - оны барлық

салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға

бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді

үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін

қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет.Мемлекет өз тарапынан

мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді.

Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды

жалғастыру керек.

Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын әрпіне, латын әліпбиіне

көшіруге кірісуіміз керек. Бұл - ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір

кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың

болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе

түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне,

ең бастысы-қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады. Біз қазақ тілін

жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология

мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан

халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін

біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында

шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн.

Біздің саясатымыз - 2025 жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы

қазақ тілін білу. Бұл үшін қазір барлық жағдай жасалған.Қазірдің өзінде

еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды.

Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Бұл-егер бала биыл

мектепке барса,енді он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін

қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сөз.

Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай

өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті

қатынас тіліне айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйыстыратын

ең басты құндылығымыз - туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі.

Тәуелсіздігін алған тұста еліміздегі қазақтың саны 6,8 миллион немесе 41%

болса, қазір 11 миллионға жетіп, 65 %-дан асты.Қазақтың саны 4 миллионға

артты.

Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек. Орыс тіліне

және кириллицаға біз қазақ тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай

136

қамқорлықпен қарауымыз керек. Орыс тілін білу - біздің ұлтымыздың тарихи

артықшылығы екені баршаға белгілі. Дәл осы орыс тілі арқылы

қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет

жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе

жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз.Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс

жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің

еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады.

Жалпы алғанда “Тілдердің үш тұғырлылығы” тіл саясаты бағдарламасы

күні кеше ғана айтылған дүние емес, Президентіміз аталмыш тілдік

стратегияны 2004 жылы жария еткен болатын. Ал, өткен жылы Еуродақ

өздерінде үш тілді білім тәжірибесін заңды түрде енгізді. Бұл тарихи

қажеттілік. Әрбір адам өз туған халқының, өзі өмір сүретін елдің тілін білу

қажеттігі – ертеден келе жатқан қағида. Алайда, жаһандану қалыптасқан осы

қағидаға түзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу

қажеттігі туындап отыр. Бұл біздің жастарымыз үшін аса қажет. Елбасының

өткен жылдың 29 мамырында Ақордада бір топ қазақ тілді бұқаралық

ақпарат құралдары басшыларымен ұлттық жаңғыру және халқымыздың

бәсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі кездесуінде “Тілдердің

үштұғырлылығы” бағдарламасына, мемлекеттік тіл мәселесіне кеңінен

тоқталып өтті.

Мемлекет басшысы:“Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш

тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі –

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Және оған қамқорлық та

сондай дәрежеде болады” деп сендірді.

Орыс және ағылшын тілдерін оқып үйрену білімнің, ұлттың бәсекеге

қабілеттілігін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіншіліктерімізді

арттыратын бірден-бір тетігі дей келе, жаһандануға бейімделуді, заман

көшінен қалмай, осы үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді,

дінімізді, дәстүрімізді, салт-ғұрпымызды сақтап қала аламыз - деді.

Мемлекеттік тілдің мәртебесі артуда. Көптеген проблемалы мәселелер

Елбасымыздың көреген саясатының арқасында соңғы жылдары шешімін

тауып, игілікті істер жүзеге асырылып жатыр. Соның ішіндегі ең маңыздысы

– тіл саясатына қатысты атқарылып жатқан шаралар.Бүгінгі күні «Тілдерді

қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы» негізінде бүкіл республика бойынша тілдің қолданыс аясын

кеңейтуге бағытталған ауқымды шаралар белгіленіп, сол бойынша жүйелі әрі

мақсатты жұмыстар жүргізілуде.Осы мемлекеттік бағдарлама аясында

Қарағанды қаласында да келелі істер атқарылып, бірқатар нәтижелерге қол

жеткізілді.

Елбасымыздың «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын жүзеге

асыру мақсатында да бірқатар жұмыстар атқарылды. Атап айтсақ, банк

қызметі саласының үш тілді (қазақ, орыс, ағылшын тілдерін) жетік меңгерген

қызметкерлері арасында «Тілдарын» байқауы өткізілді. Бұл байқауды өткізу

барысында да үш тілді еркін меңгерген қабілетті жастар саны жыл өткен

137

сайын артып келе жатқанының куәсі боламыз. Алдағы уақытта мемлекеттік

мекеме қызметкерлерінің қатысуымен «Үздік аудармашы» байқауын өткізу

жоспарланған.

Қазақ халқының қоғам қайраткерлерінің, ағартушыларының, ақын-

жазушыларының шығармашылықтарын, қазақ халқының дамып, өсіп-

өркендеуіне, ұлт ретінде қалыптасуына сіңірген еңбектерін ұмыттырмау

мақсатында өзге ұлт өкілдері арасында жыл сайын «Абай оқулары» байқауын

және мектеп оқушылары арасында Мұқағали Мақатаев пен Оралхан Бөкей

шығармашылықтарына арналған байқау өткізу дәстүрге айналған.

Бөлімнің ұйымдастыруымен қала көшелерінде орнатылған

жарнамалардың сауатты толтырылуы, ҚР «Қазақстан Республикасындағы

тіл туралы» заңының 21-бабы «Жарнама туралы» Заңының талаптары

сақталуын бақылау мақсатында Қарағанды қаласының кәсіпкерлерімен

семинар-кеңес өткізіліп, аталған семинарға қатысқан қала прокуратурасының

қызметкерлері, «Қарағанды қаласының сәулет және қала құрылысы»

мемлекеттік мекемесінің қызметкерлері нақты кеңестер беріп, құқықтық

түсіндіру жұмыстарын жүргізді.

Жалпы, жоғарыдағы шараларды ұйымдастырудағы басты мақсат -

мемлекеттік тіл саясатын насихаттау, қоғамның әлеуметтік-саяси, мәдени

өмірінде мемлекеттік тілдің кеңінен қолданылуын қамтамасыз ету, өзге ұлт

өкілдерінің қазақ тілін игеруге деген құлшыныстарын туғызу, елі үшін

қызмет ететін әрбір азаматтың мемлекеттік тіл мәртебесін нығайтуға

мүдделілігін таныту. Ең бастысы, қоғамдағы тіл саясатына, тілдерді дамыту

мәселелеріне деген халықтың көзқарасы өзгерді. Елімізді мекендеген қай

ұлттың өкілі болсын, Қазақстан Республикасы азаматы ретінде Елбасының,

мемлекеттің жүргізіп отырған саясатын қолдап, барынша атсалысуының

нәтижесінде елімізде тұрақтылық пен ынтымақтастық сақталып отыр.

Барша қазақстандықтардың басын біріктіретін мемлекеттік тілдің қоғам

өмірінің барлық салаларында қолданысын қамтамасыз ету–ең басты

міндетіміз. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында әлі де талай іс-шаралар

жоспарланған, аталған бағыттағы жұмыстар өз жалғасын таба бермек.

Ағылшын тілін қазаққа орысша түсіндіру арқылы үйрету дұрыс емес. Бұл

жерде ағылшын тілінің қазақ тілін жетік білетін маманын даярлауды күшейту

керек. Қазақ тілін оқытқан кезде, оның қоғамдағы жеке қолданылуын есте

ұстаған жөн. Екіншісі – оны үштілділіктің бір сыңары ретінде қолдану. Осы

жерде бізге біртілділік, қостілділік пен үштілділіктің қайсысы тиімді дейтін

болсақ, әрине, біртілділікке жететін ештеңе жоқ. Бірақ бір тілдің аты – бір

тіл. Әлемде біртілділігі мықты қалыптасқан 10-15 ел бар. Мысалы,

Жапонияда – жапон, Кореяда–корей, Германияда – неміс тілі. Қалған

халықтардың барлығында қос немесе үштілділік қалыптасқан. Айта кететін

бір жайт, Сингапурда қытайлардың саны көп болғанымен, олардың дені

ағылшынша сөйлейді. Өйткені халқы сол арқылы байып отыр.

138

Қорыта келгенде, “Тілдердің үш тұғырлылығы” бағдарламасының

негізгі мақсаты мемлекеттік тіл – қазақ тілін орыс және ағылшын тілдерінің

деңгейіне дейін көтеріп, бәсекелестігін арттыру болып табылады. Өскелең

ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін – мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық

қатынас тілі және ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге

ұмтылыс жасауы — замана талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап

отыр. Сондықтан да, елімізде “Үш тұғырлы тіл” мәдени бағдарламасы

жасалып, жүзеге асырылатын болады.

«Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде». Мемлекеттік тілді және шет

тілдерді үйренуіміз керек. Мынандай шарықтау заманында көп тілді

игергенге ешкімнің таласы болмайтыны хақ. Сондықтан қазақ, орыс және

шет тілдерінің ішінде көбіне көп қолданылып жүрген ағылшын тілін жетік

меңгерген ұрпақ өсіріп, оларға үлгі бола білу-бәсекеге қаблетті елдің берік

іргесі мен кемел келешегінің кепілі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-

2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

2.Әлметова Ә.С. «Қазақ тілі сабағында студенттердің сұхбаттық тілдесім

мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері»

пед.ғыл.доктор.дисс.автореф. Алматы, 2007. -48б.

3.Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2001-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба)

4.Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50

елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16

5.Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік

саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6

ақпан, 2008 жыл

6. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и

теории А., 2005-262с.

7. Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КӨПТІЛДІЛІГІ

Балапанова Жаңыл Темировна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ,

кафедра меңгерушісі

Атырау қ, Қазақстан

139

Заманауи білім беру жүйесі, оқытудың инновациялық формалары мен

әдістері жеке тұлғаға жоғары талаптар қояды және білім беру

қызметкерлерінің кәсіби құзыреттіліктерін арттыруды қажет етеді. Педагог

сапалы білімді қамтамасыз ететін заманауи технологияларды, әдістерді және

оларды жүзеге асыру механизмдерін игеруі тиіс.

Білім жүйесін модернизациялау бойынша тапсырмалардың бірі – бұл

балабақшадан бастап үш тілде оқыту. Н.Ә. Назарбаев қойған міндеттерді

орындай және қазіргі заманғы ата-аналардың тілегін есепке ала отырып,

облыстың мектепке дейінгі мекемелерінің педагогикалық ұжымдары

қазіргі уақытта өздерінің басты мақсаттарын анықтады: балаларда

көптілділікті дамыту үшін тілдерді оқып үйрену процесін жетілдіретін

ыңғайлы жағдайлар жасау, пәндік-кеңістік орта құру, орыс, қазақ және

ағылшын тілі бойынша кабинеттерін жасақтау, дидактикалық

материалдарды,оқу-көрнекі құралдарын,қазіргі заманға сай технологияларды

жинақтау.

Қазақстандағы білім беру саласын жетілдіру бойынша Мемлекет

Басшысы Н.Ә.Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»

Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан

халқына Жолдауында түбегейлі жаңа мақсаттар қойылып, білім саласы жеке

жетілдіру бағыты ретінде көрсетілген [1]. Өйткені, білім – ұлттың бәсекеге

қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады.Сонымен қатар,

халықаралық тәжірибе «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте

балалық шақтан ересек жасқа дейін адами капиталға, атап айтқанда, білім

беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы

болатынын дәлелдеп отыр. Білім беруді жаңарту оқушылардың білімін ғана

емес,оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда, функционалдық

сауаттылығын немесе құзыреттілігін қалыптастырады.

Елбасының тапсырмасы бойынша оқушылардың функционалдық

сауаттылығын дамытудың ұлттық жоспары әзірленіп, бекітілді. Қазіргі заман

талабы – көптілді оқыту және көптілді меңгерген маман дайындау. Бұл бағыт

бойынша жұмыстар басталып, жүргізілуде. Қазақ тілі – ұлтымыздың рухы,

рухани байлығы.Тіліміздің дамуы, қоғамдағы орнын нығайту және қалпына

келтіру жолында білім саласының жауапкершілігі ерекше. Білім беруді

жетілдіру - қазіргі кездегі оқу-тәрбие процесін оқушылардың патриотизмін,

мораль және адамгершілік нормаларын, ұлтаралық келісім мен төзімділігін,

физикалық және рухани дамуын, заңды құрметтеуін қалыптастыруына

бағыттайды.

Балалардың көптілділігі мәселесі А.А.Акишина,А.М.Богуш,

Н.Д.Жукова,Н.В.Кагуй,Е.Л.Крутий,Е.Л.Кудрявцева,С.Т.Посохова,

Е.Ю.Протасова,Н.М.Родина,Г.Н.Чиршевалардың еңбектерінде

қарастырылады. Аталған мәселе төңірегінде шешімін таппай жүрген

сауалдар өте көп. Мәселен, мектеп жасына дейінгі баланың мекен етіп

140

отырған еліндегі қолданыстағы тілдерді игеру жайы; бірнеше тілде қатар

сөйлей білу мәселесі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қостілділігі/көптілділігі ауызекі

сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады. Себебі бала отбасында бір тілде

сөйлесе, балабақшада немесе аулада бірнеше тілдерді игеруі мүмкін.

Мәселен, қазір өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілді балабақшаларға өз балаларын

беру жағдайы көп кездеседі. Көп балабақшаларда қазақ, орыс және ағылшын

тілі сабақтары жүргізіледі. Сонда бала мектепке дейінгі жасында-ақ бірнеше

тілді қатар үйрене бастайды. Баланың қостілділігінің/көптілділігінің

қалыптасуына интернационалдық некенің де әсері бар. Мұндай әлеуметтік

жағдай баланың екі тілді (орыс тілі және қазақ тілі, қазақ тілі және татар тілі,

т.б.) қатар үйренуіне әкеледі. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балада табиғи

билингвизм, кей жағдайларда көптілділік қалыптаса бастайды. Ғалым

В.П.Беляевтың пікіріне сүйенсек: «...табиғи билингвизм сәйкесті тілдік

ортада (теледидар мен радио) туындайды. Бұл тұста тілдік жүйенің

ерекшелігін тану әрекеті жүрмеуі де мүмкін» [5, 157]. Отбасында

компьютердің болуы мен интернет желісінің үнемі пайдаланылу жайы да

мектеп жасына дейінгі баланың қатарынан бірнеше тілді игеруіне және

қолдануына жағдай жасайды. Бірақ тілдерді игеру әр балада әр түрлі жүреді.

Жеке тұлғаның екі немесе одан да көп тілді игеру мәселесі жайында

В.М.Бухаров төмендегіше ой түйеді: «Комплексный интердисциплинарный

подход к интерпретации человеческого общения, лежащий в основе изучения

межкультурной коммуникации, в большей степени, чем любые частные

лингвистические исследования, соответсвует основной онтологической

сущности языка – вариативности его системной организации и

реализации. Вариативность языка имеет определенные пределы, выходя за

которые, лект или другая языковая вариация становится

формой существования другого языка» [6, 83].

Төмендегідей міндеттерді болашақта шешу:

1. Мектеп жасына дейінгі балаларға әсер етуші түрлі әлеуметтік жағдайдағы

тілдік қарым-қатынастарды талдау. Ерте жастағы қостілділік мәселесін

қарастыру: баланың дүниеге келуінен бастап екі/көптілді отбасында

тәрбиеленуі; ата-анасының бірнеше тілде сөйлеуі; бір елден екінші елге көшу

жағдайы; баланың бірнеше тілде сөйлейтін аймақта өмір сүруі.

2. Әлеуметтік және материалдық жағдайы қолайлы отбасындағы

қостілді/көптілді балалардың жетекші тілін анықтау. Себебі баланың отбасы

үшін қарым-қатынас жасауда бір тіл жетекші рөл атқаратындығы белгілі.

Бала көп жағдайда сол тілде сөйлейді,

3. Балалардың қостілділігінің/көптілділігінің түрін анықтау, олардың тілдік

қатынасының түрлі жағдайлардағы қолданылу жағдайын байқап көру.

Қостілді (қазақ және орыс) отбасында тәрбиеленіп жатқан 10 баланың

ата-анасына төмендегіше сұрақтарды қамтыған сауалнама ұсынылды:

1. Бала қай жастан қостілді ортада тәрбиеленіп келе жатыр?

2. Баланың қостілді игеруінің себебі неде?

141

3. Баланың басқа тілдерді игеруі қалай жүрді?

4. Баланың тілдік мәдениетті игеруі не арқылы жүргізілді: әдебиет,

теледидар, интернет, мектепке дейінгі мекеме, тустарымен қарым-қатынас

жасау, т.б.?

5. Баланың тілдерді игеру нәтижесі қандай деңгейде?

6. Бала екі тілдің сөздерін араластырып сөйлей ме?

7. Баланың жетекші тілі қай тіл? Ол қай тілді жиі қолданады?

8. Баланың тілге деген теріс әсерін байқадыңыз ба? Ол қалай көрініс тапты?

9. Балаңыздың қостілді болуының жақсы жағы бар ма?

Ата-аналардың көпшілігінің жауабына сүйенсек, балалар тілді өз

еркімен табиғи түрде игерген, ешкімнің тарапынан ешқандай әсер ету

болмаған. Соынмен қатар, балалар екі тілде сөйлей білгендерімен, жетекші

рөлді орыс тілі алып отырғандығын байқадық. Себебі интернационалды

отбасылардың көпшілігінде орыс тілі жетекші рөл атқарады. Десек те,

балалардың қос тілді игеруіне отбасыларында барлық жағдай

жасалынған: теледидар бар, интернет желісі қосылған, түрлі ойыншықтар

мен кітаптар алынып отырады.

Сауалнаманың қорытындысын талдау барысында мыналарды байқадық:

мектеп жасына дейнгі балалардың ерте қостілділігі/көптілділігі мынадай

түрлерді қамтиды – бала екі тілді тең дәрежеде түсінеді, бірақ олардың

біреуінде сөйлегенде ұнатады; бір тілден екінші тілге тез ауыса

алады; сөйлеу барысында бір тіл мен екінші тілді араластыру жиі

кездеседі. Осы бағытта ғалым Е.А.Хамраеваның мына пікірі ХХІ ғасырда

өмір сүріп жатқан балалардың қостілділігі/көптілділігі анық көрсетеді:

«образуется новый тип билингвизма, который можно определить как

социально-обусловленный, коммуникативно-прагматический билингвизм.

Никогда прежде язык не располагал такими мощными технологиями

распространения и поддержки, как телевидение и Интернет, средствами

массового, быстрого и достаточно легкого тиражирования информации» [7].

Мектеп жасына дейінгі балалардың қостілділігі/көптілділігі екі немесе

бірнеше тілде қарым-қатынас түсудің қажеттілігін тудырып отыр. Ұзақ уақыт

бойына бірнеше табиғи тілдік ортада өмір сүру көптілділікке әкеледі және

оның ұзақ уақыт есте қалуына әсер етеді. Мұндай жағдайда балалардың

барлығы көптілді болып шығады. Баланың табиғи

қостілділігінің/көптілділігінің ерте қалыптасуы балалық шағындағы сөйлеуді

бастау кезеңімен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ата-ананың әсері жоғары

болып келеді. Қостілді немесе интернационалды отбасының ата-аналарын

мына сұрақтар толған-дырады: екі тілді де балаға игерту, баланы көптілді

азамат ретінде тәрбиелеу, оқытуда олар «бір адам – бір тіл» деген қағиданы

қолданады. Ерте табиғи қостілділікте/көптілділікте бала тілдік қатынас

жағдайына қарай нақты бір тілді қолдану мүмкіндігіне ие болады. Көптілді

бала үшін туыс емес бір тілден екінші тілге көшу қиындық тудырмайды. Егер

де мектеп жасына дейінгі баланың ата-анасы түрлі әлеуметтік жағдайларға

байланысты қостілділікті/көптілділікті дамытуға көңіл бөлмесе, баланың

142

қолданысындағы бір тіл қарым-қатынас жасаудан біртіндеп шыға бастайды

(тілдік аттриция),дамуын тоқтатады (фоссилизация),қолданыстан

ығыстырылады (тілдің ауысуы), ұмытылады, қолданысын тоқтатады (тілдің

өлуі).

Елбасы қойған міндеттерді шешу үшін 2011-2020 жылға дейінгі білім

беру бағдарламасын ойдағыдай орындап, білімнің барлық саласы– нәтижеге

және елдің, оның экономикасы мен әлеуметтік саласын дамытуға жұмыс

істеуі қажет. Білім беру саласының жетілдіру арқылы еліміздің жастары мен

жас ұрпағы, шет мемелекеттерінің білім беру жүйесі талаптарына сай,

жоғары бәсекеге қабілетті мамандары болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Президенті

Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің

жаңа саяси бағыты аттыҚазақстан халқына Жолдауынан. (www.akorda.kz);

2.«Болашағы зор балапан» мақаласы, «Айқын» газеті, 1.03.2013.

3. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы №

1118 Жарлығымен бекітілген ҚР білім беруді дамытудың 2011 – 2020

жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы.

4.Қазақ тілі: Энциклопедия. Алматы: Қазақстан даму институты, 1998.

5.Белянин В.П. Психолингвистика. Учебник. М.: Флинта, 2004

6.Бухаров В.М. Концепт в лингвистическом аспекте // Межкультурная

коммуникация. Н. Новгород: Деком, 2001. С. 74-84.

7.Хамраева Е.А. Билингвизм как итог организации современного языкового

образования в школах России.–электронный ресурс–

http://abarkan.ucoz.com/index/bilingvizm/0-55.

САМОРЕГУЛЯЦИЯ КАК ФАКТОР, ВЛИЯЮЩИЙ НА

УСПЕШНОСТЬ ОБУЧЕНИЯ УЧАЩИХСЯ

Омарова Сауле Жанбуриновна,

Жамантаева Жанар Катаевна, преподаватели по обновлению содержания

образования кафедры ИТ МППЕН(Г)Д

филиала АО НЦПК «Өрлеу» «ИПК ПР по Акмолинской области»

Нередко педагоги считают, что достаточно знать свой предмет и

общепринятые нормы поведения, чтобы под этот образец подгонять своих

учеников. Нежелание учеников учиться объясняется их ленью, нежеланием, а

позиция учителя лишь быть руководителем. Научить ученика осознать свои

задачи в качестве субъекта учебной деятельности удается учителям с

большим трудом. Сегодня ясно, что учитель в современной школе должен

знать не только свой предмет, но и также быть хорошо знаком с нормативно-

стандартной детской психологией и медициной, чтобы уметь учитывать в

своей работе формирование у учащихся системы саморегуляции,

необходимой для эффективного выполнения ими учебной (или иной другой)

143

деятельности. Однако, к большому сожалению с понятием

«саморегуляция» многие учителя сталкиваются лишь во время прохождения

курсов повышения квалификации, так как ребенок ими воспринимается как

объект, на которого направлена деятельность педагога. «Так называемая

наука педагогика, - писал Л.Н.Толстой …[1c.123] смотрит на

образовывающегося человека как на существо, совершенно подчиненное

воспитателю». Педагогика на протяжении длительного времени развивалась

только и исключительно как директивная система, базирующая на

требовании безусловного повиновения ученика учителю, выполнению его

предписаний. Ребенок традиционно воспринимался и воспринимается как

незрелое, неподготовленное к жизни, несамостоятельное, существо, которое

следует оберегать, вскармливать и взращивать, воспитывать и обучать,

готовить к подлинной «всамаделишной» взрослой жизни. Такой взгляд на

ребенка, с одной стороны, автоматически ставит взрослого в позицию

человека, заботящегося о его росте и созревании, ответственного за него, за

его жизнь и здоровье, нынешнее и будущее благополучие, за его

образование. Понятно, что это предполагает необходимость его

безусловного подчинения, послушания и повиновению воле учителя или

взрослого человека. И сейчас многие педагоги навязывают ученикам свои

педагогические цели, не учитывая того, что последние не понимают

предъявленных ему требований, так как это противоречит детской природе.

Почему он должен делать то, что ему не нравится, почему нужно сидеть тихо

и нельзя говорить на тему урока, выполнять задачи, которые он порой не

понимает? И он начинает сопротивляться, а взрослые (родители,

воспитатели, учителя) начинают его принуждать, говоря, что это ему во

благо, утверждая, что такое воспитание формирует характер и дисциплину,

приучает к порядку и учит владеть собой. При этом происходит обратное:

внутренний мир ребенка не созидается, а разрушается, это подавляет его

волю, лишает инициативы, самостоятельности, приводит к неврозам.

Стремление человека к активной самостоятельной деятельности - одна из

фундаментальных потребностей личности. Она проявляется уже у

маленького ребенка, который все хочет делать сам. В подростковом возрасте

стремление стать самостоятельной личностью приводит даже к известному

кризису возрастного развития, связанному с тем, что желание быть взрослым

еще не обеспечивается соответствующими возможностями -

сформированностью психофизиологических, интеллектуальных, моральных

регуляторов поведения. Здесь важно научить учеников процессу личностной

саморегуляции. Процесс личностной саморегуляции есть более высокий

уровень регуляции. Этот вид саморегуляции часто обозначается как

самодетерминация (Б. Ф. Ломов)[2.c 56] Она состоит в том, что на

определенных стадиях своего развития личность начинает сознательно

организовывать свою жизнь, самостоятельно определять свое развитие.

Замечено, что если на первых этапах обучения учитель руководит учением

ученика, то по истечении определенного времени ученик начинает сам

144

организовывать свое учение. Одна из наиболее сложных задач современного

обучения – формирование у учащихся системы саморегуляции, необходимой

для эффективного выполнения ими учебной (или иной другой) деятельности.

Саморегуляция учебной деятельности – это специфическая регуляция,

осуществляемая учеником как субъектом деятельности. Ее назначение

состоит в том, чтобы привести в соответствие возможности ученика с

требованиями учебной деятельности, т. е. ученик должен осознать свои

задачи в качестве субъекта учебной деятельности. Ученик должен прежде

всего осознать и принять цель учебной деятельности, т. е. понять, что от него

требует учитель и принять их как свои личные цели. Именно это и позволяет

ученику принимать активное и посильное для него участие в планировании,

проведении, контроле и оценке работы по осуществлению поставленных

целей. Далее, в соответствии с понятой целью, ученик продумывает

последовательность действий и оценивает условия достижения этой цели.

Результатом этих действий является субъективная модель учебной

деятельности, на основе которой ученик составит программу действий,

средств и способов ее осуществления. Однако, и роль учителя здесь должна

быть иной. Он должен выступать как равный член коллектива, а не как

человек, передающий готовые знания, не в роли руководителя деятельности

учащихся в овладении этим опытом. Тут возникает противоречивость роли

учителя: он в любых ситуациях остается учителем, т.е., он имеет право

поощрять, наказывать, пресекать любые нежелательные отклонения от

нужного русла, а с другой стороны он должен быть равноправным членом

коллектива. Обратимся к высказыванию М.Н.Скаткина, когда он отмечает,

что взрослые слишком часто делают своими руками за ребенка многое такое,

что он может делать сам, оставляя его руки и мозг в бездействии и

праздности [3,c.41]. Не запаздываем ли мы то и дело передавать ему из рук в

руки все новые виды деятельности, продолжая настойчиво руководить им и

тогда, когда это излишне и посему вредно? Не слишком ли мы опасаемся

передать ему полную меру ответственности за принятое решение, за

предпринятое дело, оправдывая себя тем, что мы сделаем все скорее, умнее

и лучше, чем это умеет пока он? Развитие саморегуляции у учащегося

находится в большой зависимости от профессионализма педагога, который

должен предвидеть ход учебного процесса, степень новизны для ученика

излагаемого материала, его интересность и значимость. Опытный учитель

способен достаточно быстро определить особенности индивидуального стиля

саморегуляции того или иного учащегося, а также уровень развития ее

отдельных компонентов. Такие данные делают педагогическую коррекцию

целенаправленной. Учителю легче обнаружить недостатки саморегуляции,

связанные с моделированием значимых условий и их влиянием на

результаты учебной деятельности, так как они наглядно проявляются в

психических процессах учащихся. На основе сформированной учебной

саморегуляции впоследствии может развиваться продуктивная

саморегуляция в других видах деятельности. Учебная саморегуляция, таким

145

образом, становится основой для развития всех видов активности

учащегося. Поэтому в его арсенале должны быть средства, помогающие

сохранению усваиваемого материала, его дублированию в слуховой,

зрительной, двигательной и других формах, а также способы сосредоточения

и направления внимания учащихся на необходимое содержание, создания

ассоциаций, использования схем и наглядных пособий.

На основе сформированной учебной саморегуляции впоследствии может

развиваться продуктивная саморегуляция в других видах деятельности.

Учебная саморегуляция, таким образом, становится основой для развития

всех видов активности учащегося. Экспериментально доказано, что

эффективность решения учебных задач и закрепление пройденного

материала повышаются, если материал включен в контекст более общей

задачи. Такие задачи способствуют переходу прилагаемых усилий на уровень

саморегулирования. Приобретенный учащимися опыт достижения

поставленных целей, опыт преодоления трудностей постепенно создает

личностные фонды саморегуляции, обеспечивающие в будущем успешность

продвижения в любых видах деятельности. Повышению точности

самооценок способствует доброжелательное и внимательное отношение

педагога к учащемуся даже в случае неуспеха. Система саморегуляции,

таким образом, в большей мере зависит от уровня сформированности

самооценок и оценок учащихся, от меры осознанности ими каждого элемента

учебной деятельности, от развития субъективных критериев успешности ее

выполнения.

Использованная литература:

1.Толстой Л.Н. Воспитание и образование, Пед.соч.-М.,1989

2.Ломов Б.Ф. Системность в психологии, М.,1996

3.Скаткин М.Н. Проблемное обучение, М., 1994

ДАМЫТА ОҚЫТУ - СТУДЕНТ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН

АРТТЫРУШЫ КӨРСЕТКІШ

Актажиева Маржан Ермековна Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжінің

қазақ тілі мен әдебиет пәні оқытушысы, филология магистрі

Қазақстан Республикасы халықаралық қоғамдастықтың толыққанды

мүшесі ретінде дамудың жаңа кезеңінде әлеуметтік-экономикалық

реформаларды табысты жүзеге асырып, жаңа белеске көтерілді.Ел

саясатының басым бағыттарының бірі ретінде бәсекеге қабілетті қоғам

қалыптастыруға қажетті алғышарттардың ішінде білім беру саласы ерекше

маңызды орын алады. Мемлекеттің экономикалық әлеуеті білім деңгейінің

өсуімен тығыз байланысты.

Қазақстан Республикасының Президенті жыл сайынғы халыққа

жолдауларында білім мен ғылымға айрықша назар аударып келеді.

Президенттің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында Қазақстан

Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті дамыған елу мемлекетінің

146

қатарына ену стратегиясының басым бағыттарының бірі ретінде білім

реформасы атап көрсетілген: «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар

деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек».

Демек, қазақстандық білім саясаты дүние жүзіндегі үрдістерге сәйкес білім

беру жүйесін әлемдік жүйеге жақындату міндетін көздейді. [1]

Білім беру үрдісін жаңа инновациялық әдістер мен оқыту

технологияларын қолдану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап

оқыту мақсаттарын жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық

деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарылатуды көздейді. Бүгінгі күннің

басты талабына сай білім саласында жаңа технологиялар қолданудың

маңызы зор.

Қазақ тілі пәнін оқытуда жаңа технологияларды пайдалану

оқушылардың білім сапасын арттыруға, өздігінен жұмыс істеу мүмкіндігін

молайтуға ықпал етеді. Соңғы жылдары оқытудың жаңа технологиялары

білім беру саласында кең өріс алған. Олардың ішінде отандық әдіскер

ғалымдар жасақтаған «Модульдік оқыту технологиясы» /М.Жанпейісова/,

«Деңгейлік тапсырмалар» /Ж.Қараев/, Сатылай кешенді талдау»

/Н.Оразақынова/ т.б технологиялары оқу үдерісіне енгізілген.

Сабақ барысында бір ғана тәсілмен шектелмей, инновациялық

технологияларды студенттердің жас ерекшелігіне байланысты таңдап

қолданамын. Атап айтсам, тірек-сызба, дамыта оқыту, деңгейлеп –саралап

оқыту, сын тұрғысынан ойлаудың элементтері, топтық жұмыс т.б Әр сабаққа

озық тәжірибелерді пайдалану үлкен жетістікке жетелейді. Кез келген

сабағымда тақырып бойынша жаңалықтармен таныстыру арқылы бастау

дәстүрге айналды. Қызығушылықты арттыру арқылы сабақты бастау сол

сабақтың аяғына дейін қызық өтуіне себеп.

Қазіргі педагогикада пайдаланылып жүрген технологиялардың бірі –

дамыта оқыту технологиясы. Бұл қазақ тілін оқытуда тиімді әдіс. Студенттер

мектеп қабырғасында меңгерген білімдерін колледжде одан әрі ғылыми-

практикалық түрде дамытады.«Даму» ұғымының психологиялық

анықтамасы–жаңару үдерісі, ескінің орнына жаңаның өмірге келуі.

Л.Выготский, В.Давыдов, Л.Занков т.б.ғалымдардың даму туралы ойлары

оқыту барысында баланың психикасының жаңа сапалық деңгейінің

көтерілуіне келіп саяды.

Дамыта оқыту дегеніміз – оқу үрдісінде білім алушылардың ықтимал

мүмкіндігінің толық іске асуына бағдарланған оқыту. Оқу әрекеті арқылы

психологиялық жаңа құрылымдар теориялық сана және ойлау қалыптасады.

Олармен байланысты рефлекция, талдау, жинақтау, индукция, дедукция,

салыстыру, шолу сияқты психикалық қабілеттер дамиды.

Орта кәсіптік оқу орындарында бұл қажеттіліктерді қанағаттандырудың

мүмкіндігі мол. Студент дәрістерде және практикалық сабақтарда әр түрлі

тапсырмаларды орындай отырып, қарапайым теориялық білімдерді

меңгереді. Осылайша оқу әрекетінің мазмұны болып табылатын теориялық

147

білім студенттің қажеттілігіне айналады. Ал сабақтың әрекет теориясына

сәйкес ұйымдастырылуы – студенттің жеке басын дамытудың басты кепілі.

Дамыта оқыту білім алушының ойлау қызметімен қатар олардың оқу

білігін дамытуды көздейді. Дамыта оқу технологиясындағы ең басты нәрсе –

білім алушыларды шығармашылық әрекет жағдайына енгізу болып

табылады. Мұның өзі оқытудың эвристикалық және зерттеу әдістеріне

ерекше мән берілетінін көрсетеді. Бұл әдістер оқытушының «Дәстүрлі емес

тапсырма түрлерін енгізудің объектісі», «жекеден жалпыны тауып шығару»,

«құбылысқа синтез жасау» , «алдын болжау», «әрекеттің жалпы моделін

құру», «жұмысты жоспарлау», «ақпараттық құзіреттілік мүмкіндіктерін

пайдалану», «объектінің жаңа қызметін көру», «ой қорытындысын шығару»,

т.б сияқты шығармашылық ізденістерге жетектейтін іс-әрекетке қосатын,

студентті «қорытындының авторы», «іс-әрекет біліктері мен дағдылардың

шебері», «белсенді ізденгіш», «бастама көтеруші», «идея авторы», «жаңалық

ашушы» ететін әдістемелік тәсілдер арқылы жүзеге асады.

Студенттерге дамыта оқытуды ұйымдастыру ересек білім алушыға

ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта

оқыту – сабақты ерекше жағдай, оқытушы мен студент арасындағы қарым-

қатынас. Оқытушы бұл жағдайда дайын біліммен емес, танымдық іс-әрекетті

ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы бола білу керек. Тек осындай

оқытулар студенттің ой-өрісін ашып, шығармашылығын дамытады.

Қазақ тілін оқытуды ұйымдастыруда студенттің тіл үйренушілік

қабілетін дамыту мақсатында түрлі әдістер қолданылады. Ең алдымен ,

диалог құрастыру – тілдесім әрекетін дамытудың алғашқы баспалдағы

саналады. Ауызша сөйлеу арқылы тіл икемділіктерін қалыптастырады.

Коммуникативтік құзіреттілікті дамыту мақсатында бұл жұмыс түрін

күрделендіру негізінде сөйлеу тілін меңгеруді, қатысым және жазылым

қарым-қатынасын реттеуге болады.

Дамыта оқытуда студенттердің пікір айта білуі және жазып үйренуі

үлкен роль атқарады. Оқыған мәтіндерге, әңгіме, мақала, баяндама, реферат

түрлеріне пікір жазуға үйретуде білім алушының қабылдауын, ойлануын,

қиялдануын, сөйлеуін дамытуға тікелей бағыттауда жұмыстың бұл түрі үлкен

ізденісті, еңбектенуді қажет етеді, студенттің өз ізденісімен шешімін тапқан

жұмыс түрі – оның шығармашылығы болып саналады.

Білім алу орнында қазақ тілін оқытуда орындалатын шығармашылық

және дамытушылық тапсырмалардың бір түрі – аннотация. Бұл – студенттің

ойын дамытуға, сөздік қорын молайтуға, ойды қысқа түрде мазмұндауға, ой

қорытындысын бағытталатын жұмыс түрі . А.А.Леонтьев аннотация жазу –

түпнұсқа мазмұнын байланыстыра отырып тұжырымды түрде қысқаша

мазмұндау, мәтінде берілген ақпаратты, оның бағыттылығы, құндылығы

және кімге арналғандығы жөнінде қысқаша мағлұмат беру екендігін ерекше

атап көрсетеді. Аннотация жазуда студент оқыған не тыңдаған материалдың

негізгі жағын аңғарып, мазмұнын жазуға жаттығады. Түпнұсқаның мазмұнын

автор өз сөзімен жазуға мүмкіндік алады. Бұл тапсырманың мақсаты –

148

мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауға үйрету, ойды байланыстырып жазуда

тілдік тұлғаларды дұрыс қолдануға, олардың сөйлемдегі орын тәртібін

сақтауға , сауатты жазуға дағдыландыру. Басты ойды , мәтіннің идеясын

ашатын сөйлемдерді тауып, орынды қолданса, студенттің ойы мен тілінде

даму үдерісі жоғары көрсеткішке ие болады.

Бұлардан басқа оқу үдерісінде білім алушылардың көптеген ақыл-ой

қабілеттерін іске қосатын жұмыс түрлері қолданылады. Сабақта

қарастырылған белгілі мәтін бойынша сұрақ – жауап әдісімен жағдаяттық

сұхбат құруға болады. Мамандығына байланысты алынған мәтін арқылы

студенттер кәсіби терминдермен танысады, сөздік қорларын дамытады.

Мәтінде кездесетін жаңа сөздерге сөздік жұмыстарын ұйымдастыру – мәтін

мазмұнын дұрыс ашудың кепілі. Мәтінді меңгерту кезінде сөйлеу жағдаятын

тудырудың маңыздылығы зор.

Түрлі жұмыстарды ұйымдастырудың нәтижелілігі – олардың бойында

болжам жасауға қабілеттілік, жоспарлауға, жалпы қабылданған көзқарастарға

сын көзбен қарау ойдың икемділігі, құбылыстардың байқалуы қиын

ұқсастықтарын аңғару , құбылыстарды салыстыру, білуге құмарлық, өз-өзіне

сыни баға беру т.б. қасиеттерді дамыту болып табылады.

Дамыта оқыту технологиясы сабақта проблема қою әдісін қолданып

отыруды көздейді. Проблеманы шешу үдерісіне қатысушының танымдық

дербестігі мен шығармашылығы қалыптасып, нәтижеге жетудің жолында

меңгереді. Проблемалық жағдаяттар тудырудың негізгі ерекшелігі –

студенттің білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар пайда болады

және проблемаларды шешуге міндетті дайын тәсіл болмағандықтан,

проблемалық ситуация үдей түседі, осыған орай олардың ізденушілік әрекеті

мен ынтасы күшейе түседі. Проблеманы шешудегі іс-әрекет жағдаяттың

пайда болуынан басталып,проблемалық міндетті қою және оның қиыншылық

мәнін жете түсінуді қажет етеді. Студенттердің болжам жасаулары маңызды.

Осы тұста олардың ойлау жүйелері іске қосылып, шешім табудың жолын

қарастыру үдерісі жүреді. Болжамдарды дәлелдеу мен проблеманың

дұрыстығын дәлелдеу жағдаяттан шығарады.

Сұрақтар мен тапсырмалардың құрылуына қойылатын нақты талаптар:

-Сұрақтардың нақты қойылуы;

-Білім алушылардың базалық білімінің ескерілуі;

-Студенттердің ойлау қабілетіне бағытталуы / салыстыру, бақылау, пікірлесу,

синтездеу т.б./

-Сұраққа жауап іздеуге жағдай туғызу;

-Ойлауға жетелейтін әдістер арқылы қызығушылықты ояту;

-Білім алушының ойымен санасу;

-Студенттің дәлелі мен пікірінің дұрыстығына көз жеткізу

Оқыту арқылы білім алушының психикасында жаңа құрылымдардың

пайда болуы, яғни, жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептелінеді.

Осылай оқытудың нәтижесінде білім алушының дамуы, оның еркіндігінің

қалыптасуы, өз бетінше ізденуі, шешім қабылдауға дағдылануы, жекелік

149

қасиеттерін байқатуы тұлғалыққа бағытталуы байқалуға тиіс. Әр білім

алушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған

оқыту барысында лайықты жағдайлар жасау үлкен нәтиже береді.

Қорыта айтқанда, оқыту үдерісінің нәтижелі болуы оқытушының сабақ

беру шеберлігіне , сабағын қызғылықты жүргізіп, зейін қойдыра білуіне,

оқушылардың өздігінен білім алуға, үйренуіне байланысты. Қандай да

болмасын жаңа әдіс-тәсілдер әрбір оқушының өз бетімен оқып-үйренуіне

сенімін ұялатып, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, қорытынды жасай

алуына, сөйлеу мәдениетінің өсуіне ықпал етеді, білім сапасын арттырады.

Оқыту технологияларын сабақта қолдану оқушылардың білім сапасын

арттырып қана қоймайды, олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсерін

тигізеді. Жаңа әдіс-тәсілдерді мән-мағыналарына , ерекшелігіне қарай таңдап

қолдана білсек, балаға білім беруде ұтарымыз анық.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ – БІЛІМ

САПАСЫН АРТТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІ ФАКТОРЫ

Жанабилова Карлыга Батыс Қазақстан облысы, Зеленов ауданы

Мичурин жалпы орта білім беретін мектеп-балабақша

Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты,

шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық

шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүрекпен ұға білу болып

табылады

В.А.Сухомлинский

Адам ұрпағымен мың жасайды,- дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен

адамзат баласы мың емес, миллиондаған жылдар жасап келеді. Ел Президенті

Н.Назарбаевтың «тәуелсіздік тірегі – білімді ұрпақ» - деген сөзіне орай,

жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Кезінде Мұхаммед пайғамбар

айтқан екен: «Егер келесі өмірде жақсы өмір сүргің келсе, онда осы өмірде

тақуа бол, осы өмірде жақсы тұрмыс кешсем десең саудамен айналас, ал егер

екі өмірде де жақсы өмір сүргің келсе, білім ізде», - деп. «Надан жұрттың

күні қараң, келешегі тұман» деп М.Дулатов айтқандай, келешек ұрпақты

білім нәрімен сусындататын, білім мазмұнын жақсарту, оны заман талабына

сай игеру, оларды ел азаматы болуға, ақыл – ойын жан – жақты дамытуға

ұмтылуға тәрбиелеп, шығармашыл тұлға, әрі XXI ғасырдың белсенді

жалғастырушысы ретінде қалыптастыруды көздейтін білім беруші – ұстаз.

Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2030» жолдауында: «оқушыларды

қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға

ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,

тәкәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін

сіңіріп қалыптастыруымыз керек» дегені мәлім. Елбасының осы алға қойған

зор міндеттерін іске асырушылар - әрине, жастар. Олай болса, сол жастарға

150

сапалы білім мен салауатты тәрбие беру қажет. Ол, Мағжан айтқандай,

мектеп пен ұстаздарға байланысты.

Жауапкершіліктің биігінен көрінуі де жас ұрпаққа берілетін білім

сапасын мейілінше арттыруды қажет етеді. Ал, білім сапасын арттыру, оның

деңгейін әлемдік білім кеңістігіндегі стандарттарға сай келтіру түптеп

келгенде, мұғалімге, оның кәсіби құзырлығына, әдістемелік біліктілігі мен

шеберлігіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа жоғары сапалы білім беру ісін

тек қана көп мәдениетті, шығармашыл, жаңашыл, инновациялық тұрғыда

ойлап, қызмет жасай білетін ұстаз ғана мүлтіксіз атқара алады. Жеке

тұлғаның шығармашылығын дамыту – білім беру саласының өзекті мәселесі.

Күн сайын адамға көптеген ақпарат тасқыны келеді. Ал оқу мазмұны мен

оқыту әдістері ескі сарында қалып қоюда. Сондықтан білім берудегі

әлеуметтік қажеттілік пен ол қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы

қарама –қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеліп соғуда. Сол

себепті мектеп мұғалімдерінің әдістемелік шығармашылығын дамытуды

педагог-мамандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды

олардың кәсіби шығармашылық кезінде жүзеге асыру қажеттігі туындайды.

Мұғалімнің басты рөлі– тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты

зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау,

нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының

стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған

жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару

жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша

көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби шығармашылық-тарын

дамытуды талап етеді.Білім беру саласында жеке тұлғаның

шығармашылығын дамытуын ізгілендіруде басты бағыттарының бірі -

белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра

отырып,елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту

технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия)

тәжірибесіне назар аударсақ,түпкі мақсаты-баланы жеке тұлға ретінде

қалыптастыру,яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы

емес,жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Осы мақсатқа орай,

бүгінгі педагогика ғылымында жаңа оқыту технологиялары: дидактикалық

біліктерді шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар, дамыта оқыту,

мәселелік, тірек сигналдары арқылы, деңгейлеп саралап оқыту, өздігінен

ізденіп даму, оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларды және

Кембридж бағдарламасының үшінші деңгей (негізгі) меңгеріп, ғылыми

тұрғыда дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы мұғалім..

Елімізде қазіргі таңда білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістерге орай,

12 жылдың білім беруге көшу табалдырығында тұрған сәтімізде,

Президентіміз Н.Назарбаевтың еліміздің бәсекеге лайықты 50 елдің қатарына

кіруі туралы жолдауының талаптарына сәйкес мұғалімге атқарар істер де

көп, көтеретін жүк те ауыр. Бұл республикамыздағы жаңа білім

концепциясына сәйкес пәндерді оқып үйрену оқушының өз бетімен жұмыс

151

істеуін, оқушының жеке тұлғалық қасиеттері мен шығармашылық қабілетін

дамытуға бағытталған үрдіс әрекетінде осының бәріне жетекшілік ететін,

оқушы мен мұғалімнің арасындағы қарым – қатынастарды реттеп отыратын,

өзінің іс - әрекетінде де барлығын түбегейлі жаңаша жасауы керек болатын,

ізденгіш, талап қойғыш, кәсіби шеберлігі кемелденген, оқыту әдістемесінің

барлық түрлерін меңгерген жан – жақты дамыған тәжірибелі мұғалім болу

керектігін білдіреді. А.Дистервегтің баға беруінше – «нашар мұғалім

оқушыға ақиқатты өзі береді (барлығын өзі айтып, түсіндіріп береді), ал

жақсы мұғалім оқушының ақиқатты өзі іздеп табуын үйретеді». Мұғалім

әрдайым тек жеке бір пәнді оқытушы ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаны

қалыптастырушы да болып тобылады, сол себепті сабақ үрдісінде тәрбиелік

жағына да өте көп көңіл бөлу керек. Бүгінгі және ертеңгі Қазақстанға өте

білімді, өзіне нық сенімді, өз ісінің жетік маман шеберлері қажет. Өз ісінің

шебер маманы – ол үнемі ізденгіш, өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, өз

жұмысын өте сүйетін және жақсы білетін әрбір жағайларда шешімді жол

тауып, жылдам да ұтымды қимыл - әрекет көрсететін адам. Ендеше қазір

мектептің алдында тұрған міндет – дәл осындай шығармашыл жеке тұлғаны

тәрбиелеп шығару. Шығармашыл жеке тұлға арқылы экономикасы дамыған,

әрбір тұрғыны өзін әлеуметтік жағынан қорғанышта екендігін сезінетіндей

гүлденіп дамыған ел боламыз.Сол себепті білім беру жүейсінде шығармашыл

жеке тұлғаны даярлай алатын, өз пәніне оқушыларды қызықтыра білетін,

мәдени және рухани жағынан жоғары дамыған мұғалімдер жұмыс істеуі

қажет. Кезінде Ахмет Байтұрсынов айтқан екен: « оқытудың үш жағы бар,

үшеуі үш нәрсеге тіреледі: біреуі оқу құралдарына, екіншісі ақша–қаражатқа,

үшіншісі жақсы мұғалімге», деп. Егер осы айтылған үш мәселенің бірі біріне

сай келіп жатса, оқыту үрдісінде қиындықтар болмас па еді?

Мен өзім мұғалімдік қызмет атқарып жүргендіктен, осы айтылған үш

мәселенің екеуі мұғалімге қатысты айтылған деп есептеймін. Осы орайда

мұғалімге тікелей қатысты мәселе – оқушылардың пәнге қызығушылығын

ояту, ендеше буған қол жеткізетіндей жолдарды іздестіру барысында мен

жеке тұлғаның шығармашылығын дамытуға көп көңіл бөлемін.

Мен физика пәнінің мұғалімі болғандықтан, физика және астрономаия

пәнінен жеке тұлғаның шығармашылығын дамытуда, оқытуда басты

мақсаттар қойдым, олар:

-оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту;

-олардың диалектикалық – материалистік көзқарастарын қалыптастыру;

-политехникалық білімін, танымдық және шығармашылық қабілеттерін

арттыру;

-оқушылардың табиғатқа және техникалық әлемге қызығушылығын арттыру

болып табылады.

Мектеп оқушыларының ой толғанысы мен ойлау қабілетін дамытуда

бүкіл оқу жылының, оқу аптасының немесе күнінің барысында, тіпті сабақ

үстінде де сан құбылып отыратынын әр ұстаздың білуі қажет. Оқушының

зейіні, ойлау қабілеті өз деңгейінде болу үшін оқытудың әңгімелік,

152

көрнекілік және практикалық әдістерін үнемі өзгертіп отыру керек.Біздің

қоғамымыздың дамуының қазіргі деңгейінде мұғалімнің ролі, көтерер жүгі

ерекше. Бұл Республикамыздағы жаңа оқу Тұжырымдамасының мазмұнына

сәйкес, оқушының көптеген тапсырмаларды өз бетімен ізденіп тауып оқуына,

оның жеке тұлғасының қасиеттерінің дамуына байланысты.

Жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту–білім сапасын арттырудың

қажетті факторы:

1.оқушы сабақ оқығысы келуіне дағдыландыру (өз пәніне қызықтыра білу)

2.өз пәнінің мазмұнын жетік білу

3.оқыту әдістемелерінің сан салалы түрін меңгеру.

Осы орайда қазіргі Қазақстан Республикасы мұғалімінің жеке тұлғаның

шығармашылығын дамыту келбеті мынадай болуы керек деп есептеймін:

1.білімі өте кемелденген, жан-жақты адам болуы;

2.психологиялық тұрғыдан алғанда өте сыпайы, бала жанына жара түсірмей,

оған тек мейрімділікпен, жүрек жылуымен ғана оқушыны жеке тұлға деп

қарайтын мәдениеті аса дамыған адам болуы;

3.ата-аналармен болсын, оқушылармен болсын, өз әріптестерімен болсын –

қарым-қатынаста рухани білімі (духовность) өте жоғары дамыған болуы.

Осы үш қасиетті бойына дарытқан адам ғана мектепте мұғалім болып

істесе, жеке тұлғаның шығармашылығын дамыта алатын, өз миссиясын

дұрыс орындап жүрген адам деп есептеуге болар еді.

Президентіміз Н.Назарбаевтың Астана қаласында «Еуразия»

университетінің 10 жылдық мерейтойында оқытушылар мен студенттерге

арналған сөзінен үзінді келтіргім келеді: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге

барынша қабілетті елдердің қатарына кіру міндеті, егер оны ғылымды

көп қажет ететін технологиялық білімі, басқару дағдылары бар, нарықтық

экономикада бағдарлана алатын жоғары білікті мамандар іс жүзіне

атқаратын болса ғана шешілетін болады.

