Ahmed cahidınin nasihatname ve tevhidi zat adlı risalelerinin tahlıli

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE

TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ

Yüksek Lisans Tezi

ORHAN ÇAMLICA

İstanbul, 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE

TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ

Yüksek Lisans Tezi

ORHAN ÇAMLICA

Danışman: PROF.DR. MAHMUD EROL KILIÇ

İstanbul, 2006

II

İÇİNDEKİLER

Sayfa no

İçindekiler I

Kısaltmalar VI

Önsöz VII

Giriş 1

BİRİNCİ BÖLÜM

AHMET CÂHİDÎ EFENDİ’NİN HAYATI

1- Doğumu ve Doğum Yeri ...................................................................................................4

2- Ünvânı ve Mahlası............................................................................................................. 4

3- Evliliği ve Çocukları ......................................................................................................... 4

4- Şeyhi, Hilâfeti ve Halîfeleri:.............................................................................................. 4

5- Vefatı:.................................................................................................................................5

6-Tarîkat Silsilesi ve Tarîkatı:................................................................................................5

a-) Halvetiyye-i Uşşâkiyye:.................................................................................................... 6

1- Halvetiyye silsilesi: .................................................................................................... 6

2- Halvetiyye’nin dört ana kolu:...................................................................................... 7

3- Halvetiyye tarîkatının özellikleri:................................................................................7

b-) Uşşâkiyye:..........................................................................................................................9

c-) Câhidîlik ..........................................................................................................................11

1- Gelibolu’da Câhidîlik ....................................................................................................12

2- Bursa’da Câhidîlik .........................................................................................................12

3- Câhidî Mensublarının Daha Sonraki Durumu ...............................................................13

III

İKİNCİ BÖLÜM

A. TASAVVUFÎ ŞAHSİYETİ ...........................................................................................14

B. EDEBÎ ŞAHSİYETİ ......................................................................................................14

C. ESERLERİ .....................................................................................................................15

1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât ...............................................................................15

2- Dîvân ..........................................................................................................................15

Divandan seçmeler ....................................................................................................17

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT’IN TAHLÎLİ

A. GENEL ÖZELLİKLERİ

Kitâbü’n-Nasîha Nüshalarının Özellikleri .....................................................................20

1- TEVHİD-İ ZÂT

a)Kitâbü’n-Nasîha’nın İst. Sül.Ktp. ibrahim Efendi nr:350 .........................................20

b) Kitâbü’n-Nasîha’nın Sül.Ktp. Yazma Bağışlar Bölümü, nr: 2141.............................21

2- EN-NASÎHA

a) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 292,. .............................................21

b) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 458,. ...........................................22

3- İKİ RİSÂLENİN BİR NÜSHADA BULUNMASI

a) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 119,..............................................22

b) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 294. .............................................22

c) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 334...............................................22

d) Kitâbü’n-Nasîha, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde kayıtlı olmayan nüsha....23

a) Kitâbü’n-Nasîha ......................................................................................................23

IV

b) Tevhîd-i Zât ..........................................................................................................23

B. EDEBÎ ÖZELLİKLERİ, ÜSLÛB VE TARZI ................................................................23

C. MUHTEVÎYÂTI .............................................................................................................24

1- Kitâbü’n-Nasîha ........................................................................................................24

2- Tevhîd-i Zât ...............................................................................................................24

D. BU ESERDE GEÇEN BA’ZI TASAVVUFÎ ISTILÂH VE KONULAR

1- Vücûd-ı Mutlak ..........................................................................................................25

2- Tevhid ve Üç Mertebesi..............................................................................................27

3- İlim .............................................................................................................................31

İlmin Kısımları............................................................................................................32

a) İlm-i Zâhir-İlm-i Bâtın .........................................................................................32

b) İlm-i Şeriat ...........................................................................................................37

c) İlm-i Tarikat .........................................................................................................38

d) İlm-i Hakikat ........................................................................................................38

e) İlm-i Tasavvuf .....................................................................................................38

4- Şeriat, Tarîkat, Hakîkat ve Ma’rifet ........................................................................39

5- Sapık Tasavvufî Fırkalar ............................................................................................43

6- a) Seyr u Sülûk .........................................................................................................47

a-1) Seyr-i ilallah ...................................................................................................47

a-2) Seyr-i fillâh ....................................................................................................47

a-3) Seyr-i maallâh ................................................................................................48

a-4) Seyr-i anillâh ..................................................................................................48

b) Sâlik .......................................................................................................................48

c) Sâliklerin Makãmı .................................................................................................48

d) Ulemânın Sülûkü ...................................................................................................57

V

7- Şeyh (Mürşid-i Sâdık) ve Mürid .............................................................................58

a) Şeyhte Bulunması Gereken Özellikler ................................................................59

b) Mürid ...................................................................................................................59

c) Müridin Şeyhe İhtiyacı .......................................................................................60

d) Şeyh-Mürid İlişkisi .............................................................................................63

e) Câhidî Efendi’nin Müridlere Nasihatı ................................................................65

8- Evliyâ Düşmanları ....................................................................................................67

9- Nefs-i emmâre ..........................................................................................................68

10 -Riyâzet ve Mücâhede ..............................................................................................70

Riyazetin Unsurları:

a) Uzlet-Halvet ........................................................................................................72

a-1) Erbaîn ..........................................................................................................74

a-2) Çile ..............................................................................................................75

11- Zikir ..........................................................................................................................76

a) Taklîdî Zikir ........................................................................................................79

b) Hakîkî Zikir ve Zikrin Mertebeleri......................................................................79

12- Şükür .........................................................................................................................80

a) Şükrün Üç Kısmı .................................................................................................81

a-1) Dilin Şükrü ...................................................................................................82

a-2) Beden ve Organların Şükrü .........................................................................82

a-3) Kalbin Şükrü ................................................................................................82

b) Şükürde Üç Usûl .................................................................................................83

b-1) Amel-i Sâlih .................................................................................................83

b-2) İlm-i Nâfi’ ....................................................................................................83

b-3) Hal ve Şükrün Üç Mertebesi .......................................................................83

VI

13- Tahâret ve Abdest .....................................................................................................84

a) Rûhun Abdesti .....................................................................................................86

b) Sırrın Abdesti .......................................................................................................86

c) Kalbin Abdesti .....................................................................................................87

d) Dilin Abdesti ........................................................................................................87

e) Zâhir Abdesti .......................................................................................................87

14 - Hacc ve Tavaf ..........................................................................................................87

15 - Namaz ......................................................................................................................92

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

AHMET CÂHİDÎ EFENDİ’NİN

KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT İSİMLİ RİSÂLELERİ

(METİN)

(Kitâbü’n-Nasîha 1-59. Sayfa. Tevhîd-i Zât 60-249. Sayfa )

Kitâbü’n- Nasîha:..................................................................................................................98

Tevhîd-i Zât ........................................................................................................................143

METİNDE GEÇEN BAZI MALLÎ KELİMELER ……...……………………….………296

SONUÇ:..............................................................................................................................297

BİBLİYOGRAFYA ...........................................................................................................299

EK: Örnek metin

VII

KISALTMALAR

a.g.e. :Adı geçen eser.

a.g.y. :Adı geçen yazar.

a.g.d. :Adı geçen dergi.

Ank. :Ankara

a.s. :Aleyhi’s-selâm.

b. :İbn.

bkz. :Bakınız.

Bl. :Bölüm, bölümü.

Bsk. :Baskı.

c. :Cilt.

cc. :Celle celâlüh.

Çev. :Çeviri.

Dağ. :Dağıtım.

Dr. :Doktor.

h. :Hicrî.

Hz. :Hazreti.

İst. :İstanbul.

Ktp. :Kütüphane.

ks. :Kuddîse sırrıhû.

kv. :Kerremallâhü vechehû.

MEB.İA.: Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi

m. :Milâdî.

No, nr. :Numara.

VIII

ö. :Ölümü, ölüm tarihi.

Prof. :Profesör.

ra. :Radiyallâhü anh.

rah. :Radiyallâhü anhâ.

s. :Sayfa numarası.

sav. :Sallallâhu aleyhi ve sellem

Sül. :Süleymaniye.

Trc. :Tercüme, tercüme eden.

TDİA. :Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi.

Ünv. :Üniversite.

v. :Vefatı.

vb. :Ve benzerleri.

vd. :Ve devamı, diğerleri.

vs. :Ve sâire.

Yay. :Yayınevi

IX

ÖNSÖZ

Allah Teâlâ’ya hamd, habîbi Muhammed (sav)’e, ehl-i beytine ve ashâbına

salât ve selâm olsun.

Türklerin islâma girişlerinde ve yaymalarında tarikatların önemli rolü olmuştur.

Özellikle Selçuklular ve Osmanlılar döneminde tarikatlar sosyal hayatın her kademesinde

faaliyetlerine ibadet havası içerisinde sürdüren muhteşem bir müessese olarak görülmektedir.

Bundan hareketle Osmanlı Tasavvuf Tarihi ve Kültürünü günümüze taşımak için bu

dönemin önemli eserlerini ilim dünyasının hizmetine sunulmasının zorunlu olduğunu

düşünüyoruz. Çünkü Halvetîlik, XV. yüzyılın son çeyreği ile XVI. yüzyılda Halvetî

tarikatının ikinci kurucusu olarak nitelendirilen Yahyâ Şirvânî’nin halifeleri vasıtasıyla

Anadolu’ya yayılmıştır. Halvetîliğin Yahyâ Şirvânî ve bundan sonra gelen şeyhleri; Dede

Ömer Rûşenî, Cemal Halvetî, A.Şemseddin Marmaravî, Sünbül Sinan, Merkez Muslihuddin

Efendi, H. Hüsameddin Uşşâkî ve Ahmed Sivâsî gibi şeyhler ilme dayalı tasavvuf anlayışını

benimseyerek Osmanlı devlet adamlarıyla iyi ilişkiler kurmuşlar, halkla idareciler arasında

köprü görevini üstlenmişlerdir. Bu halkanın içerisinde Ahmed Câhidî Efendi de vardır ve

Çanakkale’de bu hizmeti yürütmüştür.

Kültürümüzün oluşumunda büyük katkıları olan ve milletimizin gönlünde hâlâ te’siri

devam eden “erenler”, “veliler”, “sultanlar”, “efendiler”, “şeyh ve mürşidler” olarak

adlandırılan Hakk âşıkları mutasavvıfların, hayat ve eserlerinin incelenip günümüze

aktarılması kültür ve geleceğimiz açısından büyük önem arz etmektedir.

Osmanlı döneminde yetişen, büyük mutasavvıflardan, Halvetiyye-Uşşâkiyye’den

Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî (ö.1659-60)’nin “Kitâbü’n-Nasîha” olarak bilinen, “Tevhîd-i

Zât ve Nasihatnâme” adlarında iki risâleden oluşan eserini tanıtacağız.

Ahmed Câhidî Efendi’nin bu eserini değerli hocam aynı zamanda tez danışmanım

Prof. Dr. M. Erol KILIÇ Beyefendi ile yaptığımız istişareler ve tavsiyeler sonunda bu eseri

çalışmaya karar verdik.

Ahmed Câhidî Efendi’nin iki eseri vardır. 1. Kitâbü’n- Nasîha, 2. Divân. Bu iki eser

üzerinde ciddi anlamda çalışma yapılmamıştır. Sayın Ramazan EREN, “Ahmed Câhidî

X

Sultan” adlı kısa bir çalışması vardır. Bu çalışmadan hayatı ile ilgili bölümden kısmen

istifade ettim. Yrd. Doç. Dr. Nuran ALTUNER’in “Ahmed Câhidî Efendi” adlı bir makalesi

vardır. Bu makaleden Divan hakkındaki bilgilerden istifade ettim. Nuran ALTUNER,

“Kitâbü’n-Nasîha” nın 6 nüshasından daha bahsetmektedir. Ancak Sül.Ktp.Uşşâki Tekkesi

Bl. nr: 350’de kayıtlı olarak verilen nüsha başka bir eserdir, Kitâbü’n-Nasîha ve Câhidî

Efendi ile ilgisi yoktur. Câhidî Efendi’nin hayatı hakkında kaynaklarda geniş bilgi yok,

detaylı bir çalışma da olmayınca, hayatı hakkında bilgi toplamakta zorlandık. Kaynaklarda

zikredildiği kadarıyla yetinmek durumunda kaldık.

Eserin latinize edilişinde Prof. Dr. Musatafa TAHRALI hocamızın verdiği iki sayfalık

transkript kurallarından ve Fusûsu’l-Hikem Şerhi’nden istifade ettim.

Tezin konusunun tespitinde ilgi ve yardımını gördüğüm, çalıştığım nüshayı aldığım ve

aynı zamanda tez danışmanı hocam olan Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ Beye, çalışmamızda

çeşitli şekillerde istifade ettiğim ve ilgilerini esirgemeyen değerli hocalarım, sayın Prof. Dr.

Mustafa TAHRALI ve sayın Prof. Dr. Hasan Kãmil YILMAZ Beyefendilere teşekkür etmeyi

bir borç bilirim.

Çalışmam esnasında tez yazımında ve birçok hususta bana yardımcı olan, sevgili eşim

Reşide Hanım’a, hadislerin tahricinde yardımcı olan arkadaşım Dr.Bekir TATLI Beye ve

çeşitli vesilelerle emeği geçen tüm dostlarıma teşekkür ederim.

Gayret etmek bizden, başarı Cenâb-ı Hak’tandır.

Orhan ÇAMLICA

Beykoz 2006

GİRİŞ

Tez çalışmamız olan tarikat sahibi Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî Efendi’nin

(h.1070/m.1659-60) “Kitâbü’n-Nasîha” adlı eserinin çok sayıda nüshası bulunmaktadır.

1) İst. Sül. Ktp. İbrahim Efendi Bl. nr:350 .

2) İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar Bl.nr: 2141.

3) İst. Sül. Ktp. Uşşâkî Tekkesi nr:119; 292; 294; 334 ve 458’de kayıtlı beş nüsha.

4) M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde henüz kayıtlı olmayan, numarasız, danışman

hocam Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ Beyden aldığım nüshadır.

Karşılaştırma yaptığımız nüsha ise; İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar Bl. nr: 2141’dır.

Bu nüshadan bire bir karşılaştırma yaparak, iki nüshayı birleştirdik.

Kullandığımız M.Ü.İ.F. Ktp.’deki nüsha; kahverengi meşin kaplı, yazı; düz beyaz

kâğıt üzerine siyah mürekkeple yazılmış, âyet, hadis ve bazı fasıllar kırmızı mürekkeple ve

tâlik bir hatla yazılmıştır.

Sayfa sayısı: 249

Ölçüleri:228x165mm.

Satır sayısı: 21

Müstensih: Muhammed EminTevfik’dir.

İstinsah Tarihi: Hicrî 1206, Rebîu’l-evvel, 11 Perşembe’dir.

Bizim incelediğimiz bu nüsha Tevhîd-i zât ve Kitâbü’n-Nasîha olmak üzere iki

risâleden oluşmaktadır, Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât’tır. Kanaatimce eser ismini bu

nüshadan almıştır. “Kitâbü’n-Nasîha” ismi sâliklere çokça nasihat ettiğinden esere bu isim

verilmiş olsa gerektir.

Kitâbü’n-Nasîha; san’at kaygısından uzak, halkın anlayabileceği sâde bir dille

yazılmıştır. Dönemine nazaran genelde kullanılan kelimeler Türkçe olup, çok az sayıda

Arapça ve Farsça terkipler vardır. Bazı konulara âyet ve hadislerle başlanmıştır. Konuyu

müşahhas örnekler vererek anlaşılmasını daha da kolaylaştırmıştır. Konu başlıkları

2

kullanılmamış, satırbaşı yapılmamıştır. Konular bir biri ardına sıralanmıştır. Biz bu

çalışmamızda konu başlıkları ve paragraflar oluşturduk.

1- en-Nasîha: (1-61sayfa)

Câhidî Efendi’nin bu risâlesi 59 sayfadır. Konular toplu bir şekildedir. Fihrist

olarak belirtilmemiştir. Bizim tespit ettiğimize göre konular şöyledir; İman ve küfür,

Şükür, şükürde üç üsûl; amel-i sâlih, ilm-i nâfi’ ve hâl, Evliya düşmanları, Ehl-i dünyanın

Yahûdî’lerden olduğu, Gaflet sekranlığı, Namaz, Cennetin isimleri ve sonunda Câhidî

Efendi’ye âit bir şiir.

2- Tevhîd-i Zât: (61-249)

Tevhîd-i Zât’ın konusu, toplu olarak risâlenin başında verilmiştir. Tevhîd-i Zât 17

fasıldan oluşup, yer alan konu başlıkları şunlardır: Tahâret, Abdest, Namazın farziyyeti,

Zekât, Savm, Hacc, Gazâ, Kalbin terbiyesi, Rûhu tahliye, Şeyhe olan ihtiyaç, Mürîdin

Şeyhe ihtiyâcı, Şeyhlik makãmı, şartları ve alâmetleri, Sâliklerin makamları, İrâdetin

şartları ve a’dâbı, Mürîdin zikre ihtiyacı, Tarîkatın a’dâbı, Ulemânın sülûkü konuları yer

almaktadır.

Çalışmamızı dört bölüme ayırdık:

Birinci bölümde, müellifimiz Ahmed Câhidî Efendi’nin hayatını inceledik. Ancak

hayatı hakkında fazla bilgi olmadığından detayına inemedik. Hayatı hakkında klasik

tasavvuf tarihi kaynakları ve TDİ. Ansiklopedisi “Câhidî” maddesinden yararlandık.

İkinci bölümde, müellifimizin tasavvufî ve edebî şahsiyeti ile eserleri olmak üzere

üç kısımda inceledik. Bu bölümde müellifimizin “en-Nasîha ve Tevhîd-i Zât” başta

olmak üzere yine bu eserin diğer nüshaları ve “Divan”ından yararlandık. Ayrıca Osmanlı

müelliflerinden bahseden kaynaklardan da yararlandık.

Üçüncü bölümde, en-Nasîha ve Tevhîd-i Zât’ın tahlilini yaptık. Tahlilimizi dört

ana başlık olarak tespit ettik. Birinci başlıkta, eserlerin genel özellikleri üzerinde durduk.

İkinci başlıkta, eserin dili, edebî özellikleri üslûb ve tarzını ele aldık. Üçüncü başlıkta,

eserlerin muhteviyâtı, konu başlıklarını verdik. Dördüncü ve son başlıkta ise, bu iki eserde

geçen kavramları ve konuları vermeye çalıştık. Bu tahlili yaparken âyetlerden, hadislerden,

tasavvuf terimleri lügatlerinden, klasik tasavvufî eserlerden ve bazı işârî tefsirlerden

istifade ettik. Her bir kavramda ve konuda müellifimiz Ahmed Câhidî Efendi’nin bütün

3

açıklamalarını aktarmaya çalıştık. Kavramların ve konuların bir bütün olması bakımından

da diğer belirttiğimiz türdeki eserlerden yararlandık. Tahlil konusu olarak; Vücûd-ı

Mutlak, Tevhid, Tevhidin mertebeleri, İlim ve çeşitleri şeriat ilmi, tarikat ilmi, hakikat

ilmi, marifet ilmi ve tasavvuf ilmi, Şeriat, tarikat, hakikat ve marifet, Şeyh-Mürid ve

aralarındaki münasebet, Müridin Şeyhe ihtiyacı, evliya düşmanları, Seyr u sülûk,

Câhidî’nin sâliklere nasihatları, Sâliklerin makamları, Ulemanın sülûku, Nefs-i emmâre,

Riyâzet-Mücâhede-Halvet-Uzlet, Zikir, Şükür, Tahâret ve abdest, Hacc ve Tavaf ve Namaz

konularını işlemeye çalıştık.

Dördüncü bölümde, eserlerin günümüz Türkçe’sine aktarılmış metnini verdik. En-

Nasîha 59 sayfa, Tevhîd-i Zât ise 190 sayfadır. Bu bölümde geçen âyet ve hadislerin

tahricini yaptık ve dipnotta gösterdik. Eserde çok sayıda hadis metinleri ve bazılarının da

sadece mealleri bulunmaktadır. Ancak bazı hadislerin kaynaklarını tespit edemedik, bunu

da dipnotta “Bulunamadı” olarak belirttik. Mealleri olmayan âyet metinlerinin meallerini

ilave ettik. Âyet ve hadislerin meallerini, Arapça kavramları ve eserin sayfa numaralarını

köşeli parantez içinde gösterdik. Okuyucularımıza kolaylık olması bakımından ve

müellifimizin kullandığı bazı yöresel kelimeleri de ek’te belirttik. Sonuç

değerlendirmesinden sonra da eserin Osmanlıca asıl nüshasından örnek sayfalar ilave

yaptık.

Cenâb-ı Hakk’ın müsâdesiyle bu çalışmamızı tamamlamış bulunuyoruz. Elimizden

gelen gayreti göstermemize rağmen, bir takım eksikliklerden ve hatalardan uzak olduğunu

söylemek mümkün değildir. Bu haliyle de olsa Osmanlı kültürüne ve tasavvufî

araştırmalara katkıda bulunacağımız ümit ve temennisiyle, çalışmamı okuyucuların

istifadesine arz ediyorum.

4

BİRİNCİ BÖLÜM

AHMED CÂHİDÎ EFENDİ’NİN HAYÂTI

Doğumu ve Doğum Yeri:

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ahmet Câhidî Efendi’nin doğum tarihi

hakkında kaynak kitaplarımızda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak Câhidî Efendi’nin

tahmînî olarak 70-75 yaş civârında vefat ettiği kabûl edilirse, Câhidî Efendi

1070/1660’da vefat ettiğine göre, doğum tarihi hicrî; 995-1000 yıllarına rastlamaktadır.

Câhidî Efendi’nin eserlerinde sadece vefat tarihi yazılıdır.1

Ahmet Câhidî Efendi; Makri ismi verilen bir köyde dünyaya gelmiştir.

1- Ünvânı ve Mahlası:

“Kitabü’n-Nasiha” adlı eserinden anlaşıldığına göre Rumelili bir aileden

gelmiştir. Babasının adı da Muhammed’dir. Ünvânı; Sultan, asıl adı Ahmed, mahlası

Câhidî’dir.2

2- Evliliği ve Çocukları:

Câhidî Efendi Kilitbahir’e geldikten sonra burada Kerîme hâtunla evlenir ve

Lutfullah adında bir oğlan çocukları dünyaya gelir. Câhidî Ahmed Efendi’nin vefatından

sonra babasını Edirne’de temsil etmiştir. Zevcesi olan Kerîme hâtunun vefat tarihi

bilinmemektedir. Kerime hâtun halkarasında Câhidî’den daha fazla kerâmet ehli velî bir

hanım olduğu söylenir.3

3- Şeyhi, Hilâfeti ve Halifeleri:

Sâdık Vicdânî, Câhidî Efendi’nin şeyhinin Uşşâkiyye’nin Cemâliyye şûbesinin

kurucusu Cemâleddin Edirnevî olduğunu söylemişse de4 bu bilgi doğru değildir.

Çünkü, Ahmet Câhidî Efendi 1070/1660 senesinde, Cemâleddin Efendi ise

1164/1751’de vefat etmiştir.5 Yani Cemâleddin Efendi Ahmed Câhidî’den 91 sene

sonra vefat etmiştir. Bu da gösteriyor ki, tarihen de şeyhi olamaz. Câhidî Ahmed

1 Eren Ramazan, Ahmet Câhidî Efendi, s, 9.

2 Vicdânî Sâdık , Tomâr- Halvetiyye ,s,110., Altuner Nuran, Tasavvuf ( İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi) s, 159. Sayı:6, Mayıs 2001 Eren, a.g.e. s.8. 3 Vicdânî, Tomar, s.247.

4 Azamat Nihat, TDİA, c.VII,s.16.

5 Eren a.g.e. s.8

5

Efendi, gerek “Kitâbü’n-Nasîha”sında ve gerekse “Divân”nında şeyhinin Ömer Karîbî

olduğunu belirtmektedir.6 Câhidî Ahmed Efendi bir Halvetî-Uşşâkî şeyhi olan

Gelibolulu Dede Ömer Karîbî’den hilâfet aldıktan sonra Kilitbahir’de kurduğu

tekkesinde irşad faaliyetinde bulunmuştur.7 Kilitbahir’e irşad için geldiği rivayet

edilmekle beraber, Kilitbahir kalelerine müftü olarak gelmiş olabileceği de

belirtilmektedir.

Halîfeleri; 1- Muslihuddin Karamânî, Uşşâkiyye tarîkatının Muslîhiyye şûbesinin

kurucusudur.

2- Şeyh Ali Efendi, Ali Efendi’nin mürîdi Bursalı Şeyh Muhyiddin Efendi (ö.

1091/1680) Câhidî Efendi’yi Bursa’da kurduğu Üçkozlar Dergãhında temsil etmiştir.

Hac’dan döndükten kısa bir süre sonra astım rahatsızlığından vefat etmiştir.8

Ahmet Câhidî Efendi’nin Çanakkale’ye hangi sebeple geldiği iki türlü ifade

edilmiştir. Câhidî Efendi Edirne’de hilâfet aldıktan sonra Çanakkale’nin Kilitbahir diye

bilinen bölgesine giderek burada bir tekke kurarak irşad faaliyetlerine başlamıştır.9

Bir diğer görüş ise; Câhidî Efendi’nin Kilitbahir kalesine müftü olarak gelmiştir.10

5- Vefâtı:

Ahmet Câhidî Efendi’nin ölümüne “istirahat” (1070) kelimesi tarih düşülmüştür.

Halkarasın da “Câhidî Sultan” diye anılan Câhidî’nin türbesi Çanakkale’nin önemli

ziyâret yerlerinden olup, yine aynı adla anılan mescidin ön tarafında yer almaktadır.11

1070 hicri’de vefat ederek Kilitbahir’de toprağa verilmiştir.12

6- Tarîkat silsilesi ve Tarîkatı:

Ahmed Câhidî’nin tarîkatı kaynaklarda beyan edildiği üzere ve kimi

araştırmacılara göre kendisine Halvetiyyeyi-Uşşâkîye şûbeleri içerisinde “Câhidiyye” diye

bir kol nisbet edilmiştir.13 Danışman hocamla yaptığımız istişareler neticesinde böyle bir

6 Câhidî, Kitâbü’n-Nasîha, s,1, M.Ü.İ.F. Ktp. Kayıtsız.; Divan, vr.1b, Uşşâkî Tekkesi nr: 245.

7 Azamat Nihat, TDİA,c.VII,s.16.

8 Kılıç, Mahmut Erol, “Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü”, s, 207 (Bursa’da Uşşâkîler Makalesi, 2002) 9 Yılmaz Necdet, XVII. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, (Doktora Tezi), s.120.

10 Eren, a.g.e. s.8.

11 Eren, a.g.e. s. 8.

12 Vicdânî Sâdık, Tomâr-ı Turûk-u Âliyye s.247.

13 Kılıç, M.Erol, “Avrupa’ya İlk Adım”, s. 146, (Dede Ömer Karîbi, Kubbealtı Neş. İst. 2001)

6

tarikat olmadığı kanaatine vardık. Çünkü Harîrîzâde hemen hemen her şeyhe kendi adıyla

bir tarikat nispet etmiştir. Aynı zamanda Ahmed Câhidî kendi tarikatından değil de,

tarikatların, sâlikerin genel özelliklerinden bahsetmesi, bütün ehl-i tariklere nasihatlarda

bulunması da bizim bu görüşümüzü desteklemektedir. Ahmed Câhidî’nin muhtemelen

Edirne’de bir Halvetî-Uşşâkî şeyhinden hilâfet aldıktan sonra Çanakkale’ye giderek

Kilitbahir’de kurduğu tekkesinde irşâd faaliyetinde bulunmuştur.14

a) Halvetiyye:

Ebû Abdullah Sirâcüddin Ömer b. Ekmelüddin el-Halvetî’ye (ö.800/1397-98)

nispet edilen İslâm dünyasının en yaygın tarîkatıdır.

1-Halvetiyye silsilesi;

Halvetiyye’nin kurucusu Ömer Halvetî’nin tarîkat silsilesi, kaynaklara göre şöyle

verilmektedir: Hz.Muhammed (s.a.v.), Hz. Ali, Hasan el-Basrî, Habib Acemî, Dâvud et-

Tâi, Ma’ruf Kerhî, Seriyyi Sakãtî, Cüneyd-i Bağdâdî, Mümşad Dineveri, Ebû Ömer Hafs

Vecîhuddin, Ebû’n-Necip Sühreverdî, Kutbuddin Ebheri, Rükneddin Muhammed el-

Buhari, Muhammed Tebrizi, Seyyid Cemaleddin Şirazi, İbrahim Zâhid Geylani, Sadeddin

Fergani, Ahi Muhammed b. Nur, Ömer b. Ekmelüddin Halvetî ...15

Ömer Halvetî’nin şeyhi amcası Kerimüddin Halvetîdir. O da İbrahim Zâhid Gilânî

(ö.700/1300)’nin iki halîfesinden biridir.16 Hazar denizinin güneybatısında bulunan Geylan

bölgesindeki Lahican’da doğup büyüyen Ömer el-Halvetî, İbrahim Zâhidi Geylâni’nin

halifesi olarak Harizm’de irşad faaliyetinde bulunan amcası Âhi Muhammed Halvetîye

(ö.780/1378-79) intisab etmiş, onun ölümünden sonra da irşâd makãmına geçmiştir. Ömer

el-Halvetî, daha sonra Karakoyunlu hâkimiyetinde bulunan Tebriz’e giderek irşad

faaliyetini burada sürdürmüştür. İran’da doğmuş bir tarîkat olmasına rağmen, Osmanlı

döneminde İstanbul, Anadolu ve Balkanların en yaygın tarîkatı olmuştur.

Rivâyete göre, bu zât tenha bir yerde içi boş bir çınar ağacının içinde halvete

çekilip zikrettiği için Halvetî adını almış, bu ad daha sonra kurduğu tarîkatın ismi

olmuştur.17 Hatta kırk defa erbain (halvet) çıkardığı rivâyet edilmiştir.18

14 Harîrizâde, Tıbyânü’l-Vesâil, c.II.s.292. 15

Öztürk Yaşar Nuri, Tasavvuf’un Ruhu ve Tarikatlar, s.278. 16

Yılmaz Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.277. 17

Öztürk, a.g.e. , s.272.

7

Ömer el-Halvetî’nin vefatından sonra tarîkatın silsilesi Âhi Mirem (ö.812/1409)

Hacı İzzettin (ö.828/1425) Sadrettin Hiyavi (ö.860/1455) şeklinde devam ederek tarîkatın

ikinci piri bir bakıma gerçek kurucusu olan Seyyid Yahya-yı Şirvânî’ye ulaşmıştır.

Halvetiyye tarîkatında önemli yerleri olan âhi Muhammed Geylan’daki Heri’de vefat

etmiştir. Ömer el-Halvetî yine bu bölgedeki Lahican’da doğmuş, Yahyâ-yı Şirvânî ise

Şamahı’da doğup 868’de (1463-64) Bakü’de vefât etmiştir. Bu sebeple Halvetiyye tarîkatı

Azerbaycan’da kurulmuş, gelişmiş ve buradan Anadolu’ya, Anadolu’dan da Balkanlar,

Sûriye, Mısır, Kuzey Afrika, Sudan, Habeşistan ve Güney Asya’ya yayılmıştır.

Halvetîliğin kol ve şubeleri, bir çok yazar tarafından ayrı birer tarîkat gibi

düşünülmüş, Halvetiyye hakkında hüküm verilirken yanılgıya düşülmüştür. Kol ve şubeler,

bir tarîkatın dışında düşünülmemelidir. Aksi halde, her biri ardınca gelen tespit hatalarına

meydan verilmiş olur. Meselâ, Halvetiyye’nin etki gücünü ve alanını tespit ederken, bu

tarîkattan fışkırmış kol ve şûbeleri ayrı birer tarîkat gibi ele aldığımızda, Halvetiyye, etkisi

en az tarîkat halinde karşımıza çıkmaktadır. Oysaki, Şâbâniyye, Nasûhiyye, Ticâniyye,

Saviyye, Kuşadaviyye, Ramazâniyye, Uşşâkîyye, Cerrâhiyye, vs. gibi adlar Halvetiyye’nin

şube ve kollarından başka bir mana ifade etmemektedir.19

2- Halvetiyye’nin dört ana kolu:

Halvetiyye tarîkatı Rûşeniyye (kurucusu Dede Ömer Rûşeni, ö.892/1487),

Cemâliyye ( kurucusu Cemâli Halvetî ö. 899/1494), Ahmediyye ( kurucusu Yiğitbaşı

Ahmet Şemseddin ö. 910/1504) ve Şemsiyye ( kurucusu Şemseddin Sivâsî ö. 1006/1597 )

şeklinde dört ana kola ayrılmış, bu kollardan çeşitli şûbeler meydana gelmiştir.20

3-Halvetiyye Tarîkatının özellikleri:

Halvetiyye tarîkatında halvetten başka “Esmâ-i Seb’a” ( yedi isim), kalbi tasfiye,

her an “Kelime-i Tevhid”i dilden düşürmeme, mâsivâdan uzaklaşıp, Zikr-i Celâl ile meşgûl

olmanın büyük önemi vardır. Kalp tasfiyesi için mâsivâdan uzaklaşıp zikr-i celâl ile

meşgûl olmak gereklidir. Bu tarîkatta seyr u sülûkte ilerlemek için rüya yorumları da

büyük önem taşır.21

18

Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.277. 19

Öztürk , a.g.e. , s.273. 20

Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.279. 21

Eraydın Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar s. 39.

8

“Esmâ-i Seb’a” :1- Nefs-i Emmâre-La ilahe illallah 2- Nefs-i Levvâme-Allah, 3-

Nefs-i Mülhime-Hû, 4- Nefs-i Mutmainne-Hakk, 5- Nefs-i Râziye-Hayy, 6- Nefs-i

Marziyye-Kayyûm, 7- Nefs-i Kâmile-Kahhâr’dır. Dede Ömer Rûşeni, “Esmâ-i Seb’a”yı

onikiye çıkartmıştır. İlâve ettiği isimler şunlardır: Vehhâb, Fettâh, Vâhid, Ehad, Samed.22

Halvetîler, yedi ismin her biriyle, Allah Teâlâ ile kul arasındaki yetmiş bin perdenin

on bininin kalkacağına inanırlar. Rivayete göre, Hz.Muhammed (s.a.v.) şöyle demiştir:

“Allah Teâlâ ile kul arasında ışık ve karanlıktan meydana gelen yetmiş bin perde vardır.”

Mürîdin zikrine esas aldığı isimleri her biri bu perdelerin on binini ortadan kaldırır. Son on

bin perde ortadan kalktığında kul, Allah’a tam varır. Halvetî sülûküne giren mürîd,

Kelime-i Tevhîd ve Lafza-i Celâl zikrini normal olarak yapar. Yedi isimden hangisine

devam edeceği ise mürşidin işaretine bağlıdır.

Halvetiyye Tarîkatında mürîdin her gün tek başına okuduğu zikirler, duâlar ve

virdler vardır. Bunlar haftanın günlerine göre değişir. Halvetiyye’de Nefsin kötülükten ve

günahlardan arındırılması esastır. Bunun yolu da dille, kalple, ruhla ve sırla yapılan

zikirdir. Genellikle tasavvufta önem verilen az yeme, az konuşma, az uyuma, inziva, zikir,

fikir, şeyhe gönülden bağlı olma ilkelerine Halvetîlik’te hassasiyetle uyulur. Müşâhede

mertebesine ulaşmak için mücâhede şarttır.23

Zikrin bireysel olarak icrası şöyledir; mürîd kıbleye karşı diz çöküp oturur, bir süre

içine kapanıp yalnız Allah Teâlâ’yı düşünür ve şuurunu Allah Teâlâ dışındaki şeylerden

arıtır. Bunun ardından başı sağ omuz tarafına çevirip “Lâ ilâhe” der, hemen ardından başı

sol meme üstüne çevirip şiddetli bir eda ile “illâllah” der. Bunu mürşidin verdiği sayıda

yapar.

Kelime-i Tevhid faslından sonra Lafza-i Celâl kısmını icrâ eder ve sonra yedi

isimden hangisiyle zikre memur ise onu çeker.

Zikir için her oturuşda önce istiğfar edip salat ve selam getirmek şarttır. Halvetî zikrinin

toplu yapılanına “Devrân” denir. Devrân Şeyh idaresinde ayakta ve kısmen de oturarak

yapılan zikirdir. Halvetîlikte intisâb ve bey’at merasimi Kadirîliktekinin hemen hemen

aynıdır.

22

Azamat, TDİA, c. XV, s. 394 23

Öztürk, a.g.e. , s.279

9

Halvetîlik, Türk insan ve toplumuna en fazla etki eden tarikatlardan biri, belki de

birincisidir. Bu tarîkat, her sınıftan insana hitap eden ve mensupları arasında çeşitli

meslekten insanları görmek her zaman mümkün olan bir gönül ocağı halinde karşımıza

çıkmaktadır. Bazı tarîkatlar ise, belirli zümrelere hitap ede gelmişlerdir. Meselâ

Mevlevîlik, daha ziyâde üst tabakaya mensup insanların kümelendiği bir tarîkat olarak

dikkat çeker. Halvetîlik, bu muhtelif zümreleri terbiye altına alabilme özelliğini taşıyan

seçkin ocaklardan biridir. Osmanlı padişahlarının, daha kuruluş günlerinden itibaren

mutasavvıf âlimler ve buna bağlı dervişlerle beraber oldukları bilinen bir gerçektir.

Osmanlı yönetimi, din ve tasavvuftan soyutlanamaz. Protokolde şeyhülislâm vezirden

sonradır, bu zahirde böyledir. Gerçekte ona yön veren bir numaralı şahıs, şeyhülislâm

kadar adı ortalıkta geçmeyen Şeyh Efendi veya Gönül Sultanı, yani mutasavvıftır. Söğüt

civarında küçük beyliğini oluşturmaya çalışan Osman Gãzi’ye, gördüğü rüyâyı

yorumlayarak büyük dünya imparatorluğunun ufuklarını gösteren zat, bir Âhi dervişi, Şeyh

Edebâli idi. Yükseliş devri padişahlarının yanlarında hep Halvetî Şeyhleri veya

Halvetîlikten ilham almış tasavvuf büyükleri görülmektedir. Fâtih’in yanında Akşemseddin

(ö.863/1458) II. Bâyazid’in yanında Cemal Halvetî, Yavuz Sultan’nın yanında Yusuf

Sümbül Sinan, Kãnûnî’nin yanında Merkez Musluhidddin vs.24 Halvetî tarîkatı İstanbul’un

fethinden sonra buraya gelen Halvetî ricâliyle önem kazanmıştır. Tekkelerin kapandığı

yıllarda İstanbul’da en çok Halvetî tekkesi vardı. Bugün Mısır’da Demirtaşiyye,

Güneymiyye, Hareviyye, Simnaniyye, Alvaniyye ve Şubraviyye gibi kolları mevcuddur.

Avrupa ve Amerika’da bazı Halvetî kollarının, özellikle Cerrahîliğin faaliyetleri

gözlemlenmektedir.25

b) Uşşâkiyye:

Uşşâkiyye, Halvetiyye tarikatı Ahmediyye şûbesi XVI. asırda yaşamış önde gelen

şeyhlerinden biri olan Hasan Hüsâmeddin Uşşâkî Efendi’ye (1001/1593) nisbet edilen bir

alt koldur. Önceleri Ahmediyye meşâyıhından olan Emir Ahmed Semerkandî’den Uşak’ta

hilâfet alan Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî, daha sonra yine aynı koldan bir pîr olan İbrahim

Ümmî Sinan'dan da icâzet almıştır. Hüsâmeddin Efendi, dönemin idarecilerinin ısrarlı

daveti üzerine İstanbul'a gelerek önce Aksaray'a sonra da Kasımpaşa'ya yerleşmiş,26

24Öztürk,, a.g.e. , s.275-276 25Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.279 26

Vicdanî, Tomar, s. 241-245; Vassâf, Sefîne, c. IV, s. 179-184;

10

Kasımpaşa'da ikâmet ettiği evini tekkeye çevirmiştir. Vefatında da bu evin içinde türbe

olarak ayrılmış olan yere defnedilmiştir. Zaman içerisinde genişletilen mezkûr mekân

böylece hem âsitâne hem de pîr-evi olarak tekkelerin kapatılmasına kadar hizmet vermiştir.

Hüsâmeddin Uşşâkî Tekkesi, Kasımpaşa Hacı Ahmed Mahallesi, Dolapdere

Caddesi Pîr Hüsâmeddin Sokağı üzerinde bulunmaktadır. Evden bozma bir tekke olan bu

yapı Tersane Emini Yusuf Efendi (v.1748-49) tarafından yıktırılarak yeniden inşa

ettirilmiş ve vakfına imam ve müezzin vazîfeleri de ilâve edilmiştir. Cumhuriyet

döneminde tekkeden geriye sadece türbeler ve hazîre intikal etmiş, tekke yıktırılarak

yerine okul yapılmıştır.27

XVII. asırda zikredilen tekkenin postnişinliğini Hüsâmeddin Uşşâkî'nin vefatından

sonra oğlu Mustafa Efendi (v. 1037/1627-28), Bosnalı Mustafa Efendi (v.1092/1681) ve

Bosnalı Mustafa Efendi'nin oğlu Şeyh Hüsâmeddin Efendi (v.1150/1737) üstlen-

mişlerdir.28

Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî'nin her biri ilim yolunu tercih etmiş olan Mustafa,

Abdülaziz ve Abdurrahim isminde üç oğlu vardır.29 Bunlardan Abdülaziz Efendi, çeşitli

kadılıklarda bulunmuş, son olarak da Halep kadılığından azl edilmiştir. 1045/1635-36

senesi Rebiülevvel'inde vefat ederek babasının yanına defnedilmiştir.30 Abdurrahim

Efendi, babası Hacda iken doğmuş olduğundan onu hiç görememiştir. Çeşitli kadılıklarda

bulunarak, Üsküdar kadısı iken azledilmiştir. 1087/1677 senesinde vefat etmiştir.

Uşşâkiyye sülâlesi bu zâttan intişar etmiştir.31

Uşşâkî Tekkesinin ikinci postnişini, Pîrzâde Mustafa Efendi, önce ilmiyye

mesleğini seçmiş ve İstanbul kadılığına getirilmiştir. Bu görevden emekli olarak babasının

tekkesinde inzivâ hayâtı yaşamaya başlamıştır.32 Ayvansarâyî'nin Hadîka’da bildirdiğine

göre Mustafa Efendi'nin emekli olduğu târih 1033/1623-24’tür. Mustafa Efendi'nin, babası

Hüsâmeddin Efendi'ye tarîkat nisbeti olup olmadığını bilemiyoruz. Fakat, emekliliğim

27

Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s. 23-25; Tabîbzâde, Meşâyih, s. 43; Çetin, "Tekkeler", s. 589; MEBİA, "İstanbul (Tarihî Eserler)", c. V/II, s. 1214/80; Tanman, İstanbul Tekkeleri 1/1, s. 717-721; Özdamar, Dergâhlar, s.

189. 28

Tabibzâde, a.g.e., s, 43. 29

Vassâf, a.g.e., c. IV, s. 193. 30

Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s,25 31 Ayvansarâyî, a.g.e., aynı yer; Vassâf, a.g.e., aynı yer. 32

Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s. 23; Vassâf, a.g.e., c. IV, aynı yer.

11

müteakip onun tekkesinde inzivâya çekilmesinden Vassâf’ın dediği gibi "kemâl

erbâbından biri", olduğunda şüphe yoktur.33

Mustafa Efendi, babasından intikal eden tekkeye yeni ilâvelerde bulunarak

evlâdiyet üzere vakıf tayin etmiş ve türbedarlık ihsas ederek yine evlâda şart koşmuştur.34

Vassâf, Mustafa Efendi'nin neslinden olan, Hüsâmeddin Efendi'nin burada ilk türbedâr

olduğunu kaydeder.35

Mustafa Efendi, "kelimetü't-takvâ" ibâresinin karşılığı olan 1037/1627-28 târihinde

vefat ederek babası Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî türbesine defnedilmiştir.36 Mustafa Efendi'nin

üç kızı olmuş, bunlardan birisini Abdullah Hüsâmî adlı bir şeyhle evlendirerek kendi evini

de ona bırakmıştır.37

Pîrzâde Mustafa Efendi'nin vefatından sonra tekkeye Bosnalı Mustafa Efendi

postnişin olmuştur. Boşnak Mustafa Efendi olarak da anılan bu zât, Hüseyin Vassâf’ın

zikrettiğine göre Pîr Hüsâmeddin Efendi'nin halîfesi olan Karamanlı Tâceddin Efendi'den

hilâfet almıştır.38 1092/1681 senesinde vefat ederek tekkenin kapısı yanında bulunan ikinci

türbeye defnedilmiştir. Vassâf, adı geçen şahsın, türbedarlık mı, yoksa şeyhlik mi yaptığı

hususunda tereddütlüdür.39 Oysa yukarıda da işâret edildiği gibi tekkenin ikinci şeyhi

Pîrzâde Mustafa Efendi, türbedârlığı kendi soylarından gelen kimselere şart koşmuştur.

Boşnak Mustafa Efendinin de bu aileye mensup olduğuna dair herhangi bir bilgi mevcut

değildir.

Boşnak Mustafa Efendi’den sonra tekkenin şeyhliği oğlu Hüsâmeddin Sânî’ye

(ö.1150/1737) geçmiştir.40

c) Câhidîlik:

XVII. yüzyılda yaşamış, Halvetiyye’ye bağlı Uşşâkiyye’nin şeyhlerinden olan

Câhidî Efendiye, Câhidiyye adında kendisine bu isimle tarikat nisbet edilse de, gerçekte

bir tarikat kurucusu değildir. Bunu, tarikakatı ve tarikat silsilesi bölümünde izah ettik.

33

Vassâf, a.g.e., c. IV, aynı yer. 34

Ayvansarâyî, a.g.e., s, 24. 35

Vassâf, a.g.e. c. IV, s. 201. 36

Ayvansarâyî, a.g.e. s, 24; Vassâf, a.g.e., c. IV, s. 193. 37

Ayvansarâyî, a.g.e. s, 24. 38



Vassâf, a.g.e. c, IV, s, 193.

12

1- Gelibolu’da Câhidî Efendi:

Rivâyete göre, padişah Avcı IV. Mehmed, rüyâsında Câhidî Efendi’yi görür.

Rüyâsı üzere Kilitbahir’e gelir ve onu ziyâret eder. Bu görüşmeden sonra IV. Mehmed,

Câhidî Efendi’ye “Sultan” ünvânını verir. Zîrâ Câhidî Efendi maddî ikram kabûl etmez.

Bu ünvanla taltif edilmek istenmiştir. Dolayısıyla öteden beri halk arasında Câhidî Sultan

olarak bilinir.

Câhidî Sultan, halk arasında zâtında görülen olağanüstü hallerle de tanınmıştır.

Nitekim bugün de hâlâ “kayığa yetişemediği zamanlar, hiç vâsıtasız olarak deniz üzerinde

Çanakkale’ye yürüyüşü nakledile gelmektedir.41

Konya için Mevlânâ, Ankara için Hacı Bayram Velî ve İstanbul için Eyüp el-Ensârî

hazretleri ne ise; Çanakkale için de Câhidî Sultan o derece önemlidir.

Câhidî Efendi’nin vefatından sonra oğlu Lutfullah Efendi tarafından temsil edilen

Câhidî Efendi, kısa zamanda Çanakkale, Bursa ve Edirne’ye yayılmıştır.42

2- Bursa’da Câhidî Efendi:

Üçkuzular Tekkesi, Bursa Üçkuzular semtinde kurulduğu için bu isimle anılmıştır.

Ayrıca Abdurrahman Efendi Tekkesi, Mehmed Safiyyüddin Tekkesi olarak da bilinir.

Kurucusunun kim olduğu husûsundaki rivâyetleri değerlendiren Mehmed Şemseddin,

XVII. yüzyıl meşâyihından Bursalı Muhyiddin tarafından kurulduğu kanaatine varmıştır.

Bursalı Muhyiddin Efendi, Bursa’da doğmuş, bir müddet ilim tahsilinde bulunduktan

sonra, Rumeli’de, Mekri adlı bir kasabaya giderek burada ikãmet eden Halvetiyye

meşâyihından Ali Efendi isimli bir zâttan tekmîl-i tarîkat etmiştir. Sonra Bursa’ya gelerek,

Uludağ’ın eteklerinde bulunan Üçkuzular isimli bölgede bir câmi ve tekke inşâ ederek,

burada irşad faaliyetine başlamıştır. Bir ara Hacca gitmiş döndükten sonra rahatsızlanarak

133 yaşında iken. “Şeyh Muhyiddin Hayy” terkibinin karşılığı olan 1091/1680 senesinde

vefat etmiş ve tekkesi hazîresine defnedilmiştir. Oğlu Şeyh Abdi Efendi vefatına

“itdi nakline bekã dârine târih

Gitdi cân virûben kutb-ı zamân cânâne” (sene: 1091/1680) beytini târih

düşürmüştür.

41

Eren , a.g.e. s. 7-8 42

Yılmaz Necdet, a.g.e. s. 121.

13

Müşâhede, Tevhidnâme, İbretnümâ, isimlerinde tasavvufa dâir eserleri

yanında bir de Dîvân’ının olduğu belirtilmektedir. Şiirlerinde “Bursevî” mahlasını

kullanmıştır.

Dört oğlundan, Abdi Efendi (ö. 1137/1724), babasının yerine, Ömer Efendi, Molla

Arab Câmii yanında bir zâviyeye, Ali Efendi (ö. 1124/1712), Abdülmümin Tekkesine,

Hacı Mustafa efendi ise Çarşamba Tekkesini inşâ ederek oraya postnişin olmuştur.

Ayrıca halifelerinden olan Receb Efendi, Zeyniyye Tekkesi olan Kasım Subaşı

Tekkesine Kilîmî Ahmed Efendi’den sonra postnişîn olarak vefatı 1070/1660 senesine

kadar bu vazîfeyi sürdürmüştür.43

3- Câhidî Mensublarının Daha Sonraki Durumu:

Câhidî Efendi; şâir, velî ve tarîkat sahibi, mutasavvıf bir zâttır. Türk milletinin

manevî hayatında üç asrı geçen bir zamandan beri te’siri devam eden bir mürşid-i kâmildir.

Hüseyin Vassâf’ın, Çanakkale’de uzun yıllar Kılâ’-ı Müstahkeme teşkilâtında görev yapan

Seyyid Paşa’dan aktardığı tarikatla ilgili bilgilere göre Câhidî mensubları XIX. yüzyılın

başlarından itibaren Câhidî’nin takip ettiği Sunnî çizgiden uzaklaşarak, ibahaya kayarak

Bektaşîleşmişler ve sayıları giderek azalmıştır. XX. Yüzyılın başlarında Câhidî

mensublarının tamamen yok olduğu anlaşılmaktadır.44

Câhidî’nin, bugün mensubları olmadığından faaliyet gösterilememektedir. Ancak

Câhidî Efendi’nin te’siri hâlâ devam etmektedir. Câhidî Efendi’nin türbesini çok sayıda

ziyaretçi ziyaret etmektedir. Ziyaretçiler, mum, süpürge ve havlu gibi hediye ile gelirler.

Bazen adak kurbanı ile gelenler olur. Kurbanlar, bazen köyün fakirlerine ve bazen de

Eceabat Çocuk Yetiştirme Yurdu’na gönderilir. Türbede en yaygın âdet, Mevlid ve Yasîn-i

şerif okutturulmasıdır.45

43 Yılmaz Necdet, a.g.e. s. 121-122. 44 Azamat, TDİA, c, VII. s, 16. 45 Eren, a.g.e. s. 19.

14

İKİNCİ BÖLÜM

A- TASAVVUFÎ ŞAHSİYETİ:

Tasavvufî konulardaki vukûfiyyeti, ilmî derinliği, üstün ahlâkı, örnek hayatı ve

hâliyle çevresindekilerin gönlünde taht kuran Câhidî Efendi, ehl-i sünnet anlayışına sâhip,

hatta eserinin bazı bölümlerinde ateşli bir ehl-i sünnet savunucusudur. Kaleme aldığı

tasavvufî eserleriyle seçkin mutasavvıflar arasında haklı olarak yerini almıştır.

Ahmed Câhidî Efendi’nin en belirgin vasfı, onun tasavvufla olan içiçeliğidir. Onu

eserlerindeki işlediği konular bize beslendiği kaynağın ilm-i tasavvuf olduğunu ispat

ediyor. Eserlerinin konusunu tasavvufî mes’eleler, kavramlar, ıstılahlar, makamlar gibi

konular oluşturmaktadır. Divânı da sıradan bir eser değildir. Şiirlerinde de tevhid, Allah

aşkı, Rasûlullah sevgisi ve bağlılığı, Duâ, Münacaat vb. konuları işlemiştir. Câhidî

Efendi’nin zâhirî ilimlerde de mücehhez olduğunu konuları işlerken Kur’an’dan ve hadîs-i

şeriflerden delil göstermesinden anlıyoruz. Hemen hemen her konuda âyet ve hadisten

birden fazla delil kullanmıştır.

Ahmed Câhidî Efendi; halk tarafından sevilen bir veli olmuştur. Bugün de

anlatıldığına göre; Câhidî Efendi, halk arasında zâtında görülen olağanüstü hallerle de

tanınmıştır. Nitekim “kayığa yetişemediği zamanlar, hiç vâsıtasız olarak deniz üzerinde

Çanakkale’ye yürüyüşü halk arasında hâlâ anlatılmaktadır.”46

B- EDEBÎ ŞAHSİYETİ:

Bir mutasavvıf ve tarîkat şeyhi olan Câhidî Efendi, tasavvufî duygularını,

düşüncelerini, nasîhatlarını ve bilgilerini nesir ve nazım eserler yazarak aktarmıştır. Yunus

Emre’yi takip eden mutasavvıf halk şâirlerinden47 kabûl edilen Câhidî Efendi’nin

manzum eseri olarak, divan’ı vardır. Câhidî Efendi’nin divanı, çoğu hece vezniyle

yazılmış, 211 kadar ilâhî-gazel tarzında şiirlerden meydana gelmektedir. Şiirlerinde vezin

ve kãfiyeden daha çok, duygu ve düşüncelerini ifade etmesi önemlidir. Câhidî aruzla

yazdığı şiirlerinde pek fazla başarılı değildir. Fakat hece vezniyle yazdığı şiirlerinde daha

başarılıdır. Hece ile yazdığı şiirlerini anlamak daha kolay olup 7’li, 8’li, 11’li, 14’lü, 16’lı

hece vezinlerini kullanmıştır. 11’li hece vezni ağırlıktadır. Bütün şeyh şâirlerde olduğu gibi 46 Eren , a.g.e. s. 7-8 47 Azamat, TDİ. c. VII, s. 16.

15

didaktik eda açık bir biçimde görülmektedir. Fakat arada lirizmi de yakalamaktadır.

Şiirlerinde yarım, tam ve zengin kafiye çeşitlerine yer vermiş olup redifi de sıkça

kullanmıştır.48 Şiirlerinin konusu tasavvufîdir. Allah sevgisi, ilâhî aşk, kalbi tasfiye,

dünyanın aldatıcılığı, Tevhid, Rasûlullah sevgisi ve bağlılığı gibi konular ağırlık

kazanmaktadır.

Câhidî Efendi’nin nesir olarak yazdığı eseri, Kitâbü’n-Nasîha’sı gãyet sade, halkın

anlayabileceği bir dilde yazmıştır. Kitâbü’n-Nasîha’nın sonunda Tevhîd-i Zât’ın

başlangıcında; ya’ni bu iki risâlenin arasında şiirleri vardır.

ESERLERİ:

Câhidî Efendi’nin iki eseri vardır. 1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât, 2- Divan,

Her iki eseri de Osmanlıca Yazma eser halinde İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde

mevcuttur. Eserleri müellif hattı olup olmadıkları hakkında bir kayıt yoktur.49

1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât

Bu eser tez çalışmamız olduğundan tafsîlatlı bilgi bir sonraki bölümde verilecektir.

2- Divân

Yunus Emre’yi takip eden mutasavvıf halk şairlerinden olan Ahmed Câhidî’nin

divanı çoğu hece olmak üzere aruz vezniyle yazılmış ikiyüzonbir (211) gazel (ilahi

tarzında) den meydana gelir. Aruzla yazdığı şiirlerinde vezin hatalarına rastlanır. Bol bol

zihaf ve imâle yapmaktadır. Hece vezniyle yazdığı şiirlerinde daha başarılıdır. Hece ile

yazdığı şiirlerini anlamak daha kolaydır. 11’li hece vezni ağırlıktadır. Bütün şeyh şâirlerde

olduğu gibi didaktik eda açık bir biçimde görülmektedir. Fakat arada lirizmi de

yakalamaktadır.50 Şiirlerinde Yunus Emre’nin etkisi çoktur. Sanat gayesi gütmeden duygu

ve düşüncelerini ifâde etmiştir. Şâirin “Bir değirmendir bu dünya öğütür bir gün bizi”

mısraını ihtivâ eden meşhûr şiiri, evic ve acem makamlarında ilâhî olarak bestelenmiştir.51

Divan, birbirinden çok az farklı iki nüsha halindedir. İstanbul Süleymaniye

kütüphanesinde Uşşâkî bölümünde 245 numarada kayıtlı nüshası; hicri 1093’te Uşşâkî

şeyhlerinden Mehmed Emin b. Ali tarafından istinsâh edilmiştir. Muntazam bir kitap

48 Altuner Nuran, Tasavvuf ( İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi) s, 161. Sayı:6, Mayıs 2001 49 Eren , a.g.e. s. 9 50 Altuner Nuran, a.g.e. Aynı yer. 51Azamat, TDİ. c. VII, s. 16.

16

görünümünde olup ince, sarı kağıda yazılmış, 120 sayfadan ibarettir. Bu nüshada müellifin

vefat tarihi, eserin sonunda 1070 olarak geçmektedir.

Divan’ın diğer nüshası İst. Sül. Ktp. de Hasan Hüsnü Paşa numara 796’da

kayıtlıdır.52

Bu nüsha diğer nüshaya nazaran daha okunaklı olup iki bölümden oluşmaktadır. Her iki

bölümde de müellifin isminden başka bibliyografik bilgi mevcut değildir.53

Bu divân 53b140a yaprakları arasındadır.1b-53b yaprakları arasında Câhidî’nin

şeyhi “Ömer Karibî el-Gelibolî ve Karibî’nin şeyhi Memican’a ait ilahi-gazel tarzında,

hece-aruz vezniyle yazılmış şiirler vardır. Yani Divan üç Şeyhin şiirlerinden oluşmaktadır.

Ebatları:222x150mm; 180x120 mm ölçülerinde 15 satırlı, 87 yapraklıdır. Harekeli Nesih

hatla yazılmış olup nesih tarihi yoktur. Krem renkli aharlı kâğıda siyah mürekkeple

yazılmış olup başlıklar kırmızı mürekkeple belirtilmiştir. Bazı sayfaları cildinden çıkmış,

fakat eksik sayfası yoktur. Nüsha gãyet okunaklıdır. Cildi koyu kahverengi meşin kaplıdır.

Şemseli, miklepli olup şîrâzesi dağılmış, sırtına tamir maksadıyla koyu bej kâğıt

geçirilmiştir.

Eserin başı yaprak 53b de şöyle başlar:

“Hâzâ risâle-i esrâru’l-ârifîn Şeyh Câhidî rahmetullâhi aleyh.

Bismillâhirrahmânirrahîm. el-Hamdülillahi…

Eşit kimdür diyen elhamdülillah

Özüni tanıyan Rabbini billâh

diye mesnevî tarzındaki şiirine başlamaktadır.

Eserin sonu 140a da:

Geçir bu aklile olan belîden

İlmim budur ki diyem Allah Allah

beytiyle divân son buluyor.

“Temmet kitâb bi avnillâhi’l- meliki’l-vehhâb” diyerek eserini bitirmektedir.

52 Eren ,a.g.e. s. 9. 53 Eren , a.g.e. s. 9.

17

DİVANDAN SEÇMELER

Bir teferrüc eyledim bakdım cihânın yüzüne

Her neye baktım ise ibret göründü gözüme

Âkil isen can kulağın aç, nazar kıl sözüme

Bir değirmendir bu dünya, öğüdür birgün bizi

Câhidî geç bu hayâlden, bakma dünya malına

Zehr olur her kim sunarsa elin ânın balına

Âkil isen kıl seyahat, git Rasûl’ün yoluna

Bir değirmendir bu dünya, öğüdür birgün bizi

Yalvarış

Yüreğimin yâresine hiç tabip kılmaz ilâç,

Çünki sendedir bu derdim yine sendedir necât

Ya ilahi hasta gönlüme nazar kıl lütfunla

Her nefeste senin ilhâmın ola kadr-ü berât

Ya ilahi cümle dostların sevip kıldın nazar

Suçlarımızı bağışla yarlığa biz kullarını

Senden başka kimse bilmez bu zaifin halini

Câhidî’ye kıl tecelli, feth ola cümle murâdı.

Hz. Muhammed (sav)’e bir kasîde

Evvel âhir var olan sensin ya Rasûlallah,

Ziyan tuttu âlemi günsün ya Rasûlallah

18

Arş-ı rahman tâcın oldu, yâr mi’râcın

Nûrundan vedduhâ saçar dündür ya Rasûlallah

Arş u kürsi mualla ünseti ednâ a’la

Nûrundan kıldı mevlâ, cansın ya Rasûlallah

Sensin habîbullah yüzün benzetti mâh’e

Medhin zikr eder Taha sensin ya Rasûlallah

Ey habîbullah Muhammed mazharillahsın

Medhin zikr eder Taha sensin ya Rasûlallah

Hakk sana kıldı cemâliyle tecellî cümleden,

Âlem-i gaybe şehâdet sırrına âgãhsın ya Rasûlallah

Sendedir levh ile kâlem kalbin arşullahdır,

Ârif’in yüzü sanadır, çünkü kıblegãhsın ya Rasûlallah.

Lâ ilahe illâllah

Her kelâmın mânâsı

Lâ ilâhe illâllah

Cümle var’ın mevlâsı


19

Cümle derdin dermânı

Koma dilinden ânı

Mü’minlerin îmânı

Lâ ilâhe illallah

Tâliblerin şükrüdür

Kalplerinin fikridir

Dillerinin zikridir

Lâ ilâhe illallah

Cümle esmâYa hâdî

Budur derdinin imâdı

Pâk eyleyen ibâdı

Lâ ilâhe illallah

Gel, terk eyle gayrıyı

Bil özünü Tanrı’ya

Sağ eyleyen çürüğü


İspat eden bu idi

Tez geçiren sırâtı

Câhidî’nin murâdı


20

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT’IN TAHLÎLİ

A. GENEL ÖZELLİKLERİ

1- Kitâbü’n- Nasîha Nüshalarının Özellikleri:

Nüshaları:

1-) İst. Sül. Ktp. İbrahim Efendi Bölümü nr.350. (182 varak)

2-) İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar nr. 2141. ( 233 varak )

3-) İst. Sül. Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl. nr: 119; 292; 294; 334 ve 458 olmak üzere beş nüsha

vardır.

4-) M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde henüz kayıtlı olmayan, danışman hocam

Prof.Dr.M.Erol KILIÇ Beyden aldığım nüsha (249 sayfa)

Ahmed Câhidî Efendi’nin önemli bir eseridir. Kitâbü’n-Nasîha olarak

tanınmıştır. Bizim incelediğimiz nüsha iki risâleden oluşmaktadır, Kitâbü’n-Nasîha ve

Tevhîd-i Zât. Kanaatimce eser ismini bu nüshadan almıştır. Çünkü, Süleymaniye

Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü nr: 350 ve Yazma Bağışlar nr: 2141’de kayıtlı

nüshaları incelediğimizde; her iki nüshada da “hâzâ kitâbü tevhîd-i Zât” diye,

başlamaktadır. Bu iki nüshada, Kitâbü’n-Nasîha, risâlesi yoktur, sadece Tevhîd-i Zât

risâlesi vardır. Ancak Ahmed Câhidî Efendi ve eserleri hakkında bilgi veren kaynaklar;

eserin ismini Sül.Ktp.’de kayıtlarını belirttiğimiz nüshalara dayanarak “Kitâbü’n-Nasîha”

olarak zikretmektedirler. Oysa bu nüshalarda böyle bir isme rastlanmamıştır. “Kitâbü’n-

Nasîha” ismi sâliklere çokça nasihat ettiğinden esere böyle bir ismin verilmiş olması

ihtimalini düşünmekteyiz.

1- TEVHİD-İ ZÂT

a-) Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bl. nr:350 Tevhid-i Zât, Şeyh Ahmed

Câhidî. Bu nüsha eş-Şeyh Receb Efendi’ye aittir. Kapak açıldığında, fihrist veriliyor,

fihristten sonra “Hâzâ kitâbü Tevhîd-i Zât” ile başlıyor. Sonunda ise; Tahiyyat duâsı ile

bitiriliyor. Yazar, Ramazanın sonunda tamam oldu kitab elhamdülillah, Allah Teâlâ’nın

21

tevfîki birle. Yazdığım sene 1092, eş-Şeyh Receb Efendi . Te’lif-i evvel sene;1026. diye

bilgi veriyor.

Nüshada sadece tevhîd-i Zât var. Ta’lik hatla yazılmış, yazıları 81. Varak’a

kadar küçük diğerleri iri yazılı ve gayet okunaklı. Fakat bazı sayfaları ıslanmış veya

nemlenmiş olduğundan, aslında beyaz olan kâğıdı sararmış ve yazının mürekkebi

dağıldığından bazı sayfalarının kenar kısımları okunması biraz zorlaşmıştır. Ciltli, karton

kapak üzeri kahverengi meşinle kaplı, 210x160 mm ebatında 182 varaktır.

b-) Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü, nr: 2141, Tevhid-i Zât, Şeyh

Ahmed Câhidî. Bu nüshanın başına latin harflerle Tükçe olarak şu not düşülmüştür;

“Ahmet Rıza Fehim Bey’in vasiyeti gereği, oğlu Üsteğmen Salih Tekin Bey tarafından

Fatih Kütüphanesi’ne 24 Şubat 1947’de vakfedilmiştir.” ibâresi vardır.

Nüsha, Tâlik hatla yazılmış, yazıları daha büyük ve aralıkları daha geniştir.

Diğer nüshaya nazaran daha okunaklıdır. Ancak bu nüshanın da bazı sayfaları nemden

veya ıslanmış olabilir mürekkebi dağılmış olduğundan bazı sayfalarının kenarları zor

okunmaktadır. 194. Varak tamamen yırtılmış yoktur. Ciltli, karton kapaklı, kapağı siyah

bezle kaplı, 210x160mm ebadında 233 varaktır.

Nüshalar arası varak farkı, iki sebepten kaynaklanmaktadır. a) Yazının birinde

büyük, diğerinde biraz daha küçük fontta olması. b) Satır farklılığıdır. Birinde 27 satır,

diğerinde 17 satır olarak yazılmıştır.

Her iki nüshada da mukaddime ve giriş yoktur, besmele ile doğrudan konulara

girilmiştir. Her ikisinde de konular aynıdır.

2- EN-NASÎHA

a-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 292, en-Nasîha, Şeyh Ahmed

Câhidî. Tâlik bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmıştır. 32 varak,

21 satır, 260x170mm. ebatlarında, ciltli, karton kapaklı, kapak açık yeşil renkli bezle

kaplı, içi kırmızı-sarı-mavi renkli ebrûludur. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik,

İstinsah tarihi; h.1228’dir. Bu nüsha sadece Kitâbü’n-Nasîha’dan oluşmaktadır. Nüshanın

başında “Kutbü’l-Ârifîn, Gavsü’l-Vâsilîn eş-Şeyh Ahmed Câhidî el-Uşşâkî Efendi,

Kitâbü’n-Nasîha” olarak başlamaktadır.

22

b-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 458, en-Nasîha, Şeyh Ahmed

Câhidî. Nesih bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmıştır. 84 varak,

13 satır, 210x160 mm. boyutlarında, kahverengi karton kapaklıdır. Müstensihi; belli değil,

İstinsah tarihi; yok. Bu nüsha sadece Kitâbü’n-Nasîha’dan oluşmaktadır. Nüshanın başında

silsilenâme vardır.

Ayrıca Nuran Altuner, aynı bölüm numara; 350’de diğer bir Kitâbü’n-

Nasîha’dan söz etmektedir.54 Bu eseri inceledik, Kitâbü’n-Nasîha olmadığı gibi, Câhidî

Efendi’ye ait her hangi bir eser de değildir, başkasına ait başka bir eserdir.

3- İKİ RİSÂLENİN BİR NÜSHADA BULUNMASI

a-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 119, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh

Ahmed Câhidî. Tâlik-Rik’a karışımı bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple

yazılmış, İmdi, âyetler ve hadisler, Ahmed Câhidî, ammâ gibi kelimeler kırmızı

mürekkeple yazılmıştır. 187 sayfa, 21 satır, 240x170mm. ebatlarında, ciltli, karton kapaklı,

miklepli, kapak siyah bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik, İstinsah tarihi;

h.1210, 17 Muharrem’dir. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-36 sayfaları arası,

“Kitâbü’n-Nasîha”, 37-187 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bizim

çalıştığımız nüshaya çok benzemektedir. Sadece Kitâbü’n-Nasîha’nın sonundaki beyitler,

Tevhîd-i Zât’ın sonuna yazılmıştır.

b-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 294, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh

Ahmed Câhidî. Tâlik-Rik’a karışımı bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple

yazılmış, 186 sayfa, 21 satır, 230x200 mm. ebatlarında, ciltli, cildi deri kaplı, karton

kapaklı, kapak koyu yeşil bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik, İstinsah

tarihi; h.1208, 15 Receb’dir. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-42 sayfaları arası,

“Kitâbü’n-Nasîha”, 42-186 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bu nüshanın

başında Seyyid Şeyh Seyfullah b. Nizameddin isminde bir zâtın 106 sayfadan oluşan şeriat

muhalifleri, ehl-i dünya ile şeytanın muhakemesi, Hz. Hasan ile Hüseyin’nin şehâdeti,

salavâtın fazileti vb. konuları anlatan bir risâle bulunmaktadır.

c-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 334, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh

Ahmed Câhidî. Tâlik bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmış,

54 Altuner Nuran, a.g.e. s, 165. Aynı sayfada, İst Sül.Ktp.Yazma Bağışlar Bl. Nr:2141’deki nüsha numarası “214” olarak yanlış verilmiştir.

23

Tevhîd-i Zât risâlesinin başındaki silsile kırmızı mürekkeple yazılmıştır. 226 sayfa, 20

satır, 234x175mm.ve 184x115 mm ebatlarında, meşin ciltli, karton kapaklı, kapak içi siyah

ebrulu, dış kapağı koyu lacivert bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik,

İstinsah tarihi; h.1214’dür. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-57 sayfaları arası,

“Kitâbü’n-Nasîha”, 58-226 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bu nüshada hiç

beyit bulunmamaktadır.

d-) M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde kayıtlı olmayan, Danışman hocam Prof.

Dr. M. Erol KILIÇ Bey’den temin ettiğim nüsha 249 sayfadan müteşekkildir. Siyah

mürekkeple, âyet ve hadisler bazen kırmızı renk mürekkeble yazılmış ve bazen de koyu

siyah renkle, tâlik kırması bir hatla yazılmış, yazıları okunaklı, her sayfası 21 satırdan

oluşmaktadır. Ebru karton ciltli, 228x165 ve 190x106 mm.ebatlarında, h.1206 senesinde

Muhammed Emin Tevfik tarafından istinsah edilmiştir.

Bu nüsha iki bölümden oluşmaktadır.

a) “Kitâbü’n- Nasiha” risalesi eserin 1-59 sayfaları arasıdır. Risalenin sonunda

Câhidî Efendi’nin

“Çün teferrüc eyleyüb baktım cihânın yüzüne

Her neye baktımsa ibret göründü gözüme”

beytiyle başlayan bir şiiri de vardır.

b) “Tevhîd-i Zât” risalesi 61-249 sayfaları arasını oluşturmaktadır.

B- EDEBÎ ÖZELLİKLERİ, ÜSLÛB VE TARZI

Kitâbü’n-Nasîha; san’at kaygısından uzak, anlaşılmak arzusuyla yazılmış,

halkın anlayabileceği sâde ve anlaşılır bir dille yazılmıştır. Dönemine nazaran genelde

kullanılan kelimeler Türkçe olup, çok az sayıda Arapça kelime ve Arapça terkipler vardır.

O zamanda bu kelimeler ve terkiplerin çok kullanıldığı düşünülürse; herkesin kolaylıkla

anlayacağı bir eserdir.

Müellif, bu eserinde konuları anlatırken, önce kısa bir tarifini yapıyor ve sonra

uzun uzadıya izah ediyor. İşte bu izahlarında (dönemin genel özelliği) “ve” bağlaçlarıyla

24

cümleler uzuyor. Bu da anlamayı biraz zorlaştırıyor. Bazen ( âyet ve hadisle sâbit olan,

namaz, oruç, hacc gibi) konulara âyet ve hadisle başlamıştır. Konuyu müşahhas örnekler

vererek anlaşılmasını daha da kolaylaştırmıştır. Yine bazı benzetmelerde çeşitli hayvan

isimlerini kullanmıştır.

Câhidî Efendi, anlattığı konuyla ilgili âyet ve hadisleri yeri geldikçe Arapça

metin ve mealiyle birlikte, bazende sâdece Arapça metin ve sâdece meal olarak vermiştir.

Hadisleri de aynı şekilde. Âyetler ve bazı hadisler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Fakat

âyet ve hadislerin kaynakları verilmemiştir.

Konu başlıkları kullanılmamış, satırbaşı yapılmamıştır. Konular bir biri ardına

sıralanmıştır. Bu da esere dıştan bakıldığında karışık görünmektedir.

C. MUHTEVİYÂTI

1-en-Nasîha: (1-61)

Câhidî Efendi’nin bu risâlesi, 59 sayfadır. Konular toplu bir şekilde, fihrist

olarak belirtilmemiştir. Bizim tespit ettiğimize göre konular şöyledir;

-İman ve küfür,

-Şükür, şükürde üç üsûl; amel-i sâlih, ilm-i nâfi’ ve hâl,

-Evliya düşmanları,

-Ehl-i dünyanın Yahûdî’lerden olduğu,

-Gaflet sekranlığı,

-Namaz,

-Cennetin isimleri

-Câhidî Efendi’ye âit şiir gibi konulardır.

2-Tevhîd-i Zât: (61-249)

Tevhîd-i Zât’ın konusu, toplu olarak risâlenin başında verilmiştir. Tevhîd-i

Zât’da yer alan konu başlıkları şunlardır:

-Tahâret

25

-Abdest

-Namazın farziyyeti

-Zekât

-Savm

-Hacc

-Gazâ

-Kalbin terbiyesi

-Rûhu tahliye

-Şeyhe olan ihtiyaç

-Mürîdin Şeyhe ihtiyâcı

-Şeyhlik makãmı, şartları ve alâmetleri

-Sâliklerin makamları

-İrâdetin şartları ve a’dâbı

-Mürîdin zikre ihtiyacı

-Tarîkat a’dâbı

-Ulemânın sülûkü konuları yer almaktadır.

C- BU ESERDE GEÇEN BAZI ISTILAHLAR VE KONULAR

1- Vücûd-ı Mutlak:

Vücûd, varlık manasına gelir. Ayrıca cisim ve beden anlamına da kullanılmıştır.

Meydana gelmek, hâsıl olmak, tekevvün etmek55 gibi masdar manasında da kullanılmıştır.

Vücûd kavramı, zihinde meydana gelen kavramların tümünden önce gelir. Zira o

kavram ortaya çıkmadan, diğer kavramların ortaya çıkmasına imkân yoktur. Bu durumda

55 Hasîrizâde Mehmed Elif, el-Kelimetü’l-Mücmele, s,10.

26

küllî varlık kavramı, diğer küllî kavramların en geneli demek olur. Küllîlik arttıkça,

genişleme de o oranda artar. Arta arta, artık hiç tanımlanamayacak bir dereceye gelir.56

Tasavvuf ıstılahında vücûd; vücûd sahibi olan mevcuddan ibarettir. Vücuddan

murâd, varlığı kendi zâtında ve kendi zâtıyla olan mevcuddur.

Câhidî Efendi vücûdu şöyle izah eder; hurûfun kıyâmı nokta iledir, esmânın ve

ef’âlin kıyâmı hurûf iledir, hakãyık-ı ilmiyyenin kıyâmı Hakk iledir ve külliyyât iledir.

Cüz’iyyâtın Vücûd-ı kıyâmı cüz’iyyât iledir. Külliyyâtın zuhûru esmâ ve ef’âl

sûretindedir.57

Mevcûd, biri Hakk’ın zâtından ibaret olan “mutlak vücûd” , diğeri de mülhak olan

mahlûkãtın vücûdudur. Daha açık ifade ile vücûd üç mertebedir: 1. Mutlak vücûd, 2.

Umûmî vücûd (Felek-i esir), 3. Mukayyed vücûd. Mukayyed vücûd mertebesinde fâil ve

münfâil sûretler birbirinden ayrı olarak zâhir olurlar. Her iki mertebe de hakîkat cihetinden

Hakk, taayyün cihetinden O’nun gayrıdır.58

Câhidî Efendi’ye göre vücûd-ı mutlak, varlığı zorunlu olan ve mahiyyeti

bilinmeyendir 59 ki, O da Allah Teâlâ’dır.

İlk sûfîler, “vücûd” kelimesine “en yüksek vecd hâli” manasını vermekteydiler.

Meselâ; Kuşeyrî şöyle demektedir: “Vecd halinden yükselenlerin ulaştığı mertebe,

vücuddur. Hakk’ı bulmak ancak beşerî his ve sıfatlar söndükten ve kaybolduktan sonra

mümkün olur. Hakîkat sultanı (Allah’ın tecellîleri) zuhûr ettiği zaman beşerî varlık için

bekã tasavvur edilemez.”60 Hucvirî ise; “vücûd mücâhededeki bir zevk ve neş’edir.”

demektedir.61 Sülemî de; “vücûdun amacı, sâlikin kendi (beşerî) varlığından, halini

bilmekten ve halinden haber vermekten kaybolmasıdır. Kendini var edeni görmekle sâlik,

kendi varlığından geçer.”62

Görüldüğü üzere vücûd kelimesi ilk zamanlar bu manada kullanılır iken sonraları

daha çok “varlık” anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Vücûd başka bir bakımdan

“mutlak varlık”, “mukayyed varlık” olarak ikiye ayrılır. Mutlak varlık hiçbir kayıtla kayıtlı

56 Kam Ömer Ferit, Vahdet-i Vücûd, s, 69; İzutsu Toshıhıko, İslâm’da Varlık Düşüncesi, s, 117. 57 Câhidî , a.g.e. s,20. 58 Eraydın. a.g.e. s.252. 59 Câhidî, a.g.e. s, 20. 60 Kuşeyrî, Risâle, T.Çvr. S.Uludağ, s,190. 61 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb “Hakikat Bilgisi”, (T.Çvr. S.Uludağ), s, 567. 62 Ebû Abdirrahman es-Sülemî, “Tas. Ana İlk.,Sülemî Risâleleri”, (T.Çvr. S.Uludağ), s,28-29.

27

olmayan, hiçbir isim ve sıfat almayan sonsuz varlıktır. Buna küllî vücûd dendiği de vardır.

Mukayyed varlık ise, kayıt altına alınan sınırlı ve sonlu varlıktır.

Azîzüddin Nesefî ise, vücûdu; “hakîkî ” ve “hayâlî ” diye ikiye ayırıp, hakîkî

vücûdun yüce Allah’ın vücûdu, hayâlî vücûdun ise, âlemin vücûdu olduğunu

söylemektedir.63

Câhidî Efendi de, pek çok mutasavvıf gibi, vahdet-i vücûd görüşüne sahiptir.

Eserinin birçok yerinde vahdet-i vücûd konusuna kısa kısa değinmiştir. Bütün eşya eser-i

vücûdtur hakîkî değildir, eser-i ayn-i hükmü yoktur hakîkî varlık Allah Teâlâ’dır, dâimül-

Bekâ’dır.64

Vahdet-i vücûd nazariyesine sahip olan ehl-i tasavvufa göre, kendi zâtıyla kãim

olan vücûd birdir. Ve bu da Allah Teâlâ’nın vücûdudur. Bu vücud, vâcip, kadîm ve

ezelîdir. Taaddüt, tecezzî tebeddül ve inkisâm kabûl etmez.65 Nasıl ki gölge, şahsın veya

cismin vücûdundan başka vücûda sahip değilse, varlıklar da Allah’ın vücûdundan başka

vücûda sahip değillerdir.66 Mutasavvıflar bu görüşlerini, bazı Kur’an âyetlerine67 ve bazı

hadislere dayandırmaktadırlar.68

Vahdet-i vücûd düşüncesini sistemleştiren mutasavvıf, Muhyiddin Arabî’dir.

Ondan önce de islâm dünyasında bu fikrin temellerini bulunmaktadır. Özellikle

Gazzâlî’nin eserlerinde bu fikre çok yaklaştığı görülmektedir. Fakat Gazzâlî ve diğerleri

bu fikri sistemleştirmemişlerdir.69

2- Tevhid :

İlk dönemlerde kelâmî münakaşaların temelini tevhid oluşturmaktaydı. Tevhid

meselesi İslâm düşüncesinde değişik şekillerde yorumlanmıştır. Meselâ Mu'tezile, tevhidin

akılla bulunacağını savunurken, Selefiyye daha fazla nakle istinad etmektedir. Bu arada

sezgiye ağırlık veren sûfîlerin düşünceleri ve görüşleri de ayrı bir önem arz etmektedir.70

Ancak Ebû Tâlib el-Mekkî’nin de (ö.386/996) ifade ettiği gibi ümmet tevhidle ilgili

63 Nesefî Azîzüddin, Tasavvufta İnsan Meselesi, (T.Çvr. Mehmed Kanar), s, 183. 64 Câhidî, a.g.e. s, 67-68; s, 141; s, 246 65 Fennî İsmail Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, s, 4. 66 Fennî İsmail Ertuğrul, a.g.e. s, 8. 67 Enfâl, 8/17; Fetih, 48/10; Bakara, 2/186; Vâkıa, 56/85; Kâf, 50/16; Hûd, 11/123. 68 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c,II, s, 130. 69 Ateş Süleyman, İslâm Tasavvufu, s, 497. 70 Ateş Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, s. 258. Kuşeyrî, a.g.e. s. 164.

28

tartışmalarda iki meselede ihtilâf etmişlerdir: Birisi, tevhid nedir? Diğeri de, tevhid nasıl

öğrenilir ve ona nasıl ulaşılır? Bazıları tevhidin, araştırma ve öğrenme ile, kimileri istidlâl

ve nazar ile, bir kısmı işitme ve haberlere dayanarak, bazıları ilâhî tevfık ve teslim ile elde

edileceğini söylerken diğerleri de, ona ulaşmadaki acziyet ve kusuru anlamakla tevhidin

hakîkatine ulaşılacağını ileri sürmüşlerdir.71 Bunları bilgi, nakil ve sezgi temelli tevhid

anlayışları diye özetlemek mümkündür.

Bütün eğilimler gibi sûfîler de tevhide son derece önem vermişler, bu tartışmaların

dışında kalmayıp İslâm dininin Allah'a iman konusunda koyduğu esaslardan hareket

ederek kendi düşünceleri ve halleri doğrultusunda tevhid üzerinde durmuşlar ve izahlar

getirmişlerdir.

Her konuda olduğu gibi tevhid konusunda da sûfîler arasında homojenlikten

bahsetmek zordur. Afîfî bu meseleden bahsederken şunları yazmaktadır: "İslâmın 'Lâ ilâhe

illallâh...' şeklinde ifade edilen basit ve sade tevhid akidesinden, çeşitli sebepler

dolayısıyla dört türlü tevhid biçimi ortaya çıkmıştır:

1. Akıl, vehim ve hayalin tasavvur ettiği her şeyden mutlak olarak münezzeh

Allah'tan başka bir ilâh yoktur. Mu'tezile'nin, felsefecilerin ve bazı mutasavvıfların Allah

hakkındaki tasavvurları budur.

2. Hakiki mânada Allah'tan başka irade sahibi, kâdir ve fâil yoktur. Allah'ın

sıfatlarmdaki ve fiillerindeki tevhidi bu şekilde anlayan diğer bazı mutasavvıfların kanaati

de böyledir.

3. Hakikatte Allah'tan başka müşâhede edilen bir şey yoktur. Her şeyi Allah ile

beraber gören, O'nsuz olarak hiçbir şeyi göremeyen diğer bazı sufilerin görüşü budur.

4. Hakikatte Allah'tan başka bir mevcud yoktur. Vahdet-i vücûdu benimseyen

mutasavvıfların görüşü de budur.

Câhidî Efendi ehadla vâhidin farkını, ehad zât-ı mutlaktır, vâhid esmây-ı sıfattır

fakat ayrı değillerdir. Ehad vâhidsiz, vâhid ehadsiz olmaz diye izah etmektedir.72 Câhidî

Efendi ehad ismi dörttür. Fiil, esmâ, sıfat ve nûr-u mutlaktır. Bu dört mutlak birliktir, Zât-ı

Bâri’ye delâlet eder. Mevcudluk, kendi zâtıyla kãim olmaklık, vâhidlik ve hakikat Allah

71 Ebû Tâlib el-Mekkî, Kûtu'l-kulûb. c, I,s, 147. 72 Câhidî, a.g.e. s,61.

29

Teâlâ’ya delâlet eder, başkasına delâlet etmez. Hakk Teâlâ’nın fiiline kimse kãdir olamaz,

kadîmdir ve bu kâinât O’nun mahlûkudur.73

Tevhîdin ilk tasavvufî tarifini yapan Cüneyd-i Bağdâdî'dir (ö.297/909). Ona göre

tevhid, "Kadîmi, sonradan yaratmışlardan ayırıp tek bırakmaktır."74

Kuşeyrî (ö.465/1072) önceki sufilerin tevhid anlayışının özeliklerinden şöyle

bahseder: Onlar tevhid konusunda sağlam esaslar üzerinde durmuşlar, akidelerini

bid'atlardan korumuşlar, selefin ve sünnet ehlinin benimsediğine inanmışlar, teşbih (Allah'ı

yaratıklara benzetmek) ve ta'tilden (Allah'ın sıfatlarını inkâr etmek) uzak, tevhid anlayışım

kabul ettiklerini, kıdem sıfatına hâiz olan Allah'ı tanıdıklarını, yokluktan var olanın sıfatı

olan (fakr, ihtiyaç ve zül gibi) şeyleri kendi vasıfları haline getirme gibi özelliklerden

bahsederler.75 Ancak tevhidi anlama ve yorumlama bakımından sûfîler arasında görüş

ayrılıkları vardır. Fakat biz bu farklılıkları ele almaktan ziyade sûfîler tarafından müşterek

kabul edilen bir tevhid anlayışı üzerinde durmaya çalışacağız.

Cüneyd-i Bağdâdî’nin, bu tanımı daha çok kelamcıların tevhid anlayışına

uygundur. Bundan da ilk dönem sufîlerinde kelamcıların tevhid anlayışının hâkim olduğu

anlaşılmaktadır. Bu tarif şöyle izah edilmiştir: Allah'tan başka her şeyi yok bilip kaldırmak

ve yalnız Allah'ı bırakmak demektir ki, fena fillâhın bir ifadesidir. Bundan da anlaşılıyor ki

mutasavvıfların tevhidi, fena fillah görüşlerine Şu halde sûfîlerin anladığı tevhîd, "fena

fillâh" görüşünün bir uzantısı olduğu söylenebilir. 76

Câhidî Efendi çeşitli tanımlamalarla mutasavvıflarla kelâmcıların farklı tevhid

açıklamalarını birleştirmiştir.

Câhidî Efendi’ye göre tevhid;

-Tevhid, küfrü imana tebdîl etmektir.

-Mecâzî aşkı hakiki aşka çevirmektir.

-Sâliki seyrâna iletendir. 77

73 Câhidî, a.g.e. s,62. 74 Kuşeyrî, a.g.e, s. 97, 476; Hucvirî, Hakikat Bilgisi, s. 414. 75 Kuşeyrî, a.g.e, s.97. 76 Ateş Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, s. 258. 77 Câhidî, a.g.e. s, 210.

30

-Diğer bir tanımlamasında da, vahdâniyette ortağı olmayan ve Allah Teâlâ’yı bütün

eşyâdan münezzeh görmektir.78

Cüneyd'in dışında da pek çok sûfî tevhidin mana ve tarifi üzerinde durmuş,79 kısa ve

öz olarak tevhîdin anlam ve tanımlarını şu şekilde özetlemişlerdir:

1. Hakk'ın Hak için olan tevhîdir ki Allah'ın kendisinin bir olduğunu bilmesi ve “Ben

vâhidim” diye haber vermesidir.

Câhidî Efendi tevhidin birinci mertebesini, mübtedîlerin tevhididir ki taklittir.

Yani başka başka kişilerden duymuşlar ve kitaptan görmüşlerdir. Bunların imanları da

taklîdîdir, istidlâlî değildir. Bu kimseler “Allah birdir, şeriki yoktur, âlemlerin Rabbi

O’dur, yemez, kimseden doğmamıştır, bütün eşyadan münezzehtir, zâtı, sıfatı mâsivâdan

ganîdir ve zâtı yücedir” derler. Bunu dilleriyle ikrâr ederler, bu tür tevhid ehline ehl-i kıble

denir. Câhidî Efendi, bu şekilde iman edenlerin imanlarının makbul olduğunu, tevhid ehli

olduklarını, islâm dinini bâtıl dinlerden bu tevhid inancıyla ayırdıklarını ve bunların bu

tevhidle zillete düşmeyeceklerini anlatmaktadır. Aslında Câhidî Efendi’nin istediği iman

ve dolayısıyla tevhidin taklitten kurtarılıp istidlâlî olmasıdır. 80

2. Hakk'ın halk için olan tevhididir. Allah'ın insanda kendi birliğini söyleme gücünü

yaratmasıdır.

Câhidî Efendi tevhidin ikinci mertebesini, havâssın tevhidi olarak açıklamaktadır.

Bunlar Allah Teâlâ’nın zâtını, sıfatını ve ismini dilleriyle ikrâr edip ve gönülden iman

ederler. Şeriatın hükümlerini tasdik edip, emirlerine uyarlar, yasaklarından kaçınırlar,

bedenin ve rûhun sırrın bilirler hükmünü yerine getirirler. Hakk yola boyun eğmişlerdir,

uzlet ederler, halktan ümitlerini kesmişlerdir, bütün işlerinde müessir Allah Teâlâ’yı

görürler, âlemin hakikatını yüzünden okurlar ve keşif sahibi müşâhidlerdir.81

3. Halkın Hak için olan tevhididir. İnsanın Allah'ın bir olduğunu ve birliği hakkındaki

hükmü bilmesidir.82

Câhidî Efendi tevhidin üçüncü mertebesini ise, ehass-ı havâssın tevhidi olarak

açıklamaktadır. Bu tevhid herkese nasip olmayan bir tevhittir. Çünkü ehass-ı havâssın

78 Câhidî, a.g.e. s,61. 79 Hucvirî, a.g.e. s. 413-20; Kuşeyrî, a.g.e, s. 97-105 (I, 27-47); Kelabazî, Ta'arruf, s.195-6. 80 Câhidî, a.g.e. s, 62. 81 Câhidî, a.g.e. s, 62-63. 82 Hucvirî, a.g.e, s. 411; Kuşeyrî, a.g.e, s. 474

31

tevhidini Allah Teâlâ vermiştir. Âlem yok olduktan sonra sadece Allah Teâlâ’nın zâtı bâkî

kalacaktır, orada ne hamd eden ne de müşâhid bulunacaktır, muvahhid-i vâsıl zâtı zâtıyla

bilecektir. Tevhid-i kâmil zâtı zâtıyla bir olmaktır, ayrı olmak değildir. Nitekim Hz.

Muhammed (sav) bütün kâinâtın Allah Teâlâ’yı senâ ettiklerini yakîn görmüştür. Câhidî

Efendi, kısaca tevhidin üçüncü mertebesini zâtı zâtla birlemek olarak da açıklamaktadır.83

Sûfîler, rûhen yaşanan bir hal ve zevk meselesi olarak kabul ettikleri tevhid

anlayışının o hali yaşayan kişinin durumuna ve bulunduğu makama göre değişiklik

arzettiğini söylemişlerdir. Buna göre avamın, havassın ve havâssu'l-havâssın tevhid

anlayışı farklı farklıdır.84

Bu görüşler muvacehesinde mutasavvıflar, tevhidin akılla değil, vahiy ve ilham

yoluyla duygu ve sezgi gücüyle bulunacağına inanmaktadırlar. Onlara göre "Hakk'ı

Hak'tan başka bir kimse bilemez. O'nun gibi hiç bir şey yoktur. Hiç bir şey O'nun

hakikatini ifade edemez.

3 –İlim :

Okumakla veya görmek ve dinlemekle veya ihsan-ı Hakk’la elde edilen malûmât.

Bilmek, idrâk etmek. İlim hakîkatı bilmekten ibarettir. İlim ma’rifetten daha umûmîdir.

Marifet tefekkürle bilmek manasına olmakla beraber, Cenâb-ı Hakk’a nibeti câiz olmaz.

Gerek huzûrî olsun (ilm-i ilâhî gibi) ve gerek husûlî olsun (ilm-i ibâd gibi) ve vech-i dikkat

üzere bilmeye denir. Şuur, fıtrat gibi. İlim ma’luma tâbidir. Ya’ni; ilim sıfatı varlıkları icâd

etmez ve hadiseleri meydana getirmez. Belki, hadiseleri ve varlıkları bilmekle ilim olur.

Cenâb-ı Hakk ilmi ile, olmuş ve olacak her şeyi ezelî ve ebedî olarak bilir. Böylece

o eşyâ, ilm-i ilâhîde bilinmesi ile vücûd-ı ilmîye mazhardır. Fakat maddî vücutların icâdı,

kudret-i ilâhiyeye istinâd eder.85

İbni Mes’ud (ra) da “ilim kalbe atılan bir nurdur” buyurmuştur.86

Câhidî Efendi bütün ilimlerden murâdın “men arefe nefsehû fegad arefe rabbehû”

sabırlarına kast eylemek ki, şenâr-ın kendi mâhiyyetin idrâk edip Allah’ı bilmek olarak

açıklamaktadır.87

83 Câhidî, a.g.e. s, 63. 84 Ankaravî, Minhâcu' l-fukarâ, s. 279-80. 85 Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, (AbdullahYeğin, Abdulkadir Badıllı, Hekimoğlu İsmail ve İlham Çalım) s, 431. 86 Gazzâlî, İhyâ, c,1. s,124.

32

İlmin Kısımları;

Câhidî Efendi Rasûlullâh (sav)’in iki türlü ilim mîrâsı bıraktığını ifade ederek, biri

ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın olduğunu söylemektedir. İlm-i zâhir ki, inceleyenin faydasına

olan ilimdir ki, sahâbe-i Kiram Rasûlullâh (sav) hazretinin kavlinden ve fiilinden

almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi insanın, islâmın

envâından ne varsa kamusu ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ise ma’rifettir.88

Câhidî Efendi bir başka ilim tasnifinde ise ilmin dört çeşit olduğunu

söylemektedir.

1. Hem bilinir ve hem söylenir, ilm-i şeriat gibidir.

2. Hem bilinmez ve hem söylenmez, Hakk Teâlâ’nın ilm-i şerifleridir.

3. Bilinir söylenmez âriflerin hâlidir.

4. Bilinmez lâkin söylenir, meşâyıhların esrârıdır.89

a-) İlm-i Zâhir - İlm-i Bâtın;

Câhidî Efendi’ye göre Fıkıh, Tefsir, Hadis vb. ilimlerin hepsi ilm-i zâhirdir.90

Kitaplardan okuyarak, hocalardan dinleyerek bâzı bilgilerin öğrenilmesine ilm-i zâhir veya

bununla eşanlamlı olan kesbî ilim, ilm-i husûlî denir. Bu ilmin mahalli akıldır. İlm-i

zâhirde bilenle bilinen arasında mutlaka bâzı vasıtalar vardır: Kitap, hoca vb.91

Câhidî Efendi’ye göre ilm-i bâtın ise ma’rifettir, buna ledünnî ilim de denir. 92 Bu

ilme ilm-i huzûrî de denilir. Allah tarafından direkt olarak öğretilen ve kalpte hâsıl olan

ilim. Şer'î ve zâhirî ilimler, melek ve Resul aracılığı ile gelir. İlham ise direkt Hakk'tan

gelir. Bu sebeple, ilhama, ilm-i ledün denmiştir. Hz. Musa'nın Hz. Hızır'dan bu ilmi

öğrenmek istemesi, Kehf Sûresi'nin 60-82 âyetlerinde ayrıntılı olarak anlatılır. Zâhîrî ilim

konuşarak, kitap, kalem, defterlerle tahsil edilmesine rağmen bu âyetlere göre ilm-i ledün,

susarak ve yaşamakla öğrenilir.93

87 Câhidî, a.g.e. s, 40 88 Câhidî, a.g.e. s, 223. 89 Câhidî, a.g.e. s, 22. 90 Câhidî, a.g.e. s, 223. 91 Uludağ Süleyman, TTS, s.264. 92 Câhidî, a.g.e. s, 223. 93 Uludağ Süleyman, TTS, s.264.

33

Câhidî Efendi, ilm-i bâtın çok çeşitlidir der ve şu şekilde sıralar; ilm-i iman, ilm-i

islâm, ilm-i ihsân, ilm-i ikan, ilm-i a’yân, ilm-i ğayn, ilm-i tevbe, ilm-i zühd, ilm-i verâ,

ilm-i tevfîk, ilm-i takvâ, ilm-i ihlâs, ilm-i ma’rifet-i nefis, ilm-i sıfat-ı nefis, ilm-i ma’rifet-i

kalb, ilm-i etvâr ve ahvâl-i kudret, ilmü’l fark beyne’l- havâtır ve şeytan ve’l- kalb, ve’l-

akıl, ve’l- iman, ve’l-mülki ve’r-rûhani, ilmü’l- fark beyne’l- işâret, ve’l- ilham, ve’l- hitâb,

ve’n- nidâ, ve’l- hatif, ve’l-kelâmü’l-Hak, ilm-i tehdit, ahlâk ve sıfat, ilm-i tehallüku bi

ahlâkıllahi, ilm-i müşâhedât ve envâühâ, ilm-i mükâşefât ve tegaiguhe, ilm-i tevhid, ilm-i

sıfâtü’l- cemâl, ilm-i meâni-i sıfatı, ilm-i tecellî-i sıfatı, ilm-i tecellî-i zâtı, ilm-i hâl, ilm-i

gurb ve ba’de ve suut, ilm-i şükür, ilm-i sekr, ilm-i mahv, ilm-i sahrave, ilm-i fenâ, ilm-i

bekã, ilm-i ma’rifet, bi envâihâ, bunlardan gayri, ulûm-u gaybiyye vardır. Onun nihâyeti

yoktur.94

Tasavvufta zâhir-bâtın meselesi, öteden beri tartışıla gelen ana konulardan biridir.

Daha çok kalbî/derûnî ve manevî hayatla ilgili âyet ve hadislerin gizli mânâlannın, ancak

arif ve velî kimseler tarafından keşfen ve zevkan bilinebileceğini anlatmak için kullanılan

bir terim olan bâtın, tasavvuf yolcusunun iç dünyâsını, kalbini ve ruhunu ifâde etmek

maksadıyla da kullanılır. Şu durumda bâtın ehli denince, görünen eşya ve olayların arka

planındaki gerçekleri ve sebepleri keşf yoluyla bilen ve kalp gözüyle gören tasfiye ehli

evliya akla gelir. Buna karşılık, zahirî ilimlerle uğraşan ulemâya da ehl-i zâhir denir.95

Tasavvufî anlayışa göre Kur'ân-ı Kerîm' in her âyetinin zahirî ve bâtınî olmak

üzere iki mânâsı96 ve her harfin de bir hudûdu vardır. Mutasavvıflara göre, her devirde

Kur'ân'ın her bir harfi ve âyetiyle amel eden bir topluluk olmuştur ve olacaktır. Allâhü

Teâlâ, ilâhî nurla aydınlatıp rızıklandırdığı her kalbin anlayış ve kavrayış yeteneğini açar.

Böylece o kişi Kur'ân'ın mânâsı üzerinde derinlemesine durup düşünerek onun bâtını

anlamlarını keşfeder. 97 İşte bu sebepledir ki, yalnız sülûk ehline açılan ve zahir mânâ ile

bağdaştırılması mümkün olan birtakım gizli anlamlara ve işaretlere göre Kur'ân'ı tefsîr

eden mutasavvıflar çıkmış ve işârî tefsir metodu olarak literatürdeki yerini almıştır.98

94 Câhidî, a.g.e. s, 223-224. 95Uludağ Süleyman, TTS. s, 87. 96Kur'ân'm zahir ve bâtın olmak üzere çift manâlı olduğunu, bizzat Kur'ân-ı Kerîm işaret etmektedir: "Allah, sözün en güzelini (Kur'ân'ı), birbirine benzer, ikişerli bir Kitap hâlinde indirdi." (Zümer, 39/23) 97 Sühreverdî, Avârif, s. 26. 98 Ayrıntılı bilgi için bk.: Süleyman Ateş, îşârî Tefsir Okulu.

34

Ahmed Şemseddîn-i Marmaravî de Resûlullâh (s.a.v.) katında mu’teber olan

ilmin iki kısma ayrıldığını bildirir: İlm-i lisân ve ilm-i zahir denilen kısmı, Resûlullâh'ın

(s.a.v.) şerîatini; ilm-i bâtın ve ilm-i esrâr denilen kısmı da onun sahip olduğu sim bilgiler

ile sırrullâhı içerir.99 Buna işaretle Peygamber (s.a.v.): "ilim iki kısımdır: lisân ilmi ve

cenân (gönül, ruh, kalb, can) ilmi”100

buyurmuştur.

Burada geçen ilm-i cenânın asıl ismi ilm-i ledünnî olup,101 ayrıca ilm-i hikmet de

denir ki bu, bâtın âleminde âdetullâha ârif olmaktır. Zahir ilmine sahip olana da bâtın

ilmine sahip olana da âlim denir. Zahir ve bâtın cüz'î ve küllî bütün ilimler birdir ve insan

vicdanına konulmuştur; bunları birbirinden ayıran o insana olan münâsebetidir. Zîra her

kişi vicdanında olan ilmi kendi anlayış ölçüsüne göre takrîr eder; ona göre "falancanın

ilmi, filancanın ilmi" diye isimlendirilir. Bâtın ilmini, kişinin gizli bilgilerde kesin

malûmat elde etmesi olarak değerlendiren mutasavvıflara göre bu ilim, Allâhü Teâlâ'nın

kendi ordusuna seçip aldığı, mukarrebûndan olan zâhidler, yakîn ulemâsı ve sâlih kişilerle

bir arada olmak ve onlarla sohbet etmekle elde edilebilir. Bu tür ilim sahipleri,

Peygamber'in (s.a.v.) ilmine vâris olan, talipleri bu ilimle Allah'a yönlendiren, onları

yollarında destekleyen ve hedeflerine ulaşmalarını sağlayan sâlihlerdir. İşte bâtın ilmi

onlardan öğrenilir.102

İbn Arabi'nin eseri Fusûsu'l-Hikem'i şerheden Ahmed Avni Konuk, konuyla ilgili

olarak özetle şunları söyler: Herhangi bir konuda söz söyleyen müctehid imamlar veya

evliya, Resûlullâh'ın (s.a.v.) şeriatine göre hüküm verirler ve bu suretle onun halîfesi

olurlar. Zîrâ verdikleri hükmü Resûlullâh'tan (s.a.v.) naklen almışlardır. Fakat herhangi bir

konuda hüküm verebilmek için, mutlaka ilim tahsil etmek gerekmektedir. Ne var ki ilm-i

zâhir-i şeriatı bütün incelikleriyle herkesin öğrenebilmesi çok zordur. Kemâl sahibi evliya

arasında, ilm-i zâhir-i şerîatte mütebahhir olmayan ve yalnızca dînen bilmesi zorunlu olan

bilgilerle yetinen kimseler çoktur. Bununla birlikte, dînî bir meselenin çözümü hususunda

kendilerine başvurulması durumunda, bu kişilerin zâhire/şerîate uygun cevaplar verip

zahir ulemâsını hayrete düşürürler. Târihte bunun pek çok örnekleri vardır.103

99 Kelâbâzî, et-Taarruf, s. 87. 100 Dârimî, Mukaddime, 34. 101A.A. Konuk, Fusûsü’l-hikem Şerhi, (haz. M.Tahralı-S.Eraydın), İstanbul 1992, c. III, s. 270. 102 Sühreverdî, Avârif, s, 34. 103 A.A.Konuk, Fusûsü’l-hikem Şerhi, (haz. M.Tahralı-S.Eraydın), İstanbul 1992, c, III, s, 269 .

35

Bil ki, sûfıyye, mükâşefe yoluyla elde edilen ilmi, ledünnî ilim diye

adlandırdılar. Bunu şöyle îzah ederler: Biz bir şeyi düşündüğümüz veya kavradığımızda

ya o şey kesb ve talebe ihtiyaç bırakmadan zorunlu olarak ortaya çıkar veya kesb sonucu

ortaya çıkar. Birinci kısım (zarurî olan), ruh ve akılda herhangi bir kesbe gerek olmadan

hâsıl olur. Lezzet, acı, yokluğu tasavvurumuz vb. bunun örneğidir. İkinci kısım (kesbî

ilim), kişinin nefsinde direkt ortaya çıkmayıp, kesbe ihtiyaç duyan ilimdir. Eğer burada

bilinmeyenlere ulaşmak bedîhî ilimleri bir araya toplamak şeklinde olursa, buna, "nazarî

ilim" adı verilir. Eğer ilmin mahallini başka şeylerden arındırıp, sadece Allah'a

meylettirmek şeklinde olursa, buna da, "keşif yolu" denir. Gerçek bir araştırma Hz.

Musa'ya Hızır'dan öğrenmesi emredilen ilmin mükâşefe yoluyla elde edilen bâtın ilmi

veya ibare yoluyla elde edilen zâhir ilmi olmayıp, işaret yoluyla elde edilen bâtın ilmi

olduğunu ortaya koyar.104

M. Hamdi Yazır, Kehf sûresinde geçen “min-ledünnâ”yı şöyle tefsir etmiştir:

Bu âyette ilmin değil, talîmin ledünniyyeti vurgulanmıştır. Şu kadarı var ki, ta’limin

ledünniyeti ilmin de ledünniyetini gerektirmez değildir. Şüphe yok ki, bütün Enbiyânın

ilmi, taraf-ı ilâhîden vahyi tâ’lim olması bakımından ledünnîdir. Fakat, burada dikkat

çekici bir durum vardır ki, Hızır'a öğretilmiş olan ilim Musa'ya öğretilenden bam başka

bir ilim, yâni ledünnî ilimlerden bir özel ilim olduğu anlatılmıştır. Diğer bir ifâde ile,

Mûsa'nın ilmi ahkâm-ı ilâhiyyeyi bilmek ve zâhir ile fetva vermek, Hızır'ın ilmi ise,

olayların içyüzünü, hikmetini bilmektir. Ledün ilmine, ilm-i hakikat ve ilm-i bâtın dahî

denilmiş ve Sûfiyye, bu kıssaya bir hüccet olarak tutunmuştur. Hâsılı ilm-i ledünnî, fikrî

bir gayret ile tahsil olunamayıp, Hakk'tan sırf mevhibe olan bir kuvve-i kudsiyyenin

tecellîsidir. Bu kıssada ilim için araştırma yapmaya ve yolculuğa çıkmaya teşvik delîli ve

ilm-i ledünnînin cehd ü taleble elde edilmesinin mümkün olamayacağını anlatmak

vardır.105 Câhidî Efendi, İlm-i ledün Hakk Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını vâsıtasız

bilmektir.106

Gazzâlî, ilmi, muamele ve mükâşefe ilmi diye ikiye ayırarak farz olan ilmin

mükâşefe ilmi (ledün ilmi) olduğunu belirtmiştir.107

104 Bursevî İsmail Hakkı, Rûhu'l-Beyân, c,V, s, 270-272. 105 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'an Dili, c,V, s,3262 106 Câhidî, a.g.e. s, 29. 107 Gazzâlî, İhyâ, c,1,s, 44.

36

Kuşeyrî der ki: "Ulemâ lisânında marifet, ilim mânâsına gelir. Onlara göre her i-

lim bir marifet, her marifet de bir ilimdir. Sûfilere göre marifet şu vasıflara sahip olan

kişinin sıfatıdır: Bu kişi Hakk Sübhânehû ve Teâlâ'yı önce sıfat ve isimleri ile tanır, sonra

Hakk ile olan muamelesinde sıdk ile ihlâs üzere bulunur. Sonra kötü huylardan ve bu

huylara ait âfetlerden temizlenerek arı hâle gelir. Böylece kul; halka yabancı, nefsinin

âfetlerinden berî ve uzak olur. Kısaca, kul kendisine yabancılaştığı nisbette Rabbı hakkında

marifet tahsil eder."108

Sûfîler, gerçek mânâda Hakk'ın bilinip tanınmasının mümkün olmadığını söyle-

mişlerdir. Bu konuda Ebû Nasr Serrâc Tûsî, şöyle demiştir: “Gerçek marifete yol yoktur”

sözünün anlamı şudur: Allah Teâlâ, isim ve sıfatlarından mahlûkatın kavrayabileceklerini

onlara açmış ve öğretmiştir. Hakk'ı gerçek anlamda tanımaya yaratıkların gücü yetmez.

Çünkü bütün kâinat, O'nun azamet parıltılarının zâhir olması hâlinde bile yok oluverir.

O'nun azamet tecellîlerine dayanamaz. Bu yüzden erbâb-ı kelâm da şöyle demiştir:

"O'ndan başkası O'nu tanıyamaz ve O'ndan başkası O'nu sevemez.109

Yakîn; kesin ve apaçık bilgi, şüphe ve tereddüde mahal olmayan doğru ve gerçek

bilgidir. Tasavvufta; a) Delille değil, îman gücü ile apaçık olarak görme, b) Saf kalple

gaybı temâşâ, fikri muhafaza ile sırrı mülâhaza etmek, c) Bir şeyin hakîkati konusunda

kalbin doyum hâlinde olmas. d) Her türlü şüpheyi ortadan kaldırıp tasdik edilen gaybın

hakîkatine ermek.110

Ulemânın ve mutasavvıfların ekserîsi katında yakîn, tasdikin galebesinden ve kalbi

istilâsından ibârettir. Tâ ki, o kimse, gerçekte mutasavvıf olsun. Hakîkat ehlinin katında

yakînin ne olduğuna gelince, Allah Teâlâ'nın: "Yakîn gelinceye kadar Rabbına ibâdet

et"111

buyurduğu gibi, yakîn, ancak ve ancak apaçık bir şekilde Kadîm olan Allah'ı

görmekle gerçekleşir. Bu âyetteki "yakîn"den maksat "görmek"tir. Üç türlü yakîn vardır:

1- İlme'l-yakîn: Bir şey hakkında habere dayanan kesin bilgi. Bu, burhan ve delille

elde edilen bilgidir. İlme'l-yakîn kavramı Tekâsür sûresi 5. âyetde geçmektedir.112

108 Kuşeyrî, a.g.e, s,487-488. 109 Ebû Nasr Serrâc Tûsî, el-Lümâ', (Trc. Prof. Dr. H. Kâmil Yılmaz,) s,34. 110 Uludağ Süleyman, TTS. s.577. 111 Hicr, 15/99. 112 Kuşeyrî, a.g.e, s.219-220; Uludağ Süleyman, TTS. s.577.

37

2- Ayne'l-yakîn: Gözlem yoluyla elde edilen ve doğruluğu apaçık olan bilgi mâ-

nâsında kullanılır. "Müşâhede etmek" mânâsındaki "ayn" ile "gerçeğe uygun bilgi" an-

lamındaki "yakîn" kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen ayne'l-yakîn, İslâm

düşünce târihinde, genellikle üç kategoride sıralanan doğru bilgilerin kesinlik bakımından

ortasında yer alır. Kur'an'da "Andolsun ki, onu ayne'l-yakîn ile göreceksiniz"113

mealindeki

âyette geçen ayne'l-yakîn, gözlem yoluyla bilmek veya "yakîn"den ibaret olan bir görüşle

görmek mânâsını ifade eder. Gerek bu âyetten gerekse Kur'an'da anlatılan bâzı olaylardan

anlaşıldığına göre ayne'l-yakîn ile elde edilen bilgi kesinlik açısından ilme'l-yakîn ile elde

edilen bilgiden üstündür ve zihne gelen her türlü şüpheyi giderici bir özelliğe sahiptir.

Hucvîrî, sûfîlerin ayne'l-yakînden ölüm hakkındaki bilgileri kastettiklerini belirtir. Ona

göre ayne'l-yakîn, ölüme hazırlanmış olan ariflerin üns sayesinde kazandıkları özel bir

makam olup yakînî makamların ikincisini teşkil eder (Keşfü'l-Mahcûb: Hakîkat Bilgisi,

s.533)114

3- Hakka'l-yakîn: Hakk'ı ehadiyyet makamında bizzat müşahede etmektir. Hakka'l-

yakîn marifet sahibi olanlara mahsustur.115 Bu kavram Vâkıa Sûresi 95. âyette geçmekte

olup M. Hamdi Yazır, bunun tefsirinde şöyle der: "Hakk ve yakîn aynı mânâyı ifâde

ettikleri halde Hakk’ın yakîne izafeti te'kid içindir. Bu, yakînin son derecesi olup bunun

üzerinde ulaşılacak başka bir mertebe yoktur. Hakka'l-yakîn, ilim ve görmekten geçip

bilfiil içinde tehakkuk ile yaşanan hakîkat demektir. Hakka'l-yakîn, kulun Hakk'ta fani

olması ve O'nunla yalnız ilmen değil; hem ilmen, hem şühûden hem de hâlen bekâsıdır.

Meselâ, bir kişinin ölümü bilmesi ilme'l-yakîn, ölüm meleğini görmesi ayne'l-yakîn, ölümü

tatması da hakka'l-yakîndir.116

İlme'l-yakîn şeriatın zâhiri, ayne'l-yakîn şeriattaki ihlâs, hakka'l-yakîn şeriatı mü-

şahede, yâni yaşamadır.117

Zâhirî ve bâtınî ilim tasnîfınden başka faydalı-faydasız, lisânî-kalbi, ubûdiyyet-

rubûbiyyet ilmi şeklinde yapılmış tasnifler de vardır.

b) İlm-i şeriat :

113 Tekâsür, 102/7. 114 TDİA. c, IV, s.269-270, "Ayne'l-yakîn" md. 115 Kuşeyrî, a.g.e, s,220. 116 Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'an Dili, c, VII, s,4726. 117 Kuşeyrî, a.g.e, s.319-323; Uludağ Süleyman, TTS. s, 215.

38

İlm-i şeriat, farz, vâcip, sünnet, helâl ve haramı, mübâhı, kerihi ve elfâz-ı küfrü

ya’ni ahkâm-ı şeriatı bilmektir.118 Kãnûn-ı şeriat biline ki, ilm-i şeriat köktür ve ilm-i

tarîkat budaklarıdır, ma’rifet yapraklarıdır ve ilm-i hakîkat yemişleridir.119 İlm-i şeriat

esastır. İlm-i tarîkat ve ilm-i hakîkat, ilm-i şeriatsız olmaz.120 İlm-i şeriata hor bakan

mü’min değildir münâfıktır. İlm-i şeriata hor bakmak şudur ki, emilerine uymamak ve

nevâhîsinden içtinâb etmemektir.121

c) İlm-i tarîkat :

İlm-i tarîkat, mâsivâdan gönlü mücerred edip ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup

ve ahlâk-ı hamîdeyle müzeyyen ve münevver olmaktır. Şeriatın ahkamı tamamlanmayınca

ilm-i tarikat hasıl olmaz. 122 Câhidî Efendi’ye göre ehl-i tarikat iki türlüdür; biri şarkî biri

garbîdir. Riyâzetli olana şarkî, ilimle olan ehl-i tarikata ise, garbî denir.123

d) İlm-i hakîkat:

İlm-i hakîkat, kişi kendi mâhiyyetini idrâk edip, Allah Teâlâ’yı bilmektir, müşâhede

edip ve seyr-i fillâhtır. Ama bir şartı da budur ki, yürekli bahâdır olur, halkın

melâmetinden ve münâfıkların fitnesinden kayırıp teşevvüş yemiye, makãm-ı irşâddan yüz

döndürmiye. Diğer bir şartı da budur ki pâk demin olur takvânın libâsın giyer, ahkâm-ı

şeriatı başına tâc eder, onda ehl-i bid’at olmaz, nefsinin şehveti gãlip olmaz, mû’tedîl olur,

lâtife ile avratlara ve emrindekilere iltifât etmez ve himmeti âlî olur, ehl-i dünyâya iltifât

etmez, halktan ümîdin keser ve ehl-i dünyâdan uzlet eder.124

e) İlm-i tasavvuf :

Tasavvuf bir ilimdir ki akıl ma’lûm eylemez ve nakil olunmaz ve ne kadar

meşâyıh-ı kibar var ise ilm-i tasavvufa i’tibar eylemişlerdir. İlm-i tasavvuf olmayınca,

i’tikat hâsıl olmaz. 125 İlm-i tasavvuf kãlden alınmaz, hâlden alınır.126

Tasavvuf ilmi ki hidâyet haktır, vasıtasız dilediği kullârına uğratır. Zîrâ Allah Teâlâ

sevdiği kullarını kendi zâtına yakın eyler, ya’ni onlara sıfatın zâtın tecellî eyler, kendi 118 Câhidî, a.g.e. s, 6. 119 Câhidî, a.g.e. s, 137. 120 Câhidî, a.g.e. s,38-39. 121 Câhidî, a.g.e. s,39. 122 Câhidî, a.g.e. s, 137. 123 Câhidî, a.g.e. s, 6. 124 Câhidî, a.g.e. s, 179. 125 Câhidî, a.g.e. s, 138. 126 Câhidî, a.g.e. s, 246.

39

mâhiyyetin, ilm-i zâhirsiz ve bâtınınsız kemâl bulmaz. Zîrâ ilm-i zâhir demeye vaktin nefse

salâhiyet bahşiş kılmaz. Zîrâ ezhâr-ı fazîlet etmek ister ve dâim okudukça acîb kibir artar.

Tasavvuf ilmi kişiyi benlikten alır, vücûdtan fânî eyler, ilm-i nâfi’ odur ki, kişiyi helâktan

kurtarır, ilm-i tasavvuf, ilm-i zâhirle kuvvet bulur. Zîrâ ahkâm-ı şeriatsız bir amel kabûl

olmaz. Bu sözlerden herkese lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup mürşid-i sâdıka hakãret

nazarı etmeye, bir mürşid-i sâdık talep eder, eğer kendi meşrikte ise mürşid-i sâdık

mağribde ise varıp ona teslîm olur ki, ahkâm-ı şeriatı tekmîl etsin ve ilm-i şeriat hükmün

icrâ etsin. Fakat sadece ilm-i zâhiri bilmekle şeytan vesvesesinden kurtulamaz.127

4 -Şeriat, Tarîkat, Hakîkat ve Ma’rifet :

Yol, su kanalı, ark. Develerin su içmek için tuttukları yol. a) Zahirî hükümler, fıkıh

kaideleri, hukukî kurallar, insanın bedeni ve dünyasıyla ilgili dînî hususlar. b)

Peygamberler aracılığıyla Allah tarafından konulan kanunlar. c) Mükellefin, dünya ve

âhiret hayatını düzene koyması için konulan cüz’î hükümler. (Ebu’l-Bekâ, Külliyât, 312)

d) Bir tarife göre şeriat, ister zahirî, ister bâtınî bütün dînî hükümleri kapsar. Sûfiler, beden

ve dünyâ ile ilgili zahirî ve şer'î hükümlere şeriat veya fıkıh, kalb/ruh ve âhireti ilgilendiren

bâtınî/sırrî/derûnî/ ruhî hükümlere hakikat ve tarikat/tasavvuf adını verirler. İlkine amelî

fıkıh, ikincisine vicdanî fıkıh/ahlâk dendiği de olur. Bazen bunlar en azından görünüş

itibariyle birbirine aykırı/çelişkili duruma düşebilir. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de anlatılan

Hz. Musa ile Hızır'ın128 bilgileri arasındaki farkta bu en açık biçimde görülmektedir. Hz.

Musa'nın bildiği hükümler şeriat, Hızır'ın bildikleri ise hakîkat-mârifet-ilm-i ledün-

tasavvuf olarak değerlendirilebilir. Şerîatin hükümleri geneldir, herkesi bağlar; hakikatin

hükümleri ise özeldir, sadece bilginleri ve seçkinleri bağlar. Şerîate tâbi olmak, zorunludur;

hakikate uymak ise tercihe bağlıdır.129

Câhidî Efendi’ye göre şeriat, Rasûlullâh (sav) sözüdür, tarîkat işidir, hakîkat gayb

âleminden işittiği ve gördüğüdür.130

Câhidî Efendi tekmîl-i nefis; şeriat, tarîkat, hakîkat birle hâsıl olur.131 Yine Câhidî

Efendi’ye göre şeriat tasavvufun anahtarıdır, her uzvuna buyurdukları iş yapılsın ve

nehyettikleri işlerden kaçılsın ki, şeriat kimyâsında teninde olan endâmların temizlesin 127 Câhidî, a.g.e. s, 139-140. 128 Kehf, 18/60-62. 129 Uludağ Süleyman,TTS, 492-493. 130 Câhidî, a.g.e. s, 142. 131 Câhidî, a.g.e. s, 151.

40

ahlâk-ı zemîmeden tarîkat şehri görünsün ondan sonra hakîkat denizine düşüp vücûdundan

fânî olup kurtuluşa erişilsin, hidâyet Allah ile a’mâl-i bedende istikãmet ziyâde olsun.132

Şeriat salt kulluğun gereklerini yerine getirmektir; hakikat ise ulûhiyeti temâşâ

eylemektir. Şerîatin destekleyip tasdik etmediği her hakikat makbul değildir; hakikatten

yoksun her şeriat de ruhsuz ve verimsiz kalır.133 Şeriat hakikatin dış yüzü/kabuğu, hakikat

de şerîatin iç yüzü/lübbü/özüdür. Bunlar tıpkı bir paranın iki yüzü gibidir; farklı şeylerdir,

ama ikisi de bir bütünün parçası olup biri olmadan diğeri olmaz.134 Şeriat asıl ve esastır;

hakikat ise onun parçasıdır. Şeriat meşru' olan bütün ilimleri özünde toplar; hakikat ise

incelik ve gizlilik taşıyan ilimleri bünyesinde barındırır. Bütün maddî ve mânevi makam ve

mertebeler ise bu iki ilmin özünde saklıdır. Esasen sûfîler, şeriat ile hakikat arasında

herhangi bir fark gözetmezler. Onlara göre, şeriat hakikatten, hakikat de şerîatten ibaret

olduğundan, şeriat ile hakikat birbirinden farklı şeyler değildir. Bu ikisinin arasını ayırt

etmek, mânâ bakımından fark görmek olmayıp, sâdece ikisi arasındaki haddi/sınırı tespit

etmekten ibârettir. Şeriat hakikatin dalı olup, hakikat de marifetten başka bir şey

değildir.135 Şeriat ile hakikatin birbirinden ayrılamayacağının aklî izahı şöyle yapılabilir:

Bilindiği gibi îman, dil ile ikrâr ve kalp ile tasdikten ibarettir. İkrarsız tasdik îman olmadığı

gibi, tasdiksiz ikrâr da îman sayılmaz. Burada tasdik ile ikrar arasında belirgin bir fark

göze çarpmaktadır. Şu halde şeriat ile hakikat arasında beliren fark da bu türdendir ve biri

olmadan öbürü sahih olmaz. Şunu da unutmamak gerekir ki şeriat, kazanılan şeylerdendir

ve kuldandır; hakikat ise Allah tarafından lütuf ve hibe edilen şeylerdendir.136

Câhidî Efendi’ye göre, şeriat kanununun, şeriat ilmi kökünü, tarîkat budaklarını,

ma’rifet yapraklarını ve hakîkat ise yemişlerini oluşturmaktadır. Bunların hepsi

birleştiğinde gerçek anlamda kişinin islamlığının tam olacağını, nefsin kemâle ereceğini

anlatmaktadır. Çünkü islamiyeti yaşamak için farzı, vâcibi, sünneti, müstehâbı, mübâhı,

kerîhi, helâli ve haramı bilmek gerekir. Bunun da şeriat ilmi ile mümkün olabileceğini

anlatmaktadır.137

Şeriat, tarikat, hakikat, marifet dörtlemesi, birbirini tamamlamayan ve bir yükselişi

ifâde eden kavramlar bütünüdür. Kulluğun şartlarını bilmeyen bir kimse, Rabbânî vasıfları 132 Câhidî, a.g.e. s, 140. 133 Kuşeyrî, a.g.e., s. 86. 134 Uludağ Süleyman,TTS, 492-493. 135 Hucvîri, Keşfu’l-Mahcûb, s, 242. 136 Hucvîri, a.g.e. s, 534. 137 Câhidî, a.g.e. s, 137.

41

hiç bilemez. Şeriat ilmi ve kulluğun özellikleri konusunda câhil olan, Hak Teâlâ'nın

vasıfları hususunda daha da bilgisiz olur. Mahlûk olduğu halde nefsini tanımanın yolunu

bulamayan bir kimse, Hâlik olan Cenâb-ı Hakk'ı tanımaya hiç yol bulamaz. Beşerî

hasletlerdeki âfetleri görüp fark edemeyen kimse, rubûbiyet sıfatlarındaki latife ve

incelikleri zâten bilemez. Zira zahirin bâtınla doğrudan bir ilgisi vardır; bir kimsenin

bâtınsız olarak zahirle alâkalanması imkân dışıdır. Aynı şekilde zâhirsiz olarak bâtınla

ilgilenmek de mümkün değildir.138 Marifet ise ihlâsı öğrenmek, nefsin insanı

sürükleyebileceği âfetleri, onun vereceği vesveseleri, kişinin düşmanlarının hile ve

tuzaklarını tanıyıp bilmek ve bunların karşısında amellerin düzeltilmesini öğrenmek

bilgisi139 olarak değerlendirilmiştir. Türk tasavvuf edebiyatında, dervişlik mertebelerinin

kırk makamda tamamlandığına inanıldığından bu mertebelerle ilgili muhtelif eserler telif

edilmiştir. Bu inanış, Hz. Ali'nin bu yöndeki bir sözüne dayanmaktadır. İşte bu dört kapı;

şeriat, tarikat, hakikat ve marifet kapılarıdır. Yesevî yolunun önemli takipçilerinden Hacı

Bektaş-ı Velî (V. 1338) de bu dört kapı, kırk makam esâsının adetâ şerhi niteliğindeki

Makalât 'ında ufak tefek farklılıklarla aynı anlayışı devam ettirmiştir.140

Hakikat ve Ma'rifet, gerçek, var olduğu kesin ve açık olarak bilinen şey, bir şeyi o

şey yapan husus, mahiyet.

a. Hakk'ın salikten vasıflarını alarak yerine kendi vasıflarını koyması (ittisaf bi-

evsâfıllah). Zira kul ile kulda ve kuldan faaliyette bulunan odur. (İbni Arabî). O'ndan başka

hakiki fail yoktur. (Tahânevî,)

b. Hakîkat tasavvuf anlamına da gelir.

c. Hz. Âdem'den kıyamete kadar değişmeyen hükümlere de hakikat denir.141

Câhidî Efendi, hakîkat âlemine sefer eden sâliklere öncelikle şeriat nedir, bilmesi

gereklidir ki, hakîkatı anlayabilsin. Ondan sonra sâlik rûhunu bu beden beşiğine düşmesi

ve elini ayağını şeriatın ahkâmıyla bağlaması gerekir. Çünkü hayvanî huylarla, sıfatlarla

kendini helâk etmemelidir. Rûhana tarîkat, hakikat sütünü mürşid-i sâdık göğsünden

emzirmesi gerekir. Her sâlikin ruhuna gıda alacak mutlaka bir şeyhi olmalıdır. Rasûlullâh

(sav) kãim makãmıdır buyurdu. Ammâ rûh-u tarîkat anası göğsünden sütün emer ve

138 Hucvîri, a.g.e. s. 244. 139 el-Mekkî, Kütü'1-Kulûb, c. l, s. 129 140 Coşan Esad, Hacı Bektaş-ı Velî-Makâlât, s, 19-30 141 Uludağ Süleyman, T.T.S,, s. 215-216

42

hakîkat anası, sütün emer ondan sonra teallügãt-ı cismânî bağından tamamı azâd olur ve

sıfat-ı zindanından halâs olur. Eğer sâdık mürid ise; “�� ا� �� hitâbın sırrı onda ”ا

müşâhede eder, bu makãmda rûh-u cem’i mahlûkattan kãlû belâ ceveyân işitir ve akdâm

eder.142

Hakîkat şeriatın verdiği kâinat, olaylar ve insana ait bilgilerin iç tecrübe yoluyla

tesbit ve takibidir.143 Sırr-ı Ma'bûd'u müşâhededir.144Marifet, bilgi, tecrübî ve amelî bilgi,

tanımak, aşinalık.

Câhidî Efendi kurtuluşa ermek hakîkî mü’min olmak isteyen kişilerin hakîkat

ilmini bilerek kendi mâhiyyetini idrâk etmesi, Allah Teâlâ hazretini bilmeğe gayret etmesi,

şekilciliği terk etmesi, gönlünü kötülüklerden temizlemesi, Allah’tan başkasına tahiyyata

oturmaması, hidâyet yolundan ayrılmaması, şükür, bedenî ibâdetini ve mâlî ibadetini Allah

için yapması, hâlis ve muhlis olması, Muhammedü’l- Mustafa (sav) hazretine salavât-ı

şerîfe okuması ve ta’zim etmesi, şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı azîz tutması gerekir. Bunlar

olmazsa gerçek anlamda mü’min olunmayacağını söyler.145

Sûfîlerin rûhânî halleri yaşayarak, manevi ve ilâhî hakîkatleri tadarak (iç tecrübe ile

ve vasıtasız olarak) elde ettikleri bilgi irfan, Bu yoldan Hakk'a dair elde edilen bilgiye

ma’rifetullah, buna sahib olan kişiye ârif-i billah denir. Sûfiler marifetin kendisinden çok

onun sebep, sonuç ve belirtileri hakkında açıklamalar yapmıştır. Kuşeyri derki: Ulemâ

lisanında ma’rifet ilim manasına gelir. Onlara göre her ilim bir marifettir, her marifette bir

ilimdir. Allah hakkında âlim olan herkes âriftir. Her ârif de âlimdir. Sûfılere göre marifet

şu vasıflara hâiz olan kişinin sıfatıdır: Bu kişi Hakk Subhânehû ve Teâlâ'yı önce sıfat ve

isimleri ile tanır, sonra Hakk ile olan münasebetinde sıdk ve ihlâs üzere bulunur. Sonra

kötü huylardan ve bu huylara ait âfetlerden temizlenerek arı hale gelir. Daha sonra Hakk'ın

kapısında uzun uzadıya bekler ve dâimî surette kalbi ile itikaf halinde bulunur. Bütün

bunların semeresi ve sonucu olarak Allah Teâlâ'dan güzel bir teveccühe nâil olur. Netice

olarak kul kendisine yabancılaştığı nisbette Rabbı hakkında marifet tahsil eder.146

142 Câhidî, a.g.e. s, 146. 143 Ejder Mustafa, Köstendîli Süleyman Şeyhi ve Lemâat,(Y.L.Tezi) s, 47. 144 Mahir İz, Tasavvuf, s, 168., 145 Câhidî, a.g.e. s, 31. 146 Kuşeyrî, a.g.e, s. 488-489

43

5 -Sapık Tasavvufî Fırkalar:

Sûfî meşâyıhının ittifak halindeki, düşüncelerine göre tarikat, şeriatın bâtını (içi,

özü) durumunda olduğundan tarikatın mutlaka Peygamberimizin sünnetine uygun, tarikat

ehlinin de Ahmedî şeriata ve Muhammedî sünnetlere kesinlikle riayet edici olması

elzemdir. İşte bundan dolayı bu şarta riayet etmeyen tarikler, yine bizzat meşâyıh

tarafından red ve iptal edilmiştir. Bu sebeple tasavvuf ehlini hicretin beş yüz elli beş

senesinde on iki fırkaya ayırmışlardır. Bunların birincisi “Sünniye” dir ki bu yolda

gidenler, her hususta Peygamber efendimizin övülen sünnetini kendileri için gerekli görür

ve tutarlar. Umûmun kabul ve rağbet ettiği kimseler bunlardır.

