PowerPoint Sunusu

SES

Sesin olumas iin bir kaynaa ihtiya vardr. Ses dalgasnn kayna, titreen maddelerdir. Ses, maddeyi oluturan taneciklerin titreimlerinden dolay oluur.Bir kaynaktan kan ses, her ynde ve dalgalar halinde yaylr.Ses, madde deil bir enerji trdr. Ses bolukta ilerleyemez.Sesin yayld ortamdaki taneciklerin titreim enerjilerini birbirlerine aktarmas sonucu ses dalgalar oluur.

SES VE ZELLKLER

Gnlk hayatImIzda yer olan ses nasIl oluur?

Sesin titreim yapan paracklarn oluturduu dalgalanmalar olduunu biliyoruz. rnek 1; bir davulun zerine gerilmi olan zara vurulduunda darbenin etkisi ile gergin zar titreim hareketi yapmaya balar. Zardaki bu titreim ile zarn hemen zerinde bulunan hava moleklleri hareket etmeye balar. Hava molekllerinin, ses kaynann hareketi ile uyumlu olarak skp geveme hareketi yapmas ile oluan boyuna dalgalarla ses oluur ve titreimler kulaa kadar iletilerek iitilir.

Konumann temel gesi olan insan sesi de titreim sonucu oluur. Neden nefes alrken deil de sadece nefes verirken konuuruz? Bunun nedeni; konumamz akcierlerden gelen havann, grtlaktaki ses tellerini titretirmesiyle oluur. Konuurken boazmza parmaklarmzla dokunduumuzda oluan titreimi hissedebiliriz. Ancak bu ekilde oluan ses dzensizdir. Ses, dudak, dil ve diler yardmyla anlalr hle gelerek konuma diline dnr. Arkadalarmzn seslerinin birbirinden farkl olmasnn nedeni insanlarn ses tellerinin yaplar ile bu tellerin titreimlerindeki farkllklardandr.

Ses kaynaklarI

Gnlk hayatmzda bir an durup evremizi dinleyelim. Konuan insanlar, alan telefonlar, kap zilleri, mzik aletleri, araba kornalarnn sesleri vb. daha bir ok ses duyarz. Bu anlamda evremizde eitli nedenlerle ses oluturan insanlar, hayvanlar, mzik aletleri, imek, rzgr vb. birer ses kaynadr. Bu kaynaklar oluum niteliklerine gre ikiye ayrlr.

Salncaktaki salnm hareketinde olduu gibi belli zaman dilimleri iinde belirli bir hareketin tekrarlanmas olayna salnm hareketi denir.ocuun salncaktaki hareketini inceleyelim. Balangta hareketsiz olan salncak, zerine uygulanan itme kuvveti ile denge konumundan saa ve sola doru belli uzakla gider. Hareket olutuktan sonraSesn genl

salncak zerine uygulanan itme kuvveti kesildiinde, salncan yapt salnm hareketinin srekli devam etmesi gerekirken sistemdeki srtnmeler nedeniyle buhareket bir sre sonra sona erer. Hareketin durduu andaki konumu salncan denge konumudur. Salnm hareketi bittiinde salncak denge noktasnda durur.

8

Salncak nce bir ynde, sonra bu ynn ztt ynde hareket etmektedir. Salncan denge konumundan itibaren bir ynde ulaabildii en byk uzakla genlik denir.

Yukarda grld gibi ses dalgasnda da ayn salncak rneinde grld gibi genlik, tepe noktas ile dalga ukuru arasndaki mesafenin yarsdr.

Esnek bir cetvelin bir ucunu ekildeki gibi sabitliyoruz. Dier ucunu da denge konumundan bir miktar aa ekerek serbest brakyoruz. Bunu yaptmzda cetvelin titretiini gryoruz.

Cetveli denge konumundan daha az ekip braktmzda sesin titreim genlii kk olur.Denge konumundan daha ok ekip braktmzda sesin titreim genlii daha byk olur.

Bir ses kaynann saniyede yapm olduu titreim saysna kaynan frekans denir. Frekansn birimi hertz olarak adlandrlm olup Hz sembol ile gsterilir.Bu tanma gre frekansn, bir iin birim zaman iinde ka kez yapldn anlatmak iin kullanlmakta olduu sylenebilir. rnein; bir gazete datcs olduumuzu dnelim. Bir blgedeki mterilerimiz sadece gazetelerin pazar gnleri verilen eklerini alyor olsun. Bu bizim o blgeye haftada sadece bir kez gazete dattmz anlamna gelir. Bylece bizim o blge iin gazete datm frekansmz haftada bir kezdir. Eer o blgeye haftada yedi gn gazete datsaydk frekansmz haftada yedi olacakt.

