Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 1

ڇا توهان وٽ هنن سوالن ۽ سوچن جا جواب آهن؟! اي سنڌ جا اديبو ۽ دانشورو عبدالرزاق ميمڻ: ۽ تحقيق حرير ت

سوال نامون

ورهاڱي کانپوء سنڌ ۾ اوهان هڪ لک چوويهه هزار کان وڌيڪ شاعرن ۽ ٻاهٺ هزار کان وڌيڪ ڪهاڻيڪارن ۽ ليکڪن جي صورت ۾ موجود رهيا آهيو ۽ سنڌ جي

اوهان مشاعرن ڪرڻ ۾ . هنجي خيالن ۽ افڪار کان آگاهي ڏيندا پيا اچوماڻهن کي پنڪا ڪسر نه ڇڏي آهي ۽ سرهيون سانجهيون، شامون توڙي خاص ڏينهن ملهائڻ ۾ به

ٿو ۽ سيمينار به . خود ڪفيل رهيا آهيوڪانفرنسن جي کوٽ ڪڏهن رهڻ نه ڏني ا

دڙي ۽ سنڌو درياهه تي اوهان موهن جي. اوهان جي کٻي هٿ جو کيل رهندا آيا آهنسال جي ويندڙ سج کي الوداع ڪرڻ جي اجتماعي ڪارگذاري به ڏيکاري آهي ته نئين

ادبي ميڙاڪن ۾ . سال جي پهرئين صبح جو اڀرندڙ سج جون سالميون به ڀريون آهن. ڳاهٽ به ٿيا آهيو ۽ گڏجاڻين جي گونج به هميشه رهي آهي

:ايترو سڀ ڪجهه ٿيڻ جي باوجود

اخالقي قدرن جي ڪا آبياري . علم ۽ ڏاهپ جو ڪو عروج ڪونه ڏٺو هن ڌرتيء. مثالي ماڻهن جي ڪا نرسري ڪانه جڙي. مهارتن جي ڪا ترقي ڪانه ٿي. ڪانه ٿي

نه ڪي سگهارن . سک الء سرگردان ماڻهن کي اطمينان جي ڪا واٽ ڪانه ملي، نه ڪا ويڳاڻپ فڪري روين جا بنياد پيا، نه ڪو سماجي ترقيء جون وٿون نروار ٿيون

ختم ٿي، نه ڪا صحتمند چٽاڀيٽي شروع ٿي سگهي، نه ڪو ڪلفتن جو زوال آيو، نه

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 2

.ڪو محبتن جو عروج ٿيو، نه اجتماعي ڌارا سگهاري ٿي سگهي ۽ نه عمل جو آغاز ٿيو

:ه البت !ها

. تنقيد ۽ تعريف جو نرالو ڪلچر متعارف ٿيو. ڄنڊاپٽ جي ڪاروبار جو عروج ٿيو ي الهڻ واري رسم جي آبياري ٿي، گروپ بندي جي ترقي ٿي، هڪ ٻئي جي پٽڪنشستن جي اختتام تي پيئڻ . ماڻهن کي ڀٽڪڻ جا رستا مليا. جڳاڙين جا فصل لٿا

پيئارڻ جا بنياد پيا ۽ هڪ ٻئي الء هروڀرو مهانتائن مڃڻ جي ترقي ٿي

۾ اسان ان صورت. ورهاڱي کانپوء اسان سان رياست جو رويو سڄڻائپ وارو ڪونه هوجي صاحبان علم ۽ دانش کي ترتيب ۽ تنظيم سان ادارا جوڙي پنهنجي ماڻهن جي

سگهاري فڪر، مهذب ڪلچر ۽ جٽادار روايتن جي پاسداري . تربيت ڪرڻي هئياجتماعي ڌارا کي سگهارو ڪرڻو هو ۽ ماڻهن جي عزم ۽ عمل کي ميالپ . ڪرڻي هئي

نهن مان ڪو هڪ ڪم به ڏياري شاندار بنائڻو هو ليڪن بدقسمتيء سان ا.تحريڪي ۽ مشنري انداز ۾ پنهنجي ماڻهن جي الء ڪونه ٿيو

و ۽ دانشوروئاي اديب قومي مزاج ۾ جذبن ۽ عقليت جو توازن قائم رکڻ الء اوهان کي اهم ڪردار ادا ڪرڻو هو ليڪن ائين ممڪن نه ٿي سگهيو، ڇاڪاڻ ته اوهان پاڻ ئي ان توازن جي شعور

۽ نه رڳو پاڻ ٺلهي جذباتيت جي وهڪري ۾ وهندا رهيا بلڪه قوم کان عاري رهيا اوهان وٽ ڪل ڏاهپ جو سرچشمو اوهان . کي به ان وهڪري ۾ غوطا کارائيندا رهيا

اوهان . جي پنهنجي ذات، داخلي محرومين تي مبني شاعري ۽ پنهنجون لکڻيون هيونهذب تصور سان گڏ کي هر قسم جي سنجيده تقريب ۾ راڳ رنگ به گهرجي پيو ۽ هر م

ڏيئا ٻاري ويندڙ سال کي الوداع ڪرڻ ۽ ايندڙ سال . پيگ پيالو ۽ کيل تماشو به کپي پيوجي اڀرندڙ سج جي سالمي ڪنهن خاص هنڌ تي ڪرڻ اوهان الء وڏي ۾ وڏي

ڻ ا علمي رويا، علمي طريقا ۽ علمي جهد اوهان جي ائپروچ ۽. اجتماعي سرگرمي هئي .تڻ ۾ ئي شامل نه هئا

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 3

ڏي بدقسمتي ته اوهان وٽ سائنس جي علمن جي حاصالت الء ڪابه ديوانگي نه وهئي، جنهن سان اوهان قوم جي اجتماعي مهارتن ۽ قابليتن کي سگهارو بنائڻ الء ڪو

اوهان وٽ فلسفي جي ذريعي زندگي جي حسناڪين کي . ڪردار ادا ڪري سگهوئي، جنهن سان اوهان ترتيب ۾ آڻي انهن کي منظم ڪرڻ جي تڙپ ۽ جستجو نه ه