Білімді, сауатты адамдар – бұл ХХІ ғасырда адамзат дамуының негізгі

қозғаушы күші; кім дамымаса, алға қарай жүрмесе, өз орнын басқаға,

әлдеқайда бәсекеге қабылетті маманға беруіне тура келеді... Бұл елбасының

сөзінен, біз мұғалімдер алдымыздағы шәкірттерімізді білім сапасы артқан,

шығармашыл дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуі нұсқайды. Сонымен,

физика пәнін оқыту барысында жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту –

білім сапасын арттырудың қажетті факторын ескеріп, ескіден қалыптасып

қалған класс-сабақ жүйесі,мұғалімнің авторитарлық басшылығымен оқытуды

инновациялық технологиямен алмастыру кезінде нәтижелі жақсы

көрсеткіштер көбейетініне көз жетеді:

1.білім сапасы жақсарады;

2.оқушы өзін психологиялық жағынан еркін ұстайды;

3.оқушы мен мұғалім арасында кері байланыс жүзеге асады;

4.оқушы білімі күнделікті бағаланады;

5.оқушылардың тіл коммуникативтігі артады;

153

6.оқушы міндетті бір ғана тапсырма алып қиналып отырмайды, өз білімінің

деңгейіне сай келетін деңгейлік тапсырмалар орындай алады;

7.оқушының өз бетімен орындайтын, яғни дарынды оқушыға арналған

шығармашылық бағыттағы есептер шешу мүмкін болады;

8.нашар оқушымен де, дарынды оқушымен де күнделікті, әр сабақта жұмыс

жүргізіледі;

9.оқушының логикалық ойлау қабылеті артады;

10.пәнге қызығушылығы артады;

11.ұжымшылдық қасиеті артады;

12.оқушылар бірін-бірі бағалайды;

13.модульдің қорытынды бөлімінде оқушы алдыңғы сұхбаттасу (сөйлесу)

бөлімінде алған бағаларын жақсы бағаға түзей алады;

14.егер оқушы үйде сабаққа дайындалуға мүмкіндігі болмай, дайындықсыз

келген күннің өзінде сабақта оқу материалына қайта-қайта оралу арқылы

білімі толығады;

15.оқушыға материалдың барлығы берілмей, алғашқы кіріспе сабақтарда

ғана тезис– лекциялар түрінде берілетіндіктен,оқушылар ары қарайғы білімді

өз беттерімен ізденіп табады,яғни қосымша әдебиеттер оқиды, өзі зерттеулер

жасайды, өзі қорытынды жасайды т.б.

Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырып, ынталандыру үшін

сабақтарды мынадай жолдармен өткізуге болады:

1.Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану;

2.Сабақты түрлендіріп өткізу;

3.Сабақта оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану;

4.Техникалық құралдарды тиімді қолдану;

5.Сабаққа қатысты бейне таспаларды, фильмдерді көрсету.

Қорыта келгенде, О.Бальзактың “ұдай еңбек ету- өнердің де, өмірдің де

заңы” дегеніндей, оқушылардың шығармашылық қабілеті мен белсенділігін

арттыруда мұғалімге үнемі ізденуге, тұрақты еңбек етуді міндеттейді.

Әрине, артқарылған істер аз емес. Дегенмен, әлі де болса бізді

ойландыратын, толғандыратын істер жетерлік. Атап айтқанда, олар – білім

сапасын арттыру, оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп

оқыту, ғылыми-ізденіс қабілеттерін қалыптастыру, т.с.с. Өйткені, ХХІ ғасыр-

білімділер ғасыры. Ендеше бізге ой өрісі жоғары дамыған, зерделі, жан-

жақты парасатты ұрпақ керек екенін бір сәтте естен шығармағанымыз жөн.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. А.К.Маркова. Кәсіби құзыреттіліктің даму деңгейі//2009

2. М.И.Скаткин.Зерттеу мәдениеті-педагогикалық қабілет// 2008

3. Л.Горбунова Зерттеу туралы білімі, білік дағдысының болуы // 2007

4. И.Д.Богаева .Педагогикалық қызметтегі кәсіби шеберлік//2009

5. Г.К. Селевко. Педагогикалық технологияларды меңгеру факторы//2009.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

154

Мырзагалиева Зауреш Нурыновна Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы,

Манашы орта мектебі мемлекеттік мекемесінің

І деңгейлі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

«Балалардың бойында ұлы мүмкіншіліктердің бәрі бар» деп Т.Фуляр

айтқандай бала бойындағы дарындылық,ғылымилық қабілетін ашу, жақсы

танымдық қасиеттерін зерттеу–бүгінгі заманның талабы.(www.cpm.kz)

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы «Қазақстанның болашағы - дарынды

балалар қолында» деп бекер айтпаған. Елбасының көреген саясатының

арқасында Қазақстан әлемдік қауымдастықтың ортасынан лайықты өз

орынын таба білді. Президентіміздің «Біз таяу уақытта дамыған 50 елдің

қатарына жетуіміз керек» деген мақсатына еліміз биылғы жылы қол жеткізді.

Тәуелсіздік алған 20 жылдың ішінде Кеңес үкіметі заманында даярланған

кадрлардың орнын заманауи техниканы меңгерген білімді мамандар басты.

Бүгінде барлық салалар жоғары қарқынмен даму үстінде. Ал күн сайын

өзгеріп отырған технология, нанотехнология, молекулярлық биология,

космосты игеру сынды ғылым салаларына ілесіп отыру үшін білім

саласындағы мамандарға үлкен ізденіс керек. Адам құндылығын дамыту

арқылы әлем елдері ғылым мен білімге аса көңіл бөліп, білімді де білікті

маман даярлау ісіне зор мән беруде.

Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны

бағалауға бағыттау-өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі

оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Сондықтан да

оқушының шығармашылық әрекеті өнімді әрекетпен ұштасып жатуы тиіс.

Алдыменен мұғалім түрлі стратегияларды қолдануға қабілетті болуы керек.

Ол үшін өз бетімен ізденулері, бір-бірімен білім алысуы арқылы қабілеттерін

шыңдауы қажет. Оқушылардың дамуын жақсарту үшін мұғалім оқыту

үдерісінде жаңа әдіс-тәсілдерді өз тәжірибесіне енгізе білуі тиіс. Мен

мектепті дамыту жоспарының басымдығын «Сыни тұрғысынан ойлауды

дамытуда Блум таксономиясын қолдану арқылы оқушылардың танымдық

қабілеттерін арттыру» деп алдым. Өйткені, мұғалім оқушылардың сын

тұрғысынан ойлауын туғызу арқылы өзі де дамиды және танымдық

қабілеттерін арттыру арқылы шығармашылық деңгейге жеткізеді .

Мақсаты: Оқыту үрдісінде және бағалауда Блум таксономиясын қолдану

арқылы оқушылардың сыни тұрғысынан ойлау, ой жүгірту, тұжырым жасау,

проблеманы шешу және рефлексивтік тәсілмен қалай істеуге болатындығын

анықтау жағдайында танымдық қабілеттерін дамыту. Менің таңдаған

тақырыбым Халықаралық бағдарламаның негізінде іске асатындықтан оқыту

мен оқу үрдісінде маңызды орны бар деп есептеймін.

«Қойылған мәселелер оқушылар үшін мәнді болу керек, ол оқушылар

қызығушылығынан туған жағдайда ғана мүмкін» (Дж.Дьюи,2000)

Күтілетін нәтижем: Сыни тұрғысынан ойлау арқылы оқушылардың

белсенділігі, өзіндік сана - сезімі мен пайымы дамиды; мұғалімнің кәсіби

білімі артады. Сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытудағы маңызды әдіс

155

және оның деңгейлері негізінде балаға терең білім беріледі, жеті модульде

қамтылады, әрі оқушыны бағалауда мұғалім олардың деңгейін таниды,

шынайы бағалау болады. Блум таксономиясының құрылымы танымдық

үрдістің бір деңгейінен екінші деңгейіне,яғни қарапайымнан күрделігі

біртіндеп өтеді деп саналады. Сыныпта осындай сұрақтар қою арқылы

оқушылар үйреніп қана қоймайды, сондай орта қалыптастырады. Оқушылар

шығармашылық деңгейге қөтеріледі.

Блум таксономиясы - жеке тұлғаға бағытталған шығармашылығын

дамытушы және білімді толық меңгертудің әдісі болып табылады.

Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушылардың түрлі қызметтер

саласындағы негізгі құзыреттілік түріндегі білім беру нәтижелерінің

жетістіктерімен түсіндіріліп отыр. Оқу әрекетін ұйымдастыруда жеке

тұлғаның өзін-өзі таныту тетіктерін, ғылыми ойлау әдістерін, зерттеу

мәдениетінің негіздерін игеруді, кәсіби мақсаттарын қалыптастыруды

қамтамасыз ету қажеттілігі туындап отыр. Бүгінгі таңда педагогтің міндеті

оқушыларды білім мөлшерімен жабдықтау емес, білімді өз бетімен алу

үшін жағдай жасау болып табылады. Осыған орай, әдебиет пәнінің оқытылу

сапасын жақсарту, оқыту әдістемесін ғылыми зерттеу нысанына ала отырып,

соны ізденістер жасау, оны тікелей іс-тәжірибе арқылы дәлелдеуге қол

жеткізу кезек күттірмейтін маңызды мәселеге айналуда. Әдебиеттен білім

беру көркем әдеби мәтінді ой көзімен түсіне оқып, жан-жақты талдау

жасаумен ерекшеленеді. Осыған орай, тілдік қатынастың дамуына алғышарт

тудырудың басты факторы оқушыға тілдік орта жасау болса, сол тілдік орта

оқу мәтіндерінің коммуникативтік, ой дамытушылық, шығармашылық,

зерттеушілік сипаттарымен айқындалуы оқу тапсырмаларында жан-жақты

қарастырылуы қажет. Тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиеленуі бүгінгі

таңда өзекті мәселе болып отыр. Оқушының адамзаттық құндылықтарды

игеруі үш тілді соның ішінде ана тілі және туған әдебиетіміздің рухани

байлықтарын түйсінуі арқылы бойына сіңірілмек. Ол үшін сабақта әр

оқушының өзінің интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерінің

шыңына жету мүмкіндігін қамтамасыз ететін,құзыреттілігін

қалыптастыратын оқу тапсырмаларын әзірлеу қажеттігі туындайды. Осыған

орай, заманауи талаптарға сай Еуропалық біліктілік жүйесіндегі «үш

тұғырлы тілде сөйлесе алу» құзыреттілігіне негізделген оқу тапсырмаларын

әзірлеудің әдіс-амалдарын қарастыру көзделеді.

Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны

бағалауға бағыттау-өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі

оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Сондықтан да

оқушының шығармашылық әрекеті өнімді әрекетпен ұштасып жатуы тиіс.

Алдыменен мұғалім түрлі стратегияларды қолдануға қабілетті болуы керек.

Ол үшін өз бетімен ізденулері, бір-бірімен білім алысуы арқылы қабілеттерін

шыңдауы қажет. Оқушылардың дамуын жақсарту үшін мұғалім оқыту

үдерісінде жаңа әдіс-тәсілдерді өз тәжірибесіне енгізе білуі тиіс. Мен өз

сабағымда оқушыларды дамыту жоспарының басымдығын «Сыни

156

тұрғысынан ойлауды дамытуда Блум таксономиясын қолдану арқылы

оқушылардың сөйлеу қабілеттерін арттыру » деп алдым. Өйткені, мұғалім

оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын туғызу арқылы өзі де дамиды және

өз бетімен сөйлем құрап сөйлеу қабілеттерін арттыру арқылы

шығармашылық деңгейге жеткізеді .

Сыни тұрғысынан ойлау арқылы оқушылардың белсенділігі, өзіндік

сана-сезімі мен пайымы дамиды; мұғалімнің кәсіби білімі артады. Сын

тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытудағы маңызды әдіс және оның

деңгейлері негізінде балаға терең білім беріледі, жеті модульде қамтылады,

әрі оқушыны бағалауда мұғалім олардың деңгейін таниды, шынайы бағалау

болады. Блум таксономиясының құрылымы танымдық үрдістің бір

деңгейінен екінші деңгейіне, яғни қарапайымнан күрделігі біртіндеп өтеді

деп саналады. Сыныпта осындай сұрақтар қою арқылы оқушылар үйреніп

қана қоймайды,сондай орта қалыптастырады. Оқушылар шығармашылық

деңгейге қөтеріледі.

Блум таксономиясы-жеке тұлғаға бағытталған шығармашылығын

дамытушы және білімді толық меңгертудің әдісі болып табылады.

Мен сабақтарымда Блум жүйесін қолдануды және бағалауды қолға алдым.

Сізге бір сабағымның үлгісін көрсетіп, Блум таксономиясын тек

жаратылыстану бағытындағы сабақтарда емес, гумманитарлық бағыттада

тиімді қолдануға болатынын айтқым келеді.Блум таксономиясының

идеяларына негізделіп жоспарланған «Сөз тіркесі» тақырыбындағы

сабағымда

Білу: «Миға шабуыл» әдісі

1.Тапсырма: слайдта көрсетілген сөз тіркестері арқылы тақырыпқа шығу.

1.Сөз тіркесі туралы не білеміз?

2. Қай грамматика түрі сөз тіркесті зерттейді?

3. Синтаксис басқа нені зерттейді?

Түсіну: «Ой қозғау» сатысы 2 - тапсырма:

1.Сөз тіркесінің сөйлем құрудағы орны

2. Байланыс түрлерінің айырмашылығы

Қолдану: 3 - тапсырма: «Конструктор»

Талдау: 4 - тапсырма: «Салыстыру және ассосациялау»

1.Сөз тіркесі байланысу түрлерін салыстыру

2. «Сөз тіркесі» сөзін ассосациялау.

Жинақтау: 5 – тапсырма: Эссе жазуды қолдандым.

Қорыта келгенде, О.Бальзактың “Ұдайы еңбек ету- өнердің де, өмірдің

де заңы” дегеніндей, оқушылардың шығармашылық қабілеті мен

белсенділігін артыруда мұғалімге үнемі ізденуге, тұрақты еңбек етуді

міндеттейді. Әрине, атқарылған істер аз емес. Дегенмен, әлі де болса бізді

ойландыратын, толғандыратын істер жетерлік. Атап айтқанда, олар – білім

сапасын арттыру, оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп

оқыту, ғылыми-ізденіс қабілеттерін қалыптастыру, т.с.с. Өйткені, ХХІ ғасыр-

157

білімділер ғасыры. Ендеше бізге ой өрісі жоғары дамыған, зерделі, жан-

жақты парасатты ұрпақ керек екенін бір сәтте естен шығармағанымыз жөн..

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Мұғалімге арналған нұсқаулық

2.Выготский Л.СУЧЕНИЕ ОБ ЭМОЦИЯХ;

3. Білімдегі жаңалықтар. Ақпаратты-әдістемелік журнал;

4. Шағыр Қ. Әрбір ұстазға берері мол //Тәрбие құралы. – 2005. - №5

5. Тараз Ә. Ұстаздар – асыл тұлғалар: //Алматы ақшамы. – 1997.

6. Общая и профессиональная педагогика: Учебное пособие для студентов

педагогических вузов. Под ред. В.Д. Симоненко. Москва. 2005

Аңдатпа: Баяндамада қазіргі білім беру жүйесінде мұғалімнің орны,

деңгейі қандай болу керектігі айтылған. Білім сапасы айтарлықтай нәтижеге

жету үшін сын тұрғысынан ойлау, соның ішінде Блум таксономиясының

ерекше орны туралы баяндалған. Блум таксономиясын сабақта қолдану

тиімділігі көрсетілген.

Аннотация: В докладе расскзывается значение и место современного

учителя в сфере обучения. О правильном применении критического

мышления для достижения конкретных результатов в обучении. Выгодное

применение таксономии Блума на уроках.

ЖОБАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚҚА

БАУЛУДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ

Алиханова Райхан Ерханқызы І санатты тарих пәнінің мұғалімі

Атырау қаласы, Атырау мұнай және газ технологиялық колледжі

Мұғалім - өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал

оқуды, ізденуді тоқтатса, оның мұғалімдігіде жойылады.

К.Д.Ушинский

Қазіргі кезде жаңа педагогикалық технологияның бірі-жобалық

әдістемені тиімді қолдану мен оны енгізу мектептің алдында тұрған мәселе

болып табылады [1. Полат Е.С. "Метод проектов"].Шын мәнінде әлемдік

педагогикада жобалық оқыту жаңа технология емес.Бұл технологияны өткен

ғасырдың 1920 жылдары американ ағартушысы әрі философы Джон Дьюи

және оның шәкірті В.Х.Килпатрик енгізген болатын.Бұл оқытуды

философия мен ағарту саласының гуманистік идеяларына бағытталғандықтан

проблемалық оқыту деп те атайды.

Ресейде жобалық оқыту технологиясына қызығушылық ХХғ. басынан

басталды. Жобалық оқыту идеясы Ресейде американ ағартушыларының

ойларымен тұспа-тұс пайда болды..Орыс ағартушысы С.Т.Шацскийдің

басшылығымен 1905 ж. бір топ педагогтар оқу процесінде жобалық оқытуды

қолдана бастады.Бірақ КСРО кезінде БКП ОК-ің арнаулы қаулысымен

1931 ж.білім беру саласынан мүлдем алынып тасталды.

158

Ал бұл кезде АҚШ-та,Англияда,Бельгияда,Германияда,Италияда ағарту

саласында жобалық оқыту технологиясы қарыштап дамып,жетістікке жетіп

жатты.

Жобалық әдістеме жаңа педагогикалық тұлғалық-болжамды технология

ретінде білім беруде гуманистік көзқарастың төмендегі қағидаларын

бейнелейді:

- адамның тұлға ретінде, жеке адам даралығына ерекше назар аудару;

- оқушылардың творчестолық ойлауын саналы түрде дамуын бағдарлаудағы

айқындылық.

Осы технологиядағы қызықтыратын, сонымен бірге жобалау әдісінің

заманауи түсінігінің негізгі қысқа желісі «мен танып білетін, мен білетін,

маған не үшін қажетті және барлық білімімді қайда қолдануға болады» деген

сұраққа жауап алу болып табылады.

Мектептегі білім беру жүйесінің өзгеруі мен жобалық оқытудың

дидактикалық құрылымы білім беру жүйесіндегі жаңа педагогикалық

технология ретінде жобалық әдістеменің мектептердегі енуіне себепкер

болды. Соның нәтижесінде соңғы бес жыл көлемінде колледж студенттерінің

ғылыми жобаларына ғылыми жетекші ретінде көмегімді көрсетіп келемін.

Осы бағытта жұмыс істегеннен соң оқу үдерісінде жобалық технологияны

қолдану төмендегідей маңызды дидактикалық міндеттерді шешуге мүмкіндік

береді:

- мектептерде білім беру кезінде сабақтар оқушының белгілі бір білімдерді,

шеберліктер мен дағдыларды қалыптастырып қана қоймайды, оның сезіміне

әсер ете отырып, практикалық іс-әрекетке әкеледі де, соның нәтижесінде

оқушының уәжі артады;

-берілген тақырып бойынша оқушылардың творчестволық жұмыспен

айналысуына мүмкіндік болады, өздігінен қажетті ақпаратты тек қана

оқулықтан ғана емес, сонымен бірге басқа да көздермен жұмыс істеуге

мүмкіндік болады.

-Жобалық әдістің дәстүрлі әдістен негізгі айырмашылығы оқушылар

өздігінен ойлауға, мәселені шешуге және табуға, осы мақсатта әр түрлі

салалардан алынған білімдерін қолдануға, шешімнің әртүрлі нұсқаларының

нәтижелер мен мүмкін болатын салдарларын болжауға, себеп-салдарлы

байланыстарды бекіте білуге үйренеді.

-Сонымен, бірге жобалық әдістеменің маңызды айырмашылығының бірі,

мұғалімнің рөлі. Жобалық әдістеме бойынша жұмыс істеу барысында

педагогикалық мәдениеттің жаңалануы болады. Мұғалім жаңа кәсіби

ұстанымға дағдыланады. Оқушы мен мұғалім, мұғалім мен әкімші

арасындағы серіктестік қатынастар нығаяды.

Жобалық оқытудың нақты мақсаты қандай? Жобалық оқытуды

көптеген зерттеушілер төмендегіше түсінеді:

1.Жобаға қатысушы әрбір шәкірттің өзіне деген сенімділігін арттыра

отырып,мынадай мүмкіндіктерге қол жеткізуге болады:

159

-"табыс ситуациясы" арқылы ,сөз жүзінде емес , іс жүзінде (сабақта және

сабақтан тыс) әр түрлі мәселелерді шеше отырып,өзін қоғамға

қажет,қабілетті,жетістікке қол жеткізе алатынын түсінеді.

-жоба тапсырмасын орындай отырып,өзінің бойындағы мүмкіндіктері мен

қабілетін жетілдіре түсетінін сезінеді.

2.Шығармашылық тапсырманы орындау барысында нәтижеге қол жеткізу

үшін серіктестік пен бірлесіп әрекет етудің, топтық жұмыстың маңызын

ұғындыра дамыту;шәкірттерді өзара тіл табысуға шабыттандыру. Өмірде

кез келген мәселені шешуде тек өз көзқарасын жеткізуге ғана емес,

сондай-ақ қарама-қарсы пікірді тыңдай білуге де дағдыландыру.

3.Зерттеу қабілетін дамыту: проблемалық мәселеге талдау

жасауға,проблеманы анықтауға,ашуға,қажетті мәліметтерді әдебиеттерден

іріктеуге,практикалық ситуацияларға бақылау жасауға, нәтижесіне талдау

жасап,гипотеза ұсынуға,қорытынды жасауға.

-Жоба әдісін тарих сабағында қалай қолдануға болады?

-Алдымен балалардың ғылыми жұмысқа қызығушылығын арттыру үшін

зерттеуге кең көлемде және тар шеңберде тарихқа салыстыра отырып,

баға беріп,қорытынды жасауға кесте беріледі.

1.Кесте.Зерттеу обьектісі Кең көлемдегі тарих(макротарих) Тар көлемдегі тарих(микротарих)

1.Ресми тарих.Тарихи оқиғалардың

субъектісі - мемлекет

Бейресми тарих.Тарихи оқиғаның субъектісі

мемлекетке ұқсамайды

2.Белгілі бір мемлекеттің тарихы Шекара маңындағы обылыстар тарихы

3.Ерлік тарихы.Әскери –

саяси,әлеуметтік-экономикалық

тарихы

Ауызша тарих

Күнделікті тарих

Интеллектуальды тарих

4. «Ұлы адамдардың» тарихы «Қарапайым адамның» тарихы

5.Басқарушы азшылықтың тарихы Үндемейтін көпшіліктің тарихы

6.Ірі қалалардың тарихы Провинция тарихы:қалалар тарихы

7.Көрнекті тұлғалардың өмірі Өмірбаянын репрезентациялау:Әлеуметтік

топтардың өмірін баяндайтын

8.Әлеуметтік топтардың,таптардың

тарихы.Әр түрлі тарихи дәуірлердегі

қоғамдық өмірдегі әйел мәселесі,әйел

еңбегі, әйел өмірі,рөлі.

Әйел тарихы.Гендерлік тарих

9. «Генералдар» тарихы Сарбаздар тарихы

10. Мемлекеттің өнеркәсіптік даму

тарихы

Жұмысшы тарихы

11.Мемлекеттің аграрлық даму

тарихы

Шаруа тарихы

12. Әлеуметтік тарих Отбасы тарих

13. Әлеуметтік-экономикалық даму

көрсеткіштері,матермалдық әлем

Адамның рухани жан-

дүниесі,құндылықтары,дәстүрлері,стеоротипі,қо

рқынышы.

Шәкірттерден әрбір графадағы тарихи фактілерге мысал келтіруді

сұрауға болады. Кейін «күнделікті өмірдің тарихы» және «ауызша тарих»

деген ұғымдардың мағынасын түсіндіремін Бұл бағыт естелік,

160

әңгіме,интервью, жеке жазбалар түріндегі субьективті деректердің қалай

сақталу мәселесін шешеді.

-Ауызша деректердің мұндай түрлерін кез келген шәкірт пайдалана

алады.Ол үшін оларға алдымен естеліктерді жинауға үйрету және

интервью алуға оқыту керек.

-«Ауызша тарих» дегеніміз не? Балалардың назарын 1971 жылы жарық

көрген "Oral History" журналына аударайық.Осыдан кейін Ұлыбританияда

ауызша тарихтың алғашқы қарлығашы Пол Томпсонның жетекшілігімен

қоғамды танудың «төменнен жоғарыға » ұстанымымен [2.Томпсон П.

Голос прошлого: устная история.] зерттеуге ұмтылған қоғамы пайда болды.

-Студенттерге шындықтың күрделі және көптүрлі екенін,ал ауызша

тарихтың басты құндылығы қоғамды зерттеуде пікірлердің әртүрлілігі

екендігін жеткізу.Ауызша тарихтың ерекшелігі мен басты құндылығы

адамдардың күнделікті өмірде өз тарихына ойша көз жүгірту,

менталитетінің ерекшелігін ашып көрсету болып табылады. Тағы бір

балалардың көңілін аударатын жайт, басқа деректерде әсіресе мемлекет

тарапынан чиновниктердің, іс жүргізушілердің жазған жазбаларында адам

билік құзырындағы қосымша обьект болып қалады. Ауызша тарих

зерттеушілік қабілетінің қалыптасуында маңызы зор. Басынан-ақ тарихшы

интервью жүргізгенде алынатын мәліметтер зерттеушінің бейімділігімен

сенімділігіне сай диалогқа байланысты екенін біледі.

Ауызша тарихтың коммуникативті мүмкіндігі ғылым мен білімнің

интеграциялануына жол ашады. Еліміздің кез келген түкпірінен зерттеуді

қажет ететін тақырып пен тақырыпқа сай мәліметтерді табуға

болады.Балаларға әлі ешкім зерттемеген деректерді ашатын шынайы

мүмкіндік туады.Олар үлкен қызығушылық тудыратын шығармашылық

үдеріске жақындайды.Ауызша тарихтың бұл қызметін көптеген

зерттеушілер мойындайды. Мұны біз өз тәжірибемізден де көрдік. Әрбір

интервьюден кейін балалар таңданыспен келеді.Мысалы, Игламов Ақанның

«Біз соғысты көрген жоқпыз» атты шығармашылық жұмысында сол кездегі

7-8 жастағы балдардың бүгінде 80-ге жақындаған қарттардың әңгімесі қатты

толғанысқа түсіргенін мынадан көреміз «Сендер соғысты көрген жоқсыңдар

ғой. ....Қырқыншы жылдары бала болған жоқ.Олардың жылаған дыбыстары

да сирек естілетін.Күні бойы аш жүріп,кешке қарай аш жатты.Бұл олардың

ерлігі емес,уақыттың қатыгездігі,уақыттың қателігі еді.Майданда жеңіс

үшін,ауылда жеңіс үшін де,тіршілік үшін де күрес жүріп жатты.Олар

сезімтал болды.Олар оңашада жылады.Үнсіз жылады.Сендер соғысты

көрген жоқсыңдар ғой».Немесе Надиров Нұрпейістің «Қазақстанның

әлеуметтік саясатының:бүгіні,ертеңі және болашағы» тақырыбындағы

жұмысында Қызылқоға және Құрманғазы аудандарының толық газбен және

ауыз сумен қамтамасыз еткен кездегі ауыл адамдарының қуанышы мен

болашаққа деген сенімін мынадан көруге болады. «Шіркін!

Тәуелсіздік!Қаншама жылдар мұнай мен газдың үстінде отырсақта тезек

теріп, от жағатын едік,Көгілдір газды армандамайтында едік.Ауыз суды

161

алыстан таситын едік.Елбасымыздың сарабдал саясатының арқасында әрбір

үйде газ,есігінің алдында суға кенеліп,шаттыққа жетіп отырмыз деп»

көздеріне жас алғандарын тебірене айтады.Ауыр естеліктер балаларды

толғанысқа,жұмбақ күйге түсіретінін көреміз.Оларда алғашқы ашушылар

(жиі айтатыны: «Мен мұны ешқашан естіген емеспін) сезімі басым

болады.Бұл шәкірттердің өткенді тек танып қоймай,онымен сөйлесуге,

сезінуге жағдай жасайды.

Көптеген адамдар ауызша тарихтың методологиясының қарапайым

ақиқатын тез түсінеді.Олар тарихи зерттеудің өте күрделі екенін,бірақ ең

бастысы «үндемейтін көпшіліктің»тарихты бақылауы және ойлауында

екендігін түсінеді. П. Томпсон айтуынша, бірлескен,топтық жобалар

айырылмайтын қорытпаға "зерттеу және оқыту,нәтижесінде екеуінің де

сапасы артады.» Ауызша тарих азаматтықтың қуатты потенциалы.Өйткені

интервью барысында екі ұрпақтың кездесуі өтеді. Аға ұрпақ жастардың

өткенге қызығушылығын қуана-қуана бақылайды.Ешбір ардагер жобаға өз

естеліктерімен интервью беруді сұрағанда,ешқайсысы бас тартпаған.Қайта

ардагерлер өздеріне жастардың көңіл бөлгеніне алғыс айтқан.Аға ұрпақ

өкілдері жастық шақтарын еске алып,интервью алушы студенттердің

еңбегіне құрметпен қарауы,олардың бойында өз Отанының лайықты

азаматы деген сезімді тудырады..Осылай ауызша тарих ұрпақтар

сабақтастығын,өткен мен болашақты байланыстырады. Тарихты

реконструкциялау жас ұрпақтың аға ұрпақты тыңдауы және екі ұрпақтың

бірлескен іс әрекетінің жемісі болып табылады Память человека — это

«не отлаженный механизм» [2.Зверев В.А. Услышанное прошлое: опыт

создания и использования историко-биографической коллекции в

педагогическом университете]. Оқиғаларды көзімен көргендердің

әңгімелері үзік-үзік және нақты болмайды. Бұл зерттеушінің ой толғауына

азық:неге адам сол қызықты сәтті ұмытып қалды, ал басқа жағынан

қарасақ бұл зерттеушіге қиындық туғызуы мүмкін.Өйткені күнделікті өмір

тарихында сол адамнан басқа ешкім жауап бермеуі мүмкін.Сондай-ақ еске

алу үдерісі – « интерпретация»екенін студенттерге жеткізе білуіміз керек. Л.

Гудков атап көрсеткендей,әңгімеші тарихты өзнің дүниеге қалыптасқан

көзқарасымен,саяси және мәдени қағидаларымен(установка), өз өмірінің

ерекшелігімен,психологиялық көңіл-күйімен жасайды [3.. Гудков Л.

«Память» о войне и массовая идентичность россиян].

Оның көмегімен тарих ғылымында өзгерістер, зерттеудің жаңа

бағытын, ұстаз бен шәкірт арасындағы, ұрпақтар арасындағы, білім

мекемелерінің арасындағы алшақтықты жоюға,ал тарихи білімді

фиксациялауда—кітап,музей,не фильмді болсын,тарихты басынан өткерген,

жасаған адамдарға бар даусымен айту мүмкіндігі үшін қайтару керек.

2.Кесте.Зерттеу тақырыптары Күнделікті тарих

бойынша ғылыми

жобалардың

Тақырыптары мен

Ғылыми аннотация

162

аннотациялары

Кеңес қоғамының

күнделікті өмірі Атырау

тұрғындарының

естелігінде

КСРО-ның бұрынғы азаматтарымен интервью.Ауызша

естеліктер негізінде Кеңес адамдарының күнделікті

өмірінен,қоршаған ортасынан,белгілі бір тәртіп

стратегиясынан көптеген фактілер келтіруге болады.Кеңес

азаматтарының құндылықтар жүйесін,оның даму кезеңдерін

анықтау.Кеңес халқының саясатқа көзқарасы.

Мұғалімдердің,село

тұрғындарының,жұмысш

ылардың,қызметкерлердің

,бұрынғы

коммунистердің,комсомо

лдардың өмірбаяндары

Мұғалімдердің жәнебасқа әлеуметтік топтардың

өмірбаянынан жинақ дайындау.Зерттеу барысында олардың

құндылықтар жүйесін және оның даму кезеңдерін

анықтау.Әр түрлі әлеуметтік топтардың мемлекет саясатына

қарым-қатынасын анықтау негізгі мәселеболып қалады.

Кеңес мәдениетінің

кеңістігіндегі кино және

көрермен

Бұрынғы Кеңес азаматтарынан интервью алу.Ауызша

естеліктер негізінде кино сферасында «мәдени жорық»

фактілерін ашу.Кеңес адамдарының Отандық және

шетелдік ильмдерге көзқарасын анықтау.Кеңес

киноиндустриясының адамдардың көзқарасы

менқұндылықтар жүйесінің қалыптасуындағы ролі

Ыстық нүктелердің

ардагерлері(ауғандықтар,

чернобылдықтар)

Әскери тәжірибесі бар,әскери конфликтер зонасында

қызмет еткенофицерлер,жауынгерлерден интервью

алу.Ауызша естеліктер негізінде адамдардың соғысқа

бейімделуі.Әскери конфликтердің ардагерлердің

психологиясына бейбіт өмірдегі әсерін фактілермен

көрсету.Сондай-ақ КСРО қарулы күштерінің

контингенттерін анықтау.Басты назарда Кеңңес офицері

мен жауынгерінің күнделікті өмірі болады.-

Ауызша естеліктерде

мектеп тарихы

Мектеп мұғалімдерінен,қызметкерлерінен және мектеп

бітіушілерінен интервью алу.Зерттеу барысында Кеңес

мұғалімдерінің құндылықтары және даму кезеңдерін

ашу.Басты назарда мектептің дау кезеңдері болады.

«Біздің шет ел» Кеңес

әскери қызметкерлерінің

көзімен

Интервью Польшада,Чехословакияда,Германия

Демократиялық Республикасында ,Кубада,Венгрияда

қызмет еткен офицерлер мен жауынгерлерден интервью

алу.Басты назарда Кеңес офицерлері мен жауынгерлері

және олардың туыстары.КСРО-ның саясатын ашу.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Полат Е.С. "Метод проектов" [Электронный ресурс] //

2.Томпсон П. Голос прошлого: устная история/П.Томпсон. Пер.М.

Л.Коробочкин //

3.Зверев В.А. Услышанное прошлое: опыт создания и использования

историко-биографической коллекции в педагогическом университете / В.А.

Зверев, Е.И. Косякова // Устная история (oral history): теория и практика:

163

материалы Все рос. научного. семинара / сост. и научный ред. Т.К. Щеглова.

– Барнаул, 2007. [Электронный ресурс]

4.Гудков Л.«Память» о войне и массовая идентичность россиян //

Неприкосновенный запас. — 2005. — № 2—3(40—41).

ӘОЖ 8 КАЗ

ҰЛЫ АҚЫН ТУРАЛЫ ТОЛҒАНЫC

Аманғалиева Мақпал Жоланқызы Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау мемлекеттік университеті,

«Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасының аға оқытушысы,

гуманитарлық ғылымдарының магистрі

Азаттықтың ақ туын көтеріп, ұлттың рухына дем беруші Махамбеттей

бабамыздың рухына, тағдырына, ақындығына арналған поэзиялық

туындылар аз болған жоқ. Қазақ әдебиетінің әр жанры да бұл сыбағадан

кенде емес. Сол ақындар қатарында жерлес ақынымыз Сембай Бердімұратов

та бар. Сембай Бердімұратов өзінің көркем сөздегі пірлерінің бірі санайтын

ұлы ақын Махамбет туралы 1996 жылы «Өлке» баспасынан жарияланған

«Туған жер тынысы» атты үлкен жинағының «Даңғайыр даламыздың жыр

шынары» деген тараумен «Мәңгілік ақын Махамбетке», «Қамшы мен

күмбез»,«Зират басында»,«Тұлпар мініп оралдым», «Қараойдың күн тұтылып

аспанында», «Исатай батырға мұң шағу», «Қара жар басында», «Қарттардан

қалар қағида» атты шығармаларында Исатай-Махамбет бастаған

батырлардың азаттық көтерілісі және олардың тағдырлары туралы

толғаныпты.

Сембайдың Махамбетке қалай келгені, оның өмір тарихына қалай бет

бұрып, терең зерттегені жайлы жазғандарына назар аударып қарасақ бұл

туралы «Тіршілік тынысы» атты естелік кітабында баяндалған екен. Мұнда

Махамбет аудандық партия комитетінің Махамбет туралы баяндама жасауға

ақынға тапсырма бергендігі туралы айтылады. Бұл тапсырмаға үлкен мән

берген ақын Махамбет туралы тереңірек білу және Исатай-Махамбет

бастаған көтерілістің жайынан мағлұматтар алу үшін, Сарайшықтағы тарих

пәнінің мұғалімі, өлке тарихын зерттеуші Мұстажап Намазғалиевпен

хабарласады. Сөйтіп, аудан орталығында Махамбет туралы ұзақ баяндама

жасап, жергілікті басшылардың, халықтың назарына ілігеді.

«Мәңгілік ақын Махамбет» деген жырында Сембай ақын Махамбеттің

озбыр опасыздың қолынан қаза тапқанына ашынып, әрі мұңая отырып, өзінің

ақындық сезімін білдіреді. Бірақ ұлы Махамбеттің басын кескенмен,

жауыздар оның рухының, жырының алдында қауқарсыз екенін езіле айтқан.

Махамбетті өлтірдім дер дұшпандар,

Басын кесті-ау қара жерді қан қылып.

164

Ақын тіршілік дүниесінен өтсе де, сол кезден бастап, оның жырлары

халық санасында қалады.

Ол келеді жырдың көшін жетектеп,

Қан ішкендер қалды оның жұртында,-

деп, ақынды өлтіргендердің қара ниет-пиғылын Махамбет жырымен бас

көтерген көптің екпіні басып өткенін сөз қылады. Ақын осы пікірін әрі қарай

дамыта түседі.

Айтшы жұртым, ақынды ажал алар ма,

Махамбетті өлдіге ел санар ма.

Құдіретті дауысың тұр құлақта,

Жарқылдаған жалының жүр жанарда.

Сембай Бердімұратов бүгінгі адамзатқа ақынның жігерлі жыры арқылы

күш-қуат беріп, өмір сүруге, опасыздарға қайсарлана қарсы тұруға, өмір үшін

күреске шақырғандай ой тастайды.

Біз сенеміз ол дүниеде айбатың,

Бүгін тірі жүргендерден мықтырақ. [1,36].

Ақын Сембай «Қаройдың қамшым қалды қабағында» деген жыр

жолында үлкен тарихи мән бар екенін байқаған. Оны айтқан Құрақ есімді

қарт деген болжам жасайды. Ол осы Қараойда опат болған Махамбетке

ешқандай белгі қойылмай қалғанын білетін адам екен.

«...Қажекең (ғалым Қажым Жұмалиев) 1937 жылдан бастап Махамбеттің

өмір жолын, оның творчествосын зерттей жүріп, 1958 жылы жаз айларында

ақын Тайыр Жароков екеуі Орал облысында творчестволық командировкада

болған сапарында «Орал өңірі» газеті арқылы Махамбеттің жерленген жерін

елде кім білетіндігін сұрастырып, хабар жариялайды. Облыстық газет бетінен

хабарлама оқыған Тайпақ ауданындағы Котельниково селосының тұрғыны,

селолық Рапоның бастығы беріш руының Қаратоқай бөлімінен өрбіген

Бектұрғанов Құрақ деген азамат Махамбеттің жерленген жерін, тіпті

қабірінің орнын білетіндігі жөніндегі мәліметін Тайпақ ауданының партия

комитетінің бірінші хатшысына келіп айтады. Қажым мен Тайыр Тайпақ

ауданының орталығы Калмыков поселкесіне келіп, хатшы арқылы Құрақпен

кездеседі. Құрақ 1909 жылы Қызылқоға ауданы Қарабау деген жерде

туылған. Бектұрған- Исатай мен Махамбеттің қарулы көтерілісіне белсене

қатысқан адам, Құрақтың үшінші атасы. Ол Атырау облысы Қызылқоға

ауданы Қарабау деген жердегі Аю деп аталатын бейітке 1851 жылы

жерленген. Бектұрғанның Тәшен және Жақсығұл деген екі баласы болған.

Тәшеннен Құрақтың өз әкесі Дінмұхамет, ал Жақсығұлдан Сана, Жұмағали

туған ...

... Құрақтың әкесі Дінмұхамет 1952 жылы 69 жасында қайтыс болған. Ол

кісі мұсылманша сауатты, Махамбеттің өлеңдері мен ертедегі жыр-

қиссалардың көбін жатқа білетін зерек адам болған. Дінмұхамет қайтыс

боларынан бір жыл бұрын, яғни 1951 жылы жаз айларында ата-бабаларының

зиратына дұға ету мақсатында қасына баласы Құрақты ертіп, Қарабауға

қарай жүру сапарында олар Гурьев облысы, Есбол ауданындағы Индер тауы

165

мен Индер тұзды көлінің өңірін шығыс беткейінен он бес шақырымдай жерде

мидай далада орналасқан шағын бейітке соққан ....

... Дінмұхамет пен Құрақ бейіт басына келіп аттарынан түскеннен кейін,

ақсақал қауымдағы жерленген адамдардың аруақтарына арнап әуелі бір дұға

оқиды да, бейіттің терістік батыс бетіндегі алдыңғы бұрышта жерленген

болар-болмас төмпешік топырағы бар, шөптен басқа белгісі жоқ зиратқа

арнайы басына барып дұға оқиды. Осыдан кейін Дінмұхамет баласына бұл

қауымның орналасқан жерін ертеде Қабанбай-Қарақалпақ деп атағанын,

қазір Қараой десіп жүргенін айтады. Бұл жердегі суы тұщы құдық әрлі-берлі

көшіп жүрген елдердің қонақтап, көліктерін тынықтырып, тыңайып

аттанатын жері еді деп түсіндіреді ...

... Бұл жерде ең алғашқы жерленген, мына менің соңғы дұға оқыған

зиратым Махамбет Өтемісұлының сүйегі жатқан жері, маған бұл бейітті әкем

Тәшен көрсеткен, ал Тәшенге Бектұрған атам көрсеткен екен ...

... Махамбетті адамдар ешуақытта ұмытпайды, ұмытуға тиісті емес.

Күндердің күні болғанда оның жерленген жерін іздейтін адамдар табылар.

Сондықтан, балам, мен Махамбеттің басына тобылғы тығып кеткелі тұрмын,-

деп,Дінмұхамет ақсақал өз қолындағы және Құрақтың қолындағы

қамшылардың сабын қайысынан ағытып, оның тобылғыдан жасалған

саптарын Махамбет зиратының бас және аяқ жағындағы қалың топыраққа

батыра көмеді. Баласына тобылғы ешуақытта шірімейтіндігін ескертеді» [2-

23-30бб].

Міне, осы әңгімесін Құрақ ақсақал Қажекең мен Тайырға баяндап

береді. Сол 1951 жылдан бері анда-санда жол түскенде Махамбеттің

бейітінің басына соғып жүретіндігін де білдіреді.

Осы тарихты жақсы білетін Сембай «Қамшы мен күмбез» деген

өлеңінде осы тарихи оқиға туралы баяндайды.

«Қараойдың қамшым қалды қабағында,»

Білмеймін, таппаймын ба, табамын ба?-

Деп, қария Махамбет қабіріне

Кетіпті қамшы көміп заманында.

Өмір-ай, жоқтан-бардан құралатын,

Жандар бар сұралмайтын, сұралатын.

Біреу білсе-бұл күнде біреу білмес,

Бектұрған, Дінмұхамет, Құрақ атын! [3,65].

Осы жол сілтеп көрсеткендердің арқасында Махамбеттің моласы

табылып,адамзат баласы зират етіп тұратындай зәулім күмбез

тұрғызылғанына риза болып, қуанды.

Ал бүгін қамшы орнына күмбез тұрды,

Қаройда дулығасын көкке тіреп!

Ақын аталмыш өлеңі арқылы өшкен жандардың ата-бабаларына, бүгінгі

Махамбет жырын жатқа айтатын, Махамбет рухын биік ұстайтын егеменді

елдің ұрпағының атынан алғысын білдіргендей.

166

Ақынның «Зират басында» атты өлеңі халқының көруге көз керек еріне

арнап көтерген кесенесі басында толғанып тұрып шығарған шығармасы. Бұл

кесене Қараойдың қақ төрінде ұлы ақынның аруағындай биік боп еңсе

көтерген алып кесене. Бұрын да, қазір де Махамбетке зиярат ету үшін кейінгі

ұрпақ келіп дұға етеді. Ақынды оның жырларының орыс тіліне, шетел

тілдеріне аударылуы нәтижесінде бүкіл дүние жүзі оқырмандары біледі.

Сондықтан бұл орынға бүкіл Қазақстан халықтары, шетел делегациялары

келіп тағзым етіп, тамашалап қайтады. Бес жылдан бері Атырауда мектеп

оқушыларының жылма-жыл болып тұратын республикалық «Махамбет

оқулары» өткізіледі. Қазақ елінің түкпір-түкпірінен, 14 облыстан, Алматы,

Астана қалаларынан Махамбеттің жалындаған жырларын жатқа білетін,

күйлерін шалқытып тарта алатын талантты шәкірттер өз өнерлерін көрсетіп,

конкурста жүлделі орындарға ие болып жатады. Әр облыстан келген мектеп

мұғалімдері, оқушылары Махамбет кесенесіне барып, поэзия күнін өткізеді.

Сондықтан ұлы ақын кесенесі елінің мақтана айта алатын құдіретті де

касиетті орынға айналып отыр. Ақын Сембай Бердімұратов осы кесене

салынғанда кеудесін мақтаныш кернеген, Махамбет мұрасына бас иетін

адамдардың бірі ретінде оған жырларын да алғаш арнаған еді. Сол

жырлардың бірі «Зират басында» деп аталады. Қаламгер бұл өлеңінде

Махамбет рухын көтере жырлайды. Оның жырлары бүкіл әлем

халықтарының сүйіп оқитын көркемдік құдіреттеріне айналғанын мақтаныш

етеді.

Тарихтан сен биікке шыққан сәтте

Сұсыңнан сұқсыр бұғып жата қалған,-деген

поэтикалық жолдар арқылы Махамбеттің ақындық бейнесімен қатар

батырлық бейнесін де биіктете түскен.

Даңғайыр даламыздың жыр шынары,

Маңғазсың мәңгі бақи тұршы кәне.

Жәннатта сенің жаның жүрген шығар,

Ұшпаққа сен шықпасаң кім шығады [4,182].

Ақынның жырына деген сүйіспеншілк, ақын жырының қасиетін

құрметтеу, адамға патриоттық күш-қуат беретін жыр Махамбет жыры

дегенді әлемге жариялағандай.

Ақын осы тарихи оқиғаны өзінің өлеңіне арқау етіп, Құрақ сияқты

батырлық іс атқарған адамның рухына жиырмасыншы ғасыр ұрпақтарының

атынан алғыс лебізін білдіреді.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты еңбегінде:

«Ұлттық тарихқа заңды мақтаныш көзі және мәдени таным-түсініктің тірегі

ретінде қарататын біртұтас көзқарас орнықтыру» [5,288б] -деп атап

өткеніндей тұғырлы тәуелсіздігіміздің арқасында қалыптасқан тарлан

тарихымыз халқымыздың ұлттық, рухани мұраларын келешек өскелең

ұрпағымыздың игілігіне айналдыруды жолға қойып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

167

1.Қазына. Атырау ақын жазушыларының кітапханасы. Сембай Бердімұратов.

2т. «Арыс». 2010,36 б.

2. Қ.Абисатов «Махамбет ғұмырнамасының беймәлім беттері», Атырау, 2002

ж. 23-30 бб.

3.С.Бердімұратов. Тіршілік тынысы.«А-полиграфия»ЖШС-Ақтөбе.2004.65 б.

4.С.Бердімұратов. Туған жер тынысы. Өлеңдер жинағы.-Алматы: Өлке,

1996.-182б.

5. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында.-Алматы: Атамұра, 2003. – 288 б.

МҰҒАЛІМНІҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІ-ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ЖАН

ДҮНИЕСІНЕ ҮҢІЛЕ БІЛУ

Әлімбекова Ажар Бостанқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ

Шәкірбек Қаламқас Асанбайқызы Ләнде Бөкенов атындағы жалпы орта мектебі

«Ұстаздық қызмет істеу үшін педагог болып туу керек»

Салмағы батпандай жүк артылған маман иелеріне қолайлы жағдай

жасап жатқан елдің ертеңі жарқын, келешегі кемел болатыны белгілі.

Мұғалім мамандығын мемлекетіміз қолдап-қуаттап, көтеруде. Дегенмен,

ұстаз беделі онымен өлшенбейді, ең алдымен, оның жеке басының

қасиеттеріне, қарым-қабілетіне, тың ізденіспен ,шығармашылықпен жұмыс

жасауына, жаңашыл болуына,ұстанымына тікелей қатысты.Қазіргі заманда

барлық мұғалімдерге қойылатын талап та осы.

Сонымен «құзіреттілік» деген не? Құзіреттіліктің 600-ге жуық

баламасы, яғни ұғымы бар екен.Мұғалімнің құзіреттілігі туралы арнайы

теория жоқ.Сонда қалай түсінеміз? Қазіргі заманғы білім берудің

модернизациялау стратегиясын «құзіретті білім беру» деп атап жүр.

Құзіретті білім беруді іске асыру бірқатар әдістемелік және теориялық

мәселелерді шешудің жолдарын қарастырады. Бұл мәселе негізінен білім

беру әдіснамасына қатысты. Қазіргі заманғы ғылым тарихында түрлі –әдіс

-тәсілдер ,әдістемелер пайда болып, жаңаша білім беру жолдары

іздестірілуде.Құзіретті білім беру жолдары іздестірілуде. Құзіретті білім

беру тәсілдері «құзіретті, құзіреттілік» ұғымдарына тікелей байланысты.

Егер мұғалімнің өзі жан - жақты дамымаған, адамзат әлеміндегі рухани

байлықты бойына жинамаған, соны бағалай алмайтын адам болса, онда ол

жан-жақты рухани жағынан бай жеке тұлғаны қалай тәрбиелемек?

Мұғалім жеке тұлғаға көтерілмей, зор мақсатқа жетуі екіталай деп нақтылап

айта аламын.Ол үшін оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіре отырып, жаңа

технологияны меңгеруін және ғылыми жұмыс, шығармашылық еңбекті әр

мұғалімнен талап ету керек.Тұлға жан-жақты болу үшін оның

дүниетанымы кең болу керек. Жеке адамның дамуы , яғни, оның әлеуметтік

ұнамды қасиеттерінің қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік

168

қажетсінуі керек . «Нағыз тұлға қандай болу керек?» деген сұраққа жауап

беру үшін американ ғалымы А.Маслоудың идеаларына

жүгінеміз.\Нұсқаулық\А.Маслоу адам қажеттіктерінің иерархиясын

анықтаудың төртінші деңгейінде сыйластыққа ,қадірлеуге байланысты

мәселелер қарастырады.Сонымен қатар ол бедел, қолдау, құзіреттілік ,

табысқа жетудің қажеттіліктеріне арнап, ол білу , істей алу, түсіну,

зерттеуді қамтиды. Адамның маңызды және басты қажеттілігі - өзін-өзі

өзектендіруге ұмытылуы жетінші деңгейде қарастырады.Онда рухани даму,

кемелдену, өсу, оның жолдарын іздеу, ізгілікке ұмтылу ,өз мақсаттарын іске

асыру, өзін- өзі жетілдірудің күнделікті қажеттілігі сияқты нәрселерді

қамтиды.Жеке тұлғаның өзін -өзі өзектендіруі төменгідей қабілеттермен

ерекшеленеді:

-шынайы өмірдегі қарама-қайшылықтарды оның қиыншылықтарына

тереңдей отырып түсінуі;

-басқа адамдардың пікірлеріне сүйенбей, өз тәжірибесіне ,ақылына,сезіміне

сүйеніп,шешімін қабылдау;

-өзіне жауапкершілік ала білуі;

-өзінің ішкі сезімін ,жеке ойларын, уайымдарын басты орынға

қоймай,қоршаған ортада болып жатқан оқиғаларға дұрыс көңіл бөлу;

-шығармашылық қабілеттерінің болуы.

Жеке тұлға дамуы- өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңейтіп, қажеттіліктерін

арттырумен байланысты.Осы даму деңгейі нақты адамға тән болған қарым-

қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұлға

адамдармен қарым-қатынаста да өте жай, күнделікті тіршілік күйбеңнен

аспайды.Ал даму деңгейі жоғары болған адам өзінің рухани

мәртебелігімен, қоғамдық мәнді құндылықтарымен ерекшеленеді.