Sesn frekansI

Boyu ksa olan cetvelden kan sesin frekans daha fazladr.

Boyu uzun olan cetvelden kan sesin frekans daha azdr.

Sesleri ince veya kaln iitmemize neden olan ses zelliine ses ykseklii denir. Ses ykseklii fazla olan sese ince (tiz) ses, ses ykseklii az olan sese de kaln (pes) ses ad verilir.evrede bulunan ses kaynaklarnn kardklar seslerin ykseklii sesin frekansna baklarak belirlenir.Sesin ykseklii sesin frekans ile doru orantldr.

Sesn yksekl

512 Hz256 HzDiyapazonlarn zerinde yazan saylar frekans gsterir. Frekans kk olan diyapazondan kan ses kaln, frekans byk olan diyapazondan kan ses ise incedir.

Sesi yksek frekansldr.Sesi incedir. (Tiz ses)Sesi az iddetlidir.Sesi dk frekansldr.Sesi kalndr. (Pes ses)Sesi ok iddetlidir.

zde ielere ekilde grld gibi farkl miktarlarda renklendirilmi su doldurulmutur. ielerin kenarna metal bir ubukla vurulduunda kan sesleri karlatralm.1 2 3 4 5ielerden kan sesler inceden kalna doru; 1-2-3-4-5

1 2 3 4 5ielerin az ksmlarna doru flendiinde kan sesleri karlatralm.ielerden kan sesler inceden kalna doru;5-4-3-2-1

Tabiatta ok deiik frekans deerlerinde ses retilmekte iken bizler fizyolojik yapmz gerei olarak ancak 20 Hz ile 20 000 Hz frekans deerleri arasndaki sesleri duyabiliriz.Yani insanlar ok kk ve ok byk frekansl sesleri duyamaz.nsan kulann iitemeyecei kadar yksek frekansl ses dalgalarna utrason dalgalar denir. Ultrason dalgalar ad verilen ses dalgalar frekanslar 20 000 Hz-150 000 Hz arasnda olan ve iitilemeyen seslerdir.

Aslan sesi fare sesinden daha iddetlidir.

nsan kulann iitemedii birtakm sesleri, duyma band daha geni olan baz hayvanlar rahatlkla duyabilir. rnein; yunuslar 150 000 Hz, kpekler 35 000 Hz frekans deerinde ultrasonu duyabilirler. Hatta yunuslarn bu duyular o kadar iyidir ki bu yetenekleri sayesinde bir balk srs iindeki tek bir bal izleyebilir, zifiri karanlkta kendinden 3 km uzakta duran sudaki iki ayr metal paray birbirinden ayrt edebilir.

Ses ddet

rnek 1; Arkadalarmzla beraber mzik eliinde elendiimizde genellikle mziin sesi fazla olur. Bazen bu sesten rahatsz olur ve iimizden sesin biraz kslmas gerektiini dnrz. rnek 2; Bazen evimizde televizyon izlerken annemiz veya babamz biraz televizyonun sesini ksmamz ya da sesini biraz amamz isteyebilir. Yukarda verilen rnekler sesin iddetiyle alakaldr. Ses iddetine grlk de denir.

Ses dalgasnn genlii arttka sesin iddeti de artar, genlii azaldka sesin iddeti de azalr.

Zayf sesiddetli ses

Uak otomobile gre daha byk genlikli yani iddetli ses retir.

Ses iddeti, ses kaynana olan uzaklk ile ters orantldr. Ses kaynandan uzaklatka ses dalgalarnn tadklar enerji azalacandan sesin iddeti de azalacak, bylece belli bir uzakla ulatmzda sesi duymak da gleecek, belli bir uzaklk deerinden sonra ses hi duyulamaz hle gelecektir.

rnein hava limanlarndan kalkmaya hazrlanan bir uan kard ses bizleri inanlmaz rahatsz eder. Uak hava limanndan havalanp uzaklatka uaktan gelen ses nce azalr belirli bir uzaklktan sonra ses duyulmaz.

Sesleri duyup duymamamz, sesin iitme salmza zararl olup olmamas veya bir aracn grltl olup olmad ou zaman ses iddeti yerine, ses dzeyine bakarak belirlenir. Ses dzeyi ses iddetinin bir lsdr. Ses dzeyi desibelmetre ad verilen arala llr. Ses dzeyinin birimi Desibel (dB)dir.

