CHẾ ĐỊNH CẠNH TRANH KHÔNG LÀNH MẠNH

TRONG PHÁP LUẬT CẠNH TRANH

Vị trí của chế định về cạnh tranh không lành mạnh trong pháp luật cạnh

tranh nói chung và trong Luật Cạnh tranh 2004 của Việt Nam nói riêng là một vấn

đề còn nhiều tranh luận. Một mặt, còn có những điểm chưa thống nhất trong việc

xác định và đánh giá về bản chất hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Mặt khác,

tác động qua lại giữa pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh với người anh em

có nhiều khác biệt của nó là pháp luật về hạn chế cạnh tranh, cũng như với các lĩnh

vực pháp luật khác như pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng, pháp luật về sở hữu

trí tuệ… khiến cho sự khoanh vùng điều chỉnh và lựa chọn cơ chế điều chỉnh đối

với các hành vi cạnh tranh không lành mạnh đưa đến nhiều cân nhắc. Bài viết này

nhằm mục đích làm rõ một số vấn đề mang tính nhận diện về cạnh tranh không

lành mạnh và vị trí của bộ phận pháp luật này trong khuôn khổ pháp luật cạnh

tranh. Do khuôn khổ hạn chế, bài viết sẽ không đi sâu phân tích các hành vi cạnh

tranh không lành mạnh cụ thể mà chỉ đề cập một số vấn đề mang lý luận về bản

chất của hành vi và các cách thức tiếp cận và điều chỉnh pháp lý đối với hành vi

cạnh tranh không lành mạnh nói chung.

1. Khái niệm cạnh tranh không lành mạnh

Cho đến nay, vai trò của cạnh tranh trong việc cân bằng cung cầu trên thị

trường, tạo động lực đổi mới và phát triển cũng như bảo vệ quyền lợi cho người

tiêu dùng. Tuy nhiên, để đem lại những lợi ích như vậy, hoạt động cạnh tranh cần

được duy trì trong một khuôn khổ lành mạnh và tuân theo những nguyên tắc nhất

định.

Có thể hiểu đơn giản cạnh tranh không lành mạnh là một thứ cạnh tranh

quá mức và vì thế gây tác dụng ngược. Nhà nghiên cứu người Pháp Dominique

Brault đã trích dẫn một so sánh mang tính hình tượng: “Cạnh tranh là một thứ

rượu, dùng đúng liều nó là chất kích thích, dùng quá liều nó trở thành thuốc độc”1.

Nhà nước không chỉ có trách nhiệm không tạo ra lợi thế hay bất lợi cho một đối

thủ cạnh tranh, mà còn cần ngăn chặn việc các đối thủ cạnh tranh tạo ra lợi thế cho

mình bằng bất kỳ thủ đoạn nào họ muốn. Nếu không, trật tự kinh tế sẽ bị rối loạn

và nhiều doanh nghiệp trung thực bị gạt ra khỏi cuộc chơi. Xét một cách khái quát,

pháp luật chống cạnh tranh không lành mạnh ngăn chặn các hành vi của doanh

nghiệp nhằm tạo lợi thế cạnh tranh một cách không chính đáng trước các đối thủ

cạnh tranh khác. Những vụ việc thực tế về cạnh tranh không lành mạnh đều thể

hiện một bản chất chung theo đó doanh nghiệp toan tính đạt được thành công trên

thị trường không dựa trên nỗ lực của bản thân cải thiện chất lượng, giá cả của sản

phẩm, mà bằng cách chiếm đoạt những ưu thế của sản phẩm người khác hoặc tác

động sai trái lên khách hàng.

Tuy nhiên, xét cả về lý luận lẫn thực tiễn, khi cơ chế thị trường khuyến

khích các doanh nghiệp cạnh tranh tự do và sáng tạo, việc đánh giá tính chính đáng

trong hành vi cạnh tranh của doanh nghiệp và đặt ra các giới hạn cho cạnh tranh

lành mạnh là khó khăn mà các nhà lập pháp có vẻ đã không giải quyết được triệt để

và trong nhiều trường hợp chỉ đề ra các tiêu chí khái quát chung và trao quyền cho

cơ quan thực thi pháp luật cạnh tranh tự đánh giá và quyết định ở những vụ việc cụ

thể.

Sự không rõ ràng trong khái niệm về cạnh tranh không lành mạnh được thể

hiện ngay tại một trong những định nghĩa pháp lý phổ biến nhất và lâu đời nhất của

nó, nằm tại Điều 10 bis Công ước Paris về Bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp. Điều

khoản này được bổ sung được bổ sung vào Công ước năm 1900 và được sửa đổi

lần cuối theo Văn bản Stockholm năm 1967, theo đó bất kỳ hành vi cạnh tranh nào

đi ngược lại các thông lệ trung thực, thiện chí trong công nghiệp hoặc trong

thương mại đều là hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Tại định nghĩa này, có thể

thấy tiêu chí đánh giá quan trọng nhất về tính lành mạnh/không lành mạnh của một

hành vi cạnh tranh là “các thông lệ trung thực và thiện chí” không rõ ràng và ổn

định, ở mỗi quốc gia có thể có những khác biệt phụ thuộc vào điều kiện kinh tế,

văn hoá, xã hội và lịch sử của quốc gia đó.

Trên thực tế, Điều 10 bis đã có ý bỏ ngỏ khái niệm này cho pháp luật quốc

gia của các nước thành viên Công ước tự định đoạt. Tuy nhiên đến cấp độ pháp

luật quốc gia, tình hình cũng không có gì tiến triển hơn. Sự không rõ ràng trong

việc xác định phạm vi cạnh tranh không lành mạnh tiếp tục được thể hiện trong

pháp luật nhiều nước, tại Bỉ và Luxembourg các tiêu chí này được gọi là “thông lệ

thương mại trung thực”, tại Tây Ban Nha và Thuỵ Sỹ là “nguyên tắc ngay tình”,

tại Italia là “tính chuyên nghiệp đúng đắn”, tại Đức, Hy Lạp và Ba Lan là “đạo

đức kinh doanh”. Còn tại Hoa Kỳ, do thiếu định nghĩa trong các văn bản pháp luật,

các toà án đã xác định từ nguồn án lệ định nghĩa cạnh tranh lành mạnh là “các

nguyên tắc giải quyết trung thực và công bằng” hoặc “đạo đức thị trường”. Pháp

luật đã không đưa ra được chuẩn mực để nhận diện các hành vi cạnh tranh lành

mạnh, được chấp nhận trong kinh doanh. Tiêu chí “công bằng” hay “trung thực”

phản ánh các quan niệm đa chiều về kinh tế, xã hội, văn hoá, đạo đức, triết học …

tồn tại trong một xã hội, do đó sẽ khác nhau giữa các quốc gia hoặc thậm chí trong

cùng một quốc gia. Theo thời gian, các tiêu chí này cũng có thể thay đổi. Hơn nữa,

luôn có những hoạt động cạnh tranh không lành mạnh mới, khi tính sáng tạo trong

kinh doanh không có giới hạn. Mọi nỗ lực nhằm bao quát trong một định nghĩa tất

cả các hoạt động cạnh tranh hiện tại và tương lai, có thể đồng thời xác định mọi

hành vi bị ngăn cấm và linh hoạt đủ để thích nghi với những thông lệ thị trường

mới, cho đến nay vẫn thất bại 2.

Luật Cạnh tranh Việt Nam đưa ra định nghĩa về cạnh tranh không lành mạnh

tại khoản 4 Điều 3 như sau: “Hành vi cạnh tranh không lành mạnh là hành vi cạnh

tranh của doanh nghiệp trong quá trình kinh doanh trái với các chuẩn mực thông

thường về đạo đức kinh doanh, gây thiệt hại hoặc có thể gây thiệt hại đến lợi ích

của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp khác hoặc người tiêu

dùng”. Nhìn chung, định nghĩa về cạnh tranh không lành mạnh của Luật Cạnh

tranh 2004 tương tự với định nghĩa của Công ước Paris và pháp luật các nước có

nền kinh tế thị trường phát triển trên thế giới. Tuy nhiên, tại định nghĩa này, một

lần nữa có thể thấy tiêu chí đánh giá về tính chất không lành mạnh của hành vi

cạnh tranh chỉ được nêu chung chung là “các chuẩn mực thông thường về đạo đức

kinh doanh”. Công ước Paris ít nhất còn đưa ra hai tiêu chí cụ thể là tính trung

thực và tính thiện chí, để dựa vào đó cơ quan công quyền đánh giá một hành vi cụ

thể trên thực tế có tỏ ra trung thực và thiện chí hay không. Đồng thời Công ước

cũng khuyến nghị các nước tham gia cụ thể hóa các tiêu chí đánh giá trong nội luật

của mình để thuận tiện cho việc áp dụng pháp luật. Pháp luật cạnh tranh Việt Nam

chẳng những không đưa thêm được các tiêu chí đánh giá mà còn giản lược hơn khi

chỉ đề cập đến khái niệm đạo đức kinh doanh, gây khó khăn cho việc xem xét hành

vi cạnh tranh không lành mạnh trên thực tế:

- Thứ nhất, do nền kinh tế thị trường tại nước ta mới hình thành, các quan hệ

kinh doanh chưa đủ thời gian để trở thành tập quán và được chấp nhận rộng rãi.

Tầng lớp thương nhân của Việt Nam cũng chưa đủ đông và mạnh để có thể thống

nhất đặt ra những tiêu chuẩn chung, những hướng dẫn đóng vai trò quy tắc đạo đức

cho một ngành kinh doanh.

- Thứ hai, do pháp luật Việt Nam không thừa nhận án lệ, các cơ quan tài

phán của nước ta thường có vai trò hạn chế trong việc vận dụng pháp luật, nhất là

trong trường hợp chỉ có những quy định mang tính nguyên tắc như trường hợp về

các chuẩn mực đạo đức kinh doanh này. Các cơ quan công quyền cũng không đủ

hiểu biết thực tế để thay cho thương nhân đặt ra các quy tắc đạo đức trong một

ngành kinh doanh cụ thể. Do đó, quy định thiếu cụ thể đối với một nội dung có vai

trò định vị như vậy sẽ gây trở ngại lớn cho các hoạt động thực thi pháp luật cạnh

tranh tại Việt Nam.

2. Các đặc điểm của hành vi cạnh tranh không lành mạnh

Xuất phát khái niệm về hành vi cạnh tranh không lành mạnh nêu trên, có thể

xác định một số đặc điểm cơ bản của hành vi cạnh tranh không lành mạnh như sau:

2.1 Hành vi cạnh tranh không lành mạnh trước hết là một hành vi cạnh tranh

do các chủ thể kinh doanh trên thị trường thực hiện. Có thể phân tích vấn đề này

trên hai khía cạnh:

- Thứ nhất, trên thị trường cạnh tranh, mỗi hành vi kinh doanh của một

doanh nghiệp cũng chính là hành vi cạnh tranh trong tương quan với các doanh

nghiệp khác, do đó mọi hoạt động của doanh nghiệp đều có thể bị xem xét về tính

chính đáng, phù hợp với thông lệ hay đạo đức kinh doanh và pháp luật về cạnh

tranh không lành mạnh có thể can thiệp vào nhiều hoạt động khác nhau của đời

sống kinh tế. Đặc điểm này khiến cho pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh tại

một số quốc gia có thể có phạm vi áp dụng rất rộng và điều chỉnh những hành vi đa

dạng. Một ví dụ gần đây được nhiều người biết đến là Điều 18 của Luật Chống

cạnh tranh không lành mạnh Nhật Bản quy định về việc hối lộ cũng bị coi là một

dạng hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Quy định này được bổ sung năm 1998

và được coi là sự nội luật hoá Công ước của OECD về Chống hối lộ đối với quan

chức nước ngoài trong giao dịch quốc tế.

- Thứ hai, chủ thể thực hiện hành vi cạnh tranh không lành mạnh là các

doanh nghiệp tham gia hoạt động kinh doanh trên thị trường. Ở đây, khái niệm

doanh nghiệp được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm mọi tổ chức hay cá nhân tham

gia hoạt động tìm kiếm lợi nhuận một cách thường xuyên và chuyên nghiệp, hay

sử dụng khái niệm của pháp luật thương mại là có tư cách thương nhân trên thị

trường. Trên một phạm vi rộng hơn, các quy định về cạnh tranh không lành mạnh

còn có thể áp dụng đối với hành vi của các nhóm doanh nghiệp hoạt động có tổ

chức (hiệp hội) và các cá nhân hành nghề tự do (bác sỹ, luật sư, kiến trúc sư…).

Và cuối cùng, liên quan đến trách nhiệm cá nhân, theo một truyền thống chung của

pháp luật cạnh tranh, một số quốc gia còn mở rộng phạm vi đối tượng chịu trách

nhiệm pháp lý về vi phạm đến các cá nhân là lãnh đạo doanh nghiệp và không loại

trừ các chế tài mang tính hình sự. Lấy tiếp ví dụ tại Luật Chống cạnh tranh không

lành mạnh của Nhật Bản nêu trên, hình phạt tối đa đối với các cá nhân vi phạm có

thể lên đến 10 năm tù và 10 triệu yên tiền phạt.

2.2 Đặc điểm thứ hai của hành vi cạnh tranh không lành mạnh đã được

nhắc tới tại phần trên, đó là tính chất đối lập, đi ngược lại các thông lệ tốt, các

nguyên tắc đạo đức kinh doanh, có thể hiểu là những quy tắc xử sự chung đã được

chấp nhận rộng rãi và lâu dài trong hoạt động kinh doanh trên thị trường. Đặc điểm

này phần nào thể hiện nguồn gốc tập quán pháp của pháp luật về cạnh tranh không

lành mạnh, các quy định về cạnh tranh không lành mạnh được hình thành và hoàn

thiện qua bề dày thực tiễn phát triển kinh tế xã hội, không thể một sớm một chiều

mà có được. Mặt khác, đặc điểm này cũng đòi hỏi cơ quan xử lý về hành vi cạnh

tranh không lành mạnh phải có những hiểu biết và đánh giá sâu sắc về thực tiễn thị

trường để phán định một hành vi có đi ngược lại những quy tắc xử sự chung trong

kinh doanh tại một thời điểm nhất định hay không.