Сонымен,мұғалімнің құзіреттілігі деп алған білімі мен дағдыларын

тәжірибеде, өмірде қандай да бір практикалық және теориялық

проблемаларды шешу үшін қолдана алу қабілетін айтады. Демек, құзіреттілік

ұғымы «білім» , «біліктілік», «дағды» сияқты ұғымдармен қатар мұғалімнің

шығармашылық іс-әрекеті мен құндылық бағдарының жүйесінде

көрінеді.«Мұғалімдер неліктен өзгеруі керек?», «Неліктен біз олардан

қажырлы еңбек етуді, ескіше көзқарастан алшақтап, жұмысты жаңаша

орындауды сұраймыз?» деген сауалдарға бүкіл әлем алаңдап отыр.«Неліктен

өзгеру қажет? Себебі мұғалім болу ақшадан, мәртебеден және

танымалдықтан да артық екендігін ұғынып, мұғалім болу туралы шешім

қабылдадыңыз...Әлем өзгергендіктен, Сіз де өзгересіз және қазіргі сәтте

өзгеріссіз қалу өте қауіпті екенін білесіз. Сіз өзгересіз, себебі сіз білім

алғанды, білім бергенді жақсы көресіз, балаларды сүйесіз және олар мына

жылдам өзгеретін әлемде бағыт беріп отыратын сізді қажет ететіндігін

білесіз, оны істеу үшін сізге алдымен өз жолыңызды табу қажет. Сондықтан

Сіз де, Олар да өзгеруі қажет»,-дейді профессор С .Бич .\Нұсқаулық\Демек,

бүгінгі мұғалім дәуір талабынан қалмай өзгеруі қажет,жаңарған

шығармашылықпен ізденіп,еңбек етуі керек.Мұғалімнің құзіреттілік

169

мүмкіндігін ашу жолдарын қарастыра отырып,мақсатқа жету жолындағы

әрекеттерді айқындап алған жөн.Сонда ғана мұғалімнің нәтижеге жететінін

өзімнің мұғалімдік тәжірибемнен анық көз жеткізіп келемін.Бұл әрекеттер

қандай:

*Мұғалімнің теориялық білімін ұдайы жетілдіріп отыруы керек.

*Сабаққа мықты дайындығы, құрған жүйелі жоспары, көздеген мақсаты,оған

жету жолындағы міндеттерді білуі қажет.

*Мұғалім бала жанын түсіне отырып, «Оқушының үнін» ,пікірін,

ынтасын,қабілетін-қарымын, қызығушылығын байқай алатын психолог

болуы шарт;

*Мұғалім диалог құра білетін,сөз өнері ,сыныпты баурай білетін, оқушының

кез-келген сұрағына жауап бере алатын таланты болуы керек.

*Оқытудың тиімді тәсілдерін таңдай білу шеберлігі мен АКТ қолдану, оқушы

білімін сауатты да адал бағалайтын, зерттеуді меңгерген болуы қажет.

Мұғалімді еңбегіне сай марапаттап ,үнемі беделін көтеріп,өзара

тәжірибе алмасуын қолдап,көшбасшылық қабілетін демеп отыру керек

.Атақты педагог – ғалым В.А.Сухомлинский: «Мұғалімдік мамандық - бұл

адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым - шытырығы мол жан

дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер - ол

даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады» - деп ұстаздық өнерге

ерекше баға берсе, Ы. Алтынсарин : «Маған жақсы мұғалім бәрінен қымбат,

өйткені мұғалім– мектептің жүрегі» деген.Әрине, мұғалімдік - өнер.Өнер

болғанда да ең қиыны.Ұстаздық қызмет істеу үшін педагог болып туу

керек.Өйткені, алдындағы шәкіртін өзінің жан ерекшелігімен, жиған-

ізденген білімімен, дүниеге деген, айналадағы қоршаған ортаға деген дұрыс

көзқарасымен, әділетті,шынайы болмысымен тәрбелейді.Өз пәнін жетік

білуімен қатар, адамның ішкі жан-дүниесін түсіне алатын, сөзге шешен,сөз

саптауы мәнерлі, мәдениетті болуы тиіс.Білім алушының арманына

жетелейтін, ұшқыр қиялына жол ашатын, бағыт-бағдар беретін мұғалім.

Құзіреттілікті қалыптастыру жолында мұғалімге қандай ұстаным мен қасиет

керек? Роберт Кеннеди айқандай: «Үлкен сәтсіздікті жеңіп шыққан мықты

адамдар ғана үлкен жетістікке жетеді».Әрқашан мінсіздікке ұмтылыңыздар.

Адам әрқашан оқып, өсіп, өркендеуі керек. Мінсіздікке жету үшін «Не

себепті?» деген сұраққа жауап іздеп отыру керек. Соңында, нені және қалай

істеу керектігін білетін адамның, әр кез жұмысы болады. Ал не себепті істеу

керек екендігін білетін адам, әр кез құзіретті болады.Бастаған ісін соңына

дейін апармайтын адам, құзыретті бола алмайды.

Давид Сарноффтың айтуы бойынша: «Өзінің жұмысын жақсы көрмейтін

адам, жетістікке жете алмайды».

Сіздің ұстанымыңыз – сіздің таңдауыңыз. Орта адам, басқа адамнан

ерлік жасауға жігерлендіруді күтеді. Өткен өміріңізде не болғанына

қарамастан, сіздің өмірлік ұстанымыңыз–сіздің бүгінгі таңдауыңыз.

Психолог Виктор Франклин мынаған сенеді: «Қандай жағдай болмасын,

өзіңіздің өмірлік ұстанымыңызды таңдай білу, адамдық ерікке

170

негізделеді».Сіздің өмірлік ұстанымдарыңызды сіздің іс-әрекетіңіз

анықтайды. Жанұялық өмір жөніндегі эксперт, кеңес беруші Деннис Уайтли:

«Жеңімпаздың басымдығы туа біткен қабілетінде, интелектуалды

коэффициентінде, дарында емес. Ол жағдайда емес, ұстанымда жатыр.

Ұстаным–жетістіктің белгісі». Қалай қимылдау керектігін ұстаным

анықтайды, сондықтан ол бірінші орынға ие.

Ойымды түйіндей келе ,мұғалім құзіреттілігі –мұғалімнің ішкі жан-

дүниесінің мәдениеті,рухани байлығы мен кәсібінің ықпалдаса отырып

үндесуі болып табылады. Құзіреттілік -тұлғаның белгілі мәселе төңірегіндегі

біліктілігі.Мұғалім өз білімі мен білігін ұдайы жетілдіріп отырса ғана

алдына қойған мақсаты мен міндетіне жетпекші.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Нұсқаулық.Кембридждік оқыту әдістемесі.

2.«Оңтүстік ұстаздары» №03,2015

3.«Қазақстан мектебі» журналы,2015 ж

ХИМИЯ- БИОЛОГИЯ ПӘНДЕРІНДЕ ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІС-

ТӘСІЛДЕРДІ ҚОЛДАНУ

Далеуова Алмагуль Асауовна Атырау мұнай және газ технологиялық колледжінің

химия және биология пәнінің оқытушысы, әдіскері

Менің мақсатым химия және биология негіздері пәнінде тиімді

технологияларды қолдану арқылы, оқушылардың іскерлік белсенділігін,

дербестік әрекетін және шығармашылық потенциалын нығайту үшін,

жағдайлар жасау.

Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі-

оқытудың әдіс- тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық

технологияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы»

Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі-

оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру,

халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап

көрсетілген.

Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы

және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс -

әрекеттер жиынтығы.Педагогикалық технологиядағы басты міндет -

оқушының оқу - танымдық әрекетін жандандыра отырып, алға қойған

мақсатқа толықтай жету. Ал бұдан педагогикалық технологияның тиімділігі

шығады.

Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын меңгеру мұғалімнен

орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет

етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа

технологияны, әдіс - тәсілдерді меңгеріп, инновациялық жетілуіне әкеледі.

171

Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру барысында оқыту

міндеттері жаңаша сипат алады.Олар мына төмендегідей:

-педагогикалық қызметтің өзекті мәселелерін білу;

-оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқауларын құрастыру;

-оқу жобаларының мазмұнын анықтау, әр оқушыға арналған тапсырмалар

құрастыру;

-оқушылардың жаңа материалды меңгеруі бойынша деңгейленген

жаттығулар жүйесін жасау;

-оқу әрекетінің бағалау көрсеткіштерін анықтау;

-жетіспейтін дидактикалық құралдарды жасау дағдысын қалыптастыру.

Педагогикалық технологияны игеруге қойылатын жаңа міндеттерді

меңгеру оқытудың ең жоғары нәтижесіне жетуге мүмкіндік беретін оқу -

тәрбие үрдісін ұтымды әрі үйлесімді жобалап, ұйымдастырып басқаруды

жүзеге асыруға тікелей байланысты.

Жаңа педагогикалық жүйе жобасында оқытудың мазмұны, әдісі және

түрі оқушының өзіндік танымдық іс-әрекет ерекшелігін есепке алып

анықтауды қажет етеді.Оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін пайдалану

жағдайындағы әдістемелік жүйеге толықтай қойылатын жаңа талаптар

анықталады.

1. Әдістемелік жүйені жетілдірудің қажеттілігі:

- оқытудың жаңа әдістерін дұрыс таңдау;

- оқытуды ұйымдастырудың формасын дәл анықтау.

2. Оқу мотивациясы мен белсенділігін қалыптастыру:

- оқушылардың танымдық қызығуын тудыра алу;

- оқушылардың ізденімпаздығын, шығармашылығын қалыптастыру.

3. Оқу іс - әрекетін басқару үрдісін жетілдіру:

- оқушының өзін - өзі басқаруы;

- оқушының өз әрекетіне өзіндік баға беруі. [3],

Қазіргі шәкірттерді ұстаздар қауымы өзінің балалық дәуірінің көшірмесі

деп қарап, сол кезде өзіне берген ұстаздарының оқыту әдістерін қолданып

жүрсе, қатты қателескені. Бүгінгі ұрпақтың сана—сезімі, жан дүниесі, ой-

өрісі біз ойлағаннан әлдеқайда күрделі. Олар заман ағымына қарай ерте

жетілген және ең соңғы техникалық және электрондық ақпарат құралдары

арқылы жан—жақты мағлұматтар жинақтаған. Әдетте олардың қоғамдық

көз—қарасы , моральдық ұстанымы мұғалімнің талабы мен талғамына сай

келмей жатады. Жаттанды дәстүрге айналған сабақтар оларды қызықтыра

қоймайды. Оның үстіне оқулық материалдары, (мен күнделікті ақпараттар

арасындағы үйлесім болмайды) оқу бағдарламасы ескі, оқушылар ұғымына

қиындық келтіреді және заман талабына сай келе бермейді. Содан барып оқу

материалдары мен күнделікті ақпараттар арасындағы үйлесім болмайды,

оқыту әдістерінің біркелкілігі, жаттандылығы және өмірден алшақтығы

сезіліп тұрады. Нәтижеде шәкірттің сабаққа деген құлшынысы төмендеп,

белсенділігі жоғалады. Балалардың сабаққа ықылассыз қатысуы, келмей

қалуы, тастап кетуі немесе ұстазға деген құрметінің жойылып, ол қойған

172

талаптарға да мойынсұнбауы да осы жағдайға байланысты.Мұндай

қайшылықтар біздің елімізде бұдан жиырма шақты жыл алдын-ала сезіле

бастаған еді. Оқытудың дәстүрлі емес әдістерін қолдану сол кездерден бастап

қолға алына бастады. Дәстүрлі емес оқытудың ұстанымдарына сүйенсек, біз

оқушылар бойындағы сан қырлы қасиеттер мен ерекшеліктерді ескере

отырып, олардың әрбіріне тұлға ретінде қарауымыз керек, әрқайсысының

жеке мүмкіндіктерін жетілдіру, шындау арқылы барлық оқушыны ортақ

мақсатқа ие, ұлттық мүддемізге сай тәрбиеленген ұйымшыл ұжым ретінде

қалыптастыруымыз керек болады.

Бұл орайда бізге ақпараттар алмасу арқылы, шәкірттердің өзін-өзі, бірін-

бірі оқытуын, өзіндік ой-пікір қалыптастырып, қорытынды жасай алуын,

ізденгіштін, логикалық ойлау қабілетін қалыптастыратын интербелсенді

оқыту әдістері «ақылға қозғау салу», «ой қозғау», «топтық жұмыс түрлері»,

«брейн-ринг», « пікір-сайыс» т.б. өте тиімді деп санаймын. Мұндай

сабақтарды мұғалімді әдеттегідей тек ақпарат беруші және жинақтаушы

тұлға деп емес, оқуға үйретуге, ізденуге, ақпарат алмасуға итермелеуші,

бейімдеуші жан деп есептеу керек. Оқушылар мұғаліммен тең дәрежеде

белсендік көрсететін мұндай сабақтарда оқу материалы 90%-дейін игеріледі.

Мен өз сабағымда оқытудың интербелсенді әдістерінің бірі—топтық

жұмыс түрін пайдаланамын. Сондай сабақтардың бірінен мысал келтірейін.

Жалпы саны жиырма бес оқушы қатысқан химия пәні бойынша КИПиА-

11 топта өткізілген сабақтың құрылымы төмендегіше болды.

«Химия және биология– біздің өміріміз, біздің болашағымыз.» атты

тақырыбында пресс –конференцияны ОДНиГ -13 тобына өткіздім.

Сабақтың мақсаты:

Химия мен биологияның құндылықтары бойынша дөңгелек үстел өткізу;

Оқушы өз бойындағы қасиеттерді танып білуге, жетілдіруге ұмтылу.

Оқушыларды төтенше жағдай кезінде дұрыс шешім қабылдай білу

қабілеттілігін дамытатын қажетті білім, білік,дағды қалыптастыру.

Түрі: дөңгелек үстел басындағы ой бөлісу.

Әдіс – тәсілдері: проблемалық сұрақтар.

Жүру барысы:

Мақсатым тіл ұстартып өнер шашпақ

Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ.

Үлгі алсын деймін ойлы жастарымыз,,

Думан- сауық ойда жоқ әуел баста –ақ деп Абай атамыз жырлағандай ,

құрметті студенттер мен ұстаздар бүгінгі сабақтан тыс ашық шарамызға қош

келдіңіздер!

Ал енді студенттерімізге қойылатын сұрақ мынадай:

Адам өзінің орташа ғана қабілетімен әлемнің дамуына ықпал жасай ала

ма?

Адам баласы өзі өмір сүріп отырған әлемін танып біледі. Әр адам өзінің

ойлау қабілетіне сәйкес өз әлемін іштей қалыптастырып алады.

Химия пәнін меңгерудің қандай маңызы бар?

173

«Өмірдегі ең басты мәселе не?»

«Қоршаған ортаның ластануы» баяндама ОДНиГ -13 топ студенті Ұлдай

«Мұнайдың пайдасы» баяндама ОДНиГ -13 топ студенті Марта

«Әлемнің экологиялық мәселелері» баяндама ОДНиГ -13 топ студенті

Гаухар

Кіріспе.

Денсаулық баға жетпейтін жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не

уақытты, не күш-жігерді , не еңбекті, тіпті барлық дүниені аямай жұмсау

керек.Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қиюға болады.Денсаулықсыз

өмір қызықсыз әлем деп санаймын.

Диафильм көрсетілімі /5-мин/ «Қазақстан және экология»

Мен бүгінгі сабақтан тыс шарамыздың барысында «Сөз мерген»

ойынын ұйымдастырғым келіп тұр.

Бұл – көне сөз, астарлы ұғым, мақал-мәтелді бір кісідей білетін сенімді

жандар сайысқа түсетін бағдарлама. Қатысушылар үшін мақсат – жеңу. Өзін-

өзі сынап көру. Жүргізуші мен,химия және биология пәнінің мұғалімі

Далеуова Алмагуль Асауовна

Мен сендерді жұлдызша арқылы бағалаймын. Көп,әрі дұрыс жауап беріп

жұлдызша жинаған студент жеңімпаз атанады.

Ойын 3 кезеңнен тұрады:

І- кезең: «Сөз тапқанға қолқа жоқ»атты кезеңде бірінші бағанадағы

сөзбен екінші бағанадағы сөздің сәйкестігін тауып, мағынасын ашу.

Болат Берік бол

Шойын

Темір

Қорғасын

Жауабы: Болған іске болаттай берік бол

ІІ- кезең: «Мақал сөздің мәйегі» мақал –мәтелдің жалғасын табу.

1. «Тұзсыз ас, темiрсiз халық болмайды»

2.«Темiр сырын отта танытады»

3.«Тегi жаман темiрдi қанша қайрасаңда өтпейдi»

4.«От— көмiр жейдi, тат — темiр жейдi»,т.б.

ІІІ- кезең: «Ойлы болсаң озып көр» екі бағананың сәйкестігін табу.

Аспирин Дене

қызуын

төмендететі

н

кең

таралған дәрі

Мукалтин

Глюкоза

Бесептол

Жауабы: Дене қызуын төмендететін кең таралған дәрі-аспирин,т.б.

Енді жеңіп шыққан оқушымызды «Сөз мерген» атты ойынымыздың

жүлдегері деп жариялаймыз. Қане кім көп жұлдызша жинағанын есептейміз.

174

Құттықтаймыз!

Қорытынды:Адам өміріндегі ең қажетті білім. Адам білім арқылы

өмірді, қоршаған табиғатты , айналаны танып біледі. Адам ойлылығын, іс

әрекетінен, ақылынан көруге болады. Әр ісін ойлап ақылмен істеген адам өз

мақсатын айқын көріп мұратына жете алады. Өз ортасына сыйлы болады.

Сонымен «Химия және биология – біздің өміріміз, біздің болашағымыз.»

атты сайысымыз өз мәресіне жетті.

«Молекуласында үш байланысы бар көмірсутектердің өкілі—

ацителен» тақырыбында өткізілген сабақтың мақсаты— көмірсутектер

жөнінде алған теориялық білімін нақтылау, ізденіс, өзіндік жұмыстар арқылы

тексеру, бекіту, тақырыпқа байланысты дүниетанымын кеңейту, іздену

жолымен мақсатқа жетуге баулу, бір-біріне түсіндіру, жәрдем беру, ықпал

ету арқылы топтасып жұмыс істеуге, өз білімін өзі бағалап, тексере білу

дағдыларын қалыптастыру.

Сабақтың дайындық кезіңінде оқушылар алтыдан бөлініп төрт топ

құрып отырды. Әр топтың жұмысына басшылық жасаушы топ жетекшілерін

анықтау үшін бес сұрақтан тұратын тест жұмысы ұсынылды. Бес минуттың

ішінде сол сұрақтардың дұрыс жауаптарын тапқан оқушылар жетекші болып

сайланды, әр топқа бекітілді.Олар берілген тапсырмалардың орындалуына

басшылық жасап, жұмыс нәтижесін тақтаға жазып көрсету үшін, жекелеген

оқушыларды кезекпен шығарып отырды.Жауаптарды дұрыс тапқан

оқушылар саны көп болса, олардың төртеуін әр топтың орындаған жұмысын

тексеріп, бағалап отыру үшін жәрдемші етіп алуға болады.

Әр топқа белгілі уақыт ішінде орындаған жұмысы тексеріліп кезекпен

тақтаға жазылады. Бағалау үшін төмендегі карта пайдаланылады. Бұл

картаның ерекшелігі әр топтың тапсырмаларды орындауын жинақтап, ортақ

балл шығару арқылы әр мұғалім өз еңбегінің нәтижесінде анықтай алады.

Бағалау картасы негізінде оқушы да, мұғалім де белгілі бір тақырыптар

бойынша есеп және жаттығу түрлері бойынша өз кемшілік және

жетістіктерін анықтап, ізденіп толықтыруға әрекет жасауға мүмкіндігі бар.

Тапсырма 1 2 3 4 5 орта балл бағасы

І топ 3 5 4 4 5 4,2 4

ІІ топ 3 4 5 4 3 3,8 4

ІІІ топ 3 3 5 3 3 3,4 3

IV топ 4 5 5 5 4 4,8 5

орта балл 3,2 4,5 4,7 4 3,

7 4 4

мұғалімнің

бағасы 3 5 5 4 4 4 4

Соңғы уақытта мемлекеттік білім беру стандартының талабымен оқыту

үрдісінің нәтижесін бағалауда, оқушылардың оқу үлгерімін талдауда

педагогикалық мониторинг қолданыла бастады. Жалпы мониторинг дегеніміз

-«мұғалім-оқушы» жүйесінде оқушыларды дамытуда, оқыту мен тәрбиелеуде

175

сапалы нәтижеге жету үшін жүргізілетін жүйелі түрдегі үздіксіз бақылау

әрекеті.

Педагогикалық мониторингті ендірудің тиімділігі ең алдымен

анықталатын нысанның өзара байланысына, оның құрылымы мен

психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Пәндер бойынша мониторинг

жүйесі төмендегі бағытта жүргізіледі.

1. Білім беру сапасын диагностикалау.

2. Білім беру мазмұнын талдау.

3. Сабаққа қатысу көрсеткіші, оқушылардың толық қамтылуы.

4. Сабақтың әдістемелік сапасын диагностикалау.

«Ұстаздан шәкірт озар» - деген дана халқым. Менің жектістігім – менің

өркендеп жатқан шәкірттерім! Маған деген алғыс, шәкірттерімнің биіктен

көрінуі!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2004.

2. Беспалько В.П.Слогаемые педагогические технологий. М., Педагогика,

1989.

3. Қараев Ж.., Қуанбаев Б.Жетілдірілген педагогикалық жүйені жобалаудың

дидактикалық шарттары. // Ізденіс №1, 2004.

4. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. 2003.

СТУДЕНТТЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІН

ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ РОЛІ

Есенова Ляззат Сайкомовна Орал қаласы, Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж педагог –

психологі, магистрант

Қазіргі замандағы білім берудің негізгі мақсаты: еңбек нарығында

бәсекеге қабілетті, құзыретті, өз жұмысын жақсы білетін, жан-жағына бағыт-

бағдармен қарайтын, әлемдік стандарт деңгейінде нәтижелі жұмысқа, кәсіби

өсуге, әлеуметтік-саяси оңтайлы тез әрекет жасауға, болып жатқан

өзгерістерге тез бейімделуге қабілетті білікті маман, индустриалды-

инновациялық жағдайды шешуге лайық, өз қалауы мен қоғам талабына сай

өзін көрсете білуге бейім, өз ойын еркін айта алатын, жоғары білімді, ұлттық

тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық және әлемдік мәдениетті бойына

қалыптастырған, шығармашыл, оңтайлы кәсіби маман дайындау.

Құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ кәсіби маманның –

қазіргі студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып

ойлаудың, интеллектуалдық белсенділіктің жоғары деңгейіне шығу, жаңаны

түсіне білуге, білімнің жетіспеушілігін сезінуге үйрету арқылы ізденуге

бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нәтижелер болып табылмақ.

Студенттердің кәсіби құзыреттілік мәселелері туралы пікірлер кәсіби

маман даярлау мәселелерімен айналысып жүрген отандық және шетелдік

ғалымдар, педагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда.

176

“Құзыреттілік” түсінігі білім беру саласында 1960-1970 жылдардағы

шетел әдебиеттерінде, ал 1980 жылдардың соңында отандық әдебиеттерде

кездесті. “Кәсіби құзыреттілік, жете білушілік” ұғымын енгізудің қажеттілігі

оның мазмұнының кеңдігімен, интегративтік сипатымен, “кәсіптілік”,

“біліктілік”, “кәсіби мүмкіндіктер” және т.б. түсініктерді біріктіреді. [5]

Сонымен педагог-психолог, ғалымдардың пікірі бойынша еңбек

нарығында бәсекеге қабілетті, кәсіби оңтайлы маманнның бойында белгілі

бір құзіреттіліктер қалыптасуы қажет:

бағдарлы құзіреттілік (азаматтық белсенділік, саяси жүйені түсіну,

баға бере білу, елжандылық, т.б);

мәдениеттанымдылық құзіреттілік (ұлттық ерекшеліктерді тани білу,

өз халқының мәдениеті мен өзге ұлттар, әлем мәдениетін салыстыру, саралай

білу қабілеті);

оқу-танымдық құзіреттілік(өзінің білімділік қабілетін ұйымдастыра

білу, жоспарлай білу, ізденушілік-зерттеушілік әрекет дағдыларын игеру,

талдау, қорытынды жасай білу);

коммуникативтік құзіреттілік (адамдармен өзара қарым-қатынас

тәсілдерін білу, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық

қатынаста шетел тілінде қатынас дағдылары болуы);

ақпараттық-технологиялық құзіреттілік (ақпараттық

технологиялармен, техникалық обьектілер көмегімен бағдарлай білу, өз

бетінше іздей білу, таңдай, талдай білу, өзгерте білуді жүзеге асыра білу

қабілеті);

әлеуметтік- еңбек құзіреттілігі (әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға

талдау жасай білу, шешім қабылдай білу, түрлі өмірлік жағдайларда жеке

басына және қоғам мүддесіне сәйкес ықпал ете білу қабілеті);

тұлғалық өзін-өзі дамыту құзіреттілігі (отбасылық еңбек,

экономикалық және саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді білімі

мен тәжірибесінің болу қабілеті). [4]

Сонымен, кәсіби құзыреттілік дегеніміз ең алдымен студенттің

функционалдық сауаттылығы мен кез-келген мәселені дұрыс шеше білу

қасиетінен көрініс табады. Студент қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз

жетілдіріп отыратын, кәсіби білімді, жаңа технологияларды меңгерген,

ортамен қарым-қатынасқа тез бейімделе алатын, ұйымдастырушылық

қабілеті жоғары, тәжірибесі мол, т.б. қасиеттерді жинақтағанда ғана кәсіби

құзыретті маман бола алады.

Студенттің кәсіби құзыреттілігі кәсіби және жеке сапалардан құралады.

Кәсіби құзыретті маман деп өзінің педагогикалық әрекетін жоғары дәрежеде

жүргізе алатын, қарым-қатынасқа әрдайым дайын, педагогикалық үдерісте

үнемі оң нәтижелерге қол жеткізіп отыратын маманды атауға болады.

Қоғамның жоғары педагогикалық білімді мамандарға қоятын талаптары

қазіргі таңда күрделене түсуде. Жаңа қоғам мұғалімі – ол рухани

адамгершілігі жоғары, азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз,

жан-жақты білімді, кәсіби құзыретті, өз теориялық білімін практикада әр

177

түрлі педагогикалық технологиялармен жүзеге асыра алатын өз кәсібінің

шебері бола білуі қажет.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында «Білім және кәсіби

машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың

негізгі бағдары.Бәсекеге қабілетті дамыған мемелекет болу үшін біз

сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Барлық жеткіншек ұрпақтың

функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет»,- деп атап көрсетті

[2].

Білім берудің мазмұнын жетілдіре отырып, үздіксіз білім беру арқылы

оларды кәсіби тұрғыдан жан-жақты жетілдіру мәселесі бүгінде мемлекет

тарапынан қолға алынып, болашақта атқарылатын істер жоспарына енгізіліп,

күн тәртібіне қойылып отыр.

Білім беру жүйесіндегі жаңа білім парадигмасы білім, білік, дағды

жиынтығын толық меңгерген, қоғам өміріне белсене араласатын,

шығармашылықпен ойлайтын, өзін-өзі көрсете алатын, өздігінен ақпаратты

іздеп, талдайтын және оны дамытуға қабілетті, кәсіби құзыретті жеке

тұлғаны қалыптастыруға бағытталған.

Б.Т.Кенжебеков құзыреттілік жөнінде: «Құзыреттіліктің бар-жоғын адам

еңбегiнiң нәтижесiне қарап пайымдау кажет.Кез-келген қызметкер, өз

әрекетiмен кәсiби iс-әрекеттiң түпкi нәтижесiне сай талаптарға жауап беретiн

жұмыстарды орындаса ғана, кәсiби кұзыреттi болып саналады»-,деп,

анықтама береді [1].

Ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып, біз «құзыреттілік»

ұғымына – студенттердің жеке тұлғалық психологиялық ерекшеліктеріне

байланысты меңгерген білімдерін, дағдылары мен біліктерін, танымдық және

тәжірибелік іскерлігін өмірде дұрыс қолдануы деген анықтама бере аламыз.

Студенттердің кәсіби құзыреттілік мәселелері туралы пікірлер кәсіби

маман даярлау мәселелерімен айналысып жүрген отандық және шетелдік

ғалымдар, педагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда. Бүгінгі күні

шетел ғалымдарының еңбектеріндегі кәсіби құзыреттілік анықтамалары

«тереңдетілген білім»,«міндетті шешудегі теңдік жағдайы», «қызметті

орындаудағы қабілеттілік» ұғымымен мағыналас болып келеді.

Д.Дьюи, У.Уоллер, М.Мид, К.Юнг, П.Сорокин, Ф.Знанецкий сынды

философтар кәсіби құзыреттілікті адамның ортаға үйренуіне қажетті

әрекеттер түрі ретінде қарастырады. Олар адамның мамандығы оның белгілі

бір нәрсеге деген қызығушылығын тудыратынын, көзқарасын

қалыптастыратынын, мақсатқа жетуге талпындыратынын, ортақ пікір

алмасуға жетелейтінін айтады. Д.Л.Томпсон,Д.Пристли кәсіби құзыреттілікті

жүйелі түрде алынған білім мен жоғары адамгершілік нормалар мен

педагогтік кодексінің нәтижесі ретінде анықтайды.

Кәсіби құзіреттілікті қалыптастырудың әдіснамалық және теориялық

аспектілері мынадай авторлардың еңбектерінде көрініс тапқан: Дж.Равен,

М.А.Холодная,Э.Ф.Зеер, А.К.Маркова, Ю.Н.Петров, С.С.Кунанбаева,

178

К.С.Успанов, А.К.Козыбай, Б.Б.Баймуханова. Сонымен қатар жекелеген

пәндер бойынша құзіреттілікті қалыптастыруға Б.Баймұхановтың,

С.Е.Шәкілікованың, М.Ә.Құдайқұловтың, А.Е.Әбілқасымованың,

Ж.А.Қараевтың, Б.Т.Барсай еңбектерінде ерекше көңіл бөлінген.

Кәсіби құзыреттілік ең алдымен студенттің ақпаратты сауаттылығы

мен кез-келген мәселені дұрыс шеше білу қасиетінен көрініс табады.

Студент қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз жетілдіріп отыратын, кәсіби

білімді, жаңа технологияларды меңгерген, ортамен қарым-қатынасқа тез

бейімделе алатын, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, тәжірибесі мол, т.б.

қасиеттерді жинақтағанда ғана кәсіби құзыретті маман бола алады.

Жоғарыдағы түрлі көзқарастардан біз студенттердің кәсіби құзыреттілігі

туралы әр кезеңде әр түрлі авторлар еңбектерінде, ғылыми әдебиеттерде

түрлі пікірлер кездесетінін байқаймыз.Солардың ішінде біздің

көзқарасымызға сәйкес келетіні В.А.Сластениннің пікірі болғандықтан, соған

сүйене отырып, мұның өзі «студенттің белгілі бір міндетті атқаруда

икемділік пен білікті меңгеру жолындағы психолгиялық жағдай және

білімділіктің, тұлғаның жалпы мәдениетінің деңгейі, педагогикалық іс-

әрекеттегі теориялық және практикалық дайындығы мен тәжірибесінің

тоғысуы, сол сияқты педагогқа қажетті көптеген сапалардың болуы» деп

тұжырым жасауға болады. Осыдан келіп, «кәсіби құзыреттілік – студенттің

жеке бас сапалары мен оның психологиялық-педагогикалық және теориялық

білімінің, дидактикалық біліктілігі мен қабілетінің, кәсіби біліктілігі мен

дағдысының, тәжірибесінің жиынтығы» деп анықтама беруімізге болады.

Студенттің кәсіби құзыреттілігі кәсіби және жеке сапалардан құралады.

Кәсіби құзыретті деп өзінің педагогикалық әрекетін жоғары дәрежеде жүргізе

алатын, қарым-қатынасқа әрдайым дайын, педагогикалық үдерісте үнемі оң

нәтижелерге қол жеткізіп отыратын маманды атауға болады. Қазіргі білім

беру жүйесіндегі өзгерістер студенттердің кәсібилігінің артуын, яғни кәсіби

және әдістемелік құзыреттілігін арттыруды қажет етеді. [3].

Болашақ маман тұлғасының қалыптасуы оның кәсіби іс-әрекетіне

байланысты екенін ескерсек, педагогикалық практиканың оған қалай әсер

ететінін түсіну қиын емес. Педагогикалық практиканың болашақ маман

тұлғасын қалыптастырудағы орны оның сол іс-әрекетке қызығушылығымен

байланысты. Болашақ маманның педагогикалық еңбекке қызығушылығы -

күрделі психологиялық процесс. Бұл студенттің педагогикалық еңбекке

саналы қажеттілігінің дамуын қажет етеді. Педагогикалық практика кезінде

болашақ мамандардың кәсіби қалыптасу және өзін-өзі айқындау процесі

белсенді жүзеге асып, кәсіби білімдер мен біліктерге деген қажеттіліктер,

оларды қалыптастыру үдерісі байқалады.

Жоғарыда педагог қызметінің кәсіби сапасы мәселелерін, оның

шеберлігі мен профессионалдығын, мұғалімге қойылатын талаптарды

қарастыра келе, бүгінгі студент ертеңгі педагог екенін ескеріп, оның кәсіби

іс-әрекеті нәтижелі болу үшін кәсіби құзыреттіліктің мынадай негізгі

элементтерін меңгеру қажеттігін атап көрсету қажетті.

179

1. Арнайы құзыреттілік-оқытатын пән саласындағы терең

білімділікті, біліктілік пен тәжірибені, техникалық және шығармашылық

міндеттерді шешудің амалдарын білуді қамтиды.

2. Әдістемелік құзыреттілік оқытудың түрлі әдіс-тәсілдерін меңгеру,

интербелсенді әдістерді, оқыту үдерісінді ұтымды пайдалана білу, білім

және білікті меңгертудің психологиялық амалдарын білу.

3. Психологиялық-педагогикалық құзыреттілік-педагогикалық

диагностиканы меңгеру, тұлғамен мақсатты қарым-қатынас жасай білу,

педагогикалық диагностика нәтижесі арқылы тұлғамен жеке жұмыстарды

жүзеге асыра білу, тұлғааралық және педагогикалық қарым-қатынас

психологиясын білу.

4. Дифференциалдық-психологиялық құзыреттілік-тұлғалық

ерекшеліктерді, тұлғалық бағыттылықты анықтай білу, тұлғаның эмоциялық

жағдайларын ажырата білу, әріптестермен, басшылармен мәдени қарым-

қатынас орната білу.

5. Аутопсихологиялық құзыреттілік - өз іс-әрекетін, қабілетін білу;

өзін-өзі кәсіби жетілдірудің жолдарын білу, жеке басындағы кемшіліктердің

себебін көре білу, өзін-өзі кәсіби жетілдіруге ұмтылу.

Студенттердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың мынадай әдістер

көмегімен айқындалды:

1) арнайы өз бетімен орындауға арналған тапсырмалар жүйесі;

2) жобалау әдісі;

3) шағын топтағы диалогтық, проблемалық жағдаяттар.

Психолог өзө қызметінде түрлі ағарту және алдын алу шараларында

төмендегідей әдістерді қолдануға болады. Аталған әдістер тиісінше жаңаша

ойлай білетін креативті, кәсіби құзыретті тұлғаны қалыптастыруға өз әсерін

тигізеді.

Сократтық әдіс ерекшелігі–әдіс қарапайым өмірлік ситуациялар

негізінде құрылады. Шындықты бірлесе іздеу – білім берудегі ең басты тәсіл.

Сократтың оқушылармен әңгімесі дәстүрлі тақырыптардан басталған.

Диалогты өрістете отырып, оны құрамдас бөліктерге ажырата отырып, оның

әрбір талқылау тармақшасынан жаңа сұрақтар тудырып, өзімен бірге

ойлануға дайын адамдардың ойын шындықты іздестірудің қиын жолына

апарған. Ойдың туындауына көмектесе отырып, Сократ бірде бір көзқарасты

назарынан тыс қалдырмаған, алдын ала ешбір көзқарасқа жақтаспай,

әңгімелесушілерді өзін-өзі жоққа шығаруға қатыстырған, осылайша, беделге

емес, тек дәйектерге сенуге үйреткен. Сократтың пайымдауынша, педагог

ештеңені қалыптастыру керек емес, ол басқа адамдарда даналықтың

туындауына жағдай жасауы керек. Бұл әдісті әңгімелесу барысында

қолдануға да болады.

Топтық жұмыстың мәні- бірлескен жұмыс барысында қойылған міндетті

шешу (оқу, т.б.), топ мүшелеріне қолдау көрсету, өзгенің пікіріне талдау

жасай алу.

180

Студенттердің тұлғалық әлеуетіне негізделетін, диалог құру, білім

беруде өзара әрекеттесудің ерекшеліктерін ескере отырып бейімделген оқыту

түрі болып табылады. Диалог білім беру үдерісін тұлғалық деңгейге көтеріп

және оның осы деңгейде жұмыс жасауын қамтамасыз етеді, тілдік мәдениетін

арттырады, коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырады .

Еркін микрофон әдісінде топқа біріктірілген студенттер өз бетімен

іздене отырып, мамандықтың мәні жайында қысқаша әңгімелер, эссе

даярлап, оны жалпы талқылауға салды.

Миға шабуыл технологиясы бойынша әртүрлі сұрақтарды пайдалана

отырып берілген сұрақ немесе зерттелетін проблема бойынша көп идеялар

жинақтау жүзеге асады. Мұнда идеялар сыналмайды және комментарий

берілмейді. Студенттер бойында мәселені шешу құзыреттілігі қалыптасады.

Жобалау әдісінің негізі мына идея–ол «жоба» ұғымының мәнін құрайды,

оның прагматикалық бағыты белгілі бір теориялық және практикалық мәнге

ие проблеманы шешу барысында алынатын нәтижеге жетумен көрсетіледі.

Жобалау әдісі педагогикалық технология ретінде–бұл мәні бойынша

шығармашылық болып табылатын зерттеу, ізденіс, проблемді әдістердің

жиынтығы.

Іскерлік ойынның мақсаты студенттің кәсіби және әлеуметтік

қалыптасуы үшін үлкен мүмкіндіктер береді.

«Аквариум» - диалог түрі, мұнда студенттерге «көпшілік алдында»

мәселені талқылау ұсынылады. Топ мәселесі бойынша диалог жүргізіледі.

Бұл диалогта сөйлеу құзырлығы дамиды, өз ойын көпшілікке ұсыну, талдау,

біріктіру операциялары жүзеге асады.

Пікірталас механизмінің арқасында адам эгоцентрикалық ойлаудан

тысқара кетіп, өзгенің көзқарасын қабылдауға үйренеді. Пікірталастың

объектісі болып тек арнайы қойылған мәселелер ғана емес, сонымен бірге

өмірдегі жағдаят және қатысушылардың тұлғааралық қарым-қатынасы бола

алады. Топтық талқылау әдісі әр қатысушының өзіндік көзқарасының

қалыптасуына, белсенділігінің, сондай-ақ коммуникативтік сапалар мен

іскерліктердің дамуына әсер етеді. Талқылау кезінде шешендік біліктердің

қажеттілігі туындайды. Талқылау кезінде қарастырылған материалдың есте

сақталу деңгейі жоғары екені дәлелденген. Психикалық таным үрдістері

(түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу, қиял )іске қосылады.

Педагогикалық мақсатқа жету үшін оқу үдерісінде барынша белсенді

оқыту әдістерінің маңызы зор болып табылады. Біздің зерттеуімізде бұл

әдістер тобын қарастыру маңызды, өйткені мұндағы оқу өзара әрекеттесудің

дидактикалық шарты ретінде және білім алушының тұлғалық өсуі мен

әлеуметтік бейімделуіне ықпал етеді. Педагогикалық үдерісті

ұйымдастырудың тиімділігін арттыруда осы жоғарыда қарастырылған

әдістердің қажеттілігі нақтыланып отыр. Бұл интербелсендіәдістер

педагогикалық үдерісті субъект-субъект шеңберінде ұйымдастыруға

мүмкіндік береді, қатысушылардың психологиялық тұрғысының теңдігін,

тараптардың белсенділігін қамтамасыз ете отырып, оның барысында әр

181

қайсысы тек әсер алып қана қоймайды, сонымен бірге тең дәрежеде өзге

адамға да әсер етеді.

Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді

әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Қоғамда «орындаушы» адамнан гөрі

«шығармашыл» адамға деген сұраныстың көп екендігін қазіргі өмір дәлелдеп

отыр. Ол тұлғаны қалыптастыруда психологтың қосар үлесі зор.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Кенжебеков Б.Т. Университет студенттерінің кәсіби құзыреттілігін

қалыптастырудың теориясы мен практикасы. (монография). – Астана, 2001. -

275 б.

2.Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050»

Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан

халқына Жолдауы. Астана, 14 желтоқсан, 2012ж.

3.Митина Л.М. Психология профессионального развития учителя. М., 1998

4.Сенкибаева А.Т. Мұғалімнің кәсіби құзырлылығын дамыту//Білім берудегі

менеджмент, №4,2009.

5.Ш.Х.Құрманалина,Б.Ж.Мұқанова. Педагогика. А., 2007

Түйіндеме

Мақалада болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру

мәселелері қарастырылады.

Резюме

В статье рассматриваются проблемы формирования профессиональной

компетентности будущих специалистов.

Summary

The article considers the problems of formation of professional competence of

future specialists.

ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН

АРТТЫРУДА

ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚТАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Санатова Талшын Өтеуліқызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы Б.Бегалиев атындағы

жалпы орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Мектеп –еліміздің халыққа білім беру жүйесінің – күрделі тармағы.

Сондықтан мектебіміздің мақсаты: жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың

алғы шарты ретінде оқушыларды сараптап оқыту арқылы шығармашылық

қабілетін дамыту.Оқушының дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы

көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігне, және оның тұлғалық қасиетіне

байланысты екені айдан анық.

Көбінесе “дарынды оқушы–бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір

қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл

пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда

182

қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз

ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал

қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне

түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар

ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының

шығармашылық дарындылығын көрсететін және оның нашар оқитын

оқушылардың арасында да аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан

мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін есте ұстағаны жөн.

Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты- олардың

шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын

қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және

оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.

Электронды білім беру ресурстарын пайдалану арқылы даралап оқытуға

жаңа ақпараттық технологиялар білім беруде ең алдымен мектептерде

тәжірибелі ұстаздардың білімін игеруге, жан – жақты білім алушылардың

санын көбейтеді. Электронды оқулықтармен жұмыс жасау кезінде

компьютер технологияларын қолдану сабақты қызықты жолмен өткізуге

көмектеседі.Мысалы,анимациялық суреттер,видеокөріністер, презентациялар

және электрондық оқулықтар.

Жаңа технологиялардың көмегімен сөйлеуге үйретудің тиімді жолдары

жүзеге асырылуда. Видеофильмдер мен мультимедиялық презинтациялар

электрондық оқулықтардың көмегімен диолог және монолог түрінде

сөйлеуге үйретудің тиімді әдісі,әрі оқушылардың ынтасы мен

қызығушылықтарын оятады және берілген материалды оңай әрі тез арада

игеруге мүмкіндік береді.

Қазіргі кездегі оқушыларды оқытудағы ең қажетті педагогикалық

инновацияның бірі мультимедиялық компьютерлер, электрондық оқулықтар.

Себебі адам көру, есту, арқылы тілді тезірек үйренеді. Есту арқылы тілінің

қазақ тіліне дағдылану тез әрі ешбір акцентсіз болады. Сондықтан қазіргі

таңда дарынды оқушылармен жеке жұмыста мультимедиа яғни жаңа

ақпараттық технологиялар пайдалануы қажет.

Мектеп оқушылары оқу материалын көру арқылы қабылдауды

қамтамасыз ететін түрлі суреттер, сызбалар, фотосуреттерді көре алады және

тағы басқа көптеген нәрселерді қарастыра алады. Электрондық оқулықта,

қарастырылып жатқан құбылыстардың өзара байланысын және олардың

түпкі мағыналарын ашатын жан бітірімдер ерекше орын алады.

Оқу материалын бірнеше рет көре алу мүмкіндігі балалардың жеке

басының ерекшелігіне сай: біреулеріне өмір бойы есте сақтап қалу үшін бірақ

рет қарап шығу жеткілікті, екіншілеріне – материалды бірнеше рет қарап

шығу қажет. Бұның барлығы мүмкін, өйткені оқушы электронды оқулықпен

жеке жұмыс жасайды.

Барлық электронды оқулықтар Қазақстандық білім беру стандартына

сәйкес жасалған.Олар нақты бір сабаққа бағытталып қана қоймай, сондай –

183

ақ жалпы оқытылу пәнінің мазмұнына бағытталған, бұл оқушыға оқу

материалын біртұтас етіп және олардың өзара байланысын көрсете алады.

E-learning (ағылшын тілінен Electronic Learning қысқартылған) –

электрондық оқыту жүйесі, қашықтан оқыту, компьютердің көмегімен оқыту,

желілік оқыту, виртуалды оқыту, ақпараттық, электрондық

технологиялардың көмегімен оқыту синонимі. ЮНЕСКО мамандарының

берген анықтамасы бойынша: «e - learning – интернет және мультимедиа

көмегімен оқыту».

E- learning – бұл оқу және оқыту форматы, білім беру контенттерінің

электрондық формасына электрондық құралдарды, компьютерді, ұялы

телефонды, коммуникаторларды қолданып, білімді басқару жүйесі (LMS)

және интерактивтік оқыту платформасына негізделген сабақ беру

формаларының бірі.

Мен өз сабақтарымда электрондық оқулықтарды, мультемедиалық

оқулықтарды пайдалана келе, дәстүрлі қағаз бетіндегі оқулыққа қарағанда

артықшылығы басым болатындығына көз жеткіздім:

1.мультемедиялық мүмкіндіктерді қолдану: музыкалық немесе дикторлық

дайындау, анимация, графикалық қойылым, бейне клиптер, слайд – шоу және

т.б.

2.жүйенің басқару құрылымы – оқытушы өз ойын, қөзқарасын, өз кезегінде

материалдың ұсынылын, әртүрлі аудиторяға бір ғана оқу мәліметтерін

ұсынуға мүмкіндік алады және анықтамалық жүйе ретінде қолдана алады.

3.жүйенің білімді бақылаумен тез арада нәтиже алуы, орындалған

жаттығулардың бағалауы.

Өз сабақтарымда электронды, мультемедиалық оқулықтарды,

интерактивті тақтаны, E - learning) – электрондық оқыту жүйесі бойынша

пайдалана отырып жеткен жетістіктерімді атап өтетін болсам:

1.кроссворд, кесте және сызбаларды құру үшін дербес компьютерді қолдану

арқылы грамматикалық және лексикалық оқу материалдарын өңдеу;

2.досына хат жазу мен дұрыс безендіруді үйрену т.б.

3.флипчарт сабақтар,слайд, презентациялар арқылы өткізілген ашық сабақтар

4.дербес компьтерді пайдалану арқылы оқушылардың өзіндік және топтық

жұмыс жасауды игеру мен алды кеңейту;

5.Ғаламтор желісін пайдалану арқылы оқушылар электронды пошта арқылы

хат – хабар алмасу, өзінің ойын еркін жеткізу, білім қорына ену, сөздіктер

мен энциклопедияларды пайдалана алады т.б.

6. Электронды оқулықтар арқылы өз беттерімен дайындалуына көңіл бөлу.

Интернет ресурстарын пайдалану. Интернет-кітапханалар арқылы білім алу.

Дистанционды олимпиадаларға /инфоурок,КИО, nalanda. Ac/ қатысу

Электрондық оқулықтарды қолдану арқылы оқушылар жұппен, топпен

жұмыс жасайды.Жұмыстың бұл түрі оқушылар арасында қазақ тілінде

диалог орындауда, грамматикалық білімдерін бекітуде пайдаланылады.

Тапсырма бойынша оқушы газеттерден, кітаптардан, интернеттен керекті

мәліметтерді іздеп, тауып жазып әкеледі, қазақша мазмұнын айтып береді.

184

Оқушыларға мұндай жұмыстар ұнайды. Бұл мен үшін пайдалы материал

болса, олар үшін шығармашылық жұмыс. Мен үнемі сабақтарымда өтілген әр

түрлі тақырыптарды меңгерту, пысықтау, саралау бағытында тәжірибемде

міндетті әдіске айналған саралау – салыстыру, құрастыру жұмысын жүйелі

жүргізіп отырамын. Дарынды оқушылардың қосымша материалдармен

жұмыстануға, ізденуге мүмкіндіктер бере отырып, өз білімдерін көрсете

білулеріне қол жеткізе алдым.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Бастауыш мектеп 2014ж

2.Қазақстан мектебі №2 2013

3.М.М.Жанпейісова Модульдік оқыту технологиясы

4.Тульбасова Б.К. Ақпараттық қауіпсіздік және ақпараттық қорғау:

электрондық оқулық Алматы: Абай ат.ҚазҰПУ Алматы «Оқытудың

ақпараттық жүйелері»

5.Текесбаева Н.А. «Оқытудың ақпараттық жүйелері» Алматы 2012ж

АҚЫН ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ЛИРИКА

Атаханова Нұрасила Амангелдіқызы, Атырау қаласы. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Мақала кейіпкері ақын Қ. Жұмағалиев исі қазақ жыр сүйер қауымға

кеңінен танымал тұлға десек те, әдебиеттану ғылымында ақынның

шығармашылығын арнайы зерттелген жоқ. Осы орайда мен ақын

шығармашылығын арнайы зерттеу нысанына айналдыруға барымды салып

жүрмін. Бұған қарап ақын шығармашылығы мүлде сөз болмады деген түсінік

қалыптаспаса керек. Ақынның жаңа кітаптары жарық көргенде, мерейтой

тұсында жазылған пікірлер қатарын Қалижан Бекхожиннің «Ұшқыр ақынның

өргелең өрістері», Тұманбай Молдағалиевтің «Жарқылдаған жаны бар,

жалындаған жыры бар..», Сейфолла Оспанның «Шыңдалып өскен шымыр

ақын», «Жыр жүйрігі»,«Қайрат ақын», Әбіш Кекілбаев «Құбажонда құланиек

таң атса», Рымғали Нұрғалидің «Қазақтың Қайрат ақыны» Несіпбек

Айтұлының «Ақынның жаны жырында» Ғафу Қайырбековтің «Бір кеменің

үстінде» атты кітабында Қайрат ақын шығармашылығына арналған сыни

мақаласы жарық көрген.

Адам баласы үшін ең қымбат дүниенің бірі де, бірегейі де туған жері

екені күллі әлемге мәлім. Алайда, өскен өлкесін әркім өзінше сүйіп, өзінше

құрметтейді. Оның тасын да, оның шеңгелін де, мөлдіреген аспанын да басқа

жердікімен салыстырғанда айрықша артық көреді. Өзіңнің өскен мекеніңнің

әр түп жусаны, әрбір талы, тоғайы, ұшқан құсы– бәрі сені түсінетін сияқты.

Сен оған өзіңнің сүйген ғашығыңды, жан досыңды әр кезде таныстырғың

келіп тұрады. Тұғыш рет табаның жерге тиген жер, ең бірінші көзің үйір

болған дала, оның айы, күні, шомылған жаңбыры әсте есіңнен кетер ме ? Сол

себепті де сәл шеттеп кетсе туған жерді ақындар қауымы көздерінің жасын,

көңілдерінің назын қосып жырлайды. Күйшілер жер дүниені күңірентіп

185

күйлерін толғайды. Әншілері тыңдаған адамды буын-буынына түсіріп

тамылжыта әндерін шырқайды. Мұның бәрі де сол өскен ортаға деген ыстық

махабатты, үлкен сағынышты танытатын жайлар. Қай ақынның болмасын

туған жерге арналған шығармалары жасөспірімдерді, жастарды, жалпы

адамзатты патриоттық сезімге тәрбиелейді.

Бұйрат белдер, шалқар көлдер көсілген,

Қыраның ем түлеп ұшқан төсінен.

Ұялар ем адам деуге өзімді

Шықса бір сәт асыл бейнең есімнен,–деп жырлаған көрнекті қазақ

ақыны, жыр жүйрігі Қайрат Жұмағалиевтің туған еліне оралуында бір мән

бар. Ол өзінің туған елін жырақта жүрсе де, бір сәт есінен шығарған емес.

Әрине, туған жер кім-кімге де ыстық қой!

Ақын Қ.Жұмағалиев өзінің кіндігін кесіп, кірін шайған жеріне оқтын-

оқтын оралып отырғанын отты жырларынан білеміз. Әрине, жақсы адамға,

оның үстіне ақын адамға барлық жер бірдей. Ақын елін ерекше сүйеді. Туған

жер ұғымын терең сезіне біледі. Алайда, балалық шағын қалдырған жер-

ақынның алтын сыры, ақ махаббаты. Әрбір гүлінде жүрегінің дірілі, әрбір

бұлағында күлкісі мөлдіреп тұр. Ақын соның бәрін іштей елжірей, іштей

төгіле отырып іздейді. Өз құрбысын, өз өскен ортасын аңсайды. Ол кіндік

қаны тамған туған жерге деген шексіз махаббатын өлеңдері арқылы, өлеңдегі

әр түрлі бейнелер арқылы жеткізген. Бұл қасиет ақынның әрі өмірлік, әрі

поэтикалық ойлау жүйесіне әбден сіңіп кеткен. Ақынның «Туған жер

түлегі», «Қатқыл», «Отан таңы» , «Шапағат», «Құдіретті халқымның

бел баласы» , «Аялы алақан», «Далама ұқсаспын», «Соңғы жапырақ»,

«Туған жер туралы толғаныс» , «Қызыл керуен», «Туған ел», «Қарағай»,

«Жүрек», «Көлеңке», «Құтты өңір» сынды жырларынан анық сеземіз.