Ses dzey

Desibelmetre

nsan kulann alglayabilecei en dk ses iddeti iitme eiidir. Birok insann duyabildii en dk ses dzeyi olan iitme eii sfr desibel olarak kabul edilir. Sfr desibel sessizlik deil iitilmeyecek kadar dk ses iddetidir. Fslt yaklak 20 30 dB iddetindedir ve zor iitilir. Uluslar aras Standartlar rgtnn ortaya koyduu rahatszlk duyma noktasnn balangc yaklak 60 dB dir. 70 desibel ve zeri sesler grlt snrna ular. Normal bir konuma iddeti olan 60 dB in st insana rahatszlk verir. Kulamzn yannda patlayan bir balon veya havalanan bir jet uann ses iddeti yaklak 160 dBi bulur. Bu da grlt snrnn bir hayli stndedir. Bu yzden, ses dzeyi 60 dB den byk olan ortamlarda uzun sre kalndnda iitme sorunlar ile karlalabilir. 120 dB lik bir ses, duyma organmz olan kulaklarmzda hasara neden olabilir. Byle bir ses, 30 dB lik bir gazete hrtsnn yaklak 1 milyar katdr.

Ses Dzeyi rnekleri

SESN TINISI

Ayn sesin eitli mzik aletlerinden kt zaman gsterdii farklla sesin tns denir.Tn, sesin farklln ifade eder ve ses kaynann cinsini belirlemeye yarayan ses zelliidir.Ayn notay alan farkl mzik aletlerinin rettii ses dalgalarnn frekanslar (ve genlikleri) ayndr. Fakat ses kaynaklar farkl olduu iin yani mzik aletlerinde ses retmek iin farkl malzemeler kullanld iin sesler farkl olarak alglanr.

mzk aletlernden Ikan sesler

Mzik aletleri telli, flemeli ve vurmal olarak grupta incelenir.Mzik aletlerinden elde edilen sesler rastgele sesler deildir. Mzik aletlerinden belirli frekanslarda farkl sesler oluur. Bu farkl seslere nota denir. Notalardan kan seslerden bazlar ince (tiz), bazlar ise kaln (pes) dr.

Tell mzk aletler

Gergin bir telin titreimi ile oluan sesin frekans;Telin boyu ile ters orantl ( Telin boyu arttka, frekans azalr yani ses kalnlar.)Telin kalnl ile ters orantl (Telin kalnl arttka, frekans azalr yani ses kalnlar.)Telin gerginlii ile doru orantl (Telin gerginlii arttka, frekans da artar yani ses incelir.)Telin cinsine balTitreim yaplan ortamn scaklna bal (Scaklk tellerin boylarn ve gerginliini etkileyeceinden sesin frekansn da etkiler.) olarak deiir.

flemel mzk aletler

flemeli mzik aletleri havann titremesi sayesinde ses retir. flemeli mzik aletlerinde iinde havann hareket edebilecei kanal bulunur. Daha iddetli hava flenmesi, retilen ses dalgalarnn genliini arttrr ve ses daha iddetli duyulur. Deliklerin kapatlmas hava stununun uzunluunu arttrr. Sesin frekans ve ykseklii azalr, ses kalnlar.Kapatlan deliklerin azaltlmas hava stununun uzunluunu azaltr. Sesin frekans ve ykseklii artar, ses incelir.

VurmalI mzk aletler

Vurmal mzik aletlerinin derisine vurularak derinin titretirilmesiyle ses retilir.Kullanlan derinin gerginlii arttka sesin frekans ve ykseklii artar, ses incelir.Kullanlan derinin yzey genilii arttka sesin frekans ve ykseklii azalr, ses kalnlar.Kullanlan derinin kalnl arttka sesin frekans ve ykseklii azalr, ses kalnlar.

nsanlar zerinde olumsuz etki yapan ve hoa gitmeyen seslere grlt denir. Byk kentlerimizin trafii Srclerin gereksiz korna almalar Endstri blgelerinden kan grltler Ses dzeyi yksek sesle izlenen televizyon Ses dzeyi yksek sesle dinlenen mzik aletleri Onarm ve inaat almalar Baz i yerlerinden kaynaklanan grltler iddetli sese maruz kalnmasna yol aar.

GRLT

Grlt: Kan basncnn artmas Dolam bozukluklar Solunumda hzlanma Uyku dzeninin bozulmas Konsantrasyon bozukluu Stres alma veriminin dmesi kazalarnn meydana gelmesi gibi zararl etkilere sahiptir.

Ses enerjs

SES BR ENERJ TRDR.

Ses enerjsnn yayIlmasI

Ses kaynaklar, ald eitli enerjiler sayesinde titreim hareketi yapar ve kinetik enerji kazanrlar.Kazand kinetik enerjiyi bulunduu ortamdaki taneciklere aktararak taneciklerin titremesini yani kinetik enerji kazanmasn salar.Kinetik enerji kazanan tanecikler etrafndaki dier taneciklere arparak dier taneciklere de kinetik enerji aktarr ve onlar da titretirir.Sesin yayld ortamdaki taneciklerin titreim enerjilerini birbirlerine aktarmas sonucu ses dalgalar oluur ve ses dalgalar kinetik enerjinin tanmasn salar.

ekilde grld gibi geni, kaygan ve dz bir zemine drt tane misket arka arkaya dizilmitir. Bu misketlerin birbirlerine dokunmaktadrlar. Beinci misket birbirine yapk drt misketin bir ucuna doru frlatlr. En sonda bulunan misket gzlemlenir.

EKL 1: Birbirine temas eden drt bilyeye onlara temas olmayan beinci bilyenin hzlca arpmadan hemen nceki hali

EKL 2: Birbirine temas eden drt bilyeye onlara temas olmayan beinci bilyenin hzlca arptktan hemen sonraki hali

Aklamas:Frlatlan misket, enerji barndrr ve duran misketlere arpt zaman zerindeki enerjiyi onlara aktarr. Bu enerji dz bir izgi eklinde duran misketler tarafndan birbirlerine aktarlr. Enerji son miskete vard zaman o misket hareket eder. Ses dalgalar da havada bu ekilde tanr. Hava titretii zaman enerji bir hava moleklnden dierine, o enerji yok oluncaya dek tanr.

Ses enerjsnn azalmasI

Ses enerjisi yaylrken yani bir tanecikten dierine aktarlrken enerjinin bir ksm taneciklerin birbirlerine arpmas srasnda s enerjisine dnr.Ses kaynann etrafnda daha az tanecik vardr ve sayca az olan tanecikler, kaynaktan ald enerji sayesinde yksek enerjiyle titreir. Ses iddetli duyulur.Kaynaktan uzaklaldka tanecik says artar ve daha fazla tanecik titreir yani daha fazla arpma olur. arpma says arttka daha fazla s enerjisi aa kar. Bunun sonucunda ses kaynandan uzaklaldka, ses enerjisinin s enerjisine dnen miktar artar. Yani ses daha zayf duyulur.

rnein; Alaktan uan uak yaknmzdan getiinde rahatsz oluruz. Fakat uak uzaklatka sesi gittike azalr ve bir sre sonra duyulmaz olur.

Bulunduumuz odadaki televizyondan gelen ses ok az enerji kaybederek kulamza gelir. Bylece televizyonun sesini kolayca duyabiliriz. Ancak televizyondan uzaklatka televizyonun sesini duymakta zorlanrz.

Ses enerJsnn baka enerj trlerne dnmes

1) Belirli aralklarla tutulan teflerden birine vurulduunda derisi ileri gider ve nndeki hava molekllerini iter. Birbirini iten hava molekllerinin tad ses enerjisi dier tefe gelir ve tefin nnde duran pinpon topunun hareket etmesini salar.

2) Jetlerin geileri srasnda pencere camlarnn titremesi olaynda ses enerjisi kinetik enerjiye dnr.

3) iddetli bir sesin etkisiyle dadan, dik yamalardan karlarn yuvarlanmas yani olaynda ses enerjisi kinetik enerjiye dnr.

4) Ultrasonik ses dalgalar ile bbrek talarnn krlmas olaynda ses enerjisi kinetik enerjiye dnr.

sesn yayIlma HIzI

Sesin yaylma hz;

Ortamn cinsine,Ortamn scaklna,Ortamn younluuna,

bal olarak deiir.

Ses dalgalar her ortamda ayn hzda yaylmazlar.Ortamn scakl deimemek artyla sesin yaylma hz tanecikler arasndaki boluk miktarna baldr.Kat, sv ve gaz hallerinde bulunan maddelerin tanecikleri arasndaki uzaklk arttka tanecikler arasndaki etkileim azalacandan dolay titreim aktarm da yavalar.1. Sesin yayIlma hIzInIn ortamIn cnsne balIlII

Sessiz bir yerde ubuk kraker yerken sanki herkes ubuk krakerin sesini duyacakm gibi gelir. Burada ses kemiklerden kulaa gider. Yani kat ortam kullanr. O yzden sesi kendimiz ok alglarz. Oysa ayn odadaki kiiler ubuk kraker sesini o kadar iddetli duymaz. nk onlar hava(gaz) ortamn kullanrlar iitmek iin.

MaddeScaklk (oC)Sesin Hz (m/s)Hava20343Su201440Demir205130

Ses en hzl katlarda sonra svlarda ve en yava da gazlarda yaylr. KATI>SIVI>GAZ

Okey, domino veya jenga talar ekildeki gibi yan yana dizilir. Ayn anda bu talara dokunup yklmas salanr. Yklan talar yklma srasna gre dizilerek sesin yaylma hzyla benzetilir.

Vkat > Vsv > Vgaz

ok eski dnemlerde sava halindeki askerler yere miferlerini koyduktan sonra yeri dinleyerek dmanlarn ayak seslerini duymaya alrlard.

ekile tren rayna vurduumuzda biraz ileride kulan raya dayayan kii sesi iki defa duyar. Kii nce raydan gelen sesi sonra havadan gelen sesi duyar. nk ses katlarda daha hzl yaylr.

2. sesn yayIlma hIzInIn ortamIn sIcaklIIna balIlIIAada verilen tabloda da grlecei gibi sesin yaylma hz ayn maddenin farkl scaklklarnda farkl olmaktadr. Ayn maddenin scakl arttka artan scaklk miktarna bal olarak sesin madde iinde yaylma hz da artmaktadr.

MaddeScaklk (C)Ses Hz (m/s)Hava 0332Hava 20344Hava 100386Su01432Su201463Su1002100Demir05000Demir205130Demir 1005300

3. sesn yayIlma HIzInIn ortamIn younluuna balIlII

Yukarda verilen tablodan anlalaca gibi sesin de hz k gibi maddesel ortamlarn younluu deitike deiir. Scakln ayn olduu farkl maddesel ortamlarda sesin hz da farkldr.MaddeScaklk (C)Ses Hz (m/s)Karbondioksit20277Hava20344Alkol201213Su201463Altn201743Bakr203560Demir 205130

Ik, bolukta yaylr. Ancak ses bolukta yaylmaz.

SES BOLUKTA YAYILIR MI?

Ses dalgalarnn yaylabilmesi iin ses dalgalarnn kaynandan kt ortamda taneciklerin olmas gerekir. Bu nedenle ses dalgalar kat, sv ve gaz gibi maddelerde yani maddesel ortamlarda yaylabilir. Bolukta, maddesel ortam yani tanecikler olmad iin ses kaynann titreim sonucu yayd titreim enerjisi tanamaz ve ses bolukta yaylmaz.Gneteki patlamalarn gzlemlenebilmekte ancak patlamalarn sesi duyulamamaktadr. Bu durum bize sesin bolukta yaylamayacan gsterir.

Ses m daha hIzlI yoksa IIk mI?

Ayn anda meydana gelen imek akmas ve gk grlts olaynda k ve sesin buluttan bize ulama sreleri farkldr. Sesin ktan daha sonra alglanmasnn nedeni, n sesten daha hzl yaylmasdr.Ses havada yaklak 342 m/s lik bir hzla yaylrken k neredeyse ses hzndan 900 000 kat daha fazla bir hzla yaylarak saniyede yaklak olarak 300 000 km yol alr. Buna gre eer; bulunduumuz yerden 342 m uzakta bir yldrm olay meydana gelirse yldrm nn grlmesinden yaklak bir saniye sonra gk grlemesinin sesini duyarz.

Havai fiek gsterileri olurken de ayn durum gereklemektedir; nce havai fieklerin grlr daha sonra sesi duyulur.

lkretim 8.Snf Fen ve Teknoloji MEB Ders Kitabhttp://www.eba.gov.tr/video/izle/8806869f06df98f0d1cc7274da592eafdc79b84016002http://www.eba.gov.tr/video/izle/190190142db7415ab86e10292a0c2aeff39a3ef038001http://www.eba.gov.tr/video/izle/5927fec81f7328f092407b5b5b2a1ed4bc4f947433001http://www.eba.gov.tr/video/izle/9902c162211d4ea2f6b46cdc23c63e7faf1ad91c42002http://www.eba.gov.tr/video/izle/4434df118b5e44cb58419bb8f7b9da1add63e25358004http://www.gokcefortaci.com/?Syf=5&Id=89726http://ustundagfen.tr.gg/%3Cstrong%3EDers-Anlat%26%23305%3Bm-8-.-S%26%23305%3Bn%26%23305%3Bf%3C-s-strong%3E%3Ccenter%3E.htm

KAYNAKA

HAZIRLAYAN: SMEYRA DUMAN