Như đã phân tích ở phần trên, với nền kinh tế thị trường mới hình thành,

các thông lệ, tập quán thương mại tại Việt Nam chưa đủ thời gian để tạo thành các

chuẩn mực đạo đức kinh doanh được các tổ chức, cá nhân cùng nhận thức giống

nhau và tự nguyên thực hiện như những quy tắc xử sự có tính chất bắt buộc. Tuy

nhiên, người viết cho rằng vẫn có một số nguyên tắc được khẳng định cả trong

pháp luật và thực tiễn có thể sử dụng để đánh giá tính lành mạnh của hành vi cạnh

tranh, cũng là những nguyên tắc cơ bản của giao dịch dân sự, thương mại được quy

định tại văn bản luật khác như Bộ luật Dân sự hay Luật Doanh nghiệp. Đó là các

nguyên tắc như trung thực, thiện chí, tự nguyện, hợp tác, hợp tác, cẩn trọng và mẫn

cán…. Và những nguyên tắc khác có thể được đề xuất trong tương lai phù hợp với

yêu cầu thực tế của công cuộc phát triển kinh tế xã hội.

Do đặt tiêu chí đánh giá tính lành mạnh của hành vi cạnh tranh dựa trên các

thông lệ kinh doanh trung thực, thiện chí, pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

luôn có trọng tâm bảo vệ các doanh nghiệp trung thực, các chuẩn mực hành vi của

doanh nghiệp được xem là trọng tâm ban đầu để xây dựng các quy định trong lĩnh

vực này. Một hoạt động kinh doanh nhất định bị đa số trong cộng đồng doanh

nghiệp phản đối thì hiếm khi được coi là là cạnh tranh lành mạnh.

Mặt khác, một số thông lệ kinh doanh được công nhận trong một số ngành,

lĩnh vực nhất định, song lại bị coi là sai trái ở những ngành, lĩnh vực khác. Trong

những trưonừg hợp như vậy, việc đánh giá hành vi phải dựa trên các chuẩn mực

chung hơn về đạo đức kinh doanh, trong đó xem xét khả năng quyền lợi của người

tiêu dùng bị phương hại. Cũng có những trường hợp hành vi thoạt đầu không gây

hại cho người tiêu dùng và các doanh nghiệp khác, nhưng về lâu dài vẫn có thể ảnh

hưởng tiêu cực đến nền kinh tế, do đó cần phải có biện pháp ngăn chặn thích hợp.

Do đó, để đánh giá một hành vi cạnh tranh không lành mạnh không thể không xem

xét tác động của hành vi đó đến người tiêu dùng và các doanh nghiệp khác.

Một khía cạnh khác cần phân tích liên quan đến đặc điểm đi ngược lại

thông lệ, chuẩn mực đạo đức kinh doanh của hành vi cạnh tranh không lành mạnh,

đó là yếu tố chủ quan của bên thực hiện hành vi. Một hành vi cạnh tranh không

lành mạnh điển hình luôn gắn với lỗi cố ý của bên vi phạm, mặc dù biết hoặc buộc

phải biết đến các thông lệ, chuẩn mực đặt ra đối với hoạt động kinh doanh của

mình nhưng vẫn cố tình vi phạm. Tuy nhiên, trong thực tiễn xử lý, việc xem xét

đánh giá yếu tố lỗi được trao cho toà án hoặc cơ quan xử lý vụ việc, và nhiều

trường hợp mang tính chất suy đoán hơn là đòi hỏi các bằng chứng cụ thể về ý

định cạnh tranh không lành mạnh của bên thực hiện hành vi. Và khi vấn đề bảo vệ

người tiêu dùng được nhấn mạnh định hướng thực thi pháp luật về cạnh tranh

không lành mạnh thì việc xem xét yếu tố lỗi càng không mang tính quyết định. Về

nguyên tắc, một hành vi của doanh nghiệp cho dù chỉ là vô ý, bất cẩn nhưng gây

thiệt hại cho người tiêu dùng cũng vẫn phải bị ngăn chặn.

2.3 Một hành vi cạnh tranh bị kết luận là không lành mạnh và cần phải

ngăn chặn khi nó gây thiệt hại hoặc có khả năng gây thiệt hại cho các đối tượng

khác. Đặc điểm này mang nhiều ý nghĩa về tố tụng và đặc biệt được chú ý khi việc

xử lý cạnh tranh không lành mạnh được tiến hành trong khuôn khổ kiện dân sự và

gắn liền với yêu cầu bồi thường thiệt hại. Câu hỏi đặt ra là liệu việc chứng minh

thiệt hại thực tế được coi là bắt buộc để bắt đầu tiến trình xử lý hành vi cạnh tranh

không lành mạnh hay không? Tuỳ thuộc vào quy định của từng quốc gia cũng như

quan điểm của cơ quan xử lý, có các cách thức nhìn nhận khác nhau về hậu quả

của hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Trong nhiều trường hợp, cơ quan xử lý

có thể chấp nhận việc “đe doạ gây thiệt hại”, cũng như các thiệt hại không tính

toán được cụ thể về cơ hội kinh doanh là đủ để coi một hành vi cạnh tranh là không

lành mạnh và đáng bị ngăn cấm.

Về đối tượng chịu thiệt hại, dễ thấy hành vi cạnh tranh không lành mạnh có

thể tác động đến nhiều đối tượng khác nhau tham gia thị trường khác nhau, trong

đó hai nhóm cơ bản là các đối thủ cạnh tranh và người tiêu dùng. Điều 3 của Luật

Chống cạnh tranh không lành mạnh Đức cấm “các hành vi cạnh tranh không lành

mạnh có thể gây ảnh hưởng đáng kể về cạnh tranh làm tổn hại đến các đối thủ

cạnh tranh, người tiêu dùng và các chủ thể tham gia thị trường khác”. Luật Cạnh

tranh Việt Nam có đưa thêm một đối tượng có thể bị xâm hại là Nhà nước, tuy

nhiên đối tượng này không mang tính tiêu biểu, không phổ biến trong quy định về

cạnh tranh không lành mạnh của nhiều quốc gia, do chỉ có thể đặt vấn đề bảo vệ lợi

ích của Nhà nước trước hành vi cạnh tranh không lành mạnh tại những nền kinh tế

mà ở đó Nhà nước tham gia sâu vào hoạt động kinh doanh, và cạnh tranh trực tiếp

với các thành phần kinh tế khác trên thị trường. Trong đa số trường hợp khác, lợi

ích của Nhà nước đã được thể hiện thông qua lợi ích của các nhóm chủ thể tham

gia thị trường là doanh nghiệp và người tiêu dùng.

Trước đây, một số quốc gia có cách tiếp cận cứng khi xác định một hành vi

là cạnh tranh không lành mạnh ngay khi nó gây thiệt hại cho các doanh nghiệp

cạnh tranh trong ngành mà không cần xem xét ảnh hưởng đến các đối tượng khác,

đặc biệt là người tiêu dùng. Điển hình là Luật Chống cạnh tranh không lành mạnh

trước của Đức (ra đời năm 1909 và được thay thế bằng đạo luật mới năm 2004),

trong đó cấm cả các chương trình khuyến mại giảm giá đặc biệt cho người tiêu

dùng và kéo dài quá 12 ngày 3. Hiện nay, cách nhìn nhận về hành vi cạnh tranh

không lành mạnh trở nên cân bằng hơn, cơ quan xử lý thường phải đánh giá cả

thiệt hại của người tiêu dùng và các đối tượng khác để kết luận về vi phạm. Cần

thấy rằng trong một phạm vi thị trường hữu hạn, doanh nghiệp thực hiện một hành

vi cạnh tranh bất kỳ cũng đều có khả năng gây thiệt hại cho các đối thủ cạnh tranh

của doanh nghiệp đó, do vậy, nếu chỉ căn cứ vào thiệt hại của các đối thủ cạnh

tranh để xác định một hành vi là không lành mạnh thì sẽ không đầy đủ. Trên thực

tế, các hành vi cạnh tranh gây thiệt hại cho đối thủ cạnh tranh khác nhưng đem lại

lợi ích thực tế cho người tiêu dùng sẽ không bị coi là cạnh tranh không lành mạnh.

1 Dominique Brault (2006), Chính sách và thực tiễn pháp luật cạnh tranh của Cộng hoà Pháp, NXB Chính trị quốc gia, tập 1.2 WIPO (2001), Cẩm nang sở hữu trí tuệ, tr.132-1333 Jan Peter Heidenreich (2005), The New German Act Against Unfair Competition, Marcin Szala and © 2005 Gerhard Dannemann

Ví dụ điển hình là trường hợp quảng cáo so sánh, trước đây bị coi là một trong

những hành vi cạnh tranh không lành mạnh điển hình, tuy nhiên từ sự cân nhắc lợi

ích nó đem lại cho người tiêu dùng (tiết kiệm thời gian tìm kiếm, lựa chọn sản

phẩm), mà hành vi này đến nay đã được chấp nhận với những điều kiện ràng buộc

về tính chính xác, đầy đủ của thông tin để tránh bị các doanh nghiệp lợi dụng công

kích đối thủ cạnh tranh. Việt Nam hiện còn lại là một trong số rất ít các quốc gia

trên thế giới cấm tuyệt đối các hình thức quảng cáo so sánh trực tiếp, mà không

cần xét đến nội dung quảng cáo.

3. Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

3.1 Nguồn của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh ra đời sớm hơn pháp luật về hạn

chế cạnh tranh. Các quy định chống hành vi hạn chế cạnh tranh chỉ ra đời khi thị

trường đã phát triển và đạt được mức độ tập trung hoá nhất định dẫn đến sự hình

thành các doanh nghiệp hoặc nhóm doanh nghiệp mang quyền lực thị trường cần

phải bị kiểm soát. Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh gắn liền với sự ra đời

của thương mại tự do tại Châu Âu thế kỷ 19, mà theo một số nhà nghiên cứu, khởi

đầu từ Cách mạng Pháp 17914. Hệ thống các phường hội thương mại đã duy trì và

phát triển luật chơi trong ngành một cách mạnh mẽ, trong khi người ta nhận thấy rõ

rằng không thể trông đợi các thương nhân đơn lẻ thực hiện cạnh tranh lành mạnh

một cách tự giác. Xuất phát từ Điều 1382 Bộ luật Dân sự Pháp về trách nhiệm bồi

thường thiệt hại dân sự nói chung, một loạt các án lệ về cạnh tranh không lành

mạnh (concurrence deloyal) đã xuất hiện đem lại sự bảo vệ cho thương nhân trước

các hành vi gây nhầm lẫn, gièm pha, xâm phạm bí mật kinh doanh, cạnh tranh “ăn

bám” ... Trong khi đó, nước Đức từ chối mô hình của Pháp và sau gần một thế kỷ

đã ban hành một đạo luật riêng về cạnh tranh không lành mạnh (1909) trong đó

đưa ra các quy định giới hạn nghiêm ngặt hoạt động kinh doanh của thương nhân,

trong đó có những hành vi ngày nay được coi là rất thông thường trong thực tiễn

thương mại, như là khuyến mại, giảm giá. Còn ở trung tâm công nghiệp và pháp lý

4 Frauke Henning – Bodewig (2006), Unfair competition law: European Union and Member States, Kluwer Law International, tr.2

thứ ba của Châu Âu thời kỳ đó là nước Anh, người ta không theo mô hình luật

chung kết hợp với án lệ của Pháp, cũng không theo mô hình luật riêng về cạnh

tranh không lành mạnh của Đức. Cạnh tranh không lành mạnh trong hệ thống

Thông luật của Anh quốc chỉ gói gọn trong việc mô tả các hành vi gây nhầm lẫn về

nhãn hiệu (passing off), gắn liền với pháp luật về sở hữu trí tuệ, và sau đó hệ thống

pháp luật Hoa Kỳ cũng tiếp tục cách tiếp cận này trong việc điều chỉnh cạnh tranh

không lành mạnh.

Như vậy, có thể thấy mguồn của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

tương đối đa dạng, bao gồm cả án lệ, luật tục, luật thành văn, trong đó luật thành

văn có thể la quy định chung của pháp luật về dân sự, thương mại, cũng có thể là

một đạo luật riêng về cạnh tranh không lành mạnh, hay là rải rác các quy định nằm

trong các lĩnh vực pháp luật khác có liên quan.

3.2 Cơ chế điều chỉnh hành vi cạnh tranh không lành mạnh

Mặc dù pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh xuất phát từ nhiều nguồn

và thể hiện quan điểm lập pháp khác nhau ở mỗi quốc gia, cơ chế điều chỉnh của

lĩnh vực pháp luật này vẫn có những đặc trưng cơ bản thống nhất, và cũng là

những đặc trưng của cơ chế điều chỉnh pháp luật cạnh tranh nói chung, đó là tính

tiếp cận từ mặt trái và tính không triệt để trong nội dung điều chỉnh đối với các

hoạt động cạnh tranh 5.

- Tính chất tiếp cận từ mặt trái: Trong khi các văn bản pháp luật về kinh tế

khác tập trung quy định cụ thể các quyền và nghĩa vụ - những việc được làm và

phải làm - của chủ thể tham gia kinh doanh, thì pháp luật cạnh tranh chỉ khoanh

vùng các hành vi bị ngăn cấm trong hoạt động cạnh tranh, chứ không hướng dẫn

các đối tượng điều chỉnh cần làm những gì hoặc phải làm những gì.

- Tính chất không triệt để trong nội dung điều chỉnh: các quy định của pháp

luật cạnh tranh, đặc biệt là về cạnh tranh không lành mạnh, không bao giờ quy

định đầy đủ và triệt để toàn bộ các hành vi phản cạnh tranh tồn tại trong nền kinh

5 Nguyễn Như Phát & Bùi Nguyên Khánh (2001), Tiến tới xây dựng pháp luật về cạnh tranh trong điều kiện chuyển sang nền kinh tế thị trường ở Việt Nam, NXB Công an nhân dân, tr,71.

tế xã hội. Quy định của luật thường đặt ra điều khoản mở cho phép cơ quan công

quyền có thể bổ sung các hành vi mới xuất hiện có ảnh hưởng xấu đến cạnh tranh

và xét thấy cần điều chỉnh, ngăn chặn. Mặt khác, đối với các hành vi đã được quy

định trong luật, bên cạnh một số hành vi bị cấm đoán tuyệt đối (per se rule), nhiều

hành vi khác được xem xét theo nguyên tắc hợp lý (rule of reason), cho phép cơ

quan xử lý chiếu theo hoàn cảnh thực tế của vụ việc để cân nhắc xem xét hành vi

có xâm hại đến cạnh tranh và ảnh hưởng xấu cho xã hội hay không. Bên cạnh đó,

các điều khoản miễn trừ dành cho các hành vi dạng này cũng là một đặc điểm nhận

diện của pháp luật cạnh tranh tại mọi quốc gia.