نوجوانن مان ويڳاڻپ ختم ڪري انهن ۾ زندگي، حسن ۽ حق جو ادراڪ ۽ عمل اوهان رياضيء جي مشقن ۽ فارمولن ذريعي زندگيء جي مادي . سگهارو ڪري سگهو

حقيقتن کي سائنٽيفڪ ۽ رياضياتي بنائڻ جي ڳڻ ڳوت ڪانه ڪئي، جنهن سان اوهان هر وقت . جي ميدانن ۾ ڊوڙائي سگهو اوهان نوجوانن کي چٽاڀيٽي ۽ مهم جوئيء

رڳو بي مقصد شاعري، غيرمعياري راڳ ۽ اجاين نعرن جي صورت ۾ نوجوانن کي محبتن انڌين محبتن جي انهن بي منزل پيچرن تي . ۽ نفرتن جا بي منزل پيچرا پئي ليڪي ڏنا

. يوروان رهي نوجوانن جو وڏو حصو رهبرن سان عقيدتون نباهڻ جو پتلو بڻجي وڪڏهن به اختالف راء جي حق جو استعمال انهن جي الء حرام بڻجي ويو ۽ هر

وري . اجتماعي عمل ۾ شرڪت جو بنياد شخصي وابستگيون ۽ ياري باشي وڃي رهيوجڏهن نوجوان انڌين نفرتن جي ور چڙهي ويا ته اهي نفرتون ئي سندن هيرو ورشپ بڻجي

ڳالهه پنهنجي دل تي دستڪ ڏيڻ الء نتيجي ۾ انهن عقل ۽ دليل جي ڪابه . ويونپهچڻ نه ڏني ۽ ڪنهن به مسئلي تي غير جانبداريء سان سوچڻ الء پنهنجن دماغن .جي تاالبندي ڪري ڇڏي

وئو، اي دانشورئاي ديده ور

اوهان ماضي پرستيء جي فضول روايتن کي اکيون ٻوٽي قوم جي مٿان مسلط ڪري سين پٿر جي دور کان وٺي عظيم، دنيا جي سڀني ا! اسين موهن جي دڙي جا وارث: ڇڏيو

دنيا جي سڀني کان وڏي ادبي تنظيم به اسان وٽ، دنيا جو ڊگهي ۾ ! قومن کان عظيماسين عظيم، ... ڊگهو ماڻهو به اسان وٽ، دنيا جو وڏي ۾ وڏو قبرستان به اسانجي سنڌ ۾

هم جوئيء اوهان دنيا جي سڀني قومن کان برتريء جي اهڙي م! اسين عظيم، اسين قديمکي ڪڏهن هيء سوچڻ جو موقعو به نه ڏنو ته بحيثيت قوم جي ماضيء ۾ اسان کان

اسان جون ڪي اجتماعي ڪوتاهيون به آهن جيڪي . ڪي غلطيون به ٿيون آهن .روڳ بڻجي اسان جي مرحليوار بدحاليء جو ڪارڻ بڻيون آهن

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 4

فيصال هئا جيڪي توهان ڪڏهن اهو سوچيو ته ڪيتريون ڳالهيون، سلوگن ۽

خوبصورت لفظن ۾ ويڙهي، دونهيندار انداز بيان ۾ هتان جي ماڻهن کي تجويزن ۽ تائيدن الء مليا ۽ ماڻهو انهن جي سحر ۾ ليڊرن پٺيان ڳاهٽ ٿيندا رهيا ليڪن انهن غير عقلي .فيصلن جا هتان جي ڪيترن نسلن کي ڪيتا لوڙڻا پئجي ويا

:و نڪتو تهبدحاليء جو جڏهن به تذڪر قوم جي پنهنجي

بدحاليء جي پنهنجي اندروني . ان جو الزام رڳو ٻين قومن ۽ ڌارين طاقتن تي لڳايو سين نه سياسي سببن تي، نه اخالقي . سببن تي ويچار جي ضرورت ئي محسوس نه ڪئي وئي

قومن جو بگڙڻ ۽ . ۽ معاشي ڪارڻن تي ۽ نه فڪري سببن تي ڪو غور ڪيو ويوڦهليل هوندو آهي، ان جي ذميداري ڪنهن هڪ بنجڻ ڏهاڪن ۽ صدين جي سفر تي

ٻيو ته ڌارئي کي . واقعي، ڪنهن هڪ ڌارئي يا ڪنهن هڪ ذميدار تي نه هوندي آهيتسلط جو موقعو به تڏهن ملندو آهي جڏهن اها قوم اندروني طور تي ڪمزور ۽ بدحال هوندي آهي ۽ اوهان اها ڪمزوري ۽ بدحالي قوم کي ٻڌائڻ جي ڪڏهن تڪليف ئي

اها تڪليف گوارا نه ڪرڻ جيڪڏهن هن خيال کان هو ته . را ڪونه ڪئيگوابدحاليء بابت فڪري ۽ سماجياتي شعور ماڻڻ ماڻهن جو پنهنجو ذاتي مسئلو آهي ۽ ڇاڪاڻ جو هيء معلومات جو دور آهي، ماڻهو پاڻ عاقل بالغ آهن، پاڻ پنهنجي

اها اوهانجي حد درجي جي ته ... معلومات ذريعي پنهنجي بدحالي جا سبب ڄاڻي وٺندااهو به ممڪن آهي اوهان ڄاڻي واڻي بدحاليء جي انهن سببن کي . ذهني سادگي هئي

ڌارين جي کاتي ۾ هڻي ڪنهن به ذميوار ي کڻڻ کان التعلق ٿي پنهنجي جان خالصي ڇاڪاڻ ته اوهان کي قومي بدحاليء جي فڪري ۽ سماجياتي سببن . ڪرائڻ ٿي گهري