Câhidî Efendi de zâtı zâtıyla birlemenin ne olduğunu anlayamayanların hataya

düştüklerini, dolayısı ile bir takım sapık fikirlere kapılarak ehl-i dalâldan olduklarını ve

nice kimselerin de ehl-i dalâl olmasına, dinlerini fesâd etmeğe sebep olduklarını ifade

ettikten sonra bu sapık fırkaları bir bir açıklamaktadır.147

Bid’at olan diğer on bir fırka şunlardır: Hulûliyye, Hâliyye, Evliyâiyye,

Şümrâhiyye, İbâhiyye, Hubbiyye, Mütekãsiliyye, Mütecâhiliyye, Vâkıfiyye, Hûriyye ve

İlhâmiyye.148

1-Hulûliyye; Bunlar, “güzel kadınlara ve oğlanlara bakmak helâldir” derler. Ve

yine derler ki: raks esnasında Allah Teâlâ sıfatlarından bir bize hulûl eder, biz de bu sıfatın

mahalli (tecellî yeri) oluruz. Bu hal sıfatın içinde iken öpüşmek ve sarmaş dolaş olmak

bizim için helâldir.149

Câhidî Efendi, ol merdudlar ki, “can gezer” derler. “Ya’ni bir kişi ölse onun canı

gine ana rahminde bir bedene ameline lâyık, eğer iyi ameli var ise gine bir iyi Âdem

bedenine girer gine dünyâda gezer, ol bedenden çıksa haline göre bir bedene dahî girer,

eğer yaramaz işleri var ise bir canavar bedene girer gezer, âhiret yoktur” derler. Şimdi bu

sözleri küfürdür. Bu îtikad üzere olanlara Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur; “âhirette

kullârıma nesneler yarattım ki, dahî onu gözleri görmedi, kulakları işitmedi dahî beşerin

hatırına gelmemiştir.” 150 Böyle olunca o merdudların sözleri bâtıl olur.151

147 Câhidî, a.g.e. s, 64. 148 Aynî M.Ali, Tasavvuf Tarihi, (Sadeleştiren:H.RahmiYananlı) s, 212. 149 Kelâbâzî, et-Ta’arruf, (Trc. Uludağ Süleyman) s, 261. 150 Buhârî, Bed’ü’l-halk, 8; Müslim, Cennet 2, 3, 4, 5. 151 Câhidî, a.g.e. s, 66.

44

2-Hâliyye (Helâliyye); Bunlar, “semâ ve raks helâl ve mübahtır” derler ve semâ

vaziyetinde iken dehşet (ve kendinden geçme) hali içinde, sanki vücutlarında (kendilerine

ait) hiç hareket yokmuş gibi bir durumda kalırlar. Bid’at ve dalâlet olması bakımından bu,

Allah ve Rasûlü (sav)’nün sünnetinin aksine olan bir yoldur.152 “Raks ve el çırpma helâldir

ve bazı durumlar vardır ki onda şeriata itibar olunmaz” derler.153 Câhidî Efendi, Onlar

ederler ki “Aslâ günah yoktur, cem’i mekrûhât helâldir” Bu söz dahî küfürdür. Sıdkına

şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur.154 “Ey îman getiren kişiler! Helâl etmeğiniz

Allah Teâlâ’nın haram eylediği nesneleri.” 155 demektir.

3-Evliyâiyye; Bunlar, “velâyet (ve Allah’ın dostu olma) derecesine ulaşan

insanların üzerinden (ilâhî) emir ve nehiylerle muhâtab olma hâli kalkar” derler. Bu da

katıksız küfür ve dalâletten başka bir şey değildir. Bundan Allah’a sığınırız. 156

Câhidî Efendi Evliyâtibe olarak belirtmektedir. Onlar ederler “Kaçan bir kişi

velâyete erişse emir nehiy onlardan götürülür ve halk onlara secde eyleseler dosttur”

derler. Bu söz küfürdür, sıdkına şâhit gerekse Kur’an’da mezkûrdur. “doğru ol nitekim

buyuruldu sana ve seninle tevbe edenlere dahî azmanız doğru yoldan tahkik ol ne

işlerseniz görücüdür”157 demektir. Bu âyet nâzil oldukdan sonra Hz. Muhammed (sav)’in

geldiğini hiç kimse görmedi. Buyurdu ki; “Hûd sûresi benim saçım sakalım ağarttı”158

dedi. Ashab, dediler niçin yâ Rasûlallah? buyurdu ki “Hakk Teâlâ bana festekım kemâ

ümirte” diye emreyledi. “Sıhhat arzu hulûs-i niyet eyle, mukîm ol beni birlemekte ve bana

ibâdet kılmakta şöyle ki, buyurduk” ol dahî korkusundan gece gündüz ağlardı, dünyâdan

âhirete sefer edinceye kadar bütün ömrünü emr-i ma’ruf nehy-i ani’l- münkerle geçirdi.159

4-Şümrâhiyye; Abdullah Şimrahî’nin bağlılarıdır,160 Bunlar, “Dostluk ( ve sohbet

hali pekişip) kadim hale gelince, emir ve nehiylerle mükellef olma hali insandan kalkıp,

def, ney sesi ile semâ etmek, çiçek gibi kadınları da koklamak ve onlardan faydalanmak

ona lâzım olur” derler. Bunlar sâlih kıyafetinde yeryüzünde dolaşıp giderler.161 Câhidî

152 Kelâbâzî, a.g.e. s, 260; Türer Osman, Tasavvuf Tarihine Giriş ,s, 78. 153 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 154 Câhidî, a.g.e. s, 65. 155 Mâide, 6/2 156 İbrahim Hakkı, Marifetnâme, s, 933; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 157 Hûd, 11/112 158 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, II, 374 (Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî, I-IV, Beyrût, 1990/1411). 159 Câhidî, a.g.e. s, 64. 160 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 161 İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933.

45

Efendi bu fırka Şerâhiyyet’dirler, onlar ederler “Avrat, oğlan insanın reyhânıdır, onları

tasarruf etmek dürüsttür, ya’ni zinâ ve livâta hâşâ helâldir” derler. Bu sözler küfürdür.

Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta “Yâ Muhammed! mü’min erlere söyle yumsunlar

gözlerin harama nâmahrem avratlara bakmaktan ferclerin saklasınlar zinâdan.”162

demektir.

5-İbâhiyye; “Biz kendimizi günahdan alıkoymaya kãdir değiliz” derler. Aralarında

“iyiyi emretmek ve kötüyü men etmek” diye bir şey yoktur. Müslümanların mallarını ve

namuslarını mübah sayar, küfür söz söylerler. 163 Câhidî Efendi, Onlar derler “Hakk Teâlâ

bizi ezelden fâsık yarattı, biz bize tevfik veremeyiz”derler. Dâima nefisleri hevâsında

gezerler ne gerekse işlerler. Bu küfürdür. Zîrâ Allah Teâlâ zâlim değildir. Nitekim kelâm-ı

Hakk’ta buyurulur,”Bugün cezâ günüdür her nefis kazandığı amelin cezâsını görür, bugün

kimseye zulüm yoktur.”164 demektir.

6-Hubbiye; Bunlar şöyle derler, “İnsan Allah’ı kendisine dost ve sevgili edinerek,

yaratılmışların sevgisinden ilgisini keserse, ondan dînî vecîbeler düşer. Artık haram olan

şeyler böyle kimselere helâl olur. Namaz ve orucu terk etmek onlar için câiz olur” derler.

Onun için ayıp yerlerini örtmezler. Bu gibi şeyler açık bir şekilde küfürdür. Halk, bu gibi

kimseleri sözleriyle değil, hal ve hareketleriyle tanırlar. 165

Câhidî Efendi bu fırkayı Ceyyibe olarak zikretmektedir. Ceyyibe’nin bu inançları

küfürdür. Bunların sözleri bâtıl olduğuna şâhit gerekse “Ey bürünüp yatan kişi, Ya’ni ey

Muhammed! dur gece eyle al bu çoğunu ya eksik ya artık eyle Ya’ni ol vakitlerde ibâdet

eyle dahî Kur’ân harflerinden oku ya Muhammed” 166 demektir. Öyle olacak Hz.

Muhammed (sav)Allah Teâlâ’nın habîbi iken onu ibâdet teklifinden kurtarmadı “ gece

gündüz bana ibâdet eyle” diye buyurdu.167

7-Mütekãsiliyye; Bunlar çalışıp kazanma işini terkedip, yalancılıkla halkın evlerini

kapı kapı dolaşırlar. Bu dünyada bedenlerine tapmak (ve onu beslemekten) başka bir şeye

razı olmazlar. Zekât ve vakıf malı yiyerek geçinirler. Bunlar Melâmetîlerin bozulmuş

şeklini teşkil ederler.

162 Nûr, 24/30. 163 Kelâbâzî, a.g.e. s, 260; İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933. 164 Mü’min, 40/17. 165 Kelâbâzî, a.g.e. s, 259-260; İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933. 166 Müzzemmil, 73/1-4. 167 Câhidî, a.g.e. s, 63.

46

8-Mütecâhiliyye; Fâsıkların elbiseleri içine bürünmüş olan bu fırka “Maksadımız

riyâdan uzak durmak ve gösterişi terk etmektir” derler.168 Güyâ riyâ ve gösterişten

kaçınmak için dışlarına âşıkların elbiselerini içlerinde takva ve ahlâktan soyunmuş

olanlardır.169

9-Vâkıfiyye; Onlardır ki Allah’ı tanıma isteğinde olmazlar. “İnsan Allah hakkında

marifet ve bilgi sahibi olmaktan âcizdir, Hakk’ı ancak Hakk bilir” derler.170 O merdûd

Dehrîlerdir ki, ibdâ’ı münkerlerdir, “ âlem kadîmdir, masnû’-u sâni’ değildir, evvelen olur

ve ebed olur bilâ bidâye velâ nihâye” derler. Câhidî Efendi bunların görüşlerini

aktardıktan sonra şöyle cevap verir; bu sözleri küfürdür. Biline ki bu âlem bir cisimdir ki,

sonradan îcâd olmuştur, ibtidâsı bir sân’i dendir ki, cem’i âlemler onun birliğinden zuhûra

geldi, cem’i âlem O’na muhtaçtır, O herkesten nihâyetsizdir, şöyle ki bütün edat bir’den

hâsıl oldu. Şimdi bir adet cinsinden değil ve cümle adet ona muhtaçtır ve O adetten ganîdir

ki, hiç adet olmazsa “bir” mevcuttur, zât-ı kadîmi aslâ kãbil-i kısmet değildir,

mütekessirden münezzehtir, cem’i âlem mütekessir lâ şeyün olur.171

10-Hûriyye; Bunlar, “Kendimizden geçmiş olduğumuz halde cennette bize hûri

kızları gelir, biz de onlarla münasebette bulunuruz. Onun için kendimizden geçme halimiz

ortadan kalktığında bize gusül gerekli olur” derler. Bu sözler bid’attır.172

11-İlhâmiyye; Onlar ki, “Şiir yazmak, tarikatın Kur’an’ıdır. Hepsi hakîkatın

tefsiridir ve Kur’an hicâbdır” diye Kur’an’ı bırakıp onun yerine şiirler ve gazeller

öğretirler. Hükemânın ( ve filozofların) eserlerini ve şiirlerini okumanın “Tarikat-ı Kur’an”

olduğuna inanırlar.173

Câhidî Efendi’ye göre bu zikrolunan mezheb-i gümrâhlar şimdiki zamanda kendi

ihtiyârıyla “Enel-Hakk” davasın eden kezzâb merdudlardır, katilleri vacîbtir, kelb akuru

tepeler gibi taşla tepelemek gerektir. Şöyle biline ki, Allah Teâlâ birdir sıddıkdır

samediyyette ve naziri yoktur ehadiyyette, mevcudtur kãbil-i adem değildir, kãbil-i kısmet

168 Kelâbâzî, a.g.e. s, 261. 169 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213. 170 Kelâbâzî, a.g.e. s, 261; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213. 171 Câhidî, a.g.e. s, 66. 172 Câhidî, a.g.e. s, 67. 173 Kelâbâzî, a.g.e. s, 262; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213.

47

değildir ehadtir ve kãbil-i tecrübe değildir, lâ mekândır, iki âlemden ganîdir âleme dâhil

değildir. Allahü Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir.174

12-Sünniyye; Bunlar, Ehl-i sünnet ve’l-Cemaat yolundan ayrılmayan, her hususta

Rasûlullah’ın sünnetine tâbi olan sûfîlerdir ki, Hak olan yol budur. Diğer zümrelerin

tuttukları yol ise bâtıldır.175

6 –a) Seyr u Sülûk:

Sözlükte “seyr” gezmek, bakmak “sülûk” de yürümek, yola gitmek ve gitmek

anlamınadır. Tasavvuf ıstılahında ise seyr, cehaletten ilme, kötü ve çirkin huylardan güzel

ahlaka, kendi vücûdundan Hakk’ın vücûduna doğru hareket demektir. Sülûk de tasavvuf

yoluna girmiş kişiyi Hakk’a vuslata hazırlayan ahlâkî eğitimdir. Bir başka ifadeyle, seyr u

sülûk, tasavvuf ve tarîkata giren kimsenin manevî makamlarını tamamlayıncaya kadar

geçirdiği safahata verilen isimdir. Seyrin evveli sülûk sonu ise vusûldür. Sülûk; tahsil,

mücâhede, nefy ve isbat demektir.

Seyr ve Sülûk birbirinin ayrılmaz parçaları sayılır. Tasavvuf yolunda “seyr” için

sülûkün lüzûmu, namaz için abdestin lüzûmu gibi sayılmıştır. Nasıl abdesti olmayanın

namzı yok demekse, sülûkü olmayanın da seyri yok sayılır.176

Seyrin dört mertebesi vardır.

a-1. Seyr-i ilallâh: Bu seyr nefisten, gerçek vücûd tarafına sefer etmektir. Seyr-i

ilallâh ilmî bir harekettir. Câhidî Efendi’ye göre, sâlikler nefîslerinin sıfatlarını yok

ederler ondan sonra seyr-i ilâllâh hâsıl olur ve ashâb-ı serden olur. Gün gibi mağribde

penhân olurlar.177 Sâlik bu seyr sayesinde basit bir ilimden, üstün ve şerefli olan ilme,

ondan da “vâcibü’l-vücûdun ilmine ulaşır.

a-2. Seyr-i fillâh: Hakk’ın sıfatıyla muttasıf ve O’nun ahlâkıyla süslenerek kalb

makãmının son mertebesine ulaşmak, bütün beşerî sıfatları yok kabul etmektir. Seyr-i

fillâh’ın sonunda ilmî vecihlerden perdeler kalkar ve sâlik’e ledünnî ilim keşfedilmiş olur.

Seyr-i fillâh cezbe makãmıdır. Câhidî Efendi’ye göre, Allah Teâlâ’nın aşkı var ise, hilmin

174 Câhidî, a.g.e. s, 67. 175 Türer Osman, a.g.e. s, 78. 176 Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s, 193; Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 317. 177 Câhidî, a.g.e, s,7.

48

var ise ve seyr-i fillâhta isen ve nefsini ve rabbini bilirsen mübârek olsun.178 Hakk

Teâlâ’nın yedi esmâlarına mazhâr olana, ebed üzere ibâdete kãim olana, beytullâhı şuhûd

edene ve mâ-i zemzeme varana suyundan içene, seyr-i fillâh hâsıl olur. Zîrâ seyr-i fillâhta

nihâyet yoktur.179

a-3. Seyr-i ma’allah: Sâlik’in her mertebede Allah Teâlâ ile olan seyridir. Bu

mertebede ikilik şüphesi ortadan kalkar, sâlik ehadiyyet makãmına yükselir.

a-4. Seyr-i anillâh: Vahdetten kesret tarafına yönelen seyrdir. Bu seyr başkalarının

irşâd ve tenvir nokta-i nazarından önemlidir. Seyr-i anillâh Hakk’dan tekrar halka

dönüştür.180

b)Sâlik;

Sâlik; yolcu, Allah’a giden yolu tutan demektir. İbn Arabî’ye göre sâlik,

makamlara hâliyle yükselen kimsedir.181

Câhidî Efendi’ye göre, Hakk yolda olan sâlik, ashâb-ı Rasûlullâh’dandır. Sâdık

mü'min Hakk yolda olan sâlikleri dânâ eden, zâlim ve münâfıkları sevmez ve onlar ile dost

olmazlar.182 Zîrâ halka karışmak sâlik’e hatadır ve belâdır. Ammâ uzlet sâlik’e def’i

belâdır, halkdan uzlet eden hâstan olur.183 Sâdık mü'min sâlik-i Hakk olur.184 Mü’minler

ki, sâlik lerdir, harîm-i kutsî lâhûte gece ve gündüz göz yaşını döküp feryâd ü figãn

ederler.185

c) Sâliklerin Makãmı;

Câhidî Efendi sâliklerin makamlarının yetmişini yazdığını ve her makamın da üç

mertebe olduğunu beyan etmektedir.186 Ancak görüleceği üzere eserde elli dört makam

izah edilmiştir.

178 Câhidî, a.g.e, s,93. 179 Câhidî, a.g.e, s,41. 180 Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 318-319. 181 Uludağ Süleyman, TTS, s, 451; Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 317. 182 Câhidî, a.g.e, s, 11. 183 Câhidî, a.g.e, s, 10. 184 Câhidî, a.g.e, s, 14. 185 Câhidî, a.g.e, s, 30. 186 Câhidî, a.g.e, s, 197.

49

1. Makam Tövbe’dir ve üç mertebedir. 1. Hakk Teâlâ’nın gazâsında bilir Hakk’ın

izzeti, dünü gün kulluk sırrın öter hem anlıya görür, Hakk Teâlâ’nın keremine ki, kulluk

özrünü kabûl eder, fazlını göre ki, ma’rifette af edip canını ve nefsini ârî eyler, Allah Teâlâ

hiçbir kula zulüm eylemez. 2. Müdâm kendi nefsinde hayır iş görmiye, içine riyâ karışıp ve

ayıbını kendi nefsinde bilip ve Allah rızâsı için fiil işlese, onu haktan fadl bilir. 3. Gördüğü

cümle fadlullâhdandır, benlik yapanı ye’se mahvola hû isbât ede, gönlünden zikir eder.

2. Makam Muhâsebe’dir ve üç mertebedir. 1. Fıkh ilmini bilir ve hükmünü tutar,

nefsini iyi danmıya, şerrin bilir dâim hesâb eder. 2. Üzerinde farz vâcip ne ki, var ise odaya

temyîz eder, hesâb eder ki, âhiret için ne hazırladı? 3. Kendinde zerre miktârı ibâdet

görmeye, dâim aybını hesâb eder ve hangi taatımdır Hakka lâyık? diye hor, âciz, miskinlik

ve gönül sanıklığı bulur dâim niyâz eder.

3.Makam İnâbet’tir ve üç mertebedir. 1. Her işin sâlih eder, günâhları için istiğfâr

eder ve ağlar ve pişmân olur. 2. Vekãy ile Hak Teâlâ’ya döner, günâhları lezzetinden halâs

olur. 3. Allah Teâlâ’ya döner yalnız hâl ile iş olmaz ve işinden ümîdin keser her ne görürse

Hak’tan görür ve kendini çâresiz görür.

4. Makam Tefekkür’dür ve üç mertebedir. 1. Hak Teâlâ’yı katında fikirden halâs

olmaya. Zîrâ akıl âcizdir, zâtullâhı idrâk etmekten, zîrâ fikir ile ol zâtullâh bilinmez. 2.

Âlemi tefekkür kıla ki, âfâk-ı nefs-i edeble hikmetin deryâsı mevç öre ve her hakîkat

lü’lüsünü derç eder. 3. Bütün a’mâlin fikir eder, bunlar Allah Teâlâ’nın ihsânıdır diye.

5. Makam Tedbir’dir, ya’ni vasiyyet olmak üç mertebedir. 1. Mübtedî, mürşid

nasîhatına kati ihtiyâç olur, mürşid ayıbında gözsüz olur, mürşid nasîhatı ona eser eder. 2.

Her neye bakarsa basîret nûruyla balgam-ı baurâyı anlıya onun gibi lânete düşmiye ve iyiyi

yaramazdan fark eder her işini her garazdan kurtara. 3. Bütün işlerin işin doğru eder,

endişesini kıssa ede, ecelin gãyet yakîn bile ve sırr-ı Kur’an’ı anlıya hükmünü tutar.

6. Makam Firâr’dır ve üç mertebedir. 1. Mübtedî cehli bırakıp ilme kaçar ve

câhillikten mücâhedeye kaçar. 2. İbâdeti kor a’yân kaçar Hakk Teâlâ ilmine erişe, kamu

ilim Hakk’ta gizlidir, nefsin murâdın koyup Hakk murâdına kaçar. 3. Cemi’ taallukãt-ı

dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip gönlünü ağyârdan tâhir eder, Hakk’a kaçar.

7. Makam Riyâzet’tir ve üç mertebedir. 1. İlimle hulûkun pâk eder, her işin islâhla

sâfî kılar ve ehl-i dünyâya yoldaş olmaz, üzerinde kul hakkı olmıya. 2. Allah Teâlâ’ya

hazır bile, rızâsına muhâlif iş işlemiye, Hak Teâlâ’nın esrârını gösterip keşf olursa

50

söylemiye. 3. Cemi’ zâta âgãh, ondan fânî olur. Zîrâ Allah Teâlâ adlarında murâd vardır,

her biri bir adına mahkûm olmuştur, cemi’ mahlûkãt her adıyla birer türlü dilek murâd

etmiştir ve fenâsını Allah’tan bahşîş bile kendi nefsinden bilmez.

8. Makam Semaat’tır ve üç mertebedir. 1. Hakk Teâlâ’nın evâmirin tutar ve

nevâhîsinden ictinâb eder ve mahbûbun firâkından gözleri yaşı yağmur gibi döküle ve

imtihan haktır. 2. Remzde maksûd nedir? Şühûd ede her harf-i remzinde, meşhûd-u Hak

olur ve gördüğün ve işittiğin ve nettiğin Haktan bile. 3. Nokta-i u’lâya ere ve dâim kendi

nefsinden varlık kalmıya, veche bâkî hazrete tulu’ eder, mahvolup Hakk’a rücu’ eder ve

Hakk’a yokluğun arz eder, sâbit olur.

9. Makam Gassâ’dır ve üç mertebedir. 1. Mücâhedeyi çok edemediğine ma’siyet

deryâsına gark olup ömrün zâyi’ eylediği gassâsından ağlıya. 2. Nefsini hicâb kaplar,

şühûd bulmaz, gassâsından ayrılmıya tecellî-i Hak gelmediğine. 3. Hakk celâlinden vârî

gelir, men eder bundan hakîkat tecellî gelmez nûru lutfundan kabz eder, ya red kılar

gassâsı budur.

10. Makam Havf’dır ve üç mertebedir. 1. Âhir nefesde imansız mı giderim diye?

korka. Bu korkuyla îmanı sahihdir, mübârek olsun, bu korku kimde ki yoktur, o münâfıktır

mü’min değildir. 2. Korkar Hak Teâlâ’nın mekrinden, hiç emîn olmaz. Zîrâ bâzı hâli

istidrâç olur, sonra Hakk’tan mekr iner ve korka ki rahmetini getire ve zahmetini arz ede.

3. Sırr-ı makãmından Hak Teâlâ’nın celâl heybetinden korkar, bundan artık vahşet olmaz,

bunlar bu heybetten edeb saklarlar nazlanmazlar.

11. Makam Ric’at’tır ve üç mertebedir. 1. Ümmîsi ona cehrettirir, muhabbetullaha

doğru ulyâyı hayâl eder, ehl-i dünyâdan yüz çevirir ve zikrullâha meşgul olur. 2. Sünnete

tâbık eder, a’mâlini ilmine müvâfık eder ve himmeti ehl-i hevâya meyyâl olmaya ve gönlü

Hak Teâlâ’yı sevmekle seyyâl olur. 3. Umduğu Hakk’tandır. Murâdları Hakk Teâlâ’ya

ulaşmaktır.

12. Makam Şefkat’tir ve mertebedir. 1. Kendi nefsine şefkat ede, ömrün boşa zâyi’

kılmaya. Zîrâ nefsin işi gücü dâim ma’siyettir, sırr-ı şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl ede.

2. Kãdir oldukça, fırka sâhib-i yakîn olur ki, gönlüne sebep girmiye. 3. Saydini Allah’tan

öte göre, nefsini koya ucûb etmeye.

13. Makam Huşû’dur ve üç mertebedir. 1. Hakkın hükmüne teslîm olur hor ve âciz

ve miskin olduğun âşikâre eder. 2. Nefsin emrâzın rakip bilir, zâhir olanın yok eder. 3.

51

Keşif hâlinde hürmet saklıya ve halk onu terk eder dünyâda hiç ululuk istemez, ululuğu

Haktan gayriye lâyık görmez.

14. Makam Zühd’dür ve üç mertebedir. 1. Şüpheden sakına fâsıklar ile sohbeti terk

eder. 2. Hakk’ın himmetin cemi’ eder ve enbiyânın sünnetiyle bezenir. 3. Cümle hâl

katında beraber ola Tanrı’dan gayri müessir görmiye.

15. Makam Verâ’dır ve üç mertebedir. 1. İyi işlerden kãdir oldukça edine. 2.

Şüphelilerden kaçar. 3. Gönlünde Haktan gayriyi zikrullâh ile dışarı atar.

16. Makam Riâyet’tir ve üç mertebedir. 1. Nazâr ede fâil mef’ûl. Zîrâ derecât

bundandır. Şeriatın emrin tutar. 2. Gözleri yaşlı olur, katreler döker ve gönlü ahvâlin riâyet

eder, işlerine riyâ girmiye. 3. Evkãtına riâyet eder ve bunu şühûd eder ki, Hak Teâlâ ezelde

nice celâl ettiyse, her hakîkat sûretine vâki’ olursa Hak Teâlâ ilminin sûretleridir ki, tecellî

eder ve bu sırrı bilir hırsı terk eder, teslîm onun yerine oturur.187

17. Makam Teslîm’dir ve üç mertebedir. 1. Mübtedî kendini Hak Teâlâ’ya

ısmarlıya Hak yolunda canın, vatanın terk edip, derviş-i Hakka teslîm olur. 2. Ma’rifetle

hükmeylerse resminin varlığına inanmıya, hakîkat nûruna teslîm olur. Zîrâ bir kez tecellî

kılsa kamusun fenâ eyler. 3. İşlerin Hakka teslîm eder, cümle işte Hak kemâline bakar.

18. Makam Sabır’dır ve üç mertebedir. 1. İsyân etmeye, sabır ede ki, rûhuna

Hakk’tan ihsân erişe ve Hakk vaadine medâm nazâr kıla imanı sağ ve sâlim ola. 2. Hakk’a

taatinde sabır ede, Hak Teâlâ’nın buyruğun saklıya, âfâktan ilm-i şer’le Hak Teâlâ’ya ihlâs

ede. 3. Hakk’tan gelen belâya sabreder Allah Teâlâ’nın tevfikiyle, yoksa Haktan gelen

belâsına sabreden kimdir?

19. Makam Şükür’dür ve üç mertebedir. 1. Hangi nesne gökçek ise kabûl edip

şükür eder. Bu şükürde her müslüman ve her kâfir ve Yahûdî ve Mecûsî ve münâfık

kamusu ortaktır. 2. Mübtedîlerin şükrü bu ki, Hak Teâlâ’nın gizli âşikâre verdiği ni’metlere

nazâr ve ol ni’metlerden hâsıl olan kuvvetleri Hak Teâlâ’nın buyruğuna verir, yoksa elfâz-ı

takrîr birle şükür olmaz. Hakk’tan kimseye şikâyet etmeye, belâyı gizleye, makãm-ı şükrü

bile. 3. Mün’imlere şühûd bulur ki, şükrü göğe ağar, ni’met vaktinde ni’met vereni görür,

Hak Teâlâ’yı bilir, halktan ümîdin keser.

187 Câhidî , a.g.e. s, 186.

52

20. Makam Hayâ’dır ve üç mertebedir. 1. Gizli ve âşikârede Hakk’tan utana ve

Hak Teâlâ’yı kendine nâzır görür, hem Hakk’a meyl eder. 2. Hakk’ı kendine kendinden

yakîn bilir, utanır ve bu utanmaktan Hak onu zât-ı şerif sevgisine davet eder. 3. Hak Teâlâ

tecellî kılsa onu heybet hem hayâ kaplıya, halktan Hakk’a kaçması gãlib olur.

21. Makam Sıddıklık’tır ve üç mertebedir. 1. Gerçeklik ki, bununla bu yolda islâm

dinine girer ve gafleti hâlinde taksirin anar farzı, vâcibi ve sünneti tahsîl eder ve tutar zâyi’

etmeye her harabını zikrullâh ile ma’mûr eder. 2. Duâsında yaşamayı Hakk için isteye,

nefsi haz için istemeye, Hakk’ın taatinde sebât bulur. 3. Hak Teâlâ işine râzı olur, makãm-ı

hâli gerçek kasdı doğruya gider.

22. Makam İbşâr’dır ve üç mertebedir. 1. Buhlu terk eden cömert olur, canını ve

tenini Hak yoluna kurban eder, Hak sevgisini berk eder. 2. Gönül ve dili, cemi’ endâmları

cömert olur ve gönlü zikrullâhtan lezzet ala ve endâmları Hak rızâsın ihtiyâr eder. 3. Hak

Teâlâ îşârın ihtiyâr eder, kendini görmekten gãib olur.

23. Makam Hulk’tur ve üç mertebedir. 1. Hulk makãmın bile Hak Teâlâ’nın

emrine sa’y eyliye. 2. Hulkun özrün kabûl eder suçundan geçer, Hakk’tan her ne gelirse

şükür eder, kendini noksan üzere bilir. 3. Halktan gãib olur.

24. Makam Tevâzu’dur ve üç mertebedir. 1. İslâm yolunda doğru olur, tekebbür

olmaya, Hak buyruğun tutar. 2. Hak rızâsında olan kardeşleri kardeş edine, onlara tevâzu

eder, amel-i sâlih olan âlimlere tevâzu’ eder. 3. Nefsini görmeye fânî olur.

25. Makam Fütüvvet’tir ve üç mertebedir. 1. Gönlünü dünyâ eğlencesinden keser

ve şeriat kimyâsıyla hakîkatın tebdîl ede ki, dünyâsın ve âhiretin ma’mûr eder. 2. Dünyâsın

tamam saymış olur, hakîkat Kâbe’sin tavâf eder. 3. Halka karışmak ona güç gelir, Hak

yoluna gideni berk tutar.

26. Makam İlmü’l-yakîn’dir ve üç mertebedir. 1. İlmü’l-yakîn farzdır, Hakk’tan ne

olduysa âşikâre onu kabûl ede, ar etmiye, her ne ki, haber verildiyse tasdîk ede, görmemiş

gibi inana. 2. Yakînin aynidir o ganîlerden ganî olur. 3. Hakka’l-yakînin sâhibi olur,

ilminde mat ola bi’l-külliye fânî olur.

27. Makam Zikir’dir ve üç mertebedir. 1. Gönlü hazırlığına senâ ede, namazını

gönül huzurluğuyla kıla, Hak yolunda zikr-i muhkem olup, dâim zikrullâha meşgul

olmakla ve dünyâ dostluğunu terk etmekle. 2. Gönlü ve sırrıyla zikir ede, Hakka hazır ola.

53

3. Rûhu gizli zikir ehli ola ve Hak seni zikr eylediğin şühûd ede. Zîrâ bu makãm hasbî

değildir, Hak Teâlâ’nın bahşişidir.

28. Makam Fakr’dır ve üç mertebedir. 1. Dünyâyı istemekten gönlü ganî ola, âhiret

talebinde haris ola, eğer talebi olmadan dünyâ hâsıl olduysa, Hak yoluna harç ede. 2.

Varlığını hem amellerini hem kemâlin külliyesin Hakk’tan fadl ile a’mâlini görmiye. 3.

Çâresiz olduğun tahkik ede, her ne vâki olursa şühûd ede ve kamu işlerin hazreti zâtın

hükmünde bile. Ya’ni benlik eseri koymıya, yoksa fakirlik hırkasın giyip korunmak

değildir, bunun gibi fakirden neûzübillâh. 188

29. Makam Murâd’tır ve üç mertebedir. 1. Hak Teâlâ onu hatalardan saklıya ve

âsîlik yollarını set eyliye. 2. Allah Teâlâ onun ayıbını örter, melâmet etmiye hem ebed

itaba ve kahra âlet etmiye, ma’siyetten saklıya iyilik eder ve hem sohbeti tevbeye sebep

eder. 3. Hak Teâlâ onu hâlis eder, onun istihkãkı yok iken fadl eyler.

30. Makam İhsân’dır ve üç mertebedir. 1. Hakk’ı görür gibi ibâdet ede, ivâz istemez,

cümle Hak buyruğuna vefâ eder. 2. İbâdeti ahvâlinden, a’mâlinden görmiye, cemi’

âdemîden işlerin örter, himmeti hakla olur. 3. İbâdetinde çok durar, ekser vaktin

teveccüde geçirir.

31. Makam İlim’dir ve üç mertebedir. 1. İlm-i a’yânla ve görmekle ve işitmekle ve

tevâtürle ola. 2. Gönlü mâsivâdan mücerred ola ve sırr-ı takvâ ile riyâdan pâk ola. 3. İlm-i

ledünnî olur ve o Hak Teâlâ’nın bahşişidir anlamaz.

32. Makam İlm-i hikmet’tir ve üç mertebedir. 1. Herkese hakkını vere, hiç birinin

hakkını men etmeye, her kişide ne kadar esmâ ve ilim hâsıl olursa, o kadar yol bulur. 2.

Hak Teâlâ’nın murâdın gözliye ve i’dın bile ve adlini hükmede bile. 3. İstidlâl içinde geze,

basîret nûruyla her birinin sırrın anlar.

33. Makam Basîret’tir ve üç mertebedir. 1. Basîret âlemine gözün aça zâtullâha yüz

tuta ve Hak Rasûlünden ne geldiyse gerçek bile, sözünü Hakk kitabına uydura. Şeriat tâcını

başından gidermeye. 2. Basîret Hakk adlini bula ne lütuf ettiyse küllîsini Allah’tan bile,

Hakk’a baka. 3.Basîret, ma’rifet Hak Teâlâ’nın bahşişidir, kesbî değildir.

34. Makam Murâkabe’dir ve üç mertebedir. 1. Hakk’ı gözete, gayrı seyrin koya

Hak Teâlâ’yı ululaya ki, nefsi fenâ bula. 2. Hakk Teâlâ’yı kendine nazâr kılar bile,

188 Câhidî, a.g.e. s, 189.

54

dünyâya yüz bağlamış iken Hak Teâlâ inâyet edip, gönlünü döndürdü bile. 3. Ezel

ma’nâsın gözliye her zaman zâhir olur.

35. Makam Hürmet’tir ve üç mertebedir. 1. Mücâhid ola, merâm nefs-i şerrin boza

, Hak Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden kaça. 2. Kitabullâh’dan neki geldi, kamusun

tuta. 3. Edep saklıya sözünde ve işinde ferahına gezmiye, Hakk mekrini gönderir diye hiç

emîn olmıya.

36. Makam İhlâs’tır ve üç mertebedir. 1. İşleri yaramazdan sâfî ola ve işini işinden

görmiye ve kendini iyi görüp mağrûr olmıya. 2. Riyâzet suyuyla pâklık denizinden riyâsız

yuya ve dervişe âsâyı tuta dura. 3. Bir işi ihlâsa lâyık eder ki, hak makbûl ede ve her işi

ilme mutâbık ola ve tarîkatte urûc ede. 189

37. Makam İstikãmet’tir ve üç mertebedir. 1. Hak yolunda doğru dura. Zîrâ

istikãmet kamu hâlin canıdır, işinde bid’at bulunmaya. 2. Hak Teâlâ tecellî kıla, ol Hakîkat

nûruyla istikãmette bâkî kala, kasdı Haktan yana ola. 3. Tecellî saydına seyr oldukça

istikãmet maksûdun göre.

38. Makam Tevekkül’dür ve üç mertebedir. 1. Tevekkül her şeye bir sebep tuta.

Zîrâ o kişi esbâbdan kesilirse, bu babda fitne gele halkı bu ehl-i dünyâdan terkdir diye

medih edeler. Benlik bağının bendine gire, ucubla helâk olmaya. 2. Âdemîden ümîdin

kese, rızkın halktan talep eyleye, gözün sebepten yuma, zîrâ rezzâkı görür te’sîr onun bilir.

3. Tevekkülün görmekten gãib ola, kul olduğuna kãnî ola.

39. Makam Tefviz’dir. Yani bütün işleri Allah’a ısmarlamaktır ve üç mertebedir. 1.

İşinin küllîsine Hakk’ı vekil tutmak ve cümle işine kefil bilmek, Hak Teâlâ kuvvet

vermeyince bir işe mâlik olunmaz, kamusu Hak Teâlâ’nın kudretindendir. 2. Her işinden

nefsini çâresiz bilir, işini kurtarır görmez. 3. Hakk’ı yol eden ve deriden isim dövdüren bile

ve gönül sanıklığıyla niyâz ede.

40. Makam Himmet’tir, üç mertebedir. 1. Zühd ede nefs-i emmâreden halâs

olunca. 2. Himmeti kãdir oldukça mâsivâya tarh ede, bâtında nâr-ı şevki şerh ede ve uzun

uzun endişeler etmeye ve ibâdete cehd ede. 3. Himmeti zâtullâh ola, tecellîden karşı aça

kemâlin sarf eder.

189 Câhidî, a.g.e. s, 191.

55

41. Makam Muhabbet’tir, üç mertebedir. 1. Allah Teâlâ’nın buyruğuna kãim ola,

hizmet ona lezzeti Hak kapısında hor ola, aşkı arta Rasûlullâh (sav)’e uya. 2 Cemi’

nesneden Allah Teâlâ ona sevgili ola. 3. Cemi’ zâtın hazretine azm ede, o hâlde aklını selp

ede, nûr-u zâtı onu cezb ede, dilinde ibâdet kalmıya.190

42. Makam Gayret’tir, iki mertebedir. 1. Nice yıllar ömrünü zâyi’ kılmış idi, ol

vakitte kalan ibâdetleri kazâ ede, dâim zikrullâha meşgul olur, suçun bilip, zikredip ağlar,

gayret eder ve o günâhı bir daha işlemez. 2. Vaktini gaflette geçirmeye gayret eder ki, onu

nikãb bürümesin.

43. Makam Sabır’dır ve üç mertebedir. 1. Bu hâl vâki’ olsa, hiçbir yerde karâr

edemez, gönlü halktan kaçar, vahdeti sever, ünsü zikrullâh olur, dünü gün sâkin olması,

fikrullâh ile olur, halkı görüp onlara karışmaz, mevt ona lezzet verir. 2. Sabretmek şevk

gâlib olur, aklına onu deberdir, mâşûkunu andırır, herkes dünyâ sarayında gönlü karâr

eylemez, kahreder ihtiyârın koymaz. 3. Sâhibine sabretmek hükm eylese seyir gâyet

bulmaz ki, sâkin olur fenâ yolunda göz yaşın döker ve insâniyyet sıfatın efnâ edip varlık

âsârın mahvde fenâ bulur.

44. Makam Sa’ka’dır, ya’ni aklı kalmıya bu makãm üç mertebedir. 1. Sâlik evvel

emirde uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, riyâzetler çekip gece gündüz

zikrullâha meşgul olur. 2. Bunların sırları esrâr-ı gaybe ola, şu ilm-i tahkîk mûcibinden o

acâib hayran kalırlar ki, beşeriyyet gelince. 3. Bunlar şühûd-i zât deryâsında gark olurlar,

yaratılmıştan eser kalmaz, hayran olup kalırlar. 191

45. Makam Mülâhaza’dır ve üç mertebedir. 1. Hâli yüzü dünyâya, mala ve mansûb

muhabbetine bağlamış iken, Hak Teâlâ’nın inâyeti erişip, onun yüzün Allah’a tutar bilse

sana kısmet ne mukadder olursa müyesser olur, bunu idrâk ede ahkâm-ı şeriatı başına tâc

ede. 2. Nûr-u keşfi mülâhaza ede ve takvâ libâsın giye ve Hakk’a meşgul ola dünyâyı ve

ehl-i dünyâyı terk ede. 3. Bunların seyri, seyr-i ilallah oldu, eğer debre nûrlar ise helâk

olurlar. Zîrâ ondan yukarı nesne yoktur, nâmahdud nâmütenâhîdir, evveli ve âhiri yoktur,

üstü ve altı, sağı ve solu yoktur, cemi’ nesneden münezzehtir.

46. Makam Safâ’dır ve üç mertebedir. 1. Telvini gide ilm-i terikatın safâsı

mücâhedesi ziyâde arta, himmetini sağ ede, ayağına şeytan ağı dolaşmaya, ona cemâlin

190 Câhidî, a.g.e, s, 192-193. 191 Câhidî, a.g.e. s, 193.

56

göstere. 2. Safâ hâliyle ola müşâhede, ol hâlde envâra gark ola cefâsı gide. 3. Bunların

safâsı Hakk’ın zâtında yok olmaktadır, zîrâ zâtullâha vâsıl olmak fenây-ı mutlaktır.

47. Makam Sır’dır ve üç fırkadır. 1. O sâlik dir ki, sülûkleri sahih oldu, dünyâdan

ve ehlinden yüz çevirip, halktan tamam ümitlerin kesdiler, dâim yüzlerin Allah’a tuttular,

bunlar ashâb-ı yemindendir. 2. Şu ârifler ki, âlemi kovmak bazı işlerin işlerler, ammâ ehl-i

hevâya karışmazlar, onları avam sanırlar. 3. Hakk Teâlâ kendi vechinden bunlara envârını

âşikâre eyledi.

48. Makam Gurbet’tir ve üç mertebedir. 1. Vatandan ve cemi’ taallukãttan

dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, şecer-i gurbette garib olur. 2. Hâle gurbet düşer, kamu

câhiller arasında sıddıklara gurbettir. Zîrâ ehl-i dünyânın hevâsına muhâlif söylerler ve

onlara karışmazlar, ahlâk-ı zemîmeden pâk olmuşlardır. 3. Ârifin hâlini kimse bilmez, illâ

ârif olan bilir ve anlar. Zîrâ ârif de şâhid-i Hakdır ol vatanında meskeninde Hak yolunda

gurbet budur.

49. Makam Mükâşefe’dir ve üç mertebedir. 1. Âlem-i zâhirden hâsıl olan benlik

hicâbı tamamen gide, hiç eser kalmıya şühûd ondan nikãb aça. 2. Bunlara teferruk kãhi ârız

olur, kişi ziyâde olur, ammâ mükâşif kendisinin görse hicâba düşer, sırrı kesilir. 3.

Bunların keşf-i aynîdir, temekkün sâhibleridir.

50. Makam Müşâhede’dir ve üç mertebedir. 1. Vücûd envârını zâhirinde şühûd ede

ve tecellîler ola. 2. Zât-ı bekã hâlinde Hakk’tan hil’at girip halktan pâk olur. 3. Cem’a

müşâhid olur.

51. Makam Hayât’tır ve üç mertebedir. 1. Mübtedîye ilim gerektir cehilden kurtula

hayavât bula, Hak Teâlâ’nın vaîdinden korka. 2. Bunların vech-i nûru zâhir olmaktır,

şühûdunda seyr olmaktır. 3. Bunların hayâ tecellî zâtıdır, burada bunlar Hakk’dan gayri

nesne görmezler. Cem’in hayavâtıyla hayy olur. Hor ve âciz biçâre Câhidiyye bu hayavât-ı

rûz kıla. Hakîkatte nûru göz göre “ enel Hak” diyen kezzâbların sözlerine mağrûr olup

helâk olma. 192

52. Makam Fenâ’dır ve üç mertebedir. 1. Mübtedîye gerektir ki, âlim nefsin

makãmından çıkıp, gönlünün kapısı Hakk’a açıla, keşf makãmına erişe, gayb âleminden

harfsiz sedâsız nidâ işite ve bütün eşyâdan Hak Teâlâ’ya muhabbet ziyâde ola. 2. Envâr-ı

192 Câhidî, a.g.e. s, 195.

57

Hak nefsinin sıfatın mahv ede, nefsi rûhuna muti’ ola, vücûdu fenâ bula, ilimde gayri Hak

yok bile. 3. Fenây-ı mutlaka erişe ve hem bekã yolunda sâlik ola.

53. Makam Tecrid’dir, budur ki, zâhirde dünyâ zînetin terk ede ve bâtını nefs-i

hevâsın terk ede, hâlis ola ve ledünnî ilmi ola. 1. Ayni cem’a gide, ulûm koya resimde ve

sıfatta kalmaya. 2. Tecrîdini şühûd etmekden gide, şühûdu hâlis ola, zîrâ ebkã-i resimle

müşâhede olur.

54. Makam Tefrîr’dir ve üç mertebedir. 1. Sâlik gönlünü ağyârdan tâhir eyler, Hak

Teâlâ’nın muhabbetine düşer, kendi varlığın terk eder, kastını doğru edip Hakk’da fânî

olur. 2. Zâhirde fakrdan hâlis gönlü sunk olur ki, Hakk onu kabz eder, Hakk’tan ona gayret

gelir ki, aslâ kimse onu bilmez. 3. Hakk Teâlâ onları nefsine döndürür, âlim irşâda

getirir.193

d) Ulemânın Sülûkü;

Câhidî Efendi âyet-i kerîm’e ve hadis-i şerif ile ulemânın sülûkünü şöyle

açıklamaktadır: Kur’an’da “Tahkik kurtulmaz, meğer şu kişiler ki, Allah’tan korkar âlim

ola.”194 buyurulur. Peygamber (sav); “Benim ümmetimin, ulemâsı beni İsrail

peygamberleri gibidir”195 dedi. Âyet ve hadîsle sabit oldu ki, âlim Allah’tan korkanlar imiş

ve korkmayanlar âlim değildir, okur yazar olsalar da câhildir. Bir kişi ahlâk-ı zemîmeye

batmış iken gerçek manada âlimim diyemez. Hatta Câhidî Efendi’ye göre âlimlik iddia

etmesi küfürdür.196 Çünkü Kur’an ve hadîs yalanmış olur. Âlim ona denir ki, Allah’tan

korkar biline ki, ilmullâha yakîn olmaktır. İlm-i nâfi’ vâsıtasıyla, yüksek dereceye yetişir.

Zîrâ ilmin başı Allah’tan korkmaktır. Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Ben Allahü Teâlâ’dan

sizden ziyâde bilirim ve korkarım.” 197 buyurdu. Haşyetin belirtisi odur ki, ilmiyle amel

eder. Hakk’ın rızâsın talep eder. Dünyâ için dolap kurmaz ve her kim amel etmezse

câhildir. Nitekim Hakk Teâlâ onu merkebe temsîl eder. Nitekim buyurur; ”O kişilerin

meseli Tevrat’ı yüklendiler, amel etmediler, eşeğe benzer ki, kitapları götürür. Onu bilmez

193 Câhidî, a.g.e. s, 196. 194 Fâtır , 35 /28. 195 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. (Bu kaynakların hepsinde de bu sözün aslının olmadığı ifâde edilmektedir.) 196 Câhidî, a.g.e. s, 223-224. 197 Buhârî, Îman 11; İbn Abdilber, et-Temhîd, V, 120 (Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah en-Nemerî, I-XXIV, Mağrib, 1387); İbn Hacer, Fethu’l-bârî, X, 513.

58

ki, nedir”198 demektir. Biri ilm-i enbiyâ (as) hazretlerinin mîrâsıdır. Nitekim buyurur;

“Ulemâ, enbiyânın vârisleridir.”199 Mîrâsı bunlara döndürmektir. Rasûlullâh (sav) dinarı,

dirhemi mîrâsa koymadı. İlmi mîrâsa koydu. Kimki onunla amel kılsa, ulu nasîbi ve azîm

mertebe bulur. Rasûlullâh (sav) iki türlü mîrâs kodu. Biri ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın. Biri

ilm-i zâhir o ki, inceleyenin faydalandığı ilim ki, sahâbe Rasûlullâh hazretinin kavlinden ve

fiilinden almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi dahî

insanın, islâmın envâından ne varsa hepsi ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ma’rifettir. Cebrâil

vâsıta olmadan gaybü’l- gaybdan ev ednâ makãmından li meallah vakti hâlinden

Rasûlullâh (sav) şerîf-i rûhundan sahâbe-i kirâm ehâze ederler ki; ”Bunun üzerine Allah,

kuluna vahyini bildirdi.”200 Nübüvvet velâyetinden bir cür’a sünnet-i kirâm tarîkınca, o

talep âleminde Hak Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olan canların üzerine dökerlerdi.

Ulemâ üç taifedir. 1. İlm-i zâhiri bilir, onunla amel eder. 2. İlm-i bâtını bilir ve

onunla amel eder. 3. Hem ilm-i zâhiri hem ilm-i bâtını bilir ve ikisini de icrâ eder. Veliyy-i

kutûb onlardır. 201

7 -Şeyh (Mürşid-i Sâdık) ve Mürid:

Şeyh, lügatta “yaşlı ihtiyâr, pîr, bey, önder, kabile başkanı” mânalarına

gelmektedir.202 Tasavvufta ise, şeriat, tarikat ve hakikat ilimlerinde kemale ulaşmış ve bu

noktada nefislerin hastalıkları ve tedavilerini bilmede en son noktaya gelen, taliplere

rehberlik eden ve onları irşad etme ehliyetine ve liyakâtına sahip olan rehber ve delil olan

kimse"dir. Şeyhlik rütbesi; sûfîlerin yolunda, rütbelerin en yükseği ve Allah'a davette

peygamber vekilliğidir.203

Câhidî Efendi, bir kimsenin kurtuluşa ermesi için, bir şeyhe mürid olması ve bir

tarikata girilmesini şart koşar. Kişinin kendi başına seyr u sülûkünü tamam edemeyeceğini

198 Cuma, 62/5. 199 Ebû Dâvûd, İlim 1; Tirmizî, İlim 19; İbn Mâce, Mukaddime 17; İbn Hibbân, Sahîh, I, 289, 290. 200 Necm, 53/10. 201 Câhidî, a.g.e. s, 224. 202 Râğıb el-İsfehânî, el-Mufredât, s. 396; Süleyman Uludağ, a.g.e, s. 455 203 Suhreverdî, a.g.e, s. 118.

59

hatta sapıklıklara düşeceğini söylemektedir. Aksini savunanları ise, münafıklar olarak

nitelendirmektedir.204

Câhidî Efendi’ye göre şeyhler saadet sahibidirler. Çünkü, velâyetlerinin başında

seyr-i sülûk ettiler, hidâyetullâh ile cümle âfâtın ucuna eriştiler her birinin hakîkatına

muttalî oldular, o imtihanlardan selâmetle geçtiler necât bulup menzile eriştiler. Evvel

emirde mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup, tâ’limine râzı oldular.205

Her tarikat bağlısı ve her âlim şeyh değildir. Özetle tasavvufî açıdan şeyhte şu

özellikler bulunmalıdır:

a) Şeyh’te bulunması gereken özellikler;

Şeyh, kitap ve sünneti iyi bilmelidir. Şeyh olacak kimsenin güzel vasıflarla

donanmış, dünya ve makam sevgisinden geçmiş, az yeme, az uyuma, az konuşma ve halvet

gibi, riyazet ve mücâhede, namaz, oruç ve zikir gibi nafile ibadetlerle nefsini arıtmış,

sülûkünü tamamlamış halk arasına girmiş, Allah ve Rasûlü'nün ahlakıyla ahlâklanmış bir

kimse olması gerekir. Ayrıca Hz. Peygamber'e (sav) uzanan bir silsileye sahip

bulunmalıdır.206 Silsile tasavvufta şeyhin Hz. Peygamber'le (sav) irtibatı yönüyle

önemlidir. Bundan başka sohbeti sâlih kimselerin sohbetinden daha az yararlı olan kimse

şeyh olamaz.207 Mürid, daha geniş bir ölçüde, umûmiyetle sûfî mânasını almıştır. Şeyh,

dergâhta medresedeki müderrisin vazifesini yüklenen kişidir. Okumak için bir öğreticiye

ihtiyaç hissedildiği gibi, terbiye için de bir şeyhe ihtiyaç duyulmuştur. 208

b) Mürid;

Mürid de şeyhe tâbi olan, şeyhin vereceği terbiyeyi ve eğitime muhtaç olan ve

medresedeki talebe konumunda bulunan kimsedir. Fakat fonksiyonları itibariyle şeyhle

müderris farlılık arz eder. Çünkü müderris ders takrir eder, şeyh ise kendisine intisap eden

sâliklere istidât ve kabiliyetlerine göre manevî olgunluğa eriştirmek üzere rehberlik ve

önderlik eder, faydalı ve zararlı olanı gösterir, onların kalplerine şeriat bilgisini ve Allah

sevgisini yerleştirmeye çalışır. Hocanın yaptığı iş nazarî ve kavlî, şeyhinki ise amelî ve

204 Câhidî, a.g.e. s,148-149. 205 Câhidî, a.g.e. s,172. 206 Yılmaz H. Kâmil, a.g.e, s. 194; Kübrâ Necmuddin, a.g.e. s. 153-154; Aynî M. Ali, a.g.e, s. 92 207 Kübrâ Necmuddin, a.g.e. s, 87. 208 Ankaravî, a.g.e, s. 32; M. Ali Aynî, İslam Tasavvuf Tarihi, s. 91; Mahir İz, Tasavvuf, s. 162; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 116.

60

tatbikidir.209 Şeyh, hak yolda sülük eden, bu yoldaki zararlı, korkulu ve tehlikeli hususları

tanıdıktan sonra, vakt, menzil, hal ve makamlar konusunda müridi bilgi sahibi yapmak

suretiyle onu irşâd eden, faydalı ve zararlı olan şeyleri ona gösteren kimse210 ve şeyh,

manevî doğum için insan ruhunu tabir câizse, dölleyebilen manevî erdiricidir. 211

b) Müridin şeyhe ihtiyacı;

Câhidî Efendi müridi yumurtaya benzeterek şeyhden doğduğunu beyan etmektedir.

Çünkü mürid “yemrudü” sıfatında oldu, kendi beşeriyyetini yumurta lâfından bağlandı

kaldı. O kuşluk mertebesinden ki, abdiyyet-i hâs ondan ibârettir, girdi ve düştü eğer kendi

özün, şeyhin ve lâyık tasarrufuna teslîm edecek olursa, şeyh dahî kendinin âlî himmetini

ona sarf edip onun hâline murâkıp olur tedrîcî ile. Nitekim kuşun tasarrufu tesiri yumurtada

zâhir olur. Yumurtalığı hâlinden kuşluk vücûduna tebdîl olur. Bu tecellîn, şeyhin dahî

rûhâniyesi tasarrufun tesiri mürîdin o yumurta sıfat-ı vücûdunda iken tesirler edip onu

kuşluk vücûduna tebdîl eder ki, ubûdiyyet-i hâstır. Ammâ kuş yavruyu yumurtanın kapı

yolundan âlem-i zâhire çıkarır. Onu dünyâdan öteri yürüttü, lâkin mana kuşunu âlem-i

melekût yolundan dışarı götürürler. Zîrâ onu âlem-i ulvî için yürütmüşlerdir. Müridin

vücûd kuşu beşeriyyet yumurtasının melekûtunda gizli idi. Şeyh himmetinin tasarrufu onu

melekût derecesinden hüviyet-i hevâsının sahrâsına götürür ve velâyet sulbünden vâridât

rahminden ubûdiyyet makãmına abdiyyet-i hâs olup doğar.212

Tasavvuf eğitimi açısından şeyh-mürid ilişkilerinin rolünü ortaya koyabilmek için

eğitici ve mürebbi durumunda olan kimseleri tanımak ve bilmek gerekir. Bu eğitim

içerisinde eğitimle uğraşan aşağıda belirtilen sayıda eğiten ve terbiye eden şeyh vardır:

a) Şeyh-i tâlim: Öğreten, hoca, tasavvufî konularda bilgi verip çevresindekileri

aydınlatan sûfî.

b) Şeyh-i sohbet: Herkesin sohbetine katıldığı, sözlerini dinlediği, hal ve hareketlerini

örnek aldığı sûfî. Şeyh-i tâlim bilgi verir, şeyh-i sohbet hem bilgi verir, hem de haliyle

çevresindekileri etkiler, onlara örnek olur.

c) Şeyh-i irade: Tarikatta en yüksek olan, iradesi ilahi irade içinde meze olmuş ve

yanında veya ilhamı altında müridin cesed ve ruh halinde kabul olunduğu kimsedir. 209 Yılmaz, a.g.e. s. 194. 210 Kubrâ Necmuddin, a.g.e. s. 87. 211 Öztürk Y. Nuri, Kur'an ve Sünnete Göre Tasavvuf, s. 401. 212 Câhidî, a.g.e. s,29.

61

d) Şeyh-i iktida: Kendine uyulması, söz ve fiilleri taklid edilmesi gereken kimsedir.

e) Şeyh-i teberrük: Bereketinden nasip almak için mübtedi müridin ziyaret ettiği

kimsedir.

f) Şeyh-i intisab: Mübtedî müridin sayesinde tarikata kabul olunduğu, kendisine

hadim (dinî hadim) olduğu ve maddî vazifesi için kendisinden emir aldığı zattır.

g) Şeyh-i telkin: Her müride okuyacağı virdi tevzî eden manevî öğreticidir.

h) Şeyh-i terbiye: Mübtedîlerin terbiyesi ile vazifelendirilen şeyhtir.

i) Şeyh-i tarikat, şeyh-i terbiye, şeyh-i irşad, şeyh-i taslîk: Mürid ve müntesiplerini, bir

annenin bebeğini terbiye etmesi ve yetiştirmesi gibi terbiye edip yetiştiren şeyh. Onların

hem ruhanî ve hem dünyevî rehberidir. Tarikat şeyhleri böyledir.213 Bunun yanında

şeyhlik konusunda sâlih sâliklerin durumu dört kısımda incelenebilir:

1. Mücerred sâlik (cezbesiz sülük eden).

2. Mücerred meczûb (sadece cezbe halinde olan ve kalan).

3. Sâlik-i meczûb (önce sülûke başlayıp, peşinden cezbeye ulaşan).

4. Meczûb-i sâlik (bidayette cezbe hâlinde olup, ardından sülûke başlayan).214 Bazı

insanların yapısında tabiî olarak bağlanma duygusu vardır. Bu duygu en üst düzeyde şeyh-

mürid ilişkilerinde temsil edilmiştir. İslâm tasavvuf kitabiyatında yer alan "şeyh-mürşid"

kavramları tasavvufî tecrübeye, daha teknik deyişle seyr ü sülûke başlayan müride bu

yolda rehberlik eden kişiyi ifade etmektedir. Genel olarak şeyhsiz bir tasavvufî hayat

düşünülemez. İnsana özgü diğer tecrübe alanlarından daha özel aşkın, anlaşılması güç bir

tecrübe alanı olan mistik tecrübede bir rehbere başvurulması, bu konuda başarıya ulaşma

bakımından büyük önem taşımaktadır. Nitekim Bâyezıd-i Bistamî, "Şeyhi olmayanın

şeyhi şeytandır"215 diyerek rehbersiz bir yola girmenin tehlikesini vurgularken, Ebû Ali

Dakkak, "Yetiştirene ve dikeni olmadan kendi kendine ve hudaî-nabit olarak biten bir

ağaç yaprak açar, fakat meyve vermez. Nefes nefese ve tedrici bir şekilde tarikatın

kurallarını öğretecek bir üstada sahip olmayanın durumu da böyledir. Bu durumda olan

213 Uludağ Süleyman, TT S., s ,455. 214 Suhreverdî, a.g.e, s. 122. 215 Kuşeyrî, a.g.e, s. 592; Sühreverdî, a.g.e, s. 127.

62

mürid heva ve hevesine tapar, başka bir kurtuluş yolu bulamaz216 ifadeleriyle, yol

gösterişsiz bir mistik tecrübenin tehlikelerini haber vermektedir.217 Şeyhlerin çoğunun

şöyle dediğini işittim: "Kurtuluşa ereni göremeyen ve bilemeyen kişi kurtulamaz." Bu

konuda Rasûlullah (s.a) bizim için en güzel bir örnektir. Ashâb-ı kiram, bütün ilim ve

edeblerini Hz. Peygamber 'den alıyordu. Nitekim sahâbe-i kirâm'dan bazıları şöyle

demişlerdir: "Rasûlullah (as) bize, helada kaza-i hacet yapmasına varıncaya kadar her şeyi

öğretti."218

Tasavvuf kendi anlayışı çerçevesinde ifratları olsa da insanı gerçek bir kul ve tam

anlamıyla bir insan yapmaya yönelik bir mücahede olarak kabul edilmektedir. Mücahede

hayatının gayeleri için İbn Haldun şu üçlü tasnifi yapmıştır.

1. Gayesi takva olan mücahede. Bu mücadeleye insanı sevkeden amil kurtuluş

arzusudur, Allah'ın gazabından korunmak ve sakınmak maksadıyla Hakk Teâlâ'nın

koyduğu hudutlara riâyet etmektir. Bu mücâhedenin hakikati veradır.

2. Gayesi istikamet olan mücahede. Bu mucahededen maksat nefsi ıslah etmek ve

bütün hareketlerinde itidal üzere olmasını sağlamaktır. İrade ve riyazet bu yolun esasıdır.

3. Gayesi keşf ve ittila' olan mücahede. Bu, takva ve istikãmeti gerçekleştirmekle

beraber tasavvuf! terbiyenin usullerini bilen bir mürşide bağlanmak, halktan ayrılarak

tenha bir yerde inziva hayatı yaşamak, sağlam bir iradeye sahip olmak, sevgili için her şeye

razı olmak gibi şartlara da riâyet edilmesini gerektirir.219

Sühreverdî (0.632/1234) bu noktada şeyhin tasavvuf eğitimindeki konumunu şu

sözleri ile ortaya koymaktadır: "Hz. Peygamber (s.a) için Cebrâil (a.s) nasıl vahy emini ise,

şeyh de müridleri için ilham eminidir. Cebrail'in vahiyde ihaneti olmadığı gibi, şeyhinde

ilham da ihaneti olmaz. Rasûlullah (s.a) nasıl neva ve hevesiyle konuşmaz ise, zahir en ve

bâtmen O'na ve O'nun sünnetine bağlı olan şeyh de heva ve hevesiyle konuşmaz."220 Bu

ifadelerden şeyhin konumu delilsiz şekilde Hz. Peygamber'e (s.a) konumuyla aynı

görüldüğü ve kıyaslandığı anlaşılmaktadır. Böyle yapmanın doğru olduğunu söylemek

zordur. İslâm inancına da ters gözükmektedir.

216 Kuşeyrî, a.g.e, s. 592; Sühreverdî, a.g.e, s. 127. 217 Hökelekli Hayati, "Din Psikolojisi Açısından Şeyh-Mürid ilişkileri", Hareket, Mart 1980, s. 36-37. 218 Müslim, 2/Tahâret, 57 (l, 225); Ebû Dâvûd, 1/Tahâret, 4 (I, 49, h. no: 7); Tirmizî, 1/Tahâret, 12 (l, 24, h. no: 24); Nesâî, Taharet, 35, 36 (I, 35-36) 219 İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti, s. 124-136. 220 Sühreverdî, a.g.e., s. 316.

63

d) Şeyh-Mürid ilişkisi;

Tasavvufta mürid-şeyh ilişkisinin sürekli olması ve devamlı canlı ve taze tutulması

tasavvufî eğitim açısından önemlidir. Nitekim tasavvuf geleneğinde müridin şeyhi

karşısında hiçbir değeri yoktur ve kendini de böyle değersiz olduğuna inandırmaya çalışır.

Kuşeyrî'ye (0.465/1073) göre mürid şu düşünce içerisinde olmalıdır: "Dünya ve ahirette

kadr ü kıymetim veya yeryüzünde benden daha aşağı biri var diye bir müridin hatırından

bir fikir geçerse, o müridin irade ve müridlik yolunda attığı hiçbir adım sıhhatli olmaz.

Çünkü mürid için vacip olan nefesinin değerini tahsil için değil, Rabb'ini tanımak için

çalışmaktır."221

Şeyhini her şeyde ve herkesten çok sevmek müridliğin şartlarındandır. Mürid artık

kendi için değil, şeyhi için yaşar. Şeyhte fâni olmak Allah'ta fâni olmanın mukaddimesidir.

Müridin seyr ü sülükte ilerleyebilmesi için "kalben bile olsa şeyhine itiraz etmemesi

şarttır."222 Böylece bu durum, müridin şeyhini benimsemesine ve taklid etmesine yol açar.

Ancak bize göre bu durum beşer takatinin dışında bir şeydir.

Kuşeyrî'ye göre, "Müride gereken edeplerden birisi de, zahiren ve bâtınen kötü bir

hâle düşmekten ve kötü edebden sakınmaktır."223 Çünkü sâdık bir mürid, kalbini mürşidine

bağladığı zaman; önce, onun zahir i edepleriyle edeplenir, sonra mürşidin bâtınındaki

bâtınî kuvvet müridin kalbine akar. İslâm tasavvufunda şeyhin tartışmasız bir otoritesi ve

saygınlığı vardır. Sûfîler arasında kökleşmiş şeyh otoritesini daha net ve özlü şekilde, İbn

Haldun'un (0.808/1405) sûfîlerden naklettiği şu söz ifade etmektedir: "Mürid şeyhin

huzurunda yıkayıcının önünde yatan ölü gibi olması lazımdır."224 Fazlu'r-Rahman

(ö.1988) ise farklı bir yaklaşımla şeyhin otoritesinin tarihî süreç içerisindeki durumunu

şöyle yorumlar: "İlk üç asırda sûfîlik yolunda yürüyenler, çarpıcı bir ruh bağımsızlığına,

verimlilik ve yapıcılığa sahip oldukları halde, daha sonraları amansız bir disiplin ve şeyhin

ruhanî diktatörlüğüne sorgusuz-sualsiz mutlak bir boyun eğme anlayışı baş gösterdi.

III.(IX.) yüzyılda Cüneyd-i Bağdadî, müridin Allah karşısında bir kukla gibi

221 Kuşeyrî, a.g.e, s. 594. 222 Kuşeyrî, a.g.e, s. 512-14. 223 Ankaravî, a.g.e,fs, 39. 224 Ankaravî, a.g.e, s. 35; Suhreverdî, a.g.e, s. 128.

64

davranmasını tavsiye ediyordu; oysa daha sonra müridin mürşidin elinde cenaze

yıkayıcısının elinde durduğu gibi durması gerektiği söylenmekte idi.225

Hucvirî'ye (ö.470/1077) göre tasavvuf yolunun şeyhleri gönül doktorudur. Şayet

doktor hastanın derdini bilmiyorsa, yapacağı tedavi onu mahveder. Zira onun tedavi

edileceğini, hastanın bakımını, hastanın tehlikeli olan yerlerini bilmemektedir. Bundan

dolayı hastaya vereceği yiyecekleri ve içecekleri hastanın derdine muhalif olacak şekilde

tatbik eder. Hz. Peygamber'in (sav) "Kavmi içindeki şeyh, ümmeti içindeki peygamber

gibidir" demesinin sebebi budur. Peygamberler nasıl davetlerinde basiretle ve halkın kendi

seviyesine göre hareket etmişlerse, şeyhin de böyle hareket etmesi gerekir.226

Câhidî Efendi’ şeyh- mürid ilişkisini, ilginç bir benzetmeyle müridin yumurta gibi

şeyhden doğduğunu söylemekle açıklamaktadır. Şeyh müridi terbiye etmek için kendi

tasarrufu altında tutar. Diğer bir benzetmesi de kuşun yavruyu yumurtanın kabuğundan

zahir âleme çıkardığı gibi şeyh de mana kuşu olan müridi âlem-i melekût yolundan âlem-i

ulvîye götürür.227

Tasavvuf eğitiminde büyük bir saygınlığa ve otoriteye sahip olan şeyh, böylece

müridlerinin bütün özelliklerini ve kabiliyetlerini göz önünde bulundurarak, herkese ayrı

ayrı yol gösterir. Müridin mizacındaki sertliği yavaş yavaş izâle etmeye çalışır. Müridin

teslimiyeti tam ise çabuk yol alır, olgunlaşır ve kalp safasına ulaşır. Şeyh-mürid

münâsebeti, baba evlâd ilişkisi sıcaklığındadır. Çünkü peygamberler, ümmetlerine "baba"

mesabesinde olduğu gibi peygamberlerin varisleri konumundaki şeyhler de müridlerine

karşı "baba" durumundadırlar. Bu yolun terbiye sistemi sîret-i nebeviye ile ahenklidir.

Gaye o örneğe benzemektir.228 Müridin kendi başına istiklâli ise; artık Cenâb-ı Hakk'tan

manevî ilim ve ilham alıp anlama kapısının kendisine açılmasıyla başlar. Mürid, ihtiyaç ve

mühim işleri Allah Teâlâ'ya arz edebilme ve O'nun tarif ve tenbihatlarına göre çözüp, ilâhî

muradı anlama rütbesine ulaştığı zaman, artık mürşidinden ayrılma vakti gelmiştir.

Mürşidinden ayrılma vakti gelmeden kendiliğinden ayrılırsa; önüne, dünyaya dönme,

225 Fazlu'r-Rahman, İslam, s, 172. 226 Hucvîrî, a.g.e, s. 136. 227 Câhidî, a.g.e. s, 29. 228 İz Mahir, Tasavvuf, s. 162; Yılmaz H. Kâmil, a.g.e, s. 194

65

hevâsına tâbi olma gibi, vaktinden evvel sütten kesilen çocuğun mâruz kalacağı sıkıntı ve

engellere benzer manialar çıkar ve onu zarara, sokar.229

Buraya kadar şeyhle ilgili anlatılan özelliklerin ve vasıfların sünnete uyanları olduğu

gibi sünnete uymayanları vardır. Sünnete uyanlar da Hz. Peygamber'i (s.a) rehber ve örnek

alma durumu, uymayanlar ise şeyhin konumunu olduğundan fazla görme, abartılı vasıfları

şeyhe yükleme, müridin iradesiz, değeri olmayan kişi olarak algılanmasıdır.

Burada önemli gördüğümüz şu üç noktaya temas ederek konuyu bitireceğiz:

1- Şeyh velayet sahibi olmak itibariyle, makamı ne olursa olsun, nebinin mertebesine asla

ulaşamaz.

2- Sûfîlere göre velayetle nübüvvet makamları arasında sıddıkıyet denen bir makam vardır

ki buna ulaşmak iki şahsın dışında hiç kimseye nasip olmamıştır. Hz. Ali ve Hz. Ebû

Bekir.

3- Şeyhin aracılık vasfı geçicidir. Kısacası mürşid bir ışık yakar çekilir. Yolu yürüyecek

olan müriddir.230

Câhidî Efendi’ye göre sâliklerin nefsini bilmek üç mertebedir.

1- Sûret-i nefsi bilmektir.

2- Sıfat-ı nefsi bilmektir.

3- Manay-ı nefsi bilmektir.231

e) Câhidî Efendi’nin müridlere nasihatı;

-Sâdık müridlere lâzımdır ki, Allah Teâlâ’nın evâmirin tutalar ve nevâhîsinden

ictinâb edeler.232

-Müride gerektir ki, mürşide gãyet muhabbetinden sâhib kâdem ola.233

-Mürid Hak yolunda sıya ya’ni varını terk ede, kavmi kabîlesin ve akrabasın terk

ede ki Hak Teâlâ dahi onun her birine derece mertebe bahşiş kıla ve imanını ma’mûr

ede.234

229 Suhreverdî, a.g.e, s,129. 230 Öztürk, Y. Nuri, a.g.e, s. 400-401 231 Câhidî, a.g.e. s, 170. 232 Câhidî, a.g.e. s, 159. 233 Câhidî, a.g.e. s, 198.

66

-Müride gerektir ki, tevbe-i isti’mâl ede, tâ ki merdûd olmaya ve tecrübe müride

gereklidir.235

-Mürid uzleti sevmelidir uzlet etmeyince yedi âzâsın saklıyamaz. Ekser halka

karışırsa mürid değildir. Şeyh ona teveccüh etmiye ve hicret sevâbın bulan mürid kendini

Hakk’tan ayırandan kaça.

-Müride vâcib oldur sohbeti hemen şeyhle ola, müridler birbiriyle söyleşmeye,

meğer lâzım gele.

-Müride riyâzât gereklidir ki, kãdir oldukça az yiye, amel-i sâlih yokluğu ola, çok

yemekten olur hastalığı, çok yemektendir kulağı sağırlığı olduğu, çok yemektendir

menzilden geri kaldığı, dünyâya gönül verdiği ve fenâya ermediği, nefse kul olduğu,

kanaat etmediği ve dünyâya baş eğdiği âhireti unuttuğu, ve fâsid fikirler çok yemekdendir,

dünyâ sevgisini nasîhat işitmediği, çok yemektendir.236

-Müride gerektir ki, bütün vaktini oruçla geçire, orucu fikrullâh sözü zikrullâh

ola.237

-Müride gerektir ki, takvâ, müttâ ki ve berhiskâr ola.238

-Müride gerektir ki, şeyhini sevenleri seve, sevmeyen anası dahî olursa terk ede.

-Müride gerektir ki, kãbiliyyet şerâiti onda ola, tâ ki mürşidin irşâdı ona te’sîr

ede.239

-Mürid olur ki, ona fazl-ı sübhâni yetişe, muhabbetullâh gâlib ola.240

-Müride gerek ki, şeyh icâzetiyle fazlı terk eyleye, elinde her nesi var ise Hak

yoluna vere.241

-Mürid şeyh katına varmak gerek, mürid şeyh katına sağ yanından vara, şeyhinin

yüzüne bakmaya ve yabana dahî bakmaya, türâba baka ya eline ve selâm verir gibi

topuğuyla başını türâbdan yana eye, ellerin bağlaya azıtmaya ganî ganî söylemeye. Şeyhe

234 Câhidî, a.g.e. s, 199.

235 Câhidî, a.g.e. s, 199-200. 236 Câhidî, a.g.e. s, 200. 237 Câhidî, a.g.e. s, 202. 238 Câhidî, a.g.e. s, 203. 239 Câhidî, a.g.e. s, 205. 240 Câhidî, a.g.e. s, 209. 241 Câhidî, a.g.e. s, 199.

67

bu kelâm niçin böyle dir diye sormaya, şeyhin ta’birine râzı ola ve şeyh bir kelâm

söylerken mürid hiç kimseye bakmaya önüne baka, şeyh kelâmı tamam etmeyince kalkıp

gitmeye. Ve söylediği gibi söylemeye, oturduğu gibi oturmaya, yerine oturmaya ve

basmaya, yediği gibi yemeye, giydiği gibi giyinmeye.242

-Müridlik Hakk Teâlâ’nın sıfatıdır, mâdemki Hakk Teâlâ bu sıfatla kulluk canına

tecellî irâdet kılmasa, hiçbir kimse mürid olmazdı.243

-Ey mübtedî müridler bu “Et yâ Muhammed Hak budur, Rabbinizden kim ki dilerse

mü’min olsun dahî kâfir olsun, tahkik biz yer akladık zâlimlere bir od ki, kaplamıştır

onları.”244 Zikrolunan âyetlere nazar edip birbirine mütenâkız sanıp itikãdınıza halâl

eriştirmemektir. Zîrâ bu âyetler ulûm-u esrârdandır, buna her sâlik muttalî olmaz.245

-Tâlib-i Hakk olan mürid odur ki, bîgarâz ola, ya’ni mürşid huzûrunda îtikãdı pâk

ola, şirk-i hafîden halâs ola.246

-Tâlib-i Hakk olan sâdık müridlerdir ki, mürşid-i sâdıka teslîm olup dünyâdan ve

ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr ederler.247

-Sâdık mürid ise; “ elestü bi rabbiküm kãlû belâ” hitâbın sırrı onda müşâhede eder,

bu makãmda rûhu bütün mahlûkattan “kãlû belâ” ceveyân işitir ve ona göre hareket

eder.248

8 -Evliyâ Düşmanları:

Câhidî Efendi, meşâyıhın ilm-i esrârını inkâr edenleri, merdud ve evliyâ

düşmanları olarak zikretmektedir. Zira evliyânın sırlı ilmini kabul etmeyenlerin, sağ

gözlerinin kör, Hakk’ı taleplerinin gönüllerinden çıktığını ve dâima Hakk Teâlâ’nın emrini

terk edip yasaklarını işlemeye azm ettiklerini söylemektedir.249

242 Câhidî, a.g.e. s, 220. 243 Câhidî, a.g.e. s, 173. 244 Kehf, 18/29. 245 Câhidî, a.g.e. s, 158. 246 Câhidî, a.g.e. s, 119. 247 Câhidî, a.g.e. s, 127. 248 Câhidî, a.g.e. s, 146. 249 Câhidî, a.g.e. s, 15-16; 21-22.

68

Câhidî Efendi, dünyalıkların evliyalara ayak bağı ve mâni olmadığını, evliyanın

dünya zevkine kãni olmadığını anlatarak, evliyalara çatan düşmanlarına bu sataşmalarının

onları etkilemeyeceğini anlatmak istemektedir.250 Yine Câhidî Efendi, evliya düşmanları

kâfirlikten daha şiddetlidir, diyerek Allah’tan bütün evliyanın hışmına uğramalarını

istemektedir. Evliyayı kâfirlerle bir gördükleri için Câhidî Efendi, evliya düşmanlarını

dünya “kadîm”dir diyen kâfirlerden daha şiddetli mezheb-i kümrâhlar olarak

vasıflandırmaktadır. 251

Câhidî Efendi, ilmine layık ameli olmayan kimseleri, Hak’tan gelen belâlara

sabretmeyenleri ve ikindi namazını kılmayanları, adları mü’min kendileri münafık evliya

düşmanları olarak nitelendirmektedir.252

Câhidî Efendi, Ey evliyâ düşmanları münkirler, biz bunlara dil uzatırız da ya niçin

bir kere bile gelmez diye mağrûr olmayınız. Hak Teâlâ has kullarına dil uzatanları aynen

azâb edecektir, onların varacak yerleri cehennemdir.253 O belâ size yeter, Hak Teâlâ

habibine haber verdi: “derler gönüllerinden niçin bize azâb eylemez, Allahü Teâlâ bunu

söylediğimiz için yeter, onlara cehennemde azâba girerler, ona o ne yaramaz varacak

yerdir.” 254

9 -Nefs-i emmâre:

Münker ve günah olan şeyleri işlemeyi teşvik ve emreden nefistir. Kur’an’daki:

“Çünkü nefs kötülüğü şiddetle emreder.”255 âyet-i kerimesi nefsin bu makamına işaret

eder.

Câhidî Efendi de nefs-i emmâreyi, tabiat-ı hayvânî işlemek, rûhâniyye sıfatların

elini ve ayağını eğri kılmak olarak tanımlar.256

Nefs-i emmâre mertebesinde bulunan sâlik, iyilik işleme, kötülüklerden de kaçmaz;

ancak kötülüğün zuhûrundan pişmanlık duyar. Fakat bu pişmanlık davranışlarını

250 Câhidî, a.g.e. s, 27. 251 Câhidî, a.g.e. s, 77. 252 Câhidî, a.g.e. s, 240; 247. 253 Câhidî, a.g.e. s, 235. 254 Mücâdele , 58 /8. 255 Yûsuf, 12/53. 256 Câhidî, a.g.e. s, 1-2.

69

etkilemez. Bu sıfatla muttasıf olan nefs, hevasına fazla düşkündür. Bu mertebedeki sâlikin

zikri “Lâ ilâhe illallah”, seyri “seyr ilallah” usûlü “şeriate riâyet”tir. Tevhid kalbe te’sir

edince, nefy gidip isbât kalır ve tedricen diğer esmâ zikrine başlanmak üzere ikinci

makama geçilir.257

Nefs-i emmârenin alâmetleri;

Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin alametlerini şöyle açıklamaktadır: şeriata muhalif

işler işletir, kötü sözler söyletir, bâtıl i’tikâd ettirir ve şehevât-ı hissiyye âşık edip ıhvandan

ayırır. Arzûy-i şehevât ve lezzâtı şehevâniyye onlara iman olup, âlem-i anâsırdan yukarı

çekip âlem-i melekûta seyrederler, âlem-i süflîde şeytan sıfatıyla birbirine ahkâm-ı şerîf-i

şer’iyye aykırı şeyler ta’lim ederler, tarîk-i Hakk’ta olanları sevmezler ve müşriklerin

makãmında karâr etmişlerdir, kararları hemen dillerindedir. Yoksa kalplerinde zerre

miktârı imanları yoktur.258

Câhidî Efendi, nefs-i emmâreden kurtuluş olarak, nefs-i emmarenin hevâsına

aldanılmamasını, ahkâm-ı şeriata muhkem yapışılmasını, şeriata uygun olmayan fiilerin

terk edilmesini, zikrin ve fikrin Hak olmasını nasihat etmektedir.259

Câhidî Efendi, nefs-i emmâreye kavl olup uyanların cehenneme gireceklerini

belirtir.260 Kişinin sultanı nefs-i emmâre, akl-ı şeytan hocası iken huzûr-ı kalb ile beş vakit

namaz kılıp cemaat sevabı almak kolay değildir. Gece gündüz âhiret için gayret edip, uzlet

edip kurtuluşa ermek kolay değildir.261

Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin doktorlarının enbiyâlar ve evliyâların olduğunu

söyleyerek, enbiyâlar ve evliyâların insanları irşada götürdüklerini, nefs-i emmârenin

kötülüklerinden uzaklaştırdıklarını, terğible insanları âhirete döndürdüklerini, terhible

dünyadan uzaklaştırdıklarını ve şehvet hislerinden kestiklerini anlatmaktadır.262

Aynı zamanda Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin düşmanlarını da şu şekilde

açıklar; önce nefs-i emmârenin yedi başının olduğunu söyler ve mücâhede kılıcıyla bu yedi

başın kesilmesi gerektiğini söyler. Takvânın nefs-i emmârenin düşmanı olduğunu, dâima

Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı koyup halka bakmayıp bir çok menziller geçip, tevhîd-i 257 Yılmaz, a.g.e. s, 249. 258 Câhidî, a.g.e. s, 30. 259 Câhidî, a.g.e. s, 23. 260 Câhidî, a.g.e. s, 24. 261 Câhidî, a.g.e. s, 27. 262 Câhidî, a.g.e. s, 30.

70

kâmil edip ve nefsine “râziyye” denilmeyince herkes hilâfete lâyık değildir, nefs-i

emmârenin kötülüğünden kurtulamaz.263

Ehl-i dünyânın her birisi nefs-i emmâresine tâbi’ olmuşlar, Hakk Teâlâ’yı

unutmuşlar, her biri dünyâya dalmışlar, âhireti unutmuşlar ve hükm-i şeytana itaatkâr

olmuşlardır.264 Bunlar vahdet ve kesretten bîhaber, uzleti inkâr edip halka karışmakta ziyân

yoktur diyenlerdir.265

Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin yedi başını şöyle sıralar; 1. Gazâp, 2. Şehvet, 3.

Haset, 4. Kin, 5. Kibir, 6. Tama’ ve 7. Buhl’dur. Bunların hepsi kötü ahlâkın anasıdır.

Nefs-i emmârenin bu yedi başı ki, hakîkatte yedi cehenneme işâret eder. 266

10 -Riyâzet ve Mücâhede:

Nefsi, maharet ve dayanıklılığını artırmak için zorluğa sürmek267 manasını taşıyan

riyâzet, tasavvuf terimi olarak nefsi, ruhun emrine verme gayretinin adıdır. Nitekim,

riyâzet daima mücâhede (didinme, gayret etme) ile beraber zikredilmiştir ki onda gayret ve

didinmenin esas olduğuna işarettir.268 Mücâhedeye “nefs ile cihad” veya “cihad-ı ekber” de

denilir. Nefs ile cihad, düşmanla cihaddan daha zordur. Çünkü görünen düşmanın

şerrinden korunmak, görünmeyen düşmanın şerrinden korunmak gibi olmaz.269 Bu yüzden

Hz. Peygamber (sav), nefs mücâhedesini “büyük cihad” olarak nitelendirmiştir.270 Allah

Teâlâ’nın “Bizim uğrumuzda mücâhede edenleri yollarımıza iletiriz.”271

Câhidî Efendi, şimdiki zamanın ehl-i hevâlarının fukarâ-i sâbirîndeniz dedikleri

halde riyâzetsiz, mücâhedesiz gezdiklerini ve bizim ilmimiz ayn-ı riyâzettir, dediklerini

belirterek mücâhedesiz ve riyâzetsiz fukarâ-i sâbirînden olunmayacağını söyler.272 Hatta

Câhidî Efendi’ye göre, riyâzet ve mücâhede bütün mü’minlere farzdır, türlü türlü

riyâzetler eyleyip dergãh-ı Hakk’ta gâib olunmalıdır. Tarîk-ı Hak’ta ilm-i hikmetle ziyafet

263 Câhidî, a.g.e. s, 33. 264 Câhidî, a.g.e. s, 47. 265 Câhidî, a.g.e. s, 71-72. 266 Câhidî, a.g.e. s, 137. 267 Râgıb el-İsfehânî, Müfredât, Riyâzet madd. 268 Öztürk Y.Nuri, Kur’an’a ve Sünnete Göre Tasavvuf, s, 129. 269 Yılmaz H.Kâmil, Tasavvuf Mes’eleleri, s, 117. 270 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c,II, s,424. (1362) 271 Ankebüt, 29/69 272 Câhidî, a.g.e. s, 6.

71

bulup kalpleri pür nûr olmalılar. Ehl-i hevâya karışmaktan ve dâima uzlet ihtiyâr edeler.

Halka karışmak ona ateş gelmeye çalışalar.273 Herkim ki riyâzeti, uzleti ve mücâhedeyi

inkâr ederse münâfıktır, zındıktır, mülhîddir, enkûs ve ebterdir, katli vâciptir.274 Ammâ

ekser evkãtını ve zâyî edip mücâhedeye yer verir cehd ve kıtâl eder işte cihâd-ı ekber

budur.275

Riyâzetsiz bir sülûk düşünülemez. Ancak riyâzet esnasında verilecek mücâhede ve

micâdele kişiden kişiye değişik olacaktır. Her insanın yaradılışı, yetenek ve tavrı aynı

değildir. Hayvansal-bedensel tarafı gãlip olanın katlanmak zorunda kalacağı riyâzet ve

mücâhede elbette çok çetin olacaktır. Riyâzet vesileler cümlesindendir. Her sâlik bu

vesileyi kendi durumuna uygun tipte seçecek ve gerekli oranda kullanacaktır. Yaratılış ve

yeteneklerin farklı oluşu, riyâzet ve mücâhedede kullanılacak usullerin de farklılığını

gerektirir. Asgari müşterekler din tarafından konmuştur. Dinin emirlerinin farz kısımları,

herkesçe uyulması zorunlu kuralları oluşturur. Namaz gibi, Ramazan orucu gibi... Bazı

ikincil kurallar ise (sünnet, müstehab, mendub vs.) asgari müştereklerin ötesinde engin

gönül fezasına yükselmek isteyenlerce izlenecek disipline işâret eder. Tasavvuftaki riyâzet,

esasında bu ikincil kuralların sıkı takibinden ibârettir. Riyâzette, dışardan ithal edilmiş bazı

disiplinlerde söz konusudur. Daha ashab devrinde çok ağır riyâzetlere girişildiğini, fakat

bunların Hz. Peygamber’ce engellendiğini biliyoruz. Hz. Peygamber bu davranışıyla

tasavvufta hakim olan “nefsi öldürme değil, ıslah esastır” prensibini oluşturuyordu.276

Câhidî Efendi, mücâhedeyi bazen kılıca, bazen de çekiçe benzetmiştir. Nefs-i

emmârenin yedi başı olduğunu belirtip onu kesip, dâim Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı

koyup halka bakmayıp ve bunca menziller geçip, tevhîd-i kâmile edip ve onun nefsine

“râziyye” denilmeyince herkes hilâfete lâyık değildir. 277 Câhidî Efendi, bazen de riyâzet

ve mücâhedeyi nefs-i emmâre kurbanını bıçağa benzetmiştir. 278

Mücâhede ve riyâzet birbirine yakın anlamlarda iki kavramdır. Mücâhede nefsi

iyiliğe zorlamak, riyâzet nefsi bu işe alıştırmaya çalışmaktır. İşin başı mücâhede, devamı

riyâzet, nihayeti de müşâhededir. Mücâhedenin esası, nefsi alışkanlıklarından kesip, dâima

onun arzu ettiğinin tersini yapmaktır. Nefs, heva ve hevesleri peşinde koşmak isteyince 273 Câhidî, a.g.e. s, 7. 274 Câhidî, a.g.e. s, 10. 275 Câhidî, a.g.e. s, 160. 276 Öztürk Y.Nuri, a.g.e. s, 129-130. 277 Câhidî, a.g.e. s, 33; 56. 278 Câhidî, a.g.e. s, 114.

72

“takva” yularıyla dizginlenir, ibadet ve taatlarda tenbellik gösterince istediğinin tersi

yaptırılır. Riyâzette tedrîcilik esastır. Riyâzet kâideleri birden uygulanacak ve sonra

yapılması gerekenler önceden yaptırılacak olursa, mürîdin dengesi bozulabilir.279

Riyâzetin unsurları,

a-Uzlet – Halvet;

"Uzlet" halka karışmamak, onlardan ayrı yaşamak, inzivaya çekilmek.(Tas.) Günaha

girmemek, daha çok ve daha ihlâslı ibadet etmek için toplumdan ayrılıp ıssız ve kimsesiz

yerlere çekilmek, tek başına yaşamak. Buna halvet, inzivâ, vihdet adı da verilir. Toplum

içinde bulunmaya, ihtilât, muhâlete ve hiltat denir. Mutasavvıfların uzletten maksatları

ihtiyaçtan fazla toplumda kalmamak, laklâkıyatla zaman geçirmemek, boş zamanlarda bir

köşeye çekilerek ibadet ve tefekkürle zamanı değerlendirmektir. Fakat bazı dervişler

ömür boyu toplumun dışında kalmışlar, çilehâne ve mağaralarda yaşamışlardır.280

Istılah olarak ise uzlet, halkın arasından süresiz çekilip münzevî bir hayat

yaşamaktır. Diğer bir ifâdeyle uzlet, günaha girmemek, daha çok ve daha ihlâslı ibâdet

etmek için toplumdan ayrılıp ıssız ve kimsesiz yerlere çekilmek, tek başına yaşamaktır.281

Ancak uzletin tanımını yapanlar, kendi düşünceleri doğrultusunda ona farklı

yorumlar getirmişlerdir. Ba'zıları onu "insanlardan mutlak ma'nâda ayrılma" diye

yorumlarken, ba'zıları da "kötü insanlardan" veya "kötü sıfatlardan" uzaklaşmak diye

ifâde etmişlerdir. Meselâ, Necmüddîn Kübrâ (618/1221) ve Seyyid Şerif Cürcânî

(816/1413) uzleti, "inziva ve halvet yolu ile, halkla beraber yaşamaktan yüz çevirmek"

diye ta'rîf ederken,282 "uzlet, kötü kişilerle düşüp kalkmaktan kurtulmaktır" dediği rivayet

edilen Hz. Ömer'in, uzletin sınırını biraz daralttığı anlaşılır.283

Ebû Muhammed Cerîrîye (311/923) uzletin ne olduğu sorulunca: "Uzlet kalabalık

arasına girmek, fakat Hakk'ı bırakıp halk ile meşgul olmasın diye gönlü korumak, nefsi

günahtan uzaklaştırmak, kalbi Hakk'a bağlamaktır", diye cevap vermiştir.284 Kuşeyrî de

benzer bir görüş serdederek şöyle der: "Hakikatte uzlet, kötü huylardan ayrılmaktır.

Uzletin te'sîri vatandan ayrılmada değil, kötü sıfatlan değiştirmede aranmalıdır. Bunun 279 Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s, 117. 280 Uludağ Süleyman, TTS, s, 543. 281 Cürcânî, Kitâbü't-Ta'rîfât, s. 150 282 Necmüddîn Kübrâ, Usûl-i aşere (Tasavvufî Hayat içinde), s. 52 283 Hucvîri, Keşfü'l-mahcûb (Trc. Süleyman Uludağ), s. 158. 284 Kuşeyrî, a.g.e. s. 103.

73

içindir ki, "ârif kimdir?" sorusuna "kâin ve bâin olan kimsedir", ya'nî zâhiren halk ile

beraber bulunduğu halde gönlü ile onlardan ayn olan kimsedir, diye cevap verilmiştir".285

Demek ki farklı görüşler, uzletin farklı şekillerde yorumlanmasına neden olmuştur.

Sühreverdî (632/1234), bu farklı yorumlan te'lîf edici mâhiyette şöyle demektedir: "Uzlet,

farz ve nafile olan uzlet diye ikiye ayrılır. Farz olan uzlet; serden ve şerli kimselerden,

nafile olan uzlet ise, lüzumsuz ve faydasız işler ile bunları âdet hâline getirmiş kimselerden

uzak durmaktır".286 Hucvîrî (465/1072) de uzleti ikiye ayırarak bu görüşleri bir araya

getirir: "Uzlet iki çeşittir. Biri halktan yüz çevirmek, diğeri onlardan kalben kesilmektir.

Halktan yüz çevirmek; ıssız ve kimsesiz bir yer seçmek, hemcinslerle sohbetten zahiren

uzak durmaktır... Halktan kesilmek (inkıta’) ise kalple olur. Bir kimse kalbi ile halktan ve

onların sohbetinden inkıta' hâlinde olursa, o kimsenin mahlûkâttan haberi olmaz",

demektedir.287 "Halâ", birisiyle veya kendisiyle baş başa kalmak, tenhâ olmak, berî olmak,

geçip gitmek, aldatmak, ölmek gibi anlamlara gelen, bir kelimedir. Halvet, bu kökten gelen

bir isim olup "başbaşa kalmak" veya "yalnız kalmak" demektir. Câhidî Efendi de uzleti,

tamamen halktan kaçmak olarak değil de, halk içinde uzlet, yani kalben halkın yaptıkları

sıradan işlere karışmamak, dünya işlerine dalmamak, dünya kelâmı konuşmamak, her

haliyle halk içinde olmasına rağmen uzleti tercih etmek olarak açıklar.

Câhidî Efendi’ye göre, uzlet kurtuluştur, âhiret azabından kurtulmak isteyen

kimselerin ehl-i dünyâdan uzlet etmelerini tavsiye eder.288 Evliyâullâh Allah Teâlâ’nın

düşmanlarına karışmazlar, onlardan uzlet ederler ve gönüllerini ağyârdan temizlemeye

gayret ederler.289 Câhidî Efendi, Hakk’a vâsıl olmanın uzlette olduğunu ve bütün

makamların da uzlette olduğunu anlatmaktadır.290 Evliyânın uzleti, mürşid-i kâmilin

uzleti, bazen müridler ile sohbet eder, Hakk’a çıkabilmek için gereklidir.291

Câhidî Efendi, uzleti inkâr edenlere seslenerek, onlara şu örneği hatırlatır; Câfer-i

Sâdık (ra) kendi zamanında müridlerinden uzlet etmiş bir mağaraya girmiş kimseye

görünmez. Müridleri bir gün toplanıp mağaranın kapısına varıp, yâ şeyh lutfet, ihsân

eyleyin de yine aramıza girin bizi irşâd edin, sizin mübârek nefesinizden bizim ölü

285 Kuşeyrî, a.g.e. s. 102. 286 Sühreverdî, Avârifü’l-maârif, s, 424. 287 Hucvîri, Keşfü'l-mahcûb (Trc. Süleyman Uludağ), s. 158. 288 Câhidî, a.g.e. s, 51. 289 Câhidî, a.g.e. s, 48. 290 Câhidî, a.g.e. s, 72. 291 Câhidî, a.g.e. s, 46.

74

gönlümüz dirilsin, bizim necâtımıza sebep ol derler. O sultanü’l- ârifin de, “şimdiki

zamanın halkına karışmaktan Allah Teâlâ’ya sığındım” der.292 Ârifin sohbeti uzlette

müşâhede olur.293 Uzlet ihtiyâr edenler, bütün ömrünü "men arefe nefsehü fekad arefe

rabbehu" makãmına erişmeğe sarf ederler.294

Istılah olarak halvetin, hicrî ilk asırlarda uzletle aynı ma'nâya geldiği

anlaşılmaktadır. Zîrâ ilk dönemlerde usûl ve âdabı tespit edilmiş bir halvet tarzı yoktu.

Halvetin, h. VI ve VII. yy'lara doğru zamanı, mekânı, süresi ve âdabı belirlenmiş uzletlerin

genel adı olarak anlam daralmasına uğradığı görülür. Nitekim kırk günlük halvetlerden ve

âdabından ilk kez Sühreverdî (632/1234) bahsetmiştir.295 Bu anlamdaki halvete "erbain"

ve "çile" adı da verilir.

Rûzbihân Baklî (606/1209): "Halvet, kulun zindanıdır. Orada rubûbiyyet

güneşlerinin nurları parıldar", diyerek edebî bir ta'rîf yaparken, Necmüddîn Kübrâ daha

didaktik bir ifadeyle: "Halvet, güneş şuasının ve gün ışığının girmediği karanlık bir yerde

çeşitli meşgalelerden uzak kalarak ibâdet etmek demektir", der.296 Halvet, hayâtın bitmez

tükenmez dertlerinden kalbi boşaltmak ve gündelik meşgalelerden zihni rahatlatmak için

muayyen bir süre insanlardan ayrılmak ve dünyevî işleri terketmektir. Halvet ve uzlet

kelimelerinin ilk dönemlerde aynı ma'nâda kullanılması, sonraları da anlam yakınlığının

devam etmesi nedeniyle ba'zıları bu iki kelimenin aynı şeyi ifâde ettiğini söylemiş,

ba'zıları da aralarındaki farkı tesbît etmeye çalışmışlardır. İkinci guruba göre halvet;

toplumdan ve insanlardan uzak bir köşeye çekilmek iken uzlet; nefsten, nefsin arzu ve

isteklerinden, mâsivâ ile meşgul eden her şeyden kaçmak ve bunları terk etmektir.297 Bu

düşünceye göre halvette toplumdan maddî bir ayrılış, uzlette ise ma'nevî ve şuûrî bir

ayrılış söz konusudur.

Halvet ile irtibatlı diğer iki ıstılah “erbaîn” ve çile” dir.

a-1) Erbaîn: Arapça kırk demektir. Genellikle Doğu kültürlerinde kırk sayısına

büyük önem verilmiştir. Kurân-ı Kerîm'de Hz. Musa'nın Sînâ dağındaki uzletini kırk

292 Câhidî, a.g.e. s, 239. 293 Câhidî, a.g.e. s, 10. 294 Câhidî, a.g.e. s, 18. 295 Sühreverdî, a.g.e, s. 207-227. 296 Necmüddîn Kübrâ, Risale ile'l-hâim, (Tasavvufî Hayat içinde), s. 76. 297 Sühreverdî, a.g.e, s. 424-425.

75

gecede tamamladığı 298 ve İsrâiloğullarının, savaştan çekindikleri için ceza olarak kırk yıl

çölde kaldıkları299 ifade edilmektedir. İncîller'de Hz. İsa'nın Filistin çölünde kırk gün uzlet

hayâtı yaşadığı anlatılmaktadır (Markos 1/12-13; Matta 4/1-2). Hristiyanlarda Paskalya'dan

altı hatta önce, kırk gün süren bir perhiz dönemi vardır.300 Bir hadîs-i şerifte de, kırk gün

kendini samimiyetle ibâdete veren kimsenin kalp menbaından fışkıran hikmetlerin dilinden

döküleceği rivâyet edilir.301

Tasavvufî bir terim olarak "erbain", halvetlerin kırk gün sürenlerine verilen isimdir.

İlk zâhidler ve sûfîler arasında, özel bir mekânda halvete girip belli bir süre kalmak gibi

bir uygulamaya nadiren rastlanır. Abdülkâdir Geylânî (561/1165) ve Ahmed er-Rifâî

(578/1182) gibi tarikat kurucusu mutasavvıflar döneminde bile bu anlamda erbaîn

görülememektedir. el-Lüma, et-Taarruf, Kûtü'l-kulûb, er-Risâle, Keşfu'l-mahcûb ve İhyâ

gibi tasavvufî hayat hakkında ayrıntılı bilgi veren eserlerde erbaîn konusuna yer

verilmemiş olması da bu geleneğin daha sonraki dönemlerde yaygınlaştığını gösterir. İlk

ayrıntılı bilgileri ise Sühreverdî (632/1234) Avârifu'l-maârifinde302 vermiştir. Erbaîn

uygulaması özellikle Kâdiriyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye, Kübreviyye ve Halvetiyye

mensupları arasında görülür.303

Mutasavvıflar, Hz. Musa'nın Tûr-i Sînâ'daki kırk günlük uzlet hayâtına ve yukarıda

zikrettiğimiz hadîse istinaden erbaîn uygulamalarına başladıklarını ifâde etmişlerdir.

Sûfîler arasında yaygın olan "Allah, Âdem (a.s)'ın toprağını kendi eliyle kırk gün

yoğurdu" sözü de konu ile irtibâtlandınlmış ve şöyle yorumlanmıştır: "Sâlik halvette

(erbainde) ihlâsla amel ederek, kendisini Allah'tan uzaklaştıran türâbî yaratılış

tabakalarını her gün birer birer açar. Kırk günün sonunda topraktan yoğrulan tüm perdeler

açılmış olur".304

a-2) Çile: "Kırk" anlamındaki Farsça çihl kelimesinden gelen "çile", çihle veya çille

şeklinde de söylenir. Istılah olarak, dervişlerin ıssız bir yere çekilerek, yemelerini,

içmelerini, uykularını azaltarak kırk gün kendilerini ibâdete vermelerine "çile" denir.

298 el-Bakara 2/5; Bu hâdise Tevrat'ta şöyle anlatılmıştır: "Ve Musa bulutun içine girip dağa çıktı; ve Musa kırk gün kırk gece dağda kaldı" (Çıkış 24/18). 299 el-Mâide 5/26, 300 Kitâb-ı Mukaddes, Markos 1/12-13; Matta 4/1-2 301 Isfahânî, Hılyetü'l-evliyâ, c,V, s,189; Aclûnî, Keşfu'l-hafâ, c,II, s,224 302 Sührverdî, a.g.e, s. 207-227. 303 Eraydın Selçuk, Uludağ Süleyman, "Erbaîn", TDİA, c,XI, s,270-271 304 Sühreverdî, a.g.e, s. 208.

76

Arapça'daki erbainin karşılığıdır. Çile çıkarmak için inşâ edilen yerlere "çilehâne" ve

"halvethâne" gibi adlar verilir.305 "Çille-i ma'kûse" terimi ise bir zahidin baş aşağı, ayaklar

yukarı gelecek şekilde bedenini bir kuyuya asarak çile çıkarmasını ifâde ederse de çok

yaygın değildir. Ebû Saîd-i Ebu'l-Hayr'ın (440/1049) bu şekilde dua ve zikir yaptığı

rivayet edilmektedir.306

Esasen erbainle aynı ma'nâya gelen çile, Mevlevîlik'te anlam kaymasına uğramış ve

1001 günlük bir hizmet hayâtının adı olmuştur. Bu tarikatta çile doldurmak isteyen derviş,

ayak işleri, pazar ve mutfak işleri diye özetlenebilecek olan on sekiz hizmeti sırasıyla

görür. Zâten Mevlevîlik prensip olarak erbaine karşıdır. Hz. Mevlânâ (672/1273)

sülûkunun başlarında halvet yaptığı ve birçok erbain çıkardığı halde Şems-i Tebrizî ile

görüşmesinden sonra halveti terk edip celveti tercih etmiştir.307

11 -Zikir:

Zikir, unutmanın zıddı olup, sözlükte bir şeyi ezberleyip korumak, hatırlamak,

şeref, öğüt, namaz, dua ve övgü anlamlarına gelir. Bir şeyin dilde dolaşıp akması, devamlı

olması, hatırlanması gereken bir şeyi korumak, Allah’ı anmak da zikirdir. Kur’ân’ın

sıfatlarından biri olan Zikr-i Hakîm, her türlü ihtilaf ve çelişkiden uzak, sağlam ve şerefli

manalarına gelir.308

Câhidî Efendi zikri nur olarak tanımlamaktadır. 309

Kur’an-ı Kerim’de on sekiz manada kullanılmıştır. Meselâ namaz, semavî kitap,

Kur’an, kadri büyük şey ......anlamlarına gelir.310

Tasavvuf terminolojisinde zikir, Allah’ı anmak, hatırdan çıkarmamak ve

unutmamak şeklinde ifade edilir. Zikir, tasavvuf ve tarikat ehli kişilerin belli kelime ve

ibareleri çeşitli miktar ve yerlerde edepli bir şekilde ferdî yada toplu olarak söylemeleridir.

Zikrin hakikati, zikreden kişinin kendisinden geçip, Allah’ın dışında her şeyi unutmasıdır.

305 Uludağ Süleyman, TTS, s. 127; Eraydın Selçuk, "Çile", TDİA, c,VIII,s, 315-316. 306 Attâr Ferîdüddin, Tezkiretü'l-evliyâ (Trc. S. Uludağ), s. 799, 307 Ankaravî İsmail, Minhâcu'l-fukarâ, s. 153. 308 Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s,179; Halil b. Ahmed, c,I, s,236-3-237; İbn Fâris,c, II, s,358-359; 309 Câhidî, a.g.e. s, 21. 310 Aynî Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, s, 239. (Sadeleştiren; H. Rahmi Yananlı)

77

Zikir dilin ve kalbin zikri olmak üzere ikiye ayrılır. Kişinin sürekli diliyle Allah’ı

anması dilin zikridir. Kalbin zikri ise, sevilenin hakikatinin kalbde tasavvuru ve bu

düşüncede yoğunlaşmasıdır. Zikir, bir diğer sınıflamaya göre ise hafî ve cehrî kısımlarına

ayrılır. Hafî zikir, zikredenin sadece kendisinin işitebileceği alçak bir sesle yaptığı zikirdir.

Cehrî zikir, yüksek sesle veya çevrede bulunanların işitebileceği bir şekilde sesli olarak

yapılan zikirdir. 311

Câhidî Efendi zikri mü’minin gönlünde bir ağaca benzetir ki, bir temiz sulu

toprağa dikilir, kelime-i tayyibedir, derhâl ol ağacın kökleri bütün âzâya erişip, sirâyet

eder. Hiç yer kalmaz ki, tevhîdin vücûda erişmemiş olsun.

Câhidî Efendi mâdem ki zikir ağacı kemâline erişir, müşâhede çiçekleri ağacın

budakları ucunda açılmaya başlar, o çiçekten mükâşefet ve ledünnî ilim yemişleri hâsıl

olur, fakat bu mertebe her mükallide müyesser olur sanmayın, şu sâdık mürîde olur ki,

zikrullâh tohumu tamam olup, velâyet sâdık mürşidin yemişinden olmuştur.312

Kur’ân-i Kerim’de zikirle ilgili çok sayıda âyet-i kerime bulunmaktadır. Bunlardan

bazıları şunlardır: “Beni anın, ben de sizi anayım.”313 “Ey iman edenler, Allah’ı çok anın.”

314“Allah anıldığında mü’minlerin kalbi ürperir.” 315 “Onlar ayakta, oturarak ve yanları

üzere Allah’ı zikrederler.” 316

“Rabbini çok an, sabah akşam tesbih et.” 317

“Allah’ı çok

zikreden erkekler ve Allah’ı çok zikreden kadınlar; Allah bunlar için bağış ve büyük bir

mükâfat hazırlamıştır.” 318

Hz. Peygamber (s.v.) de zikrin önemini şu hadisleriyle dile getirmiştir. “Bir

topluluk oturup Allah’ı zikrederse, melekler onları kuşatır, rahmet onları kaplar.” 319

“Allah’ı o kadar çok zikredin ki, size mecnun-deli divane desinler.” 320 “Size amellerinizin

en hayırlısını haber vereyim mi? Allah’ı zikretmek.” 321

“İçinde Allah’ın anıldığı ev ile

311 Uludağ Süleyman, TTS, s, 588-589; 312 Câhidî, a.g.e. s, 211-212. 313 Bakara, 2/152. 314 Ahzâb, 33/41. 315 Enfâl, 8/2. 316 Âl-i imrân, 3/191. 317 Âl-i imrân, 3/41. 318 Ahzâb, 33/35. 319 Sahih-i Müslim, Deavât, 8. 320 Ahmed b. Hanbel, Müsned, c,III, s, 68,71. 321 Sünen-i Tirmizî, Deavât, 6.

78

içinde Allah’ın zikredilmediği ev diri ile ölü gibidir.” 322 Kur’an ve Hadisi kendisine rehber

edinen ilk dönem zâhidlerinden Hasan Basrî, manevî zevkin namaz, Kur’an okuma ve

zikirde aranmasını ister. Ona göre bunlardan manevî bir haz alamayan kişinin kalbi

kasvetlidir.323 Zikir, başkasına sezdirmeden kalb ve ruhla Allah’ı hatırlayıp zikretmek ve

Allah’ın haram kıldığı şeyleri yapacağı anda kişinin Allah’ı hatırlayıp vazgeçmesi olmak

üzere ikiye ayrılır. Bunlardan ikincisi birincisinden daha üstündür.324 Zünnûn Mısrî’ye

göre, Allah zikreden kulunu her şeyden korur, kul da Allah’ın dışında her şeyi unutur.

Böylece kul için Allah her şeye bedel olur. Sehl b. Abdullah Tüsterî de Allah’ı

unutmaktan, O’nu zikretmemekten daha büyük bir günah bilmediğini söyleyerek zikre

verdiği önemi belirtir.325

İbn Meserre’ye göre insan ibadetlerinde sebatlı, sosyal hayatta güzel ahlâk sahibi

olabilmek için edepli bir şekilde insana büyük bir yardımcı olan zikir meclislerine

katılmalı, o meclislerden istifade etmelidir. Zikrin ona göre tercih edileni hafî olanıdır.

Cehrî zikir, organların taati ve ibadetidir. Kalbin ürpermesi ve titremesi de zikir sayesinde

olur. Sırrın zikri de ihlâstır. Zikrin aslı ise, dinin temeli olan takvâdır.326

Ebû Tâlib Mekkî’ye göre zikir, kulu Allah’a ulaştıran en kısa yoldur. Hakiki zikir

kalbin zikri olup Allah’ın dışındaki her şeyi, mâsivâyı unutmak, kalbe sokmamaktır. Zikir

bu şekilde olursa hakikat müşahede edilebilir. Kul dili ile Allah’ı zikrederek zikrin kalbe

yerleşmesini ve kalbin de zikre katılmasını sağlar. Böyle bir zikir kalbin bütün amellerini

kapsayan bir isim olur.327

Kuşeyrî ise zikri Allah’a giden yolda uyulması gereken kuvvetli bir esas olarak

görür. Ona göre Allah’a ulaşmanın tek yolu olan devamlı zikir, dilin ve kalbin zikri olmak

üzere ikiye ayrılır. Daimî zikir mertebesine dilin zikriyle ulaşılır. Zikrin belli bir vaktinin

olmayışı ve zikreden kişinin zikrine karşılık bulması zikrin özellikleri arasındadır. Bu

açıdan kul bütün vakitlerde zikir yapabilir. Namaz ibadetlerin en şereflisi olmakla beraber

bazı vakitlerde kılınması caiz değildir. Kalble yapılan zikre her hangi bir sınırlama yoktur.

Her zaman ve her yerde yapılabilir. Kuşeyrî zikredenlerin zikirlerine karşılık bulmalarıyla

322 Buhârî, Deavât, 66/1, VII, 168; Sahih-i Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 211. 323 Kuşeyrî, Risâle, s,371. 324 Gazzâlî, İhyâ, c,I, s,297. 325 Kuşeyrî, Risâle, s,368,372. 326 Bardakçı,M,Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, s,74. 327 Mekkî, c,I, s,14, 17-18.

79

ilgili olarak “Beni zikrediniz, ben de sizi zikredeyim.” 328 âyetini delil getirerek Allah’ın

kendisini ananları andığını belirtir.329

Gazzâlî ise zikri Kur’an okumadan sonra en üstün ibadet olarak değerlendirir.

Câhidî Efendi ise Gazzâlî’nin aksine, hangisinin efdal olduğu sorusuna “zikrullâh uludur”

(Ahzâb, 33/41) âyetini delil göstererek, zikrullahın daha efdal olduğunu söylemektedir.330

Ona göre faydalı olan zikir devamlı ve kalb huzuruyla yapılan zikirdir. Kalbin gafil olduğu

bir sırada sadece dil ile yapılan dil yapılan zikrin faydası olsa da bu azdır. Başlangıçta her

ne kadar zikirden bir tat alınmasa da zamanla ünsiyet ve muhabbet meydana gelir. Bunun

neticesinde de kişi yaptığı zikirden zevk almaya başlar.331 İbnü’l-Arabî ise zikri, ilâhî bir

sıfat olarak nitelendirir. Ona göre Allah “Beni anın ki ben de sizi anayım.” âyetiyle kendi

zikrini kulun zikriyle irtibatlandırmış, kendisini zikredeni O da zikredeceğini bildirmiştir.

Çünkü zikir, zikri doğurmaktadır. 332

Câhidî Efendi zikrin iki kısım olduğunu beyan etmektedir. a) Biri taklîdi zikirdir.

b) Diğeri tahkîkîdir.

a)Taklîdî zikir; avam ağzından veya ana ata ağzından işitmiştir. Bu zikir gönülde

eser edip fâide vermez. Bir tohum güneşten terbiyye görmemiş olarak onu yere saçsalar

bitmez, çünkü hamdır avamın zikri de böyledir, hemen dillerindedir, âhirete hiç fayda

vermez.

b)Hakîkî zikir; velâyet sâhibi sâdık mürşid telkin etmiş olmalı. Sâdık mürîd o

kãbil ve alçak gönüllü yerine zikir tohumunu ekerse o müride tesir edip gönlünde biter,

çünkü mürid gönlü nadasdır ve tâbi’at dikenlerin tarîkat türbânı ile dikenleri ayıklansa

temiz olur, ondan sonra mürîdin ihlâsı ile mürşidin himmet güneşine velâyet suyuyla

terbiyyet bulur, hakîkî iman seyri ortaya çıkar. 333

İslâm tasavvufunun kurumsallaşmasından sonra tarikatlarda Melâmetîler ve

Nakşibendiler hafî zikri, Rufâîler ve Kâdirîler ise cehrî zikri esas almışlardır. Bu zikirler

hem oturarak hem de ayakta edilebilir. Şayet ayakta yapılırsa buna “devr” ve “deverân” adı

verilir. Yesevîlikte hançereden testere ve bıçkı sesi gibi ses çıkarılarak yapılan zikre ise

328 Bakara, 2/152. 329 Kuşeyrî, Risâle, s,367-370. 330 Câhidî, a.g.e. s, 214. 331 Gazzâlî, İhyâ, c,I, s,295, 303-304. 332 İbnü’l-Arabî, El-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, II, 302. 333 Câhidî, a.g.e. , s, 211.

80

“zikr-i erre” denilir. İslâm tasavvufunda Allah’ı sürekli anma, O’na olan yakınlığın bir

tezahürüdür. Allah’ı anma “Kur’an ahlâkıyla ahlâklanma” olarak görülür. Kur’an’ı

özümseyerek anlayan bir insan, yaptığı her işi doğruluktan ayrılmadan Allah’ı görüyormuş

gibi ibadet vecdiyle yapar.334

Câhidî Efendi sâliklerin makamlarından birinin zikir olduğunu ve zikrin de üç

mertebe olduğunu açıklar.

1. Gönlü senâ ederek hazırlamak, namazı gönül huzurluğuyla kılmak, Hakk

yolunda zikr-i muhkem olup, dâima zikrullahla meşgul olmakla ve dünyâ

dostluğunu terk etmektir.

2. Gönlü, sırrıyla zikir eder ve gönlü Hakk’a hazır olur.

3. Rûhu gizli zikir ehli olur ve Hakk Teâlâ zikr eyleyeni şühûd eder.335

Câhidî Efendi, zikrin cehri mi, yoksa hafî mi olanı daha faziletlidir tartışmasına

girmiş ve cehri zikrin efdal olduğunu savunmuştur.336

12 –Şükür:

Teşekkür, nimeti dile getirme, iyiliği yapanı övme. Kul, Allah’ın lütuf ve

nimetlerini dile getirir ve O’nu överse şükretmiş olur.337

Câhidî Efendi şükrü, Hak Teâlâ'nın emr-i şerîfıne muhâlif nesnelere el sunmamak

olarak, tarif etmektedir. 338

Yine Câhidî Efendi, şükür makamının enbiyâ ve evliyâ makamı olduğunu

söylemektedir.339

Bazı âyetler340 Allah’ı şâkir veya şekûr diye vasıflandırır. Bu, Allah’ın insanların

hayırlı amellerini “takdir ettiği” anlamını taşır. Böyle amelleri takdir ediyorsa, bu demektir

334 Bardakçı,M,Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, s,75. 335 Câhidî, a.g.e. s, 189. 336 Câhidî, a.g.e. s, 213-214. 337 Uludağ Süleyman, TTS, s, 503. 338 Câhidî, a.g.e. s, 3. 339 Câhidî, a.g.e. s,188. 340 Bkz. Bakara, 2/158; Nisâ, 4/147; Fâtır, 35/30; Şûrâ, 42/23; Teğâbûn, 64/17.

81

ki onu mükâfatlandıracaktır. Şükrün aslî anlamı da zaten “takdir etme, değerini

bilme”dir.341

Şükür; insanın, Allah’ın kendisine vermiş olduğu nimetlerden başkalarını

faydalandırmasıdır. Yani bir adam, yediği yemeğin cinsinden, onu bulamayan birini

behredâr (hisseli) ederse, o nimete şükretmiş olur. Keza, ilim tahsil eden bir adam,

öğrendiklerini başkasına öğrettiği takdirde, Allah’ın kendisine bahşetmiş olduğu ilim

nimetinin şükrünü eda etmiş olur. Meselâ bir san’atkârın ehil ve kabiliyetli birini

yetiştirmesi, Allah’ın lütfuyla kazanmış olduğu san’atın şükrüdür.342

Şükür, dil, kalb ve bedenle olur. Dille şükür nimet sahibini itiraf ile hamd; kalb ile

şükür, nimeti verenin Allah olduğunu bilmek; beden ile şükür, bedeni Allah’ın

yasaklarından korumak ve buyruklarına uymaktır.343 Allah Teâlâ, “bizden nimetlerine

şükredip nankörlük göstermememizi” 344istemekte ve şükrettiğimiz zaman nimetini

artıracağını haber vermektedir.345 Allah Rasûlu (sav)’in gece sabahlara kadar kıyamda

namazla meşgul olması ve kendisine “niye bu kadar kendinizi yoruyorsunuz?” sorusuna

“şükredici bir kul olmayayım mı?”346 şeklindeki cevabı da bunu anlatır.

“Ya Rabbi şükür elhamdülillah, nimetlerine binlerce şükür, şu önümdeki nimet

senin mahz-ı fazlının eseridir. Allah ziyade etsin” gibi duâların hiç biri şükretmek değildir.

Bunlar ancak “sübhanallah, elhamdülillah” demek gibi, birer tesbihten ibarettir ve bir

tesbih kadar sevabı vardır. Bu dualarda ve yemek dualarıyla hiçbir zaman dua edilmiş

olmaz, çünkü şükrün tarifi dışında kalır.347

Hamd ile şükür ayrı ayrı şeylerdir. Hamd, sevgi ile birlikte, ta’zim ve saygı

göstererek güzellikle övmektir; şükürden daha umûmî bir mana ifade eder; çünkü şükür,

nimet karşılığı olur. Hamd ise böyle değildir. Ayrıca her nimetin şükrü kendi cinsinden

olur.348

a) Şükrün Kısımları :

341 Mîr Mustansır, Kur’ânî Terimler ve Kavramlar Sözlüğü (Trc. Murat Çiftkaya) s, 184. 342 İz Mahir, Tasavvuf, s, 134. 343 Yılmaz, AHT, s, 183. 344 Bakara, 2/152 345 İbrahim, 14/7 346 Sahîh-i Buhârî, Teheccüd, 6 347 İz Mahir, Tasavvuf, s, 133. 348 Yılmaz, AHT, s, 184.

82

a-1) Dilin şükrü, insanın kulluk tevazuu içinde nail olduğu nimeti itiraf etmesi

şeklinde olur.

a-2) Beden ve organların şükrü, kulun vefa ve hizmet sıfatı ile muttasıf olması

tarzında olur.

Câhidî Efendi, ayağın şükrü, Hak Teâlâ'nın emr-i şerîfıne muhâlif yerlere

yürümemektir. Aklın şükrü fikrullâhtır. Gönlün şükrü Hakk Teâlâ'ya ulaşmaktır. Canın

şükrü Hak Teâlâ'nın aşkına müstefrik olmaktır. Malın şükrü Hakk Teâlâ'nın yoluna hayır

yapmaktır. Bütün yiyecek temiz nimetlerin şükrü ki, Allah Teâlâ'ya yaklaşmak için çeşitli

mücâhedeler etmektir

Göz nimetini bilmek istersen gözsüzlere sor. Kulak nimetini bilmek istersen

sağırlara sor. Dil nimetini bilmek istersen dilsizlere sor. Burun nimetini bilmek istersen

burnu içinde marâzı olup hoş kokular duymayanlara sor. El nimetini bilmek istersen

elsizlere sor. Ayak nimetini bilmek istersen ayaksızlara sor.

Câhidî Efendi, gözün şükrü Allah Teâlâ'dan korkup ağlamaktır. Ondan sonra

âlemin nakkãşına baka ve nakkãşı kimdir ve nakış nedir, bile nakışını koya, nakkãşına

hayran olmaktır. Kulağın şükrü Allah Teâlâ'nın ahkâmını dinleyip hükmünü tutmaktır,

gayb âleminden hitâb işitmektir. Burnun şükrü hoş yeller estikçe Hak Teâlâ'nın ilmine ve

kudretine nazar edip Hâlık'a muhabbet de ziyâde olmaktır. Akıl görünen yerde ve göklerde

her ne kim var ise cümle rahman yapısından bilip âlem yüzünden Hak Teâlâ'nın ilm-i

kudretini müşâhede etmektir. Dilin şükrü Allah Teâlâ'dan gayrısını unutup ondan sonra

Hak Teâlâ'yı çok zikr eylemektir. Ve emr-i bi’l ma'rûf ve nehy-i ani’l müker’i

yapmaktır.349

a-3) Kalbin şükrü, hürmeti muhafaza halini devam ettirmekle beraber (Allah’ın

tecellilerini temaşa ve) şuhûd yaygısı üzerinde itikafda bulunmak sûretiyle olur.

Şükür denilir, bununla âlimlerin sözden ibaret olan lisânî şükürleri anlaşılır. Şükür denilir,

âbidlerin fiil nevinden olan vasıfları anlaşılır. Şükür denilir, bununla âriflerin bütün

hallerinde Allah için istikãmet üzere bulunmaları anlaşılır.350

Kalbin şükrü demek, sahibine ihsan olunan nimetin ve rahmetin Allah Teâlâ’dan

geldiğini ve verildiğini bilmesi ve böylece kabul etmesidir. O nimetin kendisine tahsiste 349 Câhidî, a.g.e. s, 4. 350 Kuşeyrî, a.g.e. s, 315.

83

esas müessirin ancak ve ancak kendi yaratıcısının olduğunu, tâ rûhunun derinliklerinden

gelen bir imanla tespit ve takdir buyurması gerekmektedir. Aksi takdirde, Allah Teâlâ’yı

yegãne müessir bilmeyip, başka etkenlerin ve tesirlerin olduğunu kabul eder ve onların

rollerinin etkisi altında kalırsa, gönül âleminde gizli bir şirk hastalığı başlamış ve bu âlemi

köşe bucak sarmaya ve yıkmaya yönelmiş olur.351

Câhidî Efendi şükredenlerin makamlarından birinin de şükür olduğunu belirtir ve

şükründe de üç usul bulunduğunu ifade eder. Bunlar; amel-i sâlih, ilm-i nâf’i ve haldir.

b) Şükürde üç usûl :

b-1) Amel-i sâlih; Bu şükürle zîrâ ni’meti bilmenin ve kabûl etmenin adı şükürdür.

Pes öyle olacak nefsine hoş gelen nesneleri cümle hayvânât dahî bilir. İmdi bu şükür

değildir. Hak Teâlâ'nın verdiği ni’metlerin şükrünü yerine getirmiş olmaz, şiddetli azâbâ

hâzır olsunlar.

b-2) İlm-i nâfi’; Tarîkat ehli iki türlüdür, biri şarkî ve biri garbîdir. Ya’ni riyâzetli

olanın adı şarkîdir, ilimle olanın adı garbîdir. Bu sözlerin zâhirine bakıp şarki tarîkattan ve

garbî tarîkattan mahrûm kalınmamalıdır. Nitekim şimdiki zamanın o ehl-i hevâları ki,

fukarâ-i sâbirîndeniz derler gezerler riyâzet yok mücâhede yok. Ya’ni derler ki; bizim

ilmimiz ayn-ı riyâzettir. Kişi gün istemekten murâd, günün nûrunu görmektir. Kendi nûru

olan günü neyler derler, bu sözü ağızdan öğrenmişlerdir, yâhut kitaptan. Fakat bu sözlerin

hakîkatla hiçbir ilgisi yoktur ve onlar taklîd zulmetinde helâk olmuşlardır.352

b-3) Hal; Hakk tarîkatta olan fükarây-i sâbirînin alâmeti ki, nefsinin terbiyesine

meşgûl olur ve riyâzetler çeker, nefsin murâdın vermezler, dâim zikrullâha meşgûl olur ve

gece uykuların terk edip ah vah sûzân ile Hakk Teâlâ'ya ibâdet ve zikre meşgûl olur.

Ondan sonra hidâyet ve inâyet-i Hakk’a erişir, insan sıfatına varır ve ma’nây-ı insana erişir

ve sıfât-ı Hakk ma’nây-ı insanda ortaya çıkar. Ondan sonra ma’rifet meydana gelir de sıfât-

ı insâniyesi, ma’nây-ı insana erişe, ma’nây-ı insan da Hakk ona tecellî eder. Çünkü

ma’nây-ı insanın mahalli ma’rifet-i haktır. Pes ma’rifet-i hakk, ma’nây-ı insânîde zâhir ola

ve oldur âni vakitte kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ münezzeh görür, ve cem'i eşyâda

351 Özdağ Musa, Feyizler IV, s, 186-187. 352 Câhidî, a.g.e. s,6.

84

münezzeh görür. [men arefe nefsehü fekad arefe rabbehü]353makãmına erişir ve o hataya

düşmekten kurtulur. 354

Câhidî Efendi şükrün sâliklerin makamlarından olduğunu belirttikten sonra şükrün

aynı zamanda üç mertebe olduğunu bildirerek açıklamıştır.

a) Hangi nesne gökçek ise kabûl edip şükür eder.

b) Mübtedîlerin şükrü ki, Hakk Teâlâ’nın gizli âşikâre verdiği nimetlere nazâr ve o

nimetlerden hâsıl olan kuvvetleri Hak Teâlâ’nın emrinde harcar, yoksa takrir lafızlarıyla

şükür olmaz.

c) Nefsin sevmedikleri nesnelere şükür eder ve bütün zor işlere râzı olur, Hakk’tan

kimseye şikâyet etmez, belâyı gizler ve şükür makamında olduğunu bilir.355

13 -Tahâret ve Abdest:

Tahâret lügatte pâklığa denir, ama şeriatta belirli âzâları yıkamaktır. Bu temizlik

temiz su ile değil, bu temiz su beden suyudur (takva). Câhidî Efendi tahareti dört tabaka

olarak işlemektedir. 1. Tabaka, Allah Teâlâ’dan başkasından gönül sırrın pâk etmektir. 2.

Tabaka, kötü sıfatlardan gönül yüzün pâk etmektir. 3. Tabaka, takvâ suyuyla bedende olan

âzâların temizlemektir. Ya’ni bütün âzâları Allah Teâlâ’dan korkup, emrine muhâlif kötü

işler işlemeye. 4. Tabaka, necâset temizliğidir. Yani pâk suyla bedeni ve donu pâk

etmektir. Bu zikr olunan dört tabaka pâklıklar olmayınca hemen bedenini ve elbisesini

suyla pâk etmekle hiç kimse temiz olmaz ve necât bulmaz. Riyâzet suyuyla pâklık

denizinde kötü ahlâktan tamamen kurtulmayınca, gerçek anlamda temizlik söz konusu

değildir. Nitekim Kur’an’da buyurulur: ⌠⌠⌠⌠♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € “Muhakkak ki

şu nefsini temizleyen kişi azabdan kurtulmuştur.”356 demektir. Sevgili Peygamberimizin şu

hadisi de abdestin hem fijyolojik hem de manevî faydasını içeren derin bir hikmet gizlidir:

353 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208 (I-X, Beyrut, 1405); Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50 (I-VI, Mısır, 1356); Ali el-Kârî, el-Masnû’, s. 189 (Riyad, 1404). Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343 (I-II, Beyrut, 1405). 354 Câhidî, a.g.e. s,13. 355 Câhidî, a.g.e. s,188. 356 A’lâ, 87/14.

85

“öfke şeytandandır, şeytan ateşten yaratılmıştır. Ateş ancak su ile söndürülür, o halde

öfkelendiğiniz zaman onu yenmek için abdest alınız”357

Câhidî Efendi’ye göre azabdan kurtulmak ve yücelmek, ahlâk-ı hamîde ile

müzeyyen ve münevver olmakla mümkündür. Bu da gerçek gönül temizliği, yani takvâ

iledir.358

Abdest, Allah’ın huzurunda bulunmak demek olan namaza hazırlıktır. Vücutça

temiz olmak için alınan abdest veya boy abdesti, namazın ön şartıdır. Tabii ihtiyaçları

giderdikten sonra, bu organları temizlemek, ardından elleri yıkamak, nihayet abdest almak,

sadece dış temizlikten ibaret hareketler değildir. Pislikler maddî olduğu kadar manevî de

olduğundan, abdest alırken manevî kirlerden arınmak da söz konusudur. Bu sırada geçmiş

hatalardan pişmanlık duyup gelecek için iyi kararlar alınabilir. Pişmanlık ve tövbe

geçmişimizi temizleyip arıtır.

İyi veya kötü hareketleri organlarımızla yaparız. El işler yapar, yıkar ve yazar; ağız

yer içer, iyi ve kötü sözler söyler, konuşur; burun koklar, gözler görür; kollar saldırır ve

yakalar; kulaklar işitir ve dinler; ayaklar ise bizi pek çok yere götürür. Bütün bunlar zaman

zaman günah ve yasak sınırını aşabilir.359

Câhidî Efendi abdesti, tekmîl-i tahâret olarak tanımlamaktadır.360 Diğer bir

tanımlamasına göre, saf bir itikadla mürşid-i sâdıkına teslîm olmaktır ki, mürşid onu gizli

murdar libâslarından çıkarıp, fenâ tahtası üstüne koya, tahâret aldıra, ondan sonra riyâzât

ve mücâhede suyuyla yıkanacak yerini yıkaya ve şeriat, tarîkat, hakîkat kimyâsıyla abdest

aldıra, nûruyla şu kadar yıkaya ki, kötü vasıflardan tamamen temizlene. Tekrar dünyâya

çıkıp kefenine buluşmaya.361

Câhidî Efendi’ye göre, Allah katında makbûl olan abdest, hem zâhiri hem bâtını

ile olanıdır. Takvâ ile olan abdestin alâmeti şudur ki, eğer gaflet uykusundan uyanıp nefsin

kirli olan sıfatını ilm-i nâf’i ile yıkayıp ve sıkãl zâil olursa temizlik kabûl olur. Eğer kişi

bütün kuvvetiyle riyâset, mücâhede ve takvâ suyuyla yıkayıp hevâlardan uzak edip Allah

Teâlâ’nın rızâsına harc ederse kolları yıkadığı kabûl olur. Allah Teâlâ’nın aşk ateşine yanıp

kül olunca ondan başla mesh etmek kabûl olur inşaallah. Ayakları sunup dünyânın 357 Ebû Dâvud, Sünen, Edeb, s,3. 358 Câhidî, a.g.e. s, 86-87. 359 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000. 360 Câhidî, a.g.e. s, 116. 361 Câhidî, a.g.e. s, 198-199.

86

zînetlerine ve lezzetlerine ayak basmazsa ve Allah Teâlâ’nın nehyine yürümezse ayakları

yıkamak kabûl olur. Ve eğer aksini işlerse hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ ehl-i hevâ hep

fâsıktır, hiçbir ibâdeti kabûl değildir ve iki dünyada Allah Teâlâ’nın hidâyetinden

mahrûmlardır.

Câhidî Efendi’ye göre, abdestin dört farzının kabûl olduğunun alâmeti şudur ki,

eğer bir kimsenin gönlünde Allah Teâlâ’nın aşkı var ise, hilmi var ise, seyr-i fillâhta ise,

nefsini ve rabbini bilirse mübârek olsun, abdesti kabûl olur.