Những đặc trưng trong cơ chế điều chỉnh của pháp luật cạnh tranh có

nguyên nhân cả về lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cho đến nay cho dù đã có

nhiều học thuyết tiếp cận nghiên cứu, nhưng các nhà làm luật không thể đưa ra kết

luận cụ thể về nội hàm khái niệm cạnh tranh lành mạnh, vốn bao trùm lên nhiều

lĩnh vực khác nhau. Về mặt thực tiễn, hoạt động cạnh tranh cũng chính là hoạt

động kinh doanh của doanh nghiệp, thương nhân trên thương trường, hết sức đa

dạng và phong phú. Do đó, không thể đưa vào luật một danh sách những hành vi

được coi là cạnh tranh lành mạnh để hướng dẫn cho những doanh nghiệp, thương

nhân tham gia thị trường. Quy định đóng khung các hành vi cạnh tranh “được

phép” sẽ kìm hãm, ngăn cản sự sáng tạo trong kinh doanh, ảnh hưởng tiêu cực đến

sự phát triển của nền kinh tế. Cách tiếp cận từ mặt trái của cạnh tranh phù hợp với

nguyên tắc chung của tự do trong kinh doanh, theo đó cá nhân, tổ chức kinh doanh

có thể tự do “làm những việc mà pháp luật không cấm”.

Cũng chính vì hoạt động kinh doanh đa dạng, phong phú, có thể ở từng thời

điểm, từng hoàn cảnh khác nhau mà một hành vi sẽ bị xác định là phản cạnh tranh

khi đi ngược lại lợi ích của nhà nước và xã hội, nhưng ở một thời điểm, hoàn cảnh

khác thì hành vi đó lại không xâm hại đến lợi ích công và không đáng bị ngăn cấm.

Vì vậy, pháp luật cạnh tranh đặt ra những điều khoản mở và những quy định miễn

trừ cho phép áp dụng pháp luật một cách linh hoạt. Cần thấy rằng, các lĩnh vực

pháp luật khác cũng có sự mở rộng hoặc thu hẹp phạm vi các hành vi, quan hệ xã

hội được điều chỉnh, ngay cả lĩnh vực có chế tài nghiêm khắc nhất là hình sự cũng

có quá trình tội phạm hoá và phi tội phạm hoá các hành vi bị coi là nguy hiểm cho

xã hội. Tuy nhiên, do tính linh hoạt trong hoạt động cạnh tranh, trong quan hệ kinh

doanh mạnh hơn trong các quan hệ xã hội khác rất nhiều, cơ chế điều chỉnh của

pháp luật cạnh tranh cũng trở nên tuỳ nghi và khả biến hơn rất nhiều so với cơ chế

điều chỉnh của những ngành luật khác. Chính vì vậy, do dù nằm trong hệ thống

Thông luật hay Dân luật, hầu hết các quốc gia có xây dựng pháp luật cạnh tranh

đều cho phép cơ quan cạnh tranh có một thẩm quyền rộng rãi trong việc vận dụng

và áp dụng pháp luật, cũng như thừa nhận sự tồn tại của hệ thống án lệ trong quá

trình xử lý các vụ việc cạnh tranh.

3.3 Các nhóm hành vi cạnh tranh không lành mạnh bị điều chỉnh

Do tính chất không rõ ràng trong khái niệm cũng như phạm vi điều chỉnh

đối với hành vi cạnh tranh không lành mạnh, các nhà làm luật sử dụng cách tiếp

cận từ mặt trái trong việc xây dựng quy định điều chỉnh trong lĩnh vực pháp luật

này và luôn cố gắng xây dựng một danh sách các hành vi cạnh tranh không lành

mạnh bị cấm. Nhìn chung, thông qua thực tiễn thương mại, người ta xác định được

một số hành vi luôn luôn bị coi là tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh. Điều 10

bis Công ước Paris đã đưa ra một danh sách không đầy đủ bao gồm ba hình thức

cạnh tranh không lành mạnh đặc biệt bị cấm như sau:

- Mọi hành vi nhằm gây ra sự nhầm lẫn, bằng bất kỳ phương tiện nào, với

cơ sở, hàng hoá hay hoạt động kinh doanh, thương mại của đối thủ cạnh tranh.

- Những tuyên bố sai trái trong công việc kinh doanh nhằm làm mất uy tín

của cơ sở, hàng hoá hay hoạt động kinh doanh, thương mại của đối thủ cạnh

tranh.

- Những chỉ dẫn hoặc tuyên bố sử dụng trong quá trình kinh doanh nhằm

lừa dối công chúng về bản chất, quy trình sản xuất, đặc điểm, sự phù hợp về mục

đích, hoặc số lượng của hàng hoá.

Nội dung Điều 10 bis cho thấy đây là một danh sách chưa đầy đủ, có thể

coi chỉ là những ví dụ điển hình về cạnh tranh không lành mạnh, và khuyến nghị

các quốc gia thành viên bổ sung các biện pháp bảo hộ hiệu quả chống cạnh tranh

không lành mạnh. Trên thực tế, đã có nhiều hành không được Điều 10 bis nhắc tới

nhưng được pháp luật hoặc toà án các nước công nhận là cạnh tranh không lành

mạnh, chẳng hạn như các quy định về gây rối và cản trở kinh doanh, xâm phạm bí

mật kinh doanh hoặc lợi dụng thành quả đầu tư của doanh nghiệp, thương nhân

khác. Xét một cách khái quát, các hành vi cạnh tranh không lành mạnh được mô tả

trên đây có cùng một bản chất là việc tạo ra những lợi thế không chính đáng trong

tương quan cạnh tranh trên thị trường, và có thể được chia thành ba nhóm: (1) Các

hành vi mang tính chất lợi dụng; (2) Các hành vi mang tính chất công kích; và (3)

Các hành vi lừa dối, lôi kéo khách hàng

- Các hành vi mang tính chất lợi dụng: Đây là nhóm hành vi cạnh tranh

không lành mạnh điển hình, được biết đến dưới nhiều dạng thức khác nhau như

gây nhầm lẫn về nguồn gốc hàng hoá, dịch vụ (misleading), lợi dụng thành quả đầu

tư của người khác (free reading), xâm phạm bí mật kinh doanh… Bản chất của

hành vi này là việc chiếm đoạt hay sử dụng trái phép lợi thế cạnh tranh của doanh

nghiệp khác. Đây cũng là dạng hành vi gần với các hành vi xâm phạm quyền sở

hữu trí tuệ, sự khác biệt chỉ nằm ở đối tượng bị xâm phạm. Trong trường hợp hành

vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp thể hiện ở

số đối tượng nhất định được coi là tài sản trí tuệ sau khi chủ sở hữu xác lập quyền

thông qua việc đăng ký và được cấp văn bằng bảo hộ. Còn trong trường hợp cạnh

tranh không lành mạnh, phạm vi lợi thế cạnh tranh bị xâm phạm có thể rộng hơn

rất nhiều, bao gồm tất cả các giá trị, thành quả mà doanh nghiệp cạnh tranh đạt

được một cách hợp pháp thông qua quá trình kinh doanh, bao gồm cả những yếu tố

công khai như uy tín tên tuổi, chỉ dẫn thương mại hay không công khai như bí

quyết kinh doanh.

Do dạng hành vi này xâm phạm trước hết đến lợi thế cạnh tranh, cũng được

coi là một dạng tài sản của các doanh nghiệp cạnh tranh trên thị trường, các doanh

nghiệp này thường tích cực đưa vụ việc đến cơ quan nhà nước có thẩm quyền yêu

cầu sự bảo vệ của pháp luật. Do đó, có nhiều vụ việc liên quan đến dạng hành vi

lợi dụng được xử lý và dạng hành vi này được coi là phổ biến, điểm hình của cạnh

tranh không lành mạnh. Tuy nhiên, trong quá trình xử lý vụ việc, ảnh hưởng đến

người tiêu dùng cũng được tính đến khi việc lợi dụng uy tín, thành quả đầu tư của

người khác gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng về hàng hoá, dịch vụ, uy tín hay khả

năng kinh doanh của bên vi phạm.

Mặt khác, không phải mọi dạng thành quả đầu tư, lợi thế cạnh tranh đều

được bảo vệ, có những đối tượng có được từ kết quả phát triển kinh tế xã hội, khoa

học kỹ thuật chung của ngành, khi đó các doanh nghiệp có quyền tiếp cận và sử

dụng tự do để thúc đẩy hiệu quả kinh doanh. Việc ngăn chặn và bảo hộ thái quá có

thể gây ảnh hưởng tiêu cực cho sự phát triển chung của ngành. Căn cứ vào thực tế

từng vụ việc, cơ quan xử lý sẽ đánh giá tính chính đáng trong yêu cầu của doanh

nghiệp để bảo vệ quyền lợi trước hành vi cạnh tranh không lành mạnh.

- Các hành vi mang tính chất công kích: Đây là nhóm hành vi có chung bản

chất là tấn công vào đối thủ cạnh tranh, triệt tiêu hoặc làm suy giảm các lợi thế

cạnh tranh của đối thủ cạnh tranh. Các hành vi cụ thể rất đa dạng, phụ thuộc vào

cách thức, mục tiêu công kích, có thể là những thông tin sai trái làm mất uy tín đối

thủ cạnh tranh, hoặc các hành vi trực tiếp gây cản trở hoạt động kinh doanh của đối

thủ, hoặc lôi kéo, mua chuộc nhân viên hoặc đối tác của đối thủ cạnh tranh. Một số

quốc gia còn xếp những hành vi hạn chế cạnh tranh thuộc dạng nhẹ, như ấn định

giá bán lại, phân biệt đối xử, lạm dụng ưu thế trong giao dịch (bargaining power)

thuộc phạm vi cạnh tranh không lành mạnh do xem xét yếu tố cản trở hoạt động

kinh doanh của doanh nghiệp khác.

Mặc dù dạng hành vi công kích nói trên cũng tác động thẳng đến các đối

thủ cạnh tranh của bên vi phạm, nhưng do tính chất trực diện của hành vi, các bên

liên quan thường có khuynh hướng sử dụng các quy định trực tiếp về gây thiệt hại

và bồi thường thường thiệt hại của pháp luật dân sự, hoặc thậm chí cả hình sự, để

giải quyết tranh chấp một cách triệt để, thay vì áp dụng các quy định riêng của

pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh. Do đó, tính điển hình của nhóm hành vi

này không cao bằng nhóm hành vi thứ nhất.

- Các hành vi lôi kéo bất chính khách hàng: Việc đặt các hành vi thuộc

nhóm này, đặc biệt là các hành vi kinh doanh bất chính đã trở nên phổ biến trên thị

trường như quảng cáo lừa dối, khuyến mại nhử mồi, chào hàng quấy rối hay ép

buộc… vào phạm vi điều chỉnh của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh còn

là một vấn đề gây nhiều tranh cãi. Bản chất của hành vi này là tạo ra một lợi thế

cạnh tranh gian dối để lôi kéo khách hàng, người tiêu dùng. Đối tượng chịu tác

động trực tiếp của các hành vi này là khách hàng/người tiêu dùng, còn các doanh

nghiệp cạnh tranh chỉ chịu ảnh hưởng gián tiếp từ hành vi vi phạm thông qua việc

mất khách hàng. Trong nhiều trường hợp, việc lôi kéo khách hàng tham gia giao

dịch bằng các biện pháp bất chính động chạm đến nguyên tắc căn bản của giao

dịch dân sự là tự do ý chí. Do đó, ở một số quốc gia, nhóm hành vi này có thể

không nằm trong khuôn khổ pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh, mà chịu sự

điều chỉnh của các quy định chung trong pháp luật về dân sự, thương mại, của

pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng, và trong nhiều các quy định điều chỉnh ngành,

lĩnh vực kinh tế cụ thể. Lấy ví dụ tại Việt Nam, quy định về hành vi quảng cáo,

thông tin gian dối không chỉ có trong Luật Cạnh tranh mà còn cả ở nhiều văn bản

khác như Bộ luật Dân sự, Luật Thương mại, Luật Kinh doanh bảo hiểm, Luật

Dược, Pháp lệnh Bảo vệ người tiêu dùng…

Tuy nhiên, cũng cần thấy rằng tác động của dạng hành vi nói trên không

giới hạn tại một số khách hàng bị lôi kéo và các đối thủ cạnh tranh bị mất khách

hàng. Quan trọng hơn, dạng hành vi này còn khiến thị trường trở nên không minh

bạch, làm sai lệch giao dịch giữa các chủ thể tham gia thị trường, và qua đó ảnh

hưởng xấu đến môi trường kinh doanh chung. Do đó, các quy định điều chỉnh dạng

hành vi này vẫn chiếm một vị trí quan trọng trong pháp luật cạnh tranh nói chung

cũng như chế định về cạnh tranh không lành mạnh nói riêng của nhiều quốc gia có

nền kinh tế thị trường phát triển.

Cuối cùng, việc phân nhóm các hành vi cạnh tranh không lành mạnh như

trên mang tính khái quát phục vụ công tác nghiên cứu. Trên thực tế, giữa các nhóm

hành vi nói trên có sự giao thoa và một số hành vi cạnh tranh không lành mạnh có

thể xếp vào hơn một nhóm nếu xem xét mục đích vi phạm cũng như đối tượng tác

động của chúng. Chẳng hạn như hành vi quảng cáo so sánh vừa có mục đích công

kích đối thủ cạnh tranh, vừa mang tính chất lôi kéo bất chính khách hàng, đặc biệt

nếu sự so sánh dựa trên thông tin sai lệch. Hay hành vi sử dụng trái phép các dấu

hiệu, chỉ dẫn thương mại của đối thủ cạnh tranh trước tiên mang tính chất lợi dụng

uy tín nhưng về lâu dài dẫn đến hậu quả là làm giảm tính chất độc đáo, khả năng

phân biệt của chỉ dẫn thương mại (dillusion), làm triệt tiêu lợi thế cạnh tranh của

đối thủ. Hành vi lôi kéo nhân viên của doanh nghiệp khác trong nhiều trường hợp

cũng phát sinh khả năng xâm phạm bí mật kinh doanh… Nhìn chung, việc đánh

giá hành vi cạnh tranh không lành mạnh phụ thuộc nhiều vào thực tiễn xử lý, dựa

trên quan điểm của cơ quan cạnh tranh, mức độ ảnh hưởng của hành vi cũng như

sự cân bằng giữa lợi ích của doanh nghiệp và của người tiêu dùng, giữa yêu cầu

bảo hộ các quyền chính đáng của doanh nghiệp và khuyến khích cạnh tranh tự do,

phát triển kinh tế xã hội.