تيجي ۾ پنهنجي عملي ڪردار جي مشقتن مان گذرڻو پئي پيو ۽ جي نشاندهيء جي نبدقمستيء سان اوهان قومي فڪري ڌارائن جي تشڪيل الء ان عملي ڪردار جي .پلصراط تان گذرڻ الء تيار ئي نه هئا

پنهنجي قوم ۾ غدار آهن پر اهو نه ٻڌايو ته جيڪڏهن :اوهان رڙيون ڪندا رهيا تهيدا ٿيا ته ڇو ٿيا؟ ۽ انهن غدارن کان ڇوٽڪاري جو رستو پنهنجي قوم ۾ ڪي غدار پ

ڪهڙو آهي؟ اوهان اهو به ڪونه ٻڌايو ته قومي سفر ۾ جيڪي ناڪاميون پلئه

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 5

زندهه قومون پنهنجي هر ناڪاميء جي . پيون، انهن جا حقيقي ڪارڻ ڪهڙا هئارپورٽ مرتب ڪنديون آهن ليڪن هتي سنڌي قوم کي پنهنجي قومي وجود جي بقا

ء ٿيندڙ مزاحمتي ناڪامين جي سببن جي هڪ تفصيلي رپورٽ به ڪنهن دانشور الآمريڪا وارن ويٽنام ۾ پنهنجي شڪست جو يادگار ٺهرائي ! جي پاران نه ملي سگهي

چوڪ تي سجائي ڇڏيو ته اهو يادگار هنن کي پنهنجي ناڪامين جي يادگيري ڏياري ن اوهان هتي غلطين جي آئنده جي غلطين کان بچڻ جي عالمت بڻيو رهي، ليڪ

.سادي اعتراف جا به روادار نه رهيا

: اوهان مان جيڪي ٻه چار اکر وڌيڪ پڙهيل هئا

انهن پنهنجي قابليتن کي ڪن به وڏي قومي مقصدن جي الء ارپي ڇڏڻ بجاء سڻڀين سرڪاري نوڪرين جي حاصالت الء پاڻ کي خواهشن جي رڃ ۾ ڊوڙائي رکيو ۽

نوڪريون اوهان جي شهري اشرافيه واري مرتبي ماڻڻ واري جيستائين اهي سڻڀيون حسرت جو پورائو ڪنديون پئي آيون، اوهان ڦرڻين ڪرسين ۽ آرامده ايئرڪنڊيشنڊ آفيسن جي نشي ۾ غلطان پئي رهيا پر جيئن ئي اوهان کي انهن سڻڀين پوسٽن تان

ري جون پاسيرو ڪيو ويندو هو ته اوهان جي ڪنن ۾ سنڌ ۽ سنڌي ٻوليء الء خطگهنٽيون وڄڻ شروع ٿينديون هيون ۽ پوء اوهان جي ايئر ڪنڊيشنڊ ڊرائنگ رومن

.هيون ينديونو جي نالي تي گڏجاڻيون شروع ٿي“ سنڌ جي ڀلي”۾

اوهان مان ڪيترن اديبن ۽ دانشورن جي انگريزي ۽ اردو ڪمال جي هئي ۽ وٽن لکڻ :جو ڏانء به

هن جو ڪيس انگريزي ۽ اردو لکتن جي هو ليڪن افسوس جو اوهان سنڌ ۽ سنڌي ماڻ ٻيو ته ٺهيو پر جڏهن . ذريعي دنيا تائين پڄائڻ جي الء ڪا مهم جوئي ڪانه ڏيکاري

سنڌ مخلوط النسل صوبو بڻجي ويو ته اوهان پنهنجي دانش سان هتي هميشه الء آباد .ماڻهن کي ڌرتيء جي خوشبوء جو ديوانو نه بڻائي سگهيو

زندگي ۽ موت جي مسئلن ۽ سنڌ ڪيس جو سڄي سنڌ ۾ ڪو اوهان ڌرتي ڌڻين جي

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 6

هڪڙو معلوماتي مرڪز به ڪونه جوڙيو، جتان دنيا جي ابالغي ذريعن ۽ مختلف .محاذن تي وڙهندڙ عملي ڪردارن کي انفارميشن فيڊنگ ڪري سگهجي

اوهان مان ڪيترا اهڙا هئا جن جا ڪالم جڏهن سنڌي اخبارن جي اندرين صفحن تي

: ن ڇپجڻ لڳا تهفوٽوئن سا

۾ “ دانشوريء جي قومي استحقاقي لسٽ”اهي پاڻ کي مهان دانشورن ۾ شمار ڪرائي ان کانپوء اڳتي وڌي مڪالمن جي آغاز، تربيتي مرڪزن جي قيام، . شامل ٿي ويا

معلوماتي سينٽرن جي جوڙجڪ، تبديلين جي الء عملي ڪردار ۽ فڪر جي اوسر جي ڻي اهڙن مهان دانشورن جي الء صدارت جون ها! اوهانکي ڄڻ ضرورت ئي نه هئي

ڪرسيون ۽ خاص مهمان جا تمغا قومي ضرورت بڻجي ويا ۽ انهن ٻنهي مقصدن جي .الء آدم بو آدم بو جو سمان وڃي رهيو

: ڪيترا اهڙا ماڻهو هئا

جن زندگيء ۾ ڪو هڪ رسالو ڪڍيو يا ڪنهن رسالي ۾ ياري باشيء جي بنياد تي ن ڪو هڪڙو متاثر ڪندڙ بيان ڪڍيو هو ۽ ڪن ڪ. شريڪ ڪيا ويا هئا

ڪنهن هڪڙي احتجاجي جلوس ۾ ئي شرڪت ڪئي هئي پر هاڻي انهن ماڻهن جو ڪارڪردگيء جو سڄي ڄمار کٽيو “ عظيم”استحقاق بڻجي پيو ته اهي پنهنجي انهي

کائيندا رهن ۽ سنڌ جا مهان سڄڻ ليکيا وڃن، ڇو ته بظاهر سنڌ جي غم ۾ هميشه الء سنڌ جي نالي تي جاري ڪيل ان هڪڙي بيان، رسالي، ڪهاڻي ۽ . ء ڦاٽي ٿوسندن هان