Câhidî Efendi’ye göre, abdestin sünnetleri ise bir kimse eğer ağzına haram

lokmalar yemekten kendini alıkoyduysa ve dilini mâlâyâni sözlerden koruduysa, ağzını

yıkadığı kabûl olur. Eğer burnunu haramdan pâk edip, helâl duydu ise yaptığı sünnet kabûl

olur. Eğer kulağını Allah Teâlâ nehyinden sözleri işitmediyse ve gönül kulağını âlem-i

ukbâdan korkusuz bir söz işitmeğe döndürdüyse kulakları mesh ettiği kabûl olur.362

Câhidî Efendi, namazın kabûl şartını temizlik olarak izah etmektedir. Bu temizlik

Allah’tan başkasından korkmamaktır, bedende olan kötü sıfatları gidermektir. Ama Allah

Teâlâ bütün eşyâdan münezzeh görülmez, Hakk’tan korkulmaz, endâmların yaramaz

işlerden temizlenmez ve beden elbisesi temizlenmekle namaz kabûl olmaz. Eğer ahlâk-ı

zemîmeden tamamen temizlendiyse ma’rifet çeşmesini ve hikmet pınarı suyuyla alınan

abdest kabûl olur mübârek olsun.363

Gönül ehli kimseler iç anlam olarak abdestin ve temizliğin beş derecesinden söz

ederler. İçten dışa doğru bunun sıralanışı ve doğacak sonuçlar şöyle ifade edilir.

a) Ruhun abdesti; Ruhun hayvanlık seviyesine ait bilgisizlikten ve Allah’tan gayrı

şeyleri görme gafletinden arınmasıdır. Bunu başarabilen kimsede Cenâb-ı Hakk’ı

müşâhede istidâdı gelişir ve kalp aynasında tecelli parıltıları yanmaya başlar. Ruh

Allah’tan gayrı şeyleri görmekten arınsa, Gaffâr olan Allah’ın nuru onu kuşatır. Kötü

düşüncelerini temizlese takva elbisesine kavuşur. Nefsin hilelerini yıkasa, yani onların

tuzağına düşmekten arınsa, iç huzuruna ve itmi’nana ulaşır.

b)Sırrın abdesti; Burada “sır” ruhun ruhu demek olup onun abdesti gösterişten

(riyâ), arzu ve isteklerin esiri olmaktan, kendini beğenmişlikten, baş olma tutkusundan,

aşırı dünya isteği ve mevki sahibi olma ihtirasından arınmaktır. Bunun sonuçları şöyledir:

362 Câhidî, a.g.e. s, 93. 363 Câhidî, a.g.e. s, 97.

87

sır, riyâ ve nefsânî arzular kirini yıkadığı takdirde, ihlâs nuru ortaya çıkar. Dünya

sevgisinden arınırsa âhiret sevgisi doğar. Hırs ve tamahkârlığını yıkasa, kanaat ve tevekkül

nurları görünür.

c)Kalbin ve gönlün abdesti; İki yüzlülük, bozgunculuk ve kötü ahlaktan uzak

durmaktır. Büyüklenme yıkanınca alçak gönüllülük doğar. Çekememezlik kirleri yıkansa,

iyilik; düşmanlık yıkansa Allah sevgisi görünür. Hiyanet kirleri yıkansa, sözünde durma ve

güven nuru doğar.

d)Dilin abdesti; Yalan, dedikodu, iftira ve boş sözden, insanların ayıplarını merak

etmekten ve gizli hallerini ortaya çıkarmaktan, faydasız konuşmaktan uzak durmaktır.

Yalan ve koğuculuk yıkansa, doğruluk ve vefa doğar. İftira ve itham etme yıkansa, sevgi

görülür. Faydasız ve boş söz bırakılsa, yararlı şeyler konuşulur veya Allah’ın adı anılır.

İnsanların ayıplarını araştırmak huyu temizlense hoşgörü ışıkları parıldar.

e)Zâhir abdesti; Bu, bildiğimiz abdesttir. Yani dini bilgi olarak öğrendiğimiz

şekilde, temiz su ile abdest organlarını yıkamaktır. Sonuçları ise şöyle temennî edilir:

Abdest alan kimsenin yüzünü yıkaması, mahşer günü yüzünün nurlu olmasına yol açar.

Kolunu yıkayınca cömertlik nurları hâsıl olur. Ayrıca amel defterinin sağ eline verilmesi

gibi bir lutfa erişir. Ayağını yıkayınca, âhiretteki manevî engelleri kolaylıkla geçme imkânı

doğmuş olur. İşte bu tür temizlik ve bu manada abdest alış, Allah’a yaklaşmayı ve O'na

kavuşmayı sağlar.364

14 -Hacc ve Tavaf:

Kelime olarak "Hacc", hem Allah'a doğru yönelme hareketi, hem de benliğe

egemen olma çabası anlamına gelir.365

Câhidî Efendi, Hacc lügatte kast etmeye denir. Şeriatte Kâbe’yi ziyâret etmeye

denir. Haccın farz olduğu âyetle, hadîsle ve hem icmâ ile sâbit olmuştur, inkâr eden kâfir

olur. “Allah Teâlâ insanlar üstüne haccı farz etti. Hac eylemeye kimin gücü yeterse o yola

varmağa.”366 demektir. İcmâ odur ki, ulemâ-i ümmetten hiçbir kimse inkâr etmedi. Hz.

Ömer (ra) buyurmuştur ki, “Müslümanlar şehirlerine adam göndereyim, teftiş ettireyim,

364 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000. 365 Hamidullah Muhammed., İslâm'a Giriş, s, 94. 366 Âl-i İmrân, 3/97.

88

gücü yetip hacc etmeyenler üzerine cizye koyum, kâfirlere koyduğum gibi” dedi, “Üç kere

yemin edip gücü yetipte hacc etmeyen mü’min değildir” dedi.367

Haccın farzı üçtür evveli; ihramdır. İkinci; Arâfât’a vakfeye durmaktır. Üçüncü;

tavâf-ı ziyârettir. Câhidî Efendi ihramı; dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve nefs-i

emmâre hevâsın terk edip, nefis libâsların çıkarıp rûh-u kutsi libâsın giyip lisân-ı hâl ile

lebbeyk Allahümme lebbeyk demek olarak yorumlamaktadır. Câhidî Efendi, ziyaret

tavafını; hacının fiilini ve sıfatını zât-ı Hakk’tan fânî kılıp aşk-ı hakîkatte mâşuk cemâlini

tavâf edip, sıddık sıfatıyla kerem-i mürüvvet mervesi arasında sa’y edip, beşeriyet ahlâkı

sırrını yakıp varlığından soyutlanıp, Allah Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe’sini tavâf etmek olarak

yorumlamaktadır. 368

Hacc ibadeti sırasında yapılması gerekenler kısaca şöyle özetlenebilir: Mekke

civarında kutsal toprakların sınırına (mîkat) gelince günlük elbiseler çıkarılır ve "ihram"

denilen iki parça kumaştan oluşan özel bir kıyafete girilir. Baş açıktır. Hac süresince kişi

kendisini, kendi benliğini unutmaya çalışır. Kabe tavaf edilir. Bütün günü ulvî

düşüncelerle geçirmek üzere Mekke civarındaki Arafat'a gidilir. Daha sonra Müzdelife'de

gecelenir, oradan Mina'ya geçilir ve şeytan taşlanır, kurban kesilir. Mekke'ye dönülür.

Kâbe tavaf edilir. Safa ve Merve tepeleri arasında yedi kere hafif koşu şeklinde gidilip

gelinir.

Haccü’l-ekber, Câhidî Efendi’ye göre mürşid-i sâdık Haccü’l- Ekberdir, çünkü

mir’at-ı Hakk’tır, tâlipler onun yüzünden Hakk’ı görürler. Fakat gönül gözüyle görürler,

beden gözüyle görmezler.369

İbadetler arasında en sembolik olanı Hacc’tır denebilir. Acaba bütün bu hareketler

neyi ifade etmektedir? Onların bir takım iç anlamları var mıdır? Bu gibi konular üzerinde

duranlar neler söylemişlerdir?

Meselenin bir tarihî, bir de kişisel yönü vardır. Tarih cephesi, ilâhî menşeli eski

kültürler ile İslâmiyet arasındaki bağlar ve devamlılık konusunda ilgi çekici bir ipucu olma

özelliğine de sahiptir. Hacc sırasındaki hareketlerle ilgili olarak tarihî arka plânı şöylece

özetlemek mümkündür:

367 Câhidî, a.g.e. s, 110-111. 368 Câhidî, a.g.e. s, 114. 369 Câhidî, a.g.e. s, 122.

89

Hacc esnasında veya her ziyarette tavaf edilen, "Allah'ın evi" (Beytullah) olarak da

isimlendirilen Kâbe yeryüzündeki en eski mabettir. İlk olarak Hz. Âdem tarafından inşa

edildiği kabul edilir. Hz. İbrahim'in eliyle yeniden yapılmıştır. İslâmiyet'ten önceki

devirlerde de kutsal sayılan bir yapıdır.

Hacc’ın en önemli rükünlerinden biri olan Arafat'ta vakfeye sahne olan mekânla

ilgili şunlar anlatılır: Hz. Âdem ile Havva, Cennet'ten uzaklaştıkları zaman

kaybolmuşlardı, birbirlerini arıyorlardı. Yalnızlık içindeydiler, nihayet Allah'ın lütfuyla

Arafat'ta buluştular, hasretle kavuştular. Müslümanlar, Âdemle Havva'nın torunları olarak,

Arafat'taki vakfe sırasında, sanki o günleri hatırlarcasına, Allah'a minnet ve şükranlarını

sunarlar. Dua ve niyazlarda bulunurlar, O'na daha bir içten yönelirler ve âdeta ilâhî varlıkta

kaybolmak isterler.

Şeytan taşlamayla ilgili tarihî olarak anlatılan şudur: Hz. İbrahim Allah'tan başka

kimseyi sevmediği iddiasına sahipti. Aslında bu düşünce güzel ve her mü'minde

bulunması gereken bir tavırdır. Ama insanoğlu beşerdir, iyi niyetine rağmen her zaman

istenen olgunluk seviyesini tutturamaz. Mutlak kemâl Allah'a mahsustur. Yüce Allah,

peygamber de olsa Hz. İbrahim'i söz konusu iddiasında imtihan etmek üzere, kendisinden

sevgili oğlunu boğazlamasını istedi. Onlar ailece bu çetin imtihandan başarı ile çıkmasını

bildiler.

Şeytan, kararından caydırmak üzere ilkin Hz. İbrahim'e geldi, sonra kocasını

vazgeçirsin diye Hz. Hacer'e gitti ve son olarak da, kurban olmayı reddetmesi için

çocuğun, yani bizzat Hz. İsmail'in yanına vardı. Her biri de onu taşlayarak yanlarından

kovdular. İşte bu olayın Minâ'da cereyan ettiği söylenir. Onun için bu hareketler, hayattaki

şeytanî dürtülere karşı, her birimizin içimizdeki kendi şeytanımıza karşı bir kararlılık

gösterisi olarak, orada sembolik bir şekilde tekrarlanır.370

Safa ve Merve tepeleri arasında yedi defa koşmanın, yani "sa'y"in tarihî ha-tırasıyle

alâkalı olarak anlatılanlar şunlardır: Rivayete göre, Hz. İbrahim karısı Hacer'i küçük

bebeği İsmail ile birlikte, Mekke'nin o zamanlar çöl olan bu bölgesine bırakıp gitmişti.

Çok geçmeden yanlarındaki su bitince, Hz. Hacer yavrusuna su bulmak için, annelik

sevgisi ve şefkatiyle sağa sola koşuşturup durdu. Bereketli Zemzem suyu işte o zaman

ortaya çıktı.

370 Hamidullah, İslama Giriş, s, 95-98.

90

Bu annelik şefkat ve sevgisine, bu ulvî hisse saygı duymak, Allah'ın merhamet ve

lütfuna şükretmek için, benzeri hareketler Hz. Hacer'in koştuğu aynı yerlerde hac sırasında

tekrarlanır.

Câhidî Efendi de hakîkatte hacının, haccın farzını, vâcibini, sünnetlerini,

âdablarını ve müstehablarını bilip, müşâhede edip; bütün sırlarını, hakîkatlerini ve ruhların

bilip uygulamakla mümkün olacağını belirtmektedir. Allah katında kabûl olan haccın da bu

olduğunu belirtmektedir. Câhidî Efendi, kişi eğer gerçekten hacı olmayı dilerse, nice yıllar

mürşid-i sâdık huzûrunda gayret ederek, açlık ve susuzluk çekip, taklîd zulmetinden

kurtulup sırr-ı beytullâhı görüp, tekbir edip Hakk Teâlâ tecellî edip kalbine dehşet hâsıl

olup, rûhun hayrete düşüp, bütün mâsivâllâhdan gayb olup dilinde ve gönlünde Allah’tan

başka kimse olmamalıdır. Beytullâhı yedi kez tavâf edip, ondan makãm-ı İbrahim’e gerçip,

ondan zemzem suyundan içip, cehalet zulmetinden kurtulup, makãm-ı seyr u fillâha erişip,

cem’i eşyânın cevherlerini ve hikmetlerini bilip, gönlü zevk u safâ ile dolup, şuhûdî zât ile

münevver olup, safâ ile merve arasında say edip menâsik-i haccı tamam eder.371

Haccın bâtınî yorumları ile ilgili çok şey söylenir. Başta da belirttiğimiz gibi bunun

amacı, oradaki davranışların basit bir şekilden ibaret olmaması gerektiğini hatırlatmak,

onlara bir derinlik kazandırmak ve daha bilinçli olarak yerine getirilmesine yardımcı

olmaktır. Böylece alınacak manevî hazzın artması ve kulluk şuurunun derinleşmesi

sağlanabilir.

Hacc ibadeti âhiretteki mahşere benzetilir. Baş açık ayak yalın Kâbe'de Allah'ın

huzuruna çıkmak, âhiretteki ilâhî huzura varmakla mukayese edilir.

Hacc’ta dikişsiz elbise giymek ve birçok dünyevî işlerden men olunmak, dün-

yadan ilgiyi kesip her türlü mal ve mülkiyet iddiasını terk ederek tam bir fakr ve ihtiyaç

hâli ile Allah'a yönelme ve sığınmanın sembolü sayılır.372

Câhidî Efendi’ye göre, kişi hacca gitmeden evvel bir müridin şu kırk şerâiti yerine

getirmesi gereklidir ve iyi ahlâkla tamamen müzeyyen olmalı ki, haccı tekmîl olup,

zemzem suyundan içip, cehâlet zulmetinden kurtulmuş olsun.373 Câhidî Efendi kırk şartı

şöyle sıralamaktadır: 1.Terk, 2. Tevbe, 3. İhlas, 4. Tecrübe, 5. Uzleti sevmek, 6. Riyâzet, 7.

Az uyumak, 8. Sumt, 9. Gönlü şâd olup gülmeye, 10. Bütün halktan kendini ednâ bile. 11. 371 Câhidî, a.g.e. s, 118-119. 372 Demirci Mehmet, Aynı dergi. s, 28. 373 Câhidî, a.g.e. s, 206.

91

Hiç kimsenin ayıbına bakmaya, kendi ayıbına baka. 12. Halk arasında nefsini övmeye. 13.

Riyâdan sakına. 14. Takvâ, 15. Ucubdan pâk ola, 16. Kibirden pâk ola. 17. Hasetten pâk

ola. 18. Hırsdan pâk ola, 19. İstikãmet, 20. Cömert ola. 21. Bir mü’min incitmiye. 22.

Şecaat, 23. Melâmet, 24. Sabır, 25. Hakk’ın emrine ve şeyhin rızâsına muhâlif etmeye, 26.

Edep, 27. Şeyhden bir ayıp zâhir olursa onu yermiye, 28. Güzel ahlâk, 29. Semâ vaktinde

kendini düşüre hâl yürünmeden vecde gelip hareket etmeye. 30. Himmet, 31. Gerçekliktir

yalandan ırak ola, halktan ümîdin kese. 32. Yaramazlıktan ırak ola, 33. Şeyhini sevenleri

seve, sevmeyen anası dahî olursa terk ede. 34. Gariblik, 35. Aşk-ı hakikî, 36. Zikr, 37.

Herkes dünyâyı ve âhireti anmaya ya’ni âkıbetim ne olur demeye. Hakk’tan gayri yâr

istemeye. 38. Ahkâm-ı şeriatı bile, onu kendine vâcib bile, 39.Dâim tefekkürde ola. 40.

Kãbiliyyet şerâiti onda ola.374

Câhidî Efendi’ye göre kişi, muhabbetullâh ile âşık-ı kâmil olmalı, çünkü âşıklar

mâşuklarını hararetle görmek isterler, onun aşırı sevgisinden yanıp tutuşurlar, akılları,

düşünceleri hep görmek olur. İşte gerçek hacı olmak isteyenler de Allah Teâlâ’yı öncelikle

çok sevmeleri, aşkı ile yanıp gönülleri hep beytullâha yönelip, tavâf-ı ziyâret edip yani

sıfatullâhı tavâf etmelidir.375

Câhidî Efendi, bazı kimselerin halk arasında riya olarak “bize hacı desinler”

diye hacca gittiklerini, fakat bunların gerçekte hacı olmadıklarını, sadece adlarının hacı

olduklarını ifade ederek ve bunların cehenneme gireceklerini anlatmaktadır.376

Hacc eden kimsenin, her amel işledikçe her birinden ibret alıp, âhiret ahvâlin

tefekkür eder ve hakîkatın bilir, taklid zulmetinden kurtulur. Zira Hacc, âhiret

yolculuğuna benzemektedir ki, âhirete gider gibi bütün tanıdıklar ve âilesini terk eder

gider. Hacc seferine gidene şöyle gerekir ki, gönlünü bütün nesneden uzak tutar,

ömrünün âhir günüdür diye murâdı aslî vatanı ve Hakk Teâlâ’nın Kâbe’sini tavâf edip

kalmak olmaktadır. Eğer böyle olmazsa onun hacc seferinden nasîbi yoktur, halk

arasında hacıyım diye büyüklenmek hırsı ziyâde olmaktadır.377

374 Câhidî, a.g.e. s,205. 375 Câhidî, a.g.e. s, 43. 376 Câhidî, a.g.e. s, 115. 377 Câhidî, a.g.e. s, 111.

92

15 -Namaz:

Namaz kılmak islâmın şartlarından ikincisi ve ibadetlerin en önemlisidir. Günde

beş vakit olarak her müslüman için farzdır.

Kur’an-ı Kerimin ifadesiyle, yerdeki ve gökteki bütün varlıklar Allah’ı tesbih

ederler.378 Yani kendi dilleriyle O’na ibadet halindedirler. İşte namaz onların hepsinin

ibadet şekillerini içinde toplamaktadır. Metafizik bir bakışla, dağların dikey, hayvanların

yatay vaziyette, bitkiler kökleriyle besinlerini aldıkları için onların da başları aşağıda

olarak, hâl diliyle fiilen Allah’a ibadet ve itaatte bulundukları söylenebilir.379

Câhidî Efendi, namazın farzlarını, vâciplerini, sünnetlerini ve erkânını zâhir

bedene benzetmiştir, bâtınî yönünün de namazın sırrı, hakîkati ve rûhu olduğunu

söylemektedir. Namazın rûhu huşûdur, evveli miskinliktir, zerre kadar kibir olmamalı,

Allah Teâlâ’nın korkusu içinde olmalı ve gönlü dâim Allah Teâlâ’da hâzır olmalıdır. Zîrâ

namazdan murâd kişi gönlün Allah Teâlâ’ya doğrultmaktır. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ;

“Namaza durun, beni övmek için.”380 Nitekim Allah Teala Kelâm-ı Kadîminde

buyurmuştur ki: “Ey namaz kılanlar! Namazlarında gãfillerdir onlar halk için riyâ ederler.” 381 Câhidî Efendi, bu âyetlerle namazlarında gafil olanların namazın ne zâhirini ne de

bâtınını bilmediklerini söyleyerek bu kimselerin, taklîd zulmetinde ehl-i hevâ

tekebbürlüğüne battıklarını ve âhirette hiçbir faydasını göremeyeceklerini açıklamaktadır.

Yine Câhidî Efendi, klasik ilmihal kitaplarımızda olduğu gibi; namazın on iki rüknünün

olduğunu, bunların altısının namazın dışında, altısının da içinde olduğunu ifade ederek,

eğer birisi eksik olursa, namazın tamam olmayacağını söylemektedir. Câhidî Efendi,

namazın içindeki ve dışındaki şartları açıklamıştır. Biz daha çok bâtınî yorumları üzerinde

durduğumuz için bunları tekrar açıklamaya lüzum görmedik. Gönülde dünyâ sevgisi ve

kibriyle dolup şeytan nazargãhı olursa, zâhirde setr-i avret etmekle namaz kabûl olmaz ve

eğer havâss-ı hamse ki, nefsin murâdı onunla hâsıl olur. Havâss-ı hamse ne arz ederse

onları mahvedip, namaz vaktinde cemaate uyup fânî olup, gönlünde sadece Allah bâkî

378 İsrâ, 17/44. 379 Hamîdullah Muhammed, İslâma Giriş, s, 85. 380 Tâhâ, 20/14. 381 Mâûn, 107/4-6.

93

kalırsa her namaz vaktinde kılınmış olur. Ve gönül yüzü iki âlemden döndürülüp Allah

Teâlâ’ya meşgul olup kıbleye karşı durursa, kabûl olur inşaallah. 382

Ayrıca Câhidî Efendi mü’minin ezân işitmesi gerektiğini ifade ederek, her şehirde

her köyde ezân sesi işitilmese onlara mü’min denilmeyeceğini ve katillerinin vâcip

olduğunu söylemektedir.383

İnsan namazda kıyamda iken dikey, rükûda yatay bir hâlde bulunur. Secdede ise

başı yerdedir. Bu sonuncu hâlde iken Allah'a azamî derecede yaklaşır. Secde vaziyeti

insanın Rabbine en yakın olduğu hâldir. İnsan Allah karşısında maddî olarak ne kadar

eğilir ve küçülürse, mânen o nisbette büyür ve yücelir.

Namaza başlama tekbiri sırasında "Allahü Ekber". diyerek elini kaldıran insan

sanki şunu demek ister: "Ben şu anda bütün dünyevî kaygılan ve maddî düşünceleri,

kısacası Hak'tan gayri her şeyi elimin tersiyle arkaya atıyor ve yüce Mevlâ'nın huzuruna

çıkıyorum." Bu niyet ve duyguyla ibadete başlayan kişi, namaz sırasında Allah'a tam bir

yakınlık içinde olacaktır. Onun için “Namaz mü'minin miracıdır.” buyurulmuştur. Mîraç

sırasında Sevgili Peygamberimiz nasıl ki, Allah yakınlığının son noktasını yaşamışsa,

müslüman için de namaz, Allah'la beraber olmanın yoludur.384

Câhidî Efendi, gönül kıblesi Allah Teâlâ, zâhiri kıblenin Kâbe mahluk binâsı

olduğunu, Kâbe’ye dönmeyince namazın kabûl olmadığı gibi, gönül kıblesi olan Allah’a

dönmeyince kabûl olmayacağını anlatmaktadır. Namaza niyette Allah Teâlâ’dan başkasına

rızâ ve sırrı edilmemişse, niyetin kabûl olacağını bildirmektedir. Dâima Allah Teâlâ’nın

emr-i şerifi içinde doğru durulursa kıyâmın kabûl olacağını, aksi durumda kıyâmın kabûl

olmayacağını, eğer mâsivâyı arkaya atıp gönle Allah Teâlâ verilirse, tekbir-i evvelin kabûl

olacağını, Ve eğer Kur’ân okurken gönül gözü Allah Teâlâ’nın sıfatını müşâhede ederse,

kıraatın kabûl olacağını, teni rükû eder kendisini halktan ayrı görürse ve gönlü kibirle dolu

olursa rükûnun kabûl olmayacağını ve eğer vücûdunda zerre kadar eser kalmayıp mutlak

fenâya düşüp zâhirde ve bâtında varlık kalmazsa, mâsivallahtan gãip olursa, sücûdu kabûl

olacağını, ammâ zâhirde başını yere koyarsa, gönlü şeytan gibi ulvîde ve dünyâ sevgisi ile

hem zâhiri hem bâtını zâhire hareket ederse, sücûdunun kabûl olmayacağını ve dâima

382 Câhidî, a.g.e. s, 97. 383 Câhidî, a.g.e. s, 94. 384 Yazır M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, c,IV, Yûnus Suresi 10. Âyetin tefsiri.

94

hidâyet yolu üzerine oturup ehl-i dünyâdan yüz çevirip Allah Teâlâ’nın rızâsını talep

ederse, tahiyyâta oturduğu kabûl olacağını anlatmaktadır. 385

Namazın özü: a) Allah'ın huzurunda kalbin huşû ile, yani saygı ve korku ile

dolması, b) Dil ile Allah'ın anılması, c) Bedenle O'na âzami derecede tazim ve saygı tavrı

sergilenmesinden ibarettir. Bu üç unsur öteki dinlerin ibadetlerinin de özü sayılır. Bu üçü

arasında en önemli olan ise birincisidir. Dilsiz kimse ikincisini, kötürüm kimse de

üçüncüsünü yerine getiremeyebilir. O hâlde namazda özün özü kalpteki Allah'a yöneliş,

O'na olan sonsuz saygı ve sevgi duygusunu canlı tutuştur.386

Câhidî Efendi, namazda yapılan her hareketin bir manası olduğunu söylemektedir.

Câhidî Efendi’ye göre, namazda elleri bağlamak; şeytanın vesvesesini bağlamaktır. Ya’ni

Allah Teâlâ’dan gayrısını gönülden çıkarmaktır, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağlamaktır ve

başka tarafa bakmamaktır. Kulağı bağlamak; aslâ dünyâ kelâmın işitmemektir. Dilini

bağlamak; kesinlikle konuşmayıp, dilinde devrân edip ve her sözü esmâ-i hüsnâ olmaktır.

Ayağı sıkı sıkıya bağlamak; esfele yürümemektir, kıyâmette Hakk Teâlâ’ya doğru

yönelmektir. Rükûda eğilmek; Hakk’a ta’zim edip özü alçak bilip zerre miktârı kibirli

olmamaktır. Sücûda varmakla; kendi varlığı yok ola, hiç varlık eseri kalmamaktır, benlik

yerine fenây-ı mutlak gelmektir, şuhûd-i Hakk hâsıl olup, herkes varlık gelmemektir ve

sücûd iki oldu olmaya ezel ebed dâim sücûd ede. İşkâli terk etmek, gönül sarayını

temizler, Allah’tan gayrıdan tahiyyata oturur, hidâyet yolundan ayrılmaz, şükür ve ibâdet-i

bedeniyyesi ve ibâdet-i mâliyyesi Allah için olur, hâlis muhlis olur, Muhammedü’l-

Mustafa (sav) hazretine salavât-ı şerîfe okur, ta’zim eder, şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı azîz

tutar ve gayn-ı evvel olur ki, Muhammed Mustafa (sav) hazretinin sözlerin tutar ve

işlediğini işler. Secdede gördüğü yer dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, ahlâk-ı

zemîmeden temiz olup tamamen kurtulmuş olur, güzel ahlâk ile süslenip sağa ve sola

selâm verip kurtuluşa erer. Huzûr-ı kalp ile namaz kılan mü’minin alâmetleri bunlardır.

Câhidî Efendi, zikredilen bu alametleri yerine getirmeyen namaz kılan

mü’minlere seslenerek, ey nefs-i emmâre zulmetinden sekrân olan ehl-i hevâlar taklidinize

mağrûr olup beş vakit namazı cemaatle kılarız diye sakalınız sığarsız ve bıyığınız

385 Câhidî, a.g.e. s, 98. 386 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000.

95

burursuz. Gerçekte cemaat sünnetinden ve beş vakit namazdan mahrum olduklarını

söylemektedir. 387

Câhidî Efendi, namaz Allah Teâlâ’dan rahmet-i hâssadır ve gaflette olanların bu

rahmet-i hâssından mahrûm kaldıklarını söyler. Her kim ki gaflet sarhoşluğundan

ayılmazsa, onun namazı Hakk’a lâyık değildir ve rahmet-i hâssa yakın olmayan

merdûdlardandır. Namaza yakın olanlar sâdık müridler gibi zikrullâh şarâbından sarhoş

olanlardır, ârifler gibi ma’rifet şarâbından sarhoş olanlardır ve vâsıllâr gibi şarabtan sarhoş

olanlardır. Yoksa dünyânın lezzetiyle sarhoş olanlar, isyân ile, kibir ile sarhoş olanlar ve

saltanat şarâbından sarhoş olanlar değil, onlar namazdan ırak olurlar ebedî ateşe yakın

olurlar.388

Kur'ân-ı Kerim'de namaz "zikir",389 yani Allah'ı anma, O'nu hatırlama olarak da

ifade edilir. Bir kimsenin namazı, o sırada Allah'ı hatırlaması ölçüsünde değer taşır. Gaflet

içinde kılman namaz şeklen namaz olsa bile, gerçek namaz olmaktan uzaktır. Bununla

birlikte namaz sırasında bir an bile Allah'ı hatırlayıp, kendini O'nun huzurunda hissetmek

dahi bir başarıdır. İnsan namaz kılarken en azından böyle bir huzur anını yakalamayı

düşünmelidir. Bu büyük bir mutluluktur. Bu anın başlama tekbiri sırasında yakalanması

daha uygun ve kolay olur.

Câhidî Efendi de namazdan muradın, Hakk’a ulaşmak, Hakk’ta yok olmak

olduğunu söylemektedir. Vücûdu mâsivâdan temizleyince, sücûdun zâhiri ve bâtını gerçek

olur, yoksa taklîdî olarak namaz kılanlara musallî denmeyeceğini ifade etmektedir.390

Namazdaki hareketleri ve taşıdıkları mânâları biraz daha yakından ele alalım.

Başlama tekbiri alırken iki elin birden kaldırılmasının yorumları: "İşin gerçeği şudur: Sağ

el âhiretten, sol el dünyadan ibarettir. Elleri kaldırmak ise, dünya ve âhiret ilgisini elden

çıkarıp arka tarafa atmak ve her ikisi sebebiyle de büyüklenmeyi yok etmek anlamını taşır.

Namazda ilk okunan dua olan "Sübhâneke" kelimesinin anlamı "Allah’ım seni

tesbih ve tenzih ederim, sen en yücesin, sen en büyüksün, "demektir. Bu düşünce ve

duygularla Allah'a yönelen kul, O'nu içinde duymaya çalışır.

387 Câhidî, a.g.e. s, 31. 388 Câhidî, a.g.e. s, 32. 389 Ankebut 29/45. 390 Câhidî, a.g.e. s, 99.

96

Daha sonra "Fatiha" sûresi okunur. Burada Rab'la bir konuşma söz konusudur.

Önce Allah'a hamd edilir. O'nun âlemlerin Rabbi olduğu, her şeyin sahibi ve hâkimi

bulunduğu belirtilir. "Yalnız sana kuttuk ederiz." denir. Bu, tasavvufta "fark" makamının

ifadesidir. Daha sonra "Yalnız senden yardım dileriz, "denir. Bu ise "cem" makamının

simgesidir.391 Yani bana kulluk etme imkân ve gücünü veren de sensin demektir. O hâlde:

Ya Rab, ben sana sığınıyorum. "Bizi sırat-ı müstakime (doğru yola) ilet." diye dua ve

niyazda bulunulur.

"Rükû" eğilmek demektir. Allah'a saygının, O’nun büyüklüğünü itiraf etmenin fiilî

şeklidir. İnsan aziz (izzet sahibi, değerli) bir varlıktır. Başka fâni varlıklar karşısında

eğilmek ona yakışmaz. Allah'ın huzurunda eğilip, kulluğun sadece O'na ait olması

gerektiğini bilenler, başkaları önünde eğilmezler. "Hakîkî hürriyet ubudiyettedir".392 Bir

tek kapıya, yani yalnızca Allah'a kul olmasını bilenler başka kulluklardan; insana, paraya,

mevkiye, şöhrete kul olmaktan yakalarını kurtarmış olurlar.

Rükûda Allah'ın azamet ve yüceliği dile getirilirken, doğrulunca da şükrün O'na

mahsus olduğunu belirten sözler söylenir. Bir hadiste Allah'ın bu sözleri işittiği müjdesi

verilir.393

Secde hâlinin, namazda insanın Allah'a en yakın vaziyet olduğuna evvelce

değindik.394 Namazın sonunda okunan “et-Tahıyyât” duasıyla ilgili şöyle bir görüş vardır:

Bu dua, Miraç'ta Hz. Peygamberle Yüce Allah arasında geçen bir konuşmanın

hatırasıdır.395 O mutlu anda Resûlüllah "Her türlü selâmın, duanın, güzelliğin Allah 'a

yönelik olduğunu" söyler. Allah da: "Ey Peygamber selâm/esenlik, rahmetim ve bereketim

sana olsun," diye mukabelede bulunur. Bunun üzerine Hak Resulü: "Esenlik ve güzellikler

aynı zamanda Tanrı'nın iyi kullarının da üzerine olsun. "der. Ve şehadet kelimesiyle

duasını bitirir.

Namazın mü'min için mîraç olduğunu söylemiştik. Namazını bu duygularla

kılabilen kişi, Tahiyyat duasını okurken, onun anlamını da düşünerek aynı şuur ve aynı

düşünceyi kafasında, gönlünde canlandırmaya çalışır.396 Böylece Rabbiyle konuşmasını

391 Kuşeyrî, a.g.e. (Trc. Süleyman Uludağ,) s. 155. 392 Kuşeyrî, a.g.e. (Trc. Süleyman Uludağ,) s. 316. 393 Müslim, Salât, s. 62; 394 Müslim, Salât, s. 215. 395 Nurbaki Halûk, Tek Nur, s. 144. 396 Sühreverdî, Avârifü 'l-Maârif, (Tasavvufun Esasları Trc. H.Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz, , s. 393.

97

devam ettirmiş olur. Bir hadiste, namaz sırasında Allah'ın kıble ile bizim aramızda olduğu

belirtilir.28 Burada elbette maddî bir keyfiyet söz konusu değildir. Okuduğu sûre ve

duaların mânâlarını da göz önünde bulunduran kişi, namazda Rabbiyle karşı karşıyaymış,

O'nunla konuşuyormuş gibi bir yakınlık duygusu hissetmeye çalışmalıdır.

İsmail Hakkı Bursevî beş vakit namaz için şöyle bir sıralama yapar: Sabah namazı

sırr'ın payıdır. Çünkü o, gecenin karanlığına yakın bulunması dolayısıyle, öteki namazlara

göre "gayb"tır. Nitekim "sır" da sair kuvvelere göre gaybdır.

Öğle namazı rûh'un payıdır. Çünkü onda ruhun zuhuru miktarınca tam zahir oluş

vardır. Ruh âlem-i halktandır. Zira her ne kadar bizzat görülmezse de, uzuvlar ve

kuvvelerdeki tazahürleri cihetiyle eserleri müşahede edilir.

İkindi namazı kalb'in payıdır. Çünkü o orta namazdır, nitekim kalb de uzuvların ve

kuvvelerin ortasındadır. Bunun içindir ki “Kalb iyi olduğu zaman bütün ceset iyi olur, o

bozulduğu vakit bütün ceset bozulur.”397

Akşam namazı, kendisinde nurun batması dolayısıyle nefs'in payıdır. Nefs,

"emmâre" mertebesinde karanlık ve siyahtır. "Levvâme"de karanlığı hafifler.

"Mülheme"ye intikal ettiği zaman aydınlanmaya başlar. Nihayet "mutmainne" olunca onun

hâli, güneşin doğuşu sırasındaki insan durumuna benzer.

Yatsı namazı tabiat'ın payıdır. Çünkü yatsı, tabiatın vasıflarından olan uyku

vaktidir.398

397 Buhârî, İman, s. 39; Müslim, Müsakat, s, 20 398 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, (Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000), s, 18-19.

98

KİTÂBÜ’N- NASÎHA

Şeyh Pir Hasan Hüsameddin Uşşâkî (ks) el-Buhâravî ondan Şeyh Memican

Saruhânî (ks) ondan Şeyh Ömer Karîbî el- Geliboluvî (ks) ondan müellif-i kitap eş-Şeyh

Câhidî Efendi (ks) ondan Şeyh Osman el-Edirnevî Fil Yokuşu (ks) “�� ”ه�ا آ��ب ا

Şeyh Câhidî Efendi (ks).

ÎMAN VE KÜFÜR

Bismillâhirrahmânirrahîm.

Kavlühü Teâlâ; � �� ذ � �ى ذ�� !�+� ی�اري +�*ت)' وری$� و !�س ا '(-. �� ی�7�6 *دم 23 أن/

:-�9' ی��آ��ون ;�- Ma’nâsı budur ki, “Ey âdem oğullârı tahkik biz indirdik <= *ی�ت ا

üstünüze libâslar örtmek için o derinizi ve dahî ziynet için dahî takvâ libâsın örtünmek

hayırlıdır size”399demektir. 0l âyetler yüzündendir ki, Allah Teâlâ'yı ânınçün fîkreylerdi.

Meğer bu âyet-i kerîme ma’nâsına münâsib Rasûlullâh (sa) buyurmuşlar ki;

[ ��ى�ا�� ا�� %�ن $��ن و ] Ya’ni “İman yalıncaktır, dahî anın revni takvâdır.”400 dedi.

İmdi Kur'ân ile ve hadîs ile sâbit olur ki, ehl-i takvâ olmayan, mü'minler zümresinden

olmaz. Zîrâ bir ma’sûm oğlancık anadan doğduğu vakitte elin ve ayağın ve bedenin bezlere

sarıp bağlamasalar eli de ve ayağı eğilir ve soğuktan helâk olurdu. İmdi îman dahî bu

mâsum oğlancık gibi takvâ libâsın giymese şeytanın vesveseleri soğuğundan îmanına zevâl

erişir, helâk olur. İmdi cemi âzâların şeriat bağıyla bağlaya, tâ ki şol harekât ki, tabiat-ı

hayvânî işlemek ister idemeye, tâ ki rûhâniyye sıfatların elini [2] ve ayağını eğri kılmaya;

ya’ni ruh sıfatların nefs-i emmâre sıfatlarına tebdîl etmeye, tâ ki necât bulup helâk

olmayasın. İmdi sahih budur ki; her kimdeki Allah korkusu yoktur, îman dahî yoktur.

Âhiret gününe ikrârı heman dilindedir, münâfıkdır mü'min değildir.

İmdi mü'minin alâmeti oldur ki, Hakk Teâlâ'nın birliği ve azameti anın gönlünde

olur. Hakk Teâlâ'nın nazar-ı itibârı gönüldür. Gãfıl gönlün ne îmanı makbûldür ve ne ameli

makbûldür. Zîrâ ehl-i tefsîr ve hadîs bunun üzerine derkim amel ve taat îmandan bir cüzdür

ve hem Kur'ân ve hadîs ona delâlet eder. İmdi amel-i sâlih ve taat îmandan bir cüzdür ve

hem Kur'ân ve hadîs ona delâlet eder. İmdi amel-i sâlih ve taatı olan mü'min oldur

399 A’râf, 7/26. 400 İbn Ebi Şeybe, Musannef, VII, 191. ( I-VII, Riyad, 1409)

99

ki, her fiili ki eder, hükm-i Kur'ân’la eder. Nitekim Hakk Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde

buyurur; �ون&�� &*و () ه� ا�� Ma’nâsı budur ki “Allah Teâlâ'nın م0 � �/�� %� أ-,ل ا

indirdiği kitapla herkim hüküm eylemez ise pes anlar da kâfirdirler”401 demektir.

Rasûlullâh (sa) buyurmuş ki; “îmânı yoktur emâneti olmayanın ve dîni yoktur ahdi

olmayanın.”402 diye buyurdu. İmdi emâneti ve ahdi olan sâdık mü'min oldur ki, kendi

mâhiyetini idrâk etmiş ola ve Allah Teâlâ'yı bilmiş ola. Ve dâim ubûdiyette rubûbiyette ser

evkãt-ı hamsesinde tavâf ede. İmdi kitabın önünde bu âyetleri ve hadîsleri anın için yazdım

ki, mü'minlerin kalbinde ezberlene kala. Tâ ki, herkesin fiiline nazar ideler. Mü'min kimdir

ve münâfık kimdir bileler ve münâfıklardan ırâk olup mü'minlere yakın olalar. Nasîhat ve

ikrârını sahih kıl tâ ki, îmanın müstakîm ola. Zîrâ ikrâr sahih olmayınca îman müstakîm

olmaz ve îman-ı müstakîm olduğunun nişânı oldur ki, Rasûlullâh (sa) hazretinin yoluna

girip sünnetine kavlen ve fiîlen ittiba’ edip ve şeriatı azîz tuta. Ya’ni evâmirine imtisâl edip

ve nevâhîsinden içtinâb ede ve dâru'l-füdûrdan el çeke, dâru'l-hulûd için. Ve dâim ölüm

için yürek yemektir ve sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh olmakdır, hâzâ sâdık mü'mindir ve

ol münâfık ki, dili de zikrullâhda [3] olmaya ve kalp fikrullâhda olmaya ve meşâyıhlar

sohbetinden kaça, dâim müsâhib-i ehl-i dünyâ ola, dalâlette kalmış merdûdtur ve mü'min

değildir.

ÂZÂLARIN ŞÜKRÜ

Kavlühü Teâlâ: =!> ل�-A 6B �C �97' <= ذآ� ا -�; أو-3 �+��- Dی�B Ma’nâsı budur

ki ve “Ey yürekleri katî olanlar Allah Teâlâ zikrinden anlar mudillü azgınlık içindedir.”403

demektir.

Ey gãfıller Hakk Teâlâ'nın verdiği ni’metleri fîkreden eğer göz ni’metini bilmek

istersen, gözsüzlere sor ve eğer kulak ni’metini bilmek istersen sağırlara sor ve eğer dil

ni’metini bilmek istersen dilsizlere sor ve eğer burun ni’metini bilmek istersen burnu

içinde marâzı olup hoş kokular duymayanlara sor, el ni’metini bilmek istersen elsizlere sor

ve ayak ni’metini bilmek istersen ayaksızlara sor. İmdi her kim bu âzâların şükrünü yerine

getirmese nâkıstır, okur yazarsa dahî. İmdi gözün şükrü Allah Teâlâ'dan korkup

ağlamaktır. Andan sonra âlemin nakkãşına baka ve nakkãşı kimdir ve nakış nedir bile?

401 Mâide, 5/44. 402 İbn Hibban, Sahih, I, 422 (I-XVIII, Beyrut, 1993); Ahmed, Müsned, III, 135, 154, 210, 251 (I-VI, Mısı r, tarihsiz); 403 Zümer, 39/22.

100

nakışın koya, nakkãşına hayran olmaktır. Ve kulağın şükrü Allah Teâlâ'nın ahkâmını

dinleyip hükmünü dutmaktır. Ve âlem-i gaybtan hitâb işitmektir. Ya’ni mevlâdan hitâb

işitmeğe lâyık olmaktır. Ve burnun şükrü hoş yeller estikçe Hakk Teâlâ'nın ilmine ve

kudretine nazar edip Hâlık'a muhabbet dahî ziyâde ola demektir. Ve akıl; görünen yerde ve

göklerde her ne kim var ise cümle Rahman yapısından bilip âlem yüzünden Hakk Teâlâ'nın

ilm-i kudretini müşâhede etmektir. Ve dilin şükrü Allah Teâlâ'dan gayrısını unutup ondan

sonra Hakk Teâlâ'yı çok zikreylemektir. Ve emr-i bi’l ma'rûf ve nehy-i ani’l münker

söylemektir. Ammâ söylediğini evvel kendisi tutup ondan sonra halka nasîhat ede. Eğer

halka nasîhat edip, ettiği nasîhati kendi tutmazsa ol münâfıkdır. Dil şükrün yerine getirmek

kande kaldı. Ve şükür Hakk Teâlâ'nın emr-i şerîfine muhâlif nesnelere el sunmamaktır. Ve

tarîk-i hakda olan fükarâ-i sâbirîne senhâdır. Ve ayak şükrü, Hakk Teâlâ'nın emr-i şerîfine

dahî muhâlif yerlere yürümemektir. Dâim Hakk Teâlâ'nın rızây-ı şerîfini taleb edecek

yerlere yürümek ve kıyâma durmaktır ki, teveccühün Hakk doğru eyleye tâ ki, kıyâmın

şâkirler kıyâmı ola. Ve aklın şükrü fikrullâhtır. [4] Ve gönlün şükrü Hakk Teâlâ'ya

ulaşmaktır. Ve canın şükrü Hakk Teâlâ'nın aşkına müsteğrik olmaktır. Ve malın şükrü

Hakk Teâlâ'nın yoluna harc olmaktır. Ve cem’i yiyecek pâk ni’metlerin şükrü oldur ki, ol

yediğin cem’i ni’metlerden hâsıl olan kuvvetlerin her biri hevâ olmaya. Matlûb-ı Bâri

Teâlâ'ya yanaşam diye envâ-i mücâhedeler ede ha! şâkirler, makãm-ı şükür ki, üç usul

bunda bulundu, ya’ni amel-i sâlih ve ilm-i nâf’i ve haldir.

Şükürde üç usûl :

a) Amel-i sâlih; Ey âlemin nakışın görüp nakkâşını anlamayan bedhuylu ve ilmine

mağrûr olanlar hangi nesne gökçek ise diliniz ile ona şükür edersiz ve nefsinize hoş gelen

taamdan sığırlar gibi yersiz ve ol taamlardan hâsıl olan kuvvetlerinizi her biri hevâya olur,

bunun gibi şükür de her Mecûsî, Dehrî, Yahûdî ve her Nasârâ ve her Mertulus kamusu

ortaktır. Bu şükürle zîrâ ni’meti bilmenin ve kabûl etmenin adı şükürdür. Pes öyle olacak

nefsine hoş gelen nesneleri cümle hayvânât dahî bilir. İmdi bu şükür değildir. Hakk

Teâlâ'nın verdiği ni’metlerin şükrünü yerine getirmiş olmaz, şiddetli azâbâ hâzır olsunlar.

Nitekim Hakk Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurmuştur ki; '(�زی2نF C= ش)�ت' 404 ol vakit

yanına gelir, def’ etmene mecâlin olmaz. Öldürüp yoluna gitmeğe ve eğer tâlib-i Hakk

olaydın öldürürdün ol suratları ve tamam ahlâk-ı zemîmeden pâk olsun, ol çirkin suratları

404 İbrahim, 14/7.

101

görmezdin, eğer ol günahları terk etmezsen ol gördüğün çirkin suratları birle hor u zâr

kalırsın ebedâ. İmdi tevbesiz bir kimse hiç onu ref’ edemez ve can andan halâs olmaz.

İmdi tevbe oldur ki ve eğer ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olasın tâ ki, nâr-ı

kübrâdan canın halâs ola. Ey gãfıl bu hod ki âyândır. Ve her kişiye düşünde ol mevzî ve

çirkin suratları ten hisarın gelir ve hâil olur, bir zaman seyrin ve çirkin suratlar olur. 01

cefâda iken nâgãh uyanırsın, yüreğin oynar, atar ve bilirsin ve düşün olduğuna şükür eder

ve sevinirsin, kurtuldum diye. Ey gãfil eğer makãm-ı tevbeye erişmeden ten hisârı yakılırsa

ol düşünde gördüğün mevzîleri ve çirkin fenâ suratlar ile ebeden [5] hod ve zâr kalırsın

hisârın yokki kaçıp giresin. İmdi eğer iki âlemde necât istersen devr-i eyyâmının hisârı

yıkılmadan sa'y eyle makãm-ı tevbeye eriş, tâ ki, âhirette ol çirkin suratları görmeyesin

seyrânın zât ve cennet ola.

Ey gãfıl ve ehl-i hevâ bir gün uykudan uyandırırlar seni, ömründen suâl ederler.

Bunca yıllar ömrünü hevâ yerlere zâyî eyledin. Bu yaramaz işleri işlemekle kimler ki,

destur verdi? Gel beru haber ver ve kesbin nedir? gör diye. Ondan sonra kesbin ile nâr-ı

kübrâya atarlar. 01 vakit pişman olduğun hiç fâide etmez. Bugün sa'yile vücûdun mülkünü

hükm-i şeytandan pâk eyle. Sûret ve ma’nâ ikisi yâr iken zikrullâh ve fikrullâhla meşgûl ol.

Bâtıl efkârları zamîrinden gider. Tâ ki, can mülkünden haber alasın, bilin ki, can

â’lâdandır, ammâ ten esfeldendir. İmdi her kim ki, tenin murâdın severse, âhirette ânın

varacak yerleri esfel-i sâfilîndir. Zîrâ ten murâdı yemekler, içmekler, gülmek oynamaktır,

ve dahî mülk ve maldır. Ey gãfil tenin bir âriyet dündür bir kaç günlük âriyet nendir, senin

canını besle ki, ol bâki ni’mete ve rahata, devlete erişesin.

İmdi can gıdâsı ma’rifet-i Haktır ve aşk-ı Haktır, ten bir varolma, kâfirler ve

münâfıklar gibi ve ten senin yârin değildir, bunda kalır. İmdi sa'y eyle ki, mertebe-i

behâimden ve mertebe-i şeyâtıynden geç, insân-ı kâmil mertebesine eriş. Tâ ki, nûr-i hassa

erişip rûh-u izâfî birle zinde olasın. Bilin ki âlemin maksûdu, cân-ı insân-ı kâmildir.

Mecmâu'l Bahreyn insân-ı kâmil'in özüdür, cem’ı cemdir, kâfırler ve münâfıklar gibi hiç

sa’yimiz kendi ziynetin şâkirdi olmaz.

Ey tâlib-i Hakk! gãfil olma, aç gözünü, özünü bil, her ne kim bu âlemde vardır,

sende dahi vardır, arş u ferş, bahr u berr, nûr u nâr.

İmdi sa’y eyle, bahr bile ve ehl-i berri kahr ile öldür ve nûra yardım ile nârı ki

söyündür azığını da artır, Îsâ (as) gibi mücerred, pâk ol nefis deccâlini öldür. İmdi necât

102

hulk-i hasendedir. Zîrâ her kime hulk-i hasen nasip olsa, cümle hayırlar ana verilmiştir.

İmdi hulk-i hasen oldur ki, Allah Teâlâ hazretinin ahlâkıyla mütehallık ola. Tabiat her ne

dilerse uymaya [6] ve her ne işlerse hükm-i Kur'ânı birle işleye. Bilin ki, her kimde kim

yaramaz huy olsa anın ne namazı kabûl olur, ne savmı, ne zekâtı ve ne haccı. Ve hiç bir

ameli kabûl olmaz, ne dini var, ne îmanı var, mü'min değildir, münâfıkdır. İmdi benim

rûhum hulk-i hasen her tâlibe nasip olmaz; illâ Rasûlullâh (sa)'in zâhirine ve bâtınına

mutabaat edip ve envâ-ı riyâzâtları çekip ve gece uykusunu terk edip ve dünyâyı ve ehl-i

dünyâyı terk edip ve uzlet ihtiyâr edip Hakk Teâlâ'nın aşk od’una yanıp, kül olup sıfatını

ve fiilini ve zâtını lâhûtiyyetinde fânî etmekle nasip olur.

b) İlm-i nâfi’; Bilin ki, ehl-i tarîkat iki türlüdür, demişler. Biri şarkî ve biri garbîdir,

derler. Biri âsândır ve biri darbîdir derler. Ya’ni riyâzetli olanın adı şarkîdir, ilimle olanın

adı garbîdir. İmdi bu sözlerin zâhirine bakıp tarîk-i şarkiyyeden ve tarîk-i garbiyyeden

mahrûm kalma. Nitekim şimdiki zamanın ol ehl-i hevâları ki fukarâ-i sâbirîndeniz derler

illeri gezerler, riyâzet yok, mücâhede yok. Ya’ni derler ki; bizim ilmimiz ayn-ı riyâzettir.

Kişi gün istemekten murâd, günün nûrunu görmektir. Kendi nûru olan günü neyler derler,

bu sözü ağızdan öğrenmişlerdir. Yâhut kitaptan. Ammâ bu sözlerin hakîkattan hiç haberleri

yoktur ve onlar taklîd zulmetinde helâk olmuşlardır. Avâmlar da onları fükarây-ı

sâbirînden sanırlar. Ammâ değillerdir, ehl-i hevâlardır. Zîrâ hemen fukarâ libâsların giyip

fukarâya benzemişlerdir. Ammâ fükarây-ı sâbirînin akvâlinden ve ahvâlinden ve ef’âlinden

ve menâzilinden dahî, merâtibden hiç haberleri yoktur ve iki cihânda mahrûm ve

mezmûmlardır.

İmdi hiç bir mürşid-i sâdık dahî şarkîler makãmına erişmeyince garbîler makãmına

erişemediler. Ve ey gãfil-i mağrûr! gün şarkdan doğar, ziyâsı kamu vardığı yerin zulemini

nûr eyler. Eğer gün şarkdan doğmasa, cem’i âlem zulmette kalırdı, taklîd zulmetinde kalan

ilmine mağrûrlar gibi. İmdi gün evvel şarktan doğar, eflâkı tamam seyrân eder, âhâr-ı dâr-ı

mağribde pinhân olur. İmdi makãm-ı şarka erişenler Uzzât u Lât’ı unuturlar. 01 vakit [7]

Hakk Teâlâ'nın nûr-i zâtı reşn eder, tecellî eder, envâr-ı sıfâtı o demde gönülleri onlara

iner. Nefîslerinin sıfatlarını yok ederler ondan sonra seyr-i ilâllâh hâsıl olur ve ashâb-ı

serden olur. Gün gibi mağribde pinhân olurlar. Yârın haşr olacak gine gün gibi doğarlar.

İmdi şarkîden murâd ehl-i riyâzettir. Zîrâ hakîkat riyâzâtdan doğar, gün evvel meşrikda

doğduğu gibi. Ve garbîden murâd, tamam ilm-i ledünde kâmil olanlardır ki, gün gibi

103

mağribden pinhân olmuşlardır. Kâfırler ve münâfıklar ziyâsın görmesinler diye. Hakk

Teâlâ onları sır mağribinde gizler, münâfıklar arasında garib olmuşlardır.

Hâsıl-ı kelâm budur ki, kamuya mücâhede ve riyâzet vâcibtir, türlü türlü riyâzetler

eyleyip dergãh-ı Hakk’a garâbet bulup ol bâbâ izâfet bulalar. Tarîk-ı Hakk’ta ilm-i

hikmetle ziyafet bulalar ve tarîk-ı Hakk’ta kalpleri pür nûr olalar. Ahlâk-ı zemimeden

tamam pâk olalar ve ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen olalar. Ammâ kendini ziyâde hıfz ede,

ehl-i hevâya karışmaktan ve dâima uzlet ihtiyâr ede. Halka karışmak ona ateş gele çalışa.

Amelin yâda vermeye, yine yârın bekãda Hakk Teâlâ amel-i sâlihlerden zuhûr edip ecrini

kerim vere ve yine anda âfitâb bulalar ki, bir ziyâdır ki, hiç gurubu yoktur. İmdi bu

makãma ermeğe bünyâddır ki, tarîk-i şarkî değildir. Evvel ba evvel riyâzet ile olur. Bu

ameller zîrâ riyâzet olmayınca tûl ameller hebâ olur ve riyâzetsiz fikrullâh hâsıl olmaz.

İmdi hiç bir sâlik, tarîk-i şarkîye giremeyince, tarîk-i garbî menzil edinmedi. Nitekim gün

evvel meşrıkdan doğmayınca mağribi menzil edinmez. İmdi bu resme bellediler, irfânı ve

zâtullâhı cümle mukarribler evvel emirde envâ-i riyâzetler çekip ve horluklar ile ve gönül

saflığıyla açlıklarda bu ve susuzluklar çekip bazısı on gün, bazısı on üç günde bir yerlerdi

ve bir pâre arpa kirdesinden gayri nesne yemezlerdi ve gece uykusunu terk edip ve

dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr edip dâim Hakk Teâlâ'nın aşk oduna

yanarlardı. [8] Tâ ki, Matlûb-ı Bâri Teâlâ Hazretine erişelim diye nice yıllardan sonra

Hakk Teâlâ onlara mâhiyetlerini bildirdi. Ondan sonra Hakk Teâlâ onlara zât-ı tecellî

eyledi. Onlar dahî kendi ma’nâlarından Hakk Teâlâ'yı münezzeh gördüler, galata

düşmekten halâs oldular, mutlak fenâ dâiresinden çıkmadılar. Ya’ni kendilerinde zerre

miktarı kudret görmezlerdi. Dâim âcizlik ve miskinlik ve gönül saflığı birle dirlikler de

ederlerdi ve makãm-ı keşfe erişmişlerdir ve cem’i hicâblardan geçmişlerdir ve ilme'l-

yakîni, ayne'l- yakîn ile ve Hakk’a'l-yakîn ile görmüşlerdir ki, Hakk Teâlâ'nın ilmini ve

kudretini ve irâdesini cem’i mevcûdât üzerine muhîd görmüşlerdir ve mevcûdâtı bir

kezden âciz ve makhûr bilmişlerdir ve esbâb-ı müsebbibât gibi âciz, makhûr ve müşâhede

kılmışlardır. Ya’ni sebebi, acz makhûr müşâhede kılmışlardır. Ya’ni ki, müsebbibü’l-

esbâba eriştiler, birkezden temam halktan ümitlerin keserler, i’timatları Allahü zü’lcelâl

üzerinedir.

Ancak Allah'ı severler ve Allah Teâlâ'nın mukarriblerini severler, ehl-i dünyâya hiç

sevmezler. Eğer ataları ve anaları ve eğer oğulları ve kızları, dahî karındaşları olursa da ve

ehl-i dünyânın cümlesinden yüz çevirirler hiç birisini sevmezler. Ehl-i dünyânın eğer

104

nazar-ı halktan bir nesne bu o mahfede (yer) düşerse, onu şerîk tutarlar ve andan istiğfar

ederler, varlık Allah Teâlâ'nındır ancak diye i’tikatları budur ha! Mutlak fenâ dâiresin kesb

eden mukarribler bunlardır ve eğer mal ve mülkleri dahî var ise zîrâ Hakk Teâlâ onları

evvel emirde ilm-i Tasavvuf birle benliklerin alır, ef’allerin dahî sıfatların ve zâtların fânî

kılıp, kendi ef’aliyle ve kendi zâtıyla bâkî kaldı. Onlar dahî mutlak fenâ dâiresin tamam

kesb ettiler. Hiç mutlak fenâ dâiresinden kaçmadılar dâim Hakk Teâlâ'nın sıfat kâbesini

tavaf ederler, kendi vücûdlarından fânî oldular. Ondan sonra Hakk Teâlâ onlara ilham edip

≤≤≤≤;B ا�HIت � Ey benim hâs kullarım ve benim yarattığım pâk” آ-�ا <= KJ!�ت <� رز3��آ' و

ni’metlerden yiyiniz ve içiniz ve dahî çok yemen”405 diye buyurdu ve onlar dahî çok yemek

yemediler ve onlar dahî Hakk olan ni’metlerden her birinden yemeğe başladılar.

Nitekim gün evvel meşrıkdan doğar [9] ve gün mağribe yakın oldukça meşrıkdan

dûr (uzak) olur. İmdi bu remzi fehm etmeğe, şimdiki zamanın ol ehl-i hevâ kezzâbları gibi

uzleti ve riyâzeti inkâr edip helâk olma, sa'y eyle ki, açlık ve susuzluklar çek ve dünyâdan

yüz çevir dahî uzlet ihtiyâr eyle. Ve Hakk Teâlâ'nın aşk oduna yan kül ol ve kendi

vücûdundan fânî ol tâ ki, Rasûlullâh (sav) "fakr-u fahri" dediği fükarâ-i sâbirînden olup

necât bulasın. Ve fakrın sözü çoktur, ammâ fakrın nihâyeti tasavvufun oldur ki seni senden

ala. Oldur ya’ni Hakk Teâlâ ef’âlini ve sıfatını ve zâtını fânî kılıp Hakk Teâlâ kendi

ef’âliyle ve kendi zâtıyla bâki kıla. İmdi bu hadîs-i kutsî bu makãm-ı vahdete erişenler

hakkandadır. Hadîs-i kutsî budur. “Kul zâil olmaz, yakîn olur bize nâfîlelerle hatta biz o

nâfıleleri severiz. Kaçan bir kulumu sevsem anın için kulak, göz ve dil oluruz ve dahî

kulağından işiten, gözünden gören, elinden tutan ve dilinden söyleyen biziz.”406

İmdi bu saâdet tecellî-i zât-ı ulûhiyyetin hâssiyetidir. İmdi benim rûhum, fakirlik

zâhir hırkasın giyip halka fakir görünmek değildir. Mücerred hırka giyip müşebbih-i zâhir

üzere kalmakla kişi fükarâ-i sâbirînden olmaz, sıfâtı ve sîreti benzemeyince. İmdi fakirlik

kişi kendi vücûdundan fânî olmaktır, yoksa dünyâ malından fakirlik değildir. Dünyâ

fakirliği avâmındır. İmdi hakîkatte fakirlik oldur ki; fiilini, sıfatını ve zâtını fânî ede âlem-i

ervahta olduğu gibi rasulûllâh (sav) "el-fakru fahri" dediği budur, fükarâ-i sâbirîn bunlardır

ki; vücûdlarından fânî olmuşlardır. Yoksa mücerret hırka giymekle dervişlik olmaz.

Nitekim şimdiki zamanın ol ehl-i hevâ ve kezzâbları ki libâsların dervişlik libâsına

benzetmişlerdir, uzlet yok riyâzet yok, evleri kahvehâneler, ehl-i dünyâ kapıları ve dâim

405 Tâhâ, 20/81 406 Ahmed, Müsned, 6/256; Buhârî, Rikâk 38 (I-VII, Beyrut, 1990); İbn Hibban, Sahîh, II, 58.

105

musâhipleri ehl-i dünyâlar. İmdi bunlar iki cihânda mahrûm merdûdlardır. Ve eğer bir

dirhemi de yoksa ehl-i hakk sözleri [10] inkâr ederse kâfırden eşedd münâfıkdır.

İmdi Kur'ân’a ve hadîs-i şerifeye îman getiren mü'minler bu Hakk sözü inkâr

etmezler. Ehl-i âhiret olan sâdık mü'minler kahvehâneye ve ehl-i dünyâların kapıları ve

dâim musâhipleri ehl-i dünyâlardır. İmdi bunlar iki cihânda mahrûm merdûdlardır. Eğer bir

dirhemi dahî yoksa ehl-i dünyâdır. Zîrâ kişi kiminle dost-u musâhip olursa anın dini

üzerine olurlar. Her kim bu Hakk sözü inkâr ederse kâfirden eşed münâfıkdır. İmdi Kur'ân-

ı Kerîme ve hadîs-i şerîfe îman getiren mü'minler bu Hakk sözü inkâr etmezler, ehl-i âhiret

olurlar. İmdi ehl-i âhiret olan sâdık mü'minler kahvehâneye ve ehl-i dünyâ kapısına

varmazlar. Ve ehl-i dünyâ ile dahî musâhip olmazlar, hâşâ ki mü'minler de münâfıklar fîili

olmaz. Zîrâ ehl-i dünyâ ile musâhip olan münâfıktır, mü'min değildir. Zîrâ mü'min şeytanın

yoldaşlarıyla musâhib olmazlar.

Kãlen-Nebiyyü (sav) hâsıl-ı kelâm budur ki; “herkim ki riyâzeti, uzleti ve

mücâhedeyi inkâr ederse münâfıkdır, zındıktır, mülhîddir, enkûs ve ebterdir, katli

vâciptir.”407 Ey tâlib, tûl-i emeli birle ömrünü zâyî kılma ve halka karışmakla Hakk'dan

ırâk düşme. Âlem-i ervahda anarahmine tenhâca geldin halktan sana hiç cefâ ermezdi.

Yalnız olurdun onda ve ana rahminden dünyâya yalnız geldin ve yine dünyâdan yalnız

gidersin âhirete. İmdi uzlet ihtiyâr eyle hüsn-i rızânla halktan kesil, ecelin seni rezîl-i

rüsvây eylemeden. İmdi evvel sübhânıyla ve âşinâlık eden halk'ı kendiye pervâne eder.

Uzlet ehli ârif kendini nâdâne âyân eylemezler. Zîrâ halka karışmak sâlike ayn-ı hatadır ve

belâdır. Ammâ uzlet sâlike def’-i belâdır. İmdi halkdan uzlet eden hâstan olur. Ammâ

halka karışan has gönül pâs olur. Ârifin sohbeti uzlette müşâhede olur. Zîrâ Hakk Teâlâ

müsrifleri sevmez. Hâşâ ki ârifler müsrif olalar. Zîrâ ehl-i dünyâya karışmaktan kati

müsrifliktir ve nâ-dânî [11] bu gizli genci ızhâr etmek dahî kat'i müsrifliktir. Zîrâ ki genc-i

kerâmâta zararlar erişir, helâk olur ne acîb kabahattir bu ki halka karışıp kem sözler

söylemekle sana dost olanı adüv edesin, sana dost olan adüv ola acîb kabahattir. İmdi

hüner oldur ki; halktan uzlet eyle tâ ki, Allah Teâlâ'nın düşmanı olmaktan halâs olasın ve

mü'minlere kin etme, kin ile kalbini susuz kuyu gibi eyleme. Şeriata muhâlif işleri işleten

cümle kindir. Hüner oldur ki; Kur'ân'a muvâfık işler işleyesin ve mü'minlere kibirle hitap

eyleme, Kur'ân'a muvâfık söyle ve dost ile cidâl etme ki; sonra arzuna halâl erişir ve onu

gördükçe hicâb idersin. Biline ki, bir ehl-i irfân, bir ehl-i irfân ile cidâl etmez. Eğer ederse 407 Bulunamadı.

106

biri nâkıstır veyahut ikisi dahî hamdır. Mü'minlere kin etme, kendi özünü ateş edersin.

Kara gönüllü olma ve kara gönüllüye kimse mâil olmaz ve îmanın eseri kalmaz. Gãfil

olma, sûretin ve sîretin yeksân eyle ve ehl-i hevâdan uzlet ihtiyâr eyle kãdir oldukça. Zîrâ

sâliha âsî gãyet zarar eder. Nitekim ay'a husûf olsa nûr mahvolur ve zâlimin zulmeti duhãnî

olur. Sâlih şakîden gam-nâk olur, pâk aynaya balçık örmek gibidir.

İmdi ehl-i hevâ Hakk Teâlâ'nın düşmanıdır, yüzüne güle bakma kãdir oldukça.

Madem gönlünü sıy necâset kabı gibi arzunu yıka ve haddini bildir ve eğer senin

düşmanına bazı avâm güle baksa; onu yanına götürme, kãdir olursan öldür, emân verme,

ne suâl için sana melâl ere ve ne anın için ince hayâl ire. Zîrâ cihâr-i yârı sevmeyen

zındıktır, katli helâldir. Sâlih bir huyu sevmezler, zîrâ eğri, doğru olana adüv olur. İmdi

ashâb-ı kirâmı ta’n eden Rasûlullâh (s.a.v) hazretini sevmez münâfıkdır. İmdi tarîk-ı

Hakk'ta olan sâlikler dahî, ashâb-ı Rasûlullâhdandır, hakîkatte onlara ta’n, ashâb-ı ta’n

etmiş gibidir. Kâfırden eşedd münâfıkdır. İmdi sâdık mü'min olan tarîk-ı Hakk'ta olan

sâlikleri ta’n eden, zâlim ve münâfıkları sevmez ve onlar ile müsâhib olmazlar ve ihsâna

lâyık olmayana ihsân eylemez. [12] Zîrâ mü'min rızây-ı Hakk’a muhâlif yerlere malını

telef etmezler.

İmdi ol câhil ki; malını nâdânâ telef ede. Sehâ [cömertlik] ile şeref bulmaz

müsriftir, eşedd azâba hazır olsun. Şol kişi ki, ihsâna lâyık değildir ve fukarâ-i sâbirînden

değildir. Ona ihsan etmek rızây-ı Hakk’a muhâlifdir ve yok yerlere malını hebâ etmektir.

Onu sehâ sanmanız gãyet ahmaklıktır ve müsrifliktir. 01 malı isrâf ve harâb etmek dahî

kâfırler ve münâfıklar alâmetidir, gãyette sefâhettir. Nitekim Hakk Teâlâ'nın Rasûlü

Muhammed Mustafa (s.a.v) buyurur: “Hakk Teâlâ dünyâyı üç bölük ve üç bahş eyledi, bir

bahşını mü'minlere verdi ve bir bahşını da munâfıklara verdi ve bir bahşını kâfîrlere

verdi.” Pes mü'minlere verilen bahşı âhiret azığını düzmek için verdi. Pes mü'minlere dahî

ol Hakk Teâlâ'nın verdiği malı rızây-ı Hakk olan yerlere verirler. Âhiret azığını düzerler ve

münâfıklara verilen bahşı münâfıklar ol malı Hakk Teâlâ'nın rızâsına muhâlif yerlere telef

ederler. Allah Teâlâ'nın düşmanlarına türlü türlü taamlar yedirirler. Murâdları hemen halk

arasında sehâ ile anılmakdır ve ol malıyla her ne işlerse murâd-ı halka kendisini

göstermektir ve halkarasında ululanmaktır ve tarîk-ı Hakk’ta olan fükarâ-i sâbirîne hor

bakmakdır işleri.

107

Kâfirlere verilen bahşı, kâfirler dahî ziynet peşlerine ve dâim yemeğe ve içmeğe ve

dünyânın ziynetlerine ve şeytan işlerini işlemeye telef ederler dedi. Pes hadîs-i nebeviyye

ile mü'minlerin, münâfıkların ve kâfirlerin mallarını telef etmenin alâmetleri sâbit oldu.

Her kişiye kendi nefsine nazar eylesin, malını ne güne, yerlere telef eder görsün. İmdi sehâ

ile ol sâdık şeref bulur ki, cümle malını tarîk-ı Hakk’ta olan cemi-i fükarây-ı sâbirîne

yedire, hiç gayrîye murâdı olmaya, murâdı hemen rızây-ı Hakk ola ve cümle malını Hakk

yoluna bezl ede. Nitekim Rasûlullâh (s.a.v) buyurur; “Ne gerekli maldır, ol malı kim Hakk

Teâlâ yoluna harç oluna ve malın esiyy-i (kötülüğü) sâlih ola” dedi. [13] Hasan Basrî (r.a)

işiddi "şol mal ve şol ni'metine tarîk-ı Hakk’ta olan fükarâ-i sâbirînden olan ile yenile ve

içile Hakk Teâlâ andan suâl eylemez" dedi.

İmdi tarîk-ı Hakk’tan olan fükarây-i sâbirîn oldur ki; gönlü ganî olur ve bir bâde

etmekle geçinir kanaat ve şükürler eder, yoksa aç it gibi halkın ağzına bakmaz,

dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirir, mürşidin huzûrundan ayrılmaz, dili zikrullahda

ve kalbi fikrullahda olur ve dâim sûret-i nefsini ve sıfât-ı nefsini dahî ma’nây-ı nefsini

dahî bilmeye sa'yeder. Zîrâ mâdemki ma’rifet ma’nây-ı nefse hâsıl olmaya, ma’rifet-i

Hakk dahî hâsıl olmaz.

c) Hal: İmdi tarîk-ı Hakk’ta olan fükarây-i sâbirînin alâmeti oldur ki, nefsinin

terbiyesine meşgûl olur ve riyâzetler çeker ol nefsin murâdın vermezler, dâim zikrullâha

meşgûl olur ve gece uykuların terk edip ah vah sûzân ile Hakk Teâlâ'ya ibâdet ve zikre

meşgûl olur. Ondan sonra hidâyet ve inâyet-i Hakk’a erişir, sıfât-ı insana varır ve ma’nây-ı

insana erişir ve sıfât-ı Hakk ma’nây-ı insanda zâhir olur. Ondan sonra ma’rifet hâsıl olur.

Dahî kaçan kim sıfât-ı insâniyesi ma’nây-ı insana erişe, ma’nây-ı insan da Hakk ona

mütecellî olur. Zîrâ ma’nây-ı insan mahalli-i ma’rifet-i haktır. Pes ma’rifet-i Hakk,

ma’nây-ı insânîde zâhir ola ve olduğu vakitte kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ’yı münezzeh

görür, ve cem'i eşyâda münezzeh görür. [;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>]408 makãmına erişir

ve ol galata düşmekten halâs olur ha. 01 fükarây-ı sâbirîn sehâ ile şeref bula. Sâdıklar ki;

malını bunun gibi tâlib-i Hakk olan fükarây-ı sâbirîne harç ede ha. Bilin ki, herkimin gönlü

ganî olmaya, cem'i dünyâyı versen onu doyurmaya. Her kimin gözü aç ola, elbette halka

muhtaç olur, her kimin kanaati yoktur.

408 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208; Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50; Ali el-Kârî, el-

Masnû’, s. 189. Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343 (I-II, Beyrut, 1405).

108

İmdi mürîd-i sâdık Rasûlullâh (s.a.v) hazretinin sünnet-i şerîfi ile âmil olur. Rızık

için ehl-i dünyâya baş eğmez, zîrâ rızâyı görür, te'sir onundur, şol mürîdin ki gönlü [14]

ganî ola, bedeni arş kandilidir ve gönlü ganî olmayanların, yedi iklim onların olsa

doymazlar. Bilin ki; dâim nefs-i hevâsına uyan ehl-i hevânın sîreti at'dır. Ve kimde ki;

şehevât-ı nazarîye gãlib ola, sîret-i eşekdir ve şol kişinin taamı haram ola, sîret-i hınzırdır

ve dâim mü'minlere duhl edip zahmet verenin sîreti, kelbtir ve ehl-i nifâk olanın sîreti

maymundur ve ehl-i dünyâya alçaklık edenin sîreti kedidir, dahî dünyâya harîs olanın

sîreti, karga ve karıncadır, buhl edenin sîreti it'tir. Haksız yere kimseyi dövenin sîreti yırtıcı

canavarlardır ve mü'minlere ada’vet edenin sîreti yılandır ve mü'minlere tekebbürlük

edenin sîreti, kaplandır ve mü'minlere, şeriata muhâlif yere azâb edenin sîreti sığırdır ve

çok yiyenin sîreti, safirdir ve ibâdete tembellik edenin sîreti, eşektir ve ucbî olanın sîreti,

şeytandır ve mekr-u hile birle darlık edenin sîreti tilkidir dahî tavşandır ve çakaldır. Ammâ

tâlib-i Hakk olanın ve sâdık mü'minlerin sîreti, nihâyetsizce envâr, tükenmez âlemler, tayy-

i âsumân, ma’nây-ı ilim, keşf-i âlet, maârif-i ilâhi, ecsâmdan mücerred olmak tecellî-i

rûhâniyyete ve melekûtu mutâlaa kılmak, melâikeyi müşâhede kılmak ve hedefden avaz

işitmek, uçmak, tamû ve eflâk-ı arşa ve gerisi arz olmaktır.

EVLİYÂ DÜŞMANLARI

Ey ilmine mağrûr evliyâ düşmanları! nefsinize nazar eyleyin, görünüz zikrolunan

sâdık mü'minlerin alâmetlerinden hiç biri var mı? Hâşâ yokluğun dînin gayr-i ehl-i hevâ

kezzabsın, sâdık değilsin. Sâdık mü'min sâlik-i Hakk olur ve harim-i kuts-î lâhût olur ve

dünyâ ona zindan olur. Uzleti ihtiyâr edip gece gündüz feryatlar ve gözyaşı dökerler. Hakk

Teâlâ'nın muhabbet nârına yanıp kül olur ve şehr-i tarîkatte ve bahr-i hakîkatte belini dâl

edip ya Rabbi aşkın ver dâim dahî teferrücüm zât-ı kibriyânı kıl diye duâ ve senâlar edip,

zorluğu ziyâde olur ve vücûdun ihrak eder, fenâ fî'z-zât olur. Ammâ deccâlın ve deccâla

uyanların bir gözü kör olur. Ya’ni sağ gözü olmaya, [15] dünyâ gözü ola, can gözü kör ola

ve ma’nâ gözü olmaya ve yüzü yekpâre ola, ya’ni yüzünde olan yedi tavır Hakk Teâlâ’nın

yedi zât-ı esmâlarına mazhâr olmaya ve yüzünde "hâzâ kâfir" diye yazı ile zîrâ " �ف. =>

sırrını okumadı. Pes kâfir gelmesi onların vechinde yazıldı. Rasûlullâh نB ;MN�2 .�ف ر7�;

(s.a.v) “Medîne-i Münevvere'ye deccâl girmez dedi. 01 gün Medîne-i Münevvere'nin yedi

kapısı ola ve her kapısında iki melek ola dedi. Ey şer işlere acele edici nâkıslar! Medîne

kimdir ve yedi kapı nedir ve her kapıda iki melek nedir hiç bilir misiniz?” Ve ey kapıların

109

dahî şeytana verenler hakîminiz nefs-i emmâre ve akl-ı şeytan vücûdunuzdan veren alan

şeytan teniniz ona sebep olmuş, şeytana âlet düşmüşseniz, anın için ma'rifetten mahrûm

kalıp evliyâların düşmanları oldunuz. Zîrâ kâfirler müslümanlardan mîras yemezler ve

dâru's-selâma dâhil olmazlar.

Biline ki; kim ki kendi kitabını okumasa; ehl-i hevâdır, ashâb-ı şimâldendir. İmdi

kişi kendi kitabını okumak oldur ki; sıfât-ı sübhâniyye nûrlarını kendi zâtında bula, tâ ki,;

ashâb-ı sırdan ola ve hakîkat-ı insâniyye nedir bile ve anın için muhtelif mertebeler türlü

türlü i'tibarlar vardır. Ya’ni söyleyen nefistirler, akıldırlar, ruh ve sırdırlar. Bu zikr olunan

hakîkat kimdir bile ve kendi kitabın okuyanların ashâb-ı yemîn, ey yüzü yekpâre deccâllâr!

âhiret işlerinden müdebbirînden değilsiz, âhiret sözleri söyleyen nefıs değilsiz ve iki cihetle

olup, bir ciheti mebde-i külle ve bir ciheti nefs-i hayvâniyye nazar edici olup ve iki cihet

ötesinde münkalib olmadınız. Zîrâ yüzünüz yekpâre ve kalbiniz katı taşdır ve nefs-i

hayvâniyye cihetinden i'râz edip mebde-i kül cihetine ikbâliniz yoktur. Zîrâ akl-ı külden

nasîbiniz yoktur ve aklınız; akl-ı şeytânîdir. Hayât-ı zâtiyyesi olup hayât-ı bedene sebep ve

kuvây-ı bedeniyye, ondan mektup rûh-u izâfî olmadınız ve zikr olunan iki cihetten gidip

sıfât-ı sübhâniyye nûrları kendi zâtında olan ashâb-ı sırdan değilsiniz. Zîrâ sağ gözünüz

yoktur ve Hakk’ı taleb [16] ediciliğin zararları gayri gönlünüzde bir hayır mekânlanmıştır

ve âyine-i fikirlerinden gayri hiç nesne görünmez ve dâima Hakk Teâlâ'nın o emrini terk

edip nevâhiyesine azm edersiniz, evliyâ düşmanları şâkîlersiniz.

Ehl-i dünyâ Yahûdilerdendir. Ey tâlib-i Hakk, eğer necât istersen uzlet ihtiyâr

eyle ve dahî rızây-ı Allah talep eyle, halktan ümîdin kes ve ihtiyârından geç. Zîrâ Âdem

şöyle yaratılmıştır ki; kemâl-i saadete erişmez, tâ ki, kendi ihtiyârından geçip mutlak fenâ

dâiresini kesb etmeyince, zîrâ Hakk Teâlâ'nın nazargãhı saf gönüllerdir. Bilinki; bir kişi

yerler gökler ehli kadar ibâdeti olsa, ammâ musâhibi dahî ehl-i dünyâ olsa [ehl-i dünyânın

Yahûdî’lerden olduğu beyân olunûr] hebâ ve hiçtir. Gerekse yüzyıl ömrünü ibâdet ile

geçirse kabûl dahî olmaz. Çünkü müsâhib ehl-i dünyâdır, âkıbeti anın makãm-ı nâr-ı

kübrâdır. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: 9�د ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا � ت��O�وا ا

�رى أ�� QB '(�> '9ن�; <�9'وا� Manây-ı şerîfi budur ki “Ey و �ء 9T:7' أو �ء R:7 و<= ی�

şunlar ki, îmanı götürdüler, Yahûdî’leri, Nasrânî’leri dost edinmeyiniz ve onlar birbirine

dostlardır ve dahî herkim ki bunları dost edinse onları sizden, pes tahkik ol

110

Yahûdî’lerdendir ve Nasrânî’lerdendir”409 demektir. İmdi ehl-i dünyâ Hakk Teâlâ'nın

düşmanlarıdır öyle olacak. Ehl-i dünyâ Yahûdî’lerden ve Nasrânî’lerdendir. İmdi bu âyet-i

kerîme ile sâbit oldu ki; ehl-i dünyâ ile musâhib olanların âkıbet makãmları, nâr-ı

kübrâdır. İmdi sâdık mü'min oldur ki; her işi ve her sözleri hükm-i Kur'ân ile ola,

Kur'ân'a muhâlif olmaya. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: �U7 '(�ی ' و<=

)�B�ون أن/ل ا -�; FBو C� ه' ا Ma’nâsı budur ki; “herkim hüküm eylemese Allah Teâlâ'nın

indirdiği kitap ile pes onlar kâfîrlerdir” 410 demektir. Ve eğer dersek ki bu âyetin sebeb-i

nüzûlü kâfirler hakkındadır, biz müslümanlarız diye ta'n eden sırr-ı Kur'ân'dan mahrûm,

Hakk’ı inkâr eden câhiller hükmü âmdır. Herkim ki Kur'ân-ı Azîm ile hükmeylemese

kâfırdir ve eşedd münâfıkdır, anın ikrârı hemân dilindedir, sahih budur ki; gönlünde îman

yoktur. [17] Zîrâ fiil artık delâlet eder kavilden. Ya’ni kim bir kötü bir söz söylese ve

dönse anın hilâfın işlese, hiçbir kimse anın sözüne inanmaz kezzabdır diye ve eğer Kur'ân

ile amel edeydiniz Hakk Teâlâ sizlere dahî nazar ederdi. Gayb-ı Kur'ân ile âhiret gaybın

görüp Hakk Teâlâ'dan beşâret edip cümle âlem içre Hakk’ı meşhûd edinip, Allah'tan

gayrıdan yüzün çevirip, gönlünü ve canını Allah'a verip, kamu ömrünü zikrullâh, fıkrullâh

ve taât-ı ibâdete sarf ederdiniz.

İmdi benim rûhum, ehl-i îmânın evvel mertebesi budur ve hükm-i Kur'ân'la hükmeden

bunlardır ve herkimde bu zikrolunan alâmetler yoktur; münâfıkdır, mü'min değildir.

Nitekim Hakk Teâlâ Kur'ân-ı kadîminde münâfıkların fiilinden haber verir: =�B��U إن� ا

W ی�اءون ا ��س و � ی�آ��Mا آ��-�ة �3< ��د.9' وإذا �3<�ا إ W ا �ون ا -�; إ �� ی�Oد.�ن ا -�; وه

�ء 3--� Yه W � إ � <7�7�= 7= ذ Ma’nâsı budur ki; “muhakkak münâfıklar da aldatmak

isterler Allah Teâlâ'yı, Hakk Teâlâ onlara aldatmaları cezasın verir, namaza

kalktıklarında tembellik ederler, halk görsün diye,(namaza kalkarlar) ve dahî Allah

Teâlâ'yı zikr eylemezler ancak perakendedirler. Kâfırler ile mü'minler arasında kâfîrierle

olmazlar, mü'minlerle dahî olmazlar”411 demektir. İmdi münâfıkların alâmetleri budur ki;

tarîk-ı Hakk’ta olan sâdık mü'minlerden kaçarlar veble (ağır) olmazlar, ve dili ile kâfiriz

demezler ve kâfirlerin kilisesine varıp, onlarla bile olmazlar. Ne kâfirlerdir, ne

münâfıklardır. Dâim müsâhipleri kendileri gibi ehl-i hevâ münâfıklardır. Bilinki efdâl-i

ibâdet ma'rifetullâhtır. �-� :!2ون] ا Z=�و<� �� Ma’nây-ı latîfi budur ki “dahî وا Qن\ إ

409 Mâide, 5/51. 410 Mâide, 5/44. 411 Nisâ, 4/142-143

111

yaratmadım cin ve âdem oğlunu illâ bana tapmak için”412 demektir. İmdi bu âyet-i kerîme

ki, Wن�B�: birle tefsir eylemişlerdir. Ya’ni “beni bilmek içün yarattım” demektir. Kişi

Allah Teâlâ'yı bilmese [18] ve kamu fıkrini zikrullâha sarf etmese, Allah Teâlâ'yı bilmek

için mü'min değildir ol münâfıktır.

İmdi mü'minlerin alâmetleri budur ki; şarâb-ı ma'rifet içer ve meşrûb-ı sâfî bulup it

nefsin murâdını virmez, gıdây-ı rûhu nûş eder, çeker kanın içer, dâima göz yaşı döker,

yoksa mala mağrûr olmaz, bu dâire-i dünyânın cümle lezzetinden el çeker ve uzlet ihtiyâr

eder, kamu ömrünü ";�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " makãmına erişmeğe sarf-ı beliğ eder,

zât-ı Hakk’ı bugün görmeğe sa'y eder ferdâya bakmaz, Hakk’ın sun’unu her yüzden

temâşâlar eder ve hicâb üzere a’mâ kalmaz, dâire-i kalbe düşer, esrâr-ı Hakk ona ilhâm

eder, ma’nâ yüzünden bilir ve anlar söylenen elkãb kor, gün gibi ma’nâ yüzünden bu âleme

nazar eder ve kıble-i uşşâkı gözler zâhir içre âb kor. Pes safây-ı kalb ile aslın dahî esâsın

fehm eder, gönlünü ebvâb-ı Hakk’a bağlar gayrı bâbı kor, asıl nedir neden geldi? Özün

fehmeder, taklid zulmetinden kalbini sayd-ı dünyâ için dolap kurmaz, şer’-i şerîfe muhkem

yapışur, bî-şer’i olan esbâbı kor, fikri zikri hak olur, gayrı fikri kor hâ, işte sâdık

mü’minler.

Ey secdeden yüzün çeviren evlad-ı şeytanlar ki, evliyânın azîm düşmanlarısız ehl-i

dünyânın yoldaşlarısız. Anın içün mü’minler alâmetlerinden sizde hiçbir alâmet yok, ey

ma’rifetten mahrûmlar! Âdeme hakãret ile nazarlar edersiz. Ey merdûd hulasâ-i mevcûdât

Âdemdir ve hulefâ-i hüdâ Âdemdir. Pes imdi Âdemin fazîleti sâir halkın üzerine ilmullâhı

birle, akl-ı kül birledir. Nutk-u birledir. Nutuk bir ma’nâdır, zâid kelâm ve kavl ma’nâ

üstüne nâtık olur ki, nefse muvâfık ola. Kitâbullâh ile bilin ki, nutk-u sûrete ibâdet ya nefse

işâret veya şekl-i hurûf ve kat-ı esvât değildir. Bil ki, nutk-ı temekkün hakîkat-i

insâniyyedir. O temekkünle sûret mücerred ki, kendinin ilminde ve aklında mukarrerdir, ve

eşkâlden muarrâdır. Pes o cevher-i gãibe-i hakîkat eşyâyı gönlünüz görgüsünden tasarruf

edip ve onu ibâdete götürmeğe, tefekkür etmeğe, akl-ı zâhirine ve bâtınına muhîd olmağa

nâtıktırlar. O kişiler ki, bu nefsi onda bulur, [19] nâtıktırlar. Eğer ki, tekemmül dahî

etmezse nâtıktır ve insan-ı kâmildir, nâtık olmayan sağırlardır, dilsiz ve gözsüzlerdir. Ya’ni

dünyâda kendi sözlerini işitirler, âhiret sözlerini hiç işitmezler, şeytan yolların görürler,

rahman yolların hiç görmezler.

412 Zâriyât, 51/56.

112

İmdi bu yüzlerin dünyâya meyl ve mansub muhabbetinde bağlanmışlardır. Hiç

yüzlerini Allah Teâlâ hazretine dönmezler münâfıklardır. İlim mazhâr akıldır ve akıl

mazhâr-ı nutuktur ve nutuk mazhâr-ı huruftur, hurûf mazhâr-ı nutuktur, hakîkat-ı âdemîdir

ki, hadîs-i kutsîdir o noktayı beyân eder, fikir eyle tâ ki, mefhûm hâsıl ola ;

413♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � ◊◊◊◊� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� α� α� α� ◊◊◊◊� � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ β β β β

ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ β�β�β�β� α � � υ α � � υ α � � υ α � � υ ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒαααα diye buyurmuştur. Bilin ki, hakîkat-ı adem evvel nutuktadır

ki, ve kãle’n- Nebiyyü (sav): “Ben ilmin şehriyim, Ali anın kapısıdır”414 dedi. Bu hadîs-i

şerifi tâlib-i ilimler işitip, gelip emîru’l- Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib (kv) suâl ederler ki,

sudûr-u enbiyâ (sa) senin şânında “Ben ilmin şehriyim, Ali kapısıdır” buyurmuşlardır. Öyle

olunca şehre kapıdan girilir ve ilmin sırrından sizlere suâl ederiz dediler. Ali (ra) cevap

verip buyurdular ki, “ilim bir noktadır, onu câhiller çoğalttı” 415 buyurdu. Pes bunlar

ettiler: ol nokta nedir ve ne noktadır anın mebdei ve meâdı nicedir, bize şerh ediver dediler.

Cevap edip buyurdular ki, “Bu nokta bir sırdır, esrârullâhtır. Bunu ifşâ etmeğe destur

yoktur, vaktâ ki tevhid-i Hakk huyda olup kaba koymaya garip ola, bu sır o vakit aşılır”416

diye cevap verdi. Bunların heybet ve gayreti hâsıl oldu, iştiyâkları gãyet ziyâde oldu. Allah

ve Rasûlüllâh aşkına istediler, aklımız idrâk ettiği kadarca bize bundan haber verin diye

tazarrû eylediler. Cevap verip buyurdular ki, “ey kamu, haber verin ol ne yerdedir? Ammâ

şu şart ile kim şerhe beyân [20] istemesiz” dedi ve onlarda kabul ettiler. Pes cevap sâhibi

budur ki, “cemi’’ esrârullâh Teâlâ gökten nâzil olan kitapların içindedir ve Kur’an içinde

olan cümle esrârullâh fâtihatü’l-kitap içindedir ve onda olan esrârullâh,

bismillâhirrahmânirrahîm içindedir ve mecmâ-i esrârullâh bismillâhın noktası altındadır

ve cemi’ esrârullâh Teâlâ gizlidir, ba-i bismillâh altında olan nokta benim” dedi. Pes bunlar

hadîs-i şerîfi işittiler, artık suâlleri de kalmadı. Ondan sonra dünyâdan ve ehl-i dünyâdan

yüzlerin çevirdiler, uzlet ihtiyâr ettiler ve Hz. Ali (kv) den ayrılmadılar dahî riyâzet ve

mücâhede ile meşgûl oldular, şu kadar hizmet ettiler ki, âl-i ibâddan oldular. Âl-i ibâd,

ashâb-ı suffeden şol kavimdir ki, bu ilme rüsuhler bulup her zaman nokta, esmâ ve ef’al

sûretinden okurlardı ve hiç dünyânın murdarına el sunmadılar mücerredler idi.

413 Bulunamadı 414 Hâkim, en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, III, 137, 138;Taberanî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, ;Hâkim, bu hadîsin isnâdının sahîh olduğunu ama Buhârî ve Müslim tarafından rivâyet edilmediğini bildirmektedir. 415 San’ânî, Muhammed b. İsmâil, Sübülü’s-selâm, IV,178; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 87. 416 Bulunamadı.

113

Ey gãfil, nokta iledir hurûfun kıyâmı ve hurûf iledir esmânın ve ef’âlin kıyâmı ve

kezâlik Hakk iledir hakãyık-ı ilmiyenin kıyâmı ve külliyâtıyladır, cüz’iyyâtın vücûd-u

kıyâmı cüz’iyyât iledir. Külliyyâtın zuhûru ve esmâ ve ef’al sûretindedir noktanın zuhûru.

İmdi noktanın esrârına ve iz’an etmeye şol muvahhid-i kâmiller dahî ermişlerdir ki, nice

yıllar envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler kılıp ve horluk ve zelillik ile talep kapısında

oturup tâ ki, matlûb-u Bâri Teâlâ’yı göreyim diye. Hattâ ki, mutmainneliğe eriştim ve

hazrete fakrolmağa lâyık oldular, ondan sonra Hakk Teâlâ onlara tecellî kıldı.“ �ف. =>

makãmına erdiler. Noktanın sırrına mazhâr düştüler ve tekarrüb kesb ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;

edip hanları cevher oldu. İmdi tekarrüb esrârını fehmeyleyenlerdir. Dahî zâtullâhı

müşâhede edenler nokta-i âlem yüzünden okuyup ve âlemin mâhiyyetine nazarlar edip

bildiler, onu îcâd etmedi illâ vâcibü’l-vücûd ki, vücûd-u mutlaktır, mâhiyyete ârız olmaz.

Âlem-i mülkten ve âlem-i melekûttan münezzehtir bildiler, “hû” makãmına eriştiler,

mukarribler oldular, vahdeti kesrette buldular, âlem-i gaybı zuhûrdan fehmedip âlemin

nakışını görüp nakkãşını [21] anladılar. Noktanın esrârını fehmedip Ashâb-ı Kehf’den

oldular ve halktan kaçıp gâr-ı nihanda gizlendiler. Biline ki, bu cümle varlık anın sun’idir

ve bu kîl ü kãl ile ol fehim olunmaz yücedir. Bârigãhı anın vasfını herşeyden muayyen

görürler ve şunlar ki, feyz-i Hakk’tan tekarrüb kesb ettiler ve Hakk’ı, âlemin sûretinden

okurlar zevkleri ma’nâ saydların etmektir ve kalbleri divân-ı Hakk’tır ve tarîk-i Hakk’a

doğru râhi buldular ve uzlet ihtiyâr edip gece gündüz devr-i felekte göz yaşı dökerlerdi ve

ahları eflâke çıkar. Ey tâbi’at kullârı! Surûr-ı enbiyâ ve Rasûl-i Kibriyâ (sav) hazretleri

üçyüz erbaîn çıkarıp dahî kırkande risâlet-i penâh verilip mi’râc-ı hakîkate erdi ve zât-ı

Hakk’ı gördü ve cevâhir-i evvelden haberler verdi. و D�: �روا �-' و اP� ا[ ا -�او�ل <�

.buyurdu 417 ة ا !�Tءا �Pوح و ا P2ر�

İmdi ehlullâhta bu esrârı bir nice üzerine ta’bir eylemişlerdir ki, bu zikirler olunur

nur ile ta’bir olundu. Tecellî-i evvel vâkî olduğu ecelden kalmakla ta’bir olundu ki, lahne

bâ-i bismillâhının sırrın yazdıgı ecelden akıllâ ta’bir olundu. Tasarruf haşyetinden ötürü

dürretü’l-beyzâ ile ta’bir olundu. Nûrâniyeti haşyetinden ve bunlar ma’nâ yüzünde cümle

birdir ve insan-ı kâmil bir sadeftir bu dürr ile pürdür. Bu esrârı bulanlar da ehl-i sırdır ve bu

saadet her gönül gözü görücü olmuş. Ey ilmine lâyık ameli olmayan bu kezzâblara

müyesser mi olur sanma, “sâbigūn bi’l- hayrat” makãmıdır.

417 Bulunamadı

114

Ey ilmine mağrûr kaçan kim kâlem seni yazdı senden üç nur çıktı, biri uçtu arşa

gitti, biri uçtu kürsüye gitti ve biri uçtu cennete gitti. Kalem etti ki, “ Yâ rabbi, bu nurların

ne nurlardandır? Hakk Teâlâ etti: Muhammed (as) “Ümmetini üç bölük kılam; bir bölügü

zâlim li nefsihî ola, Ammâ ol nur kim uçtu arşa gitti sâbıklar nûrudur, ol nur kim uçtu

kürsüye gitti muktesatlar nûrudur ve ol nur kim uçtu cennete gitti kendi nefislerine zulm

eylemeyenler nûrudur”418 dedi. Pes ümmet-i Muhammed (sav) bu üç bölüktür. Ey arşından

ve kürsiden ve cennettten bî-haber ahmak münâfıklar, kim bu esrârı neye işârettir hiç bilir

misiz? Dâim it nefsin murâdın verirsiz it nefsinize hiç zulümler eylemezsiz, anın için

sâbıklar ve muktesatlar ve kendi nefsine zulm eylemeyenlerden mahrûm kalıp münâfıklar

zümresinden [22] oldunuz. Adınız mü’min, lâkin dininiz gayri, evliyâ düşmanları

merdûdlarsız, meşâyıhların ilm-i esrârın inkâr edersiz. Zîrâ ekserât zünûblar sebebinden ve

ittiba-i hevâ şom lafından gönlünüz gözü kör olmuştur. Anın içün ma’rifetten mahrûm

kalıp, ilminize mağrûr olup, ehlullâha dâim hakãret birle nazarlar edip, eşkıyây-ı

hâlikînden oldunuz, dahî sizin sözlerinize mağrûr olanlar ile gaflet edersiz.

Ey ahmak mukallidler, meşâyıhın esrârı söylenmekle bilinmez, bu esrârı bilenler

ehl-i sırdır. Nitekim Muhammed habîbullâh (sav) buyurdu ki; “ilm-i hikmet gönle gökten

iner, ammâ kim ki, şol gönle inmez ki ol gönülde erişe için dünyâ gussâsı ola”419 dedi ve

etti; Âdemîler dahî dört türlüdür, biri budur ki, bilir ve bildigini dahî bilir, ya’ni hem zâhiri

bilir hem bâtını bilir ve hem ol âlimdir ve hükm-i Kur’an’la amel eder ve her kim ona

uyarsa necât bulur. Ve biri budur ki, bilir ammâ bildiğini bilmez, ya’ni zâhirini bilir ammâ

bâtınını bilmez. Ol uyur ve onu uyarmak gerek. Ve biri dahî budur ki, bilmez ve

bilmediğini dahî bilir ol mübtedîdir, ona öğretmek gerektir. Ve biri dahî budur ki, hiç

bilmez, bilmediğini dahî hiç bilmez, ol ammâ ki, kendini bilir sanır ol şeytan-ı lâindir.

Ondan kati’ kaçmak gerektir” dedi. Ve ilim dahî dört türlüdür, biri budur ki, hem bilinir ve

hem söylenir, ilm-i şeriat gibidir. Ve biri budur ki, hem bilinmez ve hem söylenmez, Hakk

Teâlâ’nın ilm-i şerifleridir ki, ne bilinir ve ne söylenir, lâkin söylenmez âriflerin hâlidir. Ve

biri budur ki, bilinmez lâkin söylenir. Meşâyıhların esrârıdır ki, bilinmez ammâ halk içinde

söylenir dedi. İmdi âlim-i rabbânî ol ârifi billâhtır ki, âlem-i kuvvet ve âlem-i adem ve

âlem-i mümkinât ve âlem-i mâhiyyât ve âlem-i külliyyât ve âlem-i hakãyık ve âlem-i

istida’at ve âlem-i ceberût ve nokta-i kül ve akl-ı kül nedir bile. Ve bu zikrolunan dahî

418 Bulunamadı. 419 Bulunamadı.

115

mecmûan sıfatları ve esmâ-i muhtelif zikrolunan cümlesinin hakîkat sırrı nedir bile ak

noktayı ve kara noktayı biri birinden fark edip, Hakk-ı âlemi yüzünden okuyup, Bâri-i

Teâlâ’yı cümle bu eşyâdan münezzeh göre.

Ey gãfil mecmu’ eşyâ lisân-ı hâliyle söyler, gözün aç anla, senin vechin neden

zuhûr etti bil, özünü fehm eyle. Züleyhâ Yusuf’un yüzünden görüp ihtiyârı elden gidip,

özünü rüsvâ eden, nenin aksıdır, onu fehmler eyle. Şeriat-ı tarîkatte hakîkat sırrın anla,

geçip lezzât-ı [23] dünyâdan vücûdun şehrine gir bî-çâre unsura secde kıldır, kalbini hâlis

kıl ve musaffâ kıl ve o mâsivâyı terk eyle, avâyıktan cevherini sâfî kıl, hakîkat-ı kimyâ

budur, özünden mahveyle vücûdun içre olan vâv’ı tâ ki, ilm-i ihfâ ya erip mâhiyyetin idrâk

edip safây-ı kalbe er, tâ ki hakkın sırrı sana görüne, Hakk Teâlâ ilhâmını her demde

kalbine ilgã ede.

Ey gãfil bu ömrün sermâyesi senin elinde dururken bu sermâye dokunmadan

fehmeyle, bu remz-i dünyâyı bütün tuzagından bir iki gün birkaç tane için başına kargayı

üşürme, bu remz-i dünyâyı bilen ağniyâ’ya baş eğmez kanaatle geçinir, bu sırra ârif

olmayan cehâlet zulmetinde gark olmuştur. Zîrâ tefehhüm eyleyip kendi vücûdundaki

varlığı görür, eğnine dibac giyip kuru bir i’tibâr ile, kibr ile merdud olmuşlardır.

Ey gãfil ibret eyle nazar kıl iş bu esrâra er, gör Hakk Teâlâ’yı bugün görmeğe

sa’yler et. Ferdâya bakma bugün her kim görürse yarın dahî gören onlardır. Ârifler Hakk

Teâlâ’nın sun’unu her yüzden temâşâ eyleyip görürler, Hakk Teâlâ onları ezelden hicâb

üzere a’ma etmemiş, bu nokta sırrın ve harfin zuhûrun görüp anlar isen evvelen “elif”tir ve

âhiri “yâ” dır.

Ey tâlib-i Hakk, şems-i hakîki cânı gök kubbelerinden sözler işit tâ ki, bu

varlığın mahvedip aslını ve mebde-i meâdın fehmedip deryây-ı muhîde yol bul ve bunu

çer seylab ko, nûş edip aşkın şarâbını tâ ebed mest ol, dâire-i kalbe düş tâ ki, esrâr-ı

Hakk sana ilhâm ola. Noktanın esrârı harfin sûretinden keşfolup ma’nâ yüzünden bil,

anla söylenen elkãblara mağrûr olma. Gün gibi ma’nâ yüzünden âlem-i meleke nazar

kıl, kıble-i ışşıka yüz tut, şeytân-ı racîmi imam edinme, safây-ı kalble aslın esâsın fehm

eyle, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağla halktan ümîdin kes, nedir aslın ve neden geldin

özünü fehm eylemene sa’yler eyle. Hakk Teâlâ seni sayd u dünyâ için halk etmedi,

ya’ni bil diye halketti. Nefs-i emmârenin hevâsına aldanma, ahkâm-ı şeriata muhkem

yapış, bî şeri’ olan fiili terk eyle, zikrin ve fikrin Hakk olsun, hâ deyince ömür geçer

116

ırak ona erilmez, iş bu gafletten uyan hab ve gafleti terk eyle [24] dil mecrûhunu külli

mücellâ eyle, Hakk sana tecellî-i keşf-i zât eder. Zîrâ gönül mücellâ olmayınca tecellîye

lâyık olmaz. İmdi şol akla uy ki, Rasûlüllâh (sav) buyurur; “Akıl kalbde Hakkla bâtılı

ayıran bir nurdur.”420 dedi. Tâ ki, âlem-i ulviye urûc edip sûretten seyirler edip

menzilin müntehâ ola, pîr-i pervâz ol ve aslını fehmeyle, bugün kâmil olup kemâle

ermek istersin. İmdi akl-ı maaş Hakk Teâlâ’nın ma’rifetinden nasipsizdir ve akl-ı küldür

Allah Teâlâ’yı anlayan hem hayâ dahî îman-ı kâmil ile mevsûf olup akl-ı kül ile kâmil

olup vâsıl olur, vuslata akl-ı küle tâbi’ olmayıp nefse uyan yârın makãm-ı nâr-ı

kübrâdır.

Hakk Teâlâ rûha emrim dedi. İmdi sa’yedip rûhu aslına ulaştır cana can ver, cana

er, cânânı bul. İmdi benim rûhum, bu cana can bahû keşf-i ru’yettir. Pes tâlib-i selîm-i

kalp üzere usûlun fehmeder dahî vâsıl olmak olur ona intihâ. Bu çar unsur rûha râm

olacak, tâlib ol vakit rûhun sırrını fehmeder, emr-i Hakk’a rızâ gösterir. İmdi rûhu fehm

etmeyen ömrün hebâya varıp cehl ile geçer. Pes ebeden nâr içre ol cezâ çeker. Ey gãfil,

dânâ gibisin bu dama düşdün, nefsin hevâsından hiç âhirette hâlin nice olur diye

anmazsın. Eğer âhiret senin ikrârın oldu aslını bilmeğe sa’yı beliğ ederdin. Can verip

cânân yoluna sehâ ile şeref buldun ve şol hakîkat sırrını fehmeyleyip menzilin müntehâ

olurdu ve bu âlem-i süflîde eğlenip kalmazdın.

Ey gãfil, Hakk Teâlâ cemâlinden cânânı halkedip mü’minlere 27�9 أB =2ی ��ا

[Oraya kalıcılar olarak giriniz.]421 denildi. Gafletten uyan ve şeriat-ı garrâyı azîz dut.

Ya’ni o emrine imtisâl et ve nevâhîsinden ictinâb et. Hakk’ı dâim zikreyle ve kalb-i hâlisâ

ile ihlâsla ve muhallis ol, iki âlemden geç ve ameline ve ilmine mağrûr olma, mekr-i

Haktan emin olma, kim Hakk Teâlâ’yı celâlinden cehîmi âsîler için halk eyledi, nâra dâhil

olalar, nefs-i emmâreye kul olup uyanlardır, rûha hem râh olmayıp nefsin hevâsıyla yalan

anın başına gafletten uyan örülmüştür, anın makãm-ı nâr-ı kübrâdır ve her hevâya aldanıp

kalma, yürü dünyâdan geç, menzil [25] uzaktır. Sakın ermeden yayan kaldın hiç haberin

yok. Ey gãfil, Hakk Teâlâ her kişiye aklı anın için verdi ki, sun’unu iz’ân edeler deyiverdi.

Pes mü’minler, Hakk’ı her şeyde görürler ve anlarlar mefehhimlerdir. Dünyânın nakışına

aldanmazlar ve nakkãşına hayrân ve sırrı görenlerdir. Ammâ tabiat kulu olan münâfıklar

bu dünyâya yem olmuşlardır, ot otlamaktan ötürü âhireti unutmuşlardır. Gönülleri kupkuru

420 Bulunamadı. 421 Nisâ, 4/ 57

117

olmuştur, hakîkat sırrını anlayıp tarîk-i Hakk’a nice yol bulsunlar, İbrahim b. Edhem (ra)

padişahlığın terk edip onsekiz yıl dağdan arkasıyla odun taşıdı, mübârek zuhru delik delik

oldu. Hasan Basrî (ra) hazrette envâî türlü riyâzâtlar çekip ve mücâhedeler kılıp ondan

sonra hakîkat sırrını anlayıp tarîk-ı Hakk’a yol bulmuştur ve ey ilmine lâyık ameli olmayan

âlim! adın âlim ne bildin ve neye erdin, iş bu halde kim görseler yatıp feryatlar edersin.

Halbuki nefsin iz’an edemezsin, nefsin bilmeyen hayvan değil dahî kimdir?

Bu dünyâ şüğūlü seni senden alıkodu, mekr ile seni meshûr kılmış ve âhireti

unutturmuş. Küfür âhireti unutmaktan ibârettir. Yârın haşr olacak, nolaydım ben insan dahî

olmayaydım, yok olaydım bu nâr içinde ebeden gâmhâr kalmayaydım diyeceksin, hiç

anmazsın bu nefs-i şoma aldanmışsın, dâim et nefsin murâdın verirsin. İmdi her kimin kim

dâim kelp nefsin murâdın vere, herkes müslüman olmaya, din ve iman ona yoldaş olmaya.

İmdi mü’minlerin alâmetleri oldur ki, kelp nefsin murâdın vermezler, dâim kahr ile ve hor

zelîl ile öldürürler.

Ey gãfil bilki senin ihtiyâr-i cüz’i elindedir, cebir yok kimseye. Hakk Teâlâ zor

etmez bu hak sözlerin sıdkına şâhid gerekse kelâm-ı Hakk’ta bir bir mezkûr oldu. Kavlühü

Teâlâ; �ا وات�� >��نآM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� یU-bی � Ma’nâsı وه'

budur ki, “korkun şol günden ki ol Allah Teâlâ hazretine varırsız ve ondan sonra her nefis

ne kesbler ederse onu bulur ve hiçbir kimseye zulüm olmaz”422 demektir. Âhir âyet ki

hazreti Rasûlüllâh [26] (sav) hazretine nâzil oldu. Bu âyetle Kur’an tamam oldu ve bu âyet

nâzil olduktan sonra Rasûlüllâh (sav) yirmi bir gün bu fânî zindanda durdu, ondan sonra ol

bâkî âlem-i safâya, vatan-i aslîdir ulaştı. İmdi mü’minlere bu âyet nasîhat yeter, ammâ

münâfıkların dahî hiç kulağına girmez. Eğer necât istersen fenâ dâiresin kesbet, fırsat

elinde iken nefsin taayyün bulmağa sakın sevdâ eyleme.

Pes sâlikleri mürşid-i nefsinden telkin zikrolunup nice yıllar riyâzât ve mücâhedeler

çekmeden murâd ettiklerin mahvedip, fenâ dâiresinde dahî kesb eylemektir, murâd olan.

Zîrâ âhiretin yemişi fenâdan sonradır. Taayyünün "ta” sı mahvolacak “ayn”ı kalır. Pes

“ayn” ın âyân-ı mübeddel olup esrâr-ı noktay-ı iz’an etmiş olursan mübârek olsun irfânın.

İmdi mürîdin “ayn” ı ıyâna ermeyince, sır ona beyân olmaz. Zîrâ “gayn” ın noktası

gitmeyince “ayn”ın olmaz.

422 Bakara, 2/281.

118

İmdi Allah’tan gayrısın görme sâim ol, tâ ki, feyz-i ilâhî kalbine ilhâm ola her an.

Ey ilmine mağrûr olan ve evliyâya duhl eden ihramlardan mahrûmlar ve haccın evvel farzı

ihramdır, mâdem ki,ihram giymeye, Hacc ona müyesser olmaz ve mahrûm olan kişiye kara

evi haram olur. Evvel ki, donları giyse bir kurban lâzım olur ve ezelki başmakları giyse bir

kurban lâzım olur ve eğer avradına cimâ eylese haccı bâtıl olur. Ammâ kişi başın

kazıttırdıktan sonra ihramda iken haram olan nesneleri helâl olur. İllâ avradına cimâ değil

tavâf-ı ziyâret ki, ona tavâf-ı ifâdâ derler. Bayram günü olur, ondan sonra avradına cimâ

etmek helâl olur. İmdi bu sırra ârif olmayan dühhâl münâfıklar cemi’ ömürlerin küfür

içinde geçerler, evliyâya dühl etmekden halâs olmazlar, kavlühü Teâlâ ϒϒϒϒ �c��9' أی!M�وت

d+�7 '9!-ل وآ�UJ$ �ص2 وه' ر3�د ون�-J!9' ذات ا U= وذات ا Ma’nây-ı şerîfi budur ذرا.; �7

ki, “Dahî görsen onları, ya’ni ashâb-ı kehf onları uyanık sanırdın, onlar uyurlarken [27]

dahî döndeririz onları sağ yanlarından dahî sol yanlarına toprak çürütmesin diye dahî

kelbleri döşenmiştir ve iki kolu mağara eşiğinde”423 demektir. Ey sırr-ı Kur’an’dan

mahrûm olan evliyâ düşmanları merdûdlar! bu âyetin sırrı nedir, ve neye işârettir? Hiç bilir

misin? Ey evliyâya duhl eden merdûdlar evliyâya hâne ve bağ mâni’ değil ve evliyâ dünyâ

zevkine kãnî değildir, dünü ve günü seyranları zâtullâh ve sıfatullâh ve melekûttur ve ilm-i

ledündür. Ve gönülleri Allah Teâlâ olmuştur, dünyâya gönül vermezler. Ammâ hem âhireti

ma’mûr ve hem dünyâsı imârettir. Hakk Teâlâ’nın rahmeti ona dâim ihsândır ve ümîdi

olmadığı yerlerden ona dâim helâl rızıklar verir dahi tarîk-i Hakk’ta olan fukarâya yedirir.

Hakk Teâlâ evliyâsını şimdiki zamanın mürâî münâfıkları gibi ağniyâ kapılarına muhtaç

etmezler, evliyâya azîm hicâb olan şimdiki zamanın halkına karışmaktır. Ağniyâların

kapılarına varmak kande kaldı. Allah Teâlâ’ya sığındım, ağniyâya baş eğmekten.

Ey tâlip! Eğer cemaat sevâbın istersen, şimdiki zamanın halkanden uzlet eyle,

kanaat dârında dirlik eyle, ehl-i dünyâya baş eğme, yüzünü Allah’a tut, uzlet ihtiyâr eyle ve

ef’âl-i hasene sâdır ol ve ef’âl-i kabâyıhdan ictinâb et. Dâim âhiret için sa’y et ve leylen ve

nehâren tevhid eyle, enîs ol, uzlet bahçen olsun tâ ki, âhiret yemişin hâsıl edip ondan sonra

huzûr-u kalple ve huşû ile beş vakit namazı kılıp ve cemaat sevâbın bulup, musallîler

zümresinden olasın, yoksa sultanın nefs-i emmâre, vezîrin akl-ı şeytan iken huzûr-u kalple

beş vakit namaz kılıp cemaat sevâbın bulmak müyesser olur mu? hâşâ olmaz. Ey ahmak

mukallidler! Salât Hakk’a vâsıl olmaktır.

423 Kehf, 18/18.

119

İmdi vücûdun gayrîden hâlî kıl tâ ki, sücûdun gerçek olup sâimler zümresinden

olup, ramazan ayına erişip, kadir namazın kılıp ondan sonra ümmet-i vasat olup �ف. =>

makãmına erişip, ondan sonra bayram gününe erişesin inşaallah. İmdi 424نB ;MN�2 .�ف ر7�;

musallîdir denilmez dahî şol kişi kim [28] Hakk yolunda cânânından kaçmayınca [can

teninden geçmeyince 29] Gel imdi tâlib-i Hakk’ın tâlibi isen visâl-i Hakk yolunda nâr

aşkına atıl, can ve tenden geç tâ ki, âlem-i insanda ümmü’l-kitab okuyup vücûd-u zâtında

yedi turu bulup, Hakk Teâlâ’nın zât-ı esmâlarından bir isme mazhârdır. Anlayıp

mâhiyyetin idrâk edip ondan sonra Allah Teâlâ’yı bilesin. Kim cemi’ ibâdetten ve cemi’

ilimden murâd, Allah Teâlâ’yı bilmektir. İmdi Allah’ı bilmek, bil kim nikâhsız olmaz ve

sen nikâh ile[nikâh-ı hakîkî] vücûd buldun, anandan ve atandan mîras yedin. İmdi bir

mürşid-i sâdık bul, teslîm-i külliye ile teslîm ol, riyâzâtlar çek ve mücâhedeler kıl,

huzûrundan ayrılma, evveli zâhirine, zâhirin ve bâtınına, bâtının mazhâr düşe. Ve ondan

sonra seyr-ü ilallah müyesser ola. Hakk Teâlâ’nın zâtını bilesin ki, nâmahdûd ve

nâmütenâhîdir. Evveli ve âhiri yoktur ve üstü ve altı yoktur, sağı ve solu yoktur, önü ve

ardı yoktur, ittihâd ve halelden münezzehtir ve cemi’-i eşyâyı cemle muhîdtir, iki âlemden

münezzehtir, cümle mevcûdâtın zerrelerden hiçbir zerre yoktur ki, Allahü Teâlâ onu

bilmeye, ondan gizli hiçbir nesne yoktur, öyle bil. Ve her kavilde ve her fiilde ve her halde

Hakk’ı koyup halka bakmayasın. Pes nefsi ki, râziyyeden denilir. Bilin ki, kaçan kimki,

bende sâlik-i fânî ola can sırrı fakra erişir ve bahri derler, dâim ondan Hakk kelâm çıkar.

Fakr bir nur anlamadır, görene öyle tamam olur ve Hakk Teâlâ’ya erişenler fakr ile eriştiler

ve zuhûr-u fakrındır, lâkin gizlidir. Mürâîler fakrı gibi zâhir hırkasın giyip halka fakir

görünmek değildir ve fakr-ı hayydır ona mevt yoktur. Her kim ki, tecellî olsa ol ölmez. El

ân merdûd câhillerdir ki, hakîkat sırrından mahrûmdurlar. Evliyânın ilmini ve keşfini inkâr

ederler ve evliyâya dahî türlü türlü dühuller ederler.

İmdi onların canında can yoktur, ölmüşlerdir. �ت B�9 و � ی��Uی � �' 425

zümresindendir. Merdûdlar evliyânın azîm düşmanları. İmdi sırr-ı fakra ermek dilersen ol

evliyâ düşmanlarından ve merdûdlardan kaç, iman küfürden kaçar gibi, atan ve anan dahî

ölürse yanlarına varma, varlığı terk eyle tâ ki, sırr-ı fakri mücellâ kıla ve onunla tecellî


Masnû’, s. 189; Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343. 425 el-A’la ,87/13

120

bulup merzıyye nefsin ola, anın için fahr-i âlem [29] Muhammed Mustafa (sav) sırr-ı fakr

ile kalmıştır. Gözün aç, varlığın saç, zîrâ sâlik sırr-ı fakra ermeyince ona ilm-i ledün hâsıl

olmaz. Biline ki, ilm-i ledün Hakk Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını bilmektir vâsıtasız. İmdi

Hakk Teâlâ tâlim ile hâsıl olur. İmdi sâlike bu ilm-i şerîfi bulmakla onunla olur ve kendi

vücûdundan iki kere doğar tâ ki, bu doğmakla kendi varlığından Hakk varlığına erişe.

Ondan sonra ilm-i ledün ona hâsıl olur. İsâ (as) buyurdu ki, “gökler ve yerler melekût ve

esrârına muttalî olmaz.” Ol kişi ki, iki kere doğmadı. İmdi ol doğmak bununla hâsıl olur.

Mürid mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup ta’lime râzı olup ve her amelde

şeyhinin velâyet ve himâyesine ve cemâline âşıklar ola.

Mürîdin yumurta gibi şeyhden doğduğu beyân olunur; ve şeyhin velâyetine ve

tasarrufuna kãbiliyet ve istihkãk kesb ede. Ondan sonra şol yumurta gibi olur. Pes şeyh

onu kendi tasarrufu altında dutar, dahî terbiye vermek için. Zîrâ mürid çünkü “yemrudü”

sıfatında oldu. Pes kendi beşeriyyetini yumurta lâfından bağlandı kaldı. Ol kuşluk

mertebesinden ki, abdiyyet-i hâs ondan ibârettir, gir ve düştü eğer kendi özün, şeyhin ve

lâyık tasarrufuna teslîm edecek olursa, şeyh dahî kendinin a’lî himmetini ona sarf edip anın

hâline murâkıp olur tedrîcî ile, nitekim kuşun tasarrufu te’siri yumurtada zâhir olur.

Yumurtalığı hâlinden kuşluk vücûduna tebdîl olur. İmdi bu tecellîn, şeyhin dahî rûhâniyesi

tasarrufun te’siri mürîdin ol yumurta sıfat-ı vücûdunda iken te’sirler edip onu kuşluk

vücûduna tebdîl eder ki, ubûdiyyet-i hastır. Ammâ kuş yavruyu yumurtanın kapı yolundan

âlem-i zâhire çıkarır. Onu dünyâdan öteri yarattı, lâkin ma’nâ kuşunu âlem-i melekût

yolundan dışarı götürürler. Zîrâ onu âlem-i ulvî için yaratmaşlardır. İmdi mürid vücûd

kuşunu beşeriyyet yumurtasının melekûtunda gizli idi. Şeyh himmetinin tasarrufu onu

melekût derecesinden hüviyet-i hevâsının sahrâsına götürür ve velâyet sulbünden vâridât

rahminden ubûdiyyet makãmına abdiyyet-i hâs olup doğar. İmdi iki kere doğmak budur.

Ve ey ilmine mağrûr dünyâya erişmeye ucb nerdüban edinmişsin, dâim lokman [30]

haramdır. Âhireti inkâr eylemişsin fiiliyle, ammâ ehl-i hevâ câhiller katında âlim

geçinirsin, fâsıkların makbûl mergûbusun. Ey merdûd murâd olan ma’rifet-i hâlik ve ulûm-

u ilâhiyye ve ahkâm-ı şer’iyyenin hükmünü tutmak ve nazar-ı mukaddesât ola. Ve

mukaddesâttan istidlâl ile sâni’ ve mebde-i ve meâdı bilmektir. Hakk Teâlâ anın için

enbiyâların ve evliyâların âlemi irşâda götürdüğü âdemîleri nefs-i emmârenin işlerinden

ırak ederler ve terğible âhirete döndüreler ve terhible dünyâdan a’raz ettireler. Ve şehevât-ı

hissiyyeden munkat’ı edeler. Kim mürîd-i sâdık bu âlem-i zâhirden gidecek, ol âlem-i

121

safâya, kim anın vatan-ı asliyyeyedir erişe. Âlim ve kâmil olan ol bâkî ni’mete ve rahmete

gire ve ulaşa. İmdi hiçbir kimse nefs-i emmârenin bendinden halâs olmayınca âlem-i

ulviyye ki, hakkında dir. Erişmez, ve dîdâr-ı Hakk’tan 426 وج�� ن:'B�وح وری��ن

mahrûmdur. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) buyurmuştur ki, “nefs-i emmâre hem murâîdir ve hem

kâfirdir, dahî münâfıkdı” 427der. Pes bunlar merdûd-u ebedîlerdir.

İmdi nefs-i emmâre alâmetleri oldur ki, bunda yaramaz işler işlerler ve yaramaz

sözler söylerler, bâtıl i’tikâd ederler ve şehevât-ı hissiyye âşık olup ehibbândan ayrılırlar.

Arzuy-i şehevât ve lezzât-ı şehevâniyye onlara mani’ olup komaz ki, âlem-i anâsırdan

yukarı çekip âlem-i melekûta seyrederler, âlem-i süflîde sıfat-ı şeytâniyle birle birbirine

ahkâm-ı şerîf-i şer’iyye muhâlif nesneler ta’lim ederler ve tarîk-i Hakk’ta olanları

sevmezler ve mütemerred-ü âsî ve müstefrek-i hevâ ve şehevâniyyeleri ve müşrikleri

makãmında karâr etmişlerdir. Kararları hemen dillerindedir. Yoksa kalplerinde zerre

miktârı imanı yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ’nın vahdâniyyetine ve âhiret gününe ikrârı olandır

ehl-i iman.

İmdi Allah Teâlâ’nın birliğine, âhiret gününe ikrârı olan mü’minlerin alâmetleri

çoktur, illâ bir kaçını sizlere takdir edelim, inşaallahü Teâlâ. İmdi mü’minler ki, sâliklerdir,

harîm-i kutsî lâhûte gece ve gündüz göz yaşını döküp feryâd ü figãn ederler ve resm-i

nâsûtî fenâ kılıp dâim Allah Teâlâ’yı tesbih edip, istiânet dilerler, Hakk’tan inâyet erişe

diye. Ve sırat-ı müstakîm üzere sâbit-i kadem olup dururlar. Allah Teâlâ’nın zâhir ve bâtın

ni’metini ibkâr-ı en’am iledir ki, mukarreb kullârının yolundan ayrılmazlar. [31] Tarîk-i

enbiyâ-i iz’am ve tarîk-i evliyâ olur. Gayri alâmetlerden dahî var ve buna göre kıyâs eyle.

İmdi mü’min oldur ki, ahkâm-ı şer’iyyenin hükmün icrâ ede ve ilm-i tarîkatı birle

mâsivâdan gönlünü mücerred kıla ve ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup ahlâk-ı hamîde

birle müzeyyen ve münevver olmaya sa’y ede. Ve ilm-i hakîkatı birle kendi mâhiyyetini

idrâk edip, Allah Teâlâ hazretini bilmeğe sa’y ede tâ ki, Hakk Teâlâ zâhirde gazâb etmeye

ve bâtınına dalâlet vermeye dahî selâmet vere, onu şeytan vesvesesinden namazında elin

bağlaya. Ya’ni Allah Teâlâ’dan gayrısın gönülden çıkara, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağlaya

ve her kez yabana bakmaya, dahî kulağını bağlaya dünyâ kelâmın işitmeye aslâ ve dilini

bağlaya tekellüm etmeye kat’a dilinde devrân edin hemen kelâm-ı esmâ-i hüsnâ ola ve

ayağını muhkem bağlaya ki, kadem sunup bu esfele ikdâm etmeye ve kıyâmette Hakk

426 vâkıa, 56/89 427 Bulunamadı.

122

Teâlâ’ya teveccüh doğru ola ve rükûda Hakk’a ta’zim edip özün alçak bilip zerre miktârı

kibir kılma ve sücûda varacak kendi varlığı yok ola, hiç eser-i varlık kalmaya, benlik

yerine fenây-ı mutlak gele, şuhûd-i Hakk hâsıl olup herkez varlık gelmeye ve sücûd iki

oldu olmaya ezel ebed dâim sücûd ede. Eşkâli terk ede, gönül sarayın pâk ede, Allah’tan

gayrıdan dahî tahiyyata otura, hidâyet yolundan ayrılmaya ve dahî şükür ve ibâdet-i

bedeniyyesi ve ibâdet-i mâliyyesi Allah için ola, hâlis ve muhlis ola ve Muhammedü’l-

Mustafa (sav) hazretine salavât-ı şerîfe okuya ve ta’zim ede. Şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı

azîz duta ve gayn-ı evvel ola ki Muhammed Mustafa (sav) hazretinin sözlerin duta ve

işledigini işleye, dahî gördüğün göre ve dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve ahlâk-ı

zemîmeden pâk olup tamam halâs ola hulk-i hasen ile müzeyyen olup sağına ve soluna

dahî selâm verip ve selâma erişe ha. Kim sâdık musallî mü’min ve huzûr-u kalp ile namaz

kılan mü’min budur ki, alâmetleri bir bir zikrolundu ve ey nefs-i emmâre zulmetinden

sekrân olan ehl-i hevâlar, taklidinize mağrûr olup, beş vakit namazı cemaat birle kılarız

diye sakalınız sığarsız ve bıyığınız burursuz. Ammâ sünnet-i [32] cemaatten ve beş vakit

namazdan mahrumlarsız.

Ey gaflet sekrânında gark olmuşlar, Hakk Teâlâ buyurur ki, namaza yakın olmaksız

sekranlar olduğunuz halde, hatta nutkunuz bilmeyince dedi. İmdi namaz Allah Teâlâ’dan

rahmet-i hâssadır ve sekrânları rahmet-i hâssından mahrûm kıldı ve aradan çıkardı. İmdi

her kim ki, gaflet sarhoşluğundan eylemez, anın namazı Hakk’a lâyık olmaz ve rahmet-i

hâssa yakın olmaz, merdûdlardır. Ve imdi namaza yakın olanlardır zikrullâh şarâbından

sarhoş olanlardır, sâdık müridler gibi, ma’rifet şarâbından sarhoş olanlardır ârifler gibi,

şarabtan sarhoş olanlardır vâsıllar gibi, yoksa dünyânın lezzetiyle sarhoş olanlar ve isyân

ile ve kibir ile sarhoş olanlar ve saltanat şarâbından sarhoş olanlar değil, onlar namazdan

ırak olur nâr-ı bekâya yakın olurlar. Rasûlüllâh (sav) “namaz mü’minin miracıdır” 428 dedi.

Öyle olacak, mü’min oldur ki, namazından bahşiş hâsıl olup Allah Teâlâ’ya yol bula,

müşâhede verile, abdest ve namazın nûrun ışıklara göre ve eğer görmezse anın namazı

dağılmış toz ola. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) Allah Teâlâ’yı mi’raçta müşâhede etti ve mi’raçta

Âdem (as) evvelki kat gökte gördüğü feleği kamerdir. Ey tâlib-i Hakk hiçbir kimse ki,

Âdem’i bilmeyince kendini bilmemiştir ve hayât bâkî bulup rûh-u izâfî birle zinde

olmamıştır. Dahî ikinci kat gökte Îsâ (as) birle, Yahyâ (as) gördü, felek Utarid’tir. İmdi her

kimde ki ilim ve hüner olmaya, Hakk Teâlâ sıfat-ı cemâline mazhâr olmak nedir ve sıfat-ı

428 Süyûtî, Şerhu Süneni İbn Mâce, s. 313 (Tarihsiz).

123

celâline mazhâr olmak nedir? Herkes bilmeye ve üçüncü gökte zühredir, Yusuf (as) gördü.

İmdi her kim ki, Mısır-ı zindana girip azm-i visâl-i Hakk olmaya. Herkes ilhâmât-ı rabbânî

birle müşerref ve münevver olup ve bâkî şâzzlığı ve ne kadar hasen varsa bulmaya ve

dünyâ kaygusundan halâs olmaya. Ve dördüncü gökteki felek-i şemstir, İdris (as) gördü.

İmdi her kim ki, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip ve her gün ibâdetini ziyâde

etmeye ve ölmezden evvel ölmeye ve haşr olmazdan evvel dirilmeye ve akl-ı küle uymaya

ve herkes>7>7>7>7 ��CUIU ارج:6 إ W رJ7� راAA�> �� ی�أی��9� ا ��N\ ا [Ey huzura kavuşmuş insan,

sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön.]429 [33] nidâsını işitmeye ve

vücûd-i şarkîden garbîye akl-ı kül hüküm erişmeye ve hüküm şeytana erişe. Zîrâ akl-ı

kül’ün budagına yapışmayınca hiçbir kimse uçmağa yol bulmaz. Nitekim İdris (as) ölmek

istedi ve emr-i Hakk birle öldü ve ondan sonra fi’l-hâl Hakk Teâlâ gene diri eyledi, ondan

sonra uçmayı görmek istedi. İmdi Hakk birle gördü Hakk Teâlâ İdris peygamber (as)’ı

emr-i hakkın hükmün icrâ edip tuğbâ ağacının budağından yapıştı ve uçmağa girdi. Ömrü

bâkî bulup dâr-ı ukbâda bâkî kaldı ve beşinci gökteki felek merihtir. Her dünü günü kim

gördüğüm Mûsâ (as)’ın halîfesidir ve cemi’ hilâfet merihe taalluk eder. İmdi her kim ki,

mücâhede kılıcı birle nefs-i emmârenin yedi başı vardır, kesip ve takvâ evyânını gönül

başından gidermeyip dâim Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı koyup halka bakmayıp ve

bunca menziller geçip ve tevhîd-i kâmile edip ve anın nefsine “râziyye” denilmeyince

herkes hilâfete lâyık ve müstehâk olmaya ve Hakk Teâlâ’nın kazasına dahî râzı olmaya ve

altıncı gökte felek müşteridir. Mûsâ (as) gördü her kim ki. İmdi insan-ı kâmil ve

mükemmel olmaya ve onda temkin olmaya ve a’lâya yol bulmaya ve makãm-ı sabra

ermeye ve tarîk-i Hakk içre elif gibi doğruca olmaya ve ehl-i selâmet olmaya ve makãm-ı

cemi’ ermeye ve ülfette olmaya herkes ona sırr-ı şeriat verilmeye ve merdıyye makãmına

yol bulmaya ve yedinci gökteki felek-i zuhâlde İbrahim (as) gördü.

İmdi her kim ki takvâ libâsın giymeye ve sırr-ı şeriat-ı garrâyı başına tâc etmeye ve

vücûd şehrinden hasmını serip çıkarmaya ve canını odlara ihrâk eylemeye, belâlar

mancılığında nâr-ı aşk’a atlamaya ve nâr-ı halîlin ravzası onu nefsinden ve rûhundan ve

kalbinden geçirmeye ve murâdı hemen Hakk Teâlâ’nın rızâsı ve dindâr olmaya. Herkes

sâfiye makãmına yol bulmaya. Ey serâbı su sanan sudan mahrûmlar! dâim bu âlemde

cennet içinde gezersiz, acep dir ki, dindâr-ı Hakk görmek istersiz. Ve ey ilmine mağrûr

429 Fecr, 89/27-28

124

olan ehl-i hevâlarda kim bu fânî zindana gelen âşık-ı Hakk sâdıklarına ne güne ve ne

vechile [34] ahlâk-ı zemîmeden sâfî oldular ve nice yıllar belâlar od’una yanıp mutlak fânî

olmuşlardır. Ve ondan sonra Hakk’a yol buldular ve Hz. Âdem (as) bir kez ol dâne-i nâsûte

meyledip, el sunduğu için cennetten çıkardı. Üçyüz yıl ağladı şol kadar yaş döktü ki, şerh

etmek kãbil değildir. İbrahim (as) çünkü Hakk Teâlâ’ya âşık oldu, canını od’a ihrâk eyledi,

belâların mancınıktan hevâya pürtâb eyledi ve Nemrud-ı nâmerdin od’una attı ve yakmadı

ol dem mi’rac idi. Hakk Teâlâ’nın dîdârını müşâhede ederdi ve ey nâr-ı İbrahim’den kaçan

ve ilmine mağrûrlar cemi’ sâlikler ki, envâr-ı Hakk’a nâr içinden yol buldular.

Cennetin isimleri: Cennetin evveli darü’l- celâldir, ikinci dârü’s- selâmdır. Üçüncü

cennetü’l-me’vâ, ve dördüncü cennetü’l-hulddür, Ya’ni ebedü’l-ebed makãmıdır beşinci

naîmdir, altıncısı firdevs-i a’lâdır ve yedincisi dârü’l-karardır, sekizinci cennet-i adn dır ve

bazıları bir odur iş ki, sekizdir dediler. İbn-i Abbas (ra) ve Seddî (ra) ayıttı: yedi göğü ve

yedi yerleri cemi’ eyleseler ve bunlar kati’ eyleseler tâ ki, doğrasalar, hardal dânesince

eyleseler, o hardal dânesin her birince Hakk Teâlâ’nın bundan dahî ziyâde cenneti vardır,

hesabını Allah’tan gayri kimse bilmez dedi. İmdi Rasûlüllâh (sav) buyurur ki, “Cennet-i

adn’e girmez, illâ üç türlü bölük ve ne kadar sülûkler ederse bu yolda bir bölüğü enbiyâ ve

mürselîn dahî fi sebîlillâh şehid-i ceyyidle ve ihlâs ile lillâh şehid olanlardır. Bunlardan

gayrı kimse girmez.”430 dedi, dahî öyle olacak adn uçmagına girmeyenler Hakk Teâlâ’nın

dîdârını görmezler. Zîrâ Hakk Teâlâ adn de olan uçmagını açıserdir, celâlin ve onda

açıserdir ve visâlin onda açıserdir, keşf-i hicâbı onda açıserdir ve cemâlinden nikãb onda

açıserdir, kemâlini onda beyân eder ve cemâlini onda a’yân eder ve zât u sıfatını onda arz

eder ve onda zâhir olur ol nûr-u zâta. İmdi her kim ki, adn cennetine girmeğe Hakk

Teâlâ’nın dîdârını görmeğe. Ey adn uçmağına girmeğe cehd etmeyen ve sekiz cenneti ve

yedi tamudan bî-haber mukallid câhiller! bu zikrolunan, ilim ki, ilm-i esrârı hiçbir haberin

yok bu hâliyle îmana arz ve kalırsın ve yedi zinnârı belinden kesmeden dîdâr umarsın. [35]

İmdi adn gibi uçmağına girmek istersen varlık doğar felekten ve kevâkibden avâz işitip bu

fenâ âlemi koyup ictihâd et, dîdâr-ı Hakk iste tâ ki, ol kerîmi civâr-ı kerim sana nazar ede.

Adn uçmağına girmege lâyık olasın. İmdi sa’y eyle kâmil-i sâdıklardan olmağa dahî

ceddile ve ihlâsla fi sebîlillâh şehidi olmağa. İmdi âşıklık, sâdıklık budur, Hakk Teâlâ’ya

kul olan ol sâdıktır ki, bu emrin tuta ve cemi’ ömrünü Hakk Teâlâ’nın emri içinde geçiresin

ve dâim hulkunu tuta ve huluklana mü’minleri hoş tuta illâ kâfirler ve münâfıklar ve ehl-i

430 Bulunamadı.

125

dünyâyı hiç sevmiye, kãdir oldukça onlara adavet ede, dahî onlardan ırak ola, fukarây-i

sâbirîne yakın ola tâ ki, Allah Teâlâ ondan râzı ve hoşnûd ola, ilhâmât-ı rabbânî ile cemi’

delilleri bir ola ve sırrı eşyâyı bile ve yedi kitâbet-i ilâhîyi vücûdunda bilip sırrın okuya ve

makãm-ı mutmainneye ere hattâ ki, hazreti Hakk’a kavrulmağa lâyık ola, nitekim Hakk

Teâlâ buyurur; �J7ر W واد�-6 راAA�> ��B �د�-6B 6 .!�دي ی�أی��9� ا ��N\ ا CUIU�� ارج:6 إ

Ma’nâsı budur ki, “âgãh ol ya nefs-i mutmainne dön, rabbinden yana râzı olmuş ج��6�

Hakk Teâlâ senden râzıdır, pes gir benim kullarım içine, dahî gir benim cennetime” 431

demektir. Ve ey merdûdlar bu âyet-i şerîfin ibâreti birle delîli okursunuz ve lâkin hükmünü

icrâ eylemek hiç murâdınız değil, Kur’an’a ikrârınız hemen dilinizde vardır ve eğer

Kur’an’a pâk i’tikâdınız olaydı, Hakk Teâlâ “gir benim kullarım ve cennetime” dediği râzı

olmuş kullardan olmağa sa’y ederdiniz ve dahî bu cenneti Hakk Teâlâ kendine izâfet

etmiştir, kalan cennetlerden üzerine ki, “cenneti” dedi ve Kâbe’yi dahî kalan mesâcidler

üzerine kendine izâfet etmiştir, “beyti” dedi . Bu ne sırdır ki, diye bilmeğe sa’y ederdiniz

ve ey bî-çâre ahkãrlar, gerçek tâlib-i Hakk isen mukallidler sözlerine mağrûr olma, beden

gemisini riyâzâta eriştir ve ibârettir âlem-i kudse bahr-ı heyûlâda seyr-i ilallah etmekle

hattâ ki, Hakk Teâlâ bedeninizi hâfî sandık ede riyazâtla tâ ki, bedenin ibâdet sanıklığın

[36] görüne, nârasını atmayalar, zîrâ halkın âhir-i âlem-i envâradır gãfil olma ve gazâbını

ve şehvetini ve cemi’ sıfat-ı zemîmeni öldür, nefs-i emmârenin oglanları budur. İmdi

bunları öldür tâ ki, nefs-i mutmainnenin divârın yapasın, yakılmaya komıyasın ve nefs-i

emm âreyi boğazla Hakk yolunda fenâ kıl tâ ki, gönlün bekâ bula hakkãnî vücûdla. Biline

ki, rûh-u izâfînin oğlu gönüldür. Nitekim nefs-i emmârenin oğlu sıfat-ı zemîmedir. İmdi

kalpten ayrıla ve kalbini Hakk’a kurban eyle, halîl ol tâ ki, teferrüdün âyet-i kübrâ ola ve

halk-ı âlem sana ağyâr ola tâ ki, şuhûd-ı Hakk hâsıl ola ve olmaz illâ fenâ ile hâsıl olur.

İmdi azm ile fenây-ı mutlaka eriş, tâ ki, nûr-u keşf ile canın hayâtı ibdâ bula ve dâim Hakk

yola yıl, azmini niyyetini muhkem eyle ve hizmetin sana dâim lezzet vere Hakk buyruğun

tut, kãim ol kapısında, hor oldukça aşkın artar, sözün zikrullâh ola ve samtın fikrullâh ola

ve huzûr-ı kalb birle namaz kılmak gözünün nûru ola ve kanaat senin sun’un ola, ağniyâya

baş eğme, ehl-i dünyâdan uzlet eyle ve şeriatı azîz tut ve emrine imtisâl et ve nevâhîsinden

içtinâb et ve cemi ömrünü Allah’ı bilmeye harc eyle. Zîrâ cemi’ ki, ibâdetten ve cemi’

ilminden murâd Allah’ı bilmektir. İmdi Allah’ı bilmeye sa’y eyle tâ ki, müşriklikten halâs

431 Fecr, 89/27-30.

126

olasın ve dâim îmanını besle ve aşk-ı Hakk’ı birle, kanını tâze tut, emr-i Hakk yerine gele

ve Hakk senden râzı ola.

İmdi sâdık ol tarîk-i Hakk’ta Allah Teâlâ’ya kul ol, ehl-i dünyâ gibi tâbi’at kulu

olma ve nefsini besleyen müslüman olmaz ve tarîk-i Hakk’a yol çevir ve cefâ üzerinde

dahî kurulmuştur. Zîrâ evvel muhabbet kapısı kalktı ve ondan sonra kapıları muhsenât

açar. İmdi bu dâr-ı fenâdan muhsenâtı ebedi ihtiyâr eyle ve dünyâ lezzetinden el çek, şeriat

kimyâsıyla hakîkatını tebdîl eyle. Her hareket ki kılarsan kãnûn-ı şeriate mutâbık üzerine

kıl. Tâ ki ondan bir nûr-i münevver mütevellid olup vücûda gele. Pes sırr-ı şeriatı bilip

pâyedâr olasın. Ondan sonra ilm-i tasavvuf sâhibi olup, dört harfin delâletini bilip ve

haddin bilip kesb edesin, ya’ni terk-i varlık kılasın. [37] Ve dâim temennâda olasın ve

nasuh tevbesine erişesin ve safây-i aşk-ı Hakk birle gönlün dola ve sâbirînden olasın ve

sâdıklardan olasın ve makãm-ı vahtete eresin. Tâ ki fenây-i mutlakta karar edesin. Ola ki

Hakk Teâlâ sana sıfat-ı ceberutla muhâllî ola, der hâl-i insâniyet sıfatın fenâ edip varlığın

âsârın mahvede, fenâyı bilmeye dahî ilmin kalmaya, şöyle fânîyi ve fenâyı bilmeye dahî

ilmin kalmaya şöyle fânî olasın ki kalbine vahşet hâsıl olup rûhuna hayret düşe, cemi’

olanlardan gayb olasın, Hakk Teâlâ ef’âlinizi sıfatını ve zâtını fânî kıla, ondan sonra Hakk

Teâlâ seni kendi ef’âliyle ve kendi sıfatı ile ve kendi zâtıyla bâkî kıla tâ ki, ilm-i tasavvuf

sâhibi olup dört harfin delâletin bilip hadden kesb etmiş ârifler zümresinde olasın hâ

kerâmet. İmdi bu makãma erişmek dilersen, zâhirde Hakk Teâlâ’nın evâmirine imtisâl eyle

ve nevâhîsinden ictinâb eyle, başın iman-ı tasdik ola ve nefsine hoş gelenleri terk eyle, ilim

ve irfân ve likây-i dîdâra müştâk- ı azîm ol ve Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve fiilen

mutâbakãt eyle ve say’ eyle ki dâim sıfatını ve fiilini ve zâtını lâhûtiyette fânî eylemeye tâ

ki; billâhi meallah müstekîm olup inâyetinden halâs olup hüviyetle bâkî kalasın. İmdi

murâdın zâtullâh ise ehl-i dünyâdan yüz çevir halktan uzlet ihtiyârlar eyle ve tasfiyye-i

kalbe meşgûl ol tâ ki, mâsivâdan gayb ol bi’l-külliye Allah Teâlâ’ya müteveccih olasın.

Biline ki, her kimin ki mürşid-i sâdık-ı yoktur, aşk-ı hakîkat nefesi nasîbi yoktur. Tarîk-i

Hakk’tan habersiz gãfillerdir ve hidâyet bulmamışlardır. '(�زی2نF C= ش)�ت' '(P7ن ر�ذFوإذ ت

Ma’nâsı budur ki:”Verdiğimiz ni’metlere şükür edersiz و C= آN�ت' إن� .�ا67 $2ی2

artırırım, senin ni’metini ve dahî eğer ni’mete şükür eylemeyip kâfir olursanız, tahkik

azâbımız katıdır, Ya’ni azâb ederiz”432 demektir.

432 İbrâhim, 14/7

127

İmdi bu âyet birle sâbit olduğu her kimin Hakk Teâlâ’nın verdiği ni’metlerin şükrün

yerine getirmese kâfir olur. İmdi gerçeklerin şükrü oldur ki, dâim ni’metlerin verende

şühûd bulur ve Allah Teâlâ’dan bir ni’met erse Hakk ni’metin alırlar fadl'’ görür [38] ve

nefsini hor ve bî-çâre bilip ol ni’mete ehil görmez. Hakk Teâlâ’yı şühûd ettikte ve sevib

ona lezzet verir, Hakk Teâlâ’nın şühûdunda şühûd-ı ferd olur, hem ni’meti şühûd eyler ve

her kim görür ki, cümle cömertlik ve ni’metler verici Allahü Teâlâ’dan olur ve nefsi

sevmedigi nesneleri şükreder, hâşâ ki, Hakk Teâlâ verdiği ni’mete küfrâna ni’met ola ve

Hakk Teâlâ’dan geleni kamu güç işlere râzıdır, ehl-i edep olur. Pes gerçek şâkirler

bunlardır. İmdi eğer şâkirlerin zümresinden olmak istersen dâim tâlib-i ilim ol. Zîrâ ilimsiz

amel sâlih olmaz. Nitekim Rasûlüllâh (sav): “Amelsiz ilim şol ağaca benzer ki yemişi

olmaya ve amelsiz ilim yağmursuz buluta benzer”433 der. İmdi ilm-i zâhiri bil ve hükmünü

tut tâ ki, ilm-i hakîki zuhûr eyleyip, ilm-i ledün devletine eriş, necât bul ve ne kadar çok

evlâdın var ise kamusunu okut, gayri san’ata verme ilmine lâyık amel-i sâlih üzere

olmayan münâfıklara bakıp okumuşların çirkin fiillerini görme, biz görüyoruz onlar

bizlerden dahî ziyâde ehl-i dünyâlardır, diye evlâtlarınızı câhil koyup kâfir olman, zîrâ bu

sözler küfürdür. Ya’ni okumak ne lâzım demek küfürdür.

Ey ahmak câhiller! Ol ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan münâfıklar size delîl

olmazsa her mü’min ve mü’mineye lâzım olan oldur ki, beşikden makbereye varınca ilme

tâlip ol, eğer ilme tâlip olmazsa münâfıklardır, mü’min değildir. Zîrâ Rasûlüllâh (sav)

hazretinin hadîs-i şerîfine inanmamıştır, ol mü’min değildir. Rasûlüllâh (sav) buyurmuştur

ki [Eğer ilimle sizin ortanızda od’dan bir deniz de olsa, ol denize girin, öte yanına çıkın ol

ilmi öğrenin] 434der. Zîrâ mâdem ki, ahkâm-ı şeriatın hükmünü icrâ etmeye ve hiçbir kimse

ki, necât bulup mü’minler zümresinden olmaz. İmdi ahkâm-ı şeriat ilm-i zâhirsiz bilinmez.

Zîrâ ahkâm-ı iman ve sıfat-ı iman ve sıfat-ı islâm ve sıfat-ı salât ve ibâdet-i bedeniyye ve

ibâdet-i maliyye ve helâl-haram ve menâhî ve kerihi ve farz ve vâcip ve sünnet, emir ve

nehiy ve elfâz-ı küfrü bilmek ilm-i zâhir birle hâsıl olur. İlm-i zâhirsiz [39] hâsıl olmaz.

İmdi ilm-i tarîkat ve ilm-i hakîkat; ilm-i şeriatsız olmaz. Nitekim Rasûlulah (sav) buyurur

ki: “Benim şeriatım Nuh (as) gemisi gibidir. Kim ki, ol gemiye bindi necât buldu,

girmeyenler helâk oldular, benim şeriatıma giren necât bulur, hidâyetullâh birle ve benim


128

şeriatime girmeyenler dalâlet denizinde helâk olurlar” 435 diye buyurdu. İmdi bir kimse

ilm-i tarîkata erişmezse, şeriat-ı kimyâsı birle ve cemi’ a’zâların ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı

hamîde üzerine iyice tebdîl etmeyince ve hiçbir kimse tarîkat-ı kimyâsı birle gönlünü

mâsivâdan mücerred edip tasfiye-i kalp olup, tamâmı pâk olmayınca, ilm-i hakîkate

erişmeyince ve hiçbir kimse kendi mâhiyyetini idrâk idüb, Allah Teâlâ’yı bilmektir.

İmdi ilm-i şeriata hor bakan mü’min değildir münâfıkdır. İmdi ilm-i şeriata hor

bakmak oldur ki, evâmirine imtisâl etmeye ve nevâhîsinden içtinâb etmeyen münâfıkdır.

Hz. Rasûlulah (sav) buyurdu ki; “mü’minin kalbi beytullahtır ve mü’minin kalbi

arşullahtır”436 diye buyurdu. Ey beytullahtan mahrûm ve adı mü’minler Kâbe’nin içinde

direk üçtür, ya’ni üç mertebedir, adınız da mü’min, ammâ kalbinizde üç direkten hiç birisi

yok, taklid zulmetinde kalıp helâk olmuşlardır, su alayın diye sepet dutarsız, sepette dahî

su durmaz. Bir mürşide teslîm ol, envâî türlüce riyâzetler çek ve mücâhedeler kıl ve

kalbiniz gümüş ibrik gibi ola tâ ki, insan-ı kâmil içmeğe lâyık ola, içindeki sudan sonra

Hakk’ı bu âlem yüzünden okuyup muvahhidler zümresinden olasın inşaallah. Eğer necât

dilersen Allah Teâlâ’yı gãyet sev tâ ki, ehl-i îmandan olasın. Kavlühü Teâlâ: ا�وا ��ی= *<�

;�- �f!ح P2أش Ma’nâsı: “Ol kişiler kim iman getirdiler Allah Teâlâ’yı kati severler”437

demektir. İmdi Allah’ı kati’ seven alâmeti oldur ki, ehl-i dünyâdan uzlet edesiz, sözü

zikrullâh ola ve samtı fikrullâhta ve Hz. Muhammed (sav) kendi nefsinde artık sev tâ ki,

mü’minler zümresine dahîl olasın. Kavlühü Teâlâ ⁄⁄⁄⁄'9MNأن => =�>YU �7 W Ma’nây-ı ا ��!P6 أو

şerîfi budur ki; [40] “Peygamberimiz evladır mü’minlere kendi nefislerinden”438 demektir.

Ve başımın tacı gözümün nûru âhiret hâtunu Fâtımatü’z-Zehrâ (r.anha) hazretlerini sev ve

Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin (ra.hümâ) gerçek şehitlerdir sev ve bunlara hâinlik eden

merdûdları sevme ve lânet Yezid’lere ve Rasûlüllâh (sav) hazretinin âl ve evlâtlarını sev ve

Haticetü’l-Kübrâ anamız (ranha)’ yı sev ve cümle ehl-i beyti sev ve Ebû Bekr Sıddık (ra)ve

Ömer’u’l-Fâruk (ra) ve iki nur sâhibi Hz. Osman (ra) ve İmâm-ı Ali veliyyullâh (ra) ve

cümle ashâbı (ra) aleyhim ecmaîni sev ve cemi’ enbiyâları sev. Hâsılı kelâm budur ki,

Hakk Teâlâ’nın sevdiği kullârını sev ve sevmediği düşmanlarını sevme tâ ki, قi��ا 7��-Oت

.birle müzeyyen olup necât bulasınız ا[

435 Bulunamadı. 436 Bulunamadı. 437 Bakara, 2/ 165 438 Ahzâb, 33/6.

129

İmdi mü’minin alâmeti budur ki, dâim emr-i Hakk ile imanını besle ve Hakk

Teâlâ’nın aşk od’una yanıp kül ol, ve takvâ libâsın giye ve şer’i başına tâc ede hâzâ sâdık

mü’min. İmdi eğer sâdık mü’min zümresinden olmak dilersen Rasûlüllâh (sav) hazretinin

tarîkına gir ve sünnetine kavlen ve fiilen mutâbaat kıl ve sa’y-ı beliğ eyle, kalbini beytullâh

ve arşullâh olmaya lâyık kıl tâ ki, fikrullâh ve ilmullâh gelip tavâf edeler. İmdi kalbini

kedûretten şu esmâca pâk eyle ki, ashâb-ı sırdan olasın. Sırr-ı ilâhi nazarından mahfî

olmaya. Bilin ki, bu cihânın ahvâli bir kuru sadâdır. İmdi bu fânî dâr ki, bugün saydı üstâd

ol, saydın sana yarın gıdâlar ola. İmdi sa’y eyle ki, canı şehbâz âlem-i a’liye pervâz eder,

şekârın seyr-i ilallah ola. Zîrâ rahmân-ı cân şehbâzın sayd ecli için halketti, ya’ni beni

bilsin diye halketti.

İmdi kamudan geç ki, sayd-ı dünyâ için kurduğun dolabı ko, gayri harfi bırak dâim

muhakkık olmağa sa’y eyle tâ ki, galata düşmekten halâs 439<= .�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;

olasın. İmdi cemi’ ilimden murâd olan budur, imdi ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>sabırlarına

kast eyle ki, şekârın kendi mâhiyyetin idrâk edip Allah’ı bilmek ola. İmdi gayrı murâdın

terk eyle ve âhirette rahat eyle ve hayâtın [41] ebed ola âfet ermeye. İmdi bu fânî zindanda

rahat olmayı terk eyle tâ ki, sırr-ı ilâhi Hakk’a’l- yakîn ola, bu âlem gönlünden çıka gide ve

yarın vaad olunan günün bugün bunda bil, bırak gör bahr-i sırra gavvâs ol tâ ki, zümre-i

irfândan olasın, duruş sa’yile canını rûha muti’ kıl bir gayri âlem bul tâ ki, genç nihânın

kapısı açıla onda envâr-u şekerler sayd edesin tâ ki, gönlün âyinesi mücellâ ola. Her

hünerden tâ ki, nâr-ı firâka düşmeyesin. Biline ki; bağ-ı bekânın ağaçları esmâr-ı likãdır.

İmdi ömür sermâyesi elinde hazır iken ticâret eyle, mâhiyyetini idrâk eyle ve Allahü

Teâlâ’yı bil ve emânete hiyânet etme ve emânet nedir bil emâneti ve ahdi yerine getir ve

Hz Rasûlüllâh (sav) buyurur ki, [İmanı yoktur emaneti olmayanın dahî dini yoktur her

kişinin kim ahdi yoktur] 440dedi. İmdi emâneti ve ahdi olan mü’min oldur ki, ehl-i

dünyâdan uzlet ede, envâî türlü türlü riyâzetler çeke ve mücâhede kıla, kendi mâhiyyetini

idrâk etmeye ve Allah Teâlâ’yı bilmeye dâim sa’y ede. Bahr-i dalâlete gark olmaya, eğer

hacca gücü yeterse hacca niyet ede, mikãta erişe onda ihrâma gire, beşeriyyet libâsın

çıkarıp ruh lisânıyla "�'9�- !�� ا،��! l ،�-U � وا �U:J� !��، ان� ا 2U� و ا � !�� l ش�ی�


Masnû’, s. 189. Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343. 440 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255.

130

� ." ش�ی� diye ve sırr-ı beytullâhı görüp tekbîr-i tahlil kılıp beytullâha rağbet ve hürmet

birle. Yedi şavt tavâf tamâm ede ve ondan sonra hacerü’l- Esvede gele öpe, ondan sonra

makãm-ı Hz İbrahim’e gele heybet makãmına düşe, namaza dura, hicâb gide zâtullâha

teveccüh ede, ondan mâ-i zemzeme gele suyundan içe tâ ki, hikmet-i eşyâya i’lam ola ve

seyr-i ilallah ile kalp ruh ile dola. Ondan sonra Safâ ile Merve arasında saylar ede, matlûba

vâsıl ola, ecr-i taşa aşk-ı Hakk’ı birle zevk u safâda ola, sâhib-i mürüvvet ola ve yedi şavt

tavâfa tamâm ikrâm ede tâ ki, Hakk Teâlâ’nın yedi esmâlarına mazhâr ola, ebed üzere

ibâdete kãim ola, beytullâhı şuhûd ede ve gãh mâ-i zemzeme vara suyundan içe, seyr-i

fillâh hâsıl ola. Zîrâ seyr-i fillâhta nihâyet yoktur ve kaçan kim vakt-i Arefe günü gele [42]

mescid-i İbrahim’e gele, öğle ile ikindi namazın bir ezân ile ve iki kãmetle cem edip kıla,

sırr-ı hazreti İbrahim’e erişe ve ziyâret ede ve nefs-i rûhuna muti’ ola, Uzzâ’tı ve Lât’ı ve

Menât’ı unutup şuhûdî Hakk ola ve Arafe’de dahî vakfeye dura, hatîb-i gaybdan avaz

dinleye. Hakk Teâlâ feth-i bâb ede, aradan hicâb gide, Hakk Teâlâ hazretinin bilâsavt

kelâmın işite dahî irfân-ı arâfâtında tâ ki, matlûba erişe, fenây-ı mutlak ola, vücûdunda aslâ

eser kalmıya, ondan sonra bu kelâm Allah Teâlâ’dan işite ki, ey benim kendi hor ve hakir

ve âciz bî-çâre ve miskin bilen has kulum! Bu nice yıllar zulmet-i birride zahmetler çekip

çok cevr u cefâ gördün, açlıklar ve susuzluklar ve gece uykusun terk ederdin ve benim

aşkım od’una yanıp kül olurdun ve benden gayri murâdın yok idi, murâdın hemen benim

dîdârım idi. Bugün yevm-i vuslattır, ciğeri yanık cefâların yerine bin vefâ bul, bugün hûn-ı

vahdetim sebil ettim has kullârıma salâdır diye kıldığı nidây-ı kerimi işite ve kaçan kim

gün mağribe vara, Arafat’tan Müzdelife’ye teveccühü tam edip ardına ve soluna bakmaya,

dâim sağına baka. Kaçan kim Müzdelife’ye gele, akşam namazıyla yatsı namazın bir ezân

ile ve bir kãmetle kıla, sa’y ede ki, ma’siyetten halâs ola tâ ki, leyle-i ıyde erişe ve zaman

ve mekân şerifini cem ede tâ ki, makãm-ı tevbeye erişe tevbesi kabûl ola inşaallahü Teâlâ.

Sabah namazın kıla sabah vaktinde, Uzzât’ı, Lât’ı ve Menât’ı unuta tâ ki, subh-i sâdıka

erişe. Hakk Teâlâ’nın envârını ve sıfatını tecellî ede. O demde gönlüne envâr ine, nefsin

sıfatı yok ola, zulmet gide. Ondan sonra Mina’ya teveccüh ede, çün Mina’ya gele Hakk

Teâlâ’nın evâmirine muti’ ola tâ ki, bayram gününe erişe, günün doğduğun görüp cemre-i

Akabe’de red içün şeytan-ı racîme yedi cemre ata. Bâtınından şeytanı sürüp çıkara ve

ondan sonra kurbanını kese ve nefs-i emmâresin öldüre tâ ki, Hakk yolunda fenâ ede ve

kalpten ayrıla, dilediğin işlemeye, kalp Hakk’a kurban ola, Mevlây-ı mütea’lâya enîs-i

dâim ola ve ondan sonra başını tıraş ede tâ ki, gönül gubârı can yüzünden siline ve sadrı

131

pâk ola bu [43] esrâr-ı gayb yüzünden göre ve sâhibini yere göme hattâ ki, toprak içinde

çürüyüp gide ve hiç eseri kalmıya, ondan sonra ihrâmını çıkara takvâ ile dolmuş ola ve pâk

libâsların giye fakr-ı mahmuddan ayrılmaya, âşık-ı kâmil ola muhabbetullâh ile ve ondan

sonra beytullâha teveccüh ede vara, tavâf-ı ziyâret ede, sıfatullâh tavâf ede. Ya’ni Allah

Teâlâ hulkunu tuta, tâ ki, haccın farzı tamâm bâtıl olmaya, ondan sonra makãm-ı İbrahim’e

evvelâ gele iki rek’at namaz kıla, makãm-ı heybette ezel ebed fenây-ı mutlakta ola. Ondan

sonra yine Mina’ya gele ve ol gece Mina da yata, çünkü ertesi öğle vakit ola, cemre-i

u’lâya gele, yedi taş ata şeytanı azâlarından dışa çıkara bu dünyâ sözlerinden tecrid ede

eliyle ata, vakfeye dura ve huzur ile ve huşu ile, himmetini cem edip zikrullâh ve duâya

meşgûl olup, rızây-ı Hakk’ı dile hiç gayrı murâdı olmıya, ondan sonra cemre-i vüstâya

gele, yedi taş ata, gönlünden şeytanı süre çıkara, vakfeye dura, duâya ve tezarrû meşgûl ola

ve samtı fikrullâh ola ondan sonra cemre-i Akabe’ye gele, yedi taş ata ammâ vakfeye

durmaya, ol gece dahî Mina’da yata, yâr nidâsı ki, eyyâm-ı teşrîfin ikinci günüdür ögle

vaktinde cemre-i u’lâya gele iki taş ve yeditaş ata, evvelki gün gibi vakfeye dura, ondan

sonra vüstâya gele yedi taş ata, vakfeye durmaya ve eyyâm-ı teşrîfin üçüncü gününde,

tertîb-i mezkûr üzerine, rem’i cemâdı yerli yerinde ata tâ ki, şeytanı ilm-i şeriat ve ilm-i

tarîkat ve ilm-i hakîkat birle yedi azalarından ve yedi duraktan sürüp çıkara ve kaçan kim

Mekke-i Mükerreme’den çıkıp gitmeli olduğu vakit tavâf-ı vedâ için beytullâha gele yedi

şavt tavâf ede, ondan sonra makãm-ı İbrahim’e gele iki rek’at namaz kıla tâ ki, iman-ı aynî

bulup envar-ı Hakk’ı göre heybet makãmında ezel ebed Hakk Teâlâ’nın celâl hışmından

ona açılmak ede, zâtını mahv-ı mutlak kıla, envâr-ı Hakk’a erişe ondan sonra hacerü’l-

Esved ile kapının arasında [44] mültemzeme gele, duâya meşgûl ola, gönlünü Hakk

kapısına bağlaya ve gayri kapıdan koya, ondan sonra Kâbe-i Mükerreme’ye ardın dönmeye

kaçan kaçan gide, Kâbe’den hiç gözün aslâ ayırmaya safâ kapısından çıkıp Medine-i

Münevvere’ye kasd ede, varıp Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescid-i şerifine gire ve kalbi

mutahhar türbesini göre, fenây-ı mutlaka erişe ve nûr-u Muhammed (sav) göre, ruh

hemâme mülâkãt ola, ondan sonra iki rek’at namaz kıla, secde-i kâmil ola, ezel ebed

fenâfillâh ola, ondan sonra Hz Rasûlüllâh (sav) hazretine selâmlar vere, ol mübârek başı

ucunda edep üzerece dura, ede es-Selâmü aleyke yâ nebiyyallah, es-Selâmü aleyke yâ

habîballah, es-Selâmü aleyke yâ muhammed, es-Selâmü aleyke yâ Muhammed, es-Selâmü

aleyke yâ seyyide’l- mürselin, es-Selâmü aleyke yâ hâteme’n- Nebiyyîn diye tâ ki, ayn-ı

cem edip şuhûd-u zât ola, kendi vücûdu mahv ola, dâim meşhûdî Hakk Teâlâ’nın celâliyle

132

cemâli ola ve sırât-ı müstekîm üzere sâbit-i kadem üzere olup, istikãmet üzere dura ki,

vahdet-i zâta sülûk ede, Hakk Teâlâ ona cümle sıfat-ı mâneviyyesin feyz ede ve hicâb

mahvedip ayn-i gayb ola ve Hakk’ı mutlak îman-ı hakîki vere tâ ki, Medine-i

Münevvere’ye varıp Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescidine girip, kalbini mutahhar türbe-i

şerîfin görüp ve nurdan gördüğü gerçek ola.

İmdi Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescid-i şerîfine girmenin ve kalbi mutahhar

türbesini gördüğünün ve nûr-u azîm gördüğünün alâmeti oldur ki, zikrolunan mertebelerdir

ki, bir bir zikr olundu. Biline ki, Rasûlüllâh (sav) hazretine selâm veren selâma erişir ve

dalâletten halâs olur, ehl-i dünyâdan yüz çevirir ve uzlet ihtiyâr eder, sözü zikrullâh ve

samtı fikrullâh olur ve ondan sonra sağ tarafına meyl eder, Hz Ebû Bekr Sıddık’a ve

Ömerü’l- Fâruk (rahüma) hazretlerine selâm vere tâ ki, sıddıklar ve âdiller zümresinden ola

ve Osman (ra) hazretini ziyâret ede tâ ki, ehl-i hayâ ola, bîhayâ olmaktan halâs ola ve Hz

Ali veliyyullâh (k.v.) hazretinin mübârek [45] sırrın ziyâret ede dahî selâm vere, ism-i zâtı

mazhâr olup ârife-i billâh zümresinden ola ve başımın tâcı gözümün nûru âhiret hâtunu

(r.anha) Fâtıma-i mâ’sum hazretini ziyâret ede tâ ki, ömrü içinde bağlamış zümresinden ve

her kabih fiilden gelmiş zümresinden ola ve Hz. Hüseyin Murtazâ ve İmam Hasan (r.anha)

hazretlerinin sırların ziyâret ederler selâm verip tâ ki, şehitler zümresinden ola, halâs ola,

lâneti Yezîd’lere ve ondan sonra Kudüs ve Şam’a kasd ede, Kudüs ve Şam’a gele tâ ki,

mâsivâdan kalp tamam pâk ola ve maksûda erişe gariplerden ola, tamam sırr-ı eşyâyı idrâk

ede, ulûm-u âlim ola, ondan sonra dâim kasd-ü vatan-ı aslî ola, dahî giderken nâ-gehân

yolu bir makãma erişe ki, önünde bir azîm deryâ göre ki, hiç haddi ve mekânı ve kenâr-ı

olmaya ve ol makãmın içinde akar iki ırmak ola ve anın dahî haddi kenâr-ı yok azîm

deryâya oluşmuş ola ve ol makãmın içinde Hakk Teâlâ’nın bir acâyip gülistân yaratmış ola

ve her nesne onda mevcûdlar ola, mısr’ı câmi’ ola, ol makãmda zât-ı Hakk’ı müşâhede

ede, gâhi seyr-i fillâh ede, dünyânın murdarına el sunmaya hâ, inşaallah sâdık-ı tâlib Hakk

olan mü’min. İmdi bu makãma ermek dilersen ehl-i himmet ol, sefer kıl, gurbet hâlini

ihtiyâr et, kelp nefsin murâdın verme, açlık ve susuzluk mihnetin çek ve gece uykusun terk

eyle ve hevâyı terk eyle mahrem ol tâ ki, Hakk Teâlâ’dan hidâyet erişe ve menâsikü’l-

Hacc-ı şerîfin esrârına erişesin ve dâr-ı kerâmet olmağa lâyık olasın, ammâ sakınıp zinhâr

keşf-ü kerâmet zâhir eyleme. Zîrâ kişi keşfini zâhir eylemek hayz-ı ricâldir. Hakk’tan ırak

düşer, nitekim bir avrad hayız görse salâtından ırak olur.

133

İmdi salat Hakk’a vâsıl olmaktır. İmdi şol hâlet ki, seni Hakk Teâlâ’dan ırak eder

ve şeytan-ı lâine yakin eder, ondan geç merdûd-ı Hakk olma. Biline ki avam içre keşfini

zâhir eden gãyet uludur, ammâ ki, ehass-ü havâs icre gãyet merdudluktur. Rasûlüllâh (sav)

buyururlar ki; “enbiyâlar mûcizâtın gizlemek ukūbettir. [46] Ammâ ki, evliyâlara kerâmet

izhâr etmek gãyet ukūbettir”441 dedi. Zîrâ Hakk Teâlâ evliyâlarını ağyârlar gözünden

gizlemiştir, kubbeleri altında. İmdi kerâmet göstermek emrullâha muhâlif oldu. Pes imdi

merdûd olur. İmdi hâşâ ki, bunun gibi emrullâha muhâlif nesne evliyâlardan gele. Ey

ahmak câhil-i nâdân! Evliyâ halkın i’tibârına aldanıp bil kim yağmur gibi havada pervâz

eder sanma, evliyâlar dâim mutlak fenâda karar ederler ve her dem seyrân imâd ederler ve

seyrânları zâttır ve sıfattır ve seyri, seyr-i fillâhtır ve melekûddur ve kerâmetleri ilm-i

ledündür, gãyet a’lâsı ve kerâmetlerinin günü Hz. Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve

fiilen ve hâlen mütâbaat etmektir ve dünyâyı üzerlerine mülevves etmezler ve ehl-i

dünyâdan uzlet ederler halktan ümitlerin keserler ve dâim yüzlerin cenâb-ı Hakk’a tutarlar

mir’atları mücellâdır. Hakk Teâlâ onlara sırr-ı hafîyi a’yân eder, paklığa hilkat kalır ve

dâim tekãzâları tekmîl-i kurbet kalmaktır ve seyr-i avâlim kalmaktır ve seyr tâ ki, her

âlemin hâline âlim olup her birinde bir hâl ederler ki, zât-ı pâkları câmi ola, tâ ki, cümle

ahvâli geçip zâhir ve bâtınına var ise seyrân edip, âlem-i sûretten Hakk Teâlâ’nın ilmini ve

kudretini müşâhede ederler ve Hakk Teâlâ’nın birliği ve azameti gönüllerinde olur,

kalplerinde dehşet hâsıl olup ve ruhlarına hayret düşer ol vakit cemi’ mâsivâdan gãib

olurlar, hayret-i kübrâda kalırlar. Allahü Teâlâ’dan gayri kimseye iltifat etmezler, gönülleri

ağniyâdan tâhir olmuştur. Ve Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehallik olurlar, vuslat hâsıl olur

ve ol zevk ü şevk birle dahî bu huluktan niyyet-i kati’ ederler ve hayvan arzularından

kesilirler, bilkülliyye âlemine teveccüh ü tâm ederler ve âlem-i gayb meşrebinden şarab-ı

vahdet içerler hâ, evliyâ hâ kerâmet. İmdi evliyânın şânı izâmı uzlet olur, meğer mürşid-i

kâmil ola, gãhî ve gãhîce müridler ile sohbet ede ve Hakk’a çıkabilmek gerektir ki, şimdi

zaman oldu ki, ehl-i dünyâ olan merdûdların katında makbûl olan kâhinlerdir ki, “bizler

mekâşifleriz gaybtan haberler veririz” diye merdûdları eşeddi dalâlete düşürürler kim ki,

kâhine gerçektir derse [47] kâfirdir.

Ey merdûdlar! evliyâdan kâhinlik zuhûr etmez, mekâşifler kasdında sâdıklar

onlardır ki, halka hiç iltifat etmezler, işleri rızây-ı Hakk’tır. Hakk Teâlâ ve dilerse onlar

dahî onu dilerler ve Hakk Teâlâ’nın düşmanlarını sevmezler “Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla

441 Bulunamadı.

134

mütehallik olunuz” birle dirlik ederler. Allahü Teâlâ’nın sevdiklerini severler ve

sevmediklerini sevmezler. Anın için halktan uzlet ederler. Zîrâ evliyâ ahvâl-i halka nâzır

olurlar ve görürler ki, ehl-i dünyânın her birisi nefs-i emmâresine tâbi’ olmuşlar ve Hakk

Teâlâ’yı unutmuşlar ve her biri dünyâya meşgûl olmuşlardır ve âhireti unutmuşlardır ve

hükm-i şeytana şöyle muti’ olmuşlardır ki, sanki kul mevlâsını muti’dir. Cenâb-ı Hakk’ı

unutmuşlardır, sanki nice bin kelbler cem olup (ehl-i dünyâ kelplere teslîm eylediği beyân

olunur) bu deni dünyânın cîfesine üşüp yerler, bir lokma cife için kelpler gibi birbirleriyle

acîb hırlaştılar, cifeyi yemekten şöyle haris olmuşlar ki, dahî eğer ellerinden gelse bu

dünyâyı ve cîfesini hep kendileri yerlerdi ve gayriye bir lokma vermezlerdi, bunlar dünyâ

cîfesin şu resme yemişler ki, cemi’ azaları hükm-i şeytan içinde bağlanmış, cemi’ işleri

emr-i Hakk’a muhâlif ömürlerin tûl-i emelde geçirirler ve tekebbürlük ederler, dünyâya

sığmazlar ve Allah Teâlâ’nın has kullarına hakãret birle nazâr ederler ve Hakk Teâlâ

hazretinin has kullarından şöyle kaçarlar ki, sanki harpte kâfirler Hz Ali (k.v.) hazretinden

kaçar gibi kaçarlar emr-i ma’ruf ve nehy-i ani’l- münkeri işitmeyelim diye eğer ellerinden

geldi ol emr-i ma’ruf ve nehy-i ani’l- münker eden evliyâyı bir saat kasabalarında

komazlardı veyâhut öldürürlerdi, sa’yleri dahî dâim şerdir ve günde bin kere söylersin

Hakk sözleri işitmezler ve o saf insandan bunlarda hiçbir nesne yok, adları mü’min lâkin

dinleri gayri kamusu ahlâk-ı zemîme içre gark olmuşlar, kahvehâne kelpleridir, işleri

dâima kahvehânelerde âdem eti yemektir. Pes çünkü evliyâ bunların bu yaramaz ve çirkin

hallerini ve emr-i Hakk’a muhâlif [48] sözlerini gördü ve işitti. Eğer kãdir olsalardı eline

bir kılıç alırlardı ve cümlesini kırarlardı. Zîrâ görür ki, Allah Teâlâ’nın azîm düşmanlarıdır.

İmdi evliyâullâh Allah Teâlâ’nın düşmanlarına karışmazlar, onlardan uzlet ederler

ve gönüllerini ağyârdan pâk etmeye sa’y ederler ve evliyânın murâdı mebdei ve meâdını

bilip, ilm-i hikmet kapısı ona açıla tâ ki, Hakk Teâlâ onu şey’i câmi’ kıla ve envârından nur

verici ola ve Hakk Teâlâ ona yakınlık kapısın aça ve cümle esmâ ona haram ola, Hakk

Teâlâ İbrahim b.Ethem rahimehullâh gibi onu her kemâle mir’at kıla tâ ki, Hakk Teâlâ’nın

zât-ı şerîfine ve sıfat-ı şerîfine mazhâr olup zıll-i hâs ola ve Hakk Teâlâ ona gãhi cemâlin

arz ede gãhi celâlin arz ede ve Hakk Teâlâ onu zât-ı pâkına da’vet ettiğini bile, da’veti

kabûl ede, gerekmez dünyâ gerekmez ukbâ ona, gerektir mevlâ hâ evliyâ hâ, sâhib-i

kerâmet. İmdi bu makãma ermek dilersen özünü dünyânın cîfesince mülevves kılma tâ ki,

salâtına mâni’ olmaya, nefsine gãlip olmaya sa’y eyle ve nefs-i emmârenin murâdını

verme, nefs-i emmâresin besleyen herkes müslüman olmaz ve dini ve îmanı ona yoldaş

135

olmaz. İmdi zâhirin ve bâtının riyâzât suyuyla pâklan denizinde tamam pâk ile tâ ki namaz

kılmaya lâyık olasın, vücûdun Hakk’tan gayriden hâlî kıl tâ ki, sücûdun sırrına erişesin,

ondan sonra fahr-i Muhammed (sav) hâsıl ola, sırr-ı fahri tecellî kıla, onunla tecellî bulup

nefsin merzıyye ola ve mir’atın dâim Hakk’a mukãbil ola tâ ki, kevn-i mekân seyrân edip

hikmet üzerine yer aklanmıştır, bu tertibe ve nelerden hâsıl olmuş ya bu tertip üzere. Ya’ni

Hakk Teâlâ bu enâsırı neden yarattı, eczâsı nedir? Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur

ki � <= <�ء�دا7 �Dآ -� ;�- ,cemi’ eşyâyı sudan yarattım”442diye veya suyu neden yarattı” وا

eczâsı nedir? Hakk Teâlâ sana bildire tâ ki, Dehrîler gibi dalâletten helâk olup kalma, halâs

olasın ve bir şeyi abes yerlere yaratılmış görmeyesin tâ ki, kalbin maârif-i dürriyle pûr ola

ve cemi’ eşyâda vechullâh göresin, gãhi fevka’l-a’lâya nâzır olasın, gãhi tahte’s-serâya

nâzır olasın iki cenâb yanında hâzır ola ve Hakk Teâlâ seni iki kanatlı kıla. İmdi sa’y eyle

“evc hümâ zıllne” eresin. Zîrâ [49] cümle sâlikler hümâ zıllinden buldular, o zılle râhî ol.

İmdi şol zılli bil ki, onda hiç zulmet yoktur, zıll-i hâstır. Hakk Teâlâ: H�7وا �-+� �ا إ ; ا

[Bana vâsıl olmağa vesile isten]443dedi. İmdi her yola gidenlere delil lâzımdır ki, ol kimse

delilsiz yola gitse delâlet-i beriyyesinden helâk olur. Ey serâbı su sanan sudan mahrûm

gözsüzler ve sağırlar! Cümle eşyâyı envâr kılmıştır her bir nesne Hakk Teâlâ’nın sıfatında

türlü türlü ahbâr verirler ve cihânın her bir sadâsı Hakk Teâlâ’dan haberler verirler ve

göklerde ve yerlerde her ne var ise cümlesi Hakk Teâlâ hazretini zikirler ederler ve

birliğine ikrâr ederler, onların zikirleri ve ikrârları ve cümlesinin kalbi, envâr-ı zikrin

zevkiyle görür ve işitir misiz? Ey adı mü’minler ve gözsüz ve sağırlar, kati’ sâdık mü’min

ki, zikr olunanları zevkiyle işite ve göre ve Hakk Teâlâ’nın birliğine ve azametine ve

ilmine ve kudretine nazar edip hayret-i kübrâda hayrân olup kala, kati’ sâdık mü’min ki,

dünyâ sekrânlığından ayıla tâ ki, namazı mü’minler namazı ola, namazından Hakk

Teâlâ’nın bahşişi hâsıl ola tâ ki, namazı mü’minler namazı ola ve imanın nûru âşikâre olup

göre. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) zâtullâhı mi’raçta müşâhede etti. İmdi namaz mü’minin miracı

ola. Pes mü’min ve mü’mine namazından Hakk bahşişi hâsıl olur, namazının ve imanının

nûru âşikâre olup görür ve kendi mâhiyyetin idrâk eder, ondan sonra Rabbini bilir ve Hakk

Teâlâ’yı cemi’ âlemlerden münezzeh görür ve Hakk Teâlâ’nın ilminin ve kudretinin âlem

yüzünden okur, müvahhidler zümresine dahîl olur ve ehl-i dünyâdan uzlet eder, sözü

zikrullâh olur ve samtı fikrullâh olur hâ, abdesti ve namazı ve imanı makbûl olan, gafleti

442 Nur, 24/45 443 Mâide, 5/35

136

terk eden uyanık sâdık musallî olur. Huzûr-u kalb-i Hakk’a lâyık iş işleyen münâcaat-ı

hakîkatte kãim olan ve Mevlâ’nın vechinden hayrân olan sâdık-ı tâlip kati’ sâdık-ı tâlip ki,

hakîkat-ı kalp noktadır ve mazhâr-ı nokta harftir ve harfi müdriktir. Her kaçan kim bir

nesneyi idrâk ede, ol idrâki akıldır ve çün bir nesneyi göre adı basardır ve çün işite adı [50]

semi’dir ve çün burundan koku duya, adı şemdir çün beden hissi ola ve soğuk, yaş ve kuru

duya adı lemstir ve çün her makãmın ve her sıfatın ve her taamın lezzetin duya, adı zevk ve

safâdır ve çün söz söyleye adı kelâmdır ve çün bir nesneyi yapmağa ve yıkmağa kãdir ola

adı kudrettir ve çün bir nesneyi terkib ede adı fendir, ve çün gönülde olan harfleri yüze

çıkara ve bir sûrete musavvir ede, ol musavvir olan sûret-i müdrik idrâk eyleyip dahî

yürürken adı hayâdır, ve çün her nesneyi tamam idrâk ede adı akıldır. Bunlarda gayrı dahî

nice sıfatları var bu cümlesinin sâhibi kimdir ki, cana canım der ve akla aklım der, ilme

ilmim der ve gönle gönlüm der ve nefse nefsim der. Hâsıl-ı kelâm budur ki, zâhirinde ve

bâtınında her nesi var ise benim diyen kimdir bile ve ene diyen kimdir? Kati’ tâlib zâhiri

zâhirine ve bâtını bâtınına mazhâr ola.

İmdi bâkî dârın meyvesi fenâdan sonra hâsıl olur, fenây-ı mutlaka erişmek dilersen

Muhammed Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve fiilen ve hâlen ve ittibâen mutabaat kal.

Zîrâ ki, amel-i sâlihsiz hiçbir kimse Hakk’a ermez ve cihanda hiçbir kuş kanatsız uçmaz

bir kanat birle dahî hiçbir kuş uçmaz. İmdi sa’y eyle zâhirin ve bâtının emr-i hakkıyla bir

eyle tâ ki, Hakk Teâlâ hidâyet kılıp sana iki kanat vere ve ne yere kasd edersin tayrân

edesin, âlem-i mülk ve âlem-i melekût seyredesin tâ ki, zâtın mir’at-ı zât ola ve ondan

sonra dahî hicâbların ref’ ola ve bâb-ı Hakk’ı açık bulasın, kurbet hâsıl edesin ve Hakk

Teâlâ’nın sıfatına ve zâtına mazhâr olasın, Allah Teâlâ sana âlem-i mülkü ve âlem-i

melekûtu musahhâr ede ve her anda hakîkatların seyredip sırr-ı eşyâyı göresiz, ondan sonra

kalbinden ve canından geçip sırr-ı nihandan alâmetler göresin ve onda fenâ sahrâsına düşe

cemi’ hâsıl edesin ve Allah’tan gayrı hiçbir nesne kalmıya her ne var ise efnâ edip ve Allah

Teâlâ’yı görüp sücûdun edesin, Hakk Teâlâ tecellî edip hicâbı ref’ ede, mevlâdan hitâb

işitesin. İmdi [51] bu muhakkıklar sözlerine şol sâlikler inanırlar, zîrâ ki, bu makãmlara

seyrân eylemişlerdir ve sâdık mü’minler dahî inanırlar, ammâ münâfık ne inanır, ve ne haz

ederler, bin delil etsek ikãme münâfıklar inanmazlar. İmdi bu sözler şol vâsıllâr hazzıdır ki,

tecellî-i zât ile Hakk’ı dahî bilmişlerdir ve şühûd ile ayn-ı ceme erişmişlerdir ve i’tikatları

sûretlerinden Hakk’ı müşâhede ettikleri i’tikatlarının aynıdır gayrı değildir. İmdi eğer bu

Hakk sözlere tasdik kılarsan dâr-ı fenâdan hurûc et, cihân halkasının gözünden gãib olsun,

137

mir’atın kedûrattan pâk kıl, cihân nakş-ı kamusu mahvolsun, dâim murâdın dîdâr-ı Hakk

olsun, ondan sonra görenler güne gün zâhir olsun sırr-ı Hüdâ’dan inşaallahü Teâlâ. İmdi

sülûkün dâim eyle ve ehl-i himmet ol, süflîde kalma fevka’l a’lâya kasdeyle ki, vatan-ı

aslîdir ve maksûdun şühûdî zât olsun tâ ki, sana nûr-u Hakk’ı muhîd ola. Cenâb-ı Hakk’tan

bir nidâ erişe, çünkü dâim sana matlûb oldu “benim mahbubum oldun” diye ve her dem

zikrullâh dilinde hazır ola, Hakk’tan sana da’vet ola, ondan sonra tamam bu dârü’l-

fürûrdan el çekip, pervâz idüb, arşın katına çıkıp onda bir sahrâ görüne bîhad ve onda bir

ziyâ göresin ki, hiç gurubu yok ve bir ziyâdır ki, hiç zevâli yok, onu görüp sebât-ı kurbe

eresin, Hakk Teâlâ onda sana çok ziyâfet kıla ve sâfî şarâb-ı ayni tesnim suna, içip ondan

tevhîd-i zâta eresin, makãm-ı vahdete istikãmet bulup halkla Hakk’a ikãmet edesin ve

Hakk likâsına vâsıl olasın, ayn’-ı bekâya fenâ fi’llâh ol, safâya erişiniz. Allah’ı birle tâ ki,

cehil zulmetinden halâs olup, ehl-i dünyâdan uzlet edip, halvette sohbetin Hakk’la ola hâ

kerâmât. İmdi necât istersen ehl-i dünyâdan uzlet eyle, onlara karışma, zîrâ ki, onların

sohbetinde kalbe kasâvet erişir ve seni Hakk’tan ırak eder, şeytan-ı laine yakın eder. İmdi

bunlardan kesil, Hakk’a vâsıl olmaya kast eyle. İmdi necât hulk-i hasendir, istersen

dünyâdan ve ehl-i dünyâdan el çek uzlet ihtiyâr eyle [52] ve velîlere yar ol, gayri yâr

isteme, özüne taallükten biri etki, İsâ (as) gibi mücerred ol, deccâl nefsini öldür şâh ol, adl

eylemekten ma’mûr eyle, nur ile şehrin dola tâ ki, zulmet gide, nûr-i kübrâ olup âlî cevher

olasın ve sa’yler eyle ki, şâh iken dilenci olmayasın ve deruh kul olma, genç Kãrun hevâya

verme, nuh iken heyûlâ denizinde gark olma, nefis yedi başlı ejderhâdır. İmdi ol yedi başlı

ejderhâyı öldürmeye evliyâ terkeşinde çıkmış yedi ok gerektir ki, ol ejderhânın yedi başını

öldürmeye havârîler gibi ehl-i nur ol. İmdi ol yalancı müflis medyunların lâfına aldanma,

anâsırın hükmünü iptâl eyle tâ ki, emr-i Hakk’a itaat ede ve itaat kılmağa kãdir olasın ve

ibâdetin neticesi ma’rifettir. İmdi tâlib-i mevlânın hun ve cefâdır ve canı terk eylemek anın

hûnudur. İmdi sa’yeyle ki, vücûdun esmây-ı hüsnâya câmi kıl tâ ki, ilmin Hakk’a’l- yakîn

ola. Kãl-i taklidi ko, nâfiz değildir. Hâl-i tahkîki talep kıl ve gönlünü rûha tâbi’ kıl tâ ki,

vücûdun ma’rifetle ma’mûr ola, ammâ eğer ruh gönle tâbi’ olursa müsâhibin şeytan olur,

zîrâ gönül ekserin murâdına nâil olur. Gãfil olma ve ona göre tedbir eyle tâ ki, cân-ı

muraddan mahrûm kalmayasın, kalbini beytullah kıl, melâike gelip emrullah ile tavâf

edeler.

İmdi gönül tıfl oğlan gibidir; neyi görürse ona meyleder ve onu kesbeder. Her ne

vecihle terbiyet edersen ona göre hâsıl eyler. İmdi tâlibe himmet gerektir, nefsi kalbe ve

138

kalbi rûha tâbi’ ola tâ ki, ondan sonra kalbi darü’s-Selâm ola, inşaallahü Teâlâ. Tâ ki,

tecellîye lâyık ola murâd olan şehved ile gönüller kãnî olmaz. İmdi semâ-i rûha kasdeyle,

hicâb-ı nûrânîden geç, tâ ki, bizzât mevlâdan hitâb işitesin. Ey gãfil! Üzerinde bir hicâb

olsa günün nûrunu görmezsin, yayınmış bin hicâbın altında gaflet uykusu içinde yatıp

uyurken âlem-i lâhutu görmek istersen ol olmaz. Zîrâ hakkın mazhârı rûh-ı izâfîdir. İmdi

âlem-i ervâhı seyreden rûh-ı izâfîdir yoksa her küdâya müyesser olur sanma. Nefs-i

emmârede olanlar şeytanın mazhârı olmaktan halâs olup [53] mü’minler zümresinden

olasın. İmdi sa’y eyle ki, rûh-i küllî ve rûh-i lâ cüz’i bil ve rûh-ı cüz’ede kalma, matlûbun

şuhûd ola. İmdi tâlib-i Hakk’ın alâmeti oldur ki, özü tekãzâ eder ki, bir mürşid taleb eder

ve belâya boyun verir. Eğer bu halleri yok ise mü’min değildir ve sözleri yalandır. Eğer

necât istersen vahdetin cem’ini nûş etmeye sa’y eyle ki tâ ki, cem’i vahdet cur’asın nûş

edip mest ol ve mâsivânın zerresin görmez ol. Her neye nazâr kılsan mevlâyı göresin,

esrâr-ı Hakk erişe, hayrân ede, her nefes seyrânın hidâyet-i Hakk’la vechullâh ola; آ89 67ء

�� و>; ه� ) إ 444 sahrâsını seyrân edip vech-i bâkîye eresin. Pes râh-ı fenâ bunda, mutlâk-ı

fenâ budur ve bundadır. Ondan sonra mukarrer bulup dehrin fenâsın ve fenâ libâsın ihtiyâr

edip mâtem donun giyip terk-i dünyâ olur. Pes küdûrât-ı hevâdan sâfî olup, kamu halktan

nefret eder, uzlet ihtiyâr edip fikr-i ağyârdan hâlî olur ve bu âlemde garip olup, bir ehl-i

dünyâda ehl-i dil bulunmaz ki, ona hâlin takrîr ede, bu ahbârı işide, tasdik ede kat’i bir fenâ

meydânının sâhib-i Kur’ân’a Cenâb-ı Hakk’a bâğ-ı visâle erişmiş ve meyhâney-i vahdette

huzûr-i kalp ile namaz kılıp delîl-i esrârdan Mescid-i Aksâ’yı bula.

Ey gãfil, haşirden ve haşir oldu, gözün aç kitabın oku cem’i halkı cihandır bu

sahrây-ı teaccüb fark oluptur, ehl-i cenân ile ehl-i cehennem cümlesi mevcûdun tekãzâsı

iki söz öğüt fikreyle tâ ki, anlamak vâsıl ola. İmdi her kişi mertebesine bugün bunda bulur.

Kim ki, sa’yedip hidâyete lâyık olup ona hidâyet erdi, ebed visâl buldu ve her kimki, nefs-i

hevâsına tâbi’ oldu; dalâletten necât bulmağa sa’y eylemedi ebed dalâlette kaldı. Her kimin

hassası aşk-ı hakîki ola, ol mürîd-i sâdık yolda kalmaz, anın kalbine envâr-ı tecellî ile dolar

inşaallah. Ammâ kãbiliyet olmasa fâilden ona te’sir etmez, ezelden cümle tedbir böyledir,

zîrâ eser-i kãbiliyettir.

İmdi [54] müheyyâ ol kalbini gayrîden hâlî kıl, kabûle lâyık ol, tâ ki, fâil eser edip

sen de kâmillerden dahî olasın ve eğer kâmillerden olmak dilersen ehl-i himmet ol,

444 Kasas, 28/88.

139

evliyây-i izâma hizmet eyle tâ ki, matlûbuna eresin sana da hizmet edeler. Zîrâ ezelden

âdetullâh böyle olmuştur ki, hizmet ile bulunur vuslatullâh. İmdi derbederler gezip bednâm

olup âhiretin târ u mâr etme sa’y-i beliğ eyle tâ ki, Hakk Teâlâ kalbine levh-i mahfûz kıla

ve kalbin gözü açıla, her nesne ibret birle nazarlar edesin.

İmdi dâim siyâm u kıyâm kıl kurbet-i Hakk’ı bul, ihmâl ko, Hakk lâfzına mazhâr

olasın, yüzünü görmeğe sa’y eyle, zîrâ onların yüzünü görmek Haccü’l-Ekberdir, ehl-i

himmet ol, evvel anâsır hükmü ref’ ola tamâmet tâ ki, kalbin mâsiyet gecesinden pâk edip

ihyâ edesin, ondan sonra leyletü’l-kadre erip tecellî-i zât ola, Rabbın görüp her dem sücûd

kılasın ve yere nüzûl eder cümle melâik ve rûh-ı şuhûdunuzu göresin ve kamu eşyâya

muhîd olmuş bir nûr-i âzam göresin ki, hiçbir nesneye benzemez, nihânı yok mekânı yok

cihetinden muarrâdır, levni yok tefsîrden münezzehtir. Kim ki, ol nûrun şûlesine gark olur,

bu hâli görüp aklı gider, o dem yüzün yere koyup kurbet hâsıl oldu diye secde etti ve ru’yet

hâsıl oldu, fenây-ı mutlaka erişti ve kamu eşyâdan ğınâ bulur gözün açar yer çây-ı ekber

görür ki, göğü göğe benzemez ve yeri yere benzemez. Ol âlemden dahî geçip yüzü Hakk’a

müşâhede ede, ol vakit renksiz ve niteliksiz ve hatsiz ve nihâyetsiz ve bîmisl ve bîzıdd,

bînidâ, ona âşikâre olup temkin ve temekkün ona lâzım değildir. Pes onda ne tulu’ bulunur

ve gurup bulunur ve sağ kalır ve sol kalır ve ön kalır ve ne art kalır ve ne gökler ve ne

yerler ve ne zaman ve ne mekân kalır ve ne ıraklık ve ne yakınlık kalır ve ne gece ve ne

gündüz kalır [55] ve ne arş ve ne ferş ve ne dünyâ ve ne âhiret kalır. İmdi benim rûhum bu

ahvâli görmekle bilinir demekle bilinmez. Bil külli ki, yetmiş bin âlem insân-ı nihâdında

mevcuttur ve her âlem hesâbınca insân-ı kâmilin bir gözü vardır ki, ol âlemi ona münâsib

gözüyle mütâlâ’ kılar ol âlem keşfolduğu halde bu yetmiş bin âlem vardır iki âlem içinde

cümle mündericdir ki, ona nûr-u zulmet derler, ya’ni biri âlem-i melekûttur ve âlem-i gayb

ve âlem-i şehâdet dahî derler ve hem cismânî ve rûhânî dahî derler ve hem âhiret dahî

derler ve insan bu iki âlem mecmûundan ibâret kudret-i lâyezâl iki zıddın arasında cem

etmiştir ve ol bu yetmiş bin göz ki, yetmiş bin âlemi idrâk eder ve insan iki âlemin

müdrekãtı içinde Hakk Teâlâ cem’ eylemiştir ve cem’i cismâniyyet âlemlerin beş havâssın

birle idrâk eder ve beş havâss-ı bâtını ki, insanın rûhâniyyetine taalluk dutar ve cemî

râhâniyyeti âlemleri onunla idrâk eder ve biri akıldır ve biri dahî ruhtur ve biri nefs-i

külldür ve biri nutktur.

İmdi nâtık ol sâdıktır ki nefes muvâfık ola ve Hakk Teâlâ’nın kitabına böyle

olmayan şey sağırdır ve dilsiz ve gözsüzdür. Pes o doğru dönmez kavlühüTeâlâ: d�Mو<� ت

140

و � رoK و � ی�7\ إ �� 6B آ��ب <!=<= ور3� إ �� ی:-�9U و � ح!�� U-c 6Bت ا Fرض Ma’nây-ı

şerîfi budur ki; “Bir yaprak düşmez ağaçlardan Allah Teâlâ onu bilir ve dahî bir dane

yoktur, yer karanlıklarında dahî bir yaş yoktur ve bir kuru yoktur illâ Allah Teâlâ’nın

kitabında yazılmıştır.”445 demektir. İmdi bu âyetleri anla, nefs-i Hakk kitabıyla muvâfık

olan nâtık kimdir? Eğer basîretin gözü açıksa okut, fikirler eyle tâ ki, mefhum hâsıl ola,

evliyânın ilmine ve keşfini inkâr etmekten halâs ola. İmdi eğer yetmiş bin âlemi idrâk idüb

ol hicâblardan geçmek dilersen yüzünü tabiatın esfel-i sâfilînden şeriat-ı a’lây-ı illiyyîne

yönelt ve bir mürşid-i sâdık taleb eyle, eğer mürşid mağribde olsa ve sen meşrıkda olsan

ıraktır deme, azm eyle var [56] eşiği taşına başın ko, huzurundan ayrılma her halde teslîm

ol, dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevir uzlet ihtiyâr eyle, riyâzete, mücâhedeye meşgûl

ol ve Hakk Teâlâ’dan korkmak evyânını başına ör ve şeriat ve tarîkat yükünü arkana

yüklen ve nefsin başını mücâhede çekici ile dâim dövün ve takvâ evyânını başından

giderme ve nefsin merkep edin ve bin Hakk yoluna yürüt ve nefsin murâdın verip, şeytan

yoluna yürüme ehl-i hevâlar gibi. İmdi mürşid huzurunda tasfiyye-i kalbe ve tezkiye-i

nefse dâim derviş tâ ki, “mülhime” makãmına eresin ve ilhâmât-ı rabbânî birle müşerref,

münevver olup her nesneden hakîkatını ilhâm-ı Rabbânî birle bilesin ve ondan sonra ol

yetmiş bin hicâbı geçip seyr-i ilallah hâsıl edesin ve cem’i eşyâdan Hakk Teâlâ’yı

münezzehce görüp müşriklikten halâs olasın.

Ey gãfil, uykuya ölüm dedi, Hakk Teâlâ nitekim buyurur : ϒ D�- وه� ا ��ي ی��B��آ' �7

�ن-U:آ��' ت �U7 '(CJ!�ی ��ج:)' '> ; �WT أجWfUM> D '� إ ;B '(p:!ی ��9ر '�� وی:-' <� ج�ح�' �7

Ma’nâsı budur ki “Dahî ol Tanrı Teâlâ sizi öldürür gece sonra Hakk Teâlâ yine der görür

ondan sonra haber verir size işlediğiniz işleri.”446 demektir. Ey gãfiller! Bu âyetler neye

işârettir? Hiç bilir misiniz ve hiç kulağınıza girmez, zîrâ isyânın küfür sarhoşluğundan ve

dünyâ lezzeti sarhoşluğundan kulaklarınız sağır olmuştur ve anın için Hakk kelâmı

işitmezsiniz. Ammâ şeytan sözlerin acîb işitirsiniz ve hiç delil istemezsiniz, bir kezden

kabul edersiniz nefis şeytanınıza muvâfık olduğu için. Ey gãfiller her gece uykuda şol

yerler ki, görersin öldüğün vakit onda varırsın, ehl-i takvâ ol tâ ki, göklere yol bulasın

kimki ilm-i takvâdan nasipsizdir, ol göklere yol bulamaz esfelde kalırlar, hor ve zâr

dünyâda her ne tohum ekersen eğer hayır ve eğer şer âhirette sûret bağlar. İmdi şol tohumu

eke görür ki uykuda hûri ve gılmân ve nihâyetsiz âlemler göresin ve bir ziyâ göresin ki, hiç

445 En’âm, 6/59. 446 En’âm, 6/60.

141

gurubu olmaya, her gördüğün murâdınca da ola, gözlerin görmekten lezzet bulasın, ammâ

korkuluca düşler ki görersin nâ-gehân seni incitirler, her ne türlü yırtıcı canavarlar ve

çirkin sûretler görürsen bil ki, her biri bir günâhından kopar. [57] her günahın bir rumuzu

olur uyuduğun vakit ت�U �م اخ ا�� buyurmuştur. [Uyku ölümün karındaşıdır.] 447 gözün ا

aç gãfil olma yâhû.

Temmetü’l- kitâb, el-fakir tarîk-i Uşşâkî’den Muhammed EminTevfik Servi

Rebi’ul ûlâ [h. 1306]

Güfte-i Câhidî (ks)

Bir teferrüc eyleyip baktım cihânın yüzüne

Her neye baktımsa ibret göründü gözüme

Âkil isen can gözün aç, tut kulak bu sözüme

Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi

Âlet taşı değirmenin yeryüzün tutmuş karâr

Göklere kılsam nicedir leyl ü nehâr

Nice yüzbin evliyâyı toprağa kıldı karâr


Alına aldanma sakın mekriyle hîle kılar

Verdiğini geri alır, sanmaki bâkî kalır

İki taşın arasında dânenin hâli nolur


Câhidî geç bu fenâdan bakma anın alına

Zehr olur herkim yerse sunma anın balına

Âkil isen kıl seyâhat gir Resûlün yoluna


447

Heysemî, Mecmeu’z-zevâid, X, 415 (Ali b. Ebî Bekr, I-X, Kâhire/Beyrût, 1407).

142

Çorak içinde dânenin ömrü olur ona gıdâ

Bulmadı iflâh o çölden enbiyâ-i şâhı gedâ

İki cihânın güneşi fahr-i âlem Mustafa


TEVHÎD-İ ZÂT

Kitâb-ı tevhîd-i zât (fihrist)

Mecnûn ile Leylâ.......................................................................................................70

Âdem’e secde hakkında............................................................................................84

Kâfirin müslüman olması..........................................................................................87

Şeriatı terk edeni beyân eder.....................................................................................92

Erincek yedi yüz ellisinden sonra evlenmeye.........................................................108

Faslün fi beyâni’l-gazâ............................................................................................119

Faslün fi rûhi’t-tahliyye...........................................................................................145

Sepet ile su almağa..................................................................................................156

Faslün fi ihtiyâcı’ş-şeyhi’l-mürid...........................................................................175

Fasıl, şeyhlik makâmın beyân eder.........................................................................176

Bu fasıl Sâlihlerin makâmın beyân eder.................................................................186

Bu fasılda irâdetin şerâitin beyân eder....................................................................190

Uhud gazâsının cengin beyân eder..........................................................................202

Bu fasıl müridin zikre ihtiyacı.................................................................................209

Zikr-i cehri efdâl olduğu beyân olunur....................................................................213

Cehirle zikr hakkında fetvâ beyân olunur...............................................................215

Fasıl, tarîkat âdâbın bildirir.....................................................................................220

143

Fasıl, Ulemânın sülûkun beyân eder.......................................................................223

Hikâye, Ebû Cehil mel’unun efendimize hucûmun beyân eder..............................235

Hasan Basrî hz. nin müridleri şeytandan şikâyet ettikleri.......................................237448

eş-Şeyh Pir Hasan Hüsameddin Uşşâkî (ks), ondan eş-Şeyh Memican Efendi

(ks), ondan eş-Şeyh Ömer Karîbi (ks), ondan eş-Şeyh Câhidî Efendi (ks), ondan

Ahmet el- mâ’ruf bi boğâzî (ks), ondan eş-Şeyh Nuh Efendi (ks), ondan eş-Şeyh

Osman el- Edirnevî Fil Yokuşu (ks)

Hâzâ müellifü’l-kitap Câhidî Efendi (ks)

[61] Bu Şeyh Câhîdî (ks)’ in “ Tevhîd-î zât” kitabıdır.

M7' ا -�; ا ��حU= ا ��ح' - �!�: U= وا�: ��ت' ا ��!J= و +�U . 2J��=ا 2U� [ ربJ ا 2�U�> ;�-� �� W-. مi�M �iة وا وا

.ا U�+-= و اه-; ا I�J!= و اص7��; ا I��ه�ی= Ammâ ba’dü, şöyle bilineki, sebeb-i telif-i kitap

oldur ki, muvahhid ile mülhidi temyîz eylemektir murâdımız. Hakk Teâlâ’nın tevfîki birle

şöyle bil ki, Hakk Teâlâ’nın zât-ı vahdâniyyeti kamu eşyâdan ârîdir. Zîrâ ferdâniyyette

isim-i vasfa mecâl yoktur, ehaddir, izzet onundur ebed, Hakk Teâlâ zât-ı şânını cem’i

eşyâdan münezzeh olduğunu bildirmek için pes bu ma’nâda: 2أح ;�- D3 [Ey Muhammed ه� ا

deki.O Allah ehaddir.]449 geldi. Zîrâ Kâbe’nin müşrikleri, “Yâ Muhammed! Rabbini vasfet”

demediler, zâtından sual ettiler. İş bu sırdan vâhid’i anmadı ehad’den oldu kale. Zîrâ Hakk

Teâlâ’nın vahdâniyeti üzere kamu halk nâşi oldu. Pes zâtına lâyık olmayanları gidermek

için ve müşriklere ilzâm için ehad lâfzı geldi. Bilineki, ehad ile vâhidde fark oldur ki, ehad

zât-ı mutlaktır, vâhid esmây-ı sıfatıdır, ammâ ayrı değildir vücûd-ı vâhiddir, ehad vâhidsiz

olmaz, vâhid dahî ehadsız olmaz. Eğer basîretin açık ise âlemin nakşına bak nakkãşını

anla. Güneşe nazâr kıl ki, âlem-i mülke padişahtır, neye mazhardır fikreyle, müşâhede

târikındın mahrûm kalma tâ ki, Hakk Teâlâ’nın sıfatını ve zâtını idrâk hâsıl ola inşaallahü

Teâlâ ve eğer sâil sual ederse ki, Tevhîd-î zât nedir diye? Cevap oldur ki, Hakk Teâlâ

Kelâm-ı Kadîminde buyurur ; � إ dM� �7 �U�3ئ '-: �ا ا ش29 ا -�; أن�; � إ ; إ �� ه� وا U-�ئ)� وأو

�� Ma’nâsı budur ki, “Tanıklık verir Allah Teâlâ ه� ا :/ی/ ا �)' إن� ا J2ی= .�2 ا -�; ا Q+-�مإ

448

Karşılaştırdığımız nüshada bu beyitler ve fihrist yok. 449

İhlâs, 112/1.

144

Allahtan gayrı Allah yoktur dahî melekler tanıklık verir Hakk üstüne dururlar adlillâh,

Allahtan gayrı Allah yoktur, dahî azîzdir hikmetler ıssıdır, tahkik din Allah katında islâm

dinidir”450 demektir.

Biline ki, tevhîd Allah Teâlâ’yı cem’i eşyâdan münezzeh görmektir, vücûd-ı [62]

mutlaktır, mâhiyyete ârıza olmaz, vahdâniyyette şerîki yoktur, biridir demektir. Ammâ

Ehad ismi dörtdür, biri fiildir ve biri ism-i zâtidir ve biri sıfatıdır ve biri hüviyyet-i

bahridir, kimi nûr-ı mutlaktır. İmdi bu dört; cem’-i mutlakadır, münezzehtir. Zîrâ sıfat-ı

nefsîdir, bu dört vahdet Zât-ı Bâri’ye delâlet eder, ancak gayriye delâlet etmez, zâtından

gayriye. Meselâ; mevcudluk ve kendi zâtıyla kãim olmaklık ve vâhidlik ve hâlikıyyet.

Bunlar hemen zât-ı Bâri’ye delâlet eder, gayriye etmez. Hakk Teâlâ’nın fiiline hiçbir kimse

kãdir olmaz. Şerîki yoktur, kadîmdir bu kâinât O’nun mahlûkudur ve cümle eşyâ fânidir,

mevcûd-ı hakîkî değildir. Hakk Teâlâ’dır ki, dâimü’l- bekãdır diye, diliyle ikrâr etmektir

ve gönül birle inanmaktır.

Pes ehl-i tevhîd üç mertebedir.

Birinci mertebe; Mübtedîlerin tevhîdi taklîdtir, ya’ni gayri kişiden işitip ya

kitaptan görüp derler; îmanları taklîdtir, istidlâl-i zevkî değildir, misâl diliyle ederler “

Allah birdir şeriki yoktur, âlemlerin rabbi oldur, taam yemez kimseden doğmamıştır,

cümle eşyâdan münezzehtir, zâtı, sıfatı mâsivâdan ganîdir, âli zâtıdır” diye diliyle ikrâr

ederler. Pes bu şol tevhîdtir ki, zâhirinde diliyle ikrâr eden kimseye ehl-i kıble derler ve

eğer şart-ı îman ve sıfat-ı îman ve ahkâm-ı şeriat nedir bilirse ve hükmünü icrâ ederse kıble

bunun üzerine konuldu, bunlara ehl-i kıble derler, islâm dinini bâtıl dinden bu tevhîd-i birle

ayrıldı. İmdi bu tevhîd-i birle kimse zillet bulmaz, dünyâda cezâdan halâs olur.

İkinci mertebe; Havâssındır. Ol tevhîd oldur ki, Hakk Teallâ'nın zâtına ve sıfatına

ve ismine diliyle ikrâr ederler ve gönül birle inanırlar ve ahkâm-ı şeriatı tasdik ederler,

emrine imtisâl ve nehyinden ictinâb ederler ve ahkâmlı îman nedir bilirler ve sıfat-ı îmanı

ve şart-ı îmanı bilirler ve cem’i a’mâlin bedeni ve rûhu ve sırrı nedir bilirler ve hükmünü

icrâ ederler, tarîk-i Hakk’a boyun verirler ve uzleti ihtiyâr ederler ve halktan tamam

ümitlerin keserler ve cem’i işlerinde müessir Hakk Teâlâ’yı görür gayriden görmezler ve

kader, sırr-ı Hakk’ı bilirler [63] ve her nesne ve katında zâhir olur bilirler ve Hakk-ı âlem

450 Âl-i İmrân, 3/18-19.

145

yüzünden okumuşlardır, muvahhidlerdir. Pes îman keşf-i âyan nûr-u birle sâbit olurlar

müşâhidlerdir.

Üçüncü mertebe; Ehass-ı havâssındır. Şöyle biline ki, ehass-ı havâssın tevhîdini

Hakk Teâlâ üründülemiştir. Bu tevhîd gayrinin nasibi olmadı, Hakk Teâlâ bu tevhîdi

muhtâr etmiştir âlem halkı fenâ bulduktan sonra bâkî zât-ı Hakk kalır onda hâmid ve

müşâhid bulunmaz, hemen haktır, muvahhid vâsıl hemen mazhâr olmuştur, zâtı zâtıyla

birler. Pes hakîkat tevhîd-i kâmil budur ki zâtı zâtıyla birleye tâ ki, âriyet olmaya. Nitekim

hz. Muhammed (sav) yakîn görmüştür ki bu cümle âlem-i kâinâtı Allah Teâlâ’ya senâ

ettikleri cümle âriyetidir. Pes ol emâneti red edip etti ki, “Yâ rabbi senin zât-ı kadîmine

senâ eylemek bir dil ile ol hades-i sıfat olmuştur, nice mümkün ola” dedi. Ondan buyurdu

ki, “ Yâ rabbi senin zâtına senâ eylemek hem sıfatın müyesser olur.”451 dedi. İmdi eğer nûr-

u ma’rifetin var ise; zikrolunan hadîslere nazâr kıl tâ ki, mefhum hâsıl ola, zâtı zâtıyla

birlemek nicedir anla. Pes ve hadîs-i kutsîde Allah Teâlâ “Kaçan ben bir kulumu sevsem

kulağı işitir ve görür gözü ve söyler dili ve dutar eli olurum”.452 Pes öyle olacak lâcerem

benimle işitir ve benimle görür benimle söyler ve benimle dutar diye buyurdu. İmdi bu

hadîs-i kutsîyi dahî fehm eylemeye sa’yile tâ ki, zâtı zâtıyla birlemek nedir, bilesin tâ ki,

galata düşmekten halâs olasın. Nitekim nice taifeler mübtedî ve ehl-i dalâl oldular ve

bunların sebebinden bu nice halk azgınlardan olup dinlerin fesâda verdiler. Ol tâifenin;

Birinci; Habîbiyye ve Ceyyibe’dir, onların i’tikãdı oldur ki, ederler “Kaçan Allah

Teâlâ bir kulunu sevse onu halktan dünyâdan keser ve ibâdet tekellüfünden kurtarır”

derler. Pes bu söz küfürdür. Bunların sözleri bâtıl olduğuna şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta

mezkûrdur, kavlühü Teâlâ: U أو زد .-; نN; أو ان�s <�; 3--� 3' ا -�D إ �� -3/ �-�DJ> ی�أی�9P ا

Ma’nâsı budur ki, “Ey bürünüp yatan kişi [64] Ya’ni ey Muhammed! dur ورتDJ ا ��*ن ت�ت-�

gece illa az buçuğunu ya eksik ya artık eyle, Ya’ni ol vakitlerde ibâdet eyle dahî Kur’ân

harflerinden oku ya Muhammed”453 demektir. Öyle olacak Hz. Muhammed (sav)Allah

Teâlâ’nın habîbi iken onu ibâdet tekellüfünden kurtarmadı “gece gündüz bana ibâdet eyle”

diye buyurdu.

451 Bulunamadı. 452 Bulunamadı. 453 Müzzemmil, 73/1-4

146

İkinci; Evliyâtibe’dir. Onlar ederler “Kaçan bir kişi velâyete erişse emir nehiy

onlardan götürülür ve halk onlara secde eyleseler dürüsttür” derler. Bu söz dahî küfürdür,

sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur. Kavlühü Teâlâ:

�ن 7�B�+��' آ�U أ<�ت و<= ت�ب <:� و-U:ت �U7 ;�ا إن�HIت � ”doğru ol nitekim buyuruldu

sana ve seninle tevbe edenlere dahî azmanız doğru yoldan tahkik ol ne işlerseniz

görücüdür”454 demektir. Bu âyet nâzil oldukda Hz. Muhammed (sav)’in güldüğünü hiç

kimse görmedi. Buyurdu ki; “Hûd sûresi benim saçım sakalım ağarttı”455 dedi. Ashab,

ettiler niçin yâ Rasûlallah? buyurdu ki [Hakk Teâlâ bana أ<�ت �Uآ '��+�B ] diye emreyledi.

“Sıhhat arzu hulûs-i niyyet eyle, mukîm ol beni birlemekte ve bana ibâdet kılmakta şöyle ki,

buyurduk” ol dahî korkusundan gece gündüz ağlardı, dünyâdan âhirete sefer edinceye dek

cem’i ömrünü emr-i ma’ruf nehy-i ani’l- münker birle geçirdi.

Üçüncü; Şimrâhiyye’dirler, onlar ederler “Avrad, oğlan insanın reyhânıdır, onları

tasarruf etmek dürüsttür, ya’ni zinâ ve livâta hâşâ helâldir” derler. İmdi bu sözler

küfürdür, katilleri vâciptir. Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur, kavlühü

Teâlâ '9�وجB ا�bN�ره' وی��ا <= أ7PTHی =�>YU- D3 Ma’nâsı budur ki, âyet “Yâ

Muhammed! mü’min erlere söyle yumsunlar gözlerin harama nâmahrem avratlara

bakmaktan ferclerin saklasınlar zinâdan.”456 demektir.

Dördüncü; İbâhiyye’dir. Onlar ederler “Biz kendi nefsimizi fısktan men edemeziz.

Zîrâ Hakk Teâlâ bizi ezelden fâsık yarattı, biz bize tevfik veremeziz”derler. Dâim nefisleri

hevâsında gezerler ne gerekse işlerler. Bu söz dahî küfürdür. Zîrâ Allah Teâlâ zâlim

değildir. Nitekim kelâm-ı Hakk’ta buyurur,

[65] �م إن� ا � c-' ا [!Mآ �U7 \Nن PDى آ/Zم ت� -�; +�یt ا �M�با Ma’nâsı budur

ki; “Bugün cezâ günüdür her nefis kazandığı amelin cezâsını görür, bugün kimseye zulüm

yoktur.”457 demektir.

Beşinci; Helâliyye’dir. Onlar ederler ki “Aslâ günah yoktur, cem’i mekrûhât

helâldir” Bu söz dahî küfürdür. Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakta mezkûrdur. Nitekim

454 Hûd, 11/112 455 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, II, 374 (Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî, I-IV, Beyrût, 1990/1411). 456 Nûr, 24/30. 457 Mü’min, 40/17.

147

buyurur: ;�- �ا ش:�ئ� اP-�ت � !Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا

Helâl etmeğiniz Allah Teâlâ’nın haram eylediği nesneleri.”458 demektir.

Altıncı; Mürcie’dir. Onlar ederler ki “Bir kul Allah Teâlâ’ya îman getirdikten

sonra kul üzerine ayrık farz yoktur” derler. Bu söz dahî küfürdür. Kelâm-ı Hakta

mezkurdur. ة�-� �ا اU�ء وی�N�ی= حJ2 ; ا =-O> ;�- :!2وا ا �� ویYت�ا ا /�آ�ة وذ � و<� أ<�وا إ

�UJ� Ma’nâsı budur ki “buyurulmadılar Allah Teâlâ’ya tapmağa ihlâs edip din, pâk دی= ا

i’tikat ile duralar, namazı dahî kılalar, zekat dahî doğru dindir”459 demektir. Onların bu

sözleri bâtıl olduğuna bu âyet hüccettir.

Yedinci; ol merdudlar ederler “kaçan bir kişi ölse mâdum olur, ona haşir neşir

yoktur, hayvanlar otlar gibidir” Bunları diyenler Allah Teâlâ’ya inanmayanlardır, katilleri

vâciptir. Ammâ şimdiki zamanın ekser halkı, bu mezheb-i merdûde ihtiyâr etmişlerdir.

Ancak dâim işleri âhireti inkâr etmektir. Zîrâ kişinin fiili sözünden artık olacak delâlet

eder, i’tikãdına göre kişi dil birle nesne dese dönse anın hilafın işlese, halk anın sözüne

kimse inanmaz yalancı diye. Ammâ şimdiki zamanın halkı diliyle “ l ل�ا ; اl� ا[ <U��2 ر+

,derler. Ammâ Kur’ân hükmünü terk ederler, muhkem şeytana yapışırlar, acîb haldir ki ”ا[

bu halde birbirine yalancıdır, demezler, mü’minleriz derler. İmdi Hakk Teâlâ’nın birliği ve

azameti bir kişinin gönlünde olmasa, anın âhirette îmanı yoktur. Zîrâ âhirete îmanı olan

mü’minin alâmeti oldur ki, hükm-i Kur’ân’a yapışır hükm-i şeytana yapışmaz. Nitekim

Kelâm-ı [66] Kadîmde buyurur, ا�3��Nت � �ا D!�7 ا -�; جU:� وU Ma’nâsı budur ki وا.�

“Dahî yapışınız Allahü Teâlâ’nın ipine ki, Kur’ândır, cümleniz ayrılmanız haktan.”460

demektir. İmdi ol haşir ve neşir yoktur diyen merdudların sözleri bâtıl olduğuna şâhit

gerekse nitekim buyurur, ��Z�وی W$O� <= ی�آ��آ�ى +J� ا ��ي ی-W !�9 ا Fش�BW�آJ� إن نN:] ا

Ma’nâsı budur ki; “Öğüt ver yâ Muhammed! Öğüdün ümmisi olsa öğüdünü ا ��ر ا )!�ى

kabul edecektir. Allah’tan korkanlar ırak olur kati’ yaramaz kişi girer od içinde onda

ölmez ve hiç azâbtan kurtulmaz.”461 demektir.

Sekizinci; ol merdudlar ki, ederler “can gezer” derler. “Ya’ni bir kişi ölse anın canı

gine anarahminde bir bedene ameline lâyık, eğer iyi ameli var ise gine bir iyi Âdem

458 Mâide, 5/2 459 Beyyine, 98 /5 460 Âl-i İmrân, 3/103. 461 A’lâ, 87/9-12.

148

bedenine girer gine dünyâda gezer, ol bedenden çıksa haline göre bir bedene dahî girer,

eğer yaramaz işleri var ise bir canavar bedene girer gezer, âhiret yoktur” derler. İmdi bu

sözleri dahî küfürdür ve katilleri vâciptir. Bu îtikat üzere olanları Hakk Teâlâ hadîs-i

kutsîde buyurur; “âhirette kullârıma nesneler yarattım ki, dahî onu gözleri görmedi,

kulakları işitmedi dahî beşerin hatırına gelmemiştir.”462 Ya’ni insanın gönlüne

gelmemiştir. Pes böyle oluncak ol merdudların sözleri bâtıl oldu. İmdi Hakk Teâlâ hadîs-i

kutsîde buyurur; “tena’umâtın bazısı rûhânidir bazısı cismânîdir, âhiret ki letâfet

âlemidir.”463 Pes ol hoşluklar onda olur dünyâda olmaz.

Dokuzuncu Dehrîler; ol merdûd Dehrîlerdir ki, ibdâ’ı münkerlerdir ederler “âlem

kadîmdir, masnu’-u sân’i değildir, evvelen oldu ve ebed olur bilâ bidâye velâ nihâye”

derler. İmdi bu sözleri dahî küfürdür. Biline ki bu âlem bir cisimdir ki, sonradan îcâd

olmuştur, ibtidâsı bir sân’idendir ki, cem’i âlemler anın birliğinden zuhûra geldi, cem’i

âlem ona muhtaçtır ol kamudan bî-nihâyedir, şöyle ki cem’i âlem bir’den hâsıl oldu. İmdi

bir, adet cinsinden değil ve cümle adet ona muhtaçtır ve ol âdetten ganîdir ki, hiç adet

olmazsa “bir” mevcuttur, zât-ı kadîmi aslâ kãbil-i kısmet değildir, mütekessirden

münezzehtir [67] cem’i âlem mütekessir la şey’ün olur. Pes bu âlem-i mütekessîrin kıyâmı

bir sâni’ iledir ki, ol kamunun vücûdunun hâlıkıdır, bi’l kudreti velâ ihtiyâr, Kavlühü Teâlâ

: �رP� ا M��Uوات وا Fرض وج:D ا �U-Pbت وا -� -�; ا ��ي 2U� Ma’nâsı budur ki; “Şükür ol ا

Allaha ki, yarattı gökleri dahî yerleri dahî aydınlığı karanlığı.”464demektir. İmdi bu

cihânın sonradan yaratıldığı basîreti olan sâdık mü’minlere gün gibi âyandır. Biline ki,

Hakk Teâlâ bu gökleri ve yerleri mevâlidi ibdâ’ için ettiği cümle eşyâ yaratılmaktan murâd

olan insân-ı kâmildir.

Onuncu; Hulûliyyedir. Onlar ederler ki “raks ve semâ halinde bizden hicâb gider

ol vakit ne işlerse var dürüsttür” derler ve şeriata muhâlif ederler. Bu söz küfürdür.

Onbirinci; Hûriyettir. Onlar ederler “murâkabe halinde uçmaktan bize hûriler

gelir, onlara cimâ ederiz, sonra gusl ederler” bu sözler dahî bid’attır.

Onikinci; ilhâmiyyedirler. Onlar ederler “Kur’ân ve ilim ve amel hicâblardır”

derler. Ammâ iş’are ve hukemâ kitaplarına meşgûl olurlar. Bu sözler dahî küfürdür,

katilleri vâciptir.

462 Buhârî, Bed’ü’l-halk, 8; Müslim, Cennet 2, 3, 4, 5. 463 Bulunamadı. 464 En’âm, 6/1.

149

İmdi bu zikrolunan mezheb-i gümrâhların gâyet enkas ve ebter, şimdiki zamanda

kendi ihtiyârıyla “Enel-Hakk” da’vâsın eden kezzâb merdudlardır, katilleri vacîbtir, kelb

akuru tepeler gibi taşla tepelemek gerektir. Şöyle biline ki, Allah Teâlâ birdir sıddıkdır

samediyyette ve naziri yoktur ehadiyyette, mevcuttur kãbil-i adem değildir, kãbil-i kısmet

değildir ehadtir ve kãbil-i tecrübe değildir, la mekândır, iki âlemden ganîdir âleme dâhil

değildir. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur; �U-. ش6ء JD(7 23 أح�ط ;�- وأن� ا [Allah Teâlâ

herşeyi ilmen ihâta eder.]465 Ve Allahü Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir,

mahlûkãtın mâhiyetine ârız olmaz, şerîki ve misli yoktur, cem’i eşyâ yok iken ol var idi,

âhirdir, cem’i eşyâ helâk oldukda ol bâkîdir, evvelinin evveli yoktur, âhirinin âhiri yok,

ezeliyyü’z-zâttır, ebedü’s-sıfattır ve cem’i mevcûdâtın hâlikı oldur. Biline ki, vücûd

tecellîdir demek ve zât demek isimdir, bunlar dahî tefhim içindir yoksa mutlak ayn-i

harîminde zuhûrundan ve bâtından ve vücûdtan ve zâttan âlîdir. Pes cem’i eşyâ eser-i

vücûdtur hakîki değildir. İmdi eser-i ayn-i hükmü yoktur mevcûd-i hakîki Allah Teâlâ’dır,

dâimü’l-bekãdır, Allah’tan [68] gayrısı kãbil-i zevâldir. Pes Hakk-ı mutlak vücûd-i

mahzdır ve cem’-i mevcûdât Hakk Teâlâ’nın birliğine şâhittir, cem’-i mevcûdât ki, eğer

âlem-i melekûtta “'(J7�7 [M hitâbına cevap verip “W-7” diye dâim çağrışırlar hiç birisi 466ا

“Enel- Hakk” da’vâsın etmez, cem’-i mevcûdât Allah Teâlâ’ya cevap verip [sen bizim

rabbimizsin] diye çağrışırlar. Biline ki, ol kimse kalp marazından halâs olup ve Hakk

Teâlâ’yı semi’lik sıfatıyla tecellî kılıp hitâbı zâhir olup istima-ı Hakk kelâmı hâsıl olup

sıhhat bulmuştur, cem’-i eşyâ kalbinden “'(J7�7 [M hitâbına cevap verip “W-7” diye ”ا

çağrıştıkların işite. Ol mukarreb dahî nefsine şâhit olup “W-7” dedi, Firavun gibi “Enel-

Hakk” da’vâsın etmedi. Dâim “]ا �lا ; �97' <�ض ,l” dedi. Ammâ merdudlar ki ا-6 3B

B Ma’nâsı budur ki; “Onların yüreklerinde/اده' ا -�; <�A� و 9' .�اب أ ' �U7 آ�ن�ا ی)7��ن

küfür hastalığı var, pes ziyâde eyledi onlara Allah Teâlâ hastalığı dahî onlaradır, yürekler

acıtıcı azâb anın için kim Hakk’ı yalan tutarlar”467 demektir. İmdi Hakk’ı yalandır

tutanların eşeddi, şimdiki zamanda kendi ihtiyârı birle “Enel- Hakk” da’vâsın eden

merdûd-u kezzâblardır ki, dalâlet bahrında gark olmuşlardır.

İmdi insan-ı kâmil ol ârif-i billâhtır ki, cem’i eşyâdan Allah Teâlâ’yı münezzeh

göre ve Hakk Teâlâ’nın sübûtu ve sıfat-ı bahr-ı şeyden muayyen göre, ondan tekarrüb kesb

465 Talak, 65 /12 466 A’râf, 7/172. 467 Bakara, 2/10.

150

ede feyz-i Hakk’tan ve âlem sûretinden Allah Teâlâ’nın azametini müşâhede edip ma’nâ

sayd ede ve dâim fenây-ı mutlakta karâr ede ve kendi özünde zerre kadar kudret görmeye,

vücûd şehrinde varlık dâiresi mahvola ki, tecelliyât-ı ilâhî zuhûr ede tâ ki, galata

düşmekten halâs ola. İmdi sâlik olan müridler pîr nefsinden telkin zikrolunup nice yıllar

riyâzet ve müşâhede çekmeden murâd, teayyünlerin mahvedip fenâ dâiresin kesb

eylemektir. Teayyünün ta’sı mahvolacak mutlak fenâya düşer, ondan sonra sıfat-ı insana

varır, ondan sonra ma’nây-ı insana erişir, ondan sonra sıfat-ı Hakk zâhir olur, [69] ondan

sonra ma’rifet-i nefs hâsıl olur, ondan sonra ma’rifet-i Hakk hâsıl olur. İmdi ey tâlib ol

vakit kendi ma’nâsında Allah Teâlâ’yı münezzeh görür ve cem’i eşyâdan dahî münezzeh

görür. Pes öyle olacak hâşâ ki, kendi ihtiyâr birle anın dilinden “Enel-Hakk” da’vâsı

Firavun gibi kibirdendir, kalbinde zerre kadar kibri olan merduddur ki, ulûhiyyet Allah

Teâlâ’nındır.

Cem’-i âdemîlere farz olan ubûdiyyettir. Şöyle biline ki cümle enbiyâlar, evliyâlar

mazhardır ism-i câm’-i ilâhiye. Pes enbiyâlar, evliyâlar böyle olduğu i’tibarla berzahtır

sıfat-ı ilâhiyye ile ve sıfat-ı kevniyye arasında ve ma’nây-ı külliye ile ma’nây-ı cüz’iye

arasında bu berzâhiyyetten ötürü Hakk Teâlâ bunları âlem-i irşâda götürdü tâ ki, ata ana

taklid altında kalıp eşkıyâ-i hâlikînden olmasınlar, nefislerinden necât bulup beni bilmeğe

meşgûl olsunlar. Cümle âlemlerden münezzeh bir Allah benim ve benden gayrı Allah

yoktur, illâllâh benim ve cümle âlemleri yoktan var eden benim, bana şerik koşmasınlar,

benim şerikim yoktur, bana kimse benzemez yandaşım yok bilsinler diye enbiyâlar,

evliyâlar sıfatullâha mazhardır. İmdi Hakk Teâlâ hadîs-i kudsîde buyurur:

µ�µ�µ�µ� � � � � ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ � ♦� ♦� ♦� ♦α ∏⇐� α ∏⇐� α ∏⇐� α ∏⇐� ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒα α α α ”Allah Âdemi kendi sûreti üzere yarattı.”468 Bu

ma’nâya işârettir, yoksa Allah Teâlâ sûretten münezzehtir. Biline ki her kim ki insan-ı

kâmile riâyet etti Hakk’a riâyet etti, zîrâ hakkın mazharıdır, Allah’dan gayrısı kãbilü’z-

zevâldir. Eğer sâil suâl ederse ki Bâyezid-i Bistâmî (ra) )“ WB Dه Wش�ن 'b.أ �> W��ن!+

sübhânî mâ a’zame şâni he’l- fi’d-dâreyni gayri, ya’ni benim yüceliğim hâli”ا 2�اری= v�ى

ne olurdu iki cihanda? gayrı değildir, dediğine cevabın nedir? diye cevab ederiz ki

Bâyezid-i Bistâmi (ra)“ ��نW <� أ.b' ش�نW هWB D ا 2�اری= v�ى+! ” dediği Mansur ve

Nesîmî “Enel-Hakk” dediği Hakk Teâlâ onlara tecelliy-i zât etmiş idi, ol vakit nûr-u celâlî

ile nefislerin fâni kılmış idi, ol sebepten kendi vücudların ve fenâların bilmeğe ilimleri

468 Buhârî, isti’zân,1.

151

kalmadı biihtiyâri dillerinden “Enel-Hakk” geldi. Zîrâ Hakk Teâlâ onlara [70] kãim bi

nefsihi sıfatıyla mücellâ kıldı. Nitekim Allah Teâlâ azamet-i heybetinden akıllara

perâkende oldu, ol galebe halinde mestlik hâli ede, nefislerin fâni kılmış idi, ne

söylediklerin bilmezlerdi. İmdi buna misâl oldur ki, Mecnûn’un aşkı gãyete ermişti ya’ni

mâşûkun zikrine zâkir olmuştu, dâim Leylâ Leylâ diye âh u zâr eder gezerdi. Pes zâkir ve

mezkûr bir oldu, ya’ni Leylâ’dan ref’ etti gönlü gayri döndü kendi vücûdu mahvoldu. Çün

Mecnûn bu hâlete erişti halîfe-i Bağdat buna bir tedbir etti ve etti ki, “Leylâ’yı Mecnûn’a

götürün” derhal götürdüler. Pes Halîfe etti “Yâ Mecnûn! hâlin nedir ve gönlün ne yerde?

dedi” Mecnûn etti “Bu ne suâldir sende bencileyin bilesin” Halîfe etti “ işte Leylâ’yı sana

verem, sen kendine gel” dedi. Mecnûn etti “Leylâ hod benim beni bana nice verirsin” dedi.

Halîfe Leylâ’ya etti “Mecnûn’a sen söyle, kendini bildir” dedi. Leylâ etti “Yâ Mecnûn!

Leylâ işte benim” dedi. Mecnun etti “eğer Leylâ sen isen ya bendeki kimdir? hâşâ ki, Leylâ

iki ola” dedi, Leylâ’ya hiç bakmadı. Leylâ Leylâ diye âh u zâr edip, mâşuk hevâsına uçup

gitti. İmdi bu mertebe vahdet şarâbın içtikten sonra olur.

Pes Hakk Teâlâ kaçan ki, bir kulundan ihtiyâr-ı cüz’i tarh ettikten sonra, vücûd

mahvolur. Pes dilinden her ne gelirse bîihtiyâr olur. Bâyezid-i Bistâmî ve Mansur ve

Nesîmî bu halde iken dillerinden “Enel-Hakk” geldi yoksa kendi ihtiyârıyla demediler.

Eğer sâil suâl ederse ki, bu ne sırdır ki, sâdık sâliklerin dillerinden “Enel-Hakk” gelmek ne

acîbtir derse? Cevap budur ki, sâlikler nefsini bilmek üç mertebe üzeredir.

Evveli; sûret-i nefsini bilmektir.

İkinci; sıfat-ı nefsi bilmektir.

Üçüncü; ma’nây-ı nefsi bilmektir. Kaçan ki, mürid-i sâdık ehl-i dünyâdan yüz

çevirip ve uzleti ihtiyâr edip mahrem olup, Hakk Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe'sine kastedip

riyâzetler çektikten sonra sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi bilir, ondan terbiyesine [71] meşgûl

olur tâ ki, kalb-i ayinesi tabiat renginden halâs olur, ondan sonra ma’rifet mâdeni hâsıl

olur, sıfat-ı insana varır ondan sonra ma’nây-ı insana erişir. Ol vakit Hakk Teâlâ’nın sıfat-ı

nurların kendi zâtında bulur. İmdi ol ma’nâyı insan-ı sâlik Hakk Teâlâ sanır, kendi

ma’nâsından Hakk’ı temeyyüz edemez, ol hayrette aklı ve ameli cehle mübeddel olur, ol

sebepten galata düşer dilinden “Enel-Hakk” sâdır olur, bu sırdan Bâyezid-i Bistâmî eder

“otuz yıl envâ-i riyâzetler çekip ve mücâhedeler edip ve horluklar ile talep kapısında

oturdum, matlûb-u Bâri Teâlâ’ya eriştim” diye, otuz yıldan sonra Hakk’la benim aramda

152

olan perde ref’ oldu, gördüm ki, Bâyezid perde ardında zâhir oldu. Ammâ Bâyezid niye

Bâyezid’e tecellî kıldı? Ammâ öyle sandım ki Hakk benim, ol makãmda nice zaman

hayret-i kübrâda kalıp parekende oldum, zerre miktarı aklım kalmadı, ondan sonra Hakk

Teâlâ hidâyet kıldı. Bildim ki, görünen Bâyezid imiş ve ma’nây-ı Bâyezid’e görünen Hakk

sıfatı imiş, çünkü Bâyezidi bildim, ondan Hakk Teâlâ’yı bildim “ 2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>

makãmına eriştim” dedi. İmdi bu makãm her sâlike müyesser olur sanma ki yüce ”ر7�;

makãmdır, vahdet makãmıdır, kesret makãmı değildir.

Husûsân ki şimdiki zamanın ehl-i hevâ mukallidleri ağızdan birkaç çürük sözler

öğrenmişler; uzlet yok, riyâzet yok, mücâhede yok, dâim sohbetleri ehl-i dünyâ ile

dururlar, libâsların fukarây-ı sâbirîne benzetmişler. Ammâ fukarây-ı sâbirînin akvâlinden

ve ahvâlinden ve menâzilinden hiç haberleri yok, hemen müteşebbihe üzere kalmışlardır,

ehl-i tecridlerdeniz diye eller gezerler, ey ma’rifetten bîhaberler, matlup mekândan

münezzehtir. Mürid-i sâdık, matlûba kendiden kendine yakındır.

Ey ahmak câhiller, balık yeryüzüne çıksa, ağzından burnundan hava girip helâk

olduğu gibi, ey havayı aşk sanıp ellerinizden nefs-i emmâre kullârı vahdet ve kesretten bî-

haber, uzleti inkâr edip halka karışmakta ziyân yoktur, vahdet [72] ve kesret vahdettir

dersiz, ammâ kesrete nazâr edecek gözünüz kördür, dâim sol gözünüz birle sola gidersin ve

kesreti ehl-i dünyâya karışmak sandınız, câhillerin i’tibarları sizi helâk etmiş hiç haberiniz

yok ey ahmaklar, necât uzlettir ve halâvet uzlettedir ve münâcaat uzlettedir ve derecât

uzlettedir ve Hakk’a vâsıl olmak uzlettedir.

Hâsıl-ı kelâm cem’i makãmât vardır uzlet ile hâsıl olur, kãnûn-u şer’i üzere şeriat

kimyâsı, hakîkatı tebdîl eylemekle cümle âfetler halka karışmak ile hâsıl olur. Eğer

sözlerimin sıdkına şâhit gerekse hadîs-i kutsîde bir yer mezkûrdur, kãle Rasûlullâh (sav)

buyurur; “Uzlet rahmettir dahî halka karışmak zahmettir, dahî ahmaklara karışmak ateşdir

dahî uzlet benim bahçemdir, halka karışmak sübründülüğünde oturmaktır.”469 buyurdu.

Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur ki, “Her kim ki beni isterse; halktan, arslandan koyun

kaçar gibi kaçsın.”470 dedi. Ey kendi ihtiyârıyla “Enel-Hakk” da’vâsın eden merdudlar bu

fâni zindana bu kadar peygamberler geldi ve gitti, hangi peygamber “Enel-Hakk” da’vâsın

etti? hâşâ hiç birisi etmedi, cümlesi Allah Teâlâ’nın birliğini ikrâr edip ve kul oldukların


153

ikrâr ettiler ve kendi nefislerin âciz ve miskin, fâni dünyâyı terk edip dâim takvâ libâsın

giyüb sözleri zikrullâh, sıfatları ve sumtları zikrullâh olup ve halkı Hakk’a da’vet ederlerdi.

“Allah birdir şeriki yoktur ve vahdâniyyette misli yoktur, ferdâniyyette Allah’tan gayrı

ma’but yoktur” sözleri vahy-i rabbânî idi. Hiç nefis hevâsıyle söz söylemezlerdi.

Salavâtullâhi aleyhim ecmeîn. Hakk Teâlâ cem’i peygamberleri kullarım deyu zikreyledi,

hâşâ şerîkim deyu zikr etmedi.

İmdi Kelâm-ı Kadîminde buyurur: واذآ� .!�دن� إ7�اه' وإ+��ق وی:��ب أو 6 ا Fی2ي

�ر7F ,Ma’nâsı budur ki: “Zikreyle ya Muhammed bizim kullarımız İbrahim’dir وا

İshak’tır, Yakup’tur onlar muhkem kuvvetliler idi Ya’ni basîret ıssıları idi”471 demekdir.

Bir âyette dahî buyurur: -�; ا ��ي أن/ل .-w2!. W ا )��ب 2U� Ma’nâsı budur ki; “şükür ol ا

Allah’a ki indirdi kulu [73] üstüne Kur’ân”472 ki “Muhammedü’r-Rasûlullâh”dır demektir.

Pes hazreti Muhammed (sa) ki habîbullâh iken ve cümle peygamberlerden derecâtta a’lâ

iken Allah Teâlâ onu kulum deyu buyurdu. Ammâ ey hayıza avraddan doğmuş enkâs-ı

ebterler, zikrolunan âyetlere cevâbınız nedir ve ne huccet birle “Enel-Hakk” da’vâsın

idersiz? Bir sehl vakit havadan nefes alıp vermeseniz helâk olursuz, bir hod kâfir ellerinizi

arkanıza bağlasa çözmeğe kãdir değilsiz ve gözünüz çıksa geri komağa kãdir değilsiz, ecel

gelse ölümden çâre bulmağa kãdir değilsiz. Öyle olunca bunun gibi hor, âciz iken ahlâk-ı

zemîme içinde gark iken “Enel-Hakk” da’vâsın nice edersin? Mansur’a ve Nesîmî’ye

taklid sizin misâliniz neye benzer, bî-cîfe hor hınzır yırtıcı canavarlar eder ki “ben dahî

insan-ı kâmillerdenim” dediği gibi. Ey enkâs-ı ebter kezzablar, horluk içinde cefâ ile gark

olmuş iken nice dersin, ey mukallid. Gök sâfîdir onda kedûret yoktur, ona sâfîler çıkar,

yoksa şeytanlar göğe çıkmaz. Ammâ çıkmak isterler, şihâb onları yakar, ya’ni gönüller

ehlinin sırrından bilmek isterler, şihâbdan yanarlar geri dönüp şüphe ve zannı heman içinde

kalırlar, göğe gitmezler. Ammâ gök şeytan yeri değildir.

Ey kendi ihtiyâr-ı birle “Enel-Hakk” da’vâsın eden kezzâblar, Rasûlullâh (sav)’in

Cebrâil göğsünü yarıp içini yumayınca, önüne Burak çıkmadı ve göklere çıkmağa Burak

kılmadı. İmdi kişi dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, nice yıllar

riyâzetler çekip ve mücâhedeler kılıp tâ ki, ahlâk-ı zemîmeden pâk olup ve ahlâk-ı hamîde

ile münevver ve müzeyyen olmayınca ona gökler kapısı açılmaz ve gökler esrârırını

471 Sâd, 38/45. 472 Kehf, 18/1.

154

Hakk’tan fehm edemez. Biline ki, kim ki tâlib-i Hakk ise; canını od’a salsın Halîlullâh

gibi, tâ ki, gönüller esrârına muttalî ola.

Ey mukallid enkâs-ı ebterler, Rasûlullâh (sav) Kudüs’e varmayınca “Sidretü’l-

Müntehâ”ya yol bulmadı, siz ahlâk-ı zemîmenin [74] içinde gark iken “Enel-Hakk”

da’vâsın edersin, illâ sizin cezânız, seni kelb-i akurt tepeler gibi tepelemektir, âhirette dahî

yerin, nâr-ı kübrâdır. İmdi hiçbir kimse tanrılık da’vâsın kılmadı, illâ hevâ sebebiyle etti

görmez misin? Fir’avun tanrılık da’vâsın kıldı, hevâsına tâbi’ oldu. Ammâ ehl-i hevâdan

azgın kimse yoktur. Ammâ Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: t!�ات =�U> PDAو<= أ

= ا -�; ه�اH7 w� ه2ى < Ma’nâsı budur ki, “Dahî kim azgındır, ol kimseden ki, nefsi

hevâsına tabidir ve uya hidâyetsiz ol Allah’tandır”473 demektir. İmdi şimdiki zamanın

azgınlar muâmelesi revân ve dalâlet kapıları açık, husûsân eşkıyâ-i hâlikîn ol, mezheb-i

gümrâhlar kendi küfürlerin âşikâre kıldılar bu zamanda, zâhir olup şayi’ oldu, ehl-i hevâlar

kuvvet tuttu, bunun gibi muhmilât sözleri hevâlarına muvâfıktır, mücerred taklîd birle

küfürleri kabûl ederler hiç delil aramazlar, tarîk-i Hakk’ı inkârları ziyâde olur, ol

meşâyıhlar ki, Hakk Teâlâ’nın inâyet-i cezbâtıyla din âlemine sülûk edip, yakîn âlemine

seyr hâsıl etmişlerdir ve envây-i türlü keşifler Hakk Teâlâ’nın ilm-i lezzet-i devletini

bulmuşlardır ve Hakk Teâlâ tarafından ve mürşid-i sâdık kalbinden halkı Hakk’a da’vet

edip terbiye vermeğe emrolunmuşlardır. Öyle iken ol ehl-i hevâ merdudlar hiç bu sâdıklara

i’tibâr etmezler “mukallidlerdir”diye dâim hakãret birle sol gözleriyle nazâr ederler,

âhirete nazâr edecek gözleri kördür. Ammâ ol mezhep gümrâhların te’lifi ile değildir, bâtıl

kitaplar ki, her birine bir ad komuşlardır, ol ehl-i hevâ merdudlar ol bâtıl kitaplara nazâr

edip meşgûl olurlar ve ona mağrûr olurlar, i’tikadlar ederler “Biz muhakkıklardanız

taklîdten necât bulduk ve havâslardan olduk” derler. Ammâ muhakkak merdûd oldular,

îman taklîdinden mahrûm kaldılar, şeytan havâssından oldular dahî eşkiyâdan olduktan

sonra iş görmemişler ve ehl-i yakînın makãmâtından bîhaberlerdir, ol bâtıl sözleri müptelâ

kılarlar, ol bîçârenin îmanından [75] bin türlü şek ve şüphe ve halel zâhir olur. İmdi bu

âfetler vâki’ olalı ehl-i hevânın fesâdı ziyade oldu. Mezheb-i gümrâhların bâtıl sözleri şâyi’

olduğu ve ehl-i hevâ katında kuvvet tuttuğu şimdiki asırdan gerekti, dîn-i islâm ehlinin

içinde müttâ kiler az kaldı ve kalanı dahî münâfıklar arasında garib ve miskin oldu ve

halktan uzlet etmişlerdir ve münâfıklar ol müttâ ki, meşâyıhlara dâim i’tibâr etmezler. Pes

ol mezheb-i gümrâhlara acîb hürmet-i izzet ederler, bâtıl sözlerine i’tibar ederler, 473 Kasas, 28/50

155

hevâlarına muvâfık olduğu için ol azgınlar anın için küfürlerin âşikâre kılarlar. Ammâ

evvelki asırda müttâ ki, meşâyıhlar ulemâlar çoktu ve hem hâkimler dindardı, din gamın ve

gassâsın yerler idi, bunun gibi bâtıl sözleri söyleyen azgınları din kılıcı ile katlederlerdi.

Şimdiki asırda ol azgınlar ehl-i dünyânın makbûlleri oldu. Ammâ ma’rifetsiz canavarlar,

kâfirler dârü’s-selâma dâhil olmaz ve Âdem’den mîras yemez. Zîrâ kâfir, müslüman

anasından mîras yemez, cem’i peygamberler mezhebinde böyledir. Rasûlullâh (sav)

buyurdu ki: “Îmanı yoktur şol kimsenin kim emâneti yoktur ve dini yoktur şol kimsenin ki

ahdi yoktur.”474 dedi. Pes sen ondan mîras yiyen sâdık sâliklerin alâmeti oldur ki, emâneti

ve akdi olur, emâneti ve ahdi olanın alâmeti budur ki, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip

cem’i dünyâ lezzetini kendine haram eyler, aşk-ı vechullâh olur ve ol vechullâh makãmının

azametinden ve celâletinden ötürü varır beytullâhı yedi kez tavâf eder ve Hacerü’l- Esved’i

istîlâm eder. Hakk Teâlâ ahidnâmeyi Hacerü’l- Esved’e ısmarlamıştır, ol hacer yâdıyla

ahidnâme ondan zuhûr ede, ondan sonra haccın tavâfın ve salâtın ve cem’i amelin sırrına

erişir, hükmünü icrâ eder, ubûdiyyet hakkın yerine getirir, ondan ümmet-i vasat olur. Zîrâ

ki, Kâbe’nin vasat-ı arz mıdır? İmdi Kâbe bunun sırrına erişti, ümmet-i vasattan oldu,

ondan kendi mâhiyetini idrâk eder. Ondan sonra Hakk Teâlâ ona tecellîy-i zât eder. Allah

cem’i eşyâdan münezzeh görür, müşriklikten halâs olur, halktan tamam ümîdin keser,

ondan ehl-i Kur’ân olup, dârü’s-Selâma [76] dâhil olur.

İmdi emânet-i ahdi olanın alâmeti budur ki, Rasûlullâh (sav)buyurmuş ki: “Ehl-i

Kur’ân ehlullâhtır, ehlullâh ona derler ki, kendi mâhiyetini idrâk eylemiş ola, Hakk Teâlâ

tecelli-i zât etmiş ola”475 Ey ibâdette kalan ehl-i Kur’ân âvamlar, Kur’ân'dan mahrûmdur.

Ey bey’at kulları taklîd zulmetinde gark olmuş ahmaklar, Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîm’inde

buyurur ki, � یPMU; إ �� ا 9IU��ون 6B آ��ب <)��ن إن�; ��*ن آ�ی' [Şüphesiz bu, değerli bir

Kur'an'dır, korunmuş bir kitaptır. Ona ancak temizlenenler dokunabilir.]476 İmdi Kur’ân’a

zâhir olan mü’minler, ârifler yapışır ve sırrını fehm ederler. Anın için hükmünü icrâ

ederler, sâdıklardır, tevhîd-i zâta erişmişlerdir, makãm-ı vahdette istikãmet bulmuşlar.

Hakkıyla Hakk’a ikãmet ederler, likãya vâsıl olurlar, müşâhede icre fenâfillâh olmuşlardır

ayn-ı bekâya.

Pes kaçan bir kulunu sevse mevlâ,

474 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255. 475 İbn Mâce, Mukaddime 16; Kinânî, Misbâhu’z-zücâce, I, 29. 476 Vâkıa, 56 /77-79

156

Kılar her gününü gününden a’lâ.

Biline ki, mü’mini sever Allah, mü’min oldur ki, şeriat-ı kimyâsıyla hakîkatı tebdîl

ede, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye. Tâ ki, kalbi beytullâh ve arşullâh ola ve sırr-ı

Kur’ân hükmünü icrâ ede ve amel-i salihde müşâhede ve Allah korkusundan hergün

terakkîde ola ve dâim Allah ipine yapışa hükmü şeytana yapışmaya, ol mezheb-i gümrâhlar

gibi. Ammâ Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: ا�UD!�7 ا -�; جU:� و �وا.�

3�ا��Nت Ma’nâsı budur ki “Yapışınız Allah ipine cümleniz ayrılmayınız Hakk’tan.”477

demektir. Allah ipi Kur’ân’dır, muhkem yapış tâ ki, mezheb-i gümrâhlardan halâs olasız.

Pes Kur’ân’a yapışmak oldur, Allah Teâlâ’nın emrine imtisâl ede ve nevâhîsinden içtinâb

ede ve şeriatı azîz tuta, ya’ni azîz tuttuğu olaki, Rasûlullâh (sav) yoluna girip sünnetini

kavlen ve fiilen ittibâ edip emrin ve nehyin bilip ve her sözüne râzı olup ve hükm-i

Kur’ân’la amel edip ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip ve kanaat hazinesine

gire ve Allah Teâlâ’yı gãyet pek sevip dâima işi zikrullâh ola ve gussâ yoldaşı ola, dâim

ağlaya, şâd olup gülmiye ve ömrü taat ola ve gazâsı nefs-i emmâresin öldürmek ola, dâim

nefsi başını mücâhede çekici birle döve ve takvâ oyasını başından gidermeye ve nefsini

merkep edinip bine, Hakk yoluna yürüye ha! Sâdıktır. Pes [77] yoksa bir kezzâb ki, adı

mü’min dini gayri, dili “]ل ا� ”l ” der ve “ahkâm-ı şeriata inandım ا ; اl� ا[ <U��2 ر+

der. Ammâ döner anın hilâfın işler, onlar münâfıkdır mü’min değildir.

İmdi sâdık kişi oldur ki, dili ile kalbi bir ola, dili kalbi bir olanın alâmeti oldur ki,

Hakk Teâlâ onu bir mürşid-i sâdık sohbetine eriştirir, ol yüzü dünyâya bağlamış iken döner

bir kezden her nesneyi terk eder, aşk gurbetine düşer, münâfıklar arasından gider uzlet

ihtiyâr edip mürşid-i sâdık huzurundan ayrılmaz, envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler

eder tâ ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişem diye dâim gözyaşın döker,

sa’yeder, ehl-i hevâya uymaz. Ammâ husûsan şimdiki zamanın ol hevâ şeyhleri, mezheb-i

gümrâh merdudları ki, uzleti yok, riyâzet yok, mücâhede yok, dâim sohbetleri ehl-i hevâ

ile kahvehânelerde ehl-i ağniyânın hevâsına muvâfık sözler söylerler; onlara hoş gelsin,

bize i’tibâr eylesinler diye. Ol mezheb-i gümrâhların bâtıl sözleri hoş, hiç delil istemezler,

bir kezden ol kâfirleri ederler, zîrâ nefs-i emmâre kâfirdir ve mürâîdir ve hem münâfıkdır,

gıdâsı hükm-i şeytandır. Anın içün ol mezheb-i gümrâhlar ehl-i hevâların makbûlleridir.

477 Âl-i İmrân, 3/103.

157

Ammâ ol mürşid-i sâdık ki, Hakk Teâlâ’nın inâyeti birle din âlemine sülûk edip ve

yakin âlemine seyr hâsıl etmiştir ve Hakk Teâlâ’nın aşkı od’una yanıp kül olup ve envâi

türlü keşifler edip, ilim lezzet-i devletini bulmuştur ve Hakk Teâlâ tarafından halkı Hakk’a

da’vet edip terbiyyet söyler, Kur’ân’a ve hadîse muvâfık söyler, anın için mürşid-i sâdıkı

sevmezler. Ammâ ey mezheb-i gümrâhlar ve kezzâblar, evliyâ dinin kâfirden eşedd evliyâ

düşmanları, Allah’tan dilerim ki, cem’i evliyânın hışmına uğrasınlar, âmin! Yâ muîn. Bir

kâfirden eşedd mezheb-i gümrâhlar ve merdudları, evliyâya beraber gördüğünüz için. Ey

ahmak câhiller, dünyâ kadîmdir diyen kâfirden eşedd merdûd-u nâkıs evliyâ olur mu? hâşâ

nâkıs merdud oldur der. İmdi bu dünyâ masnû’-i sâni’ olduğu evliyâya gün gibi ayandır,

hâşâ ki, kadîm ola.

İmdi ehl-i Kur’ân evliyâdan olacak, ehl-i Kur’ân oldur ki, Kur’ân’a muhâlif söz

söylemeye ve ehl-i hevâdan yüz çevirip ağniyaya güle bakmıya, kapılarına varmak kande

kaldı, fiili Kur’ân hükmüyle ola ve sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh ola [78] ve halktan

şöyle kaça ki, balık kuru yer canavarından kaçar gibi, Rasûlullâh (sav); “Uzlet rahmettir

dahî halka karışmak zahmettir ve ahmaklara karışmak eşedir, dahî uzlet benim bahçemdir

halka karışmak murdar süpründülüğünde oturmaktır.”478 ve Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde

buyurur; “Kimki beni isterse; halktan kopup arslandan kaçar gibi kaçsın.”479 dedi. İmdi bu

hadîslere i’tibar etmeyip halka karışmakta ne ziyan vardır? diyen, dâim ehl-i dünyâ ile

sohbet eden ve ağniya kapılarına varan merdud kezzâblar evliyâ olur mu? hâşâ olmaz,

onlara evliyâ diyen mülhidlere hususan ki, şimdiki zamanın ehl-i hevâ fâsıkları ile sohbet

eden merdudlarda din ve îman mı olur? hâşâ olmaz, Kur’ân’ı inkâr etmiş mülhidtir.

Kavlühü Teâlâ: =>و R:7 ء� �رى أو �ء 9T:7' أو�� 9�د وا ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا � ت��O�وا ا

�QB '(�> '9ن�; <�9' � Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler Yahûdileri, Nasrânileri ی�

dost edinmeyiniz, onlar birbirine dostturlar, dahî onları kim dost edinse, ol

onlardandır.”480 demektir. İmdi bu âyet birle sâbit oldu ki, dost ve mesâhib olan onlardan

olur. İmdi Rasûlullâh (sav) ehl-i dünyâyı sevmezdi ve yüzlerini güle bakmadı, ammâ

Allah Teâlâ’nın düşmanıdır diye. Pes evliyâullâh hulkunu dutar, ehl-i dünyâyı sevmez,

Allah Teâlâ düşmanlarına müsâhib olmaz ve halkı dalâlete düşürmez, dâim fenâdan bekâya

da’vet eder, nûr-ı mutlaka eriştirir, nefislerinden necât bulup Hakk’a meşgûl olsunlar diye.

478 Bulunamadı. 479 Bulunamadı. 480 Mâide, 5/51.

158

İmdi Allah Teâlâ cem’i eşyâdan münezzehtir ve âlem-i mülk anın mahlûkudur bilir,

kadîmdir demez ve Allah Teâlâdan gayrisi kabilüz-zevaldir bilir. İmdi bu sözlerden murâd

oldur ki, ol mezheb-i gümrâhların mühmel sözleri bâtıl olduğun bildirmektir. Tâ ki,

mübtedîler ol azgınlara uyup tarîk-i Hakk’tan mahrûm kalmasınlar, Allah Teâlâ’yı cem’i

eşyâdan münezzeh bilsinler diye. Ammâ sâil suâl ederse ki, hadîs-i kutsîde vârid olmuştur

ki,481♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � ◊◊◊◊� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉∉∉∉α�α�α�α� ◊◊◊◊� � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔αααα∉ ∉ ∉ ∉ β β β β

ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ β�β�β�β� α � � υ α � � υ α � � υ α � � υ ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ Diye buyurur derse, cevap budur ki, Allah Teâlâ hulûlden [79]

münezzehtir ve ittihattan münezzehtir. Bu seyrden bilmek istersen ashâb-ı sırdan olmağa

sa’y eyle. Tâ ki, ol mezheb-i gümrâhlardan olmayasın ve eğer bu âyete cevap nedir

dersen, âyet budur ki,

Ey ahmaklar, eğer bu âyetin zâhirine nazâr ederseniz 6Bوات و�U�M وه� ا -�; 6B ا

482 bu hod muhaldir. Hâşâ[.Gökler ve yerler Hakk Teâlâ’nın zârfı olmak lâzım gelir] ا Fرض

ki, böyle olsa ma’nâsı bu olaki; “Allah Teâlâ’nın ilmidir göklerde dahî yerlerde” demek

olur. gökler ve yerler her ne var ise eseri vücûdtur demek ola. İmdi eser-i ayn’a hüküm

yoktur, Allah Teâlâ cem’i âlemlerden münezzehtir. Nitekim kelâm-ı kadîminde

buyurur: �: UQB=ن� ا -�; x6�v .= ا Ma’nâsı budur ki, “Tahkik Allah Teâlâ cümleden

ganidir”483 demektir. Ammâ sâil sual ederse ki, sen edersin ki, Allah Teâlâ hulûlden ve

ittihattan münezzehtir dersin, ya ana rahminde olan oğlanın güzel sûrette ve gönlü kad

kãmet içinde yaratan Allah değil midir? diye.

Ey ahmak câhiller, cümle mahlûkãtın nakkâş-ı Bâri’ Teâlâ’dır. Ammâ hulûlden ve

ittihattan Allah Teâlâ münezzehtir. Eğer bu âyetin ma’nâyı bâtınını fehm ederseniz, Allah

Teâlâ cümle mahlûkãta nice erişir, nice terbiye eder, her birin bir sûrette yaratıp herkeste

iki sûret bulunmaz ki, cem’i heybet birle bu âyette fehm eyle âyet budur: ♥♥♥♥ أB-� ت��آ��ون

P2:ت ��U> ��+ y ونیJ72� ا F<� <= ا M��Uء إ W ا Fرض '� ی:�ج إ ; 6B ی�م آ�ن <�2ارw أ Ma’nâsı

budur ki “Niçin fikir eylemezsin Allah Teâlâ tedbir eder, emrini göklerden yere indirir

sebepleriyle eserleri, ondan sonra çıkar hazretine ol günde ki, ol günün miktarı bin yıl

kadardır, siz saydınız dünyâ yıllarından.”484 demektir. Âyetin ma’nâsı bâtının

fehmeylemeye sa’y eyle tâ ki, Allah Teâlâ hulûlden ve ittihattan cümle âlemlerden

481 Bulunamadı. 482 En’am, 6/3. 483 Âl-i İmrân, 3/97. 484 Secde, 32/4-5.

159

münezzeh görürsün tâ ki, mezheb-i gümrâhlardan olmayasın sonra helâk olursun. Pes sâil

suâl ederse ki, bu âyete cevabın nedir dersen? Cevap budur ki, [>و<� ر ;�- إذ ر<] و )=� ا

W>ر Ma’nâsı budur ki, “Yâ Muhammed sen atmadın onu, kaçan attığın vakitte ve lâkin

Allah Teâlâ attı.”485 demektir. Ya’ni Rasûlullâh (sav) ol vakit gazâda kâfirler üstüne bir

avuç toprak attı, kâfirler geri saydı. Ey ahmaklar, bunu [80] dahî hulûl mu anlarsız? hâşâ

Allah Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir. Ya’ni yâ Muhammed sen atmadın onu

kaçan attığın vakitte, lâkin Allah Teâlâ attı diye buyurduğu bu ola. Ya’ni benim emrim

birle atıldı. İmdi benim emrime bir kimse karşı durmaz, ol kâfirleri benim emrim zıddı

demek ola. Biline ki, kaçan Allah Teâlâ bir kulunu sevse ihtiyâr-ı cüz’i ondan tarh eder,

ondan sonra ihtiyâr-ı kül gelir öyle olucak cem’i âzâsından zuhûr eden emrullâhdır. Hakk

Teâlâ onu hükm-i şeytandan halâs eder ve Allah Teâlâ’yı iki âlemden münezzeh görür. Pes

iki âlemden murâd biri mülktür biri melekûttur. Pes, âlem-i mülk ona derler ki, gözle

görünen cümle mevcûdâttır, âlem-i melekût ona derler ki, onu görmek her kişiye müyesser

olmaz. Ammâ envâ-i mevcûdât esnâf-ı mahlûkãt anın şerhi mümkün değildir, hakîkatını

Allah’tan gayrı kimse bilmez. �و<� ی:-' ج��د رJ7� إ �� ه “Rabbinin ordularını O’ndan başka

kimse bilmez.”486

Amma cümle âlemler ki, adeti yok mecmuası bu iki âlemin içinde

münderictir, âlem-i mülkî, âlem-i melekûta ıtlak ederler. Ammâ bu cümle zikrolunan Allah

Teâlâ münezzehtir. Hâsıl-ı kelâm her kimki derse ki, “vücûd yoktur illâ zâhiri ve bâtını

Allah’tır ve Allah Teâlâ vücûdundan gayri vücûd yoktur, yok var değildir, var olan nesne

geri yok olmağa mümkün değildir, zâhirde ve bâtında her ne vardır hep O’dur, Allah’dan

gayrı nesne yoktur, zâhir âlem-i ecsâm oldu, ya’ni ve eflâk ve cem’i ve enâsır-ı tebâyi’

oldu derler, tâ âlem-i mülk zâhir ola derler ve bâtın-ı hayâtı âlem oldu derler, ya’ni cem’i

eşyânın hayâtı oldu derler. Kalıbdan ikilik gösterdi yoksa bir vücûdtur, gayri nesne yoktur

derler, hâşâ ki, öyle ola. Ammâ bunun gibi mühmel sözler hem şeriatta, hem tarîkatta, hem

hakîkatte küfürdür katilleri vacîbtir, kelb-i akur gibi tepelemek gerektir. Zîrâ nice

mübtedîleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm edip helâk etmişlerdir. Zîrâ bir kişi bir ayna edinir

yüzünü görmek için, ol aynayı kendine dutar, içinde yüzün endâmın görür, zerre kadar

ziyâde görmez.

İmdi insan-ı kâmil dahî murâdı Hakk’tır, Hakk Teâlâ’nın sıfatına mazhardır yoksa

Allah Teâlâ’nın zâtından insanda cem’i eşyâda zerre kadar nesne yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ

485 Enfâl, 8/17. 486 Müddesir, 74/31.

160

hulûlden ve serabandan münezzehtir. Biline ki, kamu hakãyık tecelli-i zıllîdir, halk-ı [81]

hakîki ademdir. Zîrâ gölge karadır, nûru olmaz, bir evkãta fikreyle tâ ki, mefhum hâsıl ola.

Mağdûm-ı vücûd muttasıl olmaz, hayât buradan öte işâret yoktur, müyesser olana

Hakk’tan beşârettir, mübârek ola. İlâhi rabbenâ rizukna cemâlin ver ve lezzet-i kübrâya

müyesser kıl, müebbed ola ve sermed ola, lezzeti herkes zevâl bulmaya. Dahî ondan darrâ-i

muzırra fitne mudılli bulunmaya. İlâhi hayyu’l- kayyûmu’l-mübîn, kabûl et bu münâcâtı

âmin. Yâ muîn bilin ki, cümle âfetler ki vardır her kişiye erişir. Ehl-i hevâya karışmakdan

hâsıl olur. Bilin ki, mü’minin alâmeti oldur ki, ehl-i hevâ ile müsâhib olmaz, sâdıklar ile

müsâhib olur. Ammâ Hakk Teâlâ buyurur: =3د�� ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا ات��ا ا -�; وآ�ن�ا <t ا

Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren Mü’minler ki, korkun Allahtan dahî olun sâdıklar

ile.”487 demektir. Bu âyetten ma’lûm oldu ki, Allah’tan korkmak sâdıklara yoldaş olmaktan

olurmuş. Zîrâ sohbet müessirdir, tabiat doğrular, yoldaşının huyundan. Necât bulan kimse

oldur ki, mü’minler zümresinden ola. Pes mü’min, Allah Teâlâ kendi azametiyle bizzat

selâm verdiğidir. Nitekim buyurur: 'رب} رح => � � Selâm gelir onlara, rahmet edici“ +-�م 3

rablerinden”488 demektir. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ ondan râzı ola ol dahî Allah’dan

râzı ola, nitekim buyurur . ;�- �ا .�;ر6A اA9' ور� Ya’ni “Allah Teâlâ onlardan râzıdır,

onlar da Allah Teâlâ’dan”489 demektir. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde

üçyüzellidokuz yerde mahza îmanıyla medheylemiştir. Mü’min oldur ki, kalbi beytullâh ve

arşullâh ola. Mü’min oldur ki mi’raç sevâbın bula. Mü’min oldur ki, seher vaktinde dert ile

yâ Allah diyecek lebbeyk yâ kulum diye cevap vere. Mü’min oldur ki, gönlü Allah

Teâlâ’nın zikriyle eğlene. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ’nın emrin tuta, nehyinden sakına.

Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ’nın Rasûlü tarîkına sülûk edip, sünnetine kavlen, fiîlen ve

hâlen ittibâ edip, ehl-i dünyâdan yüz çevirendir. Mü’min oldur ki, hiç kimseden korkmaya;

emr-i ma’rûf nehy-i münkeri söyleye, kendi dahi şerri işlemeye. Zîrâ bir kimse şerri halka

söyleye, [82] ammâ kendi işlese mü’min değil münâfıkdır. Mü’min oldur ki, kuts-i lâhuta

sâlik ola, gece gündüz göz yaşı döke. Mü’min oldur ki, bu âyeti okuya, gece gündüz

usanmıya ve acı gelmeye, âyet budur, kavlühü Teâlâ : F7 ;B 22�ی س ش2ی2 و<��tB وأن/ �� ا

oH -��س و :-' ا -�; <= ی�w� ور+-; �7 Ma’nâsı bu-dur ki, “Dahî indirik demiri onda katı

muhkem azâb vardır ki, âdemîlere fâide vardır, dahî bilmek için Allah Teâlâ yardım ede

487 Tevbe, 9/119. 488 Yâsin, 36/58. 489 Beyyine, 98/8.

161

dinine dahî Rasûlü ne gaybla.”490 demektir. Ey demirden bî-haber halkı mağrûr eden

kıssahanlar ki, adların vâizler takmışlar, hakâyık-ı ulûm-ı tefsir cahilleri demirden şöyle

kaçarlar ki, fâsıklar muttakîlerden kaçar gibi.

Mü’min oldur ki, zâhirde ve bâtında “Tâhâ” okuya ve “Yasîn”den bî-haber

“Tâhâ” ve “Yâsîn” okudum diye mağrûr olan ve sırr-ı Kur’an’dan mahrûm ahmak.

Mü’min oldur ki, sûretü’l- fâtiha yedi âyettir. Vücûd-ı şehrinden tamam okumuş ola.

Mü’min oldur ki, gönlü tecellîy-i zât’a lâyık ola. Mü’min oldur ki, emâneti ola, ve ahdi ola.

Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: ن�bB��ات9' ی��ار�ن وا ��ی= ه' .-W ص- أو C� ه' ا

2ون �� 9B '�دوس هN Ma’nâsı budur ki, “Dahî onlardır ki emânetlerine veا ��ی= ی��ن ا

ahidlerine riâyet ederler, dahî onlar ki, namazlarına mülâzemetlerdir. Onlar evvel

kişilerdir ki, vârisleridir firdevs uçmağın miras ettiler, onlar onda ebedi kalırlar.”491

demektir. Ey emânetini ve ahdini yitirip ahmak bîhaberler, zikrolunan âyetlere ve

mü’minlerin alâmetlerine nazâr eyle, gör ki, mü’minler alâmetinden sende var mı? Ey adı

mü’min, dini gayri, ehl-i hevâlar; imdi mü’min oldur ki, dili ve kalbi bir ola. Yoksa dili “

l” diye, Ammâ Hakk Teâlâ’nın emrine imtisâl etmiye ve ا ; اl� ا[ <U��2 ر+�ل ا[

nevâhîsinden içtinâb etmeye, Muhammed (sav) hazretinin sünnetini terk ede, münâfıkdır

mü’min değildir. İkrârı hemen dilindedir, kalbinde zerre kadar îmanı yoktur. Ammâ Hakk

Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur:

��>Yت ' D3 ��>* �اب.F ] ا7)'�3�-3 6B ن�UیQ �ا أ+-U�� و U�� ی2�D ا �3 =( Ma’nâsı budur ا و

ki, “Araplar etti; biz îman getirdik, et ya Muhammed siz îman getirmediniz hemen

müslüman olduk deyin dahî îman kalbinize [83] girmedi.”492 demektir.

İmdi münâfıkların alâmeti budur ki, dili ile müslüman oldum diye. Ammâ fiil ile

mü’min değildir. Birbirine dâim münâfıklar için buyururlar sâdıklar sohbetinden birbirin

yığarlar. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: R:7 => '9T:7 ت��B��U �ن وا�B��U Ma’nâsı budur ا

ki, “Münâfık erler dahî avradlar birbirine dostlardır.”493 buyururlar. Yaramaz işleri dahî

yığarlar iyi işlerden birbirin demektir. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, ehl-i hevâ ile müsâhib

olmak münâfıkdır, dahî hadîs-i şerifte eydür münâfıklar Kâfirûn sûresini okumazlar,

vallahi gerçek, vallahi gerçek, vallahi gerçek. Zirâ herkişi amelinden bellidir. Mü’min olan 490 Hadîd, 57/25. 491 Mü’minûn, 23/8-11. 492 Hucurât, 49/14. 493 Tevbe, 9/67.

162

kâfirler işin işlemez. Ey adı mü’min ehl-i hevâlar âhiri =6 دی )' دی�)' و dir. Ma’nâsı

budur ki, “Sizin dininiz size küfürdür, dahî benim dinim bana İslâm’dır.”494 demektir. Ey

kıssahânlar, sözüne mağrûr olup mürşid-i sâdıklar sohbetinden kaçan tarîk-ı Hakk’tan

mahrûm münâfıklar, nefsinize nazar edin görün. Kâfirûn Sûresinin âhirini okudunuz mu?

Hâşâ ki, okumaktan kaçarsız. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “Münâfıklar beş nesneyi

saklamazlar dedi.

Evveli; âşikâre Lâ ilâhe illâllâh derler. Ammâ sırrı ile diyemez

İkinci; halk arasında namaz kılarlar. Ammâ sırrı ile kılmazlar.

Üçüncü; orucu tutarlar. Ammâ sırrı ile tutmazlar.

Dördüncü; guslü âşikâre ederler. Ammâ sırrı ile etmezler.

Beşinci; haccı âşikâre ederler. Ammâ sırrı ile etmezler.”495 buyurdu.

Zîrâ vallâhi gerçektir, vallâhi gerçektir, vallâhi gerçektir bu sözlere şek ve şüphe

eyleme. Îman amel-i sâlihin yemişi odur, cem’i amelin sırrın ve hakîkatın ve rûhun

bilmektir. Ve hükmünü icrâ edip ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, kendi

rızâsıyla sultanların kapısına varmayıp, “yâ Rabbi lütuf ve ihsân eyle, bî-çâre bu miskin

bedenin adını dünyâ padişahlarına işittirme, beni onlardan gizle; senin bildiğin beni, bana

yeter yâ rabbi” demektir. Kendi mâhiyyetini idrâk edip Allah Teâlâ cem’i mevcûdâttan

münezzehtir. Ehaddir, vahdet dörttür cem’i halkı nâşı bile ya’ni, Hakk Teâlâ’nın fiilini ve

ismini ve sıfatını ve zâtını ki, hüviyyet-i bahrdır. Cem’i eşyâdan münezzeh göre ve halktan

tamam ümîdin kese, dâim bu âyeti okuya ve د�!: �7 �7 ;�- �Jض أ<�ي إ W ا -�; إن� اBوأ Ya’ni:

“İşimi Allah’a ısmarladım tahkik Allah Teâlâ koruyucudur.”496 Pes sâlih amelin yemişi

budur ki, dâim verir, ya’ni Hakk Teâlâ amel-i sâlih [84] eden muttakî kullarını âlemin

sıfatıyla tecellî eder. Ulûm-ı ledünnî zâhir olur, taklîd zulmetinde helâk olmaz. Pes Hakk

Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur : آA y�ب ا -�; <p-� آ-K �UJ!� آ$Z�ة KJ!� أص-�9 أ ' ت�ى

تYت6 أآ-�9 آD� ح= Q7ذن ر�9J7 ویT�ب ا -�; ا �p>Fل -��س :-�9' ی��آ��ون 7�] و6B �9.�B ا M��Uء

Ma’nâsı budur ki, “Görmedin mi nice darbeyledi Allah Teâlâ mislü kelimesin, ya’ni Lâ

ilâhe illâllâh demeyi pâk ağaç gibidir. Ya’ni hurma ağacı gibi kökü yerde budakları gökte,

494 Kâfirûn, 109/6 495 Bulunamadı. 496 Mü’min, 40/44.

163

yemiş verir her zaman rabbisi desturla dahî darp eyler. Allah Teâlâ mÎsâlleri âdemîler için

ola. Kim, onlara akıl edeler.”497 demektir.

Ey taklîd zulmetinde gark olmuş fâsıklar, zakkum ağaçları nefsinize nazar eylen,

görünüz yemişiniz nedir, işlerinizden değildir yemişiniz, illâ azgınlarsız. Nitekim Hakk

Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde lânet birle andı: �Z�$ ��UB '9BJ ی/ی2ه' واOن ون*�� ن� 6B ا:-U ة ا

Ma’nâsı budur ki, “Ol mel’un zakkum ağacı ki, Kur’ân içinde korkutur إ �� HK�ن� آ!�ا

azanları, illâ ulu azgınlık.”498 demektir. Ey ehl-i hevâ ahmaklar, bunun gibi azgınlık size ol

sebeptendir ki, ilminize mağrûr mürşid-i sâdıka hakâret birle nazar edip tâbi’ olmadığınız

içindir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur: 2Z+\ �3ل أأإ7- �� وإذ 3-�� -U-�ئ)� ا+2Zوا |دم 2ZMBوا إ

��K [�-� =U Ma’nâsı budur ki, “Dahî ol vakit ettik meleklere secde eyleyiniz Âdeme

cümle secde ettiler, illâ şeytan razı değil. Etti: secde mi edeyim ol kişiye ki, balçıktan

yarattın.”499 demektir. Ey meleklerden ve secdeden ve Âdemden ve şeytandan bî-haber

tarîk-ı Hakk’tan azmışlar kendinize lânet edersiniz hiç haberiniz yok. Zîrâ Allah Teâlâ

fâsıklara, doğru yol göstermez. Nitekim buyurur: =�+�N �م ا� � ی29ي ا ;�- Ma’nâsı إن� ا

budur ki, “Allah Teâlâ doğru yol göstermez onlar ki, fâsıktır.”500 demektir. Hadîste

Rasûlullâh (sav) buyurur ki; “Münâfıkların alâmeti oldur ki, lokmaları haramdır.” dahî

buyurur ki, “Üç nesne alâmeti münâfıkdır. Biri dâim dünyâya tâlib olmaktır, biri ölüm

yarağın görmemektir, biri sâdıklardan ırak olup ehl-i hevâya yakın olmaktır.”501 dedi.

Münâfıkların dili zikrullâha harîs olmaz [85]ve nazarları ibret olmaz ve münâfıklar

mü’minleri sevmez. Kãle’n-Nebiyyü (as); κκκκ� ⊄ β� ⊄ β� ⊄ β� ⊄ β∞� ⇔α ∞� ⇔α ∞� ⇔α ∞� ⇔α ∉ ♣αβ∉ ♣αβ∉ ♣αβ∉ ♣αβ(α (α (α (α ∫∫∫∫�� ◊◊◊◊�� sadeka

Rasûlullâh, ya’ni Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “beş nesne dünyâda gariptir.”

Evveli; Kur’ân fâsıklar kalbinde garibdir. İmdi mü’min kalbinde Kur’ân garip

olmaz, Zîrâ sırr-ı Kur’ân’la, kalbi beytullâh ve arşullâh olur ve Kur’ân’ın hükmünü icrâ

eder. İmdi, Kur’ân’ı kim ki okusa, ammâ sırr-ı Kur’ân’dan bî-haber ve hükmünü icrâ

etmese fâsıktır, Kur’ân anın kalbinde gariptir.

İkinci; câhiller arasında garip olan şol âlimdir ki, ilmine lâyık amel-i sâlihi olup ve

ulûm-u esrâra muttalî olmuş mükâşiflerdir. Yoksa şol adların vaazlara takmış, ilmine lâyık

497 İbrâhim, 14/24-25. 498 İsrâ, 17/60. 499 İsrâ, 17/61. 500 Münâfikûn, 63/6. 501 Bulunamadı.

164

ameli olmayan kıssahanlar, ehl-i hevâların muvâfık sözler söyleyip câhiller mağrur

edenler değildir. Bil ki, onlar câhiller arasında makbûl olmak kande kaldı.

Üçünci; mü’min, münâfıklar arasında gariptir, garip olan mü’min oldur ki, ehl-i

dünyâdan yüz çevirip mürşid huzurundan ayrılmayıp, âhiret talebinde ola, yoksa şol adı

mü’min dini gayri değildir. Bil ki, onlar münâfıklar arasında makbûllerdir, garip olmak

kande kaldı.

Dördünci; şol kişidir ki, mescitte namaz kılmaya, ol garipdir ki, mescitten bî-haber

putperesler mescide girse gariptir mescidi.

Beşinci; bir mushaf ki, bir evde ola okunmaya, ol gariptir.”502

Ey mushaftan bî-haber taklîd zulmetinde gark olmuş sırr-ı Kur’ân’dan mahrûmlar,

vücûd-ı insana girip yedi tavrı okudun mu? Ey ümmü’l- Kur’ân’dan ve ümmü’l-Bilâddan

ve beytü’l-atikten bî-haber câhiller, Kâbe’nin bir adı atiktir, ya’ni azâd edicidir. Kâbe’ye

girip cehl zulmetinden azâd oldunuz mu? Zikr olunan âyetlere ve hadîslere nazâr eden

mü’minlerden misiz, yoksa münâfıklardan mısız?

Ey gãfiller mukallid sözüne kulak dutman, mürşid-i sâdık sözüne kulak dut ki,

tarîka necât bulasız. Biline ki, dünyâda her ne edersen âhirette hâsılın oldur, hiç [86] şek ve

şüphe eyleme. Zîrâ her ne tohum ekersenüz hayır ve şer âhirette onu bulursuz. Pes sâlihler

tohumunu eke, gör ki, uykuda nihâyetsiz envâr-ı âlemler ve uçmak ve hevâ üzre seyr

eylemek ve mütâlâ’ kılmak hâsıl ola. Her ne görürsen murâdınca ola, gözlerin

gördüğünden lezzet bulasın, ammâ eğer şer tohumun ekersen korkulu düşler görürsün ki,

seni incitir, her biri bir günâhından hâsıl olur. Ya’ni her günâhın sûret bağlar ve uyuduğun

vakit katına gelir def etmeye mecâlin kalmaz, âhirette dahî öyledir. Düş görmek âhirete

işârettir; eğer ten hisârı yıkılmadan ahlâk-ı zemîmeden pâk olmazsan, nâr-ı kübrâda çirkin

mûzî suratlarla kalırsın hûr-i zâr “illâ en yeşâallah” ey gãfil, düşünde mevziler görürsün

ki, yılan ve akrep ve yırtıcı canavarlar seni incitmek ister, ten hisârına gelirler zahmet

verirler, rûhâniyyet sıfatından nesne görmezsin, seyrin hemen onlar olur. Kaçan uyanırsın,

yüreğin uyanır düş olduğuna şükreder sevinirsin, kurtuldum diye.

Ey gãfil, ol çirkin sıfatlardan canın halâs et, o âlem-i ulvî kim ��وح وری��ن وجB

,503 Erişmez ol maksûd-ı ilâhîden ki[.Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm cenneti vardır] ن:'

502 Bulunamadı.

165

anın için vücûda geldiler, mahrûm olurlar âhirette. Zîrâ bunda bâtıl i’tikãd eden ve şühûd

sebebiyle aldanmış olan ecsâmdan cidâd ve şer arzuyu ve şehevât-ı lezzâtı ona mâni olur

komaz ki, âlem-i tabâyîden yukarı ve çıkıp sülûk-i melâikeye dizilmiş ola. Pes âlem-i

süflîde yaramaz sıfatlarla olup mütemerrid-i âsîdir ve fâsıktır. Çün âlemden ol haliyle

gide, ammâ ol düşünde gördüğü çirkin suratlar birle âhirette böyle haşr ola, eğer iki âlemde

necât istersen tâhir ol, Kur’ân’a yapış, ammâ Hakk Teâlâ buyurur: ن آ�ی' إ*�� 6 آ��ب B ن�;

� یPMU; إ �� ا 9IU��ون <)��ن Ma’nâsı budur ki, “Tahkik Kur’ân kerametlidir saklanmış

kitapta yazılır, yapışmaz ona, illâ arınmışlar.”504 demektir.

Ey sırr-ı Kur’ân’dan bî-haber mukallidler, şeytan hükmüne acîb yapışmazsız

saklanmış kitaptan mahrûmlarsız.

TAHÂRET FASLI

Biline ki, tahâret lügatte pâklığa derler, ammâ şeriatta âzây-ı mahsûsayı yumaktır.

Pâk suyla sanma ki, bu pâklığı hemen [87] ten suyu ola, pâklık dört tabakadır.

Evveli, gönül sırrın pâk etmektir, Allah Teâlâ’dan gayriden.

İkinci tabaka, gönül yüzün pâk etmektir, yaramaz sıfatlardan.

Üçüncü tabaka, tende olan âzâların pâk etmektir, takvâ suyuyla, ya’ni cem’i âzâ

Allah Teâlâ’dan korka emrine muhâlif yaramaz işler işlemeye.

Dördüncü tabaka, teni ve donu pâk etmektir, necâsetten pâk suyla. İmdi madem

ki, zikrolunan üç tabaka pâklıklar olmayınca hemen tenini, donunu suyla pâk etmek birle

hiç kimse pâk olmaz ve necât bulmaz. Mâdem ki, riyâzet suyuyla pâklık denizinde ahlâk-ı

zemîmeden tamam pâk olmayınca. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: W�ت/آ => }-B23 أ

Ma’nâsı budur ki, “Tahkik azâbtan kurtuldu, şol kişi kim nefsini arıttı pâk eyledi

yüceltti.”505 demektir. Ammâ bunların yüceltmek oldur ki, ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen

ve münevver olmaktır.

Şol kişi âhiret ümîdin kesti, mahrûm kaldı demektir. Ya’ni, âhiret ümîdini kesen

münâfıklar alâmetidir. Ehl-i hevânın sözlerine muvâfık söyler, onlara hoş gelsin diye.

Murâdları hemen dünyâdır, âhirete hiç i’tikãdı yoktur, ikrârları hemen dillerindedir ancak

503 Vâkıa, 56 /89. 504 Vâkıa, 56/77-79. 505 A’lâ, 87/14.

166

kıssahânlar ki, şimdiki zamanın adların ve vaize takmışlar, hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve

hadîse câhillerdir. Dâim câhilleri ve fâsıkları meâsîye bahadır ederler. Misâli bu ki, filanın

filan gününden bir kişi gusl eylese anasından doğmuş gibi olur, günâhlarından pâk olur

diye fâsıkları mağrûr ederler. Ey ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan kıssahânlar, bir fâsık

tenini suyla yumak birle cem’i günâhlarından pâk olur mu?

Ey Kur’ân’a muhâlif sözler söyleyip fâsıkları meâsîye deniz eden kıssahânlar!

Hakk Teâlâ buyurur ki ; =�+�N �م ا� � ی29ي ا ;�- Ya’ni “Hakk Teâlâ doğru yol إن� ا

göstermez bir kavme ki, fâsıklardır.”506 demektir. Pes sizin Kur’ân’a muhâlif sözlerinize

misâl oldur ki, bir kâfir eder ki, “varın müslümanlar ortasında bir hile edin bir miktar

akçaların alayın bir kasabaya gelir ağzına gûn Cuma mescidine girip der, ey

müslümanlar, bu gece nâgãh gördüm Muhammed gökten indi ki, kitab elinde bana etti: Ey

fâsık kâfir, niçin benim dinime girmezsin bu gökten inen kitaba [88] niçin inanmazsın, bâtıl

dinde kalırsın dedi. Ben dahî anın heybetinden korktum uyandım ağlayuben yanınıza

geldim, gelin bana îmanı telkin edin ben dahî ehl-i îman olayın diye” bunlara hile edip

yalan söyler, hemen murâdı miktar akçe aluben müslümanları maskaralığa almaktır. Ol

Cuma mescidinin halkı dahî aldanıp îman telkin ederler ve gusul ettirmekle günâhından

pâk olup necât bulur mu? Bu sözlere cevabınız nedir?

Ey fâsıklar, meâsîler eden kıssahânlar, ammâ ehl-i hevâ fâsıkların diliyle suâl edip

îman getirdiği neye benzer ki, bu ma’lum muhakkaktır ki, hakkın nazarı gönüldür. Zîrâ

gãfillerin ne îmanı makbûldür, ne ameli. İmdi her kişi kim, ehl-i hevâdır Hakk Teâlâ’nın

birliği ve azameti anın gönlünde olmaz. Anın sahîhi budur ki, gönlünde îman yoktur,

muhakkak kişiler katında. Zîrâ her kişinin gönlünde îman olsa âhiret ahvâlin işitir ve inanır

ona göre taat eder. Ammâ tefsîr ve hadîs ehlinin katında îman üç nesneden ibârettir.

Birinci; Kur’ân’da olan cümle kelâm-ı Hakk’ı diliyle ikrâr etmektir.

İkinci; gönül birle inanmaktır.

Üçüncü; ol ikrâr ve îtikat ettiği nesnelerle amel etmektir. Zîrâ bir kişinin fiili

delâlet eder i’tikãdına sözünden. Zîrâ bir kişi bir nesne dese, dönse hilâfın işlese, halk anın

sözüne inanmaz ve onu fiiline uymazlar. Ammâ şimdi ki, zamanın kıssahânları adların ve

ağza takmışlardır hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîsten câhillerdir, alâmet-i verâ-ı

zâhirîndedir ve sâkine-i vakar hayâtında olup ehl-i salâh anın sûretinde yok ve ahlâk-ı 506 Münâfikûn, 63/6.

167

zemîmeden pâk olmuş değil. Öyle iken ol ehl-i hevâ fâsıklar ve münâfıklar ol kıssahânların

yaramaz fiiline bakmazlar, Zîrâ hevâlarına muvâfık Kur’ân’a ve hadîse muhâlif sözleri

söylerler, fâsıklara hoş gelsin bize i’tibâr eylesin diye. Hemen murâdları fâsıklar arasında

ululanmaktır ve halkın önüne yayıp bir kaç akçasın almaktır. Yoksa onların âhirete

i’tikadları yoktur, ikrârları hemen dilindedir. Ammâ eğer onların âhirete i’tikadları olaydı,

ulûm-u esrâra muttalî olmuş mükâşifler ki, mürşid-i sâdıklardır [89] Hakk Teâlâ’nın

inâyet-i cezabâtıyla din âlemine sülûk edip ve yakîn âlemine seyr hâsıl etmişlerdir. Ve

Hakk Teâlâ’nın aşk-ı od’una yanıp kül olup, envâî türlü keşifler Allah Teâlâ’nın ilim

devletini bulmuşlardır, Hakk Teâlâ tarafından halkı Hakk’a da’vet edip terbiyyet vermeye

emr olunmuştur. Öyle iken ol mürşid-i sâdıklara türlü duhuller edip hakãret birle

etmeyelerdi ve teslîm olup ta’limine râzı olalardı. Hevâ bahrinde ve taklîd zulmetinde

helâk olmayalardı. İmdi şol kişiler ki, onları vâiz deyip hakâyık-ı ulûmda ve tefsîr ve

hadîste câhillerdir ve alâmet-i verâ anın zâhirinde olmaya ve sekiney-i verâ gayri hayâtında

gãlip olmaya ve sîmâ-i ehl-i salâh anın sûretinde olmaya ve avradı ehl-i perde olmaya,

ya’ni hâtununu sakınmıya, dışarı çıkmağa izin verse, ölüsü olan yere ve düğünlere ve

hamama gönderse; ahlâk-ı zemîmeden pâk olmasa anın va’zının fesâd-ı halk ortasında

salâhından ziyâde olup, zîrâ halk anın fıskın görüp ederler ki, bunun gibi fiiller câiz olmasa

etmezdi diye. Câhillerin ve fâsıkların fıskın ziyâdeye sebep olurlar. Abdullâh b.

Mes’ud’dan rivâyet olunur ki, Rasûlullâh (sav) etti “Hakk Teâlâ hiçbir peygamber

göndermedi illâ anın ashabı vardı ol peygamber eylendi ashab ortasında, Allah Teâlâ’ya

dilediği kadar amel ederlerdi Allah Teâlâ’nın emriyle ta Allah Teâlâ ol nebiyyi kabz

eyledi, ashabları hayâtta oldukta kitâbullâhla ve nebînin sünnetiyle kaçan ashab vefât edip

kimse kalmadı, kaçan bir kavim oldular ki, minberlere bindiler söylediler hayrı, dahî

işlediler şerri, kaçan göresiz benden sonra böyle olanlara vâciptir her mü’mine onlarla

gazâ ede eli ile kãdir olmazsa dili ile ede, eğer kãdir olmazsa kalbi ile ede bundan öte

islâm yoktur.”507 buyurdu. Ya’ni bu gazâyı etmeyen ehl-i islâmdan değildir, dedi. Ammâ

şimdiki zamanın câhil ve fâsıkları katında ol yalancılar minberlere makbûllerdir kande

kaldı ki vaaz ede. Zîrâ hevâlarına müvâfık işler işlerler ve hevâlarına göre sözler söylerler

[90] onlara hoş gelir. Ammâ Hakk Teâlâ hasları Hakk söyler, fâsıklara acı gelir. Pes

hakãret birle Hakk’ın haslarına nazar ederler ve bir kezden yüzlerin bunlardan dönderürler

ve onların sohbetinden mahrûm kalırlar ve onların velâyet pertevinden bînasîb olurlar,

507 Bulunamadı.

168

mezmûm sıfatlarla muttasıf olmuşlardır. İmdi buncılayın fâsıkların hevâlarına muvâfık ve

Kur’ân’a ve hadîse muhâlif sözler söyleyen kıssahânların âhirette nasibleri illâ cehennem.

İlminden garazı; dünyâda ululanmaktır ve mal hâsıl etmektir. Ammâ şol kişiler ki, Hakk’ı

izhâr etmeye ve Kur’ân’ı ve hadîs-i te’vil ettikleri kendi nefislerine muvâfık ola, şeriatta ve

ashâb-ı icmâ’a muhâlif ola. İmdi onları dinleyenler dahî muhâliftir, münâfıkdır.

Ey ahmak câhiller, şol kişinin ki, lokması haramdan ola ve ilimle âmil olmaya, anın

vaâzını dinlemekten ne umarsın, kendi ahlâk-ı zemîme içinde gark iken ol gurabı yoldan

azmışa nice rehber ola. Ey ahmak câhiller, ilmiyle âmil olmayan âlim bile eşek gibidir ki,

yükü kitaptır. Ammâ kitab olduğundan hiç haberi yoktur âkıbet menzili harap olasıdır

neûzübillâh min zâlik. İmdi bu sözleri münâsip düşüp söyledik. Mü’min ile münâfık

alâmetlerin beyân ederken fâideden hâlî değildir, belki mübtedî tâliplere bir tenbih

nasîhattir ki, ol zikrolunan kıssahânlara ki, adların vâiz deyip, hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve

hadîste câhillerdir. Şol münâfıklar ki, libâsların fukarâ-i sâbirîne benzetmişlerdir, ammâ

hevâların bahrinde gark olmuşlardır, hevâyı aşk sanıp iller gezerler, dâim ehl-i dünyâ

kapılarına varır, hevâlarına muvâfık sözler söylerler, onlara hoş gelsin diye ve onların

haram lokmaların karınlarına doldururlar, uzlet yok, riyâzât yok mücâhede yok, bencileğin

azgınlık içinde iken ehl-i irfândan geçinir, mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar ederler,

fâsıkların makbûlleridir, ammâ merdûd haklarıdır.

İmdi mübtedî tâlibler bu zikr olunan münâfıkların bâtıl sözlerini sâdık sanıp, tarîk-ı

Hakk’tan mahrûm kalmayalar, Hakk Teâlâ’nın lütfuna mazhâr olan mürşid-i sâdıka teslîm

[91] ola. Ol sâdıkların yüzün görmek Hacc-ı Ekberdir. Onların yüzünü görse nâr

hicrânından halâs ola inşaallahü Teâlâ. Pes, her kim onlara hakãretle bakarsa şeytandır,

nâr-ı hicrânda ebed kala, dâim çâresiz rengi arta. Ol zikrolunan münâfıkların basîret gözleri

gaflet uykusuyla kör olmuştur. Murâd-ı dünyâyı bulurlarsa tesellî olmazlar merdûdturlar.

Evliyânın ilmini ve keşfini inkâr ederler kibir ile hevâ bahrine dalmışlardır, âhirete îmanı

olmayanlardır. Zîrâ ilimlerine lâyık amelleri yok ve fiilleri azgınlar fiilleri, bundan Allah’a

sığınırız. Mübtedî tâliblere lâzım olan budur ki, ilmine lâyık ameli olmayanların yanlarına

varmayalar, sözlerini dinlemeyeler. Dâim Kur’ân’dan hadîsten söyleye, meşâyıh sözünden

yâran söz yoktur. Bunların delilleri Allah Teâlâ sözündedir, ondan sonra efdâl-ı mevcûdât

Muhammed Mustafa (sav) sözündendir, ondan sonra Ali veliyyullâhtır. Anın sözündendir

ki, cem’i ulemay-ı şark ve garb anın kemâlât-ı velâyetinde î’tikad etmişlerdir. Ve

meşâyıhların sözleri hâl dilidir, kãl dili değildir. Mü’min-i sâdık olan tâlip liyakatı kadar

169

anlar, “alâ kadri’t- tâka” sâil suâl ederse ki, meşâyıh sözünü işitmekten bir fâide var

mıdır? deyü cevap vardır, zerre kadar îmanı olan tâlibe evvel fâidesi oldur ki, gönlüne

te’sir eder, dünyâdan yüz çevirir, âhirete yelter. İkinci fâidesi istitâ’at hâsıl olur, gönlü

döner karar dutar, âhiret talebinde olur. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde; 7€7€7€7€ �f-وآ

s�ادك نYB ;7 [J!pن �> D+P� !Cem’isini hikâyet ederiz sana ya Muhammed] .-� <= أن!�ء ا

Peygamberler haberinde mü’minlere lâzımdır...]508 ki, dâima mürşid-i sâdıklar sohbetinde

olalar. Dâim onların sözlerini dinleyeler. Zîrâ onların sözleri Kur’ân’dır ve hadîstir.

Hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîse muttalî olmuş mükâşiflerdir. Ve Allah Teâlâ’nın sâdık

kullârıyla olun, deyu buyurmuştur. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: ;�- ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا ات��ا ا

��د3= 509[.Ey îman edenler! Allah’tan sakınınız ve doğrularla beraber olunuz] وآ�ن�ا <t ا

Ya’ni “ey îman getiren kişiler! Allah Teâlâ’dan korkun dahî sâdıklarla olun” demektir.

Zîrâ sâdıkların sohbeti [92] tâlibin gönlüne müessirdir, te’sir eder. Mübtedî tâliblere lâzım

olan bâzı âyetler ve hadîsler birbirine mütenâkız görünür deyip kâfir olmayalar. Bu

nesneleri bilmeye aklımız erişmez deyip amel-i sâliha ile meşgûl olup, gāyet cehd ve sa’y

edip dâim nefsinin başını mücahede çekici ile döve ve takvâ oyasını başından gidermeye

ve nefsini merkeb edinib bine Hakk yoluna yürüte ve murâdını vermeye, eğer murâdın

verirse, nefsi onu yine şeytan yoluna yürütür. Ubûdiyyet makãmından çıkarıp kâfir eder.

Gãfil olma, şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl eyle ve her hareketi kılarsan kãnûn-u şer’i

üzere kıl, ondan bir nûr mütevellid olup vücûda gele, tâ ki, muvahhidler zümresinden

olasın ve mahiyyetin idrâk edesin. Her kim ki, cem’i a’mâlin ve islâmın bâtını var, murâd

olan bâtınıdır diye zâhirini terk eyleye, kâfirdir. Köpek öldürür gibi öldürmek gerek, kanı

helâldir. Ammâ îmanın, islâmın, tahâretin, abdestin, namazın, zekâtın, savmın, haccın ve

gazânın zâhiri beden gibidir. Her birinde bir sır ve hakîkat vardır. İmdi hem zâhir ve hem

sır ve hakikat gerekdür. Zîrâ zâhiri ola amma sır ve hakîkat olmaya. Pes cem’i a’mâlin

cansız beden gibidir. Zîrâ cem’i a’mâlin haddine göre rûhu vardır. Allah en iyisini bilir.

ABDEST FASLI

Abdestin farzı dörttür. Nitekim Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîmde buyurur : ا إذا�ی�أی�9P ا ��ی= *<�

��ا 7�ءو+)M>وا B�اU �ا وج�ه)' وأی2ی)' إ W ا-Mv�B ة�-� ' وأرج-)' إ W ا ):!= U3�' إ W ا

Ma’nâsı budur ki, “Ey îman getiren kişiler, kaçan namaza dursanız yüzlerinizi dahî

508 Hûd,11/120. 509 Tevbe, 9/119.

170

ellerinizi dirseklere dek yıkayınız, dahî siliniz başlarınızı, dahî ayaklarınızı topuklara

değin.”510 demektir. İmdi rabbü’l-izzette makbûl olan abdest oldur, hem zâhiri hem bâtını

ile ola. Pes takvâ ile olan abdest alâmeti oldur ki, eğer gaflet uykusundan uyanıp nefsin

mülevves olan sıfatını ilm-i nâf’i ile yıkayıp vasf ile zât olursa yuduğun kabûl olur

inşaallah ve eğer cem’i kuvvetlerle riyazet ve mücâhede ve takvâ suyuyla yıkayıp

hevâlardan berî edip, Allah Teâlâ’nın rızâsın hâsıl edecek amel-i sâliha harc edersen,

kolların yıkadığın kabûl olur inşaallah. Ve eğer gönlünde olan mâsivâ tozun can yüzünden

sildün ise, Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül oldunsa, ondan başına mesh eylediğin

kabûl olur inşaallah. Ve eğer kadem sunup dünyânın zînetlerine ve lezzetlerine ikdâm

etmezsen ve Allah Teâlâ’nın [93] nehyine yürümezsen ayakların yuduğun kabûl olur

inşaallah Teâlâ ve eğer hilâfın işlersen hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ ehl-i hevâ hep fâsıktır,

hiçbir ibâdeti kabûl olmaz ve iki cihânda Allah Teâlâ’nın hidâyetinden mahrûmlardır.

Abdestin dört farzının kabûl olduğunun alâmeti oldur ki, eğer gönlünde Allah Teâlâ’nın

aşkı var ise ve hilmin var ise ve seyr-i fillâhta isen ve nefsini ve rabbini bilirsen mübârek

olsun, abdestin kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Abdestin sünnetlerini beyân edelim inşaallahü

Teâlâ ve eğer ağzına haram lokmalar yemekten pâk eyledinse ve dilini mâlâyâni sözlerden

pâk eyledinse, ağzını yuduğun kabûl olur ve eğer burnunu haramdan pâk edip, helâl

yuydun ise ettiğin sünnet kabûl olur inşaallahü Teâlâ ve eğer kulağını Allah Teâlâ

nehyinden sözleri işitmedinse ve gönül kulağın âlem-i ukbâdan harfsiz ve sadâsız kelâm

işitmeğe tuttunsa, kulakların mesh ettiğin kabûl olur inşaallah Teâlâ ve eğer ol gün ki,

Allah Teâlâ “elestü bi rabbiküm” dedi, kãlû belâ dedi cem’i işiten ya’ni Allah Teâlâ etti

“ben sizin rabbiniz değil miyim” dedi “evet biz tanık olduk” dediler nitekim Allah Teâlâ

buyurdu W-7 ا� �3 '(J7�7 [M 9�ره' ذرJی�9�' وأش29ه' .-W أن9MN' أc => 7�6 *دم => �P7ر ��وإذ أ

=-B�v .= ه�ا ��آ� ��إن �>�� ا ی�م ا ��ا إن��U أش�ك ش29ن� أن ت� � *�7ؤن� <= D!3 وآ�� ذرJی�� <= أو ت�

�ن -I!U Ma’nâsı budur ki, “Kaçan oldu rabbin âdem oğlanları 7:2ه' أD:B �U7 ��(-9�B ا

ırklarından zürriyyetlerin tanık eyledi, nefisleri üstüne etti “ben sizin rabbiniz değil

miyim” dedi ervâh-ı nutka gelip “evet” dediler hatta etmeyenlerde kıyâmet gününde tahkik

biz bundan gãfillerdik, elâ bizim atalarımız bizden öndendir, biz onların zürriyeti idik

onlardan sonra bizi helâk mı eylersin, bâtıl işleyenlerin işleri sebebiyle.”511 demektir.

510 Mâide, 5/6. 511 A’râf, 7/172-173.

171

Pes bu âyetin sırrın bilip, ya’ni arka nedir, zürriyyet nedir, kendi nefislerine şâhid

olan kimlerdir ve ervâhlar arkalarında dışarı gelip cevap verdikten sonra gene arkalarına

rücu’ eylediği nedir ve ne ervâh kandedir ve Allah Teâlâ arkayı tayin-i ervâh ettiği ne

hikmettir ve neye işârettir bilip ol ahde vefâ edip boynuna aldığın emâneti ve ubûdiyyet

hakkının yerine getirip emânetin ve ahdin var ise mübârek olsun. Hz. Muhammed (sav)

[94] efendimizin sünnetlerin yerine getirdin ise boynuna ettiğin mesh kabûl olur inşaallah

Teâlâ. Ammâ eğer hilâfı olursa, işlediğin sünnet kabûl olmaz eşeddü azâba hazır ol,

işlediğin sünnetler kande kaldı, kezzâblardan olursun, ya’ni ağzın yuduğun su ile boğazına

haram lokma tıkarsın ve dilin mâlâyâni sözler söylemekten dilin farzından mahrûm olur

nitekim: �اpذآ�ا آ ;�- 512[.Ey inananlar! Allah'ı çokça zikredin] ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا اذآ�وا ا

Ammâ burnunu suyla yursun dâim dünyânın haram kokularını yeğlersen

rahmânından mahrûmsun ve kulaklarına mesh eylersin, ammâ dâim mâlayâni sözler

dinlemektesin. Ammâ âlem-i ukbâdan kelâm işitmekten mahrûmsun, boynuna aldığın ahdi

ve emâneti zâyi kılmışsın, ahdin ve emânetin yok, münâfıksın. Enes b.Mâlik (ra) şöyle

demiştir: Rasûlullâh (sav) bize hutbe yaptığı zaman ancak şöyle buyurmuştur: ya’ni Enes

b. Mâlik (ra) den rivâyet olunur ki, Rasûlullâh (sav) etti: “Emâneti olmayanın îmanı yoktur,

dini olmayanın ahdi yoktur.”513 Zîrâ amel-i sâlih îmandan bir cüzdür. Pes kişi özürsüz

amel-i sâlihi terk eylese îmandan çıkar. Zîrâ ekserinin fiili delâlet eder i’tikãdına. Ama kişi

sözünden dönse hilâfın işlese hiçbir kimse sözüne inanmaz kezzâbdır derler. Ama mü’min-

i sâdık oldur ki, dini kayd-ı dünyâsı kaydından ziyâde ola ve kıldığı ibâdetin rûhu da cansız

beden gibi olmaya ve sırr-ı şeriatı bile ve şeriat kimyâsı ile hakîkatı tebdîl eyleye, ahlâk-ı

zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye tebdîl ede ve mürşid-i sâdık huzurundan ayrılmaya.

NAMAZIN FARZLARI

Ve makbûl-ü rabbi’l âlemîn olan izzetinde hangi namazdır ki, farzını Kur’ân ile ve

hadîsle ve icmâ-i ümmetle sâbit oldu, inkâr eden kâfir olur, öldürmesi helal olur. Ama

namaz dahî zâhir beden gibidir. Pes namazın farzları, vâcipleri, sünnetleri ve erkânında ve

ezkârında alâ hide alâ hide bir sırrı bir hakîkati vardır ve rûhu vardır. İmdi namaz üç kısım

oldu, iki rekat, üç rekât, dört rekât. Pes namaz kılan kişiye cümlesin bilmek lâzımdır, zîrâ

ilimsiz amel câiz olmaz. Ama mü’mine ezân işitmektir. Zîrâ her şehirde her köyde ezân

avazı işitilmese onlara mü’min denilmez, katilleri vâciptir. [95] Pes ezânın rûhu mürşid-i 512 Ahzâb, 33 /41. 513 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255.

172

sâdık ezânın işitmektir, anın fiili sözüne uya, hilâfın işlemeye ve seni şekten yakîne kığıra

riyâdan ihlâsa kığıra ve dünyâ sevmekten terkine kığıra ve kibirden tevâzua ve adâvetten

muhabbete kığıra ve cehilden ilme kığıra ve dünyâ beyliğinden fukarây-ı sâbirîne kığıra.

Ol yola kığıraki, ol andan gelmiştir, ol vatan-ı aslîdir. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur:

ββββ◊◊◊◊α α α α ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ∑∑∑∑�� ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψYa’ni “Vatanı sevmek îmandandır.”514 Ama vatandan murâd;

vatan-ı aslîdir, cümle ondan gelmiştir. İmdi hakîkatte ol ezân avazın işitmemiştir, ol

mü’min değildir, münâfıkdır.

Şu şimdi ki, zamanın ehl-i hevâ müezzinleri okudukları ezânın hilâfın işlerler,

bundan Allah’a sığınırız. Ammâ hakîkatte müezzin oldur ki, halkı Hakk’a da’vet ede ve

ilmine lâyık ameli ola. Nitekim buyurur: �� <U�= د.� إ W ا -�; و.DU ص��3 =Mو<= أح

Ma’nâsı budur ki, “sözü güzel ola, ol kimse ki, davet ede Allah Teâlâ’dan yana kullârın

dahî amel-i sâliha.”515 demektir. Hemen da’veti birle komadı amel-i sâlih bile ekti, ama

amel-i sâlih bu olmaya okuduğu ezânın hiç fâidesi yoktur, belki eşeddü azâblar olur,

hilâfında olduğu için. Bu âyetin sebeb-i nüzûlü budur ki, Medine’de Rasûlullâh (sav)

Bilâl’e ezânı i’lâm kıldı ve buyurdu ki, mescidin duvarına çıktı ezân okuttu, öğle vaktinin

ezânıydı, zîrâ ondan evvel ezân okunmazdı. Kaçan kim Bilâl ezân okudu, ehl-i nifak nedir

bu bid’ad diye, adâvet edip konuştular. Ama bu âyet Allah Teâlâ’dan nâzil oldu kimin sesi

güzel ise ol kimse da’vet eylesin diye. Ammâ gerçi müezzin oldur ki, ezânın sırrın ve

ma’nây-i zâhirîn bile, hikmeti icrâ ede. Ama Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki: “Yârın

mahşer yerinde müezzinlerin boyları minâreler gibi ola, sâir halktan uzun ola ve

mukarribelerden ola.”516 dediği mürşid-i sâdıklardır, mü’minleri terğible âhirete döndürür

ve şehevât-ı hissiyyeden munkat’ı ederler ve dâim Allah Teâlâ’nın rızâsın talep ettirirler,

yoksa şimdiki zamanın ehl-i hevâ müezzinleri değildir. Şimdiki zamanın ehl-i hevâ

müezzinleri adların vâize takıp, hakãyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîsten câhillerdir ki, emr-i

ma’rufu halka söylerler [96] kendileri münkirlik işlerler, ama bunların misâli ona benzer

ki, bir padişah bir şehre bir emir irsâl etse, ol şehirleri ben yaptım, gene yıksam gerektiyse.

İmdi şöyle ma’lum ola ki, “emrim geldiğinde bir saat şehrin içinde durmayasız, her kimi

içinde bulursam helâk ederim” diye, bu emri bir kişi okuyuverse, ammâ şehrin halkı çıkıp

gitseler, ammâ ol emri okuyan kişi ki, dâim şehrin içinde gezse hiç kulağına gitmese, ol

padişah ol şehre gelse ol emri okuyan kişiyi bulup etse “sen benim emrimi işitmedin mi, 514 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 91; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, I, 413-415. 515 Fussilet, 41/33. 516 Müslim, Salât 14, İbn Mâce, Ezân 5, İbn Hibbân, Sahîh, IV, 555, 556, 557, Ebû Avâne, Müsned, I, 278.

173

niçin gitmedin?” diye ol emri okuyan etse ki, “ol emri ben okudum, ammâ hiç kulağıma

girmedi, korkmadım” diye ol padişaha hoş gelir mi aceb? Nice azâb eder, eşedd azâb eder,

halbuki emreden Allah Teâlâ’dır.

Pes Kelâm-ı Kadîminde bunca yerde azâb etmek birle vaîd etmiştir, yaramaz işler

işleyenlerin hiç kulağına girmez, ya Allah Teâlâ’ya hoş gelir mi? hâşâ gelmez. Müttekîler,

tekebbürler ve mağrûrlar meclisinden şöyle kaçar ki, kâfir harbde ehl-i islâmdan kaçar gibi.

İmdi a’mâl-i namazın zâhir-i beden gibidir, her birinde bir sır, bir hakîkat vardır, her

birinin alâ hide alâ hide rûhu vardır. İmdi namazın cümlesinde bunlar bulunmasa, ol namaz

cansız beden gibidir, ammâ namazın rûhu huşûdur, evveli miskinliktir, zerre kadar kibir

olmaya, Allah Teâlâ’nın korkusu içinde olmaktır ve gönlü dâim Allah Teâlâ’da hâzır ola.

Zîrâ namazdan murâd kişi gönlün Allah Teâlâ’ya doğrultmaktır. Nitekim Allah Teâlâ

buyurur �آ�ي �-�ة .Ya’ni “Namaza durun, beni övmek için.”517 demektir وأ3' ا

Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki, “Nice kimselerin kıldığı namazdan rih ve yorgunluk ve

azâbtan gayri nesne yoktur.”518 dedi. Nitekim Allah Teala Kelâm-ı Kadîminde

buyurmuştur ki: -J= ا ��ی= ه' . U- Dی�Bن�ا ��ی= ه' ی�اءون = ص-�ت9' +�ه Ya’ni “Ey

namaz kılanlar, namazlarında gãfillerdir onlar halk için riyâ ederler.”519 demektir. İmdi

onlar namazın ne zâhirin bilir ne bâtının bilir. Ya’ni namazın rüknü nedir ve sıfatı nedir ve

sırrı nedir ve hakîkati nedir bilmezler. Taklîd zulmetinde ehl-i hevâ tekebbürlüğü onları

gark etmiştir, hiç âhiret gussâsın yemezler. İmdi namazın on iki rüknü vardır altısı

namazdan [97] dışadır, altısı içindedir eğer birisi eksik olsa namazı tamam olmaz.

Şart-ı evveli; libâsın ve tenin ve secde yerin pâk etmektir.

İkinci, abdest almak,

Üçüncü, avret yerin örtmekdür,

Dördüncü, namazın vaktin girmekdür,

Beşinci, kıbleye karşı durmakdur,

Altıncı, niyet etmekdür. Ve altısı dahî namazın içindedir.

Evveli, tekbirdir,

517 Tâhâ, 20/14. 518 Bulunamadı. 519 Mâûn, 107/4-6.

174

İkinci, kıyâmdır,

Üçüncü, kıraatdır,

Dördüncü, rükû’dur,

Beşinci, sücûttur,

Altıncı, namaz âhirinde tahiyyât okumaktır. Pes bu zikrolunan farzlar ki, hâlisân,

muhlisân olmayınca kabûl olmaz. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: � � و<� أ<�وا إ

; ا J2ی= ح��Nء =-O> ;�- :!2وا ا Ma’nâsı budur ki, “Buyurulmadılar, illâ Allah Teâlâ’ya

tapmaya ihlâs edip ona dini pâk i’tikat edip…”520 Hâlisân ibâdetin ve pâk i’tikãdın alâmeti

budur ki, bir bir beyân edelim inşaallah Teâlâ ve eğer Allah Teâlâ’yı cem’i eşyâdan

münezzeh gördünse, gönül gözüyle ve Allah Teâlâ’yı görürsen Allah’tan gayrıdan

korkmazsan, kıldığın namaz kabûl olur inşaallahü Teâlâ ve eğer tende olan sıfatların

yaramazlıktan pâk ettin ise namazın kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Ammâ Allah Teâlâ’yı

cem’i eşyâdan münezzeh görmeyesin, halk’tan korkasın, endâmların yaramaz işlerden pâk

etmeyesin tenin ve libâsın pâk etmekle namazın kabûl olmaz. Ve eğer ahlâk-ı zemîmeden

tamam pâk oldunsa ma’rifet çeşmesin ve hikmet pınarı suyuyla abdestin mübârek olsun,

kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ eğer hilâf olur ise namazın kabûl olmaz. Gönül ki, Allah

Teâlâ’nın nazargãhıdır, rızâsına muhâlif nesneleri gönülden giderip ve Allah Teâlâ’dan

korkmayı ve utanmayı bâtınında ayıpları üzerine örtersen zâhirinde ve bâtınında setr-i

avret ettiysen mübârek olsun, kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ gönülün dünyâ sevgisi ve

kibriyle dolup, şeytan nazargãhı olursa, zâhirin setr-i avret etmekle namazın kabûl olmaz

ve eğer havâss-ı hamse ki, nefsin murâdı onunla hâsıl olur, bu beş nesne kalbe azîm işgãl

verir, nûr-u ilâhîden perde olur, mahcûb olursun. Ammâ havâss-ı hamse ne arz ederse

onları mahvedip namaz vaktinde cem’i tuğyanlar fânî olup gönlünde bâkî Allah kalırsa,

[98] her namazın mübârek olsun, vaktinde kılmış olursun inşaallah Teâlâ. Ve eğer gönül

yüzün iki âlemden döndürüp Allah Teâlâ’ya meşgûl olup kıbleye karşı durdunsa, mübârek

olsun kabûl olur inşaallah Teâlâ.

Ey mukallid, gönül kıblesi Allah Teâlâ’dır, mâdem ki, gönül Allah Teâlâ’ya hazır

olmaya hiçbir amel kabûl olmaz. Ey gãfil, Kıbley-i zâhir ki, Kâbe’dir, mahluk binâsıdır,

namaza bir kişi yüzün Kâbe’ye dönmese namaz kabûl olmaz. Halbuki gönül kıblesi Allah

520 Beyyine, 98/5.

175

Teâlâ’dır. Pes gönül yüzün Allah Teâlâ’ya dönmeyince kabûl olur mu? Ey taklîd

zulmetinde gark olmuş câhiller, eğer Allah Teâlâ’dan gayrıya rızân ve sırrın fârığ ettinse,

namaza ettiği niyet kabûl olur inşaallah Teâlâ ve eğer dâim Allah Teâlâ’nın emr-i şerifi

içinde doğru durursan kıyâmın kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Ammâ bir mahluk binâsı içinde

taklidâne ayak üzerine durup dışarı çıktıktan sonra yine ehl-i hevâ yoluna yürürsen

kezzablardansın, kıyâmın kabûl olmaz. Eğer mâsivâyı ardına atıp gönlünü Allah Teâlâ’ya

verirsen, pes tekbir-i evvelin kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ve eğer Kur’ân okurken gönül

gözü ile Allah Teâlâ’nın sıfatın müşâhede edersen, Allah Teâlâdan gayrısın gönülden

giderdinse, kıraatın kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ dilin Kur’an okumakda, gönlün

mâsivâda eşedd azaba hazır ol, kıraatin kabül olmak kande kaldı. Ve eğer kendini hor ve

âciz bilüb ve gönül sanukluğu var ise, pes ettiğin ruku’ kabul olur inşallah. Ammâ tenin

rükû ede kendini halktan yeğ görürsen ve gönlün kibirle dolu ola ve ucb edip dâim nefsini

övünmekte olasın, eşedd azâba hazır ol, rüku’ kabûl olmak kande kaldı ve eğer vücûdunda

zerre kadar eser kalmayıp mutlak fenâya düşüp, zâhirde ve bâtında varlık kalmaya, herkes

cemi’-i mâsivallahtan gãip olursan, pes sücûdun kabûl olur inşaallah. Ammâ zâhirde başını

yere koyasın, ammâ gönlün şeytan gibi ulvîde ve dünyâ sevgisi ile hem zâhirin hem bâtının

zâhire hareket eder, kãnûn-ı şer’-i şerîf kimyâsı ile tebdîl etmeyesin, eşedd azâba hazır

olasın, sücûdun kabûl olmak kande kaldı. Ve dâim hidâyet yolu üzerine oturup, ehl-i

dünyâdan yüz çevirip, Allah Teâlâ’nın rızâsın [99] talep edersin. Ammâ tahiyyâta

oturduğun kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ zâhirin bir dam içinde oturup ondan dışarı

çıkıp hevâ yolu üzerinde yaramaz işlerde olursun, eşedd azâba hazır ol, tahiyyâtın kabûl

olmak kande kaldı ve eğer ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle

mevsûf olup, sağında solunda olan melekleri bulup, dâim hayrın ve şerrin yazarlar iki

cihanda, nefsini mihnetten ve meşakkatten ayırdın ise, pes selâm verdiğin mübârek olsun

kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ nefsin dünyâ kavgasında gark olup var solunda şerrin

yazıp ahlâk-ı zemîmenin içinde gark oldunsa, pes eşedd azâba hazır ol, selâmın kabûl

olmak kande kaldı, ammâ on iki rüknün rûhu zikrolunan sâlih amellerdir. Ammâ her kişi

ki, zümre-i sâlihinden olmasa, ehl-i hevâ olsa; anın namazı cansız beden gibidir, kıldığı

namazdan ona nasip azâbdan gayrı nesne yoktur, hemen halk içinde kendine musallîdir,

dedirmekdür.

Ey gãfil ahmak câhiller, murâd-ı namazın, Hakk’a vâsıl olmaktır, ammâ vücûdun

mâsivâdan hâlî kıl ki, sücûdun zâhiri ve bâtını gerçek ola, yoksa taklîd zulmetinde olma,

176

mukallide musallî denilmez, ammâ bu te’villeri ârif anlar. Ammâ münâfıkın kulaklarına

girmez. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur; P'� ا P2.�ء إذا �تW و � تtUM اU إن�� تtUM ا

�ا <72�ی=� �ن وU-M> '9B ��7|ی�ت =>Yی => �� 9�' إن تtUM إ�-A =. 6U: و<� أن] �97دي ا

Ma’nâsı budur ki, “Tahkik sen yâ Muhammed ölülere işittiremezsin, sağırlara duayı kaçan

yüz döndürseler dahî sen doğru yol gösteremezsin gözsüzlere, azgınlıklarından işitmezler,

illâ ol kimse ki, îman getirir âyetlerimize onlar müslümandır.”521 demektir. İmdi bu âyet

ulu burhandır zikrolunan te’villerin Hakk ettiğine ölüden murâd gönlü ölendir ve sağırdan

murâd gönül kulağıdır ve gözsüzden murâd gönül gözüdür. Kaçan nefse mevt hâsıl olsa

ten, gözün yumar, kulağı işitmez olur. Ammâ gönüle dahî mevt hâsıl olur kalp gözü

yumulur, kalp kulağı işitmez olur. İmdi bu âyet şol ehl-i hevâ üzerine dir ki, sûrette

âdemoğludur, ma’nâda hayvandır, belki daha azgındır. İmdi gönülleri ölenlerin alâmeti

budur ki, dâim taleb-i dünyâdır ki, âhiretten bî-haber, âhirete hiç sa’y eylemez. Taklîd

zulmetinde karâr eder, mürşid-i sâdıkı görmez ve [100] sözlerin işitmez, mârifetten

mahrûmdur, meyyit olup şeytan nazargãhıdır, âhireti unutup Hakk’tan yüz döndürür, anın

için Hz. Muhammed (sav) buyurmuştur ki, “Ölüler ile sohbet etmekten sakının dedi. Ashab

sordular ki: ölüler kimlerdir? diye. Rasûlullâh (sav) ettiki: ağniyâdır ki, gönlü ölmüş

kişidir.”522 Ammâ gönlü ölmüş kişilerin hiç ibâdetleri kabûl olmaz. Mâdem ki, sâlihler

zümresinden olmaya, gerekse yüzyıl ömrünü ibâdetle geçirse, ibâdeti hiçtir. Ve eğer bu

sözlere de burhan istersen ey ahmak câhiller, işte burhandır. Wت�U .Dahî Hz إن�� تtUM ا

Muhammed (sav) mi’râç kıldı, Cebrâil (as) Yâ Muhammed, Rabbına yakîn oldun, selâm

ver dedi. Ammâ Rasûlullâh (sav)

dedi. Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α € ′πα€ ′πα€ ′πα€ ′πα€€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α € ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ”

Cem’i şükredicilerin şükrü Allah içindir, dahî ibâdet-i bedeniyye, dahî ibâdet-i mâliyye

Allah içindir.”523 Allah Teâlâ :

′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 € ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� €⁄ψ€� €⁄ψ€� €⁄ψ€� € ′≤ ′≤ ′≤ ′≤⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α €∧⁄€α €∧⁄€α €∧⁄€α €∧⁄€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′5€≤�5€≤�5€≤�5€≤�

⇔€α ⇔€α ⇔€α ⇔€α Ya’ni “Selâm senin üzerine olsun ey nebi dahî rahmetullâh Teâlâ’nın dahî

berekâtullâhı.” dedi. Rasûlullâh (sav) :

∑∑∑∑ϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒ♦♦♦♦≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠€⇐€∩ €€⇐€∩ €€⇐€∩ €€⇐€∩ € β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α

Ya’ni “Allah Teâlâ’nın selâmı benim üzerime olsun dahî Allah Teâlâ’nın sâlih kullârı

521 Neml, 27/80-81. 522 Bulunamadı. 523Neylü’l-Evtâr,II,271.

177

üzerine olsun” ve alâ ibâdillâh deyip komadı sâlihin diyecek sıfat bıraktı, ammâ benden

inâyet hidâyet-i rızıkla ibâdet-i sâlihîn eden kullârından olaydım ve rahmetine lâyık

olaydım âmin. Yâ rabbe’l- âlemîn. Ammâ sâlihlerden gayrisin aradan çıkardı mahrûm

kaldılar. Ey ehl-i hevâ fâsıklar, Rasûlullâh (sav) ibâda sıfat bırakmadı. Yine işârettir

bilirsin serveri enbiyâ (sav) mi’râc-ı hakîkatte Hakk Teâlâ’nın sıfat ve zât-ı azîmin gördü

ve cevâhir-i evvelden haber verdi ve duâ kılıp ettiki: “Yâ rab, Rahmet-i hâssındır, benim

zaif ümmetlerime ver” dedi. Ammâ anın duâsı kabûl oldu, Allah Teâlâ etti: “Yâ habîbî, dile

benden ne dilersen, vereyim.” dedi. Pes mi’râc-ı hakîkatte cem’i duâsı kabûl oldu, Allah

Teâlâ’ya vâsıl oldu, fiilen ve zât’en mahvedip mutlak fenâ dârına girip [101] Sucûd-ı

hakîkîyye erib, mâsivallahdan gâib olup dilinde ve gönlünde Allah’tan ayrık nesne kalmadı

ve buyurmuşturki, ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⟩⟩⟩⟩♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α”Namaz mü’minin

mi’râcıdır.”524 diye. Bu hadîs-i şerifle sâbit olduki, mü’min odur ki, kıldığı namazın

farzların, vâciplerin, sünnetlerin ve erkânın ve ezkârın alâ haddihî alâ haddihî sırrın ve

hakîkatin ve rûhun bilip ve hazzın kesb edendir. Ve mutlak fenâ dârına girip sucûd-i hakîkî

edenlerdir. Zîrâ salât Hakk’ın visâlidir ki, vucûdun cem’i mâsivâllâhtan hâlî kılmaktır ki,

ehl-i sücuddan olup şeytanlar zümresinden halâs olup, ümmet-i vasattan olmaktır. Zîrâ

Rasûlullâh (sav) buyurdu ki; “mü’minlerin mîracı beş vakit namazdır.” Pes mi’râcın

alâmeti oldur ki; ey mukallid zulmetinde gark olan ve ilmine lâyık ameli olmayan ahmak

câhiller, kendinizi mûsâllî mi sanırsınız, hâşâ değilsiniz. Ammâ zîrâ Allah Teâlâ Kelâm-ı

Kadîminde ümmet-i Muhammed hakkında vasat kıldım dedi. Nitekim buyurur : � وآ�

�ن�ا (� �I+� و�2اش29اءج:-��آ' أ<)' ش9ل .-�+�� ;W-. Ma’nâsı budur ki ا ��س وی)�ن ا

“Onun gibi kıldık sizi orta ümmet, hattâ ki, şâhit olasınız âdemîler üstüne dahî ola,

Muhammed sizin üstünüze şâhit.”525demektir. Pes ey ahmaklar ve câhiller! âyetin

mefhûmuna nazar edecek gözünüz kördür. Ümmet-i vasat kimdir ve halk üstüne şâhit

olmak nedir? Hiç bu sözlerin birisinden haberiniz yok mu? Ey ma’rifet emânetin

yitirmişler! Emâneti kabûl etmeyen ve zikrullâhtan yüz çeviren ve taklidine mağrûr

olanlar, beş vakit namazı cemaatla kılarım diyen ahmaklar, eğer sizin kıldığınız ibâdet

hâlisân rabbü’l- izzette kabûl olaydı, Allah Teâlâ size cem’i amelin alâ haddihî alâ haddihî

sırrın ve hakîkatin keşfederdi. Taklid zulmetinde gark olup eşkiyâ-ı hâlikînden

olmayaydınız. Bir mürşid-i sâdık huzûrunda uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz

524 Bulunamadı. 525 Bakara, 2/143.

178

çevirip, nefsiniz terbiyesine meşgûl olup, mürşid-i sâdık sözünü işitirdiniz. Hakãyık-ı ulûm

ve hadîsten bîhaberler adların vâiz takmışlardır, onların sözlerine mağrûr olup ma’rifetten

mahrûm kalmayaydınız.

ZEKÂT FASLI

Biline ki, her mü’mine malının zekâtın farziyyet-i âyet ve hadîsle sâbit olmuştur.

Kavlühü Teâlâ ; �-�ة و*ت�ا ا /�آ�ةوأ �ا اU3 [Namazı tam kılın, zekâtı hakkıyla verin.]526 Ve

hadîs budur ki, [102] Muaz’dan rivâyettirki, “Müminlerin ganîlerinden zekâtların alıp

fakirlerine ver”527 demektir. Ve bir hadîsde dahî buyurmuştur ki, “İmanı yoktur herkimin ki

zekâtı yok olsa.”528 demektir. Ammâ zekâtı vermenin dahî sûreti ve sırrı ve hakîkatı

vardırki, sır ve hakîkat sûretin rûhudur. Kim zekâtın sırrın ve hakîkatin bilmese, verdiği

zekât cansız beden gibidir.

Pes bir fukarâ-i sâbirîn ki, tâlib-i haktır, ona bir dirhem sadaka vermek makbûl-ü

haktır. Yüzbin yoksullara ki, tâlib-i hak olmayıp, himmetleri hemen dünyâ ola, her birine

yüz dirhem vermekden, fukarâ-i sâbirînin birisine bir dirhem vermek sevgilidir Allah

Teâlâ’ya. Zîrâ tâlib-i hak buhl murdarlığından gönlin tamam pâk edüb ve tamam varını

hesâb edüb, Allah Teâlâ’nın rızâsı olan yerlere fedâ edip, Hakk tâlibi olan fukarâ-i

sâbirînlere kapın açık olup, mahrûm göndermezsin, mübârek olsun, zekâtın kabûl olur

inşaallah. Zîrâ sâbirîne vermek sevgilidir, yüz fukarânın gönlünü hoş eylemekten. İmdi sâil

iki fırkadır, bir fırkası kabûlullâhtır, bir fırkası merdûddur. Ol kim ilm-i sâillerdirki, tâlib-i

Hakk’lardır, kendilerinden ileri makãma erişmiş mürşid-i sâdıka tevâzu edip, ilim taleb

ederler. Pes mürşid-i sâdıka öyle gerektirki, tâlib-i Hakk olan fukarây-ı sâbirîni boş

göndermiye zekâtın vere. Pes cevâhirden zekât vermeye, muhkem saklaya, kimseye

göstermeye, altından, gümüşten ve deveden ve sığırdan ve koyundan zekât vere.

ORUÇ FASLI

Biline ki, Ramazan ayın orucun tutmak farzdır, âyetle ve hadîsle sâbit olmuştur.

Kavlühü Teâlâ: �9Pی�أی '(-. o�ا آ�J�م ا ��ی= *<� آ�U آW-. o� ا ��ی= <= 3!-)'ا

526 Bakara, 2/43. 527 Buhârî, Bâb-ı Vücûbi’z-Zekât, c.5, s.8 528 Bulunamadı.

179

Ma’nâsı budur ki, “Ey îman getiren kişiler yazıldı üstünüze oruç tutmak, yazıldı sizden

evvel ümmetler üstüne.”529 demektir. Biline ki, orucun dahî sırrı ve hakîkati ve rûhu vardır.

Pes Allah Teâlâ’dan gayrısın gönlünden giderip sumtun fikrullâh ve sözün zikrullâh olup,

fenây-ı mutlaka erişip, hû makãmına vâsıl olup ve keşfe erip, mâsivâullâhtan gãib oldunsa.

Pes zâhirde ve bâtında oruç tuttun, mübârek olsun, Rabbü’l- izzette kabûl olur inşaallah.

Ammâ eğer gönlünde dünyâ endişesi kalırsa, orucun sanır gãfil olma. Zîrâ Allah Teâlâ’nın

ettiği vaade i’tikãdın zayıf olur [103] (neûzübillâh min zâlik.) Pes Allah Teâlâ’nın ettiği

vaad budur ki, nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur “Yerlerde ben sizin rızkınızı

yetiştirdim.”dedi. Nitekim buyurur; ; <O�ج� D:Zی ;�- ا وی�ز3; <= ح� � یoM�� و<= ی��

Ma’nâsı budurki; kimki Allah Teâlâ’dan korksa anın için darlıktan çıkacak yerler verir

dahî ona rızık verdi sezmediği yerden”530 demektir. Bir âyette dahî buyurur; 6B ��7و<� <= دا

�د.9�M>ه� و��M> '-:رز�93 وی ;�- � آ6B xD آ��ب <!= ا Fرض إ �� .-W ا Ma’nâsı budurki,

“Hiçbir hayvan yoktur ki yer üstünde ve gerek yer içinde onu bilir ve rızkın verir, cem’i

ölmüşler levh-i mahfuzda yazılmıştır”531 demektir. İmdi Allah Teâlâ’nın vaadına

inanmamak kâfirliktir. Pes kâfirin orucu rabbü’l- izzette kabûl olur mu? hâşâ olmaz.

Ey dünyâ endişesine gark olup, yarınki rızık için gussâ yiyen ahmak câhiller,

zikrolunan âyetlerin ma’nâsını fehmet, hâline nazâr eyle, gör mü’min misin yoksa kâfir

misin? Görki taklîdine mağrûr olma, îmana gel sıddıklardan ol. Tâ ki orucun kabûl olup

bayram sevâbın bulasın. Ammâ Hakk Teâlâ buyurur, 2 0� υα β2 0� υα β2 0� υα β2 0� υα βα α α α ⇔ ⇔ ⇔ ⇔ ƒ� ⇔αƒ� ⇔αƒ� ⇔αƒ� ⇔α

“Ya’ni savmı benim içindir anın sevâbın ben veririm.”532 demektir. Ya’ni savmın sevâbı

benimdir, dîdârım görmektir. Pes rabbü’l- izzette kabûl olan orucun alâmeti zâhir olur ve

eğer sâil suâl ederse alâmeti nedir diye suâl olunursa; alâmeti oldur ki, dünyâdan ve

ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip mâsivâullâhtan gãib olup, keşfe erip, sumtun

fikrullâh olup ve sözleri zikrullâh olup fenây-ı mutlaka girip, hû makãmına vâsıl olup,

zâtullâhı müşâhede ederse, sıddıklar orucuna ve bayramının sevâbın bulur ve avâmın orucu

ki, gãyet karnın ve fercin saklamaktır. Pes cem’i âzâları Allah Teâlâ’nın rızâsına muhâlif

yerlerde ve gönülleri şeytan vesvesesine ve dünyâ endişesiyle akşam olur mu? diye güneşe

bakarlar ve türlü türlü taamlar hazır ederler ve sığırlar gibi yerler.

529 Bakara, 2/183. 530 Talâk, 65/2-3 531 Hûd, 11 /6. 532 Ahmed, Müsned, cII, s,281; Buhârî, Savm 2.

180

Ey ahmak fâsıklar, Oruçtan maksûdunuz şehvetleri zayıf etmektir, az yemekle, az

uyumakla ve halka karışmamakla. Tâ ki havâss-ı hamse işten kala, maksud hâsıl olup

müşâhede makãmına erişmektir. Zîrâ çok taamdan mide hâlî olmayınca, gönül sâfî olmaz.

[104] Rasulüllâh (sav) demiştir ki, “Dolmuş kalp ki, Allah Teâlâ’nın katında helâl dolmuş

mideden, düşman kalp yoktur.”533 Ammâ avamların orucu hemen nasibleri akşama değin

açlık ve susuzluktur. Ve bayramdan murâd hemen gülmek, oynamak, sığırlar gibi yiyip

içmektir ve avradlarına izin verip iyi donlar giydirip, dışarı çıkmaya destur verip,

nâmahrem erlere endâmların göstermek ve birbirin avradın seyretmedir Yahûdiler gibi

neûzübillâh. Güruh güruh avradları sokaklarda gezmektir ve nâmahrem erler yüzüne

bakmaktır ve nâmahrem erler dahî avradların endâmların seyredip ve imrenip, göz zinâsın

etmektir ve çalgı dinlemektir. Avamların oruç ve bayramdan nasibleri hemen bu

zikrolunan yaramaz işlerdir ve âhiri eşedd azâbdır. Eğer sözlerime şâhit gerekse âyet ve

hadîs şâhid yeter. Kavlühü Teâlâ; س�� ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا 3�ا أنMN)' وأه-)' ن�را و3�ده� ا

,Ma’nâsı budurki, “Ey onlarki, îman getirdiler kurtarın nefsinizi dahî avradınızı وا �Z�رة

bir oddan ki, anın od’unu âdemlerdir ve taşlardır”534 demektir. Bir âyette dahî buyurdu.

Kavlühü Teâlâ: W �ت)=� و � ت!��ج= ت!�Pج ا �Zه-�� ا Fو6 7B و3�ن Ma’nâsı budurki, “Dahî

karar eyleyiniz evlerinizde; dahî bezenmeniz evvelki câhiliyyet bezeni gibi.”535 demektir.

Eğer ederseniz ki, bu âyetin sebeb-i nüzûlü vardır ki, hâtunlar “biz dahî er gibi mescide

varalım namaz kılalım” dediklerinde bu âyet onların hakkında nâzil oldu diye gayri yerden

men olmadı derseniz neûzübillâhi min zâlik, bunun gibi elfâz-ı küfürden.

Ey ahmak fâsıklar, avradlara namaz farz iken namazı evlerinizde kılın, dışarı

çıkman diye men olundu kande kaldı, sıkma ferâceler giyip türlü türlü zînetlerle cem’i

endâmların nâmahrem erlere göstermek için güruh güruh sokaklarda ve düğünlerde ve

bağlarda ve bahçelerde ve hamam yollârında türlü türlü zinetlerle endâmların seyrettirmeğe

ve nâmahrem yüzlere bakmağa Allah Teâlâ izin verir mi?

Ey fâsık fâcirler, ammâ nâmahrem avradlara bakmak ve keşf-i avret etmek nice

nehyolunduysa, avradlara dahi öyle nehyolunmuştur. Eğer sıdkına şâhid gerekse nitekim

buyurur, kavlühü Teâlâ: ∑∑∑∑′′′′€ν€€ν€€ν€€ν€♥� €♥� €♥� €♥� €∑∑∑∑♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′ €€€€

€≤€≤€≤€≤∑∑∑∑′′′′€υ€υ€υ€υ′� ′∉ €′� ′∉ €′� ′∉ €′� ′∉ €∑∑∑∑⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€€€€€ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑ϒϒϒϒϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €∑∑∑∑⁄� ′�⁄� ′�⁄� ′�⁄� ′� ⁄⊂€⁄⊂€⁄⊂€⁄⊂€ ϒπβ€ ϒπβ€ ϒπβ€ ϒπβ€ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ

533 Bulunamadı. 534 Tahrîm, 66/6. 535 Ahzâb, 33/33.

181

⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€ [105] Ma’nâsı budurki, “Et yâ Muhammed avratlara gözlerin yumsunlar

namahrem erlere bakmaktan, dahî saklasınlar ferclerin zinâdan, dahî göstermesinler

zînetlerin nâmahrem erlere.”536 demektir. Ve hadîste gelmiştir ki, Rasûlullâh (sav)

buyurmuştur ki, “Bir kişi hatununa dışarı çıkmağa izin verse, ol hâtun ne kadar

nâmahreme imrenirse göz zinâsı etmiş olur, cehennem azâbına uğrar. Ol avrat görüp

imrenen erlere ne kadar azâb olursa, ol avrada izin verene ol kadar azâb olur. Zîrâ bu

kadar kişileri cehennem azâbına uğramağa sebep olur.”537 dedi. Bir hadîste dahî

buyurmuştur ki, “Deyyus uçmağa girmez diye. Ashâbı (ra) suâl edip ettiler; yâ Rasûlallah!

deyyus kimdir? Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, deyyus şol erdir ki, avradının gönlünce olup,

iyi donlar giydirip, dışarı çıkmağa destur vere, namahrem erler anın endâmın göreler, ol

avrad dahî namahrem erleri göre.”538 dedi. Pes deyyus kâfirdir demek olur. Zîrâ zerre

kadar îmanı olan tamu’da kalmaz, uçmağa girer. Pes bu hadîs sâbit olduğuna bir âyet

getirelim, tâ ki fâsıklar, fâcirler sözleri bâtıl ola. Kavlühü Teâlâ:

�′ن ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′⟨⟨⟨⟨′′′′ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€◊◊◊◊ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄

∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Kimki, hükmeylemezse Allah Teâlâ’nın indirdiği kitabıyla,

onlar kâfirlerdir.”539 Pes herkim ki, Allah Teâlâ’nın emr’-i ma’rûfunu nehy-i münkerini

icrâ etmese, Kur’an’la hükmetmemiş olur, kâfir olur, şeytan hükmünü icrâ etmiş olur.

Ey ilmine lâyık ameli olmayan dili âlim, gönlü câhiller, eğer edersiniz ki, bu âyetin

sebeb-i nuzûlü kâfirler hakkında derseniz, ey sırr-ı Kur’an’dan habersiz ahmak câhiller,

hüküm âm’dır. Herkim ki, Kur’ân’ın hükmünü icrâ etmese, şeytan hükmünü tutsa, adı

mü’mindir halk arasında. Pes hakîkatte kâfirlerdir. Zîrâ Allah Teâlâ bunca yerde azâb

etmek birle vaîd ve tehdit etmiştir. İmdi Kur’ân’a ve âhirete i’tikadları olmadığına

alâmettir neûzübillâh.

Ey fâsık fâcirler, ikrârınız hemen Allah Teâlâ’nın birliğine midir, yoksa kalbiniz de

yok mu? Pes Allah Teâlâ buyurur, kavlühü Teâlâ

: αααα′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′µ ⁄′µ ⁄′µ ⁄′µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€€€€⇓⇓⇓⇓♦α ′λα€�♦α ′λα€�♦α ′λα€�♦α ′λα€� ⁄∩€⁄∩€⁄∩€⁄∩€α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ -

⟨⟨⟨⟨′¬ϒ2′¬ϒ2′¬ϒ2′¬ϒ2′⇐′ ′⇐′ ′⇐′ ′⇐′ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ′♥∉ ′♥∉ ′♥∉ ′β€β€β€β€◊◊◊◊♥♥♥♥α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� € β€≤ β€≤ β€≤ β€≤◊◊◊◊€⇔€€⇔€€⇔€€⇔€ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←′⇔′⇔′⇔′⇔′ ⁄′ ⁄′ ⁄′ ⁄∑∑∑∑ϒ¬ϒ¬ϒ¬ϒ¬

♦⇔€♦⇔€♦⇔€♦⇔€ Ma’nâsı budur ki, “Etti araplar biz îman getirdik. Et yâ Muhammed siz îman

536 Nûr, 24/31. 537 Bulunamadı. 538 Beyhakî, Şuabü’l-îmân, VII, 412, Heysemî, Mecmeu’z-zevâid, IV, 327. 539 Mâide, 5/44.

182

getirmediniz, lâkin müslüman oldunuz dahî girmedi îman kalbinize.”540 [106] Pes bu âyet

şol araplar hakkında nâzil olduki, dilleriyle müslüman olduk derlerdi, Kur’ân’ın hükmünü

icrâ etmezlerdi, şimdiki zamanın ehl-i hevâ kezzâbları gibi dilleri fiillerine uymaz.

Rasûlullâh (sav) bir gün ashablarına etti; “Ümmetimin hâtunlarının yekreği nedir?” dedi.

Her biri birer söz dedi, hiç birin gerçekleşmedi, Hz. Ali (kv) melûl olur, Hz. Fâtıma’tü’z-

Zehrâ katına geldi, Hz. Fâtıma (r.anh) etti, sana ne geldiki, melûlsun? dedi. Ali (kv)

Rasûlullâh (sav) ashablarına ettiği suâli deyiverdi. Hz. Fâtıma’tü’z-Zehrâ ettiki, “var

babama etki, ümmetinin hâtunları yekreği oldur ki, yerleri içeriden içeriye ola tâ ki,

nâmahrem erler onların boyların görmiye ve avazların işitmiye” dedi. Ondan sonra Ali

(kv) geldi. Rasûlullâh ashaba ettiğiniz suâle cevap verelim dedi. Rasûlullâh nedir görelim?

dedi. “Etti senin ümmetlerin hâtunları yekriği oldur ki, yerleri içeriden içeri ola tâ ki,

nâmahrem onların boyların görmeyeler ve avazların işitmeyeler,onlar dahî nâmahrem

erler yüzün görmeyeler” dedi. Pes Rasûlullâh (sav) etti ki “Yâ Ali bu sözleri bir kimse

demiştir ki, yavrusu benden ol benim kızım Fâtıma der, gerçek söylemiş dedi. Ve şol avrad

ki, nâmahreme görüne, onlar benim ümmetim değildir.”541 dedi. Kãle’n-Nebiyyü (sav)

⟨⇓⟨⇓⟨⇓⟨⇓ ∉ ∉ ∉ ∉ 2 2 2 2 ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ Ya’ni: “Herkim bir kavme benzerse ol onlardandır.”542

demektir. Pes benzemekden murâd, onların ettiği yaramaz işleri işlemektir. Bu âyandır ki,

Yahûdiler ve kâfirler avratlarını nâmahremden kaçırmazlar. Pes cem’i meşâyıh-ı kübrânın

ittifâkı şunun üzerinedir ki, bir kişi gündüz sâim olsa, gece kãim olsa, cem’i ömrünü

ibâdetle geçirse, pes gönlünce olsa, iyi libâslar giydirip düğünlere ve hamamlara ve avlusu

olan yerlere ve bağlara ve bahçeler seyrine ve kabirler ziyâretine destûr verse, ne kadar

ibâdet ederse kabûl olmaz, âkıbet yeri tamu’dur. Zîrâ münâfıklar ikrârı hemen dilindedir.

Zîrâ ekşi [107] diliyle ikrâr etmekle ehl-i îman olmaz .

Zîrâ îman üç nesneden ibârettir. Evveli; diliyle ikrârdır, İkinci; gönül birle inanmaktır. Ol

sözler ki, Kur’an ve hadîsle sâbittir. Üçüncü; inandığın sözlerin hükmünü icrâ etmektir.

Pes kişi diliyle ikrâr etmekle ehl-i îmandan olaydı, hâşâ mü’min ile münâfık berâber olmak

lâzım gelirdi. Böyle olmak Kur’ân’a muhâliftir. Pes buyurur إن�� .A�� ا F<�ن� .-W ا M��Uوات

B ل�!Z �وا Fرض وا��<� ج9-c ; آ�ن�ن إن�MنQ :�Jب ا -�; .7F= أن یU�-��9 وأشN�= <��9 وحU-�9 ا

�را ا B��U�= وا B��U��ت وا U$�آ= وا U$�آ�ت وی��ب ا -�; .-W ا YU<�= وا YU<��ت وآ�Nv ;�- ن ا 540 Hucurât, 49/14. 541 Bulunamadı. 542 Ma’mer b. Râşid, el-Câmi’, XI, 453, İbn Hanbel, el-Vera’, s. 178, İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, Ebû Dâvûd, Libâs, 5, Bezzâr, Müsned, VII, 368.

183

�Uرح Ma’nâsı budur ki, “Tahkiki biz arz kıldık emâneti göklere dahî yerlere dahî dağlara

onlar râzı olmadılar, onu götürmeğe korktular dahî götürdü insan tahkik kat’i azâb etmek

için Allah Teâlâ münâfık erlere ve avratlara dahî müşrik erlere ve avratlara tevbesin kabûl

etmek için Allah Teâlâ mü’min erlerin ve avratların günâhlarını, pes bağışlayıcıdır,

rahmet edicidir.”543 demektir. Ey emânetten bî-haber kabûl etmeyen münâfık deyyuslar!

Zikrolunan âyetleri ve hadîsleri fehmeyle görki, tahâretin ve namazın ve orucun ve zekâtın

ve haccın ve gazân var mı? Ya’ni bu halle kabûl olur mu? hâşâ hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ

o mü’min değildir, bu kadar âyetler ve hadisler kulaklarına girmez. Ey deyyuslar! meğer

derseniz ki, bu âyetler ve hadîsler mü’min erler ve mü’mine avradlar hakkında vaîd ve

tehdit etmiştir ki, biz mü’min sâdıklardan değiliz derseniz gerçek miminlerden değilsiz.

Pes bunca yerde vaîd ve tehdit etmiştir. Allah Teâlâ azâb etmek birle yalnız mü’min erler

ve avratlara değildir, cem’i sûrete âdem oğlanlarına bildirir. Herkim ki, avrada tâbi’ ola, ne

îmanı kalır ne dini kalır. Zîrâ avradın şerri ve hilesi şeytan şerrinden ve hilesinden artıkdır.

Nitekim Allah Teâlâ

buyurur; ⟨⟨⟨⟨♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤∑∑∑∑′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤∑∑∑∑′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′€≤€≤€≤€≤ϒα €4β€ϒα €4β€ϒα €4β€ϒα €4β€ Ya’ni “Ey

avradlar bu sözün mekriniz ve hileniz uludur tahkik mekrinizden ve hilenizden.”544

demektir. Pes şeytan hakkında haber verip ettiki, kavlühü Teâlâ:

;ƒ∇;ƒ∇;ƒ∇;ƒ∇♥∪€� €♥∪€� €♥∪€� €♥∪€� €β€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€ℵ⁄β€ℵ⁄β€ℵ⁄β€ℵ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤ϒαϒαϒαϒαYa’ni “Tahkiki şeytan mekri zaiftir.”545

demektir. Husûsân hadîs-i şerifte [108] buyurmuştur ki ; ∫∫∫∫ν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ β⇓⇓⇓⇓ Ya’ni

Rasûlullâh (sav) etti “Terk etmedim benden sonra koyup gittim, fitne erleri illâ avradları

fitne koyup gittim.”546 demektir. Ya’ni erlerin dinlerin yıkmakda ve türlü günâhların ve

kalplerin karartıp gãyet muzır olup, fâsıklar olalar demektir. Ve hadîs-i sahihde gelmiştir

ki, birgün Rasûlullâh (sav) etti “Benim ümmetim tarihin yediyüzelli senesinden sonra

evlenmemek evlenmekden efdâldır.”547 dedi. Ashabdan bir nicesi niçin yâ Rasûlallah

dediler? Etti, ol zaman hükmü avradların ola, erler avradlarına tâbi’ olalar. Ve türlü türlü

libâslar giydirip dışarı çıkmaya izin verirler. Güruh güruh sokaklarda gezerler, nâmahrem

erlere bakarlar ve avradlar erlere bakarlar, ne erlerinde, ne avradlarında îman kala ve ne

din kala, avradın hıfzına kãdir er deryada katre, güneşte zerre ola. Ol zaman dedi, aceb

zamanın erleri avratlarına tâbi’ olup sıkma ferâceler giydirip cem’i endâmların bellidir. 543 Ahzâb, 33/72. 544 Yûsuf, 12/28. 545 Nisâ, 4/76. 546 Buhârî, Nikâh 18; Müslim, Zikr ve Dua 97, 98; Tirmizî, Edeb 31; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 306, 308. 547 Bulunamadı.

184

Başlarına ve yüzlerine düştükleri yaşmak şöyle incedir ki, kaşları görünür başlarında olan

nakşı görünür, bunun gibi zînetlerle avradına dışarı çıkmağa destur veren deyyusların aceb

âhirette hâli nice ola ve eğer sâil suâl ederseki, bu kadar hiddet nedir ve ne lâzım gelir?

Vech-i ihsan birle nasîhat olunsa yeğ değil mi? derse belâ yeğdir. İmdi bu sözler

mü’minlere ahsendir, ammâ münâfıklara acı gelir. Nitekim hadîs-i şerifde gelmiştirki,

∞�∞�∞�∞� ⇓⇓⇓⇓ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ dedi. ya’ni “Cem’i Hakk acıdır.”548 demektir. Nitekim buyurur ; �9Pی�أی

�-vوا =�B��U �ا ��!P6 ج�ه2 ا )N��ر واU Ma’nâsı budur ki, “Ey .-9' و<Fواه' ج9��' وC7\ ا

nebî gazâ ile kâfirler ile dahî münâfıklarla harblik eyle, onların üstüne dahî onların

daracık yerleri cehennemdir, ne yaramaz yerdir”549 demektir. Pes benim sözüm

münâfıklaradır, mü’minlere değildir. Haberde gelmiştirki Allah Teâlâ Îsâ (as), Ya’ni dahî

vahiy eyledi Allah Teâlâ [109] İsâ’ yâ “Eğer sen bana ibâdet kılsan, yerler ve gökler ehl-i

kadar anın içinde Allah’a muhabbet için, buğz olmaya sana fâide vermez” demektir.

Mü’min oldur ki, Allah için seve, Allah için sevmeye. Ya’ni Allah Teâlâ’nın

sevdiğini seve, sevmediğini sevmeye demektir. Pes hiddet birle söylemekten murâd Allah

içindir, dünyâ için değildir. Hadîs-i şerifte Rasûlullâh (sav) buyurmuştur, “Allah Teâlâ

azâb eyledi bir şehre, o şehirde onsekizbin sâlih kimse vardı, onların ameli enbiyâ ameli

gibiydi.”550 Bu hadîs-i işiten etti; Yâ Rasûlallah, niçin azâb olundu? Onlar Allah Teâlâ’ya

yaramaz işler işlemezlerdi. Buyurdu ki, “Onlar emr’i ma’ruf nehy’i münker kılmazlardı”

dedi. Bir hadîste dahî buyurur; “Kaçan bir yerde günâh işlense, her kim o günahı görse,

inkâr eylemese rızâ vermiş olur ve günahı işlemiş gibidir.”551 der. Pes bir kişi gökler ve

yerler ehl-i kadar ibâdet kılsa da bir münker iş işleyeni görse, niçin böyle yaramazlık

işlersin demese ol münkeri kendi işlemiş olur ve ibâdeti mahvolur. Zîrâ rızây-i küfür,

küfürdür ve ona rızâ vermiş olur, fıskı ziyâde olmasına sebep olur, ol kişi münâfıkdır,

mü’min değildir. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur;

<♣� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′′′′� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ € € € €′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€

Ma’nâsı budur ki “Mü’min erler ve mü’mine avratlar birbirine dostlardır.”552 buyururlar.

İyi işleri dahî yığarlar yaramaz işlerden. Pes birbirine buyururlar, münâfık erler ve avratlar

yaramaz işlere dahî bakarlar iyi işlerden birbirine demektir.

548 Bulunamadı. 549 Tevbe, 9/73. 550 Bulunamadı. 551

Bulunamadı. 552

Tevbe, 9/71.

185

Ey basîreti açık garib, miskin mü’minler, bu âyetin hükmünü icrâ etmeye hangi

diyâra gidelim? İlâhi sen hidâyet kıl, bî-çâre âsî bende kâh bir karınca kadar kudretim

yoktur. Eğer senden hidâyet ermezse, zamâne halkının içinde helâk olurun. İlahi lütf-u

ihsân ile dünyâdan ve ehlinden yüzüm çevir, halktan ümîdim kes, dâim zât-ı şerifine baktır.

(Âmin yâ muîn.) İmdi şimdiki zamanın halkına bir mürşid-i sâdık etseki; niçin

avradlarınıza zînetleriyle dışarı çıkmağa destûr verirsiniz, güruh güruh sokaklarda gezerler,

çalgılı düğünlerde ve nâmahrem yüzüne bakmaya ve baktırmaya Allah [110] Teâlâ’nın

rızâsı var mı? Niçin bunun gibi yaramaz işler işlersiz, diye söyledikte onlar eder ki; hemen

âlim şeyh olmudur bu kadar şehidler kadılar ve âlimler çalgılı düğünler ederler ve

hamamlara çıkıp boyların ve endâmların erler seyretmez mi? Ve ol avradlar dahî

nâmahrem erler yüzüne bakmaz mı? Ve kadılar ve âlimler ve şeyhler bu ma’nâyı bilmezler

mi? Hemen âlim ol mudur? Diye bunlar gibi nice elfâz-ı küfür söylerler. İmdi bu

ahmakların, fıskların elfâz-ı küfür söylemeye sebep olan, ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan

adın âlimler ve adın şeyhler ki; ağniyâ kapısına varıp, onların hevâlarına muvâfık söylerler

onlara hoş gelsin diye ve bize i’tibâretsinler diye, hemen murâdı halk arasında

ululanmaktır ve bir kaç haram akçe versinler diye. Ammâ her kimde ki bunun gibi yaramaz

sıfatlar ola, mü’min değildir münâfıkdır, murâdı dünyâdır, âhiret değildir. Nitekim Allah

Teâlâ buyurur; ت; <��9 <= آ�ن ی�ی2 ح�ثYن �نP2 ; و<= آ�ن ی�ی2 ح�ث ا ��ة ن/د ; 6B ح�| ا

o��ة <= ن| Ma’nâsı budurki; “Kim ki âhiret sevâbın isterse artırırım anın و<� ; 6B ا

sevâbını, kim ki nasibin dünyâda isterse veririz, ona istediği dünyâyı dahî. Ahirette anın

nasibi yoktur.”553 demektir. Ammâ münâfık ve kâfir olan âhiret talebinde olmayıp, tâlib-i

dünyâ olanlardır, demektir. Zîrâ mü’min olan âhirette cennet ni’metinden mahrûm değildir.

Ne kadar günâhı çok olursa dahî ebed azâb ta kalmaz inşaallah.

HACC FASLI

Biline ki hac lügatte kast etmeye derler. Ammâ şeriatte kabeyi ziyâret etmeye

derler. Bilineki, haccın farz olduğu sâbit olmuştur, âyetle ve hadîsle ve hem icmâ ile, inkâr

eden kâfir olur. Kavlühü Teâlâ;

5555♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ⁄⁄⁄⁄€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄� α ϒα ϒα ϒα ϒ∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ϒο⁄ ϒο⁄ ϒο⁄ ϒο⁄€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ

♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€ Ya’ni “Allah Teâlâ farz eyledi âdemîler üstüne. Hac eylemeye kimin gücü

553 Şûrâ, 42/20.

186

yeterse ol yola varmağa.”554 demektir. Ve hadîste dahî Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki,

“Gücü yetip hacc etmeyen üzerine korkum yoktur, gerekse Nasrânî olsun gerekse Yahûdi

olsun ümmetim değildir.”555 demektir. İcmâ oldur ki, ulemâ-i ümmetten hiçbir kimse inkâr

etmedi. [111] Emîru’l- Mü’minîn Ömer (ra) buyurmuştur ki, “Müslümanlar şehirlerine

adam göndereyim, teftiş ettireyim, gücü yetip hacc etmeyenler üzerine cizye koyum,

kâfirlere koyduğum gibi” dedi, “Üç kere yemin edip hacc etmeyen gücü yetipte mü’min

değildir.” dedi. Ammâ biline ki, haccın farzı, vâcipleri, sünnetleri her birinde bir sır ve bir

hakîkat vardır.

İmdi gerektir ki, hacc eden kimse, her amel eyledikçe herbirinden ibret alıp âhiret

ahvâlin tefekkür ede ve hakîkatın bilip ve hazzın kesb ede, taklid zulmetinde kalmaya. Pes

şöyle biline hacc, sefer-i âhiret misâlindedir ki, âhirete gider gibi, cem’i teallukãtın ve ehlin

terk eder gider. İmdi hacc seferine giden öyle gerektir ki, gönlünü cem’i nesneden fâriğ

ede, ömrünün âhir günüdür diye murâdı vatan-ı aslî ve Hakk Teâlâ’nın Kâbe’sin tavâf edip

kalmak ola. Eğer böyle etmezse, anın hacc seferinden nasîbi hemen halk arasında hacıyım

diye ululanmak ve ezel giden hırsı ziyâde olmaktır.

Ancak haccın farzı üçtür evveli; ihramdır. İkinci; Arâfât’a vakfeye durmaktır.

Üçüncü; tavâf-ı ziyârettir. Pes dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve nefs-i emmâre

hevâsın terk edip, nefis libâsların çıkarıp, rûh-u kutsi libâsın giyip lisân-ı hâl ile lebbeyk

Allahümme lebbeyk diye müracaat kasdın kalırsa ol yola ki, evvel ondan gelmiştir gibi.

Hadîste gelmiştir ki, Kãle’n-Nebiyyü (sav) buyurur ; ββββ◊◊◊◊α α α α ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ∑∑∑∑�� ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ Ya’ni,

[Vatanı sevmek îmandandır.] 556 İmdi vatanı sevmeden murâd, vatan-ı asliyyedir, eğer

müracaat kasdın kalsa ol yola ki, pes ondan gelmiştir, ol vakit mertebe-i îman olur. Pes

vatan-ı asliyeden yüz çevirip himmetin dünyâ olursa derecat-ı küfran olur, ihram

giymekten nasibin hemen dünyâdır. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde haber verir; ذاQB '�T3

; 6B و<� ذآ�ا UB= ا ��س <= ی��ل ر7�� *ت�� 6B ا P2ن� أش2��B '((+��>ذآ�وا ا -�; آ�آ�آ' *�7ءآ' أو

��ة�ل ر7�� *ت�� 6B ا P2ن� حM�� و6B <= ی�و<�9' ا��ة <= �-�ق| أو C� حM�� و3�� .�اب ا ��ر ا

'9 �ا وا -�; +�یt ا �M�ب !Mآ ��U> o Ma’nâsı budur ki, “Kaçan tamam olsa menâsik-i ن

hacc zikreyleyiniz Allah Teâlâ’yı, atalarınızı zikreylediğiniz gibi, ya ondan ziyâde

zikreyleyin. Pes onlardan hacc etmeğe varanlardan bazı kişiler der; yâ rabbenâ ver bana

554 Âl-i İmrân, 3/97. 555 Bulunamadı. 556 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 91, Aclûnî, Ke şfü’l-hafâ, I, 413-415.

187

dünyâda, dünyâ [112] murâdını ver demektir. Ahirette hiç ona nasib yoktur dahî onlardan

bazı kişiler ederler, “Ey rabbımız, ver bana dünyâda hayra erişmek makãmın dahî âhirette

hayra erişmek makãmın dahî kurtar cehennem od’undan onlara nasib vardır ol hayırdan

ki, kazandılar dahî dünyâda Allah Teâlâ tez hesab edecektir.”557 demektir. Pes ihram

giymenin rûhu oldur ki, dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, Allah Teâlâ’nın aşk

od’una yanıp fenây-ı mutlaktan “ "،��! �'9�- !�� ا ��! � !�� l ش�ی� ” diye kavlen ve

fiilen ve hâlen yoksa mutlakan elfâz-ı takrîr ile olmaz. Ya’ni zâhirinde bedenine bir ak bez

sarınıp, ammâ dünyâ endişesinden gönlü kararmış ola ve dili “ "،��! �'9�- !�� l ش�ی� !�� ا

��! � ” diye, gönlü Allah Teâlâ’ya hâzır olmaya, vesvesey-i şeytanda ola. Eşedd azâba

hazır olsun, inşaallah Teâlâ, ihrâmı kabûl olmak kande kaldı. Hikâyetdir ki, Ali b. Hüseyin

ibn Ali; “İhram giydiğim vakit cümlesi lebbeyk” derlerdi anın benzi sararırdı ve lebbeyk

demedi dâim ağlardı. Ettilerki cümlesi mahrûm olanlar lebbeyk derler, yâ sen niçin

demezsin? dediler. Etti; “kaçan cümle ihram giyenler, ‘Allahümme lebbeyk’ derlerken

cenâb-ı izzetten kulağıma bir nidâ geldi ki lâ lebbeyk ey kezzablar, diye. Korkarım ki, bana

dahî şunun gibi yoktur diye demezin.” dedi, düşüp bîhoş oldu.

Ey adı hacılar, bu remzi fehmeylemeye sa’y eyle tâ ki, taklîd zulmetinde kalıp,

helâk olmayasın, eğer cem’i dünyâ ziynetin terkedip ve nefs-i hevâsın terk edip ve

kendi varlığın terkedip giderse, hacc ettiğin mübârek olsun, sâbit oldu, kabûl olur

inşaallah.

Biline ki, Arafat’ta vakfeye durmanın rûhu vardır. Eğer hafîler rütbesinden olup ve

Uzzâ’tı, Lât’ı ve Men’at’ı yakıp ve makãm-ı hüdâya erişip, sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve

ma’nây-ı nefsi bilip ve gönlü ağyârdan tâhir ola ve müşâhedesi seyr-i ilallah ve seyr-i fillâh

olup, Allah Teâlâ’dan rahmet isteyip, günâhların hasenâta tebdîl ederse, Mescid-i

İbrahim’de imamın hutbesin dinleyip, öğle farzıyla ikindi farzını cem edip, bir vakitte

kılıp. Pes Arafat’ta vakfeye durduğu sâbit [113] oldu, mübârek olsun, kabûl olur inşaallah.

Hikâyedir ki; Hz. Âdem (as) Havvâ ile Arafat’ta buluştu gussâları giydirüb ve etti:

∑∑∑∑♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑€€€€′¬€′¬€′¬€′¬€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€ β€ β€ β€ β€€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄

ϒα€ϒα€ϒα€ϒα€ β€ β€ β€ β€€� ′1⁄€� ′1⁄€� ′1⁄€� ′1⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€≤2€� €≤2€� €≤2€� €≤2€� β€β€β€β€ Ma’nâsı budur ki; “Ey bizim

Rabbimiz, biz zulüm eyledik kendi nefsimize eğer sen bizi yarlığamazsan, dahî rahmet

557 Bakara, 2/200-202.

188

etmezsen, biz tahkiki helâk oluruz, dünyâda ve âhirette.”558 dediler. Ammâ hitâb-ı izzet

eriştiki “şimdi bildiniz kendinizi” diye, Allah Teâlâ rahmet edip tevbelerin kabûl eyledi.

Ammâ “Arafe” diye anın için ad kodular, çün Âdem (as) ol gün Havvâ ile buluştular.

Pes ey ahmak mukallidler, Arafat’a vardım diye kibir edersin, evvelinden ziyâde

günâh işledin, adınız hacıdır, lâkin hacılardan değilsiz. Biline ki, Müzdelife’ye erişip

akşam namazın yatsı namazın bir ezân ve bir kãmet-birle kılıp, ol gece onda olup, sabah

olıcak orta namazın kılıp, tâ gün doğunca duâya meşgûl olmak rûhu budur ki, eğer nefsin

rûhuna muti’ olup, mâsivâdan yüz çevirip, Allah rızâsın talep edip, makãm-ı tevbeye

erişip, sabah olup saadet günü başına doğup, nefsin sıfatın yok edersen. Müzdelife’ye

eriştiğin sâbit oldu, mübârek olsun kabûl olur inşaallah Teâlâ. Biline ki, Minâ’da üç yerde

taş atmağa; cemre-i ûlâda, cemre-i vüstâda ve cemre-i ukbâda yedişer taş atmak üç gün.

Ammâ bayram günü güneş doğdukta, cemre-i ukbâda yedi taş atılır, hemen cemre-i ûlâya,

cemre-i vüstâya atılmaz. Pes bu üç yerde yetmiş taş atmak budur ki, ruh eğer dünyâdan ve

ehlinden yüz çevirip, cem’i dünyâ sözlerin atıp, dilin dâim zikrullâhda devir edip, ilm-i

şeriatla tarîkat, hakîkatla vücûd-ı zâtın yedi safâ tavrından ve kavlinden ve fiilinden ve

hâlinden şeytanı sürüp çıkarıp, zâhirin bâtının emrullâh ile dâim enîs olursa, remy-i cimâr

ettiğin sâbit oldu, mübârek olsun rabbü’l-İzzette kabûl olur inşaallah. Ammâ ve eğer

hilâfına olursa eşedde azâba hazır ol, ya’ni zâhirde halk arasında üç yerde taş ata, lâkin dili

dünyâ sözleriyle bâtını şeytanla bir ola, vâcip olmak kande [114] kaldı. Bilki attığın

taşların her biri azâb ola. Niçin kavlin fiiline uymaz?

Kurban; biline ki, kurbanın rûhu budurki; eğer nefs-i emmâreyi riyâzet müşâhede

bıçağıyla zebh edip ve ubûdiyyet makãmında sâbit-i kadem olup ve zünûbiyyete sûret-i

kat’i havâlisinde tavâf ederse, pes ettiği kurban Rabbü’l- izzette kabûl olur inşaallah.

Ammâ hilâfı olursa, halk arasında koyun kurban eder, lâkin zâhirinde bâtınında hâkimi

nefs-i emmâre, veziri akl-ı şeytan ola, eşedd azâba hazır olsun, kabûl olmak kande kaldı.

Ammâ Hakk Teâlâ buyurur; � ��<�9 و ;�- :-�)' ت$)�ون = ی��ل ا '( د<�ؤه� آ� � +O��ن�ه�

�ى <�)' �� Ma’nâsı budur ki; “Onun gibi musahhar eyledik, onu size ya’ni و )= ی�� ; ا

kurban olacak hayvanları ola ki siz şükür eyleyesiz, yetişmez Allah Teâlâ’ya onların etleri

558 A’râf, 7/23.

189

ve kanları lâkin yetişir sizin takvânız.”559 demektir. Ya’ni takvâsız bir ibâdet kabûl olmaz

demek olur.

Biline ki, başını tıraş etmenin rûhu budur ki, eğer gönül makrasıyla gönül ibâdın

can yüzünden solup, zât-ı Hakk’tan gayriden i’raz ederse, başın tıraş ettiğin kabûl olur

inşaallah Teâlâ. Ammâ hilâfı olursa, ya’ni bir ehl-i dünyâ berbere başını tıraş ettirip mâsivâ

ibâdın can yüzün kaplamış Allah Teâlâ’nın zât-ı şerifine baktırmayıp, dünyâ endişesine

gark olmuş ise eşedd azâba hazır olsun, inşaallah Teâlâ ettiği vâcip kabûl olmak kande

kaldı.

Biline ki, haccın üçüncü farzı, tavâf-ı ziyârettir, tavâf-ı ifãza dahî derler, ol tavâfı

bayram günü tıraş olduktan sonra edilir, onun dahî rûhu vardır. Eğer fiilini ve sıfatını zât-ı

Hakk’tan fânî kılıp aşk-ı hakîkatte mâşuk cemâlini tavâf edip, sıddık sıfatıyla kerem-i

mürüvvet mervesi arasında sa’y edip ve bu çar unsuru rûha tâbi’ edip beşeriyet ahlâkının

sırrın yakıp varlığın mücerret olup, Allah Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe’sin tavâf kıla tâ ki, bi

ahlâkıllâh şerîfiyle müşerref ve münevver olup, ilm-i ıhfâya erdinse, zâhirde bâtında kabûl

olur haccın inşaallah. Ammâ hilâfın olursa, eşedd azâba hazır ol inşaallah Teâlâ, ya’ni

Kâbe’yi zâhirî tavâf ede. Safa ile Merve arasında sa’y ede, gönlünde zerre kadar Allah

muhabbeti [115] yok, fikr-i fâsid birle safâ ider ve hırs ve buhl murdarlığında gark

olmuşken kande kaldı ki, haccı kabûl ola. Ammâ eğer sâil suâl ederse ki, niçin öyle olur?

diye. Cevap budur ki, Kâbe’ye varmakdan murâd, hemen halk arasında riyâ ile adını hacı

takmak mı idi? Biline ki, her kimseye Kâbe’ye varmak farz olsa, ol kişi etse ki, yâ Rabbi,

bu farzın edâsın ben bîçâreye zayıf bende ki, sen müyesser eyle, diye hâlisân zâhir Kâbe-i

şerifi ziyâret edip, menâsik-i haccı tamam etse dahî, Allah Teâlâ ol kişiye hidâyet edip

dünyâ muhabbetinden kendini çekip Allah’a yüz tutarsa, Allah Teâlâ onu mürşid-i sâdık

muhabbetine eriştirir ve envâ-î riyâzât çektirir ve envâ-î mücâhedeler kıldırır ve tezkiyey-i

nefse meşgûl olur, Allah Teâlâ’nın âlemine yol bulur tâ ki,

♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ hadîs-i şerifiyle müşerref olur. Ona Allah Teâlâ

âlemin sıfatın tecellî eyler. Pes ilm-i ledünnî zâhir olur cem’i a’mâlin alâ haddihi alâ

haddihi sırrın ve hakîkatin bilip hazzın kesb eder. Allah Teâlâ onu taklid zulmetinde

komaz, şimdiki zamanın adı hacıları gibi. Biline ki, bu sözlere hiç şek ve şüphe eyleme ki,

kãle Rasûlullâh (sav) buyurur ki,

559 Hac, 22/36-37.

190

∞ ∞ ∞ ∞⟨⟨⟨⟨♥⇐�♥⇐�♥⇐�♥⇐� ⇓⇓⇓⇓ ⟨⟨⟨⟨2 β2 β2 β2 β◊◊◊◊∉ �∉ �∉ �∉ � ⇔ ⇔ ⇔ ⇔ ∞⇐�∞⇐�∞⇐�∞⇐� � υβ� � υβ� � υβ� � υβ� ◊◊◊◊⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ ∪∪∪∪◊◊◊◊νϖνϖνϖνϖ ββββ⇓⇓⇓⇓� � βƒ� � βƒ� � βƒ� � βƒ⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩

µβµβµβµβ Ya’ni Rasûlullah (sav); “âdemîler üzerine bir zaman gele ki, cemaat olup mescidler

içinde namaz kılalar dahî olmaya aralarında bir Müslüman”560 dedi.

Ey Kâbe-i visâli ziyâretinden mahrûm taklidîler, bunun gibi Hakk sözler hiç

kulağınıza girmez. Zîrâ şeytan saçıyla kulaklarınız tıkanmıştır, anın için Hakk sözler

kulağınıza girmez, dâim mesâhibiniz şeytanlardır, bâtıl sözlerin dinlersiniz. Biline ki, nefs-

i emmâre dâim Allah Teâlâ’nın evâmirin terk edip, nevâhîsine azmedersiniz. Pes âdemîler

şöyle yaratılmıştır ki, kemâl-i saadete ermez. Tâ ki, nice yıllar mürşid-i sâdık huzûrunda

envâ-i riyâzâtlar çekip ve envâ-i müşâhedeler edip, kendi ihtiyârından geçmeyince ol kişi

ki, hevâya mutabaat etmiştir, anın muâmelesi Allah Teâlâ ile değildir, hiçbir ibâdeti

Rabbü-’l izzette kabûl [116] olmaz.

İmdi herkişinin saadeti, rızâullâhı talebtir. Bu sebepden adı geçen milletler

ruhbâniyyet ve seyâhat emr olunmuştur tâ ki, her ümmetin âbidleri halk arasından çıkıp

dağlar başında ömürlerin riyâzâtla ve mücâhede ile geçirirler idi. Bir gün ashab Rasûlulah

(sav) hazretine sordularki; yâ Rasûlallâh, bizim dinimizde seyâhat ve ruhbâniyyet yok mu?

dediler. Rasûlullâh (sav) buyurduki; “Size anın bedeli, cihâd ve hac buyuruldu.”561 Pes

haccın ahkâmlarına hod cem’isi hâsıl olur, sırrın ve hakîkatın bilip, hazzın kesb edene,

ya’ni seyâhatten ve ruhbâniyyetten murâd riyâzâttır ve mücâhededir. Ve eğer hac ahkâmın

alâ haddihî alâ haddihî her birinin ruhlarını yazarsak kitab mutavvel olur. Ya’ni haccın

farzı üçtür, rûhu nedir? Vâciplerin rûhu nedir? Ve sünnetlerin rûhu nedir? Ve edeplerin

rûhu nedir? Ve müstehapların rûhu nedir? Ve Kıran haccın ve Temettu’ haccın rûhu nedir

ve efrâd-ı haccın ve umrenin rûhu nedir? Ve ihram giymenin sebeb-i evveli bıyığın ve

tırnağın ve koltuğun ve kasığın yolup, gusul edip ve tahâretin tekmîl adı, abdest olup ihram

giydiği vakit iki rek’at namaz kılıp ve telbiye edip "،��! �'9�- !��، ان� !�� ا � !�� l ش�ی�

� � وا l ،�-U ش�ی� �U:J� ."ا 2U� و ا Ma’nâsı budur ki; “derdim mut’î olup, ey benim

Allahım sana taat etmeğe. Senin şerîkin yoktur. Mut’î oldum sana kulluk etmeğe, tahkik

övmek sana lâyıktır, senden gayriye lâyık değildir, ve padişahlıkta ortağın yoktur.”

demektir.

560 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, IV, 489 (Müellif, bu hadîsin isnâdının Buhârî ve Müslim’e göre sahîh olduğunu ama kitaplarına almadıklarını söylüyor); Deylemî, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, V, 441. 561 Bulunamadı.

191

Pes zikrolunanların rûhu nedir ve kuru yer canavarı avlamak ve kestirmek haram

olduğun rûhu nedir, mahrem olana ve kokulu nesneler dürtmenin ve tırnağın ve bıyığın

kesmek ve başın ve yüzün örtmek ve başın ve sakalın yumak ve başından ve göğsünden kıl

gidermek ve gömlek ve etek ve yaşmak giymek ve dülbende sarınmak. Bu zikr olunanların

işlemesi câiz olmadığının ruhları nedir? ve kehle öldürmemenin rûhu nedir, şehvetle kişi

avradına yapışsa veya öpse bir kurban lâzım olur. Kurbanın rûhu nedir, ve avradına

yapışmanın rûhu nedir ve Arafat' ta vakfeye durmazdan avradına cimâ edenin haccı bâtıl

olmak nedir ve Kâbe'ye ihramsız [117] girmek haram olduğu nedir ve hevâm-ı arzı

depelemek câiz olduğu nedir? Pire ve karınca ve kedi ve soğulcan, yılan ve çıyan ve akrep

ve arı ve sivrisinek ve karacasinek ve fare gibi bu zikrolunanları öldürmek, kelb-i akur ve

arslan ve kaplan öldürmek câiz olduğu nedir ve mezkur olunanların öldürmemesinin ziyânı

nedir ve Mekke'ye Bâbü's- Selâm'dan dühûlun rûhu nedir ve tavâf şuru’ edecek, pes elini

Hacerü'l- Esved'in üzerine koyup uyumanın rûhu nedir ve Hacerü’l Esved nedir, ve ihram

bezinin bir tarafını sağ koltuğu altından alıp, sol omuzuna bırakıp sağ koluyla sağ omuzu

açık olmanın rûhu nedir? İbtidâ-i tavaf, Hacerü’l- Esved’den başlaşmanın rûhu nedir ve

kapının beraberinde makãm-ı İbrahim’de ve rukn-i Arafat’ta ve altın olukda ve rukn-i

Şam’da ve rükn-i Yemen’de duâ etmenin yedi tavâf tamam oldukda, mültezim dedikleri

Kâbe duvarına göğsünü ve sağ yanağını duvara urup, iki elini başı üzerine koyup tazarru’

birle duâ etmenin rûhu nedir? Makãm-ı İbrahim’de iki rek’at namaz kılıp, zemzeme gelip

suyundan doyunca içmenin rûhu nedir? Safâ ile Merve arasında say edip, geri Hacerü’l

Esved’e gelip isti’lâm edip, safâ kapısından çıkıp, ol iki meyiller arasından seyirtmenin

rûhu nedir ve ol iki meyiller neye işârettir. Safâ ile Merve yönünde Kâbe’den yana tazarru’

birle duâ etmenin rûhu nedir? Ve tavâf-ı kudüm nedir, tavâfın üç nöbetinde omuzun

oynadı, yürüyüp ve dört âhirinde sekinet üzerine yab yab yürümenin rûhu nedir? Ve her

taraftan Hacerü’l Esved’e gelip istilâm etmenin rûhu nedir? Ve haddini sormayan kişi ki,

ihrâmını çıkarıp durdu, Kâbe de geri ihram giyip zilhiccenin sekizinde güneş doğdukta

Mina’ya varıp, öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazın onda kılıp ve ol gece onda yatıp, orta

namazın kılıp, ondan Mescid-i İbrahim’e varıp ezân okuyup, ikãmet edip, öğle namazın

kılıp, ikindi namazın kılıp, ondan Arafat’ta vakfe yerine varıp onda vakfeye durup, güneş

dolanınca ondan kalkıp [118] Müzdelife’ye gelip akşam namazın, yatsı namazın ezân ve

bir kãmetle kılıp, ol gece onda olup sabah olunca orta namazını kılıp, duâya meşgûl olup,

ta gün doğunca ondan Mina’ya gelip cemretü'l- Ukbâ'ya yedi taş atıp her birini attıkça

192

tekbir edip ve kurban edip ve başın tıraş edip ve geri Kâbe’ye gelip yedi tavâf edip ve

makãm-ı İbrahim’e varıp iki rek’at namaz kılıp, ondan geri Mina’ya gelip ol gece onda

olup, ertesi gün doğuncak cemrelere yedişer taş atıp, ol gece dahî Mina'da yatıp, yârandesi

eyyâm-ı teşrîfin evveli gündür. Öğle vaktinde gine ol üç yerde yedişer taş atıp eyyâm-ı

teşrifin üçüncü gününde terkib-i mezkur üzerine yedişer taşı yerli yerinde atıp ihramdan

çıktıktan sonra ihramda iken haram olan nesneler helâl olmak. Pes bu cümle zikr

olunanların sırrı ve hakîkati ve rûhu nedir? Ve ihramdan çıkmak nedir? Ve Kâbe’den

gittiğin tavâfa vedâ edip ve Kâbe’den gözlerin ermeyip ta safâ kapısından çıkınca kıçın

kıçın gidip Kâbe’den yüz çevirmemek nedir? Ondan çıkıp vatanına azmetmek nedir?

Pes ey mukallid ahmak mürâî câhiller, hakîkatte hacı şol kişidir ki, haccın

farzın,vâcibinin ve sünnetlerinin ve âdablarının ve müstehablarının cümle alâ haddihî alâ

haddihî ilmine âlim olup, müşâhedesin eyleyip cemiân sırların ve hakîkatlerin ve ruhların

bilip, hazzın kesb edendir. Pes rabbü'l- izzette kabûl olan hac budur. Eğer gerçek tâlib-i

Hakk isen o gün fikreyle tâ ki, mefhûmu hâsıl olup maksûda erişesin. Eğer hacı olmak

dilersen, taklîd zulmetinden çıkmaya sa’y eyle nice yıllar mürşid-i sâdık huzûrunda açlık

ve susuzluk çekip, mücâhede beriyyesinde tâ ki, sırr-ı beytullâhı görüp, tekbir edip Hakk

Teâlâ tecellî edip kalbine dehşet hâsıl olup ve rûhun hayrete düşüp, cem’i mâsivâullâhdan

gãib olup dilinde ve gönlünde “hû” dan ırak nesne kalmayıp beytullâhı yedi kez tavâf edip,

ondan makãm-ı İbrahim’e erişip, ondan [119] mâ-i zemzemden içip, cehl zulmetinden âzâd

olup, makãm-ı seyr-i fillâha erişip, cem’i eşyânın cevâhirin ve hikmetlerin bilip ve gönlün

zevk u safâ ile dolup, şuhûdî zât ile münevver olup ve keremi mürüvvet sahibi olup, safâ

ile merve arasında say edip menâsik-i haccı tamam edip, Medine-i hakîkîye erişip ve Hz.

Muhammed (sav) mescidine girip, mübârek türbesine bakıp nûrun görüp, fenây-ı mutlakta

karar edip Allah Teâlâ'nın “yâ kuddûs” ismine mazhâr olup, cem’i ayıplarından sâlim olup

ve şehr-i Şam’a erişip imdi maksûdun hâsıl olup, makãm-ı vahdette karar edip, kesret

hicâbından halâs olup, tâ ki, bahr-i dalâlette gark olmayasın. Ammâ tâlib-i Hakk olan

müridlere bu miktar rumuz kifâyet eder. Ammâ garâzı dünyâ olunca, hergün biner kere

söylersin işitmez ve haz da etmez. Eğer da’vet ile hidâyet bir olaydı; Ebû Leheb ile Ebû

Cehil’e hidâyet olunaydı, ya’ni Hz. Muhammed (sav) Ebû Leheb’i Ebû Cehil'i îmanâ ve

islâma da’vet ederdi, onların küfrü ziyâde olurdu. Ammâ tâlib-i Hakk olan mürid oldur ki,

bîgarâz ola, ya’ni mürşid huzûrunda olmaktan murad hemen Allah Teâlâ’nın rızâsı ola tâ

ki, âlem-i hûviyetten nidâ işide tâ ki, i’tikãdı pâk ola, şirk-i hafîden halâs ola.

193

GAZÂ FASLI

Bilin ki, gazâ farz olduğu Kur’an'la sâbit olmuştur.

€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒβ€υ≤ β€υ≤ β€υ≤ β€υ≤ ⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€ -

�� ♥� €♥� €♥� €♥� €◊◊◊◊⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄ϒ2€ϒ2€ϒ2€ϒ2€ 6′ 6′ 6′ 6′⟨⟨⟨⟨€≤€≤€≤€≤€€€€€υ ⁄€υ ⁄€υ ⁄€υ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€⇓⇓⇓⇓€€€€ 6⁄ 6⁄ 6⁄ 6⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€ € € € €∑∑∑∑♥ϒ∉♥ϒ∉♥ϒ∉♥ϒ∉

β€β€β€β€′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ Ma’nâsı budur ki, “Ey Allah’ın nebileri ! gazâ ile kâfirlere dahî münâfıklara

dahî katillik ile onların üstüne onların varacak yerleri Tamu’dur, ne katî yaramaz

yerdir.”562 demektir. Bir âyette dahî buyurur;

♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′∑∑∑∑♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €′¬€′¬€′¬€′¬€€€€€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €′¬€µ′¬€µ′¬€µ′¬€µ ⌠⌠⌠⌠♦≤ν€♦≤ν€♦≤ν€♦≤ν€ψ ⁄ψ ⁄ψ ⁄ψ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€

€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Savaş eyleyiniz kâfirler ile hatta fitne küfür kalmaya, dahî ola

dinin cümlesi Allah Teâlâ’nın.”563 demektir. Bir âyette dahî

buyurur; 6ƒ 6ƒ 6ƒ 6ƒ∫∫∫∫€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬′¬′¬′¬♥∉ α♥∉ α♥∉ α♥∉ α′� ϒϖ€′� ϒϖ€′� ϒϖ€′� ϒϖ€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€ ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€′¬€′¬€′¬€′⇐€′⇐€′⇐€′⇐€ € € € €∑∑∑∑

♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€

∑∑∑∑♥€≤ν′♥€≤ν′♥€≤ν′♥€≤ν′◊◊◊◊⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⇓⇓⇓⇓ ♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤€α α←€α α←€α α←€α α←′′′′◊◊◊◊€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€ Ma’nâsı budur ki, “Şol

kişiler ki, îman getirdiler savaş eylenüz size yakın kâfirler ile dahî sizden katillik bulsunlar,

dahî biliniz ki, muhakkak [120] Allah Teâlâ muttâ kiler iledir.”564 demektir. Bilin ki, gazâ

üç nevidir. Nitekim hadîs-i sahihte gelmiştir ki, Rasûlullâh (sav ). Evvel gazâsı Bedir

gazâsı idi, gazâ itmam olup şâd hürrem birle Medine’ye giderken, Rasûlullâh (sav) ettiki,

“Gazânın sağîrîn eylediniz gazây-i ekberi dahî eyleniz.”565 dedi. Pes ashabdan bir kişi etti,

yâ Rasûlallah bundan ulu gazâ olur mu? Senin mübârek vücûdun onda hazır idi ve üçyüz

onüç mü’min ile idi ve bin melek ile idi ve doksan mü’min cinnîler ile idi ve İblis ve

şeytan leşkeri onda dokuzyüz müşrikler onda bile idi ve Ebû Cehil gibi ulu düşman başı

onda kesildi dedi. Rasûlullâh (sav) ettiki; “Gazây-ı ekber oldur ki, kişi envâî riyâzetler ve

mücâhede ile nefs-i emmâresin öldürür ve takvâ libâsın giye. Zîrâ nefs-i emmâre hem kâfir

hem münâfıkdır, ol sizi görür, ammâ siz ânı göremesiz. Nefs-i emmâreyi öldürürseniz,

gazây-ı ekber edip gãziler olursunuz. Nefs-i emmâre sizi öldürürse dünyâdan âhirete

îmansız gidersiz. Pes zâhirde kâfir sizi görür ve siz kâfiri görürsüz, eğer kâfir sizi

öldürürse, şehit olursuz ve eğer siz kâfirleri öldürürseniz gãzi olursuz. Ammâ gazây-ı ekber

kişi nefsin öldürmesidir. İmdi ondan aşağa ırak mal gazâsıdır ki, kişi cem’i malını Allah

562 Tevbe, 9/73. 563 Enfâl, 8/39; Bakara, 2/193. 564 Tevbe, 9/123. 565 Bulunamadı.

194

Teâlâ’nın rızâsı olan yerlere sarf ede, ondan aşağıya ırak gazâ kâfirlerle savaşmaktır.”566

dedi. Ammâ âyet ile hadîs ile sâbit oldu ki, herkişi nefs-i emmâresin öldürüp ve takvâ

libâsın giymeyince şeytan şerrinden halâs olup mü’minler zümresinden olmaz, hiçbir

ibâdeti kabûl olmaz. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur;

� ⁄� ⁄� ⁄� ⁄€� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� ♦♦♦♦⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€ Ya’ni “Takvâ libâsı onculayın

hayırlıdır.”567 ki, mü’min olan dâim takvâ libâsın giye, demektir. Bu âyete münâsip Hz.

Muhammed (sav) buyurmuş ki; “îman çıplaktır, anın örtüsü takvâdır. Takvâsı olmayanın

îmanı yoktur.”568 demektir.

Ey ahmak câhiller, bu hod gün gibi âyandır, bir oğlan ki, ana rahminden zâhir

olduğu vakit eğer onu ol murdar kandan pâk etmeseler ve bezler ile gövdesin sarıp, beşiğe

koyup ve anası südü ile onu emzirmese pes ısıdan ve soğuktan [121] ve açlıktan helâk olur.

Ammâ bir tıfl oğlan gibi, her kişi hevâ murdarlığından pâk olup ve şeriat beşiğine girip ve

ahkâm-ı şeriatla cemi’ âzâsın bağlayıp ve mürşid-i sâdıktan tarîkat ve hakîkat südün

içmeyince nice kâfirlikten ve münâfıklıktan halâs olmaz. Bu sözlerde hiç şüphe eyleme ki,

ey gãfil kevn-i âlem mülk-i padişahtır, dâim emrullâh ile on iki burcu devirdir, neye

işârettir, hiç bilir misin? Ey ehl-i hevâlar bu anâsır-ı erbaa ki, her birinin üçer hükmü

vardır, cümlesi on iki olur. Ammâ hükm-i şeytan bunlardan hâsıl olur. Ammâ Allah

Teâlâ’nın evâmirin terk edip dâim anâsır-ı erbeanın on iki hükmünde devreden ehl-i

hevâlarda dini islâm ve îmanı mı bulunur? Hâşâ ki onların dini, islâm dini değildir ve

îmanı dahî merduddur. Ammâ biline ki, nice kerâmetlerin zâhir edip kendilere put kılıp

taptıkları için ve ehl-i dünyâda karışıp ve halkın ikbâli istikbâl zünnârın bellerine

bağladıkları için ve nice yıllar uzleti ihtiyâr edip ve envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler

ettiklerin Allah, “را� kıldı, ya’ni “dağılmış toz” kıldı, merdûd-ı Hakk oldu halka ”ه!�ء <�$

karışmak ile.

Ey ehl-i hevâ ahmaklar, makãm-ı kerâmete erişenler size karışmak ile Hakk’tan

merdûd oldu, acep sizin hâliniz nice ola. İmdi bu zamanda kim ki, necât isterse, Îsâ (as)

gibi mücerred olsun ve mürşid-i sâdık taleb ede, her belâya boyun vere, vahdetin camını

nûş etmeye, özü tekãza ede. Tâ ki vahdet cur’a nûş edip, mesd ola, mâsivânın zerresin

görmez ola, her neye nazar kılarsa, mevlâyı göre, esrâr-ı Hakk’a erişe, hayrân ola, her 566 Bulunamadı. 567 A’râf, 7/26. 568 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VII, 191, (Burada, Vehb b. Münebbih’in sözü olarak naklediliyor); el-Kureşî, Mekârimü’l-ahlâk, s. 41, Ebû Şücâ’, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, I, 112. (İbn Mes’ûd’un sözü).

195

nefes vechullâhı seyrân ede, kâhr-ı Hakk’ı seyrettire kibriyây-ı azametinden, ya’ni

kâhharlık sıfatıyla tecellî kıla. Ammâ ol şimdiye değin bulduğunu yavu kıla, dehşet ve

hayret anın yerine kãim ola, ya’ni ilim ve ma’rifet cehle tebdîl ola, bu bir cehildir ki, ilim

mertebesinden hâlîdir. Biline ki, susuzluktan dudakları kuruya ve gözleri yaştan kala,

kavlühü Teâlâ . €€€€⁄υ€⁄υ€⁄υ€⁄υ€ ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ ♣ ♣ ♣ ♣⌡⌡⌡⌡⁄⁄⁄⁄⌠⌠⌠⌠€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅nakşını eline nakşede. Ammâ râh-ı

fenâ bundadır, fenâ ender fenâ budur. Ammâ ondan sonra mukarrer bulur [122] dehrin

fenâsın, ondan sonra fenây-ı ihtiyâr edip, mâtem donun giyip dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk

eder ve kedûrât-ı hevâdan sâfî olur ve uzleti ihtiyâr eder, ashâbından nefret eder, fikri

ağyardan pâk olur, fenâ meydânının sâhipkıranı olur. Ammâ sâliklerin kalpleri açılmış

olsa, ol kâmiller halka karışmazlar, Cenâb-ı Hakk’a bağ-ı hususunda tâlip, vahdet

meyhânesinde huzûr-ı kalple namaz kılarlar, delil-i esrârdan Mescid-i Aksâ’yı bulurlar,

nefâ-i nâr-ı celâli bunları fânî kılar. Hiç halka karışmazlar, meğer Hakk Teâlâ tarafından

halkı Hakk’a da’vet edip terbiyyet vermeye emir olunmuş ola, ol vakit müridleri birle gâhi

sohbet eder. İmdi bu makãma erişmeğe sâlik ol vakit müyesser olur ki, kãbiliyet şerâiti

onda ola ve ehl-i himmet ola, mürşid-i sâdıka teslîm olup tamam hizmet ede. Zîrâ ezelden

böyle olmuştur âdetullâh, her sâlik, mürşid-i sâdıka hizmetle bulur Hakk’a rahi. Biline ki,

mürşid-i sâdık yüzüne bakmak Haccü’l- Ekberdir, Zîrâ mir’at-ı haktır, tâlipler onun

yüzünden Hakk’ı görürler. Lâkin beden gözüyle görmez.

Ey kıssahânların ferdâsına mağrûr olan ahmak câhiller, rûz-ı haşrı gör, gözün aç,

kitabın oku, şerrini gör, hulki cihân bu sahrada cem’i iken ehl-i cenân zümresinden misin?

Yâhut ehl-i cehennem zümresinden misin? Zîrâ âhirette her nefis ne ederse onu bulur. Eğer

bu sözün sıdkına şâhit gerekse Allah Teâlâ

buyurur; ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ €♥∉ €♥∉ €♥∉ €′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄€€€€ α α α α′€≤µα€′€≤µα€′€≤µα€′€≤µα€-

′′′′◊◊◊◊€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€⇓⇓⇓⇓ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ⌠⌠⌠⌠♦≤∉€♦≤∉€♦≤∉€♦≤∉€′µ €≤′µ €≤′µ €≤′µ €≤⟨⟨⟨⟨′θ ϒ′θ ϒ′θ ϒ′θ ϒ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇔ϒ€⇔ϒ€⇔ϒ€⇔ϒ

α α α α Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, ol Allaha varırsız ondan bilin, kim her nefs

ederse onu bulur, hiç kimseye zulüm olmaz.”569 demektir. Bu âyet ki, Hz. Rasûlullâh (sav)

hazretine nâzil oldu, Kur’an dahî tamam oldu. Bu âyet nâzil olduktan sonra Muhammed

habîbullâh (sav) yirmibir günden sonra bekã mülküne sefer oldu. Pes tâlib-i hakkın alâmeti

budur ki, özü takãza eder, zikrolunan âyete inanır şerri terk eder, a’mâl-i sâliha meşgûl

olur, ehl-i hevâdan ayrılır, sâlihlere karışır. Pes eğer hilâfı olursa, dâim sohbeti ehl-i hevâ

ile ola, sâdıklara [123] karışmaya ve amel-i sâliha özü tekãza etmeye, sözleri fesad olur, 569 Bakara, 2/281.

196

münâfıkdır, nefsi şeytana gãlip olmuştur. İmdi bu sahrada ehl-i cenân ehl-i cehennemden

fark olup ayrılır, âhrette dahi öyle olur. Nitekim Kelâm-ı Hakk’ta

buyurur; ′′′′⇓⇓⇓⇓ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′◊◊◊◊⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α €€α €€α €€α €⁄⁄⁄⁄€€€€⁄⇔α α⁄⇔α α⁄⇔α α⁄⇔α α′� β€ν⁄′� β€ν⁄′� β€ν⁄′� β€ν⁄⇓⇓⇓⇓α€α€α€α€ Ma’nâsı budur ki “ayrıla

ol günde ki ayrılınız ey yaramaz ehl-i hevâlar sâdıklardan”570demektir. Ey sâdıklar

sohbetinden kaçan ehl-i hevâ câhiller, zikrolunan âyete nazar eyleyin görün ki, sâlihler

zümresinden misin, yâhut fâsıklardan mısınız? Zîrâ her kişi mertebesini göre ve bulsa

gerek. Pes Hakk’a lütufla mürşid-i sâdıktan kaçan tarîk-i Hakk’tan azmış, ma’rifetten

mahrûmlardır der-beder gezer, âhiretten târ u mâr eylemişlerdir. Ehl-i sülûke mâlumdur.

Ammâ tâlib-i Hakk olan mücâhid olur, anâsır hükmünde kalmaz, kalbini ma’siyetten pâk

eder ve leyletü’l- Kadri görüp Hakk’ı şühûdunda her dem kalır, sücûd yere nüzûl eder

melâike, ruh ondan bir nûr görür ki kamu eşyâyı gark etmiş, hiçbir nesneye benzemez,

nihânı yok, mekânı yok, cihetten muarrâdır, levni yok, tegayyürden münezzehtir. Tâlib-i

Hakk olan, nûru görür, evvelki hâli tegayyür olur ona ♦≤ ♦≤ ♦≤ ♦≤ وا+2Z وا3��ب 571 okumak olur.

Ondan sonra vücûdun yedi tavrı görür, her tavır o nûra gark olur. Bu hâli kendi vücûdu ile

görüp, ol dem yüz yere vardı secde etti, Allah Teâlâ’ya yakın olmak hâsıl oldu. Ol secde

içre karâr eder, vücûdu fenâ bulur, kamu eşyâdan gınâ bulur, velâyet gözün açar, yerli

yerin görür, hiç bu âleme benzemez, ol yerin bağı dağı nurdur ve giydikleri nurdur, içilen

nurdur, yenilen nurdur, hemen bir velâyettir, her ol kim ehline isim ve sıfat-ı zâtı zâhir

olur. Ammâ kerâmet bu makãmdadır. Bu makãma erişenin alâmeti budur ki, gâh bende

dervişden gece gündüz figãn görünür, gâh sâkin olur karar etmiş gibi, gâh âh u zâr eder

gece gündüz gözlerinden yaş döker, gâh dağlarda âvâre olup gezer, gâh gönlünü ihyâ

etmek ister işine meşgûl olur, gâh himmetinden bir eser zuhûr bulur, gâh ellerinde Hakk

cömertliği görünür, gâh dillerinde nûr-u Hakk görünür, gâh mescide varır [124] taat-ı zühd

için, gâh Hakk’tan uzlet eder, gâh Hakk’ın arşında cevelân eder, gâh ferşine iner seyrân

eder, gâh çıkar dervişler birle sohbet eder, gâh âciz olur halktan bezer, gâh vücûd verir, gâh

adem gâh esmâ ve sıfattan ma’rifet nûru âşikâre olur, gâh şâhid olur, gâh mahcûb, gâh

gãlib olur, gâh mağlûb olur, gâh râğıb olur, gâh mübtedî.

Bunların ümmehâtı dörttür, biri evveldir, biri âhirdir biri zâhirdir, biri bâtın.

Bazısına tâbi olacak evveldir, bazısına âhirdir, bazısına zâhirdir, bazısına bâtındır. Bu

makãm ehline bu hâl dili ma’lumdur. Ammâ tâlip bu makãma erişmeye evvel şart

570 Yâsîn, 36 /59 571 Alâk, 96/19

197

kãbiliyettir, ondan sonra mürşid-i sâdıka külliye ile teslîm olup tâlimine râzı olup, kavlen

ve fiilen emrine ve nehyine râzı olup, her amelde anın izninden hâriç olmamakla erişir.

Gerçi hidâyet Allah’tandır, sebebi dahî mürşid-i sâdıkladır. Zîrâ âdetullâh böyle ola

gelmiştir.

İmdi Hakk Teâlâ’ya yol, kalb-i insandır, onculeyin insandır ki, kalbi beytullâh ve

arşullâh ve dârüs-Selâm ola, selâma ermiş, kendi sâlim ve gönlü fesattan sâlim. Ammâ

onların yüzün görmek haccü’l- Ekberdir ve bunları buğzî ve hubbî sanma ki, halka sed

eder, bil kim Allah içindir. Zîrâ yaramaz kişileri reddetmek mürşide lâzımdır. Zîrâ kimlere

musâhip olmaktan kişiye erişir. Mâdem ki, kişinin zâhiri bâtınına müvâfık olmaya ve

zâhirinde ikãmet görmeye ve meşrebinde her dem istikãmet görmeye anın gibi kişinin

terbiyesine meşgûl olup emek çekmeyeler ki, sonra pişman olur. Zîrâ münâfığa irşad

yoktur. Herkim ederse dalâlet ebedî olsa gerektir. Ammâ Allah Teâlâ murâdlar verici

ganîdir. Her kişi ne isterse onu verir, hiç kimseye zulüm eylemez. Ey vahdet şarâbın

içmeyen îmandan mahrûm dünyâ saltanatına esir olan ahmak fâsıklar katında Hakk’tan

ırak, gece gündüz fikrin bu ki, cihâna hükmün yürüdesin.

Ey ehl-i hevâlar, mürâi zamâne şeyhleri ve ulemây-ı resmiyeler katında adliyâne

bakmazsın, zulmüne nazâr etmeyip ol dünyâya haris olan şimdiki zamanın mürâi dilenci

şeyhleri ve ulemây-ı resmiyelerin [125] i’tibar seni helâk etmiş, senin hiç haberin yok,

vücûdun şehrine nefs-i emmâre sultan olmuş ve akl-ı şeytanı vezir etmiş, hiç ölümü sana

andırmaz ve âhireti unutturmuş ve halvetinde gece-gündüz iyş u işrette hemdemin kãnun

ve cengi ve tanbur ve kopuz. Pes bunun gibi çirkin fiiller küfürdür. Zîrâ hazzı küfürdür,

zîrâ hazzı olmasa dinlemezdi. Ammâ bunun gibi çirkin fiilleri edende din îman olur mu?

hâşâ olmaz. Ey mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar eden binler kapısına varan mürâîler,

hakîkatten mahrûmsuz, anın için ki, kendiniz görüp, mürşid-i sâdıkı inkâr edip, şeytan

sıfatında karar ettiniz, hiç kendi zulmünüz görmezsiz, gözünüzü dalâlette kör etmişsiz,

münâfıksınız.

Ey kişi, Hakk sözü nice bin kez söylesem, bir nefes Hakk’tan yana dönmezsiz.

Ammâ mürşid-i sâdıktan kaçarsız, şeytan mü’minden kaçar gibi. Pes beyler, vezirler

kapılarına acîb varırsız onlara baş eğersiz ve onların hevâlarına müvâfık söylersiz,

münâfıklarsız, âhiretten zerre kadar kaygınız yok.

198

Ey gãfiller, Allah Teâlâ sizi sayd-ı dünyâ için mi gönderdi? Bil ki, âhiret için

gönderdi. Onu sayd eyle ki, şikarın vaktidir, fevt etme şehbâz elinde iken saydında nâzır ol,

maksûd olan dünyâ sanma, hakîkatte şikarın idrâk edip Hakk’ı bilmektir. İmdi bir kimse

dünyâ saydına mâil olsa, anın bu şikarı cefâdır herkes gibi, kelp sıfatıyla mevsûf olur. Eğer

gerçek tâlib-i Hakk isen, âhiret saydına mâil ola, dâim gönül sahrâsında her sayd zâhir olsa

hiç fevt etme, sayyâd-ı üstâd ol. Zîrâ bugünkü sayd, sana yârın gıdâdır. Ammâ dünyâ

ahvâli bir kuru sadâdır. İmdi dünyâ için kurduğun dolab ko, mekr-i Hakk’tan sakın. Ammâ

nefsin hevâsı çoktur, şer’a muhkem yapış bişer’i olan esbâbı ko, zikrin fikrin Hakk olsun,

kalbini avâyıktan musaffâ kıl, vücûd için olan vârı mahveyle, ilm-i ihfâya eriş, cevherini

sâfî kıl, kimyâ budur, Hakk’ın sırrını gör ve Hakk ilhâmını kalbine ilkã ede inşaallah. Bu

ömrün sermayesi elinde dururken işbu sermâye dokunmadan mâhiyyetin idrâk eyle, nedir

aslın, neden geldin ve ne için geldin? [126] Oku, anla, pîr olup bak va şeyben, bu toprak

ten tuzağında bir iki dane için kavgayı üşürme, tefekkür eyleyip, kendi vücûdunda varlık

görme, kuru bir i’tibarla mağrûr olma, cem’i eşyâya ibretle nazâr eyle, işbu esrâra er, gör

Hakk’ın sırrını, her yüzden temâşâ eyle, bugün gir Hakk’ın dîdârın görmeğe sa’y et,

ferdâya bakma, ma’nâ yüzünden bil anla, söylenen elkãb ko. Ola ki, can şehbâzı pervâz

ede, gönül sahrâsında şikar sayd ile Hakk Teâlâ kişiyi sayd için halk eyledi, matlûb

yolunda fenâ bula, ola ki, fâni dünyâyı terk ede, canı rahat buldu ve hayâtı ebed buldu, âfat

ermez inşaallah. Her kim ki, cismi candan geçti fenây-ı mutlaka erdi, ondan bu âlem

gözüne görünmez olur, halktan şöyle kaçar ki, îman küfürle bir yerde olmaz gibi, ol dahî

ehl-i dünyâ ile olmaz, onu kovmazlar ki bir dem rahat ola, gece-gündüz dilini zikrullâha

harîs eder ve kalbini fikrullâha. Bir kezden, halktan ümîdin keser gece gündüz tevhid ile

enîs olur, herkim bu hâl ile hallense

� � � � ′′′′⁄∋€⁄∋€⁄∋€⁄∋€⇓⇓⇓⇓€€€€ ♣� ♣� ♣� ♣� ϒϒϒϒβ€(€β€(€β€(€β€(€ � � � � ′∩⁄′∩⁄′∩⁄′∩⁄€€€€◊◊◊◊⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⁄⁄⁄€€€€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ "Onlar bugün bunda buldu bu

makãma eriştiler.”572 Onun adı seyr-i ilallah ve seyr-i filllâhdır. İmdi bu makãma

erişenlerin alâmeti oldur; hiç halka karışmazlar, Hakk kendi vechinden envârını bunlara

âşikâre eyledi. Ammâ Hakk Teâlâ’ya bunların azameti arttı, hayret bunlara gãlip oldu,

Hakk cemâline hayrân olup, hayret nûrundan devlete gark oldu. Ammâ bunların uzlet dâim

işleridir, halka karışmazlar ve beyler kapısına varıp, ehl-i dünyâ ile sohbet etmek kande

kaldı. Pes, şimdiki zamanın mürâî adı, seyyâh kezzâbları gibi, meğer Hakk Teâlâ

tarafından halkı Hakk’a da’vet edip, terbiyyet vermeye emrolunmuş mürşid-i sâdık ola ki,

572 Burûc, 85 /2-3.

199

kâhi çıkıp müridleri birle sohbet eder, ama beyler kapısına, ehl-i hevâ sohbetine varmaz ve

Nuh makãmında iken suda gark olmaz, nefs-i ejderhâyı öldürür nûr olur ve aşk-ı hakîkî ile

Deccâli öldürür ve fenây-ı mutlak ile nefsi şâd olur, âhiret mülkünü adliyle ma’mûr eder,

vücûd şehri [127] nûr ile dolar, zulmet gider âlem-i kübrâ olur. Ammâ bu makãm şol vâsıl

olanlarındır ki, makãm-ı mutmainne ermişlerdir, hazrete karılmağa lâyık olmuşlardır.

Kavlühü Teâlâ ;

⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ∫∫∫∫€≤€≤€≤€≤ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ⌠⌠⌠⌠♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ⌠⌠⌠⌠←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ∫∫∫∫€≤€≤€≤€≤ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄⁄⁄⁄

ℵ′ℵ′ℵ′ℵ′◊◊◊◊⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′ν€≤′ν€≤′ν€≤′ν€≤€α←β€€α←β€€α←β€€α←β€

♥ ο€≤♥ ο€≤♥ ο€≤♥ ο€≤€υ €υ €υ €υ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ♥∉ ♥∉ ♥∉ Ya’ni “Yâ nefs-i mutmainne dön

rabbinden yana Allah Teâlâ senden râzıdır, râzı olunmuş gir benim kullarım içine gir

benim cennetime.”573 demektir. Ey ilmine mağrûr mukallidler bu âyet neye

işârettirWت€≤€≤€≤€≤€υ €υ €υ €υ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€ diye buyurur. Bu cennet ki, Allah Teâlâ kendine izâfe

etmiştir. Kalan cennetin üzerine “cennetim” dedi ve hazrete karılmağa lâyık oldun mu ve

Allah Teâlâ’nın kullârı içine girmeye lâyık oldunuz mu ki,

♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ♥∉ ♥∉ ♥∉ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ dedi. Ey ilmine mağrûr sırr-ı Kur’an’dan mahrûmlar!

ammâ hazrete karılmağa lâyık şol tâlib-i Hakk olan sâdık müridlerdir ki, mürşid-i sâdıka

teslîm olup dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip, mürşid-i sâdık

huzûrunda nice yıllar envâî riyâzetler çekip ve envâî mücâhedeler edip ve nefs-i

emmâreden necât bulup, levvâmeye erişe ondan mülhimeye, ondan mutmainneye erişe ve

nefsin terbiyesine meşgul olmakla ve mürşid-i sâdıka teslîm olmakla ve şeriat kimyâsıyla

hakîkatini tebdîl edip ve ölmezden evvel ölüp ve haşirden evvel yine dirilip-ölmekten

murâd, ahlâk-ı zemîmeden tamam halâs olmaktır ve haşirden evvel yine dirilmektir.

Ahlâk-ı hamîde birle tamam ve ilhâm-ı rabbânî birle münevver olup ve her nesnenin

hakîkatini ilhâm-ı rabbânî birle bilip, ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " ” makãmına erişip,

rûh-i izâfîyi Allah kendine izâfet eyledi. Ammâ buyurur,

⌠⌠⌠⌠♥ψ♥ψ♥ψ♥ψ′� ⁄′� ⁄′� ⁄′� ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€€€€€ ′ ′ ′ ′′ν⁄′ν⁄′ν⁄′ν⁄€≤€≤€≤€≤€� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ Ma’nâsı budur ki, “Kaçan

hilkatini beraber eylesem anın içine rûhumdan.”574 demektir. Ammâ sâlik bu zikrolunan

makãma erişmeyince hazrete karılmağa lâyık olmaz, Allah Teâlâ’nın kulları içine girmez.

Ya’ni hazrete karılmağa lâyık olmak yüce makãmdır ki, her sâlike müyesser olmaz.

573 Fecr, 89/27-30. 574 Hicr, 15 /29.

200

Kãle’n-Nebiyyü (sav), ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " her kim ki, kendi hakîkatini bile,

ammâ Rabbisin bilir demektir ve herkim hakîkatini bilmese rabbisin bilmez demektir.

Allah Teâlâ’yı bilmeyen câhil nice mü’min olur, ammâ Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde

buyurur,...... ƒβ ƒβ ƒβ ƒβ1�1�1�1� ⇓⇓⇓⇓ � � � � ⋅ ο⋅ ο⋅ ο⋅ ο⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ”Ben gizli bir hazine idim. Tanınmak istedim, mahlûkãtı

tanınmam için yarattım.”575 Ammâ [128] insan Allah Teâlâ’nın sıfatın bilmek için halk

olunmuştur. Ammâ hadîs-i kutsî birle sâbit oldu ki, her kim mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye

ile teslim olup dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, mürşid huzûrunda nice yıllar riyâzete ve

mücâhedeye meşgûl olup, Allah’tan korkmak evyânını canı başına urup ve şeriat ve tarîkat

yükünü arkasına yüklenip ve tasfiyye-i kalbe devşirüb, şeriat kimyâsıyla hakîkatını tebdîl

edip, kendi hakîkatını ve Allah Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmeğe sa’y eylemese mü’min

değildir münâfıkdır. Kavlühü

Teâlâ;ن′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€ϒ⇔ ϒ⇔ ϒ⇔ ϒ⇔ ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒϒϒϒα€α€α€α€ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€⇓⇓⇓⇓€€€€576 ehl-i tefsîr bu

âyeti “liya’rifûn” ile tefsîr eylemişlerdir. Kãle Rasûlullâh (sav) “...her kim, Allah Teâlâ’yı

dünyâda görmez, dahî görmez âhirette.”577 demektir. Allah Teâlâ Kur’an’da buyurdu

ki,i!+ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦◊◊◊◊⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €′′′′€∉ €∉ €∉ €∉ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦◊◊◊◊⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥ϒ� ♦ϒ� ♦ϒ� ♦ϒ� ♦ ⌠⌠⌠⌠♥∉ €♥∉ €♥∉ €♥∉ €

β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ [Her kim Allah Teâlâ’yı dünyâda görmez, dahî âhirette görmez, dahî azdı,

yolu hemen yolundan şeytan yoluna gitti.]578 demektir. Ammâ her kim ki, Kur’an ve hadîs-

i kutsî ki, hadîs-i Rasûlullâh’a inanmasa mü’min olmaz, münâfıkdır ve eğer gönlünde pâk

i’tikãdı olsaydı, Kur’ân’ın ve hadîs-i kutsînin ve hadîs-i Rasûlullâhı icrâ ederdi. Zîrâ

kişinin fiili artık delâlet eder îtikãdına sözünden. Ya’ni bir kişi dâim takvâda olsa,

mü’minler anın Allah Teâlâ’dan korktuğuna inanırlar. Ammâ bir kişi diliyle ben Allah

Teâlâ’dan korkarın dese, dönse Allah Teâlâ’nın hilâfına işlese, halk anın sözüne

inanmazlar. Ammâ her kişi ki, ehl-i hevâdır heman ikrâr anın dilindedir, yoksa gönlünde

zerre kadar îman yoktur, îmanı dahî merduddur, bu söze hiç şüphe eylemem. Eğer ispat

gerekse işte Kur’an [-97' وإذا ت��ن ا ��ی= إذا ذآ� ا -�; وج-] 3-�>YU .-9' *ی�ت; زادت9' إن��U ا

Ma’nâsı budur ki, “Tahkik mü’minler o kimselerdir ki Allah إی�Uن� و.-W ر9J7' ی��آ�-�ن

anıldığı zaman yürekleri ürperir, O’nun ayetleri okunduğunda, onların imanını artırır ve

575 es-Sehâvî, muhammed b. Abdurrahman , Mekãsidi’l-hasene, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.1987,332 576 Zâriyât, 51/56. 577 Bulunamadı. 578 İsrâ, 50/72

201

onlar yalnızca Rablerine te-vekkül ederler..”579 demekdir. [129] Allah Teâlâ’nın azim

emrini tutmayan kâfir değil midir, belki daha eşeddir.

İmdi eser-i vücud ki cevher gãibdir ki, ona can derler. Ama anâsır-ı erbaada bağlı

kaldı. Allah Teâlâ onu ol vartadan halâs etmek için aklı ona müvekkil etti kim göstere ki

dünyâda ve taalluk-ı heyûlâda hiç lezzet ve rahat yok. Ol nesne ki, lezzeti tasavvur edilir,

sonu elemdir. Eğer bu haliyle âhirete giderse; ya’ni şehevât-ı hissiyeden munkat’ı olmayıp

ahlâk-ı zemîme birle gidecek makãmı cehennem olur. Nitekim

buyurur; €� €θ♦α€€� €θ♦α€€� €θ♦α€€� €θ♦α€⌠⌠⌠⌠♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉

♦ ♦ ♦ ♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤α €≤α €≤α €≤ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α Ma’nâsı budur

ki “Ol kimse ki azgın ola dahî, dünyâ dirliğini ihtiyâr eyleye âhiret üstüne, cehennem anın

varacak yeridir.”580 demektir. Allah Teâlâ vaadine sâdıktır, hilâf etmez, ammâ Allah Teâlâ

diledi ki akl-ı kâmil ve ilm-i ledünnî birle müebbettirler, âlim-i irşâda götürdü tâ ki, bu

halkı âlem-i fenâdan, âlem-i bekãya da’vet edeler, halkı bu anâsır-ı erbaanın hükmünden

ırâk ederler, terğible âhirete döndürürler ve terhible dünyâdan î’raz ettireler ve şehevât-ı

hissiyeden munkatı’ ederler. Ol cevher-i gãibe ki, eser-i vücûddur. Bu âlemden gidecek ol

âlemde safây-ı asla erişe ve âlim-i kâmil olup, bâki rahata ve ni’mete gire, hiçbir kimse bu

anâsır-ı erbaadan halâs olmayınca âlem-i ulvî kim,

♣♣♣♣⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ”Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm

cenneti vardır.” 581 ki, erişmez meğer Allah Teâlâ dilerse eriştirir. Ammâ her kim ki

mürşid-i kâmile riâyet etti, pes Hz. Muhammed (sav)’e riâyet etti. Zîrâ hakkın mazharıdır.

Pes bu takrirce her kişiye vâciptir ki, imdi mürşid-i sâdıka teslîm olup dünyâdan ve

ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr eden mürşid huzûrunda riyâzete ve mücâhedeye meşgûl

olup tâ ki, sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve ma’nây-ı nefsi bile. Zîrâ kişi bunları bilmeyip ve

terbiyyet edip cem’i uyûbundan korkup pâk etmeyince, ma’nây-ı nefsi bilmek hâsıl olmaz

ve ma’nây-ı nefsîden Hakk Teâlâ’yı münezzeh görüp temyîz ede. Pes “ 2�B ;MN�ف ن. =>

makãmına [130] erip mutmainneye varıp hazrete karılmağa lâyık olur. Ammâ ”.�ف ر7�;

kendi nefsini tasavvur etse “enel-Hakk” da’vâsında kalsa, nefsini bilmemiş olur, galata

düşer, Allah’ı bilmek kande kaldı. Ammâ ol sultânü’l- ârifîn, burhânü’l-kâmilîn Bâyezid-i

Bistâmî eder; “Otuz yıldır envâî riyâzet çektim ve envâî mücâhedeler ve horluklar ile taleb

579 Enfâl, 8/2. 580 Nâziât, 79/37-39. 581 Vâkıa, 56/89.

202

kapısında oturdum ta ki, matlûb-ı Bâri Teâlâ’ya yetişim diye, otuz yıldan sonra dost ile

benim aramda olan perdeleri kaldırdılar, gördüm ki, Bâyezid perde ardında zâhir oldu,

Bâyezid yine Bâyezide tecellî eyledi, öyle sandım ki, istediğim yine ben imişim çünkü Hakk

Teâlâ hidâyet kılıp tecellî-i zât kıldı, ondan tahkik buldum ki, görünen ma’nâ nefsim imiş

dahî ondan görünen sıfatullâh imiş. Çünkü ma’nâ nefsimi bildim, ondan sonra Allah’ı

bildim.” Pes “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” muhakkak oldu.” dedi. Ammâ bu makãma şol

sâdık mücâhidler erişirler ki, nice yıllar tasfiye-i kalp ve tezkiye-i nefse devriştiler ki,

gönül âyinesi mâsivâ kedûredden tamam pâk silindi, ya’ni sakãlet kemâle erdi. Ammâ

Allah Teâlâ’nın cemâl-i nûru onlara işrâk eder bir âyine olur ki, Hakk Teâlâ’nın zâtın ve

sıfatın hikâyet edip gösterir, her kişiye sakãlet devlet el vermez ve ona tecellî olup bu

saadet birle mes’ud olmaz. Pes

′ ′ ′ ′⌡⌡⌡⌡←β€∋€←β€∋€←β€∋€←β€∋€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥µ⁄♠♥µ⁄♠♥µ⁄♠♥µ⁄♠′′′′ ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ya’ni bu makãma erişmek

Allah Teâlâ’nın inâyetidir, dilediğine verir ve hem sâfî ve musaykal gönüllere verir,

mükedder gönüller bu devletten mahrûmdur. Zîrâ gönüller kızlığını dünya ile almıştır.

Ammâ kaçan gönül âyinesi sâfi musikal olsa, bu ruh ki, Allah Teâlâ’nın halîfesidir, ya’ni

ruh izâfî tecellî eder ve ol hilâfette “Enel-Hakk” da’vâsın etmeğe başlar. Ammâ galata

düşüp zan eder ki, hâşâ kendini Hz. Hakkım der, neûzübillâh. Bunun gibi halden her sâlik

hakla bâtıl arasın temeyyüz edemez, onlar eder ki, Allah inâyetiyle mahfûz olup ve nefsin

mekrinden halâs olmuşlardır, tecellî-i rabbânî [131] ile tecellî-i rûhânî arasında fark nedir,

bilmişlerdir ve sıfat-ı beşeri geri da’vet ettiği nedendir, bilmişlerdir ve tecellî-i zât kaç

türlüdür ve tecellî-i sıfat kaç türlüdür ve sıfât-ı zâtî nedir ve sıfât-ı fiili nedir ve sıfât-ı nefsi

nedir ve sıfât-ı mânevîsi nedir ve Zât-ı Bâriye delâlet eden nedir? Hemen gayrıya delâlet

etmeyen sıfat nedir? Mevcutluluk sıfatla tecellî eylese neye iktizâ eder ve eğer vâhidlik

sıfatıyla tecellî etse neye iktizâ eder ve eğer “kãim binefsihi” sıfatla tecellî neye takãzâ

kalır ve âlemin sıfatla tecellî kılsa ne zâhir olur ve eğer sıfat-ı kudret birle tecellî kılsa ne

olur ve eğer irâdet birle tecellî kılsa nice olur ve eğer basirlik sıfatla tecellî kılsa ne olur ve

eğer hayyü’l- kayyûm sıfatla mütecellî kılsa ne zâhir olur ve eğer kahhâr sıfatla mütecellî

olsa ne zâhir olur? Pes Allah Teâlâ’nın sıfatını bu kıyas üzere fehmeylese, ya’ni ol azîzler

ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişip hazrete kotarılmağa lâyık olmuşlardır

ve Allah Teâlâ’nın sıfat âlemiyle, rûhâniyet âleminin arasında Allah Teâlâ’yı sıfât-ı

mükâşefâta kãbil ve lâyık olmuşlardır. Allah Teâlâ herhangi sıfat-ı şerifle birle tecellî kılsa

ne takãzâ kılar ve nice olur, ne zâhir olur ve ne iktizâ eder, ne hâsıl olur? bilirler ve Allah

203

Teâlâ gönülleri âyinesi sâfî oldu, mâsivallahtan onlar her sıfatıyla tecellî eder, âyineden

görünür, her tasarruf ki, âşikâre olunur, tecellînin olur âyinenin olmaz. Zîrâ onların elinden

gelen budur ki, aksinde ne vâki’ olursa onlara onu hikâyet eder. Ancak rûh-ı izâfi ki, Allah

Teâlâ’nın halîfesidir sırrı budur ki, ol Allah Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına mazhâr düşüp ve

mazhâr ola. Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur: ⇔ ′ο⇔ ′ο⇔ ′ο⇔ ′ο⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α

ƒƒƒƒ�� ◊◊◊◊ 2222′∏ℵ′∏ℵ′∏ℵ′∏ℵ 2222 ′� � ϕ ′� � ϕ ′� � ϕ ′� � ϕ 2222 ′⊃ ′⊃ ′⊃ ′⊃◊◊◊◊�� 2 2 2 2 ƒα� ƒα� ƒα� ƒα� βββββ� ⇔ β� ⇔ β� ⇔ β� ⇔ ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒβ∪ ƒβ∪ ƒβ∪ ƒβ∪◊◊◊◊� � � � ”Ya’ni

kaçan bir kulumu sevsem kulumu uludan anın için kulak dahî göz dahî el dahî benim, anın

kulağından işiten dahî benim [132] gözle gören dahî benim, dille söyleyen dahî benim, el

ile yapışan benim.”582 demektir. Ammâ bu hadîs dahî zikrolunan ma’nâya işârettir, Allah

Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına âyine olmuşlardır. Pes Allah Teâlâ onlara herhangi sıfatla

tecellî kılsa, âyineden görünen anın aksıdır, aynı değildir. Zîrâ Bâri-i Teâlâ hulûldan ve

ittihaddan ve süryândan münezzehtir. Pes ol aynadır ki, cemi’ esmâdan haber verip, imdi

her kim ki, ol âyineye nazâr etse müşâhede olup, zâtın ve sıfatın aksını ol aynada gördü

nazâr etmedi, her şeyde Bâri-i Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın müşâhede eder. Kavlühü Teâlâ;

♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′⁄υ€⁄υ€⁄υ€⁄υ€ €≤ €≤ €≤ €≤⟨⟨⟨⟨€ρ€∉ α€ρ€∉ α€ρ€∉ α€ρ€∉ α′≤⇔€′≤⇔€′≤⇔€′≤⇔€′µ β€′µ β€′µ β€′µ β€◊◊◊◊€€€€⁄⁄⁄⁄€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉ “Her nereye dönsen Allah’ın yüzü

oradadır.”583biline ki, Allah Teâlâ’nın cezbâtıyla din ilmine sülûk edip ve yakîn ilmine

seyr-i hâsıl eden bunlardır. Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olup, ilm-i ledünnî

devletini bulan bunlardır ve seyyiâtın hasenâta tebdîl eden bunlardır. Zîrâ nice yıllar envâî

riyâzetler çekip ve envâî mücâhedeler edip, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye tebdîl

ettiler tâ ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişip hazrete karılmağa lâyık oldular

ve makãm-ı ihsâna erişen bunlardır ve ehl-i tasavvuf bunlardır, benliklerin fânî kılıp Allah

Teâlâ kendi zâtıyla ve sıfatıyla bâkî kıldı ve ehl-i tecellî bunlardır. Ammâ Allah Teâlâ

vakit olur ki kibriyâ-i azameti kahhârlık sıfatıyla ya’ni celâliyle tecellî kılsa, bunlara ol

şimdiye değin buldukların yâve kılarlar ve dehşet ve hayret anın makãmına kãim olur ve

ilimleri ve ma’rifetleri cümle cehle ve inkâra mübeddel olur, bu bir cehl dir ki; ilim

mertebesinden hâlîdir, tahayyür ehline ma’lumdur, fenâyı bilmeye ilim kalmaz. Ammâ bu

makãmda onların susuzluktan dudakları kurur, gözleri yaşı akar, biline ki وا ��*ن .ی\

'(� ,W-. 584 Bu âyetin sebeb-i nüzûlü neye işârettir ص�اط <M��' .إن�� U= ا U�+-= .ا

ehline ma’lumdur. Bu ol makãmdır ki, nefs-i tûri pâre pâre olur ve bîhoş olup bâtıl sıfatları 582 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520, İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139, Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219. 583 Bakara , 2/115 584 Yâsîn , 36/1-4

204

zâil olur. Zîrâ sıfat-ı celâl birle tecellî muhriktir, ehline ma’lumdur ve eğer sâil suâl ederse

ki; [133] Allah Teâlâ herhangi sıfatta sâliklere tecellî kılsa neye iktizâ eder ve neye zâhir

olur ve ne hâsıl olur ve ne takãza kılar etmediniz diye. Cevap veririz ki iki vecihle olur;

evveli budur ki, hz. Muhammed (sav) bu hakãyıkı keşf etmedi, ağyâr nazarından örttü bu

bî-çâre zayıf Câhidî bendeniz dahî gücü yettikçe ağyâr nazarından örttü. Zîrâ Rasûlullâh

(sav) etmediği işi edecek kavlühü

Teâlâ; ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄€� €√⁄€� €√⁄€� €√⁄€� €√⁄€∉ ⁄€∉ ⁄€∉ ⁄€∉ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€µα€′¬€µα€′¬€µα€′¬€µα€⁄� €α α←⁄� €α α←⁄� €α α←⁄� €α α←′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ 585 âyetine

mutâbık gelir mi? Neûzübillâh min zâlik. İkinci vecih budur ki bazıları bu hakãyıkı keşif

etmişler, lâkin câhiller katında hâssla â’mm beraber oldu. Husûsân şimdi bu zaman oldu ki,

eşkıyây-i mezheb azgınları libâsların fukarây-ı sâbirîne benzetmişler, hakîkatları şeytan,

ahkâm-ı şeriata yanlış te’vil ederler, meselâ ederler ki; “hâşâ bu cihan kadîmdir fânî olacak

değildir, Hakk Teâlâ bu cihânı yok eylemeye kãdir ve bir âlem dahî yaratmağa kudreti

erişmez” dediler. Neûzübillâh min zâlik, bunun gibi elfâz- ı küfürleri onlara şeytan iğvâ

eder ve hem gurur verir, kemâl-i hikmet ve kemâl-i ma’rifet her kişi bu i’tikatta değildir,

taklîd içinde gözsüzlerdir, hatta ederler ki enbiyâlar hükemâ idi ve her ne ki, dediler,

hikmetten dediler. Ammâ câhillere sözü onların havsalasına göre fehimleri ettikçe dediler.

Pes onlara şöyle gösterdiler ki; halkın dünyevî mesâlihi için hikmeti kãnun üzere onları

düzmüşlerdir, onlar halka her ne ki dediler, her biri bir rumuzdu ve ondan gayrı ma’nâ kast

ederlerdi, diye ehl-i hevâlara telkîn ederler ve kıyâmetin zâhirde on nişânesi ki, biri beni’l-

asfâr ve Deccâl’dir ve Îsâ (as) gökten inmesidir ve Ye’cüc ve Me’cüc zâhir olması ve gün

mağribden doğması ve bir yer meşrikte aşağı geçe bir yer mağribde aşağı geçe, duhan çıka,

âlemi kaplaya ve dabbetü’l-arz çıka. Pes bu zikrolunanların her birin yanlış te’vil ederler,

hemen ma’nâsı budur gayri değildir diye zâhirden inkâr etmişlerdir, zâhir a’mâli inkâr

ettikleri gibi ve ol işi görmeden mübtedîleri dinden ve ehl-i yakînin makãmâtından bî

haberlerdir. Tecridle ol [134] mübtedîleri nazarına getirip biraz onların şüphelerin

küfürden i’tikatları ziyâde olup ona müptelâ olalar ve nefislerine mağrûr olmayıp şöyle

i’tikat ederler ki “biz ehl-i irfân olduk ve taklîd zulmetinden çıktık ve havaslardan olduk”

dediler. Biline ki îman-ı makbûlden çıktılar ve îman-ı merdûde girdiler, mübtedîleri bir

kezden islâm dâiresinden çıkıp dalâlet bahrında gark etmişlerdir.

Biline ki, bu âfatlar oldukta iki sebep vardır. Biri zamâne halkı ehl-i hevâ

olmuşlardır, muttâkîler bir zerre kalmışlardır ve olan dahî halktan uzlet etmişlerdir ve ol

585 Hucurât , 49/2.

205

zikrolunan azgınlar şimdiki zamanın ehl-i hevâ beylerine ve sâir ehl-i hevâların hevâlarına

müvâfık mühmel sözler söylerler ve ol ehl-i hevaların mühmel sözlerine onlar da gerçek

söylersin sultanım derler, onlara hoş gelsin diye. Onlar dahî ol mezhep azgınların

küfürlerine i’tibâr ederler. Zîrâ nefis şeytanlarına müvâfık söylerler, onlar dahî kabûl

ederler bir kezden islâm dâiresinden çıkarlar ve mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar ederler

ve ol azgınlara ârifler diye i’tibâr ederler, küfürlerin âşikâre ettiği için ve eğer bu asırda

halk dindâr oldu, şeriat kılıcı ile ol muhmelât sözleri söyleyen azgınların hakkından

gelirlerdi ki, biri dahî etmeye. Biline ki, zîrâ müslümanlık hakîkati kendilerinde yoktu.

Pes Kur’an-ı azîmi ve hadîs-i şerifi yanlış te’vil eder ve ahkâm-ı şerifi zâhiren inkâr

ederler, hemen ma’nâ budur deyip halkı dalâlette korlar. Ammâ bu âfatlar âşikâre olduğuna

sebep ol azgınlara i’tibâr eden ehl-i hevâlardır. İkinci sebep budur ki, bazıları ilm-i

hakãyıktan keşif etmişlerdir, nice bîma’nâ müddeîler diline düştü, şeytan gururla ve nefis

mekriyle mağrûr bir nice çürük harfin dahi ağızdan öğrenmişlerdir ve onunla kemâle

eriştik sandılar, biz taklîdten necât bulduk dediler, her nesnenin bâtını vardır diye zâhirin

inkâr etmişlerdir. “Falan evliyâ böyle demedi mi”, diye ol evliyânın keşfettiği hakãyıkın

ma’nâsından bîhaberlerdir, yanlış te’vil ederler bu yolda ibâhat ve zındıka düşmüşlerdir ve

şeytan gurur-ı çuvalından ve nefs-i emmâre [135] tuzağından dalâlet bahrından kalmışlar

ve yüzlerin doğru yoldan çevirmişler. Biline ki, her kim şeriatın hükmünü icrâ ede ve

şeriatı azîz tuta, ya’ni evâmirine imtisâl ede ve nevâhîsinden içtinâb ede, hiç şüphe eyleme

ol kişinin ehlullâh olduğuna. Zîrâ ilm-i şeriat, ilm-i hakîkat, ilm-i tarîkat, şeriat

mündemiçtir. Pes herkim ahkâm-ı şeriatı tekmîl etti, ondan hakîkata tarîkata erişti ve ilm-i

hakîkatten “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmın ondan hazrete karılmağa lâyık oldu. Şek

yoktur evliyâdır, sâhib-i kerâmettir. Biline ki, kerâmetin gãyet a’lâsı ahkâm-ı şeriatı icrâ

edip tekmîl etmektir, ondan ilm-i ledündür. Her kimde kim tekmîl görünmeye nâkıstır,eğer

şeyh eğer âlim ve eğer sâir halk. Nitekim hadîs-i sahihde gelmiştir ki,

∞∞∞∞∪⁄⇐∪⁄⇐∪⁄⇐∪⁄⇐⇓⇓⇓⇓ ♣� β ♣� β ♣� β ♣� β ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ [Her nâkıs mel’undur.]586 biline ki, ahkâm-ı şeriatın tekmilin

hemen bilmek değildir, hem bilip hem hükmünü icrâ etmektir ve eğer bilip icrâ etmese

mü’min değildir, kâfirdir ve eğer bu söze şâhit gerekse pes buyurur:

′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′′� ϒ∉β€¬⁄⇔α ′⟨⟨⟨⟨′′′′ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€◊◊◊◊ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄

∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Dahi kimki amel eylemese Allaha Teâlâ’nın indirdiği kitapla

586 Bulunamadı.

206

onlar kâfirlerdir” 587 demektir. Kãle Rasûlullâh (sav): “Gele âdemîler üzerine bir zaman,

cem’i olsalar mescidler içinde dahî namaz kılalar dahî olmaya aralarında bir

müslüman.”588 demektir. Pes bu hadîs-i şerif ahkâm-ı şeriatı icrâ etmeyen fâsıklar

hakkındadır. Ammâ şimdiki zamanın ehl-i dünyâ şeytanı yoldaşlarıdır ki, hadîs-i sahihde

gelmiştir ki, “Herkim sünnetimi zâyi’ ederse benim şefaatim ona haramdır ve ümmetim

değildir.”589 dedi. Pes sünnet ona derler ki, Rasûlullâh (sav) onu işlemiş ola ve buyurmuş

ola ve eğer suâl ederlerse ahkâm-ı şeriat nedir? Evveli farzdır, ikinci vâciptir, üçüncü

sünnettir, dördüncü müstehabtır, beşinci kerâhettir, altıncı mübahtır, yedinci helâldir,

sekizinci haramdır. Ey ümmet-i Muhammed’deniz diye yalan dâvâ eden ehl-i hevâ

kezzâblar! zikrolunan bu ahkâmların kankısın icrâ edersiz ve ol zikrolunan azgınların

yanlış sözlerine i’tibâr [136] edip inanırsınız Hakk sözlere ve mürşid-i sâdıka i’tibâr

etmeyip koyun arslandan kaçar gibi kaçarsız, mürşid-i sâdık dahî sizden îman küfürden

kaçar gibi kaçar. Pes mürşid-i sâdıkın alâmeti budur ki, ilm-i hakãyıktan hiç nesne keşif

etmeyeler ve gönülleri yeterince ağyâr nazarından örteler tâ ki, müddeîler diline düşmeye.

Zîrâ bazıları keşif ettikleri için müddeîler diline düştü, fehmetmediler, galata düştüler ve

yanlış te’vil edip dalâlete düştüler ve nice müddeîleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm edip ve ehl-

i hevâların makbûlleri oldular ve âvamlar onu gerçek ârif sandılar, mürşid-i sâdıka i’tibâr

etmez oldular. Ammâ mürşid-i sâdıka lâzımdır ki, hareketi kãnûn-ı şeriat birle kıla ki,

ondan bir nûr mütevellid olup, vücûda gele ona sırr-ı şeriat diye ad verdiler ve müddeîler

sırr-ı şeriatten bîhaberlerdir, anın için dalâlet bahrında gark oldular.

İmdi ehl-i irfânın almeti oldur ki, ahkâm-ı şeriatı icrâ ederler, bunun sırrı vardır

diye, zâhiri terk etmezler. Zîrâ hakãyıkların şeriat kimyâsıyla tebdîl etmişlerdir. Ârif olan

kişi kitabullâhı yabana atar mı? Hâşâ atmaz, güçleri yettikçe azîz tutarlar. Zîrâ köksüz

şecerin yaprağı olmaz ve yemişi olmaz, onculeyin herkim ki, ahkâm-ı şeriatı icrâ etmiye,

mü’min değildir münâfıkdır, gönlünde îman olmaz. Münâfıkların alâmeti oldur ki, dâim

evâmirin terk edip nevâhiye azm ederler. Pes mü’minin alâmeti oldur ki, dâim sâlik olurlar,

harîmi kuts-i lâhûta hubb-u zâta tâlip olurlar, gece ve gündüz gözyaşını döker, feryâd eder

dâim rızâullâhta olurlar ve ömrün nakdini hevâya sarf etmezler. Ömrün hevâya sarf etmek

oldur ki, adın mürid ola, hakîkatın münâfık, ya’ni mürşid-i sâdıka i’tikãdın olmaya,

587 Mâide, 5/44. 588 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, IV, 489 (Müellif, bu hadîsin isnâdının Buhârî ve Müslim’e göre sahîh olduğunu ama kitaplarına almadıklarını söylüyor); Deylemî, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, V, 441. 589 Bulunamadı.

207

riyâzetten ve mücâhededen gocuna ve rızây-ı Allah’ı terk edip nefs-i hevâsına azm ede,

neûzübillâh min zâlik.

İmdi ne kadar meşâyıh-ı kibâr var ise cümlesinin ittifâkı şunun üzerinedir ki, bir

mürid mücerred mürşid huzûrundan ayrılıp evlense veya maaş talep eylese, tahkîki

dünyâya meyl eyledi, helâk olup Allah Teâlâ’nın hidâyetinden mahrûm olur dediler ve

eğer bu söze [137] şâhit gerekse Allah Teâlâ Kur’an-i azîminde

buyurur: ′� ′� ′� ′� ♥� ′♥� ′♥� ′♥� ′ € € € €β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€-

κ κ κ κ♥� €♥� €♥� €♥� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′€⇔β€€⇔β€€⇔β€€⇔β€⇓⇓⇓⇓€€€€ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ♥ ♥ ♥ ♥ϒµ⁄ϒµ⁄ϒµ⁄ϒµ⁄♠♠♠♠′′′′ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�

€ψ €ψ €ψ €ψ Ma’nâsı budur ki, “Herkim dünyâda nasibin istese, ya’ni âhiret ni’metin terk edip

dünyâ murâdın isterse, veririz ona, lâkin âhiret nasibi yoktur.”590 demektir. Ya’ni kâfir

demek olur, zîrâ mü’min ne kadar günâhkâr olursa dünyâdan âhirete îmanla gider, âhiret

ni’metinden mahrûm değildir, hâline göre nasibi vardır, âyette dahî buyurur

: 6 6 6 6♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€ ♦ ♦ ♦ ♦

⊆€� ⁄⊆€� ⁄⊆€� ⁄⊆€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉ Ma’nâsı “Ammâ ol kişi ki, azdı ihtiyâr ede dünyâ dirliığini âhireti

terk edip, cehennem anın varacak yeridir.”591 demektir. Hadîs-i sahihde gelmiştir ki, “Bir

kişiye iki iş gelse biri dünyâ biri âhiret işi olsa, dünyâ işinden ötürü âhiret için terk eylese

onlar mü’min değildir.”592 dedi. Ammâ nefs-i emmârenin murâdın vermekle kimse

mü’min olmaz, ammâ nefs-i emmârenin yedi başı vardır. Gazâp, şehvet, haset, kin, kibir,

tama’, buhl tamam cem’i ahlâk-ı zemîmenin anası, nefs-i emmârenin bu yedi başıdır ki,

imdi hakîkatte yedi cehennem sende mevcuttur. Kişiyi âhiret padişahlığından mahrûm

eden ahlâk-ı zemîmedir. İmdi kaçan bir kişi bu yedi sıfatın birisiyle mübtelâ olsa, pes

cehennemin yedi derekâtından birine mübtelâ olur. Ammâ bu nefs-i emmârenin bendinden

kimse halâs olmaz illâ meğer Allah’tan hidâyet erişip nefsin terbiyesine meşgûl olup,

tasfiyye-i kalbe ve tezkiyye-i nefse duruşmakla halâs olur, hidâyetullah ile .

TERBİYET-İ KALB FASLI

Kãnûn-ı şeriat üzerine biline ki, ilm-i şeriat köktür ve ilm-i tarîkat budaklarıdır,

ma’rifet yapraklarıdır ve ilm-i hakîkat yemişleridir. Zîrâ farzı, vâcibi ve sünneti ve

müstehâbı ve mübâhı ve kerîhi ve helâli ve haramı bilmek, ilm-i şeriat birle hâsıl olur.

Mâdem ki, ahkâm-ı şeriat icrâ olunmaya, ilm-i tarîkat hâsıl olmaz. Bir kimse “ �ف. => 590 Şûrâ, 42/20. 591 Nâziât, 79/37-39. 592 Bulunamadı.

208

makãmına erişmezse. Zîrâ ilm-i hakîkatını ve mâhiyyetini idrâk [138] ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;

edip Allah Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmektir. İmdi Allah Teâlâ rûhun sırrından gönle bir

yol açılır, gönülden bir yol nefse açılır ve nefisden bir yol kalbe açılır ve kalpten dahî

sûretine açmıştır tâ esmâullâha ki, hayâttır ve ilimdir ve basîrdir ve kelâmdır ve semi’dir ve

irâdettir ve kudrettir, ol yedi nurdan evvel rûha feyz olur ve ruhtan gönle erişir ve gönülden

nefse erişir ve nefisden kalbe erişir, ondan sûretine erişir ve sûret dahî ol eserden münâsip

bir amel işler. Nitekim Kur’an-ı azîmde buyurur

♥ϒ�ϒ�ϒ�ϒ� ′′′′ ′3€ρ€ ′3€ρ€ ′3€ρ€ ′3€ρ€⇓⇓⇓⇓ 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� €α€α€α€α€ ϒπα€ ϒπα€ ϒπα€ ϒπα€♦♦♦♦◊◊◊◊€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′� ′′′′ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α “Her kim ki gökleri

ve yerleri bilirse bu âyetin sırrın bilir.”593 Pes âdemîlerden ve hayvanlar zayıf ve yaramaz

sıfatlar kopar ve cem’i ahlâk-ı zemîme ondan zâhir olur cümlesi enâsır-ı erbaanın

hükmüdür ol cevher-i gãibe ki, eser vücûdtur, maddeden mücerrettir, bedene dahîl değildir.

Ya’ni beden helâk oldukta ona helâk olmak lâzım gelmez, ol i’tibarla ruh derler. İmdi ol

cevher-i gãibe ki, ruhtur. Kaçan enâsır-ı erbaanın hükmü rûha gãlib olsa ruhtan ol arz-ı

kalbe erişir ve kalpten nefse erişir, ondan kalbe erişir ve kalpten ona münâsip şeytân-ı

zulmânî işler. Ammâ ol zulmetin eseri nefse, ondan kalbe, kalbden rûha erişir. Ammâ ol

perde sebebiyle rûhun nûru hicâb altında kalır. Zîrâ rûhun yolu gayb âlemine açılmıştır, ol

yolu dutar ondan rûhun görmekliği ve âlem-i gaybdan harfsiz ve sadâsız işitmekliği kesilir

eğer kãnûn-ı şeriat üzerine muâ’lece olmayacak olursa neûzübillâh;

=€=€=€=€′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€∉ ∞€∉ ∞€∉ ∞€∉ ∞⌠⌠⌠⌠⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊′∩ ∞′∩ ∞′∩ ∞′∩ ∞⟨⟨⟨⟨ ⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⟨⟨⟨⟨′� ′� ′� ′� Ya’ni “Sağırlar, dilsizler, gözsüzlerdir,

ammâ onlar dönmezler.”594 demektir. Ol zümreden olup dalâlet bahrında helâk olur. Pes bu

vartadan halâs etmek için ahkâm-ı şeriat kılmışlardır ki, anın ile necât müyesser olur ve

ahkâm-ı şeriatın bâtını ol ilimdir ki kalple ve sırla ve ruhla ola. Ammâ bu mertebe her

kişiye müyesser olmaz, evvela pâk i’tikat gerektir, zîrâ a’mâlin binâsı i’tikaddır. Pes tâlibe

i’tikat hâsıl olmaz, ilm-i tasavvuf olmayınca. Zîrâ tasavvuf bir ilimdir ki akıl ma’lûm

eylemez ve nakil olunmaz ve ne kadar meşâyıh-ı kibar var ise ilm-i tasavvufa i’tibar

eylemişlerdir. Zîrâ [139] bununla yakîn bulunur fıkh-ı ekberdir. Zîrâ maksûd-u ilâhiden

tâlibi mahrûm kalmayan tasavvuftur. Pes fakrın nihâyeti ilm-i tasavvuf ile bulunur evveldir

ki, seni senden ala, aldıra dahî kendidir göre, ya’ni Allah Teâlâ hidâyet kılıp kendi ef’âliyle

kendi zâtıyla bâkî kıla ki “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanın”ile müzeyyen ve münevver ola.

Ya’ni kulağından işiten ve gözünden gören ve dilinden söyleyen ve elinden tutan biziz

593 en-Nûr, 24 /35 594 Bakara, 2/18.

209

dediği sevgili kullarından olmaktır. Ammâ bu saadet, tecellî zât-ı uluhiyyetin hasiyetidir,

her sâlike müyesser olmaz, tecellî-i ulûhiyyet, Hz. Muhammed (sav) oldu, tâ ki, fenây-ı

mutlaka erdi ve ayn-ı cem erip zât-ı şühûd edip, kendi vücûdu mahvolurdu. Nitekim

buyurur: ⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄€α €√⁄€α €√⁄€α €√⁄€α €√⁄€∉ €∉ €∉ €∉ ♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €

6€ 6€ 6€ 6€♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒβ€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′ β€ β€ β€ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒα €∧€ϒα €∧€ϒα €∧€ϒα €∧€′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒβ€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′ € € € €∑∑∑∑♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤ϒαϒαϒαϒα Ma’

nâsı budur ki “Ol kişiler ki seninle bey’at ettiler, bi’at etmezler Allah kudretiyle onların eli

üstündedir.”595 demektir. Ve hadîs-i kutsîde Allah Teâlâ eder “Kaçan sevsem bir kulumu

ben anın söyler dili ve görür gözü ve dutar eli olurum. Pes benimle işitir ve benimle görür

ve söyler ve dutar.”596 dedi. Ammâ bu saadet dahi zât-ı uluhiyyet tecellîsinden olur. Pes bu

saadet şol sâliklere müyesser olur ki müyesser, başını Muhammed (sav) eşiği üzerine

koyup, ona hizmet kemerin beline bağlayıp, kendi vücûdu mahvolup, “elfakr u fahrî”

makãmında karâr ede ve horluk ve âcizlik ve miskinlik ve gönül sanıklığı yoldaşı ola.

Ammâ fukarây- i sâbirîn bunlardır ki, vücûdların fânî etmişlerdir ve bu fakrın sözü çoktur,

ammâ hakîkatte fakrın nihâyeti, bu zikrolunanlardır, yoksa fakirlik hırkasın giyip iller

gezip halka fakir görünmek değildir. Ammâ bu ilm-i tasavvuf bir ilimdir ki hidâyet haktır,

vasıtasız dilediği kullârına uğratır. Zîrâ Allah Teâlâ sevdiği kullârın kendi zâtına yakın

eyler, ya’ni onlara sıfatın ve zâtın tecellî eyler ve kendi mâhiyetin bildirir ve ilm-i zâhir

ilm-i bâtınsız kemâl bulmaz. Zîrâ ilm-i zâhir demeye vaktin nefse salâhiyet bahşiş kılmaz.

Zîrâ ezhâr-ı fazîlet etmek ister ve dâim okudukça acîb kibir artar. Pes ilm-i tasavvuf kişiyi

benlikten [140] alır, vücûdtan fânî eyler, ammâ ilm-i nâfi’ oldur ki, seni varta-i helâktan

kurtarır, ilm-i tasavvuf, ilm-i zâhir birle kuvvet bulur. Zîrâ ahkâm-ı şeriatsız bir amel kabûl

olmaz. Pes bu sözlerden her kişiye lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup mürşid-i sâdıka

hakãret nazarıyla nazar etmeye, bir mürşid-i sâdık talep ede, eğer kendi maşrıkta ise

mürşid-i sâdık mağribde ise, varıp ona teslîm ola tâkî, ahkâm-ı şeriatı tekmîl ede ve ilm-i

şeriat hükmün icrâ ede. Ammâ hemen yalnız ilm-i zâhiri bilmekle şeytan mekrinden halâs

olmaz, mâdemki hüküm icrâ olmaya. Ammâ illâ şol velîyi tarîk-i cezbeden garip ferâize

yetişmiş ola. Zîrâ hakîkat ilmine yol bulmağa her kişiye bir mürşid-i sâdık gerektir ki

ahkâm-ı şeriat miftahlarıyla bedenleri tılsımın açalar, tarîkat miftahıyla onların bâtınî

tılsımın açalar tâ ki, gayb âlemine yol bulalar.

595 Fetih, 48/10. 596 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520, İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139, Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219.

210

İmdi mâdem ki şeriat miftâh-ı tasarrufunu mutâbaat-ı kãnun üzere kılmayalar yoksa

hiçbir kimse bu sûret-i şeytan tılsımlarından necat bulmayalar. Pes şeriat miftah-ı tasarrufu

oldur ki, her uzvunu buyurdukları işe meşgul edesin ve nehyettikleri işlerden kaçasın. Tâ

ki, şeriat kimyâsı ile teninde olan endâmların pâk edesin ahlâk-ı zemîmeden, şehr-i tarîkat

â’yân ola, ondan bahr-i hakîkate düşüp, vücûdundan fânî olup necât bulasın, hidâyet-i

Allah ile a’mâli bedende istikãmet ziyâde ola. Ammâ gayb âleminden îman envâr-ı ziyâde

olup, sûretinin terbiyyeti kãnûn-ı şeriatı tarîk üzere kemâle erişe. Pes îman gönülde

istikãmete erişmiş ola. Ammâ hadîs-i sahihte gelmiştir ki; “Bir gün ashab ettiler ki; sizin

îmanınız müstâkîm olmaz diliniz müstâkîm olmayınca tâ ki, ilminiz ve ameliniz

olmayınca.”597 dedi. Pes her kimin ilmine lâyık ameli yok ol câhildir, bu hadîs-i şerif ona

işârettir ki, bir kimse dili müstâkîm olmaya, ol kezzâbtır demektir. Zîrâ cümle fesadın başı

yalan söylemektir, alâmeti oldur ki dili müstâkîm olmaz ve gönlü dahî müstâkîm olmaz ve

her kimin gönlü müstâkîm olmaya îman dahî olmaz, hemen adı mü’mindir. [141] Ammâ

eğer sâil suâl ederse ki istikãmetin nişânı nedir diye, bir gün Abdullah etti; Yâ Rasûlallah,

İstikãmetin nişânı nedir? Ammâ Rasûlullâh (sav) etti ki; “Dârü’l- gurûrdan el çekmektir

dârü’l-hulûd için. Ya’ni ölüm gelmezden evvel ırak görmektir.”598 dedi. İmdi her kişi hâline

nazâr eylesin. Bu hadîs-i şerifle bilsin, mü’min midir yoksa münâfık mıdır? Pes cem’i

meşâyıhın ittifâkı bunun üzerinedir ki, her kişi mürşid-i sâdık huzûrunda tasfiyye-i kalp ve

tezkiyye-i nefse meşgûl olup, şeriat kimyâsıyla hakîkatını tebdîl etmeyince hiç kimse şirk-i

hafîden halâs olmaz ve mü’min zümresinden olmaz, illâllâh Teâlâ dilerse olur. Ammâ

tasfiyye-i kalbin şartı oldur ki, dünyâyı terk edip ve uzlet ihtiyâr ede. Ol âdetleri ki, nefs-i

emmârenin hükümleridir, tabiatı onunla üns dutmuşdur, onlar gece bâtını dünyâ

muhabbetinden iraz ede, Allah Teâlâ tarafına meylede, dâim horluk ve âcizlik ve miskinlik

türâbından başını kaldırmaya, cem’i eşyâyı gabza-i kudrette müsahhar müşâhede kıla. İde

ki; yâ rabbi eğer senden hidâyet erişmezse bu mertebeye benden bana çâre yoktur diye.

İmdi ben zayıf bî-çâre bende ki, hidâyet ile dalâlet bahsinde helâk olmaktan sakla diye.

Ammâ ondan sonra hidâyet

kılup ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ϒα €ϒα €ϒα €ϒα €♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ← ′ ′ ′ ′€≤€≤€≤€≤€α €α €α €α ⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨€⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ [Bilki, Allah’tan başka ilâh

yoktur.]599 der anın sırrı ona yüz göster.

TEVHÎDİN MERTEBERİ 597 Bulunamadı. 598 Bulunamadı. 599 Muhammed , 47 /19.

211

İmdi tevhîdin dahî makãmları ve mertebeleri vardır. Meselâ tevhid-i îman ve

ma’lum ve ihsân ve iyânî ve ayn gibi. Mâdem ki, bu cümlesinin lezzetinden tatmayan

makãm-ı vahdete erişmez. Pes tebdîl-i ahlâk hâsıl olmaz illâ tasfiyye-i kalple olur ve

müşâhede hâsıl olmaz illâ havâss-ı hamseyi işden kılmakla olur. Zîrâ bu beş nesne kalbe

azîm işgãl verir ve nûr-ı ilâhiyyeden mahcûb olur. Ammâ hicâbla bir kimse müşâhede

makãmına erişmez. Ammâ sâlik müşâhede makãmına erişmeğe matlûb-ı Bâriye erişmez ve

eğer suâl edersen ki, müşâhede nedir diye? Hakk Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın şuhûd etmektir

ve sırr-ı eşyâyı bilmektir ve hakkın emrinden çıkmamaktır ve bâtını hakta sâkin [142]

olmaktır. Çünkü mürid-i sâdık tâkat erdikçe Allah Teâlâ’dan gayriyi terk ede, ya’ni dünyâ

zînetin terk edip ve bâtında kendi hevâsın terk ede ve zâhirde ihtiyârın terk ede ve

bâtınında varlığın terk ede ve tasfiyye-i kalbe erişe, halvet-i mülâzemet ve zikr-i

müdâvemet tâ ki, halvet-i hâslardan ola. Ammâ havâss-ı hamse ki, göz görmek ve kulak

işitmek ve dil söylemek ve burun koku duymak ve el tutmak, vaktâ ki, böyle olsa taşradan

gelen âfetlerden kalbi selâmet bulur. Zîrâ gönüle hicâb erişti ki, bunlardandır ol yapılsa,

kalp âfetlerden halâs bulur, ondan şeytan vesvesesinden halâs olur, gönül münevver olur,

nûrullâh ile ol nûr sebebiyle kalp sıhhat bulur. Tasfiye-i kalp ve tezkiye-i nefis hâsıl olup,

Allah Teâlâ nûru yetişe, ondan hakîkat âlemine sefer eyleye. Ammâ ol dahî Allah

Teâlâ’nın nûrudur, yoksa akl-ı ma’aş değildir. Zîrâ akl-ı ma’aş, ma’rifetten bîhaberdir ve

nasibsizdir. Pes ′′′′♦⇐⇔α �♦⇐⇔α �♦⇐⇔α �♦⇐⇔α � hadîsi buna işârettir. Ya’ni “Allah’tan gayri kimse

görmez.”600 dediği, Allah’tan gayri kimse sevmez. Hadîs-i kutside buyurur ki, “Kaçan bir

kulumu sevsem anın için göz ve kulak ve dil ve el ve ayak cümlesi biz oluruz. Kulağından

işiten ve gözünden gören ve dilinden söyleyen ve elinden tutan biziz.”601 diye. Ne kadar

hadîs-i kutsî var ise hep bu ma’nâya işârettir. Pes bu remzi şol sâdıklar fehmeder ki, Allah

Teâlâ’nın nûru yetişmiş ola tâ ki, bu kurb-i ferâizi ol bile. İmdi Allah Teâlâ ittihazdan

münezzehtir, hulûl ve ittihâz iki zât arasındadır ki sûret bağlar. Pes bir zât iki olmaz, cem’i

mahlûkãtta hâsıl olan hemen eseri vücûdtur, eseri ayn hükmü yoktur. Pes hakîkat âlemine

sefer eden sâliklere gerektir ki, evvel şeriat nedir, tarîkat-ı hakîkat nedir bile. Ondan şeriat

ki, Rasûlullâh (sav) sözüdür ve tarîkat işidir ve hakîkat âlem-i gaybdan işittiğidir ve

gördüğüdür, ya’ni seyr u ilallah ve seyr u fillâh ettiğidir. [143]

600 Bulunamadı. 601 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520; İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139; Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219.

212

İmdi şunu herkim kabûl ederse, mü’mindir. Kabûl etmek oldur ki, hükmünü icrâ

ede, kabûl etmeyen münâfıkdır ve her kim ki, istidâdı kadar görürse, Rasûlullâhı görmüştür

ve ehl-i hakîkattedir, her kimdeki, bu üç fiil bulunursa mürşid-i sâdıktır, evliyâdır hiç şek

ve şüphe eyleme ve kimde bu üç fiil yoktur nâkıstır, behâim hesabındadır. Ey ilmine lâyık

ameli olmayan mağrûr ahmaklar, sûrete i’tibar yoktur, i’tibar ma’nâyadır. Ammâ eğer

zâhirin ve bâtının bir olursa emr-i Hakk üzere ikisine dahî i’tibarın varsa âdemîdir, yoksa

hayvandır. İmdi hakîkat âlemine sefer etmenin evveli, kişi kendi mahiyyetin idrâk

etmektir. Ondan seyr u ilallahtır, dâim Allah Teâlâ’nın sıfat-ı kâbesin tavâf etmektir. Tâ ki,

“Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanın” birle münevver ola ondan seyr u fillâhdır, ya’ni cevâhir

eşyâ ve hikmetlerin bilip müşâhedesin etmektir, ama Allah Teâlâ bu anâsır-ı erbaayı neden

yarattı, eczâsı nedir, onu bilmektir, Allah Teâlâ âlem-i mülkte ve âlem-i melekûtta bu

kadar meleği vardır, onu hiç kimse bilmez. Pes bu kadar meleğini ne nesne içinde yarattı?

Bu kadar meleği şimdi nenin üzerindedir? Allah Teâlâ âlem-i mülkten âlem-i melekuttan

münezzehtir. Allah Teâlâ’nın zâtı nâmahdûd ve nâmütenâhîdir. Evveli ve âhiri yok bir

nurdur ki nihâyet bîbabandır ve zât-ı eşyâdan münezzeh iken bu kadar eşyâ ki var âlem-i

mülkte âlem-i melakutta ne üzerindedir ki seyr u fillâh diye, ona derler ki bu

zikrolunanların sırrın idrâk etmeye derler. İmdi âlem-i hakîkat bu dört sefer hâsıl olmaz,

madem ki kişi dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip mürşid huzûrunda gece gündüz

dâim zikrullâha meşgûl olmayınca zira gönle müşâhede hâsıl olmaz. Dâim zikrullâha

meşgûl olmakla olur. Ammâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur; �97' 7�آ� ا ��ی= *<��ا وت -3 P=CUI

�ب-� Ya’ni “Bunlar, iman edenler ve gönülleri Allah'ın zikriyle ا -�; أ � 7�آ� ا -�; تP=CUI ا

sükûnete erenlerdir. Bilesiniz ki, ancak Allah'ı anmakla huzur bulur [144] gönülleri.”602

demektir. Çünkü mürîd-i sâdık dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip mürşid huzûrunda dâim

zikrullâha meşgûl ola, tâ ki havâss-ı hamseyi işiten kulak, zikir dilinden gönle erişe. Ol

hicâblar ki gönülde vardı, zikir nûrundan çıkar ondan gönül sâfî kalır. Pes Kur’an da

buyurur ; € € € €∑∑∑∑♥�♥�♥�♥� €≤⇔α €€≤⇔α €€≤⇔α €€≤⇔α €′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒαϒαϒαϒα

⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′2′2′2′2′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα Ya’ni “Mü’min değildir. İllâ ol

kişiler ki kaçan Allah anılsa korkar yürekleri.”603 demektir. Mâdem ki gönülde kedürât ve

hastalık bâkîdir zikrullâhın yemişi zâhir olmaz, kuru ağaçtan yemiş olmadığı gibi. Pes

gönül kedürâttan ve hastalıktan pâk olur, zikrullâh yemişi olur. Nitekim Kur’anda buyurur

602 er-Râd, 13 /28. 603 el-Enfâl, 8/2.

213

;

ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊€≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� €� €� €� ⟩⟩⟩⟩€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ∫∫∫∫

€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� ƒ€� ƒ€� ƒ€� ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔€α€⇔€α€⇔€α€⇔€α Ya’ni demek

olur ki “Görmedin mi nice darbullâhı Teâlâ misâl kelimesin (lâ ilahe illâllâh kelimesini)

pâk ağaç gibidir, pâk kökü yerde budağı göktedir ve verir yemişin her zaman rabbisi

desturıyla.”604 demektir. Ammâ bu âyet mü’minler ile münâfıkları temyiz eyledi. Her

kimki mü’min-i sâdıktır, zikrullâhın yemişi anın gönlünde zâhir olur. Eğer sâil suâl ederse

ki lâ ilahe illâllâh yemişi nedir? Cevâbı; bir kişi “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => makãmına

ermektir. Allah Teâlâ’nın sıfat-ı kâbesin tavâf edip kılmaktır, ondan sonra seyr u fillâh

hâsıl olmaktır. Ammâ bu makãmda gönül Allah Teâlâ’nın sıfat-ı mazharına nâil olur.

Ammâ gönül kâh lütf-u sıfatla zâhir olur, dâim bu iki sıfatın tasarruf altında olur bu hadîs

işârettir ki, ⌡⌡⌡⌡β∋β∋β∋β∋ €∇⁄ €∇⁄ €∇⁄ €∇⁄⋅⋅⋅⋅

ββββϕ♣⇐ϕ♣⇐ϕ♣⇐ϕ♣⇐ ϒ ϒ ϒ ϒββββ◊◊◊◊ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β� α ⁄α ⁄α ⁄α ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ∑∑∑∑⁄⁄⁄⁄ν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓♠♠♠♠◊◊◊◊⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ Ya’ni “Mü’minin

kalbi iki parmak arasındadır, rahman onu döndürür parmaklarında nice dilerse.”605

demektir. İmdi bu kadar evliyâ bu kârgãha gelmişlerdir, cümlesinin gönülleri Allah

Teâlâ’nın celâliyle cemâli arasındadır, nice dilerse döndürür. Ammâ kaçan bir kişi

zikrullâhtan yüz çevirip nefs-i hevâsına tâbi’ olsa, Allah Teâlâ [145] onun üzerine iki

şeytan musallat eder, dâim onu şerre yelter, gönlünü nice dilerse döndürür. Ammâ hükm-i

şeytan budur, kimse bundan halâs olmaz, mürşid huzûrunda şeriat kimyâsıyla hakîkatını

tebdîl etmeyince, kişi her ne ederse şeriat üzerine kala, ayn-i hidâyetullâhtır.

RÛHU TAHLİYE FASLI

Biline ki, rûhun kemâl-i mertebesi ol vakit hâsıl olur ki, onu rubûbiyet birle tahliye

edip münevver kıla tâ ki, ol hazreti Hakk’a halîfe olmağa lâyık ola. Ammâ tahliye rûha

erişmeye evvel emirde nefsi, şeriat bentlerin bağlaya, ondan dâim zikrullâha meşgûl

olmakla nefsin yüzün tasfiye-i kalp ve tahliye-i rûha yöneldiler. Allah Teâlâ demiştir ki,

‘her kim bana bir karış yakın gelse ben ona bir arşın yakın olurum.’ dedi. Ammâ kul Allah

Teâlâ’ya varmaktan murâd oldur ki, emrin tutup nevâhîsinden içtinâb etmektir. Allah Teâlâ

kavline yakîn varmaktan murâd; inâyet, rahmet edip tarîk-i müstekîmi kılavuzlayıp

604 İbrâhim, 14/24. 605 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 25; Tirmizî, Kader 7; Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî, IX, 354, X, 35.

214

azmaktan saklamaktır. Yoksa Allah Teâlâ varmakdan ve gelmekden münezzehdir ve ırak

ve yakın Allah Teâlâ’ya hep birdir.

Pes eltâf-ı ilâhî istikbâl edip, inâyet cezbeleri tasarrufları zâhir olup, rubûbiyyet

fazlı fâiz olmaya başlar. Ammâ bu rûh, evvel halde bir tıfıl sıfatındadır. Pes onu terbiyet

etmek gerektir, tâ ki, tahliye lâyık ola. Mâdem ki rûh bu anâsır hükmündedir ve taklîd

zulmeti misâlindedir ki, ana rahminde sâkin olmuştur. Ol tıflın ki rahim içinde kendine

lâyık gıdâsı ve ilim ve anlaması vardır. Ammâ türlü türlü gıdâlar ma’rifetle doğdukda

hâsıl olur. Ammâ evvel onlardan bî-haber olup mahrûmdur. Onculayın rûh dahî kalıp

içinde şol tıfıl gibidir ki, enâsır hükmünde hâsıl olan yaramaz sıfatların içinde bağlıdır ki,

dünyânın fânî lezzetlerin ve zînetlerin mal ve evlât muhabbeti hicâb olup göstermez, ol

âlem-i safâ ki, vatan-ı aslîdir, ⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ dir.

Onlardan bî-haber olup mahrûmdur. İmdi [146] bu vartadan hiçbir kimse halâs olmaz

illâllâh Teâlâ’nın fazlı ve rahmete erişip onu bir mürşid-i sâdıka vere, tâ ki riyâzât ve envâî

mücâhedeler ettirmekle onu dünyâdan araz ettirip âhirete döndüre ve şehevât-ı hissiyeden

munkatı’ ede tâ ki, rûh bu kalıp zulmetinden doğa, ondan ol bâkî vatana haberdâr olup ve

bu beden kafesinden azâd olduktan sonra âlem-i ulvî dir ki

⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ona erişe tâ ki, devletten mahrûm

kalmaya. Pes bu tıfılı başına koyup bağırdak ipiyle elin ve ayağın bağlamasalar ve anası

emzirmese helâk olur.

Pes rûh dahî bu beden beşiğine düşe ve elini ayağını şeriat ahkâmıyla bağlamak

gerek. Tâ ki, tabiat-ı hayvan gibi sıfatlarla kendini helâk etmeye, ondan sonra rûha tarîkat,

hakikat sütün mürşid-i sâdık göğsünden emmek gerek. Rasûlullâh (sav) kãim makãmıdır

buyurdu. Ammâ rûh-ı tarîkat anası göğsünden sütün emer ve hakîkat anası, sütün emer

ondan sonra teallükãt-ı cismânî bağından tamamı azâd olur ve sıfat-ı zindanından halâs

olur, inşaallah Teâlâ. Eğer sâdık mürid ise; “ol elestü bi rabbiküm kãlû belâ” hitâbın sırrı

onda müşâhede eder, bu makãmda rûhu cem’i mahlûkattan kãlû belâ cevâbın işitir ve

ikdâm eder.

İmdi rûhun bu makãmda hayâtı tecellî-i rabbânîdir. Zîrâ tecellî-i rabbânî olmayınca

aşk-ı hakîkî hâsıl dahi olmaz. Ammâ rûhun halîfesi kãim makãm-ı aşk-ı hakîkîdir. Pes her

kim bu makãma erişe, varlığını yokluğa döndüre, şöhret i’rafından kalıp, Hakk’tan

mahrûm kalmaya. Sâdık mürîdin makãm-ı hizmet u vazîfesi oldur ki, Muhammed

215

Rasûlullâh (sav) elfakr u fahri dediği sergeşte-i fakrı saklaya, bir kadem fakîr dâiresinden

dışarı basmaya ve horluk ve miskinlik ve çâresizlik kararından [147] baş kaldırmaya,

bahadırlık kalkanın bıraka. Zîrâ bu derdin çâresi yine bîçâreliktir. Bu yolda bin yıl tecellî-i

Rabbânî nazarın bulmazsa melûl olup, bu dergâhtan yüz çevirmeye ve bu yoldan kalmaya,

eşiği toprağına başın koyup dura. Cümle enbiyâ ve evliyâ bu makãmda âciz mütehayyir

kalmışlardır. Bu menzil âlem-i fenâ eşiğidir ki, fakr-ı Muhammed (sav) bu menzilde zâhir

olur, amma zuhûr nihândır, ağyâr gözünden ağyâr gördüğü mürâîler fanâsıdır, halka fakir

görünürler, anın gibi halden Allah’a sığındım. Fakr-ı Muhammed (sav) nûr-ı ekmeldir,

gören neyim tama olur her kişi ona ermez, fakr -ı haydır ona mevt erişmez, ya’ni tecellî-i

zât hâsıl olmaz, illâ Muhammed (sav) hâsıl olur, her kime tecellîy-i zât olsa ölmez, ölü

oldur ki, fakr-ı Muhammed (sav) den bî-haber mahrûmdur. Anın için fahr-i âlem (sav)

elfakr u fahri deyip ol makamda kaldı. Eğer gerçek sâlik isen, gaflet uykusundan gözün aç.

Bu makãmın alâmeti oldur ki, gâh tiğ-i celâliyle redd eder, gâh in’âm eder nûr-i cemâlini,

gâh celâlini havâle kılar, gâh kendine yakınlık kenzine yol açar kim ni’meti bâkî kıla.

Ondan, gâh hicâb kılar hiç nesne gelmez verirsen akl u can birisin kabûl etmez, gâh ne âkil

ne can ne kalp kor ne ism u resm kor, fenâsını bilmeyen kãdir olmaz, gâh hâmuş kılar

ondan bir kelâm gelmez, gâh ilm-i câri kılar dilinden, gâh kesret, gâh vahdet kılar anın

işini, gâh firkatte kor onu nice zaman, gâh vuslatta, gâh nur kılar, gâh zulmet.

İmdi bu zindana iş bu kadar enbiyâ ve evliyâ geldi gitti, cem’isi bu hâliyle dirlik

ettiler, bu fânî cihanda Hakk Teâlâ’nın celâliyle cemâli arasında bî-çâre oldular. Ammâ

Allah Teâlâ onların gönüllerin nice dilerse döndürür. Pes bu makãma erişmek hâsıl olmaz.

Mâdem ki, nefs-i emmârenin kovası kaçıp ve nefsin gavvâsı pâklık denizinden

dolmayınca. Zîrâ Allah her kişi neye lâyık ise onu verir. Pes bu makãma erişmek dilersen

Îsâ (as) gibi mücerred ol, mürşid-i [148] sâdık huzûrunda nûr-ı tâhâyı oku.

ŞEYHE OLAN İHTİYAÇ FASLI

Mürîdi terbiyet edip tarîk-i Hakk’a sülûk etmekte. Pes Allah Teâlâ buyurur;

ϒ €ϒ €ϒ €ϒ €∫∫∫∫€⇐€⇐€⇐€⇐,♥� €,♥� €,♥� €,♥� €⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⁄⁄⁄€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€ € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑

♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α←β€€α←β€€α←β€€α←β€ Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler korkun Allah’tan

dahî isteyiniz ona yakınlık edici.”606 demektir. Bir âyette dahî buyurur:

∑∑∑∑♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€⇓⇓⇓⇓ α α α α′′′′′⋅€′⋅€′⋅€′⋅€ € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α

606 Mâide, 5/35.

216

β€ β€ β€ β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€ Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler korkun Allah’tan olunuz

gerçeklerden.”607

demektir. Ammâ bu âyetlerden sâbit oldu ki, bir mürşid-i sâdıka teslîm

olmak, Allah Teâlâ’ya sevgili imiş. Zîrâ kişi gönle dost olursa anın dini üzerine olur ve

hem hiç kimse delilsiz Allah’a yakın olmaz. Pes zikrolunan alâmet mürşid-i sâdıka teslîm

olmağa işârettir. Zîrâ Allah’tan korkmak sâlihlere yoldaş olmakla hâsıl olur. Zîrâ sohbet

müessirdir mürîde eser eder. Kâle’n-Nebiyyü (s.a.v.) “ � آ� ��!WB JW ا<��;�$ Ya’ni şeyh“ ” ا

kavmi içinde nebî gibidir.”608 Ol cevher-i gãibe ki, eser-i vucûddur, âlem-i âlîden gelip

enâsırın hükmünde bağlıdır. Ammâ Allah Teâlâ ol vartadan onu halâs etmek için enbiyâyı

ve evliyâyı ve mürşid-i kâmilleri gönderdi, bu enâsırın hükmünden ırâk edeler,

korkudmakla âhirete döndüreler ve dünyâdan î’râz edip ve şehevât-ı hissiyeden munkatı’

edeler, envâî riyâzetler çektirmekle ve envâî mücâhedeler kıldırmak ile nefsin ayıbını bilip,

terbiyesine meşgûl olup ıslâh ederler tâ ki, mutmainne makãmına erişe, hazrete karılmağa

lâyık ola. Ondan sonra “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişe. Ol cevher-i gãib

bedenden çıkıp, bu âlem-i mülkden gidecek, ol âlem-i âlî ki, vatan-ı aslîdir girü erişe ve ol

ni’mete girü ulaşa. Pes hiçbir kimse anâsır-ı erba’anın hükmünden hâsıl olan yaramaz

sıfatlardan halâs olmayınca, ol âlem-i ulvî kim,

♣♣♣♣⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ” Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm

cenneti vardır.”609 dir. Ermez, ammâ din-i islâm yoluna ve âlem-i melekûta erişmek

mümkün değildir, illâ mekerallah Teâlâ hidâyet edip, bir mürşid-i sâdıkı ona rehber kıla.

Ya’ni yol gösterici kıla ve ol şeyhin vâsıtasıyla müyesser olur inşaallah Teâlâ.

Ey ilmine mağrûr ahmaklar, Mûsâ peygamber (as) evvel emirde, Şuayb

peygamberin on yıl hizmetin eylemese, [149] Hakk Teâlâ’nın kelâm-ı şerifin işitmeğe

herkes müstehâk olmazdı ve kelîmullâh devletine erişmezdi ve dahî

� α€� α€� α€� α€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€ ”OnuMûsâ için levhalarda yazdık.” 610

saadetine

lâyık olmazdı. Pes bu denli kemâlât ona hizmet semeresidir ki, Şuayb peygamber (as)’a

kılmış idi. Ondan sonra Allah Teâlâ onu Hızır (a.s.)’ı müridliğe ve ilm-i ledünnî

öğrenmeye verdi. Eğer şâhid gerekse Kelâm-ı Hakk’ta yazar kavlühü

Teâlâ; β€β€β€β€ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ∩ ϒ∩ ϒ∩ ϒ∩ ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′β€β€β€β€⁄⁄⁄⁄€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€

� €υ€� €υ€� €υ€� €υ€€∉€∉€∉€∉ 607 Tevbe, 9/119. 608 Bulunamadı. 609 Vâkıa, 56/89. 610 A’râf, 7/145.

217

βƒβƒβƒβƒ◊◊◊◊⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤′� €⇔ ′� €⇔ ′� €⇔ ′� €⇔ ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′β€β€β€β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ “Derken, kullarımızdan bir kul buldular

ki, ona katımızdan bir rahmet (vahiy ve peygamberlik) vermiş, yine ona tarafımızdan bir

ilim öğretmiştik.”611 Pes şöyle biline zâhir kâbesine ki, mahlûk binâsıdır, delilsiz hiçbir

kimse varmaz, yolu görmek mümkün iken ve hem kâdem-i zâhir birle varmak mümkün

iken ve hem ıraklığı muayyen iken delilsiz varmak mümkün değildir. Ya Allah Teâlâ’nın

sıfat-ı kâbesine ki zâhir gözüyle görünmez ve zâhir kadem birle bu makama erişmek

mümkün değil iken delilsiz nice müyesser olur?

Ey gãfil ahmaklar, Muhammed (sav) habîbullâh iken ona etti ki:

′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄′⋅ β€′⋅ β€′⋅ β€′⋅ β€⇓⇓⇓⇓ Ma’nâsı budur ki, “Hidâyet dileriz onunla kime

dilerse dilesin kullarımızdan.”612 demektir. Pes böyle olıcak ma’lûm oldu ki, delilsiz âlem-i

yakîne erişmek mümkün değildir ve zâhir sûreti yolunda uğrılar ve harâmîler vardır. Eğer

bir kişi ol yola gider olsa, harâmîden onu kurtarır yoldaş olmayınca menzile ermez, pes

mürid dahî öyledir, âhiret yolunun harâmîleri kati’ çoktur. Onlardan müridi saklayacı,

hidâyetullâh ile mürşid-i sâdıktır, tarîk-i necât göstermekle. Ammâ bu yolda âfetler ve

şeytan vesveseleri ve şüpheleri kati’ çoktur. Nitekim Tabâyîler ve Dehrîler ve Hulûlîler

gibi bunlara benzer ne kadar mezheb-i azgınlar varsa, delilsiz yola kadem basadıkları için

dinlerin ve imanların bile verdiler ve helâk oldular, bu akibelerden geçemediler. Pes her

biri nefs-i emmâre hevâsına ve şeytan vesvesesine giriftâr oldular. Tarîk-i Hakk’tan çıkıp

helâk oldular. Bir dahî budur ki, sâlik bu yolda bir makãma erişir ki riyazâtlar çekip,

mücâhedeler kılmakla gönül âyinesi mâsivâ tozundan silinip rûşen olur, tecellî-i rûh hâsıl

olur. Pes “enel-Hakk” da’vâsın kılmağa başlar ondan şöyle sanır ki tecellî-i Rabbânîdir,

kemâl bulup hakîkîye erişti sanır. Ammâ anın aklı, fehmi ve vehmi onu idrâk edemez. Pes

elbette [150] mürşid-i sâdık lâzım ki, bu makãmdan yukarı gitmiş ola. Ammâ Allah

Teâlâ’yı münezzeh ma’nâsında görmüş ola “2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişmiş

ola. Pes Hakk Teâlâ’nın lütfunun mazharıdır, ona dest-gîr olmayıp, meded etmeyecek

olursa neûzubillâh hulûl ittihâd makãmında helâk olup, îmanı zâil ola. Biri dahî budur ki,

sâlik seyrinde âlem-i gaybdan görmediği nesneleri görmeye başlar, vâkı’alar yolu açılır.

Ammâ anın her biri bir gaybdan işârettir ki, sâlikin terakkîsine ve tenezzülüne ve nefsinin

sıfat-ı hamîdesin ve zemîmesin bilmeye ve hem gördüğü düşü şeytânî midir, nefsânî midir,

rahmânî midir, bilmeye alâmettir, mübtedî bunların hiçbirisin bilmez. Zîrâ düş tâbiri ilhâm-

611 Kehf, 18 /65 612 Şûrâ, 42/52.

218

ı rabbânîdir. Pes Kelâm-ı Kadîmde

buyurur; ϒ3 ϒ3 ϒ3 ϒ3♥♥♥♥⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⌠⌠⌠⌠♥♥♥♥€ν⁄€ν⁄€ν⁄€ν⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⌠⌠⌠⌠♥♥♥♥€ν⁄€ν⁄€ν⁄€ν⁄€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €

ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒσϒσϒσϒσ♥� β€ψ€♥� β€ψ€♥� β€ψ€♥� β€ψ€α α α α Ma’nâsı budur ki “Ey rabbim dedi, Yusuf peygamber(as),

tahkîki sen bana verip durursun, [Mısır padişahlığını] dahî öğrettin düşler ta’birini”613

demektir. Ve eğer düşler tâbirin bilir bir mürşid-i sâdık olmazsa sâlik ol işâretten mahrûm

kalıp, âlem-i yakîne yol bulmaz ve ma’rifet makãmâtı ona hergiz hâsıl olmaz. Birisi dahî

budur ki, eğer sâlik bir sa’at mürşid-i sâdık sohbetine erişip mest olursa, ondan yeğrekdir

ki yüzyıl mürşidsiz riyâzât ve mücâhedeye meşgûl ola. Mürşid-i sâdık sohbetinin azîm

eserleri vardır. Her sâlik maksûd hâsıl eylediğindendir ki, mürşid-i sâdıka teslîm olup

huzûrundan ırılmadı. Birisi dahî budur ki, hiçbir kimse nefs-i hevâsına tâbi’ olup dünyânın

fânî lezzetine meşgûl olmakla cehennemden halâs olmaz. Mâdem ki ahlâk-ı zemîmeyi

ahlâk-ı hamîdeye tebdîl edip, tasfiye-i kalb ve tahliyye-i rûh hâsıl edip, tekmîl-i nefis

olmayınca. Eğer sözlerime şâhid gerekse Kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur;

ϒϒϒϒ♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ� ′ƒ� ′ƒ� ′ƒ� ′ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′♦♦♦♦€€€€ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ∑∑∑∑€≤€≤€≤€≤◊◊◊◊ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€

Ma’nâsı budur ki “Dahî azgındır ol kimse ki hevâsına uya, hidâyetsiz Allah’dan.” 614

demektir.

İmdi hevâsına uyan Allah Teâlâ’nın rahmetinden mahrûmdur, nitekim buyurur;

[151]

=6=6=6=6♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€ ⌠⌠⌠⌠

♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉ €β€∉ €β€∉ €β€∉ Ma’nâsı budur ki, “Ol kimse ki azsa, dahî ihtiyâr eylese dünyâ

dirliğini, pes cehennem anın varacak yeridir”615 demektir. İmdi bu âyetlerle sâbit oldu ki;

her kim ki, nefs-i hevâsına uyup dünyânın fânî lezzetine meşgûl olup, âhireti unutsa

mü’min değilmiş. Pes tekmîl-i nefis; şeriat, tarîkat ve hakîkat birle hâsıl olur. Zîrâ islâmın

ve îmanın ve a’malin zâhiri ve ibtidâsı vardır, dahî zâhiri ve bâtını var. Bazı âyet ve hadîs

zâhir ve ibtidâsı i’tibarıyla ayrılmıştır ve birisi makãm-ı fütüvvettir ve birisi makãm-ı

takvâdır. Pes bazı âyette ve hadîsde hem zâhire hem bâtına delâlet eder, ehl-i zâhir

ma’nâsın anlar ve ehl-i bâtın, bâtın ma’nâsın anlar. Nitekim mükâşifler te’vilin görürsün

ki, ehl-i zâhir te’viline benzemez. Pes fehimleri eksik kişiler, ikisin bir makãm dutup, ekser

âyet ve ehâdîs-i birbirine mütenâkız sanırlar, i’tikatlarına halel erişir. Zîrâ kesret-i zünûb

613 Yûsuf, 12/101. 614 Kasas, 28/50. 615 Nâziât, 79/37-39.

219

sebebinden ve ittibây-ı hevâ şomluğundan gönülleri gözü kör olmuştur, bilmezler. Lâkin

sâdıklar ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişmişlerdir. Her bir âyetten ve

hadisden maksûd nedir ve ne makâma nâzırdır bilirler ve ilimle amel ederler, ağniyâya baş

eğmezler, kapılarına varmak kande kaldı, cem’i meşâyıh-ı kübrânın ittifâkı bunun

üzerinedir ki, her kişiye lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup kalmaya bir mürşid-i sâdık

talep eyleye ve ona teslîm olup, tâlimine râzı olup mürşid-i sâdık huzûrundan ayrılmaya.

Fıkh-ı ekber oldur ki, kişi kendi hâlini ve ne makãmda olduğunu bile ve nefsini ne

sıfatlar birle olduğun pâk edip, âlem-i yakîne yol bulur ve ne sıfatlar birle mertebeden

düşer Hakk’tan ırak olur bile. Pes nefsin uyûbun bilip, terbiyyet ede, cemi’ uyûbundan pâk

edib, kendi mahiyetin idrâk edib, rabbini bilmekdir. İmdi bu makãma erişmek hâsıl olmaz,

illâ mürşid-i sâdık huzûrunda olup inşaallah ki, ilm-i şeriat, tarîkat ve hakîkattan haberdâr

ola. İmdi bu kitaplar ki, vardır ilm-i şeriatı beyân eder, şeriat üzre yazılmıştır, her mesâili

şeriattan söyler, tarîkattan ve hakîkattan birer bâb yazmadır ki, bunlar tarîkattır, hakîkattır

dinle, her mes’elede şeriat, tarîkat hakîkatında mevcuttur, inkâr eden münkir olur. Ammâ

münkerin [152] îmanı sahih olmaz tâ ki, ikrârı sahih olmayınca. Bu inkârdan halâs olmakla

her kişiye lâzımdır ki, bir mürşid-i sâdıka teslîm ola, tâ ki tarîkatdan hakîkattan haber ala,

zîrâ dîn-i islâmın şartı beşdir, dil ile ikrâr “lâ ilahe illâllâh Muhammedü’n Rasûlullâh”

demekdir. Şeriat üzre ondan sonra tarîkat ve hakîkat demek nice olur, bilmeyince nâkıs

olmak lâzım gelir. Zîrâ kãle’n- Nebiyyü (sav) buyurdu ; ∞ ∞ ∞ ∞∪⇐∪⇐∪⇐∪⇐⇓⇓⇓⇓ ♣� β ♣� β ♣� β ♣� β ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ya’ni

“Her nâkıs olan mel undur.”616 dedi. Ammâ bu hadîsden mâlum oldu ki, kim ki islâmda

kâmil değil, mü’min değildir. Nitekim kelime-i tevhîdi tarîkatla, hakîkatla nicedir

bilmeyenler nâkıs olurlar. Ya beş vakit namazı ve zekâtın ve savmın ve haccın tarîkatın,

hakîkatın bilmeyen nâkıs nice necât bulur, şeytan mekrinden? Ammâ ilm-i tarîkat ve

hakîkat ezberden ve kitaptan bilinmez, hidâyet-i haktır, hidâyet-i hak hizmet birle olur,

hizmet ise tarîkat, şeriat, hakîkat birle olur, bunlar ise mürşidsiz olmaz. Kãle’n Nebiyyü

(sav) ∏∏∏∏� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ⟨⟨⟨⟨θ ∏θ ∏θ ∏θ ∏∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α Ya’ni “Evvel kılavuz sonra yol bulsun” 617

dedi. Ya’ni

hiçbir kimse tarîka necât bulmaz. demektir. Ey ilmine mağrûr ve ilmine lâyık ameli

olmayan ahmaklar, eğer cem’i a’mal tarîkatle ve hakîkatle kılmak lâzım gelmese


220

Rasûlullâh (sav); “Şeriat benim akvâlimdir, tarîkat benim ef’âlimdir ve hakîkat benim

ahvâlimdir”618 demeyeydi.

Ey âlemin nakkãşını görüp anlamayan kibr içre gâyette eşedd ehl-i azgın, ehl-i

hevâlar, çeşmeden sepetle su almak istersiz, su alayın deyu akar punara sepet dutarsız ona

benzer ki anâsır- ı erbaanın hükmü içinde bağlı iken, ben mürşidsiz tarîka necât bulurum,

diyen mağrûr ahmaklar misâli ona benzer ki, akar sudan sepetle su almak mümkün müdür?

Ey serâbı su sanıp, sudan mahrûm kalanlar, tarîk-ı necât bulan oldur ki, bir mürşid-i sâdıka

teslîm olup, her sözün şeriata müvâfık bile ve eğer muhâlif görünürse hâşâ ki, muhâlif ola,

eğer şeriata nâkıs olursa sâdır olmaz, dâima nefsine nasîhat ede ve tâ’limine râzı ola ve

dünyâdan ve ehlinden yüz çevire, mürşid-i sâdık huzûrunda riyâzetler çekip dâima

zikrullâha meşgûl ola, [153] dünyâ sözlerinden dili kesile, tâ ki iş bu çara unsur rûhuna

râm ola, ondan sonra neden geldi dünyâya bilir, aslını fehm eder “ 2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>

makãmına yüz tutup emr-i Hakk’a boyun verip, Allah rızâsın talep eder, halktan ”ر7�;

tamam ümîdin keser, tarîk-ı Hakk’a necât bulur. İmdi bazı kişiler eğer er ve eğer avrat “ > =

makãmına erişmeğe istidâtları ve kudretleri yoktur. Ammâ Allah ”.�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;

Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına ve fiiline ve ismine ki, bu dört vahdet gayrıdan münezzehdir.

Ya’ni mahlukda yoktur, bu dört vahdete diliyle ikrâr ederler ve gönül birle inanırlar ve

evâmirine imtisâl ederler ve nevâhîsinden içtinâb ederler ve cem’i peygamberin

gerçekliğine diliyle ikrâr ederler ve gönülleri birle inanırlar, Muhammed Rasûlullâh (sav)

Hakk Teâlâ’dan getirdiği emir, nehiy ne idi? Helâl ve haram ve nâsih mensûh ve ahbâr-ı

kasas Kur’an- ı Azîm’de cem’isin diliyle ikrâr ederler ve gönüller birle inanırlar ve

hükmünü icrâ ederler ve hazreti Muhammed (sav) cümle enbiyâlardan yüce olduğun

bilirler ve ikrâr ederler ve anın sevdiğini severler ve sünnetini ihyâ ederler ve anın

varışlarına, ilimlerine lâyık amelleri olan mürşid-i sâdıklara teslîm olurlar ve ilmine râzı

olurlar ve dâim zikrullâha meşgûl olurlar ve şeyhinin dostunu severler ve düşmanlarını

sevmezler. Eğer dünyâdan âhirete bu ikrâr üzerine giderse sâdık mü’mindir, ecr-i kerîm

verile, eğer bu sözlere şâhit gerekse kavlühü Teâlâ ;

⟨⟨⟨⟨♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€ ♣ ♣ ♣ ♣⟩⟩⟩⟩€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€◊◊◊◊ϒ2 ′ϒ2 ′ϒ2 ′ϒ2 ′⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €∑∑∑∑♦♦♦♦◊◊◊◊⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α € € € €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ

∋€� €∋€� €∋€� €∋€� € €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄′µ β€′µ β€′µ β€′µ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒα ϒα ϒα ϒα Ma’nâsı budur ki; “Tahkik

korkutmazsın illâ Kur’ân’a uyan kişileri dahî gaybla Allah Teâlâ’dan korkanları. Nitekim

618 Bulunamadı.

221

muştula ona yarlığanmak dahî ulu ecir.”619 demektir. Pes bu âyet mü’min ile münâfıkları

temyîz eyledi, ya’ni ayırdı. Her kim ki, Kur’an-ı azîmin hükmünü icrâ ede dahî Allah’tan

korka, gizli ve âşikâre gayba inana, ya’ni Kur’an-ı azîmde olanın cümlesine diliyle ikrâr

ede ve gönül birle inana ve hükmünü icrâ ede, ol kişi mü’mindir. Eğer erkek, eğer dişi ve

her kim Kur’an’a uymaya ve gayba inanmaya münâfıkdır, mü’min değldir, her kişinin fiili

delâlet eder i’tikãdına [154] göre. Sözünden ya’ni bir kişi Kur’an’a inanırın ve uyarın dese,

ammâ hilâfın işlese inanmamış olur, hâşâ kezzâb münâfıkdır.

İmdi ehl-i dünyâ ve Allah düşmanları mürşid-i sâdıktan şöyle kaçar ki, harpte

kâfirler Hz. Ali velîyyullahdan kaçar gibi, öyleyken Allah Teâlâ’dan korkmuş olur mu?

Hâşâ olmaz kezzâb münâfıkdır, mü’min değildir. Husûsân şimdiki zamanın halkı ki,

neûzübillâh bunlara müsâhib olmakdan ve kapılarına varmaktan. İlâhi sen gizli ve

âşikâreleri bilirsin, cem’i eşyânın künhüne âlimsin yâ mücîb bu âciz bî-çâre zaif bendenize

hidâyet kıl, ağnıyâya baş eğmekten sakla ve halktan ümîdim kes, dâim Zât-ı Bârîye baktır,

âmin yâ muîn.

Ey sâlik, eğer tarîk-i necât istersen mekr-i Hakk’tan emîn olma sakın. Zîrâ nefs-i

emmârenin hevâsı kat’i çoktur, niceleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm kalmıştır. Şerita muhkem

yapış, hubb-i dünyâ ile helâk olma, fikrin zikrullâh olsun, gayri ashab ko, he deyince geçer

ömrün gene eline girmez. İşbu gafletten uyan, zikrullâh ile gönlün pasını sil, mücellâ eyle

piyâde sür, ferz ile fil ve at ve ruh nedir, anla ve iki rûhu şeytan askerine aldırıp mat olma,

aslın nedir, neden geldin, ne için geldin fehmeyle, gönlün Hakk kapısına dut, gayr-ı bâbı

kov. Allah Teâlâ emrin dedi, sa’y eyle rûh-ı pâkî asla ulaştır, can ver canânı bul, selimü’l-

kalp üzre tâ ki asla ulaşa, emr-i hak ol. Pes asla ulaşan usûlün fehmeder, dâim zikrullâha,

fikrullâha meşgûl olur, vatan-ı aslîye azm eder, ömrün hebâya vermez, dâim zikrullâh edip

nefsini yor, kalbini hâlis edip ihlâsla muhlis olur dünyadan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirir,

uzleti ihtiyâr eder, kande kaldı, ehl-i dünyayla dost müsâhib olmak ve kapılarına varmak.

Rasûlullâh (sav)’ın şeriatına tâbi’ olup, dünyânın nukûşuna aldanmaz ve cümle eşyâya

ibret gözü ile nazar eder, Allah Teâlâ’nın vasfını herşeyden muayyen görür ve âlem

sûretinden Allah Teâlâ’nın vechine müşâhede eder. Nitekim Allah’tan korkan sâdıklar

alâmeti budur ki, birgün bir kişi eder ki, yâ Rasûlallah evliyâullâh kimlerdir? dedi.

Muhammed (sav) etti ki, “Ve dünyâdan [155] ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr

ede ve halktan tamam ümîdin kesip Allah Teâlâ’ya gönül bağlayandır, dâim ihlâsla

619 Yâsin, 36/11.

222

zikrullâha ve fikrullâha meşgûl ola ve ona bühtanlar ederlerse sabır ede ve Allah

Teâlâ’nın düşmanları onu sevmiyeler.”620 dedi. Allah Teâlâ buyurdu ki :

€€€€′′′′€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€�€�€�€� ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄€α €≤€α €≤€α €≤€α €≤ϒα ←ϒα ←ϒα ←ϒα ←€€€€

αααα Ma’nâsı budur ki “Bilmiş olunuz Allah Teâlâ’nın evliyâları üstüne korku yoktur dahî

onlar gussâlanmaz.”621 demektir.

Ey ma’rifetten bî-haber mağrûr evliyâdan giden korku ve gussâ nedir, ve evliyâda

korku ve gussâ yok mudur? Bil ki, evliyânın korkusu dahî ziyâdedir. Zîrâ kişide ne kadar

kurb ve ma’rifet ziyâde oldukça korkusu dahî ziyâde olur. Kãle’n-Nebiyyü

(sav) ∞ ∞ ∞ ∞∑∑∑∑� ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒααααYa’ni “Tahkik Allah Teâlâ’yı sever her kalp ki

onda gussâ ola”622 Ya’ni âhir vaktimde acep hâlim ne ola, vâsıl-ı Hakk mı olur veya

merdud mu oldum? Diye, hiç gussâdan emîn olmaz demektir. Kãle’n-Nebiyyü (sav);

∞∞∞∞⌡⌡⌡⌡52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α-′′′′⌡⌡⌡⌡ββββ⇔⇔⇔⇔α ƒα ƒα ƒα ƒ⟨⟨⟨⟨θ ′θ ′θ ′θ ′⌡⌡⌡⌡βϕβϕβϕβϕα α α α Ya’ni “Nâsın kati’ belâsı enbiyâya

ondan sonra evliyâyadır.”623 dedi. Ey ahmaklar! İlmine lâyık ameli yok ne acîb şâzz olup,

gülersin, belâ içinde olan şâzz olup güler mi? hâşâ mü’min olan şâzz olup gülmez. Nitekim

Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur ki, “Şol ki, ehl-i âhirettir, aslâ şâzz olmadı hemen

murâdları bu dâru’l-fenâdan dâru’l-bekãya erişmektir.”624 dedi.

Pes âlimlerin alâmeti budur ki, sâdık mü’min olan hiç Allah Teâlâ’nın mekrinden

emîn olmaz. Ey ilmine lâyık ameli yok adı mü’minler, âlimler ve adı şeyhler ehl-i dünyâya

tavâzû edip ve hevâlarına müvâfık sözler söyleyip gülen kezzâblar, rûhun kafesden çıktığı

vakit âlem-i envâra mı gider, yâ âlem-i âfata mı gider, bildin mi? ne acîb, kibr-i acîb ile

yürürsün. Ey tabiat kulları, bu dünyâ size yem olmuştur ki, sığırlar gibi baş kaldırmayıp

otlarsız, bu dünyâ şevkle sizi sizden aldı, acîb mecnûn kılmış sizi mekriyle. Ey gãfiller hiç

ol günü anmazsız, yarın haşroluncak ne olaydım, bir taş olaydım, yabanda biteydim, kimse

beni anmayaydı veyâhut hiç olmayaydım, yok olaydım bu nâr içinde, ebed kalıp gamm-hâr

kalmayaydım, demeyi [156] bu nefs-i emmâre size unutturmuş. Ey sâlik bu nefs-i şoma

aldanma sakın, biline ki, ihtiyâr-ı cüz’i senin elindedir, Allah Teâlâ’nın hiç bir kimseye

cebri yoktur, kimseye zor etmez, sözün sıdkına şâhit gerekse kelâmullâhta bir bir

mezkûrdur, ا��ن آM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� ی�<� وات��U-bی � Ma’nâsı وه'

620 Bulunamadı. 621 Yûnus, 10/62. 622 Bulunamadı. 623 Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr şerhu Câmii’s-sağîr, I, 371 (I-VI, Mısır, 1356). 624 Bulunamadı.

223

budur ki; Allah Teâlâ buyurur; “kim korkun şol günden kim ol Allah’a varırsız ondan sonra

bilin kim her nefs ne kesb ederse onu bulur, dahî kimseye zulüm olmaz.”625 demektir.

Biline ki âhir âyet ki, Muhammed (sav) hazretine nâzil oldu bu âyet, Kur’an-ı azîm bu

âyetle tamam oldu ve bu âyet nâzil olduktan sonra Muhammed (sav) yirmibir günden sonra

dünyâdan âhirete sefer kıldı. Ammâ her kim ki, sâdık mü’mindir bu âyet birle amel eder ve

her kim ki, münâfıkdır bu âyet birle amel etmez, cebrîler mezhebin dutar, işimde ihtiyârım

yoktur diye, nefs-i emmârenin murâdın verir ve dünyâ işin hiç Allah Teâlâ’nın takdîrine

salmaz. Eğer bu dünyâ maîşemi işlemezsem rızkım kimden gelir, ya aç öleyim mi? diye,

dâim dünyâ şuğlundan ve nefs hevâsında yiyeler. Ammâ âhiret işine gelincek ya terk eder

ya takdîre salar. Halbuki, dünyâ işin takdire salmak câizdir, pes âhiret işin salmak dürüst

değildir. Ya’ni ibâdeti gönül hazırlığıyla kılmağı terk ede ve eder ki, “eğer ehl-i nâr

olduğum mukadder ise ibâdetin ne fâidesi var” demek, münâfıklar alâmetidir ve her iş

takdirden dışta olmaz demek hakdır. Ammâ tarîk-i takvâyı terk etmek küfürdür neûzubillâh

min zâlik, bir kişi bir günâhı işlese, ol günâhı takdîre havâle etse şeytan olur. Zîrâ şeytan

günâhını takdîre havâle etti, ebed merdûd oldu hiç tevbesi kabûl olmaz. Zîrâ kişinin tevbesi

kabûl olduğuna alâmet oldur ki, ahlâk- ı zemîmeden tamam pâk ola ve ahlâk-ı hamîde ile

müzeyyen ola ve dünyâdan ve ehlinden yüz çevire ve uzlet ihtiyâr ede ve ihlâsla ve gönül

haslığıyla dâim zikrullâha meşgûl ola. Pes mü’min olan işlediği günâhı nefsine havâle

eder, takdîre havâle etmez. Gerçi eğer hayır ve eğer şerr Allah’tandır. Pes hayırda Allah

Teâlâ’nın rızâsı vardır, [157] nefsin rızâsı yoktur. Ammâ şerde rızây-i nefis var, rızây-i

Hakk yoktur. Pes her kişiye lâzım olan şeytan gibi günâhını takdîre havâle etmeye, kendi

nefsine havâle ede, eğer sıdkına şâhit gerekse Kelâm-ı Hakk’ta mezkurdur ��U-c ��7ر � �3

�ن=� <= ا �O+�ی=(� ��Uوت�ح �� NHت ' Ma’nâsı budur ki; “Ettiler Âdem, Havvâ أنMN�� وإن

(as) ey bizim tanrımız zülm eyledik kendi nefsimize eğer sen bizi yarlığamazsan ve rahmet

etmezsen bize tahkik oluruz dünyâ ve âhiret ziyânlısından.”626 demektir. İmdi Âdem(as)

kendi nefsine havâle etti, Allah Teâlâ tevbesini kabûl etti. İmdi buyurur; oن إذ ذه�P� وذا ا

=U ��b <bB �!A�H=� أن = ن�2ر .-; B��دى 6B ا �U-Pbت أن � إ ; إ �� أن] +!��ن� إن6J آ�] <= ا

J'H ; ونZ�w�� <= ا ��!Z�+�B Ma’nâsı budur ki “Yunus (as) kendi ta koyup zân eyledi târ

eylemeziz üstüne dirliği. Ammâ nidâ edip balık karnında senden gayri yoktur tanrı illâ sen

münezzeh ve yücesin tahkik ben oldum zâlimlerden dedi. Pes duâsın kabûl eyledik onun

625 Bakara, 2/281. 626 A’râf, 7/23.

224

dahî, kurtardık onu gamdan.”627 demektir. Pes bu âyetlerle isbât oldu ki, her kim işlediği

günâhı kendi nefsine havâle ede, pes sâdık mü’mindir. Ammâ sâdık mü’min değildir nefs-i

murâdın vere, işlediği günâhı takdîre havâle ede, ol şeytandır ve eğer sâil suâl ederse ki bu

âyet-i kerîmelere ne cevap verir diye, âyet-i kerîmeler bunlardır ki �> ;�- � ش�ء ا ا3��-�او

Ma’nâsı “Eğer Allah Teâlâ dileseydi öldürmezlerdi birbirin, lâkin و )=� ا -�; یD:N <� ی�ی2

Allah Teâlâ dilediğin işler.”628 demektir. Kavlühü Teâlâ: =>2�9ي وU � ا9B ;�- <= ی29 ا

'9 9�ن �97 و�Nی � �ب -9' 3 یFB D-Tو C� ه' ا �O+�ون و �2 ذرأن� 9Z��' آp�ا <= ا J=Z وا Qن\

�ن أ.= � ی!�ون �97 و 9' *ذان � ی-B�H �ن �97 أو C� آ� Fن:�م D7 ه' أPDA أو C� ه' ا:UM

Ma’nâsı budur ki, “Hidâyet kılsa Allah Teâlâ ol doğru yol üstüne dahî kim ki azdırsa

dünyâdan âhirete hayrını ziyân eder, tahkik biz yarattık cehennem için çok kişileri

cinnîlerden onların âdemîlerden onların gönülleri var fehm eylemezler onunla dahî

onların gözleri var görmezler ve kulakları var işitmezler onlar hayvanlar gibidir beterdir

onlar gãfillerdir.”629 Kavlühü Teâlâ [158] B => =>| �P7ش�ء ر � 6 ا Fرض آ-9P' جU:� أFBن] و

;�- Ma’nâsı budur ki “Eğer ت)w� ا ��س ح��W ی)�ن�ا <Y<�= و<� آ�ن �N\ أن تY<= إ �� Q7ذن ا

dileseydi senin rabbin getirtirdi yer ehlinin cem’isine sen güçle ister misin ki îman

getireler dahî olmadı bir nefse îman getirmek, illâ Allah Teâlâ’nın buyruğuyla.”630

Kavlühü Teâlâ; ا��MNB �9B��> وإذا أردن� أن ن9-� 3�ی� أ<�ن� � �و<� آ�� <:�7J= ح��W ن!:� ر+

�� .-�9 ا �B �9B �ا�ن�ه� ت2<�2<B ل ”Dahî eylemezüz biz azâb olunmuşlara, hatta

göndermeyince peygamber dilese tez helâk eğlemeye bir şehri buyururuz beylerine onlar

fısk ederler Hakk olur onların üstüne azâb helâk ederiz onları muhkem.”631 demektir.

Kavlühü Teâlâ ; ;�- ا -O Dت!2ی � 3FB' وج9� -J2ی= ح�IB �N�ة ا -�; ا �IB 6�� ا ��س .-�9

Ma’nâsı budur ki, “Döndür yüzünü, Allah dininde arı i’tikadla ahd eder. Allah Teâlâ ki

anın üstüne yarattı halkı, yoktur tebdîl olmak Allah hâlikında.”632 demektir. Nitekim

buyurulur; ن�U-:ی � Ya’ni “Doğru din, lâkin çok kişiler ذ � ا J2ی= ا �J' و )=� أآp� ا ��س

bilmez.”633demektir. Kavlühü Teâlâ; �� أن �<�ء ا �ة &%0 �7ء ات�B@ إ � إن� ه@A ت@آ وم� ت<�ءون إ

627 Enbiyâ, 21/87-88. 628 Bakara, 2/253. 629 A’râf, 7/178-179. 630 Yûnus, 10/99-100. 631 İsrâ, 17/15-16. 632 Rûm, 30/30. 633 Yûsuf, 12/40.

225

��D س � Ma’nâsı budur ki “Tahkik bu Kur’an nasîhattir, kim ki istese Allah Teâlâ’dan ر��

yana varmağa, Kur’an’ı yol edinsin, dahî siz dilemezsiz illâllâh Teâlâ dilemeyince.”634

demektir. Kavlühü Teâlâ; => P � رUB '(J7= ش�ء -BY<= و<= ش�ء -BN(� إن�� أ.2�ن� وD3 ا

U= ن�را أح�ط 97' +�اد�93��b- Ma’nâsı budur ki “Et yâ Muhammed Hakk budur

rabbinizden, kim ki dilerse mü’min olsun dahî kâfir olsun, tahkik biz yer akladık zâlimlere

bir od ki, kaplamıştır onları.”635 demektir.

Ey mübtedî müridler, bu zikrolunan âyetlere nazar edip birbirine mütenâkız sanıp,

itikãdınıza halel eriştirmen. Zîrâ bu âyetler ulûm-ı esrârdandır, buna her sâlik muttalî

olmaz, illâ şol mürşid-i sâdıklar ki, Allah Teâlâ’nın inâyet-i cezebâtıyla din âlemine sülûk

edip ve yakîn âlemine seyr hâsıl etmişlerdir, Allah Teâlâ’nın aşk od’una yanıp, kül olup,

envâî türlü keşif ile ilm-i ledünnî devletini bulmuşlardır. Her âyetten ve hadîsten maksûd

nedir ve neye işârettir ve ibâreti nedir [159] ve işâreti nedir ve letâifi nedir ve hakãyıkı

nedir bilirler, müşâhede edip, muâyene âlemine seyir hâsıl etmişlerdir, mükâşiflerdir.

Nitekim Kur’an’ın ve hadîsin zâhirin ve bâtının bilen onlardır ve Kur’an’ın ve hadîsin

hükmünü icrâ eden onlardır. Anın için ehl-i dünyâdan yüz çevirip bülbül-i gammâz

kargadan kaçar gibi kaçarlar, ağnıyâ kapılarına varmak kande kaldı neûzü billâh min zâlik.

Bu sözlerden murâd budur ki, sâdık müridlere lâzımdır ki, Allah Teâlâ’nın evâmirin tutalar

ve nevâhîsinden ictinâb edeler. Allah Teâlâ’nın inâyetine lâyık eden tattır deyip, amel-i

sâliha meşgûl olup, gãyet cehd ve sa’y edip ve edeler ki “yâ rabbi senin azametine lâyık

ibâdet bizim gibi âciz ve horların elinden gelmez” deyip taksirliğin bilip hüzünde olalar.

Zîrâ bazı âyette ve hadîste dalâlet ve hidâyet ve inâyet ve hizlân, taat ve teveccühe

muallakdur. Bazı âyette ve hadîste taat ve saadet ve ma’siyet ve şekâvet, Allah Teâlâ’dan

hidâyet ve inâyet erişmeye muallakdur. Pes kasîru’l-fehm olanlar fikredemezler, mefhûm

hâsıl edemezler, i’tikadlarına halel erişip, ubûdiyyet makãmından çıkıp helâk olmuşlardır

neûzubillâh.

Ey mübtedî âciz bî-çâreler, şimdiki zamanın ilmine lâyık ameli olmayan adı âlimler

ve meşâyıhlar, halleri zikrolunan azâb, helâk olanların halleridir. Bu sözlere hiç şek ve

şüphe eylemen, hor ve âciz ve miskin Câhidî’nin bu sözleri haktır, yalan değildir, Allah

bilir alîmdir. Ol kişiler ki, ilmine lâyık amelleri olmaya ve ağnıyâya tevâzu edeler,

kapılarına varalar neûzübillâh min zâlik, anın gibi halden. Câhildir ve ol sâlik ki, ehl-i 634 İnsân, 76/29-30. 635 Kehf, 18/29.

226

dünyâdan yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip, dâim Allah Teâlâ’nın rızâsını talep ede,

okumak yazmak bilmese de âlimdir ve ilimle ucûb etmek, kişiye cehl ve helâklik yeter ve

Allah Teâlâ’yı bilmek sâliklere yeter. Pes Allah Teâlâ’yı bilen sâliklerin alâmeti budur ki,

ehl-i dünyâdan yüz çevirip kaçarsa kande kaldı ki ehl-i dünyânın kapısına varmak ve

müsâhip olmak ve dâim uzleti [160] ihtiyâr edip, şeytanla muhârebe ederler ve murâdın

vermezler, ekseri evkãtı sumtla geçirirler ve sumtları fikrullâh ve sözleri zikrullâhtır.

Ammâ biline ki bedende yedi âzâ vardır, her birinin iki tarafı vardır, bir tarafı şeytandır,

dâim şerre yilter, meyli dünyâyadır, ehl-i cehennemdir. Bir tarafı rahmânîdir, akla uyar

meyli âhiretedir, ehl-i cennettir ve eğer derlerse ki bu âyete cevabın nedir? Kavlühü Teâlâ;

�ا .U-� ص� �� و*�� +WM. �CJ ا -�; أن ی��بI-� '97��ا 7�نB��.�ون ا�.-9' و* Ma’nâsı

budur ki “Dahî gayriler ikrâr ettiler günâhların karıştırdılar sâlih amel ile. Allah Teâlâ

tevbesin kabûl eyleye onların.”636 demektir. Cevap oldur ki bu âyet şol mücâhitler

hakkındadır ki hevâ çerisiyle muhârebe ederler, bazı vakitte şehvâniye gãlip olup, rahman

yolunda kalpleri üzerine perde olur. Ammâ ekser evkãtların zâyi’ edip mücâhedeye yer

kalınmakda cehd ve kıtâl ederler, cihâd-ı ekber budur. Kimdir ol kim dâim gönlünü

Allah’tan ayırmadı ol ölmez. Nitekim Hz. Muhammed (sav) buyurdu ;

ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ⇐∩ ′⇐∩ ′⇐∩ ′⇐∩ ′β€⊂β€⊂β€⊂β€⊂⇔ ′⇔ ′⇔ ′⇔ ′ƒƒƒƒαααα

ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ♠♠♠♠⟩⟩⟩⟩ƒ�ƒ�ƒ�ƒ� ⇓⇓⇓⇓ ∑∑∑∑ϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒ∫∫∫∫⇐⇐⇐⇐ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α Ma’nâsı budur ki “Tahkik şol

nesne ki kalbim üzerine perde olur Ammâ gecede gündüzde yetmiş kere istiğfar ederdim

Allah’tan yarlığanmak dilerim.”637 demektir. Bu zikrolunan âyetler sâlikler hakkındadır,

yoksa ehl-i dünyâ hakkında değildir. Zîrâ ehl-i dünyâ Allah Teâlâ’nın düşmanlarıdır,

ammâ onların sâlih amelleri yoktur, müşriklerdir. Zîrâ halktan ümitlerin kesmezler, Allah

Teâlâ’dan yüz çevirip, halka yüz tutmuşlardır. Birgün Hasan Basrî (ra)’e sordular ki “hiç

sen gönlün dilediğin bulup sevindin mi? dediler. Etti birgün dam üstüne oturdum, bir

avrad eriyle savaştı, der. Ey er senin denli güçleri götürdüm, elli yıldan beri seninle aç ve

tok geçindim ve zahmetlerine katlandım ve senin namını, sırrını sakladım ve senden

kimseye şikâyet etmedim, ammâ bunlara anın için tahammul ettim ki beni koyup bir avrad

dahî alıp çünkü üzerime avradı getirdin sabr edemezem” dedi. Hasan Basrî (ra) eder, ol

avradın sözü [161] bana hoş geldi sevindim, hem ol söze misâl Kur’an’da buldum kavlühü

636 Tevbe, 9/102. 637 Ahmed, Müsned, II, 282, 341; Buhârî, Deavât 3; İbn Mâce, Edeb 57; Tirmizî, Tefsîr 47; Nesâî, es-

Sünenü’l-kübrâ, VI, 114, 115; Nesâî, Amelü’l-yevm ve’l-leyle, s. 322, 323, 324; Taberî, Tefsîr, X, 200; İbn Kesîr, Tefsîr, IV, 178.

227

Teâlâ; دو � ن ذ �> �NHأن ی$�ك 7; وی �NHی � ;�- U= ی$�ء و<= ی$�ك �7 -�; إن� ا Ma’nâsı budur

ki “Tahkik Allah Teâlâ bağışlamaz şirk getirmeyi, Allah Teâlâ bağışlar ondan gayrısın

kime dilerse.”638 demektir. Ammâ Allah Teâlâ’dan yüz çevirip ağniyâlara tavâzûlar eden

adı âlimler ve meşâyıhlar ve adı sûfîler bunun gibi çirkin işler Allah Teâlâ’ya hoş gelir mi?

Ey müşrikler, tarîk-i Hakk’ta olan sâlik mü’minlere, ehl-i dünyâlar biz dahî senin gibi

mü’miniz dediği ona benzer ki, Ebû Cehil karpuzu derler bir ot vardır, hiçbir hayvan

yemez, kim ki yese mîzâcı karışır, bedeni helâk olur. Ol eder zeytin şecerine der ki “ben de

sencileyin şecerim” der. Pes zeytin şeceri deseki “ben de sencileyin şecerim” dersen

yemişin nûru ve yakıncacıkda şecer kimdir, bilinir. Şol zamanki güz yelleri esip kökünden

koparıp, mugaylan dikenleri içine attığı vakit dese, hangisinin sözü gerçek ola? Pes ehl-i

dünyâların mü’minlere bizde sencileyin mü’miniz dediği hemen buna benzer. Kavlühü

Teâlâ : ن ;�- !�ح 6B زج�ج� ا /Pج�ج� اU !�ح ا> �9B ة�($Uآ wر��ر ا M��Uوات وا Fرض <Dp ن

� ' آFن��9 آ�آo درJيx ی�23 <= شZ�ة <!�رآ� زی��ن� � ش3�� و � 7�v�� ی)�د زی�9� ی6Tء و

�رw <= ی$�ء � ;�- Ma’nâsı budur ki “Allah Teâlâ’nınتMMU; ن�ر ن�ر .-W ن�ر ی29ي ا

nûrudur yerlerin ve göklerin müdebbiri misli nûrunun bir makama benzer ki için de çerağ

ola, ol çerağ kandil içinde ola, ol kandil ol yıldıza benzer ki nûru kat’idir, yanar ol

mubarek ağaçtan ki, zeytin ağacıdır ki, değil meşrik değil dahî mağribî yakın olur.

Zeytinin nûru çıkmağa od yetişmese ona nurdur. Nur üstüne hidâyet verir Allah Teâlâ

nûrunu kime dilese verir.”639 demektir. Ey hidâyetten mahrûm Ebû Cehil karpuzu, bu âyete

nazar eyle ve kendi haline nazar eyle, gör zeytin ağacına neren benzer. Ey tabiat kulları,

nefs-i emmârenin zehiri sizi helâk etmiş, hiç haberiniz yok, eğer olsaydı ol din helâk edici

günâh [162] zehirlerin tez çek kalbinizden çıkarmak üzere olurdunuz mümkün olduğu

kadar. Zîrâ mühlet-i ömür bâkîdir, bu din helâk edici nefs-i emmârenin günâhları dahî

bâkîdir. Pes mü’minler alâmeti budur ki, cehd ederler günâh zehri ruh ve îmanı zâil

etmeden tedârik ederler, gãfil yürümezler. Dâim şeytanla muhârebe ederler ve nefs-i

emmârenin murâdın vermezler ve şeriat kimyâsıyla hakîkatların tebdîl ederler. Zîrâ

tabiblerin ilâcı, marazlı kişiyi helâk etmeden olur, helâk ettikten sonra fâide vermez. Pes

görürsün ki kişi sütde zahmetine mübtelâ olur, eğer süddesi sol yanında iken tezcek ilâç

ederse, marazdan halâs olur inşaallah. Eğer ol südde sol yanından sağ yanına geçerse helâk

eder, sonra ilaç aslâ fâide vermez, günâh dahî böyledir. Pes Allah Teâlâ buyurur ; [M و 638 Nisâ, 4/48, 116. 639 Nûr, 24/35.

228

-��ی= �7�� ن ا M��CJت ا-U:أح2ه' ی �Tإذا ح W�ن وه' ح��تU�ی= ی� �ت �3ل إن6J ت!] ا |ن و � اU ا

�U Ma’nâsı budur ki; “Dahî tövbesi kabûl olmaz ol kişilerin ki آN��ر أو C� أ.2�ن� 9' .�ا�7 أ

işlerler günâhları hatta ol vakte değin ki ol yetişe birisine ölüm eder, ben şimdi tövbe

eyledim ol kişilerin tevbesi kabûl olmaz, onlar kâfir iken onlara hazırladık yürekleri acıdır

azâb.”640 demektir. Rasûlullâh (sa) Bedir gazâsından döndü, Medine’ye giderken bu hadîs-

i şerifi buyurdu ki “Küçük gazâdan döndük gelin ulu gazâya gidelim dedi. İşitenler ettiler,

bundan ulu gazâ olur mu dediler? Buyurdu ki; kâfirle gazâ etmek âmm değildir, ammâ

şeytan ile muhârebe etmek dâim lâzımdır hiç hâlî olmak câiz değildir ve kâfir ile gazâ

etmek farz-ı kifâyedir, şeytan ile gazâ etmek farz-ı ayndır. Zîrâ sen ondan gãfilsin, ol

senden değildir, ol seni görür sen onu göremezsin, onu unutursun, o seni unutmaz, ulu

gazâ kişiye şeytan ile nefsi öldürmektir ve eğer sizi şeytanla nefsi öldürürse dünyâdan

âhirete îmansız gidersin.”641 dedi. Pes kişi nefsin öldürmek oldur ki, dünyâdan ve ehl-i

dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip ve nefs-i emmârenin başını mücâhede çekiciyle

dâim [163] döve, hiç murâdın vermiye ve takvâ o yanını başından gidermiye ve nefsi

merkeb edinip bine, Allah Teâlâ rızâsı yoluna yürüde ve şeriattan dışarı kadem bastırmaya,

şeriat kimyâsıyla hakîkatını ahlâk-ı hamîdeye tebdîl ede. Pes nefis şeytanı öldürmek ve

cihâd-ı ekber budur. Ammâ nefs-i şeytan öldürmek oldur ki, nefs-i emmârenin bendinde

giriftâr olup, kendi tabiatına müvâfık işler işlemeye ve Allah Teâlâ’nın emrine baş eğdire

ve yüzün dünya talebine ve anın hoşluğuna döndürmeye, sığırlar gibi cem’i himmetini

şehevâta sarf etmeye, âhireti unutmaya. Pes kişi nefs-i şeytan öldürmek budur ve küfür

bunun gibi yaramaz haldir. Her kişi nefsine nazar eylesin, görsün ki, hangi zümredendir

ashâb-ı yemîn den midir, yoksa şimâlden midir? Pes ashâb-ı şimâl onlardır ki, nefs-i şeytan

onları öldürmüştür. Dâim hevâya mutâba’at ederler, yüzleri hevâyadır. Nasîhat; dünyâ seni

terk etmeden sen dünyâyı terk eyle, rabbini râzı eyle. Dünyanı yık ahretin imâret eyle. Eğer

suâl ederlerse ki, dünyâyı yıkmak nedir? Cevap oldur ki, dünyâ muhabbetinden yüz

çevirip, hubb-ı zâta tâlip ola ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzleti ihtiyar edip, samtı

fikrullâh ola ve sözü zikrullâh ola, sebeb-i necât budur. Kãle’n- Nebiyyü (sav)

β€ϖ€β€ϖ€β€ϖ€β€ϖ€ €ο€ €ο€ €ο€ €ο€◊◊◊◊€� ⁄€� ⁄€� ⁄€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ “Şol kişi ki samt ile söylemeğe necât bulur” dedi. Ve bir hadîste

buyurur; � ϒ� ♦� ϒ� ♦� ϒ� ♦� ϒ� ♦α ϒα ϒα ϒα ϒ⁄⁄⁄⁄⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ϒ ϒ ϒ ϒ ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2 ′ ′ ′ ′∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′ € € € €€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ -

ο′ο′ο′ο′◊◊◊◊⁄� €⁄� €⁄� €⁄� €⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄α ƒα�α ƒα�α ƒα�α ƒα� � 3′€� 3′€� 3′€� 3′€⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ”Şol kimse ola ki îman getire, Allah Teâlâ’ya âhiret

640 Nisâ, 4/18. 641 Bulunamadı.

229

gününe inana ya hayır eylesin ya samt eylesin.”642 dedi. Ammâ şol kişiler ki ehl-i dünyâya

karışa ve dilini saklamaya gerekse hevâsına müvâfık söyleye, münâfıkdır mü’min değildir.

Zikrolunan hadîs-i şerifler bu sözü ispat eder. Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurmuştur ki,

“Ben çok söyleyenlerin gönlün yıkar harap ederin.”643 dedi. Ammâ Allah Teâlâ

mü’minlerin gönlün harâb eylemez, zîrâ mü’minin gönlü arşullâhtır ve beytullahtır. Pes

Allah Teâlâ arşını ve beytini yakıp harâb eylemez. Hadîs-i kutsî ile ve hadîs-i nebevî ile

sâbit oldu ki, her kim ehl-i dünyâya karışıp hevâlarına müvâfık ne gerekse söyleye, dilini

saklamaya, mü’min değildir, münâfıktır. Eğer mü’min olaydı kıldığı namaz onu dünyâdan

yüz çevirtirdi, uzlet ihtiyâr edip, sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh [164] olurdu. Pes Allah

Teâlâ buyurur;

6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ ϒ ϒ ϒ ϒ⌡⌡⌡⌡←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ∑∑∑∑€∩ €∩ €∩ €∩ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦⁄⁄⁄⁄€µ €€µ €€µ €€µ €⟩⟩⟩⟩♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤ϒαϒαϒαϒα Ma’nâsı

budur ki “Tahkik namaz döndürür mâsiyetlerden dahî yaramazdan.”644 demektir. Ey ehl-i

dünyâya karışıp onların hevâlarına müvâfık sözler söyleyen mürâîler zikrolunan âyete

nazar ediniz ve gör namazın var mı? Ey gãfiller, pes hayır mı, şer mi, kazanacağın bilir

misin ve îman makãmında mı olursun? ya küfr makãmında mı olursun, bilir misin? Pes

Allah Teâlâ buyurmuştur;

♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞⟨⟨⟨⟨♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤ϒα 6′πϒα 6′πϒα 6′πϒα 6′π′′′′◊◊◊◊€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ

β€β€β€β€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki “Hiç bilmez nefis ne nesne kazanacağın dinle dahî hiç bilmez

nefis hangi yerde öleceğin”645 demektir. Ey ilmine mağrûr ahmak câhiller, bu âyette olan

tehdit neye işârettir bilir misin? hiç kulağınıza girmez. Zîrâ mü’min değilsiz ve sırr-ı

Kur’an’dan mahrûmsuz, şirk-i hafîde karâr etmişsiz, anın için ameliniz yoktur. Kãle’n-

Nebiyyü (sav) buyurur; “Ya’ni bir zaman gele ümmetim üzerine tarîk-i hakta olan

fukarâdan ve ilmiyle amel eden ulemâlardan kaçalar, koyun kurttan kaçar gibi. Pes Allah

Teâlâ ol kavmi üç belâ ile müptelâ eyliye, evveli zâlim bir padişah üzerlerine hâkim ola,

ikinci bereketi rızıklarından kaldıra, üçüncü dünyâdan îmansız gideler.”646 dedi. Basîretin

ecüğüyle zamâne halkına nazar eyle gör, suâl eder derlerse ki, mürşid-i sâdıka bu dünyâda

acîb zemm edersiz, bir kimse yüzaltın verse çok demezsin diye, buhl eden münkirlere

cevap ederiz, üç vecihle. Pes Allah Teâlâ Kur’anda buyurdu �� <= أ<�ا 9' ص32� تJ9I�ه'

642 Bulunamadı. 643 Bulunamadı. 644 Ankebüt, 29 /45. 645 Lokman, 31 /34. 646 Bulunamadı.

230

'9 Ya’ni “Yâ Muhammed al onların malındanوت/آJ9' �97 وصJD .-9' إن� ص-�ت� +)=

sıdksan, onları arıtmak için onunla duâ eyle onlara, tahkik senin duân onların gönüllerin

sakin eyler.”647 demektir. Pes biz dahî anın için alırız, tarîk-i Hakk’ta olan [165] fukarâya

harc ederiz, eğer almazsanız buhulluk etmiş oluruz. Zîrâ ol kişi tarîk-i Hakk’ta olan

fukarâyı bilmeyip, nâ-ehle verir ve dahî Kur’an’da bir âyette buyurur ki,

6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€ ′σ⁄ ′σ⁄ ′σ⁄ ′σ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €€€€€ ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� €⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€ € € € €♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν

€€€€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ ve dahî “Kimki, Allah Teâlâ’dan korksa kılar ona darlıktan çıkacak yerler,

dahî ona rızık verir ona sezmediği yerlerden.”648 demektir. Ammâ Allah Teâlâ muttakîlere

ümîdi olmadığı yerlerden rızık gönderse, eğer kabûl etmezse ol rızkı horlamış olur

neûzübillâh merdûd-ı Hakk olur. Pes anın için alırız, Hakk Teâlâ’nın verdiği ni’metleri

ümidimiz olmadığı yerlerden, tarîk-i Hakk’tan olan tâliplere harc ederiz.

Ey münkir fâsıklar, sizcileyin ağniyâlar kapılarına varıp, onlara baş eğip, rızkımızı

onlardan ummazız neûzübillâh bunun gibi münâfıklardan. Mü’minin alâmeti oldur ki,

halktan ümîdin keser, ehl-i dünyâdan yüz çevirip, yüzün Allah Teâlâ’ya dutar ve dâim bu

âyeti okur

β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞� ♥� €2 €♥� €2 €♥� €2 €♥� €2 €♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤ϒα 6ϒϒα 6ϒϒα 6ϒϒα 6ϒ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄⇓⇓⇓⇓€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤

€∉′α€€∉′α€€∉′α€€∉′α€ Ma’nâsı budur ki; “İşimi Allah Teâlâ’ya teslîm ederim, tahkik Allah Teâlâ

kullarının hâlini görücüdür.”649 demektir. Pes mü’min oldur ki, Kur’an’ın hükmünü icrâ

ede ve ehl-i dünyâya tavâzû etmeye ve onlara müsâhib olmaya, elinde olan ni’metini tarîk-i

Hakk olan fukarâya harc ede, âhiret azığın düze. Rasûlullâh (sav) buyurur ki, Hakk Teâlâ

dünyâya üç bahş kıldı; bir bahşini mü’minlere verdi ve bir bahşini münâfıklara verdi ve bir

bahşini kâfirlere ve Yahûdilere verdi. Pes mü’minlere verdiği bahşı âhiret azığın düzmek

için verdi. Pes mü’minler dahî Allah Teâlâ’nın verdiği dünyayı gene Allah Teâlâ’nın rızây-

ı şerîfine olan yerlere harc ederler, âhiret azığın düzmek için. İmdi münâfıklara verdiği

bahşini ol münâfıklar Allah Teâlâ’nın sevmediği yerlere harc ederler ve halk görsünler ne

acîb sâhib-i hayır kişidir desinler diye türlü türlü işler işlerler, hayır değil şerr ve azâba

uğramaktır, Kur’an’da buyururki, [166] �9Pی�أی � �ا ص�32ت)' �7 J=U وا Fذى�ی=ا-I!ت � �ا �>*

647 Tevbe, 9 /103 648 Talâk, /2-3. 649 Mü’min, 40,/44. 649 Tevbe, 9 /103 649 Talâk , /2-3.

231

آ� ��ي N�ی ��| �م ا �7 -�; وا =>Yی � ; رئ�ء ا ��س و�> ;-pUB ;7ص�FB ; ت�ابان .-�Nص DpUآ

� ی29ي � ی�2رونص-2اواB D7��آ; ;�- �ا وا!Mآ ��U> ش6ء W-. م�� ,Ma’nâsı budur ki ا )�B�ی= ا

“Ey îman getiren kişiler! bâtıl etmeyiniz sadakalarınızı minnet etmekle dahî incitmekle ol

kişi ki, harç eder malını halk görmek için dahî îman getirmez, Allah Teâlâ ya dahî âhiret

gününe. Pes anın misâli yassı taşa benzer ki, üzerinde toprak ola. Pes dokundu ona ulu

taneli yağmur yeli, ammâ kor ol taşı hiç topraksız güçleri yetişmez bir nesne üzerine,

kazandıkları nesnelerden ya’ni halk görmek için işledikleri hayır diye nesneleden, dahî

Allah Teâlâ doğru yol göstermez kâfir kavme.”650 demektir. Ve bu âyete müvâfık

Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Hiç kimseye kaçmak ve bakmak olmaya ki, beş nesneden

sormayınca, ben-i âdem ayağını yerden kımıldatmaya. Biri bu ki, ömrünü ne yerde

geçirdi?İkinci yiğitliğini şer işlerden sakladı mı?Üçüncü malını ne yere harc eyledi?

Dördüncü budur ki, Hakk Teâlâ suâl eden ilminden nice amel eyledi? Biline ki, evvel

kıyamette hükmolunanın biri şol halk katında şehit olan mürâyîdir ki, Allah Teâlâ ona

verdiği ni’meti bildire diye ki, bu ni’metten hâsıl olan kuvvetleri ne yere harç eyledin?”651

diye “kim ya rabbi yolunda kıtâl ettim başımı verip şehid oldum” diye. Allah Teâlâ diye ki

“ yalansın veli kasdın bu idi ki, bahâdır diyeler ve hem dediler diye. Pes buyura zebânîlere

onu yüzü üstüne cehenneme atalar. İkinci kişi oldur ki, Kur’an okusa, hem öğretse velîy-i

muhlis olmasa, ya’ni Kur’an’ın hükmünü icrâ etmese, Allah Teâlâ ona dahî i’lâm verdiği

ni’meti sora “ne amel kıldın onunla” diye. “Yâ rabbî ilm-i Kur’an öğrettim, onunla amel

ederdim ve nitekim evliyâlar ettiği gibi ve halk benden öğüt alırlardı” diye. Allah Teâlâ

ede “yalan söylersin veli niyetin bu idi ki diyeler, sâfilerden ve halka ta’lim eder va’z-ı

âlimdir diyeler [167] diye okurdun” dünyâda onu sana dediler deyip, zebânîlere buyura,

süreler od’un atalar. Üçüncü ol kişidir ki, Allah Teâlâ ona mal vermiştir. Pes suâl ede ona

verdiği malı neye sarf eyledin? Ol ede “ yâ rabbî senin rızân talep ede verdim” diye. Allah

Teâlâ ede “yalan söylersin, anın için ki, cömerttir diyeler diye, iyi ad kesb ederdin dünyâda

onu sana dediler” Pes buyura zebânîlere “onu yüzün sürüyüp odlara atalar. Dördüncü

dahî ol kişidir ki, Hakk Teâlâ ona verdiği ömrü bildire” diyeler ki, sana verdiğim ömrü ne

yerde hemen tükettin? Yâ rabbi senin emrin içinde geçirdim. Allah Teâlâ ede “yalan

söylersin, şeytan yolunda geçirdin” buyura zebânîlere onu yüzü üstüne sürüyüp cehenneme

atalar. Beşinci ol yiğittir ki, yüzü üstüne atılan yiğitliğin saklamıya, nevâhîsinden dedi.

650 Bakara, 2/264. 651 Bulunamadı.

232

Aceb hiç kulağınıza girdi mi işbu hadîs? Ammâ münâfıkların alâmeti budur ki, ömrün ve

malın ve kıtâlin ve yiğitliğin ve Kur’an okuduğun ve öğrettiğin rızây-ı Hakk içün sarf

etmezler, hemen halk görsün diye ederler ve kâfirler işin işlerler. Zîrâ kâfirlere verdiği

bahşi kâfirler dünyâ bozanlarına ve şeytan yoluna ve dâim nefsin murâdın verip, yiyip

içmeğe sarf ederler. Ey gãfiller, canın bu kafesden çıkıp gittikte, mekânın âlem-i envâr mı

ola, veya âlemi âfak mı olur bildin mi? ne acîb gönül verdin dünyânın câhına? Eğer bu hal

ile gidersen, sonuç düşersin cehennem câhına.

Birgün Hasan Basrî (ra) müridleri ettiler; “yâ şeyh hikâyet şeytandan gãyet bezer

olduk, bizi yaramaz işlere yelter ve hayırdan bizi yığar, dünyâ ma’aşımı terk etmek ve

elimizde olan malı berk dutun size ve oğlunuza, kızınıza gerek olurdur” dediler. Şeyh etti;

“Bugün şeytan bunda geldi sizden kat’i şikâyet eyledi, etti yâ şeyh şu müridlerine nasîhat

eyle, benim hakkıma tamah etmesinler, kendi haklarına râzı olsunlar,ol vakit ki, Allah

Teâlâ beni merdûd-ı ebedî etti, dünyâyı cehennemi bana verdi ve kanaati, cenneti

mü’minlere verdi.” Pes şimdi senin müridlerin biz mü’miniz derler, ammâ benim hakkıma

tamâ’ ederler, çünki mü’min [168] olan kanaati ve cenneti kor da, benim hakkıma mı tamâ’

eder? Şeytan “Ben senin müridlerin îmanların almayınca dünyâ ve cehennem bunlara

verilmez. Zîrâ ben ilmimle mağrûr oldum, Âdem’e hased ettim, mütekebbir oldum ve harîs

oldum ondan sonra Allah Teâlâ beni merdûd kıldı, dünyâyı ve cehennemi bana ve bana

uyanlara verdi” ve dahî ben ettim “yâ mel’un ehl-i dünya kimlerdir ki, senin

yoldaşlarındır? Dedim. Etti “yâ şeyh ehl-i dünyânın yaramaz sıfatları çoktur, ammâ onu

kati yaramazdır. Evveli budur ki yalancılardır, dâim yalan söylerler her gün dilleri ile “lâ

ilâhe illallah Muhammedü’r-Rasûlüllah”derler ammâ Allah Teâlâ’nın emrinden yüz

çevirirler de mü’miniz derler, peygamberin şeriatın, sünnetin terk ederler dâim benim

yolumda çalışırlar gãyet yalancılardır, dilleri ile kalpleri bir değildir. İkinci budur ki,

tekebbürlerdir, ilmine lâyık ameli olan âlimlere baş eğmezler. Üçüncü budur ki, muttakîler

meclisinden kaçarlar harbî kâfirler bahadır gãzî mü’minlerden kaçarlar gibi. Dördüncü

budur ki, tarîk-i Hakk’ta olan zâkirleri sevmezler. Beşinci budur ki, kendi ayıpların

görmezler dâim sâdık mü’minleri kemlikle anarlar, zemmâmlardır. Altıncı budur ki, uzleti

sevmezler, meclisleri çarşılarda ve hammamlardadır ehl-i hevâlardır. Yedinci budur ki,

dâim şâd olup gülerler, hiç ölümlerin anmazlar ve Allah’tan korkmazlar ve ağlamazlar

ammâ dünyâ gussâsından acib ağlarlar. Sekizinci budur ki, çok söylerler nefislerine hoş

gelen sözleri. Dokuzuncu budur ki, iki dostu birbirinden yalan yere ayırırlar, hâsidlerdir.

233

Onuncu budur ki, avradlarına tâbi’lerdir, onların hevâlarına müvâfık işler işlerler. Her

kimde ki, bu on alâmet var ise, ehl-i dünyâ bunlardır, eğer bir kula dahî kãdir değil ise,

âlemde uryân yürüyüp, aç gezerse de, ol benim has yoldaşlarım bunlardır” dedi gitti.

İmdi ey karındaş, şeytan mekrinden emîn olmak dilerseniz, tûl-i emeli gönlünüzden

çıkarın, fikrullâha meşgûl olun, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirin, halktan ümîdiniz kesin,

Allah Teâlâ’ya yüz tutun ve kanaati san’at edinin ve Allah Teâlâ’dan korkun ve evâmirin

tutun ve nevâhîsinden ictinâb edin ve horluk ve âcizlik ve gönül sanıklığıyla dâim [169]

Allah Teâlâ’nın rızây-ı şerîfin talep edin ve eğer bu sözlerle amel etmezseniz mü’minler

zümresinden değilsiniz, münâfıklarsınız, benden size hiç fâide yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ

râzı olmadığı kimseye hiçbir mürşid-i sâdık onu irşâd etmeğe kãdir olmaz. Pes bir mürşid-i

sâdık huzûrunda bir mürid mücerred olsa evlense veya maaş talep etse, tahkîk dünyâya

meyl eyledi, helâk olup, hidâyetten mahrûm oldu dedi. İmdi her kimin murâdı zâtullâh ise;

tasfiyye-i kalbe meşgûl olsun, mâsivâdan gãib olup, bi’l-külliye Allah Teâlâ’ya müteveccih

olmağa sebep ola, müşâhededen mahrûm kalmaya, ammâ sâlik aslından olmaz. Mâdem ki,

dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, sözü zikrullâh ve samtı

fikrullâh olmayınca. Zîrâ halka karışan kişi dilin saklıyamaz, çok söylemekten gönül ölür,

harâb olur.

Hikâye, Enes bin Mâlik (ra) eder; “Uhud gazâsında bir yiğit şehit oldu, Rasûlullâh

(sav) o günde vardılar donunu çıkardılar nesnesi var mı diye gördüler, karnına bir taş

bağlamış açlıktan bunalmamak için, anası geldi ağlayu ağlayu etti, devlet ve saâdet

senindir ki, Rasûlullah önünde şehid oldun.” dedi. Rasûlullâh (sav) etti, “Neden bildin?

Oğlun hakîkatte şehid olup ehl-i cennet dediğin, eğer mâlayani sözler söylemiş ise ve

tevbesiz âhirete gittiyse”652 dedi. Pes bu hadîs işâretti ki, ey gãfil mağrûrlar, hiç bilir misin

şol kişiler ki, halka karışa, dilini saklamaya ne gerekse söyleye, onun ne dini kalır ve ne

îmanı kalır. Kãle’n-Nebiyyü (sav) ′′′′€⇔ €€⇔ €€⇔ €€⇔ €∫∫∫∫€€€€€β€β€β€β⇓⇓⇓⇓€α €€α €€α €€α € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€◊◊◊◊ϒ⇔ €ϒ⇔ €ϒ⇔ €ϒ⇔ €€β€β€β€β◊◊◊◊♥α €♥α €♥α €♥α € Ya’ni

“îmanı yoktur emâneti olmayanın ve dini yoktur ahdi olmayanın.”653 dedi. Ey emânetini ve

ahdini yitirmiş ehl-i hevâlar, bir kelbin adını kömüş korlar, ol kelbe kömüş demekle kömüş

olmaz. Onculayın sizin dahî adınız müslüman olmakla müslüman olmazsınız, mâdemki

emânetiniz ve ahdiniz olmayınca.


234

İmdi cem’i ibâdetler ki, vardır sıdk menzilindedir, tövbe ol sıdkın içinde dürr-i

meknûn menzilindedir. Bir kişi ne kadar çok ibâdeti olsa ona [170] fâidesi olmaz, tevbe

etmeyince. Gerekse yüzyıl ömrünü ibâdetle geçirsede kabûl olmaz, zîrâ kalbi put-hânedir.

Tevbe cemi’ günâhlardan yüz çevirmektir, ondan sonra Allah Teâlâ’nın muhabbetine

dönmektir ve cümle fiiline müessir Allah Teâlâyı göre, fâil-i mutlak hep haktır, çün anlaya

kendinde zerre kadar kudret görmeye, benlik yayını yasa, horluk ve âcizlik ve miskinlik ve

gönül sanıklığı birle dâim niyâzda ola.

Tevbenin alâmeti budur ki, Allah Teâlâ’nın muhabbet ağacı mü’minlerin gönlünde

biten ol ağacın kökü ihlâstır ve zikrullâhtır ve ihlâs olmaz tevbesiz ve suyu sırr-ı şeriat

bilip hükmünü icrâ etmektir ve budakları ilm-i tarîkatı bilip ve hükmünü icrâ etmektir ve

yaprakları Allah’tan korkmaktır. Zîrâ ibâdetlerin başı Allah’tan korkmaktır. Pes bir ağacın

yaprağı olmasa ıssıdan yemişi helâk olur. Zîrâ ol yaprakları Allah Teâlâ onu için yarattı ki,

ıssıdan yemişleri saklaya. Onculayın Allah Teâlâ’dan korkmayan kişiye şeytan vesvese

vermez mi, işinden amelleri bâtıl olur, neûzübillâh min zâlik ve ol ağacın yemişi Allah’a

vâsıl olmaktır.

Ey gãfiller, nefsinize nazar eylen, görün Allah’ın muhabbet ağacı gönlünüzde

bitmiş mi, ondan sonra bilin mü’min misiniz veya münâfık mısınız? Ammâ bu zikr olunan

vâridât-ı ilâhîleri işiten ma’nâ kulağıdır, ki bâkîdir, ol kişiler ki münâfıklardır bu vâridâtı

ne dinler ve ne işitirler. Zîrâ âhirete ikrârları yokdur. Yüzbin kere tekrar söylesen işitmez

sağırdır, nefis atına binip, dâim şeytan yollarında sekirdirler neûzübillâh. Pes Allah

Teâlâ’nın rızâsını amel-i sâlih içinde gizledi, hışmını nefs-i emmârenin arzularında gizledi.

Pes sen hangisin ihtiyâr edersen âhir mahfelin oldur. Zîrâ Allah Teâlâ bir mahlûka zulüm

eylemez, her hakîkat neyi istersen onu verir. Kavlühü Teâlâ; ا� ت�ج:�ن B; إ W ا -�; ی�<� وات��

�> \Nن PDآ W�B��نآM!]'� تU-bی � Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, o gün وه'

Allah Teâlâ’ya varırsız, ondan sonra her nefis ne ederse onu bulur, hiç kimseye zulüm

olmaz.”654 demektir. Pes âhir âyet ki, Rasûlullâh (sav)’e nâzil oldu. Kur’an [171] bu âyetle

nâzil olup tamam oldu. Bu âyet geldikten sonra Rasûlullâh (sav) yirmibir gün durdu fânî

dünyâda, ondan sonra fânîden âhirete urûc etti. Allah Teâlâ’nın zâtına erişti hidâyetullâh

ile. Ammâ her kim Allah Teâlâ’nın yoluna varmak dilerse zikrolunan âyeti yol edinsin.

Ya’ni dâim ihlâs ile amel-i sâliha meşgûl olsun, sözü zikrullâh, samtı fikrullâh olsun,

654 Bakara, 2/281.

235

çünkü nefsi ne ederse onu bulur. Pes mü’minlerin alâmeti oldur ki, âyetin hükmünü icrâ

ederler. Pes münâfıkların kulaklarına girmez, şeytan yoluna giderler. Ey mübtedî, eğer

tâlib-i Hakk isen, delilsiz yola gitme, bir mürşid-i sâdık talep eyle tâ ki, bu şerir nefs-i

emmârenin beriyyesini kat’i eyleyip, maksûd kâbesinin cemâline yetişesin.

MÜRÎDİN ŞEYHE OLAN İHTİYACI FASLI

Kãle’n-Nebiyyü (sav) ϒϒϒϒϒνƒϒνƒϒνƒϒνƒ⇓⇓⇓⇓′α ϒ′α ϒ′α ϒ′α ϒ∉ ♣∉ ♣∉ ♣∉ ♣ϕƒϕƒϕƒϕƒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄€ € € € ∉ ′�∉ ′�∉ ′�∉ ′� ƒ∋⇔αƒ∋⇔αƒ∋⇔αƒ∋⇔α ya’ni

“Şeyh kavmi için nebi gibidir, ümmet içinde”655 demektir. Biline ki, dîn-i islâm yoluna seyr

etmeğe ve âlem-i yakîne erişmeğe mümkün değildir, ammâ bir şeyh vâsıtasıyla müyesser

olur inşaallahü Teâlâ. Mûsâ peygamber (as) evvel emirde on yıl Şuayb peygamber (as)’ın

hizmetin eylemese, “kelîmullâh” devletine erişmezdi, ya’ni hidâyet bulmaktır. Evvel talep

tohumdur ki, Allah Teâlâ dilediği gönüllerde kendisi ekmişdir, onu hiçbir kişi ekmez,

Allah Teâlâ’dan gayrı görmez misin? Rasûlullâh

(sav)’e 7′ 7′ 7′ 7′⌡⌡⌡⌡←β€∋€←β€∋€←β€∋€←β€∋€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄€€€€ € € € €♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔α €≤α €≤α €≤α €≤∑∑∑∑ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄

€µ€µ€µ€µ €∧€≤ €∧€≤ €∧€≤ €∧€≤ϒα ϒα ϒα ϒα âyeti geldi, buna işârettir ki, “Evvel talep tohumunu gönüllere Allah

Teâlâ’dan gayrı kimse ekmez.” 656Ammâ ol talep tohumu her kande ki ekildi, onun bir

varışına mürşid-i sâdık gerek. Pes şöyle bil ki, müridin şeyhe ihtiyâcı olduğuna bunca

vecih birledir. Evvel vecih budur ki, zâhir yoluna, sûret kâbesine delilsiz hiç kimse varmaz,

yolu görmek mümkün iken ve hem kadem-i zâhir iken ve hem ıraklığı muayyen iken

ondaki hakîkat yoldur. Bu kadar bin enbiyâlar, evliyâlar artık eksin gereğin Allah bilir. Ol

hakîkat yolundan kadem urup seyr ettiler, hiç birinin kadem nişânı [172] belirmez. Zîrâ ol

hakîkat yolunu ma’nâ gözü görür, ten gözü görmez. Pes sâlik-i mübtedî bu yolu nice

görebilsin, ya ne kadem ile seyr edebilsin kılavuzsuz? Kãle’n-Nebiyyü (sav)

∏∏∏∏� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠⟨⟨⟨⟨′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α [Evvel kılavuz sonra yol.]657 demektir. Pes hiç kimse

kendi kendinden hakîkat yolun görüp câhillik, devrâzesinden halâs olup, menzile erişmez.

Ola ki, cümle kâinâtın ilkidir, Hz. Muhammed (sav) dir. Ona buyurdular ki; ��أوح � وآ�

إ � روح� <= أ<�ن� <� آ�] ت2ري <� ا )��ب و � ا Qی�Uن و )= ج:-��w ن�را ن29ي 7; <= ن$�ء <=

Ma’nâsı budur ki, “Onun gibi vahyeyledik sana Kur’an’ı emrimiz ile, sen bilmezdin .!�دن�

kitap nedir, dahî îman nedir? Lâkin biz onu nur eyledik ya’ni Kur’an’ı hidâyet veririz

655 Bulunamadı. 656 Kasas, 28/56. 657 Bulunamadı.

236

onunla kime dilesek kullarımızdan.]658 demektir. Pes böyle olucak yakîn olursun, zîrâ

delilsiz bu yolu katetmek mümkün olmaya. Pes ikinci vecih budur ki, yollarda eğriler ve

harâmîler çoktur. Ammâ bir kişi yola gider olsa, onu harâmîden kurtarır yoldaş ve yol bilen

kılavuz olmayınca, kişi menziline eremez, mürid dahî böyledir. Âhiret yolunun harâmîleri,

nefs-i emmârenin hükmüdür ki, ol şeytandır ve hem kâfirdir ve hem münâfıkdır, âhiret

yolunun azîm harâmîleridir. Ammâ mürîdi onlardan saklayacak hidâyetullâh ile şeyhtir,

tarîk-i necât göstermekle. Pes üçüncü vecih budur ki, bu yolda âfetler ve şüpheler çoktur,

çünkü dehrîler ve tabâîler ve felâsifeler ve hâricîler ve gayri ehl-i hevâ bid’atlar bi’l cümle

onlar ki, mürşide hor baktılar, delilsiz bu yola kadem bastılar, bu akabelerden geçemediler,

mahrûm kalıp helâk oldular. Pes ol sahib-i saadettir ki, meşâyıhlardır, velâyetlerin

penâhından seyr u sülûk ettiler, hidâyetullâh ile cümle âfâtın ucuna eriştiler ve her birinin

hakîkatına muttalî oldular. Ol akabelerden selâmet birle geçtiler, necât bulup menzile

eriştiler. Evvel emirde mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup ve tâ’limine râzı

oldukları için. İmdi her kişiye lâzım geldi ki bir şeyhe teslîm ola, delilsiz yola girip helâk

olmaya. Dördüncü vecih budur ki, sâlik bu yollarda Hakk’a riyâzetler ve mücâhedeler

eylemekle bir makãma yetişir ki, [173] gönül âyinesi tecellî olup safâlar bula, tecellîy-i ruh

hâsıl olur. Zîrâ kendi ma’nâsından Hakk’ı temyiz edemez, galata düşer, mağrûr olup şöyle

sanır ki, tecellîy-i Hakk hâsıl oldu ve maksûduna erdi “enel-Hakk” da’vâsın etmeğe başlar

neûzübillâh. Zîrâ anın aklı onu idrâk edemez. Pes evliyâdan bir kişi gerekdir ki bu

makãmdan yukarı ağmış ola, ya’ni kendi ma’nâsından Hakk’ı temyiz etmiş ola, “ �ف. =>

makãmına erişmiş mürşid-i sâdık ola ki, “enel Hakk” da’vâsın eden ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;

mağrûru bunun gibi vartadan halâs ede. Eğer mürşid-i sâdıktan meded erişmeyecek olursa

neûzübillâh, îman zâil olur. Zîrâ hulûl ve ittihad âfâtından giriftâr olur. Allah Teâlâ

hulûldan ittihaddan münezzehtir. Ammâ ey “ene’l- Hakk” da’vâsın eden mağrûrlar, Hakk

tecellîsine matlûb lâzımdır, lâzım olan nefs tûru pâre pâre olmaktır ve bâtıl sıfatları zâil

etmektir, kande kaldı ki, kendi ihtiyârıyla “enel Hakk” demek neûzübillâh. Beşinci veche

budur ki, gayb âleminde görmediği nesneler yüz gösterir, vâkıalar yolu açılır onu karşılar

ki, onun her biri gaybdan işârettir. Müridin terfiyyesine ve tenezzülüne ve sıfat-ı hamîdesin

ve zemîmesin bilmeğe ve ahvâl-i şeytan bilmeğe ve rahmâniyyeyi bilmeğe alâmettir ve

nice kapılar vardır, onu mübtedîler bilmez. Zîrâ bunlar gayb dilidir, gayb dilin köe ve ehl-i

gayb bilir. Ammâ bir mürşid-i sâdık gerek ki, müridin vakâların keşif edip beyân ede,

658 Şûrâ, 42/52.

237

mürid dahî gayb dilin öğrene. Ammâ bu resme olmazsa mürid ol işâretlerden mahrûm

kalır, terakkî etmek ona mümkün değildir, ma’rifetten mahrûm kalır. Ammâ nice veche

vardır ki şeyhe ihtiyaç olmakda, insâf ehline bu kadar söz kifâyet eder. Pes irâdet cümle

saâdetlerin tohumudur, zîrâ müridlik Hakk Teâlâ’nın sıfatıdır, mâdemki Hakk Teâlâ bu

sıfatla kulluk canına tecellî irâdet kılmasa, hiçbir kimse mürid olmazdı. Pes bu saâdet

tohumu gönül tahtına Hakk Teâlâ’nın bahşişidir düştü. Ammâ kim ol gaybî mühimmâtı

zâyi’ kılmaya ki, ol irâdetin nûru od kavı gibidir ki, kava yapışır, eğer kuru kibritle kavdan

olmayıp ve kuru odunlar birle meded olmayacak olursa, ol od kavı gene yüzünü kendi

makãmına dönüp aslına rücu’ eyler. İmdi ol irâdetin dahî mededi oldur ki, [174] mürid

kendi mürşid-i sâdıkına teslîm-i tâm ede tâ ki, nefs şeytanın hevâsı ol irâdeti zâyi’ kılmaya,

bir kişi dilese ki, bir perverişi ve terbiyyeti kendi ilmiyle ve akl-ı muktezâsınca ede, hiç bir

şeyhe mürid olmadan herkes murâda erişmeye, bilki vartadan helâk ola, âkibet-i şeytan

gibi Allah Teâlâ’nın rahmet-i hâssasından mahrûm kala.

Ey ilmine mağrûr ahmak câhiller, Allah Teâlâ şeytana ve cem’i meleklere Âdem

(as)’a secde edin diye buyurduğu neye işârettir, hiç bilir misin? Ey ma’rifettten mahrûm

câhiller, eğer bir kimseye şeytan vesvese kılıp mağrûr kılsa bu yolun delili Kur’an’dır.

Ammâ hemen Kur’an ve ilm-i şeriat hod bu yolu beyân kılar, şeyhe mürid olmak ne hâcet

diye? Pes azâzildir Hakk’ı ikrâr eylemez, Hakk Teâlâ Kur’an’da mürşide teslîm olun, diye

buyurdu. Rasûlullâh (sav) ∏∏∏∏� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠⟨⟨⟨⟨′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α diye buyurdu. Ey ma’rifetten

mahrûm azâzil, cevap ederiz ki, şek yokdur bu yolun delili Kur’an’dır ve bu yolu şeriat

beyân etmiştir velâkin bunun misâli ona benzer ki, nice hâzık tabibler geldi, ilhâm-ı Hakk

onlara meded eyledi, rencler çekip say’-ı belîğ ettiler, türlü türlü marazları ve illetleri

bildiler, edviyenin havasına muttalî oldular ve mâcunlar ve şerbetler düzdüler, her birinin

ve salâhın ve fesâdın beyân ettiler, nice marazlara sebep olmak için. Eğer ol asırda ol

tabiplere şâkirt olmayıp onun halefi olmayaydı, tabip ilm-i zâil olur giderdi. Pes bir kişi bu

zamanda bu bir maraza mübtelâ olsa, ol tabîb-i hâzıka hizmet eden olmasa, tabip

kitaplarına bakmakla muâliceye kãdir olur mu, hâşâ olmaz. Ammâ tabib-i hazıka şâkirt

olan nice yıllar hizmet edip, öğrendiler muâliceye düşürdüler ve tecrübeler ettiler ve

üstadları tarîkınca öğrenirler, yoksa tabip kitaplarına bakmayınca, ol marazın hakîkatın

bilmeyince, muâliceye kãdir olmaz. İmdi bunculayın kıyas eyle 97' <�ض�-3 6B Kur’an’da

hastalığına ilâç etmek için Allah Teâlâ rasülullâh (sav) hazretine Kur’an’ı indirdi. Nitekim

buyurur ki, . W-. �ي أن/ل� -�; ا 2U� w2! Ma’nâsı budur ki, “Şükür ol Allah’a ki ا )��با

238

indirdi kulu üstüne Kur’an’ı”659 demektir. Bir âyette dahî buyurur; � ون�/Jل <= ا ��*ن <� ه

=�>YU- �Uء ورح�N[175] ش Ma’nâsı budur ki “İndiririz Kur’an’ı ki, şifâdır dahî rahmettir

mü’minlere.”660 Pes cümle edviyeler ve mâcunlar ve şerbetler onda cem’i olmuştur ki � و

6B �� آ��ب <!= رoK و � ی�7\ إ Ma’nâsı “Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir

kitaptadır.”661 Pes Hz. Muhammed (sav) “Tabib-i hâzıktır, dîn-i islâm içinde ki, Allah ona

zâhir ve bâtın hastalığını bildirdi ve her birinin muâlecesini”662 buyurdu ki ; وإن�� 29�ي

'��M> ص�اط W Ma’nâsı; [Şüphesiz ki sen doğru bir yolu göstermektesin.]663 Ve Hz. Ebûإ

Bekir (ra) Hz. Ömer ve Hz. Osman ve Hz. Ali (r.anhüm) anın halîfesi ve kâmil

şâkirtleridir, 97' <�ض�-3 6B hastalığına ilâç etmeyi ondan öğrendiler, her biri bir maraza

ilâç etmeyi ondan öğrendiler. Her biri bir maraza ilâç etmeyi kemâle yetiştiler ve bir maraz

ve ilâç kalmadı ki, onlar beyân eylemeye ve dahî ashabdan nice kişiler bu ilmi kesb

ederler, tâbiin dahî ashabdan bu ilmi kesb eylediler.

İmdi bâtın yüzünde tâlim eden mürşid-i sâdıklar hayyen hayya nakledip “ilâ

yevmina hâzâ” bu zamana gelince, bu tarîk üzerine soruldu, şimden sonra dahî böyledir.

Bu zikr olunan mürşid-i sâdıklar; Kur’an ve hadîs tarîkınca türlü sevaplar ve ilâçlar istihrac

ederlerdi ki, mükâşiflerdir, te’villeri hiç ehl-i zâhir te’vîline benzemez, nice kitaplar tasnif

ettiler, dîn-i islâm tabibi içre ki, ol sırr-ı şeriattır. Ammâ şöyle biline ki, bir kişi, '97�-3 6B

.hastalığına ilâç etmek kendi nazarı birle onların kitaplarından müyesser olmaz<�ض

Mâdem ki, mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye olup, ta’limine râzı olup kavlen ve fiilen

emrine, nehyine râzı olmayınca, meşâyıhlar sözün anlamak müyesser olmaz, onların

sözleri kelâmullâhtır ki, sırr-ı Kur’an’dır, ondan sonra eşref-i mahlûkãt ve efdal-i

mevcûdât, Hz. Muhammed Mustafa (sav) sözündendir ve hakãyıktan ve burhânü’l-

vâsilîne ve sultânü’l- ârifîn kutb u rabbü’l âlemîn, aliyy-i veliyyullâh sözündendir, letâiftir.

İmdi her kişi bunun gibi ulûm-ı esrâra muttalî olmaz illâ mükâşifler. Pes öyle

oluncak meşâyıh kitaplarının zâhirine bakmakla irşâd etmek ve hükmetmek nice câiz olur?

Pes Bâyazid-i Bistâmî rahmetullâhi aleyh etti; “bizim tarîkımızda vardır, ona mükâşefe ve

müşâhede tarîki derler, akıl anın idrâkinden âcizdir. [176] Ammâ havâss-ı zâhire ma’kûlât

659 Kehf, 18/1. 660 İsrâ, 17/82. 661 En’âm, 6 /59. 662 Bulunamadı. 663 Şûrâ, 42/52.

239

idrâk etmekten âcizdir.” dedi. Ammâ Cüneyd-i Bağdâdî (ra) hikâye etti; “biz bu ilm-i

tasavvufu kâlden almadık, belki, açlıktan ve susuzluktan ve dünyâyı ve ehl-i dünyâyı

terkedip ve uzlet ihtiyâr edip, mürşid huzûrunda nice yıllar Allah Teâlâ’nın aşk-ı oduna

yanıp kül olmaktan bulduk. Ol Allah Teâlâ’nın bahşişidir her kişiye müyesser olmaz.”

Ey ibâdette kalan mukallidler, dünyânın lezzetine yöneldiniz, Hakk Teâlâ

kulluğundan döndünüz, nefsin arzusunda sâkin oldunuz. İş bu vecihle âlimlik da’vâsına

düşüp, mürşide türlü haller edip hor bakarsız, şeytan Âdem (as)’a baktığı gibi. İmdi her

kişiye gerekir ki, şeytan gururuyla ve nefs-i hevâsıyla mağrûr olup, aklına itimat etmeye,

bir mürşid-i sâdık talep ede tâ ki, onu “97' <�ض�-3 6B” hastalığından halâs ede, tarîk-i

necât göstermekle ta ki, âhiret devletinden mahrûm kalmaya şeytan gibi neûzübillâh.

ŞEYHLİK MAKAMI, ŞARTLARI VE ALÂMETLERİ

Şöyle bil ki, Allah Teâlâ Hızır (as)’a şeyhlik makãmını ve muktedâlık mertebesini

isbât eyledi ve Mûsâ (as) ona müridlik ve ilm-i ledünnî tahsil etmeğe buyurdu ve delil birle

ki, kavlühü Teâlâ > ج2ا .!2ا�B �U-. ��2ن => w��U�-.2ن� و�. => �Uرح w��دن� *ت�!. = ; �3ل

�+W هD أت�!:� .-W أن ت:-U> 6�UJ�� UJ-.] رش2ا �3ل إن�� = تI�Mt <:6 ص!�ا> W-. �!وآy ت

d�ت ' � أ<�ا 7; �!�ا <� 6�3ل +2Z�ن6 إن ش�ء ا -�; ص�7�ا و � أ. Ma’nâsı budur ki, “Pes

buldular onda bizim kullarımızdan bir kul ki, Hızır (as) dır ki, verdik idi ona nübüvvet

bizim katımazdan, dahî öğrettik ona bizim ilmimizden gayb ilminden”etti. Mûsâ (as) “ona,

geldim sana uymağa bu şartla ki, bana öğretesin senin ilminden irşâd ile” dedi. Hızır (as)

etti “senin gücün yetmez benimle sabretmeğe dedi, dahî nice sabredebilirsen ki, sen onun

haberin bilmezsin” dedi. Mûsâ (as) etti “inşaallah beni sabredici bulursun ve sana bir işte

âsî olmazım.”664 dedi, demektir ki, âyet birle isbât oldu ki, bu mertebelere erişendir mürşid-

i kâmil. Zîrâ mürşidliğe [177] ehil olmaklığın bünyadı bunun üzerinedir. Ammâ mürşid

oldur ki, bu mertebeleri isbât eyleye, ya’ni evvel hâs abdiyyet isbat eyleye ki, Hakk Teâlâ

Hızır hakkında ←β€←β€←β€←β€ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ dedi. Ya’ni “bir kul bizim

kullarımızdan” dedi. İmdi hâs abdiyyet isbât eylemek budur ki, nefis bağından âzâd ola,

dünyâdan ve ehlinden yüz çevire ve ağnıyaya hiç tevâzû eylemiye, yüzlerin dahî görmek

istemiye, kaldı ki kapılarına varmak ve ehl-i hevâyı aslâ sevmiye, zîrâ kul efendisine tâbi’

olur ve ekser vaktini zikrullâh ve fikrullâh ile geçirir ve Allah Teâlâ ne dilerse ol dahî onu

diler. Ammâ hâs kullar oldur ki, adını efendisi koya ve efendisi ne dilerse ol dahî onu 664 Kehf, 18 /65-69.

240

dileye ve ne verirse onu yiye ve giye ne buyurursa onu işleye. Pes böyle hâs kulluk isbat

olur ve eğer nefis bağından âzâd olmamış olursa, pes nefsine kul olmuştur, hâs abdiyyet

kande kaldı. zîrâ pehâsına kesilmiş kul üzerinde bir akçe kalsa henüz kuldur, âzâd değildir.

İkinci rahmet-i has bulmaktır, indiyyet makãmında. İmdi bu mertebe hassü’l-hâslarındır

gayrıya değildir. Zîrâ Allah Teâlâ’nın sıfatından nâsib bulan üç fırka-i tâifedir, avâm ve

havâs ve hassü’l- hâs’tır. Pes avâm rahmeti vasıtayla bulur dünyâda olur. Zîrâ nasibleri

rahmâniyyet sıfatındandır ki, rahmet-i âmm’dır. Dünyâda cem’i mahlûkãta hâs değildir.

Hakk Teâlâ “W!Tv W-. W�Uرح [�!+” diye buyurduğu ona işârettir, gãfil olma dünyâ

devletine mağrûr olma, sonu azâbtır. Ammâ havâssın nasîbi rahîm sıfatındandır ki, enbiyâ

dâ’vetin kabûl etmek vasıtasıyla ve mürşide mutâbaat berekâtında âhiret ni’metlerin bulur

hidâyetullâh ile ki, rahîm sıfatının eserindendir, bâkî ni’metlere lâyık olmak. Ammâ

hassü’l-hâssın nasîbi errahmânirrahîm’in sıfatındandır ki, vâsıtasız. Nitekim Allah Teâlâ

Muhammed (sav) hazretine buyurdu ki, =Uاح�� وD3 ربJ اNv� وارح' وأن] �� ا Ma’nâsı

budur ki, “Yâ Muhammed, et ya rabbi, günâhımız bağışla dahî rahmet ile dahî sen rahmet

edicilerin yârânısın.”665 demektir. [178] İmdi bu âyet işârettir ki, Allah Teâlâ rahmeti

vâsıtasız hâssına indiyyet makãmından ki, β€β€β€β€ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€�⁄ψ€�⁄ψ€�⁄ψ€� ona işârettir ki,

bu makãm sıfat-ı ulûhiyyet tecellîsinin eserindendir, ahlâk-ı ubûdiyyet birle sıfatlanmaktır.

Mürşid-i kâmillerin makãmıdır, yoksa her gönlünüzü kör olmuş mukallidlerin makãmı

değildir. Üçüncü budur ki, vâsıtasız ulûm hâsıl ede, Allah Teâlâ’dan. Nitekim buyurur;

βƒβƒβƒβƒ◊◊◊◊⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′ββββ€€€€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ dedi. Allah Teâlâ âlemin sıfat birle şol

sâlike tecellî kılar ki, gönül levhası tamam pâk ola. Şol nesnelerden ki, ruhla ve aklıyla ve

sem’iyle görmekle hâsıl olan ulûmlardan. Zîrâ mâdem ki, bunun gibi ulûm-ı gönül levhine

karâr ede, herkes gönül vâsıtasız ulûmu Allah’tan kabûl etmez, hiç şek eyleme bu hak söze

inan.

İmdi ilm-i ledünnî Allah Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını bilmektir vâsıtasız. Pes ol Allah

Teâlâ’nın ta’limiyle hâsıl olur. Pes “�U-. ��2ن => w��U�-. 666”و dedi. İmdi Allah Teâlâ’nın

ilmi vâsıtasız her kişiye lâyık olmaz tâ ki, bir kuluna inâyet kılıp onu bir mürşid kapısına

göndere, ol mürîd-i sâdık dahî mürşid-i sâdıka ve şöyle teslîm ola ki, mürşidinin gönlüne

gire, hatırın gözede ve takvâ libâsın giye ve şer’i başına tâc ede, dünyâyı terk ede, mürşid

huzûrundan ayrılmaya, uzleti ihtiyâr ede, nefsin başını mücâhede kılıcıyla dâim döğe ve 665 Mü’minûn, 23 /118. 666 Kehf, 18/65.

241

nefsini merkeb edinip, Hakk yoluna yürüde ve Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül ola,

tamâm ahlâk-ı zemîmeden pâk ola ve tasfiyye-i kalp ede ve kendi mâhiyyetini idrâk ede,

sonra vâsıtasız Allah Teâlâ’nın ta’lîmine lâyık olur inşaallah. Ondan sonra Allah Teâlâ ona

zâtını, sıfatını tecellî eyler ondan “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişe, ondan

şeyhliğe lâyık olur, ondan sonra Allah Teâlâ’nın işâretiyle ve mürşidinin işâretiyle ki hak

işâretinin mazharıdır, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişen mürid, şeyhlik

makãmında nasîb ederler, icâzet verirler. Ol tâlib-i Hakk müridleri nefs-i emmâre bağından

[179] âzâd etmek için tarîk-i necât göstermekle.

Pes şeyhlik makãmının şartı ve mertebesi çoktur. Ammâ birkaçın beyân edelim

inşaallah ve bir şartı budur ki, ahkâm-ı şeriattan haberdâr ola. Eğer din bâbından bir

mes’ele suâl ederlerse, anın hakkından gelüb cevap vere ve ilm-i tarîkatta ve hakîkatta âlim

ola. Biline ki irşâd keşifle olur, hemen ilm-i zâhir birle olmaz. Zîrâ ilm-i şeriat, farz vâcib

ve sünneti, helâli ve haramı ve mübâhı ve kerihi ve elfâz-ı küfrü ya’ni ahkâm-ı şeriatı

bilmektir. İmdi ilm-i tarîkat mâsivâdan gönlü mücerred edip, ahlâk-ı zemîmeden tamam

pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen ve münevver olmak ne haliyle olur ve ilm-i

hakîkat kişi kendi mâhiyyetini idrâk edip, Allah Teâlâ’yı bilmektir ve müşâhede edip ve

seyr-i fillâhtır. Ammâ bir şartı dahî budur ki, yürekli bahâdır ola ve halkın melâmetinden

ve münâfıkların fitnesinden kayırıp teşviş yemiye, makãm-ı irşâddan yüz döndürmiye, ve

bir şartı dahî budur ki, pâk dâmen ola takvânın libâsın giye, ahkâm-ı şeriatı başına tâc ede,

onda ehl-i bid’at olmaz, nefsinin şehveti gãlip olmaz, mû’tedîl olur ve lâtif birle avradlara

ve emradlara iltifât etmez ve himmeti âlî olur, ehl-i dünyâya iltifât etmez, halktan ümîdin

keser ve ehl-i dünyâdan uzlet eder, onlara karışmaz, kande kaldı ağniyâ kapısına varmak,

neûzübillâh gizli şirkten. Ammâ bir şartı dahî budur ki, tarîk-i Hakk’tan olan fukarâya

şefkâtli ola, onları tedrîciyle riyâzet ve mücâhedeye harîs kıla. Ammâ götürmedikleri yükü

yükletmiye ve örtemeyecek râzı açmıya. Ammâ ehlinden diriğ etmiye ve müridlerine ehl-i

dünyâ bakışın bakmıya, ya’ni kimsenin malına ve güzelliğine ve çirkinliğine ve sözüne

bakmıya, illâ ikrârına ve talebine baka. Her mürîde hâline lâyık ihsân ede ve sıfat-ı cemâli

ile terbiyye edecek yerde, sıfat-ı celâl birle terbiye ede ve mahalli gelmeyince tarîkattan ve

hakîkattan haber vermiye, tâ ki inkâra düşürmiye ve bir şartı dahî budur ki, kuvvet

tevekkül-i kemâlde ola. Müridlerinin rızkı için gönlü dar olmıya, eğer müridi bin olursa da

[180] dahî esbâb-ı maîşet korkusundan ötürü birisin red etmiye ve şöyle biline, her kimse

ki kapısına gelir, rızıkla ve bereketiyle gelir ve bir şartı dahî budur ki, kendini, Allah

242

Teâlâ’ya teslîm ede, deryâya düşmüş bir tahta gibi ki, Allah Teâlâ’nın irâdetiyle her

nereden eserse, ol tarafa gide. Pes bir şartı dahî budur ki, Hakk Teâlâ onu her kim ki dilese

anın hizmetine göndere ve her kimseyi ki dilese kapısından süre, bunların cümlesini

Allah’tan bile, melûl olup, bu işte sütlük göstermiye, ben bî-hûde yere zahmet çekerim ne

kasıtlıdır deyip ve azınlamıya, ola ki kulluk vazîfesidir yerine getire, kul hizmette gerektir

diye. Allah Teâlâ ne iş için yarattıysa ol işte ola. Zîrâ her kişi ki, onun sohbetine erişti,

Allah gönderdi bile ve onu terbiyye etmek Allah Teâlâ’nın hizmetin etmekdir. İmdi bu

hizmet Allah Teâlâ katında ulu hizmettir. Ve bir şartı dahî budur ki, sâbirînden ola. Ammâ

sabır üç mertebedir; evveli; isyândan sakınmaktır. İkinci; Hakk Teâlâ’nın ta’atından sabr

ede, ta’at halkasını devir ede, Hakk Teâlâ’nın evâmirin saklıya ilmi şer’i ile Hakk Teâlâ’ya

ihlâs ede, şekki koya. Üçüncü; Hakk Teâlâ’dan gelen belâlara sabr etmektir. Ve bir şartı

dahî budur ki, Hakk Teâlâ yolunda halîm ola, sâdık mü’minlere ve münâfıklara ve kâfirlere

kãdir oldukça buğz ede, sevmiye Allah için ve subuh bağışlayıcı ola ve nasîhat birle

muâlece kıla, eğer nasîhat birle ilâca kãbil olmazsa suçun bağışlamaya, hakkından gele.

Zîrâ Allah Teâlâ haktır şeriata riâyet vâciptir tâ ki, mürid şeriattan dışarı kadem bastırmıya.

Ve bir şartı dahî budur ki, tatlı dilli ola, her sözün Kur’an’a ve Hadîse müvâfık ola,

münâfıklara acı gele. Ve bir şartı dahî budur ki, dostluğu ve düşmanlığı Allah için ola,

nefs-i murâdı için olmıya. Ve bir şartı dahî budur ki, kendine yavuzluk eden ehl-i islâma

iyilik ede. Ve bir şartı dahî budur ki, gönlü alçak ola, tekebbür olmaya illâ tekebbürlere

tekebbür ede. Ve bir şartı dahî budur ki, dervişlere hor bakmıya belki, kendi nefsini cümle

mü’minlerden ednâ bile, hürmete ve izzete aldanmıya. Ve bir şartı dahî budur ki, kanaat

gencine erişe, gelip nefsinin murâdı için canını od’lara bırakmıya. [181] Ve bir şartı dahî

budur ki, kendi murâdı için dünyâ padişahlarına varmıya, ağniyâ kapısına varıp tevâzû

eylemeye ve zâlim hakimlere emr-i ma’ruf ve nehy-i münker söyliye hiç korkmıya. Ve bir

şartı dahî budur ki, nefsini hesâb edip, iyi bilmeye şerr bile, ne kadar ibâdet ederse zerre

miktârı ibâdet görmiye, hangi taattır hazrete lâyık diye korka, aceb kıldığım taat kabûl oldu

mu olmadı mı diye ağlıya. Ve bir şartı dahî budur ki, cümleden ziyâde Allah Teâlâ meyl

ede ve sâlikler ahvâlinde gayret gözliye, hâlini dürüst kıla. Hz. Muhammed (sav) izin

izliye. Ve bir şartı dahî budur ki, gönlü sanık ola, şâd u hürrem olup gülmiye. Ve bir şartı

dahî budur ki, müminleri ne sanırsa kendin sana, eliyle ve diliyle bir mü’mini incitmiye,

her kimde bu şartlar bulunursa gayrısı dahî bulunur inşallah, erbaîne erişmiş mürşid-i

sâdıktır, âsâyı eline almak lâyık olur. Pes rızây-ı Hakk için âsâyı tuta, çoban gibi halkı

243

Hakk’a çevire. Zîrâ Allah Teâlâ katında bu hizmet uludur, ammâ insan-ı kâmil olana

lâyıktır bu hizmet, nâkısların değildir. İnsan-ı kâmil oldur ki, evvelâ bile ki, telkin beş

harften mürekkebdir “tâ” niye delildir ve “lâm” niye delildir ve “kãf” niye delildir ve “yâ”

niye delildir ve “nûn” niye delildir bile ve haddın kesb ede tâ ki, telkin vermeye lâyık ola

ve âsâ dahî üç harftir “ayn” niye delildir ve “sâd” niye delildir ve “elif” niye işârettir bile

ve haddın kesb ede ta ki, âsâyı eline ala halkı Hakk’a çevire, imâme dahî üç harftir ki,

“ayn” neye işârettir ve iki “mim” neye işârettir ve bile ve haddın kesb ede ta ki, imâmeye

lâyık ola. Ey imâmeden bî-haber ehl-i teşbîh mukallidler, Hz. Muhammed (sav) Allah

Teâlâ’dan üç hırka indi gökten yeryüzüne, biri ak va biri yeşil ve biri kara. Hırka üç harftir

“Ha” neye işârettir ve “Rı” neye işârettir ve “Kaf” neye işârettir ak neye işârettir ve yeşil

neye işârettir ve kara neye işârettir bile, haddın kesb ede. Ammâ hırka kim ki, lâyık

olursun ve seccâde dahî dört harftir. “sin” neye işârettir ve “cim” neye işârettir ve “elif”

neye işârettir ve “dal” neye işârettir bile ve haddın kesb ede. Ammâ ondan sâhib seccâde

olur. Hâsıl-ı kelâm; her kim bu zikr olunanların alâhide sırrın bilip ve âlim olup [182] ve

haddın kesb edendir. İnsan-ı kâmil ve mürşid-i sâdık olur, yoksa Nasârâ gibi ehl-i teşbih

olmakla olmaz, câhile kâmil denilmez.

Ey dervîş onlar avâmın şeyhidir, onlara eş olma. İmdi telkinin ve âsânın ve

imâmenin ve hırkanın ve seccâdenin ve ak’ın ve yeşilin ve karanın sırrına âlim olup,

haddın kesb eden şol mürşiddir ki, makãm-ı temekküne erişmiştir ve “ �ا 7��iق ا[��-Oت ”

birle münevver olmuştur ve kalbi hikmet pınarı olmuştur ve nûr-ı hakîkıyla canı sırr-ı tûra

çıkmıştır ve ism-i a’zâma mazhâr olmuştur ve makãm-ı a’lâya erişip ve sâbirînden ve tarîk-

i Hakk’ta elif gibi doğru durur, ve Ali’yyü veliyyullâhın ilmine vâris olmuştur ve imâme

mülküne erişip ve Muhammed (sav) hazretinin tarîki içre doğru durur ve Hakk’tan gayr-i

ma’bûd yoktur ve rahmeti hâs bulmuştur ve ilm-i kudret sâhibi kanını toprağa karıp, kara

hırka giymiştir ve ehl-i selâmettir ve envâr-ı cem’iyyete erişmiştir ve dâim Hakk’a boyun

vermiştir, makãm-ı ülfettedir ve makãm-ı irşâd devletine erişmiştir.

SÂLİKLERİN MAKAMI FASLI

Gaflet olunmıya evveliki tövbe üç mertebedir, biri budur ki, Hakk Teâlâ’nın

gazâsında bile Hakk’ın izzeti, dünü gün kulluk şirretin artar hem anlıya göre, Hakk

Teâlâ’nın keremin ki, kulluk özrünü kabûl eder, fazlını göre ki, ma’rifette af edip canını ve

nefsini ârî eyler, küllîsin Allah’tan bile ve şuhûdunda gayrı görmeye. Bile ki, Allah Teâlâ

244

hiçbir kula zulm eylemez. İkinci mertebe budur ki, müdâm kendi nefsinde hayır iş

görmiye, içine riyâ karışıp ve ayıbını kendi nefsinde bile ve rızây-ı Allah için fiil işleye,

onu Hakk’tan fadl bile. Üçüncü mertebe budur ki, gördüğü cümle fadlullâhdandır. Pes

benlik yayını yasa, mahv ola, hû isbât ede, gönlünden zikr ede, illâ vecheh.

Makãmâtın biri dahî muhâsebedir. İmdi muhâsebe dahî üç mertebedir. Pes ilm-i

fıkhı bile ve hükmünü tuta, nefsini iyi sanmıya, şerrin bile dâim hesâb ede. Zîrâ emmâre

nefis Hakk için hayır işlemez. İkinci mertebe budur ki, üzerinde farz vâcip neyi, var ise

ödeye temyîz ede, hesâb ede ki, [183] âhiret için ne hazırladı? Üçüncü mertebe budur ki,

kendinde zerre miktârı ibâdet görmeye, dâim aybını hesâb ede ve hangi taatımdır Hakk’a

lâyık? diye hor, âciz, miskinlik ve gönül sanıklığı bula, dâim niyâz ede.

Pes makãmâtın biri dahî inâbettir. Ammâ inâbet dahî üç mertebedir, evveli bu ki,

her işin sâlih ede, günâhları için istiğfâr ede ve ağlıya ve pişmân ola. İkinci bu ki, vekãyile

Hakk Teâlâ’ya döne, günâhları lezzetinden halâs ola. Üçüncü mertebe Allah Teâlâ’ya döne

yalnız hâl ile iş olmaz ve işinden ümîdin kese her ne görürse Hakk’tan göre ve kendini

çâresiz göre ve Hakk Teâlâ’yı fâil-i mutlak bile her nesneden, meyl Allah’a ziyâde ola.

İmdi makãmâtın biri dahî tefekkürdür, ol üç mertebedir. Evveli, Hakk Teâlâ’yı

zâtında fikirden halâs ola tâ ki, cidâl edüb fırka düşmeye, zîrâ akıl âcizdir zâtullâhı idrâk

etmekten, zîrâ fikir ile ol zâtullâh bilinmez. İmdi mübtedî hatasın anıncak ağlıya, lâzım

olan Hakk’ı ta’zim ede, Hakk Teâlâ’nın celâlinden sâdıka ve evâmirin tuta. İkinci ol

mertebedir ki, âlemi tefekkür kıla tâ ki, âfâk-ı nefs-i edeble hikmetin deryâsı mevc ede ve

her hakîkat lü’lüsünü derc ede. Pes bunun gibi fikir bir su gibidir ki, hikmet ekinlerin su

verir Hakk Teâlâ’nın ni’metlerine nazâr kıla ki, sûretim küçük kıldı ve kıyâmım ahsen ve

görür ve işiten ve rızkım verir, terbiyyet eder ve buyurur, nefsimle harbi cenk edem diye,

nefis ile cenk ede ki, tâ şehvetten pâk ola. Üçüncü mertebe bu ki, kamu a’mâlin fikir ede,

bunlar Allah Teâlâ’nın ihsânıdır diye. İş bu fikirle hakîkat yakîna gide ve her tecellîde

nazâr kıla fânî ola, gayret-i Hakk’a meyl-i a’lî ola, sâlik ahvâlinde gayret gözüyle hâlini

dürüst ede, Muhammed (sav)’in izin izleye.

İmdi makãmâtın biri dahî tezkiredir, ya’ni nasîhat almak üç mertebedir. Evveli

mübtedîye gerektir ki, mürşid nasîhatına kati ihtiyâç ola, mürşid ayıbında gözsüz ola tâ ki,

mürşidin nasîhatı ona eser ede. İkinci her neye bakarsa, basîret nûruyla Bel’am bin

Baûrâ’yı anlıya, anın gibi lânete [184] düşmiye ve iyiyi yaramazdan fark ede, her işini her

245

garazdan kurtara. Üçüncü mertebe bu ki, kamu işlerin işin doğru ede ve endişesini kısa ede

ve ecrin gãyet yakîn bile ve Hakk Teâlâ’nın likãsın kendine mahbûb bile ve sırr-ı Kur’an’ı

anlıya, hükmünü tuta ve halka karışmıya ve halktan ümîdin kese, illâ müridlerine terbiyye

için karışa ve halktan ümîdin kese, hemen hû diye.

İmdi makãmâtın biri firârdır ve ol firâr dahî üç mertebedir. Evveli, mübtedî cehlin

koya, ilmine kaça ve câhillikten mücâhedeye kaça ve darlıktan kinliğe kaça gönlünü şerh

edenin ola ve Hakk’a dayana ve sanısını gökçek ede ve rızkını Hakk’tan bile, halktan

bilmeye. İkinci mertebe bu ki, ibâdeti kor, ı’yâna kaçar tâ ki, Hakk Teâlâ ilmine erişe,

kamu ilmi Hakk’ta gizlidir, nefsinin murâdın koya Hakk murâdına kaça. Üçüncü bu ki,

cemi’ taallukãt-ı dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, gönlünü ağyârdan tâhir ede, Hakk’a

kaça ve Hakk’ın dileğinde berk dura ve kaçışından dahî kaça ki, fenâ bula.

İmdi makãmâtın biri dahî bu ki, riyâzettir. Riyâzet dahî üç mertebedir. Evveli,

ilimle hulkun pâk ede, her işin islâhla sâfî kıla ve ehl-i dünyâya yoldaş olmıya, üzerinde

kul Hakk’ı olmıya. İkinci mertebe, her halde Allah Teâlâ’ya hazır bile, rızâsına muhâlif iş

işlemiye, Hakk Teâlâ’nın esrârını gösterip, keşf olursa söylemiye. Üçüncü mertebe bu ki,

cemi’ zâta ağa, onda fânî ola. Zîrâ Allah Teâlâ adlarında murâd vardır, her biri bir adına

mahkûm olmuştur, cemi’ mahlûkãt her adı Hakk’tan birer türlü dilek murâd etmiştir, her

biri yolunda irşâd buldu, göre ki, mun’imdir, biri ni’met verir, birisi kahirdir zahmet verir,

bu ma’nâları anlıya, hata etmiye ya’ni bu taarruzdan geçe, fânî ola mahvına kapı aça ve

fenâsını Allah’tan bahşîş bile kendi nefsinden bilmiye.

İmdi makãmâtın biri budur ki, sema’dır, ol dahî üç mertebedir. Evveli budur ki,

Hakk Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden ictinâb ede ve mahbûbun firâkanden gözleri

yaşı yağmur katresi gibi döküle ve bile ki, rahmet ve zahmet ve nef’i ve zararı meşakkat

imtihanı haktır. İkinci mertebe remzde maksûd nedir? Şühûd ede her hafî remzinde, [185]

meşhûd-ı Hakk ola ve gördüğün ve işittiğin ve ne tattığın Hakk’tan bile. Üçüncü mertebe

budur ki, nokta-i u’lâya ere ve dâim kendi nefsinden varlık kalmıya, vech-i bâkî hazrete

tulu’ ede, halk mahv olup Hakk’a rücu’ ede ve Hakk’a yokluğun arz ede, sâbit ola.

İmdi makãmâtın bir dahî bu ki, gussâdır ve ol üç mertebedir. Evveli mücâhedeyi

çok edemediğine ve ma’siyet deryâsına gark olup, ömrün zâyi’ eylediğine gussâsından

ağlıya. İkinci mertebe nefsini hicâb kaplar, şühûd bulmaz. Pes gussâsından tesellî bulup

ayrılmaya, yoldaşı gussâsı ola tecellî-i Hakk geldiğine. Üçüncü mertebe Hakk celâlinden

246

vârid gelir, men’ eder bundan hakîkat tecellî gelmez, nûr-ı lütfunu kabz eder, ya bâdir red

kalır gussâsı budur. Ammâ Hakk’ın ihtiyârını kabûl ede.

İmdi makãmâtın biri dahî bu ki havfdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki; âhir

nefesde imansız mı giderim diye? korka. Zîrâ kişi âhireti anmak ve suçun anmak Hakk’a

ve abdine inanmaktır. İşbu korkuyla îmanı sahihdir, mübârek olsun, işbu korku kimde ki

yoktur; ol münâfıkdır mü’min değildir. İkinci mertebe bu ki, korkar Hakk Teâlâ’nın

mekrinden hiç emîn olmaz. Zîrâ bâzı hâli istidrâç olur, sonra Hakk’tan mekr iner ve korka

ki rahmetini götüre ve zahmetini arz ede diye korkuyla olur. Üçüncü mertebe bu ki sırr-ı

makãmından Hakk Teâlâ’nın celâl heybetinden korkar, bundan artık vahşet olmaz bunlara,

iş bu heybetten edeb saklarlar, nazlanmazlar. Yâ Rabbî izzetin kaldır, zâtını a’yân görelim

demezler. Zîrâ bilirler ki, izzet gayrıdan hicâb ister.

İmdi makãmâtın biri dahî recâdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, ümmîsi

ona cehd ettirir ve hizmetinden muhabbetullah doğar ulyâyı hayâl eder, ehl-i dünyâdan yüz

çevirir ve zikrullâha meşgûl olur. İkinci mertebe bu ki sünneti tatbîk ede, a’mâlini ve dilini

ilmine müvâfık ede ve himmetiyle ehl-i hevâya meyyâl olmaya ve gönlü Hakk Teâlâ’yı

sevmeye meyyâl ola. Üçüncü mertebe bu ki, umduğu Hakk’tan likãdır. Zîrâ bunları

iştiyâk-ı kâmil eyledi, murâdları Hakk Teâlâ’ya ulaşmakdır.

İmdi makãmâtın biri dahî şefkattir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, kendi

nefsine şefkat ede, ömrün hevâya [186] zâyi’ kılmaya. Zîrâ nefsin işi gücü dâim

ma’siyettir. İmdi sırr-ı şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl ede, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı

hamîdeye ve ehl-i miskinlere ve hayvanlara ataya ve anaya kâfirden ve münâfıktan ve

ziyânkârlardan gayri her yaratılmışa şefkat ede. İkinci mertebe kãdir oldukça, farka

düşmeye, sakına ve şol kadar sâhib-i yakîn ola ki, gönlüne hiç sebep girmiye. Üçüncü

mertebe saydini Allah’tan öte göre, nefsini koya ucûb etmeye ve Allah Teâlâ’ya şâkir ola.

İmdi makãmâtın biri huşûdur ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; Hakk Teâlâ’nın

emrine delil ola ve Hakk’ın hükmüne teslîm ola, kendinin hor ve âciz ve miskin olduğun

âşikâre ede. İkinci nefsin emrâzın rakip bile, zâhir olanın yok ede. Üçüncü; keşif hâlinde

hürmet saklıya ve halk onu terk ede dünyâda hiç ululuk istemiye, ululuğu Hakk’tan gayriye

lâyık görmiye, Hakk Teâlâ’ya huşu’ eyleye.

İmdi makãmâtın biri dahî zühddür. Ol dahî üç mertebedir. Evveli şüpheden sakına,

ecrâm fâsıklar ile sohbeti terk ede, sâdıklar sohbetin ihtiyâr ede. İkinci Hakkın himmetin

247

cemi’ ede ve enbiyânın sünnetiyle bezene. Üçüncü cümle hâl Hakk’ın katında berâber ola,

Tanrı’dan gayri müessir görmiye, Hakk hazretin şuhûd ede.

İmdi makãmâtın biri dahî verâdır, verâ dahî üç mertebedir. Evveli; iyi işlerden

kãdir oldukça edine, yaramaz işlerden ictinâb ede, nakz edenden imanını saklaya. İkinci

şüphelilerden kaça, Allah sevgisini boynuna berk bağlaya. Üçüncü gönlünde Hakk’tan

gayriyi sâkin kılmıya ve gönlünde vâki’ olan nesneleri zikrullâh ile dışarı ata.

İmdi makãmâtın biri dahî riâyettir ve ol üç mertebedir. Evveli bu ki, nazâr ede fâile

ve mef’ûle, zîrâ derecât bundadır ve riâyet budur ki, her işlerini sakına ki, sütlük ermiye ve

şartlarını gözede nice emir eylediyse şer’-i Muhammed (s.a.v.) İkinci bu ki, gözleri yaşlı

ola ve katreler döke ve gönlü ahvâlin riâyet ede tâ ki, işlerine riyâ girmiye, Hakk’a tapa,

Men’at’la Lât redd ola. Üçüncü mertebe budur ki, evkãtına riâyet ede kâdir oldukça ve

bunu şühûd ede ki, Hakk Teâlâ ezelde nice celâl ettiyse, her hakîkat sûretine vâki’ olursa,

yokluk üzerine Hakk Teâlâ ilminin sûretleridir ki, tecellî eder bu sırrı bilir hırsı terk eder,

teslîm onun yerine oturur. Zîrâ bilir ki, ezelde ne kısmet olduysa yetişir eğer olmadıysa bin

kez kasdetse hâsıl olmaz, bu ma’nâyı anlıya, gayrısın dahî bunculayın kıyâs eyleye. [187]

İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, teslîmdir. Ve ol dahî üç mertebedir. Evveli;

mübtedî kendini Hakk Teâlâ’ya ısmarlıya ve Hakk yolunda can ve ten terk edip, gaybdan

âşikâre ola. Bu âlemde ya gözü göre, aklı onu kabûl etmese bu işleri Hakk’a teslîm ede,

zelzele ile şehirleri yıksa akıl kabûl etmez. Pes Hakk Teâlâ’nın işine hükmüne sıdkla muti’

ola ve ilmine inana, niçün böyle işler demeye, gayet sakına şeytanlıktan, kamu işler Hakk

dileğine uyar. Bu sırrı, kâmil olanlar duyar. İkinci bu ki, ma’rifetle hükmeylerse resminin

varlığına inanmıya hakîkat nûruna teslîm ola. Zîrâ bir kez tecellî kılsa kamusun fenâ eyler.

Onda hemen hakikat görür şuhûdunda. Üçüncü mertebe bu ki, cemi’ işleri Hakk’a teslîm

ede ve göre ki ve Hakk nefsini teslîm ettiğin ferdâniyette zâtını zâtıyla göre ve cümle işte

Hakk kemâline baka. Bilin ki, teslîm-i zâtullah tevhidine gâyet yakın yoldur.

İmdi makãmâtın biri dahî sabırdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; isyân etmeye,

sabır ede tâ ki, rûhuna Hakk’tan ihsân erişe ve Hakk vaadine müdâm nazâr kıla tâ ki, imanı

sağ ve sâlim ola. İkinci bu ki, Hakk’a taatinde sabr ede, Hakk Teâlâ’nın buyruğun saklıya,

âfâttan ilm-i şer’le Hakk Teâlâ’ya ihlâs ede. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk’tan gelen belâya

sabr ede, Allah Teâlâ’nın tevfikiyle, yoksa Hakk’tan gelen belâsına sabreden kimdir?

248

İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, şükürdür ve ol dahî üç mertebedir. Evveli hangi

nesne gökçek ise kabûl edip şükür eder. İmdi bu şükürde her müslüman ve her kâfir ve

Yahûdî ve Mecûsî ve münâfık kamusu ortaktır. Allah Teâlâ halka ihsânından bu şükrü

şükür saydı bu şükre va’d etmiştir ki, “Kimki, benim ni’metlerim bilse ve bana şükür eylese

ve gece gündüz beni zikreylese ve evâmirime imtisâl ede ve nevâhîmden içtinâb etse yârın

onu uçmağıma koyarın. Mü’min oldur ve eğer etmese yârın kıyâmet gününde ona kati azâb

ederim.” diye va’id etmiştir. İmdi mübtedîlerin şükrü bu ki, Hakk Teâlâ’nın gizli âşikâre

verdiği ni’metlere nazâr ede ve ol ni’metlerden hâsıl olan kuvvetleri Hakk Teâlâ’nın

buyruğuna vere, yoksa elfâz-ı takrîr birle şükür olmaz. İkinci bu ki, nefsi sevmedikleri

nesnelere şükr ede ve kamu güç işlerine râzı ola, Hakk’tan kimseye şikâyet etmeye, belâyı

gizleye, makãm-ı şükrü bile. Üçüncü mertebe bu ki, evveli mün’imlere şühûd bula, tâ ki

şükrü göğe ağa ve ni’met vaktinde [188] ni’met vereni göre, Hakk Teâlâ’yı ululaya, Hakk

nîmetin fazl göre, Hakk’ı sevib şühûd ede, hem görelim cümle cömertlik mün’imden olur,

halktan ümîdin kese. Pes makãm-ı şükür, makãmât-ı enbiyâ ve evliyâdandır.

İmdi makãmâtın biri dahî hayâdır ve ol hayâ dahî üç mertebedir. Evveli; gizli ve

âşikârede Hakk’tan utana ve Hakk Teâlâ’yı kendine nâzır göre, hem Hakk’a meyl ede.

İkinci mertebe, Hakk’ı kendine kendinden yakîn bile ve utana ve bu utanmaktan Hakk onu

zât-ı şerif sevgisine da’vet ede. Üçüncü mertebe Hakk Teâlâ tecellî kılsa onu heybet hem

hayâ onu kaplıya, halktan Hakk’a kaçması gãlib ola.

İmdi makãmâtın biri dahî sıddîklıktır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli, kasdına

gerçeklik ede tâ ki, bununla bu yolda islâm dinine gire ve gafleti hâlin dağı taksirin eğe

farzı, vâcibi ve sünneti tahsîl ede ve tuta zâyi’ etmeye ve her harâbînin zikrullâh ile

ma’mûr ede ve Hakk’la olan ahdini sımaya ve ehl-i takvâ zıddını tarh ede, Hakk’la üns

gerçek ola. İkinci mertebe bu ki, duâsında hayavât-ı Hakk için isteye, nefsî haz için

istemeye, Hakk’ın taatinde sebât bula. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk Teâlâ işine râzı ola,

kamu hâli gerçek, cümle kasdı doğruya gide müdâm sâlik ola.

İmdi makãmâtın biri îsârdır, ol dahî üç mertebedir. Evveli; buhlu terk eden cömert

ola, canını ve tenini Hakk yoluna kurban ede, Hakk sevgisini berk ede. İkinci mertebe,

gönlü ve dili, cemi’ endâmları cömert ola ve gönlü zikrullâhtan lezzet ala ve endâmları

Hakk rızâsın ihtiyâr ede. Gerçi bu yolda mihnetler uludur, belâlar, âfetler çokdur, illâ Hakk

249

rızâsın terk etmeye. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk Teâlâ îsârın ihtiyâr ede, kendini

cömertliğin görmekten gãib ola.

İmdi makãmâtın biri dahî hulktur. Evveli hulk makãmın bile, Hakk Teâlâ’nın

emrine ise neyleyip tatmin gerektir öyle ede. İkinci bu ki, halkın özrün kabûl ede suçundan

geçe, Hakk’tan her ne gelirse şükür ede, kendini noksan üzere bile, özrün dileye, miskinlik

ile ve gönül sanıklığı birle dirlik ede. Üçüncü mertebe halktan gãib ola, “tahallakû bi

ahlâkıllâh” birle dirlik ede, Hakk zâtına yönele, tâ hâs ola, ferdâniyyetinde belirsiz ola,

ayn-ı cem içre libâsı fenâ ola.

İmdi makãmâtın biri dahî tevâzu’dur. Evveli; islâm yolunda alçak ola, tekebbür

olmaya, Hakk buyruğun tuta, şeriat hükmüne karşı gelmeye, ne denildiyse nûr-ı basîret

birle sırr-ı şeriatı başına tâc ede. İkinci bu ki, Hakk rızâsında olan kardeşleri kardeş edine,

onlara [189] tevâzu’ ede ve ehl-i özrün özrünü kabûl ede ve ilmine lâyık, amel-i sâlih olan

âlimlere tevâzu’ ede, onlara hiç hor bakmaya. Üçüncü mertebe bu ki, tevâzusu müşâhede

olacak nefsini görmeye fânî ola.

İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, fütüvvettir. Evveli; gönlüne dünyâ talebi

girmeye, hevâsı kesile. Dâim âhiret ola ve mü’minlerin yoluna vara ve şeriat kimyâsıyla

hakîkatın tebdîl ede, tâ ki, dünyâsın sıya, âhiretin ma’mûr ede ve gönlü sanık ola. İkinci

mertebe dünyâsın tamam saymış ola, hakîkat Kâbe’sin tavâf ede. Üçüncü mertebe halka

karışmak ona güç gele, Hakk yoluna gideni berk tuta.

İmdi makãmâtın biri dahî ilmü’l-yakîndir ve ol üç mertebedir. evveli bu ki, ilmü’l-

yakîn farzdır, Hakk’tan ne aldıysa âşikâre onu kabûl ede, âr etmiye, âhiretten haber

verildiyse tasdîk ede, hiç şüphesi olmaya, gözle görmüş gibi inana. İkinci bu ki, ayne’l-

yakîn ola, ganîlerden ganî olur. Üçüncü meretebe hakka’l-yakînin sâhibi ola, hem keşf-i

subh-i sâdık ola, ilm-i hak ilminde mât ola bi’l-külliye fânî ola.

İmdi makãmâtın biri dahî zikirdir, zikir dahî üç mertebedir. Evveli; gönlü

hazırlığıyla senâ ede, riâyet ede, namazını gönül huzurluğuyla kıla, bunlar dahî zikirdir.

Hakk yolunda zikr-i muhkem olup, dâim zikrullâha meşgûl olmakla ve dünyâ dostluğunu

terk etmekle. İkinci bu ki, gönlü ve sırrıyla zikir ede, Hakk’a hazır ola. Üçüncü mertebe

rûhu hafî zikir ehli ola ve Hakk seni zikr eylediğin şühûd ede. Zîrâ bu makãm kesbî

değildir, Hakk Teâlâ’nın bahşişidir ve Hakk’la mevcud ola, şevkle Hakk’da ma’mûr ola.

250

İmdi makãmâtın biri dahî fakrdır, fakr dahî üç mertebedir. Evveli; dünyâyı

istemekten gönlü ganî ola, âhiret talebinde haris ola, eğer talebi olmadan dünyâ hâsıl

olduysa, Hakk yoluna harç ede, ruh kal’asına burc ede. İkinci varlığını hem a’ma’lîni hem

kemâlini külliyesin Hakk’tan fadl ile a’mâlini görmiye. Üçüncü mertebe bu ki çâresiz

olduğun tahkik ede, her ne vâki olursa şühûd ede ve kamu işlerin hazreti zâtın hükmünde

bile “ya rabbî cemi’ işimi sana ısmarladım tahkik sen görücüsün diye” ya’ni Hakk Teâlâ

seni senden ala öldüre. Ya’ni benlik eseri koymıya, yoksa fakirlik hırkasın giyip korunmak

değildir, bunun gibi fakirden neûzübillâh.

İmdi [190] makãmâtın biri murâdtır, murâd dahî üç mertebedir. Evveli; Hakk Teâlâ

onu hatalardan saklıya ve âsîlik yollarını sedd eyliye. İkinci Allah Teâlâ anın ayıbını örte,

melâmet etmiye, hem ebed itaba ve kahra âlet etmiye, ol ma’siyetten saklıya, iyilik ede ve

hem suçunu tevbeye sebep ede ve tevbesinden kurb-i Hakk hâsıl ola. Nitekim Süleyman

(as) atların teferrüc ederken asr vaktin terk etti, ondan buyurdu “atların boynun urdular,”

tevbesinden kurb-i Hakk hâsıl oldu. Üçüncü mertebe, Hakk Teâlâ onu hâlis ede, anın

istihkãkı yok iken fadl-ı Hakk onu hâlis ede.

Pes makãmâtın biri dahî ihsândır. Evveli bu ki, Hakk’ı görür gibi ibâdet ede,

gayrıyı gönülden gidere, riyâdan, nifakdan sâfî ola ve ibâdetinde ivâz istemiye, cümle

Hakk buyruğuna vefâ ede. İkinci bu ki, ibâdeti ahvâlinden, a’mâlinden görmiye, cemi’

âdemîden işlerin örte, himmeti hakla ola ve bâtınında cem’iyyet tamâm ola. Üçüncü

mertebe ibâdetinde çok dura, ekser vaktin teveccühde geçire.

İmdi makãmâtın biri dahî ilmdir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, ilm-i

a’yânla ola, ya’ni görmekle ve işitmekle ve tevâtürle bile. İkinci bu ki, gönlü mâsivâdan

mücerred ola ve sırr-ı takvâ ile riyâdan pâk ola. Üçüncü bu ki, ilm-i ledünnî ola ve ol Hakk

Teâlâ’nın bahşişidir akılla anlanmaz. Zîrâ hakkãnîdir vasfına ibâdet bulunmaz hemen sükût

eyleye.

İmdi makãmâtın biri dahî ilm-i hikmettir ve ol üç mertebedir. Evveli; her nesneye

hakkın vere, hiç birine hakkın men etmeye tâ ki, Âdem (as) edişini cemi’ ede her kişide ne

kadar esmâ ve ilim hâsıl olursa, ol kadar yol bula, hem haddinden aslâ geçmeye, zîrâ kimse

isti’dâdını atlamaz, cümle nesne vaktiyle zuhûr bulur. İkinci Hakk Teâlâ’nın murâdın

gözliye vai’din bile ve adlini hükmede bile. Zîrâ Hakk’ın vasfı kãbil değildir, hangi

251

nesneden Hakk yağdıysa onu terk ede, farzı, vâcibi, sünneti berk tuta. Üçüncü mertebe bu

ki, istidlâl içinde geze, basîret nûruyla her birinin sırrın anlıya ayn-ı cem’e gide.

Makãmâtın biri dahî basîrettir. Evveli bu ki, basîret âlemine gözün aça zâtullâha

yüz tuta ve Hakk Rasûlünden ne geldiyse gerçek bile, sözünü Hakk kitabına uydura ya’ni

i’tikad ede, şer’i berk tuta, ya’ni ahkâm-ı [191] şeriat hükmünü icrâ etmezse, ona gazâb

ede, şeriat tâcını başından gidermeye seve. İkinci mertebe basîret Hakk adlini bula ne lutuf

ettiyse küllîsini Allah’tan bile, Hakk’a baka. Zîrâ Hakk Teâlâ nın mü’min kullârına iyilik

ettiğine baka zîrâ yoksulluk ezelde kısmeti fakirdir, eğer ganî olsa, fâsid olur ve eğer ganî

fakr olsa fâsid olur, bu ma’nâ mü’minleredir, münâfıklara değildir. Üçüncü mertebe bu ki,

basîret, ma’rifet Hakk Teâlâ’nın bahşişidir, kesbî değildir.

İmdi makãmâtın biri dahî murâkabe’dir. Ve ol dahî üç mertebedir. Evveli Hakk’ı

gözete, gayrı seyrini koya, Hakk Teâlâ’yı ululaya tâ ki, nefsi fenâ bula. İkinci Hakk

Teâlâ’yı kendine nazâr kılar bile, dünyâya yüz bağlamış iken Hakk Teâlâ inâyet edip,

gönlünü döndürdü bile. Ammâ cezbe Allah Teâlâ’nın bahşişidir ki, fiilinden kulunu

kendine çeker, işinde kendini âciz bile, kãdir oldukça Allah dilinde ola ve Allah Teâlâ’nın

kahhâr sıfatını gözliye. Üçüncü mertebe bu ki, ezel ma’nâsın gözliye ki cümle şeriat ezelde

sâbit buldu, her zaman zâhir olur, hem nizâm hâsıl olur. Ezelî ma’nasın gözleye, kamu

işâreti bir vakitte âşikâre olur. Pes ebede ezele ulaşmış gözleye.

İmdi makãmâtın biri dahî hürmettir. Evveli mücâhid ola, müdâm nefs-i emmârenin

şerrin boza, Hakk Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden kaça ve ibâdet kıldığını

görmiye işine riyâ karışır göre, sevap istemek kande kaldı. İkinci mertebe kitabullâhda ve

sünnette ne ki geldi, kamusun tuta, zuhrunu yığa, kalan ma’nâların cehrini saklıya, şu

ma’nâ ki, onu avâm anlar, hemen orada kala, arkasın gözleye, avâmlara can ömrün harc

etmeye. Üçüncü mertebe bu ki, edep saklıya sözünde ve işinde ferahına gezmiye, sanma ki

Hakk mekrini gönderir diye hiç emîn olmıya.

İmdi makãmâtın biri dahî ihlâstır. Ol dahî üç mertebe. Evveli bu ki, cemi’ işleri

yaramazdan sâfî ola ve işini işinden görmiye ve işine râzı olmıya, kendini iyi görüp mağrûr

olmıya, ıvaz istemek kande kaldı. İkinci mertebe budur ki, riyâzet suyuyla pâklık

denizinden riyâsız yuya ve dürişe âsâyı tuta dura. Zîrâ nefis iyi işler işlemez fi Hakk’ın

tevfîki nûdrundan göre işini. Üçüncü mertebe bu ki, bir işi işleye ihlâsa lâyık, Hakk

252

makbûl ede ve her işi ilme mutâbık ola ve tarîkatte urûc ede, Hakk’ın hükmünü tuta kendi

nefsinden hurûc ede. [192]

İmdi makãmâtın biri dahî istikãmettir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, Hakk

yolunda doğru dura. Zîrâ istikãmet kamu hâlin canıdır, işinde bid’at bulunmaya. İkinci

mertebe bu ki, Hakk Teâlâ tecellî kıla, bî-gümân hakîkat nedir göre, ol hakîkat nûruyla

istikãmette bâkî kala, kasdı Hakk’tan yana ola. Üçüncü mertebe budur ki, tecellî saydına

seyr oldukça istikãmet maksûdun göre.

İmdi makãmâtın biri dahî tevekküldür, evveli bu ki, Hakk’a tevekkül ede hem

tevekkül içre bir sebep tuta tâ ki, nefs-i şerri fesâd etmiye. Zîrâ ol kişi esbâbdan kesilirse,

bir babdan fitne gele, halk bu ehl-i dünyâdandır eyidir diye medh edeler. Benlik bağının

bendine gire. İmdi her kişinin meşrebi bir olmaz, ucubla helâk olmaya. İkinci mertebe bu

ki, âdemîden ümîdin kese, rızkın Hakk’tan talep eyleye, gözün sebepten yuma, zîrâ rezzâkı

görür te’sîr anın bilir, herkes sebep eser etmez bir sebep tutmaz. Üçüncü budur ki,

tevekkülün görmekten gãib ola, fâriğ ola, kul olduğuna kãnî ola.

İmdi makãmâtın biri dahî tefvizdir, ya’ni cemi’ işlerin Allah’a ısmarlamaktır.

Evveli bu ki, işinin küllîsine Hakk’ı vekil tuta ve cümle işine kefil bile, Hakk Teâlâ kuvvet

vermeyince bir işe mâlik olunmaz, kamusu Hakk Teâlâ’nın kudretindendir, nice dilerse

döndürür. İkinci mertebe budur ki, her işinden nefsini çâresiz bile, işini kurtarıcı görmiye,

illâ Allah göre ve bir günâh işlese, takdire havâle etmiye, kendi nefsine havâle ede ve bu

âyeti okuya ��MNأن ��U-c ��7ر � �3 [(Âdem ile eşi) dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize

zulmettik.]667 diye, gerçi hayır şer Allah’tandır, nefs-i emmârede rızâ yoktur. Hayra rızâ

verir şerre vermez, lâkin hiç bir kişiye zulüm eylemez. Üçüncü mertebe bu ki, şuhûdunda

yalnız Hakk’ı yol eden ve deriden isim dövdüren bile ve gönül sanıklığıyla niyâz ede.

İmdi makãmâtın biri dahî himmettir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; zühd ede

nefs-i emmâreden halâs olunca, Hakk Teâlâ’nın talebi ola. İkinci budur ki, himmeti kãdir

oldukça mâsivâyı tarh ede, bâtında nâr-ı şevki şerh ede ve uzun uzun endişeler etmeye ve

ibâdete cehd ede. Üçüncü mertebe bu ki, himmeti zâtullâh ola, tecellîden geçe, zâta nakl

ede ki, kemâlin sarf eder.

İmdi makãmâtın biri dahî muhabbettir. Evveli bu ki, Allah Teâlâ’nın buyruğuna

kãim ola, hizmet ona lezzet vere, Hakk kapısında hor ola, aşkı arta Rasûlullâh (sav)’e uya. 667 Âraf, 7/23.

253

[193] şeriattan haberdâr olup, muhabbet nûruyla hakîkatini bile tâ ki, muhabbet sâbit ola.

İkinci mertebe bu ki, cemi’ nesneden Allah Teâlâ ona sevgili ola, hem dili zikrine haris ola

tâ ki, Hakk şuhûduna kalbi ta’alluk bula ve şuhûduyla bekâyı celb ede, nûr-ı muhabbet

onda âşikâre ola. Üçüncü mertebe bu ki, cemi’ zâtın hazretine azm ede, ol hâlde aklını selb

ede, nûr-ı zâtı onu cezb ede, dilinde ibâret kamlıya, aklı fehmi onda işâret kalmaya tâ ki,

muhabbet nişânı onda sâbit ola.

İmdi makãmâtın biri dahî gayrettir. Evveli, nice yıllar ömrünü zâyi’ kılmış idi, ol

vakitte kalan ibâdetleri kazâ ede, dâim zikrullâha meşgûl ola ve suçun bilip, zikredip ağlıya

ve gayret ede, ol günâhı bir dahî işlemiye. İkinci mertebe, vaktini gaflette geçirmeye.

Üçüncü, gayret ede ki, onu nikãb bürümeye. Zîrâ hicâb Hakk’ı göstermez, çünkü basîret

gözünü hicâb duttu, Hakk’ı müşâhede edemez.

İmdi makãmâtın biri dahî sabırdır. Evveli bu ki, hâl vâki’ olsa, hiçbir yerde karâr

edemez, gönlü halktan kaçar, vahdeti sever, ünsü zikrullâh olur, dünü günü sâkin olması,

fikrullâh ile olur, halkı ikrah görüp, onlara karışmaz, mevt ona lezzet verir, zîrâ mevt dost

likasına sebeptir. İkinci mertebe sabretmek aklına gâlib olur, şevki onu deberdir,

mâşûkunu andırır, hergiz dünyâ sarayında gönlü karâr eylemez, tâkatine gâlib olur, kahr

eder ihtiyârın komaz. Üçüncü mertebe bu ki, sâhibine sabretmek hükm eylese, seyir gâyet

bulmaz ki, sâkin ola fenâ yolunda göz yaşın döker tâ ki, âsâr-ı resmi yok ede, baka

vermiye, insâniyyet sıfatın efnâ edip, varlık âsârın mahv eder, fenâ bulur.

İmdi makãmâtın biri dahî sa’akadır, ya’ni aklı kamlıya, bu makãm dahî üç

mertebedir. Evveli bu ki; sâlik evvel emirde uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz

çevire ve riyâzetler çekip gece-gündüz zikrullâha meşgûl olur, hidâyet nûru doğar, ol nûra

nazâr eder olduk da sağın ve solun bilmez olur. Şöyle olur ki, ne günâh kalır ne sevap

varlığı mahvolur, dini dünyâyı unutur, hiç aklı kalmaz. İkinci bu ki, bunların sırları esrâr-ı

gaybe ola, şu ilm-i tahkîk mûcibinden ol, acâib hayran kalırlar, tâ ki beşeriyyet gelince.

Üçüncü mertebe bunlar şühûd-i zât deryâsında gark olurlar, yaratılmıştan eser kalmaz tâ ki,

geri farka gelince hayran olup kalırlar.

İmdi makãmâtın biri dahî mülâhazadır. Evveli hâli yüzü dünyâya, mala ve mansûb

muhabbetine bağlamış iken, Hakk Teâlâ’nın inâyeti erişip, anın yüzün [194] Allah’a dutar

bilse, sana kısmet ne mukadder olursa müyesser olur, bunu idrâk ede, ahkâm-ı şeriatı

başına tâc ede. İkinci mertebe bu ki, nûr-ı keşfi mülâhaza ede ve takvâ libâsın giye ve

254

Hakk’a meşgûl ola, dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk ede. Tâ ki, tecellî tadını zevk edine,

müşâhede ola tâ ki, zât-ı cemâlini göstere, onda lezzâtı bula. Üçüncü mertebe bu ki,

bunların seyri, seyri ilallah oldu, eğer debrenirler ise helâk olurlar. Zîrâ ondan yukarı

nesne yoktur, nâmahdud nâmütenâhîdir, evveli ve âhiri yoktur, üstü ve altı, sağı ve solu

yoktur, cemi’ nesneden münezzehtir. Pes sâlikin sülûku dâim olmasa, helâk olur, ehline

ma’lumdur, ammâ seyr-i ilallah mülâhazaları hakîkat şühûdunadır, her işi Hakk’tan

görürler.

İmdi makãmâtın biri dahî safâdır. Bu makãm dahî üçtür. Evveli; telvini gide ilm-i

terikatın safâsı mücâhedesi ziyâde arta, himmetini sağ ede, ayağına şeytan ağı dolaşmaya,

tâ ki, ona cemâlin göstere. İkinci mertebe safâ hâliyle ola müşâhede, ol hâlde envâra gark

ola cefâsı gide. Üçüncü mertebe bunların safâsı Hakk’ın zâtında yok olmaktadır, zîrâ

zâtullâha vâsıl olmak fenây-ı mutlaktır, her neye bakarsa Allah Teâlâ’yı görürler.

İmdi makãmâtın biri dahî sırdır ve ol dahî üç fırkadır. Evveli ol sâlikdir ki, sülûkleri

sahih oldu, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, halktan tamam ümitlerin kesdiler, dâim

yüzlerin Allah’a tuttular, ammâ bunlara işâret etmedi ve lâkin bunlar ashâb-ı yemindendir.

İkinci taife şol ârifler ki, âlemi kovmak bazı işlerin işlerler, ammâ ehl-i hevâya

karışmazlar, ammîler onları avam sanırlar, derler ki, “bizcileyin bunlar olur yaparlar ve

bağlar bahçeler edinirler” diye her avam onları kendi menzilinde görür, onların katında

avâmî olur haslardır, iki yüzlü iş işlerler avamlar birine yapıştı, taklid zulmetinde helâk

oldular. Ammâ murâdı bunlar mâleya’niden bî-zârdır. Zîrâ kendi ihtiyârlarıyla “ene’l

Hakk” demezler, edep saklarlar, hem irfanları âşikâre etmezler. Üçüncü taife, Hakk Teâlâ

kendi vechinden bunlara envârını [195] âşikâre eyledi. Ziyâde Hakk Teâlâ bunların

hayretin artırdı. Her biri hayretkân oldu. Pes Hakk Teâlâ’nın cemâline hayran ve hayret

yüzünde devlete battılar, makãmât-ı velâyet bunlardır, münâfık arasında hordur.

İmdi makãmâtın biri dahî gurbettir. Evveli budur ki, vatandan ve cemi’ taallukãttan

dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, şecer-i gurbette garib olur, inşaallahü Teâlâ kıyâmette,

mahşerde Îsâ İbni Meryem‘le cem olur. Zîrâ garib olup, neşre yöneldi. İkinci mertebe hâle

gurbet düşer, kamu câhiller arasında sıddîklara gurbettir. Zîrâ ehl-i dünyânın hevâsına

muhâlif söylerler ve onlara karışmazlar, ahlâk-ı zemîmeden pâk olmuşlardır, inşaallah

kıyâmette yüzleri nûrlarından, zîrâ takvâ libâsın giydiler, şer’i başlarına tâc ettiler, münâfık

255

arasında gurbettir. Üçüncü ârifin hâlini kimse bilmez, illâ ârif olan bilir ve anlar. Zîrâ ârif

de şâhid-i Hakk’tır ol vatanında, meskeninde Hakk yolunda gurbet budur.

İmdi makãmâtın biri dahî mükâşefedir. Evveli bu ki, âlem-i zâhirden hâsıl olan

benlik hicâbı tamam gide, hiç eser kalmıya şühûd ondan nikãb aça. Ammâ mübtedîye keşif

az olur nice zaman onu keşfinden keser. İkinci mertebe bunlara teferruk kãhi ârız olur, kişi

ziyâde olur, ammâ mükâşif kendizin görse hicâba düşer, sırrı kesilir, gãfil olma. Üçüncü

mertebe budur ki, bunların keşf-i aynîdir, temekkün sâhibleridir.

İmdi makãmâtın biri dahî müşâhededir, bu makãm dahî üçtür. Evveli vücûd

envârını zâhirinde şühûd ede, tecellîler ola, fenâsı arta. İkinci zât-ı bekã hâlinde Hakk’tan

hil’at gir halktan pâk olur. Üçüncü mertebe cem’a müşâhid olur.

İmdi makãmâtın biri dahî hayâttır. Evveli budur ki; mübtedîye ilim gerektir

cehilden kurtula, hayavât bula, Hakk Teâlâ’nın vaidinden korka, recâda ola ve gönülde

muhabbetullâh ola. Her kimde muhabbet yoktur ölüdür dedi, değildir kâfirdir münâfıkdır.

İkinci mertebe bu ki, bunların vech-i nûru zâhir olmaktır, şühûdunda seyr olmaktır.

Üçüncü mertebe bunların [196] hayâ tecellî zâtıdır, burada bunlar Hakk’tan gayri nesne

görmezler. Cem’in hayavâtıyla hayy olur. Pes hor ve âciz biçâre Câhidiyye bu hayavât-ı

rûz kıla. Ammâ hayat bu anılan mertebe üçtür. Kamu halâyık tecellî kül ki, seyirdir.

hakîkatte nûru göz göre “ ene’l Hakk” diyen kezzâbların sözlerine mağrûr olup helâk olma.

İmdi makãmâtın biri dahî fenâdır. Evveli bu ki, mübtedîye gerektir ki, âlim nefsin

makãmından çıka tâ ki, gönlünün kapısı Hakk’a açıla, makãm-ı keşfe erişe, âlem-i

gaybdan harfsiz sedâsız nidâ işite ve cemi’ eşyâdan Hakk Teâlâ’ya muhabbet ziyâde ola,

oldukda Hakk Teâlâ envârını ona şâd ola, yakîni ziyâde ola, ol vecihle vücûdu fenâ bula.

İkinci mertebe envâr-ı Hakk nefsinin sıfatın mahv ede, nefsi rûhuna muti’ ola, vücûdu fenâ

bula, ilimde gayri Hakk yok bile, cemi’inde Hakk’ı şâhid bile. Üçüncü mertebe ki, fenây-ı

mutlaka erişe, tecellî zât-ı nûr’i mekrinde gark ola, hem bekã yolunda sâlik ola.

İmdi makãmâtın biri dahî tecvirdir, budur ki, zâhirde dünyâ zînetin terk ede ve

bâtını nefs-i hevâsın terk ede, ondan evvelini ilim gide tâ ki, hâlis ola, kılmıya ledünnî ilmi

ola. Evvel-i mertebe bu ki, ayni cem’a gide, ulûm koya resimde ve sıfatta kalmaya. İkinci

mertebe tecrîrini şühûd etmekden gide, tâ ki, şühûd-i hâlis ola, zîrâ ebkã-i resimle

müşâhede olur.

256

İmdi makãmâtın biri dahî tefrîrdir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli sâlik gönlünü

ağyârdan tâhir eyleye, Hakk Teâlâ’nın muhabbetine düşe, zâhirde ihtiyârın terk ede ve

bâtını kendi varlığın terk ede, kasdını doğru edip Hakk’ta fânî ola. İkinci bu ki, zâhirde

fakrdan hâlis gönlü sunk ola tâ ki, Hakk onu kabz ede, Hakk’tan ona gayret gelir ki, aslâ

kimse onu bilmeye. Üçüncü mertebe; Hakk Teâlâ onları nefsine döndürür, âlim irşâda

getirir, tâ ki bu âlem-i fenâdan bekãya da’vet eyleyeler ve nûr-ı mutlakdan bir şemme

âşıklara erişdire tâ ki, onlar nefislerinden necât bulalar Hakk’a meşgûl olalar, onlar dahî

ashâb-ı yemîn olsun diye bunlar ki, halka karışırlar. Lâkin bâtınları Hakk’ladır buna inanın.

Eğer sâil suâl ederse ki, bu mertebeler nice hâsıl olur. Cevap, kim ki, Hakk Teâlâ’nın has

muhabbetinden [197] tattı ise cemi’ dünyâdan yüz çevirdi, dersen ya bu kadar enbiyâ ve

evliyâ bu fânî zindanda eğlendiler ve gittiler, ya onların ehli olaydı, oğlu kızı yok değil idi,

belâ var idi, lâkin bir kişi hacc için ihram giyse ve avradıyla cimâ eylemek haram olur.

Haccın farzını, vâcibini ve sünnetini tekmîl ede, sonra ihramı haram ettiği nesneler hep

helâl olur. Ey visâl-i kâbesine nice yıllar gece başın yere komayıp riyâzâtlar çekip, zikre

meşgûl sâdıklar dünyâ veya cemâzın tecrirle ve nefs-i emmâreyi boğazlayıp ve âlem-i

mülkü halk edene müşâhede eden âşıklar, bu tecriri sırrın bilen sizseniz yoksa, nefs-i

emmârenin tâbi’at kullârı bu sırrı nice bilsinler, dâim ehl-i irfana hileler edip inkârları

artar, helâk olurlar.

İmdi makãmâtın gãyet a’lâsı budur ki, makãm-ı cemi’dir. Makãmât buna göre bir

hırka oldu, cemi’ Hakk’tan gayrisin düşüre. Her resmi mahvola mâsivânın müsemmâsını

zâil ede, hemen halkla Hakk’ı bula ve müşâhede ede. Mübtedînin evveli cemi’ ki, ilmin

cem’idir. İlm-i zâhirine mağrûr olup, ezhâr-ı fazîlet okudukça, acîb kibir ziyâde olduğu lâşi

ola, Hakk’ın teâyün ettiği ilimle âlim ola ve bu ilmin mûcibince kãim ola. İkinci mertebe

bu ki, vücûd-i mutlak cem’ıdir. Fenây-ı mutlaka erdikde mahza adem olur. Üçüncü Hakk

Teâlâ’nın zâtında nakli zâil ola, zât-ı Hakk’ı ehad göre, ve gayrisin görmiye. Ve seyr-i

fillâh ve seyr-i ilallah hâsıl ede. Deryây-ı tevhîde zarf olur kül. İmdi ol sâlik tâ ki, bu cem’a

yetişince himmetini zâta doğru eyle. Zîrâ makãmâta mağrûr olma. Cem’ hâsıl eyle, tâ ki,

muvahhid kâmil olasın. Bu tevhîde Hakk Teâlâ muhtâr kıldı. İki âlem ehl-i fenâ bulduk da

bâkî zât-ı ehad kalır, onda hâmid ya müşâhede görmez hemen Hakk’ı görür. Muvahhid,

ya’ni hakîkî tevhîd-i kâmil budur ki, Hakk Teâlâ’nın zâtın gene zâtıyla birliye, ehline

ma’lumdur.

257

İmdi makãmâtın biri dahî budur, yetmişini yazdım her makam üçer menzildir.

Evveli zâlimün li nefsihi mertebesidir. İkinci “ 2“ mertebesidir. Üçüncü ”و<�9' <�� 7�+

O�ات [198]�7” 668 mertebesidir. Her kim bu mertebelere erişdiyse cemi’ makãmlara

erişmiş olur ve yetişmiş, bin hicâbı görmüş geçmişdir. Her nesnenin hakîkatını ilhâmât-ı

rabbânî birle bilmişlerdir. Sırr-ı eşyâ nedir ve rûh-ı nebât ve rûh-ı hayvan ve rûh-ı nefsân

nedir? Ve rûh-ı izâfî ne? Hakk Teâlâ kendine izâfet eyledi. Nitekim buyurur:

⌠⌠⌠⌠♥ψ♥ψ♥ψ♥ψ′� ⁄′� ⁄′� ⁄′� ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€€€€€ ′ ′ ′ ′′ν⁄′ν⁄′ν⁄′ν⁄€≤€≤€≤€≤€� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ [Ona şekil verdiğim ve ona

ruhumdan ütlediğim zaman,]669dedi. nedir bilmişlerdir ki, ve rûh-ı izâfî ile zinde

olmuşlardır ve rûhu ya’ni sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve ma’nây-ı nefsi bilmişlerdir ve

kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ’yı münezzeh görmüşlerdir. “ = .�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;< ”

makãmına erişmişlerdir. Mürşid-i sâdıklardır, evliyâlardır. Her kim ki, onları inkâr ederse

kâfirdir, münâfıkdır, mü’min değildir. Zîrâ mü’min olan onları inkâr etmezler. Kãlen-

nebiyyü (as]: ↔ ↔ ↔ ↔ϕ♠ϕ♠ϕ♠ϕ♠⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄ ϒ ϒ ϒ ϒ∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∋⇔α∋⇔α∋⇔α∋⇔α dar ki, bunun gibi mürşid-i

sâdıklardır. Bu zikrolunan makãma erişmiştir, mürşid-i sâdık ile gire dahî seni kabûl ede,

teslîm olasın, saadet günü başına doğa. W� � O ateşe, ancak kötü] إ �� ا Fش�W ا ��ي آ��ب وت

olan girer. Öyle kötü ki, yalanlayıp ve yüz çevirmiştir.]670 Zümresinden halâs olasın ki,

onlar kâfirler, münâfıklardır dönecek yerleri cehennemdir. Kur’an’da buyurur: t>ج� ;�- إن� ا

�:U' ج�6 ج9�B =�یB�( Elbette Allah, münâfıkları ve kâfirleri cehennemde bir]ا B��U�= وا

araya getirecektir.]671

İRÂDETİN ŞARTLARI VE ÂDÂBI FASLI

Biline ki, irâdet devletlerin ulusudur. Ve cümle saadetlerin makãmıdır. Zîrâ irâdet

Hakk Teâlâ’nın müridliği sıfatıdır, nûr-ı pertevindendir. Mâdem ki, irâdet nûrunun aksi

kişinin gönlünde zâhir olmaya mürid olmaz. Ona zahmet çekmeye irâdet ibâdettir,

mücâhede ve aşk da hemen meyl-i zâtullâh olmaktır. Müride gerek ki, mürşide gãyet

muhabbetinden sâhib kâdem ola tâ ki, hakîkat ona yüz göstere. Zîrâ irâdet sâliklerin

burağıdır. Ne kadar kavi olursa, kuvvetli olur. Anın nişânı oldur ki, mürşidine teslîm ola ki,

ölü meyyit yuyacıya teslîm olduğu gibi. Mürşidin kavline, fiiline, zâhirine, bâtınına râzı ola

her sözünü, her işini şer’a uydura. Şer’a muhâlif ise sâdık değildir. Benim iktidârım

668 Fâtır, 35/32. 669 Hicr, 15/29. 670 Leyl, 92 /15-16. 671 Nisâ, 4/140.

258

olmadığındandır deyip nefsine nasîhat ede. Zîrâ şeytan vesvesesini tarîk-i Hakk’tan

mahrûm kılmıya. Pes müridliğin şerâiti fırkadır. Pes pâk i’tikatla mürşid-i sâdıkına teslîm

olmaktır. [199] Tâ ki, mürşid dahî anın gizli murdar libâsların çıkarıp, fenâ tahtası üstüne

koya, tahâret aldıra, ondan riyâzât ve mücâhede suyuyla pâk denizinden yunacak yerini

yuya ve şeriat, tarîkat, hakîkat kimyâsıyla abdest aldıra, nûruyla şol kadar yuya ki, evsâf-ı

zemîmeden tamam pâk ola. Tâ ki gene dünyâya çıkıp kefenine buluşmaya, tâ ki namaz

kılıp sünnete komak lâyık ola.

İmdi bu kırk makãmı bir bir beyân edelim inşaallahü Teâlâ. Evveli terktir. Müride

gerek ki, şeyh icâzetiyle fazlı terk eyleye, elinde her nesi var ise Hakk yoluna vere.

Yanında bir dirhem komaya mürşidine verirse onu yiye ve giye, tâ ki, ashâb-ı suffe

zümresinden olup, şeyh sohbetine lâyık ola. Ve eğer kendi yanında bir dirhem altın veya

gümüş saklarsa münâfıkdır. Zîrâ Hakk Teâlâ vaadine inanmamış olur. Şeriat, tarîkat

devletinden mahrûm dur, şeyh mürîdin yolun alsa, mürid onu târ u mâr ede. Hakk Teâlâ

ona bin ol kadar nesne vere. Pes Hakk Teâlâ’nın bir sıfatı dahî cebbârdır, ve anın iki sıfat-ı

ma’nâsı var. Biri siyici ve kalıcıdır. Pes mürid Hakk yolunda siye ya’ni varını terk ede ve

kavmi, kabîlesin ve akrabasın terk ede. Hakk Teâlâ dahî anın her birine derece mertebe

bahşiş kıla ve imanını ma’mûr ede. İkinci tevbedir. Günâhlarına gönlü ile pişmân ola ve

diliyle istiğfâr ve âzâsıyla nehyi terk, evvel işlediği günâhları ırak işlemeye, ömrünü Hakk

Teâlâ’nın rızâsı olan yere harc eyleye, tâ ki, Hakk Teâlâ ona hidâyet ede, tevfîkiyle doğru

yolu göstere, nitekim buyurur: =�M�U tU ا ;�- �29ی��9' +!-�� وإن� ا ��B �ی= ج�ه2وا� وا

Ma’nâsı budur ki, “Şol kişiler çalıştılar bizim kulluğumuza meşgûl oldular, hidâyet veririz

onlara kullarımıza tahkik Allah Teâlâ iyilik edenler iledir.”672 demektir. İmdi mürîdin

evvel bünyadı muhkem olmayacak olursa anın sa’yi bâtıl olur. Pes müride gerekdir ki,

tevbe-i isti’mâl ede, tâ ki, merdûd olmaya. Zîrâ makãmların her birinde bir günâh vardır, ol

makãma münâsibdir. Nitekim gelmiştir ki, [200] ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2α ′π€βα ′π€βα ′π€βα ′π€β€� ψ€� ψ€� ψ€� ψ Pes her

makãmda tevbe kıla ve hakkına riâyet ede. Dördüncü tecrübedir müride gerekdir ki, dünyâ

zînetin terk ede ve bâtını, nefs-i hevâsını terk ede. Ve dünyâ dostluğun gönlünden çıkara.

Teallügãtından kesile, bu âyeti okuya, gerçek müridlerden ola, ;�وأ<J; ی�م یP�N ا U�ء <= أ

)JD ا<�ئ <�9' ی�< وص�ح!�; و7�; وأ7; ;�Hن یFش �C Ma’nâsı budur ki, “Kıyâmet gününde

kişi kardeşinden, dahî anasından babasından avradından oğlundan ve kızından her kişi ol

672 Ankebüt, 29 /69.

259

günde hâline meşgûldür”673 demektir. Pes hâline nazâr eyle gör müridlik var mı? Beşinci

uzleti sevmektir. Şol kadar sev ki, balık deryâda nice huzur ederse, mürid dahî halkdan

kaçmaktan öyle huzur ede. Mürşid hizmetine gönderirse öyle çıka. Zîrâ mürid uzlet

etmeyince yedi âzâsın saklıyamaz. Ekser halka karışırsa mürid değildir. Şeyh ona teveccüh

etmiye ve hicret sevâbın bulan mürid kendini hakdan ayırandan kaça. Müride vâcib oldur

sohbeti hemen şeyhle ola, müridler birbiriyle söyleşmeye, meğer lâzım gele. Altıncı

riyâzâttır. Müride gerekdir ki, kãdir oldukça az yiye, amel-i sâlih yokluğu ola, çok

yemekten olur hastalığı, çok yemektendir kulağı sağırlığı olduğu, çok yemektendir

menzilden geri kaldığı, dünyâya gönül verdiği ve fenâya ermediği, nefse kul olduğu,

kanaat etmediği ve dünyâya baş eğdiği, âhireti unuttuğu, ve fâsid fikirler çok yemekdendir,

dünyâ sevgisini nasîhat işitmediği, çok yemektendir, münâfık imanından kaldığı bu

sebebten otura ki, Ebû Bekr (ra) buyurdu ki, “ben îmana geleliden beri, doyunca yemek

yemedim” demiştir. Bu söz neye işârettir? Ey tâbi’at kullârı, edersiniz ki,

αααα′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€ α α α α′⇐′⋅€′⇐′⋅€′⇐′⋅€′⇐′⋅€ âyetine cevap nedir? Bu ki: enbiyâ ve evliyâlar evvel emirde az

yerlerdi. Bazısı kuru arpa gerdesinden gayri nesne yemezlerdi, vakt olurdu ki, on gün

nesne yemezlerdi. Hatta Muhammed (sav) üç günde bir yedi. Nitekim buyurdu; €€€€ وآ-�ا

�ا إB�Mت � ن�; � یPo� ا B�MU=واش7��ا و Ma’nâsı budur ki,[201] “Yiyiniz içiniz, isrâf

etmeyiniz.” Ya’ni çok yemeyiniz demek ola. “Tahkık Allah Teâlâ sevmez müsrifleri.”674

demektir. Nitekim bu âyet müttakîler hakkınadır ki, nice yıllar riyâzâtlar çekip tâ ki, âlim

yakîna erişe, yoksa kâfirler, münâfıklar hakkında değildir. Zîrâ Hakk Teâlâ cemi’ pâk

ni’metleri müttâ ki, mü’minler için yarattı. Nitekim buyurur; �ج�D3 <= ح��م زی�� ا -�; ا �6� أ

�- :!�دw وا I�J!�ت <= ا �Jزق D3 ه6 �>�� ی�م ا ��ی= *<��ا 6B ا ��ة ا P2ن� Ma’nâsı budur

ki, âyet “Yâ Muhammed kim haram eyledi, Allah telanın yarattığı libâsları ol yoktan var

eyledi, kulları için pâk ni’metleri rızkından, onlar ki, iman getirdiler ihlâsla kıyâmet

gününe”675 demektir. Pes az yemek, az uyumak ve az söylemek ve ehl-i dünyâdan yüz

çevirmek ve uzlet edip her belâya sabretmek enbiyâlar hasletidir. İmdi mürîd-i sâdık dâim

kelb nefsine kahrede, murâdın vermeye, tâ ki, can murâdından mahrûm kalmaya. Pes ey

ten murâdın veren tâbiat kullârı, Hakk Teâlâ Âdem (as)’a dedi ki, [و3-�� ی�*دم ا+)= أن

=U ��b �ن� <= ا(�B �ةZ�$ !Yâ Âdem] وزوج� ا Z�� وآ-� <��9 ر2vا ح� ش�U�C و � ت��7� هw� ا

673 Abese, 80/34-37. 674 A’râf, 7/31. 675 A’râf, 7/32.

260

Havva ile cennette sâkin olun, kamu ni’metlerimden yiyin, benim şükrümde asi olmak veli

buğdayı ağacına yakîn varman, zîrâ âsilerden olursunuz.]676 dedi. Nitekim bu kelâmullâh

neye işârettir ki, gece gündüz sığırlar gibi yiyip içmekten, uyumaktan ömrünüz geçirmekde

mü’minleriz derseniz, yalan da’vâ edersiniz. Ammâ ey ehl-i hevâ kezzâblar, kıyâmet

gününde mü’mine biri kâfir, biri Yahûdi biri Nasrâni, ikisin dahî od’a ata kendisi nûruyla

sıratı geçe. Ey Yahûdi, Nasrânî bilmez ehl-i hevâ mürâîleri, bu sözüne işârettir hiç bilir

misin? Müride gerektir ki, kãdir olduğunca az yiye, az içe, zîrâ bu nefis arslan gibidir ki,

eğer demir zincirde aç korsan esir olur, eğer doyursan zincirden çıkarsa seni helâk eder.

İmdi nefsi riyâzât zinciriyle muhkem bağlayıp murâdın vermeyip tâ ki, seni şeytan

yürüdüp helâk etmeye eğer gücü yeterse kuruca etmek yiye, bir miktâr yiye ki, zikirden

kalmaya. Mîzâcı kuvvet miktârı yiye, kati az dahî yiyip zayıf olmaya ki, zikir etmeye

kuvveti ola. Pes etten îhtar az ede, keşişler gibi [202] terk etmeye. Meselâ yirmi günde bir

yiye, on dirhem ala ve dâim oruç ola. Ammâ orucun azîm hassati vardır. Teallugãt-ı

beşeriyye maddesin kati’ edip hayvâniyye–i gahır etmektir. Nitekim Allahü Teâlâ hadîs-i

kudsîde buyurdu; ϒ ϒ ϒ ϒϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βα €α €α €α € ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′⟨⟨⟨⟨⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α diyânet diye buyurdu. Yâ

Ahmed iman tadın bulmak dilersen taamı, şarabı kalîl kıl, nefsi aç eyle, zîrâ nefis herşeye

kãildir, seni şerre çeker, sâirlerin hâlini nazâr et. Pes müride gerektir ki, dâim riyâzât olup,

Hakk’a yakîn ola. Her türlü taam yese kayırmaz, ammâ çok yemeye, tekmîl nefis ettim

diye mağrûr olup helâk olmaya. Dâne-i mâsûta meyl etmeye. Yedinci az uyumaktır. Çok

uyumak şeytan tuzağıdır. Cemi’ âzânın bağı uykudur, ibâdetten mahrûm eder. Müride

gerektir ki, başını yere komıya meğer hasta ola. Eğer uyumamak elinden gelmezse, üç

bahşinden birin uyuya ya diz çekip uyuya. Gece namazın kıldıkta, tâ sabah namazına dek

tevhid ede. Gerektir ki nefsinin başını mücâhede çekiciyle döve ve takvâ eyvânını başından

gidermiye ve nefsini merkeb edinip, Hakk yolunda yürüde, şeytan yoluna gidermiye.

Sekizinci samtdır. Mürîd-i sâdıka öyle gerektir ki, dilini saklıya dünyâ sözün söylemiye,

kişi her ne gerekse söylerse, ne dini kalır ne imanı kalır. Zîrâ Hakk Teâlâ çok söyleyenin

gönlünü yakar. Pes Hakk Teâlâ’nın yaktığı gönülde ne dini kalır ne imanı, dilin fesâda

açılır ondokuz kapısı vardır. Kaçan ol kapılar açık dura, hiç kimse mü’min olmaz. Enes b.

Mâlîk (ra) eder “Uhud gazâsında bir yiğid şehid oldu, Rasûlullâh önünde anası işidip

ağlayı geldi. Etti; devlet ve saadet senindir Rasûlullâh önünde şehid oldun, dedi.

Rasûlullâh ol hatuna etti; ne bildin oğlun ehl-i cennet idiğin şâyet diliyle mâlayâni

676 Bakara, 2/35.

261

söylediyse, ammâ mâlum oldu ki, mâlayâni söyleyen mü’min olmaz imiş.” Müride gerektir

ki, evkãtın samtla geçire, samtı fikrullâh, sözü zikrullâh ola. Dokuzuncu gönlü sönük ola,

gönlü şâd olup gülmeye. Nolaydı dünyâya gelmiyeydim diye ağlıya, yoldaşı gussâ ola.

Onuncu [203] cemi’ halktan kendini ednâ bile. Onbirinci hiç kimsenin ayıbına bakmıya,

kendi ayıbına baka. Onikinci halk arasında nefsini övmeye. Onüçüncü vakti sâfî ede

riyâdan sığına. Ondördüncü takvâdır, müride gerektir ki, müttâ ki, ve perhizkâr ola, helâl-

hor ola, kãnûn-ı şeriat üzere kıla ki, ondan bir nûr mütevellid olup, sırr-ı şeriatten haberdâr

olup tâ ki, taklid zulmetinde helâk olmaya. Onbeşinci ucubdan pâk ola, ne kadar ibâdet

ederse zerre kadar Hakk’a lâyık görmiye. Aceb kıldığım ibâdet kabûl oldu mu? diye

ağlıya. Onaltıncı kibirden pâk ola. Eğer kendiden ednâ kişi gelip üstüne otursa, gönlüne

güç gemliye, nefsini hor göre. Onyedinci hasetten pâk ola. Eğer mürşid kendiden ziyâde

baksa melûl olmıya. Mürşidinin hürmet etiğine ol dahî ede, hased etmiye. Onsekizinci

hırsdan pâk ola. Yemeğe ve giymeğe haris olmıya, tâ ki kanaat getirince erişe.

Ondokuzuncu buhlden pâk ola. Ondan îsâr ola, Hakk Teâlâ yolunda dünyâyı, âhireti terk

eyliye canından vaz gele. Yirminci cömert ola. Her müridlerin makãmında tâkati yettikçe

edâ kıla, kimsenin hakkına tamâ’ etmiye. Yirmibirinci kendi canını ne sanırsa mü’minlere

dahî onu sana, bir mü’min incitmiye. Yirmiikinci şecaattır, bahadır ola, tâ ki nefs-i

emmâresine gãlib ola. Şeytan endişesinden olmıya, onlar bu yol harâmîleridir, nefs-i

şeytanı kahr eylemek bahadırlıktır. Yirmiüçüncü melâmettir. Onu ihtiyâr ede, ya’ni adı

nâmdan geçe ve halkın medh u zemmi katında yeksân ola ve halkın dostluğu birle

sömürmiye ve düşmanlığı birle gücenmiye, dâim nefsi ile cenk ede, hiç yumuşaklık

etmiye. Yirmidördüncü sabırdır. Müride gerektir ki, ahkâm-ı şeriatın altında sabır ve edepli

ola ve emir nehiy şerbetlerin içip, tahammül ede ve mürşidin terbiyyesine teslîm olup

zahmetin ihtiyâr ede, cemi’ âlemin belâsı başına yığarsa tarîkat-ı haktan yüz çevirmiye,

sabır ede. Yirmibeşinci Hakk’ın emrine ve şeyhin rızâsına muhâlif etmeye rûzigârda

çektiği riyâzâtı ve kıldığı mücâhede şeyhin hatırın [204] dokunmakla menşur olmaya.

Yirmi altıncı edeptir. Şeyhin huzûrunda vakar ve sükun ve ta’zim birle şeyh sormayınca bir

söz söylemeyip sükûnet dura. Ve bâtınında şeyhin işâretine muntazır ola. Yirmiyedinci

şeyhden bir ayb zâhir olursa, beşeriyyet hâliyle derhâl istiğfâr edip, ihsân tarîkat birle

özrün dileye. Yirmi sekizinci hüsn-i hulkdur. Muttasıl tabiatını açık tutup hurr-i hûb ola.

Tarîk-ı Hakk’ta olan yâranlarıyla hatırlarına hakãret birle sakına. Bakmaya ve sokakta

üzerinde kimsenin nasibine tama’ kılmaya, kendi nasibin vere. Hakk Teâlâ’ya yakınlık

262

isteye. Yirmi dokuzuncu semâ vaktinde kendini düşüre hâl yürünmeden vecde gelip

hareket etmeye. İhtiyârıyla nâra ve haykırmıya tâ ki, yârenleri rencîde kılmaya. Otuzuncu

himmet kademin talep yol ata koya, vücûdunda gece özünü firâkıyla ibâdetin Hakk

muhabbetinde kala. Her nesne ki Hakk Teâlâ’da yetişir diye râzı ola, hayır ve şer sebebiyle

Hakk’tan yüzün çevirmiye suçu kendine havâle kıla ve bu âyeti okuya �7ر � �3 ��MNأن ��U-c ��

��Uوت�ح �� NHت ' .(Âdem ile eşi) dediler ki: Ey Rabbimiz, biz kendimize zulmettik" وإن

Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan,”677 işlediği günâhı takdîre havâle etmiye, şeytan

gibi kendinden bile. Bu yolda murâd olmaz diye fariğ olmaya biline dahî ziyâde teveccüh

ede. Şeyhin hizmetine mülâzemet etmekten yüz döndürmeye. Eğer şeyh onu kovarsa da

gitmiye. Otuzbirinci gerçekliktir, mürîde gerek ki, kendi muâmelesinin binâsını gerçeklik

üzre yapa. Hakk’la rastlığı başa yalandan ırak ola, halktan ümîdin kese. Otuz ikinci

yaramazlıktan ırak ola tâ ki, şeyhin adına toz kondurmıya, şeyhi ne emrederse Hakk’tan

bile, şeyhin müride emreylediği Hakk Teâlâ’nın imtisâl ve nevâhîsinden ictinâb et

demektir. Ve otuzüçüncü, müride gerektir ki, şeyhini sevenleri seve, sevmeyen anası dahî

olursa terk ede. [205] İş bu âyet birle amel ede kavlühü Teâlâ ; ;�- �ن �7�>Yی �>�3 2Zت �

;�- �� ی�ادPون <= ح�د� ا| �م ا � آ�ن�ا *�7ءه' أ وا ; و��ان9' أو .$�ت9'ور+� و أ7��ءه' أو إ

Ma’nâsı budur ki, “Bulmassın ki, bir kavim iman getirdiler Allah Teâlâ’ya, kıyâmet

gününe, dost edineler Allah Teâlâ’ya dahî Rasûlüne düşmanlık edenleri eğer ataları dahî

olursa ve evlatları ve akrabaları dahî olursa cümlesin terk ede, dostluk etmezsede.”678

demektir. Onları Hakk Teâlâ sâbit eyledi, gönlünde imanı kuvvetlendirdi, onları Hakk

Teâlâ koyar cennetlere altından akar ırmakları ebedî kalırlar onda. Râzı oldu Allahü Teâlâ

onlardan bilmiş olun ki, tahkîki Allahü Teâlâ W �ا إ-��ا *<�� وإذا �ا ا ��ی= *<��ا �3� وإذا

�ا إن�� <:)' إن��U ن�= <9�M/ئ�ن �3 '9�K�ش Ma’nâsı budur ki, “Dahî kaçan buluşsalar iman

getirenlerle, ederler tahkik biz iman getirdik, kaçan yalnız kalsalar şeytanlarla biz dahî

sizinleyiz derler, tahkik değiliz illâ maskaralığa elçi mü’minleri.”679 demektir. Şimdi ki

zamanın ehl-i dünyâya karışan âdî müridlerin hâli budur, neûzübillâh. Otuzdördüncü

müride öyle gerek ki, her kande durursa garîb ola, münâfık arasında gariblik kahrına düşe.

Otuzbeşinci aşk-ı hakikî anın gönlünü öyle doldura ki, yüreğin yaka, dâim gözleri yaş

döke, dünyâ lezzetin kese, şazlık ve gam ona beraber ola. Otuzaltıncı, Allah Teâlâ’yı

677 Âraf , 7/23. 678 Mücâdele, 58/22. 679 Bakara, 2/14.

263

sevmeyi muhkem ola ve her demde sözleri zikrullâh ola. Cümle âlem mülküne aldanmaya.

Otuzyedinci, herkes dünyâyı ve âhireti anmaya ya’ni âkıbet nice olam demiye. Nefsini belâ

mancınığına koya, nâr-ı İbrahim’e ata, kahırla öldüre, varlığı yok ola, Hakk’tan gayri yâr

istemiye. Otuzsekizinci, ahkam-ı şeriatı bile, onu kendine vâcib bile, ziyâde talep edip

yoldan kalmıya. Otozdokuzuncu, dâim tefekkürde ola fikri seyr i ilallah ve seyr i fillâh

makãmına erişmek ola. Kırkıncı, müride gerektir ki, kãbiliyyet şerâiti onda ola, tâ ki,

mürşidin irşâdı ona te’sîr ede. Ammâ mürid-i sâdık gücü yettikçe bu zikrolunan kırk şerâiti

yerine getire, bu ahlâkla tamam müzeyyen ola, âkibet bu makãma erişe ki, haccın tekmîl

olup mâ-i [206] zemzemden içip, cehil zulmetinden âzâd ola. Her nefiste göre ki, fütûh-ı

meârif kalple rûhu dola, sırr-ı beytullâh görüp, tekbir tehlil kıla, makãm-ı İbrahim’e salât’a

dura, hicâb gide zâta teveccüh ede, matlûbunu görüp maksûdu hâsıl ola ve zâhiri ve bâtını

sıfata sa’y ede. Yedi şavtı tavâf ede ve beytullâhı dâim şühûd ede. Hevâdan tecerrüd ede,

Hakk’ta dura, Hakk rızâsın isteye, canını fedâ kıla, susuzluğu hiç gitmiye, gãh mâ-i

zemzeme gele, ondan içe çünkü öğle vakti ola. Arefe günü mescid-i İbrahim’de zuhûrla

asrı cem ede, cebel-i rahmete çıka, Arafat’a erişe, vakfeye dura, maksûdu hâsıl ola. Ondan

müzdelifeye gele, akşamla yatsıyı bir ezânla kıla, duâya tazarrûa meşgûl ola, başını yerden

kaldırmıya. Sabah namazından fariğ oldukta vakfeye dura, niyâzı elden komıya, zîrâ niyâz-

ı âşıkların has makãmıdır. Ondan sonra Mina’ya gele teveccüh ede, hamd ü senâya meşgûl

ola, redd için şeytana cemre ata ve bâtınından şeytanı çıkara. Ondan nefs-i emmâreye kahr

ede, ondan sonra başını kazıda sadrı tamam pâk ola. Nûr-ı iman birle kalp münevver ola.

Ondan sonra beytullâha teveccühe varıp, beyti ziyâret ede ki, Hacc erkânı tamam ola.

Kamu halâyık gide, ol mücâvir ola, kalbi safâ ile dola. Pes Haccü’l- Ekberdir ede, bir şeyi

ebter komıya ondan sonra Medîne’ye teveccüh ede, Rasûlullâh (sav) hazretine girip

mescidine kalb-i mutahhar türbesini görüp, a’dâb üzere selâm verip, karşısında kıyâm

kılıp, nûrunu görüp fenây-ı mutlakta karâr edip, ondan Kudsî Şam’a gele. Ondan rûh-ı ihfâ,

âlem-i hafîden ona zâhir ola, ondan vahdet makãmına erişe inşaallahü Teâlâ. Hacı bu

makãma erişmez mücâhid ile Hakk’tan hidâyetullâh ile erişir. Murâd-ı zâtullâh ise ammâ

halk arasında ululanmak ise ya’ni avama hoş gelecek sözler söyleye ve haktır der, merdûd

olur, makãm-ı vahdete erişmek kande kaldı, ammâ avam arasında keşfini a’yân eden gãyet

uludur, ammâ havas içre gãyet budaklıdır. Zîrâ bu hâli âbid hatadan ırak eder. [207] Ey

gözsüz avâmlar ârifi, Bel’am bin Baura680 gibi hevâda pervâz eder sanma. Ârifin seyrânı

680 Hz. Mûsâ (a.s.) hakkında yalan ve iftira söyleyerek, beni İsrâili kandıran kişi. (Büyük Lügat)

264

her dem imâdedir, yüzün Cenâb-ı Hakk’a dönmüştür, mir’at her dem safâdadır. Sırr-ı

hafîde ne varsa ona zuhûr eder. Ârif-i Hakk Teâlâ pâk hılkat kıldı. Her birisinden bir hâle

ere, zât-ı câmi ola ve akıl gönül hutbesin dinleye münezzehtir anlıya ikãmet edip, Cuma’yı

kıla, beytü’l- atiki tavâf ede tâ ki, mağfiret ola. İmdi mürîd-i sâdık alâmeti bu ki, ammâ

münâfık alâmeti bu ki, her birisi bir hevâda dünyâya şöyle mutı’ olmuşlar ki, kul mevlâsına

mutı’ olduğu gibi. Cenâb-ı Hakk’ı unutmuşlar ve tekebbürlük donun giymişler sanasın ki,

nice bin kelb bir yere cem olmuşlar, dünyâ cîfesin yerler, bir lokma cîfe için acib hırıltı

ederler, şu resme yerler ki, kalplerin kaplamıştır, hiç âhireti anmazlar, hemen garazları

dünyâ içindir. Çünkü bunların gıdâsı cîfe oldu, anın için esfel-i sâfîlinde kaldılar, dalâlet

içre içleri dışları cîfe ile dolmuş, bunlar sıfat-ı insandan kalmışlardır. Şeytan birle

bağlanmışlar, dünyâ için Hakk’tan muhabbetlerin çevirmiş, dâim sa’yleri şer fiilleri

hüsrân. Pes mü’min sâdık bunları fiilerin görüp bunlardan uzlet eder. Kãbil olsa kamusun

katl ederdi. Onlara karışmak kande kaldı. Pes ey bî-çâre mübtedî, cihân ni’metine aldanma

ki, tohuma alırsın buharı kalbini karartır, libâsın tâhir eyle tâ ki, salat’a lâyık olasın, zâhirin

bâtının pâk eyle, riyâzât suyuyla nefsin makãmından çık, mevlâya tâlib ol, cihân halkı

gözünden gãib olsun, fenâ sahrasına tut râhi tâ ki, şühûd hâsıl ola inşaallahü Teâlâ.

Maksûda ermek dilersen dârü’s-selâm kıl tâ ki, tecellîy-i zâta layık olasın. Murâd olan

şühûd-i zât hemen Hakk’tır, gãfil olmasa, zîrâ başın üzere bir hicâb olsa, günün nûrun

görmezsin. Pes sa’y-i beliğ eyle, enâsır hükmün iptal eyle, kalbin gözü açıla, âlemin nakşın

görüp anlayasın, Hakk olanın hanı cefâdır ve can terkin urmak anın sıfatıdır. Tazarru’ ve

nedâmet od’una yanmaktır. İmdi sâliklere himmet gerektir. Tâ ki, kalp [208] beytullâh ve

arşullâh ola tâ ki, melâikeler gelip tavâf edeler. Hicâb nûrunu geçip bizzat hitâb işite,

yârına aldanmaya. Kavlühü Teâlâ; �-!+ PDAوأ WU.�ة أ�| � 6B ا9B WU.أ w�6 هB و<= آ�ن

Ma’nâsı bu ki, “Kim ki dünyâda gözsüz olsa, âhirette dahî gözsüz demektir.”681 Pes bu gün

gel Hakk’ı görmeğe sa’y eyle, yoksa âhirette dahî görmezsin. Pes görmek oldur ki, Hakk’ı

âlim yüzünden okuya. Anın vasfını her kişiden muayyen göre, fark ede. Muvahhid kâmil

ola tekarrüb ede. Hakk’ı her şeyde göre, anlıya dünyâya aldanmıya ve fenâyı yem edinip

tâbiat kulu olmıya. Pes sâliklerin seyri dörttür. Ammâ bu ki, mürid mürşid-i sâdık

huzûrunda nice yıllar envâî mücâhedeler ve riyâzetler çekip, talep kapısında oturup, Bâri-i

Teâlâ’ya yetişim diye dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr eder ise, tasfiyye-i kalbe ve

tezkiyye-i nefse düşer. Âlem-i nefsin makãmından çıkar, ondan kalbin kapısı açılır,

681 İsrâ, 17/72.

265

makãm-ı tekmile erişir, maârif ona keşf olur. Pes ikincisi, tamam nefsin rûhuna tâbi’ olup

menâzile sülûk edip, kalbin âlemine erişe, ondan nûr doğup nefsinin sıfatın mahvedip nefs-

i nûrânî olup, kalbine mutı’ ola. Nûrânî zâhir eder, “Tâhâ’yı” okuya. Pes seferin üçüncüsü

oldur ki, fenây-ı mutlaka ere, vücûdu tamam mahv ola. Makãmı seyr-i ilallah’a erişe, zât-ı

Hakk’ı şühûd ede, ayn-i cem’a erip, Hakk Teâlâ tecellî-i zât ede. Pes seferin dördüncüsü,

seyr-i fillâha erişmektir, inâyet-i ilâhiye erişe, hicâb makãmından halâs ola, keşf fetih

devletine erişe, devlet kapısı açıla, hâlvet hânesinde otura, kalple, ruhla müteveccih ola.

Ağyardan uzlet ede, matlûbu kendi âyinesinde göre. Ondan sonra dört sefer tamam olur.

Kãle Rasûlullâh (sav): €€€€∫∫∫∫♠¬♠¬♠¬♠¬⇓⇓⇓⇓ ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 €⟩⟩⟩⟩� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ € € € € [hicret yoktur, bundan sonra

fetih oldu Mekke.]682 dedi. Ey feth-i Mekke’den bî-haber hicret zulmünde gark olmuş,

ilmine mağrûr olan ahmaklar, râh-ı Hakk’a yol bulmak her kişiye müyesser mi olur?

Sanma. Biline şol mürid olur ki, ona fazl-ı sübhâni yetişe, muhabbetullah gâlib ola [209]

mihnetlere giriftâr ola. Bir kez tecellî-i zât kıla. Ol yâr diye gurbetlere düşer kıta ister,

Hakk’tan rızâ gözetir, dâim firâk-ı bağrını dağlar, şol vakit ki, Hakk Teâlâ ona bir mürşid-i

sâdık verir, onu irşâd eder. Kurb-i nevâfili ona teslîm eder. Eğer kendi yerine ta’lim ederse,

ona samtla riyâzâta yapışa ve dilinde zikir kalır. Ondan sonra mülhime makãmına erişir,

ilhâmât-ı rabbânî birle münevver olur, her nesnenin hakîkatini ilhâm-ı rabbânî birle bilir.

Ondan mutmainneye erişir, hitâb “irci’î” ye kãil olur, gönlünden râzı pinhân bulur ve

dilinden vâridât-ı ilâhî doğru dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, alâyıktan ruh âzâd

olur. Bahr-i muhîta düşer ebed kalır, çün istiğrâka erişir ondan menzilde ol, dâim seyr-i

ilallah’a ve seyr-i fillâha erer, cemi’ye erişir, sırr-ı ilâhî ona a’yân olur, nûrla zulmetten

beyân bulur, kemâle erer, ol nûr-i yakînden. Pes mürîd-i sâdık olduğu isbât olur.

MÜRÎDİN ZİKRE İHTİYÂCI FASLI

Kavlühü Teâlâ; 6ذآ�ون�B'أذآ�آ Ma’nâsı budur ki; “Öyle ise siz beni (ibadetle)

anın ki ben de sizi anayım.”683 Bir âyette dahî buyurur; �- ; ذآ�ا ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا اذآ�وا ا

”Ma’nâsı budur ki, “Zikr eylen çok آp�ا684 demektir. Ammâ farz olan “zikran kesiran”

oldur ki, Hakk Teâlâ’yı her sözde, her fiilde, her hâlde unutmaya, Hakk Teâlâ’dan gayrinin

rızâsın işlemeye. Ammâ sâliklere nisyândan hâsıl olur. Nisyâna sebep oldur ki, bidâyeti

682 Ahmed, Müsned, I, 226, 355, III, 22, V, 187; Buhârî, Cihad 1, 27, 190, Fezâilü’s-sahâbe 74, Meğâzî 50; Müslim, İmâre 85, 86; Tirmizî, Siyer 33; Nesâî, Bey’at 15; Dârimî, Sünen, II, 312. 683 Bakara, 2/152. 684 Ahzâb, 33/41.

266

hilkatte rûh vücûd-ı zuhûra geldi. Hakk Teâlâ ondan üç kuvvet koydu. Pes birine kuvvet-i

akıl derler, ol başta olur. Pes ikincisine, kuvvet-i şühûd derler, ol ciğerde olur. Üçüncüsü,

kuvvet-i gazâb derler, ol yürekte olur. Pes ol kuvvet-i şühûd ve kuvvet-i gazâb, kuvvet-i

akla gâlib olsa, pes ikilik zâhir olur, ruhla Hakk arasında. Pes Hakk Teâlâ’nın zikrinden

ayrılır. Zîrâ sâlik hem kendine zâkir olsa ve hem Hakk’ı zâkir olsa, bu ayn-i şirketdir.

Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: €ο €ο €ο €ο,♥� €,♥� €,♥� €,♥� € α€ α€ α€ α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€ ya’ni “Zikir eyle

beni gayrisin unuttuğun vakit,”685 Tâ ki, benim zikrim şirksiz ola, demektir. Pes ruh bu

âlem-i mülkde bu kalbe yetişti. Bu aralıkta her neye nazârı ederse, zikir miktârı Hakk

Teâlâ’nın [210] zikrinden geri kalır. Tâ şol mertebeye varınca her biri hicâb olup, Hakk

Teâlâ’yı unutturur, onlar hidâyet zikrinden mahrûm kalırlar. nitekim buyurur ;

⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨′′′′,♦� ⁄,♦� ⁄,♦� ⁄,♦� ⁄€β€∉ €€β€∉ €€β€∉ €€β€∉ €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� €′� €′� €′� € € € € €∑∑∑∑♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α′′′′′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ €€€€ Ma’nâsı bu ki,

“Olmayınız şol kimseler gibi ki, unuttular Allah Teâlâ’yı.”686 Pes onlara kendilerin

unutturdu demektir. Ammâ hicâb Hakk Teâlâ’yı unutmaktan zâhir oldu, kalp hastalığına

sebep oldu. İmdi ol kalp zahmetinden kimse halâs olmaz, mâdemki mürşid huzûrunda

riyâzâtlar çekip ve ağyardan uzlet edip, dâim kuvvet-i darb cehirle zikrullâha meşgûl ola,

tâ ki kuvvet-i şühûd ve kuvvet-i gazâp ile kahr ola ve zayıf ola, tâ ki ağyardan zikir

nûrundan mahvola, tâ ki gönül bargãhında mevcûd ola. Mürîd-i sâdık, kuvvet-i darbla “lâ

ilâhe illâllâh” zikrine meşgûl ola. Nefyile bargãhını ağyâr zahmetinden hâli kıla ve isbât

tarafından “illâllâh” tecellîsi hâsıl olur. Muntazır olmak gerek. Pes buyurur; [v�B ذاQB

ovر�B �J7ر W �B Ma’nâsı budur ki, “Tamam eylesin namazı ya gazâyı, ibâdetteنo وإ

zahmet çek, dahî rabbînden yana rağbet eyle”687 demektir. Pes ey namazdan, gazâdan

habersiz ve zahmet çekmekten kaçan, ilmine mağrûr ahmaklar, bu âyet neye işârettir, bilir

misin, mübtedînin gönlü ma’siyyet işlemekten katı taşa benzemiş. Pes gönül taşını soyup,

içinden sübhâna yol bulmaktır. Kuvvet-i darbla zikrullâh gerektir. Zikrullâh eylemek nefs-i

emmârenin kapısın yıkar, vîrân eder isen, emmâre sâhib kırânîdir, seyfullâhdır. Mübtedî

mansûr ve şu meydân-ı aşkta mestâne kalıp, nefsini dar eder. Ve küfrü îmana tebdîl eden

tevhiddir. Kalbin deccâlı sanır, vîrânını ma’mûr eder ve mürîdi gufrâna lâyık kılan

tevhiddir. Aşk-ı mecâzîyi aşk-ı hakîkîye tebdîl eden, ve gönül gözünü açan ve sâliki

seyrâna ileten ve gönül hânesinden bî-kane-i sürüp çıkaran darb-ı tevhiddir. Zîrâ gönül

sultanı pâk olmayınca mihmân konmaz. Pes mürid-i sâdık mürşidden zikir mayasın darb-ı 685 Kehf, /24. 686 Haşir, 59/19. 687 İnşirâh, 94/7-8.

267

tevhidle alır ve eğer sözlerine şâhid gerekse Kelâm-ı Hakta mezkurdur. Kavlühü Teâlâ:

6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄⟨⟨⟨⟨′⋅€′⋅€′⋅€′⋅€⌡⌡⌡⌡←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄⟨⟨⟨⟨′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ Ma’nâsı

budur ki, “zikreyleyiniz Allah Teâlâ’yı, atalarınızı zikreylediğiniz gibi ya ondan artık”688

demektir. [211] Bir yerde dahî buyurur

: λ λ λ λ′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤∑∑∑∑ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 €α 6ϒ€α 6ϒ€α 6ϒ€α 6ϒ♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′2′2′2′2′′′′

⇐′ ′≤⇐′ ′≤⇐′ ′≤⇐′ ′≤∑∑∑∑ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€ α α α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α Ma’nâsı budur ki, “onlar ki, iman

getirdiler dahî dolanır gönülleri zikrullâhla ona olan zikrullâhla dolanır gönülleri.” 689

demektir. Pes müride öyle gerektir ki, iki elin uyluğu üzerine koya ve gözlerini yuma,

gönlü cümle eşyâdan Hakk’a hazır ola ve tamam ta’zimiyle başlaya ve kelime-i “ l �lا ; ا

gönlüne ”اl� ا[“ l” göbekten gele ve ا ; اl� ا[“ ,dediği vakit tamam kuvvetle diye ki ”ا[

dokuna. Bir vecihle ki, zikir eseri ve anın kuvvet-i cemi’ âzâsına yanaşa, gönlünde

ma’nâsın fikreyleye tâ ki, hüdâ gönlüne düşe, nefyede, hiç nesne istemiye Allah Teâlâ’dan

gayri cemi’ havâtır-ı lâ nefi’ ede. Pes Allah Teâlâ’yı isbât ede, dünyâ muhabbetini

gönlünden koparıp yabana ata, Allah Teâlâ muhabbetini gönlünde kãim ede, bu tertip üzere

müdâvemet ede. Nitekim “ �lا ; kelimesiyle isbattır. Kim ki, malı dünyâ ” ا[l ا

mensûbunu terk eyledi ve dünyâ dostluğunu gönlünden çıkardı, pes nefi’ tamam eyledi.

Kim ki, Allah’ı bildi, kelime-i şehâdeti bilmiş olur, mübârek olur inşaallahü Teâlâ. Yoksa

ata ona taklid-i birle şehâdet kelimesini demiş olmaz. Zîrâ mala ve mensûba tapan ve ehl-i

dünyâ ile dostluk eden, puta tapar. Bu sözüme hiç şüphe eyleme.

Nitekim bu kelime-i şehâdetin ma’nâsı onlarda bulunmaz, müşriklerdir. Bu zikr iki

türlüdür, biri taklîdî biri dahi tahkîkîdir. Taklîdî oldur ki, zikr-i avam ağzından ya ana ata

ağzından işitmiştir. Pes bu resme zikir gönülde eser edip fâide vermez. Pes bir tohum

günden terbiyye görmemiş olsa, onu yere saçsalar bitmez, zîrâ hamdır avamın zikri dahî

bunculayındır hemen dillerinde âriyettir, yoksa âhirete hiç fâide vermez. Ve zikr-i hakîkî

bu ki, sâhib-i velâyet mürşid-i sâdık telkini tasarruf kıla. Mürîd-i sâdık ol kãbil ve alçak

gönüllü yerine zikr tohumunu ekerse, ol mürid eser edip gönlünde biter, çünkü mürid

gönlü nadas olsa [212] ve tâbi’at dikenlerin tarîkat türbânı birle dikenleri ayıtlansa tamam

pâk olsa, ondan mürîdin ihlâsı birle mürşidin himmet güneşine velâyet suyuyla terbiyyet

bulsa, iman-ı hakîkî seyr-i zâhir olur, günden güne bitmeğe başlar, tâ ki, tevhîd-i ihsânı

bitmesi olur, ondan irfan şeceri olur. Pes zikir mü’minin gönlünde bir ağaca benzer ki bir 688 Bakara, 2/200. 689 Ra’d, 13/28.

268

pâk sulu toprağa dikilir, kelime-i tayyibedir, derhâl ol ağacın kökleri cem-i âzâya erişip

sirâyet eder. Hiç yer kalmaz ki, tevhîdin vücûda erişmemiş ola. Nitekim Kelâm-ı Hakk’ta;

= ♣ = ♣ = ♣ = ♣∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� €� €� €� ⟩⟩⟩⟩€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� ƒ€� ƒ€� ƒ€� ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄€⋅ €€⋅ €€⋅ €€⋅ €

� €µ ⁄� €µ ⁄� €µ ⁄� €µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔€α €⇔€α €⇔€α €⇔€α dedi ki, “Ağacın gönül yerinde kökü muhkem olsa ol vakit zikir ağacının

budakları yücelmeye başlar.”690

ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊€≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α Neye işârettir ki, bu

makãmda gönül zikir dilinden olup fikrullâha başlar tâ ki, gönül fikrullâhdan lezzet bula,

gönle teşevvüş vermiye, ol vakit gönül fikrullâhdan diliyle zikrullâha meşgûl olur. Bu tarîk

üzere müdâvemet eyleye tâ ki, zikir ağacı perveriş olup yücelmeye başlar. Mâdem ki zikir

ağacı kemâline erişe, pes müşâhede çiçekleri ağacın budakları ucunda açılmaya başlar, ol

çiçekten mükâşefet ve ilm-i ledünnî yemişleri hâsıl olur, ammâ bu mertebe her mükallide

müyesser olur sanma. Şol mürîd-i sâdıka olur ki, zikrullâh tohumu tamam olup, velâyet

mürşid-i sâdık yemişinden olmuştur, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip,

mürşid huzûrunda nice yıllar riyâzâtlar çekip, envâî mücâhedeler kılıp, gece başını yere

koymayıp, uykuyu terkedip Hakk Teâlâ aşk-ı nârına yanıp kül olmuştur. Müride gerektir

ki, azmini az uyumaya ve samtı san’at edinip, zîrâ bu âzânın uyku bağıdır, âzâyı ibâdetten

mahrûm eder ve çok sevilmek gönlü yıkar harâb eder. Pes müride gerektir ki, ekseri

evkãtın samtla geçire ve zikrullâhla geçire. Nitekim Kelâm-ı Kadîmde buyurur:

α=ƒ�α=ƒ�α=ƒ�α=ƒ� ♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€

Ma’nâsı budur ki, “Ey onlar ki îman getirdiler, zikreylen Allahü Teâlâ’yı.”691 demektir.

[213] Muhammed (sav) etti “imanınızı kurtarın dedi. Lâ ilahe illâllâhı çok demekle dedi ve

etti ki, size haber vereyim mi? Allahü Teâlâ katında efdal amelden ve altın, gümüş sadaka

etmekten ve kâfirlerle cenk etmekten hayırlı olan işi, dedi. Ettiler haber ver dediler. Etti ki,

zikrullâhı çok edin.”692 Eğer uçmak bahçelerinden bir bahçeye girmek istersen, zikrullâh

meclisine girsin dedi. Pes imanın bünyâdı, muhabbet-i ilâhidir. Muhabbet-i ilâhînin nişânı

zikrullâhı çok etmektir. Pes Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Allah’ı sevmenin alâmeti

zikrullâhı sevmektir”693 dedi. Eğer sâil suâl ederse ki, zikrullah mı efdâl, yoksa Kur’an

okumak mı efdâldir? Diye zikrullah Kur’an’dandır. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur ki,

690

İbrâhim, 14 /24. 691 Ahzâb, 33/41. 692 Bulunamadı. 693 Bulunamadı.

269

6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€ Ma’nâsı bu ki, “zikrullâh uludur” 694 bu âyetle sâbit

oldu ki, zikrullâh efdaldir cemi’ ibâdetten. Hakk Teâlâ bir hadîs-i kutsîde buyurur; “lâ

ilahe illâllâh kelimesi benim hisârımdır, her kim girdi azâbımdan kurtuldu”695 demektir.

Eğer sâil suâl ederse ki, zikrullâhı cehirle etmeyi etmek mi efdâldir yoksa ihfâ ile mi? diye.

Cevap budur ki, cehirle etmek efdâldir. Anın için ki, nefs-i emmârenin kalesi ma’siyyettir

ki, taştan katı olmuştur. Ammâ ol kaleyi yakıp harâb etmeye tûb-ı kudret gerektir ki, mürid

onu yıkıp necât bula, ammâ anın tûb-ı darbla, cehirle zikrullâh etmektir. Tâ ki, âlem-i

nefsin makãmından urûc edip, çıka âleme yol bula, ondan Allahü Teâlâ’yı yedi kısım

üzerine zikretmek ona müyesser ola inşaallah. Ya’ni gözleri Allahü Teâlâ’dan korkup

ağlaya ve kulakları dâim Hakkın ahkâmın işite ve dili hamd ü senâ ede ve eli aza sehâ ede

ve ayakları cehr-i vefâ yolunda sâbit kadem ola ve gönlü havf-i recâda ola ve canı rızâ ile

ola, tâ ki, necât bula. Zikr-i hafî peygamberleri ve onların sünnetlerine tâbi’ havâss-ı

evliyâlara mahsustur. Cümle enbiyâlar ve havâss-ı evliyâlar zikr-i hafiyyeye evvel emirde

cehr ile [214] zikrullâh etmekle eriştiler. Ve nakildir ki, Hz. Rasûlullâh (sav) cehr ile

zikrullâh etti, ol zamandan bu zamana gelince islâm şehirlerinde ilimle amel edici vârisleri

mescidlerinde ve hânelerinde cehr ile zikrullâh ettiler ve mecmâu’l- Fetavâ’de eder ki,

“zikrullâhı cehr ile etmek sünnettir.” Pes Ferişte oğlan da getirmiş ki, getirildiği vakit

meyyid cehr ile zikrullâh eyleyeler, zîrâ ki, ehl-i kitâba teşbihdir ve eğer sâil suâl ederse ki,

Kãdıhân fetvâsında “cehr ile zikrullâh eylemek haramdır” dimişler. Sen ne delil birle

helâldır dersin diye duhûl edenlere, cevap bu ma’nâyı isbat edici âyeti kerîmeler ve hadîs-i

kudsiler ve hadîs-i nebeviyyeler ve fukahâ kitablarından rivâyetler ve âyet-i kerîme budur

ki, kavlühü Teâlâ;

α=ƒ� α=ƒ� α=ƒ� α=ƒ� ♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€

Ma’nâsı budur ki, “Ey onlar ki iman getirdiler zikreylen Allah’ızikir çok.”696 demektir. Ve

Tefsîr-i Beğâvî’de getirmiş ki, İbni Abbas (ra) bu âyetin tefsîrinde buyurmuş ki, “Hakk

Teâlâ kullârına emretti ki, farzdır her birine haddi ve kad meâlim eyledi ve her bir farzı bir

özürle sakıd eyledi. İllâ zikrullâh farzı ki, bir miktâr beyân eyledi hemen çok zikrullâh

eylen diye buyurdu”, aklı başında oldukça hiçbir yerde bir halde zikrullâh eylemeye özür

buyurmadı, evveli farz olan zikrullâh “kesîrân” oldur ki, Allahü Teâlâ’yı ebedî unutmaya.

İmdi Ebû Said el-Hudrî (ra) buyurduğu “zikran kesîran” cümle ferâizdendir. Öyle olsa

694 Ankebût, 29/45. 695 Bulunamadı. 696 Ahzâb, 33/41.

270

ferâizin Hakk’ı bu ki, âşikâre ola töhmed def’i için. Zîrâ terk eylemek töhmeddir, âşikâre

olmakta riyâ olmaz, hâlisân muhlisân olacak. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “Ferâizde riyâ

olmaz. Âşikâre olmakta zîrâ ferâiz din-i islâmın ulu nişânıdır.”697 ve Hakk Teâlâ’dan

hikâyet eyleyip demiş ki, Rasûlullâh (sav)’e Hakk Teâlâ buyurur ki, “ben kulûmla bileyim

beni zikreyleseler, beni ihfâ eyle [215] gönlünden ben dahî kulumu onculayın zikr ederim

kimseye bildirmezin, eğer bir kulum beni bir cemaat içinde anarsa hayırla, bende onu bir

cemaat içinde anarım ki, ol cemaat hayırlıdır ki, melâikeyi mugarrabîndir, benim kulum

görün ki, beni ta’zim edip halkarasında adı zikreder diye medih birle adın ona diyen” dedi.

İbni Abbas (ra) rivâyet eder; Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “zikrullâh şol kadar çok eylen

ki, hatta münâfıklar diyeler ki, bunlar murâîler ancak diyeler” dedi. Pes tâlib-i Hakk

olanlara cehirle zikrullâh eylediği için murâîler diyenlere Rasûlullâh (sav) “münâfık” diye

ad koyanlara bu lânet dâr’ına asılmış kalasın. Zîrâ münâfıkların cezası budur. Zîrâ “zikran

kesîran” ferâizdendir, öyle olacak sair ferâizler âşikâre olup, hiç kimsenin duhûlu olmayıp

bu “ zikran kesîran” farzını edâ etmekte cehirle olduğunda bu savt ve sadâ nedir, deyip

mücerred riyâdır demek münâfıklık alâmetidir. Halbu ki, Hakk Teâlâ İbrahim (as) zikri ve

duâyı ve âh ettiği için medih etti. Nitekim buyurur; € € € €⟨⟨⟨⟨♥♥♥♥♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤ϒαϒαϒαϒα ve “Mânâ” adlı

tefsîrde buyurmuş ki, “evvahün” ona derler ki, zikri ve duâyı cehirle ede. Ammâ mürîd-i

sâdık kendi nefsinden zikrullâhı resuh bulsun diye cehirle zikrullâh eylemek aşk-ı ilâhî bir

âdeme gâlib olsa, aşkından duramayıp darb-ı cehirle zikrullâh eyler. Aşkı olmayan ihfâ ile

bile eylemezde inkâr eder neûzübillâh. Câizdir ve ref-i havâtır için niyyet eylemek garzı

câizdir ve “Mecmûa Nevâzil” adlı kitapta ve “Tatarhanda” ve “Fetevây-ı Hassâmide” ve

“Fetavây-ı Küberâda” ve “Fetavây-ı Safrada” ve “Câmiu’l- Muzmeranda” ve “Fetavây-ı

Serâci” de ve “Tecyin” de zikrolunmuştur, ve hamamda cehirle Kur’an okumak mekir ve

heder. Ammâ ihfâ ile değil, ammâ cehirle hamamda tesbih ve zikrullâh mekruh değildir.

Pes hamam şeyâtîn eviyken, cehrile zikrullâh eylemek bu denli kitaplarda mekruh değil

olduğu [216] sâbit olmuştur, ya şeyâtîn evi olmayan yerlerde ve Allah evlerinde cehirle

zikrullâh eylemek nice mekruh ola, hâşâ değildir, belki müstehabdır.

Hâsıl-ı kelâm meşâyıh-ı kibâr arasında ihtilâf budur ki, zikrullâhı cehirle mi evlâdır

yoksa ihfâ ile mi? Haram olmasından değildir, zîrâ haramdır veya mekruhdur diyecek

kıyâmette ne cevab verir, kıyâmette azâba uğrayanlar aklıyla bilinmez, belki nakliyle

bilinir. Hangi âyette, hangi hadîste var ki, kıyâmette bir taife muazzeb olur? Allah adın

697 Bulunamadı.

271

cehirle kati’ kati’ zikreylediği için diye tesbih ve işâret eyleye, hâşâ vekellâ. Müsâbihin

“Muhtasar” adlı kitabında şerhinde getirmiş ki, mürid zikrullâhı cehirle eylemek câizdir bil

ki, müstehabtır demiş. Zîrâ ezkâr cehr ile beş türlü fâide vardır. Ammâ bu ki,

mü’minlerden islâmın zâhir olduğundan safâ ederler, illâ münâfıklar cefâ çekerler,

dağıldığın isterler neûzübillâh. İkinci budur ki, cehirle ve darbla “lâ ilahe illâllâh”

kelimesini zikreylemek bir ma’cuna benzer ki, nef ile fâsid fikirler zâil olur. Pes marâzî

kalp ve ahlâk-ı nefsâniyye ve sıfat-ı hayvâniyye ve dünyâ sevgisi ve gazâb-ı gãlîb olmak

ve hırs ve kibir ve buhl ve ucb ve kin gãlib olmak, bu cümle fâsid fikirlerden hâsıl olur, bu

söze hiç şekk ve şüphe eylemen. Vücûdun şehrine gir, ammâ bu sıfatlardan kurtulmaya

cehirle darb-ı tevhid gerektir. Fâsid tarafı zâil ola ve isbat taraf-ı münevver ola, nûr sebebi

bile sıhhat-i kalp ve tasfiyye-i ruh ve tezkiyye-i nefis ve tecellî-i esmâ-i sıfat hâsıl ola, tâ

ki, mürid necât bula. Üçüncü fâide bu ki, cehirle zikrullâha başladığı vakit nice kişiler

gönlüne eser eder, gelip bile zikrullâh eyler, hem halkı dahî zikrullâha tâbi’ eylemek

sevâbtır der. Dördüncü fâide bu ki, zikrullâh sadâsın kimler işitse, canlıdan cansızdan

Hakk Teâlâ onların saatince sevâb vere, ol zikrullâh işitenler şehadet ede. “İlâhî sen bilirsin

ki, falan kulun halk uyurken ol seni cehirle zikrederdi, biz işittik” diyeler inşaallah. Beşinci

bu ki, gönlüne gelen fâsid fikirleri ve zikr-i cehri def’ ettikten sonra mürîdin dağlamış

aklını cem eder, zîrâ insanın vücûdu bir şehir gibidir. Nitekim bir şehir halkı dağılmışken

[217] Cuma günü namaz vakti olsa, cemaat ezân avazın işitip câmiye cem olurlar ve

perakende olmuş, aklını zikrullâh cem eyleyip huzûr-ı kalp hâsıl edip, amel-i sâlih kıla tâ

ki, necât bula şeriata islâmda götürmüş ki, gãfiller arasında ve pazarlar ardında zikrullâh

ilmini ganîmet göreler, ol ki, bir gãfil uyana. Zîrâ dünyâ şuğulünde olanlar gãfiller. Bir kişi

dese ki, fısk olan yerde ben dahî zikrullâha meşgûl olayında ola ki, fısklardan men olalar

diye cehirle zikrullâha meşgûl olsa, ol zikri efdaldir, gayri yerde ettiği zikirden. Zîrâ ol

fâsıklar sebep olur men etmeğe dedi. Pes bu nesne kati’ acebtir ki, pazarlar ardında ve

hamamlarda cehirle zikrullâh eylemek câizken, ya ilimle amel edici vârislere

mescidlerinde ve hânelerinde cehr-i zikrullâh eyleyenlere, cemi’ ehl-i tevhide hor bakanlar

ve duhûl edenler mürid ve bu asır alâmeti anlık değildir. Hasedinden meşâyıhın mübârek

cehr-i tevhîd-i nûr ile nûrlandığını hased edip inkâr eder. Zikrullâh eylemezde râfizîdir

diye duhûl eden münâfıkların hâli nola? Nitekim Hakk Teâlâ buyurur ;

′′′′′′′′◊◊◊◊⁄� α β€⁄� α β€⁄� α β€⁄� α β€♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄€α ϒ€α ϒ€α ϒ€α ϒ♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €⇓⇓⇓⇓ €⊃€ €⊃€ €⊃€ €⊃€€€€€⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€≤€≤€≤€≤◊◊◊◊ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⟨⟨⟨⟨€⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α ⁄⁄⁄⁄

∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€ € € € Ma’nâsı budur ki, “kim zâlimdir, zâlimden dahî zâlim ol kimisinden ki, men oldu

272

Allahü Teâlâ’nın mescidlerinden ki, onların içinde zikrullâh eyleyenleri”698 demektir. Pes

münâfıklar alâmeti budur ki, tevhid meclisin dağladığın isterler, derlerse ki, İbni Mes’ud

zikrullâh edenleri mescidden çıkardığı habere cevabın nedir derse? cevab budur ki, azîzler

arasında İbni Mes’ud, bu söz iftirâdır derler. Zîrâ bunun gibi fiil etti demek

′′′′⟨⟨⟨⟨€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€ € € € âyetinin ma’nâsı İbni Mes’ud fehm eylemedi demek olur. İbni Mes’ud

âyet-i kerîme ile sâbit olan zikrullâhı men ede de inkâr edemez mi? Allahü Teâlâ onlardan

ırak eyleye. Bu ma’nâyı tahkik bilirken cehirle zikrullâh edenleri mescidden sürüp

çıkartmak gãyet baid dir. İbni Mes’ud’a hêzê bühten azîmdir ve hem haber-i vâhiddir

dediler. Ve eğer ederlerse ki, Allahü Teâlâ buyurur ;

€€€€∑∑∑∑♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ €€€€ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦α€α€α€α€ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄€⁄⇔α €€⁄⇔α €€⁄⇔α €€⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ

⇓⇓⇓⇓ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €′� €′� €′� €′� € ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€1€1€1€1♥� €♥� €♥� €♥� € βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ ⌠⌠⌠⌠♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€

€ [218] Ma’nâsı budur ki, [Dahî zikir ile rabbîni nefsin için miskinlikle, korku ile dahî bir

kelâm söyleki kati sır olmaya kati âşikâre olmaya kuşluklarda akşamlarda olma

gãfillerden.]699 demektir. Ammâ bu âyete cevab bunu deriz ki, Rasûlullâh (sav) hazretine

mahsustur ve anın sünnetine tâbi’ havâss-ı evliyâlara mahsustur. Zîrâ rûhu hafî zikri

müntehîler kadar her kişiye müyesser olmaz ve “Tefsîr-i Kebir”’de bu âyet Rasûlullâha

mahsustur diye buyurmuşlar. Ve eğer derlerse ki Hakk yemişi zikr-i cehirle âyetlerde ve

hadîslerde sâbit ola, ya bu seleften “Bezzâzi, Kutbî ve Muhtar” gibi kitablarda niçün

cehirle zikrullâh etmek mekruhtur dediler? Bu kitabların musannıfları, ol âyetleri, hadîsleri

görmediler mi, ya anlamadılar mı, diye, suâl ederlerse cevâb-ı Şâfî budur ki, hadîste

gelmiştir ki, ulemânın ihtilâfı rahmettir dedi. Meselâ ehl-i sünnet ve’l- cemaat mezhepleri

usûl-ü dinde iken, furu’da bir olmayıp dört mezhep oldu. Pes bizim murâdımız bu âyetleri

ve hadîsleri anlamadılar demek değildir. Onların sözleri muammâdır, ehline ma’lumdur,

her kişinin aklı ona erişmez, her bir sözlerinde bir gayri murâd vardır. Zâhirine mağrûr

olup ehl-i tevhide duhûl edip helâk olma. Rasûlullâh (sav) bir gün buyurdu ki, “Yâ Ebâ Zer

gemini yeğni eyle, deryâdır gider ve azığını tamam al sefer uzaktır.”700 İmdi amelde ihlâsı,

Hakk Teâlâ sırrı ve ahfâyı bilir, yükünü yeğni eyle, ukbâlar is’abdır ki, yeğni yüklüler

halâs bulur dedi. Ammâ müride gemisini yeğni eylemeye deryâdan halâs olmaya cehirle

kuvvetle darbla zikrullâha meşgûl olmaktır, gece gündüz münâfıkların duhûl ettiğine

bakmaya. Rasûlullâh (sav) bir ashâba buyurdu ki, “Amel kıl, cihânda durduğun kadar amel

698 Bakara, 2/114. 699 Â’raf, 7/205. 700 Bulunamadı.

273

kıl cennette bakabildiğin kadar, amel kıl Allah katında hacetin olduğu kadar, günâhı işle

cehenneme sabrın kadar.”701 dedi. Şeyh Gazzâlî (ra) demiş ki, “cemi’ âlemin ilmini bu

hadîsde cem etmiş bu ma’nâdan ona” dedi. Bu söze münâsib Rasûlullâh (sav) Ömer oğlu

Abdullâh’a buyurdu ki, “Dünyâda [219] bir garib insan yolcu gibi ola ki, terk-i dünyâdan

elin çek dünyâdan kendini kopar, ehl-i kubûr bil.”702 dedi. Ammâ bu söze Rasûlullâh

fenâya teşbihe eyledi ki, dünyâya tâlib olan mağrûr olmaya. Dünyâdan ve ehlinden yüz

çevirip Hakk’a yüz tuta, hemen fenâfillâh ola, evvelden âhirden geçe, ölüm gelmezden

önce öle. Zîrâ Rasûlullâh (sav) ölün ölmeden diye buyurdu. Pes mürid bu makãma

ermeyince, ona tecellî-i zât hâsıl olmaz. Rasûlullâh buyurmuştur ki, “Bekãnın yemişi

fenâdan sonradır.”703 Nitekim Allahü Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmektir, cümle eşyâdan

Allah ve Rasûlullâhı sevmektir. Ammâ mürîdi bu makãma erişmeye nice yıllar mürşid

huzûrunda riyâzâtlar çekip ve gece gündüz kuvvet-i darbla cehirle zikrullâha meşgûl

olmaktır. Eğer gerçek tâlib isen muhrim ol, hevâdan tecerrüd eyle, Allahü Teâlâ’nın

hevâsına uç, dâim nefsinle harb et, it nefsin murâdın verme, Hakk rızâsın istemeye sa’y

eyle canını yoluna fedâ koya. Vâcib oldur ki, mürid dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk ede,

severse Hakk’ı seve, fânî dünyâyı koya, bekãyı isteye, bu fenâ mülkte kimse bâkî kalmaz,

bu günü görme âhireti gör. Kãlen nebiyyü (as);

ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦αααα∉ €∉ €∉ €∉ €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ € € € € € € € €ββββ⁄⁄⁄⁄� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ €∉ €∉ €∉ €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄∑∑∑∑€€€€

⇓⇓⇓⇓ ya’ni “Her kim dünyâda görmez, âhirette dahî görmez kalır.”704 buyurdu. Pes mürîd-i

sâdık odur ki, bâde-i aşk-ı ezelden nûş etmiş ola, bundan nâr-ı aşka yanıp kalbin sâfî kıla,

enâsır hükmünden Hakk Teâlâ emrine itaat kıla. Zîrâ ibâdetin nicesi ilm-i ledündür, ammâ

mürîdin hûnu cevr ü cefâdır ve dil canı terkin urmak anın sıfatıdır. Mürîdin gönlü rûha

tâbi’ olsa, ma’rifetle dolar, münevver olur. Ammâ olmasa mesâhib-i şeytan olur, zîrâ gönül

nefse mâildir, ammâ ona göre tedbir eyle. Eğer gerçek mü’min mürid isen gãfil olma,

mü’minin kalbi beytullâhtır. Ma’mûr ile tâ ki, melâikeler gelip her gün tavâf ideler.

Mü’min mürîdin kalbi, tıfl oğlan gibidir, her ne görse ona meyl eder ve onu kesb eder. Pes

müride riyâzât, mücâhede gerektir ki, ferdâya aldanmaya [220] nefsini kılmaya ve kalbini

rûhuna tâbi’ ede, mücâhede kuşağın kuşana tâ ki, nefsi şeytana eymeye. Murâd olan şühûd-

i zâtı Hakktır. Âşık-ı sâdıklar birinizden şühûd-i zâta gönlü kãnî olmaz, hicâb vâki’ olursa

701 Bulunamadı. 702 Bulunamadı. 703 Bulunamadı. 704 Bulunumadı.

274

men eder. Bundan hakîkate tecellî gelmeye, gãfil olma ehl-i nâra ihrâk-ı cûd-i veche celâl

dahî budur. Zîrâ üzerinde bir hicâb olsa, günün nûrun görmezsin. Eğer vechullâh dilersen

yetmişbin hicâbı geç, semâ-i rûha kast eyle, tâ ki harfsiz sedâsız bizzât mevlâdan hitâb işit.

Pes ruh-ı insânî Hakk’ın mazhârıdır. İmdi cehirle âlem-i nefisten çık, âlem-i rûha var,

vücûdun zulmetinden çık, Hakk’ın vücûd-ı nûruna var ve rûh-ı küllî ve cüz’i bi’l ve

cüz’îde kalma. Seyr-i ilallah’a eriş, matlûbun şühûd-i zâti ola. Mutlak-ı fenâ meydânının

sâhib-i Kur’an ol, âhirette halâs olmak istersen.

TARÎKAT ÂDÂBI FASLI

Ol mürid şeyh katına nice varmak gerek, ammâ mürid şeyh katına sağ yanından

vara, şeyhinin yüzüne bakmaya ve yabana dahî bakmaya, türâba baka ya eline ve selâm

verir gibi topuğuyla başını türâbdan yana eye, ellerin bağlaya azıtmaya ganî ganî

söylemeye. Şeyh bu kelâm niçin böyle der diye sormaya, şeyhin ta’birine râzı ola ve şeyh

bir kelâm söylerken mürid hiç kimseye bakmaya önüne baka, şeyh kelâmı tamam

etmeyince kalkıp gitmeye. Ve söylediği gibi söylemeye, oturduğu gibi oturmaya ve yerine

oturmaya ve basmaya ve yediği gibi yemeye ve giydiği gibi giyinmeye. Zîrâ Rasûlullâh

(sav) buyurmuş ki, “Meşâyıh donuna donunuz benzetmen tâ ki, kavlin fiilin ve hâlin ona

benzetmeyince.”705 dedi. Zîrâ meşâyıhlar donun giymek her kişiye lâyık değildir,

meşâyıhın tasnif ettiği nesneler üç telkin olduğuna hikmet nedir? Âsâ ve kara imâme ve

hırka ve seccâde nedir ve irsâle sarkıtmak nedir ve ridâ nedir?

İmdi bir kimse bu zikrolunan alâmetlerin ala hide ala hide rûhuna ve sırrına âlim

olup ve haddin kesb etmese ve ehl-i tenzîh olmasa, Nasârâ gibi ehl-i teşbîh olup bu

zikrolunanları taklîdâne işlese merâi kezzabtır. Cüneyd-i Bağdâdî (ra) etmiş ki, “bir kimse

fakir donunun sırrın bilmese [221] ve haddin kesb etmese, giymeye âhirette ona bir soru,

hesâb olaki hiç kimsenin hesâbına benzemeye.” Bir kimse hırka giyip, teşbîh-i zâhir üzere

kalsa libâsları benzeyip fiil-i hâlleri fukarây-ı sâbirîne benzemezse, hevâ bahrinde gark

olmuşlardır. Zîrâ halk onların çirkin fiilerini görüp, hep bu yoldur deyip sâlikine hakãret

birle nazâr ederler. Pes öyle olsa onların âhirette azâbları kati ola kezzablara.

Ammâ mürid taam yerken diz çöküp otura ve lokmayı ağzına geç koya ve evvel sağ

yanına çiğneye, ammâ bölüştürmeye ve damlatmaya, lokma ağzında iken söylemeye ve

705 Bulunumadı.

275

kimse lokmasın gözetmeye, kahkaha ile gülmeye, başını gövdesini kaşımaya ve pâk olan

taam yermeye her taama izzet edip, teennî birle yiye ve kimsenin önünden lokmasın

almaya ve taamdan sonra elin yuya.

Su içmenin dahî üç a’dâbı vardır. Evveli bardağı iki eli ile tuta içe ve üstüne

dökmeye bir yudum içe bir yudum dahî içe, üçünü de bir miktar artacak içe.

Sözün dört a’dâbı dahî vardır. Söz söylemekdir, ammâ katı söylemeye, âdem-i birle

söyleşirken çevresine bakmaya, her kelâm söylerken teenni birle söyleye, harflerin belirte,

tâ ki, ben diye söylemeye.

Ve beş a’dâb dahî sûfî giyimindedir (libâs giymek.) Ammâ libâsını sağ yanından

giye, kuşağın gâyet muhkem bağlaya ve imâmesin otururken sarmaya, kıyâmda muhkem

sıra bozulmaya bozulmaktan sakına, kişinin imâmesi bozulmak helâklık alâmetidir. Ve

donun otururken giye, ammâ başmağı sağından giye, çıkardıkta sol ayağın çıkara,

başmağını şeytana aldırmaktan kati’ hazır ede. Ondan dışra dahî çıkmaktadır. Evveli

eşikten dışra çıkarken güle güle çıkmaya ve göğe bakmaya türâba baka ve zikrullâh ile

çıka.

Yolda sormak a’dâbı bu demektedir. Evveli, kati yürümeye, gittikçe kuvvetle

yürüye ve canavar haklarını yemeye ve dört bakalak gitmeye ve taştan taşa sekmeye, bir

kişinin ardından bakmaya kendinden kimsenin önünce yürümeye.

Mahallede yürümenin dört a’dâbı vardır. Evveli, işi olmadan mahalleye yürümeye

ve kimsenin evine bakmaya ve oğlancıkları öpmeye, karşıdan kişiye [222] yakîn yürümiye.

Pazarda yürümenin beş a’dâbı vardır. Kimseye omuzun vurmaya ve uzakta olan

kişiye çağırmaya ve pazarda lağ etmeye ve gülmeye ve tükürmeye ve taam yemeye ve su

içmeye.

Hasta hâlin sormakta beş a’dâb vardır. Evveli, ikindinden sonra hastaya varmaya,

vardıkta güler yüzle gire, sağ yanına otura ve çok durmaya, duâ kılıp kalka gide.

Gazânın dört a’dâbı vardır. Evveli, düşmandan korkup dülbendin bozmaya, yere

vurmaya ve düşmandan kaçmaya, hâlisân muhlisân şehitlik isteye.

Makberaya varmakta dört a’dâb vardır. Evveli, tekbir getire, ondan fâtiha okuya

“elhâkümü” okuya miskinlikle yürüye, makbereye basmaya, tükürmeye, söylemeye,

zikrullâhı terk etmeye.

276

Döşeğe girmenin dört a’dâbı vardır. Evveli, taharetle ola, sol yanından geçe sağ

yanına otura, on kerre istiğfâr ede, bâkî evrâdın okuya, ondan sağ yanına yata, kalktığı

vakit sağ yanından döne, zikrullâh ederek kalka.

Bardağa su komanın iki a’dâbı vardır. Evveli, bardağı yuya ve su koyarken

dökmeye ve doldururken ağzın serpe.

Başmak çevirmekte iki a’dâb vardır. Başmağı sol eliyle çevire ve başmak essi

giymeyince kendi giymeye.

Üç a’dâb mescide girmekte var. Sağ ayağın evvel gire ve gönül sanıklığı birle ve

zikrullâh ile. Ve üç a’dâb mescide oturmaktadır. Evveli, dört yana bakmaya ve söz

söylemeye, dâim dili zikrullâhta ola.

Ve üç a’dâb mescidden çıkmakta var. Evveli, tez gitmeye ve âdeme dokunmaya ve

eşikten sol ayağını çıkara. İmdi bu a’dâblara riâyet edip saklamaya mürid gerektir ki, bu

a’dâblara riâyet ede tâ ki, necât bula.

ULEMÂNIN SÜLÛKÜ FASLI

Kavlühü

Teâlâ; 6′↓♠ 6′↓♠ 6′↓♠ 6′↓♠←♦←♦←♦←♦◊◊◊◊€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€∋⁄� €€∋⁄� €€∋⁄� €€∋⁄� € β€ β€ β€ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒαϒαϒαϒα

Ma’nâsı budurki “Tahkik kurtulmaz, meğer şol kişiler ki, Allah’tan korkar âlim ola”706

demektir. Kãlen nebiyyü (sav)

€3€3€3€3α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα ϒϒϒϒ€2 ϒ€2 ϒ€2 ϒ€2 ϒ⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄β€⋅ β€⋅ β€⋅ β€⋅ ϒνƒϒνƒϒνƒϒνƒ⇓⇓⇓⇓′α ′′α ′′α ′′α ′⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€◊◊◊◊⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ Ya’ni “Benim ümmetim,

ulemâsı beni İsrail peygamberleri gibidir”707 dedi. İmdi âyetle hadîsle isbat oldu ki, âlim

Allah’tan korkanlar imiş ve korkma’yân âlim değildir, [223] okur yazar dahî câhildir. Bir

kişi ahlâk-ı zemîmede gark iken âlimim demek küfürdür. Zîrâ Kur’an ve hadîs yalanmış

olur. Âlim ona derler ki, Allah’ tan korka biline ki, ilmullâha yakîn olmaktır. Sebeb-i şerîfi

altıdır ve ilm-i nâfi’ vâsıtasıyla, derecât-ı a’lîyeye yetişir. Ammâ ol şartı birle ki, havf-ı

haşyet ola. Zîrâ ilmin başı Allah’tan korkmaktır. Pes Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Ben

Allahü Teâlâ’dan sizden ziyâde bilirim ve korkarım.”708 dedi. İmdi haşyet nişânı oldur ki,

ilm-i birle amel ede. Hakk rızâsın talep ede. Dünyâ için dolap kurmaya ve her kim amel

etmeye câhildir. Nitekim Hakk Teâlâ anın mislini merkebe temsîl eder. Nitekim buyurur ; 706 Fâtır, 35 /28. 707 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. (Bu kaynakların hepsinde de bu sözün aslının olmadığı ifâde edilmektedir.) 708 Buhârî, Îman 11; İbn Abdilber, et-Temhîd, V, 120; İbn Hacer, Fethu’l-bârî, X, 513.

277

Dp> را�N+أ DU�ر ی�U� �ه� آDpU ا-U�ی ' �راة '� �� ا ا-JU�ی= ح� Ma’nâsı bu ki, “Ol kişilerin ا

meseli Tevratı yüklendiler. Amel etmediler, eşeğe benzer ki, kitapları götürür.”709 onu

bilmez ki, nedir? demektir. Biri ilm-i enbiyâ (as) hazretlerinin mîrâsıdır. Nitekim buyurur;

ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄€€€€α ′α ′α ′α ′∫∫∫∫€θ€� €€θ€� €€θ€� €€θ€� € ′ ′ ′ ′⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€◊◊◊◊€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α “Ulemâ, enbiyânın vârisleridir.”710 Mîrâsı

bunlara döndürmektir. Rasûlullâh (sav) dinarı, dirhemi mîrâsa koymadı biline. İlmi mîrâs

koydu. Kimki onunla amel kılsa, ulu nasîbi ve azîm mertebe buldu mübârek olsun. Nitekim

Rasûlullâh (sav) iki türlü mîrâs kodu. Biri ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın. Biri ilm-i zâhir ola

ki, nâfi’ ola. Onculayın ilim ki, sahâbe Rasûlullâh hazretinin kavlinden ve fiilinden

almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi, dahî insanın, islâmın

envâından ne varsa, kamusu ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ma’rifettir. Cebrâil vâsıta olmadan

gaybü’l- gaybdan ve ednâ makãmından ‘li meallah’ vakti hâlinden Rasûlullâh (sav) şerîf-i

rûhundan sahâbe-i kirâm ahz ederler ki,

6666⌠⌠⌠⌠♦ψ⁄♦ψ⁄♦ψ⁄♦ψ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€⇓⇓⇓⇓ ♥ ♥ ♥ ♥ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ⌠⌠⌠⌠♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ⌠⌠⌠⌠←♦ψ⁄←♦ψ⁄←♦ψ⁄←♦ψ⁄€β€∉ €β€∉ €β€∉ €β€∉ ”Bunun üzerine Allah, kuluna

vahyini bildirdi.”711 Nübüvvet velâyetinden bir cür’a sünnet-i kirâm tarîkınca, ol talep

âleminde Hakk Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olan canların [224] üzerine dökerlerdi. Biri

zâhir ilmin envâî çoktur, ilm-i bâtının dahî çoktur. Biri ilm-i iman, biri ilm-i islâm, biri

ilm-i ihsân, biri ikan, biri ilm-i a’yân, biri ilm-i ğayn, biri ilm-i tevbe, biri ilm-i zühd, biri

ilm-i verâ, biri ilm-i tevfîk, biri takvâ biri ilm-i ihlâs, biri ilm-i ma’rifet-i nefis, ilm-i sıfat-ı

nefis, biri ilm-i ma’rifet-i kalb, biri ilm-i etvâr ve ahvâl-i kudret, biri ilmü’l fark beyne’l-

havâtır, ve şeytan ve’l-kalb, ve’l-akıl, ve’l-iman, ve’l-mülki ve’r-rûhani, biri ilmü’l- fark

beyne’l- işâret, ve’l- ilham, ve’l- hitâb, ve’n- nidâ, ve’l- hatif, ve’l- kelâmü’l- Hakk, biri

ilm-i tehdit, ahlâk ve sıfat, biri ilm-i tehallüku ebe halekallahü, biri ve ilm-i müşâhedât ve

envâühâ, biri ilm-i mükâşefât ve tegaiguhe biri ilm-i tevhid biri ilm-i sıfatü’l- cemâl, biri

ilm-i meâni-i sıfatı, biri ilm-i tecellî-i sıfatı, biri ilm-i tecellî-i zâtı, biri ilm-i hâl, biri ilm-i

gurb ve ba’de ve suut, biri ilm-i şükür, biri ilm-i sekr, biri ilm-i mahv, biri ilm-i sahv, biri

ilm-i fenâ biri ilm-i bekã biri ilm-i ma’rifet, bi envâihi, bunlardan gayri, ulûm-ı gaybiyye

vardır. Anın nihâyeti yoktur. Bu cümle zikrolundu. Sülûk eden sâdık

mürid, β€ β€ β€ β€€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊⁄� €⁄� €⁄� €⁄� €α €α €α €α €€� ♦α €€� ♦α €€� ♦α €€� ♦α €⟨⟨⟨⟨€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ ”Allah Âdem'e bütün isimleri,

öğretti.”712 Muallimin tâlimine hâsıl olur. Ammâ bu saadet her kişiye müyesser olmaz. Ebû

709 Cuma, 62/5. 710 Ebû Dâvûd, İlim 1; Tirmizî, İlim 19 ; İbn Mâce, Mukaddime 17; İbn Hibbân, Sahîh, I, 289, 290. 711 Necm, 53/10. 712 Bakara , 2/31.

278

Hüreyre (ra) buyurdu ki, “ben Rasûlullâh hazretinden iki zarf doldurdum. Ulûmdan biri

ilm-i zâhiridir halka söyleyip nasîhat ederim, eğer birisin dahî söylesem başım keserlerdi”

deyip nakleyledi özünden. Bil ki, ulemâ üç taifedir. Evveli ilm-i zâhiri bilir, onunla amel

eder. İkinci ilm-i bâtını bilir ve onunla amel eder. Üçüncü ilm-i zâhiri hem ilm-i bâtını bilir

ve ikisini dahî icrâ eder. Veliyy-i kutûb onlardır. Rasûlullâh (sav) onunla fakr ederdi.

“Ümmetimin ulemâsı Beni İsrailin peygamberi gibidir.”713 diye. Hakîkatte Rasûlullâh (sav)

mîrâsını yayan âlimler bunun gibi hükmünü icrâ etmişlerdir. İmdi ulemâ bu denlidir ki,

dilleri âlim ola, ammâ gönlünde havf ve hayâ olmaya, [225] ilim öğrenmeye niyetleri

âhiret sevâbı ve Hakk’a gurb olmaya bil ki, garazları dünyâ ve mansub ele getirmektir. Ve

halkarasında ululuk istemeye, ne işlerse hevâ ile işleye ve Kur’an hükmüyle amel etmeye,

ammâ halktan ümîdin kesip, uzlet ihtiyâr edenlere hased ederler ve türlü iftirâlar ederler.

Hakk söze boyun vermezler, murâdları Hakk’ı bâtıl edip, bâtılı Hakk gösterirler.

Kendilerin çirkin fiilleri artan münâfıklardır. Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Korkun her

münâfıkdan ki, dili âlim, gönlü câhil ola.”714 Pes bunun gibi âfet, din içinde ve ümmet

arasında bunca leğin dili âlim, gönlü câhiller sebebiyle zâhir olmuştur.

İmdi emîrü’l-Mü’minîn imâm Ali (kv) buyurur ki, “islâm içinde benim belim büküp

iki kişi sıydi evveli, ol fâcir ki, dili âlim, gönlü câhil ola. Biri dahî ol âbid ki, mübtedâ ola”

dedi. Zîrâ âlim fâcir halkı hor görür, müttakîlerden sanarlar ki, cemi’ ulemâ meşâyıh

hemen kendi gibidir, onların devletinden mahrûm kalırlar. Ol mübtedâ zâhid ki, gãyet

hırslardan ve dinlerini dünyâya satarlar, dâim vezirler, beyler ve hocalar kapılarına varırlar,

onların hevâlarına tâbi’ olurlar. Gerçek siz sultanım emr-i ma’rûf nehy-i münkeri

terkederler tâ ki, birkaç akçe ele girsin diye, ya bir vazife, ya bir mansub versinler diye,

bunun çirkin fillerini vezirler, beyler görüp i’tikadların kast etmişlerdir. Hemen ulemâ-i

meşâyıh hep bunlar gibidir, diye mürşid-i sâdıklara bunun gibi hakãret birle nazâr ederler.

İmdi ol zikrolunan dili âlim, gönlü câhiller ol mürâî zâhidler, münâfıklardır ve âhiret

yolların kesicileridir. Zîrâ halk bunların mazlum sıfatların görüp, âhireti inkâr tarîk-i

Hakk’tan yüzlerin çevirmişlerdir.

Ey karındaşım, hiç şek ve şüphe eyleme ki, şimdiki zamanın halkı azdığına sebep

onlar olmuşlardır. İmdi bunculayın adı meşâyıhlar ki, libâsların meşâyıh-ı sâdıka

benzetmişlerdir. Ammâ akvâlinden [226] ahvâlinden ve menâzilinden hiç haberleri yoktur.

713 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. 714 Bulunamdı.

279

Hemen libâsları teşbîhiyedir. Kãle Rasûlullâh (sav);

⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨′′′′⁄⁄⁄⁄ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €′′′′€∉ ♣€∉ ♣€∉ ♣€∉ ♣⁄⁄⁄⁄€ϒ2 €€ϒ2 €€ϒ2 €€ϒ2 €♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ dedi. Ammâ benzemekten murâdı, libâsı

benzemek değildir. Bil ki, sireti ve sıfatı benzetmektir. Pes onların ilimden arz-ı dünyâ ola,

hemen nasibi câh, mal hâsıl eylemektir. Âhirette cehennem od’unun tomruğu olmaktır. Pes

buyurur; ϒϒϒϒ o��ة <= ن| ,Ma’nâsı budur ki و<= آ�ن ی�ی2 ح�ث ا P2ن� نYت; <��9 و<� ; 6B ا

“Kim ki, nasibin dünyâdan istese veririz, istediği dünyâyı dahî âhirette hiç nasibi

yoktur.”715 demektir. Pes âhirette nasîbi olmayan ebed yeri nâr-ı küberâdır, hiç şüphe

eyleme. Bu Hakk söze bunun gibi ilimden menfaat kılmaya istiâze vâcibtir. Rasûlullâh

(sav)sana sığınırım. Yâ Rabbî ol ilmin şerrinden ki, nef’ olmaya dedi.

İmdi ilm-i nâfi’ oldur ki, seni varta-i helâktan kurtara ve ahlâk-ı zemîmeden tamam

pâk ede ve ahlâk-ı hamîde birle münevver ve müzeyyen kıla. Gerçek âlim budur ki, ilmiyle

amel ede ve halka rehnümâ olacak, yeminden riyâzâta gayıra ve halka karışmaktan uzlete

gayıra ve ibâdetten kaçanları mücâhedeye gayıra ve şekten yakîne gayıra ve riyâdan ihlâsa

gayıra ve dünyâ sevmekten terkine gayıra ve kibirden miskinliği ve gönül sınıklığına

gayıra. Allahü Teâlâ dostlarını adâvetten muhabbete gayıra ve cehilden ilm-i tasavvufu

gayıra, dünyâ beyliğinden fukarâ-i sâbirîne gayıra ve tûl-i emelden fikrullâha gayıra.

Allahü Teâlâ’nın mekrinden emîn olmaktan korkmaya gayıra. Kendi dahî ahlâk-ı

zemîmeden tamam pâk olmuş ola. Ahlâk-ı hamîde birle münevver ve müzeyyen olup tâ ki,

halka rehnüma olmaya lâyık ola. Yoksa kendi ücretle imâmet eyleye. Ücretle göresiye ağıp

emr-i nehyi söyleye. Pes kendi tutmaya anın va’zı halka te’sîr eder mi ve yoldan azmışa

rehnüma olur mu, hâşâ olmaz. Onun ikrârı hemen dilindedir. kalbinde imanı [227]yoktur.

Sahih budur ki, fiil ortak delâlet eder, kavlinden her kişinin hakîkatı şeriatına göre olur. Ey

ilmine mağrûr ilmine lâyık ameli olmayan ahmak câhiller, ma’rifet-i Hakk karâ’at ve

rivâyeti birle hâsıl olmaz. İllâ Rasûlullâh (sav) hazretinin zâhirine ve bâtınına mutabaat

edip, envâi riyâzâtlar çekip ve gece uykusun terk edip ve dünyâyı ve ehlini terk edip ve

uzlet ihtiyâr edip ve Hakk Teâlâ’nın aşk od’una yanıp sıfatını, fiilini, zâtını lâhuyyetinde

fânî etmeyince, ma’rifet-i Hakk hâsıl olmaz. İmdi şimdi bir zaman oldu ki, Hakk’ın inâyeti

cezebâtiyle din-i âleme sülûk edip ve yakîn âlemine seyrü hâsıl edip, türlü türlü keşiflerden

Hakk Teâlâ’nın ilm-i ledünnî devletini bulup, tecellî-i zât-ı envârının pertevinden meânî ve

esrârı kesb edip ve Hakk Teâlâ tarafından ve hem mürşid-i sâdık kalbinden halkı Hakk’a

da’vet edip terbiyyet vermeye emir olunmuştur. Ağniyâya baş eğmeyip ve dünyâdan ve 715 Şûrâ, 42/20.

280

ehlinden yüz çevirip ve halktan ümîdin kesip, uzlet eden miskin yer yüzünde Hakk

Teâlâ’nın hâlifesidir ve enbiyâların vârisleri onlardır, yoksa kendi ayıbından fâriğ olmuşlar

ve nefs-i hîlesin bilmeyip ve dünyâ harâbâtından ve şühûd zindanında ve gaflet eser

geleninde karâr eden ağniyâ kapılarına varıp baş eğenler, adların vâiz takmışlar ücretle

emir, nehiy, münker söyleyip ilmiyle âmil olmayan bî-temiz eşekler kim bunu kitapla,

ammâ hakãyık-ı ulûm-ı tefsîrde ve hadîste câhillerdir. Murâdları hemen halkarasında

ululanmakdır ve mal cem etmektir. Ve ehl-i dünyâ hevâlarına sözler söyleyip câhilleri ve

fâsıkları, ma’asiye bahâdır ederler. Zîrâ fâsıklar bunların işlerin görüp câiz olmasa

işlemezlerdi diye, fıskların ziyâde ederler. Rasûlullâh (sav) etti; “Âlimler şüpheli iseler,

câhiller haram yiyeler. Kaçan âlimler haram yeseler câhiller hep kâfir olalar.”716 dedi.

Pes ol dili âlimleri görür ki, haram yerler bu helâl olmasa yemezdi.[228] diye helâl bilip,

câhiller hep kâfir olurlar demektir. İmdi ol dili âlim ve gönlü câhiller ücret ile vaaz edip

kendileri tutmazlar, bunun gibi mezmûm sıfatlarla muttasıf olmuşlar iken ol bâtıl işleri

gözlerine görünmez. Pes mürşid-i sâdık ki, uzlet ihtiyâr eder. Ehl-i dünyâdan yüz

çevirenleri hakãret birle nazâr ederler. Cuma ve bayram namazına çıkmaz diye duhûl

ederler. Kãlen nebiyyü (sav) ∞∞∞∞′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€⇓⇓⇓⇓ € € € € ∞ ∞ ∞ ∞′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€⇓⇓⇓⇓ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄� ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� Ey

Hakkın haslarına hakãret birle nazâr edenler, dili âlim gönlü câhiller! Hadîs-i şeriflere

cevabınız nedir? görelim, şimdiki zamanın ücretiyle imâmlık edenleri hangisi tâlib dünyâ

değildir? getirin görelim. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “deyyus, uçmağa girmez.”717 diye,

pes şimdiki zamanın hangi imâmın avradı ehl-i perdedir? getirin görelim. İmdi şimdiki

zamanın ücretiyle imâmlık eden ve avradı ehl-i perde olmayan, ehl-i dünyâ olan imâm

câhillerin ve fâsıkların imâmıdır, yoksa Hakk Teâlâ hâs kulları imâmı değildir. İmdi

Hakkın hâsları onlara uymak revâ değildir.

Pes şimdiki zamanın halkı, imâmları bunun gibi mezmûm iken, ol Hakk Teâlâ’nın

has kullarına ehl-i dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, gece gündüz

Hakk’a meşgûl olup, cemaata ve cumaya ve bayrama çıkmaz diye duhûl eden değildir. İllâ

şeytan zîrâ insan-ı kâmili sevmez. Pes Hakk Teâlâ buyurur ; اfن!6} .2و JD( وآ� � ج:-��

J=Z Ma’nâsı budur ki, “Anın gibi cümle nebîye kıldık, düşmanlar âdem ش�K= ا Qن\ وا

şeytanlarından cinnîlerden.”718 demektir. Beyt-i Câhidî;

716 Bulunamadı. 717 Bulunamadı. 718 En’âm, 6/112.

281

Şeytan adüvvündür bellü varma yanına,

Lânet Allahü aleyh hâviye hem canına

Düşman oldu, cümle ben-i âdem-i şeytanına

Çek elinden ne gelir, mü’min garib olur. [229]

Kale’n-Nebiyyü(sav)

€� ⁄€� ⁄€� ⁄€� ⁄€⇔ €€⇔ €€⇔ €€⇔ € € € € €⇐€� ′⇐€� ′⇐€� ′⇐€� ′ € € € € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� €◊◊◊◊⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ◊◊◊◊€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€β€β€β€⇓⇓⇓⇓€α ϒ� βƒ€α ϒ� βƒ€α ϒ� βƒ€α ϒ� βƒ⇔α⇔α⇔α⇔α

€⇐∩ €⇐∩ €⇐∩ €⇐∩ ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€

∞ ∞ ∞ ∞⟨⟨⟨⟨ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€⁄⁄⁄⁄€2 β€€2 β€€2 β€€2 β€ϒ∉ ϒ∉ ϒ∉ ϒ∉ 719 Pes basîret gözü açık olan ârifler, ol zamanın geldiğin

görür “ve tahâllâgû bi ahlâgillâh” birle dirlik eder, Allah Teâlâ düşmanlarına karışmaz,

uzlet ihtiyâr eder. Kãle’n-Nebiyyü

(sav); ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒα€α€α€α€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′∫∫∫∫€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α720 Pes mü’min olana bu hadîs-i

şerifler işâreti yeter. Pes münâfıklara hiç te’sîr etmez. Zîrâ gönüllerin dünyâ almıştır. Hem

Kur’an’a ve hadîse imanları yoktur, ikrârları hemen dilindedir. Pes bidat sözleri birinizden

kabûl ederler, delili istemezler. Şol garaz birle ki, halkiçinde makbûl düşeler, mal cem

edeler ve minberler üzerinde beyleri, vezirleri ve ona birleri vesâir ehl-i dünyâyı medh

birle överler. Rasûlullâh (sav) yerinde nice yalan sözler bid’atler söylerler ve zâlimlere

hayır duâ ederler, malların almak için ve haram yerler, haram giyerler ve yalan hikâyetler

iftirâ ederler ve hadîsler rivâyet ederler sahih hadîs diye. Ehl-i dünyâya hoş gelir sözler

naklederler, halkı bid’ate, dalâlete bırakırlar. Pes şimdiki zamanın ehl-i dünyâ fâsık

mel’unların makbûlleri bunun gibi âlimlerdir. Dâim cehennem od’unu kızdırırlar tamu

amelin işlemekle misâl ederler ki, Hakk Teâlâ’nın gãyet rahmeti çoktur, eğer siz günâh

işlemeseniz rahmet kime olurdu, derler, bu hadîsi okurlar:

ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ϒν€ϒν€ϒν€ϒν€◊◊◊◊⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒϒαϒαϒαϒα721 bu hadîs-i kutsînin hakîkatinden hiç

haberleri yok, fâsıkları mağrûr ederler, azdırırlar. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur

: ′�′�′�′� ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2 ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€≤′¬€≤′¬€≤′¬€≤€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€ €€€€722

Pes müfessirler ederler “sizi Allah ile aldıtıcılar aldatmasın.” Ya’ni derler ki, Hakk

Teâlâ’nın rahmeti çoktur, niçin korkarsız, eğer günâhkârlar olmayaydı rahmet kime olurdu,

719 Bulunamadı. 720 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, s.60 721 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, s.227 722 Fâtır, 35/5.

282

diye sizi mağrûr ederler demektir. Pes Hakk Teâlâ’nın rahmeti herkese değildir, bilki

ibâdet taat eden mü’minleredir. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur:

€€€€∑∑∑∑♥♥♥♥ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ∞κ ∞κ ∞κ ∞κ♥� € ϒ♥� € ϒ♥� € ϒ♥� € ϒ♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€◊◊◊◊⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤ϒα ϒα ϒα ϒα [Muhakkak ki iyilik

edenlere Allah'ın rahmeti çok yakındır.]723 diye haber verdi. Pes gerçek vaiz oldur ki, [230]

hakâyıkta, ulûm-ı tefsîrde ve hadîste câhil olmaya alâmet-i verâ anın zâhirinde zâhir ola ve

sekîne ve vakâr hayâtında gâlib ola. Simâ’i ehl-i sâlih anın sûretinde lâzım ola, ya’ni ahlâk-

ı zemîmeden pâk ola ve taklid zulmetinden çıkmış ola tâ ki, serâbı su sanmaya. Pes Hakk

Teâlâ buyurur : �نI7 6B '(�-Oث ی�- �U-c 6Bت -� 2:7 => ��-� Sizi de” أ<��9ت)'

annelerinizin karınlarında üç katlı karanlık içinde çeşitli safhalardan geçirerek

yaratıyor.”724 Üç karanlıktan murâdı burada nedir bile, Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde

buyurur ki, w�-Z:�Mت �-B ;�- ?Emrullâhdan murâd nedir? âcil edenler kimlerdir 725 أتW أ<� ا

bile. Hakk Teâlâ hazreti Muhammed (sav)’e etti: وت�ى ا ��س +)�رى و<� ه' M7)�رى

“İnsanları sarhoş görürsün oysa, onlar sarhoş değillerdir.”726 dahî halk sarhoş gibi göresin

dediği kimlerdir? bile. Hâsıl-ı kelâm, her bir hadîsten, âyetten maksûdu nedir ve ne

makãma nâzırdır bile tâ ki, câhilleri, fâsıkları mağrûr edip azdırmaya ve kendi dahî

eşkiyâdan olmaya. Her kimde ki, bu ilim bu sıfat mevcûd olmaya, vâizin fesâdın

halkortasında salâhından ziyânı ziyâde olur. Âlim oldur ki, dili zikrullâhda olup ve kalbi

fikrullâhda ola. Ve musallî midir, onlar ki, Hakk Teâlâ’nın sıfatın ve zâtın idrâk etmeye,

sıfat-ı ayn zâtı mıdır, ve gayr-i zât mıdır? bilmiye. Kavlühü Teâlâ: �� و<� �-�] ا Z=� وا Qن\ إ

:!2ون ”Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”727 bu âyeti “ey

li yârifün” ile tefsîr etmişlerdir. Okut fikreyle, hâsıl ola mefhum kesrette kalma ve

cemaatten müfârakat eylemiş midir? Ol musallî ki, Hakk Teâlâ sıfatın ve zâtın tecellî

kılmış vücûdun gayriden hâlî kılmıştır. Tâ sünnet-i cemaatten olan kalbi beytullâh ve

arşullâh olan sâdıklar bunlardır. Seyyiâtı hasenâta tebdîl olur. Zîrâ onlar ehl-i dünyâdan

yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, nice yıllar riyâzâtlar ve mücâhedeler edip, ahlâk-ı zemîmeyi

ahlâk-ı hamîdeye tebdîl etmişlerdir. Hakk Teâlâ bunları hüdâya mazhâr etti, âmmı hâssa

hidâyet eyleyeler. Ammâ müttâki, imâmlar bunlardır, sırr-ı Kur’an bilen bunlardır ve

huzûr-ı kalb birle namaz kılan bunlardır. [231] Öyle olıcak şimdiki zamanın ücretle

723 Â’raf, 7/56. 724 Zümer, 39 /6. 725 Nahl, 16 /1. 726 Hacc, 22/2. 727 Zâriyât, 51/56.

283

imâmetlik eden ehl-i dünyâ bunlar ki, avradları ehl-i perde değildir. Onlara uymak revâ

mıdır? hâşâ değildir. Ey Hakk’ı inkâr eden deccâllâr, Hakk Teâlâ; ا�ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا 3

Ma’nâsı bu ki, “Ey îman getirenler! kurtarın أنMN)' وأه-)' ن�را و3�ده� ا ��س وا �Z�رة

nefsinizi, ehlinizi od’dan ki, anın odunu âdemiler dahî taşlardır.”728 demektir. Murâd

burada avradlarınızı dışara çıkarman, nâ-mahremden sakının demektir. Hakk Teâlâ; و3�ن

W �ت)=� و � ت!��ج= ت!�Pج ا �Zه-�� ا Fو6 7BMa’nâsı bu ki, "Karâr tutun evlerinizde

bezenmeniz, evveli câhiliyyet bezeni gibi.”729 demektir. Pes bu zikrolunan âyetlerin

hükmünü tutmayan münâfıklara müttakiler uymak revâ mıdır? Ey Hakk’ı inkâr eden

münâfıklar, her kişinin imâm hâline göre olur. Âhirette dahî her kişi, imâmile da’vet

olunur. Pes Hakk Teâlâ buyurur ki م ن�� آD� أن�س UB '9>�>Q7= أوت6 آ7 ;7��UFB ;�و C� ی.2

�-�B ن�U-bی � ,Ma’nâsı bu ki, “Ol günde ki, da’veti eder zühd kişi imâmile ی��ءون آ97��' و

pes her kimin kitabı verilse sağ eline okurlar onlar ki, hiç zulüm olmaz.”730 demektir. ′ =>و

D!+ PDAوأ WU.�ة أ�| � 6B ا9B WU.أ w�6 هB اآ�ن Ma’nâsı bu ki, “Her kim dünyâda gözsüz

ola, âhirette dahî gözsüzdür. Dahî azmıştır yolu.”731 demektir. Ey yolu azgın câhiller,

İmamlarınıza, nazar eylen görün, kimdir kitabı sağından mı verilir, solundan mı, verilir,

kitabın okudun mu? Ey kitaptan bî-haber taklîd zulmetinde helâk olmuş evliyâ düşmanları,

bugün Allah’ı gördünüz mü? Ey iki cihânda gözsüz münâfıklar, Kãle’n-Nebiyyü (sav)

ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦αααα∉ €∉ €∉ €∉ €♦⇐♦⇐♦⇐♦⇐⇔α €� €⇔α €� €⇔α €� €⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ € € € € €β €β €β €β⁄⁄⁄⁄� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ €∉ €∉ €∉ €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄∑∑∑∑€€€€

⇓⇓⇓⇓ “Ey tâlib-i dünyâ gönlü ölmüş câhiller Hakk Teâlâ’yı dünyâda görün, âriflerin gönül

gözü birle görürler, ten gözüyle kimse Allahü Teâlâ’yı görmez, Ammâ Allahü Teâlâ cemi’

gözleri görür.”732 Ammâ Hakk Teâlâ [232] Kelâm-ı Kadîm’inde buyurur: ر�7F � ت2رآ; ا

�!O �ر وه� ا -�Iy ا7F Ma’nâsı bu ki, “İdrâk eylemez onu gözler dahî ol idrâk وه� ی2رك ا

eyler, cemi’ gözleri görür ol Allahü Teâlâ’yı görücüdür, latiftir, gâyet bilicidir.”733

demektir. Pes kaçan bu kalbe mevti hâsıl olsa ten gözü yumulur. Hiç nesne görmez olur.

Pes gönle dahî mevt hâsıl olsa, kalb gözü yumulur. Onculayın ey tâlib-i Hakk sa’y eyle ki,

gönül gözün açıp kendini idrâk eyle. Ya’ni mâhiyyetini bil tâ ki, seyr-i fillâh hâsıl olup,

Hakk Teâlâ’nın dîdârını müşâhede eylemek müyesser ola. Her kim kendi mâhiyyetini 728 Tahrim, 66/6. 729 Ahzâb, 33/33. 730 İsrâ, 17/71. 731 İsrâ, 17/72. 732 Bulunamadı. 733 En’am, 6/103.

284

bilmedi, inkâr eşiğinde giriftâr olmuş müşriktir. Zîrâ kişi kendi mâhiyyetini müşâhede

etmese, Allahü Teâlâ dîdârın müşâhede etmez, neûzü billâh min zâlîk. Pes Allahü

Teâlâ’nın dîdârından mahrûm kalan onlardır ki, gözleri tarîk-ı Hakk’ı görmez ve kulakları

işitmez. Ammâ şeytan yolların acîb görürler, işitirler, hiç delili istemezler, hemen insan-ı

kâmile düşman olurlar. Zîrâ asılları halkını nâr olanlardır. Anın için insan-ı kâmile hased

ederler. Pes bunlar su alım diye akarsuya sepet tutarlar, bunlardır taklid zulmetinde helâk

olanlar. Hiç sepette su durur mu? bu cehille küfür içinde kalanlardır. Nâr-ı cahîmde insan-ı

kâmile düşman olanlar, âhirette cezâsı budur ki, pes bir kişi âlem-i melekûtu zuhûra

getireni bilmese ona gãfil derler. Pes Hakk’tan gãfil olanlar, sûrette âdemdir, ammâ

ma’nâda hayvandır. Ve nitekim kalb Hakk Teâlâ’nın nazargâhıdır. Ammâ ol kalb hay ola,

zîrâ ölmüş olsa, Hakk Teâlâ nazargâhı olmaz, şeytan nazargâhı olur. Rasûlullâh (sav)

ibtidâ olurlar, kimlerdir dediler, etti ki, ağniyâdır. Pes gönül ölmüş kişiden ibârettir, dünyâ

sohbeti eden onlardır, ammâ kalb hayy olanın alâmeti oldur ki, tâlib-i âhiret olur. Tâlib-i

mevlânın alâmeti oldur ki, tekarrüb kesb eder, kabz-ı Hakk’tan seyr-i ilallah [233] erişip,

seyr-i fillâha hâsıl olur. Tamam cevâhir-i eşyâyı bilip ve âlem sûretinden Hakk’ı okur.

Cemi’ eşyâdan Allahü Teâlâ’yı münezzeh görür. Kalb, divân-ı Haktır, ve zevki sayd

etmektir. Ammâ hayy gönül budur ve hayvan mertebesinden alçaktır. Esfel-i sâfîlin ki,

münâfıklar makãmıdır, neûzübillâh. Bu mertebeden halâs olan onlardır, ammâ bu âyetin

sırrın bilip, muttasıf ola tâ ki, ona ruh nefh olup, münâfıklar mertebesinden halâs olup

âdem mertebesine dahîl olup ve hilkat ilmin okuyup ondan cennete girmeye lâyık olur

inşaallahü Teâlâ. Kavlühü Teâlâ �7��آ �>�� وآD� إن�Mن أ /<��K wئ6B w� .��; ونO�ج ; ی�م ا

�را $�> w��-ی MN�7 WNا3�أ آ7�� آ �!M� حم .-� � ا Ma’nâsı bu ki, “Dahî her âdem

oğlanının sıdk-ı amel bunların bağrında dahî çıkarırız, kıyâmet kitabın bulur, açılmış

amelleri onda yazılmış ederiz, oku kitabın yeter senin nefsin bu gün senin üstüne hesâb

edici.”734 demektir. Ey taklid zulmetinde gark olmuş münâfıklar ahmaklar, Allah Teâlâ’yı

bildim diye minber depersiz, feryâd edersiz, bu âyetlerin sırrın bildiniz mi, ve kitap nedir

bildiniz mi, okuduğunuz kitabı nedir, bildiniz mi? halkı irşâd etmek istersiz. Halbuki, kendi

özünden haberin yok. Ey ilmine mağrûr olup, serabı su sanan ahmaklar, bu bir deryâdır ki,

akıllar mat olmuştur. Bu halde bu akılla Hakk Teâlâ’yı bulamamıştır. Bu gözle Hakk

Teâlâ’yı kimse görememiştir. Pes Allahü Teâlâ’yı şol mürîd-i sâdık görmüş ki, nice yıllar

mürşid huzûrunda uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, riyâzât ve envâî

734 İsrâ, 17/13-14.

285

mücâhedeler edip, Hakk Teâlâ aşk-ı od‘una yanıp, senliği benliği aradan çıkarmıştır.

Özlerin fânî kılıp, Hakk Teâlâ onlara kendi mâhiyyetin bildirip, bunlara heybet, gayret

hâsıl oldu. İştiyâkı [234] ziyâde oldular. Hemen dîdâr diye canların Hakk yoluna

firâkladılar. Pes Hakk Teâlâ onlara tecellî eyledi, ammâ sırr-ı Kur’an bildiler, ibâdet

kılmadı, avamlar gibi işâret ve letâif ve hakāyık dürrünün kāni imâm oldular. Ey

imâmlıktan bî-haber şeytana uymuşlar, Deccâlı görün, şeytan gibi senlik benlikte kalan ve

dünyâ kavgasına uyan nefs-i emmârenin beriyyesinde helâk olan kezzablar kendilerine

imâmlık gösterirler, ammâ sözleri, fiilleri uymaz münâfıklar gibi, dili kalbi bir değil. Pes

bunların sebebiyle nâ-mahremler nazarından saklamıştır, mürşid-i kâmillerdir. Bu dünyâ

rüzgarı içinde garib düşüp kati az kalmışlardır. Münâfıklar arasında kara toprak gibi

kıymetsiz düşüp, hiç hürmeti yoktur, dâim melâmet taşın atarlar, Hakk Teâlâ’nın hasları

bunlardır. Ehl-i rûzgârın körlüğündendir. Pes kör kişinin katında cemâl-i âfete bak, ne

kıymet getire, eğer cihânı su tutarsa balıklara ne ziyân ola. Ol Hakk Teâlâ hâslarına hakãret

birle nazâr eden münâfıklar ziyânı gene kendilerinedir. Ammâ ve eğer sâil suâl ederse ki,

bu fânî zindana bu kadar enbiyâ ve evliyâ dahî gelmişlerdir. Bunların ve cemi’sine iftirâlar

edip, cefâ ederlerdi. Hakk Teâlâ onları ol saat niçin helâk etmezdi ki, diyene cevap ederiz

ki, Hakk Teâlâ sınık gönülleri sever, eğer münâfıklar ve dinsiz kâfirler olmayaydı, Hakk

Teâlâ hâsları gönüllerin kim yakardı? Nakildir ki, Dâvud (as) etti “yâ Rabbî, her pâdişahın

hazinesi var, ya senin hazinen nedir dedi?” Hakk Teâlâ etti benim hazînem arştan a’lâdır,

ve kürsüden evsâdır ve gönüllerden müzeyyen ve uçmaktan ni’metlidir, dedi. Dâvud (as)

etti ya rabbî kandedır. Hakk Teâlâ etti, yâ Dâvud, benim hazinem sınık gönüllerdir dedi.

Pes bu makãma hiç kimse erişemez. İllâ meğer sabırla erişe, zîrâ sabr eylemek, Hakk

Teâlâ’nın tevfîkidir, nitekim Hakk Teâlâ buyurur; ;�- �7 �� Ma’nâsı budur واص!� و<� ص!�ك إ

ki, “Dahî sabr eyle ya Muhammed dahî senin sabrın değildir illâllâhü Teâlâ tevfik

eyler”735 demektir. [235] Ol münâfıkların varacak mekânı, nâr-ı kübrâdır. Onlara tâbi’

olup, Hakk Teâlâ hâslarına düşman olan dinsiz mel’unların yerleri. Kavlühü Teâlâ : D3

�ا QBن� <�آ' إ W ا ��ر:��Uت Ma’nâsı budur ki, “Et yâ Muhammed, dirlik eyleyin, birkaç gün

ömürden, tahkîk ineceğiniz yer od’dan yanadır.”736 demektir. Pes ol münâfıklardan siz

münkirler dünyâda durdukları onlara eşedd azabtır. Zîrâ Hakk Teâlâ hâslarına hakãret

nazârı eyledikçe âhirette azâbları ziyâde olur. Nitekim Hakk Teâlâ Rasûlüne buyurdu: DJ9UB

735 Nahl, 16 /127. 736 İbrahim, 14/30.

286

,Ma’nâsı budur ki, “Pes mühlet ver kâfirlere az zaman mühlet ver ا )�B�ی= أ<9-9' روی2ا

helâk olmağa tez gitmeye”737 demektir. Az zamandan murâd, burada dünyâdadır.

Ey evliyâ düşmanları münkirler, biz bunlara dil uzatırız da, ya niçin bir kerre bile

gelmez diye mağrûr olmanız, Hakk Teâlâ hâslarına dil uzatanlara ayn-ı azabtır, varacak

yeriniz cehennemdir. Ol belâ size yeter, Hakk Teâlâ habibine haber verdi; 6B ن� � وی�

�U �نC!B �9\ ا- � ی:�7J�� ا -�; �U7 ن��ل حM!9' ج9��' ی� '9MNأن Ma’nâsı bu ki, “Ederler

gönüllerinde niçin bize azâb eylemez, Allahü Teâlâ bunu söylediğimiz için yeter, onlara

cehennemde azâba girerler, ona ol ne yaramaz varacak yerdir.”738 demektir. Kavlühü

Teâlâ: � -B2Uد ; ا ��ح�Uن <�-�T f2 Ma’nâsı budur ki, “Et yâ Muhammed, herاD3 <= آ�ن 6B ا

kim ola azgınlık içinde, Allahü Teâlâ ona mühlet verir bir zamana değin” 739 demektir.

Hikâyet olunur ki, bir gün Ebû Cehil mel’un Kâbe’nin ulu müşrikleri birle Rasûlullâh

(sav)’i gıybet ederlerdi. Ebû Cehil mel’un Ebû Lehebe etti: bu karındaşın oğlu

Muhammed’e hiç sordun mu, yâ Ebû Leheb, Abdulmuttalib yeri cennet midir? Ederki,

varayın sorayın dedi. Ol Ebû Leheb mel’un, Rasûlullâh katına geldi. Etti ki, yâ Muhammed

senin deden yeri cennet midir, cehennem midir? dedi. Rasûlullâh (sav) etti ki, “Dedem ve

kamu bana iman getirmediniz için od içinde kaldılar, ol dahî beraber.”740 dedi. Ebû Leheb

mel’un, etti: atanı cehennemde mi dersiniz? deyip sordu. Rasûlullâh (sav) [236] buyurdu

ki, “Her kim Allahü Teâlâ’dan bana inen Kur’an’a iman getirmeden öldü, cehenneme

gire.”741 dedi. Pes Ebû Leheb, Ebû Cehil mel’unun katına geldi, işittiği sözleri bir bir haber

verdiler. Pes müşrikler ettiler: gördünüz mü kendi dedesine neler söyler, gayrilere dahî

ziyâde söyler, artık sabrımız kalmadı, on yıldır bizim dinimiz hakkında neler söyler, nice

dostları bizden ayırdı, bize düşman kıldı. Maslahat oldur ki, birden anın üstüne üşüp

öldürelim, kim urduya gitsin dediler. Bazılar etti: onu öldürmeyelim, şehirden sürelim, bir

müddet gurbet kahrın çeksin ola ki, ol huyun koya dediler. Pes Rasûlullâh (sav) şehirden

çık git, yoksa seni öldürürüz deyip çün onu işitti. Sefer ihtiyâr etti, Taif vilâyetine sefer

kıldı vahyinden on yıl sonra idi. Şevvâl ayının sekizinde Zeyd b. Hâris birle sefer ettiler.

Emîru’l- Mü’minin Ali’yi yerine kodu, şimdi gece yayan yola çıktılar çün Taif’e erdiler, ol

vilâyetin uluları üç gardaş idi. Biri Abdülvâil, biri Mes’ud, biri Haydar idi. Pes Rasûlullâh

737 Târık, 86 /17. 738 Mücâdele, 58 /8. 739 Meryem, 19/75. 740 Bulunamadı. 741 Bulunamadı

287

(sav) ol kabile içine girdi, onları dine da’vet eyledi, çün Araplar bu sözleri işitip birine

üşdüler bu ne kişidir ve ne haberdir dediler. Bir arap ma’lum etti ki, bu ol Ben-i Hâşim

içinden kopan kişidir ki, bana gönülden vahiy geldi diye, Mekke kavminin içine fitne

bırakmıştır, birbirine düşman kılmıştır, sizi birbirinize düşman kılmak ister dedi. Çün

Araplar ol mel’unun sözün işittiler, bir yana dağıldılar Taif kavmini berây-ı dine da’vet

etti, çâre olmadı, hiçbir kimse dine gelmedi, ol vilâyet uluları bir yere cem oldular.

Rasûlullâh (sav) hazretin kayırdılar ettiler; bu vilâyete niçin geldin, bizim aramızda

maslahatın nedir, dediler. Rasûlullâh (as) dahî din da’vetin yerine getirdi. Ve kendini

vasfeyledi, da’vet şartın yerine getirdi. Ondan sonra üç karındaşın biri etti, yâ Muhammed

senin kavmin sana niçin [237] uymazlar ve inanmazlar ve dinine girmezler, adını deli

komuşlar ve sana sâhir derler ve seni Mekke şehrinden sürmüşler, niçin onları yola

getirmedin, dediler. Rasûlullâh (sav) etti: “Yâ kavmî ben dahî sizin katınıza geldim ki, bâri

siz din-i islâma giresiz, bana yâr olasız, ondan sonra varıp Mekke ehlin dine da’vet

ederiz.”742 dedi, ol kâfirler gülüştüler. Etti bu kişi fitne bırakıcıdır, halkı iki bölük edip

birbirine düşman etmek ister, biri dahî etti: yâ Muhammed senin Allah’ın seni kavmine mi

verdi, yoksa uzak vilâyetlere verdi mi, dedi. Rasûlullâh (sav) etti, Hakk Teâlâ beni

hâtemü’n-Nebiyyîn kıldı, nübüvvet bende hatm oldu, ne kadar Rasûlü geldi, Allah Teâlâ

onları kavmine verdi, illâ beni cümle âdemlere Rasûl verdi ki, ebyadı, esvedi, ahmeri, abdi

ve hurri ve eri ve avradı islâm dinine da’vet kıl dedi. Ben dahî din da’vetin yerine getirdim,

niçin beni yalanlarsız, maskaralığa alırsız dedi. Ondan ol üç karındaşın biri dahî etti, yâ

Muhammed Tanrı’nın senden gayri risâlete yarar kimsesi yok mudur, senin gibi âciz

yoksulu peygamber vere, bu ona delildir ki, sen yalan söylersin, Rasûl değilsin. Âlemlerin

ilâhına gerektir kuvvet ve nusret ve mal memleket assı ola. Memleketinden ona leşker uya.

Pes senin bir binecek atın yok, utanmaz mısın? kabilen arasında bunun gibi fitne bıraktın,

senin sözüne inanmazız, dedi. Bunu vilâyetten kovmak gerekdir. Mekkeliler bunu şehirden

sürdüler, Hakk Rasûl olaydın, bunun dinine girerlerdi, bizi dahî iki bölük eder, kovun

gitsin dedi. ondan sonra ol mel’unlar, Rasûlullâh (sav)’e galebe geldiler, taşa tuttular. Zîrâ

Zeyd b. Hâris’in taşla başını yardılar, Rasûlullâh (sav) mübârek ayakların urdular,

kanattılar, akşam vakti idi, bir bağ bucağında gizlendiler, ol mel’unlar bulamayıp güle güle

döndüler. Hâşâ yalancı deli Muhammed acib işler işledin, eğer Mekke ehli işitirlerse [238]

sevinirler, bizlere muhabbet eder diye gülüştüler. Çün Rasûlullâh (sav) Zeyd bin Hâris ile

742 Bulunamadı.

288

ol gece yola girdiler, Mekke’ye azm ettiler, Kâbe’ye yakîn geldiler. Bir dağ üstünde

gizlendiler, bir Arab Mekke’ye giderken üzerlerine uğradı. Rasûlullâh bir kişiye etti,

“kande gidersin,” Arap etti Mekke şehrine giderim, ondan Rasûlullâh (sav) hazreti başına

geleni ol kişiye haber verdi. Etti ki, Mekke’de falan oğlu falana var, benim hâlimden haber

ver, varsın müşriklere haber versin beni incitmesinler, gene Kâbe’ye varalım dedi. Pes

Mekke’de bir kişi var idi. Müşriklere sözü geçerdi, malı mülkü çok, kâfirdi ama

Rasûlullâh’ı severdi. Ammâ ol Arap Mekke-i Harameyn’e gelip müşrikleri onda buldu ve

etti, “sizden bir ricâmız vardır”, acaba sözümüz geçer mi, ol müşrikler ona ikramla ettiler

buyurun dediler. Ammâ Taif kavminin Rasûlullâh (sav) hazretine ettikleri cefâları bir bir

haber verdi. Bir dağda imiş, lutuf ihsân eylen, varayım getireyim dedi. Ebû Cehil mel’un

ve ne kadar müşrikler varsa birden çağırıştılar, her murâdın var ise kabûl edelim. İllâ bu

sözünü kabûl etmeziz. Eğer gelip türlü türlü sözler söyler, sakın getirme, dediler. Pes ol

etti, benim boynuma olsun ırak size dil uzatmaya izin verin getireyim dedi. Ondan Ebû

Cehil mel’un eder ki, eğer sen boynuna alırsan getir dedi. Ol kişi iki oğulların yanına aldı,

ol dağa vardı. Rasûlullâh hazretin Zeyd b.Hâris ile onda buldu. İkrâm-ı azîm edip

Mekke’ye getirdi. Çün Rasûlullâh (as) Kâbe’ye geldi, yine Mekke kavmini dine da’vete

başladı. Pes Mekke müşrikleri onu işitib, ol kişi üzerine kul kıldılar ettiler, bu deliyi biz

şehirden çıkardık ve fitnesinden emîn olduk idi. Yine sen içimize fitne bıraktın diye ol

kişiye çok cefâlar ettiler. İmdi bu hikâyeti [239] yazmaktan murâd oldur ki, tâlib-i Hakk

olan sâdıklar, münâfıkların cefâsına sabr ede, melûl olmaya, ben yok yere zahmet çektim

diye makãm-ı irşâddan vazgeçmeye, Muhammed Rasûlullâh (sav) çektiği cefâlara nazâr

eyle tâ ki, kendi hâlini Allahü Teâlâ’ya teslîm edesin, kulluk vazifesin yerine getiresin.

Zîrâ bu yol cevr ü cefâ üzere kurulmuştur. Hakk Teâlâ gazâsına râzı olmayan cennet-i zâta

lâyık olmaz, gãfil olma. İmdi iş bu sözler şol kişiler hazzıdır ki, farz ve sünnet her ne ki,

namaz evvelinde sünneti kılıp, farz kılmak nedir ve son sünnet nedir bu cümlenin sırrın

bilip ve haddin kesb etmiş ola ve şühûdla ayn-ı cem’e ermiş ola.

Ey uzleti inkâr eden vahdetten ve kesretten bî-haber ehl-i hevâ kezzâblar, Câfer-i Sâdık

(ra) kendi zamanında müridlerine uzlet etmiş bir mağaraya girmiş halka görünmez. Pes

müridleri cem olup mağara kapısına varıp etmişler ki, yâ şeyh latif ihsân eylen. Gine

aramıza girin bizi irşâd edin, sizin mübârek nefesinizden bizim ulu gönlümüz dirile, bizim

necâtımıza sebep ol dediler. Pes ol sultanü’l-ârifin etti ki, şimdiki zaman halkına

karışmaktan Allah Teâlâ’ya sığındım dedi ve etti ki, zamâne halkı ikrârları hemen

289

dillerindedir, nasîhat kabûl etmezler. Onlara karışmakla rûzgâra tekãzâ eder, diye hiç dışra

çıkmadı. Aceb şimdiki zamanın halkına karışan adı dervişler, adı ârifleriniz bildin hâli ne

ola ey tâlib, eğer selâmet istersen zamâne halkından yüz döndür, uzleti ihtiyâr eyle, dâima

şol günü an ki, ana rahminden gelmeden, Hakk Teâlâ izzet-i cevrinde makãm-ı kurbda üns

bulmuştur. Ol günleri unutma tâ ki, gör ve mihr-i muhabbet gönlünde harekete gele. Pes

yuvana ve hakîkat ol devlete, vatanına pervâz edesin ki, ehl-i imandan olasın. “ =K� حPo ا

dan ibârettir. Pes eğer ol vatan-ı aslî gönlünde hareket kılmazsa, münâfıklık ”<= اlی�Uن

alâmetidir, gãfil olma [240] halka karışmakla Hakk’tan ırak olma, müracaat talebin

etmeyip, kalbini bu cihân halkına bağlayacak olursan, nisyân olur ondan sonra küfrân olur.

Pes bu hicâblar altında kalırsan hüsrân-ı ebedî olur. Nitekim Hakk Teâlâ kasem eder ki

�: �M� وا 6N �!� إن� ا Qن�Mن J وت�اص�ا �7 � ��ت وت�اص�ا �7�� ا ا-U.ا و�إ �� ا ��ی= *<�

Ma’nâsı budur ki, “Asr namazı Hakkıçün, insan ziyân içindedir illâ o kişiler ki, iman

getirdiler, dahî ameli sâlih işlediler dahî birbirine ısmarladılar sabr eylemeyi.”743

demektir. Ya’ni ruh insanı mücerred dünyâya yüz tutmakla hüsrân âfâtına giriftâr

olmuştur. İmdi bu hüsrândan ve bu hicâblardan halâs iman birle ve amel-i sâlih sabr birle

olur. Kãnûn-ı şer’î üzere ola. Ey asr namazından mahrûm kalmış evliyâ düşmanları, adı

mü’min münâfıklar, nefsinize nazâr eylen, görün ki, imanı makbûl müsünüz? Amel-i

sâlihiniz var mı? Hakk üstüne sâhibkadem oldunuz mu, ve isyân işlememeğe sabr eder

misiz? ve Hakk’tan gelen belâlara sabrınız var mı? hâşâ hiç birisi yok, münâfıklarsız, dâim

işiniz şer’a muhâlifsiz ki, Hakk sözlere iman getirmezsiz neûzübillâh. Kavlühü Teâlâ; �9Pی�أی

�-vوا =�B��U ا ��!P6 ج�ه2 ا )N��ر واU �.-9' و<Fواه' ج9��' وC7\ ا Ma’nâsı budur ki, “Yâ

nebiyallah gazâ eyle kâfirlere, dahî münâfıklara dahî katılık eyle onların üstüne, dahî

onların varacak yerleri tamudur. Ne yaramaz varacak yerdir ol.”744 demektir.

İmdi basîretin açıksa bu âyetlere nazâr eyle ondan sonra nedir bu hiddet diye ehl-i

Hakk’a şaşı bakma. İmdi tarîk-ı Hakta olan sâdıklara düşman olanlar münâfıklardır. Ammâ

onlara hiddet ile söylemek sevaptır. Münâfıklar her peygambere düşmandır ve

ümmetlerine dahî düşmandır. Hakk Teâlâ kelâmında haber verdi : � ج:-�� )JD ن!6} .2وfا وآ�

Ma’nâsı budur ki, “Dahî anın gibi kıldık, her<= ا ZU�<= وآJ7�7 WN� ه�دی� ون�ا

peygambere düşman yaramaz kişilerden [241]dahî yeter Allahü Teâlâ hidâyet vermeye,

743 Asr, 103 /1-3. 744 Tevbe, 9/73

290

dahî yardım etmeye.”745 demektir. Ya’ni her peygamberlerine ve ümmetlerine, demektir.

Zîrâ yaramaz kişilerin gâyed eşedde adı, mü’min münâfıklardır ki, tarîk-ı Hakk’ta olan

mürşid-i sâdıklara ki, uzlet ihtiyâr edip, ağniyâ kapılarına varmadığı için hased ederler,

şeytânîdîr diye türlü türlü duhûller ederler. Hevâlarına müvâfık olmadığı için kezzâb

münâfıkların, münâfıklara buğz-ı fillâhi eylemek vâcibdir. Ammâ tarîk-i Hakk’ta olan

mürşid-i sâdıka ta’n eden, tahkîk Rasûlullâh (sav) hazretin sevmez, münâfıkdır. Pes

münâfıklar arasında sıddıklar gurbettedir, garib olmuşlardır. Ammâ kamu câhiller

münâfıklara tâbi’ olmuşlardır, hevâlarına müvâfık sözler söyleyip ve dâim sohbeti onlar ile

olup, sözlerin kendilerine tâbi’ kılmışlardır. Âriflerin düşmanlarıdır, onları ârif olan anlar.

Anın için bu ortalıkta ârif garib oldu, münâfıklar arasında hakikî âlim ona şühûd eder. Fânî

olup halkı kendine bî-gâne eder ve uzlet ihtiyâr eder. Münâfıklar onu sevmez, niçin

hevâmıza uymaz diye. Neûzü billâh min zâlik. Ammâ münâfıkların kâfirlerden eşedd

yaramaz hallerinden Hakk’a âşinâlık eden tâlib-i Hakk’ı münâfıklar eğer kãdir olaydı felç

olup, cümlesin kırardı, münâfıklarla ülfet etmek kande kaldı. Gerçek tâlib-i Hakk’ın

alâmeti budur ki, dünyâyı sevmezler, âhireti severler ve türlü türlü keşiflerden Hakk

Teâlâ’nın ilm-i ledünnî devletini bulmuştur. Ve esrârın keşf ve kesb etmiştir. Ve Hakk

tarafından ve meşâyıh kalbinden halkı Hakk’a da’vet edip, terbiyye etmeye emr

olunmuştur. Ve nice müddet kendi nefsine vaaz edip kabûl etmiştir. Ve hilesin bilip, emîn

olmuştur. Ondan emr-i Hakk’la halâyıkın da’vetine meşgûl olmuştur ve halkı şehvet

zindanında ve gaflet esirliğinden zikrullâh bostanına ve üns gülistânına ve şarâb-ı tuhûr

mey-hânesine “را�9K �79' ش�اP7ه' ر��746”و+ sîkãsının cemâl-i tecellîsine okur, kendi

dünyâdan ve ehlinden uzlet etmiştir ve kanaat gencine ermiştir. Ve hazinesi Allahü

Teâlâ’ya [242] inanmaktır. Ağniyâya baş eğmez, aç olduğuna râzı olur, ağniyâ kapılarına

varmaz, dâim ünsü zikrullâhdır. Seyrân-ı zâttdır ve sıfattdır ve melekûttur. Ve ilm-i

ledündür, ve halktan tamam ümîdin kesmiştir, yüzün Allah’a dönmüştür. İndiyyet

makãmında olur.

Şeyh-i hakîki ki, Hakk Teâlâ’nın inâyet kubbesinin altında karâr etmiştir, dirliği

gayri candandır. Pes bunun gibi abdiyyet has makãmına vâsıl olan mürşid-i sâdıka düşman

olan kezzâblar ki, ağniyâ kapılarına varıp, ehl-i dünyâ ile sohbet eden tahkîki münâfıkdır,

hiç şek ve şüphe eyleme. Onların âhiret ikrârları hemen dilindedir, yoksa kalplerinde

745 Furkan, 25/31 746 İnsan, 76 /21.

291

âhirete i’tikatları yoktur, ammâ her kişinin fiili ortak delâlet eder i’tikatına. Ammâ

münâfıklar âhiret sevilirliğin işlemez, mihnet ve muhabbet ikisi birdir. Her kimde ki,

muhabbet ola, zîrâ mihnet ona yâr olur. Mihneti ihtiyâr eden münâfıkların alâmetinden ve

fitnesinden teşevvüş yemez, bahâdır olur. Tarîkında sâhib kadem olur. Ammâ ey tâlib,

halktan ırak olduğun kadar Hakk’a yakîn olursun ve halka yakîn oldukça, Hakk’tan ırak

olursun. Gãfil olma kanaat gencine erişmeki, sa’y eyle nefsin murâdı için, canını mihnete

bırakma. Bu fânî zevke aldanıp özünü nâr-ı firâka salma, şeytan sözün işitme, münâfıklar

gibi serâbı su sanıp kalma tâ ki, meşâyıh keşfine erişip, heyûla zulmetinden çıkıp, şehâdet

hazretinde dürr-i beyzâ zuhûr ede. Rasûlullâh (sav) mevlüdün bilip tâ ki, ümmet-i vüstâdan

olasın. Ve tahkîk yüzünde Hakk Teâlâ’nın vahdâniyyetine şehâdet etmiş olasın tâ ki,

Hz.Muhammed (sav) senin sıdkına şehâdet etmiş ola. İmdi bu makãma şol sâlikler gider ki,

“'(J7�7 [M �ا hitâbını işitip ve âdemden ve cümle eşyâdan “W-7 ”ا �3” cevabını işite ve

cümle eşyâ kabîlinden şehâdet ola ki, cemi’ mevcûdât “W-7 ا� �3” ikrârın eylemişlerdir,

diye kendi halktan anılmış ola. Hakk Teâlâ bu sıfatını vücûdunda müşâhede etmiş ola ve

âdem nedir ve ervâh-ı ben-i âdem nedir ve zuhrundan [243] nice taşra gelmiştir ve “ [M ا

'(J7�7 ” hitâbını Hakk Teâlâ nice eyler ve ervâhı nice işitir, anlamış ola ve yedi satır sekiz

etmiş ola ve hacerü’l- Esved sırrını bilmiş ve erişmiş ola. Ammâ gerçek tâlibin alâmeti

oldur ki, ve nefisleri üstüne şâhit olanlar bunlardır, “ �7 [M J7)'ا ” hitâbını işitip Hakk

Teâlâ’nın ulûhiyyetini görüp, ubûdiyyet makãmında karâr eden bunlardır. İki cihânda

münâfıklardan ve yaramaz kişilerden ayrılan bunlardır. Zîrâ noktanın, harfin rumuzu

bunlara açılır, onu anlamaz, illâ ehli anlar. İşâret bil gãfil olma. Rasûlullâh (sav) mevlüdün

fehm eyle, tâ ki, sana sırr-ı esrâr ma’lûm ola. Münâfıklar gibi serabı su sanıp, sudan

mahrûm kalıp helâk olma, bir mürşid-i sâdık talep eyle tâ ki, Hakk’ı bâtıldan fark edivere,

eğer dersen ki, ammâ her mevcûd bir isimdir. Anın muktezâsınca sırât-ı müstekîm

üzeredir, zîrâ da’vet enbiyâdan, evliyâdan fâide ne, zîrâ her ismin mazhârıdır, dalâlet

ismine mazhâr olanı Hakk ol ism-i muktezâsı üzere çeker. Zîrâ ol mevcûduna kãdirdir.

Yücelere şüphe ve şekke düşmeye cevap bu mukadderdir ki, her kişiye kãbil kemâlattır.

Mürşid-i sâdıkın da’vetinden fâide oldur ki, dalâlet isminin mazhârından ism-i hâdî

mazhârına da’vet olunur ki, tâ ism-i mukallibü’l-kulûb muktezâsı zuhûra gele, enbiyâ,

evliyâ da’vetin kabûl edenlere tâ ki, dalâlet isminin muktezâsından halâs olup, ism-i hâdîye

mazhâr olasın. Ey iş görmeden mübtedî mezheb-i güm-râhların elfâz-ı küfürlerine mağrûr

292

olup etme ki, her nesne ameli kendi şekli üzerine eder. Ya’ni cemi’ nesne şahsa tâbidir,

eğer şahıs hareket ederse, sâye dahî hareket eder. Eğer şahıs etmezse sâye dahî etmez ve

ederler ki, sâyenin vücûdu güneşsiz olmaz, her nesnenin zâtı vardır, sâyenin zâtı şahıstır.

Sâye hareketi, şahıs hareketidir. Vücûd-ı mutlak cemi’sin ittihâdı vardır. Pes mevcûdâtın

cemi’sine sırrı a’yân etmiştir. Gül suyunun güle [244] sirâyeti gibi cemi’ mazhâr sârîdir.

İmdi bu sözlere şeriatta tarîkatta hep küfürdür, zîrâ Hakk Teâlâ ittihattan ve süryândan ve

nakilden münezzehtir. Vücûd-ı mutlak oldur, mevcûdâtın mâhiyyetine ârız olmaya.

Ey ahmak câhiller, zât iki olmaz ve iki bir olmaz. Ay güneşin âyinesidir. Ammâ

ayda güneş cürmündedir, hiç farkı yoktur. Pes insan-ı kâmil dahî zâta murâddır. Hakk

Teâlâ mazharıdır, ammâ Hakk Teâlâ zâtında ona nesne ârız olmaz, zîrâ cemi’ eşyâ eser-i

vücûddur. Mevcûd-ı hakikî Allahü Teâlâ’dır, dâimü’l-bâkîdir. Ammâ mâsivallâh kãbilü’z-

zâttır. Ammâ kamu halâyık tecellîy-i sâyesidir. Ammâ cümlesin zıllı has değildir, has oldur

ki, “ Oا 7�ت��f-� i ” birle müzeyyen ola\ ya’ni zıllullâhı yeryüzünde şol âdil pâdişahtırق ا[

ki, Hakk Teâlâ’nın hâlifesidir, ve nâibi ola ve Hakk Teâlâ kahr-ı lutfuna mazhâr ola. Ve

hükümeti emir hakkıyle ede ve her işi adl ile ede, kimseye zulm etmeye ve hevâya

mutabaat etmeye, takvânın libâsın giye ve emr-i şeriat yerine getire. Her kim ki, Hakk

yolunda hevâ sebebiyle sürçüp düşse, anın üzerine ikrâr etse, âhir ol onu küfre ve azâba

yetiştirir. Zîrâ küfür, âhireti unutmaktan olur, unutmaklık azâb-ı şedittir. Hakk Teâlâ’yı

unutmak hevâya tâbi’ olmaktır ve zâlimleri zulmünden ve fâsıkları fıskanden men eyleye

ve ilmine lâyık ameli olan ulemâya ve meşâyıha hürmet kıla ve ilmine lâyık ameli

olmayanları sevmeye. Hâsıl-ı kelâm oldur ki, Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehâllık ola tâ

ki, ol yer yüzünde zıllullâh ola. İmdi bir şahıs başını salsa gölgesinin a’lî dahî salınır. Eğer

hareket etmezse gölgesi dahî etmez. Zîrâ o gölge şahsa tâbidir. Ammâ zıllullâh şol âdil

pâdişahtır ki, Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehâllık ola. Her ne işlerse emr-i Hakk ile işleye,

hükm-i şeytanla işlemeye. Her halde Hakk Teâlâ’ya tâbi’ ola. Tâ ki, yeryüzünde zıllullâh

olduğu sâbit ola ve eğer hilâfın işlerse her biri bir kadem olur. Hakk Teâlâ azâbına yetişir,

ol nice [245] bin kademle seyr eyleyip derekât-ı cehenneme yetişe. Pes Hakk Teâlâ bu

mertebeyi Dâvud peygamber (as)’a arzani kıldı, nitekim buyurur : �N-�ی�داوود إن�� ج:-��ك

D!+ =. ن�P-T�ی= ی� �ى B-T�!+ =. �D ا -�; إن� ا9 J و � ت��!t ا � 6B ا Fرض �Bح)' 7= ا ��س �7

9' .�اب ش2ی ;�- 2 ا Ma’nâsı bu ki, “Ey Dâvud !ben seni hâlife kıldım. Yeryüzünde hükmeyle

Hakk ile halk arasında nefsin hevâsına uyma. Pes Allah yolunda seni azdırır onlara ki, kati

293

azâb vardır,ب�M� �ا ی�م اMن �U7 unuttukları için hesap gününü.”747demektir. Bu âyetlere

nazâr olacak acep şimdiki zamanın dâim hevâsına tâbi’ olanlar âhirette hâli nice ola?

Kãle’n- Nebiyyü (sav); ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� €α α α α ϒ∉ ϒϒ∉ ϒϒ∉ ϒϒ∉ ϒ♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′β€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔α 748

İmdi pâdişahlar iki taifedir. Biri din pâdişahıdır, biri dünyâ pâdişahıdır, Hakk ile

hükmeder. Pes Hakk Teâlâ’nın onlara kahrı ve lutf-ı sıfatının sûretidir. Ve onlar ki, din

pâdişahlarıdır. Mürşid-i sâdıklardır, ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => ” gencinin serhaddine

eriştiler. Ammâ Hakk Teâlâ’nın cemâl, celâl sıfatı onlarda zâhir oldu. Ve hem Hakk Teâlâ

zâtına âyine olmuştur. Pes Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Âdil pâdişahlar Hakk Teâlâ’nın

gölgesidir, yeryüzünde.”749 dedi. Evliyâya zıll-i hâs dediler. Bu ne sırdır hiç bilir misin? Ey

ahmak merdûd-ı ebedîler ki, dersiz ki, mevcûdât-ı ayni vücûd-ı mutlaktır, kalbten türlü

misâl gösterir yine kendidir, gayri değildir diyen kâfirden eşedd azgunlardır, evliyâlar

gölge olduğu yerde münâfıklar, kâfirler, mezmûm sıfatlar birle muttasıf olmuş fâsıklardır.

Ve bu kadar mezmûm canavarlar hevâmı haşeret vardır. Allahü Teâlâ’nın zâtına mahs

olmağa lâyık mıdır ve bunun gibi mezmûm sıfatlar, Allahü Teâlâ’ya lâyık mıdır? hâşâ

Allahü Teâlâ cemi’ eşyâdan münezzehtir. İki âlemden ganîdir. Ammâ mevcûdât-ı ayn

vücûd-ı mutlaktır, din azgun-larından eşeddir. İllâ değildir bunların cezası dünyâda kelbi,

akur teper gibi taşla tepelemektir ve âhirette dahî eşedd [246] azâbtır neûzübillâh. Anın

gibi merdûdların yüzün görmekten şöyle bil ki, vücûd-ı mutlak, aslâ gayrıyla yer

almamıştır. Hakk Teâlâ ittihattan ve hulûlden ve siryândan münezzehtir. Ey gãfiller, kamu

hâlâyık tecellî-i zılldir. Hakk Teâlâ’nın ilm-i kudreti mevcûdâttan görünür. Ol gölge nûr

olmaz ve gölgeye nûrdur demek ne acîb ahmaklıktır ve azgınlıktır. Hiç şek ve şüphe

eyleme. Kamu halâyık tecellî-i zıldır, illâ Hakk Teâlâ’nın has kullârı zıll-i hâstır. Pes bu

sırrı anlamaz, illâ dünyâ esirliğinden halâs olan anlar, ammâ bu işârete müyesser olana ne

hoş beşarettir, mübârek olsun.

Ey bî-çâre, eğer hulk-ı hüsnü istersen, bir mürşid-i sâdık himmeti eyle. Dünyâdan ve

ehlinden el çekip, özünü taalluktan berî edip tâ ki, i’tikãdı pâk hâsıl edesin. Ammâ hâsıl

olmaz, illâ mürşid-i sâdık hâsıl olmayınca. Zîrâ galata düşmekten halâs olmaz, ondandır.

Ol mezheb-i güm-râhlar eşkiyây-ı hâlikînden oldukları ağızdan bir kaç çürük sözler

öğrenmişlerdir, onu tasavvuf sandılar. Mürşid-i sâdıka hakãret birle nazâr ettiler. Ammâ 747 Sâd, 38/26. 748 Es-Sehâvî, a,g,e, 123; Gümüşhanevî, Râmûzu’l-Ehâdîs, s. 213 749 Mâlik, Muvattâ, Şa’r 14; İbn Huzeyme, Sahîh, I, 185; Buhârî, Cemaat ve İmre 8, Zekât 15, Muhâribîn 4; Müslim, Zekât 91; Tirmizî, Zühd 53; Nesâî, Âdâbu’l-kudât 2; İbn Hibbân, Sahîh, X, 338, XVI, 332.

294

ma’rifetten mahrûm kalıp, eşkiyây-ı hâlikînden oldular. Ve onlar ile müsâhib olanlar bile.

Ey azgunlar, ilm-i tasavvuf kãlden alınmaz, bil ki, dünyâyı ve dünyâ ehlini terk edip, uzlet

ihtiyâr ede. Ve nice yıllar gece uykusun terk edip açlıktan ve susuzluktan, Hakk Teâlâ aşkı

od’una yanıp kül olmaktan, alınır ki, halvette sohbet Hakk ile ede. Pes bu makãm her

kişiye müyesser olmaz. Şol sâdık-ı tâlibe müyesser olur ki, inşaallah şimdiki zamanda İsâ

(as) gibi mücerred ola ve şehr-i tarîkatta ve bahr-i hakîkatte, nefs-i deccâlı öldüre ve gönül

mülkünü adliyle ma’mûr ede. Gönül şehri ilmullâh ile dola, serâba mağrûr olmaya. Âlim-i

kübrâ ola tâ ki, her nesnenin hakîkati ona yüz göstere, galata düşüp helâk olmaktan halâs

bula. İlmine lâyık ameli olmayan evliyâ düşmanları gibi hased edip helâk olmaya. Takvâ

libâsın başına tâc eyleye, ahkâm-ı şeriatı yerine getirip, şehr-i tarîkata erişe tâ ki, [247]

gönlünü mâsivâdan mücerred edip, ahlâk-ı zemîmeden pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle

münevver ola. Ondan bahr hakîkatine düşe. Tâ ki, taklid zulmetinden doğup gözün açıla,

başına dür saç’la ilmine mağrûr olup, Âdem (as) hazretine secde etmeyen şeytan gibi

evliyânın azîm düşmanı olmaktan halâs olasın, şimdiki zamanın ilmine mağrûr, ehl-i hevâ

münâfıklarına Hakk Teâlâ’nın haslarına hakãret birle nazâr ederler, sevmezler. Rasûlullâh

(sav) buyurmuş ki; “Münâfıklar arasında mü’min garib olur.”750 İmdi mü’min oldur ki, içi

dışı bir ola münâfıklar onu sevmiye. Ey mübtedî eğer necât bulmak istersen, zamâne

halkından vücûdun ırak eyleye. Ve dâim hadîs-i şerife nazâr ede. Hadîsler bunlardır.

Rasûlullâh (sav); ∞∞∞∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒα€α€α€α€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′∫∫∫∫€⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α 751 ve bir hadîs dahî

buyurmuş ki, “Benim sünnetim tutup şeriatim birle amel edendir.”752 dedi. Ve bu âyete

dahî nazâr eyle, hükmünü icrâ eyle. آM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� ی�<� وات��ا

�ن U-bی � Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, heybetinden kim dönersiz, olوه'

günde Allahü Teâlâ dergãhına her nefis tamam işlediği cezası verile, dahî onlara hiç

zulüm olunmaya.”753 demektir. Âhir âyet ki, Rasûlullâh (sav) hazretine nâzil oldu. Kur’an

tamam oldu. Rasûlullâh (sav) yirmi bir gün dünyâda durdu. Bekã âlemine safâya ki, vatan

tuttu, ni’met ve rahata ulaştı.

İmdi her kim necât isterse bu âyet ve hadîsler birle amel etsin ve derdin Hakk

muhabbetinden ayırmasın. Âciz ve bî-çâre olup, cümleden âvâre ola. Dâim şevk od’una

yana nihân-ı a’yân isteye. İmdi nihân sıdk ile bilinir ve ihlâs ile muhabbette bulunur ve

750 Bulunamadı. 751 Bulunamadı. 752 Bulunamadı. 753 Bakara, 2/281.

295

dâim muhabbetlere giriftâr ola. Bir kez yüzünü göstere, ol yâr diye gurbetlere düşe. Hakk

[248] zâtın isteye, rızâyı gözete, ve firâk oduyla bağrını dağlaya. Tâ ki, fadl-ı sübhâna

yetişe, gönlünden benlik gide, sözü zikrullâh ola samtı fikrullâh ola. Pes gerçek tâlibin

alâmeti oldur ki, münâfıklar arasında garib ola, ammâ ol hevâlarına müvâfık hâin, nâkıs,

kezzâblara âlimdir diye gerçekler, husûsân ağniyâ kapılarına varıp, baş eğen adı âlim, ehl-i

nifak kezzâbların câhiller arasında sözleri makbûldür.

İmdi sıddıklar sözleri kesaddır. Pes ne bahtlı ol kimse ki, şimdiki zamanın mücerred

sâlih derviş ola, uzleti ihtiyâr ede, sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh ola, kanaat gencine

erişe, aç durmağa râzı ola, ağniyâya baş eymeye, münacât-ı ilâhî bî-çâre miskin, zayıf

Câhidî bendeni esir ki, duâmı müstecâb eyle, bana azâb eyleme, unutup hata ile işlediğim

günâhlar için yâ Rabbî lutf u ihsân ile çekemeyeceğim yükü bana yükleme. Yâ Rabbî

günâhlarım af edip, bana rahmet bağışlaya, Rabbîm bana yardım eyle, kâfir münâfık

üstüne gâlib kıl, onları mağlup eyle, evliyâ düşmanların münâfık kezzâbları iki cihânda

yüzlerin karalığından kurtarma. Yâ Rabbî ve cemi’ mü’minleri ve mü’mine avradları sırât-ı

müstâ kim üzere sâbit kadem eyleye ve iki cihânda yüzlerin ak eyle. Yâ Rabbî lutf u ihsân

ile pîrim, azîzim, şeyhim Ömer Karîbî kuddîse sirruh rahmetullâhi aleyh hazretinin

makãmını a’lâ kıl, ve şol kadar in’am kıl ki, hesapsız ola. Yâ Rabbî sen ondan râzı ol. İlâhî

ben bî-çâre, miskin, zayıf rızân menziline kavî, dahî âhir demde nefsimden rûhumu Hz.

Muhammed (sav) dini üzere kabz eyle, [249] âhirette dahî Hz. Muhammed’in

hizmetkârlarına hizmetkâr eyle râzıyım. İki cihânda Hz. Muhammed (sav) den beni

ayırma, lutf u ihsân eyle, yâ Rabbî cemi’ duâlarımı müstecâb eyle,

Tamam oldu kitab, elhamdülillâh Hakk Teâlâ’nın tevfîk-i ihsânı birle, okuyanı,

yazanı, dinleyeni her kim diler sevâbı çok kazana ve sağlığına duâ fâtiha ihsân ede bunu

yazana. Tarih-i evvel Dü defâ tahrîri

Sene (H. 1208) Sene (H. 1306)

Rebîu’l-evvel , 11 Perşembe

296

METİNDE GEÇEN BAZI MAHALLİ KELİMELER

Âfitâb : Çok güzel yüz, güneş, pek güzel

Akl-ı maaş : Aklın en alt tabakası, dünyada geçim işini düşünen akıl

Akur : Yaralıyan, ısıran köpek, çok şerir, kötü kimse

Alâ hide : Tek başına, ayrıca

Câh : Makam, kadr, itibar

Cîfe : Kokmuş et, leş, ölü hayvan

Çengi : Zil ve kaşık vurarak oynayan dansöz

Çerağ : Işık, kandil, lamba, otlak, mera, talebe

Dâmen : Etek, kenar, dağ eteği

297

Ferâce : Örtünecek gibi olan ve giyilen bol elbise, kadınların üzerlerine örttükleri

örtü, cübbe, bütün vücudu kaplayan geniş örtü.

Ferz : Çukur yer, düz yer, ayırmak

Gammaz : Birisine iftira ederek zarar veren, münafık, fitneci

Gussâ : Keder, Tasa, Gam, boğaza takılan yemek, ağaç, diken.

Gümrâh : Yolunu şaşırmış. Doğru yoldan sapmış. Bol, gür.

Havsala : Zihnin bir şeyi kavrama derecesi. Anlayış. Akıl.

Irılmak : Ayrılmak, uzaklaşmak.

Kedüret : Bulanıklık. Gam, tasa, keder.

Kehle : Otuz yaşını geçmiş, saçına aklık karışmış kimse. Bit.

Kömüş : Manda

Mübtedî : Yeni, yeni talabe, yeni başlamış

Mücâvir : Komşu, bir mabed veya tekke yakınında çekilip oturan

Mürâî : İki yüzlü kimse, dalkavuk, riyakar, münafık

Pâyedâr : Rütbeli, pâyeli, itibarlı.

Seyirtmek : Hızlı yürümek, koşmak.

Südde : Kapı, eşik.

Tamu : Cehennem

Uçmak : Cennet

Yâren : Dostlar. Sâdık arkadaşlar. Sevgililer.

Yeğni : Hafif

Yeltmek : Teşebbüse kalkıştırmak. Özendirmek.

SONUÇ

İnsanların manevî hayatına yön veren mistik hareketler her din ve her kültürde

görülmektedir. Kabbala ve Hristiyan mistisizminin Yahudilik ve Hristiyanlık bilinmeden

anlaşılamayacağı gibi, islam kültürünün kendine has bir ruh hali ve derûnî tecrübesi olan

tasavvufun da islam kültürü tedkik edilmeden anlaşılamayacağı açıktır.

Hz. Peygamber (sav) ve Hulafâ-i Râşidîn’den sonra islâmın ilk yüzyılında

görülmeye başlayan siyasî, kültürel ve ekonomik değişmelere bir tepki mahiyetinde zühd

hareketi olarak ortaya çıkan tasavvuf, IX.-X. yüzyıllarda bir disiplin altına alınarak

sistemini kurmuş, XII. yüzyıldan itibaren kurumsallaşarak tarikatlar meydana gelmiştir.

298

XVII. yüzyılda yaşayan Edirneli Şeyh Ahmed Câhidî Efendi hakkındaki

çalışmamızı bitirmiş bulunuyoruz. Bu çalışmamızdan çıkardığımız sonuçları da şöyle

özetlemek mümkündür.

Câhidî Efendi, tasavvuf tarihi ve Türk edebiyatı bakımından önemli şahsiyetlerden

biridir. Çünkü Câhidî Efendi, yapmış olduğu irşad görevi ile Çanakkale’de etkili olmuş,

halifeleri vasıtasıyla da Bursa’ya kadar uzanmıştır. Türk milletinin manevî hayatında üç

asrı geçen bir zamandan beri te’siri devam eden bir mürşid-i kâmildir. Câhidî Efendi’nin

mensupları XIX. yüzyılın başlarından itibaren Câhidî’nin takip ettiği Sunnî çizgiden

uzaklaşarak Bektaşîleşmişler ve sayıları giderek azalmıştır. Bugün ise müntesipleri yoktur,

ama Ahmed Câhidî’nin Çanakkale’de te’siri hâlâ devam etmektedir.

İki eser veren Câhidî Efendi biri, bizim çalıştığımız “Kitâbü’n-Nasîha”, diğeri ise

“Divan” dır. Kitabü’n-Nasîha’nın sekiz nüshası bulunmaktadır. Bu da çok okunan, değer

verilen bir eser olduğunu ortaya koyuyor. Şâirlik bakımından ise Yûnus Emre’nin takipçisi

olarak kabul edilmektedir. Gerçekten de Divan’ında Yûnus’un çok etkisi görülmektedir.

Şeriata bağlı, ehli sünnet çizgisinde bir mutasavvıftır. Eserlerinde yer yer katı ehli

sünnet savunuculuğu yapmıştır. Zaman zaman da çok sert ifadeler kullanarak, şeriattan

taviz verenleri kafirlikle itham etmektedir. Bid’atlerden uzak sünnete tam bağlılık

içerisinde tarikat anlayışına sahiptir. Tevhid konusunda tavizsiz, her türlü gafleti mülhidlik

sayarak bu gibi kimseleri sert bir dille uyarmaktadır. Her fırsatta nasihatlarını

sıralamaktadır. Zaten Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bl. nr.2141’de kayıtlı

nüshasında ve bizim çalıştığımız nüshanın “Tevhîd-i Zât” bölümünün (sayfa 61) başında

Câhidî Efendi kitabın telif sebebini; “muvahhid ile mülhidi beyan etmek” olarak

açıklamaktadır.

Kitâbü’n-Nasîha risâlesinde konular, bir bütünlük içerisinde işlenmemiştir. Konular

eserin her tarafına yayılmış, belli bir sistem takip edilmemiştir. Bu yüzden olacak ki, konu

başlıkları yok, paragraflar yapılmamıştır. Tevhîd-i Zât risâlesinde konular belirtilmiş, ama

konudan konuya geçişler var, bir konu baştan sona tam işlenmemiştir. Eserde göze takılan

bir diğer husus ise; tekrarların çok olmasıdır. Biz bu saydığımız durumları, konu başlıkları

ve paragraflar yaparak eseri düzenlemeye çalıştık.

Câhidî Efendi, dünya sevgisini terk ile (özellikle Uzlet kavramını çok kullanır.)

Allah’a yönelmeyi, dünyanın aldatıcı ve geçiciliği, şeriatı överek, insanların gafletten

299

kurtulmaları, nefsî arzularını terk etmelerini, kibri bırakmayı ve bir şeyhe bağlanarak

tarikata girip öbür dünyaya hazırlık içinde bulunulması gerektiğini nasihat etmektedir.

Câhidî Efendi’ye göre de insan-ı kâmil peygamberlerin vârisleridir. Nâkısların

ellerinden tutup Hakk’a ulaşmalarına vesile olan rehberdirler. Bunun içinde Hakk yoluna

sülûk eden kimselerin mürşidine tam bir teslimiyet göstermesi, ehl-i dünyadan yüz

çevirmesi ve mürşidinin söylediği her şeyi yapması şarttır. Câhidi Efendi, uzleti çeşitli

şekillerde anlatmıştır ki, bazı açıklamalarında sanki, halktan uzaklaşmak, hiç halk arasına

girmemek gibi anlaşılmamalıdır. Çünkü, Câhidî’nin başka açıklamalarına bakıldığında

halka karışıp ama avam gibi olmamak, onlar gibi giyinmemek, yememek, fiillerinin dahi

ehl-i hevalara benzetmemek olduğu anlaşılacaktır.

Dikkatimizi çeken bir husus da Şeyh Uşşâki ve Uşşâkiyye’nin alt kolu olarak

Câhidiyye’nin kurucusu olduğu bazı araştırmacılar tarafından söylense de bu görüşün

doğru olmadığını gördük ve giriş bölümünde belirttik. Çünkü Ahmed Câhidî Efendi, kendi

tarikatından değil de, tarikatların, sâlikerin genel özelliklerinden bahsetmesi, bütün ehl-i

tariklere nasihatlarda bulunması bunun göstergesidir.

Aslında Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî Efendi, önemli bir mutasavvıf ve Tekke

şâiridir. Bu kadar güzel eserleri olmasına rağmen bugüne kadar üzerinde ciddi çalışmalar

yapılmaması gerçekten üzücüdür. Ancak son zamanlarda çalışmalar görülmeye

başlanmıştır, bu da üzüntümüzü bir nebze olsun azaltmaktadır. Umarım bu çalışmamız onu

ve eserlerini okuyucularımıza tanıtma hizmetini ifa ederse veya eserleri üzerinde çalışmaya

sevk ederse, mutluluk sebebimiz olacaktır.

BİBLİYOGRAFYA

Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü'I-hafâ ve Müzîlü'l-ilbâs, I-II c., Beyrut, 1351.

Ankaravî, İsmail, Minhâcü’l-Fükarâ, İstanbul,1286.

Afifi, Ebu'l-A'la, Muhyiddin İbnu'l-Arabî'nin Tasavvuf Felsefesi, (Terc. : Mehmed

Dağ) A.Ü.İF.Yay. , Ank. 1975.

...........Tasavvuf ( İslam’da Manevî Devrim, Trc.: M.Sülün- H.İbrahim Kaçar) Risâle Yay.:

İst. 1996.

Ahmed b. Hanbel, Müsned , I-X , Beyrut, 1991 ; İstanbul, 1981.

300

Arabî, İbn (Makale), Edit. M. M. Şerif, İslam Düşüncesi Târihi. I-IV ( Terc.: Komisyon),

İnsan Yay., İst. 1990.

...........Fütühâtü'I-Mekkiyye, (Terc.: Nihat Keklik), Kül. Bak. Yay., Ank. 1990.

Arvâsî, es-Seyyid Abdülhakîm, Tasavvuf Bahçeleri, (Haz.: N. Fâzıl Kısakürek), Büyük

Doğu Yay. ,2.bsk., İst. 1991.

Ateş Süleyman, Kur'ân-ı Kerîm Yüce Meali, Ank. 1980.

..........İslam Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neş., İst. 1992.

Attar, Feridüddîn, Tezkiretü'l-Evliyâ, (Terc.: S. Uludağ), İstanbul 1985.

Aynî Mehmed Ali, Tasavvuf Târihi, (Sadeleştiren: H.Rahmi Yananlı) Kitabevi Yay., İst.

Âyverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa'da Osmanlı Mimarî Eserleri, I-IV c. İst. Fetih Cemiyeti

Vay.. İst. 1982.

el-Bağdadî, İsmail Paşa, Hediyyetü'l-Ârifîn Esmâü'l-Müellifîn ve Âsârü'l-Musannifîn ,

c, I-II. MEB, 1951-1955.

..........Keşfü'z-Zünûn Zeyli, I-II c., 2.bsk., MEB. Devlet Kitapları, İst. 1971, 1972.

Banarlı Nihad Sâmî, Resimli Türk Edebiyatı Târihi, Fas.1-16, MEB. Devlet Kitapları,

İst.1971.1979.

Bardakçı, M.Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, Fakülte Kitabevi, tarihsiz.

Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu'l-Buhârî, I-VIII, Beyrut,1991; İstanbul,1981.

Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333 h., I-III c.

Câhidî, Ahmed Efendi, (Makale) Edit; Altuner Nuran, Tasavvuf, İlmî ve Akademik

Araştırma Dergisi, sayı: 6, Mayıs 2001.

Câhidî, Ahmed, Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. İbrahim Efendi Bl.nr: 350.

...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Yazma Bağışlar Bl.nr: 2141.

...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 119.




301


...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) M.Ü.İ.Fak. Ktp. kayıtsız.

...........Divân, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 245.

........... Divân, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Hasan Hüsnü Bl.nr: 796.

Câmî, Abdurrahman, Nefehatü'I-Üns min Hadarâti'1-kuds, (Terc: Lâmiî Çelebi),

Canan, İbrahim, Hadis Külliyâtı Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, c, I-XVIII. Akçağ

Yay. 1. Bsk. Ank. 1994.

Demirci, Mehmet, (Makale)İbadetlerin İç Anlamı, Tasavvuf İlmî ve Akademik

Araştırma Dergisi, Sayı: 3, Nisan 2000.

Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 6.bsk.,Aydın Kitapevi, Ank.

1973

Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatler, M.Ü.İFAV. Yay. 4.bsk.İst. 1994.

Eren, Ramazan, Ahmed Câhidî Sultan, İstanbul, 1984.

Ertuğrul, İsmail Fennî, Vahdet-i vücûd ve Muhyiddîn Arabî, Orhâniye Matb., İst. 1928.

"Evliya Menkıbeleri" Haz.: S. Uludağ-M. Kara, Marifet Yay., İst., 1995.

Gazzâlî. Muhammed b. Muhammed, İhyâu Ulûmi'd-Dîn, I-VI, Beyrut. 1992; (Terc.: A.

Serdaroğlu) I-IV c., Bedir Yay., İst. 1975.

Geylânî, Abdulkâdir, Sırru'l-Esrâr, (Ötelerden Haber, Terc.: Abdulkâdir Akçiçek), Bahar

Yay. 3.bsk., İst. 1996.

Gündüz, İrfan, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddin, Seha Neş., İst. 1984.

Haldun İbn, Şifâu's-Sâil (Tasavvufun Mahiyeti), Haz. S. Uludağ, Dergah Yay.,İst.1984.

Hucvirî, Keşfu'l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), (Tere.: S. Uludağ), Dergâh Yay., 2.bşk.,İst.

1996.

İbn Mâce, Ebû Abdillah b. Muhammed b. Yezid, Sünen, I-II c. Çağrı Yay., İst. 1981.

İslâm Ansiklopedisi, 1-12 c., MEB. Yay., Ank. 1964

İz Mahir, Tasavvuf, I. Bsk. Garanti Matb., İst. 1969.

302

İzutsu, Toshihiko, (İslam'da Varlık Düşüncesi, Terc.: İbrahim Kalın), İnsan Yay., İst.

1995.

Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, I-III c.,Türk Edebiyatı Yay., muhtelif baskı, İst. 1973-

1978.

KAM, Ferit; Mehmed Ali Aynî, (İbn. Arabi'de Varlık Düşüncesi, Haz.: M. Kara), İnsan

Y, İst. 1992.

..........Vahdet-i Vücûd, ( Sadeleştiren: Ethem Cebecioğlu), DiyanetYay. Ank. 1994.

Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., 2.bsk., İst. 1990.

.......... Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler I-II.c, Uludağ Üniv. Yay., Bursa 1990.

Kâtip, Çelebi, Hacı Halîfe, Keşfu'z-Zunûn an Esâmi'l-Kütübi ve'I-Fünûn, I-II, MEB,

Devlet Kitapları, İst.1971, 1972.

Kelebâzı, Ebû Bekr Muhammed b. İshak, et-Taarruf Li-Mezheb-i Ehli't-Tasavvuf,

(Doğuş Devrinde Tasavvuf, Terc.: S. Uludağ), Dergah Yay., İst. 1992.

Kılıç, Mahmut Erol, Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, (Bursa’da Uşşâkîler

Makalesi, Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı, 2002)

..........., Avrupa’ya İlk Adım, (Dede Ömer Karîbi Makalesi, Kubbealtı Neşriyat, İst.2001)

Konuk, A. Avnî, Fusûs Şerhî, (Haz. M.Tahralı-S.Eraydın), I-IV, M.Ü. IFAV. Yay.

İst.1992.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DiyanetYay., Ank.1984.

Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, (Terc.: S.Uludağ) Dergah Yay., 3.bsk., İst. 1991. lâb.

Müslim, b. el-Haccâc, Sahîh-i Müslim, I-V , Kahire, 1957 ; İstanbul ,1981.

Nesâî, Ahmed b. Şuayb, Sünen-i Nesâî, I-VIII, Beyrut, 1992.

Nesefî, Azîzüddîn, İnsân-ı Kâmil, (Tasavvufta İnsan Meselesi, Terc.: Mehmet Kanar),

Dergãh Yay., l. bsk., İst. 1990.

Nevevî, Muhyiddin, Riyâzü’s-Sâlihîn (Trc. Kıvamüddin Burslan-H.Hüsnü Erdem) c, I-III,

Diyanet Yay. 12.Bsk. Ank. 1990.

Nurbaki, Haluk, Tek Nur, Damla Yay. İstanbul, 1990.

303

Özdağ, Mûsa, Feyizler ( Mehmed Feyzi Efendi’den) c, I-VII. Hamle Yay.Dağ. İst. 1992.

Öztürk, Yaşar Nuri, Kur'ân ve Sünnete Göre Tasavvuf, Yeni Boyut , 5. Bsk.İst.

1993 ...........Kuşadalı İbrahim Halveti, Fâtih Yay. Matb., İst. 1982.

...........Tasavvufun Rûhu ve Tarikatlar, Yeni Boyut, 3.bsk. İst. 1992.

Sâmî, Şemseddin, Kâmus-i Türkî, İst. 1317.

Sühreverdî, Şihâbuddîn, Avârifü'l-Meârif, (Terc.: Dilâver Selvi, Gerçek Tasavvuf),

Ümran Yay.,2.bsk., İst 1995.

Sülemî, Ebû Abdirrahman, (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî'nin Risaleleri. Terc.: S.

Ateş), Yay., Ank. 1991.

Şeyhî, Mehmed Efendi, Şakâik-i Nu’maniye ve Zeyilleri, (Haz.:Abdulkadir Özcan) Çağrı

Yay. İst. 1989

Taberi, Muhammed b. Cerîr, Câmiu'I-Beyân , I-XV , Beyrut, 1988 ; Kahire , 1968.

Tatlısu, Ali Osman, Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi, 6.bşk., Akçağ Yay., İst. 1972.

TDV, İslam Ansiklopedisi, TDV. Yay., (ciltler devam ediyor).

Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünenü't-Tirmizî , I-V , İstanbul, 1981.

Türdav, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, (Haz. Abdullah Yeğin,

Abdulkadir Badıllı, Hekimoğlu İsmail ve İlham Çalım), İst. 1995.

Türer, Osman, Tasavvuf Tarihine Giriş, Atatürk Ünv. İlahiyat Fak. Erzurum 1992.

Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay. İst. 1996.

Uzunçarşılı, Ord. Prof. İsmail Hakkı, Sefînetü’l-evliyâ şerh-i esmâr-ı esrâr, El. Yzm.

Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar Bl., No: 2305-2309. I-V c.

Vassaf Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, İst. Sül. Ktp. Yzm. Bağışlar nr; 2305-2309,c,IV

Vicdânî, M. Sâdık, Tomâr-ı Turûk-ı Âliyye’den Halvetiyye Silsilenâmesi, Evkâf-ı

İslâmiyye Matbaası İst. 1338/1341.

Yılmaz, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neş. , 2. Bsk. İst. 1997.

...........Tasavvuf Mes’eleleri, Erkam Yay., 3. Bsk. İst. 1990.

304

Ahmed Câhidî Efendi’nin türbesi

Ahmed Câhidî Efendi Camii

Education

Ahmed cahidınin nasihatname ve tevhidi zat adlı risalelerinin tahlıli