3.4 Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh trong mối quan hệ với các lĩnh

vực pháp luật khác

Do phạm vi điều chỉnh rộng và các tiêu chí đánh giá mở đối với cạnh tranh

không lành mạnh, các quy định về cạnh tranh không lành mạnh trong nhiều trường

hợp được sử dụng với tính chất “quét”, bổ trợ cho các lĩnh vực khác trong hệ thống

pháp luật điều chỉnh hoạt động của nền kinh tế thị trường. Do đó, pháp luật về

cạnh tranh không lành mạnh có quan hệ chặt chẽ với nhiều lĩnh vực pháp luật

khác, và các quan hệ này làm tăng thêm tính chất chồng lấn trong các quy định về

hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Xuất phát từ đặc điểm này, đã hình thành cái

gọi là Nguyên tắc ưu tiên (Pre-emption principle) trong thực tiễn áp dụng pháp

luật về cạnh tranh không lành mạnh của nhiều quốc gia, đặc biệt là tại Châu Âu.

Theo nguyên tắc tại, pháp luật cạnh tranh không lành mạnh chỉ được áp dụng trong

trường hợp hành vi vi phạm chưa chịu sự điều chỉnh theo quy định của các văn bản

pháp luật khác 6. Mức độ áp dụng nguyên tắc này tại mỗi quốc gia khác nhau, phụ

thuộc vào cách tiếp cận của mỗi hệ thống pháp luật trong việc điều chỉnh cạnh

tranh không lành mạnh.

6 Anselm Kamperman Sanders (1997) Unfair competition law: The protection of intellectual and industrial creativity, Claredon Press Oxford, p.11

- Quan hệ với pháp luật dân sự: Pháp luật về dân sự là luật chung điều chỉnh

về các quan hệ giao dịch cũng như giải quyết các tranh chấp trên thị trường. Như

đã phân tích ở trên, một trong những nguồn của pháp luật về cạnh tranh không lành

mạnh là chế định về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng (tort), theo đó các doanh

nghiệp bị thiệt hại từ hành vi cạnh tranh không lành mạnh có thể sử dụng các quy

định của tố tụng dân sự để yêu cầu bồi thường thiệt hại. Mặt khác các nguyên tắc

chung của pháp luật dân sự về tự do, tự nguyện, trung thực trong giao dịch… cũng

được sử dụng để làm tiêu chí đánh giá tính chất không lành mạnh của một hành vi

vi phạm. Pháp luật dân sự là luật gốc để phát triển các quy định về cạnh tranh

không lành mạnh, cho dù các quy định này trong khuôn khổ một đạo luật riêng,

hay nằm trong các bộ phận khác nhau của pháp luật dân sự như pháp luật thương

mại, pháp luật về sở hữu trí tuệ hay pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng. Bên cạnh

đó, một số nước vẫn sử dụng các quy định của pháp luật dân sự để điều chỉnh trực

tiếp về cạnh tranh không lành mạnh và toà án đóng vai trò xử lý các hành vi vi

phạm.

Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, pháp luật về cạnh tranh không lành

mạnh dần tách khỏi khuôn khổ của pháp luật dân sự và mang nhiều yếu tố hành

chính. Cạnh tranh không lành mạnh không còn là vấn đề của luật tư liên quan đến

tranh chấp giữa hai chủ thể kinh doanh trên thị trường và trong nhiều trường hợp,

nhân danh lợi ích công, nhà nước cần phải can thiệp để duy trì trật tự trong kinh

doanh, qua đó tạo dựng môi trường cạnh tranh lành mạnh. Trật tự trong kinh doanh

đem lại lợi ích cả cho nhà nước lẫn các chủ thể tham gia hoạt động thị trường. Vì

vậy, các biện pháp quản lý và chế tài hành chính dần xuất hiện trong cơ chế điều

chỉnh của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh và cơ quan cạnh tranh được

trao thẩm quyền nhiều hơn trong việc xử lý các hành vi cạnh tranh.

- Quan hệ với pháp luật về sở hữu trí tuệ: mối quan hệ giữa pháp luật chống

cạnh tranh không lành mạnh và pháp luật về sở hữu trí tuệ có từ rất lâu. Như đã

giới thiệu, các quy định mang tính quốc tế đầu tiên về cạnh tranh không lành mạnh

xuất phát từ một công ước về sở hữu trí tuệ (Công ước Paris về Bảo hộ sở hữu

công nghiệp), và cho tới nay nhiều nhà nghiên cứu về pháp luật sở hữu trí tuệ vẫn

khẳng định quyền chống cạnh tranh không lành mạnh là một trong những quyền cơ

bản của chủ sở hữu tài sản trí tuệ. Bảo vệ quyền sở hũu trí tuệ chính là một trong

những xuất phát điểm cơ bản của các quy định cạnh tranh không lành mạnh, vì về

bản chất, các hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ đều được tiến hành với động

cơ cạnh tranh không lành mạnh. Một hành vi chỉ bị coi là xâm phạm quyền sở hữu

trí tuệ khi chủ thể thực hiện nó có ý định hoặc đã đưa tài sản trí tuệ của người khác

vào khai thác thương mại, đồng nghĩa với việc trở thành một đối thủ cạnh tranh

của chính chủ sở hữu tài sản trí tuệ đó.

Hiện nay, sự phân biệt giữa pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh và

pháp luật về sở hữu trí tuệ tập trung ở đối tượng được bảo vệ. Pháp luật về sở hữu

trí tuệ hướng tới việc bảo hộ các đối tượng tài sản trí tuệ mà quyền sở hữu được

xác lập một cách rõ ràng, đầy đủ thông qua các thủ tục đăng ký, cấp văn bằng bảo

hộ hoặc các tiến trình pháp lý khác do nhà nước quy định. Sự bảo vệ pháp luật

dành cho các đối tượng này do đó cũng là đầy đủ và vững chắc nhất. Trong khi đó,

pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh bảo vệ các lợi thế cạnh tranh không được

bảo hộ thông qua văn bằng, chẳng hạn như nhãn hiệu chưa đăng ký hoặc bí mật

kinh doanh. Do việc xác lập quyền đối với các đối tượng này không trải qua thủ

tục chặt chẽ như đăng ký quyền sở hữu trí tuệ, nên sự bảo hộ mà pháp luật về cạnh

tranh không lành mạnh dành cho chủ sở hữu không thể mạnh mẽ bằng các biện

pháp bảo hộ sở hữu trí tuệ. Trong các vụ việc cạnh tranh không lành mạnh liên

quan đến quyền sở hữu trí tuệ, bên khiếu nại thường phải chứng minh quyền hợp

pháp đối với đối tượng bị vi phạm, bao gồm việc tạo lập, duy trì, sử dụng phổ biến,

lâu dài và không có tranh chấp... Hay xét trên một khía cạnh khác, nếu như pháp

luật về sở hữu trí tuệ bảo vệ vị thế chung của chủ sở hữu tài sản trí tuệ, thì pháp

luật về cạnh tranh không lành mạnh bảo vệ chủ sở hữu chống lại một số dạng hành

vi nhất định xâm phạm đến tài sản trí tuệ. Do đó, sự bảo hộ của pháp luật về cạnh

tranh không lành mạnh không mang tính liên tục, mà chỉ phát sinh khi xuất hiện

tranh chấp. Vì vậy, pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh trong nhiều trường

hợp được coi là là công cụ bổ trợ cho việc thực thi pháp luật về sở hữu trí tuệ.

- Quan hệ với pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng: Pháp luật về cạnh tranh

không lành mạnh ngày càng có xu hướng tiếp cận gần hơn với pháp luật về bảo vệ

người tiêu dùng khi đặt trọng tâm bảo vệ người tiêu dùng bên cạnh trọng tâm bảo

vệ các đối thủ cạnh tranh và môi trường cạnh tranh nói chung. Các hành vi cạnh

tranh không lành mạnh thuộc nhóm thứ 3 trên đây, đặc biệt là các dạng hành vi

mang tính chất lừa dối, cưỡng ép… có mặt trong nhiều đạo luật về bảo vệ người

tiêu dùng. Đặc biệt, Cộng đồng Châu Âu đã có một văn bản riêng quy định về các

hành vi thương mại không lành mạnh (unfair trade practice) là Chỉ thị số

2005/29/EC ngày 11/5/2005 trên cơ sở sửa đổi, bổ sung các Chỉ thị số

84/450/EEC, 97/7/EC, 98/27/EC và 2002/65/EC quy định riêng về quảng cáo gây

nhầm lẫn.

Trước đây, có một số quan điểm cho rằng sự phân biệt giữa pháp luật về

cạnh tranh không lành mạnh và pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng nằm đối tượng

được bảo vệ, pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh chỉ bảo vệ các doanh

nghiệp cạnh tranh trên thị trường cũng như môi trường cạnh tranh chung, trong khi

vai trò bảo vệ người tiêu dùng đương nhiên thuộc về pháp luật về bảo vệ người tiêu

dùng. Tuy nhiên, với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, các quan hệ về cạnh

tranh và bảo vệ người tiêu dùng ngày càng gắn bó và không thể tách rời. Nếu như

cạnh tranh trên thị trường được định nghĩa một cách đơn giản là việc giành giật

khách hàng trong kinh doanh, thì giữa ba bên doanh nghiệp – khách hàng/người

tiêu dùng – các đối thủ cạnh tranh có quan hệ gắn bó khó có thể tách rời. Việc lôi

kéo, thu hút khách hàng bằng các thủ đoạn bất chính chắc chắn sẽ làm thiệt hại cho

các doanh nghiệp cạnh tranh kinh doanh trung thực, lành mạnh, mặt khác, những

thủ đoạn lợi dụng hoặc làm mất uy tín của đối thủ cạnh tranh cũng ảnh hưởng tiêu

cực đến người tiêu dùng, khiến họ nhầm lẫn và trả tiền cho các hàng hoá, dịch vụ

không đúng như mong muốn của mình. Môi trường cạnh tranh lành mạnh chính là

môi trường ở đó quyền lợi của người tiêu dùng được đảm bảo ở mức cao nhất.

Một yếu tố khác có thể sử dụng để phân biệt phạm vi áp dụng của pháp luật

về cạnh tranh không lành mạnh là thời điểm tác động. Pháp luật về bảo vệ người

tiêu dùng, đặc biệt thể hiện tại các quy định về giải quyết tranh chấp và bồi thường

thiệt hại, có khuynh hướng quan tâm tới việc bảo vệ người tiêu dùng trong và sau

khi xảy ra giao dịch, trong đó xác định được cụ thể một hay một nhóm người tiêu

dùng chịu tác động từ hành vi vi phạm. Trong khi đó, pháp luật về cạnh tranh

không lành mạnh bảo vệ hướng tới việc bảo vệ đối tượng người tiêu dùng nói

chung, hay có thể gọi một cách khác là một số đông những người tiêu dùng tiềm

năng, trước khi họ tham gia giao dịch. Thông qua việc ngăn chặn những hành vi

lừa dối, gây nhầm lẫn, lôi kéo bất chính… pháp luật về cạnh tranh không lành

mạnh góp phần loại bỏ khả năng phát sinh các vi phạm gây thiệt hại cho người tiêu

dùng. Mặt khác, trong trường hợp xác định một hoặc một số người tiêu dùng cụ thể

do chịu tác động của hành vi cạnh tranh không lành mạnh đã tham gia giao dịch và

chịu thiệt hại, vụ việc nên được điều chỉnh theo các quy định về bảo vệ người tiêu

dùng, và hành vi lừa dối hay gây nhầm lẫn của thương nhân sẽ được coi là căn cứ

để xác định sự vô hiệu của giao dịch.

- Quan hệ với pháp luật về hạn chế cạnh tranh:

Cuối cùng, pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh cũng có sự gắn bó với

bộ phận thức hai của pháp luật cạnh tranh nói chung, đó là pháp luật về hạn chế

cạnh tranh. Có thể hình dung nếu như hành vi hạn chế cạnh tranh là những hành vi

đẩy lùi cạnh tranh, làm cạnh tranh vận hành dưới mức bình thường, dẫn đến triệt

tiêu cạnh tranh, thì cạnh tranh không lành mạnh là những hành vi đẩy cạnh tranh

lên quá mức, khiến nó vận hành quá nóng, vượt khỏi các giới hạn có thể chấp nhận

được của thị trường và xã hội.

Dù có sự phân chia thành hai lĩnh vực, song cả pháp luật chống cạnh tranh

không lành mạnh và pháp luật chống hạn chế cạnh tranh đều hướng tói mục đích

bảo vệ cơ chế cạnh tranh, bảo vệ môi trường cạnh tranh lành mạnh và thông qua đó

bảo vệ lợi ích của toàn thể người tiêu dùng xã hội. Pháp luật chống cạnh tranh

không lành mạnh ra đời trước, từ khi cơ chế thị trường mới hình thành với các hoạt

động cạnh tranh sơ khai đã có những hành vi vượt ra ngoài khuôn khổ, cần phải

điều chỉnh. Pháp luật chống hạn chế cạnh tranh ra đời sau, khi thị trường đã phát

triển và tập trung hoá đến một mức độ nhất định để có thể phát sinh những trung

tâm quyền lực thị trường. Tuy nhiên, điều chỉnh hạn chế cạnh tranh lại được xem

là nền tảng của pháp luật cạnh tranh, vì đó là bảo vệ toàn bộ cơ chế cạnh tranh.

Nếu cạnh tranh bị thủ tiêu, toàn bộ các hoạt động cạnh tranh trên thị trường, dù là

lành mạnh hay không lành mạnh, sẽ không còn nữa. Do đó, thái độ của Nhà nước

đối với các hành vi hạn chế cạnh tranh thường quyết liệt và nghiêm khắc hơn rất

nhiều. Tuy nhiên, ở chiều ngược lại chống cạnh tranh không lành mạnh cũng chính

là chống các động thái có thể đưa đến tình trạng hạn chế cạnh tranh, và các hành vi

hạn chế cạnh tranh có thể nhìn nhận một cách khái quát cũng mang bản chất không

lành mạnh. Như đã trình bày ở phần trên, pháp luật một số quốc gia quy định các

hành vi hạn chế cạnh tranh dạng “nhẹ” vào khuôn khổ điều chỉnh của pháp luật về

cạnh tranh không lành mạnh.