جلوس کان پوء انهن ماڻهن جو اهڙو ڪوبه اداره ساز ۽ شخصيت ساز ڪردار سامهون ٿڻ ويهڻ ڪري اهي هميشه الء

مهان ”نه آيو پر رسمي لکڻيون لکڻ ۽ ادبي ميڙاڪن ۾ ا

نهنجيون پنهنجيون ڪئمپون ۽ ڇاڪاڻ جو انهن ماڻهن جون پ. بڻجي ويا“ ماڻهو چوڻ جي ريت خوبيء سان“ قاضي ۽ حاجي”البيون هيون، انهيء ڪري هڪ ٻئي کي

.رهي نڀائجندي

شانتي ”انهن سنڌ ۾ هڪ به :جو پورو پروفائيل کولي ڏسو“ قاضين”۽“ حاجين”اهڙنبرپا ڪونه “ ڪولوزيم”انهن سنڌ ۾ هڪ به مڪالمي جو. ڪونه جوڙيو“ نڪيتن

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 7

انهن مان ڪنهن به . وجود ۾ نه آندو“ عليگڙهه”۽“ ندوه”سنڌ ۾ ڪوبهڪيو، انهن ائڊورڊ سعيد جيترو ڪم ته ٺهيو پر ارون ڌتي راء جيترو زائفاڻن حقن بابت تحرڪ به .ڪونه ڏيکاريو

تحرڪ ۽ تحريڪ کي جنم ڏيڻ الء اوهان کي پنهنجي دور جي ماڻهن جو اعتماد

اوهان مان وڌ ۾ وڌ ذهين دانشور به . م رهياحاصل ڪرڻو هو، پر اوهان ان ۾ به ناڪاچئن يارن جي چوياري جوڙي ڊرائنگ رومن ۾ سنڌ جي وقتي مسئلن تي فڪرمندي

اوهان پنهنجي . ڪندي سڄي عمر قراردادن پاس ڪرڻ کان اڳتي ڪونه وڌي سگهيافڪري ڌارائن کي عوام ۽ ڌرتيء جي روح سان هم آهنگ ڪرڻ ۾ ناڪام رهيا ۽

جڏهن . ء به ڪنهن به موثر فڪري سگهه کي وجود ۾ آڻي نه سگهياتبديليء جي الاهو سڀ ڪجهه نه ڪري سگهيا ته پوء عوام جي مٿان مفاد ۽ غرضن جي غالمن

ايئن هتي ذهنن ۽ ويچارن کي ڀٽڪائيندڙ هچائون مٿي ۾ لڳنديون . پنهنجو وارو وڄايو.رهيون ۽ ڏينهون ڏينهن ڀٽڪڻ جو عمل سگهارو ٿيندو رهيو

!ي سنڌ جا دانشورو ۽ اديبوا

اوهان کي هميشه پنهنجي لکيتن ۾ سنڌ جو درد ۽ فڪر الحق رهيو آهي، انهيء تي اوهان پنهنجي پر ۾ ڪجهه نه ڪجهه ٻوٽو ٻارڻ جي . ڪي به ٻه رايا ڪونهن

پر اهڙين وکريل . ڪوشش ڪندا رهيا آهيو، انهيء سان به اختالف ڪونهيان جي چوڌاري موجود ادبي دنيا معرفت اوهان کي ڪوششن جو ٿورو گهڻو فائدو اوه

ته ملندو رهيو آهي، پر اسان جي سماج کي اوهان جي جيتري موثر ڪردار ۽ عمليت . جي ضرورت رهي آهي، اوهان کي اعتراف هئڻ گهرجي ته اوهان ان کان قاصر رهيا آهيو

لولو ۽ اها اوهان جون جيتريون ذميداريون بڻجن ٿيون، ان حساب سان اوهان ۾ اهو واوهان جي موثر ڪردار جي ادائيگيء ۾ رڪاوٽ . مستعدي پيدا نه ٿي سگهي آهي

اوهان وٽ ڪابه فڪري وحدت ڪانهي ۽ ٽڪرن . اوهان جو فڪري بحران آهياوهان جي ادبي صالحيت ۽ اوهان جي ڄاڻ ڪنهن فڪر جي . ٽڪرن ۾ ورهايل آهيو

ڌاڪي ڄمائڻ تي استعمال ٿي رهي اوسر بجاء اوهان جي ذات جي قابليت ۽ علمي ادبي

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 8

اوهان مان ڪيترن مهان دانشور ٿيڻ جي چڪر ۾ پاڻ کي افالطون، هيگل، . آهيڊيڪارٽ ۽ فرائيڊ جو علمي وارث بنائڻ ۽ باور ڪرائڻ جي چڪر ۾ پنهنجي تحريرن

اوهان دنيا جي عملي سماج . کي خواص جي مٿان رعب وجهڻ جو هٿيار بڻائي ڇڏيوبانين ۽ ماضيء ۾ بنيادي تبديليون آڻيندڙ رهنمائن جي سڌارڪن ۽ مذهبن جي

اوهان پنهنجي . ذميدارين ۽ طور طريقن سان پاڻ کي هم آهنگ ڪونه ڪري سگهياروحن کي روشن فڪري عطا نه ڪري سگهيا، جنهن سان اوهان پنهنجي الء ذميداري

ي ۽ شعور به پيدا ڪري سگهيا پئي ۽ عوام جي فڪري ۽ سماجي رهنمائي پڻ ڪر.سگهيا پئي

اوهان سڀئي تخليقڪار هجڻ جا دعويدار آهيو پر افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اوهان

گروپ جو گرو جيڪا سوچ رکي . مان اڪثريت جي ڄاڻ جو بنياد رڳو تقليدي آهياهڙن ماڻهن جو تعداد بنهه گهٽ . ٿو، چيال اکيون ٻوٽي ان جي پوئواريء ۾ هلندا وتن ٿا

