Ahmed bican-ın-munteha-isimli-fusus-tercumesi-ışığında-tasavvuf-duşuncesi
566
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI AHMED BÎCAN’IN “MÜNTEH” İSİMLİ FUSÛS TERCÜMESİ IŞIĞINDA TASAVVUF DÜŞÜNCESİ Yüksek Lisans Tezi AYŞE BEYAZİT İstanbul, 2008
Ahmed bican-ın-munteha-isimli-fusus-tercumesi-ışığında-tasavvuf-duşuncesi
1. T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B
L MLER ANAB L M DALI TASAVVUF B L M DALI AHMED BCANIN MNTEH S ML
FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES Yksek Lisans Tezi AYE BEYAZ T
stanbul, 2008
2. T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B
L MLER ANAB L M DALI TASAVVUF B L M DALI AHMED BCANIN MNTEH S ML
FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES Yksek Lisans Tezi AYE BEYAZ T
Danman: PROF. DR. MAHMUD EROL KILI stanbul, 2008
3. ii ZET XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim ve
mutasavvf olan Ahmed Bcan, vahdet-i vcd dnce sisteminin mhim bir
takipisidir. te ekber mektep anlaynn gzel bir rn olan Ahmed Bcann
Mntehs almamzn konusunu oluturmaktadr. almamzda yaad dnemin fikr ve
tasavvuf yapsn gnmze yanstan Mntehnn Osmanl Trkesinden gnmz
Trkesine latin harferiyle eviri yazm yaplm olup eserin ierii,
kaynaklar, konusu ksaca; eserin genel olarak tahlili yaplmaya ve
tasavvuf dncesindeki yeri ortaya konulmaya allmtr. Anahtar
Kelimeler: Ahmed Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Tasavvuf. ABSTRACT
Ahmed Bcan, lived in Gelibolu in 15th century, was an important
Turkish intellectual and sufi who was a pursuer of vahdet-i vcd
thought system. Ahmed Bcans Mnteh is our subject of work which is a
product of ekber mektep understanding. In our working Mntehs
translation into present-day Turkish from Ottoman Turkish with
Latin letters is done. Briefly, the books general analysis is done
and its location in sufism understanding is shown. Keywords: Ahmed
Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Sufism.
4. iii NSZ Muhyiddin bnl-Arabnin kurucusu olduu vahdet-i vcd
anlay ve bu anlayn deta temeli olan Fussul-hikem, ilk Osmanl
medresesi mderrisi Dvd Kaysernin Fussul-hikemi erh etmesiyle
Osmanlya girmi, daha sonra Yazcolu Mehmet, Ahmed Bcan, Sofyal Bl,
Abdullah Bosnev, Abdulgn Nabls ve Ahmed Avni Konuk gibi ztlarn
tercme, talik ve erhleri ile bu dnce sistemi anlalmaya ve
anlatlmaya allmtr. Bugn de, gerek dorudan bnl-Arab ve eserleri
zerine yaplan almalarda, gerekse bu dncenin temel kaynaklarndan
faydalanlarak yazlan lehte ve aleyhteki eserlerde hal bu dncenin
etkilerini ve izlerini grmekteyiz. Ahmed Bcann yaad XV. yzylda
Osmanl dncesi ite bu anlaya dayanmaktayd. Mntehda bu anlayn bir
sonucu olmas bakmndan dikkate deer bir eser olduundan almamzn
konusu olmutur. eviri yazm yaplarak gnmz insannn da faydalanmasn
salamay istediimiz bu eserin almamzn konusu olarak seilmesinden
balayarak sonulanmasna kadar geen srede sabr ve zenle ilgilerini ve
yardmlarn esirgemeyen tez danmanm muhterem hocam Prof. Dr. Mahmud
Erol Kl Beye, fikirlerinden her zaman istifade ettiim Prof. Dr.
Mustafa Tahral Hocama ve almam esnasnda manevi desteini veren
aileme ve arkadalarma sonsuz teekkrlerimi bildirmeyi bir bor
bilirim. almamn ilgilenenlere ve tasavvuf dncesine faydal ve katks
olmas dileklerimle. stanbul, 2008 Aye BEYAZ T
5. iv NDEK LER Sayfa No. ZET/
ABSTRACT.......................................................................................
ii
NSZ.............................................................................................................
iii NDEK
LER...............................................................................................
iv
KISALTMALAR............................................................................................
vii G R
...............................................................................................................
1 B R NC BLM MUHY DDN BNL-ARABN N HAYATI VE ESERLER I.
HAYATI.....................................................................................................
6 A. Doum Yeri ve
Tarihi........................................................................
6 B. Nesebi ve
Knyesi..............................................................................
6 C. Ailesi ve Yetitii
Muhit....................................................................
7 D. Tahsil Hayat ve
Hocalar..................................................................
9 E. Seyahatleri, Evlilikleri ve
ocuklar.................................................. 10 F.
Vefat..................................................................................................
11 II. ESERLER
.................................................................................................
12 A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin
erii........................................ 12 B. nemli Baz
Eserleri ve Fussul-hikem........................................ 14
1. nemli Baz
Eserleri..................................................................
14 a.
el-Fthtl-Mekkiyye.........................................................
14 b. el-Cem
vet-tafsl.................................................................
15 c.
et-Tedbrtl-ilhiyye..........................................................
15 d.
Tercmnl-evk...............................................................
15 2.
Fussul-hikem.......................................................................
16 a. Eserin Tanm ve
erii................................................... 16 b.
Eserin Trke Tercme ve erhleri.................................. 20
K NC BLM MNTEHNIN MELL F AHMED BCANIN HAYATI VE ESERLER I.
HAYATI....................................................................................................
25 A. Doum Yeri ve
Tarihi.......................................................................
25 B. Nesebi ve
Ailesi................................................................................
26 C. Tahsil
Hayat.....................................................................................
29 D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn
Al................................... 31 E.
Vefat.................................................................................................
39
6. v II. ESERLER
................................................................................................
40 A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin
erii....................................... 40 B.
Eserleri...............................................................................................
41 1. Mensur
Eserleri.........................................................................
41 a.
Envrul-kn................................................................
41 b.
Acibl-Mahlkat...........................................................
44 c. Drr-i
Meknn.................................................................
44 d.
Mnteh...........................................................................
46 e.
emsiyye...........................................................................
46 f.
Rhul-Ervh....................................................................
47 2. Manzum Eseri
Cevhirnme................................................. 48 NC
BLM B R FUSSUL-H KEM TERCMES OLARAK MNTEH I. TEL F SEBEB , YAZILDII
YER VE SRES ............................... 50 II. MUHTEL F
KTPHANELERDEK NSHALARI....................... 52 III. MNTEHNIN
KAYNAKLARI.........................................................
55 IV. BLMLER VE
KONUSU.................................................................
59 V. D L ZELL KLER
...............................................................................
65 VI. SLP ZELL KLER
........................................................................
67 VII. MNTEHDAK TASAVVUF DNCE.................................. 74
A. Vahdet-i Vcd ve
Tevhid................................................................
76 1. Ezelde Vahdet-i
Vcd............................................................. 80
2. Halde Vahdet-i
Vcd..............................................................
82 a.
Tecell...............................................................................
82 b. Gnl ve
Kalb..................................................................
84 c.
Ak...................................................................................
85 d. Kendini
Bilmek................................................................
87 3. Ebedde Vahdet-i
Vcd............................................................ 88
B. Hazert-
Hamse...............................................................................
90 C. Ayn-
Sbite..................................................................................
93 D. Mertib-i
Erbaa................................................................................
95 E. Esm ve
Sft....................................................................................
97 DRDNC BLM MNTEH METN eviri
Yazm...................................................................................................
100
7. vi
SONU............................................................................................................
496
EKLER............................................................................................................
501
KAYNAKA..................................................................................................
540
8. vii KISALTMALAR a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz ae.
Ayn eser age. Ad geen eser agm. Ad geen makale a.mlf. Ayn mellif
(a.s.) Aleyhis-selm A FD Atatrk niversitesi slmi limler Fakltesi
Dergisi b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz b. Bin, bn Bk.; bk.
Baknz bs. Bask, basm C. Cilt (c.c.) Celle celluh ev. eviren D A
Diynet Vakf slm Ansiklopedisi h. Hicr Hz. Hazreti hzl. Hazrlayan
FAV Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar ist. trh.
stinsah tarihi EF stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi (k.s.)
Kaddesallhu srrah, kuddise srruh Ktp. Ktphanesi m. Mild MEB Milli
Eitim Bakanl Yaynlar mst. Mstensih nr. Numara nr. Nereden, neri .
lm, lm tarihi (r.a.) Radiyallhu anh s. Sayfa S. Say (s.a.v.)
Sallallhu aleyhi ve sellem sad. Sadeletiren SBE Sosyal Bilimler
Enstits rh. rih, erheden TDV Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar thk.
Tahkik eden trc. Tercme eden ts. Tarihsiz T AD Tasavvuf lm ve
Akademik Aratrma Dergisi TTK Trk Tarih Kurumu Basmevi vb. Ve
benzeri vr. Varak Y. Yl
9. G R Ahmed Bcan XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim,
mutasavvf, mtercim ve nsirlerdendir. Bcan lakabyla mehur olmakla
beraber Yazcolu veya Yazczde de denilmektedir. Abisi Yazcolu
Mehmed, XV. yzyln ilk yarsnda yetien ve Sultan II. Murad ile ksmen
Fatih Sultan Mehmed devirlerini idrk eden Molla Fenr, Akemseddin,
Molla Yegn gibi dnemin nemli lim, mutasavvf ve yazarlarndandr.
Devrinin mn sultan Hac Bayrm Velnin iki kardei ird Hac Bayrm
Velnin, Sultan II. Murdn daveti zerine onunla grmek zere Edirneye
seyahati srasnda gereklemitir. Ahmed Bcann ve abisi Yazcolu
Mehmedin Bayramiyye tarikatine intisab ite bu buluma
vesilesiyledir. Hac Bayrm Velnin halifelerinden olan Yazczde Mehmed
Efendi ile kardei Ahmed Bcan Efendinin onbeinci asrn ortalarna doru
yazdklar tasavvuf eserler ve tekke edebiyat, Anadolu topraklarnda
doup byyen Bayramiyye tarikatnn yaylmasnda nemli lde etkili
olmutur. zellikle Yazcolu Mehmedin Muhammediyesi ve Ahmed Bcann
Envrul-Akni ellerden dmemi, hafzalara nakolmu ve dnemindeki evlerde
Kurn- Kermn yan banda raflarda yerini almtr. Hseyin Vassafn da
dedii gibi Yazcolu kardelerin eserleri, erbb- aka mridlik hizmetini
grmektedir. XV. ve XVI. yzyllardaki tasavvuf anlayn en belirgin
zellii Ekberiyye mektebidir. Bu anlayn sonucu olarak o dnemin nde
gelen mutasavvflar tarafndan kaleme alnan eserlerde, bu ekoln temel
kaynaklar tercme ve erh edilmitir. Bunun en gzel rneklerinden biri
de bnl-Arabnin Fussul-hikemini batan sonra erheden ikinci dnem Fuss
arihlerinden Meyyedddin Cendnin Fuss erhine Mehmed Yazcolunun bir
talikat yazmas ve kardei Ahmed Bcann da bu talikat Trkeye serbest
bir eviri yapmasdr. Bu bakmdan tezimizin konusunu tekil eden Ahmed
Bcann Mntehs o dnemin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze yanstmas asndan
olduka nemlidir.
10. 2 Bir baka deyile vahdet-i vcd dncesi ilk Osmanl
medresesinin mderrisi olarak tannan Dvud Kaysernin Fuss erhi ile
Osmanlya girmi, bu gelenek Yazcolu kardelerle devam ettirilmitir.