Hai bộ phận pháp luật trên đây bổ sung cho nhau, tạo thành khuôn khổ

pháp luật chung điều chỉnh cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường. Thiếu một

trong hai bộ phận, cơ cấu thị trường cũng như tương quan lợi ích của các chủ thể

hoạt động trên đó sẽ không thể được bảo vệ một cách đầy đủ và toàn diện.

4. Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh của một số quốc gia trên thế

giới

4.1Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh tại Châu Âu

Châu Âu là nơi khởi đầu của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh, và

cũng là nơi phát sinh các cách tiếp cận khác biệt trong quá trình xây dựng pháp

luật về cạnh tranh không. Như đã trình bày tại phần trên, ba trung tâm kinh tế lớn

của Châu Âu là Pháp, Đức và Anh có những cách điều chỉnh cạnh tranh không

lành mạnh riêng, trong đó đáng ngạc nhiên là hệ thống của Pháp lại có nhiều điểm

gần với Anh hơn là Đức.

- Pháp và Anh đều điều chỉnh hành vi cạnh tranh không lành mạnh trên cơ

sở các nguyên tắc chung về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng (tort

law) và cụ thể hoá thông qua các án lệ. Một số nước khác cũng xây dựng pháp luật

về cạnh tranh không lành mạnh theo hướng này là Hà Lan và Italia. Tại các quốc

gia này, toà án có vai trò rất lớn trong việc đánh giá hành vi cạnh tranh không lành

mạnh và quyết định biện pháp xử lý, với chế tài chủ yếu là bồi thường thiệt hại.

Tuy nhiên, vẫn có sự khác biệt giữa hai hệ thống Dân luật và Thông luật

trong cách thức áp dụng pháp luật đối với lĩnh vực này. Trong hệ thống của Pháp,

phạm vi áp dụng tort law đối với hành vi cạnh tranh không lành mạnh tương đối

rộng, Toà án có thẩm quyền xem xét và phán quyết nhiều hành vi cạnh tranh khác

nhau, từ đó hình thành các án lệ đa dạng về các hành vi gây cản trở hoạt động cạnh

tranh (concurrence déloyal) và các hành vi lợi dụng thành quả của đối thủ cạnh

tranh (concurrence parasitaire). Trong các vụ việc tại toà án, bên nguyên đơn cần

chứng minh sự tồn tại của hành vi cạnh tranh không lành mạnh, thiệt hại xảy ra và

mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại; và bên bị đơn có trách

nhiệm bồi thường thiệt hại mà không cần xét đến yếu tố lỗi (cố ý) đối với hành vi

vi phạm. Hà Lan cũng áp dụng mô hình này, tuy nhiên với nguyên tắc “doanh

nghiệp được thực hiện mọi hoạt động cạnh tranh không bị cấm bởi quy định pháp

luật” kết hợp với nguyên tắc ưu tiên, việc sử dụng các điều khoản chung của pháp

luật dân sự để xử lý vụ việc cạnh tranh bị hạn chế hơn.

Trong khi đó, hệ thống Thông luật của Anh chỉ thừa nhận việc áp dụng tort

law về cạnh tranh không lành mạnh đối với một số dạng hành vi cụ thể như gây

nhầm lẫn, mạo nhận về nhãn hiệu (passing off) và xâm phạm bí mật kinh doanh.

Do đó, để được toà án giải quyết, các vụ việc về cạnh tranh không lành mạnh phải

đáp ứng một số yêu cầu nhất định, và các thẩm phán có thể từ chối thụ lý nếu vụ

việc liên quan đến các hành vi thị trường nằm ngoài phạm vi các hành vi cạnh

tranh không lành mạnh nêu trên..

- Bên cạnh đó, một số nước đã lựa chọn cách tiếp cận sử dụng luật chuyên

ngành (lex specialis) để điều chỉnh hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Một số

nước như Đức, Áo, Bỉ, Đan Mạch, Phần Lan, Tây Ban Nha, Thuỵ Sỹ, Luxemburg

đã có một đạo luật riêng về cạnh tranh không lành mạnh, một số nước khác như

Hungary, Bulgary hay Rumani xây dựng các quy định về cạnh tranh không lành

mạnh trong một đạo luật về thương mại hay cạnh tranh. Các quốc gia này đã luật

hoá một số dạng hành vi cạnh tranh không lành mạnh điển hình, dựa trên cơ sở các

khuyến nghị tại Điều 10bis Công ước Paris về Bảo hộ Sở hữu công nghiệp, và lấy

đó làm cơ sở cho việc thực thi pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh. Tuỳ

thuộc vào quan điểm điều tiết nền kinh tế thị trường của từng quốc gia tại từng thời

kỳ nhất định, danh sách các hành vi cạnh tranh không lành mạnh bị cấm có thể

nhiều hay ít. Cách tiếp cận này một mặt khiến cho các quy định về cạnh tranh

không lành mạnh rõ ràng và dễ áp dụng, nhưng mặt khác khiến cho quá trình thực

thi trở nên cứng nhắc và gây khó khăn cho cơ quan thực thi trong việc điều chỉnh

các hành vi cạnh tranh mới xuất hiện, hay có sự thay đổi về điều kiện kinh tế xã

hội. Ví dụ, nhiều nước tại Châu Âu trong một thời gian dài đã coi việc một doanh

nghiệp tìm kiếm và thu hút các khách hàng đã có quan hệ hợp đồng ổn định với

doanh nghiệp cạnh tranh khác là một dạng thức cạnh tranh không lành mạnh. Tuy

nhiên rõ ràng trong điều kiện nền kinh tế thị trường tự do, quy định như vậy là

không hợp lý, một mặt không đảm bảo quyền tự do lựa chọn cho khách hàng, mặt

khác không tạo động lực khuyến khích các doanh nghiệp có động lực phát triển.

Việc sửa đổi, bổ sung danh sách các hành vi cạnh tranh không lành mạnh đã được

luật hoá đòi hỏi phải có những nỗ lực lập pháp với thủ tục không dễ dàng, nhiều

khi không đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh chóng và linh hoạt của cơ chế thị

trường.

- Trong nhiều năm gần đây, đã có những nố lực để thống nhất các quy định

về cạnh tranh không lành mạnh giữa các nước thành viên EU trong khuôn khổ

chương trình hài hoà hoá pháp luật chung (legal harmonisation) của Cộng đồng

Châu Âu. Dựa trên Công ước Paris về Bảo hộ Sở hữu Công nghiệp, các quốc gia

Châu Âu đã phát triển các quy định chung theo nhiều hình thức, cấp độ, từ các

nguyên tắc cơ bản về cạnh tranh tại Hiệp ước Rome 1957 đến những thoả thuận

nhóm như Luật Nhãn hiệu chung của khối Benelux 1971 và những hướng dẫn

chung từ EC đến các nước thành viên như Chỉ thị số 2005/29/EC. Mặc dù vậy, tính

đến sự khác biệt còn tồn tại giữa hệ thống pháp luật của các quốc gia thành viên,

EU vẫn phải bổ sung một số nguyên tắc giải quyết xung đột pháp luật, trong đó đặc

biệt quan trọng là nguyên tắc nước xuất xứ tại Điều 28 của Hiệp ước Châu Âu,

theo đó pháp luật của quốc gia nhập khẩu được ưu tiên áp dụng để đánh giá tính

hợp pháp trong việc kinh doanh một loại hàng hoá nhất định. EC cũng đã ban hành

Quy định số 2006/2004 ngày 27/10/2004 về việc hợp tác giữa các cơ quan chịu

trách nhiệm thực thi pháp luật bảo vệ người tiêu dùng của các quốc gia thành viên.

4.2 Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh tại Hoa Kỳ

Mặc dù đã phát triển hệ thống các quy định về hạn chế cạnh tranh từ rất lâu

(Luật Sherman – 1890), các quy định về cạnh tranh không lành mạnh của Hoa Kỳ

lại tương đối phân tán. Các nhà lập pháp của Hoa Kỳ kết hợp cả hai cách tiếp cận

của Châu Âu trong việc điều chỉnh hành vi cạnh tranh không lành mạnh, sử dụng

các các quy định chung về bồi thường thiệt hại dân sự cũng như một số quy định

chuyên ngành, và thậm chí có sự khác biệt giữa pháp luật liên bang và pháp luật

các tiểu bang. Các quy định cạnh tranh quan trọng nhất có thể kể đến là Luật về Uỷ

ban Thương mại liên bang (1914) và Luật Nhãn hiệu liên bang, hay còn gọi là Luật

Lanham (1946).

Luật về Uỷ ban Thương mại liên bang đặt cơ sở cho việc thành lập Uỷ ban

Thương mại liên bang Hoa Kỳ (US FTC), một trong hai cơ quan chịu trách nhiệm

thực thi pháp luật cạnh tranh ở Mỹ. Khác với cơ quan cạnh tranh còn lại là Cục

Chống độc quyền thuộc Bộ Tư pháp chuyên trách về hạn chế cạnh tranh theo Luật

Chống độc quyền, chức năng của Uỷ ban Thương mại Liên bang rộng hơn, bên

cạnh chức năng điều tra và giám sát các vụ việc chống độc quyền, còn bao gồm

việc xử lý “các cách thức cạnh tranh không lành mạnh ảnh hưởng đến thương

mại, và các hành vi không lành mạnh hoặc gian dối ảnh hưởng đến thương

mại”(Điều 5 Luật về Uỷ ban Thương mại liên bang Hoa Kỳ). Khái niệm “cách

thức cạnh tranh không lành mạnh”(unfair methods of competition) đã gây nhiều

tranh luận giữa các nhà lập pháp ở cả hai Viện của Quốc hội Hoa Kỳ, và sau đó

được thay thể bằng khái niệm “cạnh tranh không lành mạnh” (với phạm vi bao

gồm cả các hành vi hạn chế cạnh tranh). Uỷ ban Thương mại liên bang Hoa Kỳ

(USFTC) đã có những giải thích rõ hơn về phạm vi các hành vi “không lành mạnh”

và “gian dối” trong các văn bản hướng dẫn theo thẩm quyền của mình. Trong bản

Tuyên bố chính sách về hành vi không lành mạnh, cơ quan này nêu rõ: “Luật

thành văn chỉ định khung cho các điều khoản chung do Quốc hội nhận thấy rằng

không thể soạn ra một danh sách các hành vi không lành mạnh mà không bị lạc

hậu một cách nhanh chóng hoặc tạo ra những kẽ hở cho vi phạm. Nhiệm vụ xác

định các hành vi cạnh tranh không lành mạnh thuộc về Uỷ ban, với hy vọng các

tiêu chí đánh giá sẽ được xem xét và phát triển theo thời gian”7.

Căn cứ trên các án lệ tại toà án, đến năm 1964 Uỷ ban đã hình thành 3 tiêu

chí để đánh giá hành vi cạnh tranh không lành mạnh, đó là: (i) gây thiệt hại cho

người tiêu dùng, (ii) vi phạm các chính sách xã hội hiện hành; và (iii) vô đạo đức

và không cẩn trọng. Cũng trên cách tiếp cận này, trong Tuyên bố chính sách về

hành vi gian dối, Uỷ ban xác định 3 yếu tố cần xem xét trong một vụ việc gian dối,

đó là:

- Phải có một diễn giải, một thiếu sót hoặc một hành động có thể gây nhầm

lẫn cho người tiêu dùng.

- Người tiêu dùng ứng có nhận thức và ứng xử hợp lý trong hoàn cảnh tiếp

nhận quảng cáo.

- Cuối cùng, diễn giải, thiếu sót hoặc hành động phải có tác động về mặt

vật chất, có nghĩa là có thể dẫn người tiêu dùng đến quyết định hoặc hành động

mua hàng. Khi có tác động vật chất, mới dẫn đến khả năng gây thiệt hại cho người

tiêu dùng, do người tiêu dùng có thể đã có lựa chọn khác nếu không có gian dối 8.

Khi có vi phạm xảy ra, Luật về Uỷ ban Thương mại liên bang cho phép cơ

quan này nhân danh lợi ích công tổ chức phiên điều trần với sự có mặt của bên vi

phạm để làm rõ hành vi, và dựa trên kết quả phiên điều trần ra quyết định buộc

đình chỉ và chấm dứt đối với hành vi bị xem là không lành mạnh. Trong trường

hợp quyết định có hiệu lực (không có kháng cáo hoặc kháng cáo không được Toà

Phúc thẩm hoặc Toà Tối cao chấp thuận), nếu bên bị đơn tiếp tục vi phạm, Uỷ ban

có thể đưa vụ việc ra Toà án và yêu cầu phạt dân sự mỗi hành vi vi phạm tới

7 US Federal Trade Commission (1980), FTC Policy Statement on Unfairness, , Washington D.C.8 US Federal Trade Commission (1983), FTC Policy Statement on Deception, Washington D.C.

10.000 USD, trong trường hợp vi phạm kéo dài thì mỗi ngày vi phạm bị tính là một

hành vi riêng rẽ (Điều 5 khoản (l)). Riêng đối với quảng cáo gian dối, Uỷ ban có

thể khởi kiện trực tiếp ra toà án địa phương có thẩm quyền, yêu cầu bồi thường

thiệt hại và cải chính công khai. Trong trường hợp quảng cáo gian dối gây ra thiệt

hại về sức khoẻ, bên vi phạm sẽ bị phạt tiền tới 5.000 USD hoặc phạt tù tới 6 tháng

hoặc chịu cả hai hình phạt, vi phạm tới lần thứ hai mức phạt là 10.000 USD và

phạt tù tới 1 năm.

Nếu Luật về Uỷ ban Thương mại liên bang trao thẩm quyền cho US FTC

chủ động thực hiện các biện pháp pháp lý chống quảng cáo nhằm cạnh tranh không

lành mạnh với tư cách đại diện cho lợi ích công và bảo vệ quyền lợi người tiêu

dùng, thì Luật Lanham mở ra một kênh khác cho phép các đối thủ cạnh tranh trực

tiếp khiếu nại, và thủ tục này cũng được US FTC ủng hộ với quan điểm cho rằng

thiệt hại của người tiêu dùng cũng đồng nghĩa với thiệt hại của đối thủ cạnh tranh.