ي بنياد تي، دليل ۽ حجت سان هٿياربند ٿي زميني حقيقتن آهي جيڪي فڪر ۽فهم ج.پٽاندڙ ميسر ماحول ۾ سماجي افڪار جي سگهه تي پنهنجو قبلو متعين ڪندا هجن

اوهان جي انفراديت پسندي اوهان جي سمورين صالحيتن کي اڏوهي وانگر اندران ئي

. ونه ٿو رهياندران کائي ناس ڪندي ٿي وڃي پر اوهان کي انهيء جو شعور ئي ڪهڪ باضمير اديب ۾ جيڪا اقدامي جرئت هئڻ گهرجي اها ڪمال اجتماعيت پسنديء جي رجحانن سان حاصل ٿيندي آهي ۽ بدقمستيء سان اجتماعيت گريزي جي رحجانن اوهان کي اقدامي جرئت جي جوهر کان محروم ڪري وڏن ۽ غيرمعمولي

.و آهيڪمن جي سرانجاميء کان التعلق ۽ بيگانو ڪري ڇڏي

سماج جي الء پنهنجي اندر مان اٿندڙ بي چينيء جي اڻهوند واري خال کي ڀرڻ الء اوهان کي ڪابه اطمينان جي هوند گهرجي پئي پر اوهان جي تقليد پرستيء اوهان کي گروهن

پوء جڏهن انهن گروهن اکيون ٻوٽي هر ڳالهه ۾ مغرب جي . جو مجاور بڻائي ڇڏيومغرب ۾ . تيار ڪئي ته اوهان به ان قطار ۾ شامل ٿي ويوئپوئواريء جي واٽ اخ

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 9

فرائيڊ . سوويت يونين جو زوال ٿيو ته هتان جي سماجي ڏاهن جي سڄي هوا نڪري وئيتان جي سرمائيدارانه سوسائٽيء جي، مخصوص حالتن ۽ نتيجن ۾ سرمائيداراڻي

۽ سارتر ا

پر اوهان نقل ۾ به ويڳاڻپ ختم ڪرڻ الء پنهنجي ماڻهن کي واٽ ڪڍي ڏني هئيعقل کان ڪم وٺڻ بدران ڊوڙون پائي نه صرف پاڻ انهن واٽن تي ڊڪڻ شروع ڪيو پر اوهان پنهنجي لکيتن جي ذريعي انتهائي غريب ۽ ڏتڙيل سوسائٽي جي ٻين اڻڄاڻن کي

انهن واٽن جي منزل جي اوهان کي به خبر ڪانه . به انهن واٽن تي ڊوڙائڻ شروع ڪيوپر جيڪي توهان کي . يت جي فيشن طور اوهان جي الء الزم هوهئي پر اهو جديد

معتبر سمجهي منزل جي حاصالت الء اوهان پويان ڊوڙيا، اوهان انهن کي به سهڪائي .سهڪائي بيحال ڪري ڇڏڻ کانسواء ڪجهه به کين پلئه نه وڌو

اوهان کي ان جدليات جي . اوهان مان ڪيترن ماڻهن هيگل جي جدليات پڙهي هئي

وشنيء ۾ هي شعور حاصل هو ته هر تصور هڪ حد يا نسبت کان اڳتي وڌي پنهنجي رنفي ڪندو آهي ۽ تصورن جي ٽڪراء مان هڪ نئون تصور پيدا ٿيندو آهي، ليڪن اوهان انهيء شعور کان عاري رهيا ته جدليات جو اهو عمل خودبخود جاري نه رهي

ر، فڪر ۽ ارادي جي ضرورت هوندي سگهندو آهي، بلڪه انهيء کي جاري رکڻ الء شعواوهان پنهنجي چوڌاري تصورات جي تصادم مان هڪ نئين تصور پيدا ٿيڻ جو . آهي

ڪرشمو ڏسڻ جي انتظار ۾ رهيا، جيئن مذهبي ڌريون حالتن جي بدلجڻ ۾ امام مهديء جو انتظار ڪنديون رهيون، تيئن اوهان مان هڪڙا حالتن جي بدلجڻ الء روس

انقالب جي امڪانن کي تڪيندا رهيا ۽ ٻيا وري بدلجندڙ عالمي ۾ ٻيهر سوشلسٽ ڊيموگرافڪ تبديلين جي آسري تي هڪ ٻئي کي خودبخود قسمت بدلجڻ جو دلداريون

سٺ سالن جي شڪست کائڻ جو عمل به اوهان جي هوش حواس کي اهو . ڏيندا رهياط پنهنجي باور نه ڪرائي سگهيو ته اوهان زمان ۽ مڪان جي شعور ۽ صدين تي محي

.فڪري روايتن سان پاڻ ۾ تبديليء جو عزم ۽ ارادو کڻي قوم جي سامهون وڃو

سنڌ جا اديبو ۽ دانشورو اي

اوهان جي مت انهيء ڪري کسجي ويئي هئي جو اوهان پنهنجي ڏاهپ ۽ شعور جي اوهان پنهنجي خلقڻهار . بنيادن ۾ پنهنجي خلقڻهار کي پنهنجو ساڻي ۽ شريڪ نه بڻايو

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 10

خشيل انهيء سمجهه ۽ عطا کان پاڻ کي محروم رکيو جيڪا هن پنهنجي تڙپندڙ جي ب. بندن جي الء همت ۽عظمت جي طور تي انسان جي تحت الشعور ۾ محفوظ رکي آهي

نتيجي ۾ اوهان جي، پنهنجي ماڻهن ۽ پنهنجي ڌرتيء سان وابستگي، تڙپ ۽ جستجو انهيء جي الء سڄڻ ۽ سڌارڪ هئڻ جي منزل تي ئي نه رسي سگهي جو اوهان ۾ سماج

اهڙي امنگ ۽ ارپنا جيڪا هزارين سالن کان سماج جي سڄڻن ۽ . ديوانگي پيدا ٿي پوياهڙي ديوانگي جيڪا انسانيت جي ڪمن الء انهن . سڌارڪن جو مرڪ رهي آهي