Bylece Yazcolu kardeler, Ekber mektebin Osmanl dnce hayatna
yerlemesine katkda bulunmulardr. Bayramiyye de esas olan cezbe,
muhabbet ve srr- ilh tevhid merhalesini ve bilgi derecelerini ifade
etmektedir. Bununla birlikte Bayramler vahdet-i vcd anlayna da
sahip olmulardr. Bu adan hem Bayramiyye anlaynn bir yansmas hem de
vahdet-i vcd dncesinin bir rn olan Mnteh olduka nemlidir. Ahmed
Bcann Mnteh simli Fuss Tercmesi Inda Tasavvuf Dncesi isimli bu alma
drt blmden olumaktadr. Birinci blmde Mntehnn asl kayna olan
Fussul-hikemin mellifi Muhyiddn bnl-Arabnin genel olarak hayat ve
eserleri anlatlmtr. Fussul- hikemin tanm, ierii, Trke tercme ve
erhleri verildikten sonra ikinci blme geilmitir. kinci blmde
Bayramiyye tarikatnn terbiyesinden gemi ve onun ilkelerine gre
eitilmi olan Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi, nesebi, ailesi,
tahsil hayat, tasavvuf kiilii, Bcan lakabn al ve vefat hakknda
bilgi verilmi ardndan eserleri incelenmitir. Eserlerindeki slp ve
ierie deinildikten sonra mensr eserleri ve manzm eseri: Cevhirnme
ilenmitir. nc blm, Mntehnn tahliline ayrlmtr. Mntehnn telif sebebi,
yazld yer ve sresi, muhtelif ktphanelerdeki nshalar, kaynaklar,
blmleri ve konusu, dil ve slp zellikleri anlatlmaktadr. Daha sonra
Mntehdaki tasavvuf dnce bal altnda Mntehdaki vahdet-i vcd ve
tevhid, hazert- hams, ayn- sbite, mertib-i erbaa ve esm ve sfat
konular ilenmektedir. Drdnc ve son blmde ise Mntehnn Osmanlcadan
gnmz Trkesine latin harfleriyle eviri yazm yer almaktadr. Mnteh
metninin eviri yazmnda kullanlan nsha ve bu nshann iml ve usl ise
yledir:
11. 3 almada esas alnan nsha, Sleymaniye Ktphanesi Kl Ali Paa
blm 630 numarada kaytl olan nshadr. Bu nshann tercih edilmesinin
sebebi ise dier nshalara gre metnin eksiksiz btn bir cilt halinde
mevcut olmas, istinsah tarihi belirli olup istinsah tarihi belirli
olan dier nshalara gre ieriinin geni olmas ve yazl yl ile istinsah
tarihinin birbirine yakn olmasdr. Kl Ali Paa nshasnn okunmas
srasnda baz sayfalarda kurt yeniklerinin olmas vb. sebeplerle silik
ve okunamayacak durumda olan kelime veya cmlelerin okunmasna
kolaylk salamas asndan Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmud Efendi
blmndeki nr. 1657 ve nr. 2267de kaytl iki nshadan da istifade
edilmitir. Mnteh metninin eviri yazmnda, Ahmet Avni Konukun
Fussul-Hikem Tercme ve erhinde, Yrd. Do. Dr. Seluk Eraydn ve Prof.
Dr. Mustafa Tahral Beylerin eviri yazmnda uygulad iml ve usl
benimsendi. Yani uzun ( a ), ( u ) ve ( i ) sesli harflerini,
uzatma ireti olarak kullanlan apka ( ^ ) ireti ile ( ), ( ) ve ( )
eklinde yazld. Ancak kaf ( ) harfinden sonra gelen uzun ( a ) ve (
u ) seslilerini, kef ( ) harfinden sonra gelen uzun seslilerle
karmasn nlemek iin sadece ( a ) ve ( u ) harflerinin stne yatk izgi
( - ) koyarak ( ) ve ( ) eklinde yazld. Furkn, hakyk, itikd,
tasdkt, ukl, mevkf gibi. Fakat, kaf harfinden sonra gelen uzun ( i
) sesini gstermek iin apka ireti kullanlarak ( ) eklinde yazld.
Hakk, tahkk, hakkat gibi. Gayn ( ) harfinin imls da kaf harfinin
imls gibi uyguland. Gyet, gib, megl, gfil gibi. Mahss (hissedilmi)
kelimesindeki uzun sesini, mahss (tahss edilmi, huss) kelimesiyle
karmamas iin harfiyle yazld. Bunun gibi kaln veya ince sesli
harflerle ayrt edilebilmesi mmkn olan kelimelerde kaln a, u ve ince
e, i, harfleriyle kelimelerin esas harfleri ve farkllklar
hissettirilmeye alld. Arapa skin ayn harfi ( ) ve skin hemze ( )
apostrof ( ) ile gsterildi. Man, yan, baz, al, marifet; mebde,
mene, telf, tesr, mmin gibi. Gnmz Trkesinde grlen kelime ii veya
sonundaki ( b p), ( c ), ( d t) ve ( n m ) gibi sessiz harf
deiiklikleri ve kelime sonundaki taklarda ses
12. 4 uyumu uygulanmamtr. Hviyyet, gaybiyyet vb. kelimelerdeki
ift ( yy )i kelime yaln halde ise gnmzdeki iml ile yni tek ( y )
ile yazlmtr. Trke fiiller, isimler, taklar ve ekler bugnk telaffuza
gre yazlmtr. rnekler: Aham akam, anlar onlar, anda onda, anclayn
onculayn, nn onun, aru ar, artuk artk, ayruk ayrk, azuk azk, bilevz
biliriz, bi be, dahi daha, eksk eksik, etmek ekmek, eyitdi eyitti,
eyleyemeyleyeyim, in iin, idelm edelim, idinmek edinmek, idb edip,
itmek etmek, kang hangi, karanulk karanlk, karr arr, kendni
kendini, nedr nedir, nin niin, nire nere, ul ulu, old oldu, olcak
olacak, olmasun olmasn, snayam snayaym, tag da, tamar damar,
tayanmak dayanmak, tar dar, tokuz dokuz, toptol dopdolu, uyhu uyku,
urur vurur, vir ver, vireyin vereyim, yalnuz yalnz, ylduz yldz,
yiryz yeryz, yil yel, yoln yolun vb. Eserin varak numaralar keli
parantez iinde kaln punto ile verildi, [1b] gibi. Metin iindeki
yet, hadis ve dier Arapa ve Farsa ibareler aynen verildi. Sadece
Ahmed Bcan tarafndan anlam verilmemi Arapa veya Farsa alfabe ile
yazlm yet, hadis, beyit ve benzerlerinin anlamlar keli parantez [ ]
iinde verildi. yetlerin sre ad, sre numaras ve yet numaras da
parantez ( ) iinde verildi, (Ftiha, 1/7) gibi. Hadislerin kayna ise
dipnotta verildi. Hadislerin kaynan bulmak iin ilk olarak
Concordance tarand. Ayrca Mektebet-mile ve Elfiye adl cdlerden
yararlanld. Kayna bulunamad ifadesi bunlarla snrldr. Metinde geen
zel isimler, kii, kitap ve yer isimleri ekler ksmnda verildi. Ayrca
metinde krmz mrekkeple yazlan kelime veya cmleler kaln punto ile
yazld. Mntehnn eviri yazmndan sonra tez hakknda genel bir
deerlendirmenin yapld sonu blm yer almaktadr. Daha sonra kaynaka ve
eklerle alma tamamlanm olmaktadr.
13. B R NC BLM MUHY DDN BNL-ARABN N HAYATI VE ESERLER
14. 6 I. HAYATI slm leminde daha ok bn-i Arab, bnl-Arab,
Muhiddin Arab, Muhiddin bn Arab ve eyhul-Ekber eklinde tannan1
Muhyiddn Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htim (.
638/1240) Tasavvuf ve slam dnce tarihinde byk etkileri bulunan sf
mellifimizdir2 . Bu almada bnl-Arabnin hayat ve eserleri hakknda
genel bir bilgi verilecektir. nk bu konuda yaplm mstakil eserlerde
ve pek ok kaynakta da kendisinden bahsedilmitir3 . Zaten bnl- Arab
hakkndaki bilgilerin ou bizzat yazm olduu eserlerinden
renilmektedir. A. Doum Yeri ve Tarihi 17 Ramazan 560 (28 Temmuz
1165) tarihinde Endlsn (bugnk spanya) gney dousundaki Tdmr
(Teodomiro) blgesinin baehri olan Mrsiyede (bugnk Murcia) domutur4
. B. Nesebi ve Knyesi bnl-Arab kkl, saygn ve soylu bir aileden
gelmektedir. sminin sonunda yer alan el-Htim et-T, onun cmertliiyle
ve hayrseverliiyle n kazanm olan Tay kabilesine mensub5 Ad b. Hatm
et-Tnin soyundan geldiini gstermektedir. Bu kabilenin Arap olmas
sebebiyle bn Arab ve atalar Arab (Arap) diye tannmlardr6 . Muhyiddn
bnl-Arabnin tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddn Muhammed b. Al b.
Muhammed el-Arab et-T el-Htim eklindedir7 . bnl- Arabnin grlerini
takdir edenler onun tasavvufta otorite oluunu eyhul-Ekber 1 Sleyman
Uluda, bn Arab, 1. Basm, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3. 2
Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, D A, C. XX, Ankara: TDV, 1999,
s.493. 3 Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Nihat Keklik, bnl-Arabnin
Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye,
stanbul: EF, 1980. (Nihat Keklik, bnl-Arabnin el-Ftht isimli
eserini tarayarak hayat kronolojisini bir araya getirmitir. Bk.
age., s. 257- 305). Ayrca Claude Addasn bn Arab biyografisi bu
konuda nemli bir mracaat kaynadr. bnl-Arabnin liste halinde hayat
kronolojisi iin bk. Claude Addas, bn Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde,
Atilla Ataman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s.310-326;
Mahmud Erol Kln, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri adl
doktora tezi bu alandaki nemli bir almadr. Bk. Kl, Muhyiddn
bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd), (Yaynlanmam
Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995); a.mlf., Cafer Karada
ve Mahmut Kaya, bnl-Arab, Muhyiddn, D A, C. XX, Ankara: TDV, 1999,
s. 493-522. 4 Kl, agm., s. 493. 5 bnl-Arab, el-Fthtl-mekkiyye, C.I,
Beyrut, ts., s. 185. 6 Uluda, age., s. 3. 7 Kl, age., s. 8.
15. 7 (En Byk stad), din ilimlerde mceddid oluunu da Muhyiddn
(Dni ihy eden) lakablarn vererek ifade etmek istemilerdir8 . Mlik
kads ve kelm limi Eb Bekr bnl-Arab (. 543/1148)den ayrt
edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arab eklinde yazlm olsa bile
bizzat kendisinin ismini Muhammed bnl-Arab olarak kaydetmesinden
dolay bu eklin tercih edilmesi daha dorudur9 . C. Ailesi ve Yetitii
Muhit Babas Ali b. Muhammed, Abbs Halifesi Mstencid-Billhn komutan
ve yre valisi Muhammed b. Sad bn Merdenin hrmet ettii bir kiiydi,
ayn zamanda filozof bn Rdn yakn arkadayd10 . bnl-Arabnin anlatmyla,
babasnn ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle uraan takva sahibi
bir zt, annesinin ise ensar soyundan11 Nr isminde yine takv sahibi
bir zt olduunu12 , Ftm bintl-Msenn adl bir kadn velnin sohbetlerine
katldn13 ve babasndan bir mddet sonra vefat ettiini14 renmekteyiz.
Babas, vefatndan nce btn ailesini yanna toplam ve Olum, bugn artk g
olacak! demitir. bnl-Arabnin -(O srada) btn ailesi ve kzlar da
yanndayd- ifadesinden ailesinin tek erkek ocuu olduu ve iki
kzkardeinin bulunduu anlalmaktadr15 . Amcas Eb Muhammed b. Muhammed
el-Arab ve daylar Eb Mslim el-Havln ile Yahy b. Ygnda devrin nemli
sf ve siyas ahsiyetleri ierisinde yer almaktadr. bnl-Arabnin
yetimesinde bu kiilerinde byk tesirleri olduu yine kendi
ifadelerinden anlalmaktadr16. bnl-Arab Muvahhidlerin idaresi
altnda17 bulunan Mrsiye ehrinde domu idi. Bu devletin nfzu,
spanyadan balayarak Kuzey Afrika kylar boyunca Msra 8 Kl, agm. , s.
493. 9 Kl, agm., s. 493 zet. 10 bnl-Arab, C.I, s. 71. 11 bnl-Arab,
age., s. 298. 12 Abdlfetth es-Seyyid Muhammed ed-Dems,
el-Hubbul-ilh f iri Muhyiddn bn Arab, Kahire, 1983, s.13. 13
bnl-Arab, daha sonraki bir tarihte bu hanm sfiye bir mddet hizmet
ederek, kendi elleriyle ona sazdan bir kulbe yapmtr. Bk. el-Ftht,
C. IV, s. 236. 14 bnl-Arab, C.I, s. 248. 15 bnl-Arab, C.I , s. 185.
16 Kl, age., s. 7. 17 Keklik, Muhyiddn bnl-Arab Hayat ve evresi,
stanbul: Byk Matbaa, 1966, s. 56.
16. 8 kadar uzanmaktayd18 . ehir, kumandan bn Merden tarafndan
ynetilmekteydi. bnl-Arab sekiz yana gelinceye kadar bu ehirde
ikamet eden ailesi19 Mmin Sultan Eb Yakb Ysufun bn Merdeni yenerek
ynetimi ele geirmesiyle Endlsn o sradaki bakenti olan bliyeye
(Seville) g etmitir20 . Blgenin yeni emri Yakb el-Muvahhid kltre
nem veren bir devlet adamyd; felsefe, tp, astroloji ve edebiyata da
zel bir ilgisi vard. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr gibi mehur
ilim ve fikir erbabn toplam; pek ok air, msikiinas, lim ve filozofu
da bir araya getirmiti. bnl-Arab, bilyede byle bir kltr ortamnda
bul alarnda bir mnev iaretle inzivya ekilip kendi i alemindeki
hazineleri ortaya karmaya karar verdiini, bazen on drt ay sren bu
halvet ve riyzetlerin neticesinde mrifet kaplarnn kendisine yava
yava almaya baladn sylemektedir21. Bu sralarda henz on be-on alt
yalarnda bulunan bnl-Arab, bn Rdn dikkatini ekmi, bn Rd bu genle
tanmak iin babasndan grme talebinde bulunmutur22 . bnl-Arab, bn
Rdle grmek iin geldii Kurtubadaki karla- malarn yle anlatr: Yanna
girdiimde oturduu yerden kalkarak beni muhabbet ve hrmetle
kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona evet dedim. Onu anladm dnerek
mutluluu daha da artt. Ben, ona mutluluu veren eyin ne olduunu
hissedince ona hayr dedim. Bunun zerine bozuldu, yznn rengi deiti.
Dnd ey de pheye dt. Bana Senin keif ve feyz-i ilhde bulduun ey
mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sorduunda, ona hem evet
hem de hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar
yerlerinden, bedenler cesetlerinden frlar deyince benzi sarard,
titremeye balad, birden sanki elli ya yaland. Ne demek istediimi
anlamt. Ve bu grmenin sonunda bn Rdn, herhangi bir eitim almadan ve
retim grmeden bilgisiz olarak halvete girip de byle bir bilgiyle
oradan kan birisini kendisine tantt iin Allaha krettiini
nakletmektedir23 . 18 Keklik, age., s.56. 19 Kl, agm., s. 493. 20
Kl, age., s. 9. 21 Kl, agm., s. 493. 22 Kl, agm. , s. 493. 23
bnl-Arab, el-Ftht, Osman Yahya (thk.), C.II, Kahire, 1974, s.
372-373. Bu grme felsef bak asyla tasavvuf bak asnn mukayesesi
bakmndan nemli semboller iermektedir. Kl, agm. , s. 193.
17. 9 bn Rdn sorduu felsef sorulara tasavvuf cevaplar veren
bnl-Arab yine bu yllarda Salih Adevnin rencilerinden Eb Ali Hasan
ekkz isimli bir eyhle tanmtr. bn Assd ve Ahmed Harr isimli sf mereb
iki kardele arkada olmutur. bnl-Arab, Bu srada avclkla ve
edebiyatlada megul olmu, daha sonra bu ekilde geirdii yllar
chiliyye zaman olarak zikretmitir24 . D. Tahsil Hayat ve Hocalar
bnl-Arab, ilk Kuran derslerini ehl-i tark olduunu bildirdii komular
Eb Abdullah el-Hayyt adl bir kiiden almtr. lk halvetlerinden
birinde gerekle- tirdiini syledii mnev grmesinde Hz. Peygamberin
kendisine ynelttii, Bana smsk tutun kurtulursun eklindeki buyruunu
hadisleri zhiren de tahsil etme manasn anlayarak uzun bir sre hadis
ilmiyle megul olmutur. let ilimlerinin sf olmayan kiilerden de
alnabilecei grnde olduundan bn Hubey, bn t, bn Bak ve bn Vcid gibi
hadisilerden hadis okumutur25 . On sekiz yanda iken Lahmden Krat-i
seba, aere ve takrb renimi grmtr. Lahmden ayrca bn reyhin
el-Kfsini, Abdurrahman b. Abdullah es-Sheylden baz hadis kitaplarnn
yan sra bn Himn es-Sresinin erhi er-Ravzatl-nf isimli kitabn
okumutur. Kad bn Zerknun derslerine uzun bir sre devam edip iczet
almtr26 . Seyr slkunun henz balarnda iken baz tasavvuf makamlara
ulaan27 bnl-Arab, hayat boyunca zhir ve btn ehli pek ok staddan
istifde etmitir28. bnl-Arabnin tasavvuf yolunda asl gelimesini
salayan ey, bir ok eyhlerden istifade etmesidir. yz kadar eyhten
istifade ettiini bildiren bn Arab u halde hem evre hem de imkanlar
ve ahs kabiliyeti dolaysyla byle yksek bir makama ermi, slm
dnyasnda en byk sfilerden biri saylmtr. Bilhassa ders grd hocalar,
bnl-Arabnin hayat ve fikirlerinde silinmez izler brakmtr29.
Kendile- rinden faydaland yz akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli
szlerine yeri 24 Uluda, age., s.6. 25 bnl-Arabnin hadis hocalar ve
muhaddis kimlii hakknda geni bilgi iin bk. Ali Vasfi Kurt, Endlste
Hadis ve bn Arab, stanbul: nsan Yaynlar, 1998, s. 358-372. 26 Kl,
agm. , s.494; bnl-Arab, btn hocalarnn ve okuduu kitaplarnn
listesini el- cze adl eserinin banda saymtr. 27 bnl-Arab, el-Ftht ,
C.II, s. 425. 28 Kl, age. , s.14. 29 Keklik, age. , s.61.
18. 10 geldike el-Ftht, Kitbl-kutb, Drretl-fhire ve Rhul-kuds
gibi eserlerinde isimlerini de vererek temas etmitir30. lk mridi
Ebl-Abbs el-Uryebdir31 . Yine bu yllarda Hzr ile karlap ondan hrka
giymesinden32 sonra tahkk yoluna ilk intisab gereklemitir. Bu srada
yirmi yanda33 olan bnl-Arab hayat boyunca pek ok ehir ve lkeye
seyahat etmitir. E. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar Yirmi alt
yandayken kt ilk seyahetinde Cezretl-Hadr (Algeciras), Sebte
(Ceuta), Fas ve Tilimsn yoluyla Tunusa giden bnl-Arab bir sre
burada kalarak aralarnda daha sonra el-Fthtl-Mekkiyyeyi kendisine
ithaf edecei eyh Abdlazz el-Mehdevnin de bulunduu sfilerle grr. ki
yl sonra bliyeye dner34 . Birka defa gittii Fasta drt yl kadar
kalr. Burada da pek ok sfyle tanr. Kendisine yaklak yirmi yl
arkadalk ve yoldalk edecek olan Abdullah Bedr el-Habe ile burada
tanmtr. Fastan sonra son bir kere daha Grnata ve Kurtubaya geer ki
bu onun doup byd Avrupa ktasndaki son ikmetleri olacaktr.
Marketeyken grd bir mnev iretle 1200/596 ylnda bir daha bu
beldelere geri dnmemek zere ve Hac niyetiyle, Douya Mekkeye doru
yola kar. Mekkede ilk haccn yaptktan sonra tekrar Kuzey Afrikaya
dnerek Tunus, Msr ve Kuds ziyaret eden bnl-Arab, Mednede Hz.
Peygamberi (s.a.v.) ziyaret ettikten sonra Mekkeye ular. Harem-i
erifte tavafla megul olan, murakabeye ekilen bnl- Arabye yirmi ylda
tamamlanacak olan el-Fthtl-Mekkiyye, ilk defa burada kendisine
ilham edilmeye balanmtr. Mekkede yaklak iki buuk yl kaldktan sonra
Badata oradan da Musula geen bnl-Arab, Urfa, Diyarbakr ve Sivas
zerinden Malatyaya gelir35 . Badattan bu yana Mecdddin shak ve
Abdullah Bedr el-Habede kendisine refakat etmekteydi. Bu srada
ikinci defa Anadolu Seluklu tahtna kan I.Gysettin Keyhsrev, eski
dostu Mecdddin shak Konyaya arnca bnl-Arabde onunla beraber Konyaya
30 Kl, agm. , s.494. 31 bnl-Arab, el-Ftht, C.I, s.186. 32 bnl-Arab,
age., s. 186. 33 bnl-Arab, age, C.II, s. 471. 34 Kl, agm., s.494.
35 Kl, age., s.22.
19. 11 geer36. Bir mddet Konyada kalp Evhadddin Kirmn ile
grtkten sonra Halep, Kuds, Msr yoluyla Mekkeye geen bnl-Arab,
buradan da yine Badata ardndan tekrar Konyaya dner. Tekrar Halep ve
Sivas seyahatinden sonra yeniden Malatyaya yerleen bnl- Arab,
-Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber-
627/1230 ylnda artk ama yerlemitir. Bir gn mnsnda Hz. Peygamberi
grr ve Hz. Peygamber kendisine Fussul-hikemi yazmasn emreder. O
sralarda altm be yan geen bnl-Arab vaktinin byk bir ksmn daha ok
el-Ftht kitabn gzden geirmeye ve yeniden yazmaya hasretmitir37 .
ama yerletikten sonra da gezilerine devam etmi, ancak yann
ilerlemesi sebebiyle ama yakn ehirlere ksa sreli seyahetleri tercih
etmitir38. bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelen
ahsiyetlerinden Abdn el-Bicnin kz ile bliyede iken yapt. kinci defa
Mekkede Haremeyn Emri Ynus b. Ysufun kz ile evlendi. Bu evliliinden
Muhammed mdddin adndaki olu oldu. nc evliliini Malatyada Sadreddin
Konevnin dul annesi ile yapt. Drdnc olarak am Mlik kads Zevvnin
kzyla evlendii kaydedilmektedir. kinci olu Muhammed Sadeddinin
Malatyada doduunu bildiren kaynaklar esas alndnda onun nc evilikten
olduu kabul edilir. Bu durumda Muhammed Sadeddin, Sadreddin
Konevnin vey kardeidir39 . F. Vefat Muhyiddin bnl-Arab, 22 Rebl-hir
638/ 8 Kasm 1240 tarihinde 78 yanda iken amda Hakka yrmtr. Kad
Muhyiddin bn ez-Zek ailesinin Kasyn da eteinde bulunan Salihiyye
semtindeki kabristanna defnedilmi ve daha sonra iki olununda
gmlecei bu yere bir de trbe yaplmtr. Sonraki devirlerde am blgesi
ulems arasnda yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i btn muhlifi zhircilik
akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesirleriyle unutulmaya
yz tutan ve bir sre bakmsz kalan bu trbe Osmanl Sultan I. Selimin
(Yavuz) Msr seferi 36 Kl, agm., s.494. 37 Kl, age., s.23. 38 Uluda,
age., s. 55. 39 Kl, agm., s.495.
20. 12 dnnde tamir ettirilmi ve yanna bir camii ve bir de tekke
ilave edilmitir. Daha sonra II. Abdlhamit tarafndan bir kere daha
tamir ettirilen bu trbe o gnden bugne kadar ziyret mahalli olmay
srdrmektedir.40 II. ESERLER 41 bnl-Arab ok sayda eser vermi bir
melliftir. Bu eserler kk risaleler ve birka sayfalk mektuplardan
abidev Fthta, soyut metafizik yazlardan, gerekletirilmi irfan
esinin ak diliyle ifade edildii Sf iirlere kadar uzanr. Tamam ele
aldklar konularn i anlamlarn gn yzne karma amac tayan bu eserleri
metafizikten kozmolojiye, psikolojiden Kuran tefsirine kadar her
trl bilgi alann kapsamaktadr42 . A. Eserlerindeki slbu ve
Eserlerinin erii bnl-Arabnin yazdklarnn hacmi ylesine genitir ki,
ieriklerini tanmlamak gerekten gtr. Okyanustan tap grnrde ne varsa
rten dalgalar rnei dklmtr kitaplar ve risaleler onun kaleminden.
Arapa yazd bu eserlerin tad slp bazen iirsel bazen de anlalmas zor
bir nitelik sunmaktadr. Baz eserleri sz gelimi yntemle ilgili
olanlar basit ve sade iken, metafizik zerine yazlanlar olduka aprak
ve kesik kesiktir. Gerekte kendine zg bir dil kullanmtr; ve ksmen
daha nceki sflerinkine dayal ve yazlarnn anlalmas iin kesinlikle
biinmesi gereken teknik bir lgat oluturmutur43 . Okuyucunun yalnzca
szcklerin anlamlarn deil, bu szcklerle balantl nans ve imajlar da
renmesi gerekmektedir. Bir baka deyile, bnl-Arabyi anlayabilmek ve
sembolik dilinin 40 Kl, age. , s.24. 41 bnl-Arabnin eserlerinin
liste halinde verildii kitaplar unlardr: 1. bn Arab, Fihrisl-ktbil-
musannefe. Bu fihrist, H. 627de, amda Sadreddin el-Konevnin istei
zerine yazlmtr. Bu listede 248 eserin ad yer alr. 2. Osman Yahya,
LHistoire et la classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964. Bu
kitapta tekrarlarla ve varyasyonlaryla birlikte 846 eserin ad
gemektedir. 3. Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl Fazil-i
eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab, 1329. Bu kitapta 439 eserin ad
geiyor. 4. e-eyh Mehmet Receb Hilmi Efendi, Kitabl-brhnil-ezheri f
menkbi-eyhil-Ekber, 1326. Burada 284 eserin ad geiyor. 5.
Ebul-Hasan Ali b. brahim el-Kr el-Badd, Muhyiddin bnl-Arabnin
Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Rami Ayas (ev.), A F, 1972. Bu
kitapta 192 eserin ad zikredilmi ve daha 50den fazla eserin
bulunduu kaydedilmitir. Mehmet Recep Hilmi, bn Arabnin Menkb,
Mahmut Kank (ev.), 1. bs., Ankara: Hece Yaynlar, 2004, s. 67. Ayrca
bk. Kl, age. , s.30-52. 42 Seyyid Hseyin Nasr, Mslman Bilge, Ali
nal (ev.) , stanbul: nsan Yaynlar, 1993, s. 120. 43 bnl-Arab, bu
dili retmek amacyla Mucemu Istlhts-Sfiyye ve takipisi Abdurrezzak
Kan de el-Istlhtus-Sufiyye adl birer terimler szl yazmlardr. Ayrntl
bilgi iin bk. Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, stanbul: z
Yaynclk, 2006, s. 326- 328.
21. 13 altnda yatan hazineleri kefetmek iin satrlar arasnda
okuyabilmeyi renmek zorunludur44 . bnl-Arab, eserlerini herhangi
bir mellif gibi dnp tanarak yazmadn, bu eserlerde yer alan
bilgilerin zihinsel rnler olmaktan ziyade birer ilh iml olduunu
zellikle vurgular. Bu tr bir bili tarzyla sahip olunan bilgileri
yazya geirirken yaadklarn bir doum sancsna benzetir ve btn
eserlerinin, ya Allahtan gelen mevridin kalbini yaracak ve
cierlerini paralayacak hale geldiinde daha fazla dayanamayp
bunlardan zaptedebildiklerini kaydetmek suretiyle veya hakikatin
dorudan doruya mkefesiyle yahut da bizzat Allahn emriyle imkn
dairesine geldiini syler. Hatta bu sebeple kitaplarnda yer yer
dzensizliklerin gze arpabileceini, ancak bunlarn kendi iradesiyle
olmadn vurgular45 . Eserlerinin ekli zelliklerinin yan sra
muhtevalar konusuna da temas eden bnl-Arab, verdii bilgileri baz
kiilerin sz ve grlerinden aktarmadn sylemitir. Kitaplarnn sadece
Hakkn kendisine keif yoluyla verdii ve iml ettirdii eyleri
ierdiini, sahip olduu ilmin vecd sultannn veya vcudda fn olma
halinin kendisinde galebe ettiinde kalbinde tecell eden eylerden
ibaret olduunu sylemektedir46 . bnl-Arab, btn eserlerinde
mrifetullah ilimler dairesinin merkezine alm ve bu noktadan
hareketle hakikate dair ilimlerin (ilm-i hakik) eitli konularna
aklamalar getirmitir. Tasavvuf, tefsir, hadis, fkh, tarih, ilm-i
havs gibi ok geni bir alanda yazm olduu yzlerce eserinin hareket
noktas hep mrifetullahtr47 . unun bilinmesi gereklidir ki
Mutasavvflar akl, nakil ve duyu organlar araclyla bilgi edinildiini
kabul etmekle birlikte bir de ilham (kef) yoluyla bilgi sahibi
olunduunu syler ve buna ayr bir nem ve deer verirler. lhamla bilgi
sahibi olmay mmkn grmeyen veya nazar olarak bunu kabul ettikleri
halde uygulamadaki rneklerini reddeden veya bunlar hafife alp alay
konusu yapan filozoflarn, Mutezile gibi akl esas alan mezheplerin,
fakih, hadisi ve kelamclarn bnl-Arabyi 44 Nasr, s.123. 45 Kl, agm.
, s.495. 46 Kl, agm. , s. 495-496. 47 Kl, agm. , s. 495-496.
22. 14 anlamalar son derece zordur48 . bnl-Arabyi anlamann en
emin yolu tasavvuf tarihinin bir halkas olarak grp bu hareket iinde
deerlendirmek, bir de onu kendi sistemi iinde yorumlamaktr49 .
bnl-Arabyi dier mutasavvflardan farkl klan tasavvufta kendine zg
bir sistemin sahibi olmasyd. te bu sistemin zn ve esaslarn meydana
getiren bir takm temel kavramlar ve bu kavramlar ifade etmek iin
kullanlan terimler50 bilinmeden onu anlamak mmkn deildir51 . B.
nemli Baz Eserleri ve Fussul-hikem 400den fazla eser yazd
kaydedilen eyh-i Ekberin eserlerinin listesi, bata kendisi olmak
zere52 eitli kaynaklarda verilmi ise de bunlardan hibiri tam
deildir53. bnl-Arabnin yaklak 245 eserinin gnmze ulat sylenebilir54
. 1. nemli Baz Eserleri: a. el-Fthtl-Mekkiyye f
marifetil-esrril-mlikiyye vel-mlkiyye: Mellifin en byk ve en temel
eseridir. Dier eserlerinin bu kitabn ilgili blmlerinin zeyli olduu
sylenebilir55. Ansiklopedik bir eser olan el-Fthtl- Mekkiyye,
metafiziin ilkeleri ve eitli kutsal bilimlerin yansra Muhyiddin
bnl- Arabnin eitli tecrbelerini de ele alan 560 blmden oluur. Bu
eser, slmda batn bilimlerin kendinden nce ve sonra yazlm her eseri
derinlik, gerekse ap bakmndan aan adna layk kapsaml bir zetidir.
bnl-Arab eserinin birka yerinde onun ilhamla yazldn vurgular56 . 48
Uluda, age.,s. 61-62. 49 Uluda, age., s. 64-65. 50 bnl-Arabnin
kuland dili anlamada yardmc olmas bakmndan u szlkler nemlidir: Suad
el-Hakm, bnl-Arab Szl, Ekrem Demirli (ev.), 1.bs., stanbul: Kabalc
Yaynlar, 2004; Abdrrezzak Kn, Tasavvuf Szl/Letifl-alm f iarati
ehlil-ilhm, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z yaynclk, 2004. 51
Uluda, age., s.67. 52 bnl-Arab, ilk liste karma teebbs olan
el-Fihristte 248, el- czede 289 kitabnn adn zikretmitir. Bk. Kl,
agm. , s.514. 53 Uluda, age., s. 67. 54 Kl, agm., s. 514. 55 Kl,
agm., s. 514. rnek olarak Fuss kitabnn el-Fthtn II/357-377 sayfalar
arasnda, et-Tecelliyt isimli eserinin 382. blmde ve
Kitbul-menzilul-menzilin de 22. blmde mndemi olduklar grlmektedir.
Kl, age., s. 35. 56 Nasr, age., s. 120.
23. 15 kinci defa gzden geirerek bizzat kendi eliyle yazd 37
ciltlik nsha stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesi (nr. 1845-1881)
ndedir. Trkeye57 ve baz dillere ok ksa baz ksmlar tercme
edilmitir58. el-Fthtl-Mekkiyyenin mm arn tarafndan yaplan Levkhul-
Envril-Kudsiyye isimli muhtasarna yine ayn mellif tarafndan Kibrt-i
Ahmer (Krmz Kkrt) ismiyle ikinci muhtasar yaplmtr. Bu muhtasar ise
Trkeye evrilerek baslmtr59 . b. el-Cem vet-tafsl f esrril-men
vet-tenzl: bnl-Arab Kehf sresinin 60. yetine kadar getirdii bu
tefsirinin altm drt cilt olduunu syler. XX. Yzyln bana kadar mevcut
olduu bildirilen eser hlen kayptr60 . c. et-Tedbrtl-ilhiyye f
islhil-memleketil-insniyye: bnl-Arab bu eserinde, Aristoya nisbet
edilen siyasete dair bir eseri kendi sistemi balamnda yeniden
kaleme almtr61 . Eser Ahmed Avni Konuk tarafndan (Osmanlcaya)
tercme ve erh edilmi olup Mustafa Tahral tarafndan yeni harflere
geirilerek yaynlanmtr. ( stanbul 1990). d. Tercmnl-evk: Altm bir
iirin yer ald bu manzum eser, Reynold A. Nicholsan tarafndan
ngilizceye (London 1911), Mahmut Kank tarafndan Trkeye ( stanbul
1990) 57 Eser, Ekrem Demirli tarafndan Trkeye evrilmeye balanmtr.
eviri tamamlandnda 18 cilt olmas planlanan Ftht- Mekkiyyenin I.
cildi Litera Yaynclktan 2006 ylnda kmtr. u an VIII. cildi yaynlanm
olan ( stanbul, 2008) bu evrinin nemli bir zellii de Fthtn ilk defa
tamamnn baka bir dile evrilerek yaynlanmasdr. Bk. bn Arab, Ftht-
Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. I-VIII, stanbul: Litera Yaynclk,
2006-2008. 58 Kl, agm., s. 514. Daha fazla bilgi iin bk. Kl,
el-Fthtl-Mekkiyye, D A, C. XIII, s. 251- 285; M. Mustafa akmaklolu,
Kalsiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, Muhyiddin bnl-Arab, Tasavvuf lm
ve Akademik Aratrma Dergisi, Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003, Ankara:
Erkam Matbaas, 2003 s. 407-444. 59 Bk., Abdulvehhb e-arn, Kibrt-i
Ahmer (Ftht- Mekkiyyeden Semeler), M.Sabit nal- H. Fehmi Kumanlolu
(Osmanl Trkesine ev.), H.Fehmi Kumanlolu- Mehmet Demirci (Gnmz
Trkesine ev.), zmir: zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 2006. 60 Kl, agm.,
s. 514. 61 Kl, agm., s. 514. Ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Tahral,
Tedbrt lhiyye Hakknda, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, 3. bs.,
stanbul: z Yaynclk, 2004, s. xiii-xxx; M. Mustafa akmaklolu,
Klasiklerimiz/XVI, Muhyiddin bnl-Arab (560-638/1165-1240),
et-Tedbrtl-ilhiyye f Islh memleketil- insniyye, T AD, Y.7, S. 17
Temmuz-Aralk 2006, Ankara: Erkam Matbaas, 2006, s. 283-302.
24. 16 tercme edilmitir. Bu manzum eserin ez-Zehir vel-alk
adnda bizzat mellif tarafndan yaplan mensur bir erhi vardr62. Bu
erh zerine Hmeyra Hamzaolu tarafndan Muhyiddin bnl-Arabnin
ez-Zehrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas
ismiyle 2003 ylnda yksek lisans tez almas yaplmtr. 2. Fussul-hikem
ve hussul-kilem: Mellifin btn fikirlerinin zeti saylan en mhim ve
temel eseridir63 . Fussul-hikem, grleri slm dncesinin ayan oluturan
Tasavvuf, Kelm ve Felsefeyi derinden etkilemi olan bnl-Arabnin dnce
sisteminin tam bir zeti ve en olgun meyvesidir64 . Tezimizin
konusunu tekil eden Ahmed Bcnn Mntehsnn kayna, bnl-Arabnin
Fussul-hikemi olmas sebebiyle sz konusu eser, aada ayrntl bir
ekilde ilenecektir. a. Eserin Tanm ve erii Tasavvuf dncesinin temel
kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussul- hikem ve
hussul-kilemdir. Fussul-hikem (hikmetlerin yuvalar) tamlamas, yzk
ka (yuvas), gz bebei, eklem yeri, n di gibi mnalara gelen fassn
oulu fuss ile hikmetin oulu hikem kelimelerinden meydana gelmitir65
. bnl-Arab, 627/1230 yl Muharrem aynn son gnlerinde amda bulunduu
srada kendisine vki olan mbeirtta Hz. Peygamberin elinde bir
kitapla grnerek, kendisine: Bu Fussul-hikem kitabdr. Bunu al ve
insanlara aktar ki ondan istifde etsinler dediini nakleder ve eseri
kaleme alarak bu nebev emri yerine 62 Hmeyra Hamzaolu, Muhyiddin
bnl-Arabnin ez-Zevhrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak
Sembolizmas, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi
SBE, 2003), s.9. 63 Kl, agm., s. 514. 64 Dilver Grer,
Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem (Muhyiddn bn Arab,
560-638/1165-1240), T AD Y.5, S. 13 Temmuz-Aralk 2004, Ankara:
Erkam Matbaas, 2004, s. 395. 65 Kl, Fussul-Hikem, D A, C. XIII,
stanbul : TDV Yaynlar, 1996, s. 230.
25. 17 getirdiini belirtir66 . Dier eserleri gibi bu eserinin
de nefsin yol at garazlardan mnezzeh bir mukaddes makamdan geldiini
syleyen bnl-Arab kendisinin eserin mellifi deil mtercimi saylmas
gerektiini zellikle ifade eder67 . Muhyiddin bnl-Arabnin en ok
okunan eseri, slm btnliin ana doktrinlerine ayrlm yirmi yedi blmden
oluan mnev vasiyetnamesi niteliindeki Fussul-hikemdir. Kitabn ad
kitabn ieriini sembolize etmektedir; her bir fass, lh hikmetin her
bir peygambere vahyedilen ynn sembolize eden kymetli bir mcevher
ierir. Benzetme yapacak olursak, her bir fass, lh hikmetin
kendisine vahyedilen zge ynn aktarc ara grevi yapan her bir
peygamberin insn ve manev niteliidir68. Her bir peygamberin insn ve
bireysel mahiyeti, asl gereklii ve Yce Kelimenin bir kararlatrmas
veya Allahn ftr syleyii olan logos veya Kelimededir. Bu yzden
blmlere Adem Kelimesindeki lh Hikmet Fass, t Kelimesindeki lham
Hikmeti Fass gibi balklar konmu ve en sonunda Muhammed
Kelimesindeki Ferd Hikmet Fass balkl blm yer almtr. nsn adan,
peygamberlerin insn ve bireysel ynleri asl ve evrensel ynlerini,
yani kymetli mcevheri ieriyor grnmesine ramen, gerekte iliki
tersinedir. Fass (mcevherin kan) ieren ve kararlatran peygamberin,
i gereklii, bireysel yndr. lh vahy alcs tarafndan renklendirilmekle
birlikte, evrensel adan alcnn bizzat kendisi, stte kararlatrlan ve
gksel prototipince ierilen ilh bir imkandan baka bir ey deildir69 .
Fussul-hikem yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine
izfeten yirmi yedi blme ayrlmtr. Ksa bir mukaddimenin ardndan
kelime-i Ademdeki ilh hikmeti anlatan blmle balayan eserde srasyla
kelime-i deki nefs, kelime-i Nhdeki subbh, kelime-i drsdeki kudds,
kelime-i brhmdeki mheym, kelime-i shakdeki hakk, kelime-i smildeki
l, kelime-i Yakbdeki ruh, 66 Ahmed Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme
ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I, 3. bs.,
stanbul: FAV, 1999, s. 97-99. 67 Kl, Fussul-Hikem, s. 231. 68 Nasr,
age., s. 121. 69 Nasr, age., s. 122.
26. 18 kelime-i Ysufdeki nr, kelime-i Hddeki ahad, kelime-i
Slihdeki ftih, kelime-i uaybdeki kalb, kelime-i Ltdeki melk,
kelime-i zeyrdeki kader, kelime-i sevdeki nebev, kelime-i
Sleymandeki rahmn, kelime-i Davddeki vcd, kelime-i Ynusdeki nefes,
kelime-i Eyybdeki gayb, kelime-i Yahyvdeki cell, kelime-i
Zekeriyyvdeki mlik, kelime-i lysdeki ns, kelime-i Lokmn deki ihsn,
kelime-i Harndeki imn, kelime-i Msevdeki ulv, kelime-i Hliddeki
samed ve kelime-i Muhammeddeki ferd hikmetler anlatlr. Zira
bnl-Arabye gre Hz. Muhammed insan nevinin en mkemmel var oluu olup
her ey onunla balar ve yine onunla son bulur70 . Eserin zerine bina
edildii anahtar terim de bu kelime (logos) yahut hakikat-i
Muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her peygamberin btn bir
kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi farkldr.
Hakikatlerin hakikati ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir;
dier btn mertebeler o kelimeden neet eder, varlk sebeplerini ve
bilgilerini ondan alrlar. bnl-Arabnin kelimeden kast ile geleneksel
felsefenin logosu arasnda yer yer bir paralellik kurulduu da olur71
. Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel,
akl- kl, vcd- evvel, dem-i hakk, hakkat-i dem, rh- azam, mebde-i
evvel, sebeb-i evvel, levh-i mahfz, mml-kitab gibi sfatlarla
tanmlanan bu merkez Hz. Muhammedin batn cevheri, onun hakki
vechesidir. Ksaca eserin ana temasnn insn- kmil olduu sylenebilir.
Bu bakmdan Fussul-hikemi zhir ve yatay dzlemde bir peygamberler
tarihi; batn, metafizik ve dikey dzlemde tasavvuf bir nat-i neb
gibi grmek de mmkndr72 . Hz. Adem ile balayp Hz. Muhammed ile son
bulan Fussul-hikemde blmlerin bir kronolojik sras olmad gibi (mesel
s blm Sleyman blmnden ncedir) belirli bir fikri btnl takip ettii de
sylenemez. Mesel Nh, 70 Sleyman Ate, r Tefsr Okulu adl almasnda
Fussu tahll etmi ve baz Fasslar zetlemitir. Bk. Sleyman Ate, r
Tefsr Okulu, 2. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 1998,
s.172-175; ayrca Dilver Grer Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem adl
makalesinde Fussun detayl bir fihristini karmtr. Bk. Grer, agm., s.
429-434. 71 Kl, agm. , s. 231. 72 Kl, agm. , s. 231.
27. 19 Ms ve s blmlerinde ele alnan konularla ilgili
peygamberlerin hayatlar ve teblileri arasnda ok sk bir irtibat
kurulmuken dier baz blmlerde blme adn veren peygamberle anlatlanlar
arasnda bu derecede bir ban bulunmad gze arpar. Ayrca kitapta sahip
olduklari hikmet nevileri anlatlan t ve Hlid b. Sinnn peygamber
olduklar sadece baz hadislerde zikredilmekte, Lokman ise Kuranda
peygamberden ziyde bir veli olarak gemektedir73 . Bunun yan sra
metin iinde yer yer baz tezatl ve aykr (paradoksal) ifadelere de
rastlanr. Bu tarz metinlerde oka grlen bu durum, bnl-Arabnin
eserlerinin en bariz zelliklerinden olup bir hakikatin farkl
mertebelerde farkl ekiller almasnn sonuta baz farkl
ifadelendirmeleri zaruri klmas ile aklanmtr74 . Ayrca Ben ancak
bana ne ilk edilmise onu ilk ettim ve ancak bana ne indirilmie onu
bu satrlara dktm. Ne nebiyim ne resl. Sadece vris-i neb ve hris-i
ahiretim der75 . Kendisine bahsedilen bilgilerin hepsini deil ancak
Hz. Peygamberin erevesini izerek anlatmasna izin verdii kadarn
akladn76 da zellikle ifade eder77 Ksaca, yazld tarihten beri
kendisine atfta bulunulan ve hacim olarak hi de byk olmayan bu
eserin konusu irfn tasavvuf ya da bir baka deyile tahakkuk
tasavvuftur. 27 peygamberin isminde mndemi olan 27 ayr hikmet
zerine bin edilmitir. Btn bu hikmetlerin odak noktasnda ise
hateml-enbiy ve insn- kmil olan Hz. Peygamber vardr. Eser ayn
zamanda mellifin temel dnce sistemi olan vahdet-i vcd fikrini derli
toplu bulabileceimiz bir kaynaktr78 . Vefatndan yaklak on yl evvel
yazya geirilen bu esere bnl-Arab byk nem verir, evresindekilere bu
eseri dier risleleriyle bir arada ciltlemeyip mstakil olarak
tutmalarn sylerdi. Eserin, el-Fthtl-Mekkiyyenin zellikle II.
cildinin 357-377. sayfalar arasnda zetlenmi olduu grlr ki bu da
Fthtn bir bakma 73 Kl, agm. , s. 231. 74 Bu konu hakknda daha fazla
bilgi iin bk. Mustafa Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler ve
Vahdet-i Vcd, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs.,
C.II, stanbul: FAV Yaynlar, 2002, s. 9-38. 75 bn Arab,
Fussul-Hikem, Ebl-Al Aff (thk.), Beyrut: Drl-kitbl-Arab, 1423/2002,
s. 48. 76 bn Arab, age., s. 14. 77 Kl, agm. , s. 231. 78 Grer,
agm., s. 396.
28. 20 Fussun erhi olduunu gsterir79 . Eserin Sadreddn Konev
tarafndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde nr.
1933te kaytl bulunmaktadr. 630 (1233) tarihli bu en eski nshann
zahriyesinde eserin, katipliini yapan Konev tarafndan bnl-Arabye
okunarak mukabelesinin yapldn gsteren sema kayd yer almaktadr. lk
defa Kahire(1252) ve stanbulda (1304) yaynlanan eserin tahkikli
neri Ebl-Al el-Afifi tarafindan yaplmtr (Kahire 1946)80 .
Fussul-hikem Farsa, Trke, Urduca ve ngilizceye (The Bezels of
Visdom, trc. R. W. J. Austin [New York 1982]) tam metin olarak;
Franszca (La sagasse de prophtes, trc. Titus Burckhardt [Paris
1955]); Almanca (trc. Hans Kofler) ve Rusaya (trc. Alexander Kynsh)
ksmen tercme edilmitir. Fussul-hikem bizzat bnl-Arab tarafndan
Nakl-fuss adyla zetlenmitir. Bu eserin katipliini, bnl-Arabnin
talebelerinden smail b. Sevdekin stlenmitir. Eserde ibarenin lafzan
ihtisar edilmesinden ok fikirlerin zetlenmesi yoluna gidilmitir.
Ktphanelerde birok nshas bulunan, Nakl-fuss, Resil bn Arab
ierisinde baslmtr (Haydarabad 1948, II, 27. risale)81 . Ele ald
meselelerin zor anlalr olmasnn yan sra dil olarak da ok muammal bir
yapya sahip bulunan eser zerine bir ok erh82 ve reddiye yazlmtr83 .
b. Eserin Trke Tercme ve erhleri84 Fussul-hikemin Osmanl dnemi
tasavvuf ve fikr hayat zerindeki etkileri 79 Kl, agm. , s.231. 80
Kl, agm. , s. 232. 81 Kl, agm., s.232. 82 Fussul-Hikem erhlerinin
liste halinde verildii eserler unlardr: 1. Osman Yahya, LHistoire
et la classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964, s.241-256; 2.
Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl Fazil-i eyh-i Ekber
Muhyiddin-i Arab, 1329, s. 22-24; 3. e-eyh Mehmet Receb Hilmi
Efendi, Kitabl- brhnil-ezheri f menkbi-eyhil-Ekber, 1326, s. 49-51;
4. Muhyiddn-i Arab, Fussul-Hikem, M. Nuri Genosman (ev.), stanbul:
stanbul Kitabevi, 1971, s. XV-XVI; 5. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn
(hzl.), A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.I,
stanbul: FAV Yaynlar, 1999, s. 9-10. Mehmet Recep Hilmi, age., s.
79. Ayrca bk. Kl, age., s.232-234. 83 Bu erh ve reddiyelerin
listesi iin bk. Kl, agm. , s.232- 237; Grer, agm., s. 403-414. 84
Fussul-hikem erhleri iin says yzleri aan rakamlar verilmitir.
Tezimizin muhtevasn amas sebebiyle eserin sadece Trke tercme ve
erhlerini vermekle yetindik. Bk. dipnot: 82.
29. 21 ok kapsaml, derin ve devaml olmutur85 . Bu etkinin
sonucu olarak Fussul-hikem Osmanl dneminde Arapa erhlerle
yetinilmemi Trkeye tercme ve erh edilmitir. 1. Fussul-hikemin
Trkeye ilk tercmesi, Yazcolu Mehmedin el-Mnteh86 adl talikatn
kardei Ahmed Bcann genileterek evirmesiyle gerekletirilmitir
(Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Tezimizin konusunu oluturan
bu eser III. blmde ayrntl bir ekilde ilenecektir. 2- Bayezid Halfe,
Dede mer Rennin yannda girdii halvetten sonra Fuss zerine nce Arapa
bir erh kaleme alm, daha sonra bu kitaptan ilham alarak Srr- Cnn
adn verdii Trke bir eser yazmtr. 5500' akn beyitten oluan eserde
Fussun baz konularn nazmetmitir (Millet Ktp., Ali Emr, Manzum, nr.
937). Eserin baka bir dile manzum olarak evrilip erhedilmesi daha
sonraki yllarda Nasrullah Nusret tarafndan Cnnl-Mecnn adyla Farsada
ve Michael Sells tarafndan kismen ngilizcede denenmitir. 3- III.
Muradn rys zerine Zeyrek Aann emriyle Nevnin hazrlad Trke Fuss
tercmesine bizzat padiah tarafndan Kefl-hicb min vechil-kitb87 ad
verilmitir ( stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 2132).
Mellif nshas Kprl Ktphanesindedir88 . 1002 (1593) ylnda tamamlanan
bu tercmede Cend, Kayser ve Cm erhlerinden de faydalanan Nevye eyh
aban Efendi de yardmc olmutur. 85 Uluda, Osmanl Dnemi Tasavvuf
Dncesinin Baz Temel Kaynaklar, Osmanl Toplumunda Tasavvuf ve
Sufiler, A. Yaar Ocak (hzl.), Ankara: TTK, 2005, s.28-31. bn Arab
ekoln devam ettiren ahsiyetler iin bk. Tahral, Muhyiddn bn Arab ve
Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y. 23, S.1 Ocak 1994,
s. 33-35. 86 Hac Bayrm- Velnin halifelerinden Yazcolu Mehmed,
Cendnin erh-i Fussil-hikem adl erhine el-Mnteh adl bir erh yazm,
kardei Ahmed Bcanda bu erhi ayn isimle Trkeye tercme etmitir. Bk.
Uluda, Cend, D A, C. VII, Ankara: TDV, 1993, s. 361. Fussun ikinci
nesil arihlerinin banda Konevnin talebesi Cend (. 691/1292[?])
gelir. Cendnin metinle irtibatl ilk tam erh olma zellii tayan ve
metnin diliyle ilgilenmekten ok bnl-Arabnin metafizik ve kozmolojik
grlerine arlk veren bu erhi randaki iki nshaya dayanlarak Seyyid
Celleddin Atiyn tarafndan yaymlanmtr (Mehed 1982). Kl,
Fussul-hikem, s. 232. 87 Bu erh zerine Marmara niversitesi SBEye
bal olarak yksek lisans almas yaplmaktadr. 88 Yahya b. Ali Nev
Efendi, Kefl-Hicb an vechil-kitb, Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa Bl.,
nr. 715, mellif hatt, 1002, 453 vr.
30. 22 4- smail Ankarav, daha nce ad geen Nakl-fussu
Zbdetl-fuhs f nakil-Fuss adyla Trkeye evirip erhetmitir ( stanbul
1328). Bu erh Gereklerin z adyla stanbulda baslmtr89 . 5- Abdullah
Bosnevnin Tecelliyt arisin-nuss adyla yapt ilk Trke Fuss erhi ise
ilm muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul
1290). Bosnev bu erhini nce Arapa olarak yazmtr (Sleymaniye Ktp.,
ehid Ali Paa, nr. 1247) daha sonra Trkeye evirmitir. Son zamanlarda
ngilizceye evrilen bu erh yanllkla smil Hakk Bursevye nisbet
edilerek yaymlanmtr (Ismil Hakk Bursevis Translation of and
Commentary on Fusus al-Hikam, trc., Blent Rauf, I-IV,Oxford
1986-1991). 6- Davudzde Sad el-Harput e-abnnin Glzr- Fussul-hikem
adyla yapt Trke bir erhten Abdlbki Glpnarl bahsetmektedir (Konya
Mevln Mzesi, A. Glpnarl, nr. 210). 7- Ahmed Avni Konukun tercme ve
erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn tarafindan yeni harflere
aktarlp gerekli notlar, nsz, indeks ve lugateler de ilave edilerek
neredilmitir. (Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul 1987-
1992). Ayrca Hilmi Ziya lken, slam Dncesi ( stanbul 1946) adl
eserinde Fussu, Konuk tercmesinden zetlemitir (s. 309-321). 8- Ali
Selahattin Beyin (Yiitolu) yapt bir Fuss tercmesi 1944 ylnda Milli
Eitim Bakanlnca yaymlanmak zere satn alnm, ancak bunun yerine
M.Nuri Genosmann evirisi baslmtr ( stanbul 1952, 4. bs., 1990). Bu
eviri iddia edilenin aksine ok mulaktr. emseddin Yeil de eyh-i
Ekber Muhyiddin-i Arab Hakikati Nasl Anlatyor: Fussul-Hikem adl
kitabnda ( stanbul 1959) sadece Adem Fass zerine baz aklamalarda
bulunmutur90 . 89 Bk. sml Rush Ankarav (rh.), Muhyiddin bnl-Arab,
Nakel-Fuss/Gereklerin z-, Ayhan Yldrm (hzl.), stanbul 2005; a.mlf.,
ae., lhan Kutluer (hzl.), stanbul: Ribat Yaynlar, 1981. 90 Kl, agm.
, s. 233-234.
31. 23 9- Ekrem Demirlinin gnmz Trkesiyle yapt eviri ve erh de
( stanbul 2006) ise kitap iki blmden oluuyor. Birinci ksmda
eviriyle birlikte blm sonlar notlarla zenginletirilmi ve kitabn
ikinci ksmnda ise metin yalnzca erh edilmekle kalmayp Konev, Cend,
Kan, Dvd Kayser gibi ilk dnem arihlerinin de grlerine yer
verilmitir91 . 10- Abdlhalim ener tarafndan Hikmetlerin z adyla
yaplan tercme ise u an itibariyle en son yaplm Trke eviridir92 .
Olduka sade ve duru bir dil kullanlmtr. bnl-Arabnin nemli baz
eserlerine ve Fussul-hikeme deinildikten sonra bnl-Arabnin baslan
dier baz eserleri ise unlardr: Risletl-envr (Kahire 1332; trc.
Mahmud Kank, stanbul 1994); el- sfr an neticil-esfr (nr. D. Grill,
Le devoilement des efets du vogage, Paris 1994); el- sr
ilel-makmil-esr (nr. Sud el- Hakm, Beyrut 1988); Rhl-kuds (nr. zzet
Husriyye, am 1970); et-Tecelliytl- ilhiyye (nr. Osman Yahy, Tahran
1367/1988); Ank murib f marifeti hatmil- evliy ve emsil-marib
(Kahire 1970)93 ; Miktl-envr ( stanbul 1990, trc. Mehmet Demirci);
el-Kevkebud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr ( stanbul 2005, trc. Ali
Vasfi Kurt)94; et-Tenazzltl-mevsliyye ( stanbul 1975, trc.
Selhaddin Alpay)95 . 91 Bk. bn Arab, Fussul-Hikem, Ekrem Demirli
(eviri ve erh), 1. bs., stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006. 92 Bk.
Muhyiddin bni Arab, Fussul-Hikem/ Hikmetlerin z, Abdlhalim ener
(trc.), 1. bs., stanbul: Sf Kitap, 2007. 93 Kl, bnl-Arab,
Muhyiddin, s.514. Daha fazla bilgi iin bk. Uluda, s. 76-91. 94 bn
Arab, eyh-i Ekberin Kaleminden Bir Sfnin Portresi- Zunnn-i Msr/
el-Kevke-bud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr , Ali Vasfi Kurt (trc.),
1. Bs., stanbul: Gelenek Yaynclk 2005. 95 Muhyiddin bni Arab,
Meleklerin Ruh Aleminden Madde Alemine nii/ et-Tenazzltl-
mevsliyye, Selhaddin Alpay (trc.), stanbul: Esma Yaynlar,
1975.
32. K NC BLM MNTEHNIN MELL F AHMED BCANIN HAYATI VE
ESERLER
33. 25 I. HAYATI Kaynaklarda fazlaca bir bilgi bulunmamakla
birlikte, o dnemi inceleyen neredeyse btn eserler, Yazcolu
kardelerden, Ahmed Bcan ve eserlerinden sz etmektedir. Yazl
kaynaklarn dnda, yaad blge halk arasnda Ahmed Bcanla ilgili
menkbeler, hala dilden dile dolamaktadr96 . Ahmed Bcan ad Gelibolu
ve evresinde domu ocuklara ad olmu97 ve hl da olmaktadr. Ahmed Bcan
ve aabeyi Yazcolu Mehmed yaadklar blge halk tarafndan sevgi ve sayg
ile anlm ve trbelerini ziyaret etmek bugn de dahil- bir gelenek
haline gelmitir. almamzn bu blmnde Yazcoullarnn eserlerinden yola
klarak Ahmed Bcann hayat sz konusu edilecektir. A. Doum Yeri ve
Tarihi Ahmed Bcan XV. yzylda yaayan Trk lim, mutasavvf, mtercim ve
nsirlerindendir. Yazcolu, Yazczde veya ndiren bnl-Ktib (Ahmed) dahi
denilmekle beraber daha ok Bcan lakabyla mehur olmutur98 . Ahmed
Bcann doum yeri ve tarihi konusunda elimizde kesin bir bilgi mevcut
deildir. Ahmed Bcann kendi eserlerinde de doum tarihi ve doduu
yerle ilgili hibir bilgiye rastlanamamaktadr. Ancak doum yeri ile
ilgili olarak, smil Hakk Bursevnin Ferhur-Rh99 ve Bursal Mehmet
Thirin Osmanl Mellifleri100 adl eserlerinde, aabeyi Mehmedin doum
yerini Malkaraya bal Kadkyn gsterdikleri dikkate alnrsa, Ahmed
Bcann da bu kyde domu olmas muhtemel grnmektedir. Fakat Envrul-knde
yer alan Hak Tel hazretleri, miskn Ahmed-i Bcn deniz kenarnda
gaziler ehrinde, Geliboluda yaratt101 ifadesinden, 96 Aynur Koak,
Gelibolulu Ahmed Bcann Eserleri zerine Bir nceleme, (Yaynlanmam
Doktora Tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi SBE, 2000. ),s.
24-25. Szl kaynaa rnek olarak bk. Aynur Koak, age., s. 24teki
dipnot; yazl kaynaa rnek olarak bk. Evliylar Ansiklopedisi, C.II,
stanbul: Trkiye Gazetesi, 1992, s. 136-137. 97 Sultan II. Murad ve
Fatih Devirlerinde cenb Rumelinin kkl bir hanedan Kasabolu ailesi
Yazcolu kardelerin ensi, hmisi imiler. Bu sllelerden birinin ad
Ahmed Bcandr. Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II.
Sultan Murad Devri, 806-855 (1403-1451), C.II, stanbul: Baha
Matbaas, 1972, s. 521. 98 mil elebiolu, Ahmed Bcan, D A, C. II,
Ankara: TDV, 1989, s. 49. 99 . Hakk Bursev,
Ferhur-Rh/erhul-Muhammediyye, C.II, Bulak: Matbaatl-Kbr, 1255, s.
236. 100 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C.I, stanbul:
Matbaa-i Amire, 1333, s. 194. 101 Ahmed Bcan, Envrul-kn, stanbul,
1305, s. 403.
34. 26 Geliboluda doduunu sylemek de mmkndr102 . Ahmed Bcann
doum tarihi ise henz bilinmemektedir. Ancak yaad dnemle ilgili
bilgi, kendi eserlerinde bulunmaktadr103 . Envrul-ikni 855(1455)te
yazdna gre doumunun II. Murad dneminde (1421-1451) yani XV. yzyln
ilk ereinde olduu tahmin edilebilir104 . Ahmed Bcann yaad ehir
konusunda ise kaynaklarda Geliboluyu vatan tuttuu ve memleket
edindii105 ve Geliboluda olurdu106 ifadeleri yer almaktadr. Ahmed
Bcan, eserlerinde kendi ifadeleriyle de belirttii gibi Geliboluda
yaam ve eserlerini burada kaleme107 almtr. Takprzde,
e-ekikun-Numniyyede eyh Ahmed dahi mddet-i mrnde Geliboluda temekkn
ve mutavattn olup108 diyerek Ahmed Bcann Geliboluda yaadn
belirtmitir. Ayrca Ahmed Bcan ve aabeyi, savalara da katlm ve
Gelibolunun muhafazasnda grev almlardr109 . B. Nesebi ve Ailesi
Muhammediye110 adl manzum eseriyle tannan Yazcolu Mehmedin kk
kardei olan111 Ahmed Bcann nesebi konusundaki bilgiye, Yazcolu
Mehmedin kendi el yazmas olan Muhammediye isimli eserinin ketebe
ksmnda Muhammed bin 102 elebiolu, agm., s. 50 103 Ahmed Bcan, age.,
Sleymaniye Ktp., Hasib Efendi, nr. 211. 104 Koak, s. 28. 105 Ahmed
Bcan, Mnteh, stanbul niversitesi, Trke Yazmalar, nr. 3324, vr. 1b.
106 Ahmed Bcan, age., Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, vr. 1b.
107 Ahmed Bcan, age., vr. 1b. 108 Mehmet Mecdi Efendi,
Hadaik-akaik/ akik-i Numniyye ve Zeyilleri, Abdlkadir zcan (hzl.),
C.I, stanbul: ar Yaynlar, s. 127. 109 el-Hamdlillh ki, Geliboluda
nice kez kfir ile ceng edip gazlar edip dururuz. Bk. Ahmed Bcan,
Envrul-kn, Sleymaniye Ktp., s. Hasib Efen., nr. 211, vr. 285a;
elebiolu, Muhammediyye, C.II, Ankara: MEB, 1996, s. 398;
el-Hamdlillh ki, Geliboluda nice kez denizde ve Konstantiniyyede
gaz etmiizdir. n- in-Allhu Tel gazda ehd oluruz. Ahmed Bcan, Mnteh,
Kl Ali Paa, vr. 94a-94b. 110 Eserin mellif hatt harekeli nshas
Vakflar Genel Mdrl Ariv ve Neriyt Mdrl Ktp.ndedir (nr. 431/A). Eser
ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Uzun, Muhammediye, D A, C.
XXX, Ankara: TDV, 2005, s. 586-587; elebiolu, Muhammediye, C.I-II,
Ankara: MEB, 1996; Hatice Kelpetin Arpagu, Osmanl Halknn Geleneksel
slam Anlay, 1. bs., stanbul: amlca Yaynlar, 2001, s. 24-28; Nihat
Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.I, stanbul: Yedign
Neriyat, 1987, s. 488; Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi,
Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1964, s. 278; Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns
min Hadratil- Kuds, Lmi elebi (trc. ve rh), Sleyman Uluda-Mustafa
Kara (hzl.), stanbul: Marifet Yaynlar, 1995, s. 842. 111 elebiolu,
age., C.II, s. 49.
35. 27 Salih bin Sleyman ifadesiyle ulalmaktadr112 . Yani
dedesinin Sleyman babasnn da Salih adl zatlar olduu anlalmaktadr.
Dedesi Sleymandan nceki dedeleri hakknda herhangi bir bilgi
bulunmamaktadr. Annesi hakknda ise sadece babas Salihin Mctebe
kynden bir kadnla evli olduuna dair szl bir anlatm dnda hibir
mlumat yoktur113 . XVI. yzyln son dnem nl tarihilerinden Gelibolulu
l114 , Knhl-Ahbr adl eserinde Yazc Slihin doum yeri ve kkeni olarak
Ankara vey vilyet-i Rmun kasabalarndan biri olabileceini
belirtmektedir115. Yazc Slih, devlet hizmetinde ktib (yazc) olarak
almtr. Bu bakmdan iki karde daha ziyade de Mehmed (Muhammed),
Yazcolu lkabyla hret bulmutur116 . Yazc Slihin 811(1408)de117
tamamlad, Anadoluda astroloji sahasnda muhtemelen Trke ilk manzum
eser olan118 ve bilinen tek eseri olan119 be bin beyte yakn melhame
nevinden120 emsiyyesini121 Ankarada yaayan Devlet Han ailesinden
skender b. Hac Paaya ithaf etmi olmas122 , yazarnn Ankaral olma
ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bu durumda Yazczde ailesinin
Geliboluya daha sonradan gelip yerletii sonucu kmaktadr123. . 112
elebiolu, age., C. II, s. 606. 113 elebiolu, age., C. I, s. 16. 114
Ayrntl bilgi iin bk. mer Faruk Akn-Bekir Ktkolu, l Mustafa Efendi,
D A, C. II, stanbul: TDV, 1989, s. 414-421; Haluk pekten,
Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, 1. bs., Ankara: Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, 1988, s. 27. 115 Gelibolulu l, Knhl-Ahbr,
Millet Ktp., Tarih bl., no. 4225, vr. 75b. 116 elebiolu, agm.,
C.II, s. 49. 117 Yazc Salih, emsiyye, Sleymaniye Ktp., Pertevniyal,
nr.776, vr. 121b. 118 Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl, 16.
Bs., stanbul: Varlk Yaynlar, 1996, s. 353. 119 Bursal Mehmet Tahir
Melhame ve emsiyyeyi iki ayr eser olarak gsterse de (Yazc
Selhaddin, Trk Yurdu, stanbul, 1329, s. 1021-1022) herhalde ikisi
birbirini tamamlayan tek bir eserdir. Bk. elebiolu, Yazc Salih ve
emsiyyesi, A FD, C.I, S.I Aralk-1975, Erzurum: Atatrk niversitesi
Basmevi, 1976, s. 179. 120 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 49. 121 Yazc
Salih eserin banda ve sonunda adnn emsiyye olduunu belirtmitir.
blme ayrlan eserin birinci blmnde kainatn yaratl, peygamberler ve
son peygamber Hz. Muhammedin sfatlar ve medhi, ilk drt halifenin
medhiyeleri ve sebeb-i telif yer almaktadr. kinci blmde ise; her
biri bir aya karlk gelen on iki bb ve yirmi be fasldan oluup, her
faslda o ay iinde meydana gelen tabiat olaylar ve sonular anlatlr.
nc blmde ise ayn menzilleri, yldzlarn ahvalleri, seyyarelerin
devri, her ayn gnlerinin zellikleri, bu gnlerin uurlu ve uursuz
ynleri, bu gnlerde yaplmas gereken ve gerekmeyen iler yer alr. Geni
bilgi iin bk. elebiolu, Yazc Salih ve emsiyyesi, s. 180-218. 122 B.
Mehmet Tahir, age., s. 309; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I,
3. bs., Ankara: TTK, 1977, s. 282. 123 elebiolu, agm., s.172;
a.mlf., age., C.I, s. 9; Uzunarl, age., s. 282.
36. 28 Ahmed Bcann babas Salihin Ktib124 (yazc) ve lm-i ncm125
(astroloji) alannda ihtisas sahibi oluundan ve de emsiyyede yer
alan sahibt-telf Yazc Salahaddn126 terkibinden bilgili ve iyi eitim
alm bir kii olduu anlalmaktadr. Mezar kesin olarak belli deilse de
ifh rivyetlere gre Geliboluda, elli altm sene ncesine kadar trbe
olan ve bugn Yazcolu Mescidi denilen binada bulunmaktadr127 . Ahmed
Bcann abisi Yazcolu Mehmed, XV. yzyln ilk yarsnda yetien ve II.
Sultan Murad (1421-144, 1444-1451) ve ksmen Fatih Sultan Mehmed
(1451- 1481) devirlerini idrk eden Molla Fenr (. 834/1436),
Akemseddin (. 863/1458), Molla Yegn (. 840/1436) vs. gibi zamann
mehur ulemsndan, meyihinden ve ehl-i tasavvuflarndandr128 . Hac
Bayrm Velnin halifelerindendir129 . Tahsilini kemle erdirmek zere
ran ve Maverannehire giderek Haydar Haf ve Zeynel-Arab gibi mehur
zatlardan istifade etmise de asl manev feyzini Hac Bayrm Vel
hazretlerinden almtr130 . Konya zaferini bildirmek iin Gazi
Hdavendigar tarafndan Msra sefir olarak gnderilmitir131 . Manev
gdasn Hac Bayrmdan alan dervilerden biri olan132 Yazcolu Mehmed,
kasaba dnda denize bakan bir yerde, kayalar oyduu bir kovukta
riyzetle megul olmu ve Muhammediyesini burada yazmtr. Bu nl eseri
asrlarca Osmanl 124 Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn, Nuruosmaniye Ktp.,
nr. 2293, vr. 497a. 125 Gelibolulu l, age. , vr. 75b. 126 Yazc
Slih, age., vr. 12a. 127 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50. 128 elebiolu,
age., C. I, s. 9. 129 Mehmet Mecdi Efendi, age., s. 127. Yazcolu
Mehmedin hayatyla ilgili geni bilgi iin bk. Takprzade,
e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye, Ahmed Suphi Furat
(nr.), stanbul: EF, 1405/1985; Mehmed Mecdi Efendi, age., s.
127-128; Evliya elebi, Seyahatnme, Zuhuri Danman (ev.), stanbul:
Zuhuri Danman Yaynevi, 1970, C. VIII, s. 177-178; Bursal Mehmet
Tahir, age., C. I, s. 194-196; Mehmed Sreyya , Sicill-i Osmn,
stanbul: Matbaa-i Amire, 1308, C. IV, s. 103; Hseyin Vassaf,
Sefne-i Evliy, Mehmet Akku- Ali Ylmaz (hzl.), C.II, stanbul:
Kitabevi, 2006, s. 458-463; E. J. W. Gibb, A history of Ottoman
Poetry, London, 1958, C.I, S. 389-407; elebiolu, age., C.I, s.
9-42,157-184; Haim ahin, Yazczde Kardeler ve Osmanl Kltr Hayatna
Etkileri, Osmanl Ykseli Dnemi Deerleri Semineri, stanbul, 23
Haziran 2007, s. 2-16; Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi,
Ankara: Bulu Kitabevi, 1955, s. 95.Ayrca Hseyin Vassaf, XX. Asrn
balarnda gerekletirdii Harameyn ziyaretini kitap haline getirmi ve
eserini Htra-i Hicziyye olarak isimlendirmitir. te bu eserinin
dokuzuncu ve on yedinci sayfalar arasnda Yazcolu kardelerin
biyografilerine de yer vermitir. Bu eser M lahiyat Fakltesi Ktp.,
Yazmalar, no: 368de kaytldr. 1323/1906 tarihli olup mellif hattdr.
Meliha Sarkaya, Hseyin Vassafn Hicaz Hatras veya Bir Asr ncesinin
Hicaz Gnl, Kekl/ Sf Gelenek ve Hayat, S: 10, Gz-2006, stanbul,
2006, s. 62-63. 130 . Hakk Bursev, Hac- Bayrm- Velden bahsederken
Hac Bayrm- Velde kuvvet-i tasarruf var idi. Amm rtbe-i irfnda
shib-i Muhammediyye kadar deil idi diyerek, Yazcolu Mehmedin
ilminin derinliini ve derecesini tarif etmektedir. Bk. . Hakk
Bursev, Silsilenme-i Tark-i Celvetiyye, stanbul 1291, s. 73-74. 131
B. Mehmet Tahir, age., C.I, s. 222. 132 Mustafa Kara, Metinlerle
Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa: Sr Yaynclk, 2004,
s.91.
37. 29 halkna Hz. Muhammedin manev mirasn yanstmtr. Hz.
Muhammede duyduu ar sevgi sebebiyle kaleme ald Muhammediye 9119
beyitten oluan manzum bir eserdir133 . Mellif eserini Mearibz-Zaman
ismindeki Arapa baka bir kitabnn Trke manzum tercmesi olarak kaleme
almtr134 . Ayrca erh-i Fussul-hikem135 adl Arapa eseri bir de
Fatiha Sresi Tefsiri vardr136 . Yazcolu Mehmed 855/1451te vefat
etmitir137 . Bu tarih ayn zamanda padiah II. Muradn vefat yldr138 .
Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde, Yazcolu Mehmedin
Geliboluda yaadn ve vasiyeti zerine vefat edince Geliboluya
defnedildiini syler139 . Yazcolu Mehmed iin, Hl trbesi Gelibolu da
mezar- sgar ve kibardadr140 kayd da vefatndan sonra mezarnn trbe
olarak ziyaret edildiini gstermektedir. Grld gibi Ahmed Bcann
annesi ve babas hakknda ok az bir bilgi bulunmaktadr. Evlenip
evlenmedii, ocuklarnn olup olmad hakknda ise henz bir bilgi mevcud
deildir. Bununla birlikte tarihte Ahmed Bcann soyundan gelmi
ahsiyetlere de rastlanmaktadr141 . C- Tahsil Hayat lk eitimini
babasndan ald sanlan Ahmed Bcana daha sonralar aabeyi Yazcolu
Mehmed de bir yol gsterici olmutur142 . Eserinde aabeyi iin lim,
fzl, rif ve kmil sfatlarn kullanan Ahmed Bcan aabeyinin kalc bir
eser brakmas iin kendisini tevik ettiini ve bu dorultuda aabeyinin
yazm olduu Arapa Megrbuz-zamn li-gurbil-ey fil-ayn vel-yn adl eseri
Trkeye evirdiini 133 Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: TDV
Yaynlar, 1994, s. 64. 134 Katib elebi, Kefz-Znn, C.II, Beyrut,
1990, s. 1617. 135 Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin Gzel bir
uslubla muhtasar bir erhidir. Bk. Katip elebi, age., C.II, stanbul:
1263, s. 1263; Takprzade, age., s.111; Hoca Sadeddin Efendi,
Tct-Tevrih, C.II, stanbul: Tabhane-i Amire, 1277, s. 460. Eserin
yazma nshalar iin bk. elebiolu, age., C. I, s. 174-177. Bk. I. blm,
s. 16. 136 elebiolu, age., C I, s. 177. 137 Hseyin Vassaf, Sefne-i
Evliy, C.II, s. 458. 138 elebiolu, age., C.I, s. 37. 139 Ali
Efendi, age., vr. 497b. 140 emdnzde Fndkll Sleyman Efendi,
Mrit-Tevrih, stanbul: Maarif Nezareti, 1338, s. 446. 141 Tasavvuf
iirleri ve naatlaryla tannm olan Gavs, XVII. yzylda yaamtr. Gavs,
edeb bir ahsiyet olmakla birlikte Galata Mevlevihanesine mesnevihan
olmu ve 20 yl burada eyhlik yapmtr. Bu grevinde iken vefat etmitir
(1108-09/1697-98). Ayrntl bilgi iin bk. Haluk pekten, age., s. 159.
142 Koak, age., s.38.
38. 30 syler143 . Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde Ahmed
Bcann ilk feyzini aabeyinden aldn yle ifade eder: eyh Mehmed Efendi
hazretlerinin sohbet-i erfine eriip ayn- inyetlerine mazhar dmtr;
velkin derler ki: Evvel karndandan terbiye grmtr... Ve onun nazar-
iltift berekti[y]le Envrul- kn kitbn telf edip nice sr vcda
getirmitir144 . Gelibolulu Mustafa l de Knhl-Ahbrda Kendilerin[i]
dest-i tevbe ile ird eder ve az zamn gemeden slik-i ird olur145
diyerek aabeyinin kardeine yol gsterici olduunu ifade etmitir.
Ahmed Bcann Mnteh adl eserindeki mdi ey tlib-i esrr- ilhiyye!
Bilmek gerektir ki, ibu kitb cem ettim. Evvel Fusstan ve Istlht-
Sfiyyeden ve Menzils-Sirnden ve Tefsr-i Kebrden ve gayr tefsrden;
ve dahi ne denli hitbt- ilhiyye varsa Tevrttan ve Zebrdan ve nclden
ve Furkndan; ve dahi ne denli kelimt- rabbniyye varsa suhuf-
enbiydan ve Tezkire-i Evliydan; t lem-i ceberttan lem-i mlke ve
melekta; hatt Arast- meda ve cennt- bda varnca ibu kitbda cem
olundu146 ifadelerinden o gnn tm temel kaynaklarn anlayacak ve
yorumlayacak seviyede bir eitim ald grlmektedir147 . Ayrca
Yazcoullarnn her ikisi de air ve edip kimselerdi. Vakitlerini ilim
ve talebe yetitirmekle geirirlerdi148 . Sonu olarak, Ahmed Bcann
eserlerinde ve dier kaynaklarda her ne kadar hangi hocalar veya
okullardan ne tr bir eitim grd belirtilmemise de, Arapa eserleri
evirecek seviyede bu dili bilmesi, kitaplarn hazrlarken yararland
kaynaklarn dilinin Arapa ve Farsa, konularnn tefsir, hadis, kelm,
fkh vs. ilimlerle ilgili olmas, tasavvuf konularda olduka ayrntl
bilgiler aktarmas, onun ann ilimlerine vkf olduunun ak bir
gstergesidir149 . 143 Ahmed Bcan, Envrul-kn, vr. 4b. 144 Ali
Efendi, age., vr. 498a. 145 Gelibolulu l, age., vr. 75b. 146 Bk.,
Ahmed Bcn, Mnteh, vr. 1b, 116b. Ayrca bk. a.mlf., Drr-i Meknn,
Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud, nr. 1856, vr. 2a. 147 Koak, age., s.
40. 148 Cebeciolu, age., s. 65. 149 Koak, age, s. 40-41.
39. 31 D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn Al Byk Seluklular
Devletinin Hrizmliler tarafndan yklmasyla bu blgedeki halkn byk
ounluunun Anadoluya gelmesi ve Mool stilas sebebiyle Cengizin
ordular nnden kaan Trklerin Anadoluya snmas ile birlikte pek ok eyh
ve derviin de g ettii Anadoluda tasavvuf faaliyetlerin temeli
atlmtr150 . Anadoluya gelen bu dervilere sahip kan Seluklu
hkmdarlar, onlarn rahata faaliyetlerine imkn tanmlardr. XIII.
yzylda Anadoluda faaliyet gsteren mutasavvflar arasnda, Konyada
vahdet-i vcd dncesini sistemletiren Muhyiddin bnl-Arab (.
638/1241), onun grlerini geni evreye yayan talebesi Sadreddin
Konev151 (. 673/1274), Fussul-hikemin ilk arihi Meyyidddin Cend (.
691/1292[?]) ve Ekberiyye mektebinin en nemli temsilcisi Sadddin
Fergan (. 699/1300), Mevleviyyenin pri Mevln Celleddin Rm (.
672/1273), Shreverdiyyeden Evhadddin Kirmn (. 634/1237), Kayseri ve
Sivasta Kbreviyye riclinden Mirsdl-ibd sahibi eyh Necmeddin Dye (.
654/1256), Tokatta Lemet sahibi Fahreddn Irk (. 688 veya
709/1309-10), Krehir ve dolaylarnda Hac Bekt- Vel ve Ynus Emre gibi
ahsiyetler bulunmaktayd152 . Ahmed Bcann yaad XV. yzyln
din-tasavvuf hayatn hazrlayan bir nceki yzyl, XIV. yzyldr. Klasik
tarikatlar henz oluumlarn tamamlamadklar iin Babaler, Ahler, Vefler
ve Abdllar adn alan din nitelikli cemaatleri153 tarihi kpaazde drt
ana grubda toplamaktadr. Ve bu cemaatleri ahyn- Rm, gaziyn- Rm,
bcyn- Rm ve abdaln- Rum154 diye isimlendirmektedir155 . Genel
karakteristiklerine bakldnda bunlarn btnyle tasavvuf bir renk
tamadklar, ancak bu dnyadan tamamen de kopuk olmadklar
gzlenmektedir. Tasavvuf izgiyi 150 Ahmet Yaar Ocak, XIII. yzylda
Anadoluda Baba Resul syan ve Anadolunun slamlamas, 1. bs., stanbul:
Dergah Yaynlar, 1980, s. 35-37. 151 Geni bilgi iin bk. Ekrem
Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk. stanbul: z Yaynclk,
2005. 152 M. Fuad Kprl, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, 4. Bs.,
Ankara: Diyanet leri Bakanl, 1981, s.137. 153 Koak, s. 137; Bu
konuda geni bilgi iin bk. Mustafa Kara, Tarikatlar Dnyasna Genel
Bak, slmiyt, C.II, S.3, Temmuz-Eyll 1999, s. 67-78. 154 Ayrntl
bilgi iin bk. Haim ahin, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Abdaln-
Rum (1300- 1400), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya
niversitesi SBE, 2001, s. 53-106; a.mlf., Osmanl Devletinin Kurulu
Dneminde Dni Zmreler, (Yaynlanmam Doktora Tezi, M Trkiyat
Aratrmalar Enstits, 2007). 155 kpaazde Dervi Ahmed, Tevrih-i l-i
Osman, stanbul 1332, s. 386.
40. 32 izlemi olmalarna ramen bu ahsiyetlerin slm, Trk ve yerel
kltrn bir sentezini oluturduklar da bilinmektedir156 . Bu dnemde
tasavvuf tarihi asndan nemli bir gelime, Anadoluda tasavvuf dncenin
sistemleip tarikatlamaya balamasdr. Bylece Ahmed Bcann yaad dnemde
Anadoluda, Kzeruniyye, Kadiriyye, Rifiyye, Sadiyye, Nakibendiyye,
Halvetiyye, Zeyniyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Yeseviyye gibi
Anadolu dnda kurulan tarikatler olduu gibi Bektiyye, Mevleviyye ve
Bayramiyye gibi Anadoluda kurulan tarikatler de mevcut
bulunmaktayd157 . te Ahmed Bcan da kendi ifadesiyle de sabit olduu
zere mezhepe Hanef, tarikat olarak da Bayram idi158 . Ahmed Bcann
mntesibi olduu ve de Anadolu topraklarnda doup byyen bir Trk
mutasavvf tarafndan kurulmu ilk tarikat159 olan Bayramiyyenin pri
Hac Bayrm Vel (. 833/1429)dir160 . Bayramiyye tarikat daha
kurucusunun salnda Ankara ve evresinde byk bir yaygnlk kazanmtr161
. Hac Bayrm Velnin eyhi Hamdddnin, Aksarayda vefatndan sonra
Ankaraya dnp irad 156 Kara, agm., s. 72. 157 Kara, Trk Tasavvuf
Tarihi Aratrmalar, 1. bs., stanbul: Dergh Yaynlar, 2005, s. 15-16.
Geni bilgi iin bk. Kara, age., s. 13-41. Bu tarikatlar ve kurucular
hakknda genel bir bilgi iin bk., Mahir z, Tasavvuf, 10. bs.,
stanbul: Kitabevi, 2001, s. 175-210; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve
Tarikatlar, 6. bs., stanbul: FAV, 2001; 299-449; Hasan Kmil Ylmaz,
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Ensar Neriyat, 2002,
s. 240-265; Sleyman Ate, slam Tasavvufu, 4. bs., stanbul: Yeni
Ufuklar Neriyat, 2004, s. 154-186; Osman Trer, Anahatlaryla
Tasavvuf Tarihi, stanbul: Seha Neriyat, 1998, s. 169-203; Kara,
Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 6. bs., stanbul: Dergh Yaynlar,
2003, s.213-245; a.mlf., Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve
Tarikatlar, s.77- 174; Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel
Hayatta Tasavvuf, 2. bs., stanbul: Rabet Yaynlar, 2005, s.233-265.
158 elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50. 159 Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel,
D A, C. XIV, Ankara: TDV, s. 442. 160 Eb Hamiduddin Aksaraynin
halifesi olan Hac Bayrm Vel, Anadolunun ilk yerel tarikatnn
kurucusudur. lmi kiilii ile birlikte tasavvuf ahsiyeti ile tannm,
Anadolu halknn hamisi olmutur. Kurucusu olduu Bayramilik
kendisinden sonra Anadolunun en nemli tarikatlarndan biri olmutur.
Kadir zkse, Hac Bayram Vel ve Yaad Dneme Tesiri, T AD, Y.5, S.12
Ocak-Haziran 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004 , s. 53. Hac Bayrm
Velnin hayat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Kemleddin Haririzde,
Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn Selsilit-Tarik, Sleymaniye Ktp., brahim
Efendi, nr. 430, C.I, vr. 172vd; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliy-y
Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 2035-2309,
II, 251-253; B. Mehmed Tahir, Hac Bayrm- Vel, 2. bs., Der-saadet:
Orhaniye Matbaas, 1341/1925; Llizde Abdlbki, Sergzet/ Aka ve klara
Dair, Tahir Hafzolu (hzl.), stanbul: Kakns Yaynlar, 2001, s. 31-33;
M. Ali Ayn, Hac Bayrm- Vel, stanbul: Evkf- slmiyye Matbaas,
1343/1924; emseddin Smi, Kmsul-Alm, C.II, stabul, 1314, s.1428; Sar
Abdullah Efendi, Semertl-Fud fil-mebde vel-med; Yakup Kenan
Necefzade (sad.), stanbul: Neriyat Yurdu, 1967, s. 150-152; Fuad
Bayramolu, Hac Bayram Vel/Yaam-Soyu-Vakf, C:I-II-III, Ankara:TTK,
1983, Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay; a.mlf., Hac
Bayram Vel and His Contributions to Ottaman State at Interrgnum
Period, T AD, Y.1, S.3 Nisan 2000, Ankara: Erkam Matbaas, 2000, s.
33-42; Glpnarl, age., s. 33-39; Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, D A,
C. XIV, Ankara: TDV, s. 442-447; Baki Yaa Altnok, Hac Bayram Vel/
Bayramilik, Melamiler ve Melamilik, Ankara: Oba Kitabevi, 1995,
s.4-127; Bayram Sezgit, Hac Bayram Veli, Ankara: Nur Yaynlar,
(ts.); Fatma Ahsen Turan, Hac Bayrm- Vel, Ankara: Aka Yaynlar,
2004; Ahmet zdemir, Hac Bayram Veli ve Erefolu Rumi, stanbul: Toker
Yaynlar, 2002; Mehmet Ali Okhan, Hac Bayrm- Veli: Mnakaalar
Mnasebetiyle, Ankara: Biricik Matbaas, 1950; 161 Fuad Bayramolu ve
Nihat Azamat, Bayramiye, D A, C.V, Ankara: TDV, 1992, s.269.
41. 33 faaaliyetine balad 815 (1412) yl Bayramiyyenin kurulu
tarihi olarak kabul edilebilir162 . Hac Bayrm Velnin eyhi Eb
Hmidddn Aksaray (Somuncu Baba) kk yata babasndan Ebheriyye neesini
tatm ve bu tarikatn usln renmitir. Daha sonraki genlik ylllarnda
amda Hnkh- Byezidiyyede kalarak burada da Nakibendilie intisab
etmitir. Son olarak Tebrize gitmi, orada Halvetiyye eyhlerinden
Hoca Alaeddin Aliye balanm ve manev eitimini onun yannda
tamamlamtr. eyh Eb Hmidddn Aksaray, bu tasavvuf okulunu,
zellikleriyle birlikte Hac Bayrm Velye yanstmtr. eyhinin vefat
zerine, onun yerine geen Hac Bayrm Vel, bu tarikat ahsnda
birletirmitir163 . Bayramiyyede esas diye anlan cezbe, muhabbet ve
srr- ilh byk nem arzetmektedir. Bu esas, tevhid merhalesi (tevhd-i
efl, tevhd-i sft, tevhd-i zt) ile bilgi derecelerini (bilmek,
bulmak ve olmak) ihtiv etmektedir. Istlahta Allahn kulunu kendine
ekmesi; Allahn kendi katnda hazrlad, inayetini gerektiren eye
kulunu yaklatrmas164 anlamna gelen cezbe haline ulamak, Bayramlikte
Allah zikretmekle mmkndr. Bayramlikte muhabbet, slk metodu
ierisinde nemli bir yere sahiptir. Zikrederek cezbeye varan mrid,
bundan sonra tarikat pri Hac Bayrm Velye, Hz. Muhammede (s.a.v.) ve
slmn kurallarna muhabbet gsterir. Dervin cezbe ve muhabbetten sonra
ilh srlar elde etmeye almas165 yani marifet sahibi olmas hedef
olarak grlmektedir. Bayramler ayrca vahdet-i vcd anlayna da sahip
olmulardr. Bu durum Akemseddin (. 863/1459)in Muhyiddin bnl-Arabyi
savunan Defu metinis- sfiyye166 adl bir eserinde ve brhm Tennr (.
887/1482)nin Melmlerce de okunan 162 Bayramolu ve Nihat Azamat,
agm. s., 269. 163 Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: Kltr Bakanl,
1991, s. 122-123. 164 Abdlbaki Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen
Ataszleri ve Deyimler, stanbul: nklap Kitabevi, 1997, s. 71. 165
Cebeciolu, age., s. 124. 166 Bk. Akemseddn, Defu metinis-sfiyye,
Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4092.