Mặc dù nội dung chủ yếu của đạo luật này quy định về nhãn hiệu hàng hoá, Điều

43(a) quy định: “Bất kỳ ai liên quan đến việc kinh doanh hàng hoá, dịch vụ sử

dụng từ ngữ, khái niệm, tên, biểu tượng, hình vẽ hoặc sự kết hợp của chúng, hay

nguồn gốc xuất xứ giả mạo, mô tả gian dối hoặc gây nhầm lẫn:

- có thể gây bối rối, sai sót hoặc đánh lừa về sự liên hệ, liên kết hoặc hợp

tác giữa người này với một người khác, hoặc về nguồn gốc, khả năng tài trợ hoặc

sự chấp nhận hàng hoá, dịch vụ hoặc hoạt động thương mại của người này từ

người khác đó; hoặc

- trong quảng cáo hay khuyến mại thương mại mà diễn giải sai lệch bản

chất, đặc điểm, số lượng, nguồn gốc địa lý của hàng hoá, dịch vụ hay hành động

thương mại của người này hay người khác đó;

sẽ chịu trách nhiệm từ khởi kiện dân sự của bất kỳ ai cho rằng lợi ích của

họ bị thiệt hại hoặc có thể bị thiệt hại do hành vi nêu trên.

Để chứng minh thiệt hại, bên nguyên đơn phải đưa ra được trường hợp

người tiêu dùng thực tế tin vào quảng cáo gian dối và từ đó ảnh hưởng đến hoạt

động kinh doanh của mình. Bên cạnh đó, trong khi Uỷ ban Thương mại liên bang

khi tiến hành các vụ việc xử lý có quyền yêu cầu bên bị đơn chứng minh tính đúng

đắn trong quảng cáo của mình, thì theo thủ tục này bên nguyên đơn phải chứng

minh về sự gian dối trong quảng cáo của bên bị. Có thể thấy rõ do đặt trong một

đạo luật về nhãn hiệu, thủ tục giải quyết tranh chấp về quảng cáo gian dối của Luật

Lanham cũng mang nhiều màu sắc của thủ tục giải quyết các tranh chấp trong lĩnh

vực sở hữu trí tuệ.

4.3 Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh tại Châu Á

Pháp luật cạnh tranh các quốc gia, vùng lãnh thổ trong khu vực như Nhật

Bản, Hàn Quốc và Đài Loan có những nét tương đồng và chịu ảnh hưởng của hệ

thống pháp luật Hoa Kỳ. Điểm đặc biệt trong pháp luật về cạnh tranh không lành

mạnh của các quốc gia, vùng lãnh thổ này là sự tồn tại song song hai hệ thống quy

định về cạnh tranh không lành mạnh, một hệ thống gắn liền với pháp luật về sở

hữu trí tuệ, một hệ thống nằm trong khuôn khổ pháp luật cạnh tranh.

- Tại Nhật Bản, bên cạnh Luật Chống cạnh tranh không lành mạnh năm

1993 (được sửa đổi, bổ sung lần cuối tháng 6/2005) quy định về các hành vi chỉ

dẫn gây nhầm lẫn, xâm phạm bí mật kinh doanh, quảng cáo gian dối, gièm pha

doanh nghiệp khác, xâm phạm tên miền … căn cứ theo các quy định của Công ước

Paris, TRIPS hay Hiệp ước về Luật Nhãn hiệu (1994), Uỷ ban Thương mại lành

mạnh Nhật Bản từ năm 1982 cũng căn cứ vào các điều 19, 20 của Luật Chống độc

quyền (1946) ban hành Quy định về các hành vi thương mại không lành mạnh

trong đó ngăn cấm một loạt các hành vi mang tính chất hạn chế cạnh tranh ở mức

độ thấp như phân biệt đối xử, từ chối giao dịch, bán kèm hàng hoá, giao dịch loại

trừ, mua hàng với giá thấp bất hợp lý, bán hàng với giá cao bất hợp lý, lạm dụng vị

thế giao dịch và can thiệp vào hoạt động của doanh nghiệp khác.

- Hàn Quốc cũng có Luật Chống cạnh tranh không lành mạnh và bảo vệ bí

mật thương mại từ năm 1961 (được sửa đổi, bổ sung lần cuối vào tháng 2/2001),

tuy nhiên trong Chương V của Luật Điều chỉnh độc quyền và thương mại lành

mạnh 1980 (được sửa đổi, bổ sung lần cuối năm 2004) có quy định một loạt các

hành vi thương mại không lành mạnh bao gồm từ chố giao dịch, phân biệt đối xử,

loại trừ đối thủ cạnh tranh, dụ dỗ khách hàng của doanh nghiệp khác, lạm dụng vị

thế trong giao dịch, giao dịch với điều khoản hạn chế hoặc cản trở hoạt động kinh

doanh của đối tác, giao dịch với điều khoản ưu đãi bất hợp lý và các hành vi khác

đe doạ đến hoạt động thương mại lành mạnh.

Có thể thấy các nước nêu trên đã có sự tham khảo và kế thừa nhiều hệ

thống pháp luật để xây dựng các quy định về cạnh tranh không lành mạnh, phản

ánh tại nhiều văn bản điều chỉnh khác nhau với những cách tiếp cận khác nhau.

Mặt khác, cũng cần thấy rằng các quốc gia này đã có sự vận dụng quy định nhằm

phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội của mình, và có ý thức sử dụng các quy định

về cạnh tranh không lành mạnh như là “điều khoản quét” để khắc phục hoặc hạn

chế sự vận hành sai lệch của thể chế thị trường tại mỗi quốc gia. Có thể lấy ví dụ

các hành vi mua với giá cao bất hợp lý và bán với giá cao bất hợp lý tại Điều 6 và

Điều 7 Quy định về các hành vi thương mại không lành mạnh của Nhật Bản hay

hành vi trợ giúp người khác với lợi ích đặc biệt, hoặc công ty khác bằng các khoản

ứng trước, cho vay, nhân công, bất động sản, cổ phiếu và trái phiếu, tài sản trí tuệ,

hoặc giao dịch với những điều khoản ưu đãi đáng kể … tại khoản 7 Điều 23 Luật

Điều chỉnh độc quyền và thương mại lành mạnh Hàn Quốc chính là quy định nhằm

chống lại các biện pháp giao dịch nội bộ, bao cấp và trợ giá chéo giữa các bộ phận

thuộc cùng một tập đoàn kinh tế có thể gây ảnh hưởng đến môi trường cạnh tranh

chung của nền kinh tế.

4.4 Các quốc gia có nền kinh tế chuyển đổi

Đối với các quốc gia chuyển đổi từ hệ thống tập trung bao cấp sang cơ chế

thị trường, quá trình xây dựng pháp luật cạnh tranh có những đặc thù riêng nhằm

đảm bảo các đối tượng liên quan, bao gồm cả doanh nghiệp và các cơ quan quản lý

có điều kiện làm quen và thích ứng với các hoạt động thị trường trong môi trường

mới. Các quy định về cạnh tranh không lành mạnh cũng phản ánh sự vận động lập

pháp chung tại các quốc gia này.

- Tại Nga và Đông Âu, cùng với quá trình thay đổi thể chế kinh tế xã hội

nhanh chóng và triệt để, các đạo luật về cạnh tranh cũng được ban hành với đầy đủ

các bộ phận theo tiêu chuẩn của OECD, trong đó bao gồm các quy định về cạnh

tranh không lành mạnh, và các nhà lập pháp coi pháp luật cạnh tranh là một nhân

tố cơ bản để thúc đẩy tiến trình cải cách kinh tế 9. Điều 10 Luật về Cạnh tranh và

hạn chế hành vi độc quyền trên thị trường hàng hoá năm 1991 (sửa đổi, bổ sung

lần cuối năm 2005) quy định cấm các hành vi cạnh tranh không lành mạnh bao

gồm việc thông tin gian dối, sai lệch hoặc bóp méo có thể gây thiệt hại hoặc mất

uy tín cho doanh nghiệp khác, các hành vi gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng, các

hành vi xâm phạm đến quyền sở hữu trí tuệ hoặc bí mật kinh doanh của doanh

nghiệp khác…

- Tại Trung Quốc, với tiến trình cải cách kinh tế từng bước, việc xây dựng

pháp luật cạnh tranh cũng trải qua các giai đoạn. Trong khi các nhà lập pháp tỏ ra

lưỡng lự trong việc xây dựng pháp luật về hạn chế cạnh tranh và chống độc quyền

(Luật Chống độc quyền của CHND Trung Hoa mới được ban hành năm 2007) thì

kể từ năm 1993, Trung Quốc đã có một đạo luật riêng về cạnh tranh không lành

mạnh, quy định khá chi tiết các dạng hành vi gây nhầm lẫn, xâm phạm bí mật kinh

doanh, quảng cáo gian dối… Đáng chú ý là trong đạo luật này, một số hành vi hạn

chế cạnh tranh như bán hàng dưới giá thành, áp đặt điều kiện bất hợp lý, đấu thầu

thông đồng… đã được điều chỉnh với quan điểm coi đó là các hành vi cạnh tranh

không lành mạnh. Điều 6 của Luật quy định cấm các doanh nghiệp hoạt động công

ích và các doanh nghiệp khác có vị trí độc quyền tự nhiên có hành vi cản trở cạnh

tranh trên thị trường, và Điều 7 của Luật cấm các cơ quan nhà nước lạm dụng

quyền lực để buộc các doanh nghiệp giao dịch hoặc ngăn cản hoạt động lưu thông

hàng hoá.

5. Thực thi pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh tại Việt Nam

5.1Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

Luật Cạnh tranh quy định cụ thể 9 hành vi cạnh tranh không lành mạnh từ

Điều 40 đến Điều 49 bao gồm: Chỉ dẫn gây nhầm lẫn; Xâm phạm bí mật kinh

doanh; Ép buộc trong kinh doanh; Gièm pha doanh nghiệp khác; Gây rối hoạt động 9 OECD (2004), Russia Peer Review on Competition Law and Policy, p.10-17

kinh doanh của doanh nghiệp khác; Quảng cáo nhằm cạnh tranh không lành mạnh;

Khuyến mại nhằm cạnh tranh không lành mạnh; Phân biệt đối xử của hiệp hội; và

Bán hàng đa cấp bất chính;

Trong số các hành vi này, một số hành vi thể hiện sự xâm hại trực tiếp đến

đối thủ cạnh tranh như xâm phạm bí mật kinh doanh, gièm pha, quấy rối doanh

nghiệp khác, một số hành vi có thể ảnh hưởng đến đối thủ cạnh tranh, đồng thời lại

vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng như chỉ dẫn gây nhầm lẫn, quảng cáo và

khuyến mại nhằm cạnh tranh không lành mạnh.

Quy định về phân biệt đối xử của hiệp hội hướng đến một đối tượng đặc biệt

là các hiệp hội thương nhân. Ở nhiều quốc gia có nền kinh tế thị trường phát triển,

các hiệp hội mạnh có tầm ảnh hưởng lớn đến hoạt động thị trường và các quyết

định của hiệp hội tác động đáng kể đến tương quan cạnh tranh, có thể tạo lợi thế

cho một hoặc một số thành viên so với những đối thủ hoạt động trong cùng lĩnh

vực và cùng tham gia hiệp hội khác, qua đó làm sai lệch cạnh tranh. Tuy nhiên,

trong điều kiện Việt Nam, khi tầng lớp thương nhân chưa đủ mạnh và các liên kết

còn lỏng lẻo, vai trò của các hiệp hội thương mại, hiệp hội ngành hàng tỏ ra mờ

nhạt, quy định về hiệp hội chủ yếu mang tính chất răn đe, phòng ngừa, không thể

hiện được hiệu quả tức thời.

Ngược lại, bán hàng đa cấp bất chính được đưa vào Luật Cạnh tranh nhằm

đáp ứng yêu cầu cấp thiết phải điều chỉnh một vấn đề gây nhiều bức xúc trong dư

luận xã hội, hơn là do xem xét bản chất cạnh tranh của hành vi này. Vị trí phù hợp

của quy định về bán hàng đa cấp nên là tại Luật Thương mại được ban hành sau

Luật Cạnh tranh nửa năm (được Quốc hội thông qua ngày 14/6/2005 và chính thức

có hiệu lực kể từ ngày 1/1/2006), bởi đây là một hành vi thương mại đặc thù. Các

quy định chống bán hàng đa cấp bất chính chủ yếu nhằm bảo vệ người tham gia

mạng lưới bán hàng đa cấp khỏi một số dạng lừa đảo của các doanh nghiệp bán

hàng đa cấp. Quan hệ giữa hai chủ thể này hoàn toàn không phải quan hệ cạnh

tranh hay tiêu dùng thông thường (người tham gia mua hàng của doanh nghiệp để

bán lại) mà là một quan hệ hợp đồng vì mục tiêu lợi nhuận (hợp đồng thương mại),

có các đặc điểm tương tự như hợp đồng hợp tác kinh doanh hay hợp đồng đại lý

của Luật Thương mại. Mặc dù có thể tìm thấy quy định về bán hàng đa cấp trong

một số đạo luật cạnh tranh (Đài Loan, Canađa), tuy nhiên đó là những trường hợp

không tiêu biểu. Chẳng hạn như Luật Thương mại lành mạnh Đài Loan có bao

gồm quy định về bán hàng đa cấp tại Điều 23, tuy nhiên sau đó đã ban hành một

văn bản chi tiết điều chỉnh hoạt động bán hàng đa cấp, mặc dù vẫn do Uỷ ban

Thương mại lành mạnh Đài Loan chịu trách nhiệm quản lý.

Cuối cùng, khoản 10 Điều 39 Luật Cạnh tranh mang tính chất điều khoản

“quét”, quy định các hành vi cạnh tranh không lành mạnh khác theo tiêu chí xác

định tại khoản 4 Điều 3 của Luật này do Chính phủ quy định. Như vậy, bên cạnh

những hành vi cạnh tranh không lành mạnh đã được định danh, cơ quan cạnh tranh

Việt Nam không có thẩm quyền xem xét và kết luận một hành vi thị trường bất kỳ

có mang tính cạnh tranh không lành mạnh hay không. Có thể hình dung một trình

tự lập pháp theo đó khi phát hiện một dạng hành vi cạnh tranh có biểu hiện không

lành mạnh xuất hiện trên thị trường, cơ quan cạnh tranh, cơ quan quản lý ngành

hay chính các doanh nghiệp, hiệp hội trong ngành có thể đề xuất với Chính phủ

ban hành văn bản điều chỉnh dưới dạng Nghị định. Để làm được điều này, đòi hỏi

phải có sự phối hợp chặt chẽ, thống nhất ý kiến giữa các bên liên quan và thời gian

cho việc xây dựng một văn bản dưới luật cũng phải kéo dài trong khoảng trên dưới

01 năm. Do đó, việc thực hiện tiến trình này sẽ gặp phải nhiều hạn chế và trên thực

tế hiện chưa có văn bản điều chỉnh cạnh tranh không lành mạnh nào theo ra đời

dưới hình thức này.