اهڙي ديوانگي جنهن حق ۽ سچ جي ساٿ الء سقراط کان . کي بيخود بڻائي رکندي هئياهڙي بيتابي جنهن پنهنجي مشن جي تڪميل الء حضرت . يارايوزهر جو پيالو پ

قدرن عه کي صليب تي پهچائي ڇڏيو، اهڙي امنگ جنهن انسانيت کي اعلي عيسيکي طائف جي ۽ فالحي معاشري کان سرفراز ڪرڻ جي ذميداريء ۾ حضرت محمد

ج جي ڪري اهڙي حوالگي جنهن ملوڪيت ۽ آمريت کي چئلين. بازارين ۾ پٿر کارايا اهڙي . عوام جي بنيادي حقن جي تحفظ الء منصور بن حالج کي تخته دار تي پڄايو هو

وابستگي جنهن ڌارين جي تسلط الء للڪار بڻجي مخدوم بالول کي گهاڻي ۾ پيسرايو اهڙي قرباني جنهن هن ڌرتيء جي مظلوم ۽ پيڙهيل هارين کي پنهنجو حق ڏيارڻ الء . هو

ت جي مرتبي تي فائز ڪرايوشاهه عنايت کي شهاد .

اوهان جي شخصي بحران جو اصل ڪارڻ اهو آهي ته اوهان بحيثيت انسان پنهنجي

مان ڪير آهيان؟ ڇو پيدا ڪيو ويو آهيان؟ منهنجي ”.شناخت جي تالش ڇڏي ڏنياوهان جي زندگيء ۾ انهن بنيادي سوالن جي جواب جي نه “ زندگيء جو مقصد ڇا آهي؟

نتيجي ۾ اوهان وٽ زندگيء جي روين ۽ حقيقتن . ڪا اهميت رهيڪا تالش رهي، نه جڏهن زندگيء جي باري ۾ نصب العين جو تصور . ۾ وقت بوقت تضاد منظر تي ايندا ويا

ئي نه رهيو ته اوهان پاڻ مان اهو جوهر، استعداد، صالحيت ۽ لقاء وڃائي ويٺئو، جنهن ۾ جڏهن اهو . يت هوندي آهيدنيا جي چٽاين ۽ حسناڪين کي قبول ڪرڻ جي خاص

استعداد ئي وڃائجي چڪو ته پوء هيڏو ڊگهو تهذيبي ۽ علمي پسمنظر ۽ هيڏي ساري صوفي فڪر جي زرخيزي به اوهان کي بچائي ان الئق نه بڻائي سگهي جو اوهان قومي بقا .جي الء فعال ڪردار ادا ڪري سگهو

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 11

اسان تي ڌارين غنيمن جي سنڌ جو محسن ۽ دانش جو جوهر شاهه عبداللطيف ڀٽائي

مسلسل يلغارن ۽ پنهنجي ڪمزور نظام جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل خرابين جي سڌاري الء هن جي فڪر جي پرواز، هن جي تڙپ جي انتها، هن جي عمل الء . گونجار بڻجي اڀريو

اتساهيت جي گهرائي ۽ انيڪ آزارن ۾ وڪوڙيل قوم جي نبض شناسي ڏسي، سڄي اوهان به نالي ماتر ته کيس پنهنجو . و اعتراف ڪري ويٺيسنڌ هن جي مسيحائي ج

اوهان ڀٽائي کي . رهبر ڪري ورتو، پر افسوس جو اوهان ڀٽائيء جا سڌڙيا عاشق ثابت ٿيوجيترو پنهنجي سوچ جي پيمانن تي پورو لڌو اوتري ان جي مسيحائي مڃي ۽ جتي اوهان

وليت جو مطالبو هو، جتي جي نفسي خواهشن جو مسئلو هو، جتي آفاقي پيغام جي قبلوچ هئي، جتي جهد هئي ۽ جتي سورهيائپ سوڀ کي مرڻي هئي، اتي اوهانجي طرفان

ڀٽائي هڪ پختي عقيدي واري مسلمان جي حيثيت ۾ . حيال بهانا ۽ تاويلون هيونپنهنجي رسالي کي االهي آيتن جو تفصيل ڪري پيش ڪيو، ليڪن اوهان پنهنجي

پالڻهار . لڻهار جي ضابطن جي پابنديء جا روادار نه رهيوزندگيء جي سڀني شعبن ۾ پاجي ذريعي پنهنجي آفاقي ضابطن جو آخري ايڊيشن قرآن مجيد حضرت محمد

. انسانيت کي عطا ڪيو، اوهان ان سان وابستگيء جي ڪا نسبت ئي نه جوڙيجيڪو ڪتاب ڏاهپ جو ڀنڊار هو، جيڪو ڪتاب انسانيت جي ڪامراني ۽ فالح

اصولن جو سرچشمو هو، جيڪو ڪتاب انسان جي نصب العين ۽ منزل جو جي فطري .تعين ڪندڙ هو، اوهان پاڻ تي ان جو پاڇو پوڻ ئي ڪونه ڏنو ڀٽائي سڄي دنيا جي سماج سڌارڪن وانگر پنهنجي ۽ ڌرتيء جي وچ ۾ پنهنجي خلقڻهار کي شاهد بڻائي عمل ۽ اتساهيت جو ٽڪنڊو بڻايو ليڪن اوهان هميشه

نتيجي ۾ اوهان . تي ڊوڙندا رهيا ۽ تشڪيل اوهان کان ڪابه ٿي ڪانه سگهيلڪيرن کان ڪنهن به وڏي ڪردار جي ادائيگي ۽ غيرمعمولي ڪارگذاريء جي توقع به .ڪونه رهي

ڀٽائي هڪ نبض شناس سڌارڪ جي حيثيت ۾ هتان جي ماڻهن کي وحدت الوجودي ۾ تعلق جون ڇا ته نفاستون ان فڪر جي روء سان خدا ۽ بندي. فڪر جو پيغام ڏنو

