biology_2015-01-18

1

БОЛОВСРОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН YI-IX АНГИЙН “БИОЛОГИ” ХИЧЭЭЛИЙН СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

Санал авахад зориулав

Улаанбаатар хот

2015 он

2

ОРШИЛ

Энэхүү суралцахуйн удирдамжид YI ангийн биологийн хичээлийн агуулга, сурах арга барилыг тусгасан болно. Бүлэг бүрт шинжлэх ухаанч арга барилд сурах зорилтууд давтагдан тусгагдсан бөгөөд суралцагчийг сурах арга барилд хөтлөх туршилтууд, дадлага ажил, хэрэглэгдэхүүнийг зөвлөсөн болно. Суралцахуйн зорилтуудыг хичээлийн сэдвүүдийг судлах дарааллын дагуу эрэмбэлсэн бөгөөд тухайн суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээл төлөвлөлтийг орон нутаг, сургуулийн хэрэгцээ

онцлогт нийцүүлэн боловсруулах боломжтой.

БҮЛЭГ: Б_6_1. АМЬД БИЕИЙН ҮНДСЭН ШИНЖ, АНГИЛАЛ

Амьд биеийн үндсэн шинж

Энэ бүлэг сэдвээр суралцагчид амьд биесийн талаарх өмнөх мэдлэг дээрээ тулгуурлан амьд биеийн үндсэн шинж болох хооллох, амьсгалах, ялгаруулах, мэдрэх, үржих, хөдлөх, өсөж хөгжих шинж, амьдралын тухай мэднэ.

Бүлгийн нэр томьёо

Шинжлэх ухаанч эрэлхийлэлд

хандуулах асуудал Амьд биесийг анхааралтай ажиглан тодорхойлох

Ажиглалтын тэмдэглэл хөтлөх, тухайлбал зураг зурах, хүснэгт бөглөх гэх мэт

Суралцагчид үзэл санаагаа нотлох, харилцан солилцохыг дэмжих.

Дүгнэлт хийх, янз бүрийн эх сурвалж ашиглан дүгнэлтээ баталж үзүүлэх

Бүлгийн хүрээнд тайлбарлах нэр

томьёо

Хооллох, хөдлөх, амьсгалах, ялгаруулах, өсөх, үржих, мэдрэх

Үйл ажиллагааны удирдамж

Код Суралцахуйн зорилт Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн Багшийн санамж

Б_6_1_1. Ш_6_1_1.

Ш_6_3_2.

Амьд биеийн онцлог шинж, үйл ажиллагааг тайлбарлах

Асуулт, баримт нотолгоо болон тайлбарын ач

холбогдлын талаар ярилцах Үр дүнг бичвэр, зураг, хүснэгтээр илэрхийлэх,

Амьд биесийг амьд бус зүйлсээс ялгаж(бага ангид судалсан байгаа), амьд биеийн долоон шинжийг зураг,

дүрс ашиглан тайлбарлах Суралцагчид өмнөх мэдлэгээ

ашиглахын зэрэгцээ, нэмэлт эх сурвалжаас олсон мэдээллүүдэд “Оюуны зураглал” аргыг хэрэглэн

Мэддэг (монголд байдаг) болон мэддэггүй(монголд байдаггүй) амьтан,

ургамал болон амьд бус зүйлсийн зураг

Интернетээс татсан зураг Багшийн гарын авлага

Амьд биеийн долоон шинж: хөдлөх, үржих, мэдрэх, өсөх,

амьсгалах, ялгаруулах, хооллох. Хялбархан цээжлэхүйц байдлаар

эдгээр шинжүүдийг сурагчдад тогтоолгох арга зүйг сонгох

3

Ш_6_4_4.

танилцуулах Гарсан дүгнэлтийг янз

бүрийн аргаар илэрхийлэн үзүүлэх, бусдад тайлбарлах

Дараах биологийн нэр томьёогоор илэрхийлэгдэх үйл явцыг тодорхойлох:

Хооллох Ялгаруулах Амьсгалах

Үржих Өсөлт Хөдлөх

Мэдрэх

мэдээллүүдийн хоорондын харилцаа холбоог харуулах, тохирох жишээнүүдийг олох

Оюуны зураглалын жишээ:

Тодорхой амьд биесийг нэрлэж тэдгээрт амьд биеийн долоон шинж

хэрхэн илрэхийг ажиглах, судлах Ажиглалт судалгааны мэдээллээ

хүснэгтэн хэлбэрт оруулан нэгтгэх

Ажлынхуудас Лавлах номнууд

Сурах бичиг

Дараахүйлявцуудыг харуулсан видеоэсвэл зураг

- Хооллох - Ялгаруулах

- Амьсгалах - Мэдрэх - Үржих

- Өсөх - Хөдлөх

Эдгээр шинж чанарууд амьд биед хэрхэн илэрдэгийг харуулсан

видео бичлэг Ном, лавлахууд


Амьд биеийн олон янз байдал

Энэ бүлгийг судалснаар орон нутгийнхаа ургамал, амьтныг амьд биеийн үндсэн шинж, амьдрах орчны онцлог шинж тэмдгээр нь

ангилан бүлэглэнэ.

Бүх

юмс

Амьд бус

зүйлс

Амьд

бие

Хөдөлдөг Үрждэг

4



хандуулах асуудал Таамаглах

Харьцуулах

Хэлэлцэх

Таамаглалд тайлбар хийх

Бүлгийн хүрээнд тайлбарлах нэр томьёо

Амьтан, ургамал гэх мэт



Б_6_1_2.

Ш_6_1_1.

Ш_6_2_4.

Ш_6_3_2.

Ш_6_4_1.

Амьд биеийн үндсэн

шинжид үндэслэн орон

нутгийнхаа ургамал,

амьтдыг ангилах

Чухал асуулт, баримт

нотолгоо болон

тайлбарын ач

холбогдлын талаар

ярилцах

Хэрэгтэй мэдээллийн эх

сурвалжуудыг ашиглах, тохиромжтой багаж төхөөрөмжийг сонгож

зөв хэрэглэх Үр дүнг бичвэр, зургаар

илэрхийлэх, танилцуулах Гарсан дүгнэлтийг янз

бүрийн аргаар илэрхийлэн үзүүлэх, бусдад тайлбарлах

Суралцагчид өмнө үзсэн амьд биеийн

үндсэн шинжид үндэслэн ургамал,

амьтдыг ангилах

Тухайн орон нутагт оршин байдаг янз

бүрийн ургамал, амьтдын зураг бүхий

үзүүлэнг ашиглан тэдгээрийг янз

бүрээр бүлэглэх ( хооллох, амьсгалах,

үржих, амьдрах орчны онцлогоор нь

гэх мэт)

Амьтад хаана амьдардаг, ямар

төрлийн идэш тэжээлээр хооллодог,

мөчдийн тоо зэрэг гадаад шинж

тэмдгийг харгалзахаас аль арга нь

тэдгээрийг ангилан бүлэглэхэд

хамгийн тохиромжтой болохыг үнэлж

шийдэх

Өөрсдийн хийсэн ангилалыг зураг,

бичвэрээр илэрхийлж бусдад

танилцуулах


Вэб хаяг.

Залуу болон бие гүйцсэн

ургамлын фото

зураг,биет үзүүлэн,

загвар

Суралцагдын тэжээдэг

амьтан болох амьтдын

амьдрах орчныг

харуулсан зурагт

үзүүлэн

Бага ангид өөрийн мэдэх амьд

биеийг ангилах, 7-р ангийн 1-р

бүлгийн агуулгаар амьд биеийг

аймаг, ургамал амьтныг

үндсэн бүлгүүдэд ангилах тул

энэ ангид өөрийн орон нутгийн

сайн мэдэх ургамал, амьтдыг

зарим нэг онцлог шинж,

амьдрах орчноор нь ангилж

бүлэглэх тохиромжтой

хувилбарыг гаргах энгийн

дасгал ажиллуулахад

анхаарах

Суралцагчдын ялгаатай

байдлыг ажиглан дэмжлэг

үзүүлэх

Суралцагчид 1-2 шинж

тэмдгийг харж ангилах нь өөр

бусад шинжүүдтэй

харьцуулахад тохирч байгаа

эсэхийг үнэлэхэд дэмжлэг

5

үзүүлэх

Явцын үнэлгээ: Б_6_1_2. Амьд биеийн үндсэн шинжид үндэслэн орон нутгийнхаа ургамал, амьтдыг ангилах

Даалгавар: Хүрээлэн буй орчиндоо амьдарч байгаа ургамал, амьтныг ямар нэг онцлог шинж тэмдгээр нь бүлэглэн ангилах зураглал

зохиогоорой. Сурагч бүр энэ даалгаврыг янз бүрээр хийж болно. Тухайлбал:

Багш даалгаврыг хэмжээсжүүлэхдээ амьд биеийн ижил төстэй шинжийг олж ажиглан, ангилан бүлэглэж чадаж байгаа эсэх,

оновчтой ангилах хувилбаруудыг олж илрүүлсэн эсэх, ангилал зүйн загвар, дизайныг оновчтой сонгосон эсэх зэрэг үзүүлэлтээр

үнэлж урамшуулна.

БҮЛЭГ: Б_6_2. АМЬД БИЕИЙН БҮТЭЦ, АМЬДРАЛЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Эс, эд, эрхтэн

Энэ бүлэгт эс нь амьд биеийн бүтцийн үндсэн нэгж болох тухай ерөнхий ойлголтыг эзэмшиж, эсийн хэлбэр бүтэц нь түүний гүйцэтгэх үүрэгтэй холбогддог болох суурь ойлголттой болно. Мөн эсүүд нэгдэж эд, эрхтэн, эрхтэний тогтолцоог бүтээн амьдралын идэвхтэй үйл ажиллагааг хэрхэн явуулдаг тухай судална. Эсийн судалгааны гол багаж болох микроскопийн бүтэцтэй танилцаж түүнийг ашиглан энгийн судалгаа хийнэ.


Ургамал

Хүнсний

Эмийн

Үр тарианы

Тэжээлийн

Амьтан

Ургамал идэштэн

Махан идэштэн

Элдэв идэштэн

Амьтан

Өндөглөдөг

Тахиа

Амьд үр төл төрүүлдэг

Нохой

6

Шинжлэх ухаанч эрэлхийлэлд хандуулах асуудал

Таамаглах /ажиглах, тэмдэглэл хөтлөх /

Хэлэлцэх /зураг зурах, хүснэгт бөглөх /

Харьцуулах, турших /үзэл санаагаа нотлох, харилцан солилцохыг дэмжих /

Таамаглалд тайлбар хийх /дүгнэлт хийх, янз бүрийн эх сурвалж ашиглан дүгнэлтээ баталж

үзүүлэх /


Амьд биеийн эрхтэн, эрхтний тогтолцоо, эс, эсийн бүрхүүл, сийвэн, бөөм, гэрлийн микроскоп, өсгөлт



Б_6_2_1

Ш_6_1_1.

Ш_6_2_2.

Ш_6_4_4.

Хүний биеийн эрхтний

байрлал, үүргийг мэдэх

Асуулт, баримт




ярилцаж чаддаг байх

Туршиж болохуйц санааг

дэвшүүлэх

Гарсан дүгнэлтийг янз

бүрийн аргаар илэрхийлэн

үзүүлэх, бусдад

тайлбарлах

Ижил үүрэг хамтран

гүйцэтгэх эрхтнүүдийг

нэрлэх, таних

Хүний биеийг дүрслэн

зураад эрхтнүүдийг нэрлэн

бичих

Хүний биеийн эрхтэн

тогтолцооны гол эрхтний

үүргийг товч тайлбарлах

.

Зургаа бие биедээ

дамжуулан үзүүлэх,

ярилцах, дүгнэх

Хүний биеийн эрхтэн

тогтолцооны хэсгүүдийг

харуулсан зурагт үзүүлэн

Эрхтнүүдийн өнгөт үзүүлэн,

макет, модель

Баримлын шавар

Том хэмжээтэй цаас,

харандаа /маркер

Зурагт үзүүлэн дээр нэрлүүлэх,

зуруулах

Хамгийн сайн зурсан баг нь

шагналтай байхаар хөгжилтэй

уралдаан зохиож болно.

Эрхтнийг баримлаар хийлгэх

7

Б_6_2_2

Ш_6_1_2

Ш_6_2_4

Ш_6_3_2

Цэцэгт ургамлын гол

эрхтнүүд болох үндэс, иш,

навчны байрлал болон

үйл ажиллагааг таньж

мэдэх

Таамаглал дэвшүүлж

түүнийг баримт

нотолгоотой харьцуулж

нягтлах


сурвалжуудыг ашиглах,

тохиромжтой багаж

төхөөрөмжийг сонгож зөв

хэрэглэх

Үр дүнг хүснэгт, баганан

диаграмм болон шугаман

графикаар илэрхийлэх,


Янз бүрийн цэцэгт ургамлын

үндэс, иш, навчийг ялган

таних

Навч бол хооллох эрхтэн

гэх зэргээр ургамлын

эрхтний бүтцийг үйл

ажиллагаатай нь холбон

амьд биесийн шинж

чанарын тухай ойлголтоо

батжуулах

Ургамлын эрхтний

байрлалыг зургаар

илэрхийлж үзүүлэх

Эрхтний үйл ажиллагааг

хүснэгтээр илэрхийлж

нэгтгэн харах

Залуу болон бие гүйцсэн

ургамлын фото зураг

Биет үзүүлэн, загвар

Бичлэг

Бага боловсролын түвшинд

эзэмшсэн мэдлэгийг урьдчилан

тогтоогоод цаашдын хичээлийг

төлөвлөх

Дүрс хувирсан эрхтнүүдийн талаар

мэдээлэл өгөх, сурагчдаар гаргуулах

Б_6_2_3

Ш_6_1_2

Ш_6_2_3

Гэрлийн микроскоп

ашиглан ургамал, амьтны эсийн үндсэн бүтцийг таних(бөөм, бүрхүүл,

сийвэн) Таамаглал дэвшүүлж

түүнийг баримт нотолгоотой харьцуулж нягтлах

Сонгосон шинэ санаагаа

шинжлэн судлах дэс

дарааллыг төлөвлөх

Гэрлийн микроскопийн бүтэц, ажиллах аргатай танилцах

Байнгын болон түр бэлдмэл бэлдэн микроскопоор эсийг

судлах

Эсийн бөөм, бүрхүүл,

сийвэнг харж, таних.

Эсийн зургийг зурж ямар

ялгааг, хэрхэн олж мэдсэнээ бусдад тайлбарлах

Амьтны эсийн байнгын

бэлдмэл

Микроскоп, тавиур ба

бүрхүүл шил, ус, залуур зүү,

бритва.

Сонгино (үе үеэр хуурах

шүүслэг эдүүдийн гадна

талын нимгэн хальс)-ы

бүрхүүл эдийн эсийг харах

Сайн харахын тулд бүрхүүл

шилний доогуур хийн

бөмбөлөг оруулахгүй, түүний

гадна тал нь тоосгүй байх

Микроскопоор бэлдмэлийг яаж

харахыг үзүүлэх.

Сонингийн цаасан дээрх үсэг буруу

(тонгоруу) харагдахыг үзүүлэх.

Туршилтын үр дүнд нотолгоогоор

батлагдсан шинжлэх ухааны санааг сурагчид өөртөө итгэлтэйгээр илтгэж, ажиглаж мэдсэнээ бусадтай

хуваалцах дадал олгох, сурагч бүрийн дуу хоолойг сонсох, урамшуулах зорилгоор багийн

хэлэлцүүлэг зохиох.

8

Ш_6_3_1

Ш_6_4_4

Хэмжигдэхүүн оруулсан

ажиглалтыг нягт нямбай

хийх





Ажигласан эсүүдээ

харьцуулан зурах

Юуг олж харсан, түүнийгээ хэрхэн зурж дүрсэлснээ бусдад тайлбарлах

хэрэгтэй.

Интернетээс татсан зураг

Багшийн гарын авлага

Ажлын хуудас

Лавлах номнууд


http://www.youtube.com/watch

?v=mnWm-RjBKcM

Хэлэлцүүлэгт суралцагчдын

оролцоог дэмжих, туршилтыг нягт

нямбай гүйцэтгэхэд анхаарах.

Амьтан, ургамлын эс ялгаатай

болохыг хүснэгт эсвэл зургаар

харьцуулж тайлбарлах

Бүтэц Ургамлын эс

Амьтны эс

Хэлбэр

Эсийн бүрхүүл

Бөөм байгаа байгаа

Бусад

Б_6_2_4

Ш_6_1_2

Ш_6_2_2

Ш_6_4_2

Эсүүдийн хэлбэр нь

түүний гүйцэтгэх үүрэгтэй

зохилдсон болохыг дараах

эсүүдээр жишээлэн

тайлбарлах (Амьсгалын

замын намираа эс,

үндэсний үсэнцрийн сорох

эс, булчингийн эс, цусны

улаан, цагаан эс)

Таамаглал дэвшүүлж,


нотолгоотой харьцуулж

нягтлах

Туршиж болохуйц санааг дэвшүүлэх

График, диаграмм, хүснэгтэн хэлбэрээр өгөгдсөн болон

Тухайн эсийн гүйцэтгэх

үүрэгтэй хэлбэр нь

холбоотой болохыг ажиглах

Зарим онцлог эсийн

хэлбэрийг таних, зурах

Өөр өөр хэлбэртэй эсүүд нь

өөр өөр үүрэгтэй байдаг

бөгөөд энэ нь амьтан

ургамлын биеийн тодорхой

хэсгүүдэд байрлаж,

тэдгээрийг амьд байлгахад

чухал үүрэгтэй болохыг

хэлэлцэх, дүгнэх

Бусад эсүүдийн хэлбэрийг үүрэгтэй нь холбон

таамаглах

Фото зургууд

Зарим эсийн диаграмм

Эдгээр эсүүдийн үйл

ажиллагаааг харуулсан

бичлэг

веб хуудас

Энэ суралцахуйн зорилтыг заахдаа эсийн зохилдолгоо талаас нь тайлбарыг түлхүү хийх

Эсүүдийн зургийг хараад таньдаг, хэлбэр, онцлогийг үйл ажиллагаатай

нь холбон бичих чадвар эзэмшүүлэхэд анхаарах

9

судалгаагаар цуглуулсан өгөгдөл мэдээллээс дүгнэлт гаргах

Б_6_2_5

Ш_6_1_1.

Ш_6_4_1.

Ш_6_4_4.

Эсээс эд, эрхтэн, амьд

бие махбод үүсэхийг

ойлгох






Шинжлэх ухааны мэдлэг,

ойлголтыг ашиглан

таамаглалд тайлбар

хийх





Ижил эсүүд нэгдэж эдийг

үүсгэдэг талаар хэлэлцэх

Янз бүрийн эдүүд нэгдэж

эрхтэн, эрхтнүүд нэгдэж,

эрхтний тогтолцоог бүтээдэг

тухай тайлбарлах

Эрхтний тогтолцоо нь хүн

ба цэцэгт ургамлын бүхэл

бүтэн бие махбодыг

бүтээхийг тодорхойлж

дүгнэх

Эрхтэн тогтолцооны жагсаалт хийх, үүргээр нь эрэмбэлэх

Зурагт үзүүлэн

Тохиромжтой бичлэг

Төрөл бүрийн материал

ашиглан сурагчдын бүтээсэн

макет

Эрхтэн тогтолцооноос эрхтэн, эд,

эсрүү чиглүүлэн тайлбарлавал илүү

үр дүнтэй.

Явцын үнэлгээ: Б_6_2_4. Эсүүдийн хэлбэр нь түүний гүйцэтгэх үүрэгтэй зохилдсон болохыг дараах эсүүдээр жишээлэн


Амьсгалын замын намираа эс

Үндэсний үсэнцрийн сорох эс

Булчингийн эс

Цусны улаан, цагаан эс

Даалгавар1.

1 2 3 4 5

10

Зурагт үзүүлсэн эсүүдийг ашиглан хүснэгтийг нөхнө үү. № Эсийн нэр Байрлах эрхтэн, тогтолцоо Гүйцэтгэх үүрэг Онцлог

1

2

3

4

5

Түлхүүр № Эсийн нэр Байрлах эрхтэн, тогтолцоо Гүйцэтгэх үүрэг Онцлог

1 Сормууст эс Амьсгалын эрхтний

тогтолцоонд

Амьсгалын замаар орж ирсэн

тоос шороо, нян бактерийг шүүх

Байнга хөдөлж байдаг олон тооны, маш

жижиг сормуустай

2 Үндэсний үсэнцрийн

сорох эс Үндэсэнд

Хөрснөөс ус, эрдэс давсыг сорж аван иш, навч, цэцэг рүү дамжуулах

Сорох талбайг нэмэгдүүлсэн үсэнцрүүдтэй,

эсийн хана маш нимгэн.

3 Булчингийн эс Мах булчинд Араг ясанд бэхлэгдэж хөдөлгөөн

хийх Агшиж сунах чадвартай, уртааш сунасан

4 Цусны улаан эс Цусанд Эс эдэд хүчилтөрөгч зөөвөрлөх

Их хүчилтөрөгч зөөвөрлөхийн тулд хүнхэр, бөөмгүй болсон, хэлбэрээ өөрчилдөггүй, диффузи сайн хийхийн тулд маш нимгэн

мембран бүрхүүлтэй

5 Цусны цагаан эс Цусанд Бие мах бодыг хамгаалах Нимгэн бүрхүүлтэй, хэлбэрээ өөрчлөн нэвтрэх чадвартай, том бөөмтэй, том хэмжээтэй

Даалгавар 2. Цусны улаан ба цагаан эсийн зургийг зурж, нэрлэн ижил ба ялгаатай талыг нь харьцуулна уу. Үнэлгээний рубрик

Чадвар Сул Дунд Сайн Маш сайн

Эсийг дүрслэн зурах чадвар

Эсүүдийг зурж чадаагүй 2 эсийн ялгааг гаргаж чадаагүй. \ улаан цагаан эсийг ижил хэмжээтэй

зурсан\

Улаан эсийг цагаан эсээс жижиг зурсан, цагаан эсийг том бөөмтэй зурсан

Хэмжээ, бөөмийн ялгааг бүрэн гаргаж зураад бөөм, бүрхүүл, сийвэн зэргийн аль нэгийг зөв нэрлэсэн.

Ижил талыг Хоёулаа цусанд Цусанд байрладаг ба Цусанд байрладаг, эсийн Байрлал, эсийн бүтцийн ижил талыг

11

илэрхийлэх чадвар

байрладаг болохыг бичсэн

бүрхүүл, сийвэнтэй болохыг бичсэн

бүрхүүл, сийвэнтэй, 2-ул чухал үүрэгтэй эсүүд болохыг бичсэн.

нэрлэхээс гадна үүрэгтэйгээ холбоотойгоор бүтэц нь онцлог болсныг тус бүрд нь юмуу нэгнээр нь

төлөөлөн тайлбарлаж бичсэн.

Ялгаатай талыг илэрхийлэх

чадвар

Ялгааг гаргаж чадаагүй Улаан эс бөөмгүй, цагаан эс бөөмтэй болохыг бичсэн

Бөөмийн ялгааг бичихээс гадна хэмжээгээрээ ялгаатай болохыг бичсэн.

Гүйцэтгэх үүргээсээ хамааран бүтцүүд нь бие биенээсээ ялгаатай болсныг тайлбарлан бичсэн.

Харьцуулах чадвар

1 шинжийг харьцуулсан. \бөөмтэй бөөмгүй, хэмжээ гэх мэт\

2-3 шинжийг харьцуулсан. Харьцуулалт хийхдээ хүснэгт, диаграм ашигласан.

Хүснэгт, зураг диаграм ашиглан харьцуулж дүгнэлт гаргасан.

Бичил биетэн

Энэ бүлэгт суралцагчид эрүүл мэндийн тухай болон амьд биесийн шинжийн талаарх өмнөх мэдлэгтээ тулгуурлан дараах мэдлэг, чадварыгэзэмшинэ.

Зарим бичил биетнүүд хүнд ашиг тустай байхад бусад нь яагаад хор хөнөөлтэй байдаг тухай судлах

Бичил биетнүүдийг хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хэрхэн ашиглах

Бичил биетнүүд шим бодисыг задалснаар аливаа зүйл ялзарч муудах тухай мэдэх

Бүлгийн нэр томьёо:


Тохирох багажийг сонгон түүнийг зөв ашиглах

Хэмжилт, ажиглалтыг нягт нямбай хийх

Судалгаа шинжилгээ хийх

Асуултуудад , баталгаа нотолгоотой тайлбар өгч хэлэлцэх


томьёо Хөрөнгө мөөг, спор, мөөгийн утаслаг, мицелл, паразит мөөг, бактери, шууд хуваагдал, хөх ногоон замаг,

нэг эстэн, сормуус, шилбүүр, хуурамч хөл, вирус, задлах процесс, задлагч, чийгийн улаан, ариутгал



Б_6_2_6 Бичил биетэн амьд бие болохыг судалж мэдэх

Мөөг, бактери бичил биетэн Сурах бичиг 7-р ангийн 1-р бүлэг

12

Ш_6_1_1

Ш_6_2_3

Ш_6_3_1

Ш_6_4_4

Асуулт, баримт нотолгоо

болон тайлбарын ач

холбогдлын талаар ярилцаж

чаддаг байх

Сонгосон шинэ санаагаа

шинжлэн судлах дэс

дарааллыг төлөвлөх

Хэмжигдэхүүн ашиглах,


хийх



үзүүлэх, бусдад тайлбарлах

болохыг судлах.

Бичил биетэн нь амьд болохыг

харуулсан шинжүүдийг жагсаан

бичих

Мөөгийн эсийг микроскопоор

хараад, зурах.

Бактерийн микроскодоор харсан

зургийг ажиглан харах,

харьцуулах

Вэб сайтууд

Бичил биетнүүдийн өнгөт

зураг

Бичил биетний амьдрал, үйл

ажиллагааг үзүүлсэн бичлэг

Бактериын микроскопоор

харсан фото зураг

Mикроскоп

Талхны хөгцнөөс мөөгийн

бэлдмэл бэлтгэх

сэдэвтэй холбох

Хэт гүнзгийрүүлэн

судлахгүй байх

Эрүүл ахуй –аюулгүй

байдалд анхаарах

Байнгын бэлдмэлийг

ашиглах, хүн бүр бэлдмэл

хийхгүй байж болно

Б_6_2_7

Ш_6_1_2

Ш_6_2_4

Ш_6_2_5

Ш_6_3_2

Хүнсний бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл, өвчин үүсгэх зэрэгт бичил биетний гүйцэтгэх үүргийг судалж

мэдэх

Таамаглал дэвшүүлж түүнийг

баримт нотолгоотой

харьцуулж нягтлах





хэрэглэх

Өөрийн болон бусдын эрүүл

мэнд, аюулгүй байдалд

анхаарах



Янз бүрийн нөхцөлд хөрөнгө

мөөг үржүүлэх туршилтын ажлыг

төлөвлөх, судалгаа явуулах

Талхны үйлдвэрлэлд хөрөнгө

мөөгийг хэрхэн ашигладаг тухай

хэлэлцэх, дүгнэлт гаргах

Агар-агар бүхий тэжээлийн

орчинд бактери хэрхэн ургасныг

бичлэгээр харуулах

Тараг болон бяслаг үйлдвэрлэхэд

бичил биетнийг яаж

ашигладагийг тайлбарлах

Бичил биетнээр халдварладаг

өвчин хир зэрэг элбэг байдаг,

ямар төрөл нь өвчин үүсгэдэг,

өвчин тархахаас урьдчилан

сэргийлэх арга замын талаар

хэлэлцэх.

Луи Пастерийн ажил болон

Хөрөнгө (хуурай эсвэл

нойтон),

глюкоз /сахар,

гурил

термометр,

усан банн \ энгийн – том жижиг

2 стакан ашиглаж болно \

шугам

Төрөл бүрийн бичлэгүүд

Бичил биетнээр үүсгэгддэг

өвчнийг хүснэгтээр үзүүлсэн

үзүүлэн

Глюкозын хэмжээ,

температур зэрэг нь

хөрөнгө мөөгний өсөлтөнд

хэрхэн нөлөөлж байгааг

судалж болно.

Сүүн хүчлийн бактерийн

ач холбогдлыг

тайлбарлаж өгөх

Ариутгалыг сайтар хийх

тухай хэлэлцэх

Мэдээллийн хоёрдогч эх

үүсвэр ашиглах талаар

даалгавар өгч болно.

Багаар юмуу сурагч бүрт

хийх гэрийн даалгавар

өгөх нь тохиромжтой

13



түүний аргыг ашигласан

ариутгалын талаарх шинжлэх

ухааны арга зүйг судлах.

Б_6_2_8

Ш_6_1_2

Ш_6_2_4

Ш_6_4_1

Задлагчийн үүргийг


Таамаглал дэвшүүлж түүнийг

баримт нотолгоотой






хэрэглэх



таамаглалд тайлбар хийх

Бактери ба мөөгийн задлагчийн

үүргийн талаар ангиараа

судалгаа хийж, үр дүнг


Задлагчийн үүргийг тайлбарлах.

Битүү таглаатай саванд талх

эсвэл жимсний хөгцөрч,

ялзрахаар жишээлэн задлагчийн

үүргийг тайлбарлах

Идэш тэжээлийн хэлхээнд

задлагчид хэрхэн оролцдог ба

ямар үүрэг, ач холбогдолтойг

хэлэлцэх

Задлагчгүй дэлхийг төсөөлүүлэх

Битүү саванд хадгалж

хөгцрүүлсэн талх, жимсийг

жишээ болгон авч үзэж болно.

Хөрсөнд үржүүлсэн чийгийн

улаан хорхойг судлах

Төрөл бүрийн бичлэг

Хөгцрүүлсэн талх,

жимсийг судлах явцдаа

аюулгүй ажиллагааны

дүрмийг сайтар

баримтлахыг сурагчдад

зөвлөх хэрэгтэй.

Бичил биетний ач

холбогдлыг задлагч дээр

сайтар тайлбарлах

БҮЛЭГ: Б_6_3. АМЬД БИЕИЙН ҮРЖИЛ, ХӨГЖИЛ

Хүний үржил, хөгжил

Энэхүү бүлгийг үзэж судалснаар хүний нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоо болон шилжилтийн насны өөрчлөлтийн талаар ойлголттой болж бие болон сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтөд бэлтгэлтэй болно.

Сурагчид ургамлын үр ургахад ус, хүчилтөрөгч, температур зэрэг хүчин зүйл хэрхэн нөлөөлөхийг нарийвчлан судална.



Асуулт, баримт нотолгоо болон тайлбарын ач холбогдлын талаар ярилцаж чаддаг байх Таамаглал дэвшүүлж түүнийг баримт нотолгоотой харьцуулж нягтлах

Өөрийн болон бусдын эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд анхаарах Үр дүнг бичвэр, зураг, хүснэгт, баганан диаграмм болон шугаман графикаар илэрхийлэх, танилцуулах

14

Гарсан дүгнэлтийг янз бүрийн аргаар илэрхийлэн үзүүлэх, бусдад тайлбарлах


Шилжилтийн нас, бэлгийн анхдагч, хоёрдогч шинж тэмдэг, биений юм, биений юмны мөчлөг, өндгөвч, өндгөн эс, нойтон зүүд Үр, ургах нөхцөл, ус-чийг, хүчилтөрөгч-агаар, температур- халуун, хүйтэн


Код

Суралцахуйн зорилт

Сурах үйл ажиллагаа

Хэрэглэгдэхүүн

Багшийн санамж

Б_6_3_1.

Ш_6_1_1.

Ш_6_2_1.

Ш_6_2_5.

Ш_6_3_2.

Ш_6_4_1.

Шилжилтийн насны охид

хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг танин

мэдэх /биений юм, нойтон зүүд/






Таамаглал дэвшүүлж


нотолгоотой


Өөрийн болон бусдын

эрүүл мэнд, аюулгүй


Үр дүнг бичвэр, зураг,

хүснэгт, баганан

диаграмм болон

шугаман графикаар

илэрхийлэх,




таамаглалд тайлбар

• Шилжилтийн насанд бие махбод болон

сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийн талаар

зурагт үзүүлэн ашиглан ярилцах,

• Яагаад ийм өөрчлөлт гарч байгааг ярилцах,

таамаглал дэвшүүлэх

• Өөрийн биед гарч буй өөрчлөлтийг

бусадттай харьцуулах, бид ялгаатай гэдгийг

мэдэх

• Биеийн өндрөө хэмжих, ангийн эрэгтэй

эмэгтэй хүүхдүүдийн дундаж өндрийг

харьцуулан, баганан диаграмм байгуулах

/багийн гишүүд болон анийн бусад хүүхдүүдтэй

харьцуулах, эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдүүд

ялгаатай байгааг илрүүлэх, гэртээ очоод гэр

бүлийн гишүүдийнхээ өндрийг хэмжиж, өсөлт

ялгаатай байгааг диаграммаар илэрхийлэх,

өөрийн биеийн өндрөө тогтмол хянадаг байх/

• Бие болон сэтгэл санаанд гарч буй

өөрчлөлтийг хүлээн зөвшөөрөх, бусдад

хүндэтгэлтэй хандах, ялгаварлан гадуурхахгүй

байхын ач холбогдлыг ухаарах, ярилцах

• Шилжилтийн насны охидод гарах гол

өөрчлөлт буюу биений юмны ирэх тухай мэдэж

авах

• Охидын бэлгийн бойжилтын үед өндгөвчинд

өндгөн эс болон бэлгийн даавар бие гүйцэж

Зурагт үзүүлэн – Шилжилтийн насны

өөрчлөлтүүд

Өндөр хэмжигч, туузан метр, ажлын

хуудас , харандаа шугам, баллуур,

дэлгэц цаас-8 ширхэг, цаасан

үзүүлэн-1 ширхэг

Ажлын хүснэгт 1.

Нэр Өндөр /м/ Хүйс

1

2

3

4

5

6

Ажлын хүснэгт 2.

Багууд Дундаж

өндөр /эр/

Дундаж

өндөр /эм/

1

2

3

4

5

Бэлгийн хоёрдогч

шинжүүдийн тухай

сурагчидтай

ярилцахдаа

мэдрэмжтэй

хандахгүй бол

зарим нь сэтгэл

зовомтгой,

ичимтгий байдаг.

Хүйсийн ялгаатай

байдлыг зөвхөн

өндөр гэх мэт нэг

хэмжигдэхүүнээр

илэрхийлэн

дүгнэлт гаргах

боломжгүй. Энэ

өгөгдөл нь

сурагчдыг

мэдээлэлд

боловсруулалт

хийх арга барилд

сургахад

чиглэгдсэн тул

боловсруулалт

хийсэн

мэдээллээс

гарсан дүгнэлтийг

бие болон сэтгэл

санаанд гарч буй

15

Ш_6_4_4.

хийх


бүрийн аргаар

илэрхийлэн үзүүлэх,

бусдад тайлбарлах

гадагшилж эхлэх ба энэ үеэс биений юм ирдэг

тухай мэдээлэлтэй ажиллаж танилцах

• Хөвгүүдийн бэлгийн бойжилтын үед эр

бэлгийн эс, бэлгийн даавар боловсорч

гадагшилж эхлэх ба энэ үеэс үрийн шингэн

ялгарч эхэлнэ. Өсвөр насны хөвгүүдэд үрийн

шингэн нв унтаж байх үед гадагшлах ба үүнийг

нойтон зүүд гэж нэрлэдэг болохыг дасгал

ажлын үед мэдэж аюна. Багш сурагчдыг бүлэгт

хувааж унших материал ТӨМ тарааж өгнө.

6

Биений юм, түүний мөчлөг – ТӨМ

Нойтон зүүд гэж юу вэ? – ТӨМ

өөрчлөлт, бусдад

хүндэтгэлтэй

хандах,

ялгаварлан

гадуурхахгүй байх

зэрэгтэй салшгүй

холбох хэрэгтэйг

анхаараарай

Явцын үнэлгээ: Б_6_3_1. Шилжилтийн насны охид хөвгүүдийн бие махбод ба сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг танин

мэдэх /биений юм, нойтон зүүд/

Даалгавар:

1. Шилжилтийн нас гэж юу вэ?

2. Шилжилтийн насны үед гарах бие махбодын өөрчлөлтийг нэрлэнэ үү?

3. Шилжилтийн насны үед охид, хөвгүүдийн сэтгэл санаа тогтворгүй байдаг. Үүний шалтгааныг хамтарч ярилцана уу?

4. Охид, хөвгүүдэд гарч буй өөрчлөлтүүдийн ижил ба ялгаатай талыг ярилцана уу?

5. Чи сард, жилд хэдэн см-ээр өсөж байгаагаа доор үзүүлсэн өсөлтийн шугам хэсэгт 1 см-ийн нарийвчлалаар

тэмдэглэнэ үү? Мөн үеийн найзууд, ангийнхаа найз нартай харьцуулж үзээрэй.

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2Өсөлтийн шугам

16

Суралцагчийн чадварыг үнэлэх рубрик


Асуулт, баримт нотолгоо болон

тайлбарын талаар ярилцах

чадвар

Шилжилтийн насанд гарах

өөрчлөлтүүдийг таних, мэдэх

Шилжилтийн насны үед бие махбод ба сэтгэл санаанд

гарах өөрчлөлтүүдийг нэрлэх, тоочих

Шилжилтийн насны үед бие махбод, сэтгэл санаанд гарах

өөрчлөлтийг таньж мэдэхийн ач холбогдлыг тайлбарлах

Шилжилтийн насны үед бие махбод,

сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг бусдад тайлбарлах, ярилцах

Үр дүнг бичвэр, зураг, хүснэгт,

баганан диаграмм болон

шугаман графикаар илэрхийлэх,

танилцуулах чадвар

Биеийн өндрийг

хэмжих, тэмдэглэх

Өөрийн биеийн өндрийг

бусдынхтай харьцуулан жиших

Хүн бүр өндөр жингээр ялгаатай

байдгийг мэдэх, тайлбарлах, бусдыг ялгаварлан гадуурхахгүй байхын ач холбогдлыг ярилцах

Өсөлтийн бүдүүвчийг

сар, жилээр хөтөлж, өөрийн өндөр жиндээ хяналт тавьдаг байх,

түүний ач холбогдлыг тайлбарлах

Ургамлын үржил, хөгжил



Б_6_3_2.

Ш_6_2_2.

Ш_6_2_3.

Ш_6_3_1.

Ургамлын үр ургахад ус, хүчилтөрөгч, температур

нөлөөлөхийг нарийвчлан тайлбарлах.

Туршиж болохуйц санааг дэвшүүлэх

Сонгосон санаагаа шинжлэн судлах дэс

дарааллыг төлөвлөх Хэмжигдэхүүн

ашиглах, ажиглалтыг нягт нямбай хийх

Үрийг дараах янз бүрийн нөхцөлд 7 хоногийн туршид тарьж ургуулан, үр ургахад

ус, хүчилтөрөгч, температур зэрэг хүчин зүйлс зайлшгүй шаардлагатай болохыг

илрүүлэх туршилт хийх. Үүнд:

а. чийгтэй, дулаан, агаартай

нөхцөлд

б. чийгтэй, дулаан, агааргүй нөхцөлд

в. чийгтэй, хүйтэн, агаартай нөхцөлд

г. ус чийггүй, дулаан,

Ургамлын үр, петрийн аяга, ус, фильтрийн цаас юмуу элс.


Ажлынхуудас


Сурах бичиг http://www.youtube.com/watch?

Энэ туршилтыг бага ангийн III ангид энгийн багаж хэрэгсэлийг туршилтад хэрэглэх чадвар эзэмшүүлэх зорилгоор ашиглаж

байсан. Харин энэ удаа суралцагчид туршилтыг хийх явцдаа амьд биеийн амьдралын үйл ажиллагаа(үрээс ургамал

бий болох)-нд нөлөөлөх хүчин зүйлийг олж мэдэх, үндэслэлийг нь тайлбарлах чадвар эзэмшүүлэхэд түлхүү анхаарал

хандуулаарай. Туршилтын үр дүнд нотолгоогоор батлагдсан шинжлэх ухааны санааг

суралцагчид өөртөө итгэлтэйгээр илтгэж, ажиглаж мэдсэнээ бусадтай хуваалцах дадал олгох

Суралцагч бүрийн дуу хоолойг сонсох, урамшуулах зорилгоор багийн хэлэлцүүлэг

17

Ш_6_4_3.

Таамаглал ба үр дүнг хооронд нь харьцуулах

агаартай нөхцөлд

-Туршилтын явцад ажиглалт хийж, үр дүнг хэлэлцэх

v=T94hwhYCFsY зохиох. Хэлэлцүүлэгт суралцагчдын оролцоог дэмжих, туршилтыг нягт нямбай гүйцэтгэхэд

анхаарах.

Явцын үнэлгээ: Б_6_3_1.Ургамлын үр ургахад ус, хүчилтөрөгч, температур нөлөөлөхийг нарийвчлан тайлбарлах Даалгавар: Үрийг дараах 4 нөхцөлд 7 хоногийн туршид тарьж ургуулан, үр ургахад ус, хүчилтөрөгч, температур зайлшгүй

шаардлагатай болохыг илрүүлэхийн тулд дараах 4 өөр нөхцөлд туршилт хийсэн. а. чийгтэй, дулаан, агаартай нөхцөлд б. чийгтэй, дулаан, агааргүй нөхцөлд в. чийгтэй, хүйтэн, агаартай нөхцөлд г. ус чийггүй, дулаан, агаартай нөхцөлд

Дээрх туршилтын үр дүнг төсөөлөн таамаглаж асуултанд харулаарай.

1. Ямар нөхцөлд үр хамгийн сайн ургах вэ? Түүнийг шалтгааныг тайлбарлааарай. ........................................................................................................................................................................................................

2. Ямар нөхцөлд үр муу ургах вэ? Түүнийг шалтгааныг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................................................................................

3. Ямар нөхцөлд үр огт ургахгүй вэ? Түүнийг шалтгааныг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................................................................................

4. Үр ургахад зайлшгүй шаардлагатай гадаад нөхцөлүүдийг бичээрэй.

.............................................................................................................................................................................................................

БҮЛЭГ: Б_6_4. АМЬД БИЕ ХООРОНДЫН БОЛОН ОРЧНЫ ХАРИЛЦАН ХОЛБОО

Энэ бүлгээр суралцагчид орон нутгийнгийнхаа амьд биеийн амьдрах орчныг ажиглан, тэдгээрийн тэжээлийн хэлхээний

бүдүүвчийг загварчилж сурна.



Асуулт, баримт нотолгоо болон тайлбарын ач холбогдлын талаар ярилцах

Хэрэгтэй мэдээллийн эх сурвалжуудыг ашиглах, тохиромжтой багаж төхөөрөмжийг сонгож зөв хэрэглэх


18


Амьдрах орчин, дасан зохицох, зохилдолгоо

Тэжээлийн хэлхээний бүдүүвч – бүтээгч, анхдагч хэрэглэгч, хоёрдогч хэрэглэгч, холимог идэштэн, өвсөн тэжээлтэн, махан идэштэн



Б_6_4_1.

Ш_6_1_1

Ш_6_2_4

Ш_6_4_4.

Орон нутгийнхаа амьтдыг

ажиглан амьд биес орчинд

хэрхэн дасан зохицсон

байдлыг судлах

Мэдээллийн бусад сурвалжийг

ашиглаж болно.

Асуулт, баримт нотолгоо

болон тайлбарын ач

холбогдлын талаар ярилцах





хэрэглэх

Гарсан дүгнэлтийг янз бүрийн

аргаар илэрхийлэн үзүүлэх,


Хашаа хороо, ой мод, усан сан,

цөөрөм зэрэг орон нутагтаа

амьдардаг амьд биесийн бичил

амьдрах орчныг харьцуулан

судлах, багаар ажиллах

Амьдрах орчин гэж юу болохыг


Амьд бие орчиндоо хэрхэн

зохицсон байдлыг ажиглах

Амьдрах орчиндоо зохилдсон

зохилдлогоог тайлбарлах: хоол

тэжээл, ус, орон байр, махчдаас

өөрийгөө хамгаалах г.м.

Амьд биеийн амьдрах орчин,

дасан зохилдолгоог

тодорхойлохын тулд зурж

тэмдэглэх, боломжтой бол

фото зураг авах

Тухайн орон нутагт тархах

жижиг хөхтний (оготно, хулгана)

амьдрах орчныг нь харьцуулан

судлах

19

Б_6_4_2.

Ш_6_1_1.

Ш_6_2_4.

Ш_6_4_4.

Тэжээлийн энгийн хэлхээг

загварчлах ба зурах


нотолгоо болон тайлбарын

ач холбогдлын талаар

ярилцах





хэрэглэх




Тэжээлийн энгийн хэлхээг

тайлбарлах.

Өөр өөр амьтан, ургамлыг зурж

хайчлаад суралцагч бүр нэгийг

авч, гар гараасаа барин,

тэжээлийн хэлхээний загварыг

дүрслэх

Бүтээгч, анхдагч хэрэглэгч,

хоёрдогч хэрэглэгч, холимог

идэштэн, өвсөн тэжээлтэн,

махчдын талаар тайлбарлах

Өмнөх хичээлд судласан амьдрах

орчноос сонгон тэнд амьдардаг

амьд биеийн тэжээлийн

хэлхээний бүдүүвчийг зурах

Мэдээллийн бусад эх

сурвалжаас холбогдох зураг

цуглуулах

Тэжээл нь өсөлт, хөгжил,

хөдөлгөөнд энерги болон

ашиглагдах бөгөөд тэр нь

анхдагч хэрэглэгчээс хоёрдогч

хэрэглэгчид дамждагийг

тэмдэглэх нь зүйтэй.

20

ОРШИЛ

Энэхүү суралцахуйн удирдамжид YII ангийн биологийн хичээлийн агуулга, сурах арга барилыг тусгасан болно.

Бүлэг бүрт шинжлэх ухаанч арга барилд сургах зорилтууд давтагдан тусгагдсан бөгөөд суралцагчийг сурах арга барилд хөтлөх

туршилтууд, дадлага ажил, хэрэглэгдэхүүнийг зөвлөсөн болно.

Суралцахуйн зорилтуудыг хичээлийн сэдвүүдийг судлах дарааллын дагуу эрэмбэлсэн бөгөөд тухайн суралцахуйн зорилтыг

хэрэгжүүлэх ээлжит хичээл төлөвлөлтийг орон нутаг, сургуулийн хэрэгцээ онцлогт нийцүүлэн боловсруулах боломжтой.

БҮЛЭГ: Б_7_1. АМЬД БИЕИЙН ҮНДСЭН ШИНЖ, АНГИЛАЛ

Амьд биеийн үндсэн шинж

Энэ бүлэгт суралцагчид YI ангид судалсан амьд биеийн 7 үндсэн шинжийг бататгана.



Ажиглах

Хэлэлцэх

Харьцуулах, турших,

Бусдад тайлбарлах


томьёо

Хооллолт, хөдөлгөөн, амьсгалалт, ялгаруулалт, өсөлт, үржил, мэдрэхүйн үйл ажиллаагаа



21

Б_7_1_1.

Ш_7_1_1.

Ш_7_1_4.

Ш_7_3_1.

Ш_7_4_1.

Амьд биеийн үндсэн шинжийг Монгол орны болон бусад орны янз бүрийн амьд биеэр

жишээлэн тайлбарлах




ярилцах





хэрэглэх

Хэмжигдэхүүн ашиглаж,


хийх



үзүүлэх, бусдад тайлбарлах

Бодит эсвэл зургаар

өгөгдсөн шувуу, муур, загас

зэрэг янз бүрийн амьтдыг

харьцуулаад, тэдгээрт

түгээмэл байдаг бүх

шинжийг нь бичих.

Өөрсдийн хийснийг бусад

багийханд үзүүлэх

Янз бүрийн амьтдын

хооллох аргын талаар

хэлэлцэх

Амьсгал авах, гаргахын

ялгааг хэлэлцэх.

Шохойн ус руу гуурсаар

үлээж, нүүрсхүчлийн хий

үүсэхийг турших

Хөдөлгөөн нь яагаад эсэн

мэнд үлдэхэд (хоргодох

байраа олох, аюулаас

зугтаах, хоол тэжээлээ эрж

олох) чухал болохыг

хэлэлцэх.

Янз бүрийн амтыг зөвхөн

амталж тодорхойлоод, мөн

амтыг мэдрэхэд үнэрлэх

эрхтний оролцоог ашиглах

боломжийн талаар ярилцах

Элдэв материалын чанарын

ялгааг мэдрэхүйн эрхтний

тусламжтайгаар

тодорхойлох

Өсөх ба үржихийн ялгааг

хэлэлцэх

Хооллож, явж, сэлж, үр төлтэйгээ байгаа зэрэг амьд биеийн үндсэн

шинжийг харуулсан фото зурагууд

Соруул,шохойн ус хийх хуруу шил эсвэл шилэн сав

Янз бүрийн амттай чипс эсвэл жимсийг

харахгүйгээр, хамраа чимхээд амтыг нь мэдрэх (амтыг мэдрэх

үед хүүхдүүдээс нүдээ боох аль эсвэл хамраа барихын алийг нь

хийхийг асуух). Даавуу, ноос, цаас,

метал гэх мэт янз бүрийн материалаар хийсэн зүйлс.

Суралцагчдын өмнөх мэдлэг төсөөлөл дээр тулгуурлан шинжлэх ухааны баримт нотолгоог цуглуулах, илэн далангүй

хэлэлцэхийг урамшуулан дэмжих Хэлэлцүүлэгт суралцагчдын оролцоог

дэмжих, туршилтыг нягт нямбай гүйцэтгэхэд анхаарах

Хооллолтын хэлбэрүүдийг нэрлэсэн автотроф, гетеротроф болон паразит, сапрофит гэсэн нэр томъёонуудыг

дэлгэрүүлэн тайлбарлаж болно. Амьсгалах явцад амьд биед хэрэгтэй бүх

энерги үүсч бий болно. Хөдөлгөөнд энерги шаардлагатай гэдгийг мэдэхээс гадна өсөлт, хооллолт, мэдрэхэд ч энерги

шаардлагатай гэдгийг ойлгоход туслах Суралцагчид “ялгаруулах”, “хоол

боловсруулах замын төгсгөлийн сүвээр ялгарах”гэдэг үгийн ялгааг ярилцаж мэдэхэд туслах.

Гэрлийн шинж, химийн бодис, дуу чимээ, таталцлын хүч, температур, даралт

зэргийг мэдрэх туршилт төлөвлөж болно Суралцагчдад бэлгийн болон бэлгийн бус

(шууд хуваагдал, мөчрөөр тайрч үржүүлэх г.м.) үржлийн хэлбэрийг танилцуулж болно.

Эсийн хуваагдлын(эсийн тоо нэмэгдэх) үр дүнд өсөлт явагддагийг тайлбарлах.

Өсөлтөөс биеийн хэлбэр өөрчлөгдөж болохыг ярих

22

Амьд биеийн ангилал

Энэ бүлэгт суралцагчид амьд биеийн 5 аймаг, тэдгээрийн гол төлөөлөгчдийг ялган таних мэдлэг, чадвар эзэмшинэ.



хандуулах асуудал Таамаглах

Таамаглалаа шалгах

Харьцуулах, үр дүнг танилцуулах

Өгөгдлийг жиших, тайлбарлах


Амьтан, ургамал, нян, мөөг, вирус- хоруу



Б_7_1_2. Ш_7_1_2.

Ш_7_2_1.

Ш_7_3_2.

Ш_7_4_3.

Амьд биеийн 5 аймаг ба ургамал, амьтны аймгийн гол бүлгүүдийг ялган таних

Шинжлэх ухааны өмнөх ойлголт мэдлэг дээрээ тулгуурлан таамаглал

дэвшүүлэх Цуглуулсан баримт

нотолгоондоо үндэслэн таамаглалаа шалгах

Үр дүнг бичвэр, зураг, хүснэгтээр илэрхийлэх, танилцуулах

Нэмэлт эх сурвалжаас өгөгдлийг жиших,


Амьд биеийн 5 аймаг ба

ургамал, амьтны аймгийн

үндсэн бүлгүүдийн зарим

онцлогийг судалж мэдэх

Ургамлын гол эрхтнүүд

болох үндэс, иш, навчыг

ажиглан доод ба дээд

ургамлын бүлгүүдийг ялган

таних дасгал ажиллах

Сээрнуруугүйтэн ба

сээрнуруутан амьтдыг

ялган таних яагаад ингэж

ангилсныг хэлэлцэх.

Өөрсдийн хийсэн бүтээлээ


Замаг, хаг, хөвд болон цэцэгт ургамал тэдгээрийн зураг эсвэл ургамлын хатаадас

Сээр нуруугүйтэн ба сээр нуруутан,

тэдгээрийн зураг Өөрийн орон нутагт

амьдардаг ба өөрсдийнх нь тэжээдэг амьтад

Ном, лавлахууд

Сурахбичиг

Бичил биетэн болон амьтан, ургамал бүгдэд нь амьд биеийн үндсэн шинжүүд илэрдгийг суралцагчдад ойлгуулах

Харьцуулан ажиглах орчин нөхцөлийг бүрдүүлэхэд анхаарах

УРГАМАЛ

Доод

ургамал

Дээд

ургамал

АМЬТАН

Сээр

нуруугүйтэн

Сээр

нуруутан

23

Явцын үнэлгээ: Б_7_1_2. Амьд биеийн 5 аймаг ба ургамал, амьтны аймгийн гол бүлгүүдийг ялган таних

Даалгавар: Сурагч цох болон загасны биеийн хэсгийг музейд харжээ.

А. .......................................... Б. .............................................................

Сурагч цох болон загасны биеийн ямар хэсгийг музейд харсан бэ? ....................................................................................... Энгийн түлхүүр ашиглаад дээрх 2 амьтан ямар ялгаатай болохыг А ба Б хэсэгт тайлбарлаж бичээрэй.

ТИЙМ

ҮГҮЙ ТИЙМ Цох(Үет хөлтөн)

ҮГҮЙ

ТИЙМ ҮГҮЙ ТИЙМ Загас(Хөвчтөн)

Хатуу хитин бүрхэвчтэй

Хитин бүрхэвч биеийг нь

хамгаалах ба тулгуурын үүрэг

гүйцэтгэдэг

Араг яс нь биеийн тулгуурын

үүргийг гүйцэтгэдэг

1

2

3

2 3

3 4

Сээр нурууны яс нь их биеийн ба

сүүлний хэсгээс тогтоно.

хуваана.

4

24


Б_7_ 2. Эсийн бүтэц, зохион байгуулалт

Энэ бүлгээр суралцагчид микроскоптой ажиллаж сурах, ургамал, амьтны эсийн бүтцийн ялгаа болон зарим онцлог эсийн бүтцийг

судлах



Цуглуулсан баримт нотолгоондоо үндэслэн таамаглалаа шалгах

Шинэ санааг сонгох, түүнийг турших хүрээг тогтоох

Хэмжилтийг нягт нямбай хийж, багажийн хэмжих хязгаарыг зөв хэрэглэх Үр дүнгийн тодорхой зүй тогтлыг хэлэлцэх, бусдад ойлгомжтойгоор танилцуулах


Гэрлийн микроскоп, түр бэлдмэл



Б_7_2_1.

Ш_7_1_2.

Ш_7_2_2.

Ш_7_3_1.

Амьтан, ургамлын эсийн бүтцийн ялгааг зураг болон микроскоп ашиглан

судлах,зурах, тайлбарлан бичих

Цуглуулсан баримт

нотолгоондоо үндэслэн

таамаглалаа шалгах

Шинэ санааг сонгох,

түүнийг турших хүрээг

тогтоох

Хэмжилтийг нягт нямбай

хийж, багажийн хэмжих

хязгаарыг зөв хэрэглэх

Дадлага ажил: Гэрлийн микроскоп ашиглан ургамлын эсийг харах

Эсийн бүтцийг судлахад байнгын болон түр

бэлдмэлийг хэрэглэнэ. Суралцагчид ургамлын эрхтнээс түр бэлдмэлийг дараах байдлаар бэлтгэнэ.

Тавиур шилний төвд дусал усан дотор ургамлын эрхтнээс авсан нимгэн, жижиг зүсмэг байрлуулна

Шаардлагатай бол будагч бодис нэмнэ

Дээрээс нь бүрхүүл шилээ 45 градусын налуутайгаар аажим доошлуулан тавина. (Агаарын бөмбөлөг үүсэхээс сэргийлж

байгаа юм.)

Дадлага ажилд шаардагдах багаж хэрэгсэл:

Тавиур шил

Бүрхүүл шил

Ургамал

Иодын шингэрүүлсэн уусмал

Метилины хөхийн уусмал

Мэс заслын хутга юмуу нэг талдаа иртэй сахлын

хутга

Залуур зүү (зүсмэгийг зөөх, бүрхүүл шилийг

буулгахад хэрэглэнэ)

Микроскопын судалгаанд зориулсан байнгын болон түр

бэлдмэлийг бэлтгэх, гэрлийн микроскоптой зөв ажиллах

дараалалыг үзүүлэх хэрэгтэй.

Суралцагчид зүсмэгээ

харахаасаа өмнө сонингийн үсгийг микроскопоор харах

дасгал хийж болно.

Тэмдэглэл:

25

Ш_7_4_4.

Үр дүнгийн тодорхой зүй

тогтлыг хэлэлцэх, бусдад

ойлгомжтойгоор


Хүний жавжны дотор талын хучаас эдийн эсээс бэлтгэсэн байнгын бэлдмэлийг (метилинээр будсан) ашиглаж болно.

Арга: Суралцагч бүр өөрсдөө бэлдмэл бэлтгэж, микроскопоо дундаа ашиглаж болно. Цаг хэмнэх аргууд:

Боломжтой бол микроскопоор бэлдмэл хийсэн байдлын видео бичлэгийг проектороор харуулан суралцагчдаар дүрсийг нь ажиглуулан тэмдэглэл хийлгэх

боломжтой.

Микроскоп ашиглах дарааллаа хүлээж буй суралцагчдад бичих нэмэлт дасгал

өгч болно.

Энэ үйл ажиллагаа нь суралцагчдыг бэлдмэлийг бэлтгэж, микроскопоор

харсан зүйлээ зөв зурах арга зүйд сургана.

‘Микроскопоор харж зурах’:

http://www.badger-publishing.co.uk/scpro/pdf/184424637X.pdf

40X–100X өсгөлттэй гэрлийн микроскоп.

Туршилтанд тохиромжтой

ургамлууд:

Усан тахлынбүтэн навчийг иодын шингэрүүлсэн уусмалд

хийнэ.

Түүхий төмсний нимгэн зүсмэгийг иодын маш

шингэн уусмалд хийнэ.

Сонгины хальсыг иодын уусмалд хийх юмуу

метилины хөхөөр будна.

Улаан лооль (эсвэл улаан чинжүү)-ний хальсыг нь будалгүйгээр

доторх зөөлөн эдийг метилины хөхөөр будна.

Цэцэгт байцаа, буржгар

байцаа, шимтэглэй цэцгийн навчны доод эпидермисийг хуулан

түүнээсээ жижиг хэсгийг авч будалгүйгээр харна.

Гадил жимсний жижиг

хэсгийг нимгэн зүсч метилины хөхөөр будах (боловсорсон, гэхдээ хэт

болсон биш байх)

Боломжтой бол цэвэр усны утаслаг замаг ашиглах

Веб материал–эсийн микроскоп бүтцийн зураг дүрсүүд:

http://microbeauty.blogspot.com/2009/08/tomato-skin-cells.html

Улаан лоолийн эсэнд хромопласт (улаан пигмент

агуулсан бүтэц) байна.

Ургамлын нөөцлөгч эдүүдэд цардуулын

мөхлөг агуулагддаг.

Суралцагч микроскопоор

ажигласан зүйлсээ хооронд нь харьцуулан тэдгээрийн ижил болон

ялгаатай талуудыг ажиглаж мэдсэнээр эсүүдийн ялгарал,

төрөлжилтийн талаар хэлэлцэж болно.

Бүрхүүл

шил

Харахзүйл/усан дусал

Тавиур шил






26

http://biology.clc.uc.edu/courses/bio111/protocols/cells.pdfhttp://classic.sidwell.edu/us/

science/vlb5/labs/microscope_lab/microscope_lab.html

Б_7_2_2.

Ш_7_2_1.

Ш_7_2_4.

Ш_7_3_1.

Ш_7_4_4.

Навчны баганан эс, амьтны элэгний эсийн бүтцийг

микроскопоор харж, дүрслэн ярих, ялган таних

Өөрийн туршлага болон шинжлэх ухааны өмнөх ойлголт мэдлэг дээрээ

тулгуурлан таамаглал дэвшүүлэх

Чухал хүчин зүйлийг

тодорхойлох, аль хүчин

зүйлийг өөрчилж, хянаж,

хэмжиж болохыг сонгох

Хэмжилтийг нягт нямбай

хийж, багажийн хэмжих

хязгаарыг зөв хэрэглэх



ойлгомжтойгоор


Зургаас эсийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг таних.

Ургамал болон амьтны эсийн микроскопоор

ажиглагдаж буй дараах хэсгүүдийг тайлбарлах:

Эсийн хана

Цитоплазм

Хлоропласт

Эсийн мембран

Бөөм.

Эдгээрийг ашиглан дараах агуулгыг

багтаасан слайд, хөзрөн тоглоом бэлдэж болно:

Бүтцийн хэсгүүдийн нэр

Тодорхойлолт

Байрлал

Бүтцийн хэсгүүдийн үүрэг

Микроскоп болон бэлдмэл бэлтгэхтэй холбоотой дараах нэр томьёог оруулж болно:

бүрхүүл шил

метилины хөх-будагч бодис

түр бэлдмэл гэх мэт. Суралцагчид ургамал, амьтны эсийн

(хөндлөн болон тууш огтлол) гол бүтцийн талаарх төсөөлөлтэй болохын тулд эдгээрийн загварыг хийж болно.

Веб материал:

http://www.cellsalive.com

http://click4biology.info/c4b/2/cell2.htm

Багшийн лавлах ном: “The

Atlas of Histology” by Freeman and Bracegirdle 0435-60317-5 (Heinemann)

Цаас, фламастер

Дүрс хийх шавар, гипс

Зөвхөн гэрлийн микроскопоор харагдах

эрхтэнцрүүдийг л авч үзнэ.

Харин бусад

эрхтэнцрийг энд дурьдах шаардлагагүй.

Суралцагчид эдгээр

эрхтэнцрүүдийг эсийн бодит зураг болон үзүүлэн дээр таних

боломжтой.

Хөзрөн тоглоом нь оролцооны аргын нэг

хэлбэр бөгөөд эдгээрийг дор дурьдсан үнэгүй

программ ашиглан бүтээж болно. http://www.proprofs.com

/flashcards/submit2.php Амьтан ба ургамлын эсийн бүтцийн гол

ялгаа нь тэдгээрийн хооллолтын аргатай холбоотой болохыг

мэдэж авах

http://biology.clc.uc.edu/courses/bio111/protocols/cells.pdf




http://classic.sidwell.edu/us/science/vlb5/labs/microscope_lab/microscope_lab.html

http://classic.sidwell.edu/us/science/vlb5/labs/microscope_lab/microscope_lab.html

http://www.cellsalive.com/



http://www.proprofs.com/flashcards/submit2.php

http://www.proprofs.com/flashcards/submit2.php

27

Б_7_2_3.

Ш_7_1_2

Ш_7_2_2

Ш_7_3_1

Ш_7_4_4

Бичил биетнүүд : Нэг эстэн ба вирусийг судлах



Хэмжилтийг нягт нямбай хийж, багажийн хэмжих

хязгаарыг зөв хэрэглэх Үр дүнгийн тодорхой зүй

тогтлыг хэлэлцэх, бусдад ойлгомжтойгоор танилцуулах

Нэг эстний эсийн бүтэц, онцлогийг харьцуулах

Нэг эстний төлөөлөгчдийн үндсэн хэлбэрийг

харуулсан товгор үзүүлэн хийх

Хооллолтын хэлбэрээр нь ялгасан хүснэгтэн мэдээлэл бэлтгэх

Нэг эстний хөдөлгөөн болон хөдөлгөөний эрхтэнцрүүдийг харьцуулсан үзүүлэн хийх

Шаахай, амёб, шилбүүртний амьдрах орчныг

тодорхойлох, түүнтэй холбогдуулан ач холбогдлыг нь гаргаж зургаар дүрслэх. Жишээ нь: адууны ходоод, гэдсэнд амьдрах

нэг эстнүүд

Гэрийн даалгаварт нэг эстний үүсгэх өвчний тухай мэдээлэл цуглуулж хэлэлцүүлэг хийх

Вирус нь эст бүтэцгүй амьд бие болохыг энгийн загвараар тайлбарлах, энгийн хялбаршуулсан бичлэг үзүүлэх

Вирусээр үүсгэгдэг өвчин ба түүний хор нөлөөний талаар хэлэлцэх

Бичгийн болон салфеткийн цаас

Усан болон харандаан

будаг

Цавуу, хайч

Баримлын шавар

Нэг эстний аймгийн төлөөлөгчдийг өмнөх ангид үзсэн бактери ба

мөөгийн төлөөлөгчидтэй харьцуулан судлах

Вирус амьд биед нэвтрэн амьдрах үйл явцыг энгийн

загвараар үзүүлж болно.

Явцын үнэлгээ: Б_7_2_2. Навчны баганан эс, амьтны элэгний эсийн бүтцийг микроскопоор харж, дүрслэн ярих, ялган

таних Даалгавар 1.

Өгөгдсөн зураг болон мэдээллийг ашиглан навчны баганан эсийн бүтэц гүйцэтгэх үүргээсээ хамааран элэгний эсээс ямар давуу шинж чанартай болсныг дүрсэлж, дүгнэнэ үү

28

Түлхүүр



Мэдээллийг

ашиглан дүрслэх чадвар

Зөвхөн

өгөгдсөн мэдээллийг бичиж

дүрсэлнэ.

Ургамлын эс учир

эсийн хана, вакуоль, хлоропласттай

байгааг дүрсэлж бичнэ.

Хамгийн их багтаамжтай,

хоорондоо зайгүй байрлахын тулд дөрвөлжин хэлбэртэй,

хлоропластын тоо олон, тэдгээр нь тойрон хүрээлж оршдогийг

дүрслэн бичнэ.

Навчны эсийн шинжийг элэгний эстэй

харьцуулан дүрсэлж бичнэ. Жишээ нь: Элэгний эс хоорондоо зайтай байрлах учир бөөрөнхий,

баганан эс зайгүй байрлах учир дөрвөлжин хэлбэртэй, амьтны эс учир төвдөө том бөөмтэй, ургамлын эс учир

том вакуольтойгоос жижиг, захдаа байрласан бөөмтэй гэх мэт.

Нэгтгэн дүгнэх чадвар

Дүгнэлт хийгээгүй.

Ургамал, амьтны эсийн ялгааг

дүгнэсэн.

Баганан эсийг байрлах газар, гүйцэтгэх үүрэгтэй

нь холбон дүгнэлт хийсэн.

Баганан эс ба элэгний эсийг харьцуулан дүгнэж бичсэн.

Хүний хооллолт

Энэ бүлгийн агуулгаар суралцагчид хүнсний бүтээгдэхүүний найрлага, тэдгээрийн биологийн ач холбогдол, зохистой хооллолтын талаар ерөнхий ойлголт эзэмшиж, хоол тэжээлийн хомсдлын үр дагаварын талаар хэлэлцэх чадвартай болно. Мөн хүний хоол боловсруулах замын эрхтнүүдийн бүтэц, байрлалыг мэдэж, нэрлэж сурна.

№ Эрхтэнцрүүд Навчны баганан эс Элэгний эс

1 Бөөм + +

2 Сийвэн + +

3 Мембран бүрхүүл + +

4 Эсийн хана + -

5 Вакуоль + -

6 Хлоропласт + -

29



Үзэл санаагаа шалгах судалгааны ажлыг төлөвлөх

Шинжлэх ухааны мэдлэг ба ойлголтыг ашиглан таамаглал дэвшүүлэх

Сурагчид бусдад болон өөрсдөдөө тохиолдож болзошгүй эрсдлийг хянан хэлэлцэх

Чухал хувилбарыг таних ба өөрчлөх, хянах, хэмжиж үнэлэх хувилбаруудыг сонгох

Багаж хэрэгслэлийг зөв ашиглах

Боломжит үнэн хэмжүүрийг ашиглах

Энгийн тооцоолол ашиглах

Үр дүнг тохиромжтой хүснэгт, графикаар илэрхийлэх

Үр дүнгээс ерөнхий зүй тогтол, хандлагыг танин мэдэх

Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголтыг ашигласан үр дүнгийн тайлбарыг хэлэлцэх

Таамаглалыг үр дүнтэй харьцуулах

Дүгнэлтийг тохиромжтой хэлбэрээр илэрхийлж , бусдад ойлгуулах

Хоёрдогч эх сурвалж ашиглан мэдээллийг боловсруулж, түгээх


Хоол тэжээлийн бодис, уураг, өөх тос, нүүрс ус, витамин, эрдэс бодис, зохистой хооллолт, хоол тэжээлийн хомсдол, хоол боловсруулах замын эрхтнүүд, гүрвэлзэх хөдөлгөөн, хоол шингэх, шимэгдэх, задрах



Б_7_2_4.

Ш_7_1_1.

Ш_7_1_2.

Хоолны найрлага, шим

тэжээлийн бодисын үүргийг таньж мэдэх

Асуудлуудыг дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд

бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын чухлыг хэлэлцэх

Цуглуулсан баримт

нотолгоондоо үндэслэн


Өдөр тутам хэрэглэгддэг хүнсний

бүтээгдэхүүний сав, боодол дээрх

шошгын мэдээллийг цуглуулж судлан

хоол тэжээл нь нүүрс-ус, уураг, өөх тос,

витамин, эрдэс бодис зэргийг агуулдаг

талаар тодруулж ярилцах

Орц найрлагын

бичиг бүхий төрөл бүрийн хүнсний бүтээгдэхүүний сав,

баглаа боодол

Интернетийн материал





Эрүүл мэнд, аюулгүй


30

Ш_7_3_1.

Ш_7_2_5.

Ш_7_4_2.

Ш_7_4_4.

Хэмжилтийг нягт нямбай хийж,

багажийн хэмжих хязгаарыг зөв

хэрэглэх

Өөрт болон бусдад учирч болох аливаа эрсдлийн талаар хэлэлцэх, түүнийг хянах

Хялбар тооцоолол хийх, алдаатай үр дүнг тогтоох,

шинжилгээ судалгааг сайжруулах арга замыг санал болгох



ойлгомжтойгоор танилцуулах

Нүүрс ус агуулсан хүнсний

бүтээгдэхүүнүүдийг нэрлэх

Нүүрс ус нь амьд биед энергийн эх үүсвэр

болдог талаар тайлбарлахдаа дараах

туршилтыг хийнэ.

Нүүрс ус агуулсан 3-4 хүнсний

бүтээгдэхүүн сонгон, ижил хэмжээтэй

жигнэн авч спиртэн дэн дээр шатаах

явцдаа дөлөн дээр нь хуруу шилэнд

хийсэн тодорхой хэмжээтэй усыг

халаана. Сонгосон хүнсний бүтээгдэхүүн

тус бүрд энэ туршилтыг давтан хийж,

усны температурыг хэмжиж ялгааг

харьцуулан ярилцах

Туршилтын явцад гарсан алдаа болон

хэрхэн сайжруулж болох талаар

ярилцана.

Сурагчид туршилтын үр дүнг баганан

графикаар илэрхийлнэ

чипс, поп корн, хөөсөн

чихэр гэх мэт залуур

зүүний үзүүрт тогтох

чихэрлэг хүнс

Термометр, спиртэн

дэн, хуруу шил, хуруу

шилний хавчаар,

штатив, бэхлүүр

Сонгосон хүнсний

бүтээгдэхүүнийг бага

хэмжээтэй авах

Тухайлбал: 1 ширхэг

поп корн сонгох гэх

мэт.

Хүнсний

бүтээгдэхүүнийг

шатаах үед галаас

болгоомжлох

Ш_7_1_1.

Асуудлуудыг дэвшүүлэх, баримт

нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын

чухлыг хэлэлцэх

Уураг нь амьд биеийн өсөх, нөхөн сэргэх

үйл ажиллагаанд хэрэглэгддэг болохыг

мэдэх.

Уураг агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүнийг

нэрлэх

Ш_7_1_1.

Ш_7_1_2.

Ш_7_3_1.





Өөх тос нь энергийг хадгалах

үүрэгтэйгээр хуримтлагддаг болохыг

мэдэх

Өөх тос агуулсан хоол хүнсийг цаасан

дээр тавьж нухаж нунтаглан цаасанд тос

нэвчиж тунгалаг тосон толбо үүссэн

байдлаар нь илрүүлэх.

Өөх тостой хоол

хүнс, жишээ нь:

цөцгий, чипс,

ургамлын тос,

шүүлтүүр цаас.

Интернетийн

материал


Ажлынхуудас


Этанол ашиглан сүүн

дээр өөх тос

илрүүлдэг туршилтыг

9-р ангид төлөвлөж

үзүүлнэ.

31

Ш_7_3_2.








Ш_7_4_3.

Нэмэлт эх сурвалжаас

өгөгдлийг жиших, тайлбарлах

Эрдэс бодис, витамин, эслэг, усны

үүргийг хоёрдогч эх сурвалж ашиглан

олж мэдэх

Хоёрдогч эх сурвалж:

интернетийн материал,

ном, сонин сэтгүүл

32

Б_7_2_5.

Ш_7_1_1.

Ш_7_1_2.

Ш_7_2_1.

Ш_7_4_3.

Зохистой хооллолт, хоол тэжээл дутагдахаас үүсэх нөлөөллийг ойлгох

Асуудлуудыг дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх

ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын чухлыг хэлэлцэх

Өөрийн туршлага болон шинжлэх ухааны өмнөх ойлголт

мэдлэг дээрээ тулгуурлан таамаглал дэвшүүлэх

Цуглуулсан баримт нотолгоондоо үндэслэн


Нэмэлт эх сурвалжаас өгөгдлийг жиших, тайлбарлах

Зохистой ба зохистой бус хооллолтын меню бүхий 2 өөр өгөгдөл дээр ажиллаж аль нь зохистой хооллолт болохыг

тодорхойлох Чи зохистой хооллож чадаж байгаа юу?

Хэрвээ үгүй бол өөрийнхөө иддэг хүнсний бүтээгдэхүүнээс юуг өөрчилж юугаар сольж болох вэ? гэх мэтээр асуудал

дэвшүүлэн ярилцана. Хоёрдогч эх сурвалж ашиглан өдөрт

зайлшгүй хэрэгтэй төрөл бүрийн хоол тэжээлийн бодисын орц, хэмжээг судалж мэдэх. Хоолны пирамидын загварыг

ашиглах Өндөр илчлэгтэй (өсөлт, хөдөлгөөн,

дулаан хадгалахад зориулагдсан) хоол хүнс нь зохистой хүнс байж чадах эсэхийг хэлэлцэх

Хэт таргалалт болон цусны эргэлтийн өвчин нь илчлэг ихтэй хоол хүнс

хэтрүүлэн хэрэглэснээс үүсдэг болохыг агуулгад оруулж тайлбарлах

Уураг дутагдахад үүсэх нөлөөг Квашиоркор өвчнийг жишээ болгон ярилцаж болно.

Цагаан хоолтой хүмүүс хэрэглэж болох уургаар баялаг хүнсийг зөвлөх

Хоёрдогч эх сурвалжийг ашиглан хоол тэжээлийн бодисын хомсдолын нөлөөг судлах

Витамин С, витамин D, төмөр, кальци дутагдахад бие үүсэх өвчин эмгэг, тэдгээрийн илрэх шинж тэмдгийн талаар

хэлэлцэх

Хоёрдогч эх сурвалж: интернетийн материал, ном, сонин сэтгүүл

багшийн зохиосон кейс тарааж өгөх материал

Илчлэг ихтэй хоолыг хэтрүүлэн идсэнээр таргалалт үүсэх тухай

санааг оруулах Хэт таргалалтын тухай ярихдаа,

хүүхдийг эвгүй байдалд оруулахаас болгоомжлох

Эслэг хэт багадвал- өтгөн хатах Витамин C хэт

багадвал – витамины хомсдол Витамин D хэт

багадвал – яс зөөлрөх Төмөр хэт багадвал –

цусны улаан эс цөөрөх Кальци хэт багадвал

– яс, шүд сийрэгжих үр дагавартай

33

Чи зөв хооллож чадаж байгаа юу? Хэрвээ үгүй бол хооллох дэглэмээ хэрхэн

яаж өөрчлөх вэ?

Б_7_2_6.

Ш_7_1_1.

Хүний хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны бүрэлдэхүүн

хэсгүүдийг таньж нэрлэх, байрлалыг мэдэх



Хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны

бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг -амны хөндий,

залгиур хоолой, улаан хоолой, ходоод,

нарийн гэдэс, бүдүүн гэдэсний байрлалыг

зураг дээр заах, нэрлэх

Амны хөндийд байрлах хэл, шүлсний

булчирхайн байрлалыг зурагт тэмдэглэх,

шүдний бүтцийг тайлбарлах, шүдний

энгийн томьёо зохиох

Нарийн бүдүүн гэдэсийг зурагт ялган заах

Интернетийн материал





Бодит макет

Хоол боловсруулах тогтолцооны бодит

загварыг зөөлөн уут болон 6 метр урт гуурсан хоолой

ашиглан хийж тайлбарлаж болох юм.

Явцын үнэлгээ: Б_7_2_5. Зохистой хооллолт, хоол тэжээл дутагдахаас үүсэх нөлөөллийг ойлгох

Даалгавар: Хүснэгтэд 2-25 насны эрэгтэй болон эмэгтэй хүний нэг өдрийн энергийн хэрэгцээг харууллаа.

Нас Өдрийн энергийн хэрэгцээ / кЖ

Эрэгтэй Эмэгтэй

2 5500 5500

5 7000 7000

8 8800 8800

11 10000 9200

14 12500 10500

18 14200 9600

25 12100 8800

a. Хүснэгтэн мэдээллийг ашиглан хүний нэг өдрийн энергийн хэрэгцээг харуулсан энгийн график байгуулна уу

b. Байгуулсан графикаасаа дүгнэлт гаргана уу.

c. Чи өөртөө шаардлагатай энергийн хэрэгцээг тогтоож, нэг өдрийн хоолныхоо менюг зохиож бусдад тайлбарлана уу..


34

Чадвар 1-р түвшин 0-59%

2-р түвшин 60-69%



5-р түвшин 90-100%

График байгуулах Графикийн

төрлөө зөв сонгох

Графикийн х, у

тэнхлэгүүдэд ямар хэмжигдэхүүн авахаа сонгох

Графикийн тэнхлэгийн хуваарийг тэгш зөв

хэмжээстэйгээр авах

х тэнхлэгт хүний

насыг, у тэнхлэгт өдрийн энергийн хэрэгцээг авах

тэмдэглэж бичихдээ нэгжийг харуулах

Шугаман график

байгуулж цэгүүдийг хатгаж холбох

Цэгүүдийг х болон

тэмдэглэх

Графикийг зөв холбож

зурах

Дүгнэлт гаргах Энергийн хэрэгцээ гэх мэт үг

хэллэгийг ойлгүүгүй

Эрэгтэй болон эмэгтэй хүний нэг өдрийн энергийн

хэрэгцээ өөр өөр гэдгийг илэрхийлэх

11-с дээш насны эрэгтэй хүний өдрийн энергийн

хэрэгцээ эмэгтэй хүнийхээс илүү болохыг


18 настай эрэгтэй хүний нэг өдрийн хэрэгцээ бусад бүх насны

хүмүүсээс илүү их болохыг тайбарлах

Эмэгтэй хүний хувьд 14 насандаа нэг эдрийн энергийн хэрэгцээ

хамгийн их байна. Энэ нь шилжилтийн настай холбоотой гэдгийг

илэрхийлэх

Үр дүнг бусдад тайлбарлах Хоол хүнсний ялгаатай

байдлыг бусдад тайлбарлах

Зөв хооллох тухай тайлбарлах

Энергийн хэрэгцээгээ хангахын тулд зөв

хооллох, зохистой хоол хүнсийг сонгох тухай тайлбарлах

Хоол хүнсний бүтээгдэхүүн тус бүрийн энергийн /илчлэгийн/

хэмжээ өөр өөр байдгийг тайлбарлах

Бие махбодыг нөхөн төлжүүлэх хоол

Илчлэгийн эх үүсвэр болох хоол

Биеийн эсэргүүцэл сайжруулж бодисын солилцоог

зохицуулах хоол хүнсний тухай тайлбарлах

Явцын үнэлгээ: Б_7_2_6. Хүний хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг таньж нэрлэх, байрлалыг

мэдэх Даалгавар: Дараах зурагт үзүүлсэн хүний хоол боловсруулах тогтолцооны эрхтнүүдийг нэрлэж бичнэ үү

35


Амьсгал

Энэхүү бүлгээр суралцагчид амьсгалын эрхтний тогтолцоо түүний үүрэг, амьсгал авах, амьсгал гаргах үед амьсгалын эрхтэнд

гарах өөрчлөлтийг судална.



Шинжлэх ухааны өмнөх ойлголт мэдлэг дээрээ тулгуурлан таамаглал дэвшүүлэх


Чухал хүчин зүйлийг тодорхойлох, аль хүчин зүйлийг өөрчилж, хянаж, хэмжиж болохыг сонгох

Үр дүнгийн тодорхой зүй тогтлыг хэлэлцэх, бусдад ойлгомжтойгоор танилцуулах


томьёо

Хамрын хөндий, залгиур хоолой, төвөнх, мөгөөрсөн хоолой, , гуурсан хоолой, уушигны цулцан, цээжний

хөндий, өрц , амьсгал авах, амьсгал гаргах

Үйл ажиллагааны төлөвлөлт

Код









5-р түвшин 90-100%

Хоол

боловсруулах эрхтнүүдийг таньж, нэрлэх

Хоол

боловсруулах эрхтэн тогтолцоог

ойлгож нэрлэсэн боловч зурагт

зааж нэрлээгүй

3 эрхтэнг зөв

зааж нэрлэсэн

4-5 эрхтэнг

зөв зааж нэрлэсэн

5-7 эрхтэнг зөв

зааж нэрлэсэн

Бүх эрхтнийг

зөв нэрлэж заасан

36

Б_7_2_7.

Ш_7_1_2

Ш_7_2_1

Ш_7_2_4

Ш_7_4_4

Хүний амьсгалын эрхтэн тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн бүтэц, үүргийг таньж мэдэх

Шинжлэх ухааны өмнөх ойлголт

мэдлэг дээрээ тулгуурлан таамаглал

дэвшүүлэх

Цуглуулсан баримт нотолгоондоо

үндэслэн таамаглалаа шалгах

Чухал хүчин зүйлийг тодорхойлох, аль

хүчин зүйлийг өөрчилж, хянаж, хэмжиж

болохыг сонгох

Үр дүнгийн тодорхой зүй тогтлыг

хэлэлцэх, бусдад ойлгомжтойгоор


Амьсгалын тогтолцооны

гол хэсгүүдийг нэрлэх

Уушигны энгийн загвар

хийх

Амьсгал авах, гаргах үед

уушиг, цээжний хөндий

(хавирга, өрц )-д гарах

өөрчлөлтийг ажиглах

Уушигны зөөлөн эд,

салаалсан гуурсуудыг

харуулах зорилгоор

амьтны уушигны бүтцийг

үзэх

Амьсгалын эрхтний

үүргийг тайлбарлах

Ундааны сав, агаарын бөмбөлөг,

гуурс, өрцийг орлуулах гялгар уут

байж болно

Амьсгал авах ба

гаргахад хавирга

болон өрц хэрхэн

оролцохыг

ажиглуулах

Хуванцар савыг

зүсэхэд иртэй

зүйлстэй

болгоомжтой

харьцах

Хүний биед бодис зөөвөрлөгдөх

Энэхүү бүлгээр суралцагчид дараах мэдлэг ойлголттой болно. Үүнд:

Цусны эргэлтийн гол эрхтэн, түүний үүрэг

Цусны эсийн бэлдмэлийг ашиглан цусны улаан, цагаан эсийг ялган таних

Цусны дүрст элементийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах



хандуулах асуудал Асуудлуудыг дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд



Өөрт болон бусдад учирч болох аливаа эрсдлийн талаар хэлэлцэх, түүнийг хянах

Үр дүнг таамаглалтай харьцуулах

Үр дүнгийн тодорхой зүй тогтлыг хэлэлцэх, бусдад ойлгомжтойгоор танилцуулах


Зүрх, артери ба венийн судас, цусны улаан эс, цусны цагаан эс, ялтас эс, цусны сийвэн

37

Үйл ажиллагааны төлөвлөлт


Б_7_2_8. . Ш_7_1_1.

Ш_7_2_2.

Ш_7_2_5.

Ш_7_4_1.

Ш_7_4_4.

Хүний цусны эргэлтийн

эрхтэн тогтолцоо-зүрх

судасны бүтэц, үүргийг

таньж мэдэх,

загварчлах

Асуудлуудыг

дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны

тайлбарыг хөгжүүлэхэд бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын

чухлыг хэлэлцэх Шинэ санааг сонгох,

түүнийг турших хүрээг тогтоох

Өөрт болон бусдад учирч болох аливаа эрсдлийн талаар

хэлэлцэх, түүнийг хянах

Үр дүнг таамаглалтай харьцуулах

Үр дүнгийн тодорхой зүй тогтлыг хэлэлцэх, бусдад


Цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцооны

гол бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нэрлэх

Хоол боловсруулах, амьсгал, цусны

эргэлтийн тогтолцооны хоорондын

хамаарлыг ярилцах

Зүрхний үйл ажиллагааг тайлбарлах

Зүрхний үйл ажиллагааг судлахад видео

бичлэг үзэх

Чагнуур ашиглан зүрхний цохилтыг

сонсох, энгийн стетоскопыг өөрсдөө

хийж ашиглах

Малын зүрхний задлан шинжилгээ хийх

Хэрэгцээт бодисыг цус биеийн бүх

хэсгүүдэд хүргэдэг болохыг бүдүүвч

зургаар харуулах

Бугуйн болон тохой нугалах хэсэгт

байгаа венийн судсыг олж харах

Судасны цохилтыг тоолох

Видео бичлэг

Чагнуур

Амьтны зүрх, задлан

шинжилгээ хийх багаж

Хоёрдогч эх сурвалж

Секундомер

Задлан шинжилгээ хийх үед

мэс заслын багаж хэрэгслийг

болгоомжтой хэрэглэхийг

зөвлөх

38

Б_7_2_9.

Ш_7_1_1.

Ш_7_2_1.

Ш_7_3_1.

Ш_7_4_1.

Зураг болон байнгын бэлдмэлийг микроскопоор харж

цусны эсүүдийг ялган таних, үүргийг судлах

Асуудлыг дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх

ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын

чухлыг хэлэлцэх Цуглуулсан баримт

нотлгоондоо үндэслэн таамаглалаа шалгах

Хэмжилтийг нягт нямбай хийж, багажийн хэмжих хязгаарыг зөв

хэрэглэх Үр дүнг таамаглалтай


Амьсгалын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг

болон түүний бүтэц, үүргийг таньж мэдэх Хийн солилцоог


Гэрлийн микроскопоор харсан бэлдмэлийн зураг ашиглан бэлдмэлээс цусны улаан эс ба цагаан

эсийг таньж мэдэх.

Цусны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг жагсаах

Цусны улаан эс

Цусны цагаан эс

Цусны ялтас

Цусны сийвэн, ялган зурж дугуй диаграммаар дүрслэх, бүтцийг


Цусны улаан болон цагаан эсүүдийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон


Цусны улаан эс - гемоглобин→ хүчилтөрөгчийг зөөвөрлөх

Цусны цагаан эс- фагоцитоз→

эсрэг бие

ялтас→ цус бүлэгнүүлэх (шалтгааныг нарийвчлан

судлахгүй)

Орон нутгийн эрүүл мэндийн

байгууллагаас авсан мэдээллийг

ашиглан цусны эргэлтийн

тогтолцооны эмгэгийн талаар

судалж мэдэх, зураг үзүүлэн

ашиглаж илтгэл тавих

Цусны улаан болон

цагаан эсийн өнгөт

фото зураг

Цусны эсүүдийн

бэлдмэл

Микроскоп


Эсийн бүтэц, үүргийн хоорондын

харилцан хамаарлын тухай 7

дугаар ангийн 1 дүгээр бүлгийн

хичээлтэй холбон ойлгох

Артерийн судас бөглөрөх болон

зүрхний шигдээс өвчнүүдээс

хамгаалах тухай зөвлөгөө өгөх

Явцын үнэлгээ: Б_7_2_8. Хүний цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцоо-зүрх судасны бүтэц, үүргийг таньж мэдэх, загварчлах

Даалгавар 1. Зурагт үзүүлсэн эсүүдийг ашиглан хүснэгтийг нөхнө үү.

№ Эсийн нэр Байрлах эрхтэн, тогтолцоо Гүйцэтгэх үүрэг Онцлог

1

2

39

1. 2.

Түлхүүр

№ Эсийн нэр Байрлах эрхтэн, тогтолцоо

Гүйцэтгэх үүрэг Онцлог

1 Цусны улаан

эс

Цусанд Эс, эдэд хүчилтөрөгч

зөөвөрлөх

Их хүчилтөрөгч зөөвөрлөхийн тулд хүнхэр, бөөмгүй болсон, хэлбэрээ

өөрчилдөггүй. Диффузи сайн хийхийн тулд маш нимгэн мембран бүрхүүлтэй

2 Цусны цагаан эс

Цусанд Бие махбодыг хамгаалах Нимгэн бүрхүүлтэй, хэлбэрээ өөрчлөн нэвтрэх чадвартай, том бөөмтэй, том хэмжээтэй

Даалгавар 2. Зургийг ашиглан цусны улаан, цагаан эс, сийвэнгийн ижил болон

ялгаатай талыг харьцуулаарай.

40


Ургамлын хооллолт

Энэ бүлгээр суралцагчид фотосинтез: навчны энгийн бүтэц, фотосинтезээр хүчилтөрөгч ялгардагийг ажиглах, фотосинтезэд нүүрсхүчлийн хий, гэрэл ба хлорофилл шаардлагатайг илрүүлэх, ургамал ургахад ус, эрдэс бодис чухал болохыг ойлгоно.



хандуулах асуудал Асуудал дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, таамаглал дэвшүүлэх

Туршилт судалгааг төлөвлөх, эрсдлийг хянах

Багаж хэрэгсэлийг зөв ашиглах, хэмжилтийг нягт нямбай хийх

Таамаглал ба үр дүнг хооронд нь харьцуулах, үр дүнгийн тайлбарыг хэлэлцэх


Фотосинтез, нүүрсхүчлийн хий, хлорофилл, цардуул,глюкоз, хүчилтөрөгч, эрдэс давс, азот, фосфор, калий



Зургаас ялгаж таних Зургаас эсүүдийг ялгаж таниагүй

2 эсийн ялгааг гаргаагүй, эсвэл тоо хэмжээг хольсон

Цусны сийвэн, улаан эсийн байрлалыг буруу зурсан

Хэмжээ болон байршилыг зөв заасан

Ижил талыг

илэрхийлэх чадвар

3-лаа цусанд байрладаг

болохыг хэлсэн

Цусанд байрладаг ба

бүрхүүл, сийвэнтэй болохыг бичсэн

Цусанд байрладаг ба

бүрхүүл, сийвэнтэй, 3-лаа тус тусын үүрэгтэй болохыг бичсэн

Байрлал, эсийн бүтцийн

ижил талуудыг нэрлэхээс гадна үүрэгтэйгээ холбоотойгоор бүтэц нь

онцлог болсныг тайлбарлаж бичсэн

Ялгаатай талыг илэрхийлэх чадвар

Ялгааг гаргаж чадаагүй Улаан эс, бөөмгүй, цагаан эс бөөмтэй, ийлтэс шим

тэжээлээр баялаг болохыг бичсэн

Бөөмийн ялгааг бичихээс гадна хэмээгээрээ

ялгаатай, ийлтэс нь олон төрлийн шим бодистой болохыг дурдсан байх

Гүйцэтгэх үүргээсээ хамааран бүтцүүд нь

хоорондоо ялгаатай, ийлтэсний найрлага тогтмол болохыг

талбарласан

Харьцуулан чадвар 1 шинжийг харьцуулсан 2-3 шинжийг харьцуулсан Харьцуулалт хийхдээ зураг, хүснэгт ашигласан

Дүгнэлт гаргахдаа хүснэгт, диаграмм, зураг ашигласан

41

Код





Б_7_2_10.

Ш_7_1_1.

Ш_7_2_2.

Ш_7_2_4.

Ш_7_1_2.

Ш_7_2_5.

Ургамалд

фотосинтезээр шим

бодис, хүчилтөрөгч

үүсдэгийг туршиж

мэдэх


дэвшүүлэх, баримт

нотолгоо цуглуулах,

шинжлэх ухааны

тайлбарыг

хөгжүүлэхэд

бүтээлч сэтгэлгээг

ашиглахын чухлыг

хэлэлцэх

Санаагаа шалгах

туршилт судалгааг

төлөвлөх

Өөрчлөх, хянах,

хэмжиххүчин

зүйлүүдийг сонгох,

хамгийн чухал хүчин

зүйлийг таньж

тодорхойлох

Шинжлэх ухааны

мэдлэг, ойлголтыг

ашиглан таамаглал

дэвшүүлэх

Сурагчид өөрсдөд

болон бусдад

тохиолдож болох

Фотосинтез явуулж, усаа гадагш

алдахад зохицсон байдлыг навчны

энгийн бүтэцтэй холбон


Навч хэрхэн фотосинтез явагдахад

дасан зохицсон талаар хэлэлцэх

Навч хэрхэн усаа алддаг талаар

шүүн хэлэлцэх

Фотосинтезийн үйл явцыг


Ногоон ургамал нь нүүрсхүчлийн

хий, усыг глюкоз ба хүчилтөрөгч

болгон хувиргаж, глюкоз нь

биомасс болон хувирдаг тухай

хэлэлцэх

Усны ургамал хүчилтөрөгч бий

болгож байгааг ажиглах туршилт

хийх.

Навчны цардуулыг иодын

уусмалаар илрүүлэх туршилт хийх.

Навчны бүтцийг харуулсан слайд,

диаграмм, фото зураг, видео бичлэг

ашиглах.

http://www.youtube.com/watch?v=co0JdqUlycg

Видео бичлэг, power point-р бэлтгэсэн

presentation

Усны ургамал (элодей), юүлүүр, хуруу

шил

http://www.youtube.com/watch?v=4oNeULIg_Yo

Тасалгааны ургамал, этилийн спирт,

иодын уусмал, стакан, ус, петрийн аяга,

залуур зүү, халаах төхөөрөмж.

http://www.youtube.com/watch?v=0s_xZqvwm_s

Суралцагчдын

өмнөх мэдлэг

төсөөлөл дээр

тулгуурлан шинжлэх

ухааны баримт

нотолгоог цуглуулах,

илэн далангүй

хэлэлцэхийг

урамшуулан

дэмжих.

Хэлэлцүүлэгт

суралцагчдын

оролцоог дэмжих.

Туршилтын үр дүнд

нотолгоогоор

батлагдсан шинжлэх

ухааны санааг

суралцагчид өөртөө

итгэлтэйгээр илтгэж,

ажиглаж мэдсэнээ

бусадтай хуваалцах

дадал олгох, сурагч

бүрийн дуу хоолойг

сонсох, урамшуулах

зорилгоор багийн




оролцоог дэмжих,

туршилтыг нягт

нямбай гүйцэтгэхэд

анхаарах.

http://www.youtube.com/watch?v=co0JdqUlycg


http://www.youtube.com/watch?v=0s_xZqvwm_s

42

Ш_7_3_1.

Ш_7_4_1.

Ш_7_4_4.

эрсдлийг хянах,

хэлэлцэх

Багаж хэрэгслийг

зөв ашиглах

Таамаглал ба үр

дүнг хооронд нь



мэдлэг, ойлголтыг

ашиглан үр дүнгийн

тайлбарыг хэлэлцэх

ба бусдын гаргасан

үр дүнтэй холбох

Цардуул үүсэхэд гэрэл хэрэгтэй

байдгийг харуулах зорилгоор

навчны зарим хэсгийг хар цаасаар

бүрхэж гэрэл оруулахгүйгээр 24

цагийн турш байлгасны дараа

цардуул илрүүлэх туршилтыг хийх.

Ургамлын зөвхөн ногоон хэсэг нь

цардуул үүсгэдэг гэдгийг цоохор

навчийг ашиглаж нотлон харуулах.

Фотосинтезийн процесст

нүүрсхүчлийн хий шаардлагатайг

илрүүлэх туршилт хийх.

Тасалгааны ургамал, этилийн спирт,

иодын уусмал, стакан, ус, петрийн аяга,

залуур зүү, халаах төхөөрөмж.

Зарим хэсгийг нь тугалган цаасаар бүтээж,

24 цагийн турш нарны гэрэл тусгаагүй

байлгасан навч ба цагаан цоохор навч.

http://www.youtube.com/watch?v=8_9_ACIV4ME

http://www.youtube.com/watch?v=k-HiZdafzt4

Тасалгааны ургамал, натрийн шүлт

(NaOH)-ийн уусмал, шохой (Ca(OH)2)-н уусмал, конус хэлбэртэй шилэн сав 2 ширхэг, хөвөн, шилэн савыг ургамалтай

бэхлэх саваа мод 2 ширхэг, спиртэн дэн, хуруу шил, стакан, ус, спирт-96%, иодын уусмал, хямсаа, петрийн аяга, дусаагуур

http://www.youtube.com/watch?v=yLZy3nL_W2Q

http://www.youtube.com/watch?v=lji6Zx3_E30

http://www.youtube.com/watch?v=8_9_ACIV4ME

http://www.youtube.com/watch?v=k-HiZdafzt4



43

Б_7_2_11.

Ш_7_1_2

Ш_7_2_2

Ш_7_2_3

Ш_7_2_4

Ш_7_3_1

Ш_7_4_1

Ургамлын өсөлтөд

ус, эрдэс давс чухал

болохыг ойлгох.


өмнөх ойлголт

мэдлэг дээрээ

тулгуурлан

таамаглал

дэвшүүлэх


түүнийг турших

хүрээг тогтоох

Ажиглах, өөрчлөх,

хянах боломжтой

хувьсагчийг

харгалзан шинжлэн

судлах төлөвлөгөө

гаргах


тодорхойлох, аль

хүчин зүйлийг

өөрчилж, хянаж,

хэмжиж болохыг

сонгох

Хэмжилтийг нягт

нямбай хийж,

багажийн хэмжих

хязгаарыг зөв

хэрэглэх

Үр дүнг

таамаглалтай


Ургамалд ус яагаад чухал болохыг

тайлбарлахдаа хоёрдогч эх

сурвалжуудыг ашиглах.

Ялгаатай шим тэжээл ургамлын

ургалтад хэрхэн нөлөөлөхийг

судлахын тулд тодорхой эрдэс

агуулсан уусмалд усан хөршийг

ургуулж, уусмалын багасалтаар

эрдэс бодисууд ургамалд

хэрэглэгдэж буйг ажиглах туршилт

хийх.Үүний тулд хяналтын

хувилбарыг ашиглах. Харин усыг

ууршихаас хамгаалж уусмалын

гадарга дээр тосон бүрхүүл үүсгэх

Азот, фосфор, калий гэсэн гурван

үндсэн элемент маш чухал

болохыг ойлгож мэдэх.

Ургамалд гаднаас нэвтрэн орох

ургамлаас гадагшлах бодис болон

тэдгээрийн флоэм ксилемээр

шилжиж хөдлөхийг сумаар зааж

үзүүлэн ургамлын ургахад хэрэгтэй

зүйлсийг диаграмаар нэгтгэн

дүгнэж үзүүлэх

Хоёрдогч эх сурвалжууд






Тасалгаанд ургаж буй 1 зүйлийн 2

савтай ургамал

эрдэс бодисууд хангалттай, хангалтгүй тэжээлийн уусмалууд.

Анхдагч баримттай


зорилгоор хоёрдогч

эх сурвалжийг

бэлтгэж ашиглана.


нотолгоогоор

батлагдсан шинжлэх

ухааны санааг

сурагчид өөртөө




дадал олгох, сурагч

бүрийн дуу хоолойг

сонсох, урамшуулах


хэлэлцүүлэг зохиох



оролцоог дэмжих,

туршилтыг нягт


анхаарах.

44

Явцын үнэлгээ: Б_7_2_10. Ургамалд фотосинтезээр шим бодис, хүчилтөрөгч үүсдэгийг туршиж мэдэх Даалгавар:Фотосинтезээр цардуул үүсдэгийг илрүүлэх туршилтын ажлыг төсөөлөн бодож дараах асуултуудад хариулна уу. 1. Туршилтанд авсан навчийг яагаад усанд буцалгасан бэ?

А. Навчийг халаахын тулд B. Навчны өнгийг хувиргахын тулд C. Навчны эс эдийг гэмтээж, үхүүлэхийн тулд

D. Навчийг норгохын тулд 2. Туршилтанд авсан навчийг яагаад спиртийн уусмалд байлгасан бэ?

А. Хлорофиллийг уусгахын тулд B. Навчийг өнгөгүй болгохын тулд

C. Навчны эс эсийг гэмтээж, үхүүлэхийн тулд D. Навчны өнгийг хувиргахын тулд

3. Цардуулын сорцын аргаар фотосинтезийг илрүүлэх туршилтын онолын үндэслэлийн хэсэгт орхигдсон үгсийг нөхөж бичээрэй.

Навчин дахь а...............-ыг б............ын уусмалаар шалгадаг. Хэрвээ навчинд а.......... байвал б...........-ын уусмалаар шалгах үед в..............

өнгийг үүсгэдэг. Гэсэн хэдий ч а.......... агуулсан навчийг б..........-ын уусмалд шууд хийвэл түргэн зуур в........... өнгөтэй болохгүй. Учир нь г.....ийн хлоропластын дотор а............. агуулагддаг учраас нь г............ д.............аар нэвтэрч а.............тай урвалд орсноор в.......... өнгийг үзүүлэх ёстой. Өөр нэг бэрхшээл нь навчны ногоон өнгө болон а..........ын уусмалын бор өнгө нь хамтдаа в............ өнгөтэй харагддаг.

Тийм учраас навчин дахь б...........ыг шалгахын өмнө г............ д.............ыг эвдэлж, ногоон өнгийг (е..................-ыг) нь арилгах хэрэгтэй. Г............ д.............ыг эвдэхийн тулд эхлээд навчаа ё................ж.................-д хийгээд, дараа нь е....................-ыг нь арилгахын тулд з.............-д уусгана.

Үсгийн оронд нөхөж бичих үгс: эс, хар хөх, буцалсан, цардуул, мембран, хлорофилл, ус, спирт, иод.

БҮЛЭГ: Б_7_3. АМЬД БИЕИЙН ҮРЖИЛ, ХӨГЖИЛ



Бүлгийн агуулгатай холбоотой үг

хэллэг, нэр томьёо

- Асуудлуудыг дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны тайлбарыг хөгжүүлэхэд

бүтээлч сэтгэлгээг ашиглахын чухлыг хэлэлцэх - Чухал хүчин зүйлийг тодорхойлох, аль хүчин зүйлийг өөрчилж, хянаж, хэмжиж болохыг сонгох - Хэмжилтийг нягт нямбай хийж, багажийн хэмжих хязгаарыг зөв хэрэглэх

- Нэмэлт эх сурвалжаас өгөгдлийг жиших, тайлбарлах

Шинжлэн судлах арга барилтай холбоотой үг хэллэг, нэр томьёо

Биений юмны мөчлөг, хуанли

45


Код





Б_7_3_1.

Ш_7_1_1.

Ш_7_2_4.

Ш_7_3_1.

Ш_7_4_3.

Биений юмны мөчлөг,

хуанли хөтлөхийн

учрыг тайлбарлах


дэвшүүлэх, баримт нотолгоо цуглуулах, шинжлэх ухааны

тайлбарыг хөгжүүлэхэд бүтээлч сэтгэлгээг

ашиглахын чухлыг хэлэлцэх


тодорхойлох, аль

хүчин зүйлийг

өөрчилж, хянаж,

хэмжиж болохыг

сонгох

Хэмжилтийг нягт

нямбай хийж,

багажийн хэмжих

хязгаарыг зөв

хэрэглэх

Нэмэлт эх

сурвалжаас өгөгдлийг

жиших, тайлбарлах

Биений юм ирэх нь үр тогтоход бэлэн болсныг

харуулдаг бөгөөд үр тогтох боломжтой хугацааг

биений юмны мөчлөгөөс мэдэж болно

Биений юм ирэх гэж юуг хэлж байгааг үзүүлэн

ашиглан тайлбарлана.

Биений юм ирэх гэдэг нь үр тогтсон өндгөн эсийг

хүлээж авахад бэлтгэгдсэн умайн салст

давхарга ховхорч гадагшилдаг талаар

ярилцана, тайлбарлана. Зурагт үзүүлэн болон

дүрс бичлэг ашиглан биений юм гадагшилж

байгааг ажиглана, ярилцана.

Эхний сарын биений юм ирсэн өдрөөс дараа

сарын биений юм ирэх хүртэлх хугацааг биений

юмны мөчлөг гэж хэлдэг тухай ТӨМ ашиглан

ярилцана.

Биений юмны мөчлөгийг өдрөөр харуулсан

хуанли зохиож, тэмдэглэгээ хийх

Биений юмны мөчлөгийн хэлбэлзэл болон

биений юм ирэх, өндгөн эс гадагшлах өдрийг

тооцож олох

Охид биений юм ирэх, дуусах өдрөө тогтмол

тэмдэглэж хуанли хөтөлж байхын ач холбогдлыг

ярилцах

Биений юм ирсэн үед эрүүл ахуйн дэглэм сахих

болон хоол, хөдөлгөөн гэх мэт өдөр тутмын

амьдралдаа зайлшгүй мөрдөх зүйлийн талаар

ярилцах

Ариун цэврийн хэрэглэлээ хэрхэн зөв сонгож

хэрэглэх талаар ярилцах.

Хуанли

Биений юмны мөчлөг,

өндгөн эс гадагшлах

өдрийг тооцох аргачлал

Биений юмны мөчлөгийн

үзүүлэн

Ариун бэврийн

хэрэглэлүдийгхаруулсан

зурагт үзүүлэн,

интернетийн эх

сурвалжууд

Биений юмны мөчлөг

эмэгтэй хүн бүрд

харилцан адилгүй

байдаг бөгөөд тухайн

хүнд ч мөчлөг нь

өөрчлөгддөг тухай

тайлбарлана. Бие

өвдөх, халуурах,

ядрах, стресст орох,

орчин солигдох гэх мэт

үед мөчлөг өөрчлөгдөж

болдог. Биений юмны

мөчлөгийг тооцож

өндгөн эс гадагшлах

хугацааг мэдсэнээр

жирэмслэлтээс

сэргийлж болдог

талаартайлбарлахдаа

тийм ч найдвартай

арга биш гэдгийг мөн

хэлээрэй. Мөчлөгийн

хугацаа өөрчлөгддөг

учраас байнга хуанли

хөтөлж, мөчлөгөө

найдвартай мэдэж

байх нь чухал. 9-р

ангид жирэмслэлтээс

сэргийлэх аргуудын

талаар илүү

дэлгэрэнгүй үзэх тул

энэ талаар нарийн

ярих шаардлагагүй

46

Явцын үнэлгээ

1. Биений юм ирэх гэж юу вэ?

a. Муу цус гадагшлах

b. б. Өндгөн эс гадагшлах

c. в. Умайн салст давхарга ховхорч гадагшлах

2. Биений юмны хуанли хөтлөх нь зөвхөн насанд хүрсэн хүмүүст хэрэгтэй

a. Тийм

b. б. Үгүй

3. Н. охины биений юм 1 сарын 5-нд ирээд 5 хоног үргэлжилсэн. Дараагийн сарынх нь 2 сарын 15-нд ирсэн бол мөчлөгийг тооцож

олно уу?

4. Зургийг ажиглаад ариун цэврийн хэрэглэлийг сонгоход юу юуг анхаарах ёстой талаар тэмдэглэл хөтөлж, ярилцаарай

5. Умайн бүтцийг харуулсан зургийг ажиглаж биений

юм ирэх тухай ярилцана уу?

47

Ургамлын үржил

Сурагчид энэ бүлэгт ургамлын өсөлт үржлийн тухай өмнөх мэдлэг, ойлголтоо хөгжүүлж, дараах мэдлэгийг бүтээнэ .Цэцэгт ургамлын тоос хүртэлт, үр тогтолт, үр боловсролт, үр тархалтыг багтаасан бэлгийн үржлийн тухай судлана


Бүлгийн агуулгатай холбоотой үг

хэллэг, нэр томьёо Бэлгийн ба бэлгийн бус үржил, ургал үржил, спор, нахиа, найлзуур, ургал эрхтэн, үржлийн эрхтэн

цомирлог, дэлбэ дохиур /шилбэ, тоосовч/, үр боловсрох орон /амсар, багана, үрэвч/, тоос

Шинжлэн судлах арга барилтай

холбоотой үг хэллэг, нэр томьёо

Шинжлэх ухааны үзэл санааг сонгож, түүнийгээ шалгаж нотлохоор төлөвлөхдөө өмнөх мэдлэг

ойлголт, судалгаан дээр үндэслэх

Ямар багаж ашиглан ямар ажиглалт хэмжилт хийх зайлшгүй шаардлатайг шийдэх, аливаа

эрсдлийг тооцох.

Зурах дүрслэх, үр дүнг харуулах ба дүгнэлт гаргах

48


Код Суралцахуйн зорилго Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн Багшийн санамж

Б_7_3_2

Ш_7_2_3.

Ш_7_2_4.

Ш_7_3_2

Ш_7_4_2

Бэлгийн бус үржлийг жишээгээр тайлбарлах (төмс, мөөг, бактери)

Ажиглалт ба хэмжилт хийх

Туршилт, шинжилгээг хэрхэн явуулах шийдэл гаргахдаа өмнө хийгдсэн

ажлуудын санааг ашиглах Ямар хэмжигдэхүүн,

ажиглалтыг зайлшгүй ашиглах болон ямар тоног төхөөрөмжийг

хэрэглэхээ шийдэх Үр дүнг бусдад үзүүлэх

оновчтой аргыг сонгох, танилцуулах

Бэлгийн бус үржил гэдэг нь зөвхөн эх биетэйгээ ижил шинэ төл бие үүсдэг болохыг тайлбарлах

Агарын орчин бэлтгэж нянгийн клоныг өсгөвөрлөн судах

Мөөгөнцрийн спорыг талхан дээрээс маш амархан харах төдийгүй мөн улаан лооль, төмс сонгино г.м хүнсний ногоон дээр ургуулан харах

Тэдгээрийг хүнсэнд хэрэглэх боломжтой эсэхийг ярилцах

Бэлгийн бус үржлийг төмсний булцуу үүсэх жишээн дээр ойлгоход хялбар байдаг.

Нахиалан ургаж эхэлсэн төмсний булцууг ажиглан хэрхэн төмсний шинэ булцуу үүсэхийг тайлбарлах, Төмсийг булцуугаар тарих аргын

тухай ярилцах Бэлгийн бус үржил дараах онцлог, давуу ба сул

талын тухай хэлэлцэх. • үржлийн өндөр эрчимтэй • эх ургамлын шинж чанарыг давтсан

нэгэнтөрлийн удмууд төрнө г.м . Тасалгааны болон гоёл чимэглэлийн ургамлыг

тарихдаа навч, нахиа найлзуур, булцуу, сонгинолог иш, үндэслэг иш, үндэс зэргийг хэрхэн бэлгийн бус үржилд ашигладаг тухай

тайлбарлах хэлэлцэх

Нянгын өсгөвөр бэлтгэх - Тэжээлийн орчин бэлтгэхдээ /махны өөх,

хальсыг цэвэрлэж машиндана. 1 кг махан дээр 2 л ус хийж

хөргөгчид байлгана. Дараа нь 30 мин буцалгаад давхарласан

марлиар шүүгээд 20-30 мин ариутгана. 1 л шөлөнд 10 г пептон

хийж уусгаад 5 мин буцалгана/

Талх гурилан бүтээгдэхүүн, төмсөн дээр хөгц мөөгөнцөр ургуулах

• Талх гурилан бүтээгдэхүүн, төмс

• Гялгар уут • Петрийн аяга • Өсгөгч шил

Олон төрлийн тасалгааны ургамал, үрсэлгээнүүд

Олон төрлийн амьд биеийн бэлгийн бус үржлийг харуулсан зураг

схем

Өсгөвөр бэлтгэж байх үед эрүүл ахуйн шаардлагыг сайтар

баримтлахгүй бол халдвар тархах аюултайг анхаар

спороор үржих тухай 6-р ангийн бичил биетэн амьд бие болох нь

сэдэвтэй хо тайлбарлах Хавар тарьсан ганц

төмснөөс намар олон шинэ төмс үүсч байгааг харуулсан зураг

ашиглавал ойлгоход хялбар болно.

49

Явцын үнэлгээ: Б_7_3_2. Бэлгийн бус үржлийг жишээгээр тайлбарлах (төмс, мөөг, бактери)

Даалгавар:

1. Дараах бүдүүвчийг ажиглан бэлгийн бус үржлийн тухай ярилцаарай?

2. Хүснэгтэд буй тодорхойлолтыг уншиж үржлийн ямар хэлбэр болох, ямар амьд бие энэ үржлээр үрждэг болохыг

дараах түлхүүр үгийг ашиглан хүснэгтийг гүйцээнэ үү?

Хуваагдлын төрөл: шизогони, спороор , нахиалах, ургал эрхтнээр, шууд хуваагдал

Жишээ: нэг эстэн, замаг, хөрөнгийн мөөг, гидра, ургамал, шаахай,

Тодорхойлолт Хуваагдлын төрөл Жишээ

Нэг бие махбод шууд хуваагдаж хоёр болох

Бөөм нь олон хэсэгт хуваагдаж тус бүр шинэ бие махбодыг үүсгэх

Гадуураа хамгаалах бүрхүүлээр хучигдсан өвөрмөц эс болох спор үүсгэн үржих

50

3. Зургийг ажиглан үржлийн хэлбэрүүдийг хоосон зайд нэрлэн бичнэ үү?

……………………………….

………………………………..

………………………………

…………………………

…………………………….

Дадлага ажил: Ургал үржил

Хэрэглэх зүйл: Тасалгааны ургамал, цэцгийн сав, хөрс, хайч, шил сав, ухуур, чимхүүр,

Ажлын дэс дараалал:

1. Тасаргааны цэцгийг хэрхэн ургал эрхтэнээр үржүүлэн тарьдаг болохыг уншиж судлаарай 2. Ямар цэцгийг биеийн ямар хэсгээр нь үржүүлж болохыг ярилцаарай 3. Хүүхэд бүр нэг нэг тасалгааны цэцэг тарьхад бэлтгэж үрсэлгээ хийж ирээрэй 4. Чиний бэлтгэсэн үрсэлгээ биеийн ямар хэсгээрээ үрждэг болохыг бусаддаа тайлбарлаарай 5. Үрслэгээ зааврын дагуу зөв суулгаж , арчилж ургуулаарай 6. Ургах явцыг 7 хоног бүр ажиглан тэмдэглэл хөтлөөрэй

Зарим амьтныг биеийн гадаргууд жижиг ургацаг үүсэн түүнээс шинэ

бие ургах маягаар үржих

Биеийн хэсгүүд болох үндэслэг иш, булцуу, үндэс, навчнаас бие даасан ургамал ургах

51


Б_ 7_3_3

Ш_7_3_3

Ш_7_3_2.

Ургамлын үржлийн эрхтэн болох цэцгийн бүтцийг судлах

Ажиглалт ба хэмжилт

хийх

Үр дүнг бусдад үзүүлэх оновчтой аргыг сонгох, танилцуулах

5-6-р ангид судалсан ургамлын бүтэц сэдвээ сэргээн санаж цэцгийн муляж эсвэл цэцгийн задласан үзүүлэн, орон нутагт ургадаг болон

тасалгааны цэцэгт ургамлыг сонгон түүний цэцэг, үндэс, иш, навч зэрэг эрхтэн, тудгээрийн бүтцийн хэсгүүдийг ялгаж таних

Орон нутагт ургадаг цэцэгт ургамлын цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг ялган таних

Цэцэг ургамлын бэлгийн үржил явагдах хэсэг болохыг тайлбарлах

Янз бүрийн ургамлын цэцгийн бүтцийн ялгааны талаар судлан ярилцах

Цэцгийн бүтцийг гарын доорх материал ашиглан загварчилах, бусдад тайлбарлах

Цэцгийн бүтцийн хэсгүүд, тэдгээрийн үүргийг

хүснэгтээр илэрхийлэх

Цэцгийн муляж мөн задлаж хатаасан цэцгийн гербари байж

болно.

Өөрийн орон нутагт

ургадаг цэцэгт ургамлууд.

Амьд ургамлын оронд төрөл бүрийн

ургамлын фото зургийг ашиглах боломжтой.

Сурагчдын өмнөх мэдлэг төсөөлөл дээр үндэслэн шинжлэх ухааны үг

хэллэгийг өөрийн болгоход нь сурагчдад дэмжлэг үзүүлэх

Сурагчдын мэдээлэл боловсруулах арга д дэмжлэг үзүүлэх

чиглүүлэх асуултууд, ажлын хуудсыг урьчилан бэлтгэсэн байх

52

Б_7_3_4

Ш_7_1_2.

Ш_7_3_3

Ш_7_2_3.

Ш_7_2_4.

Ш_7_3_2

Цэцэгт ургамлын бэлгийн үржлийн эрхтэн (дохиур, үр боловсрох орон тэдгээрийн

бүтцийн хэсгүүд)-ийн үүрэг байрлалыг судлах, ялган таних

Таамаглал дэвшүүлэх хэлбэрээр тайлбараа

турших, шалгах Ажиглалт ба хэмжилт

хийх Туршилт, шинжилгээг

хэрхэн явуулах шийдэл гаргахдаа өмнө хийгдсэн ажлуудын санааг ашиглах

Ямар хэмжигдэхүүн, ажиглалтыг зайлшгүй

ашиглах болон ямар тоног төхөөрөмжийг хэрэглэхээ шийдэх


Дохиурийн тоосовч, шилбэ, үр боловсруулах орны амсар багана, үрэвчний бүтэц үүргийг судлах, тайлбарлах

Сурагчид цэцгийн бүтцийн тухай мэдлэгээ өмнө судлаагүй ургамлын цэцгийг судлах

дадлага ажлын явцад шалгах

Суралцагчид шавжаарболон салхиар тоос хүртээдэг, энгийн бүтэцтэй ургамлуудыг

сонгон судална.

Тэд үржлийн хэсгүүдийг нь гэрлийн микроскоп болон томруулдаг шил ашиглан задлан

тодорхойлно Боломжтой бол суралцагчдад өөр өөр

цэцгүүдийн бүтцийг судлуулах хэрэгтэй. Орон нутгийнхаа цэцэгт ургамлын цэцгийн

үржлийн эрхтэний бүтцийг судалж болно. Хэрвээ цэцгийн бүтцийг зурсан бол тэдгээрийн

хэсэг бүрийн үйл ажиллагааг илүү хялбар ойлгож болно.

Задласан цэцгээ дэлгэн үзүүлэх олон төрлийн

аргыг хэрэглэх боломжийг сурагчдад олгох

Микроскоп болон томруулдаг шил, тэгш хэмт тасаргааны болон

бэлэг дурсгалын цэцэг, дэвтэрт наах скоч,

Хоёрдогч эх сурвалж,

орон нутагтаа ургадаг ургамлын цэцгийг сонгож авах

Цэцгийн бүтцийг нарийвчлан судлах явцдаа суралцагчдын

ажиглах, тэмдэглэх болон бусад ур чадвар сайн хөгжих ба

судалсныхаа дараа тайлбаргүй зурагт тайлбар бичих дасгал

хийлгэх зэргээр багшид үнэлгээ хийх боломжтой

Энэхүү хичээлийг тасалгааны цэцгүүд

ихээр цэцэглэсэн үед эсвэл бэлэг дурсгалын цэцгүүдийг ашиглах

боломжтой эр –дохиурын тоосовч,

шилбэ,тоос.

Эм–амсар, багана, үрэвч,өндгөн эс болохыг

тодруулах

53

Явцын үнэлгээ: Б_ 7_3_4. Ургамлын үржлийн эрхтэн болох цэцгийн бүтцийг судлах

Даалгавар:

Дадлага ажил: Цэцгийн бүтэц

Хэрэглэх зүйл: тасалгааны цэцэгтэй ургамал, гоёл чимэглэлийн ургамлын цэцэг, цэцгийн хатаадас, хиймэл цэцэг, томруулдаг шил, чимхүүр, залуур зүү,

Ажлын дэс дараалал: 1. Амьд цэцэг эсвэл цэцгийн үзүүлэнгээс эрхтэнүүдийн өнгө, хэлбэр, бүтцийг, ажиглаарай 2. Эрхтэнүүдийг нэрлэж хэдэн ширхэг байгааг тоолоорой 3. Цэцгийн эрхтэнүүдийг дэс дараалуулан болгоомжтойгоор салган авч дэвтэртээ эрэмбийн дауу байрлуулаарай. 4. Эрхтнүүдээ зөв дарааллаар байрлуулсан эсхээ цэцэтэйгээ харьцуулан шалгаарай. 5. Дэвтэртээ байрлуусан цэцгээ нааж бүтцийн хэсгүүдийг зурагтай харьцуулан заан нэрлээрэй

6.Зургийг ажиглан цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж, харьцуулан ярилцана уу?

54

7. Дараах хүснэгтэд цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийн үүргийг бичнэ үү?

Бүтцийн хэсэг Үүрэг

Цомирлог

Дэлбэ

Дохиур

Шилбэ

Тоосовч

Үр боловсрох орон

Амсар

Багана

Үрэвч

Цэцгийн суудал

8. Цэцгийн дохиур ба үр боловсрох ороны бүтцийн хэсгүүдийг зураг дээр нэрлэж, яагаад үржлийн эрхтэн гэж нэрлэдэг

болохыг тайлбарлан бичээрэй

Үр боловсрох орон Дохиур

55


Б_7_4_1

Ш_7_1_1

Ш_7_1_4

Ш_7_4_1

Тэжээлийн хэлхээний

зүй тогтол алдагдахад

хүний үйл

ажиллагааны

нөлөөллийг хэлэлцэх





ярилцах

Хэрэгтэй мэдээллийн

эх сурвалжуудыг

ашиглах,


төхөөрөмжийг сонгож

зөв хэрэглэх


бүрийн аргаар

илэрхийлэн үзүүлэх,


Амьд биесийн тэжээлийн хэлхээнд хүний үйл

ажиллагаа хэрхэн нөлөөлөхийг жишээ баримт

татаж хэлэлцэх

Хотын сургуулиудын хувьд агаарын бохирдлыг

шалгахын тулд цагаан өнгийн зүйлийг

байшингийнхаа гадаа хэд хоног байлгаад, өөр нэг

цэвэрхэн цагаан зүйлтэй харьцуулж болно.

Лав, тос, түлш зэрэг нь шатаж, даавуу болон

ноосон эдлэл бусад зүйл дээр тортог бий

болгодог.

Мэдээллийн хоёрдогч эх үүсвэрийг ашиглан

озоны давхраа нимгэрэх шалтгааныг судлах.

CFC(хлорфтортнүүртөрөгчид)-ыг ашиглахыг

яагаад хориглосныг тайлбарласан ханын илтгэл

юмуу PowerPoint-д илтгэл хий.

Лав /тос, түлш /,лаа,

хөвөн, ноосон

даавуу,цагаан цаас-утаа

тортгийг үзүүлэхэд

хэрэглэнэ.

Хэрэв шаардлагатай гэж

үзвэл аюулаас

урьдчилан сэргийлэх

үүднээс утаа тортгоос

хамгаалсан тохирох

хаалтыг хэрэглэж болно.

Бохирдуулагчид

нүүрсхүчлийн хий

(дэлхийн дулаарал),

азот ба хүхрийн исэл

(хүчлийн бороо),

тамхины утаа зэрэг

орно.

56

ОРШИЛ

Энэхүү суралцахуйн удирдамжид YIII ангийн биологийн хичээлийн агуулга, сурах арга барилыг тусгасан болно.

Бүлэг бүрт шинжлэх ухаанч арга барилд сургах зорилтууд давтагдан тусгагдсан бөгөөд суралцагчдын эзэмших боломжтой сурах

арга барил бүрт холбогдох туршилтууд, дадлага ажил, хэрэглэгдэхүүнийг зөвлөсөн болно.

Бүлэг ба сэдвийн хүрээнд судлах агуулгын дарааллаар сургалцахуйн зорилтыг тодорхойлсон бөгөөд та орон нутгийн нөөц, эх

сурвалжийн онцлогийг харгалзаж суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийг төлөвлөх боломжтой.

Сургууль, багш хөтөлбөрийг илүү уян хатан байдлаар хэрэгжүүлэх зорилгод нийцүүлэн суралцагчдын сонирхол, суралцах

чадвар, хурд, түвшинд тохируулан шинжлэх ухаанч судалгаа шинжилгээнд зориулсан хичээлийн цагийг нэмж зохицуулж болно.

БҮЛЭГ: Б_8_1. БИОЛОГИЙН ОЛОН ЯНЗ БАЙДАЛ БА АНГИЛАЛ

Энэ бүлгийг судалснаар суралцагчид амьтан, ургамлын аймгийн хүрээ, ангийн төлөөлөгчдийг таньж, тодорхойлох түлхүүрийг хэрэглэх ба зохиож сурна.



хандуулах асуудал Таамаглал дэвшүүлэх

Харьцуулах, турших, шалгах

Хэмжилтийг давтан хийх, илүү найдвартай үр дүнг гаргах

Тайлбарлах


томьёо

Тодорхойлох түлхүүр бичиг, Амьд биеийн ангилал-аймаг, бүлэг, хүрээ, анги



Б_8_1_1.

Ангилал зүйн том нэгжийн

(хүрээ, анги) үндсэн

шинжүүд, тэдгээрийг

хэрэглэн ургамал

амьтныг таних энгийн

түлхүүр зохиох

Суралцагчид эхлээд зохиосон

бэлэн тодорхойлох түлхүүрийг

ашиглаж сурах

Дараа нь ангийнхаа хүүхдүүдийг

таниж тодорхойлох түлхүүр

хийж, уг түлхүүр бичиг нь ирэх

Энгийн тодорхойлох

түлхүүр

Зурагт үзүүлэн, таних

түлхүүр ашиглах

Навч болон үрийн

цуглуулга

Зарим асуултууд ач холбогдол

багатай эсэхийг тодруулах

Жишээ нь: урт үс эсвэл масс,

нүдний шилтэй байх тухай гэх мэт

YI, YII ангийн I бүлгийн хичээлтэй

холбох

57

Ш_8_1_2.

Ш_8_2_1.

Ш_8_3_1.

Ш_8_4_2.


ойлголт, мэдлэгээ

ашиглан таамаглал

дэвшүүлэх

Таамаглал дэвшүүлэх

хэлбэрээр тайлбараа

турших, шалгах

Алдааг багасгахын тулд

ажиглалт, хэмжилтийг

хангалттай давтан

хийх, илүү найдвартай үр

дүнг гаргах

Хэрэглэсэн аргаа үнэлж

цаашдын судалгааг

боловсронгуй болгох

санал дэвшүүлэх

долоо хоног юмуу ирэх жил

хүртэл тохирох эсэхийг ярилцах

Ургамал, амьтны аймгийн хүрээ,

ангийн нийтлэг шинжүүдийг


Суралцагчид бэлэн таних

түлхүүрийг ашиглан нутгийхаа

амьтан, ургамлыг хүрээлэн буй

орчинд нь таньж мэдэх (Мөн

амьтан ургамлыг зураг, фото

зургаас нь тодорхойлж болно)

Навч болон үрийн цуглуулгыг

ургамал тодорхойлоход энгийн

түлхүүр болон ашиглах

Явцын үнэлгээ:Б_8_1_1. Ангилал зүйн том нэгжийн (хүрээ, анги) үндсэн шинжүүд, тэдгээрийг хэрэглэн ургамал амьтныг таних

энгийн түлхүүрийг зохиох

Даалгавар:Дараах зургийг ажиглаад нэг ба хос талт үрт ургамлыг тодорхойлох түлхүүр зохионо уу.

Аймаг: Ургамал

Хүрээ: Далд үрт

ургамал

Анги: Хос талт

үрт ургамал

Анги: Нэг талт

үрт ургамал

Аймаг: Амьтан

Хүрээ: Үет хөлтөн

Анги:

Хавч

Анги:

Аалз

Анги:

Шавж

58

Үр Үндэс Навч Цэцэг Иш Нэг талт үрт ургамал

Хос талт үрт ургамал

Тайлбар: Багш амьтны аймгийн хүрээ (үет хөлтөн), анги (шавж, аалз, хавч), хөвчтөний хүрээ, нугалмайтаны дэд хүрээ

тэдгээрийн ангийн шинж чанарыг тодорхойлох энгийн түлхүүрийг хэрэглэх, зохиох даалгаврыг мөн боловсруулж суралцагчдын

ялгаатай байдлыг үнэлж болно.

Түлхүүр

Ялгаа Нэг талт үрт ургамал Хос талт үрт ургамал

Үрийн тал Үрийн нэг талтай, нөөц тэжээлийн бодис нь эндоспермд нөөцлөгдөнө.

Үрийн хоёр талтай, нөөц тэжээлийн бодис нь үрийн талд нөөцлөгдөнө.

Үндэс Сахлаг үндэстэй Голлосон үндэстэй

Иш Золом байхгүй тул бүдүүрч өсөхгүй Золомтой тул бүдүүрч өснө.

Навч Энгийн бүтэн ирмэгтэй навчтай, навчны судал нь зэрэгцээ ба нуман

Энгийн ба нийлмэл янз бүрийн ирмэг бүхий навчтай, навчны судал нь торон

Цэцэг Цэцэг нь гуравчилсан бүтэцтэй Цэцэг нь дөрөвчилсөн ба тавчилсан бүтэцтэй

59


Эсийн бүтэц, зохион байгуулалт

Энэ бүлгийн агуулгаар суралцагчид зарим онцлог эсүүдийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлаж сурна.



Баримт нотолгоо, мэдээлэл цуглуулах

Судалгааны ажлыг төлөвлөх


Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан үр дүнг тайлбарлах, бусдад ойлгуулах


Хромосом, ДНХ, митоз хуваагдал, диплойд, гаплойд



60

Б_8_2_1.

Ш_8_2_2.

Ш_8_4_1.

Ш_8_3_2.

Ш_8_4_4.

Эсийн хромосомын тухай

мэдэх, митоз хуваагдлыг

тайлбарлах, загварчлах


өмнөх мэдлэг, ойлголт

болон судалгаанд

үндэслэн шинэ санааг

турших ажлын

төлөвлөгөө гаргах

Судалгааны үр дүн ба

аргыг бусдынхтай


Үр дүнг бусдад үзүүлэх

оновчтой аргыг сонгох,



ойлголт ашиглан үр дүнг

тайлбарлах, бусдад

ойлгуулах

Хромосом нь эсийн бөөмөнд агуулагдах ДНХ-ын утаслаг бөгөөд генүүдийг агуулдаг болохыг энгийн

хэлбэрээр тайлбарлах Митоз гэдэг нь хуваагдлаар олширсон

эсийн хромосомын тоо, бөөмийн удамшлын мэдээлэл эх эстэйгээ адил хэвээр хадгалагдах үйл явц болохыг

тодорхойлох Эс митоз хуваагдлаар хуваагдахаас

өмнө хромосом хоёрчлогддог учраас үүссэн хоёр төл эс, эх эстэйгээ ижил тооны хромосомтой, генетикийн хувьд

яг ижил байдгийг тайлбарлах Өсөлт хөгжил, гэмтэж муудсан эд,

эсийн нөхөн сэргэлт, бэлгийн бус үржилд митоз хуваагдлын үүргийг тодорхойлох

Хромосомын зурагт үзүүлэн

Хромосом хоёрчлогдох

процессын тухай бичлэг

Хромосомын загварыг төрөл

бүрийг материал ашиглан

сурагчдаар бүтээлгэх

Митоз хуваагдлыг харуулсан

бичлэг

Сурагчид митозийн хөдөлгөөнт үзүүлэнг ашиглах вэб хаяг:

http://www.abpischools.org.uk/res/coResourceImport/modules/genome/fullscreenflashd881.cfm?fl

ash=en-flash/fertilisation.swf&title=Animation+of+fertilisation&version=8

Митозын талаар товчхон ерөнхий ойлголтыг өгнө. Гол гол үйл явцуудыг

тодруулан, эсийн хромосом ба генийн ямар өөрчлөлт ажиглагдаж

байгаад гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Тухайлбал митоз

хуваагдалаар: - 2 эс үүснэ - Эсүүд нь диплойд

(хромосомын өөрчлөлт үгүй) - Шинэ эсүүд нь өсөлт,

нөхөн төлжилтөд чухал үүрэгтэй -Эсүүд генийн хувьд ижил

(Митозын үе шатыг нарийвчлан тайлбарлах шаардлагагүй).

Хүний хооллолт

Энэ бүлэгт хүний хоол боловсрох үйл явцыг хоол боловсруулах эрхтэн тус бүрийн үүрэгтэй холбон тайлбарлаж, хоол тэжээлийн

хомсдол, түүний шалтгаан, хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг түүнийг хэрхэн багасгаж болох талаар өөрийн дүгнэлтийг

хэлэх, мэтгэлцэх чадвар эзэмшинэ.


http://www.abpischools.org.uk/res/coResourceImport/modules/genome/fullscreenflashd881.cfm?flash=en-flash/fertilisation.swf&title=Animation+of+fertilisation&version=8






61


Асуулт, баримт нотолгоог тайлбарлах


Тайлбар, таамаглалаа турших, шалгах


Өмнөх мэдлэг, ойлголт болон судалгаанд үндэслэн шинэ санааг турших Бүлгийн хүрээнд тайлбарлах нэр

томьёо

Амны хөндий, шүлсний булчирхай, улаан хоолой, ходоод, нарийн гэдэс (арван хоёр хуруу гэдэс, өлөн гэдэс,

цутгалан гэдэс) нойр булчирхай, элэг, цөс, бүдүүн гэдэс, мухар олгой, шулуун гэдэс, төгсгөлийн сүв, хоол хүнсний тэнцвэргүй хуваарилалт, хүнс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж,



Б_8_2_2.

Ш_8_4_3.

Ш_8_2_1.

Ш_8_4_4.

Ш_8_1_1.

Дэлхийн хүн амын хүнс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж,

ган гачиг, үер усны аюул, хүн амын тоо хэт ихсэх асуудлуудын талаар хэлэлцэх

Нэмэлт эх сурвалжийн мэдээлэлд шүүмжлэлтэй

хандах Шинжлэх ухааны ойлголт,

мэдлэгээ ашиглан таамаглал дэвшүүлэх

Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан үр дүнг тайлбарлах, бусдад

ойлгуулах Асуулт, баримт нотолгоог

тайлбарлахад түүхэн болон орчин үеийн жишээ ашиглахын ач холбогдлын

талаар хэлэлцэх, тайлбарлах

Энэхүү сэдвийг үзүүлэн таниулах материал ашиглан тайлбарлахаас гадна, үндсэн

сэдвийн хүрээнд сонин сэтгүүл, телевизийн мэдээнээс сонгож ашигласан материалыг ашиглан хэлэлцүүлэг зохиож болно.

Сурагчид генийг нь өөрчлөн сайжруулсан үр тариаг хоол хүнсэндээ хэрэглэх гэх мэт технологийн шинэчлэлийг энэ салбарт

хэрэглэх нь бидэнд тулгараад байгаа бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд туслах уу эсвэл бүр энэ бэрхшээлийг хурцатгах уу гэдэг дээр

өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, бодож тунгаах даалгавар өгч болох юм. Сурагчид хүнсний хангамж хэрэглээ

дэлхийн бусад улс оронд ямар байдалд байгааг судалж мэдэх хэрэгтэй Хүнсний бүтээгдэхүүний хангамжийг

нэмэгдүүлэхэд орчин үеийн технологийг ашиглах арга замын талаар ярилцах. Тухайлбал:

Орчин үеийн хөдөө аж ахуйн машинжуулалт, механикжуулалт

Химийн бордоо хэрэглэх

Хортон шавж устгах хор ашиглах Өвс ногоо, шарилж устгах бодис

хэрэглэх






Интернетийн материал, зураг

Дэлхийн хоол хүнсний

хангамжийн асуудлыг http://www.national

academies.org/webextra/crops/ үзэж болно

Хэлэлцүүлэг хийхэд шаардлагатай материалыг

сурагчдаар өөрсдөөр нь бэлдүүлвэл илүү үр дүнтэй. Мөн багш илүү хурцадмал

асуудлыг хөндсөн зургийг сурагчдад үзүүлж болно. Тухайлбал: Өлсгөлөнгийн

асуудлыг хэлэлцдээ дараах агуулгыг онцлох хэрэгтэй

Хоол хүнсний тэгш бус хуваарилалт

Ган гачиг

Үер усны аюул Хүн амын өсөлт

http://www.nationalacademies.org/webextra/crops/



62

Зохиомол үржүүлэг хэрэглэх Ган гачиг болон үер усны аюулын талаар өөр хичээлтэй холбож болох юм.

Б_8_2_3.

Ш_8_2_1.

Ш_8_2_2.

Ш_8_1_1.

Ш_8_4_4.

Хүний хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны бүтэц, үүргийг тайлбарлах

Шинжлэх ухааны ойлголт, мэдлэгээ ашиглан таамаглал

дэвшүүлэх

Шинэ санааг сонгох, өмнөх мэдлэг, ойлголт болон судалгаанд үндэслэн шинэ

санааг турших ажлын төлөвлөгөө гаргах

Асуулт, баримт нотолгоог тайлбарлахад түүхэн болон орчин үеийн жишээ

ашиглахын ач холбогдлын талаар хэлэлцэх, тайлбарлах

Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан үр дүнг

тайлбарлах, бусдад ойлгуулах

Амны хөндий, шүлсний булчирхай, улаан хоолой, ходоод, нарийн гэдэс (арван хоёр хуруу гэдэс, өлөн гэдэс, цутгалан гэдэс)

нойр булчирхай, элэг, цөс, бүдүүн гэдэс, мухар олгой, шулуун гэдэс, төгсгөлийн сүв гэсэн хэсгүүдийн бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй

нь холбон тайлбарлах

Амны хөндийд явагддаг механик задралд

шүдний оролцоог тайлбарлахдаа шүдний

төрөл тус бүрийн бүтцийг үүрэгтэй нь

холбоно.

Хэл нь 3 үүрэгтэй болохыг тайлбарлах. Үүнд

хоолыг амтлах, шүлсэнд дэвтсэн хоолны

залгиур хоолойн руу түлхэх, дуу авиа

гаргахад оролцох. Амны хөндийд шүлс

хэрхэн үүсч ялгардаг болон идсэн хоол

шүлсний нөлөөгөөр дэвтэж, задрах

гадаргуугийн талбай нэмэгддэг болохыг


Улаан хоолойн гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг

булчингийн бүтэцтэй холбон тайлбарлах.

Улаан хоолойн гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг

харуулсан загварыг нарийн урт шаар

ашиглан хийж болно

Ходоодны булчинлаг хана, салст бүрхүүлийн үүрэг, ходоодны хүчил хаанаас үүсдэг

болон тус бүрдээ хэрхэн харилцан холбоотой үйл ажиллагаа явуулдаг болохыг тайлбарлах

Ходоодны хүчиллэг орчин нь бактерийг устгадаг болохыг анхаарч хэлэх

Нарийн гэдэсний шимэгдүүлэх үйл ажиллагааг түүний хөхлөгүүдтэй холбон авч







Биед орсон хоол хүнс нь боловсруулах замын эртнүүдийн ханаар

шимэгдэж байж шим тэжээл болдог гэдгийг сурагчид ойлгох хэрэгтэй.

Хоол шингээх үйл явцыг ойлгуулахын тулд цардуул ус болон глюкозын холимог

хийсэн нимгэн гуурсан хоолой буюу өлөн гэдсийг хоолой (хоол боловсруулах

замыг төлөөлөх) устай саван дотор хэдэн цаг байлгаж илрүүлэгч

уусмалын тусламжтайгаар бодис шилжиж байгааг тогтоосноор хоол шингэх

үйл явц хэрхэн явагдахыг тайлбарлаж болно. Нарийн гэдэсний хөхлөгийн

хялгасан судаснаас глюкоз амин хүчлүүд элэгний үүдэн вен рүү хэрхэн

шингэдгийг ойлгоход чиглэсэн нэмэлт дасгал даалгаврыг илүү чадвартай

сурагчдаар хийлгэж болно.

Элэгнээс цөс үүсдэг болон нойр булчирхайгаас ялгардаг шүүс нь хоол

63

Ш_8_4_3.

Ш_8_3_2.

Нэмэлт эх сурвалжийн мэдээлэлд шүүмжлэлтэй хандах

Үр дүнг бусдад үзүүлэх


үзнэ. Харин хэрхэн шимэгддэг үйл явцыг тайлбарлах шаардлагагүй. Энэ талаар 9-р ангид дэлгэрэнгүй үзнэ.

Нарийн гэдэсний хөхлөгийн зургийг ашиглан амин хүчил, глюкоз нь венийн судас руу,

тосны хүчил глицерол нь тунгалагийн судас руу ордог болохыг ярилцах. Үүнд интернэтээс татсан бичлэг үзүүлж болно.

Элэг, нойр булчирхай нь яагаад хоол

боловсруулах эрхтэнд ордог болохыг

ярилцах

Бүдүүн гэдсэнд ус шимэгддэг талаар

тайлбарлахдаа гэдэс нь өвдөж гүйлгэж

байгаа хүнд шингэн зүйл ихээр уулгадагтай

холбон ярилцах Хоёрдогч эх сурвалж ашиглан хоол боловсруулах замын эрхтнүүдийн үүргийг

багаар судалж ярилцан, олж мэдсэнээ бусад багуудад илтгэх.

Хоол боловсруулах замын үйл ажиллагааны

талаар үзсэн зүйлээ нэгтгэн дүгнэх

Залгих, боловсруулах, шингээх, нийлэгжүүлэх, гадагшлуулах үйл ажиллагаанууд хоол боловсруулах замын

аль хэсэгт явагдахыг тайлбарлах

тэжээлийн бодисыг задлахад оролцдог 9-р ангид үзнэ.

Хоол боловсруулах замын дээрх үүргүүдийг

тодорхойлбол дараах байдлаар тодорхойлж болно. Үүнд :

залгих үйл явц, хоол боловсруулах

явц,

шингээлт, биеийн найрлагатай

ижилсэж, нийлэгжих

/шинэ бодис үүсгэх/, ялгаруулах.

Амьсгал

Суралцагчид энэ бүлгээр хүний амьсгалын онцлог, уушгины хийн солилцоог тайлбарлах чадварт суралцана.


64



Судалгааны ажлыг төлөвлөх

Хэмжилтийг нягт нямбай хийх

Үр дүнг танилцуулах


томьёо

Уушгины амьдралын багтаамж


Код





Б_8_2_4.

Ш_8_1_2

Ш_8_2_2

Ш_8_3_1

Ш_8_4_1

Амьсгал ба хийн солилцоог


Шинжлэх ухааны ойлголт,

тэдлэгээ ашиглан таамаглал

дэвшүүлэх

Шинэ санааг сонгох, өмнөх

мэдлэг, ойлголт болон

судалгаанд үндэслэн шинэ

санааг турших, ажлын

төлөвлөгөө гаргах

Алдааг багасгахын тулд

ажиглалт, хэмжилтийг

хангалттай давтан хийх,

илүү найдвартай үр дүнг

гаргах

Судалгааны үр дүн ба аргыг

бусдынхтай харьцуулах

Суралцагчид гүн амьсгал авсны дараа

амьсгалаар гаргаж байгаа агаарын

хэмжээг хэмжих

Дасгал хийх үед амьсгалын хэмжээ

хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг олж мэдэх

Хий цуглуулах

аппаратыг, резинэн

хоолой, том амсартай

цилиндр, устай сав

ашиглан өөрсдөө хийх

бололцоотой.

Секундомер, шугам, хийн

бөмбөлөг, хүснэгт

Уушгины амьдралын

багтаамжийг

тодорхойлохдоо хийн

бөмбөлгийг тэгш

гадаргуу дээр

байрлуулан шугамаар

хэмжихийг анхааруулах

Хүний биед бодис зөөвөрлөгдөх

Энэ бүлэг сэдвээр цусны эргэлтийн тогтолцоо- зүрхний бүтэц, түүний үйл ажилагаа, цусны судаснуудын хэлбэр тэдгээрийн бүтэц

үүрэг, онцлогуудын талаар үргэлжлүүлэн судална. Мөн цусны их бага эргэлтийн хоорондын хамаарал, судасны лугшилтын

хурдад хүний хөдөлгөөн, үйл ажиллагаа нөлөөлөхийг туршина.

65



Явцын ажиглалт хийж, таамаглал дэвшүүлэх

Судалгааны ажлыг төлөвлөх, баримт мэдээллийг тэмдэглэх

Хэмжилтийг нягт нямбай хийх

Судалж илрүүлэх зүйлийнхээ талаар, гарсан үр дүнг нь судалгааныхаа явцтай холбон тайлбарлах Бүлгийн хүрээнд тайлбарлах нэр

томьёо

Зүрх, артери, венийн ба хялгасан судас, цусны их бага эргэлт, зүрхний артерийн титэм судас, ацинус,

элэгний үүдэн вен



Б_8_2_5.

Цус нэг зүгт урсахыг зүрхний бүтэцтэй холбон тайлбарлах

Зүрхний дотоод ба гадаад бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн ашиглан зүрхний үйл ажиллагаа үүргийг түүний

гадаад, дотоод бүтэцтэй холбон ойлгох. Зүрхээр дайран өнгөрөх цус эргэлтийн

чиглэлээсээ хамаараад, хүчилтөрөгчтэй ба нүүрсхүчлийн хийгээр баяжсан хүчилтөрөгчгүй гэсэн хоёр хэсэгт

хуваагдаж байгаагаас үүдэн, зүрхний таславчийн үүргийг сурагчид заавал ойлгосон байх шаардлагатай.

Цусны их, бага эргэлтийн улмаас хүний биеэр цус нэг бүтэн эргэхдээ зүрхээр 2

удаа дайран өнгөрнө. Үүнийг мэдсэнээр зүрхний бүтэц, үүргийг ойлгоход дөхөмтэй болно.

Зүрхний хавхлагын үүргийг цусны их,бага эргэлттэй холбон тайлбарлах.

Зүрхний дотоод ба гадаад бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн

http://peer.tamu.edu/curriculum_modules/Organsystems/module_4/whatwekno

w_circulation.htm Зүрхний бүтцийг тайлбарлахын тулд

зүрхний загвар

Зүрхний бүтцийн хэсгүүдийг нэрлүүлэх, үүргийг ойлгуулах

http://peer.tamu.edu/curriculum_modules/Organsystems/module_4/whatweknow_circulation.htm




66

Б_8_2_6.

Ш_8_1_3

Артери, вен, хялгасан судасны бүтэц нь гүйцэтгэх үүрэгтэйгээ хэрхэн зохицсон

болохыг тайлбарлах, зарим эрхтэнүүдэд очиж байгаа болон гарч байгаа

судасуудыг нэрлэх

Шинжлэх ухааны ололт, нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах,

тогтсон нэр томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх

Зүрхний артерийн титэм судасны үүрэг

бол зүрхний булчингуудыг хүчилтөрөгчөөр

хангах явдал гэдгийг мэдэх.

Артери венийн судасны хөндлөн огтлолын бэлдмэл харах (тэдгээрийн зүсэлтийн зургийг харах нь бүтцийн ялгааг ойлгоход

тустай) Артери цусыг шахдаггүй, хялгасан судас

нэг эсийн хэмжээтэй тэнцэхүйц бүдүүнтэй байна гэдгийг онцлон тэмдэглээрэй.

Янз бүрийн хана суваг бүхий хуванцар гуурсуудыг харьцуулах замаар артеийн судаснаас венийн судасны хана илүү

нимгэн гэдгийг ойлгуулж болно. Артерийн судсаар өндөр даралт бүхий цус

гүйх ба венийн судсаар гүйх цус бага даралттай байдаг гэдгийг сурагчид олж мэднэ

Артерийн нарийн судсаар цус өндөр хурдтай урсах нь венийн бүдүүн судсаар

цус аажим урсахдаа эргэж буцан урсахгүйгээр цусны даралт хэвээр нь хадгалагддаг болохыг тайлбарлуулах.

Диффуз нь хялгасан судасны нимгэн ханаар цус ба эдийн шингэний хооронд

бодис чөлөөтэй шилжиж зөөвөрлөгдөх гол арга юм.

Артери, вен, хялгасан судасны бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн

Тэдгээрийн бүтэц, үүргийг харьцуулах

хүснэгт

Артери, вен, хялгасан судас бүтцээрээ ялгаатайг ойлгуулах

Артери, вен, хялгасан судас гүйцэтгэх үүргээрээ

ялгаатайг ойлгуулах

67

Б_8_2_7.

Ш_8_2_4

Цусны эргэлтийн хурдад дасгал хөдөлгөөн хэрхэн нөлөөлөхийг турших



Зүрхний цохилтын хурдад биеийн хөдөлгөөн нөлөөлөх нь ба амьсгалын хурд биеийн хөдөлгөөний нөлөөгөөр

өөрчлөгдөхтэй уялдаа холбоотой байгааг тайлбарлах

Судасны цохилтыг тоолох. Тайван байх үед болон, доороо гүйх эсвэл гимнастик хийсний дараа судасны цохилтыг

тоолуулж дэвтэртээ тэмдэглэх, график гаргах

Секундомер

Ангид хийж болохуйц

дасгал хөдөлгөөнийг


бэлдэж ирэх

Б_8_2_8.

Ш_8_1_3

Цусны их, бага эргэлтийг тайлбарлах

Өнөөгийн болон өнгөрсөн үеийн судлаачдын

туршилт хийдэг, баримт нотолгоо гаргадаг бүтээлчээр сэтгэдэг арга

барилыг хэлэлцэх

Цусны их бага эргэлтийн тухай

тайлбарлахдаа бүдүүвч зураг ашиглах

Артерийн судас, хялгасан судас, венийн

судасны бүтэц үүрэгтэйгээ нарийн

зохицсон байдгийг ойлгуулах хүснэгтэн

мэдээдэл боловсруулах.

Бугуйн болон тохой нугалах хэсэгт байгаа

венийн судсыг олж харах

Цусны эргэлтийн тогтолцооны энгийн

загварыг бүтээх

Эртнээс эдүгээг хүртэл эрдэмтэд цусны эргэлтийн тухай мэдлэг, ойлголтыг судалж, хэрхэн хөгжүүлж ирсэн байдлыг

судлан шинжлэх

Цусны их бага эргэлтийн бүдүүвч зураг Цусны эргэлтийг нээсэн

түүх, бичвэр

Цусны их, бага эргэлтийг гарын доорхи материал ашиглан хийлгэх боломжтой

Бодис эрүүл мэндэд нөлөөлөх нь

Энэ бүлгээр суралцагчид эм, антибиотик, согтуулах ундаа, геройн, тамхи хүний биед явагдах химийн урвалууд болон эрүүл мэндэд нөлөөлдөг болохыг тайлбарлах мэдлэг, ойлголт, чадвар эзэмшинэ.


68



Таамаглалаа шалгах, нотлох хэлэлцүүлэг хийх

Өнөөгийн болон өнгөрсөн үеийн судлаачдын туршилт хийдэг, баримт нотолгоо гаргадаг, бүтээлчээр сэтгэдэг арга барилыг хэлэлцэх

Үр дүнг бусдад танилцуулах


Эм бэлдмэл, антибиотик, согтууруулах ундаа, тамхины утаа (давирхай, никотин, радон, угаарын хий), героин


Б_8_2_9.

Ш_8_2_1.

Ш_8_1_1.

Ш_8_1_3.

Эм,түүний нөлөөллийг тайлбарлах


дэвшүүлэх Асуулт, баримт нотолгоог

тайлбарлахад түүхэн болон орчин үеийн жишээ ашиглахын ач холбогдлын талаар хэлэлцэх, тайлбарлах

Өнөөгийн болон өнгөрсөн үеийн судлаачдын туршилт хийдэг,

баримт нотолгоо гаргадаг, бүтээлчээр сэтгэдэг арга барилыг хэлэлцэх

Эм бэлдмэл нь хүний биед тустай эсвэл хортой байдаг талаар сурагчид

ойлгон жишээ гаргах боломжтой. Энэ сэдвийг ангийн хэлэлцүүлэг эсвэл бүлгийн ажил байдлаар зааж болно.

Энд зөвхөн өргөн хэрэглэгддэг юмуу зайлшгүй мэдвэл зохих эм, бэлдмэлүүдийн талаар ярилцах нь

зохистой. Илтгэлийн хэлбэрийг сурагч, багш нар ярилцаж шийднэ. Энд аман илтгэлээс гадна зурагт хуудас, ханын илтгэл, бичлэг, слайд

үзүүлэн, видео клип г.м-ийг ашиглах бололцоотой.Хэрэглэсний дараа амьд биед явагдах химийн

урвалуудад нөлөөлдөг бодисуудыг эм хэмээн тодорхойлдог болох талаар анхаарах

http://www.helpguide.org/mental/pdf/Common%20Drugs%20of%20

Abuse-1.pdf http://helpguide.org/mental/drug_substance_

abuse_addiction_signs_effects_treatment.htm http://www.plantsandus.org.uk/top-

10_medicine.htm See ‘Хавсралт 2 - List of Common

Traditional (Mongolian) Medicinal Drugs-г

дараах хуудаснаас хараарай:

http://moh.mn/moh%2

0db/HealthReports.nsf/0/f6f6bd3771999e634825738700130298/$FILE/REPORT%20OF%20MA

RKET%20RESEARCH%20ON%20MONGOLIAN%20TRADITIONAL%20ME

DICINAL.pdf

Энэ сэдвийн үнэлгээг хийхдээ нийтлэг агуулгаас илүү ямар

чадвар төлөвшиж байгааг анхаарна. Жишээ нь илтгэл бэлтгэхдээ ШУ-ны

мэдээллийг зөв, нямбай дамжуулах чадвар, асуултад оновчтой хариулах,

судалгааны ажлаа гүнзгийрүүлж дэлгэрүүлсэн байдал зэргийг харгалзана. Мөн хортой эм, бэлдмэл,

эмэнд дасамтгай болох болон эмийн буруу хэрэглээний талаар хөндөх нь зүйтэй.

Онцгой хор, нөлөөтэй эмийн тухай дараагийн хэсэгт үзнэ (жишээ нь геройн, алкоголь,

тамхи). Сурагчид сэргээх үйлчилгээтэй эм, түүний

нийгэм болон анагаах ухааны үр нөлөө, мэдрэлийн тогтолцоонд үзүүлэх нөлөө,

урт хугацааны нөлөөллийн талаар мэдэх шаардлагатай. -Ургамлаас олон төрлийн эм

гаргаж авах боломжтой бөгөөд хүн төрөлхтөн үүнийг олон мянган жил ашиглаж

http://www.helpguide.org/mental/pdf/Common%20Drugs%20of%20Abuse-1.pdf




http://helpguide.org/mental/drug_substance_abuse_addiction_signs_effects_treatment.htm




http://www.plantsandus.org.uk/top-10_medicine.htm



http://moh.mn/moh%20db/HealthReports.nsf/0/f6f6bd3771999e634825738700130298/$FILE/REPORT%20OF%20MARKET%20RESEARCH%20ON%20MONGOLIAN%20TRADITIONAL%20MEDICINAL.pdf









69

байгаа талаар ойлгох нь чухал Хортой эм:

никотин (тамхины) согтууруулах ундаа (ялангуя хэтрүүлэх)

хууль бус эм, жишээ нь мансууруулагч (геройн), идэвхжүүлэгч

(кокайн, amphetamines), тайвшруулагч (barbiturates), мансууруулагч (галлюциноген

LSD and cannabis).

Б_8_2_10.

Ш_8_1_1.

Ш_8_1_2.

Ш_8_3_2. Ш_8_2_1

Бактерийн халдварыг эмчлэхэд антибиотик хэрэглэдгийн учир шалтгааныг таних, антибиотик нь

бактер, вируст ялгаатай нөлөөлдгийг тайлбарлах

Асуулт, баримт нотолгоог тайлбарлахад түүхэн болон орчин үеийн жишээ ашиглахын

ач холбогдлын талаар хэлэлцэх, тайлбарлах

Таамаглал дэвшүүлэх хэлбэрээр тайлбараа турших, шалгах

Үр дүнг бусдад үзүүлэх оновчтой аргыг сонгох, танилцуулах. Шинжлэх ухааны ойлголт,


Олонхи бактерийн төрлүүд хүн, амьтан, ургамалд халдвар үүсгэдэг. Энэхүү өвчин үүсгэгч организмуудыг

патоген гэж нэрлэдэг. Нийтлэг тохиолддог бактерийн халдварын жагсаалтыг

http://www.buzzle.com/articles/list-of-common-infectious-diseases.htmlхуудаснаас хар

Бактерийг зохиомол орчинд үржүүлэх үзэгдлийг өсгөвөр гэдэг тухай хэлэлцэх.

Энэ үйл ажиллагааг эмнэлэгт хүний биед өвчин үүсгэж буй патогенүүдийг судалж, тодорхойлохын тулд

хэрэглэдэг. Сурагчид антибиотик нь дараах

үүргийн аль нэгийг гүйцэтгэдгийг ойлгоно: 1.Бактерийн бодисын солилцооны

үзэгдлийг саатуулах эсвэл бактерийн өсөлт, үржлийн үед эсийн бүтэц үүсэх явдлыг сааруулдаг

2.Бактерийн эс ба спорын өсөлт, хөгжлийг зогсоодог.

Бактерийн гэрлийн микроскопоор харагдах дүрс, агар

агар дээр ургуулсан бактерийн өсгөвөр. Жишээ болгож

дараах хуудаснаас хараарай:

http://www.bacteriain

photos.com/bacteria%20photo%20gallery.html)

Олонхи антибиотик нь бактерийн эсийн хана үүсэх явцыг зогсоодог (жишээ нь

пеницилин). Бусад нь эсийн мембраныг эвдэх, бактерийн бо дисын солилцоог

саатуулдаг учраас бактерийг үхүүлдэг. Зарим бактерийн спор түүнийг үхсэний дараа

үлдээд тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн үед амьд бактерийн эс болон үрждэг

Агар агар дээр ургуулсан бактер өсгөх тэжээл болон химийн урвалын тохиромжтой

орчин болдог (pH, болон осмос потенциалын хувьд). Үүнийг ашиглан бактерийг

өсгөх шаардлагатай орчинг (чийг дулаан хийн) бүрдүүлнэ. Агар гэдэг нь далайн

замагнаас гаргаж авсан зүйл бөгөөд тэжээлийн уусмалын зөөлөн гель болж хувирдаг.

Антибиотикийг хэрэглэхээс татгалзах хандлага нэмэгдэж байгаа талаар 10-р

http://www.buzzle.com/articles/list-of-common-infectious-diseases.html



http://www.bacteriainphotos.com/bacteria%20photo%20gallery.html




70

-Антибиотикньэмийнтөрөлбөгөөдэнэзаримнянгийнөсөлтийгдэмжижзаримнян

гийнөсөлтийгсаатуулдаг. Антибиотик нь тодорхой бактерийн болон мөөгөнцрийн зүйлээс гаргаж

авдаг химийн бодис юм. Тэдгээрийг орчин тойрных нь бусад микро-организмыг устгахын тулд бактерийн

болон мөөгөнцрийн зүйлээс гаргаж авдаг.

Дасгал: Хамгийн анх Александр Флемингийн гаргаж авсан Пеннициллин хэмээх антибиотикийн

тухай судлаж, эсвэл сэргээн санах. Антибиотик нь бактерт нөлөөлөөд вируст нөлөөлдөггүйг тайлбарлахдаа

эсийн ханагүй болохыг анхаарах

Гарын авлага / ажлын хуудас Ном хэвлэл

Сурах бичиг Интернетийн өгүүлэл

ангийн“Удамшил ба Эволюци”бүлэг сэдвээр судлах болно.

Б_8_2_11.

Ш_8_2_1

Ш_8_4_3.

Ш_8_4_4. .

Утаат тамхины хор нөлөөг хэлэлцэх, түүнд агуулагдах хорт бодисууд амьсгалын эрхтэнд

сөргөөр нөлөөлөхийг хэлэлцэх Шинжлэх ухааны ойлголт,




Энэхүү сэдэвт тамхи татах нь хүний биед ямар хортой талаар хөндөнө. Сурагчид тамхи татах нь эрүүл

мэндэд үлэмж хортой, донтуулах үйлчилгээтэй гэдгийг ойлгож авна. Эдгээр хор, хөнөөл нь тамхины

утаанд байдаг хордуулагч бодис болох тамхины бохь , давирхай, угаарын хий, хавдар үүсгэгч бодис-

никотин зэрэгтэй холбоотой гэдгийг тайлбарлах Сурагчид эдгээр бодис нь хүний биед

хэрхэн нөлөөлөх, тэдгээр нь хуримтлагдахаараа хэр зэрэг хор нөлөөтэй болох талаар ойлгоно.

Багшийн гарын авлага /ажлын хүснэгт

Лавлах ном Сурах бичиг Интернет дээрх

өгүүлэл, зураг, дүрс

http://www.emedicinehealth.com/slideshow_

smoking_effects/article_em.htm

http://www.emedicinehealth.com/slideshow_

bronchitis/article_em.htm

http://www.emedicinehealth.com/emphysem

a/article_em.htm

Тамхины тухай сэдэв нь амьсгалалт, хийн солилцоо, хүний биед бодис зөөвөрлөлт

ба ялгаруулалт сэдэвтэй холбогдоно. Тамхи нь уушгины өвчлөл

үүсгэх, өөрийн хяналтгүй болгох, гутралд оруулах, үйл ажиллагааны хурдыг өөрчлөх,

элэг гэмтээх, нийгмийн сөрөг үр дагавар үүсгэх нөлөөтэй болохыг голчлон хэлэлцэх

Шинжлэх ухааны ойлголт, Тамхины утаа түүнд агуулагддаг Багшийн гарын Тамхины тухай сэдэв 10-р

http://www.emedicinehealth.com/slideshow_smoking_effects/article_em.htm




http://www.emedicinehealth.com/slideshow_bronchitis/article_em.htm




http://www.emedicinehealth.com/emphysema/article_em.htm



71

Ш_8_2_1

Ш_8_4_3.

Ш_8_4_4. .




бодисууд болох давирхай, никотин, радон, угаарын хий зэрэг нь хүний амьсгалын эрхтэнд нөлөөлөхийг

тайлбарлах Тамхидалтаас болж үүсдэг өвчнүүдийг хоёрдогч эх сурвалжаас

мэдээлэл цуглуулан хэлэлцүүлэг явуулах Идэвхгүй тамхидалтыг гэр оронд

болон олон нийтийн газар багасгах талаар хэлэлцэх. Энэ дасгалыг ангид маргаан явуулах эсвэл энэ

санаачилгыг дэмжсэн, эсэргүүцсэн санал асуулга маягаар өрнүүлж болно.

авлага /ажлын хүснэгт Лавлах ном

Сурах бичиг Интернет дээрх өгүүлэл, зураг, дүрс


ангийн амьсгалалт, хийн солилцоо, хүний биед бодис зөөвөрлөлт ба ялгаруулалт

сэдэвтэй холбогдоно.

Б_8_2_12.

Ш_8_2_1

Ш_8_4_3.

Ш_8_4_4. .

Согтууруулах ундааг хэтрүүлж

хэрэглэсэний сөрөг үр дагаварыг хэлэлцэх

Шинжлэх ухааны ойлголт, мэдлэгээ ашиглан таамаглал дэвшүүлэх


Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан үр дүнг

тайлбарлах, бусдад ойлгуулах

-Сурагчид багаар судалгаа хийнэ.

-Судалгаа хийгээд, нээж олсон зүйлээ ангийнхандаа танилцуулсны дараа багуудын материалыг нэгтгэн бүх

сурагчдад мэдээлэл өгч болно.

-Эсвэл, багууд PowerPoint слайдууд бэлтгээд тэдгээрийг нэгтгэн энэ

талаар бүрэн слайд болгож болно. – Баг бүр ангийнхандаа өөрсдийн слайдыг тайлбарлана. Согтууруулах

ундааг хэтрүүлж хэрэглэсэний сөрөг үр дагавар, хөнөөлийн талаар бусад сурагчид, ангиудад бэлтгэсэн

мэдээллээ түгээж сурталчилна.

Хамрагдах сэдвүүд:

Согтууруулах ундааны

хэрэглээний талаарх статистик мэдээ

Согтууруулах ундааны тархины

бүтцийг алдагдуулах нөлөө

Алкоголын глобаль

хэрэглээний тухай: http://gamapserver.who.int/mapLibrary/File

s/Maps/Global_adult_percapita_consumption_2005.png

Хэтрүүлж хэрэглэхэд үүсэх үр дагавар:

http://en.wikipedia.org/wiki/Short-term_effects_of_alco

hol

Алкоголь нь хүний биеийг

хордуулагч шингэн хор юм. Иймээс түүнийг хэтрүүлж хэрэглэвэл хор, хөнөөлт үр

дагавартай. Түүнийг удаан хугацаанд хэтрүүлж хэрэглэвэл элэгний хатуурал

үүсэх бөгөөд гипатит, элэг өөхлөх гэх мэт өвчин үүсгэнэ.

Согтууруулах ундаа нь

тархины хэд хэдэн хэсэгт нөлөө үзүүлдэг ч тархины эдэд нөлөөлж, төв мэдрэлийн

тогтолцоог уналтанд оруулдаг төдийгүй нөхөн сэргээгддэггүй тархины

эсүүдийг устгадаг. Иймд их хэмжээгээр, удаан хугацаанд хэрэглэвэл оюун ухаан, ой

санамж буурна.

Тархины агшилт ихэвчлэн дээд мэдрэлийн үйл





http://gamapserver.who.int/mapLibrary/Files/Maps/Global_adult_percapita_consumption_2005.png





http://en.wikipedia.org/wiki/Short-term_effects_of_alcohol




72

Цирроз болон согтууруулах ундаатай холбоотой уушигны бусад өвчнүүд

Согтууруулах ундаанд донтох болон түүнээс гарах үеийн шинж тэмдгүүд

Согтууруулах ундааны хэрэглээний нийгмийн зардал/ бусад үр дагавар гэсэн чиглэлтэй

ба энэ үйл ажиллагааны эцэст: Сурагчид согтууруулах ундаа нь

донтуулах үйлчилгээтэй, биеийн

эрүүл мэндэд удаан үргэлжилэх нөлөөтэй бодис гэдгийн ойлгох

Сурагчид засгийн газар болон

орон нутгийн засаг захиргаанаас явуулж буй архидалтыг бууруулах, нийгмийн үр дагаврыг багасгах

талаар хийж буй арга хэмжээг анхаарч ойлгодог болох

http://mediconweb.co

m/health-wellness/effects-of-alcohol/

ажиллагаа явагддаг өмнөд тархинд хүчтэй илэрдэг.

Согтууруулах ундаа

мэдрэлийн эсүүдийн холбоог сааруулдаг тул удаан хугацаагаар хэрэглэснээс

архинаас хамааралтай болж, донтолт болон мэдрэлийн бусад өвчин үүсгэнэ.Архаг

архидалт нь алхах гишгэхээс эхлээд хараа, хэл, яриаг муутгах, цаг хугацааны

мэдрэмжийг бууруулах, оюун ухааныг доройтуулах зэргээр нөлөөлдөг.

Донтсон нэгнийг архинаас гарахад чичрэх, нойргүйдэх, дотор муухайрах гэх мэт

нийтлэг шинж тэмдгүүд илэрнэ. Хамгийн хүнд шинж тэмдгүүд нь хий юм харах

шинж тэмдэг юм.

Б_8_2_13.

Ш_8_1_1.

Ш_8_1_2.

Ш_8_4_3.

Мансууруулах бодис- хар

тамхины сөрөг үйлчлэлийг хэлэлцэх

Асуулт, баримт нотолгоог тайлбарлахад түүхэн болон орчин үеийн жишээ ашиглахын

ач холбогдлын талаар хэлэлцэх, тайлбарлах


Нэмэлт эх сурвалжийн

Сурагчид геройныг “сэргээх” эм

байдлаар хэрэглэсэний дараах үр дагавар, үүсэн гарах хүндрэлийн талаар ойлгосон байх

шаардлагатай.Үүнд: - Оюун ухаан, биеийн үйл ажиллагааг доройтуулж нөлөөлөх

- Нийгмийн сөрөг үр дагаварууд. Хулгайн гэмт хэрэг, нийгмийн хязгаарлагдмал байдал, тогтворгүй

байдал, хувьд хүний мөхөл доройтлын өөрчлөлтүүд бол түүнийг хэрэглэсэнтэй холбоотой гардаг сөрөг

үр дагаварууд юм.

Гарын авлага /

Ажлын хуудас Ном хэвлэл Сурах бичиг

Useful websites: General facts -

http://www.druginfo.a

df.org.au/drug-facts/heroin?gclid=CKuwjvysiK4CFQMgpAodq0Fv4w

Health side effects -

http://www.heroinaddi

Героины үйлчлэл хүнийг

хүчтэй гутрал, хамааралт байдалд оруулснаар хүний зан ааш эвдэрч, эрс

өөрчлөгдөн хулгай хийх, эм тариа хэрэглэх, ХДХВ ба ДОХ-оор өвчлөхөд хүрдэг


http://mediconweb.com/health-wellness/effects-of-alcohol/




http://www.druginfo.adf.org.au/drug-facts/heroin?gclid=CKuwjvysiK4CFQMgpAodq0Fv4w





http://www.heroinaddiction.net/heroinsideeffects.html

73

Ш_8_4_4.

мэдээлэлд шүүмжлэлтэй хандах Шинжлэх ухааны мэдлэг,

ойлголт ашиглан үр дүнг тайлбарлах, бусдад ойлгуулах

- ХДХВ/ДОХ, шар өвчин гэх мэт халдвар авах өндөр эрсдэл. - Биеийн эрхтний урт хугацааны

гэмтэл -Ерөнхий эрүүл мэндийг муутгах г.м. Энэ сэдвээр ганцаарчлан болон

хосоороо кейсийн судалгаа хийж болно. Сурагчид судалгаа хийсний дараа ангидаа хэлэлцүүлэг

зохиосноор судлаж олсон зүйлээ болон өөрсдийн үзэл бодлоо бусадтай хуваалцах боломжтой.

ction.net/heroinsideeffects.html Withdrawal -

http://www.heroinaddiction.net/heroinwithdrawals.html Өвчний эрсдэл -

http://alcoholism.about.com/cs/heroin/f/herion_faq08.htm


Энэ бүлгээрургамлын хооллолт, фотосинтезийг тодорхойлж, үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх, ургамал гэрэл ашиглаж ургадаг, гэрлийг шингээгч ногоон өнгийн хлоропласт, навчны амсараар хийн солилцоо явагдаггийг мэдэх,фотосинтезийн эрчмийг ялгарч буй хүчилтөрөгчийн хийн бөмбөлөгийн тоогоор хэмжиж сурна.



Анхдагч туршилтаас гарсан нотолгоог ашиглах уу? эсвэл хоёрдогч эх сурвалжийг нотолгоо болгож

ашиглах уу? гэдгийг шийдэх

Тухайн тохиолдолд тохирсон дээж авах аргыг сонгож ашиглах

Хоёрдогч баримтаас авсан баримт нотолгоо, хэрэглэгдэхүүнд шүүмжлэлтэйгээр хандах

Бусдын ашигласан арга, үр дүнтэй харьцуулах


Фотосинтез, хлорофилл,хлоропласт,хяналт


Код





Б_8_2_14.

Фотосинтезийг

тодорхойлж тайлбарлах, түүнийг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх

Ургамлын ургалтанд гэрлийн үзүүлж

байгаа нөлөөг хэрхэн илрүүлэх талаар

хэлэлцэх.

Амархан соёолж ургах үрийг ургуулж,

Ургамлын үр, петрийн

аяга юмуу үр соёолуулах сав, элс юмуу фильтрийн цаас.

Нүүрсхүчлийн хий+ус

глюкоз + хүчилтөрөгч




http://www.heroinaddiction.net/heroinwithdrawals.html






74

Ш_8_2_1

Ш_8_1_2

Ш_8_2_2

Ш_8_2_3

Ш_8_2_4

Ш_8_4_4


дэвшүүлэх Таамаглал дэвшүүлэх

хэлбэрээр тайлбараа турших, шалгах

Шинэ санааг сонгох, өмнөх мэдлэг, ойлголт болон судалгаанд

үндэслэн шинэ санааг турших ажлын төлөвлөгөө гаргах


ажлуудын санааг ашиглах

Ямар хэмжигдэхүүн, ажиглалтыг зайлшгүй ашиглах болон ямар

тоног төхөөрөмжийг хэрэглэхээ шийдэх

Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт ашиглан үр дүнг тайлбарлах, бусдад

ойлгуулах

харанхуй болон гэрэлтэй нөхцөлд

байлгаж харьцуулах. Хоол тэжээлийн

хэлхээний дагуу энерги шилжих

бүдүүвчийн жишээ гаргаж тайлбарлаж

болно.

Нар →Бүтээгч → Хэрэглэгч.

Эсийн ногоон хэсгийг хлоропласт гэж

нэрлэдгийг мэдэх.

Хлоропластыг ялган таних

Хлоропласт агуулсан эдийг

микроскопоор харах

Амсраар хүчилтөрөгч гадагшилж

нүүрсхүчлийн хий дотогш нэвтрэн

ордогийг мэдэх

Навчны дээд ба доод гадаргын

эпидермисийн амсрын тоо ялгаатай

байгааг харуулах

Ургамлаас ялгарч байгаа

хүчилтөрөгчийг илрүүлэх аргаар

фотосинтезийн эрчмийг хэмжих аргыг

боловсруулах тухайлбал, усны

ургамлаас ялгарч буй хүчилтөрөгчийг

хуримтлуулж, хураах юмуу ургамлаас

ялгарч буй хүчилтөрөгч хийн

бөмбөлгийг тоолох гэх мэт.

Микроскоп, сонгино, усны ургамал, тасалгааны

хлорофитум ургамлын навч, тавиур ба бүрхүүл шил


Шош, усан цэцэг,

сүлжгэнийн навчийг ашиглаж болно. Өнгөгүй хумсны лак, микроскоп,

тавиур ба бүрхүүл шил

Усан тахал, хий хураах багаж (устай сав, шилэн юүлүүр, хуруу шил).


нотолгоогоор батлагдсан шинжлэх ухааны санааг сурагчид өөртөө

итгэлтэйгээр илтгэж, ажиглаж мэдсэнээ бусадтай хуваалцах дадал

олгох, сурагч бүрийн дуу хоолойг сонсох, урамшуулах зорилгоор

багийн хэлэлцүүлэг зохиох

Хэлэлцүүлэгт суралцагчдын оролцоог

дэмжих, туршилтыг нягт нямбай гүйцэтгэхэд анхаарах.

Явцын үнэлгээ: Б_8_2_14. Фотосинтезийг тодорхойлж тайлбарлах, түүнийг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх



75

Даалгавар:

1. Навчинд явагдах фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэлийг дараах өгөгдсөн схемд бичээрэй.

Нөхөж бичихэд орох үгс: гэрэл, хүчилтөрөгч, нүүрсхүчлийнхий, хлорофилл, ус, глюкоз.

2. Фотосинтезэд шаардлагатай усыг ургамал хаанаас ямар эрхтнээрээ шингээн авдаг вэ? А.Агаараас навчаараа шингээн авдаг B.Хөрснөөс үндэсээрээ шингээн авдаг C.Агаарааас ишээрээ шингээн авдаг D.Агаараас амсарын сүвээр дамжуулан шингээн авдаг

3. Сэрүүн бүсэд өвлийн улирлын агаарын нүүрсхүчлийн хийн агууламж зуны улирлаас 1,5 %-иар нэмэгддэг. Үүний шалтгааныг тайлбарлаарай.

Ургамлын зөөвөрлөлт

Энэ бүлгээр үндэсний үсэнцэрийн бүтэц, үүрэг, флоэм ба ксилемийн бүтэц үүрэг, иш, навч ба үндэсний дамжуулах эдийн байрлал, үндэсээр ус шингэн орох, үндэснээс иш, ишнээс навчинд хүртэл ус зөөвөрлөгдөх тухай зөв мэдлэг ойлголттой болно.




Таамаглалаа туршиж нотлох

Үр дүнг бусдад үзүүлэх аргаа оновчтой сонгох

Үр дүнгээ харьцуулах

76


Үндэсний үсэнцэр, ксилэм- өгсөх гүйдэл, флоэм- уруудах гүйдэл


Код





Б_8_2_15.

Ш_8_1_2

Ш_8_3_2

Үндэсний үсэнцрийн эсийг

микроскопоор харж, үүргийг нь хэлэх


Үр дүнг бусдад үзүүлэх оновчтой аргыг сонгох,


Үндэсний үсэнцэрийн эсүүдийг микроскопоор харж, тэдгээрийн

үүргийг тодорхойлох.

Үндэсний үсэнцрийн эсүүд нь үүрэгтэйгээ нарийн зохицсон

эсүүдийн жишээ болохыг тайлбарлах.

Микроскоп, тасалгааны ургамлын үндэс, тавиур ба

бүрхүүл шил, ус, фильтрийн цаас.

http://www.youtube.com/watch?

v=nz3ClBQojU8 http://www.youtube.com/watch?v=TWNtXw-MWtE


сурагчид, ажиглаж мэдсэнээ





оролцоог дэмжих, туршилтыг

нягт нямбай гүйцэтгэхэд

анхаарах.

Б_8_2_16.

Ш_8_1_1

Ш_8_2_1

Ксилем, флоэмийн үүрэг, нэг ба хос талт ургамлын ксилем, флоэмийн

байрлалыг үндэс, иш, навчны хөндлөн огтлол дээр ялган таних

Асуулт, баримт нотолгоог тайлбарлахад түүхэн

болон орчин үеийн жишээ ашиглахын ач холбогдлын талаар хэлэлцэх,

тайлбарлах Таамаглал дэвшүүлэх


Навчинд ус дамжуулан зөөвөрлөхөд ксилемийн бүтэц хэрхэн зохицсоныг анхааран судлах.

Ксилемийн цорго нь зузаан ханатай урт сунасан эсүүд

угсрагдан залгагдсанаас үүсэх тул голдоо хөндий гуурстай тул ус дамжуулдаг ба тэдгээр үхсэн

эсүүдийн хана зузаан учраасксилем нь ургамлын тулгуур эрхтний үүрэг давхар

гүйцэтгэдгийг мэдэх

Флоэм нь навчинд үүссэн органик

бодисыг бусад эрхтэнүүд рүү дамжуулах үүрэгтэйг мэдэх.

http://www.youtube.com/watch?v=2YI_eE8Ivpo&list=PLuPRbslI

ES8weM6dmrcSKPhvSwTntSBta&index=6

http://www.youtube.com/watch?v=lVt_ACnSgOE

http://www.youtube.com/watch?v=JFb-CWlz7kE

Ксилем, флоэмийн үүрэг нь

тэдгээрийн бүтэцтэй хэрхэн

зохилдсон талаар багийн

хэлэлцүүлэг хийж,

хэлэлцүүлэгт суралцагчдын

оролцоог дэмжих

Ш_8_1_2

Шинжлэх ухааны ойлголт, Өгсөх гүйдэл ямар замаар

явагдаж буйг харуулах. Үндсээр шингээгдсэн ус

ишээр дамжин навчинд Үндсээр сорогдсон ус

ксилемийн гуурсаар дамжин,

http://www.youtube.com/watch?v=nz3ClBQojU8

http://www.youtube.com/watch?v=nz3ClBQojU8

http://www.youtube.com/watch?v=2YI_eE8Ivpo&list=PLuPRbslIES8weM6dmrcSKPhvSwTntSBta&index=6








77

Ш_8_2_3

Ш_8_2_4

Ш_8_3_2



ажлуудын санааг ашиглах Ямар хэмжигдэхүүн,

ажиглалтыг зайлшгүй ашиглах болон ямар тоног төхөөрөмжийг хэрэглэхээ

шийдэх Үр дүнг бусдад үзүүлэх


Усанд ууссан эрдэс бодисын ионууд нь үндсээр дамжин навчинд очдогийг мэдэх.

Ургамлын дамжуулах багцын байрлалыг судалж мэдсэнээр сурагчид усыг хэрхэн ишээр өгсөдгийг илүү амархан ойлгох

болно.

Нэг болон хос талт үрт ургамлын үндэс, иш, навчны

хөндлөн огтлол дээр ксилем, флоэмийн байрлалыг микроскопоор харж, ялгаж таних.

Тэдгээрийг хооронд нь харьцуулж, тэмдэглэлийг хүснэгтээр харуулах

хүрч, навчнаас ус уурших тухай видео бичлэг: http://www.youtube.com/watc

h?v=QYbg4lQ-iaU

Ургамлын үндэс, ишний хөндлөн огтлол дээр,

ксилэм, флоэмийн байрлалыг тодорхойлсон зураг үзүүлэн

Микроскоп, нэг ба хос талт ургамал, бритв, тавиур ба бүрхүүл шил, ус, фильтрийн цаас, залуур

зүү.

Наранцэцэгийн үндэс, иш, навчны дамжуулах эд:

http://www.youtube.com/watch?v=LQ03xIkLLQU

хөрснөөс навчинд хүрэх тухай авч үзэхээс өмнө осмосын тухай ойлголтыг

сэргээн давтах нь зүйтэй.


сурагчид, ажиглаж мэдсэнээ




Хэлэлцүүлэгт суралцагчдын оролцоог дэмжих, туршилтыг

нягт нямбай гүйцэтгэхэд анхаарах.

Б_8_2_17.

Ш_8_2_3

Ш_8_2_4

Ш_8_3_2

Тохирох будагч бодисыг

ашиглан ургамлын газрын дээрх хэсэгт ус дамжихыг илрүүлэх

Туршилт, шинжилгээг хэрхэн явуулах шийдэл

гаргахдаа өмнө хийгдсэн ажлуудын санааг ашиглах

Ямар хэмжигдэхүүн, ажиглалтыг зайлшгүй ашиглах болон ямар тоног

төхөөрөмжийг хэрэглэхээ шийдэх


Ургамлын мөчрийг будагтай

уусмалд (бэх эсвэл хүнсний будаг) хийгээд хэдэн өдрийн дараа будаг нь ксилемийн

цоргоор дээш өгссөн нь харагдах бөгөөд навчны судлаар тархсан байдлыг ажиглах туршилт хийх.

Туршилтын дараа нарийхан

ишийг нь хөндлөн зүсэж, будагдсан ксилемийн цоргоны байрлалыг микроскопоор харах.

Тасалгааны цагаан

цэцэгтэй ургамал, ус, бэх эсвэл хүнсний будаг, хайч.

http://www.youtube.com/watch?

v=Qx3mDeeMLWg

Микроскоп, будганд дүрсэн ургамлын нарийн мөчир,

тавиур ба бүрхүүл шил, ус, фильтрийн цаас.


нотолгоогоор батлагдсан

шинжлэх ухааны санааг



ажиглаж мэдсэнээ бусадтай

хуваалцах, зорилгоор багийн



оролцоог дэмжих, туршилтыг

нягт нямбай гүйцэтгэхэд

анхаарах.

http://www.youtube.com/watch?v=QYbg4lQ-iaU

http://www.youtube.com/watch?v=QYbg4lQ-iaU



http://www.youtube.com/watch?v=Qx3mDeeMLWg

http://www.youtube.com/watch?v=Qx3mDeeMLWg

78

БҮЛЭГ Б_8_3: АМЬД БИЕИЙН ҮРЖИЛ, ХӨГЖИЛ


Сурагчид энэ бүлэгт хүн ба ургамлын үржлийн тухай өмнөх мэдлэг, ойлголтоо хөгжүүлж, дараах мэдлэгийг бүтээнэ.

- Хүний нөхөн үржихүйн тогтолцооны эрхтнүүд, тэдгээрийн үүргийг тайлбарлах - Эр, эм бэлгийн эсийн бүтцийг судлах, харьцуулах - Цэцэгт ургамлын тоос хүртэлт, үр тогтолт, үр боловсролт, үр тархалтыг багтаасан бэлгийн үржлийн тухай судлана.


Шинжлэн судлах арга барилтай холбоотой үг

хэллэг, нэр томьёо

Шинжлэх ухааны үзэл санааг сонгож, түүнийгээ шалгаж нотлохоор төлөвлөхдөө өмнөх мэдлэг ойлголт,

судалгаан дээр үндэслэх

Ямар багаж ашиглан ямар ажиглалт хэмжилт хийх зайлшгүй шаардлатайг шийдэх, аливаа эрсдлийг тооцох .

Хангалттай тооны хэмжилтийн баримттай болохын тулд дээж авах тохиромжтой арга техникийг ашиглах

Харилцан хамаарлын дүр зураг, үр дүнг харуулах ба дүгнэлт гаргах

Бүлгийн агуулгатай холбоотой үг хэллэг, нэр

томьёо

Эр бэлэг эрхтэн, эм бэлэг эрхтэн, өндгөн эс, сперматозойд

Тоос хүртэх, үр тогтох, үр тархах тоос, өндгөн эс, гамет-бэлгийн эс



79

Явцын үнэлгээ: Б_8_3_1. Хүний нөхөн үржихүйн тогтолцооны эрхтнүүд, тэдгээрийн үүргийг тайлбарлах, эр, эм бэлгийн эсийн

бүтцийг судлах, харьцуулах

Б_8_3_1.

Ш_8_1_2.

Ш_8_2_4.

Ш_8_3_2.

Ш_8_4_2.

Хүний нөхөн үржихүйн тогтолцооны эрхтнүүд, тэдгээрийн үүргийг

тайлбарлах, эр, эм бэлгийн эсийн бүтцийг судлах, харьцуулах

Таамаглал дэвшүүлэх хэлбэрээр тайлбараа

турших, шалгах

Ямар хэмжигдэхүүн,

ажиглалтыг зайлшгүй ашиглах болон ямар тоног төхөөрөмжийг

хэрэглэхээ шийдэх



Хэрэглэсэн аргаа үнэлж

цаашдын судалгааг боловсронгуй болгох санал дэвшүүлэх

Зурагт үзүүлэн болон загвар ашиглан эрэгтэй, эмэгтэй хүний нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцооны

бүтцийг тайлбарлуулж ярилцах

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтцийг баримлын шавар ашиглан дүрслэх,

эрхтний нэршил, байрлалыг мэдэж авах

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтцийн

хэсгийг ялган таньж, тус бүрийн гүйцэтгэх үүргийг ТӨМ ашиглан уншиж судлах

Биеийн хамгийн том болон жижиг эс болох эр, эм бэлгийн эсийн бүтэцтэй танилцана. Эр бэлгийн

эсийг сперматозойд, эм бэлгийн эсийг өндгөн эс гэж нэрлэдэг болохыг мэдэж авах

Суралцагчдыг багаар ажиллуулах бөгөөд хамгийн сайн муляж буюу дүрст үзүүлэн бэлтгэсэн багийг

урамшуулна.

Багийн гишүүд эр, эм бэлэг эрхтний нэршил, байрлал, үүргийг зөв ялгаж

бусдад тайлбарлана.

Эр, эм бэлгийн эс хаана бүрэлдэж бий болдгийг мэдэж нөхөн

үржихүйтэй холбон тайлбарлах

Эр, эм бэлгийн эсийн хэлбэр, хэмжээг зургаар илэрхийлэх

Өмнөх ангиудад үзсэн эсийн бүтэц, үүрэгтэй холбон тайлбарлах

Эр, эм бэлэг эрхтний зурагт үзүүлэн, муляж

Баримлын шавар, картон

цаас, цаасны хутга

Эр, эм бэлэг эрхтний нэршил, үүрэг бүхий ТӨМ

Эр, эм бэлгийн эсийн зураг, үзүүлэн

эр бэлгийн эс

Өндгөн эс

Багш 7 дугаар ангид үзсэн шилжилтийн насны өөрчлөлтийн үед гарах бие

бялдрын болон сэтгэлзүйн өөрчлөлтийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулах

хэрэгтэй. Үүний тулд дөхүүлэх асуулт асуух, харилцан ярилцах, зураг, үзүүлэн үзүүлэх

гэх мэт.

Суралцагчдад нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцооны бүтэц,

үүргийг ойлгуулахдаа ярьж тайлбарлахаас илүүтэй өөрсдөөр нь бүтээлгэх,

уншуулах, ярилцлага өрнүүлэх зэргээр хичээлийг явуулах нь үр дүнтэй.

80

Даалгавар

1. Хүний нөхөн үржихүйн эрхтнийг үүрэгтэй нь зөв харгалзуулна уу?

А. Эр бэлэг эрхтэн

1. Төмсөг а. Эр бэлгийн эсүүдийг цааш нь дамжуулна. 2. Түрүү булчихай б. Эр бэлгийн эс, эр бэлгийн дааврыг ялгаруулна. 3. Үрийн суваг в. Өтгөвтөр цайвар өнгийн шингэн ялгаруулж, эр бэлгийн эсэд тэжээл өгнө

Б. Эм бэлэг эрхтэн

1. Өндгөвч а. Өндгөн эс эр бэлгийн эстэй нийлж үр тогтоно. 2. Умай б. Өндгөн эс болон эм бэлгийн даавруудыг боловсруулж гадагшлуулдаг 3. Умайн гуурсан хоолой в. Жирэмсэн үед ураг өсч, хөгжинө.

2. Эр, эм бэлэг эрхтний үүргийг хүний нөхөн үржихүйтэй холбон тайлбарлана уу?

3.Эрэгтэй хүний бэлэг эрхтний тогтолцооны бүтэц үүргийн тухай мэдээлэлийг гүйцээн бичнэ үү?

Эр бэлгийн эхртэний

Үүрэг эм бэлгийн

эрхтэний нэр Үүрэг

Шодой Бэлгийн сэрлийн үед цусаар дүүрч, хөвчирч хатуурна. Хавьтлын үед үрийн

шингэнийг үтрээ рүү дамжуулна.

Өндгөвч Бие гүйцээгүй өндгөн эсүүдийг агуулдаг, өндгөн эсийг боловсруулж гадагшлуулдаг, эстроген, прогестерон

даавруудыг ялгаруулдаг.

Тээрхий

Умай

Төмсөг Эр бэлгийн эс, эр бэлгийн дааврыг

ялгаруулна.

Өндгөн эс эр бэлгийн эстэй нийлж (үр тогтолт), үр тогтсон өндгөн эсийн анхны хуваагдал явагддаг, өндгөн эсийг умай руу дамжуулдаг.

Төмсгийг гадны нөлөөнөөс хамгаалж,

биеийн халуунаас 1-2 хэмээр бага дулаантай орчныг бүрдүүлнэ.

Умайн гуурсан

хоолойн салбан

Өндгөвчнөөс гадагшилсан өндгөн эсийг умайн гуурсан хоолойн хөндий рүү нэвтрүүлэхэдоролцдог

Төмсөгний дайвар

Эр бэлгийн эсүүд хадгалагдаж, гүйцэд боловсрох нөхцлийг бүрдүүлдэг.

Үтрээ

81

Үрийн суваг

Үтрээний үүдэвчийг хагас хучиж байрладаг нуглаасууд, дотор бэлэг эрхтнийг хамгаалах үүрэгтэй.

Үрийн цэврүү Хос булчирхай. Үрийн шингэний нэгэн хэсгийг ялгаруулна.

Хэлүү

Эмэгтэй хүний бие махбодийн хамгийн мэдрэмтгий хэсэг, бэлгийн таашаал эдлэхэд хамгийн чухал үүрэг

гүйцэтгэдэг.

Булчирхай. Өтгөвтөр цайвар өнгийн

шингэн ялгаруулах ба энэ нь эр бэлгийн эсэд тэжээл өгч, түүнийг чөлөөтэй хөдлөх боломжтой болгоно.

Шээсний сүв Шээсийг биеэс гадагшлуулна.

Күперийн

булчирхай

Шээс, үрийн шингэнийг дамжуулж,

сүвээрээ гадагшлуулна.

Суралцагчдыг үнэлэх үнэлгээний рубрик


Зурагт үзүүлэн ашиглан тайлбарлах чадвар

Эр, эм бэлэг эрхтнийг нэрлэх, үүргийг мэдэхгүй байх

НҮЭТ-ны бүтэц, байрлалыг үзүүлэн дээр зааж тайлбарлах

Эр, эм бэлэг эрхтний загварыг өөрөө хийж тайлбарлах (баримлын шавар болон бусад гарын доорх материал ашиглан)

НҮЭТ-ны бүтэц үүргийг зурагт үзүүлэн болон муляж ашиглан зөв зааж тайлбарлах

Ижил ба ялгаатай талыг олох, харьцуулах

Эр, эм бэлэг эрхтний үүргийн ялгаатай талыг олох

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтцийн ялгаатай талыг хэлэх

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтэц, үүргийг ижил ба ялгаатай талыг хэлэх, тайлбарлах

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтэц, үүргийг нөхөн үржихүйтэй холбон тайлбарлах

Ургамлын үржил


82


Б_8_3_2.

Ш_8_1_2

Ш_8_2_3.

Шавжаар болон салхиар тоос

хүртдэг ургамлын үржлийн эрхтний бүтцийн ялгааг харьцуулан судлах



Туршилт, шинжилгээг хэрхэн явуулах шийдэл гаргахдаа өмнө хийгдсэн ажлуудын

санааг ашиглах

7-р ангид цэцгийн бүтцийн мэдлэгээ сэргээн

санаж ургамал хэрхэн тоос хүртэж болохыг асуултаар чиглүүлэн таамаглан ярилцах

Тоос хүртэлт гэж юу болохыг тайлбарлах Нэг цэцгээс нөгөө цэцэгт тоос хүртэх арга

замуудын тухай ярилцах Салхиар болон шавжаар тос хүртдэг цэцгийн

жишээг олж хэлэх (амьд цэцэг, фото зураг )

Салхиар болон шавжаар тоос хүртэх арга замуудын онцлогийг хэлэлцэх

Өөртөө болон солбицон тоос хүртэхийн ялгааг таньж мэдэх

Өөртөө тоос хүртэх ба солбицон тоос хүртэхийн давуу болон сул талыг хэлэлцэх

“Цэцэгт нугын

амьдрал” зураг, шавжаар болон салхиар, өөртөө тоос

хүртдэг ургамлуудын зураг Видео бичлэг,

http://www.youtube.com/watch?v=AbpEhe6eXGI

5,6,7-р ангид

судалсан ургамлын бүтцийн тухай мэдлэгээ сэргээн

санах Тоос хүртэхэд

оролцох хүчин зүйлүүдийг нэрлэж, шавжаар болон

салхиар тоос хүртдэг цэцгүүдийн дасан зохилдлогын

ялгаатай шинжүүдийг харьцуулах

Б_8_3_3.

Ш_8_3_3

Гэрлийн микроскоп болон

зураг ашиглан тоосны мөхлөгийг судлах

Ажиглалт ба хэмжилт хийх

Шинжлэх ухааны мэдлэг ба ойлголтыг ашиглан үр дүнг тайлбарлах

Тоос нь эр бэлгийн эс, өндгөн эс нь эм бэлгийн эс

бол гамет гэдэг нь бэлгийн эс гэдгийг таниулах

Ургамлын тоосны бүтцийг микроскопоор харж судлах, тоосны мөхлөгүүдийг ажиглах

Микроскоп, янз бүрийн

ургамлын тоосны мөхлөгүүдийн байнгын бэлдмэл ашиглах, мөн

тоосны түр бэлдмэл бэлтгэх багаж хэрэгсэл,

Микроскоп, цэвэр тоосны мөхлөгүүд, глюкозын уусмал,

микроскопын слайдууд, зүсэлт, залуур зүү



83

Б_8_3_4.

Ш_8_2_3.

Ш_8_2_4.

Тоос хүртэж үр тогтох, түүнд ургамлын үржлийн эрхтэн хэрхэн зохилдсон болохыг

судлах Туршилт, шинжилгээг хэрхэн

явуулах шийдэл гаргахдаа өмнө хийгдсэн ажлуудын санааг ашиглах





Цэцэгт ургамлын бэлгийн үржилтэй холбоотой үр тогтох үзэгдлийг ойлгох

Цэцгийн тоос хэрхэн тоосны хоолойгоор дамжин баганаар доошилж,үрэвчинд орсноор үр тогтох

үйл явцыг тайлбарлах Үр тогтолт гэж юу болохыг тайлбарлах

Микроскоп ашиглан тоосны хоолойг ажиглах дадлага ажил хийх

Микроскоп, цэвэр тоосны мөхлөгүүд, глюкозын уусмал,

микроскопын слайдууд, зүсэлт

http://www.youtube.com/watch?v=dgFY7WUTASQ

Ургамал бүрийн тоос ургах сахарын концентрац ба ургах

хугацаа харилцан адилгүй байдаг ыг анхаарч урьдчилан

туршиж судалсан байх шаардлагатай.

Б_8_3_5.

Ш_8_3_3

Ш_8_4_2

Үр үүсэх, үрийг хамгаалахад жимсний үүргийг тодорхойлох

Ажиглалт ба хэмжилт хийх Шинжлэх ухааны мэдлэг ба

ойлголтыг ашиглан үр дүнг тайлбарлах

Үр тогтсоны дараа үрэвчин үр үүсхэд үрт нахианы үүргийг тайлбарлах Үр хэлбэржих болон жимсний (үр боловсрох

орны хананаас үүсдэг) тухай тайлбарлах Жимс үүсэхэд үрэвчний үүргийг тайлбарлах

Мойлын яс, жүржийн үр, улаан лоолийн үр, улаан буудай зэрэг ургамлын үр аль хэсэгт оршдогийг үрт нахианы байрлал, тоотой болохыг үр

жимсийн зүсэж харах боломжтой Жимс нь үр боловсруулах орноос үүсэж байгааг

харуулах, үрийг хамгаалахад жимсний үүргийг тодорхойлох

Үр, жимсний цуглуулга, загвар, зураг, бичлэг Цахим хичээлүүд




84

Б_8_3_6

Ш_8_4_4

Ш_8_4_5

Ш_8_4_6

Үрийн бүтцийг судлах, үр жимсний тархалтын хэлбэрүүдийг хэлэлцэх

Дээрх жишээ болгон авсан ургамлуудаа ашиглаад үр

жимс салхиар болон амьтнаар хэрхэн тархаж болохыг ярилцах

Дүгнэлт гаргах. Хэрэглэсэн аргаа үнэлэх ба түүнийг

цаашдын судалгаанд зориулан сайжруулах

Бусдын хэрэглэсэн арга, үр дүнтэй харьцуулах

Төрөл бүрийн судалгааны аргуудыг үнэлж дүгнэлт хийх

Үрийн бүтцийг судлахад сайн дэвтээсэн шошийн үрийг ашиглаж болно.Гэхдээ хичээлд хэрэглэхээс хоёр өдрийн өмнө дэвтээнэ.

Шош , вандуй зэрэг том үрийг задалж, бүтцийг нь судлахаас гадна цардуулыг илрүүлэх туршилт хийж болно.

Зарим үрийг ургуулж, хооронд нь харьцуулж болно.

Мойлын яс, жүржийн үр, улаан лоолийн үр, улаан буудай зэрэг ургамлын үр аль хэсэгт оршдогийг

мөн үрийн төрөл зүйлийг ялган таних. Олон янзын жимсээр жишээ авч, тэдгээрийн

тархах аргуудыг хэлэлцэх Үр, жимс нь салхи болон амьтнаар тараагдан

шинэ газар нутагт очдог.

Нэрлэсэн үр, жимсийг амьтан болон салхиар

тардаг гэсэн 2 бүлэгт ангилж яаж тархадгийг нь тайлбарла.

Суралцагсад хайлаас модны үр унах үед түүж аваад үрийн жин, салхинд хийсхэд хэрхэн нөлөөлөхийг илрүүлэх туршилт төлөвлөн

ажиглалт хэмжилт хийж болно. Салхиар тархдаг үр жимсний цаасан загвар хийх

(2 ба түүнээс дээш далавчтай цаасан сэнс). Сэнсний далавчны хэмжээ, масс, хэлбэрийг өөрчлөх замаар тодорхой өндрөөс тухайн

сэнсний унахгүйгээр агаарт хийсэх хугацааг уртасгах зорилго тавина.

Дэвтээсэн шошийн үр, өсгөдөг шил, иод\калийн уусмал.

Янз бүрийн жимснүүд ба бодит жимснүүдийн

оронд янз бүрийн жимснүүдийн фото зурагнуудыг ашиглах

боломжтой.

Үзүүлсэн үрийг хараад сурагчид тархах аргын талаар таамаглах

85

Б_8_3_7

Ш_8_3_3

Ш_8_4_2

Цэцэгт ургамлын амьдралын эргэлтийг тайлбарлах

Ажиглалт ба хэмжилт хийх Шинжлэх ухааны мэдлэг ба

ойлголтыг ашиглан үр дүнг тайлбарлах

Цэцэгт ургамлын амьдралын эргэлтийг судлан, түүнийг зурж үзүүлэх

Үр ургах нөхцөлийг туршиж үзэх , Үр ургуулах, ажиглалт тэмдэглэл хөтлөх

Амьдралын эргэлтэнд үр ямар үүрэгтэйг ярилцах Ургамтын үржлийн ач холбогдлийн талаар

хэлэлцэх , ургамал тархаж байгаа шалтгааныг илрүүлэх

Үрнүүд, петрийн аяга, өгөгдсөн нөхцлүүд

Хэрвээ боломжтой бол цэцгийн бүтцийг судлахаас, жимс

үүсэх улмаар үрлэх үрээс ургах бүх үйл явцыг нэг ургамал

дээр сонгож ажиглах хэрэгтэй.Энэ ажиглалт нь үр

тогтсоны дараа үр, жимс хэрхэн яаж хөгждөгийг ойлгоход

тустай.

Б_8_3_8.

Ш_8_4_4

Удамшлын мэдээлэл эцэг

эхээс үр төлд дамждаг

болохыг ойлгох


ойлголт ашиглан үр дүнг

тайлбарлах, бусдад

ойлгуулах

Эцэг эх болон үр төлийн хоорондын ялгаатай ба

төстэй шинжийн жишээнд тулгуурлан удамшдаг

шинжийн талаар ярилцах

Шинж чанар нь генд агуулагддаг бөгөөд

генетикийн мэдээлэл нь эсийн бөөмд

хадгалагддаг болохыг тайлбарлах

Энэхүү генетикийн мэдээлэл нь хэрхэн нэг үеэс

дараагийн үед дамждаг болохыг хэлэлцэх.

Эсийнбөөм,

хромосомынзурагтүзүү

лэн

Сурагчдын ургийн

бичиг ашиглан

ялгаатай ба төсөөтэй

шинжийг

тодорхойлуулан

хэлэлцүүлэг хийх

Эсийн бөөмд оршдог

генетикийн мэдээлэл

нь үржлийн үед бусад

гентэй нэгдэх тухай

энгийн мэдлэг өгөх

8-р ангийн 3-р

бүлгийн хичээлтэй

холбох

Б_8_3_9.

Ш_8_1_3

Селекцийн үр дүнд шинэ

үүлдэр, сорт, омог хэрхэн бий

болохыг тайлбарлах

Өнөөгийн болон өнгөрсөн

үеийн судлаачдын туршилт

хийдэг, баримт нотолгоо

гаргадаг, бүтээлчээр

сэтгэдэг арга барилыг

хэлэлцэх

Хоёрдогч эх сурвалжийг ашиглан селекцийн үр

дүнд тодорхой шинжтэй бие махбодыг хэрхэн

бий болгож болох тухай ядаж нэг жишээ олж

мэдэх.

Жишээ нь: өндөр үр ашигтай хүнсний ногоо эсвэл

хүссэн өнгийн цэцгээ үржүүлж, тарьж ургуулах

гэх мэт.

Селекци байгаль дээр өөрөө явагдаж болох

талаар хэлэлцэх (байгалийн шалгарал).

Селекцийн үр дүнд

гаргаж авсан амьд

биеүдийн фото зураг


Селекцийн сонгодог

жишээнүүд

Сурагчдыг багт

хуваан мэдээлэл

хайлгах,

боловсруулуулах

Сурагчдын илтгэл,

мэдээллийг үнэлж

дүгнэх

86

Б_8_3_10.

Ш_8_1_3

Байгалийн шалгарлын тухай

Дарвины боловсруулсан

онолын талаар ярилцах

Өнөөгийн болон өнгөрсөн

үеийн судлаачдын туршилт

хийдэг, баримт нотолгоо

гаргадаг, бүтээлчээр

сэтгэдэг арга барилыг

хэлэлцэх

Дарвины судалгааны үйл ажиллагаанд

шинжилгээ хийж, тэрээр хэрхэн байгалийн

шалгарлын тухай онолоо баталсныг хэлэлцэх

Зохилдолгооны тухай өмнөх мэдлэгийг сэргээн

сануулах

Дарвины аяллалын

маршрут

Цуглуулж дүгнэлт

хийсэн амьтдын зураг

Дарвины онол гарах

үеийн шинжлэх

ухаан, нийгмийн

хөгжлийн талаар


Ач холбогдлыг

илэрхийлсэн зурагт

хуудас бүтээлгэх

Явцын үнэлгээ:

Даалгавар:

1. Зургийг ажиглан ургамал хэрхэн тоос хүртдэг болохыг ярилцаж, ямар төрөл болохыг нэрлэн бичнэ үү

1.....................................

2.....................................................

3.........................................

4................................

Дадлага: Цэцэгт ургамлын дохиур, үрийн орны бүтэц хэлбэрийг ажиглан тоос хүртэх үйл ажиллагаатай хэрхэн зохицсон


87

Үйл ажиллагаа: Дохиур үрийн орныг толдорхой ажиглаж болхуйц томоохон цэцэг бүхий тасалгааны хэд хэдэн цэцэг сонгон

авч ажиглан ажлын хүнэгтийг бөглөөрэй. (Багш цэцгийн нэрийг хэлж өгөх, салхиар ба шавжаар тооос хүртдэг 4 өөр цэцэг

сонгох)

Ажлын хүснэгт:

Цэцгийн нэр Дохиур хэлбэр, байрлал Үрийн орны хэлбэр байрлал Цэцэг1...................

Цэцэг2..................... Цэцэг3......................

Цэцэг4.................... Анхаарах зүйл:Ажиглах явцдаа цэцгээ гэмтээхгүй байхыг хичээгээрэй Асуулт: 1.Зарим үрийн орны амсар дээр наалдамхай чихэрлэг шингэнтэй байхыг анзаарвуу, энэ шингэн ямар үүрэгтэй

болохыг тайлбарлаарай ................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................... 2. Тод өнгө зүстэй, үнэртэй балтай цэцгүүдийн дохиур үрийн орон ямар онцлонтой байна вэ? ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................. 3. Зарим цэцгүүдийн дохиур үрийн орны амсар, өдлөг, салбантай байдаг. Ийм байх нь тоос хүлээн авах чадвартай ямар холбоотой болохыг тайлбарлаарай. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................... 4. Гадаад хэлбэр өнгө зүс нь ямар цэцгүүдийн дохиурын тоосовч, үрийн орны амсар наалдамхай шингэнтэй эсвэл үсэнцэртэй, салбантай байна вэ? Тоос хүртэх онцлогтой холбон дүгнэлт гаргаарай. ................................................................................................................................................................ ........................................................................................................... 5. Гадаад хэлбэр өнгө зүс нь ямар цэцгүүдийн дохиурын тоосовч, үрийн орны амсар гөлгөр гадаргуутай байна вэ? дүгнэлт гаргаарай ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................. 6.Яагаад зарим цэцгийн дохиурын тоосовч, үрийн орны амсар цэцгээсээ ил гарч цухуйсан байна вэ? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ 7. Зөгий ажил хаявал яах вэ?

88

............................................................................................................................................

........................................................................................................................................... 8.Тоос хүртэлт гэж юу вэ? Тодорхойлолт гаргаарай ............................................................................................................................................ ........................................................................................................................................... 9.Тоос хүртэлтийн ямар хэлбэр, энэ нь ямар ач холбогдолтой болохыг ярилцан, тайлбарлан бичнэ үү?

....................................................................................... ..................

.........................................................................................................

.........................................................................................................

.........................................................................................................

Дүгнэлт: Ургамал тоос хүртэхэд үр боловсрох орны амсар, үрэвчны байрлал, дохиурын тоосовчны хэлбэр, шилбэ нь хэрхэн зохицсон болохыг ярилцан, хоосон нүдэнд дүгнэж бичээрэй.

Үр боловсрох орны амсрын төрлүүд

Үр боловсрох орны үрэвчний байрлалууд

Дохиурын төрлүүд

Дүгнэлт: Дүгнэлт: Дүгнэлт:

89


Б_8_4_1

Ш_8_1_1

Ш_8_1_4

Ш_8_3_1

Ш_8_4_1


энергийн урсгалыг

тайлбарлах, загварчлах.



тайлбарын ач холбогдлын

талаар ярилцах





хэрэглэх

Хэмжигдэхүүн ашиглаж,


хийх





Бүтээгч, I, II,III эрэмбийн хэрэглэгч, өвсөн

тэжээлтэн амьтан, махчин амьтан гэсэн нэр

томъёог тайлбарлах

Тодорхойлох түлхүүр ашиглан таньсан амьтан,

ургамлыг оролцуулан тэжээлийн энгийн гинжин

хэлхээ байгуулах.

Тэжээлийн сүлжээ үүсгэж тэжээлийн энгийн

гинжин хэлхээнүүд хоорондоо харилцан

холбоотой болохыг тайлбарлах.

Сурагчид өөрийн оршин байгаа газрын төрөл

зүйлүүдийн тэжээлийн сүлжээг үүсгэж байгаа

тэжээлийн гинжин хэлхээг хэлж мэдэх.

Тэжээлийн сүлжээн дэх амьд биеийн нэг хэлбэр

алга болох нь бусад амьд биесд хэрхэн

нөлөөлөхийг хэлэлцэх.

Тэжээлийн гинжин хэлхээ ба сүлжээ нь тодорхой

бодгалиудыг харуулдаггүй, харин биомассыг

илэрхийлэн харуулдгийн учрыг тайлбарла.

Тэжээлийн гинжин хэлхээ ба сүлжээний дагуу

энерги урсдаг болохыг тайлбарлаж, хоол

хүнсний сүлжээ хэрхэн бий болж байгаа тухай

ярилцах

“Тэжээлийн хэлхээний түвшин” гэдэг нэр томъёог

ойлгож танилцах

Тэжээлийн хэлхээний түвшингүүдээр энерги

хэрхэн дамжиж байгааг харуулахын тулд

сурагчдаар өөрсдийнх нь оролцдог идэш

тэжээлийн хэлхээний загварыг зохиолгох

Төрөл бүрийн хоол

хүнсний сүлжээ

Тэжээлийн хэлхээний янз

бүрийн жишээгээр

ойлголтыг баяжуулан

бататгах.


тухай 7-р ангийн хичээлээ

сэргээн санаж, амьд бие

юуг хооллодог болохыг

ажиглалт юмуу хоёрдогч

эх сурвалжаас мэдсэнээр

тэжээлийн хэлхээ үүсгэж

болохыг хэлэлцэх.

Тэжээлийн сүлжээ ба

тэжээлийн энгийн гинжин

хэлхээнүүд хоорондоо

харилцан холбоотой өөр

өөр ойлголт болохыг


90

Б_8_4_2

Ш_8_1_4

Ш_8_4_1

Хүн амын тоо толгойд

нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг






хэрэглэх





Хүн амын өсөлтөнд экологийн хүчин зүйлс

хэрхэн нөлөөлдөг талаар ойлголттой болох.

Зурагт үзүүлэн,

видео бичлэг, хүн

амын өсөлтийн

график

Дэлхийн хүн ам, монгол

орны хүн амын өсөлтөд

хүчин зүйлс хэрхэн

нөлөөлж буй талаар бусад

эх сурвалжаас мэдээлэл

олж авна

91

ОРШИЛ

Энэхүү суралцахуйн удирдамжид IХ ангийн биологийн хичээлийн агуулга, сурах арга барилыг тусгасан болно. Бүлэг бүрт шинжлэх ухаанч арга барилд сургах зорилтууд давтагдан тусгагдсан бөгөөд суралцагчдын эзэмших боломжтой сурах арга барил бүрт холбогдох туршилтууд, дадлага ажил, хэрэглэгдэхүүнийг зөвлөсөн болно.

Бүлэг ба сэдвийн хүрээнд судлах агуулгын дарааллаар сургалцахуйн зорилтыг тодорхойлсон бөгөөд та орон нутгийн нөөц, эх

сурвалжийн онцлогийг харгалзаж суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийг төлөвлөх боломжтой.

Сургууль, багш хөтөлбөрийг илүү уян хатан байдлаар хэрэгжүүлэх зорилгод нийцүүлэн суралцагчдын сонирхол, суралцах

чадвар, хурд, түвшинд тохируулан шинжлэх ухаанч судалгаа шинжилгээнд зориулсан хичээлийн цагийг нэмж зохицуулж болно

БҮЛЭГ: Б_9_1. БИОЛОГИЙН ОЛОН ЯНЗ БАЙДАЛ БА АНГИЛАЛ

Энэ бүлгийг судалснаар суралцагчид амьтан, ургамлын баг, овог зарим төрөл, зүйлийг ялган таних, тодорхойлох түлхүүр зохиож,хэрэглэж сурна.



Ажиглах

Харьцуулах

Тодорхойлох

Тайлбарлах


Тодорхойлох түлхүүр бичиг Аймаг, бүлэг, хүрээ, анги, баг, овог, төрөл, зүйл



92

Б_9_1_1.

Ангилал зүйн бага нэгж (баг, овог зарим төрөл зүйл)-ийн онцлог шинжийг

мэдэх, зарим амьд биеийг ялган таних, тодорхойлох

Сурагчид бэлэн таних түлхүүрийг

ашиглан нутгийхаа амьтан,

ургамлыг хүрээлэн буй орчинд

нь таньж мэдэх (Мөн амьтан

ургамлыг зураг, фото зургаас нь

тодорхойлж болно)

Усны индикатор

макросээрнуруугүйтэн амьтдыг

тодорхойлох түлхүүрийг зохион,

ашиглаж орон нутгийн гол

мөрний усны чанарыг үнэлэх

Энгийн тодорхойлох

түлхүүр


таних түлхүүр

ашиглах

Навч болон үрийн

цуглуулгыг энгийн

түлхүүр зохиоход

ашиглах

Усны сээрнуруугүйтэн

амьтдын зураг,

бэлдмэл

scientificillustrator.com/

insects.html beb

7, 8-р ангийн I бүлгийн хичээлтэй

холбох

Явцын үнэлгээ: Б_9_1_1. Ангилал зүйн бага нэгж ( баг, овог, төрөл, зүйл)-ийн онцлог шинжийг мэдэх, зарим амьд биеийг ялган

таних, тодорхойлох түлхүүр зохиох

Даалгавар:Усны индикатор макросээрнуруугүйтний авгалдайн онцлог шинжийг бичиж,багийн нэрийг тодорхойлоод усны чанар

ямар байгааг илтгэдэг болохыг зургийн дор хэсэгт будаж тэмдэглэнэ үү. Үүнд: - Усны чанар сайн

- Усны чанар дунд зэрэг

- Ус бохирдолтой

Онцлог шинж....................................

Багийн нэр...................................

Онцлог шинж....................................

Багийн нэр...................................

Онцлог шинж....................................

Багийн нэр...................................

93

Түлхүүр:

2 сүүлний ургацалтай.

Хөлний урт заламгайтай.

Далавчны хос үүсгүүртэй.

Хөл тус бүрийн үзүүрт 2 хумстай.

3 сүүлний ургацалтай.

Хэвлийнхээ дагуу заламгайтай.

Далавчны нэг үүсвэртэй.

Хөл тус бүрийн үзүүрт 1 хумстай.

Авгалдай нь янз бүрийн материал

ашиглаж гэр барьдаг.

Зөөлөн хэвлийтэй, хэвлийг тойрсон заламгайтай.

Хаварчийн авгалдай Өдөрчийн авгалдай Гэр баригч хоовгон

Усны чанар сайн байгааг илтгэдэг, цэнгэг усаны индикатор шавж

Анхаар: Өсгөгч шилний тусламжтайгаар хөлний хумсны тоог харах хэрэгтэй. Энэ даалгавраар суралцагчийн энгийн түлхүүр зохиох шинж чанарыг зөв олж илрүүлэх чадвар болон тэдний даалгавар гүйцэтгэх ялгаатай байдлыг илүүлнэ.


Амьд биесийн хэмжээ

Суралцагчид энэ сэдвээр эс түүний эрхтэнцрүүдийн хэмжээг мм-ээр илэрхийлэх, өсгөлтийг тооцох дадлага ажил хийнэ.



хандуулах асуудал Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог

зөв, оновчтой хэрэглэх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож болох эрсдэл, аюулыг үнэлэх

Хэмжилт хийж, тохирох нарийвчлалтай үр дүнг гаргах


Гэрлийн микроскопи, обьектив, окуляр, микрометр, түр бэлдмэл



Б_9_2_1.

Эс түүний эрхтэнцрүүдийн хэмжээг мм-ээр

илэрхийлэх, өсгөлтийг тооцох

Далага ажил: микроскопоор харж буй зүйлийн хэмжээг үзэгдэх талбайн харьцуулалтын арга ашиглан олох .

Туршилтын тайлбар:Сонгины булцуу эсвэл

Дадлага ажилд шаардагдах багаж хэрэгсэл:

Гэрлийн микроскоп

Үзэгдэх талбай эсвэл Талбайндиаметр маш чухал.

Үзэгдэх талбай гэдэг нь

микроскопын окуляраар

94

Ш_9_1_3

Ш_9_2_4

Ш_9_3_1

Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах талаар

дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв,

оновчтой хэрэглэх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон

судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож болох

эрсдэл, аюулыг үнэлэх Хэмжилт хийж,

тохирох нарийвчлалтай үр дүнг гаргах

гишүүний ишнээс эпидермисийг хуулан авч бэлтгэсэн түр зуурын препаратыг ашиглан тохирох хэмжүүрээр эсийн хэмжээг

тодорхойлно.

Арга: сурагч бүр үзэгдэх талбайд харагдаж буй

зүйлийг бүхэлд нь харж, бэлдмэлийн хэмжээг тодорхойлох оролдлого хийх шаардлагатай.

Өөр бэлдмэлийг харахдаа объективээ солино.

Сурагчид үзэгдэх талбайн янз бүрийн өсгөлтөөр харсан мэдлэг, туршлага зэрэг дээрээ үндэслэн бэлдмэлийн хэмжээг

тооцоолж болно.

Тооцоолж олсон хэмжээгээ бусдынхтай харьцуулаад энэ нь зөвхөн ойролцоолох арга

гэдгийг ойлгох.

Бэлдмэлийн тавиур

Үзэгдэх талбайн хүснэгт

http://www.microscope-microscope.org/adva

nced/magnification-1.htm

харах үед харагдах миллиметр эсвэл микрометрийн хэмжээ юм.

Обьектив болон окулярын өсгөлтийн хэмжээг ашиглан үзэгдэх талбайн хэмжээг

хэрхэн олох талаар дараах вэб сайтаас олно уу:

http://www.microscope-

microscope.org/advanced/magnification-1.htm

10Х Бодисын дуран

100Х Нүдлүүр дуран=1000Х

Өсгөлт. Өсгөлтийг тооцох

хүснэгтээс харах талбайн

бодит хэмжээ 1,8mm буюу

1800nm гэдгийг мэдэж

болно

Ийм өсгөлтөөр харахад

харах зүйл ойролцоогоор

харах талбайн 1/4-тэй

тэнцэхүйц хэмжээтэй байх

юм бол түүний хэмжээ

1800/4=450nm болно.

Харах

талбай

http://www.microscope-microscope.org/advanced/magnification-1.htm








95

Б_9_2_2.

Эсийн мейоз хуваагдлыг тайлбарлах,

загварчлах

Мейоз хуваагдлын үр дүнд хромосомын тоо цөөрч диплойд бүрдэлтэй эсээс гаплойд бүрдэлтэй гамет үүсэхийг


Мейозоор үүссэн эсүүд нь генийн хувьд ижил бус байдгийг хэлэлцэх

Мейозийн хялбар хөдөлгөөнт үзүүлэнг харах вэб хаяг:

http://www.abpischools.org.uk/res/coResourceImport/modules/genome/

fullscreenflash7765.cfm?flash=en-flash/meosistime.swf&titl

e=Animation+of+meiosis&version=8

Гол гол үйл явцуудыг тодруулан эсийн хромосом ба генийн ямар өөрчлөлт

ажиглагдаж байгаад гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Үүнд:

- 4 эс үүснэ - эсүүд (гаметүүд) нь гаплойд (хромосомын хагас)

- зүйлийг нөхөн үржихэд гаметүүд ашиглагддаг гэх мэт

(Меойзын үе шатуудыг нарийвчлан тайлбарлах шаардлагагүй)

Хоол тэжээлийн бодис

Энэ бүлгээр

Суралцагчид хүний идсэн хоол хэрхэн боловсорч шингэдгийг судалж мэднэ

Туршилтыг төлөвлөж сурах ба сорил туршилтыг бусадтай хамтран хийнэ. чадвартай болгоход

Ажиглалт, таамаглал, дадлага ажлын явц бусад мэдээллийг тэмдэглэнэ.

Судалж илрүүлэх зүйлийнхээ талаар дэвшүүлсэн таамаглал, гарсан үр дүнг нь судалгааныхаа явцтай холбон

тайлбарлах чадвар эзэмшинэ.

Хоол боловсруулах замын ханаар том молекулын задралаар үүссэн жижиг молекулууд шимэгдэж биед шингэхийг

судлахаас өмнө жижиг молекулуудаас шинээр том молекулууд нийлэгждэг тухай тоймлон ярилцана



Шинжлэх ухаанч арга барилын төлөвлөлт хийх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож

болох эрсдэл, аюулыг үнэлэх

Нийтлэг хэрэглэгддэг материал, тоног төхөөрөмжийн аюулгүй байдалд эрдлийн үнэлгээ хийх

Хэмжилт хийж тохирох нарийвчлалтай үр дүнг гаргах

Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар илэрхийлэх, танилцуулах

Хэрэглэсэн аргыг үнэлэх, судалгааг цаашид сайжруулах

http://www.abpischools.org.uk/res/coResourceImport/modules/genome/fullscreenflash7765.cfm?flash=en-flash/meosistime.swf&title=Animation+of+meiosis&version=8








96

Судалгаа шинжилгээний арга ба дүгнэлтийг янз бүрээр үнэлж харуулах

Буруу үр дүнг тодорхойлох, судалгаа шинжилгээг сайжруулах санал өгөх

Дүгнэлтийг танилцуулах ялгаатай арга замуудыг үнэлэх


Шим ба шим бус бодис, уураг, нүүрс ус, цардуул, өөх тос, амин хүчил, фермент биохурдасгуур, залгих,

боловсруулах, шингээх, нийлэгжүүлэх, гадагшлуулах



Б_9_2_3.

Ш_9_1_3.

Ш_9_2_2.

Ш_9_3_2.

Ш_9_4_4.

Хоол тэжээлээр авсан шим бодис задрах,

нийлэгжихийг загварчлах

Баримт нотолгоог Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг

ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон

нэр томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх

Шаардлагатай нөхцөлд тохирсон

түүвэр хийх аргыг хэрэглэх

Ажиглалт, хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар

илэрхийлэх Дүгнэлтийг

танилцуулах ялгатай арга замуудыг үнэлэх

Энгийн бага молекулт нэгж (мономерүүд) нэгдэн макромолекул (полимер) үүсгэснийг дүрсэлсэн

энгийн диаграмм ба загвар ашиглах жишээ нь: цаасан молекул’-ын загвар. Цаасан молекулын загвар: Сурагчид жижиг

молекулууд олон дахин нэгдэх замаар том молекул үүсдэгийг энэхүү аргаар төсөөлж чадна.

Цаасан молекул нь глицерин, өөхний хүчил, энгийн амин хүчил, глюкоз зэргийг багтаана.

Нүүрс-усны гурван анги болох энгийн сахар,

дисаахар, полисаахарийн үндсэн бүтцийг тэмдэгт загвар ашиглан сэргээн сануулах.

Цаасан молекулын загварыг хувилах

Бичгийн хавчаар

Хайч

Глицерин, өөхний хүчлийн цаасан молекул

Вебсайтын мэдээлэл, диаграм. анимаци

Сурагчид дараах зүйлийн талаар

ойлголттой байх хэрэгтэй:

элемент

атом

молекул. Цардуул нь ургамал дотор нөөцлөгддөг

нүүрс-ус бөгөөд амьтанд гликоген хэлбэрээр хадгалагддаг.

Нийлэгжлийн дунд мономерүүдээс полимер үүсэх үзэгдлийг

дэлгэрэнгүй тайлбарлах шаардлагагүй. Амин хүчлийн

молекулууд холбогдон, уургийн полипептидийн гинж үүсгэх ба

полимерын молекулын уртаас уургийн шинж тодорхойлогдоно

(бүтцийн илүү өндөр түвшний ойлголт шаардлагагүй).

Ханасан ба ханаагүй өөх

Нугалах хэсгийг үзүүлнэ

Нүүрстөрөгчийн атом

Хүчилтөрөгчийн атом

Устөрөгчийн атом

97

тосны тухай ойлголт өгөх шаардлагагүй.

Б_9_2_4.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_1.

Ш_9_3_1.

Ш_9_3_2

Хүнсний бүтээгдэхүүний

цардуул, саахар, уураг, өөх тосыг туршилтаар илрүүлэх

Таамаглал,

тайлбарыг баримт нотолгоогоор үнэлэх


дэвшүүлэх Хэмжилт хийж

тохирох нарийвчлалтай үр дүнг гаргах

Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг

математик аргаар илэрхийлэх танилцуулах

Цардуул (иодын уусмал),сахар (бенедиктийн урвалж), уураг (биуретийн урвалж),тос (этанол)-

ыг илрүүлэх туршилт хийх Цардуул илрүүлэхдээ төмсөн дээр иодын уусмал дусааж, сахар илрүүлэхдээ чихэр эсвэл

ёотонг нунтаглан хуруу шилэнд хийж бага зэргийн устай хольж уусгана. Дээрээс нь Бенедиктийн урвалж нэмж усан баннд халааж

өнгөний өөрчлөлтөөр нь дүгнэн ярилцана. Арга:Жижиг бүлгээр ажиллана. Сурагчид үр дүнд хүрэхийн тулд туршилтын алхмыг нэг

бүрчлэн явуулна. Сурагчид энэ туршилтыг хүнсний төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн дээр туршиж үзэж дээрх бодисууд

агуулагдаж байгаа эсэхийг тэмдэглэх

Бенедиктийн сорил

Биуретийн сорил

Цардуулын сорил

Өөх тосны сорил Ажигласан зүйлээ өнгөт зургаар дүрслэх замаар

сорилын үр дүнг гаргаж болно. Туршилтын нийт үр дүнг хүснэгтээр илэрхийлж болно.

Дижитал камер ашиглан сорилын явц, техник, үр дүн, дүгнэлтийн талаар дэлгэрэнгүй дүрс бичлэг хийх боломжтой.

Сурагчид туршилтын дараа түүний алхмуудыг сайжруулах талаар санал дэвшүүлж болно. Жишээ нь.

Усан ванныг илүү сайжруулах боломж байна уу?

Цаасан шүүлтүүр ашиглан өөх тосыг шүүх замаар туршилтыг хялбархан явуулж болох

уу?

Төмс Модтой чихэр, эсвэл ёотон

Иодын уусмал Бенедиктийн урвалж Хуруу шил, хуруу шилний

хавчаар, усан банн Бенедиктийн урвалж бэлтгэх

талаарhttp://www.cleapss.org.uk/attachments/article/0/RB11.pdf хуудаснаас хар.

Биуретийн урвалж (NaOH уусмал+ CuSO4 уусмал) уураг агуулсан хоол хүнс,

жишээ нь: өндөг, сүү, мах гэх мэт, хуруушил, дусаагуур,

хуруушилнийтавиур, ус

Иодын уусмал нь эмийн санд элбэг зарагддаг

олдоц ихтэй. Усан банн байхгүй тохиолдолд плиткан дээр саванд ус

хийж халааж орлуулж болно. Өнгийн өөрчлөлтийг 6-р

ангид үзсэн илрүүлэгчийн талаарх мэдлэгтэй холбож

тайлбарлах. Халуун устай болгоомжтой харьцах

Биуретийн урвалж бэлдэхдээ натрийн

шүлтийн уусмалыг арьсан дээрээ асгахаас болгоомжлох, зэсийн

сульфат хортой тул болгоомжлох. Хамгаалалтын нүдний

шил зүүх шаардлагатай. Биуретийн сорилд гидроксидын уусмал

ашиглах үедээ тэсрэлт үүсэхээс сэргийлээрэй

Өөх тосны сорилыг хийхдээ этилийн спирт нь шатамхай учир

галаас болгоомжил. Татах шүүгээ ашиглах нь зүйтэй.

Б_9_2_5.

Шим ба шим бус бодисуудын ач

Витамин (C ба D), эрдэс давс (кальци ба төмөр) дутагдахад илрэх шинж тэмдгийг тайлбарлах

Нүүрс-ус, өөх тос, уураг, витамин, эрдэс бодисын

Мультивитамины хайрцаг дээрээс эрдэс

http://www.cleapss.org.uk/attachments/article/0/RB11.pdf



98

Ш_9_2_1.

Ш_9_2_3.

Ш_9_2_4.

Ш_9_3_1.

холбогдлыг тайлбарлах, зарим витамин, эрдэс давс

дутагдахад илрэх шинж тэмдгийг хэлэлцэх

Шинжлэх ухааны ойлголт, мэдлэгээ

ашиглан таамаглал дэвшүүлэх

Шинжлэх ухаанч арга барилын төлөвлөлт хийх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх,

лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад

тохиолдож болох эрсдэл, аюулыг үнэлэх

Хэмжилт хийж тохирох нарийвчлалтай үр

дүнг гаргах

Хоолны найрлага, шим тэжээлийн бодис болон зохистой хооллолтын талаарх мэдлэгээ сэргээх Төрөл бүрийн хүнсний бүтээгдэхүүнүүдийн

найрлагыг харуулсан хүснэгт болон бичвэр мэдээлэл ашиглан янз бүрийн насны хүмүүсийн өдөрт авах ёстой шим ба эрдэс бодис, витамины

хэрэгцээг тогтоох Өдөр бүр шаардлагатай витамин, эрдсийг олж авахын тулд хэрэглэх хүнсний хэмжээг

тооцоолох. Витамин С ба виамтин D, эрдэс бодис Са ба Fe-ийн дутагдлаас үүдэх шинж тэмдэгийг судлах.

Өгөгдлүүдийг төрөл бүрийн графикийн хэлбэрээр илэрхийлдэг. Сурагчдаас асуух асуултууд голлон өгөгдөл ашиглан

тайлбарлахад чиглэх ёстой. Жишээнь: - Яагаад 9-18 насны хүүхдийн нэг өдөрт

шаардлагатай кальцийн хэмжээ нь 19-50

насны хүний хэмжээнээс их байдаг вэ? - Яагаад 50 настай хүмүүст тэднээс 20-

насаар залуу хүмүүсээс илүү их хэмжээний

кальци хэрэгтэй байдаг вэ? - Яагаад D витамины хэрэгцээ нас ахихаар

ихэсдэг вэ?

агууламжийн талаарх олон төрлийн мэдээлэл Тэжээлийн дутагдлаас

үүдэлтэй өвчний шинж тэмдэгийг харуулсан интернетийн зураг,

дүрсүүд. Интернетээс хайж олох боломжтой лавлах

материал, жишээ нь.

бодис ба витамины тоо хэмжээний талаарх мэдээллийг авч болно.

Хоолтэжээлийнбодисуудыгдараах 5 төрөлдангилдаг:

Нүүрс-ус

Липид

Уураг

Витаминба эрдэс

Ус. Энэ сэдвийн хүрээнд амьдралын хэв маяг, орчин өөрчлөгдсөнөөр

эдгээр витамин, эрдсийг олж авахад хэрхэн нөлөөлдөг талаар

хэлэлцэж болно. Жишээ нь:

Гэрэл багатай

улсорнуудад (Гренланд, Швед) D витамин

Мах иххэрэглэж, жимс, ногоо бага хэрэглэдэг газар С

витамин

Цагаан хоолтонд төмөр

Сүүнбүтээгдэхүүнбаг

ахэрэглэдэгхүмүүс, хөхүүлэмэгтэйчүүдэдкальци.

Малчдын уламжлалтхоолхүнсэнд хэрэглэдэгзүйлсийгсуур

ин газрын хүмүүсийн хоолхүнсэндхэрэглэдэгзүйлстэй харьцуулах.

99

Б_9_2_6.

Ш_9_2_1.

Ш_9_1_2.

Ш_9_1_1.

Хоол боловсруулах үйл явцыг тайлбарлах, түүнд энзим

биохурдасгуурын үүрэгтэйг ойлгох


дэвшүүлэх Таамаглал,


Баримт нотолгоог анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу эсвэл

хоёрдогч эх сурвалжаас ашиглах уу гэдгээ шийдэх

Хэсэг талх аваад хэдэн хормын турш зажилж,

чихэр амтагдахыг мэдрэх

Яагаад хоол хүнсийг зажлах хэрэгтэй байдаг

болон, шүлсэнд зарим хоол хүнсийг зажлах

явцад задалдаг фермент агуулагддаг тухай

хэлэлцэх

Хоол хүнсний химийн болон механик задралын


Ходоодонд уураг задарч амин хүчил болоход

оролцдог ферментүүдийг нэрлэх

Ренин нь зөвхөн нялх хүүхдийн ходоодонд

агуулагддаг болохыг сүүг ээдүүлж харуулах

жишээн дээр тайлбарлах

Хоол боловсрох замын аль хэсэгт ямар

ферментийн оролцоотой ямар шим бодис

хэрхэн задардгийг хүснэгтээр хийх Х

БЗ

-ын

хэсэг

Ял

гар

уул

даг

шүүс

Хаан

а ү

үсд

эг

Ям

ар

фер

мен

т

агу

ул

даг

Зад

ал

даг

бо

ди

с

Үүсд

эг

бо

ди

с

Ам Шүлс Шүлсн

ий

булчи

рхайд

Амилаз

а

Царду

ул

Маль

тоз

Ходоод Ходо

одны

шүүс

12

хуруу

гэдэс

Нойр

булчи

рхай

Цөс

Өлөн

гэдэс







Талх, сүү

100

Явцын үнэлгээ: Б_9_2_6. Хоол боловсруулах үйл явцыг тайлбарлах, түүнд энзим биохурдасгуурын үүрэгтэйг ойлгох

Даалгавар:

1. Сурагч өдрийн хоолондоо чанасан өндөг, шарсан төмс иджээ. Эдгээр хоолонд ямар шим бодисууд агуулагдах вэ?

Хоол боловсруулах замын ямар эрхтэнд идсэн хоолноос ямар бодисууд нь задарч эхлэх вэ? Хоол тэжээл нь задарч

дуусахад эс ямар шим бодисуудыг хүлээн авах вэ?

2. Нойр булчирхайгаас ялгарах 3 төрлийн ферментийг нэрлэж, тэдгээрийн үүргийг тайлбарла. Пепсин яагаад

ходоодноос 12 хуруу гэдсэнд орох үед үйл ажиллагаа нь зогсдог вэ?

Суралцагчдыг үнэлэх үнэлгээний рубрик





5-р түвшин 90-100%

Хоол боловсрох үйл явцын талаарх мэдлэгээ сэргээн

санах, анализ хийх, дүгнэх

Өндөг , шарсан төмс 2-ын аль нэгийнх нь агуулсан шим бодисыг

зөв нэрлэх.

Өндөг , шарсан төмс 2-ын агуулсан шим бодисыг зөв нэрлэсэн.

Нэг шим бодисын хоол боловсруулах замын ямар эрхтэнд

задарч эхлэхийг зөв бичсэн


Бүх шим бодисын хоол боловсруулах замын ямар эрхтэнд

задарч эхлэхийг зөв бичсэн


Бүх шим бодисын хоол боловсруулах замын ямар эрхтэнд

задарч эхлэхийг зөв бичсэн Задралын дүнд үүсэх

шим бодисын аль нэгийг зөв бичсэн

Өндөг , шарсан төмс 2-ын агуулсан шим бодисыг зөв

нэрлэсэн. Бүх шим бодисын хоол боловсруулах

замын ямар эрхтэнд задарч эхлэхийг бичсэн

Задралын дүнд үүсэх шим бодисыг бүгдийг зөв бичсэн

Хоол боловсруулах

энзимүүдийг нэрлэх

Бүх энзимийг буруу

нэрлэсэн

Аль нэг энзимийг зөв

нэрлэсэн

2 энзимийг зөв

нэрлэсэн

Бүх энзимийг зөв

нэрлэсэн

Хоол боловсруулах энзимүүдийн үүргийг тайлбарлах

Бүх энзимийн үүргийг буруу тайлбарласан

Аль нэг энзимийн үүргийг зөв тайлбарласан

2 энзимийн үүргийг зөв тайлбарласан

Бүх энзимийн үүргийг зөв тайлбарласан

Бүх энзимийн үүргийг зөв тайлбарласан, нэмэлт мэдээлэл

бичсэн

Хоол боловсруулах замын орчныг ялган тайлбарлах чадвар

Орчны рН-ын талаар бичсэн

Ходоодны орчныг зөв бичсэн

Ходоод ба нарийн гэдэсний орчны рН-н ялгааг нэрлэж, үүнээс

шалтгаалан

101

энзимийнүйл ажиллагааг зогссон гэдгийг тайлбарласан

Амьсгал

Энэ сэдвээр суралцагчид аэроб амьсгалыг тайлбарлаж, үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлнэ.



хандуулах асуудал Баримт цуглуулах, тайлбар шаардах, бүтээлч сэтгэлгээг хэрэглэх болон туршилтанд

тулгуурласан асуултуудын ач холбогдлын талаар хэлэлцэх

Шинжлэх ухаанч санааг шалгах туршилтыг төлөвлөх


томьёо

Аэроб амьсгал, амьсгал



Б_9_2_7.

Ш_9_1_1

Ш_9_1_4

Ш_9_4_1

Аэроб амьсгалыг тайлбарлаж, үгэн тэгшитгэл зохиох




ярилцах





хэрэглэх


Амьсгалах үйл явц болон

амьсгаа авч гаргах хоёрын

хоорондын ялгааг хэлэлцэх

Аэроб амьсгалын явцад

хүчилтөрөгч шаардагддаг

болохыг ухаж ойлгох

Амьсгалах гэдэг нь биеийн эс

бүрийг амьд байхад

шаардагдах энергээр нь

хангах үйл явц юм.

Глюкоз + хүчилтөрөгч →

нүүрсхүчлийн хий + ус


видео бичлэг

Хүчилтөрөгч ба глюкоз нь хэрхэн

биеийн эс бүхэнд хүрч, хэрхэн

гадагшилдаг болохыг хэлэлцэх

Үгэн тэгшитгэл зохиолгох

102

Хүний биед бодис зөөвөрлөгдөх ба зохицуулга

Энэ сэдвээр суралцагчид цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцооны талаарх өмнөх мэдлэгээ бататган зүрхний бүтэц, түүний үйл

ажиллагааг саатуулж болох өвчнүүдийн талаар ойлголттой болно.



Баримт цуглуулах, тэмдэглэх

Шинжлэх ухаанч санааг шалгах туршилтыг төлөвлөх

Гарсан үр дүнг судалгааны явцтай холбон тайлбарлах


Зүрх, зүрхний булчинлаг хана, зүрхний тасалгаа, хавхлага, зүрхний титэм судас, ацинус, элэгний үүдэн вен, бөөрний артери, венийн судас, мэдрэл шингэний зохицуулга, глюкагон, инсулин



Б_9_2_8

Ш_9_1_1

Б_9_2_9

Ш_9_1_3

Зүрхний бүтцийн хэсгүүд

нь үйл ажиллагаатайгаа нарийн зохилдсон болохийг тайлбарлах

Баримт нотолгоог анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу хоёрдогч эх

сурвалжаас ашиглах уу гэдгээ шийдэх Зүрхний титэм судас

нарийсах өвчний шалтгаан түүнээс урьдчилан сэргийлэх

боломжийг хэлэлцэх Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах

талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв оновчтой

хэрэглэх

Зүрхний зүүн ховдол нь баруун

ховдлоос зузаан булчинлаг ханатай болохыг сурагчид олж мэдэх.

Зүрхний бүтэц, цусны урсах чиглэлэлийг өөр өөр өнгөтэй сумаар ялгаж зурсан зураг ашиглах.

Зүрхний хавхлагын үүргийг цусны их,бага эргэлттэй холбон тайлбарлах.

Зүрхний бүтэц

http://www.wehealnewyork.org/services/cardiology/structure.html




103

Б_9_2_9

Ш_9_1_3

Зүрхний титэм судас нарийсах өвчний

шалтгаан түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломжийг хэлэлцэх

Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах

талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв оновчтой

хэрэглэх

Зүрхний артерийн титэм судасны үүрэг бол зүрхний булчингуудыг

хүчилтөрөгчөөр хангах явдал гэдгийг мэдэх.

Зүрхний титэм судасны нарийсал өвчнөөр өвдөхөд хүргэдэг шалтгаан, нөлөөллийг сурагчдаар ярилцуулах,

хүний удамшил ч нөлөөлдөг байж болох тухай ярилцлага өрнүүлэх. Өдрийн дэглэм, биеийн хөдөлгөөний

дутагдал, хүний амьдралын буруу хэв маяг зэрэг үүнд хэрхэн нөлөөлөх тухай ярилцах боломжтой.

Дарамт шахалт нь маш олон нөхцөл байдалд хүнд сөрөг нөлөө үзүүлж болох бөгөөд ажлын дарамт, гэр

бүлийн бэрхшээлтэй асуудал зэрэг нь дарамтыг бий болгож, цусны даралтыг өөрчилж болохыг тайлбарлах

Б_9_2_10.

Цусны зөөвөрлөх үүргийн


Цусны зөөвөрлөх үүргийг хэлэлцэхээс

өмнө диффуз, осмос, эсийн амьсгалын тухай ойлголтуудыг судлах

Хэрэв эс мембранаараа

хүчилтөрөгчийн молекулыг зөөвөрлөн оруулж ирэх боломжгүй болсон тохиолдолд ямар байдал үүсч

болохыг тайлбарлуулах

Анхаарах гол асуултууд:

Диффузын үед ямар бодисууд эсэд

орж, эсээс гадагшилдаг вэ?

Эдгээр бодисууд хаанаас үүсч аль чиглэлд шилждэг вэ?

Артери, вен, хялгасан

судасны хөндлөн огтлол Цусны зөөвөрлөх үүргийг

хэлэлцэхээс өмнө диффуз, осмос, эсийн амьсгалын тухай ойлголтуудыг мэдэх

нь эсийн дотор агуулагдаж буй хүчилтөрөгч, нүүрсхүчлийн хийн

концентраци ба усны агуулга тогтвортой байхын ач холбогдлыг ойлгоход

суурь мэдлэг болж ашиглагдана.

104

Артери, вен, хялгасан судасны үүргийг бүтэцтэй нь холбон тайлбарлах, хүснэгтэн мэдээлэл боловсруулах

Боловсруулсан хоол тэжээл нарийн гэдэснээс цусанд орох

Уушигнаас хүчилтөрөгч цусанд нэвчих

Нүүрсхүчлийн хий уушигнаас гадагшлах

Шээгийг элэгнээс бөөр рүү

зөөвөрлөхөд цус чухал үүрэгтэй болохыг судлах

Б_9_2_11.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_1.

Ш_9_3_1.

Ш_9_4_1.

Мэдрэл- шингэний зохицуулгыг тайлбарлах


ойлголт, мэдлэгээ ашиглан таамаглал дэвшүүлэх

Таамаглал, тайлбарыг баримт нотолгоогоор

үнэлэх Хэмжилт хийж тохирох

нарийвчлалтай үр дүнг гаргах


Энэ механизм хэрхэн ажилладаг талаар мэдээллийн урсгалын

диаграмм болон хөдөлгөөнт үзүүлэн ашиглан тайлбарлаж болох юм.

http://www.phys.unsw.edu.au/biosnippets/ (зөвхөн -

‘Analogy’ба ‘In Humans’ хэсгүүд)

Амьд бие физиологийн үйл явцаа задлан шинжлэх,

хянах тогтолцоотой байдаг. Сөрөг задлан шинжилгээний

механизмаар биеийн хэсгийн хүлээн авуурууд өдөөгч гадаад үйлчиллийн

талаархи мэдээллийг хяналтын тогтолцоонд дамжуулах төдийгүй үйл

ажиллагааны өдөөгч сул байгаа тохиолдолд хариу үйлдлийг нэмэгдүүлэн

зохицуулах ба үүний дүнд үйл ажиллагаа идэвхжинэ. Ийм учраас үйл ажиллагаа

хяналтын тогтолцоогоор зохицуулагдсанаар амьд биеийн орчин тогтмол

тэнцвэртэй байна.

Үйл

ажиллагаа

сайжрах

Хариу үйлдэл

идэвхижих механик

Биеийн

хүлээн

авуурууд

Хяналтын төв

цочроог

ч

цочроогч

Хариу үйлдэл

буурах механизм Үйл

ажиллагаа

буурах

http://www.phys.unsw.edu.au/biosnippets/

http://www.phys.unsw.edu.au/biosnippets/

105

Б_9_2_12.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_1.

Ш_9_2_4.

Ш_9_3_1.

Ш_9_4_1.

Арьсны бүтцийг судлах, арьсны хялгасан судасны хана өргөсөх болон

нарийсах замаар дулаан зохицуулагддаг болохыг тайлбарлах


ойлголт, мэдлэгээ ашиглан таамаглал дэвшүүлэх


үнэлэх Ямар багаж, аппарат

хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний

явцад тохиолдож болох эрсдэл, аюулыг үнэлэх


Хэрэглэсэн аргыг үнэлэх, судалгааг цаашид

сайжруулах

-Сурагчид өөрсдийн ерөнхий мэдлэгийг ашиглаж хүний биеийн дулааныг тогтмол байлгахад ямар

хүчин зүйлс нөлөөлдөг болох тухай оюуны зураглал хийж болно. Жишээ нь:

Биеийн дулаан Цусны найрлага (CO2, O2,

шээсний хүчил, глюкоз, ус, эрдэс

давсг.м) Цусны pH , Улаан бөөмний тоо ширхэг

Цусны гаралт гм Дээрх ажлыг багаар хийж, дараагаар нь ангиараа нийлж, нэгтгэж болно.

Хүний биеийн температур зохицуулалтын тухай судалж үзэхээс өмнө амьтдын дулаан зохицуулалтын

тухай судлах нь зүйтэй.

-Сурагчид бүлээн ба хүйтэн цустан гэсэн ухагдахуунтай танилцсан байдаг

Судалгаа.

Пенгвин биеийн дулаанаа зохицуулах

Зурган танилцуулга, илтгэл тавих, эссэ

бичих зэрэг дасгалууд багтана.

Пенгвин биеийн дулаанаа тогтмол байлгах физиологи, зан төлвийн

зохицуулгатай амьтан.

Пенгвин нь Монголд байдаг зурамтай адил байдлаар дулаанаа тогтмол

байлгана.

Багшийн гарын

авлага/дэвтэр Лавлагааны ном Сурах бичиг

Интернет Вэб хуудас:

http://www.coolantarctica.co

m/Antarctica%20fact%20file/science/cold_penguins.htm

Зохицуулга бий болоход эсийн бүрхүүл гол үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд тэрээр

зөвхөн зарим нэгэн молекулыг нэвтрүүлдэг байна.

Диффуз осмосын замаар орж ирсэн бодисууд эсийн цитоплазм болон эргэн

тойрны эд эсэд хүрнэ. Эсэд зарим төрлийн молекул хэтэрхий их хуримтлагдвал

эс тэдгээрийн заримыг гадагшлуулна.

Харин тодорхой молекулын

хэмжээ дутагдвал гаднаас молекул нэвтрүүлнэ. Ингэснээр эсийн доторх

болон гадна орчны тэнцвэрийг хангана.

Зохицуулга нь гадны

өөрчлөлтийн явцад дотоод орчныхоо тогтвортой байдлыг хангах организмын

чадвар юм.

Хөхтөн амьтад дахь зохицуулгын жишээ:

Бие дэх ус, агаар, эрдсийг зохицуулах

Бодисын солилцооны

хаягдлыг ялгадсаар гадагшлуулах

Биеийн дулааны

зохицуулалт

http://www.coolantarctica.com/Antarctica%20fact%20file/science/cold_penguins.htm



106

www.antarctica.gov.au and www.rightpet.com

-Сурагчид хөхтөн амьтад хэрхэн

өөрийн биеийн дулааныг янз бүрийн нөхцөлд өөрчилдөг болохыг жишээгээр авч үзнэ. Жишээ нь, халдвараас болж

халуурах, ичээ, бадайрах/хөдөлгөөнгүй байх гм

-Биеийн температурыг тогтмол байлгахад арьс чухал үүрэгтэй талаар хэлэлцэх.

-Сурагчид:

- Арьсны үс, түүний угийн булчин - хөлсний булчирхай

-температурыг хүлээн авагч ба мэдрэл - цусны судас

- өөхөн (тос өөхний) эд

зэргийг таньж ялгаж сурна. Сурагчид энэ үйл ажиллагаанд зориулж ‘ардаа

мэдээлэлтэй хөзөр’ хийж болох юм.

Туршилтын ажил төлөвлөх дасгал:

Сурагчид зузаан өөхөн эдтэй бие,

нимгэн өөхөн эдтэй биенээс илүү дулааныг хадгалж чадах эсэхийг

Арьсны бүтцийг харуулсан загвар Тайлбар хийхэд зориулсан зураг:

Жишээ нь:

Багшийн тараасан материал / ажлын хуудас

Цусны глюкозын зохицуулалт

Температурыг тогтмол байлгах үүрэгт зохицсон бүтцийн талаар хэлэлцэх:

Арьсны үс нь түүний угийн булчин агших үед босно. Ингэснээр арьсан дээр

агаарын бүрхүүлэн тусгаарлагч үүсч биеийн дулааныг тогтмол барьдаг.

Өөхөн эсвэл тос өөхний эд – гүний эдийг хэт хүйтнээс тусгаарладаг.

Мэдрэлийн хүлээн авагч – эргэн тойрондох температурыг мэдэрдэг ба

энэ мэдээллийг уураг тархинд мэдрэлийн судсаар дамжуулдаг(гэвч биеийн

температурыг тогтмол байлгах механизмд оролцдоггүй).

Хөлсний булчирхай ба нүх сүв – хөлсийг бий болгож гадагшлуулдаг ба тэр нь

агаарт ууршдаг. Энэ нь арьсны гадаргууг сэрүүцүүлнэ.

Цусны судас – арьсанд хүрэх цусны урсгалыг өөрчилнө, өөрөөр хэлбэл

http://www.antarctica.gov.au/

http://www.rightpet.com/

107

турших судалгаа шинжилгээний ажлыг дараах алхмаар төлөвлөж болох юм. Үүнд:

- Биеийн дулааныг загварчлахын тулд ямар материал ашиглаж болох вэ? (Жишээ нь: халуун устай битүү колбо).

- Өөхөн давхаргын тусгаарлах үүргийг загварчлахын тулд ямар материал ашиглаж болох вэ? (Жишээ нь эсгий,

ноосон материал) - Температурыг яаж хянах вэ? (термометр)

- Урт хугацаанд хүйтэн нөхцлийг хэрхэн бүрдүүлэх вэ? (Жишээ ньхөргөгч эсвэл өвлийн улиралд гадаа байлгах)

- Хэдэн удаагийн давталттайгаар туршилтыг бэлтгэх вэ? - Тусгаарлагч давхаргууд ямар

зузаантай байх вэ? - Ямар нөхцлүүдийг ижил байлгах вэ? - Ямар хэмжилтүүдийг ямар

давтамжтай авах вэ?

Туршилтын чадварууд:

Арга зам: Энэхүү дасгал сурагчдад

бусад сурагчдын хийсэн ажлыг шалгах боломжийг өгнө. Сурагчид эхлээд өөрсдийн бүлэгт ажиллана. Дараа нь

өөр бүлэгтэй нэгдэж туршилтын ажлын үйл явцуудаа хэлэлцэнэ. Бусдын хийсэн төлөвлөгөөг өөрийнхтэйгээ

харьцуулан дүгнэлт гаргах, тэдгээрийн ажлын талаар санал хэлэх, бусдаас гарсан үр дүн, саналуудыг анхааралтай

сонсох чадварыг төлөвшүүлэх ба туршилтад тохирох материалыг сонгох болон, туршилтын явцыг зорилгоо

хангахуйцаар зохион байгуулсан

Лавлах номнууд Сурах бичиг Интернэтийн өгүүллүүд

Ерөнхий тэмдэглэл ба санал бодлын диаграмм:

http://www.biologymad.com/resources/A2%20Homeostasis.pdf

oC Эмгэг

28 Булчин гэмтэх

30

Биеийн

дулааны хяналт алдагдах

33 Ухаан алдах

37

Хэвиийн үйл

ажиллагаа явагдах

42

Төв мэдрэлийн

үйл ажиллагаа буурах

44 Үхэх

цусны судас тэлснээр судасны диаметр өргөсөж цусны урсгал сайжирна. Энэ

нь арьснаас илүү их дулаан алдагдахад хүргэнэ. Цусны судасны нарийсалтаар

цусны урсгал багасгана. Энэ нь дулааныг арьсны эдийнхээ гүнд алдахгүйгээр

хадгалах зохицуулга юм.

Булчин агших (жихүүцэж чичрэх) – араг ясны

булчингийн огцом агшилт ихэссэнээр эсийн амьсгалаас дулааны энерги

үүсгэнэ.

Биеийн хэмийг тохируулах: биеийн температур дэндүү

бага байвал араг ясны булчин дулаан гаргахын тулд чичирч болно.

Чичирдэггүй термогенезийн үед дулаан ялгаруулахын тулд өөхний задрал

явагдана.

Хөлрөх нь ууршилтаар биеийг сэрүүцүүлнэ.

Өнчин тархи (уураг тархины

нэг хэсэг) биеийн дотоод температурыг тогтмол байлгах механизмыг




108

байхад сурагчдын анхаарлыг хандуулна.

Багшийн үзүүлж болох жишээ: Хөлрөх

үед хэрхэн сэрүүцдэгийг үзүүлэхийн тулд–этилийн спиртээр (95%) сурагчийн бугуйны дотор хэсгийг

арчиж ууршуулна.

АНХААРУУЛГА: Спирт хортой бодис тул ууж болохгүй -Хүйтэн орчинд удаан

байвал биед ямар өөрчлөлт гарахыг сурагчид эргэцүүлэн бодох (жишээ нь чичрэх, арьс өнгөө алдах буюу

зэвхийрэх, арьсны үс босох).

-Өөрчлөлт бүрийн физиологийн үндсийг тайлбарлах хэрэгтэй. Үүнтэй

нэгэн адил хэт халуунд удаан байвал биед ямар өөрчлөлт гарахыг хэлэлцэж болно.

-Биеийн температурыг тохируулахад уураг тархины, цусны, мэдрэлийн, булчингийн үүргийг ярилцах. Сурагчид

арьсны хүлээн авагч (уураг тархинд температурын өөрчлөлтийн талаар дохио өгдөг) болон биеийн

температурыг хянадаг механизм (цусны температурын өөрчлөлтөөс болж таагүй мэдрэмж үүсэх) хоорондын

уялдааг мэддэг байх хэрэгтэй.

- Энэхүү процессийг сурагчдаар дүрд тоглуулах байдлаар харуулж болдог ба

сурагч янз бүрийн дүрд ордог. Энэ нь сурагчдад тухайн үйл явцыг төсөөлөхөд нь тус болж болох юм.

Бусад аргууд нь хөдөлгөөнт үзүүлэн бүтээх, мэдээллийн урсгалын бүдүүвч,

Идэвхтэй ажиллах үе амарч унтах үе

удирддаг. Тэрээр термостатын үүргийг гүйцэтгэнэ. Хэрвээ өнчин

тархиар өнгөрч буй цус 37oC-ээс буувал, өнчин тархи дулаан хадгалах

үүрэгтэй биеийн хэсгүүд рүү мэдрэлийн импульс илгээнэ (жишээ нь арьсан дахь

үсний угийн булчин, цусны судас нарийсах, араг ясны булчингийн үйл ажиллагаа

идэвхжих, г.м.). Хэрвээ цусны температур 37oC-с ихэсвэл, өнчин тархи

дулаан алдах үүрэгтэй биеийн хэсгүүд рүү мэдрэлийн импульс илгээнэ

(жишээ нь хөлрөх, цусны судаснууд өргөсөх, г.м.).

“Сөрөг задлан шинжилгээ

хийж хянах” зарчмыг эндтанилцуулж болох ба “Глюкозын агуулгыг хянах”

хэмээх бүлэгт энэ агуулгыг дэлгэрүүлж болох юм.

109

бэлэн байгаа эсвэл үнэгүй татаж болох программ хангамжийг ашигласан слайдүзүүлэн бэлтгэх хэлбэртэй байж

болох юм.

-Бүлээн цустай амьтад ба хүн биеийн дулаанаа тогтмол байлгадгийг сурагчид

ойлгох ёстой. Хүний амьдрал температурын хязгаарлагдмал хэмжээнд л хэвийн үргэлжлэх

бололцоотой (Хүснэгтээс харна уу).

-Хүний биеийн дулаан өдрийн турш бага зэрэг өөрчлөгддөг зүй тогтолтойг

судалж мэднэ (графикийг харна уу - http://www.ebme.co.uk/arts/temp/).

Эдгээр хүснэгт, графикуудыг

ашигласнаар сурагчид мэдээллийг өөрчлөх, боловсруулах, анализ хийх замаар “Мэдээлэлтэй харьцах чадвар”

нь хөгжих болно. Энэ чадвар нь сурагчид онолын мэдлэгээ өдөр тутмын нөхцөлд хэрэглэхэд тусалдаг.

http://www.ebme.co.uk/arts/temp/

110

Б_9_2_13.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_1.

Ш_9_2_4.

Ш_9_3_2.

Ш_9_4_2.

Глюкагон, инсулин нь цусанд агуулагдах

глюкозын хэмжээг зохицуулахад оролцдог болохыг тайлбарлах


дэвшүүлэх Таамаглал, тайлбарыг

баримт нотолгоогоор үнэлэх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон

судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож болох эрсдэл, аюулыг үнэлэх

Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик

аргаар илэрхийлэх, танилцуулах


Цусны глюкозын агуулгыг хянахад сөрөг задлан шинжилгээ хийгддэг. Сурагчид цусны глюкозын агуулга нь

нойр булчирхайнаас ялгарсан гормоны үйл ажиллагаанаас хамаардаг бөгөөд элэг, булчинд нөлөөлдөг болохыг

ойлгоно.

-Сурагчид глюкозын агуулгыг хянах нь яагаад ач холбогдолтой талаар

ярилцах нь зүйтэй. -Сурагчид чихэрлэг, хийжүүлсэн ундаа болон чихэр ихтэй амттаны сөрөг

нөлөөг эсийн амьсгалах үйл ажиллагаа болон биеийн энергийн түвшний үйл ажиллагаатай холбон хэлэлцэнэ.

- Глюкозын агуулгыг хянах нь чихрийн шижинтэй холбоотой ба энэ өвчин нь олон оронд харьцангуй түгээмэл

байдаг.

Дасгал: Улс орнуудын чихрийн шижингийн тархалтыг харьцуулж,

хоолны дэглэмтэй холбон ярилцаж болох юм. Тоо баримтад анализ хийх нь сурагчдад “мэдээлэлтэй харьцах

чадвар3-ыг нь хөгжүүлэхэд тустай (ҮЗ2).

Сурагчид дараах зүйлүүдийг хийж

болох юм. Үүнд:

-Чихрийн шижингийн тохиолдол сонгосон улс орнуудын хүн амд эзлэх

хувийг мэдэж тооцоолох (Жишээ ньМонгол, Австрали, Япон, Энэтхэг,Гренланд, г.м.)

Багшийн тараасан

материал/ажлын

хуудас Лавлах номнууд Сурах бичиг

http://health.howstuffworks.com/human-body/systems/endocrine/ada

m-200092.htm

Эмнэлгийн эмхтгэл Өрхийн эмч,

сувилагчийн үзлэг

Хэрэгтэй вэб сайтууд:

http://chinese-

school.netfirms.com/diabetes-diabetes-facts.html

Улс орны статистик

http://www.who.int/diabetes/facts/world_figures/en/index6.html

Сурагчид глюкагон болон инсулин гормон: хаана үүсдэг

хаана, хэрхэн үйлчилдэг цусан дахь глюкозын

агуулгад хэрхэн

нөлөөлдгийг мэдэх ёстой.

Гормонууд цусаар

зөөвөрлөгддөгийг сурагчид мэднэ.

Химийн хяналт буюу

глюкоз:

Нойр булчирхайгаас ялгарсан инсулин болон

глюкагон цусан дахь саахрын концентрацыг хянахад чухал үүрэгтэй.

Инсулин нь глюкоз цуснаас гарч элэг булчинд очиход гол үүрэгтэй. Глюкагон элэг

болон булчингаас глюкоз буцаад цусанд орох үйл ажиллагаанд чухал

үүрэгтэй.

Нойр булчирхай хэвийн ажиллаагүй юмуу инсулин

ялгараагүй эсвэл ялгарсан инсулин нь үр дүнтэй үйлчлээгүй бол чихрийн

шинжин тохиолдоно. Чихрийн шижингийн үед цусан дахь глюкозын

агууламж хэт ихэсдэг юм.

http://health.howstuffworks.com/human-body/systems/endocrine/adam-200092.htm




http://chinese-school.netfirms.com/diabetes-diabetes-facts.html






111

- Тооцооны дүнг графикаар харуулах.

- Эдгээр улс орны хоол хүнсний төрөлд үндэслэн ерөнхий чиг хандлагад

тайлбар хийх эсвэл хооллолтын хэв маягийг харах.

- Ажигласан хэв маягийн чихрийн

шижингийн шалтгаан мөн эсэх талаар санал боловруулах (хоол хүнс, амьдралын хэв маягтай холбох).

- Хүн амд чихрийн шижин их байх нь нийгмийн болон эдийн засгийн ямар үр дагавартайг хэлэлцэх


Фотосинтез - автотроф хооллолтын нэг хэлбэр болох,фотосинтезэдцардуул үүсч хуримтлагдах, фотосинтезэд гэрлийн энерги ашиглагдах, фотосинтезийн эрчимдгэрэл ба нүүрсхүчлийн хийн концентрацийн өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлөхийг илрүүлэх, навчны бүтцийг нарийвчлан судалж, түүний үүрэг үйл ажиллагаатай холбон тайлбарлана.



Таамаглал, тайлбарыг баримт нотолгоогоор үнэлэх

Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх

Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад





Фотосинтезийн эрчим, автоторф, гетеротроф, глюкоз, цардуул


112

Код





Б.9_2_14.

Ш_9_1_2

Ш_9_1_3

Фотосинтезийг урвалын тэгшитгэлээр илэрхийлэн

бичих

6СО2 + 6Н2ОС6Н12О6 + 6О2


үнэлэх Шинжлэх ухааны ололт

нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр

томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх

Фотосинтезээр ургамал нь нарны гэрлийн энергийн тусламжтайгаар СО2

ба усыг ашиглан саахар болон хүчилтөрөгчийг үйл явцыг химийн тэгшитгэлээр илэрхийлэх

Амьтадын бэлэн шим бодисоор хооллох хооллолтыг (гетеротроф)

ургамлын хооллолттой (автотроф) харьцуулах.

Фотосинтезээр үүсэх саахар (глюкоз) нь цардуул болон хувирч, ургамлын дотор хадгалагддаг болохыг мэдэх.

http://www.associatedcontent.com/article/33148/rate_of_photosynthesis_in_elodea_underwater.html?cat=58

http://www.saps.plantsci.cam.ac.uk/articles/broad_light.htm

http://www.aquaguide.net/page-63.html Видео бичлэг, холбогдох вэб сайтууд

Суралцагчдын өмнөх

мэдлэг төсөөлөл дээр

тулгуурлан шинжлэх

ухааны баримт нотолгоог

цуглуулах, илэн далангүй

хэлэлцэхийг урамшуулан

дэмжих.

Б.9_2_15.

Ш_9_1_2

Ш_9_2_4

Ш_9_3_1

Фотосинтезийн эрчимд гэрлийн өөрчлөлт, ба

нүүрсхүчлийн хийн концентраци нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх




явцад тохиолдож болохэрсдэл, аюулыг үнэлэх

Хэмжилт хийж тохирох нарийвчлалтай үр дүнг

гаргах

Фотосинтезийн процесст гэрлийн энерги нь химийн энерги болж

хувирдагийг мэдэх. Хлорофилл нь гэрлийн энергийг шингээн авч, фотосинтезийн урвал явуулахад

ашигладаг. Фотосинтезийн эрчимд гэрлийн

өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлж байгааг усны ургамал ашиглан туршин судлах.

Дээрх туршилтын өгөгдлийг ашиглаад гэрлийн эрчмээс хамаарч

фотосинтезийн эрчим хэрхэн өөрчлөгдөхийг графикаарилэрхийлэх. Фотосинтезийн эрчимд агаарын СО2-

Видео бичлэг.

Усны ургамал (Elodeа-усан тахал), ширээний гэрэл, стакан, хуруу шил, шугам,

термометр, натрийн бикарбонат (NaHCO3)

http://www.youtube.com/wat

ch?v=WOgquLx4JLo

Усны ургамал (Elodeа-усан тахал), ширээний гэрэл, стакан, хуруу шил, натрийн

бикарбонат (NaHCO3)-ын 0,01м; 0,05 м; 0,10 м-ийн

Фотосинтезийн үйл явцын талаар үндсэн

ойлголтуудыг өгөхөд хангалттай. Харин гэрлийн ба харанхуйн шатны

талаар нарийн тайлбарлах шаардлагагүй.

Энэ сэдвээр маш олон янзын туршилт хийх бололцоотой бөгөөд

сурагчид навчинд цардуул үүсэх, фотосинтезийн процесст хлорофилл ба

гэрэл шаардлагатайг харуулсан хялбар туршилтыг 8-р ангид

хийсэн.











http://www.aquaguide.net/page-63.html

http://www.aquaguide.net/page-63.html

http://www.youtube.com/watch?v=WOgquLx4JLo

http://www.youtube.com/watch?v=WOgquLx4JLo

113

Ш_9_3_2 Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар илэрхийлэх,


ийнконцентрацийн өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлж байгааг усны ургамал ашиглан туршин судлах.

0,01м

NaHCO3 0,05м

NaHCO3 0,10 м

NaHCO3

Дээрх туршилтын өгөгдлийг ашиглаад

СО2-ийн концентрацийн өөрчлөлтөөс хамаарч фотосинтезийн эрчим хэрхэн өөрчлөгдөхийг графикаар илэрхийлэх.

концентрацитай уусмалууд, шприц, хэмжүүртэй гуурс, системийн нарийн гуурс,

ижиг шилэн юүлүүр.

http://www.youtube.com/wat

ch?v=MR9GkQberIo




бусадтай хуваалцах дадал

олгох, сурагч бүрийн дуу

хоолойг сонсох,

урамшуулах зорилгоор



суралцагчдын оролцоог

дэмжих, туршилтыг нягт


анхаарах

Навчны бүтэц

Энэ сэдвээр суралцагчид навчны хөндлөн зүсэлтээс эс, эдийн бүтцийг микроскопоор харж, бүтцийн онцлог шинжийг гүйцэтгэх

үүрэгтэй нь холбон тайлбарлана.






томьёо

Навчны кутикул,амсрын эс ба мезофилл эс, дамжуулах багц


Б_9_2_16.

Ш_9_1_2

Навчны бүтэц нь гүйцэтгэх үүрэг, үйл

ажиллагаатайгаа зохилдсоныг тайлбарлах


Хос талт үрт ургамлын навчны кутикул, эс, эдийн бүтцийн зурагт

тайлбар хийж, гэрлийн микроскопоор навчны хөндлөн зүсэлт хийж хараад, бүтцийн

хэсгүүдийн үүрэг, ач холбогдлыг тодорхойлох.

Тасалгааны янз бүрийн ургамлууд, микроскоп, тавиур ба

бүрхүүл шил, ус, бритв, залуур зүү, фильтрийн цаас.

http://www.saps.plantsci.cam.ac.uk/worksheets/activ/prac5.htm

Навчны дотоод бүтцийг судлахын өмнө сурагчид

навчийг гаднаас нь ажиглаж фотосинтез явуулахад хэрхэн дасан

зохицсон болохыг хэлэлцэх нь зүйтэй.

http://www.youtube.com/watch?v=MR9GkQberIo

http://www.youtube.com/watch?v=MR9GkQberIo



114

Ш_9_2_4




Хоёр ба түүнээс дээш төрлийн навчийг хооронд нь харьцуулан

зурж, ажиглалт, тэмдэглэл хөтлөх, өсгөлтийг тооцоолох дадлага ажил хийх.

Хлоропластын тархалтын онцлогийг фотосинтезтэй, амсар

ба мезофиллийн эсийн бүтэц байрлалыг хийн солилцоотой, дамжуулах багцын бүтцийг

зөөвөрлөлт, тулгуурын үүрэгтэй холбон тайлбарлах.

Навчны дамжуулах багцын микроскопоор харсан зураг.

http://images.botany.org/set-13/13-063v.jpg

Навчны бүтцийг загварчлан харуулсан загвар болон үзүүлэн.







бусадтай хуваалцах дадал

олгох, сурагч бүрийн дуу

хоолойг сонсох,

урамшуулах зорилгоор


Ургамлаас ус уурших-транспираци

Суралцагчид энэ сэдвээр зөөвөрлөлт: транспираци түүний үе шат, транспирацид нөлөөлөх хүчин зүйлс, тэдгээрийг потометрийн

аргаар илрүүлэх, гандах үзэгдэл ба навчны тоо цөөрөх үзэгдлийг тайлбарлана.




Ямар багаж, аппарат хэрэглэхээ шийдэх, лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад





Транспираци, транспирацийн эрчим, ургамлын цангах үзэгдэл


Б_9_2_17.

Ургамлаас ус уурших

үзэгдлийг тайлбарлах, ууршилтын эрчимд чийг, температур, гэрлийн

эрчим нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх

Навчны доод гадаргын амсраас усны

ууршилт явагддагийг илрүүлэх туршилт хийх. Транспираци явагдах үе шатуудыг

тайлбарлах Ууршилтын нөлөөгөөр ургамлын дээд

Тасалгааны ургамал, жижиг

хуваасан шохойтой (Cobalt chloride paper) цаас, тавиур шил, резин.

http://www.youtube.com/watch?v=U4rzLhz4HHk

Энэ туршилтад заавал лабораторийн

потометр ашиглах албагүй.



115

Ш_9_1_2

Ш_9_2_4

Ш_9_3_1

Ш_9_3_2



лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад тохиолдож болох

эрсдэл, аюулыг үнэлэх Хэмжилт хийж тохирох


Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар илэрхийлэх,


хэсэгт сорох хүч үүсч ксилемийн гуурсаар өгсөх гүйдэл явагдахыг шингэн зүйлийг гуурсаар сорох үзэгдэлтэй

харьцуулан ойлгох. Ууршилтаар ус ишээр өгсөхийг

потометрээр тодорхойлох туршилт хийх.

Мод, сөөг ургамлын мөчир, том хэмжээний савтай ус, системийн гуурс, пипетка, шугам, мөчир

таслагч хайч, скооч, штатив.

http://www.youtube.com/watch?v=oUr1P9RZnEU

Туршилтын үр дүнд нотолгоогоор батлагдсан шинжлэх

ухааны санааг сурагчид өөртөө итгэлтэйгээр илтгэж,

ажиглаж мэдсэнээ бусадтай хуваалцах дадал олгох, сурагч

бүрийн дуу хоолойг сонсох, урамшуулах зорилгоор багийн


Транспирацийн эрчимд чийг, температур, гэрлийн эрчим нөлөөлөхийг

турших

Транспирацид нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг тодорхойлох. Потометрийн аргаар ууршилтын эрчимд

салхи, температур, гэрлийн өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлөхийг турших.

Салхи Температур Гэрэл Дээрх туршилтын үр дүнгээр гарсан өгөгдлүүдийг ашиглан транспирацийн эрчимд гадаад орчны хүчин зүйлс

хэрхэн нөлөөлөхийг графикаар илэрхийлэх.

Мод, сөөг ургамлын мөчир, том хэмжээний савтай ус, системийн гуурс, пипетка, шугам, мөчир

таслагч хайч, скооч, штатив, сэнс, тень, ширээний гэрэл.







Б_9_2_18.

Ш_9_2_4

Ургамалд ус дутагдах, гандах үзэгдлийг

тайлбарлах Ямар багаж, аппарат

Тургорын үзэгдэлтэй танилцаж байх үед ургамлын эс усаа алдсанаас болоод

хорчийж байсныг санах. Ургамлын навч гандаж унах нь усаа алдахаас хамгаалсан үзэгдэл гэдгийг

https://www.youtube.com/watch?v=sdNF0-evruc

Халуун, хуурай бүс нутагт амьдрахад

дасан зохицож, үлдэх чадвартай ургамлаар жишээ авч үз.







116

Ш_9_3_1

Ш_9_3_2




Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик

аргаар илэрхийлэх, танилцуулах

ойлгох Потометрийн аргаар усны ууршилтыг хэмжих явцдаа мөчрөөс навчийг нь нэг

нэгээр тасдаж ууршилт хэр зэрэг удааширч байгааг илрүүлэх. Туршилтыг огт навчгүй болтол

үргэлжлүүлэн хийгээрэй. Навчны тоо цөөрөх тусам ургамал усаа ууршуулан алдах байдал буюу

транспираци багасч байгааг графикаар илэрхийлэх.






Б_9_2_19.

Ш_9_1_2

Ш_9_1_3

Шим бодис флоэмээр зөөвөрлөгдөх, ургамлын

эрхтнүүдэд хуримтлагдах тухай тайлбарлах


Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах

талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв,

оновчтойхэрэглэх

Флоэмээр бодисууд зүг бүр тийш зөөгдөн байршдагийг тодруулж

ойлгуулах. Жишээ нь фотосинтез явуулагч навчнаас доош үндсэнд нөөцлөгдөх, мөн навч, цэцэг нахиа, үр

жимсний амьсгал өсөлт ургалтанд хэрэглэгдэхээр шилжин байршдаг.

Энэ шилжилт нь үндэс болон газар доорх булцуу зэрэг нөөцлөгч эрхтэнээс

өгсөх урсгалаар эрхтнүүд рүү чиглэн явагдаж болно. Модыг бөгжлөх аргаар судалсан

туршилтын үр дүнг тайлбарлах нь ишний бүтэц үүргийн тухай мэдлэгээ ашиглах боломжийг сурагчдад олгох.

Ишний гадаргад ойрхон байсан

Бодисуудын шилжих урсгал хаанаас хааш чиглэж байгааг

өнгөөр ялгаж харуулсан зураг.

Хоёрдогч эх сурвалжууд






http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/Phloem.html

Нүүрс ус нь амархан уусдаг сахароз,

глюкоз хэлбэрээр, уураг нь амин хүчил хэлбэрээр ургамлын

флоэмээр дамждагийг онцлон сануулах нь зүйтэй.

Флоэмын бүтэц үүргийг талаар

нарийвчлан үзэх шаардлагагүй.

Хичээлийн төгсгөлд сурч мэдсэн зүйлсээр хэлэлцүүлэг хийж,

хэлэлцүүлэгт суралцагчдын оролцоог дэмжих,

сурагч бүрийн дуу хоолойг сонсох, урамшуулах.




117

флоэмийг навчнаас доош бөгжилж авсанаар навчинд фотосинтезээр үүссэн бодисоор тэжээгдэж байсан

эсүүд аяндаа үхдэгийг мэдэх.

Ургамлын хариу үйлдэл

Суралцагчид гэрэл (фототропизм), хүндийн хүчний үйлчлэл (геотропизм)-д хариу үйлдэл үзүүлдэг болохыг туршилтаар баталж

тайлбарлана.




Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх



Ажиглалт хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар илэрхийлэх, танилцуулах Бүлгийн хүрээнд тайлбарлах нэр

томьёо

Фототропизм,геотропизм,


Б_9_2_20.

Ш_9_1_2

Ш_9_1_3

Ургамал гэрэл ба хүндийн хүчний үйлчлэлд хариу

үйлдэл үзүүлдэг болохыг хэлэлцэх, туршилтаар илрүүлэх

Таамаглал,


Шинжлэх ухааны ололт нээлтийг

Сурагчид ургамлын аль хэсэг (үндэс, навч, иш) гадны цочроогчид хариу үйлдэл үзүүлэхийг мэдэх ба ургамлын

иш гэрлийн зүг тэмүүлж байхад, үндэс нь хөрсрүү тэмүүлж гэрлээс зугтаж байгааг илрүүлэх.

Ус (гидротропизм), химийн (хемотропизм) үйлчлэл нь гадны цочроогч болохыг мэднэ.

Ялангуяа таримал ургамлууд хөрсний нэмэлт бордоотой хэсэг рүү тэмүүлж ургах ба ургамлын үндэсхэрхэн

Туршилтын нөхцөл болон туршилт хийх арга зүйтэй холбоотой зарим асуултын

дагуу сурагчдаар эргэцүүлэл хийлгэнэ /Жишээ нь:

1. Хөвөнг яагаад норгож

байгаа вэ?

2.Гэрэл орох нүхний хэмжээ туршилт явуулахад чухал уу?

3.Байнгын эргэлт нь нарны

118

Ш_9_2_4

Ш_9_3_1

Ш_9_3_2

ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон

нэр томьёог зөв, оновчтой хэрэглэх


лабораторид болон судалгаа шинжилгээний явцад


Хэмжилт хийж тохирох


Ажиглалт

хэмжилтийн үр дүнг математик аргаар илэрхийлэх,


доошоо усны нөөцөд тэмүүлж ургахыг судлах.

гэрэл авахад хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

4.Энэ туршлага, судалгааг

явуулахад ямар нөхцөл бүх тохиолдолд ижилхэн байх ёстой вэ?

5.Үр дүнг сайжруулахын тулд туршилтын загварыг хэрхэн өөрчилж болох вэ? Жишээ нь:

нэгээс илүү удаа турших, ашиглаж буй үрийн тоог нэмэгдүүлэх, олон төрлийн

ургамлын үр ашиглах г.м.

Яагаад энэхүү хариу үйлдэл илэрч байгааг сурагчдаас

асууж ургамалд ямар хүчин зүйл хэрхэн үйлчилж байгааг тайлбарлуулна.

Харин энэ үзэгдлийн химийн механизмыг энэ удаа

судлахгүй.

Багаар хамтран ажиллаж туршилтын үр дүнг тэмдэглэж,

ажигласан зүйлдээ тайлбар хийхдээ зураг, фото зургаар баримтжуулж болно.

Фототропизмыг хялбар туршилтаар үзүүлэх

Гурван хэсэг үрийг петрийн аяганд соёолуулж бэлдэнэ.

1 дэх петрийн аягатай үрийг картон

хайрцаг дотор тавих ба хайрцагны нэг талд нь нүх гаргаснаар нэг талаас гэрэл тусах боломжийг бүрдүүлнэ.

2 дахь петрийн аягатай үрийг харанхуй, гэрэл нэвтрэх боломжгүй орчинд (хайрцганд хийж) байрлуулсан байна.

3 дахь петрийн аягатай үрийг клиностат (clinostat) дээр байрлуулж, байнга эргэлдүүлнэ.

Петрийн аяга, эрдэнэшиш, шош, вандуйн соёолуулсан

үр, хөвөн, ус, шүүлтүүр цаас

Таггүй петрийн аяга, хөвөн, фильтрийн цаас, урьдчилан дэвтээсэн үр, ус, тохирох

картонан савнууд.

119

Бүх үр хэдэн сантиметр ургах хүртэл дээрх нөхцөлд байлгаж, ажиглалт, хэмжилт хийж, үр дүнг тэмдэглэх.

Геотропизмыг хялбар туршилт хийж

судлах.

Петрийн аяга, хөвөн, уудаг

цаас эсвэл аяга тавагны цаасан алчуур, бичгийн зүү, порлон юмуу петрийн аяганд

дэвсэж болох үйс, хавчуур, скоч.

Ажлын явц:

1. Үрийг соёолуулахын тулд дэвтээх 2. Петрийн аяган дотор

норгосон хөвөн дэвсэж, түүн дээр үрийг зурагт үзүүлсэн шигээр байрлуулна.

3.Дээрээс нь дахин норгосон хөвөнгөөр бүж, үрийг хөдөлгөөнгүй болгоно.

4. Петрийн аягыг таглаж, скоч ашиглан босоо байрлуулна. Үрийг бүү хөдөлгө.

5.Туршилтыг гэрэлгүй нөхцөлд үргэлжлүүлж, үндэс1 см болохыг хүлээ.

6. II Петрийн аяганы ёроолд порлон юмуу үйсэн бөглөө тогтооно

Ашиглах материалын

олдоцоос хамааран багшийн сонголт, туршилтын зохион байгуулалт ондоо байж болно.

Туршилтын явцад сурагчдыг оролцуулж ажиглалт хийлгэх хамгийн чухал юм.

Сурагчид дараах асуултуудад хариулахын тулд эргэцүүлэн бодно.

1.Яагаад петрийн аягыг босоо байрлалаар тавьсан вэ? Эдгээр туршилтуудын аль нь

хяналтын хувилбар вэ?

2.Порлон/үйс ямар үүрэгтэй байсан бэ?

3:Үрийг яагаад харанхуй орчинд байлгасан вэ?

4.Үр дүнг сайжруулахын тулд

туршилтын загварыг хэрхэн өөрчилж болох вэ? /үрийн

Зүү

Хөөсөнцөр юмуу

илчүү

Анхдагч үндэс

120

Сөрөг геотропизм: Алаг халгай /Coleus/

зэрэг тасалгааны нөхцөлд хурдан

ургадаг ургамлыг ашиглаад харуулах

боломжтой.

7. Хоёр дахь зурагт үзүүлсэнчлэн үрийг байрлуулж, үйсэн дээр

зүүгээр тогтооно. 8. Петрийн аягыг болгоомжтойгоор хөвөнд

орооно. 9. Петрийн аягыг босоо байдалд хадгалж, харанхуй

нөхцөлд 2-3 см ургатал байлгах

2 саванд суулгасан ургамал, 1

иштэй байвал сайн, клиностат, хавчуур, штатив

Ургамлыг харанхуй орчинд

чийгтэй хөрсөнд ургуулна

тоог нэмэх, петрийн аяганы тоог өөрчлөх г.м./

Тухайн үзэгдлийн химийн

механизмыг энэ удаа тайлбарлах шаардлагагүй.

Сурагчид аль ч туршилтын

үеэр түүний үр дүнг бууруулж сөргөөр нөлөөлж болох гадны хүчин зүйлсийн нөлөөг хэрхэн

хязгаарласан болохыг мэдэх нь чухал төдийгүй туршилтын “хяналтын” хувилбарын ач

холбогдлыг ойлгуулах хэрэгтэй.

Багаар хамтран ажиллаж

туршилтын үр дүнг тэмдэглэж, ажиглалтандаа барим тайлбар хийнэ. Ингэхдээ фото

зургаар баримтжуулах нь зүйтэй.

121

Б_9_3. АМЬД БИЕИЙН ҮРЖИЛ, ХӨГЖИЛ

Энэ бүлгийг үзэж судалснаар хүний үр тогтолт хаана явагддаг, хөврөлийн болон ургийн хөгжил хэрхэн явагдаж хүүхэд төрдөг

тухай судлах болно. Мөн жирэмслэлтээс сэргийлэх аргууд болон бэлгийн замаар дамжих халдварын талаар ойлголттой

болж өөрийгөө болон бусдыг эрсдлээс хамгаалах ур чадварт суралцана.



Баримт нотолгоог анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу эсвэл хоёрдогч эх сурвалжаас ашиглах уу гэдгээ шийдэх

Шинжлэх ухааны ойлголт, мэдлэгээ ашиглан таамаглал дэвшүүлэх Нийтлэг хэрэглэгддэг материал, тоног төхөөрөмжийн аюулгүй байдалд эрдлийн үнэлгээ хийх Хэмжилт хийж тохирох нарийвчлалтай үр дүнг гаргах



томьёо

Эр, эм бэлэг эрхтэн, бэлгийн үржил, бэлгийн эс, бэлгийн даавар, ураг, хөврөл, хөврөлийн хөгжил, төрөлт, эхэс, ургийн шингэн, хөхний сүү, жирэмслэлтээс сэргийлэх арга хэрэсэл, бэлгийн замаар дамжих халдвар, ХДХВ/ДОХ, эрсдэлт зан үйл



Б_9_3_1.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_1.

Эр бэлгийн эс өндгөн эстэй нийлж үр тогтдог болохыг




Үр тогтолтын бүдүүвч үзүүлж ярилцана.

Эр, эм бэлэг эрхтний бүтэц, үүргийн талаар өмнө үзсэн мэдлэгт тулгуурлаж ярилцана.

Үр тогтолтын бүдүүвч

Үр тогтолтын тухай

кино – Амьдралын гайхамшиг

Амьдралын гайхамшиг киног үзүүлж үр тогтолтын

талаар ерөнхийлөн тоймлож бүдүүвч дээр ярилцана.

122

Б_9_3_2.

Ш_9_2_1.

Ш_9_3_1.

Ш_9_4_2.

Хөврөлийн хөгжлийн тухай мэдэх

Шинжлэх ухааны ойлголт,




Эм бэлэг эрхтний зурагт үзүүлэн ашиглан умайн гуурсан хоолойд өндгөн эс хэрхэн эр бэлгийн эстэй

нийлж үр тогтсон өндгөн эс болж эхний хуваагдал явагдаж дуусаад умайн хананд бэхлэгддэг болохыг

багаар ажиллуулж ярилцана. Амьдралын гайхамшиг кинонд гарсан үйл явцыг эргэн санахыг хүснэ.

Шаардлагатай гэж үзвэл киног бүтнээр нь юмуу хэсэгчлэн дахин үзүүлж болно.

Эсийн хуваагдлыг харуулсан зурагт болон бодит үзүүлэн ашиглана. Багаар ажиллуулна

Мөн хөврөлийн хөгжлийг харуулсан зурагт хуудас, муляж ашиглана

Хөврөлийн хөгжлийг сар юмуу долоо

хоногоор хэрхэн өсч том болж байгааг ажиглаж, тэмдэглэнэ. Ямар ямар өөрчлөлт орж байгааг харьцуулан

ярилцана.

Эсийн хуваагдлын зурагт үзүүлэн, муляж

Эм бэлэг эрхтний зурагт үзүүлэн

Хөврөлийн хөгжлийн

муляж

Б_9_3_3.

Ш_9_1_3.

Ш_9_2_1.

Ш_9_4_4.

Эхэс болон ургийн шингэний үүргийг тайлбарлах

Шинжлэх ухааны ололт

нээлтийг ашиглах талаар дэлхий нийтээс суралцах, тогтсон нэр томьёог зөв,

оновчтой хэрэглэх


дэвшүүлэх


Эхэс ба ургийн шингэний найрлагад агуулагдах шим бодисын талаар танилцуулж тус бүрийн үүргийг

ярилцана.

Эхэсийн гадаргуун талбай том байгаа шалтгааныг нарийн гэдэсний хөхлөг,

судасны алвеолын бодис нэвчүүлэх мембрантай харьцуулан тайлбарлах

Глюкоз, амин хүчлээс том хоол тэжээл

эхэсээр дамжих боломжгүй харин хүчилтөрөгч, глюкоз, амин хүчил нь урагийн цусанд диффузийн замаар

нэвтрэн ордогийг ойлгуулна.

Ураг эхийн хэвлийд бойжиж буй зурагт үзүүлэн /эхэс болон

ургийн шингэн харагдаж байх/

Эхээс урагт хүчилтөрөгч, шим тэжээлийн бодис, ургаас эхэд нүүрсхүчлийн

хий, илүүдэл хэрэггүй бодис хэрхэн зөөгддөг болохыг сумаар зааж

зурж үзүүлсэн бүдүүвч зургийг ашиглаж болно

123

Б_9_3_4.

Ш_9_1_1.

Ш_9_2_1.

Ш_9_4_1.

Жирэмсний эрт үед анхаарах зүйлийн талаар мэдэх

Баримт нотолгоог анхдагч эх

сурвалжаас ашиглах уу эсвэл хоёрдогч эх сурвалжаас ашиглах уу гэдгээ шийдэх



Эхийн хоолны дэглэм урагт маш чухал бөгөөд хэрэв эх нь тамхи татах, архи уух, эмийг дур зоргоороо

хэрэглэвэл урагт муу нөлөөлөл үзүүлдэг.

Эмэгтэй хүүхэд багаасаа эрүүл

мэнддээ анхаарч ээж болох бэлтгэлтэй байхын ач холбогдлыг ярилцана.

Ураг эхийн хэвлийд бойжиж буй зурагт үзүүлэн

Эхийн идсэн, уусан зүйл хэрхэн цусаар дамжиж урагт очиж

байгааг харуулсан кино, зурагт үзүүлэн ашиглаж болно

Багаасаа зөв дадал хэвшил, зан үйлтэй байснаар бие махбод,

сэтгэц, нийгмийн хувьд эрүүл байж эрүүл хүүхэд төрүүлдэг болохыг жишээ

гарган ярилцах. Удамшлын өвчин, төрөлхийн гажигтай

хүүхэд төрөх гэх мэтийн талаар хүүхдүүд мэдээлэлтэй байдаг

Б_9_3_5.

Ш_9_1_1.

Ш_9_2_2.

Ш_9_4_4.

Төрөлтөнд бэлтгэх ба төрөх үйл явцын талаар тойм ойлголттой

болох



Шаардлагатай нөхцөлд

тохирсон түүвэр хийх аргыг хэрэглэх

Дүгнэлтийг танилцуулах

ялгаатай арга замуудыг үнэлэх

Төрөлтийн талаар зурагт үзүүлэн болон бодит кино үзүүлж ерөнхий

ойлголт өгч болно.

Эсвэл суралцагчдыг бүлэгт хувааж төрөлтийн талаар унших материал

тарааж өгч мэдээлэл бэлтгүүлж болно.

Нарийн үйл явцыг ярихгүй байж болох ба төрөлтийн өмнө юуг мэдэж,

анхаарч байх ёстой талаар ойлголт өгөх нь чухал


Дүрс бичлэг, кино

Төрөлтийн талаар ТӨМ

Суралцагчдад төрөлтийн талаар мэдээлэл

бэлтгүүлж жижиг судалгаа юмуу бие даалт хийлгэж болох ба магадгүй энэ

сэдвээр мэтгэлцээн хийж болох юм.

Үр зулбалт, хийсвэрээр

төрөх, нялхасын эндэл, төрөлтийн үеийн хяналт зэрэг сэдвийн талаар

сурагчид ярилцах хэлэлцүүлгийн үед багш анхаарч сонсон нэмэлт

тайлбар хийх нь зүйтэй.

Б_9_3_6.

Ш_9_1_2.

Ш_9_2_2.

Хүний хөгжлийн явцад бэлгийн хоёрдогч шинжүүд илрэхэд тестостерон ба эстроген гормоны

үүргийг тодруулах судлах


Шаардлагатай нөхцөлд тохирсон түүвэр хийх аргыг хэрэглэх

Дааврын нийтлэг шинж болон хэрхэн бэлгийн даавар үүсэхийг таньж мэднэ.

Бэлгийн бойжилт гэж бэлэг эрхтэний ороцоотойгоор бэлгийн даавар болон бэлгийн эс боловсорч дуусаад үржилд

ороход бэлэн болох үеийг хэлнэ.

Суралцагчид эрэгтэй, эмэгтэй хүний бэлгийн хоёрдогч шинж, онцлогийг

Дааврын бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн

Энэ сэдвийг бататгахын тулд асуулгын аргыг хэрэглэнэ. Өндгөвчнөөс

прогестерон, эстроген тодорхой давтамжтай шүүрдэг болохыг судалж

мэднэ.

Жирэмслэлтийн үед прогестероноос эхэсээр

хамгаалагдсан байдаг

124

Ш_9_4_4. Дүгнэлтийг танилцуулах ялгаатай арга замуудыг үнэлэх

харуулсан хүснэгт хийнэ.

Хийсэн хүснэгт тайлбарыг бусад багийнхандаа танилцуулна.

тухай нэмж тайлбарлаж болно.

Б_9_3_7.

Ш_9_1_2.

Ш_9_4_4.

Биений юмны мөчлөгийг хянахад

гормон (FSH, LH, прогестерон ба эстроген) ямар үүрэгтэйг тайлбарлах




Биений юмны мөчлөгийн тодорхой үе

шатуудад гормоны үйлчлэл өөрчлөгдөх талаар зураг, график зурах, тайлбарлан бичих

FSH, LH, прогестерон

ба эстрогенийн бүтцийг харуулсан зурагт үзүүлэн,

хүснэгт

Гормоны үүрэг, түүний

умай болон биений юмны мөчлөгт үзүүлэх нөлөөг ойлгоход нилээд хүнд

байдаг тул аль болох хялбар аргаар ойлгуулахыг хичээх

хэрэгтэй.

Б_9_3_8.

Ш_9_1_1.

Ш_9_2_5.

Ш_9_3_1.

Ш_9_4_4.

Жирэмслэлтээс хамгаалах аргуудыг тайлбарлах.

Баримт нотолгоог анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу эсвэл хоёрдогч эх сурвалжаас ашиглах

уу гэдгээ шийдэх

Нийтлэг хэрэглэгддэг материал, тоног төхөөрөмжийн

аюулгүй байдалд эрдлийн үнэлгээ хийх



Жирэмслэлтээс сэргийлэх арга хэлбэрийн биологийн үндсийг хамгийн энгийнээр тайлбарлана.

Үүнд: • Уламжлалт (тэвчих, хуанлийн арга)

• Химийн (шахмал эм тариа, суулгац, спермицид) • Хаалтын (бэлгэвч, умайн

хүзүүний таглавч) • Мэс заслын (үрийн сувгийг боох, умайн гуурсан хоолойг боох)

Ерөндөг Суралцагчдыг багт хувааж жирэмслэлтээс хамгаалах дээрх 5

үндсэн аргын талаар бэлдсэн мэдээлэлтэй ажиллуулж, тухайн арга бүрийн онцлог, давуу, сул тал болон

үр дагаврын талаар ярилцаж бусад багт тайлбар бэлтгүүлнэ.

Бэлгэвч нь БЗДХ, ХДХВ зэрэг бэлгийн

замын халдвараас давхар хамгаалдгаараа бусад аргаас давуу талтай болохыг хэлэлцэнэ.

ЖСАХ-ийн талаар ТӨМ – баг бүрт

Бэлгэвч, шодойн

модель

ЖСАХ-үүд: эм, тариа, суулгац, спермицид,

ерөндөг, бэлгэвч, умайн хүзүүний таглавч гэх мэт.

Эдгээр хэрэгслүүд бүгд биетээр

олдохгүй байж болох ба зурагт үзүүлэн болон дүрс бичлэг

ашиглан үзүүлэх боломжтой

Эдгээр аргуудын үр дүн өөр өөр байхаас гадна уламжлал т зан заншил,

соел, шашин шүтлэгээс хамааран хэрэглээ нь өөр байж болох талаар

ярилцана. Эдгээр аргуудыг шаардлагатай тохиолдолд хэрхэн

хэрэглэж болохыг суралцагчид тайлбарлаж чаддаг байх нь зүйтэй.

125

Б_9_3_9.

Ш_9_1_1.

Ш_9_4_4.

Заг хүйтэн өвчний үед илрэх шинж тэмдэг, үе шат, халдвар дамжих зам, үр дагаврыг мэдэх

Баримт нотолгоог анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу эсвэл хоёрдогч эх сурвалжаас ашиглах

уу гэдгээ шийдэх


Заг хүйтэн өвчин, түүний үүсгэгч болох гонококкийн зураг, унших материалыг үзүүлэн тайлбарлан ярилцана.

Заг хүйтэн өвчний үед илрэх шинж тэмдгийг зураг дээр ярилцан, ямар замаар дамждаг талаар хэлэлцэнэ.

Яагаад монголчууд “хүйтэн” өвчин гэж нэрлэсний учрыг тайлбарлана.

Заг хүйтэн болон бусад БЗДХ-ын үед илрэх шинж тэмдгийг


Бэлгийн замаар дамжин халдварладаг 30 гаруй төрлийн өвчин байдаг ба

хамгийн элбэг тохиолддог нь заг хүйтэн, трихомониаз, тэмбүү

гэдгийг хэлж өгөөрэй.

Б_9_3_10.

Ш_9_1_1.

Ш_9_2_5.

Ш_9_3_1.

Ш_9_4_4.

ХДХВ дамжин халдварлах ба ДОХ өвчний халдвараас урьдчилан сэргийлэх арга

замуудыг тайлбарлах



Нийтлэг хэрэглэгддэг

материал, тоног төхөөрөмжийн аюулгүй байдалд эрдлийн үнэлгээ хийх




ХДХВ-ийн халдварлах 3 үндсэн замыг ярилцана.

- Бэлгийн замаар

- Эхээс урагт (ураг байх үед эхэсээр, төрөх үед үтрээний шүүүрлээр, төрсний дараа хөхний сүүгээр)

- Цусаар Халдвар дамжих замтай холбон энэ

халдвараар ямар ч насны хэн ч халдварлаж болно гэдгийг ойлгуулж, ХДХВ-тэй хүнийг ялгаварлан

гадуурхахгүй байх, тэгснээр ямар эерэг үр дүнд хүрэх талаар хэлэлцэнэ.

ХДХВ буюу ретровирус нь хүний

цусны цагаан эсийн үйл ажиллагааг алдагдуулдаг тул түүнээс хамгаалахын тулд механик аргууд, тэр

дундаа бэлгэвчийг хэрэглэх хэрэгтэй. Мөн онцын шаардлагагүй бол цус, цусан бүтээгдэхүүн хийлгэхгүй, мэс

ажилбар хийлгэхгүй байх хэрэгтэй гэдэг талаар ярилцана.

ХДХВ-ийн халдвар дамжих замыг харуулсан зурагт

үзүүлэн

ХДХВ-ийн халдвар

дамжих “Эрсдлийн карт” – тоглоом

ХДХВ болон бусад төрлийн вирусын гаралтай өвчнийг одоо

хүртэл бүрэн эдгээж чадахгүй байгаа ба түүний шалтгааныг ярилцана.

Антибиотикийг нянгийн гаралтай өвчинд хэрэглээд вирусын

гаралтай өвчинд хэрэглэдэггүй болохыг өмнөх сэдэвтэй холбож

тайлбарлана.

126

Үнэлгээний рубрик


Ажиглалт хийж

таамаглал

дэвшүүлэх чадвар

Эр, эм бэлгийн эс нийлж үр

тогтдог болохыг хэлэх

Эр, эм бэлгийн эс хэрхэн

нийлж үр тогтдог талаар

зурагт үзүүлэн дээр зааж


Үр тогтолтын бүдүүвч

ашиглан үр тогтох үйл

явцыг тайлбарлах

Үр тогтолт хаана явагддаг

болохыг хэлж, үр тогтсон

өндгөн эсийн цаашдын

хөгжлийг таамглах

Харьцуулан жиших,


Үр тогтсон өндгөн эс олон

дахин хуваагдаж үр хөврөл

үүсдэг болохыг тайлбарлах

Үр тогтсон өндгөн эс митоз

хувюаадлаар хуваагдан

олширч уманй хананд

бэхлэгдэн хөврөлийн

хөгжил явагддаг болохыг

хэлэх, тайлбарлах

Хөврөлийн хөгжлийн зураг

болон дүрс бичлэг ашиглан

хөврөлийн хөгжлийн үе

шатыг хэлэх, тайлбарлах

Хөврөлийн хөгжлийн үе шат

бүрт гарч буй өөрчлөлтийг

ажиглаж, хэлэлцэх,


Ажиглах, хүснэгт

бүдүүвч ашиглан

тайлбарлах чадвар

Эхэс гэж юу болохыг хэлэх

Эхийн хэвлийд бойжиж буй

ураг ургийн шингэн болон

эхэсээр дамжуулан шим

тэжээлээ авч өсч бойждог


Эхэс болон ургийн

шингэний найрлагыг мэдэх

Эхэс болон ургийн

шингэнээр дамжуулан ураг

хэрхэн шим тэжээл авч өсч

бойждог болохыг бүдүүвч

ашиглан тайлбарлах


ашиглах,


Жирэмсэн эхийн эрүүл

мэнд урагт нөлөөлдөг тухай

хэлэх

Жирэмсэн эхийн идсэн

хоол урагт хэрхэн дамждаг

талаар тайлбарлах

Жирэмсэн эхийн хэрэглэсэн

бусад хорт зүйл мөн адил

дамжиж урагт муу нөлөө

үзүүлдэг тухай зурагт

үзүүлэн ашиглан


Охид, хөвгүд багаасаа

эрүүл мэнддээ анхаарч

эрүүл хүүхэд төрүүлж

өсгөхөд бэлтгэлтэй байх

ёстой талаар ухаарах,


Бодит байдалд

үнэлгээ хийх,

бусдын эрүүл

мэндэд анхаарал

тавих

Хүүхэд хэрхэн төрдөгийг

хэлэх

Жирэмсэн эх төрөхийн

өмнө юу бэлтгэх талаар

хэлэлцэх

Ээж, эгч нь төрөх гэж

байвал гэр бүийн гишүүүд

болон та нар юу хийх ёстой

талаар хэлэлцэх,


Эрүүл хүүхэд төрүүлэхэд

чухал зүйлийг дурдах


ашиглах, тайлбар

хийх, дүгнэлт гаргах

чадвар

Бусдын болон

өөрийн эрүүл

Бэлгийн хоёрдогч шинж

тэмдэг гэж юу болохыг


Бэлгийн дааврын үүрэг,

нэрийг хэлэх

Эр, эм бэлгийн дааврууд

хаана боловсорч хэрхэн

гадагшилдаг талаар НҮЭТ-

ны зурагт үзүүлэн ашиглан


Эр, эм бэлгийн булчирхай

болох өндгөвч, төмсгийг

багаасаа хамгаалж эрүүл

ахуй, ариун цэврийн дэглэм

баримталж байхын ач

холбогдлыг дурдах,

127

мэндийг хамгаалах

чадвар

тайлбарлах, хэвшүүлэх

Зураг, график зурах,

тайлбарлан бичих,

үр дүнг ярилцах

Биений юмны мөчлөг гэж

юу болохыг хэлэх,


Биений юмны мөчлөгийг

хянахад бэлгийн даавар

ямар үүрэгтэй болохыг


FSH, LH, прогестерон ба

эстрогенийн бүтцийг зурагт



Бэлгийн дааврын үүргийг

бусад өөрчлөлттэй холбон

тайлбарлах /үс, сахал

ургах, хөх ургах гэх мэт../

Шаардлагатай нөхцөлд тохирсон түүвэр хийх, давуу

сул талыг ялгах, тайлбарлах

Жирэмслэлтээс сэргийлэх

аргуудыг нэрлэх, тоочих

Жирэмслэлтээс сэргийлэх

аргуудын давуу ба сул

талыг хэлэх, тайлбарлах

ТҮБМ-ийн дүрмийг


Бэлгэвчийн давуу талыг

хэлэх, тайлбарлах

Өсвөр насныханы хувьд

жирэмслэлтээс сэргийлэх

ямар арга оновчтой

болохыг хэлэх, эдгээр аргыг

мэдэхийн ач холбогдлыг

хэлэх

Баримт нотолгоог

анхдагч эх сурвалжаас ашиглах уу эсвэл хоёрдогч

эх сурвалжаас ашиглах уу гэдгээ шийдэх, тайлбарлах

Заг хүйтэн өвчний үед

илрэх шинж тэмдгийг



Заг хүйтэн өвчнийг

монголчууд “хүйтэн өвчин”

гэж хэлдгийн учрыг


БЗДХ-ын эрсдэлт зан

үйлийг тодорхойлох

БЗДХ-ын эрсдэлт зан

үйлээс татгалзах санамж,

зөвлөмж бичих

Нэр томъёо ухагдахууныг

тайлах, тайлбарлах

Өөрийн болон бусдын эрүүл

мэндийг хамгаалах

ХДХВ/ДОХ гэж юу гэсэн

үгийн товчлол болохыг

мэдэх, хэлэх

ХДХВ-ийн дамжих үндсэн 3

замыг тайлбарлах

ХДХВ/ДОХ-оор хэн ч

өвчилж болно гэдгийн

учрыг халдвар дамжих

замтай холбон тайлбарлах

ХДХВ/ДОХ-оос өөрийгөө

болон бусдыг хамгаалахын

тулд өөрийн гүйцэтгэх

үүргийг тайлбарлах, бусдыг

ялгаварлан гадуурхахгүй

байхын давуу талыг




Б_9_4_1

Дараах нэр томьёоны утгыг


Экосистем

Тэжээлийн хэлхээнд амьд

Тэжээлийн хэлхээ-тэжээл болон

энерги үүсгэгчээс эхлэн нэг амьд биеэс нөгөөд дамжихыг харуулсан бүдүүвч (Ж-нь:мод → төөлүүр→


бүдүүвч, биологийн төрөл зүйлийн бүдүүвч

Нэр томьёоны утгыг өөрийн

орны жишээн дээр тайлбарлах Тэжээлийн хэлхээний

128

Ш_9_1_1

Ш_9_1_4

Ш_9_4_1

биеийн эзлэх түвшин

Тэжээлийн түвшингүүд дэх энерги алдагдал

Тоо толгой, биомассын суварга

Чухал асуулт, баримт нотолгоо

болон тайлбарын ач холбогдлын талаар ярилцах Хэрэгтэй мэдээллийн эх

сурвалжуудыг ашиглах, тохиромжтой багаж төхөөрөмжийг сонгож зөв

хэрэглэх Гарсан дүгнэлтийг янз бүрийн аргаар илэрхийлэн үзүүлэх,


бялзуухай → харцага) • Тэжээлийн сүлжээ-Экосистем дэх хоорондоо холбоотой тэжээлийн

хэлхээнүүдийн хооронд энерги урсахыг харуулсан бүдүүвч • Бүтээгч-фотосинтезийн замаар

нарны гэрлийн тусламжтайгаар шим бодисыг бүтээдэг амьд бие • Хэрэглэгч-Бусад амьд биеэр хооллон

энерги олж авдаг амьд бие • Өвсөн тэжээлтэн-ургамлаар хооллож энерги олж авдаг амьтан

• Махан идэштэн-Бусад амьтдаар хооллож энерги авдаг амьтан • Задлагч-үлдэгдэл болон мөхсөн зүйл

организмаас энерги авдаг амьд бие Экосистем- Өмхөрсөн хожуулаас эхлээд нуур цөөрөм гэх мэт тодорхой

хэсгийн агуулж байгаа бүх амьд биеийн болон хүрээлэн байгаа орчны харилцан үйлчлэл, нэгдэл

• Тэжээлийн хэлхээнд эзлэх түвшин-энергийн, тоо толгойн, биомассын суварга болон тэжээлийн хэлхээнд

тухайн амьд биеийн эзлэх байр • Тэжээлийн хэлхээний түвшингүүдэд энерги алдагдахыг тайлбарлах

• Тоо толгой, биомассын суваргыг тайлбарлаж дүрслэн зурах

энергийн алдагдлыг тайлбарлахад тухайн хэлхээ өөрөө үүрд

тогтвортой хадгалагдан үлдэж чаддаггүй тухай санааг гаргах нь чухал

Энергийн алдагдлыг тооцоолох бодлого бодох 2 шат бүрийн хооронд бүх

энергийн 90% гадагш алдагддаг

Б_9_4_2

Ш_9_1_1

Ш_9_1_4

Тэжээлийн хэлхээний түвшин

яагаад 5-аас цөөн байдгийг


Чухал асуулт, баримт нотолгоо

болон тайлбарын ач холбогдлын

талаар ярилцах




Янз бүрийн экосистемүүдийн

пирамидаас хөгжлийн хэтийн

төлөвийг таамаглах

Экосистемийн тэнцвэрийг хадгалах

талаар дэвшигдэж буй асуудлуудыг

судлах

Биологийн төрөл

зүйлийн фото зураг,

тэжээлийн хэлхээний

бүдүүвч


гишүүдээс аль нэгийг

байхгүй болгочихвол ямар

үр дагаварт хүрэхийг


129

Ш_9_4_1


хэрэглэх




Education

biology_2015-01-18