Tuy nhiên, bên cạnh các quy định của pháp luật cạnh tranh, khái niệm cạnh

tranh không lành mạnh đã xuất hiện trong hệ thống các văn bản về sở hữu trí tuệ.

Trước khi Luật Cạnh tranh được ban hành năm 2004, Chính phủ đã có Nghị định

số 50/2000/NĐ-CP ngày 03/10/2000 về bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp đối với

bí mật kinh doanh,chỉ dẫn địa lý, tên thương mại và bảo hộ quyền chống cạnh

tranh không lành mạnh liên quan tới sở hữu công nghiệp. Điều 24 của Nghị định

quy định các hành vi cạnh tranh không lành mạnh liên quan tới sở hữu công nghiệp

bao gồm:

1. Sử dụng các chỉ dẫn thương mại để làm sai lệch nhận thức và thông tin về

chủ thể kinh doanh, cơ sở kinh doanh, hoạt động kinh doanh, hàng hoá, dịch vụ,

nhằm mục đích :

a) Lợi dụng uy tín, danh tiếng của người sản xuất kinh doanh khác trong sản

xuất kinh doanh của mình;

b) Làm thiệt hại đến uy tín, danh tiếng của người sản xuất kinh doanh khác

trong sản xuất kinh doanh của mình;

c) Gây nhầm lẫn về xuất xứ, cách sản xuất, tính năng, chất lượng, số lượng

hoặc đặc điểm khác của hàng hoá, dịch vụ; về điều kiện cung cấp hàng hoá, dịch

vụ... cho người tiêu dùng trong quá trình nhận biết, chọn lựa hàng hoá, dịch vụ

hoặc hoạt động kinh doanh.

2. Chiếm đoạt, sử dụng thành quả đầu tư của người khác mà không được

người đó cho phép.

Tiếp theo, Điều 25 của Nghị định cũng quy định về Quyền chống cạnh tranh

không lành mạnh liên quan tới sở hữu công nghiệp, theo Tổ chức, cá nhân bị thiệt

hại hoặc có khả năng bị thiệt hại do hành vi cạnh tranh không lành mạnh thuộc lĩnh

vực sở hữu công nghiệp có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền : buộc

người có hành vi cạnh tranh không lành mạnh phải chấm dứt hành vi đó, yêu cầu

bồi thường thiệt hại; xử lý hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với

người có hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Các hội người tiêu dùng, hội nghề

nghiệp của các tổ chức, cá nhân cũng có quyền đại diện cho các hội viên của mình

thực hiện quyền yêu cầu như trên.

Có thể thấy Nghị định 54/2000/NĐ-CP đã tiếp cận được một số khía cạnh

mang tính bản chất của hành vi cạnh tranh không lành mạnh, đó là sự chiếm đoạt

thành quả kinh doanh của doanh nghiệp khác vì mục đích cạnh tranh, đồng thời

xác định quyền chống cạnh tranh không lành mạnh thuộc phạm vi bảo hộ quyền sở

hữu trí tuệ đối với các đối tượng nằm ngoài phạm vi bảo hộ theo văn bằng của

pháp luật về sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, đáng tiếc là văn bản này đã không được

thực thi có hiệu quả do thiếu các quy định về chế tài đi kèm, và sau đó được thay

thế bằng các quy định về cạnh tranh không lành mạnh tại Luật Sở hữu trí tuệ 2005.

Điều 130 của Luật Sở hữu trí tuệ quy định các hành vi bị coi là cạnh tranh không

lành mạnh trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ bao gồm:

- Sử dụng chỉ dẫn thương mại gây nhầm lẫn về chủ thể kinh doanh, hoạt

động kinh doanh, nguồn gốc thương mại của hàng hoá, dịch vụ;

- Sử dụng chỉ dẫn thương mại gây nhầm lẫn về xuất xứ, cách sản xuất, tính

năng, chất lượng, số lượng hoặc đặc điểm khác của hàng hoá, dịch vụ; về điều

kiện cung cấp hàng hoá, dịch vụ;

- Sử dụng nhãn hiệu được bảo hộ tại một nước là thành viên của điều ước

quốc tế có quy định cấm người đại diện hoặc đại lý của chủ sở hữu nhãn hiệu sử

dụng nhãn hiệu đó mà Cộng hoà xã hội chủ nghia Việt Nam cung là thành viên,

nếu người sử dụng là người đại diện hoặc đại lý của chủ sở hữu nhãn hiệu và việc

sử dụng đó không được sự đồng ý của chủ sở hữu nhãn hiệu và không có lý do

chính đáng;

- Đăng ký, chiếm giữ quyền sử dụng hoặc sử dụng tên miền trùng hoặc

tương tự gây nhầm lẫn với nhãn hiệu, tên thương mại được bảo hộ của người khác

hoặc chỉ dẫn địa lý mà mình không có quyền sử dụng nhằm mục đích chiếm giữ tên

miền, lợi dụng hoặc làm thiệt hại đến uy tín, danh tiếng của nhãn hiệu, tên thương

mại, chỉ dẫn địa lý tương ứng.

Có thể thấy pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh của Việt Nam cũng có

sự tồn tại của hai nhóm quy định về cạnh tranh không lành mạnh trong pháp luật

cạnh tranh và pháp luật về sở hữu trí tuệ. Như đã phân tích tại Mục 4 của bài viết

này, đây là vấn đề tương tự mà nhiều quốc gia đã gặp khi xây dựng thể chế pháp

luật điều chỉnh nền kinh tế thị trường, kể cả các quốc gia đã thành công như Nhật

Bản hay Hàn Quốc xuất phát từ việc áp dụng các mô hình pháp lý khác nhau mà

chưa có một triết lý lập pháp đầy đủ làm nền tảng. Đối với một lĩnh vực có phạm

vi rộng và phức tạp như cạnh tranh không lành mạnh, việc tìm kiến các giải pháp

điều chỉnh mang tính bản chất có thể càng khó khăn hơn.

Các nhà làm luật Việt Nam đã cố gắng tạo sự liên kết giữa hai nhóm quy

định trên, chẳng hạn như tại khoản 3 Điều 211 của Luật Sở hữu trí tuệ (được ban

hành sau Luật Cạnh tranh) có sự dẫn chiếu đến pháp luật cạnh tranh khi quy định

tổ chức, cá nhân thực hiện hành vi cạnh tranh không lành mạnh về sở hữu trí tuệ thì

bị xử phạt vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật về cạnh tranh. Tuy

nhiên, những cố gắng này còn chưa đầy đủ và đồng bộ. Mặc dù có sự dẫn chiếu trên

các văn bản luật, các quy định của văn bản dưới luật lại không khớp để có thể tổ

chức thực thi. Nghị định số 120/2005/NĐ-CP của Chính phủ ngày 30/9/2005 quy

định về xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh hoàn toàn không có chế

tài để xử lý hai hành vi sử dụng nhãn hiệu được bảo hộ của đại diện hoặc đại lý và

đăng ký tên miền nhằm mục đích cạnh tranh, do đó các quy định về hai hành vi

này của Luật Sở hữu trí tuệ một lần nữa lại có nguy cơ trở thành các quy định

“treo” như trường hợp của Nghị định 54/2000/NĐ-CP trước đây.

5.2 Cơ chế thực thi

- Cục Qủan lý cạnh tranh

Theo quy định của Luật Cạnh tranh và các văn bản hướng dẫn, Cục Quản lý

cạnh tranh trực thuộc Bộ Công Thương là cơ quan có chức năng tiến hành điều tra,

xử lý các hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Chức năng, nhiệm vụ của Cục

Quản lý cạnh tranh được quy định tại Nghị định 06/2006/NĐ-CP của Chính phủ

ngày 09/01/2006.

Tổ chức, cá nhân trong trường hợp phát hiện thấy quyền và lợi ích hợp pháp

của mình bị hành vi cạnh tranh không lành mạnh xâm phạm có thể nộp hồ sơ khiếu

nại (bao gồm đơn khiếu nại theo mẫu và các chứng cứ) đến Cục Quản lý cạnh

tranh. Căn cứ vào hồ sơ khiếu nại hợp lệ, Cục Quản lý cạnh tranh sẽ tiến hành điều

tra qua 2 giai đoạn là điều tra sơ bộ và điều tra chính thức và ra quyết định xử lý

trong trường hợp kết luận vi phạm. Bên cạnh đó, trong trường hợp Cục Quản lý

cạnh tranh tự phát hiện vi phạm dựa trên thông tin, tài liệu thu thập được hoặc do

cơ quan, tổ chức, cá nhân khác cung cấp, Cục cũng có thể tự khởi xướng điều tra

và xử lý vụ việc theo cùng trình tự, thủ tục như trên.

Hình thức xử lý vi phạm về cạnh tranh không lành mạnh được quy định tại

Nghị định số 120/2005/NĐ-CP của Chính phủ ngày 30/9/2005 quy định về xử lý vi

phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh, bao gồm phạt tiền đến 100 triệu đồng và

các hình thức xử phạt bổ sung, khắc phục hậu quả:

- Tịch thu tang vật, phương tiện được sử dụng để thực hiện hành vi vi phạm

bao gồm cả tịch thu toàn bộ khoản lợi nhuận thu được từ việc thực hiện hành vi vi

phạm; và

- Buộc cải chính công khai.

- Các cơ quan khác

Theo quy định tại Khoản 3 Điều 119 Luật Cạnh tranh và các văn bản pháp

luật về sở hữu trí tuệ, bên cạnh Cục Quản lý cạnh tranh, các cơ quan khác có thẩm

quyền xử phạt vi phạm về cạnh tranh không lành mạnh trong lĩnh vực sở hữu trí

tuệ bao gồm: Cơ quan Thanh tra Khoa học và Công nghệ; Cơ quan Quản lý thị

trường; Cơ quan Hải quan; Cơ quan Công an; Ủy ban nhân dân cấp tỉnh và cấp

huyện. Ngoài ra, Luật SHTT cũng quy định việc giải quyết tranh chấp về cạnh tranh

không lành mạnh trong lĩnh vực SHTT theo biện pháp dân sự thông qua khởi kiện

tại Toà án.

5.3 Thực tiễn thực thi

- Các vụ việc do Cục Quản lý cạnh tranh xử lý

Trong năm 2008, Cục QLCT đã tiến hành điều tra và xử lý 15 vụ việc liên

quan đến hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Trong số các vụ việc cạnh tranh

không lành mạnh đã được Cục QLCT xử lý, có 09 vụ việc liên quan đến vi phạm

về bán hàng đa cấp bất chính , 02 vụ việc liên quan đến hành vi quảng cáo nhằm

cạnh tranh không lành mạnh, 01 vụ việc liên quan đến hành vi gây rối hoạt động

kinh doanh của doanh nghiệp khác, 01 vụ việc về gièm pha doanh nghiệp khác và

01 vụ việc liên quan đến hành vi chỉ dẫn gây nhầm lẫn.

- Trong số các vụ việc nói trên, có 05/15 vụ việc được Cục xem xét xử lý

căn cứ theo khiếu nại của tổ chức, cá nhân theo quy định tại Khoản 1 Điều 86 Luật

Cạnh tranh, 10 vụ việc được Cục QLCT tự khởi xưởng điều tra căn cứ theo thông

tin thu nhận được/

- Có 12 vụ việc trong đó Cục ban hành quyết định điều tra và xử lý theo thủ

tục tố tụng cạnh tranh. Trong 03 vụ việc còn lại, Ban chuyên môn của Cục đã tiến

hành xem xét hồ sơ và tham vấn tiền tố tụng với bên khiếu nại, tuy nhiên các bên

khiếu nại chưa cung cấp đủ thông tin, tài liệu theo yêu cầu quy định tại Luật Cạnh

tranh và các văn bản hướng dẫn, do đó không tiến hành điều tra vụ việc.

- Trong số 12 vụ việc Cục tiến hành điều tra theo thủ tục tố tụng cạnh tranh,

8 vụ việc đã có kết luận cuối cùng theo Quyết định xử lý vụ việc cạnh tranh của

Cục trưởng Cục QLCT, với tổng số tiền phạt là 805 triệu đồng. Bên cạnh đó, 03 vụ

việc hiện đang được Cục tiến hành điều tra sơ bộ (bắt đầu từ tháng 12/2008) và 01

vụ việc được đình chỉ điều tra sau giai đoạn điều tra sơ bộ do không đủ căn cứ xác

định vi phạm.

Bên cạnh các vụ việc được xử lý thông qua tố tụng cạnh tranh, Cục còn tiếp

nhận, xem xét và cho ý kiến hướng dẫn, tư vấn về pháp luật chống cạnh tranh

không lành mạnh cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan thông qua các thủ

tục hành chính thông thường.

- Các vụ việc do các cơ quan khác xử lý

Trong năm 2008, theo thống kê của Cục Quản lý cạnh tranh từ thông tin các

cơ quan hữu quan cung cấp, thực tiễn xử lý các vụ việc liên quan như sau:

- Trong năm 2008, theo thông tin từ Cục Sở hữu trí tuệ, cơ quan này đã đánh

giá và cho ý kiến chuyên môn về hành vi cạnh tranh không lành mạnh liên quan

đến quyền sở hữu trí tuệ căn cứ theo đề nghị của các cơ quan, tổ chức liên quan.

Cần lưu ý, Cục Sở hữu trí tuệ là cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực sở hữu trí

tuệ, tuy nhiên cơ quan này không có chức năng xử lý vi phạm. Do đó, căn cứ vào

kết luận về chuyên môn của Cục Sở hữu trí tuệ, các bên liên quan có thể thực hiện

khiếu nại theo thủ tục hành chính hoặc khởi kiện ra toà án để bảo vệ quyền lợi của

mình.