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 12

جي هورا کورا مان ” ڳوليان ڳوليان م لهان”اوهان انهن نفاستن جي حاصالت الء! هيونسڀ ماڻهو انسانيت جي حقن ۾ برابر ”۽“ ماڻهو اهلل جو عيال آهن”.ئي ڪونه گذريوئ

، جهڙن وحدت الوجدي اصولن سان اوهان سنڌ ۾ ايڪتا ۽ ايثار جو شاندار سماجي “آهنليڪن اوهان . قالب برپا ڪرڻ الء سگهارا فڪري بنياد فراهم ڪري پئي سگهيوان

کي ڀٽائيء جي ڏسيل سڌي دڳ تي هلڻ بجاء ور وراڪن سان ڀانت ڀانت جي واٽن تي اوهان اوجهڙ ۾ ڪيترا ٿاٻڙيا، ٿاٻڙجندي ڪريا ۽ ٻيهر . ڀٽڪڻ جي هير پئجي وئي هئي

اديباڻي سرڪشي ۽ دانشوراڻي برتريء جي اوهان جي . اٿي پلو ڇنڊي وري هلي پئي پيا .غرور اوهان کي سنڀلجڻ جو موقعو ئي نه ڏنو ۽ ايئن سالن جا سال وهامندا ويا

اوهان نالي ۾ . ايئن وقت وهامي وڃڻ جو اوهان جي صحت تي ڪو اثر پوڻو ڪونه هو

هن سماج جا پرجهيل چونڊ افراد هئا ۽ سماج سان لکيتن جي ذريعي اوهانجي پي آر ان پي آر جي ڪري اوهان کي مڃتائون حاصل رهيون ۽ پنهنجي سماجي . هئي

اسٽيٽس جي ڪري اوهان کي سڻڀيون نوڪريون به ملنديون رهيون ۽ مجلسن جو ليڪن اوهان جي . صدارتون ۽ خاص مهمانيون به اوهان کي ريجهائي رکنديون رهيون

صالت کان محروم رکيو لوچ ۽ الالئي کان دوريء اوهان کي ڪنهن به غير معمولي حاجنهن جو ڪيتو بهرحال هن سماج جي ڪروڙين غريبن، بي ڪسن ۽ ڏتڙيل ماڻهن

اوهان سماج جي انهن موثر طبقن مان هڪ موثر طبقو هئا جيڪي گورن . ڀوڳڻو پيوجي غالميء جي خاتمي کانپوء هن قوم کي ڪارن جي نئين غالميء مان جان ڇڏائڻ

ديس واسين ۾ هن ڌرتيء جي مالڪي جي اهليت . سگهياالء عمل جي واٽ ٻڌائي پئي سندن مهارتن کي سگهارو ڪري انهن جي . پيدا ڪرڻ جي تربيت ڪري پئي سگهيا

اوهان فڪري روين جي تاڃي پيٽي سان سماجي ترقيء جو . خون کي گرمائي پئي سگهياي پئي اوهان انقالب جون مشعلون ٻاري ٻاٽ کي الٽ ڏئ. وٿون نروار ڪري پئي سگهيا

ليڪن اوهان هيڏن منصبن جي حق ادائيء جي بجاء وقتي مسئلن تي بيان . سگهيابازيء جي مهم، قراردادن جي ڀرمار، هڪٻئي سان شامون ملهائڻ ۽ سيمينارن جي

ائين وقت وهامندو ويو . انعقاد سان قوم کان پنهنجيون مهانتائون مڃرائڻ جا روادار رهياماڻهن کي گهٽيندا ۽ ٻوساٽيندا ويا۽ غالميء جا ڳٽ هن ديس جي .

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 13

هٽ، ٻوسٽ جي سٺ سالن واري سڄي عرصي ۾ هن ديس جي ماڻهن کي رياست

ان گ

انهن کي بنيادي حقن کان ظالماڻي حد تائين . جي پنهنجائپ ۽ سڄڻائپ ميسر نه ٿيکين روزگار جي جديد کان جديد موقعن کان بهره ور ٿيڻ ته پنهنجي . محروم رکيو ويو

ي، الٽو درياهه تي بئراج ۽ ڊيم اڏي هزارين سالن کان سندن جياپي جي آسري کي به جاء تانهن جي مڊل ڪالس کي ڌاڙن، اغوائن ۽ . ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي

سندن تعليم ۽ معاشرت کي هٿ . جڳاڙي سياسي ڪلچر جي ذريعي تباهه ڪيو ويوڪرب ۽ عذاب جا . ڻائي وئيشهر، تجارت ۽ صنعت انهن جي الء اوپري ب. وٺي بگاڙيو ويو

.نوان نوان طريقا ڪڍي انهن جي روحن ۽ جسمن کي رهڙيو ويو

شهر ! ڌرتيء جا وسيال ڌارين جي حوالي ٿي ويا، ڌرتيء جي حاڪميت کسڪائي وئيڌرتي ڄاون الء اوپرا بڻايا ويا ۽ شهري حڪومتن تعليم ۽ نوڪرين تي بندشون وجهي

م ڪيو ويو ۽ ڪٿي به ڪنهن ڪمزور ۽ غريب امن ۽ انصاف کان به محرو. ڇڏيوننتيجي ۾ ساڍا ٽي ڪروڙ . ماڻهوء الء تحفظ ۽ حفاظت جي ڪابه ضمانت نه رهي

سنڌين مان چند لکن کي ڇڏي باقي سنڌين جي مٿان رياستي اوپرائپ جي قيامت اهي امن، تحفظ، انصاف ۽ روزگار جي حاصالت الء ڊوڙائي ڊوڙائي . گذرندي رهي آهي

انهن جي ڌرتيء جي سيني ۾ کربين رپين جو تيل، گئس، ڪوئلو ۽ ٻي . يا آهنماريا ومعدنيات موجود آهي پر ان ڌرتيء جا ڄاوا ٽن ويلن جي مانيء جو اطمينان به حاصل .ڪري نه سگهيا آهن

هتان جي ماڻهن کي اهڙين بدترين حالتن مان ڇوٽڪارو ۽ قسمين قسمين سنگهرن مان

راهم ڪري ته ڪير ڪري؟ انهن ۾ محبت، اعتماد ۽ سرگرميء آزاديء جي رهنمائي فجا سال ڪير اڀاري؟ انهن کي جهالتن جي ڌٻڻ مان ڪير ڇڪي ڪڍي؟ انهن جي ذهنن ۽ دلين ۾ اميد ۽ امنگ جا ڏيئا ڪير روشن ڪري؟ انهن جي قابليتن ۽ مهارتن کي ڪير سگهارو ڪري ۽ کين مسابقت ۽ مقابلي جي الء ڪير منظم ڪري؟

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 14

ن جا اديبواسا

هيستائين پل جي هيٺان گهڻو پاڻي وهي چڪو آهي ۽ اسين بحيثيت قوم فيصله اهڙي وقت دنيا جي قومن طرفان پنهنجي آجپي الء . ڪن صورتحال تي بيٺل آهيون

. ڪيل ڪامياب جدوجهد کي نظر ۾ رکندي اسان پاڻ بدالئڻ جو عزم ڪيونڦاٿل ماڻهن کي اڪاري ڪڍڻ جي قهاري جهالت ۽ ظالماڻي غالميء جي سنگهرن ۾

الء جنهن انقالب ۽ جاکوڙ جي ضرورت آهي، ان الء اسان کي سٺ سالن جون هٺ اسان کي رسمي ادبي طريقن ۽ نالي جي . ڌرميون، ضديتون ۽ انائون ڇڏڻيون پونديون

دانشوريء جي رينگٽ کي ڇڏي هڪ وڏي سماجي ۽ سياسي تبديليء جا بنياد وجهڻا جي الء فوري پيشرفت هيء آهي ته اسان ماضيء جي غلطين ۽ ناڪامين انهيء . پوندا

اسان . جو اعتراف ڪري پاڻ بداليون ۽ پاڻ ۾ ترقي پسند خود شعوري پيدا ڪريونصدين کان سماج جي تبديليء جي الء پتوڙيندڙ عملي سماج سڌارڪن ۽ مذهبن جي

ي الء آخري پيغمبر محسن ظلم، توهم پرستي ۽ پستيء جي خاتم. بانين جي واٽ وٺونجي تبديليء واري طريقي کي پنهنجي الء مثال بڻايون انسانيت حضرت محمد .

انهيء عمل سان اسين نه صرف انسانيت جي الء ابدي هدايت ۽ رهنمائي جي سلسلي سان جڙي تبديليء جي نون امڪانن کي تخليق ڪري وٺنداسون بلڪه مسخ ٿيل

کان به پنهنجي ماڻهن کي آجو ڪري وٺنداسين، جيڪا مذهبيت جي انهن ڪروڌن .ايامن کان کين ڀٽڪائي سندن سورن جو ڪارڻ بڻجندي رهي آهي

اي سنڌجا اديبو ۽ دانشورو

اوهان پاڻ بدلجڻ جو عهد ڪريو ۽ صرف هي پنج ڳالهيون نڀائڻ جو عهد ڪريو، پوء : ڏسو ته تبديليء جا سوين امڪان ڪيئن ٿا تخليق ٿين

مقصد هيٺ گذارڻ جو عزم ڪريو ۽ سماج نهنجي زندگي هڪ چٽي ۽ اعليپ. 1.جي ڀلي الء پنهنجي اندر مثالي ماڻهن واري ارپنا ۽ ديوانگي پيدا ڪريو

جاين بحثن ۽ تنقيد کي ڇڏي ترقي پسند خود شعوري ۽ عملي ڪردار سان تبديليء ا. 2نون ادارن جي قيام جو ذمو جي واٽ وٺو ۽ پنهنجي چوڌاري بگڙيل ادارن کي سنوارڻ ۽

Writer : Abdul Razzaque Memon (All Rights of Screen Play are Reserved Under Copy Write Act) Contact: 0300 2895691 Page 15

.کڻو

سائنس، فلسفي ۽ رياضيء کي پنهنجي علمي ترقيء جو بنياد بڻائي عوام جي . 3.صالحيتن ۽ مهارتن کي سگهاري ڪرڻ جون گهڻ رخيون ڪوششون ڪريو

انسان، ڌرتي ۽ خلقڻهار کي فڪر جو محرڪ بڻائي، پنهنجي ماڻهن ۽ ڌرتيء الء . 4

.يني بڻايوذميداراڻي ڪردار کي يق .

ڀٽائيء جي ٻڌايل فڪري واٽ تي دلين ۾ تبديليء جي چڻنگ ٻاري سنڌ جي ماڻهن . 5

جي ڪردار جي پختگي، اجتماعيت جي سوچ ۽ مزاحمت جي طريقن کي سگهارو .ڪيو

!اوهان سڄي انساني تاريخ جو گهرو مطالعو ڪري ڏسو

دا ڪيو آهي ته انهن جنهن به دور ۾ اتان جي صاحبان علم ۽ دانش پنهنجو ڪردار اپنهنجي روشن فڪريء سان مٿين ڳالهين ذريعي پنهنجي سماج کي واقعي تبديل

جڏهن اوهان ان تبديليء جي واٽ جا پانڌيئڙا بڻبو ته ان وقت . ڪري ڏيکاريو آهياطمينان جي انهيء عظيم حاصالت کي اوهان به حاصل ڪري وٺندو جيڪا انقالب

سان ڏسي ڪانٽ کي حاصل ٿي هئي ۽ هن انقالب فرانس جي ڪاميابيء کي اکينمنهنجي اکين تنهنجي ! منهنجا خلقڻهار”جي ڪاميابيء جي خبر ٻڌندي چيو هيو ته

عطا ڪيل نجات جو منظر ڏسي ورتو آهي ۽ هاڻي پنهنجي هن بندي کي سرخروئي سان .پنهنجي بارگاهه ۾ حاضر ٿيڻ جو موقعو عطا ڪر