Бұл жырларында ақынның туған өлкесінің табиғаты, өзені, тауы, жер аттары,

ауыл адамдарының есімдері жиі кездесіп отырады. Солар арқылы туған

аймақтың бүкіл тыныс- тіршілігі ғана танылып қоймайды, лирикалық

қаһарманның өзіне етене таныс суреттерден оның соларға деген махаббаты

аңғарылып тұрады.

Ақынның азаматтық ұшқыр ойының диапазоны қандай кең болса, әрбір

ісіне, әрбір басқан қадамыда сондай жіті, сергек. Өлең жолдарында басы

артық сөз, басы артық шумақ жоқ. Оқушысына айтатын ойы терең, өлеңінің

бояу, суреті барынша айшықты. Қ.Жұмағалиев классикалық өлең үлгісін

кейінгі жылдар поэзиясында осылай шебер көрсетті немесе бұл

сүйіспеншілік келесі жырлардан да өз үндестігін тапқандай.

«Ақынның ойлары терең, көзі қиядан көргіш, қиялы ұшқыр да тілі

орамды. Аспаныңа бұлт үйірілмей, аңызағы жалын тіліндей жалақтап тұрған,

«бұрқасындарға беріспей жер тістеп» көкпектен бөтен көзге щалынар

тұлдыры жоқ мижазық далада да ғажайып сүйкімділік бар боп шығады.

Туған жер ғой ол. Жайық өңіріндегі «Қатқыл» деп аталатын кең жазықты

сол аттас өлеңінде суреттей отырып ақын оқушыларына осындай ой салады.

«Жазғы дала» лирикасында да жер- ананың жайлы да дәулетті, салтанатты

186

бір шағын бейнелейтін сиқырлы жолдар бар. Сол сияқты, «Айжарық

терегі», «Қайтқан қаз» өлеңдері туған табиғаттың айшықты суретін салып,

сырын шертеді. Оған әрқашан мейіріміңді аямай төгіп, бар жаныңмен

қорғауға үндейді.» - деп филология ғылымдарының кандидаты С.Әсіпов

сонау сексенінші жылдары баға беріп кетсе керек. [1,4 ]

Сонымен қатар, ақын шығармашылығын талдау барысында көрнекті

ақын, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Ғафу Қайырбеков

мынадай пікір айтады:

«Қайрат негізінен лирик ақын. Өзге ақындардан мұның айтар жыры,

арман- қиялы бөлек емес. Бірақ мұның бақыттырақ жағдайы – күн сайын

оқып-үйреніп, естіп көріп отыратын сыншылары мен ақылшылары қасында.

Ол әдеби ортада өмір сүріп келеді. Оның үстіне баспада күнделікті

қызметінің өзі өлең қарау, өлең болғанда да, дүние халықтарының поэзиясын

қазақша аудару қызметі. Әрі өзі аударып, әрі аударғандарды қарап, әрі сан

түрлі түпнұсқадан оқып, өлеңнің не бір қадірлісіне күн сайын жолығып

отырған ақын. Бұл оның үйрену, өсу, іздену дәуренінде таптырмайтын

жағдай. Сондықтан оның өлеңдері барлық қасиет жағынан, мәдениет

жағынан көп биікте тұруы керек. Бір жазса да бірегей жазуға, өзіне- өзі сын

көзімен қарауға қоршаған төңірегі бірден- бір қолайлы- ақ» [2, 110-112.]

Қайрат ақынның өлең өлкесіне енгенде шабытының шарқайрағына

айналған ана тақырыбындағы жырларын бейжай оқу әсте мүмкін емес.

Ананы құрметтеуде Қайрат Жұмағалиев ағамыздан үйренеріміз көп-ақ.

Жалпы, поэзиядағы ана тақырыбының ең басты себепкері ананың балаға

деген, баланың анаға деген ең құрметті сезімдері мен махаббаты. Ақын

ағамыздың анасы – Жаңылғаным Өкенқызы болса керек.

Жалпы қай ақынның шығармашылығына үңілсек дәл осы ана тақырыбы

көзге оттай басылып, жүрекке жылы ұшырайды. Бірақ, Қайрат ақын тәрізді

жүректі шымырлата жырлағандар жоқтың қасы. Сонымен қатар ақын өзінің

тұңғыш туындысы, яғни 1964 жылы Қазақтың Мемлекеттік Көркем әдебиет

баспасынан шыққан «Тұңғыш кітап» атты өлеңдер жинағын аяулы анасы –

Жаңылғаным Өкенқызына арнайды.

Қазақ даласын “Анасы бар адамдар ешқашан қартаймайды” деген жыр

жолдары бар әсем әуен шарлап кеткелі қашан. Содан бері белгілі сазгер

Марат Омаров пен туындыны алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаевтың

өнер әлеміндегі жұлдызды сәттері туды. Әнді тіпті жиын-тойларда кез келген

адамның бәрі де айтатын болды. Сөйтіп, туынды халқымыздың сүйіп тың-

дайтын, тыңдағаныңыз не, қосыла шырқайтын ең әсерлі әндердің біріне

айналды. Иә, ана деген құдіретті жанды аялап, әлпештеуде әннің орны бөлек

екені анық десек, бұл жырдың авторы ақын Қайрат Жұмағалиев еді. Бұл өлең

анаға деген сүйіспеншіліктің символына айналғалы қай заман... Сонымен

қатар ақынның анасына арнайы арнаған «Әлпештейміз аялап»,

«Жүректес», «Абзал аналар», «Інжу- маржан», «Аналардың ақ батасы»,

«Аға назы», «Күту», «Ақ тілеу», «Арман», «Ана ғибраты», «Әже әзілі»,

«Есен- сау жүрсін аналар», «Біздің үйдің шырағы», «Күдер үзбен», «Ана

187

бақыты», «Шуақ күз, «Бала сыры» және тағы да басқа жыр шумақтары бар.

Сонымен қатар аналар жайлы «Құрақ көрпе», «Бір ауылдың анасы» атты

балладалары бар.

Ақын сапарға шықса да, күнделікті қызметіне барса да, тіптен анасының

жанынан сәл ғана алыстаса, сол мезгіл жанына жетуге асығады. Өйткені

аналардың өмірі, өзінің өмір дерегі бойынша айтсақ тек күтуменен өтті деп

білеміз. Әркез жақсылықты, шуақты күндерді, жалғыз перзентінің

ержеткенін, қызығын, одан қала берсе әжелік бақыттың бұйыруын күтеді.

Сондай қиын- қыстау күндерде алдан тек үміт күтіп, осы күнге үлкен

сеніммен жеткен аналардың төзімін одан әрмен тауысқысы келмей, сүйініші

әркез көз алдынан табылғанын ақын да қаласа керек. «Арман» атты жырында

ақын мынадай бір тілегін білдіреді:

Перзент сүйген әрбір Ана

Сол мезет

Дәл он жасқа жасаратын болсашы! [3, 150]

Ақынның арманы тым биік. Бірақ, қай анаға да бұл тілек орынды болары

сөзсіз.

Ақын қай кезде де қолы бір нәрсеге жетіп жатса ол тек аяулы анасының

арқасы деп біледі. Бір сәтке де ана сезіміне селкеу түсірмеуге тырысып

бағады. Перзенті үшін тағдырдың небір сұмдығын көрген асыл аналарды

ардақтап, жыр жазуға әсте жалықпаған Қайрат ақын келесі бір шумақтарын

да әдемі толғатқан.

Анашым!

Сен деп өстім,

Жалын аттым.

Шабыттың қанатында жанып ақтым.

Сен барда –

Білем аласармайтынын

Атадан мирас қалған шаңырақтың. [3, 31]

Бұл жолдардан көп сырды аңғаруға болады. Әкеден жастай айырылған

ақын ұлы шаңырақтың мәңгілік биік болуы да осы Анасының арқасы екенін

білдіреді. Ана жайында жазылған жауһар ән- жырлардың қазынасына қадау-

қадау үлес қосқан Қайрат ағамыз әлі де талай жырды дүниеге алып келеріне

кәміл сенеміз!

Қорыта айтқанда ақын Қайрат Жұмағалиев қаламынан туған жырлар –

ұлттың поэзиямызға қосылған қосылған асыл қазыналардың көмбесі деп

білеміз. Ақын өзіне тән әлемінде еңбектенді, және әлі де тың идеялармен

еңбектенуде. Ендігі жерде ақынның “сыр сандығын” ақтарып өсу мен

өркендеудің ұлағатты үрдісіне сай пайдалану міндеті біздің еншімізге тиіп

отыр. Қайрат ақын шығармашылығына біршама баға берілді десек те әлі

жеткіліксіз. Алдымызда тұлған тану, ақын әлемін арнайы зерттеу мақсаты

тұр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.С.Әсіпов , ф., ғ., к., Орал өңірі 21/қазан – 80 жыл.

188

2.Ғ.Қайырбеков Бір кеменің үстінде

3.Қайрат Жұмағалиев – Күншуақ . «Елорда» Астана- 2001//236

МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДАМЫТУ

Жұмабаева Фариза Төлеуқызы Атырау облысы Махамбет ауданы

Е.Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі

математика пәнінің мұғалімі

Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр ұялата алады.

Ахмет Байтұрсынұлы

Болашақта өркениетті дамыған елдер қатарына ену үшін заман талабына

сай білім қажет. Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында

оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр.

Жалпы білімнің жүйесі – қоғам дамуымен бірге дамып, әрдайым үнемі

өзгеріп , әр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай қалыптасып, үнемі

үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі. Бүгінгі жаңа қоғамда

мұғалімнің ішкі жан дүниесі де жаңаша, демек болашақ ұрпақтан үлкен үміт

күтілуде.

«Ойдағыдай тәрбиелеудің сыры оқушыға деген құрмет сезімде

жатыр»деп Р.Эмерсон өзінше баға бере білген. Мектептегі басты тұлға ұстаз

десек, білім саясаты ең алдымен ұстаздар қауымы арқылы жүзеге

асырылады. Ал біздің келешектегі мақсатымыз – рухани жан дүниесі бай,

жан-жақты жарасымды дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.

Білім ордасы - жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беру, бірнеше

ғасырлар бойы жиналып сақталған мұраларын келешек ұрпақ игілігіне

жеткізе алатын мәдени ошақтар, ұлттық тәлім – тәрбие орталығына

айналмақ. Ұлттық мектеп тағдыры қай қилы заман да да, қай ұлттың болсын

көзі ашық, көкірегі ояу, ұлтжанды азаматтарын толғандырып келген ең өзекті

мәселелердің біріне саналды.

Білім берудің басты шарты оқу процесінде оқушылардың

қызығушылығын арттыра отырып, өздігінен білім алуға талаптандыру болып

табылады.

Оқушының білім деңгейін көтеру дегеніміз–оқушыны жан-жақты

тәрбиелеп, ғылым негіздерінен берік білім беру, болашақ қоғамға пайдалы

қызмет ететін азамат етіп шығару. Оқушының бойындағы білімін ары қарай

тереңдетіп, жетілдіре түсу.

Осы заман талабын ескере отыра, мен педагогика, психология

ғалымдарының еңбектерімен таныса келе «Математика сабағында өз бетімен

жұмысты ұйымдастыру» деген тақырыппен жұмыс істеймін. Өйткені

«Шайнап берген ас болмас»деген ата–баба сөзіне сүйенетін

болсақ. Өздігінен, өз бетімен алған білім мен ғибрат қана адам ойында

189

қалып, дағдыға ұласады. Яғни қазіргі кезде жалпы білім беретін орта

мектептердегі оқу - тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастырудың бірден-бір жолы

ғылым негіздерінен білім берумен қатар, сол білімді алуға ынталылықты,

яғни оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту, шығармашылық

белсенділікті өз бетінше ізденуді арттыру.

Оқушының білім алу үрдісіндегі өзіндік пікірі мен ой жүйесінің негізі

бастауыш сатыда қалыптасатыны белгілі. Сондықтан оқушыларды өз бетімен

жұмыс істеуге бастауыш сыныптан дағдыландырған дұрыс.

Математика сабағында ойын элементтерін пайдалану оқушылардың ой -

өрісін, танымдылық белсенділігін арттырады. Оқушыларды тапқырлыққа

баулып, зейінін, ойлау қабілетін дамытуды математикалық сөзжұмбақ

шешудің маңызы зор.

Оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіруде, білім сапасын

арттыруда топқа бөліп оқытудың маңызы зор. Қазіргі кездегі ғылым мен

техниканың даму деңгейі әрбір оқушыда сапалы және терең білім іскерліктің

болуын, олардың шығармашылықпен жұмыс істеуін, ойлауға қабілетті

болуын талап етеді.

Математика пәнін оқуыту процесінің негізгі мақсаты-арнайы

педагогикалық әдістермен мақсаты жүйелі түрде пайдаланып, оқушылардың

шығармашылық ойлауын, ғылыми көз қарасы мен белсенділігін

қалыптастыру, өз бетімен білім алу дағдыларын дамыту болып табылады.

Оқушылардың өз бетімен жұмысын қалыптастыру оқушының пәнге деген

қызығушылығынан және қажеттілігінен туады. Өз білімін жетелеген

оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдысын дамытып, шығармашылық

белсенділігін арттырады. Оқушылар оқыту барысында білім алады, ал содан

соң оны қолдану әрі қарай шығармашылыққа үйлеседі.

Алдымен математика сабағында оқушылардың шығармашылық

қызметін қалыптастыруға бағыт беретін тақырыптарды таңдап алу қажет. Ол

үшін алдымен оқушының деңгейін анықтап, дарынды оқушыны білу керек.

Дарынды оқушыны білу үшін мыналарды ескеру керек: оқушыны зерттеу,

оқушыны қызықтыратын тақырыптар, пәнге деген қызығушылығы. Осы үш

мәселені пайдаланып, оқушыларға анкета сұрағын қойып, нәтижесінде

дарынды оқушыны анықтау керек.

Математика сабағында оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру

үшін сабақта жаңа технология түрлерін қолдануға болады. Олар деңгейлеп

оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы және тағыда басқалар.

Оқушылардың шығармашылық ізденістерінің деңгейлерін көтеру

процесі төрт кезеңнен тұрады.

Бірінші кезең-мұғалім оқушының қарапайым таным әрекетімен

танысады. Ұлы адамдардың есептерін, тарихи есептерден, ертегі есептерді

шығару әдістері көрсетілген есептерді жинақтап рефераттар дайындауға

үйретеді. Логикалық ойлауды қажет ететін қызықты есепті жеңілдерінен

бастап тақырыпқа жетелейтін әзіл есептерді шығару барысында пәнге деген

қызығушылығын арттырып, өз бетімен жұмыс істеуге баулу керек.

190

Оқушының әрбір басқан қадамына көңіл бөліп бақылап отырған жөн. Сонда

оқушы өз мүмкіндігіне сеніп, қызығушылығы артады. Кейбір жеке есептерді

шығару барысында кітаппен жұмыс істеуге, шығарылған есептерді оқып

түсінуге, соған ұқсас есептерді тауып шығара білуге көмектеседі. Есептердің

шығарылуына нұсқау беріп, өз бетімен орындауына мүмкіндік береді.

Екінші кезең - бұл кезеңде мұғалім есеп шығарудың әр түрлі әдіс

тәсілдерін көрсетіп, талқылай отырып қолайлысын, тиімдісін таңдай білуге

үйретеді. Берілген тапсырмалардың бірнеше әдіспен шығарылуын талап

етеді. Кейбір жаңа материалды оқушының өз бетімен оқып, әр түрлі

қиындықтағы тапсырмаларды оқу құралдарын, анықтамаларды пайдаланып,

шығару керек. Есептерді шығарудың қалыптан тыс әдістерін қолдана білуге

үйретеді.

Үшінші кезең- бұл кезеңде оқушыға өте үлкен жауапкершілік жүктеледі.

Осы кезеңде оқушы негізгі деңгейге шығады. Мұнда оқушы сыныптан тыс

қосымша оқуға жалпылама қорытынды жасай білуге үйрену керек.

Оқушылар өз жұмысна анализ жасап, қателерді болдырмау үшін нені әлі

жетік білмеймін деген мақсатта өз жұмысын қорытындылап, алдағы

жұмысына жоспар құра білуді үйрену керек.

Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңының 5-тарауындағы 41-

баптың 1-бөліміндегі “педагог қызметкерлер өз біліктілігін артыруға

міндетті” деп көрсетілуі, “Қазақстан-2050” стратегиялық бағдарламасында

елбасының “біз балаларымызға өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен

достық қарым-қатынасымызды мұра етіп қалдыруымыз керек” деген сөзі

бүкіл ағартушы қауым алдында “Оқу тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық

технологияларды енгізу арқылы оқушылардың білім сапасын арттыру,

шығармашылық қабілетін дамыту” өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі.

Осы мақсатты жүзеге асыруда мектеп басшысы, ұжымдағы мұғалімдердің

кәсіби шеберлігі мен шығармашылық ізденісін дамытуға аса мән беру қажет.

Мектеп–еліміздің халыққа білім беру жүйесінің–күрделі тармағы.

Сондықтан мектебіміздің мақсаты: жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың

алғы шарты ретінде оқушыларды сараптап оқыту арқылы шығармашылық

қабілетін дамыту.

Міндеттері ретінде:

Оқу –тәрбие үрдісіне диагностикалық талдау жасау

·Оқушының жеке тұлғасының мониторингісін құру

Оқу –тәрбие үрдісін ізгілендіруді жүзеге асыру

Мектептің алдына қойған мақсаттарын шешуге пән мұғалімдерінің

сапалық құрылымы мен әлеуметтік жағдайларын білу мен зерттеуді және

қолдауды алдымыздағы бірінші кезекті мәселе етіп қойдық.

Алынған мәліметтер бойынша туындаған проблемалар:

Мұғалімдердің жоғары білім алуына және ғылыми ізденіспен

шұғылдануына жағдай жасау;

Білім, біліктілігін арттыру;

·еңбектерін әділ бағалай отырып, құрметтеу;

191

мұғалімнің әлеуметтік жағдайына көңіл бөлу, көмек көрсету;

Еліміздің жарқын болашағы, өзіміз қызмет істеп жүрген мектеп

болашағы біздің ұстаздардың ізденісіне, балаларға деген сүйіспеншілігіне,

кәсіптік деңгейіне байланысты екенін жақсы түсінеміз. Шындығында

мұғалімнің алдында оқушыларға білім мен тәрбие беруде үлкен

жауапкершілік тұр.

Әрбір оқушыны оқытып, тәрбиелеуге байланысты мәселелерді өздігімен

және шығармашылық ынтамен шешуге қабілетті жаңашыл мұғалім керек.

Оқушының білім сапасын көтеру негізгі мақсат. Біздің оқушыға қойған

талабымыз:

қоршаған ортаны сезе білу, құбылыс себептерін іздене білу;

ақыл парасатты игеріп, ойлау, сезім қабілеттерін арттыру;

алдына мақсат қоя білу және жетуге ұмтылу;

өзін — өзі талдауды, өзін — өзі бағалай білуді меңгеру;

басқа адамдармен қарым-қатынас жасай білу, осы заманға сай

технологияларды пайдалана білу (интернет, электронды пошта);

қоршаған ортада өз орныңды, жеке рөліңді анықтай білу;

Сондықтан, мектеп мұғалімінің сапасын соңғы нәтижеге бағыттау керек.

Көздеген мақсатымыздың нәтижесін көреміз, мұғалімнің кәсіби шеберлегін

дамытуға қажетті жағдай жасау арқылы білімнің жаңа парадигміне өту

тәртібі бойынша ғылыми-әдістемелік жұмысын ұйымдастыру.

Мектеп мұғалімдері шығармашылық жұмыспен айналысуға даяр болуы

керек, нәтижеге жетуге ұмтылу қажет.

Ел президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған

Жолдауында “Біздің болашақтағы жоғары технологиялық және ғылыми

қарымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет” деген сөздері

бар. Демек, оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына қызығуын

қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту, қазіргі техниканы тиімді

пайдалану мәдениетіне тәрбиелеу – мектептің басты бағыттарының бірі. Бұл

салада атқарылатын жұмыстар жетерлік.

“Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту үшін

ең бастысы жағдайлар жасау қажет”.

Оқушының дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбінесе

мұғалімнің кәсіби біліктілігне, және оның тұлғалық қасиетіне байланысты

екені айдан анық.

Көбінесе “дарынды оқушы– бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір

қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл

пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда

қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз

ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал

қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне

түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар

ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының

шығармашылық дарындылығын көрсететін және оның нашар оқитын

192

оқушылардың арасында да аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан

мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін есте ұстағаны жөн.

Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты- олардың

шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын

қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және

оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.

Дарынды оқушымен жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады.

Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек

қана жақсы мұғалімге байланысты.

Жаңашыл педагогтер оқушының жеке тұлғалық абыройын барынша

құрметтеуге, оның шығармашылық қабілеттері мен бейімділіктерін,

өздігімен ойлау қабілетін дамытуға, жағымды эмоциональдық педагогикалық

үрдісті қалыптастырып, одан педагогикалық зорлықтың барлық түрін

аластатуға бағытталған ізгіліктік стратегиясымен сипатталады.

Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу әрбір ұстаздың

басты міндеті. Білім негізі мектепте қаланатын болғандықтан, оқушының

жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігінің дамуы

басты рөл атқарып отыр. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы

үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-

әрекетіне қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.

Бұл мақсатқа жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан толық

қаруланған және жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, қазақ тілі пәні

мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің

дамуына жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының

жеке ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін, оқу мен еңбекке

ұқыптылығын ескере отырып оқу үрдісін жүргізуі керек.

Ертеңіне лайық ұрпақ тәрбиелемеген елдің келешегі жоқ десек, сол

ұрпақты тәрбиелеудегі ұстаз еңбегі – ұлы еңбек. «Ұстазын сыйламаған елдің

ұрпағы азады»,—дейді халық даналығы. Осыған байланысты

шығармашылық, ізденіс деген әр ұстаздың алдында тұрған үлкен міндет деп

ойлаймын.

Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу,

іздену. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,

дәлелді шешімдерқабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы

қабілеттерін дамытып, олардың өмірден өз орнын табуға көмектеседі.

«Шығармашылық» ұғымының жалпы теориясын зерттеген

С.Л.Рубинштейн «оқушы шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы

түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады» — дей келе,

«шығармашылық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін жаңалық болса

жеткілікті» екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық өнімді еңбегі

оның жеке тәжірибесімен салыстырылады.

Шығармашылық жұмыста, әсіресе, бала қиялының орны ерекше. Бұл

жөнінде М.Жұмабаевтың айтқан тамаша пікірі бар: «Жаратылыстың

құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем

193

үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп,

алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ

баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті». «… Баланың атаға

тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы – қазақ баласы қиялқұмар болуға

тисті». Педагог ғалымның айтқанының сөз өнері — әдебиетке тікелей қатысы

бар. Өйткені М.Жұмабаевтың сөзімен айтқанда, «қазақ баласының

жаратылысы соны тілейді». Сабақтарды түрлендіріп өткізудің маңызы

ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап өтсек: сабақ құрлымының

ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға

қолайлылық, оқу-танымдық тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық

бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу уақытының үнемделуі

Шығармашылық сипаттағы сабақтар түрлерін жүйелі ұйымдастыру

арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасып, ұстазы берген

ақпаратты, іс-әрекет тәсілдерімен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық

және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оқушы барлық

іс-әрекетте шығармашылық бағыт ұстанады, қабілет білігін ұштай түседі.

Оқушыларды шығармашылыққа баулудың, өзіндік іс-әрекетін

ұйымдастырудың түрлері өте көп. Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді

десек, ұстаз еңбегінің күрделілігі — әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде.

Әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді

танып білуге, қоғам алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде

жатыр.

Қорыта айтқанда, оқушы бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз

құлшыныс, оқуға, білім алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен-күнге

дами түсуі қажет. Сонда ғана оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-

сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі дүниесі, сыртқы ортамен байланысы

дамып, оқушы дүниетанымы арта түсері анық.

Заман талабына сай білім бере отырып, оқушы бойында танымдық

қабілетін дамыту бүгінгі таңда ұстаз үшін үлкен жауапкершілік іс болып

табылады. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты –

қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық

және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды

құрушы, іскер, өмірге икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны

қалыптастыру», – деген тұжырымдамасында ашып көрсеткен.

Қоғамның осындай дарынды адамдарға деген қажеттілігін

қанағаттандыру талабы білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті

мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық қабілеті

зор жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін қойып отыр. Бұл жердегі

мұғалімнің міндеті: әр оқушының бойындағы бейімділікті дер кезінде көре

біліп, оны дамыту.

Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың өзектілігі төменде

көрсетілгендей:

1. Өз бетімен оқуға, жұмыстануға дағдыланады.

2. Шығармашылық ізденіске жетелейді.

194

3. Өз ісіне деген сенім пайда болады.

4. Әр нәрсеге сын көзбен қарауға үйренеді.

5. Салыстыруға, қорытынды жасауға үйренеді.

6. Шығармашылдық белсенділік артады.

Осылардың нәтижесінде дарынды, қабілетті жеке тұлға қалыптасады.

Мен істеймін–өзінің пәнге деген қызығушылық тетігін табуы.

Мен үшін керек–пәннің өз өміріне деген қажеттілігін сезінуі, талаптануы,

оқуы, ізденуі.

Мен істей аламын–өз біліміне деген сенімділігі.

Сондықтан ұстаз ретінде менің алдыма қойған мәселенің өзектілігі: жеке

тұлғаны табу, оған жетекшілік ету, әр оқушының шығармашылық қабілетін

танып, біліп дамыту.

Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту кезінде оған кері әсер

ететін кедергілердің де бар екенін әр уақытта есімізде ұстаймыз.

Ондай кедергілер:

1. Оқушының әлеуметтік жағдайының болмауы.

2. Психологиялық жағынан ойлау, қиялдың төмен болуы. Өз күшіне сенбеуі,

жалқаулығы.

3. Денсаулығының нашарлығы.

Сондықтан мұғалім өз пәнін үйрету барысында әр оқушыны зерттеп,

олардың өміріндегі осындай кемшіліктері болса, оны алдын-ала анықтау

керек.

Мен ұстаз ретінде әр оқушыны болашақ азамат ретінде бағалап, осы

тұжырымдаманы өз қызметіме басшылыққа аламын.

Қазіргі компьютерленген жаңа заманда әр оқушының заман талабына

сай әлемдік дәрежеде білімді меңгеруі үшін қазақ тілі пәні бойынша

шығармашылық қабілетін дамыту – ең басты міндетім.

Осыған орай оқушының пәнге, ғылымға деген қызығушылығын арттыру

мақсатында, оқушым Қуанышбаев Санжарға және басқа да дарынды

оқушыларға өзіндік жұмыстар жасауды, өлең жазуды, реферат дайындауды

тапсырма етіп бердім. Осындай сабақтан тыс тапсырмаларды орындауда олар

тыңғылықты деректерді жинап, өлеңдер шығарып,өз бетінше ізденіп, зерттей

білді.

Бүгінгі күні ХХІ ғасырдың ақпараттанған, жан-жақты мәдениетті, іскер,

өмірге икемделген, бәсекеге қабілетті дарынды шәкірт тәрбиелеу барша

ұстаздың міндеті.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Қаниева Г. Оқушының ойлау қабілетін дамыту / Г.Қаниева // Қазақстан

мектебі.- 1991.-№ 5.- 3-10 бет.

2.М.М. Жанпейісова «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту

құралы ретінді»

3. Құдайбергенова К.С «Құзырлылық амалының негізгі ұғымдары»

4.Мінайдарова «Оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге үйрету»

//Математика және Физика//

195

5.Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту

тұжырымдамасы

6. Математика және физика. № 2, 2013 жыл.7

7.Ұстаздық шығармашылық.Алматы 2007. Б.А.Тұрғынбаева

СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ АРҚЫЛЫ ЖЕКЕ

ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

Бекмагамбетова Айнур Абугалиевна қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Мерген орта жалпы білім беретін мектебі,

Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Мерген ауылы

Бүгінгі таңда елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, қазақстандық

білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Білімді, сауатты адамдар – бұл ХХІ ғасырды

адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші» дегендей білім саласының дамуы

көшінен қалмай ілгерілеу басты мақсатымыз. Қазір технологиялардың

түрлері көп. Кез келген ғылым мен тәжірибенің сабақтастығы бір дағдыда,

бір қалыпта, бір орында қалмайтындығы белгілі. Тәжірибе әрдайым жетіліп,

жаңарып отырады. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ тілі мен әдебиеті

әдістемесі теориялық әрі тәжірибелік жағынан жан-жақты дамып,

оқушылардың әлеуметтік және шығармашылық жетілуін арттыратын әдіс-

тәсілдері анықтала түсті.

Қазіргі білім берудің басты мақсаты-шығармашыл тұлға қалыптастыру.

Егеменді еліміздің ең басты мұраты өркениетті елдер қатарына көтерілуі

болса, ал өркениетке жетуде жан-жақты дамыған,рухани бай тұлғаның

алатын орны ерекше. Осы орайда оқушының танымдық,шығармашылық

қабілетін дамыту-мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған жауапты

міндеттерінің бірі болғандықтан, қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында

Кембридждік Бағдарлама әдістерін қолданып жүрмін. Бағдарлама әдістерінің

басты мақсатының бірі – баланы оқыта отырып оның еркіндігін,

белсенділігін қалыптастыру, өз бетінде шешім қабылдауға дағдыландыру.

«Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығару», «ойлап табу» дегенге

саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп

түсіну керек. Философиялық сөздікте «шығармашылық – қайталанбайтын,

тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс - әрекет»

деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л. Выготский «шығармашылық» деп

жаңадан ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген

психологтардың бірі Я. Пономарев оны «даму» ұғымымен қатар қояды.

Өйткені, әрбір жаңалық жаңа сапалық деңгейге көтереді деп

есептейді.Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере

бастады. Соңғы жылдары «шығармашылық» сөзімен, «жаңалықпен» қатар

«бастамашылдық, белсенділік» ұғымдары астарлас қолданылып жүр.

196

Шығармашылық қабілеттер шығармашылық емес, шығармашылық

ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың

жылдамдығы, ұшқырлығы, икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.

Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын

жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады,

үздіксіз алға жылжып отырады.

Өз тәжірибемде Кембридждік Бағдарламаның түрлі әдіс-тәсілдерін

қолдану нәтижесінде оқушылар сабақты өздіктерінен бір-біріне түсіндіріп,

талқылап, өз пікірі мен өзгенің пікірін салыстырып, жұпта, топта талқылап,

өз білімдерін толықтыру арқылы меңгерді. Бағдарлама әдістерін қолдану

арқылы оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік болады.

Топта сабаққа қатыспай, өз ойын білдірмей, сыныптастарымен

пікірлеспейтін оқушылар болмайды. Сондықтан мен өз тәжірибемде

Бағдарламаның идеяларын негізге ала отырып әр сабағымды жоспарлау

кезінде жеті модульді ықпалдастырып жүрмін.

Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер – жеті модульде

қарастырылатын білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдері, сонымен қатар

«Диалог негізінде оқыту және оқу» және «Қалай оқыту керектігін үйрету»

деген атауларға негіз болып, соны кеңінен қарастыратын модуль. Диалог

сабақ барысында тиімді қолданылса, оқушылар өздерінің ойларын,

көзқарастарын жан-жақты, еркін айтуына, дамуына көмектеседі.

Ұйымдастыру кезеңі сабақтың негізгі арқауы болып саналады, өйткені

қазір ғана басқа сабақта болып, ойы соған жинақталып тұрған баланы бірден

сөйлете қою қиын. Өз тәжірибемде үй тапсырмасын сұрау кезінде

«Серпілмелі сауал», «Бинго», «Кір жаятын жіп», «Стикердегі диалог»

сияқты әдістерді көбіне қолданамын. Бұл әдістер арқылы оқушылардың

өткен тақырыптарды қаншалықты меңгергенін біле аламын және барлығын

сұрақтарға жауап алу арқылы сөйлетуге тырысамын. Сонымен қоса

«Коктейль таяқшасы», «Джокер», т.б әдістер арқылы оқушыларды үй

тапсырмасын бір-біріне айтқызып, сөйлеу тілдерін дамытуды көздеймін.

Сабақтың ұйымдастыру бөлімінде диалог әдісін қолдану арқылы бір жағынан

оқушының тілін сөйлеуге жаттықтыруға болатын болса, екінші жағынан,

диалог арқылы оқушымен тікелей сөйлесуге мүмкіндік ашылады және өзара

керібайланысқа түсе алады. Бұл әдістердің көмегімен оқушылардың сөйлеу,

ойлау қабілеттерін шыңдау арқылы шығармашылық қабілеттерінің жетілуіне

бағыттап отырамын.

Сабақтың негізгі бөлімінде мұғалім оқушыларға білім алудың белсенді

тәсілдерін ұсынып, олардың өздігінен жаңа мәліметті жан-жақта қарастырып,

зерттеп, игеруіне мүдделі. Оқушылар жекелей, жұппен, топпен жаңа

ақпаратпен танысып, ол туралы өзіндік пікір қалыптастырады.

Сабақтың негізгі бөлімінде «Ойлан, жұптас, бөліс», «Үш қадамдық

сұхбат», постер қорғау, «Маршруттық карта», «Мозайка», «Өкіл», т.б.

әдістерді қолданып жүрмін. Бұл әдістер оқушылардың өздіктерінен жаңа

тақырыпты меңгеруіне, жұптық, топтық жұмыстар арқылы бір-бірімен

197

пікірлесуіне, түсіндіруіне, талқылауына, сұрақ қоюына көп мүмкіндік береді.

Бұл әдістерді қолдану кезінде Мерсер зерттеген кумулятивтік әңгіме орын

алады, оқушылардың өздіктерінен ойлануына мүмкіндік береді, өзгелер

ұсынған қандай да болсын идеяларды төзімдікпен тыңдайды және

сыңаржақтылық болмайды. Жаңа әдістерді сабақтарымда қолдану арқылы

мен оқушыларымнан көптеген өзгерістерді байқадым. Бұрын көп

сөйлемейтін оқушыларым қазір өз ойларын жүйелеп айтып, сабаққа қатысып

отыратын болды.

Сабақ үстінде оқушылар бір-біріне көмектесетіндей, бір-бірімен

бірігетіндей жағдай жасау керек. Сонда сабақ тек білім беру қызметін ғана

емес, тәрбиелеу қызметін де атқарады.Мұндай сабақтардың өтілуі

нәтижесінде оқушыларда бір-бірімен сөйлесе білу мәдениеті, тәртіптілік,

топқа және бір-біріне жауапкершілік сезімнің болуы, менмендік және

жалқаулықтан безу қасиеттері қалыптасады.

Сын тұрғыдан ойлауға үйрету – оқушылардың да, мұғалімдердің де

білім алу және білім беру үдерісінде кез келген мәселені талқылай алуы,

басқалардың идеяларын ой елегінен өткізіп, сыни тұрғыдан қарау. Оның

басты міндеттерінің бірі — ұстаздардың жаңаша ойлай алатын, өз мәселесiн

өзi шеше алатын адам тәрбиелеуге жәрдемдесуі. Сын тұрғыдан ойлау

көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау және

іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға,

ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды сыни тұрғыдан

ойлауға баулуды білдіреді. Мен өз сабақтарымда оқушылардың сыни

тұрғыдан ойлау және жазу қабілеттерін арттыру мақсатында сабақтың кіріспе

бөлімінде жаңа тақырыпты айтпас бұрын презентация, видеоподкаст,

аудиоподкаст, т.б. қолдану арқылы «- бүгінгі жаңа сабағымызды тақырыбы

қандай деп ойлайсыңдар?»-деп олардың жаңа тақырыпты табудағы пікірін

тыңдаймын. Сабақтың үстінде оқушылардың сыни ойлауын және

шығармашылығын дамыту мақсатында эссе, ой-толғаулар жаздырып,

олардың көркем ойлауын, сол ойларын жүйелі түрде қағаз бетіне түсіре

алуына көңіл бөлемін. Сонымен қоса көріністер дайындатып, зерттеушілік

әңгімелерді, «Венн диаграммасы», «Бес жолды өлең», жоғары, төмен

сұрақтар жаздырып, оларға жауап алып отырамын. Бұл әдістерді қолдану

кезінде, әрине, көптеген қиындықтар туындап отырды. Оқушылар жоғары

дәрежелі сұрақтар жаза алмай, оларға жауап бере алмай, ойларын анық

жеткізе алмай, байланыстырып сөйлей алмай, мәтінді мазмұндағанда қажетті

деректерді айтпай қиналған кездері болды. Бұндай жағдайда оқушыларды

Бандураның зерттеген «жанама тәжірибесі» яғни, «Олардың қолынан келген

нәрсе сенің де қолыңнан келеді» деу арқылы ынталандырып отырамын.

Қиындықтарды жеңу үшін ең әуелі оқушыларды жаттықтырып алуым қажет

болғандықтан, жоғары дәрежелі сұрақтарды, Мерсер зерттеген зерттеушілік

әңгімелерді қазақ тілі және әдебиет сабақтарында кеңінен қолдану арқылы

оқушылардың сыни ойлауымен қатар тілдік қолданыстарының да біршама

жетілгендігін байқадым. Барнс (1976) пен Мерсердің (2000) айтуынша,

198

зерттеушілік әңгіме – мұғалімдердің оқушыларды әңгімеге тарту кезінде

дамыту қажет болып табылатын әңгіменің түрі.

Білім беруде ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалану

оқушыларға ғылыми ұғымдарды түсініруді және олардың қабылдауын,

түсінуін жеңілдетуге мүмкіндік беріп, мұғалімдерге сабақ беруде

көмектесетін маңызды құрал болып табылады. Ақпараттық коммуникативтік

құралдарды кеңінен қолдану бірге білім сапасын көтеруге, балалардың оқып-

үйренуге деген қызығушылықтарын арттыруға әсерін тигізеді. Өз

тәжірибемде ақпараттық-коммуникативтік технологияны әр сабағымда

колданып отырамын. Оқушылар әр тақырыпқа байланысты видеоподкаст,

аудиоподкаст дайындайды, презентациялар жасап, оны қорғайды. Сонымен

қоса ақпараттық-коммуникативтік технология мүмкіндігімен уикипедиядан

өзара ақылдаса отырып өздеріне қажетті мәліметтерді мысалдарымен

сұрыптап жазып алу, оны сынып оқушыларына түсіндіру тапсырмаларын да

қолданамын.Әдебиет пәнінен ақын-жазушылардың өмірі мен

шығармашылығы, қазақ тілі пәнінен тілдің салаларын меңгерту, оларды

талдап айта білу, салыстыру, шығарма, эссе жазуда қосымша мәліметтер

іздену кезінде ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолдану оң

нәтиже беріп жүр.

Өзін-өзі бағалау және өзара бағалауы әдістері арқылы оқушы өзінің

сабақты қаншалықты меңгергенін және сыныптастарының біліміндегі

жетістіктер мен олқы тұстарын әділдікпен жеткізе алады. «Екі жұлдыз, бір

ұсыныс», «Мадақтау сэндвичі», «+,-,қызықты» әдістері арқылы оқушылар

сыныптастарының жұмыстарын бағалуда өздеріне не ұнағанын, нені әлі де

жетілдіру қажет екенін айтып, өз пікірлерін білдіре алады. Модульдің бұл

түрінде мұғалімдер мен оқушылар үшін өздерінің қандай мақсатқа жетуді

көздейтінін, мақсатқа жету үшін өлшемдерін түсіну не үшін керек екенін білу

маңызды.

Талантты және дарынды балаларды оқыту мұғалімдерден едәуір күрделі

ойлауды, талқылауды және мұқият жоспарлауды талап етеді. Сабақтарымда

бұл модульді қолдану кезінде оқушыларға шығармашылық тапсырмаларды

орындатып жүрмін. Оқушыларға сурет бойынша әңгіме, шағын ойтолғау,

мәтінді жалғастыру, т.б. жұмыстарды орындатып, олардың тақырыпты

қаншалықты аша алғандығын, тіл байлықтарының қандай дәрежеде екендігін

байқап, оны әрі қарай дамытуды қолға алып, оқушыларға бағыт-бағдар беріп

отырамын.

Оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес білім беру модулі талантты және

дарынды балаларды оқыту тақырыбымен тығыз байланысты, себебі екі

модуль де оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған

сараланған оқытуға қатысты болып отыр.Алайда бұл модуль балалар

дамуының оқудың қолжетімділігі дәрежесін анықтайтын кезеңдеріне

қатысты және де «Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер» модулімен өзара

байланысты. Сабақ барысында оқушылардың шығармащылық қабілеттерін

199

дамытуда тапсырмаларды оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып

дайындаймын.

Білім берудегі басқару және көшбасшылық. Білім беру сияқты

көшбасшылық та адамның тұрақты дамуына әкелетін негізгі қабілет.

Мұғалім дамыту жұмысының көшбасшысы болып табылады. Сондықтан да

қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды өз ұлтының асыл

мұрасымен сусындау арқылы туған халқының тарихымен, мәдениетімен жете

таныстырып, білімін кеңейтуге арналған әдіс-тәсілдерді кеңінен қолданамын.

Қазақ тілінің грамматикасын терең меңгерген оқушы, қоғамның кез келген

саласында қиналмай жұмыс істеп, өзінің шығармашылық қабілетін көрсете

алатындығын түсіндіріп, оларды өз ана тілінің нәрімен сусындатып, сауатты

жаза білуге, тілдің қадір-қасиетін түсіндірумен қоса өз тілдерінде еркін

сөйлеп, ойларын жеткізе білуге бағыттап отырамын.

Қорыта келе алдағы уақыттағы сабақтарымда оқушылардың

шығғармашылығын дамыту бағытында әлі де жұмыстанып, олардың жан-

жақты, білімді тұлға ретінде қалыптасуы үшін осы бағдарлама модульдерінің

әдіс-тәсілдерін талапқа сай, тиімді қолдануым керек деп ойлаймын.

Болашақта тапсырмалардың оқушылардың сауаттылығын дамыту үшін

олардың ұғымына сәйкес түсінікті болуына, оқушыларды қызығушылығын

тудырып, жаңа заманға сай тұлға қалыптастыруға сәйкес нәтижелі әдіс-

тәсілдерді тиімді қолданып отыруым керек.Сонда ғана әр оқушы өзінің

деңгейіне, білім дәрежесіне байланысты тапсырмалар орындай отырып,

әлсіздер білім алуға ұмтыла түсіп, мықтылардың өзіне тән деген

сенімділіктері арта түседі. Нәтижесінде жан-жақты шығармашылық іс-

әрекеті бар тұлға болып қалыптаса алады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.[ «Мұғалімге арналған нұсқаулық», үшінші (негізгі)деңгей, үшінші

басылым\ «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012]

2. [ «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2013 №12, 2015 №8]

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

Наурызбаева Гульфариза Туяховна, Атырау облысы, Атырау қаласы,

Атырау мұнай және газ технологиялық колледжі

Технология бөлім меңгерушісі, арнаулы пән оқытушысы

Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейін әрбір студенттерді

сапалы және терең білім іскерліктің болуын, олардың шығармашылықпен

жұмыс істеуін, ойлауға қабілетті болуын талап етеді. Арнаулы пәнін оқыту

200

процесінің негізгі мақсаты – арнайы педагогикалық әдістермен мақсатты

жүйелі түрде пайдаланып студенттердің интеллектін, шығармашылық

ойлауын, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, өз бетімен

білім алу дағдыларын дамыту болып табылады. Студенттердің өз бетімен

жұмысын қалыптастыру студенттің пәнге деген қызығушылығынан және

қажеттілігінен туады. Өз білімін көтеру жекелеген оқушылардың өз бетімен

жұмыс істеу дағдысын дамытып, шығармашылық белсенділігін арттырады.

Студенттер оқыту барысында білім алады, ал содан соң оны қолдану ары

қарай шығармашылыққа үйлеседі.Шығармашылық–негізгі білім

болғандықтан, студент білім деңгейіне сүйене отырып, олармен дайындық

жұмыстарын, жоспарлы тұрақтылығын қалыптастыру жолдарын әр түрлі

тапсырмаларды орнату арқылы бақылап отыру қажет. Арнайы пәнді

оқытудың білімдік мақсаты барлық студенттерді арнайы техникалық пәндер

ғылымының негізгі болатын білімдер жүйесімен және ол білімдерді саналы

түрде қолдана алудың іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру болып

табылады. Студенттердің техникалық мәдениеттілігі мен технологиялық іс-

әрекеттері арқылы халық мәдениетінің элементерін қолдана алу

іскерліктерін қалыптастыру. Әрбір жеке тұлғаның ақыл-ойының дамуына,

адамгершілікке ұмтылып, және шығармашылық дамуына мүмкіндік жасау.

Оқытудың міндеттері білімдерін жалғастыруға басқа пәндерді оқып

үйренуге, күнделікті тұрмысқа қолдануға қажетті нақты техникалық

білімдерін меңгерту. Жеке тұлға адамның психикалық рухани мәні, олардың

өзінде адамның әлеуметтік маңызды қасиеттердің жиынтығы, өзіне және

өзімен, дүниеге және дүниемен қатынастарының жүйесі, қажеттілік жүйесі,

шығармашылық мүмкіншілігі мен қабілеттерінің жиынтығы жатады.

Шығармашылық қабілетті дамыту–тұлғалық-дамытушылық оқытудың

мақсаты. Тұлғалық-дамытушылық оқыту теориясы бойынша білім алу жеке

тұлғаның дамуымен ұштасып жатуы тиіс. Кез келген оқыту дамыта алады,

бірақ оның мазмұны мен әдістері дұрыс бағытталмағандықтан, нәтижесінде

дамитын сапалар тар шеңберде қалады. Тұлғалық-дамытушылық оқытуға

көшу дамытушы әсерлерді арттыру, оқу ісіндегі шығармашылық

элементтерді күшейту дегенді білдіреді. [1]

Барлық ғалымдар көрсеткендей, шығармашылық үрдістегі басты мәселе

–оның шешіміне барар жолдағы алшақтықты түйсік арқылы жеңу. Ақиқатқа

қол жеткізер алдында эмоциялық қобалжу анық байқалады. Техникалық

қызметке тән және қоғамда адамның толығымен қызмет жасауды қажетті

ізденіс қабілеттерін қалыптастыру, студенттердің шығармашылығын дамыту.

Арнаулы пәндер сабағында студенттердің өзіндік және шығармашылық

қабілеттерін дамыту үшін студенттің қабілетіне қарай оқу жұмысын істетуге

қалыптастыру, іскерлік әрекет жасауға үйрету, шыңдау. [1]

Студенттің ойлау қабілетін терең дамыту үшін көмекші, үйретуші,

үлестірмелі, нұсқау беретін карточкалармен жұмыс істеу тәсілдерін қолдану

әдістері.

201

Модульдік оқыту технологиясын студенттердің қабілетіне қарай

студенттердің өз шығармашылығымен жұмыс істеуге, өз бетімен білім алуға,

білімін тәжірибе жүзінде қолдана білуге, білімін күнделікті өмірмен

байланыстырып отыруға бейімдеу жолдары (бір сабақтың жоспары арқылы

көрсетемін).

Арнаулы пәнде үй тапсырмалары мен жеке жұмыстарын орындау

процесі бұл үлкен еңбекке баулу процесі, адам дамуының қуатты қозғаушы

күші- оның бойындағы табиғат берген қабілеті, сондықтан әр ұстаздың

міндеті студентің бойындағы қабілеті мен дарынының көзін ашу.

Қабілетті дегеніміз дамудың нәтижесі болғандықтан, оның

педагогикалық ықпал аясындағы білім алу әрекеті. Студенттердің іздену,

ойлау қабілеттерін дамыту, білім деңгейін тереңдету, шығармашылыққа

баулу, тез ойлап дәл жауап беруге қалыптастыру.

Арнаулы пәнді оқу – ол өмірде қолданатын жемісінің көрінісі болмақ.

Ал, арнаулы пәнді оқу және жетік білгір маман иесі болу үшін – терең

ойлауды қажет етеді. Кез келген жаңа тақырыпты түсіну үшін, оның бірде бір

тақырыбын ынтасыз қабылдап, салғырттық қарауға болмайды, қолданатын

формулаларды, ережелерді тағы басқа ұғымдарды білу қажет.

Кез келген студент оқу әрекетінде күнделікті жинақтаған білімін

меңгеріп, сонымен қатар шығармашылық іс – әрекеттерді орындау арқылы

өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.

Білім беру үрдісінде проблеманы өзі шешуге талпыныс жасау арқылы өз

қызығушылығын, идеясын жүзеге асыруға әрекет етеді. Студенттің

шығармашылық, зерттеушілік қабілетін және іздеу әрекеттерін ұйымдастыру

үшін студент өзінің осы уақытқа дейін білетін амалдары мен тәсілдерінің

жаңа жағдайда жеткілікті екенін ұғынып, одан әрі ізденуге, әрекеттенуге

бағыттау керек. Мектептен кейінгі колледж студенттерінің шығармашылық

қызығуын қалыптастыру өте маңызды, күрделі және көп салалы мәселе

болып есептеледі. [2]

Шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға

ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіндеп,

өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. [3]

Шығармашылық іс-әрекет – мәселені қою, ойды тұжырымдап айту,

аталған мәселені шешуде тиімді әдістерді қолдану, негіздеу, оны тәжірибе

жүзінде қолдану барысында нәтиженің нақты көрініс беруі. Яғни, бұл – әр

адамның өзін-өзі жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық талаптар

тұрғысынан һөзіне сыни баға бере алуы, айналаны өзгертуге қатыса алуы

деген сөз. [2]

«Шығармашылық қызығу» ұғымының мазмұнына ғалымдар

төмендегідей сипаттама береді: жаңалықты сезінуге деген тұлғаның

сезімдері, жаңалыққа ұмтылу, ойлаудың жоғары деңгейі, жаңа жағдайға

қарай іс-әрекет түрлерін өзгерте алу қабілеті ( Ю.Кулюткин); тұлғаның

шығармашылыққа негізделген бағыттылықтары ( А.Матюшкин); индивидтің

202

шығармашылықпен өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндігін көрсететін қасиет (

Л.Занков).

Шығармашылық қызығу – бұл ішкі үрдіс, адамның орта әсеріне белгілі

бір жауап беру тәсілі, өзіндік қарама-қайшылықтар әсерінен және қоршаған

ортаға әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде өзінің субъективті

қарым-қатынастарын есепке алу негізінде өзін саналы түрде жетілдіруге

ұмтылысы.Ендеше ғылыми еңбектердегі «шығармашылық қызығу»

ұғымдарын зерделей келе мынадай анықтама беруге болады:

«Шығармашылық қызығу – жеке тұлғаның жаңа жағдайда өзекті мәселенің

шешімін табуға танымдық бағдары негізінде, психологиялық сапаларын

дамыта отырып, білімді-рухани құндылықтарға жетуге ұмтылысын

сипаттайтын және шығармашылық қабілетті дамытуға жетелейтін танымдық

сапасы».

Ғалым Р.Омарова өзінің докторлық зерттеуінде шығармашылық

қызығуды шартты түрде үш топқа бөліп қарастыруға болатынын атап өтеді.

1).Мақсатты қызығушылық–студенттің белгілі бір мақсатқа болашақ

мамандығына ынтасы мен тұрақты қызығушылығы

2). Әрекеттік қызығушылық студенттің шығармашылық іс-әрекетінің өзекті

мәселені шешуге ұмтылысы және жүргізіліп жатқан жұмыстың ағымында

ғана қызығып, жолдастарымен бірлесіп жұмыс жасауы

3).Танымдық қызығушылық– студенттің шығармашылық іс-әрекетке тұрақты

қызығушылығы мен ынтасы, жаңашылдыққа ұмтылу, жаңа мақсаттарға

сәйкес жаңа нәтижеге жету, білімді құндылық бағдары ретінде тануы. [3]

Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісіндее пайдалану үшін, әр

оқытушы өзінің алдында отырған студенттерінің жас ерекшеліктерін ескере

отырып, педагогтық мақсат – мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне

байланысты таңдап алады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда оқытушы

белсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі,

алдындағы шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады. Осы жағдайларды

ескере отырып, профессор Жауынбай Қараевтың «Деңгейлік саралап оқыту»

технологиясын таңдап алдым, яғни «Студенттердің шығармашылық

қабілеттерін дамыта отырып, деңгейлік саралап оқыту технологиясын

пайдалану». Бұл тақырыпты 4 жылға алып, әр жылға жекелей жоспар

құрдым. Мұндағы мақсатым – өз бетімен дами алатын, әр түрлі өмірдің

қиындықтарына төзе білетін, белсенді, білімді студент тәрбиелеу. Бұл

технологияда, біріншіден, дамыту оқыту идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік

береді, өйткені ол студенттің ойлауын, елестету мен есте сақтауын, ынтасын,

белсенділігін дамытып, білім сапасының артуына көмектеседі. Деңгейлеп

саралап оқыту технологиясы студенттің де, оқытушының да белсенді

шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған.

Колледжде оқытуды ұйымдастыратын бірден-бір нұсқа сабақ болса,

сабақтың нәтижелі болуына ықпал ететін сол сабақты өткізудің әдіс-

тәсілдері, яғни жаңашыл сабақ.Мысалы:Деңгейлік саралап оқытудың

203

ерекшелігі студенттердің сабақ барысында бірнеше жұмыс жасай

алатындығында және шығармашылық қабілеттері дами түседі.

Кез келген студент оқытушының басшылығымен орындаған

шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің мүмкіндіктерін дамытады.

Баланың қабілеті мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастаса,

соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін. Сондықтан қабілеттің

дамуына түрткі бола білу керек. Осындай жұмыстарды жүргізу әр

оқытушының шеберлігіне байланысты. [4]

Ғалымдардың айтуынша, жалпы адамның қолынан келмейтiн нәрсе жоқ.

Талпынсаң вундеркинд болу да, полиглот болу да өз қолыңда.

Дарындылықты қалыптастыруға болады. Ой еңбегiмен жиi шұғылдансаң,

данышпандықтың да ауылы алыс емес.

Егеменді елімізді дүние жүзі елдерімен терезесі тең болатын дәрежеде

өркендететін, негізгі тұтқасын ұстайтын, дүние әлемін шарлайтын біздің

дарынды да қабілетті ұландарымыз екенін ұмытпайық. Олардың бойындағы

дарынын қабілетін дамыту– педагог, ата-ана және қоғам қауымының міндеті.

Жеке тұлғаны өздігінен білім алуға баулу – оны ғылым мен мәдениетке

үйрету, білім, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту.

Бұл аталған мiндеттердi iске асыру үшiн тілдік тұлғаның құндылық бағдарын

қалыптастыру маңызды. Жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру

мемлекеттік деңгейдегі мәселе. Жеке тұлғаның құндылық бағдары ұлттық

сана, отансүйгіштік қасиеттерінсіз іске аспайды. Құндылық бағдар дегенiмiз -

бұл қазiргi уақытта жеке тұлғаның құндылыққа бағдарланған ой-санасы,

пікірі, көзқарасы, сенімі, iскерлiгi, iшкi мүмкiндiгi. Құндылық бағдар тіл

үйренушінің оқу-танымдық әрекетiне түрткi болып, тіл үйренуіне ықпал

етедi, ол оқу әрекетінiң құрамдас бөлiктерiне тiкелей байланысты, мақсаттың

орындалуын анықтайды.Құндылық бағдар–жеке тұлғаның белгiлi бір

әлеуметтiк құндылықтарды мақсат етiп ұстауы, адамның қоршаған ортаға,

құндылықтар тобына деген карым–қатынасы. Жеке тұлғаның таңдаулары

құндылық бағдарлар жүйесiне бiрiгедi.

Адамның даму үдерісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Тұлғаның

құндылық бағдар жүйесi «адамның өмiрлiк әлемi», «әлемнiң бейнесi»,

әлеуметтiк ортаның iшкi нұсқаулары, нормалары, уәждемелік қажеттiлiк

өрiсi, адам белсендiлiгiнiң негiзгi реттеушiсi болып табылады. Құндылық

бағдар сананың негізін құрайды, дүниетанымдық көзқарастарына әсер етеді,

өзгермелі саяси-экономикалық жағдайларда тұлғаның тұрақтылығын

қамтамасыз етеді, уәждемені реттейді, тұлғаның іс-әрекетін бағыттап, адам

өмірінің мінез-құлықтық құрамдас бөлігін анықтайды. [4]

Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін.

Менің міндетім – студент бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып

көрсету.Сондықтанда осы тақырыпты таңдап алдым. Баланың

шығармашылық қабілетін дамытуда студенті жеке тұлға ретінде

қалыптастырып, ізденімпаздыққа тәрбиелеу. Бала қабілеті мен әрекетін

дамыту, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету, шығармашылық

204

жұмыстар жүргізе отырып, ізденімпаздықпен іскерлігін жетілдіру.

шығармашылыққа арналған тапсырмалар арқылы балалардың

қызығушылығын, тапқырлық, ұстамдылық әрекеттерін, ойын ұштай келе,

қиялын дамытып, баланы өз бетімен жұмыс істеуге икемдеу. Сондай- ақ

студенттердге сабақта және сабақтан тыс кездерде шығармашылық

қабілеттерін қалыптастырудың және дамытудың дидактикалық әдістерін

пайдалануды ұсынар едім.

1.Стрела әдісі: Әртүрлі тапсырмалар беру, диолог, эссе жазу құрастыру

студенттің танымдық білімін толықтыру.

2.Бумеранг әдісі: Рольдік ойындар құрастыру, іскерлік ойындар

ұйымдастыру, студенттің зейін- зердесін танымдық мәнге аудару.

3.Лоскутная: Оқытушылардың әр түрлі тақырыпта жарнамалық роликтер

ұйымдастыруы.

4.Ынталандыру және әсерлендіру әдісі: Сөз қолданыстағы жауапкершілікті

сезіну. Аудиовизуалдық танымды меңгеріп, оны тұтына білуге жаттығу,

сөздіктерді пайдалана білу.

5.Оқытудағы белсенділік және интенсивтік әдістер: Техникалық пайдалану,

түрлі ойындар мен шығармашылыққа бейімдеу, интенсивтендіруде

суггестиялық жолды жүзеге асыру.

Шығармашылық- зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы- зерттеушілік

ізденіс адам үшін екі түрлі көзқараспен маңызды: бір жағынан, жаңа өнімге

қол жеткізуінде, екінші жағынан, ізденіс процесінің мәнділігінде. Адам

шығармашылық нәтижесінде ғана қанағаттанып қоймай, шығармашылық пен

зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті. Елімізде

шығармашылықтың дамуы туралы арнайы зерттеп жұмыстарын жазған

психолог– ғалымдар Т.Тәжібаев, Ж.Аймауытов, Қ.Рахымбаева, С.Бердібаева,

Б.Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады.

Психологиялық сөздікте «Шығармашылық іс- әрекет нәтижесінде жаңа

материалдық және тарихи құбылыс болып саналатын шығармашылықтың

психологиялық аспектісі де бар: жекелік және үрдістік. Бұл жеке тұлға

нәтижесінде өзінің жаңалығымен, бөлектілігімен ерекшеленетін өнім

шығаруға қажетті қабілеттердің, білімнің, икемділіктің және дағдылардың

болуын талап етеді» деп берілген. [5]

Л.Выготский «Шығармашылық деп жаңалық ойлап табатын іс- әрекетті

атаған». Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.Понамеров оны

даму ұғымымен қатар қояды.

Шығармашылық сөзінің түп төркініне орыс ғалым М.Поташник былай

анықтама береді:

-жаңа өнім жасау немесе бұрынғы өнімді жаңалап жетілдіру;

-іс- әрекеттегі қайталанбайтын, өзгеде жоқ, нәтижелі өнім.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» бағдарламасында жан-

жақты білімі бар, тез дамыған, дүние жүзіне әйгілі және сыйлы мемлекеттің

патриоттарын тәрбиелеу ісін педагогтар қауымына жүктеген. Сол ауырда,

жауапты істердің нәтижелі болуы әрине біздерге байланысты, сондықтан да

205

әр педагог балаға білімді беріп қана қоймай, сол білімді баланың бойына

сіңіру жолында, баланың білімге деген қызығушылықтарын оята отырып,

оның бойындағы қабілеттерін аша білу керек деген екен. [3]

Қолданылған әдебиеттер:

1.Галицкий «Учебник для углубленных изучений» [1]

2.Занков Л.В. Оқытудың дамыту теориясы. М.., 1990ж. [2]

3.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана. 2007ж. [3]

4.Қоянбаев Ж. «Педагогика». Астана.1998ж. [4]

5.Сағындықов Е. «Педагогика». Астана, 1998ж. [5]

РАЗВИТИЕ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ СОЦИАЛЬНОЙ И

ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ

Капизова Нина Сундетовна г. Актау, ГУ Казахско-турецкий лицей

Учитель русского язык и литературы

В глубине человека заложена творческая сила, которая способна создать

то, что должно быть, которая не даст нам покоя и отдыха, пока мы не

выразим это вне нас тем или иным способом

И.Гете

Человек является частью природы, и его жизнь в какой-то степени

подчиняется законам природы. Но затем, приобретая в процессе

жизнедеятельности опыт, развиваясь, он начинает на этой базе свободно и

самостоятельно выбирать себе цели и средства деятельности. Таким

образом, человек развивается не только по заложенной в нем

наследственной программе, но и под воздействием окружающей среды. Это,

конечно, семья, детский, сад, школа и.т.д. Так формируется личность

человека. Что же такое личность? И каждого ли человека можно назвать

личностью? Конечно же, нет. Потому что личность характеризуется таким

уровнем психического развития, когда человек может обдумывать свои

поступки, брать на себя ответственность, принимать самостоятельно

решения. Известный отечественный философ В.П. Тугаринов к числу

важнейших признаков личности относил: 1)разумность, 2)ответственность,

3)свободу, 4)личное достоинство, 5)индивидуальность. Выделяя критерии

личности, он связывал это понятие, прежде всего, с возрастной и

психической зрелостью человека. Вот почему, по его мнению, нельзя всех

людей без исключения считать «личностями»

Поскольку личностные качества человека развиваются и формируются в

процессе его жизнедеятельности, очень важно понять, как это происходит.

Раскрытием сущности данного вопроса занимается педагогика. Для нас же,

педагогов, также необходимо знать, как происходит развитие и

формирование личности ребенка. Что же они означают ? Развитие, прежде

всего, означает процесс количественных изменений в свойствах и качествах

206

личности. Следовательно, под развитием следует понимать

взаимосвязанный процесс количественных и качественных изменений,

которые происходят в анатомо-физиологическом созревании человека, в

совершенствовании его нервной системы, в обогащении его мировоззрения,

нравственности, общественных взглядов и убеждений. Формирование

выступает как результат развития личности и означает ее становление,

приобретение совокупности устойчивых свойств и качеств. Формировать -

значит придавать форму чему-нибудь, устойчивость, законченность,

определенный тип. Однако для педагогики, как и для других наук о

человеке, кардинальным является вопрос о том, как происходит его

личностное развитие, каковы источники и факторы этого развития. Указывая

на важнейшие факторы развития личности и подчеркивая определяющую

роль воспитания в этом процессе, нельзя рассматривать человека как

пассивный объект среды, воспитательных воздействий. В зависимости от

этой активности и внутренней позиции личности по отношению к

социальной среде и воспитательным воздействиям она может формироваться

в самых различных направлениях. Если ученик негативно относится к этим

воздействиям, он будет развиваться в прямо противоположном направлении,

чем желает воспитатель. Например, учитель незаслуженно занизил оценку,

был не объективен, а последний обиделся. В дальнейшем все призывы

педагога к улучшению успеваемости будут игнорироваться учеником и

будут вызывать у него скрытое противодействие. Понимание этого явления

привело к тому, что все факторы воздействия и влияния, которые

сказываются на личности, в педагогике стали разделять на внешние и

внутренние. Развитие и формирование личности является результатом

воздействия этих двух факторов. Вполне понятно, что воспитание играет

решающую роль в развитии личности только при условии, если оно

оказывает положительное влияние на внутреннее стимулирование ее

активности в работе над собой. Именно эта активность и собственное

стремление растущего человека к своему личностному совершенствованию

в конечном итоге определяют его развитие. Вот почему Л.Н.Толстой

сравнивал развитие человека с тем, как растет плодовое дерево. Ведь в

буквальном слове не человек его выращивает - оно само растет. Он только

рыхлит почву, вносит удобрения, обрезает лишние ветки., т. е. создает

необходимые внешние условия, которые способствуют его саморазвитию и

стимулируют его.

Именно этими условиями, я думаю, является современный урок, новые

стандарты, новые технологии и ,конечно, учитель с новой платформой в

свете последних изменений , велений времени. Как разработать урок по-

новому? Как учителю сохранить собственное лицо и учесть при этом

требования нового стандарта образования? Ведь методологической основой

современной образовательной парадигмы является развитие личности

ребенка, формирование гражданской идентичности, его адаптация в жизни.

А овладение учащимися универсальными учебными действиями создают

207

возможность самостоятельного успешного усвоения новых знаний, умений и

компетентностей, включая организацию усвоения, т. е. умения учиться

.Современный урок – это различение деятельности ученика и учителя.

Ученик из присутствующего и пассивно выполняющего указания учителя на

традиционном типе урока теперь становится главным деятелем. « Нужно,

чтобы дети, по возможности, учились самостоятельно, а учитель руководил

этим процессом и давал для него материал» слова К.Д. Ушинского отражают

суть урока современного типа, в основе которого заложен принцип

системно – деятельностного подхода. Учитель призван осуществлять

скрытое управление процессом обучения, быть вдохновителем учащихся.

Актуальность приобретают теперь слова Уильяма Уорда: » Посредственный

учитель излагает. Хороший учитель объясняет. Выдающийся учитель

показывает. Великий учитель вдохновляет».

Размышляя об эффективности современного урока, хочется обратить

особое внимание на начало урока, ибо от него зависит многое. Именно

начало урока требует творческого подхода. Могу поделиться одним своим

уроком. В 8 классе при прохождении темы « Деепричастный оборот» я

использовала такой прием как « Мозговой штурм». Ребята были

заинтересованы постановкой такого вопроса: « Глядя на эти яблоки, что вы

подумали? Что это за три яблока, изменившие мир? ( Конечно, я имела

ввиду Стива Джобса, Еву и И.Ньютона) Рисунок был выведен на

интерактивной доске. Было интересно наблюдать за детьми, кто-то был

близок к истине, а кому-то понадобились тексты – подсказки. Далее акцент

на слове «глядя» помог определить тему урока и настроил учащихся на

дальнейшую активную работу.

Игра на уроке больше нужна учителю, чем ученику. Она позволяет

превратить нашу непростую работу в интересную, увлекающую детей форму

.На этом уроке на стадии повторения использовала принцип игры в КВНе,

когда каждый игрок начинает мысль с какого-то слова, второй продолжает ,и

так вся команда по кругу создает одну смешную фразу. У меня команды у

доски на флипчартах писали по одному слову о деепричастии совершенного

и несовершенного вида. Нужно было на время собрать нужную

информацию по теме. Современный урок литературы немыслим , на мой,

взгляд, без приемов технологии развития критического мышления:

1. Инсерт

2. Кластер

3. Фишбоун

4. Синквейн

5. Трехчастный дневник

6. Перекрестная дискуссия

7. Письменная рефлексия

«Синквейн» ( от анг. «путь мысли») имеет определенную схему, по

которой мы раскрываем образ героя следующим образом:

1. Существительное

208

2. Прилагательных два

3. Глаголов три

4. Предложение из четырех слов

5. Существительное (вывод: обобщение)

Пример 1

1.Онегин

2 Скучающий, «лишний»

3 Онегин ест, убивает, влюбляется

4.Онегин отверг любовь Татьяны

5.Пессимист.

Пример 2.

1. Татьяна

2. Скромная, влюбленная

3. Любит, страдает, мечтает

4. Выходит замуж за нелюбимого человека

5. Идеал (поэта)

Таким образом, современный урок – это настоящая творческая

мастерская, где ученики сами формулируют тему урока, намечают цели,

планируют способы достижения намеченной цели, осуществляют учебные

действия ( применяется групповой, индивидуальный методы), сами ребята

осуществляют контроль , дают оценку деятельности по ее результатам, а

учитель консультирует, советует, помогает. Как не вспомнить слова Л.Н.

Толстого: « Если ученик в школе не научился сам ничего творить, то и в

жизни он всегда будет подражать, копировать…»

1.Итак, школа, учитель на своих уроках формирует не только творческую

личность , но и социально- активную. Что же такое социальная активность?

По мнению многих исследователей, социальная активность – это ценностная

активность, которая реализуется в мировоззрении и деятельности субъекта.

Иначе говоря , насколько человек полезен обществу, т. е. он осознает свою

причастность к социуму, реализует свою деятельность в его интересах.

Поэтому не всякая деятельность является выражением и показателем

социальной активности, а лишь деятельность, которая затрагивает

общественные интересы. Известный психолог А.С. Капто дает такое

определение этого термина: « Социальная активность - степень проявления

сил, возможностей и способностей человека как члена коллектива, члена

общества». И каждый учитель понимает, что для формирования

социальной активности обучающихся необходимы следующие условия:

2.Развитие самостоятельности, стимулирование активности уч-ся

3.Развитие мотивации

4.Включенность ребенка в коллектив, организация совместной деятельности

5. Учет индивидуальных особенностей учащихся.

6.Выстраивание субъект- субъектных отношений в процессе

образовательной деятельности

7. Создание благоприятного социального пространства

209

8. Гуманистические отношения в коллективе.

Качество современного урока зависит от многих факторов, но прежде

всего от учителя,от его способности обеспечивать максимальную

возможность для развития у учащихся творческих задатков и способностей.

И на это должны работать все элементы, все этапы урока. Ведь перед

педагогом стоит задача решать не только образовательные, но и

воспитательные цели. Я стараюсь строить свои уроки таким образом,

чтобы, обучая языку, они способствовали становлению личности ученика,

формировали его взгляды, готовили к жизни. [журнал «Русский язык в

школе», выпуск №1,2,4, 2005 год; журнал «Воспитание школьников» выпуск

№ 2,3., 2004 год; журнал «Мысль», выпуск №1, 2016 год; интернет-ресурс:

«Афоризмы про творчество»].

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС ЖҰМЫСЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Мұғаддем Гүлжанат Марсқызы, Ақтөбе облысы, Мұғалжар орта мектебі,

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

«Шығармашылық – эвристикалық қызмет, оның мәнін тез түсінуден,

негізгі идеяны, ұғымның мәнін аңғара қоюдан, күтпеген жерден әрекет

тәсілін тауып алудан тұрады»

М.Махмұтов

Жаһандану мен ұлттық бірегейлену заманында білім алу және білім беру

үрдісі – қоғамдық прогрестің маңызды өлшемі. Бұл үрдістің негізгі субьектісі

– ұстаз бен шәкірт. Осы екі маңызды әрекет иелерінің өзара қарым-

қатынасының тереңдігінен, тұрақтылығынан, даму қарқынынан білімнің

барлық жасампаз қасиеттері туындайды.Бұл–білімді жасайтын екі

субьектінің өзара сұхбаты. Осы сұхбат нәтижесінде тың адами дағдылар,

яғни, әр тұлғаның қабілеті мен таланты ашылып, жеке тұлғалық әлеуеті,

оқуға деген қызығушылығы арта түседі. Бұл қызығу жүйесі екінші бір

жүйелерді тудырады, сөйтіп білім беру үрдісі тиімді жалғаса береді. Өйткені

оқу үрдісінде әр оқушының бойындағы шығармашылық қабілеті дамыған

сайын бір биіктіктен екінші бір биіктікке сенімді ұмтыла алатыны сөзсіз.

Бар мәселе осындай іс-әрекетті бастау, оған бұлақтың көзін ашқандай

жан бітіру. Жан бітірілген, көзі ашылған бұлақ дарияға айналатыны сияқты

дамып, нығайып, жетіліп, адам баласын бұрын-соңды болмаған жаңа

асуларға, биіктерге жетелейді.

Бүгінгі таңда білім саласының алдында білімді меңгеріп ғана қоймай,

жеке тұлғаның әлеуметтік дағдысын дамыта отырып, шығармашылық

бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, жоғарыда келтіргендей

көзі ашылған бұлақ дарияға айналуы іспетті біртума ойлау қабілетімен

ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр.

Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңында «Білім беру

210

жүйесінің басты міндеті– жеке адамның шығармашылық, рухани және

дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының

берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау,

интеллектін байыту», - деп атап көрсетеді. Сондықтан жалпы білім беретін

мектеп қабырғасындағы әрбір пән оқушыны дара тұлға ретінде жетілдіруге,

оның шығармашылық қабілеттерін дамытуға алғышарт жасауы қажет деген

қағида берік орнықты.

Қазақстанның көркеюі үшін оқушылардың таланты мен қабілетін

ашып, оларды оқыту барысында дамыту өте маңызды. Қазіргі уақытта білім

беру саласында жоғары жетістіктерді анықтайтын және ынталандыратын

бірқатар өңірлік, ұлттық, халықаралық сайыстар мен бағдарламалар

жүргізіледі. Алайда мұндай сайыстық құрылымдар талант пен қабілетті

өрістетудің, барлық балалар әлеуетін дамытудың жалғыз тәсілі болып

табылмайтыны туралы пікірлер баршылық. Осы бағдарлама аясында

талантты және дарынды балаларды оқытуды дамыту үшін анағұрлым

инклюзивті тәсіл пайдаланылатын болады.

Талантты және дарынды оқушыларға білім беруді дамытудың

инклюзивті тәсілі негізінде осындай балаларды анықтау туралы ой-пікірлер

мен зерттеулер жатыр. Аталған тақырып оқушылардың қажеттіліктерін

түсінуге қатысты ой-пікірлерді, барлық оқушыларды кеңінен оқытуға ықпал

ететін оқу бағдарламаларын кеңейту және барлық оқушылардың осындай

қажеттіліктерін қанағаттандыратын оқыту мен оқудың сараланған

стратегияларын таңдау жөніндегі идеяларды қамтиды. [2,72 ]

Фриманның (1998) зерттеуге негізделген тиімді өлшемдері есте сақтау

және білім, өз білімін жетілдіру, ойлау қабілетінің жалдамдығы, мәселені

шешу, икемділік, күрделікке деген сүйіспеншілік, шоғырлану, ерте

символдық белсенділік белгілерді анықтау барысында оқушыларды мұқият

бақылауға алуды талап етеді.

Сондай-ақ О.Бользактың «Ұдайы еңбек ету – өнердің де, өмірдің де

заңы»,- дегеніндей, оқушылардың шығармашылық қабілеті мен белсенділігін

арттыруда мұғалімге үнемі ізденуді міндеттейді. Осы тарапта

мұғалімнің іскерлігіне қойылатын талаптар төмендегідей: - Оқушы дарыны

мен шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. Оны дамытуға қажетті

зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы; (Топтау, бақылау, қалыптастыру).

- Оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;

-Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды

әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату;

- Оқушының ғылыми-ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік етуі.

Оқушыны қандай да бір байқауға дайындауда жетістікке жете алатындай

деңгейде жұмыс жасауы;

-Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен

қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу;

-Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен

өткізу.

211

Л. Выготский «Шығармашылық – жаңалық ойлап табатын іс-әрекет»

деп атаған. Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я. Понамерев оны

«даму» ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе,

интелектуалдық тұрғыдан, баланы жақсы техникалық санаға көтереді. [4,62]

Қай пәнді алып қарасақ та, жазба жұмыстары арқылы оқушының

белгілі бір шығармашылығын дамытуына қол жеткізу – мұғалімнің

шеберлігін талап ететін өнімді ізденіс. Ал, қазақ тілі сабағында оқушыларды

шығармашылық жұмыстарға жетелеуде жазба жұмыстарының маңызы зор.

Жазба жұмыстары–оқушының іс-әрекетіне негізделген ой еңбегі,

шағармашылық ізденісінің жемісі, білімінің көрінісі.

Тілді оқытуда жүргізілетін жазба жұмыстары оқушылардың жазылым

әрекетін қалыптастырады. Осы әрекетті орындау үшін жазба жұмыстарының

бірнеше түрлері қолданылады. Жазба жұмыстарының түрлеріне жаттығулар,

түрлі мәтіндер, диктант, мазмұндама, шығарма, т.б жатады. Жазба

жұмыстарының бұл түрлері өтілген әр тақырыптың ыңғайы мен мазмұнына

сәйкес белгіленіп, оқушылардың теориялық білімдерін нығайту мақсатында

жүргізіледі. Яғни жазба жұмыстары бұрын өтілген грамматикалық

материалдарды оқушылардың санасына тұрақтандырып, ақыл-ой әрекеттері

арқылы тиянақты меңгеруге бағытталады. Жазба жұмыстарының қай-

қайсысы да тиісті сыныптың бағдарламасына, оқушының біліміне, дағды

деңгейіне сәйкестендірілетіні мәлім.

Оқушылардың шығармашылық әрекеті мен танымдық қабілеттерін

арттыруда мәтіннің алатын орны ерекше. Әдеби шығарманы оқып-үйренуде

оқушы өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туынды

негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдау мен тың қорытынды жасауға

ұмтылады. Балаларды сыни, байыппен, шығармашыл және бірлесіп ойлауға

ынталандыруға бағытталған «Балалар философиясы», «Түртіп алу»,

«Кубизм», «Мозайкалық жұмбақ», «ЖИГСО», «Интервью», «Алты ойлау

қалпағы» сияқты басқа да баланың, жазбаша және ауызша да өзіндік идеясын

қалыптастыратын әдістерді кеңінен пайдаланып отыруды қажет етеді.

Мәтіндерді оқу, талдау барысында оқушылардың оқиғаға қатысты өз

ойларын жеткізулеріне, әңгіме кейіпкерлерін бағалай алуы, автордың

212

оқиғаға көзқарасы қандай екендігін анықтай алуына назар аударылуы тиіс.

Бұл жерде жеке сөздерді жаттап, не мәтінді түсінуімен қатар, өз бетімен

дербес жұмыс жасай, ойлай білу, білімін толықтыру, белсенді болуын

ұйымдастыруда Блум таксономиясы яғни, білу, түсіну, қолдану, талдау,

синтездеу, бағалау негізінде ұйымдастыру тиімді.

Бұл жөнінде ғалым А.Жапбаров былай дейді: «Жазба жұмыстарын шын

шығармашылық жұмыс деп қараған шәкірттің ғана логикалық пайымдауы

тереңдеп, топшылай, болжай білуі, сөздік қоры молайып, тіл мәдениеті

артады». [5,128 ]

Талантты немесе қабілетті үнемі айқындай отырып мұғалімдер

өздерін «дарынды бақылаушылар» ретінде көрсетуге тиіс. (Еуre and Lowe,

2002)

Жаттығулар мақсатына қарай тіл дамыту, тіл ұстарту, сөз мәдениеті

құралдарын қолдану жаттығулары деп, ал тапсырмалар: ізденушілік,

проблемалық және шығармашылық болып бөлінеді. Тіл дамыту

жағдайларында оқушының сөздік қорын дамыту көзделеді де, тіл ұстартуда

оқушының өздігінен шешім жасауына бағытталған жаттығулар

топтастырылады. Ізденушілік тапсырмалар дайын оқу материалдары

негізінде оқушының шешім жасауын талап етсе, проблемалық және

шығармашылық тапсырмалар оқушылардың ойлау, танымдық, қатысымдық

қабілеттерін дамытуға бағытталады. Бұл жұмыстарда мәтіндерді

редакциялау, мәтін бойынша өзгеше нұсқа құрау, эссе, шағын шығарма

жаздыру секілді жұмыстармен қатар жоба жасау, проблемалық жағдаяттарды

шешу т.б әрекеттер қамтылады.

Қорыта айтқанда оқытудың жаңа әдіс - тәсілдерін қолдану арқылы

балалардың кішкентай кезінен бастап дүниеге өзіндік көзқарасының

қалыптасуына жол ашу. Баланың шығармашылық жетілуін дамыту

барысында оларды бақылауға, зерттеуге, ойлауға, өзінің болашағын болжауға

және идеяларымен еркін әрекет жасауға үйренеді. Балалар өздерін

тапқырлыққа, білгірлікке, мақсатқа талпынуға және қиялдауға итермелейтін

шығармашылық ойындармен, тапсырмалармен көп жұмыс жүргізу керек.

Сонда ғана, оқушылардың шығармашылық қабілетін, ой - өріс белсенділігін,

сөйлеу шеберлігін дамыту қажеттілігі жүзеге асады.

213

Шығармашылық–мәдени материалдық жағынан және ғылыми

жаңалығынан жаңа құндылықтар, өз бетінше ізденіс жасау болып табылса,

оқушыны еңбек ету мен іздену, жаңа ақпараттар алу арқылы танымдықтық

қызығушылыққа, ғылыми зерттеуге бағытталып отыруын қамтасыз ететін

мұғалім болып табылады. Сондықтан да әр жүргізген жұмыстың

нәтижелеріне тиімді баға беру арқылы мұғалім мына сұрақтарға жауап тауып

отырғаны жөн: Не нәрсеге қол жетті? Не нәрсеге қол жеткен жоқ? Неліктен?

Жекелеген мәселелерді шешу немесе баланы дамытудың бұдан арғы

талдауын жүргізу. Біз әрі қарай не істейміз? яғни, тиімді жоспарлап отыру

маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы

2. Мұғалімге арналған нұсқаулық-2012.

3. М.Махмутов. Мектептегі проблемалық оқытуды ұйымдастыру. Алматы.

«Мектеп»,1981.247-б.

4. Л. Ваготский Педагогическая психология 1967.

5. А.Жапбаров. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының

негіздері,1991.

6. Қазақстан мектебі журналы, 2011

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

Сапарғалиева Рай Есенқызы Атырау мұнай және газ технологиялық колледжінің

қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің оқытушысы

«Отбасында,мектепте,қоғамдық орындарда үлкендер мен бала

арасындағы сыйластық, махаббат пен мейірімділік, шапағат шуағы мен

ізгілік нұрына бөленуі тиіс.Өйткені біз баланы адал еңбек етіп, елін, халқын

сүюге тәрбиелеп отырмыз. Сондықтан ұл-қызымызға көзбе-көз айтқан

сөзіміз, берген тәрбиеміз жүректен жүрекке жетсе, қандай ғанибет!»

С.А.Назарбаева

Жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беруде әрбір ұстаз өз білімін

терең меңгеруі тиіс. Студенттерге терең, тиянақты білім беруде, олардың

шығармашылық ойлау қабілетін, танымдық ізденісін дамытуда, берілетін

білім негіздерінің нақтылығын арттыруда шығармашылықпен жұмыс

істеудің маңызы зор. Соның ішінде қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндерінде

шығармашылыққа баулудың орыны мүлдем ерекше.

Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен

айтқанда, тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында, жеке адамның

ақыл-санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде – бәрінде

шығармашылық табиғи үрдістері үздіксіз жүріп жатады. Және ол үрдіс

бейберекет, жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи заңдармен, табиғи жүйемен

дамиды. Бұл-өз өрі мен еңсесі, асуы бар, қат-қабат, шытырман, қия-қиядан

214

тұратын жол. Жеке тұлғаның мүмкіндіктерін ескере отырып реттеу,

жүйелеу, басқару жеке адамның ой-санасына, қызметіне байланысты. Оқыту

мен тәрбиелеу үрдісінде студент шығармашылығын дамытудың тағы бір

қажеттілігі қоғам туындайды. Қоғам қашан да дарынды, қабілетті адамдарға

мұқтаж болып келген. Қоғам барған сайын күрделене түсуде. Түр –сипатына

мүлдем бөлек жаңа дәуір туып келеді. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет-

қасиетке ие жаңа адам пайда болды. Қазіргі кезеңде мамандық атаулының

барлығы бейімділікті, ептілікті, шапшаңдықты, ерекше ой қызметін, мол

шығармашылықты мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез

икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра

білу қабілеттілігін қажет етеді.

Менің педагогикалық философиям қарапайым. Оның көптеген қырларын

сөзбен айтып көрсету мүмкін емес, жүрегіңмен және жан-тәніңмен сезіне

аласың. Оқытушылық қызметте он сегіз жыл еңбек етудемін, бұл

еңбектен жалыққан емеспін. «Өзін-өзі тану» мен «қазақ әдебиеті» пәндері

баланы жастайынан отбасын сыйлауға, отаншылдыққа, әдептілікке,

достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, иманды болуға,

табиғатты сүюге үйретеді. . Еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін

құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі

сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар.т.б. қалыптасады.

Біз болашақта Қазақстан Республикасын өркениетті, бәсекеге қабілетті

50 елдің қатарына қосамыз деп үміт етіп отырған халықпыз. Президентіміз

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша

қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: - «Білім беру реформасы –

Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік

беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық

жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет»

деген болатын. Сондықтан сол елдердегі бар жетістіктер бізде де болуы

керек, өйткені жаңа ХХІ ғасыр – бәсеке ғасыры.

Қай қоғамда, қай мемлекетте болсын, қарым–қатынас адами

құндылықтар, оның ішінде адамгершілік құндылықтар қалыптастыру кез –

келген мектептің міндеті болса, баланың өзін тануына, басқаны тануына,

баланың болашақ дамуына «Өзін - өзі тану» пәні зор ықпал етеді. « Ұстаз

ойы » атты өз өлең шумақтарым осының айғағы.

Ұстаз ойы

Әр шәкіркім-ең қымбатты адамым,

Тілін тауып, жанын ұқтым баланың.

Мейірімге зәру болған кезінде,

Мөлдіреген пәк жанарға қарадым.

Көздерінен көрдім елдің жыр-арын,

Мұрагері мынау байтақ даланың.

«Халық» атты ұлы мұхит тамшысы,

Әр шәкіртім –ең қымбатты адамым.

215

«Ұстаз» деген ардақ тұтар атаққа

Ие болдым қатарымнан ертерек.

Содан бері он жеті жыл, қалды артта

Талай шыбық болған екен бәйтерек.

Білгенімнен білмейтінім көп менің,

Әрқашанда ізденумен келемін.

Жол таптым ба жүрегінен шәкірттің,

Сол ғой менің арман тілек- іздерім.

Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас

ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың

басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің

қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.

Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс -тіршілігінен,өзін

қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.Демек, шәкіртке жан-жақты терең білім

беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз

ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының

қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.

Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін

жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі озық етіп

тәрбиелеу — біздің қоғам алдындығы борышымыз. Сондықтан мен

көптеген сабақтарымды «өзін-өзі тану» сабағымен кіріктіріп оқытамын.

Өйткені қазіргі бізге келген студенттерге бұл ауадай қажет деп есептеймін.

Мен көбінесе қазақтың салт- дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптарымен, қазақ

эпостарына мән беріп, студенттерге қойылымдар арқылы қойғызуға

тырысамын. Өйткені ол есінде қалады, көзімен көргесін көкірегінде сақталып

айтып та жүреді. Студенттеріме бағыт-бағдар берсем әрі қарай алып кетуге

тырысады.Бірнеше қойылымдар қойып мен өзім оның куәсі болып та жүрмін.

Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тәрбиенің

арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар

бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер,

қойылымдар арқылы беріледі.

Студенттің өзіне деген сенімділігін нығайтып, олардың бойына

имандылық қасиеттерді дарытып, жағымды ойларға бейімдеу мақсатында

түрлі өлең,шығармаларды пайдалану тиімді. Оқушылардың бойында

жауапкершілік, өнегелік, дербестік мінездері қалыптасып, барлық адамды

сүюді үйренеді. Осындай мақсатпен әр студенттің ұраны ретінде мақал-мәтел

арқылы құрастырылған «Шығармашылық тапсырмада» «Менің ұраным»

атымен «сенемін», «білемін» деген сөздермен тұжырымдалған ойлар арнайы

жасақталды.

1- Саламат «Денсаулық-зор байлық» екендігін білемін.

2- Гаухар «Еңбек» етсем ертеңгі бақытыма сенемін.

3- Мирас «Сенім-құдіретті күш » екендігін білемін.

216

4- Гүлназ « Мақсатыма жеткізер уақытыма сенемін»

5- Аймұрат «Адал» болсаң досың көп екендігін білемін.

6- Арай. Т. «Білім-ырыс қазығы» боларына сенемін.

7- Шәкәрім «Ынтымақ-түбі бірлік» екендігін білемін.

8- Гархар 1-курс «Сабырлы адам» мұратқа жетеріне сенемін.

9-Абылай«Махаббатсыз өмірдің бос екенін білемін»

10- Наргиз «Жақсылық-жан шуағы» боларына сенемін.

11-Бауыржан «Әділ істің- арты игі » екендігін білемін.

12- Алфия «Ақыл-сөзде, мерей-көзде» екендігіне сенемін.

13- Ерасыл « Дос жылатып айтатынын білемін»

14- Арайлым «Ырыс алды тірлік» боларына сенемін.

15- Қайса «Ой-теңіз, ақыл-дария» екендігін білемін.

16- Наурызбек «Оқу-білім азығы » боларына сенемін.

17. Марта «Ар-ұждан» сезімін бағалауды білемін.

18. Мухаммед «Ізеттінің інісі көп» боларына сенемін.

Студенттер мұнда өздерінің шығармашылық мүмкіндіктерін ашады,

өздері жасаған және қайта жаңғыртқан образдары арқылы өзіндік «Мені»

көрсетеді.

Мұғалім: Міне, міне, таба алдың ба, бір адамнан

Осы қасиет,осы құндылық іздерін.

Біріктіріп, байлап құндылық ұшырайық

Табылса деп бір адамның бойынан.

Денсаулық, еңбек, сенім, мақсаттарды

Адал- ар, оқу-білім, ынтымақпен жеңсен сен.

Жақсылық, әділ, ырыс, ізет, ой- ақыл

Дос, сабыр, махаббатта қашпас сеннен

Жүрек шарды ұшыру арқылы адам бойындағы қасиет пен

құндылықтарды айту арқылы жүзеге асады.

Бірлескен шығармашылық әрекет студенттердің ынтымақтастық,

шыдамдылық, елгезектік өз пікірін айта білу және өзінің пікірін сыйлау

сияқты қасиеттерді сезінеді, өзіне сенімділік қалыптасып, өз қабілетіне және

шығармашылық мүмкіндігіне сенімі нығаяды. Мен көбінесе сабақтарымды

топқа бөлу түрінде жүргіземін.

1.Зейінділер

Ұраны: Зейінділер мына біз

Іс қазазға мұқият

Тілді қорғау бұл мақсат,

Орындамасақ арға ұят

2. Жігерлілер

Ұраны: Жігерлілер мына біз

Ізденетін әр істе

Тілді құрметтеу міндет,

Ойлы іспен түйінде

217

3.Талаптылар

Ұраны: Талаптылар мына біз

Талпынатын әр кезде

Тіл жанашыры боламыз,

Ойлап, түйіндер әр істе

Сайыстың жалпы кезеңдері:

1.кезең “Өзіндік ізденіс-білім негізі”

2- кезең “ Тапсырмалармен жұмыс”

3- кезең «Менің білім деңгейім» “Тұжырым жаса”

4- кезең “Қорытындыға қөңіл бөл” сөзжұмбақ шешу

5- кезең “Бәйге”- “Марапаттар”

Міне, осындай кезеңдер арқылы «топқа бөлу» әр түрлі әдістер арқылы

жүргізіледі. Мысалы: өлең жолдары, суретті құрастыру, түстер арқылы

жүргізуге болады.

Білгілі ақын-жазушылардың, шығармашылығынан қызғылықты жайттарды

әңгімелеу; түрлі ертегілер құрастыру арқылы сахналық қойылым жасау

студенттерді шабыттандырумен бірге сабаққа деген қызығушылықтарын

арттырады. Мақал-мәтел құрастыра білесің бе? мақалдарды бір-бірімен

құрастыру арқылы жүзеге асады. Сабақтар арнайы жасалған сөзжұмбақтар

арқылы өтіп, Х,Ф әріптерін алып тастау арқылы оқып, талқылауға болады.

Сабақта ұйымдастырылатын шығармашылық жұмыстың бірі тақтада

жабыстырылған табиғат суретінің өзеніне әр оқушы өз кемесіне «Өмір мен

үшін қуаныш, өйткені...»деген сөйлемді аяқтау арқылы ұйымдастырылады.

Мұғалім:«Өмір-теңіз, жүзем онда демеңіз, ізгілікпен жасалмаса

кемеңіз»

Гудаки

1) ... жүрекке иман қонар. 2) ... жанның құлы.

3) ... болса бала көрікті. 4) Жарлы болсаң да, ... бол.

5) ... әр нәрсенің байыбына барады.6) ... сөйлеу сырбаздық, ағайын сәні

сыйластық.

7) ... адам сағыңды сындырмас. 8) ... арын қорғайды, сараң малын қорғайды.

9) ... болса адам, қиын іс жоқ ғаламда. 10) ... кісі өзіне қатты, өзгеге тәтті.

11) ... арлы жар сүйсең, оңғарылар бар ісің. 12) Үлкен ... болса, кіші ибалы

болады.

13) ... өрге жүзеді. 14) ... жүрек қартаймайды.

15) ... ойлаған саспай жауап береді. 16) ... нұр жауар.

17) ... адам тағаланған атпен тең.

218

Сендер: Жомарт, Сыйлы, Арлы, Білімді, Сыпайы, Саналы, Ақылды,

Ынталы, Әділ, Әдепті, Иманды, Өнерлі, Қайырымды, Сабырлы, Талапты,

Тәрбиелі -деген сөзжұмбақтың жауаптарын жабыстырылу арқылы

ұйымдастыру. Әр ұшаққа сөздер жазылады.

Міне, осылар бойларыңнан табылса,ой–өрістерің кең, ақыл–

парасаттардың жоғары болады. Адамгершілікті ең жоғары құндылық деп

қарайтын жеке адамның қасиеттерін әр студент бойларынан таба алады.

«Жұлдызым менің жоғары » сөзін «Өйткені- мен» сөзі арқылы

жалғастыруды әр студенттің өз ой- толғауымен ұластырдым

1.Жұлдызым менің биікте. Көңілім менің жүректе. Бақытты ғана

туылғанмын. Бақыттың мәні шүкірде. Альфия Арайлым

2.Өз-өзіме сенемін. Қиындықты жеңіп шығар жігеріме сенемін. Ей, жүрегім.

Орындалсын тілегім. Бар мұсылман аман жүрсін тілерім.

3.Қасиетті “рахмет” сөзін сан мәрте естуге тырысамын. Наргиза

4.Достықты бағалайтын жанмын. Қайса

5.Сен барлық жердесің. Өлеңде,жүректе. Тек қасымда емессің. Шәкәрім

6.Осы өмірде ата-анам болғаны үшін қуанамын. Темір Арай

7.12 мүшем сау туғаным үшін Аллама ризамын. Гүлназ

8.Иманды отбасында туғаныма қуанамын. Гаухар

«Ақиқат, Жан тыныштығы, Сүйіспеншілік, Дұрыс әрекет, Қиянат

жасамау» құндылықтары арқылы өрбейтін өз ой-қиялымызбен

құрастырылған ертегіні сабақ барысында да, сыныптан тыс іс-шарада да

сахналанып, көрсетілді. Бұл өзін-өзі тану сабағымен байланысады.

Сондықтан күнделікті өмірде қоршаған ортамен қарым-қатынаста бола

отырып, адамға деген сүйіспеншілікті,мейірімділікті қазіргі таңда

студенттеріміздің жетістіктерінен көрудеміз. Мысалы: Облыстық «Ел

тірегі- Елбасы» атты шығарма жазудан 2014ж. Айдарбекова Д. мен 2015ж.

Сейдағалиев Б. жүлделі 2-орындармен марапатталды. Ал, «Діни сауаттылық-

тұрақтылық кепілі» атты облыстық дін туралы шығарма жазудан 2015ж.

Әділбеков Бекет бірінші дәрежелі дипломмен марапатталса, Нұрмұқанова Ә.

мен Темірғали Ә. жүлделі екінші орындармен марапатталды. Ғапу Т. және

Есенберген Д. мен Сейдеғалиев Б. алғыс хаттар алды. Сонымен қатар

облыстық «Тіршілік иесінің бәрі- анасымен бақытты» атты көркем сөз оқу

байқауынын Ордабиген Г. сертификатқа ие болды.

«Адам-ғалым, ғажайып жеке дара» атты онкүндіктің салтанатты

жабылуы ОДНиГ-23 топ студенттердің өздері шығарған өлең жолдары мен

пән оқытушының шығарған өлеңдері сахналық қойылым арқылы өрбіді.

Студенттер тәрбие сағатында белсенді қатысып, қорытыланды.

219

«Ақиқат алаңы» атты Ф.Оңғарсынова шығармашылығы бойынша

облыстық байқауға Орнабиден Гулназ бен Қабдығалиева Альфия қатысып,

алғыс хаттармен марапатталды.

«Еліміздің Ұлттық Идеясы- Мәңгілік ел» атты III колледжішілік

пәндік олимпиада болып өтті. Онда қазақ тілі пәнінен КИПиА-К 1 тобының

студенттері Карабут Анатолий 3- орынмен, Фахрудинов Фарид 2- орынмен

марапатталса Канцева Кристина 1- орынмен марапатталып облыстық

олимпиадаға жолдама алды.

«Үш тұғырлы тіл білу- заман талабы» тақырыбындағы облыстық

байқауға ОДНиГ- 13 тобының студенті Жалмұқан Марта қатысып жүлделі 2-

дәрежелі дипломмен марапатталды.«Қазақстан Егеменді елім»

тақырыбында Республикалық шығармалардан ОДНиГ-13 тобынан

Қоянбаева Гаухар мен ОДНиГ-23 тобының студенті Орнабиден Гулназ

сертификатпен марапатталып , қуанышқа кенелді. Алдағы уақытта зор

жауапкершілікпен жұмыс жасайтыныма сенімім мол.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Ұлағат» журналы 5.2006

2. «Ұлағат» журналы 5.2007

3. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 7.2006

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

Султанова Бақтылы Айтқалиқызы Атырау облысы, Қызылқоға ауданы

Х.Досмұхамедұлы атындағы орта мектебінің информатика пәні мұғалімі

Адамның адам болып қалыптасуы оның физиологиялық және

психикалық дамуына сәйкес табиғи нышандардың негізінде жүзеге асады:

мұнда әлеуметтік-экономикалық жағдайлар , мәдени құндылықтарды

меңгеру, мектеп пен семьяда тәрбиелеу, замандастарының ықпалы сияқты

факторлар шешуші роль атқарады. Адамның бұл қалыптасу процесі

социологияда әлеуметтендіру деп аталады.Адам баласы материалдық және

рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның,

ұжымның, ұлттың мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың

өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады.

Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы

мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз—оның өзіне тән мінез-құлғындағы,

іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.Сондықтан өмірді

танып білу - миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға

да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, естігенін, көргенін өз ойына

тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-

сезімін бағыттайды. [ 1.15бет]

220

Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен

де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның

өзін-өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену,

оны өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.Адаманың дамуы және

оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан

оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың

дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта,

тәрбие, т.б. жатады.Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал

жасайды.Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал

жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік

ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы,

құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып

қалыптасады. Егер адамдардың қалыптасуына ортаның қатысы шамалы

болса, онда орта адамдардық талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам

өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды.

Егер бала әлеуметтік ортадан тыс қалса, онда оның даму дәрежесі

жануарлардан жоғары болмайды.Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және

дамуы үшін тек қана адамдар арасында өмір сүруі қажет. Тәрбиенің бала

дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі -

тәрбие. Ол үшін тәрбиеші алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша

тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары

мен әдістерін және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп

пайдаланады.

Белинский тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым

қуалаушылық пен ортаның әсерін де ескерген жөн деді. Тәрбие арқылы адам

баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады.

Мұғалім тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның

жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи

және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара

жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі

мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.Мектеп мемлекет

қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио, теледидар) көмегімен

оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Осы

тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи

тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы

қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.Сонымен, тәрбие

бала дамуын бағыттайды, басқарады,сондықтан да ол—баланы

қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның

жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.

адамның дамуы өзара байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен

жүретін күрделі педагогикалық, психологиялық процесс болып табылады.

Белсенділік адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және

іс-әрекеттері барысында адамның қарым - қатынас жасау, таным және өзін-

өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды. [ 2.20бет]

221

Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас

жасау белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.

Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас

жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Өз бетінше жұмыс істей

білуге үйрету мұғалімнің басты міндеті. Мұғалім оқушының білімге,

өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын анықтайды,

өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой,

құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен ұштастырып алады. Баланың өзін-өзі

тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық жұмыстарға байланысты тапсырмалар

беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы: сынып старостасы,

тазалық комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай тапсырмаларды сапалы

дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру мен

дағдыландыру мұғалімнің төл ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке

қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, яғни, түрлі

қоғамдық іс-әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма балаға

бұйрық есебінде немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей

наразылық білдіріп, тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін.

Сондықтан мұғалім әр уақытта өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен

шығармай, тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға рухани күш беріп,

сенім білдіреді. Кейбір баланың еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол

бірінші қиыншылықты сезісімен-ак; қоғамдық тапсырманы орындаудан бас

тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек бере отырып, оның намысына

тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап ете білу керек. Сонда

ғана баланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын

орындаудық қажет екенін сезінеді. Мектептегі оқыту оның бүкіл өміріне

түбегейлі, сапалы өзгерістер енгізеді.Алаңсыз балалық шақ аяқталып,

баланың өмірінің іс-әрекеттің жаңа түрі - оқу енеді. Оқу міндетті іс болып

табылғандықтан, ол баладан белгілі бір жауапкершілікпен еңбек етуді талап

етеді. Мектепке бару баланың қоғамдағы және отбасындағы жағдайын

өзгертіп, оған бірқатар жаңа міндеттер жүктейді.

Осының бәрі баланың қоғамдағы жағдайын өзгертіп, бұл өзгерісті ол

біртіндеп сезінеді. Есейе келе ойлау сипаттары өзгереді. Оқушылар білуге

әуесқой болғандықтан, олардың табиғат құбылыстары, адамдардың өмірі

туралы сұрақтары көбейеді. Шығармашылық ойындар баланың ақыл-ойын

дамытады.

Бала форма, бояу, дыбыс арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік

әдістері мен ойындарды жиі қолдану пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене

жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.

Адамгершілік тәрбиесінде баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге

бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің

оқушымен қарым-қатынасы, жайдары ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін

тануына көмектесуі адамгершілік сезімін тәрбиелейді. Ерекше көңіл

аударатын мәселе - баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.

Балаларды бірте-бірте еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі.

222

Төменгі сыныпта өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен дағдылары

қалыптасады. Үлкендердің еңбегін құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің

рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр болады, дүние туралы ұғымдар қоры,

қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды. Мектептің ең негізгі міндеті - балаға

білім атаулының әліппесін үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын

табуына көмектесу. Жеке тұлғаны қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой,

адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене тәрбиесін өзара байланыста кешенді

жүргізу.Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.

Мектеп пен оқу оқушылар өмірінде үлкен орын алады. Оқу

қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы

мүмкін. Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы жұмысты

ұйымдастыра білетін мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу

материалдарын қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып

табылады.

Оқушылар қоғамға пайдалы істерге ұжымшыл, жолдастық, достық

сезімге бай, кітап оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.

Информатика пәні оқушыларға азаматтардың қарым-қатынасының

мәнін, сезімдерін ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына жауап іздеуге үйретеді.

Саз әуені-адам сезімінің әміршісі, толқу үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан

сазға баса көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі.

Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идеал - баланың іс-

әрекетте жетістікке жетуіне жағдай жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу,

әдептілік сақтап, педагогикалық шыдамдылық, ұстамдылық көрсету

жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал етеді.

Мұғалімдер, ата-аналар мақсатқа жетудегі сенімділігін тәрбиелеп,

жетістігін атап көрсетіп, қауіп-қатерден сақтандырып, дер кезінде көмекке

келіп, жеткіншекті өз кемшіліктерінің себептерін түсіндіруге үйретеді.

Оқушылардың қалыптасуында жолдастарының қоғамдық пікірі үлкен рөл

атқарады. Адамгершілік тақырыбындағы пікір сайыстардың әсерінен

өмірдің мәні, өз болашағы, мамандығы туралы, өз беделі туралы

ойланатындықтан, мұғалім бұл мәселелерді шешуге пәрменді түрде

көмектесіп, күнделікті іс-қылықтардың адамгершілік мәнін ашуға

көмектеседі. Ересек адамдар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, әр

баламен ойланып жұмыс істеу керек. Сәнге сәйкес киінгені, музыка

тыңдағаны үшін баланы сөгу дұрыс емес. Оқушылармен өзара әрекеттің

негізгі тәсілдері: онымен бірге іс-қылықтарды, оқиғаларды талдау, баға

бергізу, өзін-өзі талдауға, өз мінез-құлқын басқаруға үйрету. [ 3.18бет]

Отбасы жағдайы, ата-ананың кәсібі, материалдық жағдайы, білім деңгейі

оқушылардың өмірдегі жолын айқындайды. Ата-ананың саналы, мақсатты

тәрбиесі бала өмірінде үлкен рөл атқарады. Отбасындағы жақсы қарым-

қатынасты жоғалту, мектептегі сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен

жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Демек, баланың мінез-құлқының

қалыптасуына отбасы ерекше әсер ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты

болуы отбасына байланысты.

223

Кейбір мектеп мұғалімдерінің қиын балалармен жұмысы сынып

алдында жүйке жұқартатын әңгіме, жазалау, т.б. түрінде жүзеге асады.

Әдетте, бұл әрекеттің барлығы оң нәтиже бермейді, керісінше қиын

жеткіншектердің мұғалімге, мектепке кектенуі күшейіп, қарсы келуіне

әкеледі. Мамандыққа ықыласының бірте-бірте қалыптасуы түрлі іс-

әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады. Оларға іс-әрекетті өз бетінше

орындауға мүмкіндік беріп, дұрыс бақылау мен педагогикалық басшылық

жасау керек.Бұл күндегі жастардың мінезінде түрлі өзгерістер пайда болды.

Мысалы, қыздар өздерінің сыртқы киіміне, дене қимылына көңіл бөледі. Ер

балалар әдемі киініп жүруді ұнатады. Әр түрлі іс-әрекеттерінің барысында

осы ерекшеліктер еске алынады. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақтан

жасөспірімдік шаққа дейін балалардың бейімділігін және қабілетін, мінез-

құлқы мен темпераментін мұғалім-тәрбиеші, ата-ана үнемі еске алып,

олардың дұрыс дамуына, қалыптасуына жүйелі түрде ықпал етуіміз

қажет.Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін жете білуі қажет. Мұғалім

сабақ үстінде, тәрбие барысында (ойын, еңбек, қоғамдық жұмыстары, т.б.)

балалардың мінез-құлықтарын ескеріп, темпераментін тәрбиелейді. Мұғалім

мына жағдайларды ескеруі қажет:- баланың өз мүддесін ғана ойлауын

болдырмау;

-өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыруа білуге үйрету;

-баланың әр түрлі жағдайда болатын өзгерістерді басынан өткізе білуге

баулу;

- баланы өмірді даму күйінде көре білуге үйрету. [ 4.25бет] Жеке тұлғаның

шығармашылық жетілуін дамыту жолдары.Бүгінгі білім беруде пәнге

танымдық көзқарасты қалыптастырудың мәні барған сайын арта түсуде.

Бүгінгі өмір оқушыдан ұдайы құбылып отыратын қоршаған әлемде бағдарын

таба білуді талап етеді. Мұғалімнің міндеті табиғатпен,қоғаммен үйлесімді

өмір сүруге қабілетті тұлғаны тәрбиелеу.Оқушылардың таным үрдісін тиімді

ұйымдастыру арқылы дарынды ерекше қабілетті оқушыны тани

аламыз.Дарынды бала дегеніміз-баланың бойындағы алғырлық,зеректік

қасиеттің қалыптасуы. Мұғалім,менің ойымша адамды танып,ерекше

қабілетін ұштай білетін,ерінбей,жалықпай күнделікті сабақта,тәрбие

жұмысында жан-жақты бақылап ,жүйелі білім алуға қабілеттілігін

анықтайды.Рейтинг жүйесін әр мұғалім өз пәнінің ерекшелігіне сай

бейімдеп жасауға болады.

Бала бойындағы дарындылықты ашуда әрбір ұстаз сабақты жаңашыл әдіс-

тәсілдерге сүйене отырып ,жүргіссе,өскелең ұрпақ өмірге нақты көзқарасын

қалыптастыра алады.

Бүгінгі білім міндетін тек негізгі үш мақсат шеше алады. Олар

дүниетанымдылық, шығармашылық, терең білімділік. Информатика

сабағында сабақты түрлендіріп ,өмірмен байланыстырып,заман талабына сай

қажетті білім беруге барынша тырысамын.Оқушыларды сабақтан

жалықтырып алмас үшін жаңа технология бойынша сабақ үлгілерін

ойластырып, күнделікті сабақ жоспарына өзгерістер енгізіп,дебат,модуль,

224

пікір сайыс, «жас информатиктер», «үздік реферат» сайысы т.б.сыныптан тыс

шаралар өткіземін.Сабақ барысында оқушыларға мынадай талаптар қоямын:

Оқулық бойынша барлық тапсырманы қамтып оқу.

Оқыған материалды информатика пәні бойынша презентация жасап

айтып беру.

Тақырыпқа байланысты кесте жасау,тірек-сызба сызу,даталарды жатқа

білу.

Өзінің жеке пікірін білдіру.

Осы талаптарды өз деңгейінде орындаған оқушыны қабілетті деп

танып,ол оқушымен жеке жұмыстар жүргіземін. Бала бойында жүйелі білімді

қалыптастыру үшін мұғалім берген тапсырмасын үнемі тексеріп отыруы

шарт.Мұндай тексеру нәтижесі жауапкершілікті арттырады.Тексеру жұмысы

сабақ барыснда,оқушыларды олимпиадаға дайындағанда,ғылыми жұмыстар

жүргізгенде өте қажет.

Информатика пәнін оқытудағы негізгі мақсат жас ұрпақты жаңа

технологиямен,өмірде кездесетін бағдарлама түрлерімен таныстыру,

технологияның негізгі жетістіктерімен сусындаған, өмірді сын көзімен

талдай отырып ,келешекті бағдарлайтын, шығармашылық пен жұмыс

істеп,дұрыс қортынды жасай алатын оқушыларды тәрбиелеп шығару.

Пікір сайыс,дебат сабағы.Тақырыбы:Компьютердің зияны мен пайдасы.

Дебат сабағының құндылығы: 1.Шығармашылық белсенділігін арттыру

2.Ізденеді

3.Зерттейді

4.Сөйлеу мәдениеті қалыптасады

5.Өзіндік көзқарасы қалыптасады.

Нәтижесі:Оқушы кез келген оқиғаның оң және теріс ықпалдарына анализ

жасай отырып, өзіндік пікірі бар тұлғаға айналады.Сонымен бірге

оқу,сөйлеу, жазу белсенділігі артады.

Жаңа форматта білім берудің басты мақсаты – әрбір ел үшін маңызды

болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың

негізінде жастарды өз елінің мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу; екіншіден –

жастарды жылдам өзгертіп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты болуға

мүмкіндік беретін дағдылары мен түсініктерін дамыту және өмірлік

жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сыни тұрғыдан

ойлауға үйретуді қамтиды. Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тәжірибенің,

ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты, ойлауға, бағалауға,

талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім екенін білеміз. Мен өз

іс-әжірибемде сыни тұрғыдан ойлау әдісін көп қолдандым. Ол оқушылардың

ойлана білуіне, өз оқуына таңдау жасау, басқалардың идеяларына күмәнмен

қарау қабілеті ретінде түсіндіріледі. Сыни тұрғыдан ойлау әдісін сабақта

пайдалану жақсы жетістіктерге жеткізеді деген ойдамын. Мен өз іс-

тәжірибемде байқағанымдай оқушылардың пәнге деген, оқуға деген

қызығушылығын арттыру мақсатында келешекте осы әдісті көбірек

қолдансам деген ниеттемін. Өйткені оқушылардың ойлау деңгейі

225

әртүрлілігіне байланысты, әрқайсынан әртүрлі идеялар шығады. Олар

идеяларға күмәнмен қарай отырып, ақпараттың дұрыс немесе бұрыс

екендігіне қол жеткізеді. Пікір алмасады, өз пікірін дәлелдей алады. Қарама-

қарсы айтылған пікірлерді сыни тұрғыдан ойлай отырып, шеше алады.

Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану қазхіргі кездегі

заман талабы болғандықтан оған басты назар аударуымыз қажет. Жаңа

ақпараттық технологияларды білім беру үдерісінде қолдану біршама

жетістіктерге апаратын жол. Яғни ақпараттық-коммуникациялық технология

білім беруде маңызды құрал деп айтсақ та болады. Басты мақсат ақпараттық-

коммуникациялық технологияларды жетік меңгеру және оқушыларға

меңгерту. Ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдану мұғалімге

де оқушыға да қолайлы. АКТ-ны қолдану нәтижесінде оқушылардың өз

бетімен ізденісі, қызығушылығы, белсенділігі, сенімділігі артады. Дарынды

және талантты оқушылардың да білімін шыңдауда осы АКТ-ның қосар үлесі

мол.Оқушылардың көшбасшы болуына да АКТ мүмкіндік береді. Өйткені

оқушы үйінде басқа программаларды өздігінен меңгереді де оны

сыныптастарына көрсетіп, қандай мүмкіндіктері бар екенін түсіндіре

отырып, оларды үйретеді. Ол оқушылардың мүмкіндіктерін зерттеуге

,қабілетін оятуға көмек берді.

Информатика пәнін оқып үйретуде оқушылардың өздік жұмысын

мынадай түпнұсқалармен ұштастыруға болады:а)Оқулықпен;ә)электрондық

оқулықпен, фото құжаттар а)анықтамалық, әр түрлі бағдарламалар,

б)күнделікті бұқаралық ақпарат құралдары;

в)иллюстрация, диаграмма,кесте.

Оқулықты пайдалану екі мақсатты:бір жағынан,ол-білім қайнары, екінші

жағынан кітапты пайдалану әдіс-тәсілдерін үйретуді көздейді. Сондықтан

сұрақтар мен тапсырмалар,оқулық мәтіні,онда келтірілген

құжаттармен,иллюстрациялармен жұмыс істеген кезде оқушылардың

танып білу жөніндегі белсенді шығармашылық қызметін ұйымдастыруға

көмектеседі.Әр оқушының оқулық мәтіні,құжаттар,түрлі қосымша

деректермен өздік жұмыс істеу дәрежесі әртүрлі болғандықтан,олардың

мәтінді түрлі жылдамдықпен қабылдайтынын,сұрақтармен тапсырмаларды

түрлі деңгейде орындайтынын, осыған орай әртүрлі дәрежеде көмек көрсету

қажет екені белгілі. Күнделікті әр сабақ тиянақты меңгертуді, оқушылармен

дұрыс қарым-қатынас орнатуды мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылығын

үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді.Қазіргі кезде онлайн курстар,

сабақтар,конференциялар,семинарларға қатысып мүмкіндігінше өз білімімді

жетілдіріп отырамын.Интернет олипадаға жылсайын қатысып білімімді

шыңдаймын.

Оқулықпен,компьютермен өздігінше жұмыс істеу белсенділігін

арттыратын, шығармашылығын дамытудың басты шарты оқушылардың

танып білуге құштарлығын арттыратын тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану:

тарихи оқиға, құбылыс,фактілерді таңдауға, ізденуге, дәлелдеуге үйрету:

қайшылықты,проблеманы шешу;оқушының ой-пікір дербестігі мен

226

еркіндігін барынша кеңейту;сабақта проблемалық жағдай жасау;тың

деректермен жаңа білімді ала білу,пайдалану,іздену;материалды есте

қаларлықтай әсерлі баяндау және басқалар жатады.Оқушылардың

шығармашылығын арттыру үшін оқушыларды әр түрлі сайыстарға,

олимпиадаға,ғылыми жобаға дайындау керек.Нәтижесінде оқушыларым

аудандық,облыстық,республикалық сайыстарға қатысып жүлделі орындар

алып жүр.

Әдебиеттер:.

1.ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990.

2. Р. Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.

3. Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.

4. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУДА

ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІҢ РӨЛІ

Бакауова Жаңылсын Зайнеденқызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, «Ганюшкин мектеп-интернаты»

КММ,бастауыш сынып мұғалімі

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру

жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,

ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,

дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті

жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат

мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік

негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-

өрісін байыту» деп атап көрсетілген. Аталған міндетттерді жүзеге асыру

үшін оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді пайдалану секілді

мәселелерді анықтап алу, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным ретінде

әркімнің өзінің білім алуға деген жеке әлеуетін қоғамда барынша

пайдалануға көмектесетін оқыту жүйесін дамытуды қамтамасыз етуді

көздейді. [1]

Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай

алатын, танымдық қызметінде алынған білімді орынды пайдалана білетін,

түпкі нәтижеге жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен тиімді қарым-

қатынас диалогіне түсе алатын білімді тұлғаны тәрбелеу мәселесін қойып

отыр.

Сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің

қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың

кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі,

ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Осындай тұлғалық

қасиеттерге ие оқушы мектеп қабырғасынан тәрбиеленіп өсетіні сөзсіз.

Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесін дамытудың басым бағыттарының

227

бірі мемлекетіміздің әлемдегі бәсекеге қабілетті отыз елдің қатарына және

әлемдік білім беру кеңістігіне енуі үшін білім беру мазмұнын жаңарту

міндеті белгіленіп отыр. Бұл білім беруді заман талабына сай жаңа мазмұнда

ұйымдастыру және білім беруді жаңарту оқушылардың білімін ғана емес,

оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда, функционалдық сауаттылығын

немесе құзыреттілігін қалыптастырумен байланысты. Осы сөзге орай

бастауыш сынып мұғалімінің алдында оқу, жазу, санау, есептеу дағдылары

қалыптасқан, ойын, оқу, еңбек, қарым-қатынас сияқты әрекет түрлерін

меңгерген, тұлғалық, құндылық қасиеттерді бойына сіңірген, өзін-өзі

бақылай және бағалай алатын, салауатты өмір салты мен жеке бас гигиенасы

негіздерін, ұлттық менталитетті ескере отырып, отандық және әлемдік

мәдениетпен таныстыру, шығармашылық қабілеттері дамыған жеке тұлғаның

қалыптасуы мен дамуы міндеті тұр. Оқушының шығармашылық, әлеуметтік

жетілдіру төмендегідей жұмыстар арқылы жүзеге асырылады:

- оқу іс-әрекетінің негізгі дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-

тәсілдерді қолдану;

- оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыратын оқыту жүйесін

құру;

- оқушылардың жеке басын, олардың шығармашылық қабілеттерін, оқуға

деген қызығушылығын дамыту, оқу дағдысы мен икемділігін қалыптастыру;

- адамгершілік қасиет пен эстетикалық талғамға, эмоционалдық құндылыққа,

өзіне және қоршаған ортаға деген оң қарым-қатынасқа тәрбиелеу;

- салауатты өмір салтын, денсаулық пен жеке бас гигиенасын және өмір

қауіпсіздігін сақтау мәдениетіне баулу. [2]

Ғалымдар пікірлері бойынша әлеуметтік жетілуі жеке тұлғаның танымы

мен тәжірибесіне, фукционалды құзыреттілігіне қатысты нәрсе. Ғалым

С.М.Вешниякованың «Кәсіптік білім беру» сөздігінде: «Құзыреттілік (латын

сөзі) competenens - қабілетті, қатысты. Белгілі бір саланың тұлғаларының

білімінің, білігінің, тәжірибесінің сәйкестігінің мөлшері» деген анықтама

берілген.

А.В. Баранниковтің пайымдауынша: «Құзыреттілік дегеніміз өз бетінше

іске асырылатын қабілеттілік, ол оқушының алған білімдеріне, өмірдегі

тәжірибелеріне, құндылықтарына негізделеді»

Педагогика саласында құзыреттілік ұғымы «білім», «білік» және

«дағды» сияқты ұғымдарды қамтиды. Бірақ бұл осы ұғымдардың жаңаша

жай ғана жиынтығы емес. Құзыреттілік оқыту нәтижесін (білім және білік)

ғана емес, сонымен бірге ол оқушылырдың шығармашылық іс-әрекет

тәжірибесі мен құндылық бағдарларының жүйесін де көрсетеді. Құзыреттілік

- бұл алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да

бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу

қабілеттілігі. Сонымен, оқытудағы құзіреттілік тәсіл білім беру нәтижесі

ретіндегі оқыту сапасын қамтамасыз етеді, ал ол өз кезегінде кешенді әдіс-

тәсілдерді жүзеге асыруды, мектептегі оқыту сапасын бағалаудың біртұтас

жүйесін құруды талап етеді. Демек «құзырет» және «құзыреттілік»

228

ұғымдарын мектептегі педагогикалық тәрибеге енгізу білім берудің мазмұны

мен әдістерін өзгертуді, іс-әрекет түрлерін нақтылауды талап етеді.

Б.Тұрғанбаева: «Құзырлыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік

жолмен мәселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті

арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады». [4]

Мәселе бойынша әдістемелік әдебиеттерде құзыреттілік тәсілді жүзеге

асырудың төрт аспектісі белгіленген:

түйінді құзыреттер;

жалпыланған пәндік біліктіліктер;

қолданбалы пәндік біліктіліктер;

өмірлік дағдылар. [3]

Оқыту формасында оқушының өз еркімен білім алуына, материалды

ойлау қабілетіне бағыттауға, оқытуды жаттанды түрде емес,

шығармашылықпен меңгертуге көңіл бөлу қажет. Оқушы қиялы жүйрік, жан

дүниесі нәзік, өзін қызықтырған істе белсенді, ақыл-қабілеті дамыған,

сондықтан шығармашылық оған шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі тиіс.

Қазіргі кезеңдегі мұғалімінің міндеті – оқушыға білім бере отыра оқытудың

шығармашылық сипатын күшейту, сөйтіп баланың жеке қабілеті мен

әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашатын шығармашыл тұлға

қалыптастыру деп ойлаймын.

Оқушыларды шығармашылыққа бағыттау мынадай түрлері бар:

бағдарламалық-мотивациялық;

ізденушілік-зерттеушілік;

тәжірибелік;

рефлексиялық-бағалаушылық.

Осы мәселелерді шешу арқылы дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,

қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың

жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға

қалыптасады деп айта аламыз.

Ғылыми зерттеулерге сүйенер болсақ, оқушы шығармашылығын

дамытуда «шығармашылық тапсырмалар» екі құрамдас бөліктен тұрады:

1.Оқушылар дербес, өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады

2.Жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін

ересек адамның қатысуы арқылы қарастырылады.

Шығармашылыққа баулу мақсатында оқушылардың жас ерекшеліктерін

және білімдік деңгейін ескере отырып, келесі жұмыстар ұйымдастыру он

нәтиже береді:

сюжетті сурет бойынша әңгіме жазу;

жыл мезгілдерін, табиғат көріністерін көркем тілмен суреттеу;

нақыл сөздердің, мақал-мәтелдер мәнін ашу;

жұмбақ, жаңылтпаш, бейнесөз, өлең құрастыру;

өз сыныптастарының (т.б.) портретін суреттеу, мінездеме беру;

жансыз нәрселерді жандандырып әңгіме, ертегі жазу;

229

еркін тақырыптарға шығарма, ойтолғау жазу;

ұжым болып ертегі құрастыру, оқыған кітаптары бойынша ойтолғау

жазу;

ұлы адамдар туралы, ақын-жазушылар шығармалары бойынша,

баспасөз материалдары бойынша сұрақтар қою, пікір алмасу;

қоршаған ортада болып жатқан әр түрлі өзгерістерге байланысты пікір

айту;

өлеңді қара сөзге айналдырып мәтін құрау;

ақпарат құралдарын пайдалануға үйрету;

әр түрлі тақырыпқа сай диалог құрастыру;

көркем (музыка, сурет т.б.) туындыларды талдау, салыстыру, өз

ойларын айту;

логикалық есептерді шығару.

Қазір ғалымдардың зерттеулерінде құзырлықты қалыптастыру білім

беру мазмұны құралдары арқылы жүзеге асатыны, осыдан келіп оқушының

қабілеттілігі дамитыны және күнделікті өмірдегі шынайы проблемаларды –

тұрмыстық мәселелерден бастап, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді

шешу мүмкіндіктері пайда болатындығына баса назар аударылып отыр. [5]

Әр күні өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана көшінен қалып

қоймай уақыт талабына сай ертеңгі болашақ жас ұрпақты білімді етіп

тәрбиелеу ұстаздарға зор жауапкершілікті жүктейді. Елбасымыз

Н.Ә.Назарбаев «Елімізге бойына ата-бабамыздың ел мен жерге сүйіспеншілік

қасиеті дарыған, егеменді елімізге аянбай қызмет ететін, ой-өрісі кең, алғыр

да жүректі, сауатты да салауатты азаматтар қажет» деген. Ол мұғалімнен

үздіксіз ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені,

еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында. Мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі –

сапалы білім және жақсы тәрбие алған шәкіртінде. Оқушы

шығармашылығын дамыту ісі үздіксіз жүргізіле бермек. Бұл қоғам талабына

сай туындайтын қажеттілік.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Алматы - 2008

2. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.

3. 2014-2015 оқу жылында ҚР жалпы орта білім беретін (сонымен бірге

инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын) ұйымдарында ғылым негіздерін

оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат

4. Б.А.Тұрғанбекова «Мұғалімнің шығармашылық әлеуетін біліктілікті

арттыру жағдайында дамыту: теория және тәжірибе» Алматы - 2005

5. К.Құдайбергенова «Құзырлылық - тұлға дамуының сапалық критерийі»

(ғылыми-практикалық конференция материалдары) Алматы – 2008

230

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢДЕГІ

МАЗАСЫЗДЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ ТӘРТІП БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ

АЛДЫН-АЛУ ЖАҒДАЙЛАРЫ

Гарифуллина Гульмира Мубараковна ШҚО Өскемен қаласы, КММ №3 көпбейінді мектеп-гимназиясы,

жоғары санатты педагог-психолог

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050-бір мақсат, бір

мүдде, бір болашақ» атты халыққа арнаған Жолдауда айтылғандай, өмірдің

баға жетпес құндылығы-отбасындағы бала тәрбиесі, әр балаға, бала

болашағына көп көңіл бөлу қажеттігін баса айтты. Отбасы, әке мен бала,

бала мен ана мәселесіне тоқтала отырып –«Бала тәрбиелеу - болашаққа үлкен

инвестиция» деуінде де үлкен мән жатыр. Бұның барлығы «Мәңгілік ел»

ұлттық идеяны қолдап, ата-бабадан қалған адами құндылықтарды,

мәдениетті сақтап, жасөспірім жеткіншектердің бойына сіңіріп, дамытуға

бағытталған әрекет екенін түсінуіміз керек [1].

Жастарымыз жан - жақты білімді, техниканы жетік білетін, кез келген

бастамасынан нәтиже шығара алатын болуы тиіс. Осындай биік белестерге

жету үшін жасөспірімдер бойында мазасыздық, алаңғасарлық, қорқыныш,

сенімсіздік сияқты психологиялық келеңсіздіктер болмау керек.

Жеткіншектік кезең- жасөспірімдердің дамуындағы жас ерекшелігіне

ерекше мән берілетін ең бір «өтпелі», «бетбұрыс», «қиын»деп саналатын

саналы түрде ойланбай беріліп кететін кезеңдердің бірі. Бұл атауларда осы

жасөспірім бойында болатын, өмірдің бір кезеңінен екіншісіне өтумен

байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы.

Қазіргі кезде балалардың арасында мазасыздық өте кең өріс алып

келеді. Оған бірнеше факторлар әсер етеді және мазасыздық жағдайы өзекті

проблемалар қатарында.

Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы-оның өзінің

ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді

игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық

қарым - қатынас орнатуға өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және

мақсаты мен міндетін, ниетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалап бағыттауы.

Көпшілік жағдайда жасөспірім немесе жасөспірімнің ата-анасы күнделікті

жасөспірімнің іс-әрекетінің мәнді де пайдалы өтуіне терең көңіл бөлмей

жатуы қынжылтып, ойландыруы керек.

В.С. Мухина бойынша жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен бес-

сегізінші сыныптарда оқитын кезеңнен, 11-12 жастан, 13-14 жасқа дейінгі

аралықты қамтиды. Осы бір ең қысқа астрономиялық уақыт ішінде

жеткіншек өз дамуындағы ең үлкен жолды жүріп өтеді. Бұл жолды өзімен,

өзінің және басқалармен өтетін ішкі қақтығыстары арқылы сыртқы

әсерлердің көмегімен жеке адамдық сезімдерін жинау арқылы жүріп өтеді.

Осы кезде жасөспіріммен өзіндік «Мені»-мен қарым-қатынас жағдайын

саналы түсіне білуіне себепкер болып, біршама дем беріп, жігерлендіре

түссе, дұрыс бағыттқа қарай жол ашады.

231

Осы жасөспірімдік кезеңде оңды қолдау тауып, дұрыс бағытталуы

балаға қаншама өзгеріс әкеледі. Дер кезінде қолдау көрмеген бала әртүрлі

стихиялы жағдайлармен кездеседі. Саналылықпен ойланып істемеген

жағдайлар мен қиындықтардан туындағын мазасыздық баланың жетілуіне

кедергі келтіретін бірден бір негізгі себептердің бірі болып табылады.

Мазасыздыққа қайдан тап болады?- деген сұрақ көпшілік ата-ананы,

мектептегі мұғалім, педагог-психологты толғандырады. Жасөспірімдердің

бойынан көпшілік жағдайда өз-өзін іс-әрекетте, қарым-қатынаста мінез -

ерекшеліктерімен жеткілікті дамымаған жағымсыз қасиеттердің салдарынан

өз-өзін меңгере алмау дағдысынан, тұйықталып, іштегі сезімімен бөлісе

білмеуі - агрессиялық жағдайға душар етіп, мазасыздыққа бой ұрып,

ойланбастан тез ашуға берілетін жағдайлары, ашу үстінде от үшқынындай

әртүрлі теріс әрекеттерге кездесіп жатады. Атап айтсақ: ата-ананың жұмыс

бастылығы несмесе тыңғылықты көңіл бөлуі тұрақты болмауы, жан-жақты

әртүрлі бағытта жетімді тәрбие берілмеу салдарынан, білім деңгейі төмендеп,

мазасыздық, өз-өзіне сенімсіздік, уайымдаушылық пен қорқыныш, өз-өзін

жек көру, үрейлі сезімде жүру, өтірік айтуы, өзіндік ойдың болмауы, досын

түсініп тыңдай білмеуі, өз құрбысымен, үлкен адамдармен ата-анасымен

жылы қарым-қатынас жасау дағдысының жетіспеушілігінен мазасыздық

салдарынан кикілжің жағдайларға түседі. Бұл жағдайлар әсіресе жасөспірім

оқушылар арасында кезігеді. Жасөспірімдердің психологиялық

ерекшеліктерін ескеретін болсақ, олар тез еліктегіш, не бір теріс іс-әрекетке

ойланбастан кіріп кететін иілгіш кезең. Өз-өзін ұстай алмай, нашар топқа

кіріп, шылым, шарап, сыра, насыбай т.б. қолданады, долылық танытып,

тығырыққа тіреледі. Сол сияқты жасөспірімдердің ата-ананың бақылауынсыз

уақытты шектемей, емін - еркін интернетке кіріп бала психикасына әсер

ететін ойындар ойнап, мультфильмдер көруі, кіруге болмайтын, шектеу

қойылған сайттарға кіруі үлкен кері әсер беріп отыр. Қортындысында сана

мен бейсананың өз деңгейінде оқу үрдісінде жүзеге аспауы дәлел: Әр пәндік

материалды дұрыс қабылдамауы, есте сақтау қабілеттерінің өз дегейінде

болмауы, сөздік қордың шолақ болуы, логикалық ойлау мен интеллект

жағдайының төмендеуі байқалады.

Жоғарыдағы жағдайларға, байланысты мектептегі жасөспірімдердің

өзіндік «Менін» ашып, өзін-өзі саналы танып дамытуы үшін әртүрлі

жағымсыз жағдаяттардан алдын-алу үшін, ішкі жан дүниесін ашып, қол

ұшын беріп, түзету, дамыту жұмыстарын жүргізу керек.

Олай болса, мазасыздық деп - баланың күйзелісі, белгілі бір ойлардың

толғандыруы, сенімсіздіктің бой алуы, ортада өзін еркін сезіне алмауы болып

табылады.

Мазасыздықты болдырмауға ата-ананың қолдауы, өз ортасының,

маңайындағы адамдардың жағымды ықпалдары әсер етеді. Ең басты ата-ана

мазасыздықты алдын-алу үшін баламен өте тығыз қарым- қатынаста жұмыс

істеу қажет.

232

1. Ата-ана ықпалы. Үйдегі ата-ана баласымен әркез оны толғандырып

жүрген проблемасын сұрап, көмек қажет емес пе деп өз ұсынысын жасап,

жылы қарым-қатынаста үйлесімді түрде ішкі жан дүниесін түсіне ортақ

талдаулар жасап әңгімелесу керек, мектептегі, үйірмедегі жағдайын сұрап,

бірге қуанып, бірге жетістікке жету жолын ойластырған жөн. Өйткені бала

өзінің арқа сүйер адамы бар екеніне кәміл сенуі қажет. Сенімсіздікті бірден-

бір жою тәсілі. Ата-ана үнемі өзінің үлкен екенін айта беруден гөрі, бір сәт

өзін баласының орнына қойып, оны түсіне білуі керек. Яғни керек кезде жан

дос бола алу да шеберлік. Өз отбасында өзін еркін сезінген жасөспірм барлық

ортада орнын таба алады. Ал ата-ана көмегі оған ауадай қажет екенін ата-

ана-еш естен шығармауы керек.

2. Досының ықпалы. Дос деген бала үшін жүрегінің жарты үзіндісі

болып табылады. Достың жан күйзелісі кезінде маңыздылығы бәрінен де

жоғары болады. Яғни ол досына «сен жеңесің», «сен істей аласың » деген

қанатты сөздерді айтатын болса өте жақсы. Өз досының мазасызданып

жүргенін сезгенде моральдық тұрғыдан болсада көмек берсе жеткілікті.

3. Өз сыныптастарының ықпалы. Бес саусақ бірдей емес дегендей

кейбір балалар өз кемшілігін көріп (мысалы:тұтығып сөйлегендіктен

мазасызданады. Қазір сөйлесем күледі, мазақ етеді деген) әртүрлі ойлар

мазалайды. Керісінше сенің қолынан бәрі келеді, сен істейсің, айта аласың

деп жігерлендіре, өз-өзіне деген сенімділігін арттырса, бала өзіне сене

бастайды. Осындай дәрежеге жету үшін тек жолдастарының ақылының

дәрежесіне сену керек. Ақылды адам кімді де жадырата алады дегендей, кез

келген жасөспірім көпшілік уақытын жолдастарымен өткізеді. Яғни,

жасөспірім үшін, достың рөлі басты болады.

4. Педагог-психолог ықпалы. Мектептегі психолог бала ішкі жан

дүниесінің жарақаттанбауына, тәрбиесіне ықпал ететін адам. Оқушылармен

тығыз қарым-қатынастағы мектеп психологы баланың қандай екенін әртүрлі

тренингтік ойындар барысында бақылап, жетілуі қандай дәрежеде екенін

зерттеу жұмыстарымен де салыстыра дұрыс жаққа бағыттайды.

Мазасыздығы бар балалармен жекелей, ыңғайлы жерде, арнайы

жабдықталған психолог кабинетінде еркін отырып, іші өзіндік менін аша

сөйлесіп жұмыс жүргізу әрдайым нәтиже шығарады [5,6].

Сурет 1. Жасөспірімдердің мінез – ерекшеліктерінінің

дамуына кері әсер ететін тұлғалық қасиеттерінің

жағдайы

(6-8сынып жасөспірім 65 зерттелінуші)

233

Диаграмма 1-ден көргеніміздей автопортрет проективті әдістемесі

бойынша алынған 2014-2015оқу жылында қараша айындағы

диагностикалық жұмыс қорытындысында: Қарым-қатынаста тұйық – 38%,

агрессиясы бар - 44%, қорқыныш сезімі бар - 47%, интеллектісі төмен - 36%

болған жасөспірім оқушылардың мінез-ерекшеліктерін психологиялық

тұрғыда қалыптастыру үшін, жоспарланған түрде тренингтік түзету-дамыту

жұмыстары іске асырылды, көбірек көңіл бөлуді қажет ететін жағдайлар:

1.а) қорқыныш сезімін алу;

б) көңіл-күйін көтеру;

в) достық қарым-қатынас тудыру, адамгершілікке баулу;

г) мазасыздықтан арылту.

Бұл жағдайларға байланысты тренингтік ойындар, пікір - таластар

жүргізілді.

2.Әр оқушы жайлы сынып жетекшісімен пән мұғалімдеріне ескертіліп,

оқушымен жекелей бірлескен жұмыстар ұйымдастырылды.

3.Ата-анамен жекелей баласы жайлы әңгіме жүргізілді.

Әртүрлі жұмыстар нәтижесінде биылғы 2015-2016 оқу жылы

интеллектісі төмен оқушы 11%-ға азайғаны, қарым-қатынастағы тұйықтық

жағдайы -28%-ға төмендеп, қарым - қатынаста ашыла бастағаны, агрессия-

15%-ға азайғаны көрінді.

Салыстырмалы мониторинг көрсеткіштерінен жасөспірімдердің мінез-

ерекшелік жағымсыз қасиеттерінің төмендегенін көріп отырмыз.

Кесте-1. «Өзін - өзі бағалау »- әдістемесі бойынша оқушылардың өз-

өздерін бағалау жағдайлары. (6-8 сынып жасөспірім 65 зерттелінуші )

Кесте 1-ден көргеніміздей, «Өзін- өзі бағалау» әдістемесі бойынша

тестілеудегі мақсат: жеке тұлға бойына коммуникативті қарым-қатынас

дағдысын қалыптастыруға, басқа адамды түсінуге, өзінің және басқа

адамның тәртіп түрткілерін түсінуге, адамдармен конструктивті қарым-

қатынас дағдысына үйретіп, қабілетін дамыта отырып, келешек өмір

мақсатын анықтап, жоспарлауға баулу болып табылады. Мысалы: «Мен

кіммін?», «Қарым-қатынас дағдысы», «Менің бүгінгі және келешек өмірім»,

«Мен қандаймын?», «Мен неге уақытты жеткізе алмаймын?», «Мен және

конфликт» т.с.с оқушылардың сұраныстары бойынша түзету ойын

жаттығулары жүргізілді [3, 4] .

Деңгейі 2014-2015 оқу жылы 2015-2016оқу жылы

жоғары 9 % 18 %

орт / жоғары 36 % 46 %

орта 44 % 31 %

төмен 12 % 5 %

234

Сурет 2. КММ №3 көпбейінді мектеп-гимназиясының оқушылары мен

педагог-психологының тренингтік жұмыс кезеңі

Қортындылай келе, мектеп оқушыларының жеткіншектік кезеңдегі

мазасыздыққа байланысты тәртіп бұзушылықты болдырмай алдын-алу

жұмысында жасөспірімдердің бойындағы өзіндік менін ашып, өзін-өзі

саналы тануын, мінез ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары арқылы анықтап,

қортындылау орынды. Төтрттік одақ- ата-аналар, мұғалімдер, әкімшілік,

педагог-психолог бірлесіп, әртүрлі жағымсыз жағдаяттардан алдын-алу

жұмысы өте орынды екені көрінді. Зерттеу қортындысына сай,

жасөспірімдермен жүргізілетін арнайы бағдарламалар жасалып, бағдарлама

бойынша жүргізілген түзету, дамыту жұмыстары өз жемісін бергенін көрдік.

Қолданылған әдебиет:

1. 2011-2020 жылдарға арналған ҚР Білім бағдарламасы;

2. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. – СПб.: Питер 2004. –

271 б.: ил. – «Эффективный тренинг»;

3. Большаков В.Ю. Психологический тренинг. М., 1994;

4. Льюис Д. Тренинг эффективного общения. – М., 2002;

5. Большакова В.Ю. Психотренинг. Социодинамика, игры, упражнения –

СПб., 1994;

6. Вачков. И.В Основы технологии группового тренинга. Психотехники. –

М., 2001;

7. Кузьмина Н.В.,Реан А.А. Профессионализм педагогической деятельности:

Әдістемелік құрал. СПб.- Рыбинск,1993,54 б.

РАЗВИТИЕ СОВЕРШЕНСТВА ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ

Касымова Бакытжамал Сибагатовна г. Караганда, КГУ «Гимназия №38»,

учитель химии

235

«Большой талант требует большого трудолюбия».

П.И.Чайковский

В нашей системе образования происходят важные изменения. Для

предоставления качественного обучения ученикам и формирования учебной

среды учителя эффективно внедряют семь модулей уровневых программ.

Сегодня одной из задач является развитие творческой личности, т.е. развитие

в школьниках стремления, активности и желания к постоянному

совершенствованию, созданию продуктов, обладающих новизной,

уникальностью. И эта задача значительно сложнее и требует продумывание,

обсуждения и тщательного планирования[1].

Теперь постараемся охарактеризовать проблему развития творческой

личности учащихся в рaмкaх coврeменной oбрaзовательной системы, а также

рассмотреть, какие условия необходимы для ее решения.

И первое,на что хотелось бы обратить внимание,

это мотивы творческого развития и непосредственно связанные с

ними интересы и потребности. Именно потребностно-мотивационная

сфера составляет основу любого вида деятельности и развития личности

человека, тем более, творческого [2]. Вполне очевидно, что те или иные

способности проявляются с наибольшей силой только в тех видах

деятельности, которые глубоко интересуют человека, захватывают всю его

личность и способствуют ее развитию.

В школьной практике мы часто сталкиваются с тем, что у определенной

группы детей (порой это большинство учащихся в классе) oтсутствуeт

мотивация (интерес, потребность) к изучению того или иного предмета

(бывает и так, что у ребенка совсем нет желания учиться и даже ходить в

школу). Это часто оказывает решающее влияние на процесс развития

личности учащегося.

Верную подсказку учителям дают Р.С. Немов и С.А. Левин [3],

указывающие на то, что ребенка легче мотивировать (обеспечить его

интерес), если его деятельность сама по себе будет носить творческий

характер, связанный с открытием нового.

Важную роль в процессе развития творческой личности обучающихся,

безусловно, играет и один из самых актуальных и обсуждаемых на

сегодняшний день вопросов – вопрос содержания образования. Не буду

долго рассуждать о том, требует ли это содержание кардинальной

перестройки, но, очевидно, что некоторые изменения в него внести вполне

возможно, хотя это и потребует значительного количества времени и усилий.

Возникает вопрос о том, будут ли знания, которые передаются

ученикам, ими потом востребованы? К сожалению, даже мой собственный

жизненный опыт дает отрицательный ответ на этот вопрос. Очевидно, нужно

что-то менять. И в качестве одного из путей таких изменений некоторые

авторы [2] предлагают ориентацию содержания образования на

практическую и творческую деятельность, причем на такую, которая уже

236

сейчас актуальна для ребенка и отвечает его каким-либо жизненным

потребностям и интересам. Желательно, чтобы ребенок видел конечный

результат и понимал, что знание или умение, полученное им, действительно

необходимо. Это, конечно, сложно сделать со всем содержанием

образования, но вполне возможно хотя бы на отдельных уроках или во

внеклассной деятельности.

Результатов в любой деятельности можно и нужно достигать с помощью

освоения знаний и умений, ранее полученных другими людьми. Это,

конечно, не творчество, но -это его важная предпосылка, фундамент, без

которого нет творчества.

Таким образом, знания, навыки и умения необходимы, в т.ч. и в

процессе творческого развития. Но сами по себе они не представляют

большой ценности. Гораздо важнее, на мой взгляд, умение добывать и

использовать эти знаний, умений, навыков, умение видеть и решать

проблемы, вникать в то, что до этого вообще никогда и нигде не изучал,

нестандартно мыслить, постоянно узнавать новое, двигаться вперед и

развиваться, что и составляет основу творчества.

Так и учителя ценят за умение вникать в различные вопросы, понимать

суть тех или иных задач, в умение ориентироваться в различных ситуациях,

связанных с детьми, учителями, родителями, умение общаться,

взаимодействовать, находить и предлагать решения.

Поэтому я склоняюсь к тому мнению, что самыми ценными умениями,

которые мы можем дать детям, являются именно умения учиться

(самостоятельно добывать новые знания или познавательные умения) и

решать проблемы. Это пригодится в любой жизненной ситуации.

Каковы вы же условии развития творческой личности учащихся?

Как видим, проблема развития творческой личности достаточно сложна.

Нельзя решить ее в один день, но создать определенные условия для ее

решения вполне возможно. Коснемся того, что при этом нужно учитывать.

Так, Г.Линдсей, К.Халл и Р.Томпсон [4] считают, что серьезным

препятствием на пути к творческой деятельности учащихся могут выступать:

1.склонность к конформизму (стремление быть похожим на других);

2.боязнь показаться глупым или смешным в своих суждениях, поведении;

3.боязнь возмездия со стороны другого человека, чья позиция критикуется;

4.завышенная оценка значимости собственных идей и желание ими ни с кем

не делиться;

5.высокоразвитая тревожность, неуверенность в себе.

Вполне очевидны и следующие препятствия: лень, неспособность

довести дело до конца, отсутствие поддержки со стороны сверстников,

родителей, учителей, неверие в себя и т.д.

Факторов, препятствующих творческому развитию, довольно много. Как

их преодолеть и дать учащимся возможность раскрыть себя и свои

способности? Во-первых, следует учитывать интересы, потребности и

237

мотивы самих детей, среди которых могут быть: желание быть признанным,

быть сильным, здоровым, стремление достичь успехов, признания и т.д.

Во-вторых, нужно учитывать, что творческие способности, как и любые

другие способности, развиваются в деятельности. Поэтому важнейшим

свойством личности является ее собственная активность, напрямую

обусловленная интересами и потребностями.

Но перед тем, как ребенок сможет начать активные творческие действия,

он должен оказаться окруженным средой, которая поддерживает творчество,

а не подавляет его. Для этого необходимо создать особую атмосферу

доверия, свободного общения и взаимного сотрудничества для всех

учащихся независимо от их индивидуальных и возрастных особенностей.

Оказавшись в такой среде, ребенок почувствует свободу, что поможет ему

без страха выражать свое мнение и творческие мысли, проявлять интерес[1].

Важно, однако, помнить и о том, что у творчества есть субъективная

сторона, связанная с переживанием самого процесса творчества, которая

может вызывать как положительные, так и отрицательные эмоции. Мой

собственный опыт работы показывает, что если какая-либо деятельность

приносит ребенку удовольствие, становится желанной, то он сам проявляет к

ней огромный интерес, с наслаждением занимается ею, совершенствует свой

индивидуальный опыт и способности.

Авторы [3] отмечают, что для развития творческой личности детей

необходим развивающий характер их деятельности, что может быть

достигнуто с помощью создания проблемных ситуаций. Деятельность

должна быть максимально трудной, но одновременно выполнимой,

находиться в зоне ближайшего развития ребенка[1].

Личность самого педагога тоже имеет значительное влияние на процесс

творческого развития детей. Ребенку, безусловно, нужна помощь учителя,

который заметит творческую индивидуальность своего ученика и позволит

ей раскрыться в самых различных видах деятельности. По мнению А.Н.

Лука, если учитель обладает высшими творческими возможностями, то и

одаренные ученики добиваются блистательных успехов [5].

Обобщая сказанное, отмечу, что наша задача, как учителей, состоит в

формировании и поддержании в детях (на основании их интересов и

потребностей) активности, “огонька в глазах”, состояния радости от

осознания собственных результатов, желания постоянно развиваться,

совершенствоваться, находить пути самореализации, открывать для себя

новые горизонты.

Возможные пути решения проблемы развития творческой личности.

Нужно отметить, что при всех трудностях современная школа в

условиях изменения системы образования предоставляет довольно широкие

возможности для развития творческих способностей и личности учащихся.

Сама по себе школа уже является средой творческой. Дети учатся, растут,

развиваются, узнают что-то новое.

238

Основной формой деятельности в школе является урок. В целях

эффективного развития творческих способностей учащихся при выборе форм

уроков следует учитывать то, что лучше всего может увлечь детей (тут снова

возникает вопрос мотивации), и выбирать такие занятия, где можно

пофантазировать, поразмышлять, предложить различные варианты.

При устном изложении учебного материала творческая активность

учащихся может быть достигнута приемами проблемного обучения:

выдвижением предположений, постановкой проблемных вопросов,

организацией дискуссий. На лабораторных и практических занятиях можно

использовать задания исследовательского характера, задачи по поиску

ошибок. В самостоятельные и контрольные работы в ряде случаев включать

нестандартные задачи.

Возможно использование во время уроков творческих задач, в которых

ученик сам определяет для себя верное решение. И при попытках понять

такой процесс полезно рассмотреть разграничение Гилфорда (1956) между

конвергентным и дивергентным мышлением [1]. Достаточно эффективны

методы дифференцированного обучения (с разделением учеников на

группы), способствующие проявлению самостоятельности как сильных, так и

слабых учеников. Полезными окажутся и межпредметные связи,

интегрированные уроки.

239

При любой форме важно, чтобы ученики находились в ситуации успеха,

не боялись делать ошибки,

осмысливали бы свои достоинства и

недостатки.

Важное место в развитии

творческих способностей учащихся

занимает проектная

исследовательская деятельность,

организовать которую можно как на

уроках, так и в дополнительное

время. что она весьма продуктивна

для развития не только творческих

способностей, но и самостоятельности учеников, их коммуникативных

навыков, а также умения самопрезентации (заключительный этап

исследовательского проекта – публичная защита), что очень важно для

жизни. Основой исследовательской работы является самостоятельная

деятельность учащихся по постановке и решению различных проблемных

вопросов. Задача наставника – направить ребенка в соответствии с его

личными интересами, мотивировать его на проведение исследования,

выполнение работы. Тогда ученик сам проявляет активность, ставит перед

собой цели, задачи, находит ответы на возникающие вопросы,

самостоятельно приобретает новые знания и умения, что способствует его

интеллектуальному и творческому развитию.

Отмечу и другие возможности и формы организации образовательного

процесса с целью развития творческой личности учащихся:

проведение фестивалей и конкурсов (как внутри школы, городском,

областном и других уровнях), где дети могут представить поделки, рисунки и

другие продукты собственной творческой деятельности;

проведение предметных олимпиад и научно-исследовательских

конкурсов, где ребятам дается возможность решать нестандартные задачи

или комплексные проблемы;

использование технологии педагогических мастерских [6], модульной

технологии, кейс-стадии, технологии адаптивного обучения, и др.

В заключении в данной статье я попыталась раскрыть сущность

проблемы развития творческой личности учащихся в условиях современного

образования и представить возможные пути ее решения. И так можно

сформулировать ряд выводов:

под развитием творческой личности учащихся следует понимать

развитие в школьниках на основании их интересов и потребностей

активности и желания к постоянному совершенствованию, созданию

продуктов, новизной, уникальностью, оригинальностью;

проблема развития творческой личности учащихся может быть

охарактеризована такими компонентами как: потребностно-мотивационная

240

сфера, содержание образования и его связь с практикой, условия развития

творческой личности школьников. Все составляющие необходимо учитывать

при организации деятельности детей, направленной на их творческое

развитие;

в современных условиях школа предоставляет широкие возможности

для развития творческой личности учащихся; творческая деятельность может

быть организована как во время уроков, так и во внеурочное время

(исследовательская работа, объединения дополнительного образования и

т.д.).

Список литературы: 1.«Руководство для учителя» третий (базовый) уровень, АОО «Назарбаев

Интеллектуальные школы», 2012

2.Мурашковска И.Н. Формирование творческой личности как проблема

содержания образования. // Развитие творческих способностей детей с

использованием элементов ТРИЗ: тезисы докл. VII междунар. науч.-практ.

конф. – Челябинск: ИИЦ “ТРИЗ-инфо”, 2004.

3.Немов Р.С. Психология. Учеб. для студ. высш. пед. учеб. Заведений. В 3-х

кн: 4-е изд. – Кн. 1: Общие основы психологии. – М.: Владос, 2003.

4.Линдсей Г., Халл К.С., Томпсон Р.Ф. Творческое и критическое мышление.

Хрестоматия по общей психологии: Психология мышления. – М., 1981.

5.Лук А.Н. Психология творчества. – М.: Наука, 1978.

6.Степанова Г.В. Педагогические мастерские как условие развития

творческой личности. – М.: Чистые пруды

ЭКОНОМИКА ПӘНІНДЕ ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІЛУІН ДАМЫТУ

Кереева Альбина Тулегеновна Атырау аграрлы-техникалық колледжінің арнаулы пән оқытушысы

Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы

жоғары елге айналуымыз керек.

Н.Ә.Назарбаев Бүгін әлемдік білім беру–қазіргі білім берудегі басты

бағыт.Яғни,оқытудағы білім алушыны жеке тұлға етіп

қалыптастыру,оқытудың заманауи әдістерін қолдану арқылы бәсекеге

қабілетті тұлға болып қалыптастыру,оқытудың заманауи әдістерін қолдану

арқылы бәсекеге қабілетті тұлғаны жетілдіру,тұлғаралық қарым-

қатынастарға бейімдеу боп табылады.Елбасы өз сөзінде, «Бүгін

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық гүлденуі мен қауіпсіздігі халықтың

білімі мен инновациялық әдістерді дұрыс қолдануына тікелей

байланысты.Сондықтан әрбір педагог сапалы білім беру үшін сабақты үнемі

қалыптасқан формада өткізуден көрі оқытудың жаңа технологиясын, жаңа

әдіс – тәсілдерін және дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу тиімді.Сондай-ақ

қазіргі қоғамның кезекті мәселесінің бірі-әлеуметтік,экономикалық өзгермелі

241

жағдайларда өмір сіруге дайын болып қана қоймай,сонымен қатар оны

жақсартуға игі ықпал ететін жеке тұлғаны қалыптастыру.

Жеке тұлға дегеніміз–өзінің қайталанбас индивидуалдығымен

ерекшеленетін индивидтің әлеуметтік қатынас жүйесіне енуі, қоғам

дамуының өкілі ретінде адамдардың әлеуметтік қасиеттерінің толықтығы

болып табылады.Жеке тұлғаның барлық анықтамалары оның дамуының екі

қарама – қайшы көзқарастарымен негізделеді. Бірінің көзқарасы бойынша

әрбір жеке тұлға өзінің туылған қасиеттері мен қабілеттерінің қатынасында

қалыптасады және дамиды, және мұнда әлеуметтік орта онша үлкен маңызға

ие бола қоймайды. Ал екінші көзқарастардың өкілдері жеке тұлғаның

туылған ішкі қасиеттері мен белгілерін толығымен терістейді және жеке

тұлғаны әлеуметтік тәжірибе барысында толығымен қалыптасатын құбылыс

деп санайды. Бұл жеке тұлғаның қалыптасу процесіндегі көзқарастар болып

табылады. Адам әлеуметтік байланыстарда, әлеуметтік институттарда,

мәдениетте, яғни қоғамдық өмірде басқа адамдармен қарым -қатынас

процесінде жүзеге асырылатын қасиеттерді жасайды. Әрбір дүниеге келген

адам қоғамның бір мүшесіне айналады және әлеуметтенуге тартылады, яғни

тұлғаның қалыптасуы қоғамның талаптарын біртіндеп қабылдауынан,

қоғамдық сана мен мінез құлықтың қалыптасуынан тұрады және ол қоғаммен

өзара қатынасты реттейді. Әлеуметтену үрдісі жанұяда, мектепте, жұмыста

жүзеге асады. Сонымен қатар БАҚ – та әлеуметтенудің күшті құралы болып

табылады. Әлеуметтену үрдісіне адамның әлеуметтік тәжірибесін ұрпаққа

жалғастыру енеді. Тұлғаның әлеуметтенуі еңбекпен, қоғамдық – саяси және

адамның танымдық әрекетіне тығыз байланысты болып келеді. Алғашқы

әлеуметтену институты мен агентігіне адамның жақын ортасы жатады,

тұлғасының қалыптасуына күшті және маңызды әсер етеді, олар жанұя,

достар, ұстаздар. «Мәңгілік Қазақстан»жобасы-елдігіміз бен еңбегіміз

сыналатын,сынала жүріп шыңдалатын үлкен сынақ,оны мүлтіксіз

орындап,сүрінбей өту- ортақ парыз,абыройлы міндет» деген болатын

Н.Ә.Назарбаев.«Мен жастарға сенемін»,- деп Мағжан Жұмабаев

айтқандай,ұлтымыздың болашағы бүгінгі жастардың қолында.Еліміздің

әлеуметтік-экономикалық қарқынды даму жағдайы азаматтардың

шығармашылық деңгейі,қабілеті және белсенділігімен айқындалады.Бүгінгі

күні жас ұрпақ еңбек етуге қабілетті,жинақты,ұқыпты,іскер,өз қажеттілігіне

орай болашақ мамандығын таңдаған,жауапкершілігі ьолу керек.Кез келген

дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды талап

ететін адамды қажет етеді.Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның

негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға,әрі алған білімді басқа таныс емес іс-әрекетте

тасымалдай алуға негіздейді.

Шығармашылық – жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер

деңгейі, «шығармашылық» сөзінің мәні «Шығармашылық» сөзінің төркіні

(этимологиясы) «шығару», «іздену», «ойлап табу» дегенге келіп саяды.

«Шығармашылық» мәселесін терең зерттеген Я.Н.Пономерев оны «даму»

242

ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық

тұрғыдан баланы жаңа психикалық сапаға көтереді.

Әр жеке адамның шығармашылық кезеңі жаңалық ашуға деген ынтамен

серіктес екенін есте сақтау қажет.Әсіресе,студент бойындағы

шығармашылық қабілеттерін бағыттап, тәрбиелеу – қазіргі таңдағы ата-ана

мен мұғалімнің ең басты міндеті. «Өз біліміңмен студентті шектеме, олардың

туылған уақыты бөлек емес пе ?» - деп айтылған пікірге зер салып қарасақ.

Қазіргі таңдағы баланың көзқарасы, уақыты қандай, олар неге дайын болу

керек?Осындай жоспарды алдыма қоя отырып, ұстаздық

өмірдегітәжірибемде оқыту барысында алдыма қойған мақсатым – студентті

субьект ретінде оқу ісіне, оқу ісіне өзінше қызықтыратын, оған қабілетін

арттыратын жағдай туғызу, ойлау дағдыларын жетілдіру.Осы мақсатпен

экономика сабағында студенттердің шығармашылық қабілетін дамыту-негізгі

ұстанымым болып табылады. Ол төмендегідей міндеттердентұрады:

1. Дүниетанымдарын кеңейту;

2.Жеке қабілеттерін көре білу, оны дамытуға толық мүмкіндік туғызу;

3.Қабілетіне қарай шығармашылық жұмыспен шұғылдануға машықтандыру;

4.Бойындағы қасиетіне қарай ізденуге жол көрсету;

5.Өз жұмысының нәтижесін көру;

6.Өз-өзіне сын көзбен қарауына;

7.Жеткен жетістігінен ләззат алуға мүмкіндік беру.

Студенттердің кез-келген шығармашылық тапсырмаларды шешуді

табыспен меңгере алады. Ол үшін төмендегі шарттар орындалуы тиіс.

Біріншіден – студенттің шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте

бастан қолға алу. Мысалы экономика пәнін үйрету үшін студенттің сол пәнге

қабілеті өте ерте ашылады. Осыны басқа қабілеттер дамытуға пайдаланбасқа.

Екіншіден – студенттің жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық

әрекеттер, жағдайында болуы. Ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым-

қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді деп

ойлаймын. Үшіншіден – шығармашылық жұмыстар студенттің ойлау

мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгей

бейіктей беретіндей болуы қажет. Төртіншіден – және ең негізгі шарт

студент әрекетінің әр түрлімен айналысуға, тыңдауына деген еркіндігінің

болуы. Жұмыспен айналысуға, тыңдауына деген қызығушылығы, қанша

уақыт айналысамын десе де өз еркі болуы керек. Ұстаз міндеті – студенттің

бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез-келген

студент мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмыстың

нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Осы тұрғыда әрбір

мұғалімнен оқу үрдісін қайта қарауы керек.Оқытудың дәстүрлі түрінен басқа

форма бар ма екен, студентті қызықтыру үшін не істеуге болады ? деген

сұрақты алдыма қойдым. Оқытудың жаңаша әдіс түрлерін қосымша оқып,

іздене бастадым, сабағымда қолдандым. Шәкірт білімі – ұстаз білігінде. Сын

тұрғысынан ойлауды дамыту– сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл СТО

бағдарламасының философиясын түсінуді талап етеді. Ол үшін экономика

243

пәні сабағында сабақтың үш кезеңнен тұратын модельге көшу тиімді екеніне

көзім жетті.

1.Қызығушылықты ояту;

2.Мағынаны ашу;

3.Толғаныс бөлім.

Сабағымда сын тұрғысынан ойлау әдісін көбірек қолданамын. Оқу мен

жазуды сыни тұрғыдан дамытудың басты жолы сабақ өткізу мәнерін өзгерту

деп білемін. Стратегияларды әр сабақтың мақсат-міндетіне сәйкес тиімді

қолдану мұғалімнің шеберлігіне, іскерлігіне, ізденісіне байланысты.Өз ойын

айтуға еркіндік берілгенін сезінгенде ғана ашылады және нәтижелі болады.

Студенттің оқу деңгейі жоғарылайды. Әр тақырыптың идеясын өздері

ашады, жағымды жағын алады. «Экономика негіздері» пәнінен жинақ

жасақтадым. Үш тілде сөздіктер жинағын шығардым. Сабақта студенттің

тілін дамыту, ойлау қабілетін дамытуға және шығармашылық қабілетін

дамытуға дағдыландырамын. Мақсатым – студенттердің дүниетанымын

кеңейту және жеке қабілеті бар студентті шығармашылық жұмысқа

машықтандыру, өз-өзіне сыни көзбен қарау, өзгенің пікірімен санаса отырып

іздене білуге жетелеу. Шығармашылық жұмыс арқылы студенттің ішкі жан

дүниесі аса күшті және әсерлілікпен жарыққа шығады, өз ойын жеткізуге

тілдік құралдарды пайдалану іскерлік білуге мүмкіндік береді. Бұл жинақты

жасақтаған мақсатым: 1.Студенттердің танымдық белсенділігін арттыру, сабақтың тартымды өтуіне

пайдалану;

2.Ребустар, кроссвордтар құрастыру шапшаңдыққа, тапқырлыққа баулиды;

3.Эконворд тәсілімен экономикалық ұғымдарды үйрету; 4.Ой қозғау әдісі

бойынша студенттің ойлау қабілетін және білім деңгейін дамыту. Мұғалім

басты тұлға, шәкіртке бағыт-бағдар беруші бағдаршам десек, студент

өздігінен еңбек етіп, талпынып, жеткен жетістігінің жемісін көруші, мұғалім

мен студент үнемі бір-бірімен тығыз байланыста болуы қажет Жеке тұлғаның

ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,өзіне-өзінің сын көзімен

қарауына,адам баласының есіне әсер ететін ішкі және сыртқы

түйсік,түйсіктердің әсеріне және оның ерік -жігер күші мен әсерленушілік

сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді құптаймын.Студенттің

шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды түрлендіріп

өткізудің маңызы ерекше.Бәсекеге қабілетті Қазақстан,бәсекеге қабілетті

қазақстанның қарышты экономикасы десек те,жақсы экономикадан демеу

алатын,қуатты әлеуметтік мемлекеттің қабілетті халқы үшін де ең қажеттісі –

білімділік..Қазіргі таңдағы оқыту мақсаты-студенттің танымдық тәжірибесін

ескере отырып,жеке тұлға ретінде дамуына оң ықпал,көмек көрсету қажет.

Жеке тұлғаны қалыптастыруда әрбір ұстаз оқушымен ынтымақтастықты

орнатып,шығармашылық негізде әрекет ету керек және мына мәселелерге

назар аударған жөн:- Тұлғаның қалыптасып,өз бейнесін табуы, даралық,

руханилық болмысын танытуы;

- Студент тұлғасына қолдау көрсету және өзін-өзі қорғауға ұмтылдыру;

244

- Тұлғаны түсіну,салауатты өмір мен өзіндік қатынастың негізін қалау;

- Жаңа ақпаратты талдай отырып,терең меңгеруге,маңызын анықтай

алуға мүмкіндік жасау;

-Өзіне қарама-қарсы идеяларды жоққа шығаруға емес,түсінуге

ұмтылуды нұсқау.Осы жайттарды ескере отырып,студенттің жеке тұлға

ретіндегі дербес өзіндік әлеміне бойлату арқылы өзін-өзі дамытуға,өз

мүмкіндіктерін таныттырып,оны жүзеге асыруға,өз жан дүниесінің

мәнділігін сезіндіруге бағыттайтын әрбір ұстаз өз қызметін үлкен сеніммен

атқарғаны жөн.Себебі мұғалім ең жауапты міндетті орындайды-ол адамды

қалыптастырады.Мұғалім болу,сөз жоқ,ұлы қызмет.Менің де бала күнгі

арманым-мұғалім бролу еді.Міне,арманым орындалып болашақ экономистер

мамандығын дайындауда Атырау аграрлы-техникалық колледжінде еңбек

етіп келемін.Қазір дамып келе жатқан білім тамырына студенттердің ой-

өрісі,күш-қуаты сай болуы керек.Олай болса,саналы,сапалы,денсаулығы

мықты ұрпақты тәрбиелеу барысында мұғалім өз күнделікті сабағымызды

әртүрлі әдіспен оқушының есінде қалатындай,қызығатындай етіп өткізу

керекпіз.Арнайы пән мұғалімінің алға қойған мақсаты-студенттің қалаған

мамандығына деген сүйіспеншілігін,қызығушылығын ояту,өздері қалаған

мамандықтарының жауапкершілігін сезіндіру,мамандыққа деген ойлы

көзқарасын жеке тұлға ретінде қалыптастыру.Сонда ғана,әр мұғалім мақсаты

мен міндетін жүзеге асыра алады деп ойлаймын.Мамандық бойынша арнайы

пәндерді оқытуда мұғалімнің кәсіби шеберлігі,үйретуді тәжірибемен

ұштастыру іскерлігі дамып отыруы керек деп есептеймін,яғни мамандықпен

байланыстыра оқытудың арнайы пәнді оқытуда ақпараттық технологияны

қолданудың маңызы зор. Сондықтан экономика негіздері пәнін оқытуда

заманауи озық бағдарламаларды өз сабақтарымда күнделікті

қолданып,ізденіп,тәжірибе алмасу мақсатында әріптестерімнің сабағына

қатысып келемін. Колледж әдіскері жоғары санатты,білімді де,білікті ұстаз

Е.А.Ғаббасқызының маған үйреткені көп.Әрдайымда сабағыма

қатысып,әдістемелік көмек көрсетіп отырады.Мысал ретінде,сіздердің

назарларыңызға өткізген ашық сабағымның дәйектемесін ұсынамын.

.Сабақ жоспары

Пән :Экономика негіздері

Тақырып:Тауар және ақша мәні, атқаратын қызметтері, түрлері

Сабақ типі:Жаңа сабақты меңгерту

Сабақ түрі:Аралас.

Сабақтың әдісі:Түсіндіру, сұрақ-жауап, шығармашылық жұмыстар,

көрнекілік, зерттеу әдістері.

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі:Тауар және ақша теориясы туралы мағлұмат беру. Ақша-

тауар өндірісінің категориясы:ақшаның пайда болуы және мәні, теориясы,

қызметтері туралы түсінік беріп меңгерту.

245

Дамытушылығы:Студенттердің танымдық біліктерін, ғылымға

құштарлығын,шығармашылық қабілетін, пәнге деген қызығушылықтарын,

ақыл-ойын дамыту.

Тәрбиелік:Студенттердің өзіндік ой қорыту, мақсат қоя

білуге,білімдерін тұрмыста, күнделікті қажетке қолдануға, ұқыптылыққа

тәрбиелеу.

Кваликациялық талаптар:

Білу керек:ҚР-ы қазіргі ақша түрлерін, мәнін, натуралды және тауарлы

шаруашылық сипаттамасын олардың қолданылу ерекшеліктерін білу.

Орындай білу:Ақша және тауар қызметтерін ажырата білу.

Пәнаралық байланыс:«Нарықтық экономика негіздері». «Кәсіпорын

экономикасы негіздері» пәндері.

Көрнекі құралдар:Үлестірмелі парақтар. Оқулық. Экономика

негіздері.Г.Жолдасова.

Экономика негіздері журналы.

Техникалық құралдар: Интерактивті тақта

Сабақтың құрылымы:

Сабақты ұйымдастыру /сәлемдесу,аудиторияның дайындығын тексеру

Үй тапсырмасын тексеру./Білімді жан-жақты сұрау,тексеру/«Өндіріс

және нарық»

1.Ой қозғау.«Менен сұрақ, сізден жауап». ( үлестірмелі парақтардағы

сұрақтар бойынша)

2. а) «Нарық» сөзіне сөзжұмбақ шешу.

ә)Эконворд әдісімен экономикалық ұғымдарды айтқызу .

3. Үй тапсырмасын қорытындылау.

Жаңа материалды түсіндіру,қабылдау.Тауар және ақша мәні,

атқаратын

қызметтері, түрлері.

1.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу шарттары,негізгі белгілері мен

типтері. Тауар және оның қасиеттері. 2.Ақша-тауар өндірісінің

категориясы:пайда болуы және мәні.Ақша теориясы 3.Ақша айналысының

жүйесі, мазмұны мен белгіленуі. Ақшаның шығу тарихы.Қазіргіақша түрлері.

Жаңа материалды бекіту.

1.Ақша дегеніміз не ?

2.Ақша қасиетін ата ?

3.Ақшаның атқаратын қызметін ата ?

4.Тауар дегеніміз не?

5.Ақша айналысы дегеніміз не?

Сабақты қорытындылау ( БББ әдісі бойынша )

Үй тапсырмасын хабарлау және оған нұсқау беру. Тауар және ақша

теориясы оқып келу. Экономика негіздері. 46-60 бет. Г.Жолдасова. Тауар

ақша сөзіне сөзжұмбақ құрастыру.

Студенттердің білімін бағалау.

246

Қорыта келе,болашағымыздың нұрлы болуына ықпал етіп,адамзат

қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән.Олай болса, білім

беруді ізгілендіру,ақпараттандыру –бүгінгі заман талабы.Мен өз тәжірибемде

яғни экономика негіздері пәні сабағымда студекнттің шығармашылық

қабілетін қалыптастыра оқытып жақсы нәтижеге жетуге болады деп

ойлаймын.Сондықтан шығармашылық қабілеті жоғары студент,өмірден өз

орнын қателеспей тауып,өзіне баға бере алатын саналы адам болып

қалыптасатыны сөзсіз.Өркениеттің өсуі,білім мен техниканың даму деңгейі

әр адамға сапалы және терең білім мен кәсіби іскерліктердің

болуын,жастардың белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін талап етеді.

Әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңы.

2.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Ел Президентінің Қазақстан халқына

жолдауы

3.Жүнісбек Ә.Жаңа технология негізі-сапалы білім. Қазақстан мектебі,№4,

2008

3. «Экономика және қаржы» С.Абдрахманов, Алматы Мектеп – 2002

РАЗВИТИЕ СОВЕРШЕНСТВА СОЦИАЛЬНОЙ И ТВОРЧЕСКОЙ

ЛИЧНОСТИ

Ящук Любовь Николаевна Актюбинская область, Кобдинский район,

Кызылжарская средняя школа, учитель русского языка и литературы,

библиотекарь

Если ученик в школе не научился сам ничего «творить»,

то и в жизни он всегда только будет подражать, копировать. Л.Толстой

Одной из основных целей развития общества на сегодняшний день

является формирование компетентной, творческой личности, готовой к

активному участию в социальной; экономической и политической жизни

страны. Именно поэтому государство выдвигает на передний план проблему,

связанную с формированием деятельного и позитивно мыслящего

гражданина, подготовленного и умеющего жить и организовать свою

деятельность в условиях демократического государства и гражданского

общества. В новых условиях становится важным определение путей и

постоянное обновление содержания гражданского обучения и воспитания

социальной творческой личности. Необходимо быть грамотным, чтобы

нормально «функционировать в сложном и требовательном обществе».

Задача современной школы - создание в системе обучения таких

условий, которые бы способствовали развитию ребенка, раскрытию его

творческого потенциала, формированию способности к самостоятельному

мышлению и принятию решений. От современного педагогического

общества требуются принципиальные изменения содержания и технологии,

247

которые позволяют перейти на новую философию образования. Одна из

главных задач образования - развитие творческой личности ребенка,

подготовки его к дальнейшему развитию за стенами школы.

Направленностью развития совершенства социальной творческой личности

должно быть воспитание в каждом ученике гражданина и патриота,

раскрытие способностей и талантов учащихся, подготовка их к жизни в

высокотехнологичном конкурентном мире. Развитие и процветание любого

государства, в том числе и Казахстана, может быть успешным лишь при

активном участии в этом процессе подрастающего поколения.

Главной целью развития социальной творческой личности является

стремление помочь молодому человеку адаптироваться к современной

ситуации, найти свое место в гражданском обществе, быть его созидателем.

Поэтому чрезвычайно важно, чтобы подрастающее поколение имело

качественное образование и воспитание, так как от этого зависит будущее

общества. Причина такого внимания заключается в понимании того, что

наивысшей ценностью и основным капиталом современного общества

является творческая личность, способная к поиску новых знаний и принятию

нестандартных решений. Современная жизнь ориентирована на развитие

инновационных процессов во всех областях деятельности человека и

предполагает масштабное целевое и содержательное преобразование во всей

системе обучения. Перед образовательным сообществом поставлены задачи

формирования не просто инициативных и пытливых, предприимчивых и

способных эффективно трудиться специалистов, но и творческих личностей,

способных непрерывно развивать свои профессиональные компетенции и

быть способными к творческой самореализации. Таким образом, творчество

становится ведущей силой развития общества, определяющей его

способность к инновационной, преобразующей деятельности, поэтому

приоритетным фактором становится творческое развитие каждой личности.

Сегодня уже недостаточно обеспечить овладение обучающегося суммой

знаний и компетенций, а требуется формирование их готовности к

реализации личностного потенциала на высоком уровне качества,

проявляя творчество, инициативность.

Творческая личность - это человек, который видит вокруг себя задачи,

ставит себе цели и занимается их решением. Какие качества характера

присущи творческим людям? Прежде всего, это творческая смелость,

стремление к независимости, самодостаточности, самодисциплине,

настойчивости, самоутверждению. Ради интереса они идут на риск,

руководствуются внутренним импульсом, чтобы развивать свои умения и

творческий потенциал. «Первый этап развития творческого мышления - это

умение ставить цели и достигать ее. Второй этап – наработка

энергетического творческого потенциала. Третий этап – озарение, прорыв –

это состояние знания, когда ты просто знаешь, каким способом решена

задача. Последний, четвертый этап творческого мышления, когда идет

практическая самореализация. Когда человек практически оценивает свои

248

новые способности и навыки в реальной жизни.» [6, с.78] «Реализация

творческой способности и одарённости зависит от развития личности в

целом: духовное и физическое здоровье, внутреннее интуитивное знание,

музыкальное и зрительное восприятие, тонкочувственное восприятие мира,

развития сверхсознания и видения. Творческими личностями не рождаются,

ими становятся» [3, с.124]

Как же сделать, чтобы подрастающее поколение развивало свою

творческую личность, было воспитано в духе патриотизма и гуманности,

чтобы оно активно участвовало в процессе реализации своих прав и

обязанностей, было активным в выполнении разнообразных функций и

ролей, которые предназначены ему историческими реалиями и

перспективами? И на какую из гуманитарных наук, как не на литературу, на

книгу, в большей степени, возложена функция развития социальной

творческой личности? Содержание всех предметов должно быть нацелено на

формирование творческой личности, но велика роль гуманитарных

предметов: русского языка и литературы, роль библиотеки. В

Государственной программе развития образования Республики Казахстан

говорится: «развитие учащегося как творческой личности и субъекта

деятельности, формирование ценностных жизненных ориентиров,

воспитание уважения к национальной культуре, казахстанского патриотизма,

формирование открытости к другим культурным истокам». Во все времена

книгу, литературу как мощную психологическую силу старались

использовать для оказания влияния на развитие творчества, на чувства и

волю людей.

Современный урок должен быть направлен на развитие творчества

учащихся, спланирован так, чтобы их умственная и практическая

деятельность имела в результате создание оригинальных, неповторимых

ценностей, выявление новых фактов, свойств, закономерностей, а также

методов исследования и преобразования материального мира или духовной

культуры. Таким образом, происходит формирование творческих

способностей личности, синтез её черт характера, которые характеризуют

степень их соответствия требованиям определенного вида учебно-творческой

деятельности и обусловливают уровень результативности этой деятельности.

Основными свойствами творческой личности выпускника должны быть:

• смелость мысли,

• склонность к риску;

• фантазия;

• представление и воображение;

• проблемное видение;

• умение преодолевать инерцию мышления;

• способность выявлять противоречия;

• умение переносить знания и опыт в новые ситуации;

• независимость;

• альтернативность;

249

• гибкость мышления;

• способность к самоуправлению;

• сосредоточение на творческой работе,

• направленность на выбранное направление деятельности;

• большая работоспособность;

• подчиненность творчества духовной мотивации;

• устойчивость, неуступчивость в творчестве, даже упрямство;

• увлечение работой.

Передо мной, как перед учителем – филологом, стоят задачи проводить

постоянную последовательную целеустремленную работу по раскрытию

творческого потенциала учащихся и находить пути его реализации. Для этого

и я должна постоянно проявлять перед детьми своё творчество и

креативность. Модель творческого учителя вижу такой:

Личность Желание Смелость

На уроках должны использоваться разные виды учебной работы в

различных сочетаниях в зависимости от содержания темы, возраста детей,

уровня их подготовки, характера их мотивации учения и других

особенностей личности. Поэтому учителю требуется постоянное изучение

учащихся, их индивидуальных особенностей умственного развития. Нужно

приучать детей ко всему относиться творчески. К этому же выводу приходил

в свое время и В.А.Сухомлинский. Он писал: «Безделье на уроках,

отсутствие умственного творческого труда там, где он должен быть, - главная

причина отсутствия свободного времени» [5, с.126]. В то же время он резко

возражал против перенасыщения урока сложным трудом, когда ставится

задача не терять ни одной минуты учебного времени. Необходимое условие

на уроке: индивидуализация и дифференциация педагогического процесса

как средство интеллектуального, творческого развития школьника. Основная

задача педагогов, психолога, библиотекаря-выявление условий, которые

обеспечивали бы максимальное всестороннее развитие способностей всех

учеников, которые обнаруживают глубокие интересы, склонности и

способности в определенных областях, и создавать им все условия для

дальнейшего развития. Я стараюсь каждый урок разнообразить, изменить

форму его проведения. Это урок – рассуждение, урок – суд, урок – игра, урок

– дискуссия, урок – конференция, урок – театрализация. Принимаю участие в

педагогических конкурсах и также по-детски радуюсь положительным

результатам. Учащиеся видят, что, не смотря на загруженность в работе,

учитель успевает себя проявить как творческая личность, и стараются не

отставать. Главная педагогическая цель по развитию совершенства

социальной творческой личности, над достижением которой должна работать

каждая школа - это реализация «Личностно-ориентированного образования,

как условия успешной социализации личности: исходя из этой цели учитель

ставит такие задачи:

-развитие способности к дифференциации эмоциональных состояний и

рефлексии эмоционального поведения;

250

-повышение представлений личности о ценности самого себя и других

людей;

-развитие умения достигать поставленной цели;

-восприятие умения адекватно реагировать в различных бытовых, учебных, а

также критических ситуациях;

-развитие навыков и умений, необходимых для творчества, для уверенного

поведения, преодоления затруднений в учебе и других видах деятельности;

-обучение способам снятия напряжения.

Очень важно, чтобы ученики не испытывали страха перед жизнью,

смотрели на нее открытыми глазами. Поэтому на уроках, внеклассных

мероприятиях я постоянно предлагаю ученикам различные виды

самостоятельной деятельности, требующие мобилизации знаний, умений,

способности принимать решения, брать на себя ответственность,

воспитывающие волю к победе и преодолению трудностей. В процессе такой

работы ученики привыкают к творчеству, к тому, что их знания

востребованы, убеждаются в значимости образования. Способность

размышлять, анализировать, строить планы, создавать творческие проекты -

очень важные умения, которые в дальнейшем смогут помочь самостоятельно

принимать решения и действовать в непростых условиях современной

жизни. Особое внимание я уделяю творческому развитию учащегося. Для

этого привлекаю учащихся к специально организованной деятельности, в

процессе которой стараюсь:

-вырабатывать у учащихся творческие мотивы и цели учебного процесса

(зачем учиться?)

-обучить способам творческого осуществления учебного процесса (как

учиться?)

Самостоятельная работа занимает исключительное место на

современном уроке, потому что ученик приобретает знания только в

процессе личной самостоятельной деятельности. В практике обучения

каждый вид самостоятельной представлен большим разнообразием видов

деятельности, используемых в системе урочных и внеурочных занятий:

работа с печатными источниками, составление опорных конспектов, работа с

историческими документами, справочной и дополнительной литературой,

исследовательская работа учащихся, метод проекта, самостоятельная работа

с художественной литературой. Позитивные мысли и чувства создают

чувства самоуважения -собственного достоинства, необходимого для

успешного творчества. Процесс осознания, что ты творческая личность

формирует самооценку ребенка. В дальнейшем это поможет добиваться

значительных успехов в общении с другими людьми, в творчестве. Данная

форма работы позволяет личности самой формировать навыки и умения,

творчески строить межличностные отношения, анализировать возникшие

ситуации с различных точек зрения. Теперь учащиеся стали не объектом

обучения и воспитания, а активными участниками этого сложного процесса.

Тренинги, игры в начале и в ходе мероприятий, совместная работа в группах,

251

большая самостоятельность самих детей, само- и взаимооценивание по

критериям, использование новейших информационных технологий,

взаимопомощь, отсутствие страха неправильно ответить, возрастающая

ответственность ребенка за свое обучение и воспитание-все это развитие

совершенства социальной творческой личности. Именно гражданское

становление личности, раскрытие его талантов, способностей, реализация

потребностей в творчестве, дружбе, познание мира, а также защита прав

каждой личности - вот принципиальная позиция, которой я следую как

учитель, воспитатель, библиотекарь.

Для решения поставленных задач использую следующие методы

психолого-педагогического воздействия и техники:

-развивающие игры, упражнения;

-беседы;

-тестирование;

-элементы сказкотерапии;

-групповые дискуссии;

-ролевые игры;

-декламирование отрывков из художественных произведений,

театрализованные представления;

-дебаты, семинары, круглые столы;

-проектная деятельность, участие в НОУ;

-деловые игры, мозговой штурм, проблемные ситуации и др.

Такие занятия - это определенная подготовка детей к их успешности в

учебе и общении, в творчестве. Они учатся выступать перед аудиторией,

работают в парах, группой, индивидуально. Кроме того, слушают музыку, а

затем рисуют образы, решают логические задачи. Это дает возможность

наблюдать за детьми, чтобы индивидуально подходить к каждой личности.

Учебно-познавательная деятельность стимулируется не только посредством

интересного учебного материала и разнообразных методов его преподавания,

но и характером отношений, которые утверждает педагог в процессе

обучения. Педагог должен быть этичным по отношению к школьнику,

уважать и поддерживать его достоинство, дать каждому ученику творчески

проявить себя с наилучшей стороны. «Школа, самоучение, учебный процесс

должен быть для ученика приятным, желанным, творческим, он должен

испытывать счастье от того, что учится в данной школе», - пишет

В.А.Сухомлинский. [5, с.132] и тогда мы решим эту проблему-развитие

социальной творческой личности. Учитель, работающий в современном

образовательном учреждении 21 века, должен включать в свою деятельность

новые информационные технологии, обогащая свой педагогический опыт

новым содержанием, раскрывая многогранные аспекты взаимодействия с

личностью ребенка, ведя его по пути самореализации своих уникальных

дарований, а значит, повышая свое профессиональное мастерство, что

способствует взаимообогащению и творческому сотрудничеству.

252

Современные дети переросли существующие образовательные услуги,

они ушли намного вперед от предыдущего поколения в информационном

плане. Чтобы развивать творческую личность нужно от каждого занятия

чего-то нового, непривычного. Надо работать по-новому. Очень часто

приходят на ум слова В.А.Сухомлинского «Наша задача - каждым делом

удивить ребенка». Сложно отойти от привычных методов, от того что

учитель на уроке-уже не центральная фигура. Сейчас ею должен стать

ученик, и не надо ему подавать готовые знания. Новые подходы в развитии

творческой личности предполагают, что учащиеся сами добывают знания.

Роль педагога, библиотекаря сводится к тому, чтобы направить, помочь из

огромного количества информации выбрать нужную, оценить ее и применить

на практике. Нужно использовать информационные и коммуникационные

технологии(ИКТ) в учебном процессе - это актуально в современном

школьном образовании. Изучение любой дисциплины с использованием ИКТ

дает возможность дифференцированного подхода к каждому ученику.

Применяя разноуровневые виды заданий, мы получаем многообразие форм

обратной связи. Мультимедийность не только облегчает процесс

запоминания, но и позволяет сделать занятие более интересным и

динамичным. ИКТ позволяет разрабатывать и применять принципиально

новые средства информационного взаимодействия между обучающимися,

обучаемыми и средствами информации и коммуникации. Использование

ИКТ позволяет сократить время на усвоение материала, учит ребенка самого

делать выводы, дает возможность продемонстрировать то, что трудно

описать словами, сделать процесс развития интересным - это более

эффективный подход. Научить ребенка работать с информацией – значит

научить учиться, но ИТК должен выступать как вспомогательный элемент

учебного процесса, а не основной. Высказывание академика А.П.Семенова

«Научить человека жить в информационном мире - важнейшая задача

современной школы», должно стать определяющим в работе каждого

учителя, библиотекаря.

Развить способности учащихся помогает введение в учебный процесс

инновационных методов работы. Очень результативным в развитии

творчества учащихся является метод проекта. Я уже много лет составляю для

уроков литературы задания для групповой работы сразу на целую тему.

Перед изучением темы дети объединяются в группы, распределяют

обязанности и получают задание групповой и индивидуальной творческой

работы на цикл уроков. Задания предлагаю разные: раскрыть биографию

писателя в форме интервью, составить анкету героя, перевоплотиться в героя

и представить его, нарисовать диафильм или иллюстрации к тексту,

подобрать музыку или картину к произведению, проинсценировать отрывки,

провести поисковую-исследовательскую работу по какой-нибудь проблеме,

составить кроссворды, тесты, проблемные вопросы, создать презентации и

многое другое. На последнем уроке подводим итоги групповой работы и

участия каждого члена группы. Учащиеся заполняют листы оценивания,

253

имея критерии, руководитель группы даёт оценку каждому, а члены группы

оценивают командира. Конечно, не обходится без соревнования между

группами. Главное, что на протяжении всех таких уроков у детей горят глаза,

и они ждут всегда следующей такой интересной работы. В результате

учащиеся развивают не только творчество, но и речь, мышление, формируют

умения работать в группе, самоутвердиться. В период работы над проектом

учащиеся имеют возможность творчески выбирать наиболее интересующие

их курсы и предметы, отсюда высокая мотивированность и

заинтересованность в обучении и воспитании творческой личности.

Результативными в развитии творчества учащихся являются и уроки

развития речи. Особенно нравится им побыть соавтором писателя, сочинить

сиквел, приквел, мидквел, фанфик, или побыть поэтом, сочинить сенкан,

стих по метафоре, акростих и многое другое.

Проблемное обучение как творческий процесс представляется как

решение нестандартных научно-учебных задач нестандартными методами.

Суть проблемной интерпритации учебного материала состоит в том, что

преподаватель не сообщает знаний в готовом виде, а ставит перед учащимися

проблемные задачи, побуждая искать пути и средства их решения. Проблема

сама прокладывает путь к новым знаниям и способам действия. Так

воспитываются навыки творческого усвоения знаний, развиваются

логические приемы и способотворческой деятельности, формируется и

накапливается опыт творческой деятельности (овладение методами научного

исследования, решение практических проблем и художественного

отображения действительности). Структура проблемного занятия

представляющая собой сочетание внешних и внутренних элементов процесса

обучения, создает возможность управления самостоятельной учебной

деятельностью ученика. Постоянная постановка перед ребенком проблемных

ситуаций приводит к тому, что он не «пасует» перед проблемами, а

стремится их разрешить, тем самым мы имеем дело с творческой личностью

всегда способной к поиску.

Современный этап развития общества характеризуется возрастанием

требований к уровню развития личности. В программе развития образования

на период до 2020 года в качестве одной из задач выдвигается формирование

молодого человека с критическим, нестандартным мышлением, способного к

поиску взвешенных решений, основанных на самостоятельном творческом

исследовании окружающего мира.Применение элементов технологии

критического мышления дает возможность вырабатывать у обучающихся

надпредметные умения, такие как: умение работать в группе; умение

графически оформить текстовой материал; умение творчески

интерпритировать имеющую информацию; умение распределить

информацию по степени новизны и значимости; умение обобщить

полученные знания.Творческое формирование культуры чтения,

включающей в себя умение ориентироваться в источниках информации,

пользоваться разными стратегиями чтения, адекватно понимать прочитанное,

254

сортировать информацию с точки зрения ее важности, «отсеивать»

второстепенную, критически оценивать новые знания, делать выводы и

предложения.

Развитие творческой личности с активной гражданской позицией

происходит повсеместно -не только на наших традиционных уроках, но и на

внеклассных мероприятиях. Круглые столы, Дебаты, интеллектуальные

игры, викторины, различные конкурсы являются яркими творческими

событиями в жизни учащейся личности. В.А. Сухомлинский в своей книге

«Сердце отдаю детям» писал: «Нельзя забывать, что ребенок, не испытавший

радости от учения, не познавший чувства гордости после преодоления

трудности-несчастный человек. Дать ребенку ощутить радость труда,

наполнить его сердце гордостью и чувством собственного достоинства -

первостепенная задача педагогики» [5, с. 47]

Творческие способности развиваются в творческой деятельности

учащихся. И современный выпускник будет творчески развитой, социально-

ориентированной личностью, способной к самореализации, к креативному

мышлению, стремящийся к самообразованию и саморазвитию.

Наше общество должно направлять все сои усилия на «формирование

социально-грамотной и социально-мобильной личности, четко осознающей

свои права и обязанности, ясно представляющей себе спектр имеющихся на

сегодняшний день возможностей, ресурсов и способной успешно реализовать

избранные позиции в том или ином социальном пространстве»

(Н.А.Назарбаев)

Только личность свободная, творческая, высокообразованная, высоко-

профессиональная, а не закомплексованный исполнитель, способна занять

активные жизненные позиции, стать успешной как в собственной семье, так

и в обществе и государстве в целом. Несмотря на сложности и противоречия

ценностных ориентаций совершенства социальной творческой личности,

можно отметить высокий уровень позитивного настроя на будущее, четкое

осознание, что именно качественное образование и воспитание личности

является на сегодня главным"социальным лифтом".

Литература: 1. Альтшуллер Г.С., Верткин И.М. Как стать гением: Жизненная стратегия

творческой личности. - Минск: Беларусь, 1994. - 479с.

2.Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте:

Психологический очерк: Книга для учителя. 3 изд.М.: Просвещение,1991. –

93 с.

3.Никитина А.В. Развитие творческих способностей учащихся. – М.:

Просвещение, 1993. С.42-45.

4.Никольский В.А. Методика преподавания литературы в школе. - М., 2001.

5. Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям. - М., 1993.

6. Яковлева Е.А. Психология развития творческого потенциала личности. –

М.: Фланта, 1997.

255

7.Карзакова О.В. Роль информационных технологий в формировании

общеучебных умений и навыков школьников. - М., 2007.

8.Балюк Н.П.Дифференцированный подход в обучении школьников.- М.,

2009.

ТВОРЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ УЧАЩИХСЯ КАК ФАКТОР

УСПЕШНОЙ СОЦИАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Кужабергенова Гулбану Сыйыковна ЗКО, город Уральск,средняя общеобразовательная школа №1,

учитель русского языка и литературы.

«Мудрец напомнил учителю, что тот должен сделать ребенка

крылатым. «Как сделаюего крылатым, если я сам хожу по земле?» - изумился

педагог. Но спустя некоторое время мудрец увидел, как по небу летит

мальчик, а за ним еле поспевает крылатый учитель. Они спустились к

мудрецу, и учитель начал расхваливать крылья мальчика, любовно гладя их

руками. «Но твои крылья нравятся мне больше!» - сказал мудрец педагогу».

Ш.Амонашвили

Современное общество испытывает потребность в творческой,

самостоятельной,активной личности, с ярко выраженными индивидуальными

качествами, способной, реализуя свои личностные запросы, решать и

проблемы общества. Данный социальный заказ усиливает внимание к

проблеме развития творческой активности учащихся, которая способствует

становлению индивидуальности человека, его самовыражению,

самореализации и успешной социализации.

В соответствии с общественными потребностями, которые на

сегодняшний день определены: обществу необходим Человек – Творец,

интеллектуальная личность, человек одарённый, объектом пристального

внимания является развивающаяся личность с её внутренним миром,

интересами, потребностями, творческими возможностями.

«В каждом ребенке есть солнце, только дайте ему светить», которое

представлено виде авторского педагогического кредо:

«Как научить ребенка мир любить?

Как показать, что жизнь крылата?

Попробуй научить детей творить –

И крылья обретут ребята!»

Если творчество не станет ценностной ориентацией в юношеский период, то

существует вероятность, что оно не будет сформировано и в будущем.

Следовательно,не поддержав в этом возрасте развитие личностного

творческого потенциала, мы обрекаем личность на большие трудности.

Поэтому большая роль отводится творческому развитию личности.Для

начала важно было определить, что такое творчество и творческая

256

личность:Творчество по природе своей основано на желании сделать что-то,

что до тебя еще никем не было сделано или сделать по-новому, лучше.

Иначе говоря, творческое начало в человеке - это всегда стремление вперед, к

лучшему, к прогрессу, к совершенству, а творчество - это целенаправленная

деятельность человека, создающая новые ценности, обладающие

общественным значением. Новизна может быть объективно значима или же

субъективнозначима. Последнее имеет большую личную значимость. В чем

проявляет себя творческая личность?

блемы как таковые, ставит

привычное под сомнение, разведывает новые возможности

а, не останавливается на достигнутом.

Уверена в своих оценках. Фильтрует перспективные идеи, распознает

удачные решения.

С целью раскрытия творческих способностей учащихся использую на

своих уроках технологию творческого развития, взяв за основу систему

развивающего обучения с направленностью на развитие творческих качеств

личности, технологию развитию критического мышления) .

Данную технологию использую в учебно-воспитательном процессе.

Считаю, что каждый ребенок талантлив, только нужно вовремя заметить и

развить его задатки и способности. Всегда стараюсь творчески подходить к

организации проектной деятельности, активно использую интегрированные

проекты, применяю информационные технологии. Считаю, что продукт

деятельности учащихся будет выполнен на высоком уровне только тогда,

когда он интересен и детям, и учителю.

Ученики разрабатывают мультимедийные фильмы, проводят

публичные презентации проектов с использованием ИКТ, участвуют в

дистанционном Фестивале исследовательских и творческих работ учащихся

«Портфолио» Развить творческие способности позволяют технологии (

техники) креативности:

Метод смыслового видения.

Синквейн. Синквейн (от фр. cinquains, англ. cinquain) — пятистрочная

стихотворная форма, возникшая вСША в начале XX века под влиянием

японской поэзии. В дальнейшем стала использоваться (в последнее время, с

1997 года, и в России) в дидактических целях, как эффективный метод

развития образной речи, который позволяет быстро получить результат.

Синквейны полезны в качестве инструмента для синтезирования сложной

информации, в качестве среза оценки понятийного и словарного багажа

учащихся.Кроме того.Синквейн-это один из приемов активизации

познавательной активности учащихся на уроке, средство творческого

самовыражения, позволяет каждому ребенку почувствовать себя творцом.

257

Синквейн– пишется в соответствии с определенными правилами. В

каждой строке задается набор слов, который необходимо отразить в

стихотворении.

1 строка – заголовок, в который выносится ключевое слово, понятие,

тема синквейна, выраженное в форме существительного.

2 строка – два прилагательных.

3 строка – три глагола.

4 строка – фраза, несущая определенный смысл.

5 строка – резюме, вывод, одно слово, существительное, как правило,

синоним 1 строки.

Метод символического видения

Ментальные карты

*Майндмэппинг (mindmapping,ментальные карты) является

эффективной техникой визуализации мышления. Ее используют в процессе

выработки новых идей и их фиксации,анализа и упорядочения информации.

В центре карты ( лист ватмана) записывается ключевое понятие (

СКАЗКА), ученики записывают в процессе урока возникающие у них мысли

и чувства .

Метод мозгового штурма

Метод мозгового штурма предназначен для того, чтобы решать задачи,

а точнее, генерировать решения и выбирать наиболее подходящие.

Метод мозгового штурма (мозговая атака, мозговой штурм, англ.

brainstorming)—оперативный метод решения проблемы на основе

стимулирования творческой активности, при котором участникам

обсуждения предлагают высказывать возможно большее количество

вариантов решения, в том числе самых фантастических. Затем из общего

числа высказанных идей отбирают наиболее удачные, которые могут быть

использованы на практике.

Правила проведения:

Шесть шляп мышления

«Шесть Шляп Мышления» (Six Thinking Hats) —один из самых

популярных методов мышления, разработанных Эдвардом де Боно. Метод

шести шляп позволяет структурировать и сделать намного более

эффективной умственную работу, как личную, так и коллективную.

Белая шляпа: информация Белая шляпа используется для того, чтобы

направить внимание на информацию. В этом режиме мышления нас

интересуют только факты. Мы задаемся вопросами о том, что мы уже знаем,

какая еще информация нам необходима и как нам ее получить.

Красная шляпа: чувства и интуиция. В режиме красной шляпы у

учащихся появляется возможность высказать свои чувства и интуитивные

догадки относительно рассматриваемого вопроса.

258

Черная шляпа: критика. Черная шляпа позволяет дать волю критическим

оценками, опасениям и осторожности. Она защищает нас от безрассудных и

непродуманных действий, указывает на возможные риски и подводные

камни.

Желтая шляпа: логический позитив. Желтая шляпа требует от нас

переключить свое внимание на поиск достоинств, преимуществ и

позитивных сторон рассматриваемой идеи.

Зеленая шляпа: креативность. Находясь под зеленой шляпой, мы

придумываем новые идеи, модифицируем уже существующие, ищем

альтернативы, исследуем возможности, в общем, даем креативности зеленый

свет.

Синяя шляпа: управление процессом. Синяя шляпа отличается от других

шляп тем, что она предназначена не для работы с содержанием задачи, а для

управления самим процессом работы.

Правила использования шляп:

1.Надевая шляпу мышления, мы принимаем на себя роль, на которую эта

шляпа указывает.

2.Снимая шляпу конкретного цвета, мы уходим от этого типа мышления.

3. При смене одной шляпы на другую происходит мгновенное переключение

мышления. Такой метод позволяет призвать к переключению хода мысли, не

обижая человека. Мы не нападаем на высказываемые мысли, а просим об

изменении.

Для обозначения своего мнения можно просто назвать шляпу и тем

самым показать, какой тип мышления предполагается использовать.

Например,просто сказав,что надеваете черную шляпу,вы получаете

возможность обсуждать идею

Мыслительные стулья Диснея.

Стратегия метода трёх мыслительных стульев, заключается в том, что

нужно последовательно исходить из различных позиций.

Стул мечтателя

Что должен делать человек, который стал мечтателем? Он должен

придумать самые фантастические вещи, играть разнообразными

возможностями, а лучше всего какими-то не возможностями, что-то из

области того, что на сегодняшний день малореальное.

Стул реалиста.

На этом месте человек, должен включить свой здравый смысл. Но

обязательно, развить, понять, идеи мечтателя и тем самым попытаться найти

новые рациональные решения. Для этого желательно выбрать короткий и

целесообразный путь. Человек, сидящий на стуле реалиста должен быть

прагматичным.

Стул критика.

В обязанности человека, ставшего критиком, входит подвергать все

ранее высказанные идеи беспощадной критике. Задавая себе разного рода

259

вопросы. А есть ли вообще что-то в этих идеях? А можно ли их использовать

с учётом сегодняшнего дня?

Развитие творческого потенциала, формирование творческой личности

учащихся возможно только при условии творческого подхода самого

преподавателя к процессу обучения. Речь идет о совместном поиске,

сотворчестве. В совместной деятельности творческие способности и

возможности участников деятельности (партнеров) реализуются наиболее

полно: дополняя друг друга, они достигают качественно нового уровня

развития.

В результате систематической и целенаправленной работы у учащихся

формируется готовность к творческой работе, развивается воображение,

мышление, появляется положительная мотивационная направленность на

поиск нового, нестандартного, оригинального.

Использованная литература

1.Е.В. Васильева. Литературное творчество учащихся. Учебно-методическое

пособие. Воронеж, 2012. – 48с.

2.Ярошевский М.Г. Проблемы научного творчества в современной

психологии, М.: Наука,2007.

ТОППЕН ЖҰМЫСҚА НЕГІЗДЕЛГЕН САБАҚТАРДЫҢ

ТИІМДІЛІГІ

Аманжолова М.К. Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Ембі қалалық №3ОМ,

орыс тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Адам неғұрлым идеялық жағынан білімді болса, ол соғұрлым өз ісінде

табанды да мығым болмақ.

П.Ф. Лесгафт

Бүгінгі таңда Қазақстандық білім беру жүйесі жаңа заман талабына сай

жаңаруда. Білім беру жүйесі XXI ғасырда еліміздің стратегиялық дамуының

негізгі бағыты болуы керек. Елбасымыздың: «Болашақта еңбек етіп, өмір

сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе,

Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет

ауыр»,- дегені өзгермелі қоғамдағы білім жүйесі тек қана біліммен

қаруландырып қоймай, өздігінен білім алуды дамыту, үздіксіз өз бетінше

өрлеуіне мүмкіндік тудыру екенін өмір өзі дәлелдеп отыр.

Яғни,қазіргі заманның мұғалімі жаңашыл, икемді, өзгерісті тез қабылдай

алатын, жан-жақты, жаңа педагогикалық инновациялық технологияларды

меңгерген болуы керек.

Жаңаша тәсілдерді бірден игеру, әрине, кімге болса да қиындық

туғызатыны белгілі. Небір күрделі материалдарды асқан шеберлікпен жеткізе

білу, оның қажеттілігін сезіне білу деңгейіне жеткізу-қаншалықты қиын

екендігіне оқу-тәжірибе барысында көз жеткіздім.

260

Топтық жұмыстың артықшылығын барынша күшейту үшін, мұғалімдер

және олардың оқушылары қадағалау жүргізудің және қарым-қатынас

жасаудың жеке тұлғалық ерекшеліктерін, өзінің пікірін білдіру және

басқаларға қолдау көрсету дағдыларын біліп, оларды дамыта алғандары

маңызды.

Ынтымақтастық оқу –өзара іс-әрекет жасау философиясы, ал бірлескен

жұмыс соңғы нәтижеге немесе мақсатқа жетуге ықпал етуге бағытталған

өзара әрекеттің құрылымы болып табылады.

Ынтымақтастық оқу сыныпта пайдаланатын әдіс қана емес, жеке

философия болып табылады. Барлық жағдайларда адамдар топтарға

бірлескен кезде ынтымақтастық адамдардың топтың жекелеген мүшелерінің

қабілеті мен үлесі құрметтей отырып жұмыс істеу тәсілін ұсынады. Топтың

жұмысы тиімді болуы үшін топ мүшелері арасында билік пен

жауапкершілікті бөлу орын алады. Ынтымақтастық оқудың алғышарты топ

мүшелерінің ынтымақтастығы арқылы ымыраға, пәтуаға жетуге негізделген.

Бірлескен оқудың мәні

Ынтымақтастық оқу–оқыту мен оқуға білім беру тәсілі, бұл

проблемаларды шешу, тапсырмаларды орындау немесе әлдебір өнім жасау

үшін бірлесіп жұмыс істейтін оқушылар тобы дегенді білдіреді.

Ынтымақтастық оқу оқуды табиғи әлеуметтік әрекет ретінде қабылдауға

негізделген, оған қатысушылар бір-бірімен әңгімелеседі, және осы

әңгімелесу арқылы оқуды жүзеге асырады.

Педагогикада ынтымақтастық оқу тәсілдерінің саны жеткілікті, бірақ та

бірлескен оқу үдерісінің негізгі сипаттамалары мынадай:

1.Оқу оқушылар ақпаратты игеретін және өздері игерген мәліметті бұған

дейін меңгерген білімдерімен байланыстыратын белсенді үдеріс болып

табылады.

2.Оқу тапсырмаларды орындау үшін механикалық есте сақтау мен қайталау

емес, құрдастардың белсенді қатысып, ақпараттарды өңдеуі және қорытуын

талап етеді.

3.Қатысушылар әр адамдардың көзқарасымен танысудан пайда алады.

4.Оқу оқушылардың әңгімелесу кезіндегі әлеуметтік ортасы жағдайында

жетіледі. Осы зияткерлік гимнастика кезінде оқушылар ой-пайымдарының

негізін құрып, мәнін ұғады.

Ынтымақтастық оқыту жағдайында білім алушылар түрлі көзқарастағы

пікірлерді естіп, өздерінің идеяларын дұрыс қалыптастыруды және оны

қорғай білуді үйренетіндіктен, олардың алдына әлеуметтік, сондай-ақ

эмоционалдық тапсырмалар қойылады. Сол арқылы, білім алушылар

өздерінің ұғым-түсініктерін қалыптастырып, және де оқулықта ұсынылған

түсініктерге немесе сарапшылардың пікірлеріне ғана сенуден бас тартуды

үйрене бастайды. Яғни, ынтымақтастық оқыту барысында білім алушылар

құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасқа түсуге, өз пікірлерін айтуға және

оны қорғауға мүмкіндік алады.

261

Топтар түрлі тәсілдермен құрылуы мүмкін. Кей кездері мұғалімдер

(және оқушылар) әріптестерінен (немесе достарынан) бірге жұмыс істеуін

өтінеді, басқа жағдайларда кездейсоқ іріктеп алынған топтар құрастырылады.

Ал кейде топтар жекелеген мүшелердің нақты бір мықты қасиеттеріне қарай

құрылады.

Топтың қандай тәсілмен құрылғанына қарамастан, жаңадан құрылған

кез-келген топқа бір-бірімен жұмыс істеу сипатына, дағдылары мен стиліне

икемделіп, бейімделуге уақыт талап етіледі.Табысты топтар осы

айырмашылықтардың артықшылығын пайдалануды,оларды бастапқы

кезеңде анықтауға және тиісінше топтың қызметін ұйымдастыруды

үйренеді.

Қалыптасу кезеңі топ жұмысының басталуымен шектелмейді. Топ

мүшелерінің бір-бірі туралы хабардар болуына қарай, топтың қарқыны

біртіндеп өзгереді, және де топқа мұндай өзгерістерге қатысты әрекет ету

үшін қажеттілігіне қарай жұмысты түзетуге дайын болу керек. Бірлескен

оқудың мәні ынтымақтастық оқу-бұл оқыту мен оқу тәсілі, аталған тәсіл

проблемаларды шешу, тапсырмаларды орындау, немесе әлдебір өнім жасау

үшін оқушылар тобының бірлесіп жұмыс істеуін білдіреді [2, 78-б.] Топтық

жұмыста оқушылардың өзара жарысуы тиімсіз, топта олар бір-біріне

көмектесіп, ортақ шешімге келуі, пікір алмасуы, бір- біріне түсіндіруі шарт.

Топқа бөлініп, ортақ тапсырманы орындауда міндетті түрде диалог

құрылады. Диалог кезінде тапсырма талданады, пікірлер ортаға салынады, ой

жинақталады, бір-бірін тыңдауға тырысады, бәсекеге қабілеті артады.

Осындай пікір өз сабақтарымды топпен жұмысқа негіздеп өткізген кезімде

қалыптасты. Топпен жұмыста өзара ынтымақтастықтың, бірін-бірі тыңдай

білудің, топтың «Алтын ережесінің» орындалуын назарда ұстаудың

маңыздылығын оқушылар біледі және осы талаптар табысқа жетудің кілті

екенін түсінеді. Топ мүшелері өз-өздерін басқара отырып, міндеттерін

бөлісті, бір-бірімен сындарлы диалог жүргізді. Топтағы «Баяндамашылар» үй

тапсырмасының орындалу деңгейін бақылау үшін «Қонаққа бару»

стратегиясы бойынша келесі топқа барып, сараптама жүргізді. Нәтижесін сол

топтың «Көшбасшысы» бағалау парағына белгіледі. Сандар туралы ауызша

сұрақтар мен деңгейлік тест тапсырмалары жеке жұмыс жүргізуге арналып

берілді. Жеке жұмыс арқылы оқушылар өзін-өзі бағалады. Деңгейлік

тапсырмалар арқылы неғұрлым ілгері деңгей тапсырмаларын орындауға

Топтық жұмыс барысында дамитын дағдылар

Қарым-қатынас: Жазбаша және ауызша әңгімелесу, тыңдау, ым мен қимылды

пайдалану

Өзін-өзі таныту: Үстемдік танытпай, топтағы жұмысқа

белсенді қатысу үшін өз-өзіне сенімді болу

Басқаларды қолдау, топ жұмысына белсенді болу

жолдарын білу

Басқаларды бақылау және басқалар туралы хабардар

болу

262

талпынды. Топпен қорғауға берілген тапсырма «Менің ұсынатын әдісім» деп

аталды. Топ мүшелері топ атауына сай формулаларды жақсы есте сақтаудың

тиімді тәсілін топ

болып ойласып, ұсынуы қажет болды. Берілген тапсырманы дұрыс

бағалау үшін алдын-ала критерийлер мен дескрипторлар құрылды. Бұл

орайда бағалау әділ және шынайы болу үшін критерийлер мен дескрипторлар

оқушылармен бірлесе отырып құрылды. Критерийлер:

1.Ұсынылған тиімді тәсілдің ұтымдылығы.

2. Эстетикалық талғамға сай орындалуы.

3.Топтың барлық мүшелерінің атсалысуы.

4. Шығармашылығы. Бағалау дескрипторлары: Өте жақсы; жақсы;

толықтыруды қажет етеді. Нәтижесінде әр топтан түрлі тамаша идеялар

ұсынылды. Дарынды және талантты оқушылардың ойларының ұшқырлығы

осы тапсырма арқылы байқалды.

Топтар бір-бірлерінің таныстырылмдарын «Екі жұлдыз, бір тілек»

стратегиясы арқылы формативті бағалады. Оқушылар бір-біріне деген

тілектерін сыни тұрғыда келтіре отырып, қабілеттерінің осал тұстарын

дамытуға кеңес берді. Оқушылар сабақ

туралы ойларын «Кері байланыс парақтарындағы» сұрақтарға жауап

жазу арқылы білдірді:

Сабақта не ұнады, немесе жақсы болды?

Не ұнамады, немесе жаман болды?

Сабақта нені өзгерткің келеді? Немесе сенің қалауың қандай?

Оқушы жауаптарынан байқағаным: топпен жұмыс істеу оқушыларға

ұнайды, топтық жұмыс арқылы тақырыптарды қайталау тиімді нәтиже

береді, оқушылар пікірлерін ашық айтуға мүмкіндік алады, өзара

көмектеседі, бір-біріне түсіндіруге ынталы, «көшбасшы» болу олар үшін

қызықты, таныстырылым қорғауда ойды қысқа әрі нақты айтудың қажеттігін

түсінген, бірін-бірі тыңдай білуге үйренген, өзін және өзгені бағалауда

әділеттілік қажеттігін білген. «Жаста берген тәрбие жас шыбықты игендей» -

деп дана халқымыз пайымдағандай топпен жұмысқа негізделген жаңа әдіс-

тәсілдерді мектептегі бастауыш сыныптардан бастап қолға алу нәтижелі

болмақ.

Оқушылар топпен жұмыс істеуді меңгере отырып, өзара

ынтымақтастыққа, белсене жұмыс жасауға дағдыланды. Әр оқушы жеке,

топтық тапсырмалар орындай отырып, бірін -бірі бағалауға, өзін-өзі

бағалауға біршама төселгендерін байқатты.

Топқа бөлуде топ аттарын жаңа тақырыптың мазмұнымен

байланыстыру, сабақта АКТ-ны тиімді қолдану, бірін-бірі оқытуға жағдай

жасау баланың есте сақтау қабілетін тікелей әсер ететінін өзгеріс

аймағындағы сабақтар барысында көз жеткіздім. Егер оқушы лекция арқылы

түсінгендерінің 5%-ын, оқу арқылы 10%, дыбыс, бейне арқылы 20%, көрсету

арқылы 30%, талқылау арқылы 50%, іс-тәжірибе жасау арқылы 70% есте

сақтаса, құрбыларын оқыту арқылы 90% есте сақтайды екен. Ал өзара оқыту,

263

түсінгендерімен бөлісу топтық жұмыста ғана жақсы қарқын алатын

болғандықтан, оқыту үдерісінде топтық жұмысты кеңінен қолдану жоғары

нәтиже бермек.

«Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды,

ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады» деген ұлы педагог

К.Д.Ушинскийдің білім жетілдірудің қажеттігі туралы пікірі әлі де маңызын

жойған жоқ.

Әдебиеттер тізімі:

1. «Мектеп әдіскері» журналдары 2009, 2010 №3,5,7

2. Нағымжанова Қ.М. Инновациялық-креативті технологиялар. - Өскемен,

2014.

3. Мұқаметқали М. Мұғалімдерді кәсіби педагогикалық инновациялық іс-

әрекетке даярлау жолдары, 2008-2011.

4. Мұғалімге арналған нұсқаулық. Астана, 2012 ж

5. «Жаңа технологиялар-жаңашылдық бастауы» интернет материалдары

6. «Білім беру сапасын технологиялық амал негізінде басқару» «ҮӘЖ»

технологиясының кітабы, т.б.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН

ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫ

Искакова Багила Жолдовна Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Алтынды ОМ,

орыс тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

«Елдің ертеңі – бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры

– ұстаздың қолында».

«21 ғасырда білімі дамыған елдің тығырыққа тірелері сөзсіз» делінген

Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында. Егеменді еліміздің

болашағы білімді ұрпақ десек - оқушылардың шығармашылық қабілеттері

мен таланттарын жан- жақты ашу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін

анықтау мен айқындау болып табылады.

Шығармашылық дегеніміз не?

Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен

айтқанда, тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында, жеке адамның

ақыл- санаснда, іс- әрекетінде, ішкі жан- дүниесінде – бәрінде

шығармашылықтың табиғат процестерінде жүріп жатады. Табиғат ішкі

процестерді өзі басқарады.

Шығармашылық- барлық адамға тән құбылыс. «Әрбір бала – болашақ

данышпан» деген қағидаға сүйенсек, оқушыларды күнделікті сабақ

үлгеріміне қарап, дарынды , дарынсыз деп бөлуге болмайтынын аңғарамыз.

Мысалы: ең үздік деген оқушылар өмірдің қиын белестерінен өз күшімен

өтуге жол таба алмай жатқанда, мектепті орташа бағалармен бітірген

балалар тез-ақ жол тауып кететіні айқын. Шығармашылықтың түрлері көп.

Мектеп оқушыларына шығармашылық қабілеттерін дамытуды, білім

мен дағды беруде әр сабақтың оқыту формаларының мәні үлкен.

264

«Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады.

Біреудің музыкадын, біреудің сұлу суреттен, біреудің

поэзиядан.Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне

құмарланбайтын адам болмайды» (М.Жұмабаев)

«Сөз өнерін меңгеру барлық адамға суреткер болу үшін емес, ешкімге,

еш нәрсеге тәуелді болмау үшін керек»(Д.Родари)

Шығармашылық тұлғаның ерекшеліктері неде?

«Шығармашылық тұлға жас ерекшеліктеріне, қызығушылығына

қарамастан, өзгелерден даралығымен, шұғыл шешімділігімен, өз күшіне

деген сенімділігімен, сезім ұшқарлығымен, өз бетімен жұмыс істеуге деген

құштарлығымен, табандылығымен, асқан шабытымен

ерекшеленеді»(И.С.Кон. «Психология ранней юности», М., 1989, с.75)

Шығармашылыққа жетелеу сатылары: Оқушының өзіне деген сенімін

қалыптастыру; «Сенің қолыңнан бәрі де келеді, Сен қабілеттісің. Тек жазуды

қолға алсаң болды» (Баланың еркін билеп, сенімін күшейту); оқушының

кішкентай жетістігін мадақтау, ең жоғары баға қою.

Шығармашылықты тежейтін үш кедергі

Шығармашылық- оқушы үшін–сұлулық пен әсемдіктің мектебі.

«Баланың маңайында сөйленетін сөздер де әдепті, сұлу болуға тиісті. Және

баланың маңайындағы адамдардың жүріс – тұрыстары да әдепті, сұлу болға

тиісті. Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де, қозғалысы

да сұлу болады» (М.Жұмабаев)

Біліммен бірге шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін, оқу -тәрбие

үрдісіне үнемі бірлескен жұмыс түрлері арқылы жүзеге асырылады. Олар:

. шығармашылық

. білімді демократизациялау және ізденліру

. оқыту санасын арттыру

Шығармашылық үш сатыға бөлінеді

Өзіндік сын, бастаған ісін

аяғына дейін жеткізу,

дәлелдеме ұсына білу

Жаңаны тың дүниені

сезіне білу, ішкі

тартысты оята білу

Әдемілікті сезіне

білу,Батылдық,

шығармашылыққа деген

құштарлық

Өз-өзіне риза болмаушылық

сезімі жалқаулық

«Сәтсіздікке ұшыраймын,

қолымнан еш нәрсе келмейді»

деген қорқыныш, үрей

265

. басқару тиімділігін жетілдіру

. оқушылардың дамуына бақылау жасау

Оқушы шығармашылығы үнемі сынып ұжымы, ата-ана тарапынан

қолдау тауып отыруы қажет. Мұғалімнің ең үлкен міндеті – оқушыға

шығармашылық бағыт – бағдар беріп отыру. Шығармашылықпен жеке дара

оқушы ғана емес, кластың, мектептің бүкіл балалары ойласу үшін мүмкіндік

туғызу, өзара шығармашылық қарым- қатынас, шығармашылық ахуал

орнату. Шығармашылық жұмыс үшін әр оқушыға сапалы білім беру қажет.

Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттыру, оларды білуге

ынталандыру, шығармашылыққа ұмтылдыру, ойлана, іздене білім алуға, өз

ойын дәлелдеп, тиянақтап айта білуге дағдыландыру сияқты салаларды

оқушы бойына дарыту – білім саласындағы өзекті мәселесі.

Оқушының шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде,

үйде қолайды жағдай туғызу қажет. Шығармашылық бағытта баланы жүйелі,

саналы түрде қалыптастырып отыру, оқушыны шығармашылыққа баулу

үшін, мұғалім көркемдік өлшемдермен өзі де қарулануы керек. Мұғалім

оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт- бағдар беру ісіне мыналарды

ескеруі керек:

-Шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс- тәсілдерін меңгерту;

-Көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық

жағдайларды тудыра білу;

-Шығармашылық процесті фактілер мне мәліметтерге педагогикалық,

әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық

тұжырымдар жасау.

Оқушының пәнге деген қызығышылығын арттыру мақсатында сабақта

проблемалық жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу

арқылы оқушының ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблемены шешуге

үйренеді.

Психологтың зерттеуі әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек

болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады дегенді айтады. Сондықтанда

баланы сәби кезінен бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей, шығармашылыққа

баулып, ақыл ой , икемділігін дамыту қажет.

10-13 жаста шығармашылық дарындылыққа мүмкіндігі зор,

шығармашылықпен тұрақты, белсенді айналысуға икемді жас деуге болады.

Бұл жастағы оқушылардың бойында шығармашылықпен айналысуға деген

мынадай ерекшеліктер бар.

Оқушылардың өзіндік ойлау ерекшеліктері басым, түрлі болжамдар

жасауға қабілетті, қиялы ұшқыр, өзін танытуға құштар келеді;

Ақыл ой қабілеттілігін тек өзін қызықтырмаған істе қалыпты білік

дағдыларымен шектеледі;

Әңгіме, ертегі, өлеңдерді жазуға бейім болады.

Орыс тілін оқытуда орта буынан алған дарынды оқушыларға жаңа

технологиялардан СТО жобасының көптеген элементтерін пайдалану арқылы

оқушылардың тілдік қорларын байытуға ауыз екі сөйлеуге дағдыландыру,

266

мысалы, кубизм, түртіп алу стратегиялары арқылы ойларын ашық, жетік

білдіре алады. Осы арқылы ойларын еркін жеткізе білуін, тілдің лексикалық ,

грамматикалық, фонетикалық құралдары арқылы ойларын білдірудің

жолдарын жете меңгергендігімен байланысты.

Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг «Жаман мұғалім ақиқатты айтып

береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойға үйретеді» -

деген. Ойлауға үйретерін сабақты дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. Бұл

мұғалім мен оқушы арасындағы қарым- қатынас. Мұғалім бұл жағдайда

танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы

болғандықтан, оқушының шығармашылығын арттырады.

Сабақта қабілеті жоғары оқушылармен ғана белсенді жұмыс істеп қана

қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті

жеткенге дейін еңбек етуді ойластырса, әр оқушының оқуға деген

қызығушылығы артады.

Жазба жұмыстарының ішінде оқушылардың өзіндік ойын, тілін

қалыптастырудағы жұмыс түрі шығарма болып табылады. Ол –оқушылардың

шығармашылық еңбегі.

«Оқу үрдісінің үш түрлі құрамды бөлігі бар, ол – ғылым , шеберлік,

өнер» дейді белгілі педагог В. А Сухамлинский. Осы қасиеттер мұғалім

бойынан табылса, сонда ғана ол сабақ үстінде білімділік пен тәрбиелік

мақсаттарды жүзеге асыра алады. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында

оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыруда мына жолдарды есте

ұстаған жөн:

1.Сабақты халық педагогикасымен ұштастыра отырып оқыту.

Оқыту мен тәрбиенің қайнар көзі – халықтық педагогика. Балаларды

халықтық салт дәстүрді, әдет-ғұрыпты қастерлеп құрметтеуге үйреткен,

тәрбиелеген абзал. Халық педагогикасының түрлерін сабақта пайдалану

арқылы сабаққа қызығушылығын, белсенділігін, шығармашылық қабілетін

дамыту да өте тиімді екені мәлім.

2.Өнермен байланыстыра оқыту.

«Әнге әуес күйге жаны құмар бала, өмірге ғашық болып өседі» (М.

Әуезов).

3.пікірталас түрлерін пайдалана отырып оқыту (пікір алмасу, ойталқы,

ойкөкпар, пікірсайыс т.б).

Пікірсайыс сабақтарын өткізу үшін алдымен жақсы жағдаят бола алатын

тақырып таңдаған жөн. Тақырып сәтті таңдалған уақытта оқушылардың

зтикалық- эстетикалық талғамын оятып, сезіміне әсер етіп, білім

іскерліктерін, шығармашылық мүмкіндіктерін дамыта аламыз;

4. Сыныптан тыс шығармашылық жұмыстарды өткізу. Осы орайда

оқыту үрдісін ұйымдастыру, дәстүрлерді, дәстүрлі емес түрлерін қолдану,

сыныптан тыс жұмыстардың әсерлігін арттыру – оқушы қабілетін анықтауға

негізделген маңызды әрекеттер екені сөзсіз;

267

5. Ғылыми жұмыстарына баулу, бағыттау;

Оқушыларды ғылыми жұмысқа баулудың басы оларды өз бетімен

орындалатын зеріттеу, іздендіру бағытындағы тапсырмаларға төселдіруден

басталады.

Шеберлік – сөздің орнын таба білу. Әрбір сабақ басталар алдында

оқушыны қызықтырып әкететіндей кіріспе ойлап таба білу керек. Бейнелі

сөздер, қызықты мәлімет, тартымды үзінді оқу мұғалімнің шеберлігіне

байланысты. Біздің мақсатымыз – мұғалімді тыңдап қана отырып, сұрасаң

ойын емес, бойын көрсететін оқушы емес, керісінше, өз пікірін ашық айтып,

тыңдаушысын нандыра алатын, ана тілінің асыл маржандарын өз

шығармашылығында қолдана алатын жеке тұлға, азамат тәрбиелеу.

Адамның дүниетанымының негізі, рухани әлемінің бастауы саналатын

ана тілін жаңа уақыт сұранысымен үндестіре сқыту оқушының дара тұлғалық

қабілеттерінің жан- жақты дамытатын шығармашылық әрекетке келіп саяды.

ЗАМАНАУИ БІЛІМ КЕҢІСТІГІН ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ЖАҢА

ТӘСІЛІМДЕРІ

Куптлеуова Райса Ибрагимовна Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Ембі қалалық №1 ОМ,

бастауыш сынып мұғалімі

ХХІ ғасыр – білім ғасыры. Ендеше, Қазақстан мұғалімдеріне де үлкен

жауапкершілік жүктеліп отыр. Болашақ ұрпаққа әлемдік деңгейде бәсекеге

қабілетті білім беру мақсатына орай «ХХІ ғасырда нені оқыту керек?»,

«Мұғалімдер оқушыларды ХХІ ғасырға қалай дайындайды?», «Мұғалім өзі

не үшін өзгеру керек?» деген маңызды сұрақтар білім сапасын арттырудың

бір жолы болмақ. Сол себептен білім жүйесі де мазмұндық түбегейлі

өзгеруде. Көшбасшылық адамның басты, бірақ, аса күрделі әлеуеттерінің бірі

болып табылады. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту мен тәрбиелеудегі ең

озық тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу

педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек...

Қазіргі таңда мұғалімнің көшбасшылығын дамыту да басты рөл

атқарады.Сондықтан, мектепте мұғалімдер көшбасшылығын белгілеудің

негізгі өлшемдерін ұғына білудің маңызы зор. Оқушыларының білім алуына

басты назар аударуды басымдық ететін көшбасшы-мұғалімдер өздерінің

әріптестері мен басқа қызметкерлерге үлгі бола біледі. Оқуға бағытталған

көшбасшылық жоғары сапалы білім берілуіне қол жеткізу мақсатында оқу

үдерісіне және оқушылардың, сондай-ақ, мұғалімдердің, қызметкерлердің

нәтижелеріне бағдарланған. Көшбасшы-мұғалімдер оқыту мен оқу үдерісін

бақылау, нәтижелерді пайдалану, мұғалімдердің мықты жақтарын анықтап,

олардың қажеттіліктерін білу,оқушылар топтары мен мектептің құрылымдық

бөлімшелері үшін басымдықтарды белгілеу арқылы сыныптардың және бүкіл

мектептің ішінде не болып жатқанын біліп отырады. Қазіргі заман талабына

сай мұғалім болу ең жауапты, ең күрделі, ең зиялы мамандық болып

268

табылады. Себебі, ол адамды қалыптастыруға, дамытуға бағытталған зор

жауапкершілікті қажет ететін мамандық. Қазіргі мектептің міндеттері:

- Алдыңғы ұрпақтың соңғы ұрпаққа жинаған, қалыптастырған мәдени

құндылықтарын жеткізу;

-Баланың тұлғасын дамыту;

- Баланың, мектептің әлеуметтік бейімделуі,

Қандай бір әдістермен педагогикалық технологияны пайдаланбасын,

баланың рухани жан дүниесіне әсер етуде мұғалімнің өз тұлғасының әсері

ерекше. Оқушылардың мұғалім бойындағы ең бағалы деп есептейтін

қасиеттері: баланы жақсы көруі, мейірімділік, сезімталдық, әділеттілік, талап

қойғыштық, әзіл айта білуі, келешекке сенімділік, іске шығармашылықпен

қарау болып табылады. Ал, мұндай қасиеттерге ие болу үшін мұғалім рухани

бай, зиялы және шығармашыл тұлға болуы қажет. К. Д. Ушинский: «Оқу

орнының талабына көп нәрсе байланысты, ең бастысы тәрбиешінің

тұлғасының рөлі ерекше, жас ұрпаққа беретін әсерін оқулықпен, жазалау

және мадақтаумен алмастыруға болмайды», - деп жазған. Әрқайсымыз,

студент не мұғалім болайық «мұғалім» деген сөзді естігенде өзінің ең сүйікті

мұғалімдерін кәсіби шеберліктермен қоса, тұтастай тұлға ретінде есіне

алады. Мұғалімнің тұлғасын тұтастай алып қарау, әрқайсысының жеке

ерекшеліктерін де қоса қарастырады. Сонымен ХХІ ғасыр мұғалімнің

тұлғасы қандай болу керек деген сұрақтың төңірегінде ой толғау.

«Қазіргі заман педагогы»... Бұл атау да бүгінгі таңда педагогика қызметі

саласында жиі ауызға алынып жүрген ұғымдардың бірі екендігі

баршамызға аян. Қазіргі кезде жаңа формация мұғалімі ретінде даму-уақыт

талабы. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдар ішінде егемен еліміз дамудың,

жаңарудың даңғыл жолына түсті. Болашаққа нық сеніммен қарайтын

болдық. Қарап тұрсаң, өзгеріп жатқан дүние шаш етектен. Тек қана сол

өзгеріске тез бейімделіп, артта «шаң қауып қалмаудың» амалын істеп бақ.

Сондай өзгеріс білім беру саласын да бей-жай қалдырмаған.

Педагог–зиялы тұлға. Ол прогрессивті көзқарастарды алға тартады.

Сыни көзқарасы қалыптасқан, ұстамды, өзгелердің пікіріне сыйластықпен

қарайды. Жүйелі түрде өзіне - өзі баға беріп, рефлексия жасап отырады:

мәдениеті, эрудициясы жоғары, эстетикалық, көркемдік талғамы бар.

Саясатқа, білімге, өнердегі жаңалықтарға қызығушылық танытады.

Шығармашылықпен өзін - өзі үздіксіз дамытып отырады. Педагог – рухани

бай тұлға. Оның рухани байлығы балаға деген махаббатынан, жоғары

адамгершілік және ұят сезімінен көрінеді. Ол өзінің оқушылары және

әріптестерінің пікірімен санасады. Тұлғаның рухани байлығы өмірдің мәнін

және өмір сүру мақсатын, өзінің кәсіби шеберлігін айқындауына ұмтылуында

болып табылады. Педагог адамдардың қарым - қатынасына, әлем сұлулығына

ерекше мән береді. Онда эмпатия мен рефлексия жоғары дамыған. Ол жаңа

өсіп келе жатқан баланың рухани әлемінің байлығын түсінуге тырысады

креативтік ойлау үрдісін дамытады.

269

Педагог–шығармашыл тұлға.Ол бірсарындылықты ұнатпайды,

сондықтан үздіксіз ізденіс үстінде, жаңашыл. Ойлап шығару, жүзеге асыру –

оның қалыпты кәсіби үлгісі. Мұғалім– еркін тұлға. Оның еркіндігі өмірде

және кәсіби қызметте мәдениет әлемінде өз орнын табуынан көрінеді. Оның

еркін ой - пікірі және кәсіби жауапкершілікті сезінуімен тұтастықта. Өзін -

өзі бағалай алады, алайда менмендікке жол бермейді. Ол материалдық және

рухани құндылықтар әлемінде өз бағытын еркін айыра алады. Ол батыл

шешім қабылдайды, өзінің өмірлік позициясы бар, яғни айналадағы ортаға,

адамдарға, өзіне деген қарым - қатынастың берік жүйесі бар.

Педагог – адамгершілігі мол, мейірімді тұлға. Бүкіл тіршілік атаулыға,

әсіресе балаға үлкен сүйіспеншілікпен қарайды. Өзімен көз қарасы сәйкес

келмейтін адамдарға төзімділік танытады. Әр ұлт өкілдеріне және халықтың

салт - дәстүрлеріне сыйластықпен қарайды.

Педагог – бәсекелестікті тұлға. Жоғары кәсіби шеберлікті меңгеру үшін

рынок жағдайында өзінің жетістіктері мен кемшіліктерін біліп, мықты

жақтарына сүйене отырып, әлсіз жақтарын жетілдіріп отыру керек. Озық

педогогикалық тәжірибелерді оқып, танып өз ой елегінен өткізе отырып,

шығармашылықпен қолдана білу керек. Кәсіби мәні бар басылымдарды

қадағалап, үздіксіз білім жетілдіру курстарынан өтіп отырған жөн.

Бәсекелестікті тұлға болу үшін тек өз елімізде емес, білім кеңістігінде болып

жатқан жаңалықтардан хабардар болады, жоғары еңбек нәтижесіне жетуге

ұмтылады.

Педагог мәдениет адамы. Ол белгілі бір мәдени кеңістік пен әлеуметтік -

мәдени ситуацияларды ескере отырып, ең жаңа ғылым, өнер жетістіктерін

бойына сіңіреді. Өз халқының әдет - ғұрпы _______мен салт – дәстүрін

бағалайды, біледі. Көркем және кәсіби әдебиеттерге қызығушылық

танытады, өнердің алуан түріне мән береді, ең бастысы өзінің шәкірттеріне

қызықтыра біледі.

Педагог-тәрбиеші. Педагог қандай бір бағытты қаламасын, қандай

міндеттерді шешпесін, негізгі қызметі – тәрбиешілік. Тәрбие үрдісі

тәрбиеленушілердің алуан түрлі іс - әрекеттерін (ойын, оқу, еңбек, жеке,

ұжымдық) педагогикалық басқару негізінде жүзеге асады. Қазіргі кезеңде

тәрбиеші–педагогтың тәрбие жұмысын ұйымдастырушы ретінде нақты

тәрбие міндеттерін шешуге бағытталған білім, білік қабілеттеріне талдау

жасау керек.Мұғалім–тәрбиеші үшін ең маңызды, ең шешуші құндылықтарға

назар аударған жөн.Құндылықтар жүйесі қазіргі мұғалімдердің

педагогикалық мәдениетінің мазмұнын айқындайды.Негізгі құндылықтардың

ең бастысы–бала, оның рухани– адамгершілік әлемі. Мұғалім үшін ең

маңыздысы, оның іскерлігі болып есептеледі, сонымен қатар, психологиялық

мәдениеттің де рөлі ерекше. Бала психологиясының дамуындағы

қайшылықтар мен қиындықтарды түсіну үшін қажет.П.П.Блонский

мұғалімдерді «практикалық психолог»болуға шақырады.

Тәрбиеленушілердің жан- дүниесін түсініп, сезініп, олардың жеке–

психологиялық қасиеттерін бағалаған жағдайда ғана табысқа жете алады.

270

Педагог тәрбиеленушінің сеніміне, сүйіспеншілігіне әділетті болғанда ғана

бөлене алады. Сондықтан ұжымдағы тәрбиеші мен тәрбиеленушінің

арасындағы адамгершілік – психологиялық ахуал шешуші рөл атқарады.

Педагог тәрбиеші жобалай, болжай білу керек. Тәрбиеленушімен

белсенді қарым-қатынас құра білу тыңдай да, тыңдата да білу керек. Дер

кезінде батыл шешім қабылдай алуы да маңызды. Жеңіл әзіл арқылы

шиеленісті жағдайдың бетін қайтаруға болады. Педагог – тәрбиеші үздіксіз

даңқ пен табысқа кенеле бермейді. Қиын жағдайларда тығырықтан шығу

үшін жеңіл әзіл (юмор) керек - ақ. Педагог - тәрбиеші өзін - өзі бақылап,

педагогикалық іс - әрекетін дер кезінде түзете білген жөн. Педагог тәрбиеші

оқушы тұлғасына тәрбиелік ықпал етуді біріктіре, кіріктіре білгені дұрыс.

Отбасы, мектеп, достарын қамтып, мезгілінде көмекке келе білу керек.

Педагог кейбір шиеленісті жағдайдан өзінің интуициясы және

шығармашылығы арқылы ғана шыға алады.Психолог, педагог П. П Блонский

«Нағыз мұғалім энциклопедиялық сөздік емес, алайда ол Сократ» - деп

жазған еді. Нағыз педагог ең алдымен шығармашыл және кәсіби ойлайтын

адам екені анық. Бақытты педагог қана оқушыларын бақытқа кенелте алады.

Тек мейірімді мұғалім ғана оқушыға мейірім дәнін себе алады. Өзін - өзі

дамыта алатын педагог оқушыларын өзін – өзі дамытуға ынталандыра алады.

Оқушылардың алуан түрлі іс-әрекеттерін жобалаған кезде мұғалім ұжымдық

және жекелік шешім қабылдау үшін жан–жақты міндеттер мен

тапсырмаларды іріктеу керек:репродуктивті және шығармашылық,

оқытушылық, дамытушылық және жаттығушылықты ескерген жөн. Қазіргі

мұғалімдер оқу материалын проблемалы түсіндіру, эвристикалық әңгіме

жүргізе білу, дискуссиялық жағдай жасай алуы, интеллектуалды -

шығармашыл ахуал жасау,студенттердің оқу–зерттеушілік қызметін

ұйымдастыруы қажет.

Педагог - әдіскер. Қазіргі жағдайда педагог қызметінің ауқымы кең және

алуан түрлі. Оның негізгі бағыттарының бірі – әдіскерлік мәдениетін өзін -

өзі дамытуы, кәсіби шеберлігін үздіксіз арттырып отыруы. Әдіскер – педагог

өзінің жұмысын жоғары деңгейде жүргізіп қана қоймай, басқаларға өз

тәжірибелерді тауып, танып, тарата білу керек; б) оқу - әдіскерлік

проблемаларды танып, талдама жасайды; в) алуан түрлі әдіскерлік

жұмыстарды тиімді тұтастыра білуі керек; г) жас педагогтардың өзін - өзі

дамытуға көмек береді. Өзін – өзі дамытуға бағдарлама құрғанда жалпы -

мәдени, философиялық-әдістемелік,тәрбиелік, дидактикалық, педагогикалық,

психологиялық, техникалық дайындықтарға назар аударады. Әдістемелік

жұмыстың өз мәнінде жүруіне «ашық сабақтардың» рөлі зор.

Педагог – зерттеуші. Педагог зерттеуші ретінде өзінің педагогикалық

қызметінде қайшылықтар мен қиындықтарға кездеседі, оны шешуге деген

қажеттілік туындайды. Жұмысқа шығармашылықпен қарау, шабыттану –

зерттеушіліктің қозғаушы күші болып табылады.Педагогикалық

инновацияның дамуына байланысты, педагогикалық эксперимент жүргізе

отырып тіпті жас педагогтар да өзінің зерттеушілік қабілетін дәлелдей алады.

271

Сондықтан педагогикалық негізгі міндеттерінің бірі методикалық мәдениет

арқылы өзін – өзі дамыту болып табылады.

Жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдардың бірі - білім берудің жаңа

жүйесінің жасалуы. Бұл педагогикадағы, тұтас педагогикалық үрдістегі

өзгертулермен тығыз байланысты. Білім беру саласының барлық жағына

жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас жаңаша ойлауды қалыптастырады.

Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім

беретін мектептердің педагогикалық үрдісін жақсарту бірінші кезектегі

мәселе болса, бастауыш мектеп – мұның түп қазығы, бастауыш білімнің

мемлекеттік стандарты және оны мектеп тәжірибесіне енгізуде шешуші

орынды мұғалім қызметі алатыны анық.

Қорыта келгенде, кез келген мұғалім оқытудың дәстүрлі формасынан

арылып, жаңа замандағы жаңа инновациялық технологияларды оқу

үдерісінде молынан қолдана білу. Оқушыны сабаққа қызықтыра отырып,

жетелеудің жолдарын тиімді пайдалану. Мұғалім сабақта тек бағыт беруші

қызметін атқарып, оқушыларды топта, ұжымда ынтымақтастықты

ұйымдастыра алса, нәтижеге жететіні айдан анық. Сондықтан

жаңашылдықпен іздену арқылы оқытудағы басқару мен көшбасшылық-

қазіргі оқыту үрдісінің басты мақсаты.

Әдебиеттер тізімі

1.Айтмамбетова Б.Р, Бейсенбаева А.А. Жеке адамның дамуы, тәрбиесі. -

Алматы: КазПИ,1991.

2.Бұзаубекова К.Ж. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру.

Алматы. 2006.

3. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. - Алматы: Педагогика, 2000.

4. Сластенин В.А. и др. Педагогика: уч. пособие. - Москва: Академия, 2004.

5. Кенжебеков Б.Т. Педагогика ғылымдарының.докторы ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертациясының авто-рефераты. Жоғарғы оқу орны

жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру. -

Қарағанды, 2005.

6. Мұғалімге арналған нұсқаулық, «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ,

2012.

ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СЫНИ ТҰРҒЫДАН

ОЙЛАУЫН ДАМЫТУ

Сақтапбергенова Бибигул Куанышбайқызы Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Ембі қалалық №3ОМ,

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Сыни ойлау- оқушылардың қай нәрсеге болса да терең оймен қарап

салыстыра талдау жасап, көзқарасын білдіру, өзіндік менін қалыптастыру

және өз ойын тұжырымды жеткізе білу. Жалпы сыни ойлау- оқушыларды

272

терең ойлауға жетелейді. Ал терең ойлау арқылы бала біраз нәрсеге қол

жеткізе алады. Оқушының сыни ойлауын дамыту ұстаз үшін оңай жұмыс

емес. Бұл тұрғыда жұмыс жасау үшін ұстаздың өзі сыни тұрғыдан жоғары

деңгейде ойлай отырып,әр сабаққа жан-жақты дайындықпен қарағаны дұрыс

деп ойлаймын.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінде сыни тұрғыдан ойлауды дамыту- мен

үшін өте қолайлы үдерістің бірі. Аталған пәндерді сыни тұрғыдан оқытуға

жетелеу арқылы ұлттық құндылықтарға негізделген күрделі мәселелерді

шешуге аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға құштарлық туғызамыз.

Әйгілі зерттеуші Л.С. Выготский: «Дәстүрлі оқыту бала дамуына тек

қондырғы болып, дамуға стихиялы әсер етсе, яғни, дамудың соңында жүрсе,

жаңаша оқыту дамытуды өзімен бірге ала жүреді» деген болатын.

Сондықтан тек дәстүрлі оқытумен шектеліп қалмай, мұғалім әрқашан

ізденісте болып, өзіне және шәкірттеріне тиімді, табысты жақтарын

қарастырып отыруы тиіс. Оқушылардың қабілеті қандай, олар не істей алады,

қандай тапсырмаларға шамасы келеді? Қайтсем пәнге деген қызығушылығын

арттырамын? деген сауал төңірегінде ойланып, жоспарды жасау кезінде

сабақ құрылымының қызықты болуына мән бере отырып жұмыс

жүргізудемін. Ұтымды әдістерді қолдану арқылы ғана оқушының білімге

деген ынтасын ұштауға болады. Инновациялық әдіс- тәсілді ұтымды

пайдаланудың нәтижесінде оқушыларымның сыни ойлау дәрежесі артты,

әсіресе әдебиет пәні бойынша түрлі тақырыпта жазылған көлемді

туындылардың түйінді идеяларын өздігінен меңгеріп, шеше алып, терең,

дербес ойланып, өз көзқарасын дәлелдей алатын білім көрсете бастады. Осы

жолдағы қиыншылықтарды шешуде «ЖИГСО» «Ойлаудың алты қалпағы»,

«Еркін жазу»,«Синкуейн», «Фишбон», «Бағдарлы оқыту» т.б.әдістер көп

көмегін тигізуде.Шәкірттер өздеріне берілген тапсырмаларға

жауапкершілікпен қарап, басқа топ мүшелеріне жете түсіндіру үшін сурет те

салып, сахналық көріністер де қойып, ән де айтады және сабақтың бұл кезеңі

оқушыларды бей-жай қалдырмайды. Сонымен қатар, оқушының еркін

ойлауына, дәлелдер келтіруіне сабақ барысында қолайлы жағдай жасаймын.

«Сиқырлы сұрақтар» стратегиясы арқылы жаңа білімді алуда өз қажетін

анықтау және тақырыпты меңгеруде өз жоспарын құруға, «Кең ауқымды

дәріс» әдісі арқылы тақырыпты сыни тұрғыдан тыңдап, қорытынды жасай

алуға, «Шебер жазушылық» әдісі ұсынылған мәселеге шығармашылық

тұрғыда келу және өз көзқарасы тұрғысынан толғана білуге жетелейтін

әдістерді сабақтарымда тиімді пайдаланып жүрмін. Белгілі ғалым Дайана

Халперн «Сыни ойлау- ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық техникаларды

пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану деген

уақытта сыни ойлау- белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап,

оларды қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын

күрделі психологиялық үрдіс» екенін атап көрсеткен.

Сыни деңгейдегі ойлау жұмыстары дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз

даму деңгейіне сәйкес білім алушылардың ойы шыңдалып, белгілі

273

жетістіктерге жететініне өз тәжірибемде дәлелденуде. Осы тұрғыдан

келгенде өзім сабақ беретін 7- сыныптың қазақ әдебиеті сабағында

бағдарламада ұсынылған әрбір тақырыпқа сыни көзбен қарай отырып,

оқушыларды шыңдалған ойлауға бағыттау басты мақсатым болды.

Ұлы Абай атамыздың барлық өлеңдерінде оқушылардың сыни

тұрғыдан ойлауын дамытуға көзделген өлең жолдары жетерлік. Соның бірі

«Қараңғы түнде тау қалғып» деген шағын ғана аударма өлеңін оқытуда -

ақын аталарын шебер аудармашылық қырынан таныта отырып,

оқушыларымның сыни ойлау қабілеттерін арттыру болды. «Дөңгелек үстел»

стратегиясы арқылы топпен оқып, әңгімелесе отырып талдауға бердім.

Мақаланы оқи отырып, сұрақты шешуге әрекеттенді. Әсіресе, Абайдың

шебер аудармашы болғандығын және орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің,

М.Ю. Лермонтовтың, Грибоедовтың өлеңдерін өз ана тілінде сөйлеткен

қазақтың алғашқы аудармашысы болғанын, қай жылдан аудармамен

айналысқанын еш мұғалімнің түсіндіруінсіз кезекпен жарыса айтып беруі,

оқушымның да мақаланы түсініп оқығаны, өлеңнің неміс ақыны Гетенікі

екенін, орысшаға Лермонтовтың, ал Лермонтовтан Абай аударғанын сыни

көзқараспен айтуларына тәнті болдым. «Ыстық орындығы» әдісін қолдану

арқылы оқушылардың ақындық өнерін сынап көрдім. Абай аудармасының

алғашқы тармағын пайдалана отырып, жалғастырттым.Оқушымның:

Қараңғы түнде тау қалғып,

Жұлдыздар тұр жымыңдап.

Үкі отыр ағашта,

Екі көзі жылтырап,

Ай сәулесі аспанда,

Аймалайды жер бетін,- деген шумақтары сәтті шыққанын байқадым.

Әрине,өлең құрылысында кемшіліктер бар, алайда оқушының жас

ерекшелігін ескеретін болсам, алғашқы тармақтың мазмұнына сай өз ой

ұшқырлығымен жалғастырды. Сыни ойлауға жетелеуде орташа деңгейлі

шәкірттерімнің эссе жазу шеберлігі арта түсті. Мысалы, бір оқушым:

«Ақынның өлеңдері, аудармалары, әдебиетімізге мән беріп, сән беріп тұр,

өлеңдері халқымен мәңгі жасайды» деген түйінді ойын шағын ғана эсседе

шебер жеткізе білсе, «Абай атаға хат» жазу жұмысында өзінің бала

арманына ерік беріп, ақынмен хат арқылы тілдесуі оқушы ойлауының

жоғары сатыға көтерілгенін байқата білді. Балалар, қазақтың ұлы ақынының

аудармашы ретіндегі өлшеусіз еңбегіне қандай баға берер едіңдер? деген

сауалға күтпеген жауаптар алдым. «Абай атамыз шебер аудармашы болған.

Ешқандай жоғары білімі жоқ, оның үстіне қазақ елі орыс халқын енді

танып жатқан 19 ғасырда Абай атам орыс тіліндегі өлеңдерді өз ана

тілінде сөйлетуі ұрпағы үшін мақтаныш. Кез-келген аударма өлеңдерін

түпнұсқаға жақын аударған, сол себепті оның аударма өлеңдерін әлем

бойынша әдебиет сыншылары жоғары бағалайды», деген жауабы таң

қалдырды.

274

Сыни ойлауды дамыту жұмыстарының басты айырмашылығы білімнің

дайын күйінде берілмеуі. Сол арқылы алдымдағы оқушыларды мүлдем

басқа қырынан тани бастадым. Сонымен қоса, талантты, дарынды оқушылар

анықтала бастады.

Жыраулар поэзиясын, шешендік сөздер тақырыбын алатын болсақ және

М.Жұмабаевтың, С. Сейфуллиннің, А. Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, Ғ.

Мүсіреповтің,С.Мұқановтың т.б. ақындар мен жазушылардың туындыларын

таныту барысында қаншама таным, қаншама тәрбие бар. Әр сабақта әр

тақырыптың кілтін таба отырып оқытып, өлеңнің болсын, көркем

шығарманың болсын ғибрат алатын тұстарына көп көңіл бөліп, сыни

ойлауын дамытуды жетілдіріп отырса, сол пәнді оқытуда оқушы мен

мұғалім көп табысқа жетеді деп ойлаймын.

Сонымен қатар, сыни ойлауды дамытуда шығарма мен кейіпкерледің,

белгілі тұлғалардың ұқсастығы мен ерекшелігін салыстыру үшін «Венн

диаграммасын» қолдану тиімді. Мысалы, Абай Құнанбаев пен Ахмет

Байтұрсыновты салыстыру барысында барлық оқушылар топтық жұмыс

арқылы бірлескен оқуда сын тұрғысынан ойлауға тартылып, екі ақынның да

Крыловтан өлең аударғанын және аудармашы болғанын ұқсастығы жағынан

дәл айтуы өткен білімнің санасында сақталғанының айғағы. Осындай ой

шеберлігін шынықтыратын тапсырмаларды да сабақ тақырыбына сай жүйелі

пайдалану – шәкірт ойын дамытудың таптырмас құралы және де мұғалім

оқушыны іздендендіре алатын зерттеу тақырыптарын беруге болады. Қазақ

тілі сабағында «Есімдіктің түрлерін» өткеннен кейін білімдерін бекіту

мақсатында ертегі әлемімен ұштастырып: «Ерте, ерте, ертеде Есімдік деген

бай бопты, оның жеті ұлы болыпты. Жеті ұлының мінездері жеті түрлі

болыпты...» деп бастап, оқушыларға ұлдарының есімдеріне сәйкес

әрқайсысына мінездеме берулерін сұрай отырып, анықтама құрастыруға

болады. Осы тұста бір оқушымның әр есімдік түріне мінездеме бере отырып:

«өздік есімдігі өзімшіл жалғыздықты жақсы көреді, ал жалпылау есімдігі

қазақтың дархан даласындай пейілі кең» деп мінездеме беруі сыни

көзқарастан туған ой екенінің дәлелі. Сын тұрғысынан ойлау- бақылау,

тәжірибе, ой-толғаныс нәтижесінде алынған ақпаратты ұғыну, бағалау,

талдау және жинақтауда қолданылатын әдіс. Сыни ойлау-адам өмірінің бір

саласы. Себебі бұл модуль оқушыларға көптеген жолдар мен шешімдер

ішінен маңызды әрі пайдалы, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа

білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі.Шығармашылық

жұмыстардың нәтижесінде тіл, әдебиет сабақтарында сын тұрғысынан

ойлау модулін қолданудың тиімділігі анықталды.

• Мәселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланды.

• Оқушылар өз бетінше ізденуге үйренді.

• Сұрақ қойып, сұрақтарды жауап беруге машықтанды.

• Ақпаратты саралауға, жүйелі жүргізуге дағдыланды.

• Оқушылардың шығармашылық белсенділіктері мен сын тұрғысынан

ойлау әрекеттері бағаланды.

275

Сын тұрғысынан ойлай отырып, өзіндік белсенділіктің болуы да білімге

құлшынысты арттырады, жаңалықты ашуға, ізденуге, қиындыққа төзуге

үйретеді.

«Мұғалімнің ұдайы жақсы оқитын балаларға ғана сүйсініп, ылғи

соларды ғана оқытуы дұрыс емес,»-деп ұлы жазушы М.Әуезов айтқандай,

жаңаша білім беруде орташа оқитын оқушыларға да көңіл бөлінуі қажет

екенін ұқтым, нәтижесінде ол шәкірттерім сындарлы ойлауға үйреніп,

дәлелді ой түйіндей алатын дәрежеге жетті.

Өз тәжірибемнен түйгенім- әр оқушы мінсіз оқушы болуға талпынады

және соған лайықты.Тек оны шамшырақ етіп жандыра білуім керек.

Қорыта айтқанда, инновациялық білім беру әдістемелерінің ішінде сын

тұрғысынан ойлау тиімді құралдың бірі. Инновациялық білім - іскерліктің

жаңа түрі. Инновациялық қызмет пәндердің мазмұнын тереңдетуге, ұстаздың

кәсіптік шеберлігін арттыруға, оқу ісін дамытуға бағытталған. Ең бастысы,

оқушыны келешек өмірге дайындап, білім-біліктерін, іскерлігін өмірде

қолдауға жағдай жасайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. Н. Қадырқұлова «Жаңаша оқытуға

жаңаша көзқарас» №1 2015 ж. 11-бет

2. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық, 61-бет

3.Қазақ тілі мен әдебиеті журналы, Жандос Смағұлов «Сыни тұрғыдан

оқытудың жеке тұлғаны қалыптастырудағы маңызы»№ 9.2014 ж.56-бет

4. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. А. Залғаринова «Бірлескен оқу арқылы

сын тұрғысынан ойлауды дамытуға бола ма?» № 2. 2015ж. 52-бет

КОНФЕРЕНЦИЯ ҰСЫНЫСТАРЫ

1.Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы білім беру жүйесінің

нормативтік-құқықтық негіздерін және сапалы білім менеджментін

жетілдіру мақсатында республикалық және халықаралық ұйымдармен

қызметтестікті дамыту;

276

2..Шетелдік озық іс-тәжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім

жүйесіне енгізу;

3.Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тәрбие мен білім берудің

тың жолдарын іздестіру;

4.Білім беруді реформалау жағдайында оқушы тұлғасын

әлеуметтендірудегі педагогтардың кәсіби қызметін жетілдіру;

5.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық,

әдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тәжірибе тарату аумағын

кеңейту;

6.Тәрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында тиімді

тәжірибені енгізу;

7.Жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық жетілуін дамытудың

тың жолдарын іздестіру;

8.Білім мен кәсіби машық – заманауи білім беру, кадрларды даярлау мен

қайта даярлау жүйесінің негізгі бағдарының моделін жетілдіру;

10.Тәрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог

мәртебесін қалыптастыру және кәсіби шеберлігін жетілдіру бойынша

ғылыми-әдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту.

11.Педагогтардың біліктілігін арттыруда аудандық, қалалық әдістемелік

кабинеттермен, білім беру ұйымдарымен байланысты нығайту.

РЕКОМЕНДАЦИИ КОНФЕРЕНЦИИ:

1. Развитие деятельности республиканских и международных

организаций с целью усовершенствования качества менеджмента и

277

нормативно-правовых основ системы образования в условиях

глобальной конкуренции;

2. Поиск путей обеспечения равных достижений в качественном

образовании;

3. Внедрение в отечественную образовательную систему зарубежного

передового опыта по формированию интеллектуально и духовно

развитого гражданина;

4. Поиск и внедрение в практику качественных путей воспитания и

образования в условиях обновления системы образования;

5. Усовершенствование профессиональной деятельности педагогов по

социализации личности учащихся в условиях реформирования

образования;

6. Стимулирование научно-исследовательской, проектной и

методической работы профессорско-преподавательского состава;

расширение границ распространения передового опыта;

7. Поиск качественных путей по развитию социального и творческого

совершенства личности;

8. Усовершенствование модели главного ориентира системы повышения

квалификации педагогов;

9. Обновление форм и содержания научно-методической работы по

повышению профессионального мастерства и статуса педагогов в

условиях обновления содержания образования;

10. Укрепление связей с организациями дополнительного образования,

городскими (районными) методическими кабинетами, высшими

учебными заведениями, институтами повышения квалификации

ближнего зарубежья для повышения квалификации педагогов;

11. Всестороннее развитие инклюзивного образования, обобщение

передового опыта;

12. Совершенствование учебно-методической работы по претворению в

организациях образования идеи «Трехъязычия».

Мазмұны

Галимжанова М.А.Вступительное слово 3

Ағатаева Г.К.Инклюзивті білім берудегі өзектендіру мәселелері 5

Аманова Г. С.Инклюзивті білім беру ортасында мүмкіндігі шектеулі

балаларға білім берудің негізі

9

Дигенова Б. К.,Мамилина К. К.Каждый ребенок особенный, все дети – 13

278

равные Танатарова П. Б.Оқушылардың жеке қажеттіліктерін ескере оқыту

мәселесі

20

Қуанышқалиева А.К. Инклюзивті білім беруде трансформер

ойыншығының маңызы

25

Муканова Р.А. Основные преимщества использования икт в инклюзивном

образовании

30

Санкаева А. Р.Инклюзивті білім беруді өзектендіру мәселелері 33

Сарсенова Н. С.Жаңартылған білім мазмұны жағдайында мектеп жасына

дейінгі балалардың үш тілде сөйлеуін дамытудың алғы шарттары

37

Қалшабек Б.Н.Жаһандану жағдайындағы көптілді білім берудің

маңызыдылығы

42

Касенов Е. С.Оқушының білім деңгейін арттырудағы көптілді

меңгертудің маңызы

47

Абдалиева А.О. Үштұғырлы тіл-жарқын болашақ кепілі 50

Каламов Ж. А.Главный ресурс перехода к модели трехъязычия -

толерантность казахстанцев

53

Абдуова А.Б.Үш тілді оқыту – жаңа заман сұранысы 57

Абсатырова Г. «Үштұғырлы тіл» идеясын ағылшын тілі сабақтарында

және сабақтан тыс жұмыстарда жүзеге асыру жолдары

60

Ажигалиева С.У. Триединства языков в детском саду 64

Маликова А. М. Жаһандану кезеңіндегі үштұғырлы тіл идеясының жүзеге

асуының маңызы

69

Бейсебай Н.Ж. Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер 73

Текебаева Ж.Ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың ағылшын

тіліндегі сөйлеу қабілетін дамыту

76

Kdirbaeva Z.O.Criteria-based assessment system in learning process 85

Нурманова В.А.Егемен елімізде үштілділікті дамытудың өзекті мәселелері 87

Нугмарова А. К. Жаhантану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының

жүзеге асуының маңызы

92

Жангабулова А. А.,Жорабекова Г. А.Бүгінгі басты талап-білім беру

жүйесіндегі көптілді сапалы білім беру

95

Самурадова Г. Д. Роль реализации и осуществления идей

«Трёхьязычия» в контексте глобализации

100

Сейданова Д.А.Системный подход в формировании полиязычной личности 106

Султанова А.Ж., Адилова Ж. М.Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл»

идеясының жүзеге асуының маңызы 109

Избаева Б.Д. The importance of realization of the idea «Trilrngual» in the

period of globalization

117

Ихсанова Г.И.Техникалық және кәсіптік білім берудегі «Үш тұғырлы тіл»

идеясының жүзеге асуының маңызы

121

Theya K.English learners and Listening skills 125

Карабалаева Н.Үш тұғырлы тіл – уақыт талабы 129

Тлеужанова А.Ж.Үштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші

сатысы

132

Балапанова Ж. Т.Мектеп жасына дейінгі балалардың көптілділігі 138

279

Омарова С. Ж., Жамантаева Ж.К. Саморегуляция как фактор, влияющий

на успешность обучения учащихся

142

Актажиева М.Е.Дамыта оқыту - студент шығармашылығын арттырушы

көрсеткіш

145

Жанабилова К.Жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту – білім сапасын

арттырудың қажетті факторы

149

Мырзагалиева З. Н.Жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық

жетілуін дамыту

154

Алиханова Р.Е. Жобалық оқытудың шығармашылыққа баулудағы

тиімділігі

157

Аманғалиева М. Ж.Ұлы ақын туралы толғаныc 163

Әлімбекова А.Б. Шәкірбек Қ. А.Мұғалімнің құзіреттілігі-жеке тұлғаның

жан дүниесіне үңіле білу

167

Далеуова А.А.Химия- биология пәндерінде интербелсенді әдіс- тәсілдерді

қолдану

170

Есенова Л.С.Студенттердің кәсіби құзыреттілін қалыптастырудағы

психологиялық қызметтің ролі

175

Санатова Т.Ө.Дарынды оқушылардың шығармашылық қабілетін

арттыруда электронды оқулықтардың тиімділігі

181

Атаханова Н.А. Ақын поэзиясы және азаматтық лирика 184

Жұмабаева Ф. Т. Математика сабағында оқушылардың шығармашылық

деңгейін дамыту

188

Бекмагамбетова А. А.Сындарлы оқыту теориясы арқылы жеке тұлғаның

әлеуметтік және шығармашылық жетілуін дамыту

195

Наурызбаева Г.Т. Жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық

жетілуін дамыту

200

Капизова Н. С.Развитие и совершенствование социальной и творческой

личности

205

Мұғаддем Г. М.Оқушылардың шығармашылық ізденіс жұмысын

қалыптастыру жолдары

209

Сапарғалиева Р. Е.Жеке тұлғаның шығармашылық жетілуін дамыту 213

Султанова Б. А.Жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық

жетілуін дамыту

219

Бакауова Ж. З. Жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық жетілуін

дамытуда функционалдық құзыреттіліктің рөлі

226

Гарифуллина Г. М.Мектеп оқушыларының жеткіншектік кезеңдегі

мазасыздыққа байланысты тәртіп бұзушылықтың алдын-алу жағдайлары

230

Касымова Б.С.Развитие совершенства творческой личности 235

Кереева А.Т. Экономика пәнінде жастардың әлеуметтік және

шығармашылық жетілуін дамыту

240

Ящук Л. Н.Развитие совершенства социальной и творческой личности 246

Кужабергенова Г.С. Творческие развитие учащихся как фактор успешной

социализации личности учащихся

255

Аманжолова М.К. Топпен жұмысқа негізделген сабақтардың тиімділігі 259

Искакова Б. Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту

жұмыстары

263

Куптлеуова Р. И.Заманауи білім кеңістігін ізгілендірудің жаңа тәсілімдері 267

280

Сақтапбергенова Б. К. Оқыту үдерісінде оқушылардың сыни тұрғыдан

ойлауын дамыту

272

Конференция ұсыныстары 276