- Thanh tra khoa học công nghệ: Theo thông tin từ phía Thanh tra Bộ Khoa

học Công nghệ, hoạt động của cơ quan này trong thời gian vừa qua tập trung vào

các hành vi xâm phạm quyền, số lượng vụ việc cạnh tranh không lành mạnh không

nhiều. Một trong những nguyên nhân dẫn đến số lượng vụ việc hạn chế là do thủ

tục khiếu nại theo pháp luật về sở hữu trí tuệ có nhiều điểm phức tạp khiến việc

thực hiện gặp khó khăn. Cụ thể trong năm 2008, Thanh tra Bộ KHCN mới chỉ tiếp

nhận 01 vụ việc khiếu nại về cạnh tranh không lành mạnh, tuy nhiên sau đó không

xử lý do bên khiếu nại rút đơn.

Thanh tra các Sở Khoa học Công nghệ tại địa phương cũng có tiếp nhận và

xem xét một số vụ việc khiếu nại về cạnh tranh không lành mạnh, tuy nhiên do quy

định về thủ tục giải quyết còn chưa rõ ràng nên chưa xử lý vụ việc nào trong thực

tiễn.

- Lực lượng Quản lý thị trường: Đây là lực lượng chịu trách nhiệm chính

trong việc kiểm tra và xử lý gian lận thương mại và các vi phạm khác trong hoạt

động thương mại trên thị trường. Trong năm 2008, số lượng vụ việc do lực lượng

quản lý thị trường xử lý rất lớn, tuy nhiên chủ yếu tập trung vào các vi phạm về

hàng giả, hàng lậu… không có thông tin về vụ việc liên quan đến hành vi cạnh

tranh không lành mạnh

5.4 Đánh giá về thực tiễn thực thi

Xét thực tiễn hoạt động thị trường với nhiều hiện tượng cạnh tranh không

lành mạnh trong các ngành, các lĩnh vực khác nhau, có thể thấy số lượng vụ việc

do Cục Quản lý cạnh tranh xử lý còn chưa nhiều. Mặt khác số lượng vụ việc liên

quan đến cạnh tranh không lành mạnh do các cơ quan khác xử lý theo thẩm quyền

cũng hạn chế.

Trong số các vụ việc được xử lý, 09/15 vụ việc liên quan đến hoạt động bán

hàng đa cấp thuộc lĩnh vực quản lý của Cục QLCT, số lượng vụ việc liên quan đến

các hành vi cạnh tranh không lành mạnh khác như chỉ dẫn gây nhầm lẫn, quảng

cáo, gièm pha, gây rối hoạt động của doanh nghiệp khác, ép buộc trong kinh

doanh… còn chưa nhiều.

Các hạn chế trong công tác xử lý cạnh tranh không lành mạnh có nhiều

nguyên nhân:

- Về lý luận, như đã phân tích tại phần trên của bài viết, pháp luật về cạnh

tranh không lành mạnh có nhiều điểm không rõ ràng cả về đối tượng, phạm vi áp

dụng, đến những vấn đề mang tính kỹ thuật như chứng minh yếu tố lỗi, xác định

thiệt hại, phân định ranh giới và giải quyết chồng lấn với các lĩnh vực pháp luật

liên quan. Các yếu tố này gây lung túng cho cả các quốc gia có kinh nghiệm xây

dựng nền kinh tế thị trường và thực thi pháp luật cạnh tranh đi trước rất nhiều so

với Việt Nam.

- Về quy định của pháp luật, trong hệ thống pháp luật cạnh tranh Việt Nam

chưa có các văn bản hướng dẫn chi tiết về hành vi cạnh tranh không lành mạnh,

các, nhiều quy định dừng lại ở mức định tính do chưa thể định lượng gây khó khăn

cho việc áp dụng trên thực tế (Chẳng hạn như Điều 44 của Luật Cạnh tranh quy

định hành vi gây rối hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp khác là hành vi trực

tiếp hoặc gián tiếp cản trở, làm gián đoạn hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp

đó). Nội dung quy định chưa cụ thể không chỉ gây khó khăn cho cơ quan quản lý,

mà còn cho cả các tổ chức, cá nhân liên quan để trong việc nhận thức, tìm hiểu và

vận dụng pháp luật cạnh tranh để bảo vệ quyền lợi chính đáng của họ. Riêng đối

với hoạt động bán hàng đa cấp, do có Nghị định số 110/2005/NĐ-CP của Chính

phủ ngày 24/8/2005 về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp quy định chi tiết về

thẩm quyền quản lý nhà nước của Cục Qủan lý cạnh tranh, cũng như các Sở Công

Thương địa phương, trong đó có thẩm quyền kiểm tra, giám sát trong lĩnh vực này

nói chung, việc điều tra và xử lý vi phạm có nhiều thuận lợi, dẫn đến số lượng vụ

việc Cục xử lý trong lĩnh vực này nhiều hơn đáng kể (9 trên tổng số 15 vụ việc).

- Như đã làm rõ trong nội dung bài viết, việc chồng lấn giữa pháp luật về

cạnh tranh không lành mạnh và các lĩnh vực pháp luật khác là một đặc điểm cơ bản

khó có thể thay đổi và được chấp nhận trong hệ thống pháp luật của nhiều quốc

gia, và Việt Nam sẽ không thể là ngoại lệ. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam đã thiếu

vắng các quy định về giải quyết xung đột pháp lý cũng như phân định thẩm quyền

của các cơ quan thực thi. Tình trạng chồng lấn thẩm quyền, thiếu khả năng hợp tác

hiệu quả của các cơ quan thực thi trong khi luật nội dung còn chưa cụ thể đã gây

khó khăn rất nhiều cho hoạt động triển khai thực thi pháp luật, không chỉ đối với

Cục Quản lý cạnh tranh mà còn đối với cả các cơ quan khác, thể hiện qua số lượng

vụ việc liên quan được các cơ quan khác như thanh tra, quản lý thị trường xử lý

cũng không nhiều. Lấy ví dụ các quy định chống thông tin, quảng cáo so sánh nói

xấu doanh nghiệp khác, hoặc quảng cáo gian dối, gây nhầm lẫn tại Pháp lệnh

Quảng cáo và nhiều văn bản khác được ban hành trước Luật Cạnh tranh một thời

gian dài, tuy nhiên theo thông tin từ cơ quan Thanh tra văn hoá, số lượng vụ việc

được các cơ quan này thụ lý, xử lý đến nay vẫn không đáng kể.

- Cuối cùng, về chủ quan, Cục Quản lý cạnh tranh mới thành lập và được

giao chức năng, nhiệm vụ thực thi Luật Cạnh tranh kể từ năm 2006 theo Nghị định

số 06/2006/NĐ-CP của Chính phủ ngày 09/01/2006 với những lĩnh vực mới và

phức tạp, bao gồm cả thực thi pháp luật cạnh tranh, phòng vệ thương mại quốc tế

(chống phá giá, chống trợ cấp và tự vệ), bảo vệ người tiêu dùng. Công tác điều tra,

xử lý các vụ việc cạnh tranh không lành mạnh được giao về Ban chuyên môn có

lực lượng 06 người, trong đó có 04 điều tra viên cạnh tranh. Trong điều kiện nguồn

lực hạn chế, Cục đã nỗ lực hoàn thành nhiệm vụ được giao cũng như vượt kế

hoạch đặt ra trong năm 2008. Tuy nhiên, để triển khai đồng bộ, hiệu quả công tác

phòng chống các hành vi cạnh tranh không lành mạnh trong thời gian tới, Cục cần

bổ sung nguồn lực, cũng như tích cực đào tạo, nâng cao năng lực, trình độ chuyên

môn cho đội ngũ cán bộ, chuyên viên, điều tra viên cạnh tranh.

Trong thời gian tới, số lượng các vụ việc cạnh tranh không lành mạnh do

Cục Quản lý cạnh tranh tiếp nhận và xem xét xử lý dự kiến sẽ tăng lên đáng kể. Do

thực tiễn hoạt động thị trường với tình hình kinh tế có dấu hiệu suy thoái, các

doanh nghiệp sẽ tìm kiếm các biện pháp cạnh tranh mạnh mẽ hơn, có thể dẫn đến

các hành vi không lành mạnh. Mặt khác, với việc mở cửa nhiều ngành, lĩnh vực

kinh doanh để đáp ứng các cam kết của nước ta trong quá trình hội nhập kinh tế

quốc tế, các doanh nghiệp, tập đoàn nước ngoài sẽ tham gia sâu rộng hơn vào đời

sống kinh tế trong nước, từ đó có thể xuất hiện các dạng thức cạnh tranh mới, đòi

hỏi cơ quan quản lý có sự nghiên cứu, đánh giá cả hai mặt ảnh hưởng tích cực, tiêu

cực và đề xuất các biện pháp điều chỉnh nếu cần thiết.

Tỷ lệ các vụ việc do Cục QLCT chủ động tiến hành điều tra sẽ giảm đi, đồng

thời các vụ việc điều tra theo khiếu nại của các bên liên quan sẽ gia tăng. Xu

hướng này phù hợp với bản chất của yêu cầu điều chỉnh các hành vi cạnh tranh

không lành mạnh cũng như kinh nghiệm quốc tế. Do cơ chế thị trường cho phép

các doanh nghiệp tự do hoạt động kinh doanh và cạnh tranh, họ có thể lựa chọn,

sáng tạo nhiều biện pháp cạnh tranh đa dạng, phong phú xuất phát từ mục tiêu lợi

nhuận. Quy định của pháp luật cũng như cơ quan quản lý nhà nước không thể can

thiệp quá rộng hoặc quá sâu vào các hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, nếu

không sẽ kìm hãm động lực phát triển của các doanh nghiệp trên thị trường. Các

hành vi cạnh tranh chỉ bị điều chỉnh, ngăn chặn khi trở nên thái quá, gây ảnh

hưởng tiêu cực đến lợi ích của các tổ chức, cá nhân khác và của cả xã hội. Do đó,

các vụ việc về cạnh tranh không lành mạnh về dài hạn sẽ chủ yếu dựa trên cơ sở

khiếu nại của tổ chức, cá nhân khi bị thiệt hại hoặc đe doạ thiệt hại (đặc biệt các

hành vi liên quan đến chỉ dẫn gây nhầm lẫn, xâm phạm bí mật kinh doanh, gây rối

hoặc gièm pha doanh nghiệp khác). Nếu các bên liên quan thể hiện ý chí chấp nhận

hành vi cạnh tranh, coi là hoạt động thực tiễn thông thường trên thị trường, cơ

quan quản lý sẽ không xem xét can thiệp, ngăn chặn hành vi đó.

Cuối cùng, với các dự án pháp luật đang được triển khai như xây dựng Luật

Bảo vệ người tiêu dùng, Luật Quảng cáo, sửa đổi bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ… cơ

chế pháp luật điều chỉnh các hành vi cạnh tranh không lành mạnh sẽ có thể có

nhiều thay đổi, phụ thuộc vào định hướng quản lý cũng như yêu cầu thực tiễn của

nền kinh tế xã hội.

5. Kết luận và một số đề xuất

- Pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh có lịch sử phát triển lâu dài và có

một vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh hành vi của các chủ thể tham gia nền

kinh tế thị trường. Bộ phận pháp luật này có những đặc thù về phạm vi điều chỉnh,

đối tượng điều chỉnh, phương pháp điều chỉnh và mặc dù hiện nay tồn tại như một

chế định của pháp luật cạnh tranh trong pháp luật nhiều nước, nó vấn có sự gắn bó

chặt chẽ và tác động qua lại với các lĩnh vực pháp luật khác, đặc biệt là pháp luật

về sở hữu trí tuệ và bảo vệ người tiêu dùng. Các quốc gia có nền kinh tế thị trường

và pháp luật cạnh tranh phát triển xây dựng pháp luật về cạnh tranh không lành

mạnh theo hai hướng chính: (i) sử dụng các nguyên tắc chung của pháp luật dân sự

kết hợp với án lệ; và (ii) xây dựng luật chuyên ngành quy định cụ thể về các hành

vi cạnh tranh không lành mạnh bị cấm.

- Pháp luật cạnh tranh Việt Nam đã có những quy định cơ bản để điều chỉnh

cạnh tranh không lành mạnh, tuy nhiên hiện chưa đủ để đáp ứng các yêu cầu ngăn

chặn các hành vi vi phạm, bảo vệ môi trường cạnh tranh, quyền lợi của doanh

nghiệp và người tiêu dùng. Kinh nghiệm của các quốc gia đi trước cho thấy việc

điều chỉnh cạnh tranh không lành mạnh cần có một cơ chế mở và linh hoạt để thích

ứng với những diễn biến đa dạng và liên tục của thị trường. Do đó Việt Nam cần

hoàn thiện pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh theo hai hướng: một mặt xây

dựng các quy định cụ thể hoá tiêu chí đánh giá và dạng biểu hiện của hành vi cạnh

tranh không lành mạnh, mặt khác tăng thẩm quyền cho cơ quan xử lý, có thể là cơ

quan cạnh tranh hay toà án, trong việc đánh giá, kết luận về tính chất, mức độ của

hành vi vi phạm, để có thể chủ động xử lý hiệu quả các vụ việc về cạnh tranh

không lành mạnh trên thực tế.

- Việc hoàn thiện các quy định của pháp luật về cạnh tranh không lành mạnh

bao gồm cả xây dựng các quy định để giải quyết xung đột pháp luật và phân định

thẩm quyền giữa các cơ quan thực thi. Đây là một nội dung hết sức cần thiết xét

trên hoàn cảnh, điều kiện Việt Nam có cơ chế thực thi pháp luật chung tương đối

cứng nhắc và hiệu quả phối hợp giữa các cơ quan nhà nước còn hạn chế.

- Trải qua thời gian, cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường tại Việt

Nam, sự lớn mạnh của tầng lớp thương nhân và cộng đồng doanh nghiệp, các thực

tiễn thương mại và thông lệ kinh doanh sẽ dần trở nên đầy đủ và chặt chẽ. Đây là

một yếu tố bổ sung quan trọng để hoàn thiện các nội dung của pháp luật về cạnh

tranh không lành mạnh với mục đích ổn định trật tự các hoạt động thị trường.

- Cuối cùng, trong việc xây dựng và thực thi pháp luật về cạnh tranh không

lành mạnh, cơ quan thực thi luôn phải đảm bảo tính cân bằng, một mặt giữ được sự

ổn định và lành mạnh của thị trường, mặt khác không làm hạn chế khả năng và

động lực sáng tạo, phát triển trong kinh doanh của doanh nghiệp, với mục đích

cuối cùng không phải là ngăn cản, trừng phạt các trường hợp cá biệt, mà hướng tới

việc tạo dựng môi trường cạnh tranh hiệu quả, thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội.