“Afrikani”, libri magjepsës i Le ClézioBibliotekë

Dritan Lumshi, hapat e një dirigjentiPortret

Shqetësimet për gjuhën e shtypitSejfulla Malëshova

Luljeta Lleshanaku: Shkrimtari dhe diktaturaINTERVISTA

Përse të mos kemi Art Rebel edhe në Shqipëri?Opinion

E diel, 18 janar 2009 Redaktore përgjegjëse: Admirina PEÇI milosao2005@yahoo.com

Në faqen 2

NGA NASHO JORGAQI

NGA NGA MIHELE FRUCHT LEVY

NGA ARBËR KADIA

SKENDERBEUDy tingëllima të panjohuranë 541-vjetorin e vdekjes

NGA LEDI SHAMKU SHKRELI

Ka një debat të rëndësishëm mbi Gjergj Kastriotin këtë periudhë në Shqipëri. Por duket seedhe jashtë saj. Në t’vërtetë ky debat nuk ështëaspak i ri, ka mbi pesë shekuj e gjysëm qëmbahet i ndezur. Nëse do rreshtoheshin këtu

emrat e atyre që shkruan mbi këtë hero të Europës, nuk dikush do të mbetej jashtë. E në fakt Skënderbeu i vërtetënuk është tjetër pos asaj miksture që ka mbetur gjallë nëimagjinatën e njerëzve, në shkrimet e humanistëve të Ril-indjes Europiane, në legjendat e maleve dhe kullat e Macuk-ullit, në shkrimet kritike bashkëkohore e në ëndrrat e fëm-

ijëve tanë; është njeriu që e futi vrullshën popullin shqiptarnë historinë e popujve modernë; është ati ynë i përbashkëttokësor.

Këtë përkatësi atnore do të ketë ndjerë edhe bujari LekPervizi kur është ulë për të përkthyer shkrimin madhor tëDhimitër Frangut “Veprat e lavdishme të Skënderbeut” (Ar-bëria 2007), sipas ribotimit të 1584-ës me titull “Gli illustriet gloriosi gesti, et vittoriose imprese, fatte contra Turchidal sign. D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prenciped’Epiro”. Botesa e librit u nxit prej Girolamo Angelo Flav-ios, pinjoll i Engjëlloreve (Êjllorve) të Drishtit ...

E diel, 18 Janar 2009

Dy tingëllima përSKENDERBEUN

II- ZBULIMI

Tingllima e parë titullohet “Skanderbegut të pamposhtun” dhe ështëshkruar nga Luigi Groto (1541-1585) njohur si i verbti i Adries; ndërsatingllima e dytë quhet “Mbi vorr të Skanderbegut”, dhe është konceptuar në latinishtnga Gabriele Faerno (1510-1561).

VargjetPanjohura

e

Vijnë pë herë të parë në gjuhën shqipe në kujtim të 541-vjetorit të vdekjes

LEDI SHAMKU SHKRELI

Ka një debat të rëndësishëm mbiGjergj Kastriotin këtë periudhë në Shqipëri. Por duket seedhe jashtë saj. Në t’vërtetë kydebat nuk është aspak i ri, ka

mbi pesë shekuj e gjysëm që mbahet i nde-zur. Nëse do rreshtoheshin këtu emrat eatyre që shkruan mbi këtë hero të Europës,nuk di kush do të mbetej jashtë.

E në fakt Skënderbeu i vërtetë nuk ësh-të tjetër pos asaj miksture që ka mbeturgjallë në imagjinatën e njerëzve, në shk-rimet e humanistëve të Rilindjes Europi-ane, në legjendat e maleve dhe kullat eMacukullit, në shkrimet kritike bashkëko-hore e në ëndrrat e fëmijëve tanë; është nje-riu që e futi vrullshën popullin shqiptar nëhistorinë e popujve modernë; është ati ynëi përbashkët tokësor.

Këtë përkatësi atnore do të ketë ndjerëedhe bujari Lek Pervizi kur është ulë përtë përkthyer shkrimin madhor të DhimitërFrangut “Veprat e lavdishme të Skënder-beut” (Arbëria 2007), sipas ribotimit të 1584-ës me titull “Gli illustri et gloriosi gesti, etvittoriose imprese, fatte contra Turchi dalsign. D. Giorgio Castriotto, detto Scander-beg, Prencipe d’Epiro”. Botesa e librit unxit prej Girolamo Angelo Flavios, pinjolli Engjëlloreve (Êjllorve) të Drishtit dhe siçdeklaronte ai vetë, stërnip i Kastriotit tëMadh. Por nuk do të flas këtu mbi këtë përk-thim të vyer, për të cilin Shqipëria ruanteprej shekujsh një borxh të dyfishtë (ndajHeroit dhe ndaj At Dhimiter Frangut që eshkroi); në këtë përvjetor të 451-të të vde-kjes së Kastriotit dua ti sjell lexuesit tonëdy tingllima, a sonete, që ndodhen në bot-imin shqiptar e që i kushtohen pikërishtatij.

Në shenjë falenderimi ndaj përkthimittë Pervizit, por edhe për shkak të dimen-sionit veçanërisht epik të poezive, shqipë-rimet e këtyre tingllimave vendova ti bëjnë koinenë gege (tjetër borxh ky ndaj “gju-hës sonë shqyptare”). Tingllima e parë tit-ullohet “Skanderbegut të pamposhtun” dheështë shkruar nga Luigi Groto (1541-1585)njohur si i verbti i Adries; ndërsa tinglli-ma e dytë quhet “Mbi vorr të Skanderbe-gut”, dhe është konceptuar në latinisht ngaGabriele Faerno (1510-1561).

Vargnimet e kësaj natyre hasen rëndomnë poezinë e Rilindjes Italiane dhe ndry-shojnë nga tingllimet (sonetet) klasike. Kjoka qenë edhe një nga sfidat në shqipërimine këtyre dy soneteve, të papërkthyera mëparë ndër ne. Shqipërim i cili përveç aspe-ktit teknik, paraqiste edhe vështirësi tëkarakterit historiko-gjuhësor, pasi një pjesëe fjalëve të italishtes, në mënyrë të veçantënë poezinë e Groto-s, ka ndërruar kuptimë-si në këto katër shekuj e gjysëm. Kështufjalët novo, invitto, fero, par, opri etj. në ital-ishten e sotme, kanë ndryshuar formë (psh.invitto, sot: invincibile), por kanë ndry-shuar edhe hierarkinë e kuptimësisë (psh.opri, sot apri, dikur përdorej në kuptiminzbuloj). E gjithaq vërehen edhe forma ru-dimentale të latinishtes vulgare që asoko-he gëlonin në italishten e Pesëqindës (adhuom non lice).

Tingllimi “Dell’Invittissimo Scander-beg” (“Skanderbegut të pamposhtun”) nd-jek në pikëpamje prozodike, por edhe në atëpoetike, modelin e konsoliduar të një tra-dite apologjike, e cila është dhe karakteris-

tikë e rimatorit të njohur venedikas LuigiGroto. Tingllima këtu i përmbahet vargëz-imit me dy korpuse: nistori duket si njëstrofë tetëvargëshe, por në fakt është i për-bërë nga dy strofa katërshe të tipit a/b/b/a. Nga ana tjetër, këto strofa lidhen së bash-ku pasi a-ja dhe b-ja e katërshes së dytërimojnë me të njëjtin tingull e kadencë mekatërshen e parë. Ndërsa korpusi i dytëndryshon nga i pari pasi nuk ndahet aqthjeshtë në dy grupime (3+3), pasi këtukemi një thyerje të strukturës së korpusitnistor, duke kaluar në një vargnim të tipita/b/c+a/b/c. Në këtë rast a-të dhe b-të nukrimojnë me ato të korpusit të parë.

Groto e përmbyll këtë sonet me një lojëtë hollë e të këndshme fjalësh ndaj emritAngelo-Engjell, me të cilin ka njiherit para-sysh qoftë nxitësin e botesës, Angelo Flavi-

on, stërnip i Skanderbegut, qofte edhe en-gjellin si banor të Qiellës e t’amshimit, qëndryshe ka ne, banorët e tokës, ka fuqinët’i rrokë ngjarjet e figurat prej së larti e tëpërshkruajë kësisoj ç’përmasa të përbot-shme ato kanë.

Sa i takon tingllimit të dytë, duhet thek-suar që në krye se këtë nuk e kemi sjellë nëshqip nga origjinali, i cili është shkruar nëlatinisht dhe përshfaqe që në motin 1531,por nga përkthimi italisht i Anonimit tëPalermos të një libri mbi historinë e GjergjKastriotit, përshfaqur më 1845 në Siqeli.

Dëshprimi për grabitjen e eshtrave tëSkanderbegut dhe humbja e mundësisë përta kthyer mauzoleun e tij në një altar tëfrymëzimit për luftë ndaj turqve, i dha sh-kas autorit më të madh neo-latin të kohës,

poetit nga Kremona, Gabriele Faerno t’ikushtojë këtë tingllim fatosit shqiptar. Poe-zia përzgjidhet me kast nga humanisti ishquar italian Paolo Giovio, si një paradig-më e Feniksit që rilind nga vdekja e vet, merasën e ribotimit të veprës “Jeta e njerzvetë shquem”, në vjetin 1577.

Sikurse shihet, “Mbi vorr të Skanderbe-gut”, nuk përman elemente të italishtes sëvjeter duke dëshmuar një moshë më tëpjekur të gjuhës dhe ndonëse i sjellë në ital-ishten e shek. XIX, tingllimi i përshtatetbukur mirë në strukturë formës së Ril-indjes. Tingllimi në origjinalin latin del tëketë pasur pesë radhë më tepër dhe njëmetrikë të ngjashme, ndonëse me trok tëndryshëm, ndërsa sa i përket kuptimitshmangiet janë thuajse vetëm të natyrësstilistikore.

Në këtëpërvjetor të

451-të të vde-kjes së Kastri-otit po i sjellimlexuesit tonë dy

tingllima, asonete, që ikushtohen

pikërisht atij,shkruar ngaLuigi Groto

dhe GabrieleFaerno

Luigi Groto

E diel, 18 Janar 2009 ZBULIMI- III

Dell’Invittissimo Scanderbeg

Novo Alessandro, à cui non l’Oriente Ma il Regnator dell’Oriente altero Chiarì di se trionfi, e vanto vero D’un’invitto valor diede soventeL’altro Alessandro àlle faville spente Lo scrittore invidiò, ma al Greco fero Tu non invidieresti, se ad Homero Qual d’occhi par, di stil fos’io, e di mente

Ma poi che’l rinovar gli alti tuoi gesti. E le tue sacre palme ad huom non lice; Il rinovarli a un’Angelo e prestato.Felice Angel chel’opri, e che vedesti Tale heroe tra suoi Avi: e lui felice, Che fra i nipoti un n’ha si illustre, e grato

Skanderbegut te pamposhtun

O Lekë i përtrimë, ty jo Orienti sall Po vetë hijerandi Sundimtar’ i tij Ta sdriti aj ngadhnjimin e dha deshmi Mbi qendresë tanden e zulmen qi s’tu ndalTjetri Aleksandër, qi flakcat i janë shgalë Shkrimtarin e lakmoi, po Grekun delì Ti s’kishe me e resue, sikur n’mjeshtrì Homerit pos verbnisë t’i gjitsha, edhe n’fjalë

Po meqë s’i lejohet t’gjallit me’j permendë Bâmat e tua t’nalta, e t’shêjten lavdi Nji Engjëll, veç ai mund ta rrëfejëLum ti Engjëll, qe zbulove se ke mbrendë T’tillë Fatos mes Etënve tij; e lum ai Se ka ndër nipa nji bisk t’ndert e t’dêjë

Mbi vorrin e Skanderbegut

N’vorr tand o Gjergj, u shqymb e ra Rrenim’ i Turqve, i Epirit rojë Eshtënat tua mbetun pa mprojë Viseve u shperndanë gjithkaaSkurrjala që n’dhè duhej me prâ E prej anmiqsh mos t’kish cenojë; Aq emni yt lavdinë naltoi, Sa n’mija grima u thy e u nda.

Se kur ti botën e t’gjallëve le, Hyjnor at korp hasmi e kujtoi, Që mund t’i yshtte vloj’ e guxim.E fama, që tjerëvet mauzolé Grish me ju ngrehë, ty ta mohoi; Dhe po prej tyne bujë t’dha e nderim.

Sul sepolcro di Scanderbeg

Dentro il sepolcro tuo Giorgio, si chiuse La ruina de’ Turchi, e la difesa D’Epiro; e l’ossa tua senza contesa, In molti luoghi fur sparse e diffuse.Le membra, che dovean riposar rinchiuse E non sentir più del nemico offesa; Tal del tuo nome fu la gloria accesa, Che in mille fur rotte e confuse.

Perche lasciando il mondo con la vita Il corpo tuo, fu dai nemici tuoi Divino, come per pigliar valore.E la virtu, che a dar sepolcro invita Agli altri, a te la tolse; ed ella poi Coi medesimi ti dié fama ed onore.

Tingëllima II

Tingëllima INGA LUIGI GROTO (1541-1585)

NGA GABRIELE FAERNO (1510-1561)

Por kush ishin keta dy autore, poetete Rilindjes Italiane?

Luigi GrLuigi GrLuigi GrLuigi GrLuigi Grotootootootooto apo siç njihej në rrethetletrare të kohës, i Verbëti i Adries (ilCieco d’Adria) ishte letrar, tragjediografdhe rimator italian (lind në Adrie 1541 –vdes në Venecje 1585). Që fëmijë humbettë parit e për këtë do quhej dhe i Verbëtii Adries, por pavarsisht nga kjo, ja del tëbëhet njeri me kulturë të gjerë human-iste e të zhvillojë një aktivitet të gjerëletrar (ndonese do vdiste i ri).

Shkroi tragjedi, komedi, drama bari-tore, poema latine dhe rima të ndryshme,por thjeshtëzoi për gjindjen e thjeshtëedhe vepra të antikitetit. Në tragjed-inë e tij të parë, Dalida, përshfaqë më1572, por shkruar shumë më parë,Grotto shfaq një talent të padyshimtëdramatik dhe abuzon më pak se bash-këkohësit me sentenca dhe retorikë.Ndërsa nisur nga tragjedia e dytë e tij,Adriana (botuar ne vjetin 1578), e qëka për subjekt historine e dy të rinjvefatkeq në dashuri, Latino e Adriana,Shekspiri kohë më vonë do të krijonteRomeo e Xhuljetën. Në një prej kome-dive, Emilia (1579), Groto zgjeronEpidicusin e Plautit, por veç komedivee dramave të t jera, ve për tjetër erëndësishme e tij janë Ligjeratat Pop-ullore (le Orationi volgari) të botuaranë Venedik më 1589. Trupi i tij sot pus-hon në katedralen e Adries (Itali).

GaGaGaGaGabriele Fbriele Fbriele Fbriele Fbriele Faeraeraeraeraernonononono, poet latin i shek.XVI, lindi në Kremone në Lombardi,aty nga viti 1510. Pati për mbrojtës dhemecenat Papa Piun VI, i cili do tatërhiqte atë në Romë pranë tij, duke ihapur kështu rrugën e suksesit. Faer-no ka hyrë në historinë e letrave euro-piane si fabulist, poet dhe kritik i Pes-qindës dhe është konsideruar ngapasardhësit si “humanista proper”.

Vepra që i dha famë ishte “Përm-bledhje Fabulash” (Centum Fabulae exantiquis scriptoribus delectae) shkru-ar me një stil tepër elegant, që u botuasë pari në Romë më 1564, pasi ai kishvdekur. “Përmbledhja” njohu një sërëbotimesh luksoze dhe kohët e funditedhe disa botime kritike. Vlen të për-mendet se kur Faerno kompozoi fabu-lat e tij, s’qenë zbuluar ende ato tëFedrit, ndonëse më pas u pretendua seai i kish njohur që më parë ato, por pre-tendimi nuk u provua kurrë.

Shkroi dhe një sërë vargnimesh në la-tinisht për njerëz të shquar dhe nëpërgjithësi konsiderohet si autori më imadh neo-latin i Papa Piut IV (1559-1565).Faerno vdiq në Romë më 1561, ku dhe uvarros.

Skënderbeu në shtratin e vdekjes gravurë e vitit 1577

E diel, 18 Janar 2009IV- ARKIV

Në Arkivin Qendror të Shtetit, në dosjen e tij të gjeturkohët e fundit, gjenden dhe dy fletore të mbushura meshënime nga leximi i shtypit.Përmes tyre vërtetohet dhedëshmohet qartë se me sa vëmendje e kujdes i lexonte ai gazetat.Fletoret janë të mbushura plot e përplot më shënime të herëpash-ershme, shkruar me laps ose stilolaps, në rrethana nga më tëndryshme...

MALESHOVANASHO JORGAQI

Ata që e njohën nga afërSejfulla Maleshovëntregojnë se ai gjatë periudhës që jetoi në qytetin e Fierit një pjesë

të mirë të kohës së lirë e kalonteduke lexuar shtypin. E bënte këtënë bibliotekën e qytetit, në lulish-te, në zyrë apo dhe në shtëpi. Ishteky një pasion që nuk iu nda tërëjetën, sidomos gjatë kohës së per-sekutimit. Do të ndiqte rregull-isht “Zërin e popullit”, “Bash-kimim”, “Zërin e rinisë” dhe“Dritën”. I lexonte me vëmendje,jo vetëm për t’u informuar, pordhe me sy kritik, duke nënvizuare duke mbajtur shënime. Një punëkjo, që i çudiste njerëzit, sepsenuk ia kërkonte kush dhe as ishërbente ndonjë qëllimi konkretnë kushtet në të cilat ndodhej. Porthjesht nga ndjeshmëria që kishndaj fjalës, një zakon a nevojë ebrendshme, që ia diktonte të qënitpoet e publicist, lëvrues dhemjeshtër i vjetër i gjuhës amtare.Ai e donte gjuhën shqipe meshpirt dhe kjo e bënte ta ndiqtefatin dhe ecurinë e saj, me njëpërkushtim të adhurueshëm.

Në Arkivin Qendror tëShtetit, në dosjen e tij të gjeturkohët e fundit, gjenden dhe dy fle-tore të mbushura me shënime ngaleximi i shtypit. Ato mbajnë num-rat 12 dhe 13, gjë që nënkupton seatyre u kanë paraprirë dhe njëm-bëdhjetë të tjera, pa përjashtuardhe vazhdimin e tyre të mëpasëm.Fletoret e gjetura na vijnë si dësh-mi burimore, pra si dokumentimi asaj ç’ka kujtojnë bashkëko-hësit. Ato mbajnë dhe datat, njërau takon viteve tetor 1965 – mars1970, kurse tjetra 21 qershor – 24tetor 1969. Është pak a shumëkoha kur ai me sa duket kishtedalë në pension. Fletoret e tjera,që ka të ngjarë të kenë humbur,kanë të bëjnë me vitet e më her-shme. Por gjithsesi dhe nga dy fle-toret që na kanë arritur, kemi njëinformacion të mjaftueshëm tëraporteve të tij me shtypin.Vërtetohet dhe dëshmohet qartëse me sa vëmendje e kujdes i lex-onte gazetat. Fletoret janë tëmbushura plot e përplot më shën-ime të herëpashershme, shkruarme laps ose stilolaps, në rrethananga më të ndryshme. Është në tolexuesi serioz dhe lëvruesi i gju-hës, kritiku dhe redaktori.

Shënimet e mbajtura kanë tëbëjnë kryesisht me gjuhën, janëvrejtje dhe konstatime nga çka

Shqetësimet përgjuhën e shtypit

lexonte në sh-typin e ditësdhe rrall’ etek shkarazimerret dheme për m-bajtjen. Dukeqenë njohës ithellë i gjuhësshqipe dhekrijues, podhe natyrë eshpirt kritik,ai s’mund tërrinte indiferent ndaj gjuhës, metë cilën shkruhej nëpër gazeta.Ishte ky një reagim spontan, vet-jak, por që ai e kryente rregullishtdhe seriozisht, paçka se mjedisiqë e rrethonte tregohej i shurdhët.

Nga studimi i shënimeve të tij,kuptohet qartë se ai kërkonte ngashtypi kulturë gjuhësore, njohjedhe respektim të natyrës së gju-hës amtare, shfytëzimin e pasur-ive të saj, mbrojtjen dhe ruajtjennga ndikimet e huaja. Me këtë, aika parasysh shembullin e ndriturtë shtypit të traditës, gjuhën emjeshtërve të publicistikës sh-qiptare si S. Frashëri, F. Konica,F. Noli, Sh. Kolonja me shokë.Këtë rrugë duhet të ndjekë sipastij dhe shtypi bashkëkohor sh-qiptar. Një orientim të tillë Sejful-la Maleshova do t’u jepte në vitet1945-1946 kur ishte Ministër i kul-turës dhe i propagandës, punë-torëve të shtypit të ri, sidomosatyre të gazetës “Bashkimi”, or-ganit të vetëm zyrtar të kohës.

Por ç’po ndodhte me shtypinshqiptar pas njëzetë e ca viteve?Shënimet e tij tregojnë se ai nukishte i kënaqur, se gjuha e shtypitkish probleme, se herë herë ishtepa nerv, e rrafshët, e varfër. Atë eshqetësonte kryesisht sintaksadhe leksiku. Gjuha e shtypit po epësonte nga ndikimet e huaja, ngandërtimet artificiale, nga fakti seshkruhej shqip, po mendohej nëgjuhë të huaj. E njëjta gjë ndodhtedhe me leksikun. Kishin vërshuarfjalët e huaja dhe harroheshin eshmangeshin fjalë të shqipes. Ngatërësia e vrejtjeve që ai shënon,

m a r r i mvesh seështë is h q e t ë -suar dhetepër kri-tik, kak ë r k e s as e r i o z edhe ko-mpetente,n d j e h e tnjë lloja l a r m i

për ç’ka po ndodh. Ai kalon nëpërshoshën e tij një pjesë të madhetë lëndës publicistike, politike,sociale e kulturore, madje dhe atëletrare. Syrit të tij nuk i shpëtonasgjë dhe nga vrejtjet që bën, vi-het re se kur është fjala për gju-hën, ai nuk fal e nuk kursenaskënd, jo vetëm gazetarët, poredhe shkrimtarët, madje dheudhëheqësit.

Vrejtjet e tij janëkonkrete, të sakta, herë lakonike,herë të arsyetuara, por në shu-micën dërmuese me vend. Ai kashënuar me dhjetra e dhjetrashembuj, fjalë, fjali, periudha, tëcilat i shoqëron me gjykime e qor-time dhe jo njëherë edhe me ironie deri me sarkazëm. E shqetësojnëdhe e nervozonë jo vetëmndikimet artificiale, por dhepaqartësia, proleksiteti, varfëriae mendimeve, pasaktësia retorikee zbrazët, për të cilat ai përdor siemërues të përbashkët shprehjetlatine “Que Vadis?” dhe “Hic jac-et lepus!” (Ku shkon? Këtu fle lep-uri!) Por qëndrimin kritik dhe pa-kënaqësinë ai i shpreh dhe mëfjalët e shënuara anash ose posh-të tekstit: “Ç’shqipe!”, “Sallatruse!”, “Lexon rusisht dhe shkru-an shqip!’, “Bobo!”, “Papapapa-pa!”, “Çfarë çorbe!”, “Ku jemikatandisur!”, “Mishmash!”,“Përkthyer keq” etj. Këto shënimefluturake tingëllojnë si pasthirmashfryrëse, me ngarkesa revoltuesedhe nervoze, që të marra së bash-ku janë si një kambanë alarmi përçka po ndodhte vende vende nështypin tonë.

Sigurisht në shënimet eMaleshovës nuk janë vetëm këtothirrje, por dhe vrejtje dhe men-dime të arsyetuara. Kështu përnjë artikull studimor politiko-ideologjik të N.P. shkruan:“Ç’gjuhë e poshtër! Gjuhë pseu-doshkencore. Tipike për burokra-tin që merret me shkencë dhe përshkencën e burokratizuar, tipikepër talmedostin gjysmak dhe ped-ant”. Nga ana tjetër guxon tëshënojë fjalë dhe të shkrimeve tëudhëheqësve politikë, të cilat ianënshtron gjykimit kritik që kanëtë bëjnë me gabime dhe pasaktësigjuhësore, apo që i tingëllojnë sifraza të përkthyera. Ka raste që aiështë i pakënaqur edhe nga gjuhae letërsisë artistike dhe kjo duketnga shqyrtimi i vëmendshëm qëu bën deri dhe veprave aq të vlerë-suara të kohës si “Kështjella” apo“Komisari Memo”. Por më shumëse sa me prozën, ai është kritikndaj poezisë, sidomos asaj poli-tike që botohet në shtypin letrar,e cila i duket retorike, e paqartë,pa mendime dhe pa emocione tëvërteta. Kështu poezinë “Kur par-tia nis këndon” të Xh. S. (8 nëntor1969) e komenton me vargjet eveta: “Kur poeti nis këndon /Derë-ziu që e shikon/ I mbyll veshëtdhe …dëgjon”. Kurse për njëkëngë popullore politike që thotë“Moj parti e mori nanë/ Që sh-këlqen si diell e hanë” e komen-ton me vargjet e F. Konicës “Bliniqumësht, blini dhallë / Gomaricavjen vërdallë”.

Janë këto vetëm disa shembujnga gjithë ato vargje e qortime qëpërmbajnë fletoret e shënimeve tëSejfulla Maleshovës. Por të mjaf-tueshme për të kuptuarshqetësimet dhe qëndrimet e tij tëdrejta ndaj një çështjeje madhoresiç është gjuha në jetën dhe kul-turën e një kombi. Ato mbeten mevlerë për të njohur dhe gjykuarnivelin e shtypit të viteve 60-70 tëshekullit të kaluar, por janë dhenjë leksion i hapur, me mësime tëvlefshme për shtypin e sotëm meaq shumë probleme përsa i takongjuhës.

Sejfulla

Surprizatdorëshkrimeve

e

E diel, 18 Janar 2009 ARKIV - V

Në mes dorëshkrimeveqë ka lënë poeti Sejfulla Maleshova gjendetdhe një tufë rubairashtë përkthyera të Omar

Khajamit. Janë gjithsej 31 sosh, ngatë cilat 27 origjinale dhe 4 apokrife.Nga shënimet e tij marrim vesh seshqipërimi i tyre është bërë nga njëvariant rusisht, botuar në Taxhiki-stan më 1952 prej një orientalistisovjetik. Dihet se gjuha dhe kultu-ra taxhike ka afëri nga shumë pikë-pamje, bile janë të një familjeje megjuhën dhe kulturën persiane. Katë ngjarë që ky botim t’i ketë rënënë dorë poetit në kohën kur ishtepunonjës shkencor në Institutin eShkencave dhe ku qëndroi deri ngamesi i viteve 50, ndërsa më vonë elarguan nga kryeqyteti dhe e dër-guan në Fier, ku jetoi deri sa mbyl-li sytë në vitin 1971. Pikërisht nëkëtë hark kohor, siç del dhe ngadata e shënuar në dorëshkrim, ai ika shqipëruar dhe rubairat. Janëvitet 1955-1970, pra plot 15 vjet qëiu desht të merret me to. Nuk dimëse sa ka qenë numri i rubairave nëbotimin që shqipëruesi ka pasur nëdorë. Vetëm në krye të dorëshkrim-it është shkruar “Rubajatet e fun-dit” (Omar Hajam). Studiuesit, po-etit të madh i numërojnë rreth 1000rubaira që kanë arritur prej tij, porhulumtimet flasin dhe për të tjeraqë janë zbuluar herë pas here, njëpjesë e të cilave cilësohen apokrife,si krijime të veshura poetit. Ngafondi i rubairave origjinale, në gju-hën shqipe janë përkthyer afro gjys-ma, prej të cilave Fan Noli ka sh-qipëruar 331 dhe po aq afërsisht dheHafiz Ali Korça, duke ripërkthyerpjesërisht të njëjtat rubai. I pari ika përkthyer nga anglishtja, mbësh-tetur te varianti i E. Fitzgeraldit,por i ndihmuar dhe nga përkthimetfranceze dhe angleze dhe kraha-suar dhe me origjinalin persisht, idyti ka meritën t’i ketë përkthyerdrejt nga persishtja. Dallimi në mestyre është se Noli si poet ka arriturtë na japë një përkthim artistik,kurse Korça një përkthim të saktëfilologjik. Sejfulla Maleshova do tëndjekë rrugën e Fan Nolit.

Lind pyetja se përse Maleshovado të shqipëronte rubairat e OmarKhajamit? Dihet tanimë se poeti kaqenë dhe një shqipërues i suk-sesshëm, po të kemi parasysh sh-qipërimet e përfshira në vëllimin etij “Vjersha” me poezi të Pushkinit,Gëtes apo Hajnes. Janë shumë tëpakta në numër dhe të viteve 30-40,por që dëshmojnë qartazi sensin ehollë dhe mjeshtërinë e tij artistike.

Me këto aftësi dhe përvojë të çmuar,ai do t’i kthehej në vitet 50 kësajdashurie të vjetër. Sigurisht nëkushte të tjera, por gjithnjë me atokritere dhe kërkesa serioze që kishndaj vetes. Duke mbetur poet, ai dot’i rikthehej shqipërimit, fushë nëtë cilën do të ndante talentin jo meautorë dosido, por me një këngëtartë shquar siç ish poeti rus NikollaiNekrasov, që i përgjigjej me saduket natyrës dhe gjendjes së tijshpirtërore, me idetë dhe frymën li-ridashëse, me shpirtin dhe mentali-tetin fshatar, me poetikën klasike.Po në kohët e vështira që kalontedo t’i gjendej pranë dhe një poettjetër klasik, me të cilin do të kri-jonte një komunikim të drejtëpër-drejtë shpirtëror, që në shumë pikë-pamje do të behej dhe alteregoja etij dhe ky do të qe Omar Khajami, injohur si Orfeu i Lindjes, lirikumagjepsës i vendit të trandafilave. Vijon në faqen 6

PROF. NASHO JORGAQI

RUBAIRATe Omar Khajamitnë shqipërimin

e SejfullaMALESHOVES

Ai kish ardhur në poezinë botërorenga Përlindja persiane, një epokëkjo e ndritur që u shtri në 8 shekuj(IX-XVI) dhe që i dha njerzimitartistë e dijetarë të mëdhenj, kundër më të shquarit ishte dhe OmarKhajami. Poet, astronom dhematematikan, një personalitet po-liedrik tek i cili bashkoheshinmrekullisht ndjeshmëria e lartëshpirtërore me racionalitetin e njëmendjeje të ndritur. Ky bashkimfatlum do të vihej në shërbim tëidealeve të lirisë e të progresit, tëemancipimit të njeriut dhe të sho-qërisë. Jeta e tij do të bëhej shëm-bëlltyrë e luftëtarit intrasigjent tëmendimit të lirë, por dhe e martir-it të kauzës të së vërtetës, të cilitdo t’i duhej të krijonte nën një push-tet tiranik dhe shoqëri obskuran-tiste. Ngaherë kryelartë dhe dinji-toz ai nuk do të pajtohej me kon-formizmin dhe servilizmin, me fa-

natizmin e hipokrizinë politike, mefrymën panegjerike. Khajami do tëndiqte tërë jetën vijën e mendimitkonseguent e të ndershëm në luftëtë përherëshme me të këqijat njerë-zore dhe shoqërore, duke përdorurarmën e ironisë e të qesëndisë, tësatirës e të sarkazmës, aq sa ështëquajtur Volter i Orientit.

Ishin këto arsyet që Sejful-la Maleshovën do ta tërhiqte e dota bënte për vete Omar Khajami.S’është ëvshtirë të ndjesh e të kup-tosh që te ky poet, në pozitën që ish-te, do të gjente në një mënyrë a nënjë tjetër vetveten aq sa herë herëdo të identifikohej me të. OmarKhajami do të bëhej për të, zot ikohërave të vështira. I kohrave, kurai i qe nënshtruar përndjekjeve dheizolimit, kur përjetonte vdekjen

E diel, 18 Janar 2009VI - ARKIV

Përse Maleshova do të shqipëronte rubairat e Omar Khajamit? Poeti ka qenë dhe një shqipërues i suksesshëm, po të kemi parasysh shqipërimet e përfshira në vëllimin e tij“Vjersha” me poezi të Pushkinit, Gëtes apo Hajnes. Janë shumë të pakta në numër dhe tëviteve 30-40, por që dëshmojnë qartazi sensin e hollë dhe mjeshtërinë e tij artistike. Me këto aftësidhe përvojë të çmuar, ai do t’i kthehej në vitet 50 kësaj dashurie të vjetër…

Rubairat e Omar Khajamitnë shqipërimin e

Sejfulla MALESHOVES

civile dhe do të qe poezia e Khajamit ajo, teke cila ai do të gjente oazin e lirisë, një lirish-te shpirtërore, ku mund të këndonte këngëte poetit të madh me zërin e tij, në gjuhën evet.

Dhe këngët e Orfeut të Lindjes kish-in lindur në trajtën e një strofe katërvargjesh, të pagëzuar me emrin rubai aporubajat, që për vlerat e tyre Noli do t’i quantenga “veprat poetike më të bukura të botës”.Rubairat, marrë në tërësinë e tyre, do tëpërbënin një mozaik mendimesh dhe emo-cionesh, situatash shpirtërore, hovesh dheshfrimesh, të shprehura me një gjuhë lakon-ike dhe figurative. Ato do të qenë pentagram,ku poeti do t’i këndonte lirisë dhe dashurisë,gëzimit dhe dhimbjes, mallit dhe ëndrrës, poku do të shpërthente dhe zemërimi dhe ur-rejtja, përbuzja dhe mallkimi. Në to do të gjal-lonte shpirti i njeriut, aq kompleks dhe enig-matik, herë herkulian e herë hedonist, herëepikurian e herë stoik, herë mistik, herëeklektik. E pra, shpirti njerëzor, nëpër situ-atat e jetës dhe poeti që ndron maskat dheidentifikohet me të gjithë, për të mos qenëasnjë. Është kjo, natyra e njeriut ngaherë nëlëvizje.

Me sa duket, në këtë botë të poetit tëmadh aspironte dhe tentonte të hynte dhe tëintegrohej shpirtërisht Sejfulla Maleshova.Dhe kjo ndodhte realisht, po të marrim para-sysh natyrën e tij thellësisht artistike, tem-peramentin vullkanik, shpirtin human e li-ridashës, po nga ana tjetër dhe pozitën sho-qërore, diskriminimin e izolimin, jetën vet-mitare prej murgu apo eremiti. Një afinitet ibrendshëm me poetin e madh, me disa aspe-kte themelore, por jo i gjithi. Në rradhë tëparë përputhje dhe lidhje me hapësirat e lir-isë, të mendimit e të veprimit, që e bëjnë tëdenoncojë skllavërinë e tiraninë, dhunën epadrejtësinë. Kjo ishte njëra faqe e univer-sit khajamjan, që e përafronte shpirtin e po-etit tonë me të, po nuk ishin kështu plotë-sisht raportet e tij me faqen tjetër, kushpërthente vullkani i dashurisë dhe i gëzi-meve të jetës. Në gjendjen ku ndodhej, i plla-kosur nga hallet dhe vetmia, nuk kish vendpër të qenë anakreontian, epikuran apo he-donist. Dashuria dhe gëzimet e botës tokë-sore nuk do të ndjeheshin në vlagën e tyre.Tani ai s’kishte as kushte, as moshë, assensin e ndjeshmërisë që t’i këndonte zem-ra vrullshëm.

Por gjithsesi, të gjitha këto rretha-na nuk do ta pengonin poetin tonë të hyntenë botën khajamjane dhe të zgjidhte motivete parapëlqyera duke i ndarë në tre grupimetematike nën titujt: “Për dashurinë”, “Përlirinë e mendimit”, “Kundër tiranisë dheshfrytëzimit”. Në ciklin e parë përfshihenrubairat kushtuar dashurisë dhe verës, tëcilat ndonëse në tërësinë e tyre janë temati-ka zotëruese e Khajamit, në shqipërimet eS. Maleshovës paraqiten minoritet. Nga 27rubaira të përkthyera ato përbëjnë vetëm njëtë katërtën, por të mjaftueshme për të shi-juar magjinë e motivit të preferuar të

Khajamit. Dashuria dhe vera, të dhëna si njëbinom i pandarë, të krahasuara me pushte-tin, e bëjnë poetin të ndjehet “mbret përmbimbret”. Dashuria, sipas tij, nuk blihet mepara, as fitohet me pahir, vetëm bashkimi idy zemrave në një e bën njeriun perëndi. Itillë ndjehet poeti me të dashurën për qafe,ndryshe nga sulltani shpirt bosh, që nëharemin e tij hidhet nga një zogë në tjetrën.Për poetin dashuria nuk njeh moshë dhesado që nuk e ngroh më dielli i dimrit, zem-ra i ka mbetur e re. E megjithatë, ai thotënjë të vërtetë universale, kur këndon se nje-riu vetëm në pleqëri e kupton se koha e artëe tij është rinia. Në pleqëri veç në ëndërrmund të shohë dashurinë. Ai u gëzohetëndërrave kur sheh miken në gjumë dhedëshëron të mos zgjohet kurrë. Por mbi tëgjitha është shëndeti, pa të cilin nuk ka vlerëas pushteti, as pasuria, as dituria!

Në botën e dashurisë e të gëzimevetë jetës mendimi i Khajamit lëviz i lirë, ngri-het mbi dogmat fetare dhe paragjykimet,përfton hapësira që nuk njohin kufi kohor esocial. Ai është universal dhe i përjetshëm.

Khajami është i vërtetë dhe njohës ithellë sa i zemrës aq’ edhe i mendjes njerë-zore. E pasqyrojnë këtë rubairat kushtuarlirisë së mendimit. Pyet poeti: a mund të fu-tet filosofia e Platonit në kokën e një njeriume një gisht ballë? Dëshmi e kësaj të vërtetejanë ata klerikë që përtypin kuranin si go-mari dhe këndojnë litani e psallme lajkatare.Khajami stigmatizon e tallet dhe me ata mys-limanë dogmatikë, që librat e shenjtë i mar-rin si tabu dhe i ngjajnë kalit që shkon vetëmpas një avazi. Ai s’pajtohet dhe mepredikimet që i kërkojnë zemrës të mos kën-dojë, mendjes të mos mendojë e aq më tepërshpirti të mos ngjitet “në majat e lirisë”.Mendimi i poetit tingëllon si një sentencë efuqishme dhe e pakundërshtueshme se bur-gu dhe vargonjtë në qafë dhe në duar s’janëasgjë përpara vargonjëve të mendjes e tëshpirtit. Nga gjithë ky cikël del qartë qën-drimi intransigjent i Khajamit në mbrojtjetë mendimit të lirë, duke iu kundërvënë pre-razi dogmatikëve dhe predikimeve boshe,pushtetarëve si armiq të lirisë, mediokritetitdhe vulgaritetit njerëzor të kohës së tij dhetë gjitha kohrave.

Një peshë të madhe kanë rubairatkundër tiranisë dhe shfrytëzimit të njeriut.Në këtë cikël, më i pasuri nga tufa që ka sh-qipëruar Maleshova trajtohen me guxim,bukuri dhe mjeshtri një varg problemeshkyçe të shoqërisë si raportet e njeriut shpirt-lirë me pushtetin, e pushtetit me paranë, efatit të poetit e të mendimit të lirë nën tira-ni, të raporteve të popullit me dhunën e sh-tetit etj. Kështu, poeti shpall me kurajo sevlerat njerëzore si dituria dhe virtutet nukfitohen me pushtet dhe kamje. Ai nuk i kurs-en shigjetat e tij kundër korupsionit të push-tetarëve dhe hipokrizisë së tyre. Stigmatizonpraktikën e ligjëruar se paraja sjell pushtetdhe pyet se si e duron populli këtë padrejtë-si. Mendimi i tij shkon më tej, kur pohon sefroni dhe paraja mbahen e fryhen me gjakune djersën e shtetasve. Bile nuk trembet të

thotë se froni lind e ngrihet mbi krimin dhekrimi shkon vargan kur je në pushtet! Përpoetin perandorët dhe të pasurit janë gjak-pirës, mizorë dhe dinakë. Bile janë skllevër,më skllevër se bujqit. I vetmi njeri i lirë ësh-të poeti. Dhe janë këta skllevër, që si bandëfilistinësh ngrihen kundër tij. Por ai nuk dont’ia dijë dhe i jep zemër vetes kur i drejtohetme fjalët: qëndro burrë mos u tund, mbytehelmin me verë dhe kur atdheu ta shpërblenme mallkime. Khajami e lartëson figurën epoetit, i bindur se është ai, që e dëgjon gjithëIrani, ndërsa Teherani zyrtar gulçon edhekur përqark harbojnë skllevërit, fanatikët,demagogët dhe dhuna. Ai ka besim se Per-sia e munduar nuk e harron Khajamin dheme këtë rast vizaton autoportretin e tijshpirtëror, kur shkruan se kurrë as kadashur e as ka menduar për ar’ e lavdi, porpër popullin, që t’i japë liri dhe dritë. Ndajsado që e luftojnë dhe e shpërfillin, ai ështëoptimist se Persia anekënd po shkundet dhenjerëzit po zgjohen nga gjumi. Liria pomugëllon!

Edhe katër rubairat apokrife traj-tojnë pak a shumë motivet e tij të preferuaraliridashëse. Nga ari dhe fuqia, nga ari dhefroni lind lakmia rreth së cilës vërtitet eçmendur njerëzia dhe për të njerëzit vrasinnjëri-tjetrin. Por mbetet gjallë kënga e poet-it, dhe ndonëse zjarrin e tij e kanos kallkani,ai nuk shuhet. Është zjarri i dufit që shfrynshpirti i lirë i njeriut.

Nga gjithë këto mendime dhe emo-cione që përftohen nga situata psikologjikee sociale aq të përngjashme, nuk është vësh-tirë të heqësh paralele në mes fatit të OmarKhajamit dhe shqipëruesit tonë poet. Alu-dimet janë aq të qarta sa nuk lënë asnjë sh-teg dyshimi. Edhe pse kohët janë të ndry-shme, disa të vërteta janë të përbashkëta. Tëpërbashkëta kanë mbetur forca dhe dhuna epushtetit, ndalimi i mendimit dhe fjalës së

lirë, përndjekja e lirisë, por dhe shpresa se edrejta dhe liria tek e fundit një ditë do të tri-umfojnë.

Në shqipërimin e rubairave,Malëshova ka ndjekur traditën e Nolit,rrugën e përkthimit artistik dhe jo filologjik,të një shqipërimi pak a shumë të lirë. Dukeqenë poet me ndjeshmëri të lartë artistike,me zotrim të admirueshëm të gjuhës shqipe,me përvojë të pasur krijuese, rubairat e tijjanë rikrijime. Rikrijime, në kuptimin qëpërkthyesi nuk mbetet skllav i fjalës, nukkthen fjalën, por transmeton e përcjell thel-bin e mendimit dhe emocionet e origjinalit,tharmin e tij, gjendjen shpirtërore dhe at-mosferën e krijuar nga poeti. Kjo do të thotëse sjell jo vetëm frymën, por dhe tiparet for-male, veçoritë e formës së rubairave, la-konizmin dhe goditjen në shenjë, aq karak-teristike për Khajamin, ku fjala ndjehet nga-herë dhe mendimi i lirë. Kjo ka bërë qëshumë prej tyre të tingëllojnë herë si senten-ca, herë si epigrame. Shqipëruesi do t’i përm-bahet besnikërisht poetikës dhe stilit,skemës klasike të rubairave, ku rimojnëvargjet 1,2,4. Ngjyrimeve të origjinalit i kanëshërbyer edhe përdorimi me vend i oriental-izmave, përgjasimet dhe piktakimet e disaprej mentaliteteve dhe koncepteve të për-bashkëta të botës shqiptare me ato të Lindjes.

S’ka dyshim se shqipërimi i kësajtufe rubairash nga Sejfulla Maleshova vjendhe e pasuron traditën e hedhur nga FanNoli dhe Hafiz Ali Korça. Ato janë një kon-tribut me vlera të padiskutueshme, një dësh-mi, jo vetëm e talentit të tij të njohur tan-imë, por dhe e faktit emocionues se në reali-zimin e tyre të suksesshëm kanë luajtur rolpozita dhe gjendja e rëndë që përjetonte, atosituata shpirtërore që krijonte mungesa elirisë dhe e drejtësisë.

Vijon nga faqja 4

Surprizatdorëshkrimeve

e

E diel, 18 Janar 2009 ARKIV-VII

OMAR HAJAM

IIIII

Për Dashurinë

Një do flori dhe tjetri do pushtet,Thesare jep e grada ky dovlet.Sa kam një kupë verë e një sorkadhe,I lumtur jam dhe mbret përmi çdo mbret.

***Nuk blihet dashuria me flori,Pse me pahir nuk paska dashuri.Gjaku me gjak, ylli me yll kur piqetShkrihen dy veta më një perëndi.2)

***Nëpër harem sulltani mjekëroshZogë më zogë hidhet si kokosh.Vetëm njëzë Hajami mban përqafe,Po shpirtin si sulltani s’e ka bosh.

***U plaka, mikja ime, moj meshollë;Gjunjët më lanë dhe m’u qep një kollëE di që nuk të ngroh, jo, diell’ i dimrit,Po ç’t’i bëj zemrës sime si mënjollë.

***U plaka, shokë : humba pasurinëU plaka, shokë : humba mbretërinëKu ka thesar e mbret në këtë botëSi koha e artë, të ritë, për njerinë?

***Pashë në ëndërr miken te një gurrëDhe mi lëndinë aty bëhem për burrëNë gjumë : s’qenkam plakur! – unë thoshjaKështu njeriu të mos zgjohet kurrë.

***Të ishnja mbret, e falnja mbretërinëTë ishnja kamës, e falnja pasurinëPër një çikë shëndet. Po jam HajamiDhe s’kam se ç’fal, s’fal dot as diturinë.

IIIIIIIIII

Për Lirinë e Mendimit

Shiko atë bandill me një gisht ballë:A futet do Platoni aty vallë? 3)

Janë vitet 1955-1970,pra plot 15 vjet që iudesht Malëshovës tëmerret me Rubairat.Nuk dimë se sa ka qenënumri i rubairave nëbotimin që shqipëruesi kapasur në dorë. Vetëm nëkrye të dorëshkrimit ështëshkruar “Rubajatet efundit” (Omar Hajam).

Filosofia kërkon tru me çika,Në kokën e të tillit bëhet dhallë.

***Hafëz’ e myezinë plot pazari,Përtypet me Kuranin dhe gomari.Nga mëndja e tyre s’dalin shkrepëtima,Po litari e psalme bajraktari. 4)

***Bien daullet, vërshëllen zurnaja,Rokullisen hadithet 5) si rrungaja –Imami flet e tunden minaretë,Dhe zhurmëmadhe ngrihet berihaja.

***Librat e shënjta si tabu i kanëSyleshët e verbuar myslimanë;Dhe ecin dre..jt, si kali me veshoke,Atje ku bie vetëm një kambanë.

***I thonë zemrës : hesht e mos këndo!I thonë mendjes : rri e mos mendo!I thonë shpirtit që kërkon të ngjitetNë majat e lirisë : mos guxo!

***Sa keq në burg me hekura rrethuar,Vargonj në qafë dhe vargonj në duarPo si vargonjt’ e mëndjes e të shpirtitNuk paska robëri më të shëmtuar!

IIIIIIIIIIIIIII

Kundër tiranisë dhe shfytëzimit

A blihet dituria me flori?Virtytet a fitohen me fuqi?At’here pse kush ka pushtet e kamjeI ditur quhet, i lartë si njeri?

***Atë, që ar lakmon dhe pushtet,Skëterra me katran të zjarrtë e pret –Kështu përdita flasin ylemaja, 5)Po vetë s’ngopen kurrë me ryshfet.

***Dhuna flori dhe ari pjell pushtet,Mbreti saraf, sarafi bëhet mbret –Me lot e gjak e djersë s’ngopen kurrë;Po si duron e s’ndihet ky milet?

***Ah, gjak kullojnë froni e pasuria,Me gjak e djersë fryhet mbretëria;Po shahun, që shkëlqen me salltanete,Si perëndi e mbajnë tevabia. 6)

***Po bëre krim, krimi shkon vargan,Kur krimin ta mbuloj me profka dua.Me krime lint, me krime mbahet fronPrandaj dhe gjaku derdhet si përrua.

***Dhelpra dinake, gjakpirës e mizorëJanë kudo rreshper’ e perandorë;Po s’ka mizor se sa tirani rishmas, 7)Zhytur në gjak me fron e me kurorë.

***Skllevër kudo: sarafë dhe vezirë –Më skllevër se sa bujku në errësirë;Dhe rrallë gjen në gjith’ Iranin tonë,Përveç Omar Hajamit, njerëz të lirë.

***Skllevër që dalin me flamur lirie,Fanatikë me klithme histerie,Demagogë – kudo. E papërmbajturDhuna harbon, fryt i zi lakmie.

IVIVIVIVIVMe banda filistinësh e sulmuan,Me jargë zvarraniku e mbuluan,Dhe, dorën duke ngritur, ylemaja,Si apostat Hajamin e mallkuan.

***I ndërsyer, çakallli fanatik,Ta djegë do me zjarr si heretik.Qëndro Hajam! Kupën bukurosheZbraze dhe mbushe prapë me teftik.

***Qëndro si burrë! Edhe pse atdheuTë gjitha me mallkime t’i shpërbleu,Ti mos u tunt! Me verë mbyte helmin,Dhe tunde kupën sa të tundet dheu.

***Nëpër gjumë e dëgjon Ispahani,Shirazi me Gërmadhat 8) Horosari

Me Nishapur – Sakiu 9) i përgjumurMarramënthi gulçon nga Teherani:

***Jo, jo, Hajam! Persia e munduarKurrë Hajamin s’ka për ta harruar;Pse ar, lavdi nuk deshi, po për popullDhe për liri e dritë ka punuar.

***Jo, jo, Hajam! Ja po shkundet PersiaJa ku shtriqen përgjumësh njerëzia;Në Lindje e Perëndim, Veri e Jugë,Kudo në botë, mugëllon liria.

____________1) Zbuluar më 1952 nga një orientalist sovi-etik në Taxhikistan.2) Në kuptimin pagan të kësaj fjale.3) Aluzion për ndonjë sufi neoplatonik.4) Edhe këtu godit shumicën e sufinjve dhesyninjve , rryma teologjike të kohës.5) Intelektualët e asaj kohe, që ishin dhefunkcionarë të lartë.6) Rrethi mbretit, shtetasit.7) Krahaso me “Prometheu i lidhur” të Es-kilit : “Çdo mbret i ri në krye është i ash-për” (Përkthim i Fan S. Nolit)8) Gërmadhat e Persepalisit, qytetit të lash-të të Persisë.9) Këtu personifikon shpirtin e popullit.(Shënime të autorit. Edhe titujt e kapitujvejanë të tijat.)

Rubajatet e fundit(A(A(A(A(Apokrife?)pokrife?)pokrife?)pokrife?)pokrife?)

III, StrIII, StrIII, StrIII, StrIII, Strofofofofofa 3a 3a 3a 3a 3Që kur harbuan Ari dhe Fuqia,Harboi e pangopur dhe lakmia.Nga duf ’ i saj, rrëmbyer si në vorbullVërtitet e shkalluar njerëzia.

***Për ar e fron vëllai të vëllanëSi bish’ e vret, i biri helmon t’anë,Dhe vaj të nxehtë i kullon në veshBurrit në gjumë e shoqja për jaranë.

IV, strofa 1Në grykë mbeti këng’ e pakënduar,*)Kallkani e ftohu zjarrin e pashuar;Guxim e shpresë i flaku tej një vrundull,Që nxin horizontin e qëruar.

***Po jeta – oqean rrjeth pa pushuarDhe këng’ e tillë s’mbetet pa kënduar;Dufin e tij me zjarr e shfryn njeriu,Dhe zjarr i tillë kurrë s’ka të shuar.__________*) Në fyt na mbeti këng’ e pakënduar (Vari-ant tjetër i përkthyesit.)

RUBAJATET E FUNDIT 1)

E diel, 18 Janar 2009VIII- INTERVISTA

Në numrin e saj të fundit, revista prestigjioze amerikane World Literature Today i kushtoi një hapësirëtë konsiderueshme poetes Luljeta Lleshanaku, me botimin e një interviste dhe pjesë nga krijimtaria.Kjo revistë e themeluar në vitin 1927, është njëra nga dy revistat më të vjetra amerikane. Botimet e sajfokusohen kryesisht në autorët me të suksesshëm nga letërsia e huaj. World Literature Today, sëbashku me Universitetin e Oklahomës, një herë në dy vjet, jep një çmim ndërkombëtar për letërsinë qëquhet “Neustadt International Prize”, i vetmi i tillë në Shtetet e Bashkuara. Laureatë të këtij Çmimi nëvite kanë qenë qenë: Cheslaw Milosz, Octavio Paz, Elisabeth Bishop, Gabriel Garsia Marquez. GiuseppeUngaretti, Max Frisch, Tomas Transtromer, Adam Zagajewski, etj.

Intervista Dialog me Luljeta Lleshanakun është realizuar nga Michele Levy, profesoreshë në Univer-sitetin shtetëror të North Carolina. Prof. Michele Levy njëkohësisht është e përfshirë në projektin e njëserie botimesh enciklopedike mbi letërsinë, midis tyre në Enciklopedia e Biografive Letrare të EuropësLindore. Në këtë projekt, ajo është autorja e dy biografive në letërsinë bashkëkohore: Ismail Kadaresëdhe Luljeta Lleshanakut. Libri është aktualisht në proces botimi.

Pirro Dollani

Dialog meLuljeta

LLESHANAKUNNjësoj si familja e saj,

antikomuniste e antifashiste, edhe poetjaLuljeta Lleshanaku,lindur më 1968, provoi

shijen e vuajtjeve gjatë regjimit tëEnver Hoxhës, regjim që i mohoi tëdrejtën e arsimimit dhe e detyroitë punonte si punëtore krahu nëfabrikën e qilimave. Me rënien ekomunizmit, mbaroi universitetine Tiranës, punoi si gazetare në disaorgane qendrore të shtypit të Sh-qipërisë, si dhe botoi gjashtëvëllime poetike, përfshirë edhe lib-rin Fresco. Po ashtu, fitoi çmime nëAmerikë e Shqipëri dhe mori pjesënë takime dhe seminare poetike nëvende të ndryshme të Evropës dhetë Amerikës. Këtë vit ajo është e ftu-ar për një vit në Institutin BlackMountain në Las Vegas dhe ështënë pritje të botimit të vëllimit tëdytë poetik nga shtëpia botueseprestigjioze amerikane, New Direc-tions.

Luljeta, përvLuljeta, përvLuljeta, përvLuljeta, përvLuljeta, përveç vlerësimeeç vlerësimeeç vlerësimeeç vlerësimeeç vlerësimevvvvve tëe tëe tëe tëe tëndryshme poetikndryshme poetikndryshme poetikndryshme poetikndryshme poetike ju ke ju ke ju ke ju ke ju kohët e fun-ohët e fun-ohët e fun-ohët e fun-ohët e fun-dit kdit kdit kdit kdit keni fituar një geni fituar një geni fituar një geni fituar një geni fituar një grant për njërant për njërant për njërant për njërant për njëvëllim me trvëllim me trvëllim me trvëllim me trvëllim me treeeeegime dhe kgime dhe kgime dhe kgime dhe kgime dhe keni shk-eni shk-eni shk-eni shk-eni shk-rrrrruar një skuar një skuar një skuar një skuar një skenar që është në prenar që është në prenar që është në prenar që është në prenar që është në proçesoçesoçesoçesoçesfilmimi. Ç’filmimi. Ç’filmimi. Ç’filmimi. Ç’filmimi. Ç’lidhje ka ndërlidhje ka ndërlidhje ka ndërlidhje ka ndërlidhje ka ndërmjet kë-mjet kë-mjet kë-mjet kë-mjet kë-tyrtyrtyrtyrtyre krijimee krijimee krijimee krijimee krijimevvvvve në zhanre në zhanre në zhanre në zhanre në zhanre të ndry-e të ndry-e të ndry-e të ndry-e të ndry-shme dhe poeshme dhe poeshme dhe poeshme dhe poeshme dhe poezisë suaj?zisë suaj?zisë suaj?zisë suaj?zisë suaj?

Kur shkrova librin me tregime,isha në kërkim të diçkaje që do tëmë jepte më liri sesa vetë poezia,pasi duke punuar për një kohë tëgjatë në të njëjtën zhanër, kishandjesinë sikur po përsëritja vetvet-en dhe kisha filluar të ndihesha elodhur. Përceptimi i poezisë ështëvertikal; një poezi e vetme mund tëjetë sintezë e shumë tregimeve dhemendoj se kjo është arsyeja që po-etët nuk janë kaq prodhimtarë. Përshembull, Kavafis shkroi vetëm njënumër të kufizuar poezish gjatëjetës së tij. Gjithashtu, poezias’është asnjëherë një tregim ivetëm konkret dhe asgjë nuk ështëspontane, edhe kur duket e tillë,ndërsa në prozë, krijuesi është “ipushtuar” nga spontaneiteti i situ-atave. Në prozë vërtet kam përjet-uar ndjesinë e qëndrimit para fletëssë bardhë e kënaqësinë që priste tëmbushej; një ndjesi që rrallëherë ekam përjetuar me poezinë. Natyr-

NGA MIHELE FRUCHT LEVY

isht, nuk jam e kënaqur me prozëntime, por të paktën më shërbeu sinjë stacion pushimi ndërmjet kr-ijimtarisë poetike, më solli frymë-marrje më të thellë në poezi dhe mëndihmoi për të zgjeruar hapësirënpërceptuese të saj. Mendoj se vëlli-mi poetik që shkrova më pas ishtemë intrigues dhe intim.

Përsa i përket skenarit,regjisori kishte lexuar njërin ngatregimet e mia në një revistëletrare, dhe kërkoi ta ktheja në ske-nar. Duke bërë hapin e parë mod-est në fushën e kinematografisë,kuptova se sa shumë këto zhanrendryshojnë nga njëri-tjetri. Gjatëpunës me skenarin, regjisorikërkonte të bëja disa ndryshime qëfilmi t’i përgjigjej një formati film-ik sa edhe kërkesave të tregut. Bërakompromise me veten në lidhje mesubjektin, mesazhin e deri tek kar-akteret, kështu që tani nuk kam tënjëjtën lidhje shpirtërore me ske-narin siç e kam me të gjithë krijim-tarinë poetike. Poezia është më in-time dhe më e çiltër. Ana pozitive ekëtij bashkëpunimi është se mëforcoi sensin e “lojës”, si të thua-sh, kurajon për ta zotëruar ose “ma-nipuluar” më mirë veprën time,duke qenë se deri ateherë kam qenëplotësisht e zotëruar nga rrethanatdhe faktet ne poezi.....

NgNgNgNgNga ty mësoa ty mësoa ty mësoa ty mësoa ty mësovvvvva se nën diktaa se nën diktaa se nën diktaa se nën diktaa se nën diktat-t-t-t-t-urën e Hourën e Hourën e Hourën e Hourën e Hoxhësxhësxhësxhësxhës, letërsia u zhvillua, letërsia u zhvillua, letërsia u zhvillua, letërsia u zhvillua, letërsia u zhvilluanë dnë dnë dnë dnë dy lloje të ndryshmey lloje të ndryshmey lloje të ndryshmey lloje të ndryshmey lloje të ndryshme, të v, të v, të v, të v, të veçuareçuareçuareçuareçuarngngngngnga njera-tjetrën: letërsia zyra njera-tjetrën: letërsia zyra njera-tjetrën: letërsia zyra njera-tjetrën: letërsia zyra njera-tjetrën: letërsia zyrtartartartartareeeeedhe letërsia disidente e bdhe letërsia disidente e bdhe letërsia disidente e bdhe letërsia disidente e bdhe letërsia disidente e burgjeurgjeurgjeurgjeurgjevvvvveeeee.....Ti vTi vTi vTi vTi vetë ketë ketë ketë ketë ke mare mare mare mare marrë pjesë në shumërë pjesë në shumërë pjesë në shumërë pjesë në shumërë pjesë në shumëfestifestifestifestifestivvvvvale të arale të arale të arale të arale të artit, seminartit, seminartit, seminartit, seminartit, seminare e ke e ke e ke e ke e kon-on-on-on-on-ferferferferferenca të shkrimtarëvenca të shkrimtarëvenca të shkrimtarëvenca të shkrimtarëvenca të shkrimtarëve në ve në ve në ve në ve në vendeendeendeendeendetë ndryshme të botës dhetë ndryshme të botës dhetë ndryshme të botës dhetë ndryshme të botës dhetë ndryshme të botës dhe, tani do, tani do, tani do, tani do, tani dotë qëndrtë qëndrtë qëndrtë qëndrtë qëndroni për një vit pranë In-oni për një vit pranë In-oni për një vit pranë In-oni për një vit pranë In-oni për një vit pranë In-stitutit Blacstitutit Blacstitutit Blacstitutit Blacstitutit Black Mountain. Si kanëk Mountain. Si kanëk Mountain. Si kanëk Mountain. Si kanëk Mountain. Si kanëndikuar në arndikuar në arndikuar në arndikuar në arndikuar në artin tuaj gjithë këtotin tuaj gjithë këtotin tuaj gjithë këtotin tuaj gjithë këtotin tuaj gjithë këtotakime me poetë të huaj?takime me poetë të huaj?takime me poetë të huaj?takime me poetë të huaj?takime me poetë të huaj?

Gjatë diktaturës, krahasletërsisë zyrtare u zhvillua dheletërsia jozyrtare që u bë publikevetëm pas rënies së komunizmitmë1991. Kështu që formimi imletrar është i lidhur vetëm meletërsinë zyrtare, si dhe me një pa-kicë librash të përkthyer, kryesishtnga letërisa klasike. Letërsia jonëe realizmit soialist ishte e një kar-akteri naiv: i vetmi qëllim i saj ish-te të krijonte një ndërgjegje kolek-tive. Origjinaliteti dhe larmia e sti-leve ishin në shënjestër nga propa-ganda e kohës. Kësaj letërsie,veçanërisht poezisë, që vuajti mëshumë nga censura, i mungonteintimiteti. Ishim të dëshiruar përartin e vërtetë. Në këto kushte izoli-mi, ne përdornim mjete të çudit-shme për t’u lidhur me pjesën tjetërtë botës. Për shembull, bënim an-tena primitive për të parë televiz-ionin Italian, ngaqë ishim të ndalu-ar për të parë programe të huaja.Pikërisht, kështu u njoha me Feli-nin, Bertoluçin, madje edhe medisa kineastë amerikanë. Kammendimin se ishte pikërisht kine-matografia që ndikoi më së shumtinë shijet e mia estetike gjatë filli-meve të krijimtarisë. Gjithnjë dojaqë të krijoja diçka bruto por jash-tëzakonisht shprehëse, si filmat eFelinit, duke synuar që të rrokja nëpoezi jetën e vërtetë, ashtu siçbënte Felini në veprat e tij. Ështëndoshta filmi që e drejtoi poezinëtime drejt figurave dhe gjuhës sënënkuptuar.

Cila është arsyCila është arsyCila është arsyCila është arsyCila është arsyeja që për disaeja që për disaeja që për disaeja që për disaeja që për disavite “u larguavite “u larguavite “u larguavite “u larguavite “u larguat” ngt” ngt” ngt” ngt” nga poea poea poea poea poezia? A ish-zia? A ish-zia? A ish-zia? A ish-zia? A ish-in kërin kërin kërin kërin kërkimet në zhanrkimet në zhanrkimet në zhanrkimet në zhanrkimet në zhanret e tjera njëet e tjera njëet e tjera njëet e tjera njëet e tjera njëkakakakakatalizatalizatalizatalizatalizator ator ator ator ator apo një pasojë e këtijpo një pasojë e këtijpo një pasojë e këtijpo një pasojë e këtijpo një pasojë e këtij“largimi” a“largimi” a“largimi” a“largimi” a“largimi” apo s’kanë lidhje me to?po s’kanë lidhje me to?po s’kanë lidhje me to?po s’kanë lidhje me to?po s’kanë lidhje me to?ÇfÇfÇfÇfÇfarë ndikimi paarë ndikimi paarë ndikimi paarë ndikimi paarë ndikimi pati kti kti kti kti ky largim teky largim teky largim teky largim teky largim tekty si shkrimtarty si shkrimtarty si shkrimtarty si shkrimtarty si shkrimtareeeee, po ashtu edhe në, po ashtu edhe në, po ashtu edhe në, po ashtu edhe në, po ashtu edhe nëpoepoepoepoepoezinë tuaj?zinë tuaj?zinë tuaj?zinë tuaj?zinë tuaj?

Vërtet u largova; ishte njëndërprerje disavjeçare ndërmjetlibrit të pestë dhe të gjashtë. Sh-kaku: nuk më pëlqenin më ato qëkisha shkruar më parë. Veçanër-isht, kjo periudhë përkon me për-siatjet në jetën psikologjike tëçdokujt që i afrohet të dyzetave:“Cili jam unë?” “Nga vij?” Kërkojadiçka që do të më identifikonte siindivid—historikisht, politikisht,nga ana fetare dhe etike, etj—përmes një forme individuale(megjithëse nuk është e lehtë as tëgjesh një formë individuale). Dukerivlerësuar krijimtarinë time tëmëparshme, kam përshtypjen sejam ndikuar deridiku nga poeziaamerikane përsa i përket tematikësmetafizike; mendoj se tematikametafizike është karakteristikë enjë shoqërie ku nuk bëhet fjalë përprobleme ekzistenciale.

Në të kundërNë të kundërNë të kundërNë të kundërNë të kundërtën, kamtën, kamtën, kamtën, kamtën, kamqenë shumë e frymëzuar ngqenë shumë e frymëzuar ngqenë shumë e frymëzuar ngqenë shumë e frymëzuar ngqenë shumë e frymëzuar ngaaaaaCeCeCeCeCezarzarzarzarzare Pe Pe Pe Pe Paaaaavvvvvese; poeese; poeese; poeese; poeese; poezia e tij ështëzia e tij ështëzia e tij ështëzia e tij ështëzia e tij ështëe përbërë nge përbërë nge përbërë nge përbërë nge përbërë nga ngjara ngjara ngjara ngjara ngjarjejejejeje, e, e, e, e, episode dhepisode dhepisode dhepisode dhepisode dheplotë me karakterplotë me karakterplotë me karakterplotë me karakterplotë me karaktere (por ne (por ne (por ne (por ne (por nuk ësh-uk ësh-uk ësh-uk ësh-uk ësh-të aspak prtë aspak prtë aspak prtë aspak prtë aspak prooooozaikzaikzaikzaikzaike) dhe ne) dhe ne) dhe ne) dhe ne) dhe nuk ndi-uk ndi-uk ndi-uk ndi-uk ndi-het prania e poetit, (as si subjekthet prania e poetit, (as si subjekthet prania e poetit, (as si subjekthet prania e poetit, (as si subjekthet prania e poetit, (as si subjekte as si objekt) dhe këto “tre as si objekt) dhe këto “tre as si objekt) dhe këto “tre as si objekt) dhe këto “tre as si objekt) dhe këto “treeeeegime”gime”gime”gime”gime”mbmbmbmbmbushur me elementë shprushur me elementë shprushur me elementë shprushur me elementë shprushur me elementë shprehësehësehësehësehëstë jatë jatë jatë jatë japin kënaqësinë e të ndjeku-pin kënaqësinë e të ndjeku-pin kënaqësinë e të ndjeku-pin kënaqësinë e të ndjeku-pin kënaqësinë e të ndjeku-rit të një filmi. Shumë krit të një filmi. Shumë krit të një filmi. Shumë krit të një filmi. Shumë krit të një filmi. Shumë komuni-omuni-omuni-omuni-omuni-kues! “Jkues! “Jkues! “Jkues! “Jkues! “Ja kjo është ajo që dua: njëa kjo është ajo që dua: njëa kjo është ajo që dua: njëa kjo është ajo që dua: njëa kjo është ajo që dua: njëngjarngjarngjarngjarngjarje e fshehur në poemë!”je e fshehur në poemë!”je e fshehur në poemë!”je e fshehur në poemë!”je e fshehur në poemë!”thashë me vthashë me vthashë me vthashë me vthashë me vete kur lexete kur lexete kur lexete kur lexete kur lexooooovvvvva Pa Pa Pa Pa Paaaaavvvvves-es-es-es-es-en. “Edhe një fije bari bën hijen een. “Edhe një fije bari bën hijen een. “Edhe një fije bari bën hijen een. “Edhe një fije bari bën hijen een. “Edhe një fije bari bën hijen evvvvvet” thotë një filoet” thotë një filoet” thotë një filoet” thotë një filoet” thotë një filozofzofzofzofzof r r r r romak. Jomak. Jomak. Jomak. Jomak. Ja,a,a,a,a,tek është hatek është hatek është hatek është hatek është hapësira pakufi e poepësira pakufi e poepësira pakufi e poepësira pakufi e poepësira pakufi e poez-z-z-z-z-isë: zbisë: zbisë: zbisë: zbisë: zbulimi i një trulimi i një trulimi i një trulimi i një trulimi i një treeeeegimi nggimi nggimi nggimi nggimi nga hiçi!a hiçi!a hiçi!a hiçi!a hiçi!

Një gjë tjetër është se nëlibrin tim të fundit (pas të ashtu-quajturës periudhë përsiatjeje) nukgjen të njëjtën vetëdije kritike ndajrealitetit si në librat e mëparshëm.Nuk jam në gjendje ta shpjegoj sak-tësisht pse-në, por ndoshta kjo pr-irje ka të bëjë me një përceptim më

të gjerë ose me një rikonceptim tëjetës sime si edhe të jetës nëpërgjithësi që përbëhet nga zbuli-mi i vitalitetit dhe ngjyrave vetjakebrenda secilit prej nesh më tepërsesa ta mendosh qenien njerëzoresi të varur krejtësisht nga shoqëria.I ngjan një lloj feje poetike, pors’është e tillë.

KKKKKur të kam pur të kam pur të kam pur të kam pur të kam pyyyyyetur disa vite mëetur disa vite mëetur disa vite mëetur disa vite mëetur disa vite mëparë se cila ka qenë letërsia që tëparë se cila ka qenë letërsia që tëparë se cila ka qenë letërsia që tëparë se cila ka qenë letërsia që tëparë se cila ka qenë letërsia që tëka ndihmuar në fka ndihmuar në fka ndihmuar në fka ndihmuar në fka ndihmuar në fo ro ro ro ro r mimin emimin emimin emimin emimin endjeshmërinë tënde arndjeshmërinë tënde arndjeshmërinë tënde arndjeshmërinë tënde arndjeshmërinë tënde artistiktistiktistiktistiktistikeeeee, ti, ti, ti, ti, timë trmë trmë trmë trmë treeeeegogogogogovvvvve se qysh e ve se qysh e ve se qysh e ve se qysh e ve se qysh e vooooogël kgël kgël kgël kgël ke lex-e lex-e lex-e lex-e lex-uar autorët klasikë euar autorët klasikë euar autorët klasikë euar autorët klasikë euar autorët klasikë evrvrvrvrvropianë dheopianë dheopianë dheopianë dheopianë dheamerikanë, si pamerikanë, si pamerikanë, si pamerikanë, si pamerikanë, si p.sh. Balzakun,.sh. Balzakun,.sh. Balzakun,.sh. Balzakun,.sh. Balzakun,Stendalin, Tuenin dhe VStendalin, Tuenin dhe VStendalin, Tuenin dhe VStendalin, Tuenin dhe VStendalin, Tuenin dhe Vererererernenenenene, po, po, po, po, poashtu edhe autorët rashtu edhe autorët rashtu edhe autorët rashtu edhe autorët rashtu edhe autorët rusë dhe sousë dhe sousë dhe sousë dhe sousë dhe sov-v-v-v-v-jetikë që lejoheshin në Shqipëri.jetikë që lejoheshin në Shqipëri.jetikë që lejoheshin në Shqipëri.jetikë që lejoheshin në Shqipëri.jetikë që lejoheshin në Shqipëri.Dhe më vDhe më vDhe më vDhe më vDhe më vonë Coronë Coronë Coronë Coronë Cortazarin, Ptazarin, Ptazarin, Ptazarin, Ptazarin, Pasterasterasterasteraster-----nakun, dhe Blnakun, dhe Blnakun, dhe Blnakun, dhe Blnakun, dhe Bly-in dhe Sandby-in dhe Sandby-in dhe Sandby-in dhe Sandby-in dhe Sandbururururur-----gun. Pgun. Pgun. Pgun. Pgun. Po tani, mbas vitesh të njëo tani, mbas vitesh të njëo tani, mbas vitesh të njëo tani, mbas vitesh të njëo tani, mbas vitesh të njërrrrrefefefefeflektimi më të vlektimi më të vlektimi më të vlektimi më të vlektimi më të vetëdijshëm nëetëdijshëm nëetëdijshëm nëetëdijshëm nëetëdijshëm nëararararart, në përgjithësi, dhe vt, në përgjithësi, dhe vt, në përgjithësi, dhe vt, në përgjithësi, dhe vt, në përgjithësi, dhe vetëdijesetëdijesetëdijesetëdijesetëdijestënde prtënde prtënde prtënde prtënde prej shkrimtarej shkrimtarej shkrimtarej shkrimtarej shkrimtareje a kaeje a kaeje a kaeje a kaeje a kandryshime në listën e autorëvndryshime në listën e autorëvndryshime në listën e autorëvndryshime në listën e autorëvndryshime në listën e autorëve?e?e?e?e?A ka autorë të tjerë që të kanëA ka autorë të tjerë që të kanëA ka autorë të tjerë që të kanëA ka autorë të tjerë që të kanëA ka autorë të tjerë që të kanëndihmuar të përsosësh estetikënndihmuar të përsosësh estetikënndihmuar të përsosësh estetikënndihmuar të përsosësh estetikënndihmuar të përsosësh estetikëntënde? Nëse potënde? Nëse potënde? Nëse potënde? Nëse potënde? Nëse po, si?, si?, si?, si?, si?

Bly-i ishte nga emrat e parë tëpoezisë moderne amerikane qëkam njohur; është interesant faktisesi jam ndeshur me këtë autor më1989. Atë kohë kisha rënë në dashu-ri (me burrin tim të tanishëm) i cilipunonte në një gazetë qëndrore,dhe ishte nga ata njerëzit e paktëqë u lejohej të lexonte librat qëmbanin vulën “Rezervat” në Bib-liotekën Kombëtare. Ai mund tëshikonte botimet në rusisht, ital-isht dhe anglisht. Nga një revistëruse ai përktheu për mua disa poezitë Robert Bly-it. Ishin poezi dashu-rie, të zgjuara dhe elegante, që mëofruan mua një konceptim tjetërpoetik, një konceptim që ishteshumë i ndryshëm nga poeziaklasike që njihja. Po ashtu poetëtgrekë—Kavafis, Ricos, Seferis, Ely-tis—ishin një shkollë e mirë përmua: filozofia e tyre e bazuar mëshumë mbi dritën se errësirën,temperamenti i gjallë mesdhetar,metaforat e fuqishme që kanë tëbëjnë me jetën, vetëdija tradiciona-le e harmonizuar me shumë artbrenda vetëdijes poetike vetjake.Jemi me fat që kemi “fqinjë” të tillë.Dhe më pas, ishte kontakti me ak-meismin rus. Poetët e kësaj lëvizjeu botuan gjerësisht në Shqipëri pas1990—një lloj pëlqimi që kishte tëbënte më shumë me anën etike sesa

E diel, 18 Janar 2009 INTERVISTA -IX

estetike, mendoj unë. Dua t’ju kuj-toj se poezia shqiptare e viteve 1960dhe ’70, madje edhe veprat e real-izmit socialist, sipas meje, ishinshumë të ndikuara formalisht ngaavant-garda ruse, nga akmeismidhe veçanërisht, futurizmi: Akh-matova, Brodsky, Pasternak, Blok,Mandelstam, Tsvetaeva, pothuaj tëgjithë disidentë. Kjo shërbeu si njëlloj frymëzimi për të parë sesi letër-sia mund të mbijetojë edhe duke upërballur me regjimin. Dhe me tej,ndryshe nga hermetizmi Italian qënuk përputhet shumë me prirjentime poetike, ishin krijimet ePaveses (siç e përmenda më lart)veçanërisht ato të periudhës sëmëvonshme, që më bënë për vete.

Por, më interesanti për muambetet Yehuda Amichai, poet qe iperket një tjetër treve. Një vëllimte tijin poetik e mbaj me vete siBiblën. Do të isha shumë e lumtursikur dikush të më falenderojëmua, ashtu siç unë falenderoj Am-achai-n çdo herë që lexoj një vargtë tij. Ai më bën që mos të ndihemasnjëherë e vetmuar. Ai është poe-ti i vërtetë. Çdo herë që flet, madjeedhe kur psherëtin, ai qëllon nëshenjë. Amichai është përfaqësues

i letërsisë hebreje, që të krijonndjesinë e një letërsie tridimensio-nale, paçka se nuk mund të shpre-het saktësisht se cilat janë këto për-masa.

Përveç tij, më pëlqejnë shumëBrodsky dhe Heaney. Por ngan-jëherë mësoj për poezinë më shumënga proza. Për shembull, është in-teresant fakti sesi unë gjej kaqshumë poezi tek proza e Coetzee.Në veprat e tij ka një lloj vibracio-ni, një pasuri detajesh dhe atmos-ferë sintetike që është tipike përpoezinë, pavarësisht stilit linear tëprozës. Ai luan në mënyrë të sh-këlqyer me largësitë e vogla. Men-doj se është një psikoanalist shumëi mirë. Futet më thellë se proza dhekrijon veçanërisht një magji rrethsaj.

Siç e shihni, edukimi im nisi meklasikët, romantikët (që më ndih-muan të kuptoj botën) dhe më pas.. . të tjerët që sapo i përmenda, tëcilët, në mënyra të ndryshme, plotë-sojnë njeri-tjetrin në laboratorintim krijues. Dhe në të njëjtën kohë,është kaq e vështirë të zbuloj përveten time një shteg origjinalndërmjet tyre, kur gjithçka dukete shfrytëzuar në maksimum.

Ti dhe fTi dhe fTi dhe fTi dhe fTi dhe familja jote jeni përamilja jote jeni përamilja jote jeni përamilja jote jeni përamilja jote jeni përnd-nd-nd-nd-nd-jekur ashpërsisht ngjekur ashpërsisht ngjekur ashpërsisht ngjekur ashpërsisht ngjekur ashpërsisht nga ra ra ra ra reeeeegjimi igjimi igjimi igjimi igjimi iHoHoHoHoHoxhës ngxhës ngxhës ngxhës ngxhës ngaqë ishit antikaqë ishit antikaqë ishit antikaqë ishit antikaqë ishit antikomu-omu-omu-omu-omu-nistë ose antifnistë ose antifnistë ose antifnistë ose antifnistë ose antifashistë “të paashistë “të paashistë “të paashistë “të paashistë “të pabesë.”besë.”besë.”besë.”besë.”MeMeMeMeMegjithagjithagjithagjithagjithatë, krijimtaria jote cilë-të, krijimtaria jote cilë-të, krijimtaria jote cilë-të, krijimtaria jote cilë-të, krijimtaria jote cilë-sohet si “asohet si “asohet si “asohet si “asohet si “apolitikpolitikpolitikpolitikpolitikeeeee.” Kështu që.” Kështu që.” Kështu që.” Kështu që.” Kështu qëlind plind plind plind plind pyyyyyetja se ç’gjë e bën një vetja se ç’gjë e bën një vetja se ç’gjë e bën një vetja se ç’gjë e bën një vetja se ç’gjë e bën një ve-e-e-e-e-për politikpër politikpër politikpër politikpër politikeeeee, pra, cili është ra, pra, cili është ra, pra, cili është ra, pra, cili është ra, pra, cili është raporporporporpor-----ti ndërti ndërti ndërti ndërti ndërmjet politikës dhe armjet politikës dhe armjet politikës dhe armjet politikës dhe armjet politikës dhe artit. Atit. Atit. Atit. Atit. Amundeni ta shpjemundeni ta shpjemundeni ta shpjemundeni ta shpjemundeni ta shpjegoni sesi e trans-goni sesi e trans-goni sesi e trans-goni sesi e trans-goni sesi e trans-fffffororororormon rmon rmon rmon rmon realitetin tënd tejet poli-ealitetin tënd tejet poli-ealitetin tënd tejet poli-ealitetin tënd tejet poli-ealitetin tënd tejet poli-tik në një poetik në një poetik në një poetik në një poetik në një poezi që dukzi që dukzi që dukzi që dukzi që duket, të pak-et, të pak-et, të pak-et, të pak-et, të pak-tën në sipërftën në sipërftën në sipërftën në sipërftën në sipërfaqeaqeaqeaqeaqe, sikur është larg, sikur është larg, sikur është larg, sikur është larg, sikur është largpolitikës?politikës?politikës?politikës?politikës?

Nuk jam e sigurt nëse duhet tamarr si kompliment epitetin“apolitik”. Nuk jam kundër letër-sisë politike; kur është e vërtetëdhe e guximshme, letërsia ka njëndikim të madh në opinion publik.Për këtë arsye pëlqej Pasternakun,Solzhnicinin, Amichai-n, Kazanza-qin, Heminguejin, Soresku-n dheBrodsky-in. Nganjëherë, në çastekritike, lexuesi duhet të marrë njëmesazh politik të qartë dhe të drejt-përdrejtë. Dhe letërsia, është mjetii saktë. Gjithashtu, ajo mund tëmanipulojë opinionet kur trans-menton një mesazh të deformuar.

Sistemet totalitare e njohin shumëmirë këtë pushtet të letërsisë.

Nuk jam e prirur për ta shman-gur elementin politik nga poeziaime. Kam patur fatin dhe, në tënjëjtën kohë, fatkeqësinë të jetoj nëdy sisteme të ndryshme politike, qëmë ndihmuan të kuptoj se njerëzitjanë të njëjtë, ndërsa politika njëmbulesë për veset dhe virtytetnjerëzore. Nëse kërkon të interpre-tosh historinë, shko përtej historisëdhe analizo qenien njerëzore nëkontekste të ndryshme dhe përpiqutë kuptosh rregullat e shoqërisënjerëzore qysh nga dita e parë. Kamsynuar të depërtoj thellë, përtejshtresave historike, politike e fe-tare që artificialisht na bëjnë tëdukemi krejt ndryshe nga njeri-tjetri. Dhe atje, poshtë këtyre shtre-save, ndodhet dimensioni unik uni-versal, ngjashmëritë dhe veçantitëe pastra. . . Sidoqoftë, mendoj senuk është shumë e vështirë të iden-tifikosh sfondin politik dhe his-torik të një autori. Në librin tim tëfundit, gjenden karaktere qëpërpiqen të mbijetojnë, që falen nëfshehtësi sikur po fshehin një dobë-si, që “mendojnë me zë”, që shkëm-bejnë “librat e ndaluar”—elementëqë krijojnë një lloj kornize në kohëdhe hapësirë.

MeMeMeMeMegjithëse je poetegjithëse je poetegjithëse je poetegjithëse je poetegjithëse je poete, ti je g, ti je g, ti je g, ti je g, ti je grrrrrua,ua,ua,ua,ua,nënë, vnënë, vnënë, vnënë, vnënë, vajzë dhe motërajzë dhe motërajzë dhe motërajzë dhe motërajzë dhe motër, pra, jeton, pra, jeton, pra, jeton, pra, jeton, pra, jetonnë një mjedis që ende është i vësh-në një mjedis që ende është i vësh-në një mjedis që ende është i vësh-në një mjedis që ende është i vësh-në një mjedis që ende është i vësh-tirë. Si shftirë. Si shftirë. Si shftirë. Si shftirë. Si shfaqen këto raqen këto raqen këto raqen këto raqen këto role në vole në vole në vole në vole në ve-e-e-e-e-prën tënde?prën tënde?prën tënde?prën tënde?prën tënde?

Si në gjithë botën, edhe në ven-din tim, artistët përballen me prob-leme ekzistenciale. Dhe unë si sh-krimtare përpiqem të mbijetojduke u marrë me problemet epërditshme, punën, familjen, qëvërtet të marrin pjesën në të mad-he të energjisë. Mundohem të mosmendoj rreth këtyre gjërave;përpiqem, me aq sa mundem, tapërjetoj poetikisht botën që më rre-thon, çdo gjë, e rëndësishme ose jo;përpiqem ta shikoj gjithçka nga njëkëndshikim analitik dhe po ashtu,përpiqem të jem e ndjeshme kun-drejt gjithçkaje që prek e që jam epërfshirë duke e jetuar ditën në njëmënyrë krijuese, vetëm për tëmbajtur gjallë vetëdijen. Dhe të sh-kruarit, veçanërisht poezia nukkërkon të qëndrosh shumë kohëpara kompjuterit: gjithçka skicohetgradualisht në mendje përpara seta hedh në letër. Kur është fjala përpoezinë do të përdorja më shumëfoljen “ndodh” sesa “shkruhet”.Poezia ndodh. Nuk ka një kohë ek-skluzive për të shkruar poezi. Nëtë vërtetë kam nevojë për mëshumë kohë që të lexoj, dhe e ndiejmë shumë mungesën e kohës sesagjithçkaje tjetër.

Nëse pNëse pNëse pNëse pNëse pyyyyyesim dikë këtu nëesim dikë këtu nëesim dikë këtu nëesim dikë këtu nëesim dikë këtu nëPPPPPerëndim për emrin e ndonjë sh-erëndim për emrin e ndonjë sh-erëndim për emrin e ndonjë sh-erëndim për emrin e ndonjë sh-erëndim për emrin e ndonjë sh-krimtari të shquar shqiptar do tëkrimtari të shquar shqiptar do tëkrimtari të shquar shqiptar do tëkrimtari të shquar shqiptar do tëkrimtari të shquar shqiptar do tëna thonë vna thonë vna thonë vna thonë vna thonë vetëm emrin e Kadaretëm emrin e Kadaretëm emrin e Kadaretëm emrin e Kadaretëm emrin e Kadaresë.esë.esë.esë.esë.Sipas pikëpamjes suaj,Sipas pikëpamjes suaj,Sipas pikëpamjes suaj,Sipas pikëpamjes suaj,Sipas pikëpamjes suaj,ç’ndryshim ka ndërç’ndryshim ka ndërç’ndryshim ka ndërç’ndryshim ka ndërç’ndryshim ka ndërmjet poetëvmjet poetëvmjet poetëvmjet poetëvmjet poetëveeeeetë brtë brtë brtë brtë breeeeezit tënd me azit tënd me azit tënd me azit tënd me azit tënd me ata të një peri-ta të një peri-ta të një peri-ta të një peri-ta të një peri-udhe të mëparshme?udhe të mëparshme?udhe të mëparshme?udhe të mëparshme?udhe të mëparshme?

Ismail Kadareja është shkrim-tari më i shquar edhe për lexuesitshqiptarë. Personalisht, e çmojshumë veprën e tij, veçanërisht atëjopolitike; disa nga romanet e tij,si Kronikë në gur, Gjenerali i ush-trisë së vdekur, Kështjella janë fon-

damentalë për letërsinë shqipe.Gjithashtu, më pëlqejnë disa esenga libri Ftesë në studio, ku fletrreth fëmijërisë së tij. Aty zbulojnjë tjetër karakter, të vërtetë dheme gjak, diçka që rrallëherë e gjejnë veprën e tij.

Para se të flasim për sh-krimtarët bashkëkohorë shqiptarëqë perëndimi duhet t’i njohë, sëpari duhet t’i përgjigjemi pyetjes,“Ç’kërkon lexuesi Perëndimor?”Nëse kërkojnë diçka të padëgjuar,mendoj se “ekzotika” e vendeve ish-komuniste është pothuajse e kon-sumuar nga zëra të fuqishëm të tëEvropës Lindore, përfshirë këtuedhe veprat e Kadaresë. Kësisoj,ndoshta brezi im nuk ka ç’i jep lex-uesit perëndimor në këtë aspekt.Poetët e brezit tim po përpiqen tëgjejnë një shteg ndërmjet atij reali-teti historik nga vijnë dhe realitetituniversal ku kanë arritur paksa mevonesë. E njëjta gjë po ndodh edheme letërsisë në Kosovë, ku motivikryesor, liria, në kuptimin politik,është tashmë një motiv i ezauruar.Një realitet normal është një sfidëpër të gjithë ne. Në një realitet tëtillë, do të përzgjidhen vetëm ata qëjanë individualitete të fuqishme,më tepër në aspektin estetik sesaatë tematik dhe kjo gjë mund tëvonojë praninë e zërave të tyre nëtregun botëror të librit. Kulturat evogla dhe veçanërisht gjuhët e vog-la si shqipja, kanë nevojë për njëvulë të veçantë, një element sensa-cional, për të tërhequr vëmendjen.Ja pse në parathënien e librit timFresco nënvizohet sfondi politik(edhe nëse është apo nuk është ipranishëm në poezitë e mia). Këtëgjë e nënvizojnë edhe artikujt qëbotohen për librin.

Ky është fati i vendeve dhe gju-hëve të vogla ku problemet e përk-thimit e bëjnë dy herë më të vësh-tirë një treg të jashtëm. . . . . Në kushtetë tilla, nganjëherë botimi i një sh-krimtari shqiptar në perëndimmund të jetë i rastësishëm më tepërsesa rezultat i përzgjedhjes.

Së fundi, cili është është rSë fundi, cili është është rSë fundi, cili është është rSë fundi, cili është është rSë fundi, cili është është roli ioli ioli ioli ioli iararararartit dhe artit dhe artit dhe artit dhe artit dhe artistit në Shqipëri?tistit në Shqipëri?tistit në Shqipëri?tistit në Shqipëri?tistit në Shqipëri?

Ne as kërkojmë e synojmë që artie letërsia të ketë atë ndikim që kish-in para ndryshimeve politike nëShqipëri. Le të kujtojmë pohimin eBrodskit që “Letërsia në EvropënLindore nuk ishte më e mirë se ajoe Perëndimit, paçka se në vendet eLindjes çdo qytetar ishte një lex-ues.” Pa dyshim, në vend që të dë-frente, leximi ishte mënyra e vet-me për të mbijetuar moralisht dheemocionalisht. Por tani jetojmë nënjë shoqëri të hapur, nën propagan-dën komercionalizmit ku arti dheletërsia janë shndërruar në sendethjesht luksi. Megjithatë, niveli ishitjes së librit nuk është shumëtragjik në raport me numrin e pop-ullsisë. Ende ka mbetur pak vendpër artin e letërsinë në mediat.

Fakti që lexuesi shqiptar ështëekspozuar menjëherë e papritmasme tregun e lirë të librit, e bën qëtë mos jetë në gjendje të orientohetnë prodhimet letrare. Mungesa ekritikës së vërtetë gjatë periudhëskomuniste e ka vonuar procesin epromovimit të tyre ashtu si edhe nëvendet e tjera të Evropës Lindore.Më kujtohet një kritik rus që thosh-te se “““““Tashmë, kemi harruar sesitë shkruajmë për librat, por s’kemiharruar plotësisht si t’i shkrua-jmë.” ” ” ” ” Është më vështirë të refor-mojmë një sistem interpretimi,sesa të ndryshosh vetë letërsinë.Tani, krijiimtaria artistike ështëmë elastike dhe më e hapur ndajdrejtimeve të reja.

PërPërPërPërPërktheu: Pirktheu: Pirktheu: Pirktheu: Pirktheu: Pirrrrrro Dollanio Dollanio Dollanio Dollanio Dollani

E diel, 18 Janar 2009X - BIBLIOTEKE

BBIBLIOTEKE

Mbi romanin “Ëndrra e sandaleve me gurë swarovski” të shkrimtarit Met Dervishi

…Ishte turpiqë s’kishte skuqje…

MIMOZA EREBARA

Rrëfimi është art. Art sa i ndërlikuar aq edhe i magjishëm. Imagjishëm pikërisht për atëndërlikim të pafund që na sjellpërmes fjalës, përmes gjuhës së

personazheve dhe të vetë thelbit të rrëfimit.Në pamje të parë dhe me “qark të shkurtërmendor” pranojmë se arti gënjen. Por ebukura e tij, e magjishmja e tij, qëndronpikërisht në këtë kontradiktë të madhe, nëdukje, tek e vërteta dhe gënjeshtra, tekraportet që krijojnë ato të dyja njëra metjetrën dhe tek aftësia jonë për të kuptuarpikërisht të vërtetën verbuese që del pikër-isht nga ky art, arti i rrëfimit.

Rrëfimi i Met Dervishit është një roman icili vjen fuqishëm në letrat shqipe. E kuptojqë kjo fjali është e “fortë” por unë do të sjellargumente nga vetë ky shkrim-rrëfim-ro-man dhe do ta mbështes tezën time.

Dimë që arti ka dy funksione të mëdhadhe njëri prej tij është padyshim përvojaemocionale e artistit. Në rastin tonë ajo vjene plotë. Kemi të bëjmë me një artist, në ras-tin tonë me një shkrimtar, i cili jeton inten-sivisht kohën e tij, është i ndjeshëm dhe ivëmendshëm ndaj emocionit, sepse po të ish-te ndryshe, ky roman, padyshim nuk do tëtë emociononte. Është dyfish e plotë. Sepseshkrimtari rrëfen për ngjarje ku unë dhebrezi im kemi qenë dëshmitarë, dhe kupto-het që nuk është e lehtë të përjetosh emo-cione të mbartura, të përpunuara, të ngritu-ra mjeshterisht në art, nga dikush tjetër, qës’është vetja jote. Qoftë ky edhe shkrimtar.Zakonisht ky është honi ku gremisen shumënga veprat e autorëve që nisen nga qëllimi imirë për të na sjellë emocionet e së përdit-shmes dhe që kërkojnë të evidentohen ngadikush që nuk është artist. Met Dervishi ekalon me sukses këtë “hon”.

Emocionet që na përcjell autori ndihenedhe në kapituj të romanit ku ai përshkru-an gati-gati me skrupulozitet shtresën e bi-znesmenëve të rinj, të asaj kategorie të sho-qërisë e cila është e aftë të bëjë çdo gjë përpara, megjithëse në pamje të parë kjo nukbie në sy. Emocione na përcjell autori edhekur zbërthen në mënyrë të shkëlqyer figurëne personazhit kryesor, Vilma Gregorit,regjisores së spektakleve, ne e ndjejmë atë,është një nga ato që na rrethon në mëngjes,në drekë, në darkë. Eshtë një nga ato që nale pa gjumë me mediokritetin e saj, që nukndalet as ajo, para asgjëje, për një grusht mëshumë para. Emocione na përcjell edhe nëkapitujt kur para nesh vijnë me gjithë fre-skinë e tyre çifti fatkeq dhe sidomos figura ebukuroshes Jona Bushati Të gjitha këto emo-cione që përftohen, qoftë në përshkrimin epersonazheve apo të situatave të ndryshmesigurisht që çojnë drejt rrëfimit të sëvërtetës. Por ne dimë që shkrimtari e ka njëlaborator krijues që nëqoftëse në fillim aiështë inaktiv, vjen një çast dhe ai e merr sit-uatën në dorë dhe shkrimtarit s’i mbetet gjëtjetër veç të ndjekë zerin e brendshëm që eurdhëron, që ndërton dhe çndërton situata,ngre dhe zhduk personazhe, duke u çliruarnga të qenët rob i përjetimit të jashtëm, emo-cionit, duke i hapur kështu rrugë asaj që kandodhur, ngjarjes, apo asaj që pretendohetse do të mund të ndodhte, parashikimit si-pas imagjinatës së autorit. Natyrisht e gjithakjo është në pajtim të plotë me njerzoren.

Njeriu ndjen, njeriu arsyeton,njeriu kaaftësinë të zhvendosë emocionin nga një

epokë e caktuar historike në një tjetër.Në romanin e MET DERVISHIT nga kjo

pikëpamje kjo është primare. Kalimi nganjë sistem shoqëror në një tjetër, kaliminga një psiqikë kolektive në një tjetër,kalimi nga gjendje emocionale në njëtjetër, nga një ndërgjegje e vjetër në njëndërgjegje të re sa individuale, aq edhekolektive vjen në mënyrë të pandashme.Autori e di se pa shpjeguar kohën që sh-koi, pa treguar rrënjët e shoqërisë, nukmund të shpjegojë as kohën që është, dheas atë që do të vijë.

Dhe për autorin ajo është- “turpi që s’kaskuqje”, ËSHTË- “është shtysa e një in-telegjence të fshehtë”, ËSHTË- ...”çelësatkishin një peshk plastik, sytë mungonin, tesytë ishte rrethi i hekurt”, ËSHTË- “dikta-tori përdhunonte armiqtë e klasës”, ËSHTË-” eksodi i ngjashëm ku nën britmat e tur-mave për liri, apo shpëtim, shpesh masko-hen dëshirat për pasuri e plaçkitje”, ËSHTË-“numri i madh i kaplloqeve pellazge që ka-cavirreshin heroikisht..,.”ËSHTË- “...kaf-shimet mediatike...”, ËSHTË- “këndo muzë ,gënjeshtrat e patëkeq të heronjve modernëtë metropoleve”. Jemi kështu para një tëvërtete të padiskutueshme që vjen përmeskëtij rrëfimi, që autori e sjell të mbarturpërmes atyre emocioneve për të cilat folëmmë lart. Met Dervishi rrëfen dhe rrëfen meart. Dhe ne të privilegjuar me statusin e lex-uesit, përjetojmë atë të vërtetë, të vërtetën ekohës. Dhe kjo është ajo që ka vlerë. Rrëfimidhe emocioni, emocioni dhe rrëfimi janë dymorale krejt të kundërt është “kundërvëniae përjetshme” e artistit me veten dhe me lex-uesin. Sepse nëse emocioni e udhëheq nëmënyrë primare një artist drejt idesë së tij,drejt të vërtetës së tij, rrëfimi shkon në njëkahje krejt të kundërt, rrëfimin e “tërheq”për krahu e vërteta, ngjarja, e vërteta mbingjarjen. Dhe nuk na mbetet gjë tjetër veç t’ibesojmë ngjarjes, rrëfimit dhe të “harrojmë”emocionin e autorit dhe mbi këtë rrëfim, mbingjarjen, mbi të vërtetat mbi të, që mund tëjenë të hidhura apo të ëmbla, ne përjetojmëemocionin tonë. Është meritë e autorit qëkëto emocione të përputhen.

Dhe tek “Endrra e sandaleve me gurëSëarovski” kjo është mjaft e dukshme., eprekshme. Le të vazhdojmë edhe pak më tejarsyetimin tonë dhe së pari le t’i hedhim njëvështrim autorit. Si ndodhi që ai u lidh meLIRINË dhe me institucionin më të qenë-sishëm të saj, Demokracinë? Mesa duketpërgjigjja është shumë e thjeshtë, ai e adhu-ron lirinë, lufton për të,kërkon liri me çdokusht, liri mendimi, liri institucionale, liriindividi, liri kolektive, kërkon tokë të lirë atëtokë ku individi të realizojë vetveten dhekësisoj të ngrejë lart krenarinë e rrëgjuar tëbashkëkombasve të vet. Duke i dhënë vetespërmasat e një Bote, ai nuk i trembet idevetë reja, paçka se mund të mos ia venë veshin,dhe ç’është më e keqja, ta shtrembërojnë

vetëekzistencën e konceptit primar-atë tëlirisë. Autori fillon të analizojë dhe të kërkojëpikërisht vendin që ai ze në këtë vend, fillont’i japë përgjigje pyetjeve torturuese, dhe si-pas një beteje të ashpër e të gjatë, një betejetë egër ai bën bilancin e saj, dhe të vetvetes.Ai tashmë e di se Bota, Realja, në të tilla ras-te i anashkalon idetë e reja derisa e detyru-ar para faktit i pranon ato , sigurisht medhimbje e cinizëm. Po mesa duket kjo ështënjë anë që nuk e shqetëson asfare autorin përtë cilin në këtë rast me rëndësi është pikër-isht bilanci i përfundimit të betejës me ko-hën dhe me idetë, në betejë për liri.

Dhe ja tek jemi me një liri të shfor-muar nën ulërima e britma eksodistësh, menjë konvertim të shpejtë sistemesh e protag-onistësh, në një banalitet gati-gati institucio-nal, ku “fiziologjikja dhe heroikja shpeshmpleksen me njëri-tjetrin në mënyrë sokra-tike”. Është çasti kur njeriu duke i dhënë tëgjitha të drejtat vetes, kërkon lirinë që nëshumë raste vjen e tjetërsuar siç thotë edheautori “nganjëherë me etjen për pasuri eplaçkitje”. Dhe po ta shtrish këtë situatë jovetëm në përmasat e ca eksodistëve që nxi-tuan të parët të ikin se duhej ikur, për hir tëkërkimit të një zoti të ri që kurrë nuk do tëishte Diktatatori dhe Krimi, edhe më tej, doshohim fare qartë atë që ndodh në të vërtetë,eksodin e vërtetë: te vlerave morale të indi-vidit dhe në rastin tonë të kolektivit. Ështëçasti kur njeriu i këtij vendi që pretendonpër shndërrime të mëdha sistemi politik,

është në një ngasje të fuqishme për t’iu lar-guar kontrollit, pushtetit, në emër të lirisëpër t’u pasuruar me çdo kusht. Pa e diturkurrë se si shkojnë gjërat. Në Shqipërinë epara ’90 kemi një ide të vetme një sistem tëvetëm sistemin komunist. Dhe njerëzit nëfillim të ikjeve të tyre ndoshta ikën edhe përkëtë arsye për t’iu larguar pikërisht këtijsistemi shkatërrues vlerash, shkatërrim qëerdhi për dekada përmes zotërimit të mend-jeve të individëve.Ikje nga autoriteti abso-lut drejt tokave të panjohura drejt lirisë sëmendjes e të veprimit, drejt lirisë institu-cionale.

Po Liria është një mrekulli. Dhe si etillë pak gjasa ka të shihet e të njihet megjithë kompleksitetin e saj nga njerëzit.Ata e kërkojnë, por rruga drejt saj është engatërruar dhe kësisoj i ngatërron edheata. Euforia e vrullit të parë ka shkuar megjithë liri-mrekullinë. Tashmë çdo gjë kanjë ekuivalente sociale. Që në lindje nje-riu është mësuar të ketë një Zot mbi krye,edhe në çastin e lirisë më të madhe aigjithësesi e kërkon zotin e vet. Për Sh-qipërinë e viteve pas ’90 zoti i vetëm ishqiptareve, „kaplloqeve pellazge”, u bëparaja, që sigurisht nuk erdhi vetëmpor me gjithë familjen e madhe të sajtë mediokritetit, banalitetit, injo-rancës, dhunës, krimit, antiligjit,

pseudove.Nga njëri kapitull në tjetrin, autori

na jep pikërisht këtë tabllo me “lepuj ho-mogjenë, burra të tredhur nga diktaturadhe me instikte kopeje që del në mbrojtje tëmashkullit të vet, me majmunë tëkulturuar,...që vuajnë nga superegoja, mekostume me dy komça” që sillen e përsillensa nga qendra në periferi, ku „periferia ish-te Idi, instiktet e egra, plehërimi, avujt, py-jet. çQyteti ishte Uni, ekuilibri, vendi. Kurseinstitucionet, qendrat e qyteteve dhemonumentet ishin SuperUni, hiperbola”.Frojd. Është kundërshtia, rebelimi gatigjenetik i Shqiptarëve dhe në të njëjtënkohë edhe nënshtrimi po aq gjenetik ityre.Është bindja gërryese se çdo gjë dojetë kalimtare dhe se një ditë ata do të je-tojnë ose pa zot mbi krye, ose me një zotqë do të jetë me të vërtetë zëri i tyre vetë.

Është bindja dhe fakti se Shqipëria dheshqiptarët asnjëherë nuk mund të merrenlehtë, ku kundërshtitë, paradokset flenëbashkë, ku individi, ky skllav i lirisë sëvet, si një gladiator lufton fort për të fitu-ar pikërisht atë që e mban në këmbë, nërastin tonë, pronarin e vet –Lirinë.

“Metropolet ua hapin rrugën suksesittë gjithë djajve, vetëm se kanë një kusht:ata duhet të paraqiten publikisht si en-gjëj”-përfundon autori Met Dervishirrëfimin e tij romanor, sa pamfletik, aqedhe tragjik, sa sarkastik aq edhe komik,duke na lënë nën barrën e një emocionivërtet të madh e të plotë.

E diel, 18 Janar 2009 BIBLIOTEKE- XI

LVITRINA E LIBTIT

CIA, historia e shërbimeve sekreteAutori: Mario Del PeroPërktheu: Vladimir BreguBotues: IdeartFaqe: 200Ky është libri i parë ku bëhen për-pjekje për të sistemuar historinëkronologjike dhe analitike të CIA-s, rolin e saj në ngjarjet më tëmëdha që formatuan struktura sho-qërore në të gjithë kontinentet, sidhe domosdoshmërinë e krijimit tëShërbimeve Inteligjente.

Për një kohë të gjatë, kamëndërruar që nëna imetë ishte zezake. Kisha sajuar një histori, një tëkaluar, për t’i ikur reali-

tetit pas kthimit tim nga Afrika, nëkëtë vend, në këtë qytet ku nuk nji-hja askënd, ku isha kthyer në njëtë huaj. Pastaj, kur im atë, nëmoshën e pensionit, erdhi të jetojëme ne në Francë, kam zbuluar seishte ai Afrikani. Kjo ka qenë evështirë për ta pranuar. Më ështëdashur të rikthehem prapa, të rifil-loj, të përpiqem të kuptoj. Dhe nëkujtim të kësaj, kam shkruar këtëlibër të vogël....”

J.M.G. Le Clézio, shkrimtarifrancez, fitues i çmimit “Nobel”2008, i hedh këto rreshta si një ft-esë drejt librit të tij “Afrikani”,libër të cilin e shkroi në vitin 2004.I cilësuar si një prej librave të tijmë të mirë, “Afrikani” sapo ështëbotuar në gjuhën shqipe nga“Skanderbeg books”. Sipas Le Cléz-io, duke e memorizuar Afrikën, aiështë i mendimit se njeriu nuk lindnë ditën që del në dritë, por në ditëndhe vendin kur bëhet, kur kuptonse ekziston. “Mua nuk më bënëvetëm kujtimet e Afrikës, por edhepasuria mendore dhe lumturia eprindërve të mi në Afrikë”. Le Cléz-io në këtë libër i bën një parakalimkujtimeve të tij në Afrikë.“Prindërit e mi ishin të shtrirë nështretërit e tyre fushorë, nën rr-jetat e mushkonjave, duke dëgjuartingujt e trumpetave, të akorduaranë një ritëm konstant dhe ekstrem-isht të fortë, si një zemër plot nxit.Ata janë të dashuruar. Egërsia, dhenë të njëjtën kohë, Afrika njerëzore,është nata e tyre e martesës. Diellidogji gjithë ditën trupat e tyre, atajanë të mbushur me një fuqi ek-treme elektrizuese”.

Që në hyrje të librit Le Clezio ibën një dedikim të atit, kujtimit tëtij e të asaj bote që ai e kishte bërëtë vetën. “Çdo qenie njerëzore vjennga një baba dhe një nënë. Ndodhdhe të mos i njohim, të mos i duam,të dyshojmë për ta. Por ata janë aty,me fytyrën e tyre, qëndrimet, vep-rimet dhe manitë, iluzionet dheshpresat, me formën e duarve dhetë gishtave të këmbës, me ngjyrëne syve dhe të flokëve, me ngjyrën etë folurit, mendimet dhe me gjasë,me moshën e vdekjes së tyre, e tërëkjo ka kaluar te ne...”

Shkrimtari francez ka kaluarnjë pjesë të mirë të fëmijërisë së tijnë Afrikë. I ati ishte kirurg i ush-trisë angleze. Libri bazohet në kuj-timet e babait, i cili ka jetuar mbi30 vjet në kontinentin e zi, në zonëne Kamerunit, drejt së cilës Le Clez-io i vogël i vogël udhëtoi duke lënëpas Francën. E gjitha kjo e mbrujtime dashurinë për udhëtimin, për tëeksploruar, për të takuar njerëz tëndryshëm. Por Afrika e tij nuk ësh-të ajo që mendohet rëndom kur për-mendet ky kontinent. Njerëz të zinj,kockë e lëkurë që e kanë lënë ko-hën të shkojë. A janë ata të egrit?Në faqet e “Afrikani”, nobelisti

I cilësuar si një prej librave të tij më të mirë, “Afrikani” i shkrimtaritfrancez J.M.G. Le Clézio fitues i çmimit “Nobel” 2008, sapo është botuar nëgjuhën shqipe nga “Skanderbeg books”

J.M.G. LE CLÉZIOTë zbulosh Afrikën përmes syve të tij

francez përpiqet të japë tëvërtetat në një paralelizëm meqytetërimet e mëdha. Për të, atagrupe njerëzish që jetojnë bash-kë në harmoni, që kërcejnë nënjë shkrirje të çuditshme menatyrën, janë më pak të egër seata në mes të Parisit. “Unë nukmund ta kuptoj babanë tim evro-pian. Duke jetuar mes atyrenjerëzve ai e donte lirinë si ata,mendonte si ata. Afrika që njohunë është ndryshe nga Afrika qënjihte babai im dhe kjo më jeptrishtim”, shprehet Le Clezio. Li-rizmi, karakteristikë e të shkru-arit të shkrimtarit francez, për-shkon edhe faqet e këtij libri.

Shkrimtari 68-vjeçar u lind nëFrancë, jetoi në Nigeri për njëkohë të shkurtër, kur ishte fëm-ijë dhe ka dhënë mësim në uni-versitete në Tailandë, Meksikëdhe Shtetet e Bashkuara. Ai ësh-të një udhëtar i përhershëm dhei palodhshëm. Me romanin e tijtë parë, “Procesverbali”, të cil-in e shkroi kur ishte tepër i ri,ai fitoi menjëherë çmimin“Ranaudot”. Përfaqësuesit idealtë një vizioni harmonik të botësjanë për Le Clézio-n indianët eAmerikës, për të cilët ai ka shk-ruar “Ëndrra amerikane” (1988).Një tjetër vepër e rëndësishme eshkrimtarit francez është edhe“Ekstazë dhe materie” (1967),përmbledhja e tregimeve “Mon-do et autres histoires”, tregimibiografik “Diego e Frida” (1993,kushtuar Frida Kahlos dhe Di-ego Rivera-s), romanet e shumtëmes të cilëve “Shkretëtirë:(1980), “Onitsha” (1991), “Ylli ga-bon” (1992), “Dy jetët e Lailas”(1999), romani autobiografik“Révolutions” (2003) dhe “Afri-kani” (2004).

AfrikaniAutori: J.M.G. Le ClezioPërktheu: Urim NergutiBotoi: Skanderbeg booksFaqe: 150Çmimi: 600 lekë

Djalli në trupAutori: Raymond RadiguetPërktheu: Nasi LeraBotues: AlbinLloji: RomanFaqe: 152Një meteor në letërsinë francezetë shek XX, i cilësuar nga krtika“një gjeni i parakohshem”, “njëçudi’ Mik i Rembosë, arriti të shk-ruaje dy romane, njeri nga të cilët“Djalli në trup” ku të rrëmben anal-iza psikologjike e dashurisë së njëtë riu.

Ditari i një njeriu të tepërtAutori: Ivan TurgenievBotuese: OnufriLloji: RomanFaqe: 100Ditari i një njeriu të tepërt pasqy-ron ngjizjen midis kujtesës dhe di-tarit dhe rezulton një vepër mepërmbajtje më shumë bashkëko-hore, sesa një rrëfenjë kujtimesh:një roman-ditar.

E diel, 18 Janar 2009XII- ART PAMOR

ProblemiKonstatimi

Duke prodhuar Art Rebel, gjenerata e artistëve të rinj do të bënte të njëjtën gjë qëpararendësit e tyre bënë me abstrakten, impresionizmin, ekspresionizmin, realizmin, kon-ceptualizmin a ku di unë çfarë importesh që thjesht për konsum kanë qarkulluar nëpërgaleri për 18 vjetët e fundit. Ajo që do të më “kënaqte” mua, do të ishte rizgjimi tek të gjithë nenëpërmjet një lloj arti, qoftë ai rebel apo diçka tjetër, të emocioneve reale dhe personale

ARBËR KADIA (*)

Arti rebel (RebelArt nga anglishtja) është njëformë e re tëshprehuri artis-

tik që po gjen shumë vend nëartin bashkëkohor botëror,por që në Shqipëri mungonnë çdo formë të tij. Dhe ështëpikërisht mungesa e kësajforme artistike në një sho-qëri si kjo e jona, që bën tëlindë pyetja krejt natyrshëm:“Përse nuk kemi edhe neartistë që duan të shprehenme revoltë për atë që pondodh në universin sh-qiptar?”.

Arti rebel është njëpërkufizim, të cilin kritikëtdhe historianët e artit të tan-ishëm botëror ia atribuojnëatij lloj arti, i cili ka përqëllim të vetëm të përcjellëtek vëzhguesi ose lexuesimesazhe të ngarkuara me ideqë reflektojnë situatën poli-tike, shoqërore, artistike poredhe atë morale. Deri këtu,asgjë e re për sa i përketdetyrës së lartë që artistët ikanë vënë vetes si përcjellëstë të vërtetave të pathëna.

Por, ndryshe nga rrymatavant-gardiste pararendësetë cilat në thelb gjithnjë kanëdashur të rikrijojnë peiza-zhin e botës nëpërmjet artit,këta, rebelët përdorinimazhe të njohura nga ne,nëpërmjet medias së shkru-ar apo elektronike dhe kësh-tu të përcjellin pothuajsegjithmonë nëpërmjet aktiv-izmit shoqëror atë çka nukshkon në botën e tanishme. Egjithë kjo bëhet në mënyrë qëimazhet apo objektet e kri-juara nga këta artistë të tron-ditin vëmendjet tona siqytetarë të botës nga varësiae vazhdueshme dhe e kon-sumit të lajmit, të përtypjespor jo të tretjes së informa-cionit që vjen tek ne ngaburime të cilat na kondicion-ojnë se si duhet të sillemi, tëndjejmë, të vishemi apo tëreagojmë përpara situatavetë ndryshme që lindin gjatëpërditshmërisë mediatike.Një realitet mediatik, që zh-vesh shikuesin nga ndjenjatreale dhe e kthen atë në njëpërdorues kronik të tragje-dive dhe shokueses. Artistianglez Banksy, këtë e shprehqartë në një imazh tepëremocional, ku makina medi-atike merr përparësi nëshfaqjen e imazhit të një va-jze të plagosur që qëndron eçoroditur mbi ca rrënoja tëshkaktuara mbase ngadondonjë lufte. Ajo qëndronpërpara mjekëve të Kryqit tëKuq, të cilët presin Ok-in eproducentit për t’i dhënë va-

jzës ndihmën e parë aq tënevojshme. Kjo vepër artitregon në mënyrë hiperbo-like pangopshmërinë e medi-as për imazhe sa më tron-ditëse të cilat tanimë janëbërë aq të shpeshta, sa nevëzhguesit i tresim ato meëmbëlsirën tonë gjatë drekësa darkës pa na bërë shumëpërshtypje.

Në kohën që jetojmë, kthi-mi në celebritet është bërënjë dëshirë pothuajse jetësoresaqë ne mundohemi të bëjmëçka mundim për të fituar pakfamë sado jetëgjatë të jetë ajo.Ne bëjmë aq shumë përpjekjepër të arritur këtë, sa shpeshharrojmë që mbase nuk jemitë prirur për atë që kërkojmë.Andy Warhol profetizoi që nëtë ardhmen, të tashmen tonë,ne do të kishim të gjithë njëcopë famë 15 minutëshe, pormbase nuk ia merrte mendjase do të ndodhte kaq shpejtdhe kjo gjë do kthehej në ob-sesion. Artistë si Banksypikërisht këtë kërkojnë, tëluftojnë me artin e tyre rebel.

Për mua, një definicion mëi qëmtuar do të ishte se ky artqë vepron në mënyrë politikeështë si një lloj subkoshiencee cila kërkon që NE të zgjohe-mi përpara padrejtësive qëndodhin në lagjen tonë, qyte-tin tonë, vendin tonë apo edhenë Irak apo në ndonjë vend

tjetër të planetit Tokë. Dukerikthyer edhe njëherë tek ar-tisti aftësinë e humbur prejshumë vitesh të profetizuar-it për mënyrën se çfarë im-pakti pozitiv apo negativkanë vendimet dhe men-dimet tona në ambientin qëna rrethon. Për ata që e dinë,ishin pikërisht këta artistëqë në fillim përdorën artin etyre dhe ngritën vendqën-drime për protestat e tyrekundër luftës në Irak, mupërballë parlamentit anglez egjetkë nëpër botë. Mbase kjoaftësi nuk mund të thuhet se

kryesorë që i japin formëbotës që jetojmë. Ne shoqëritë cilat, vende si Shqipëriamundohen t’i kopjojnë në for-ma të gatshme në shumëfusha të jetës pa marrë para-sysh efektet që mund të ketë.Dhe kështu, shpesh nëpër ek-spozitat e bëra edhe tek negjejmë shpesh forma të hua-zuara të të shprehurit figura-tiv. Mjeshtëria nuk mungonedhe në huazim dhe padashurtë them emra, mund të themse shumë artistë kanë arriturnjë shkallë artistike të lartëhuazimi. Por prapë ajo çkashihet, pra format e të shpre-hurit shqiptar mbetën tekshumë artistë thjesht nëprizmin e të kopjuarit se satë krijuarit të formave tërë-sisht personale, edhe pse meleksik të huazuar. Herë-herëduke rrezikuar të kthejnëkëtë formë huazimi në njëmodel Kitsch të të shprehu-rit. Mbase Grinbergu këtëkishte parasysh kur flistepër rrezikun e Kitsch-it nëartin modern dhe kontempo-ran.

Mbase, dhe kjo duhet kup-tuar për shoqërinë ku bëjmëpjesë, fakti që ne kemi pasurpak shkolla mendimi artistik(ose le të themi një ose dy ece-jake gjatë gjithë plot 96vjetëve që ekzistojmë si sh-tet), dhe prapë këtu duhen

bërë vlerësime reale për ven-din që ato zënë në formiminartistik të artistëve tanë.Pasi sado të pavarur të jenëartistët, ata prapë janë derinë një farë pike produkte tëshoqërisë që jetojnë. Raush-embergu, një nga etërit epacelebruar të artit rebel porjo të “rebelizmit” si formë tëshprehuri artistik,gllabëronte gjithfarë ideshpër të treguar atë që duhej tëthoshin lëvizjet e reja artis-tike, produkte këto të kon-sumizmit të pas luftës së dytëbotërore, për të cilat aishpesh bëhej flamurtar nëarenën ndërkombëtare. Njënga shprehjet që tregon opu-sin dhe bindjet e tija si njënga nismëtarët epavetëdijshëm te këtij llojarti është se “detyra e artis-tit është të jetë dëshmitar ikohës së tij”. Në këtë mënyrëpër të mos u vënë dhe fajartistëve të rinj shqiptarë,për të cilët është e drejtuarmë së shumti kjo analizë mespunto nga arti rebel, mbasetë bësh Kitsch, të hash, të shi-kosh, mendosh e të marrëshfrymë globalizmi ështëprodukt i kësaj kohe që je-tojmë. Pra nëse nuk na duketçudi të shohim Big Brother,E Diell, Processi Sportiv,Opinion, këngë në BBF meversione bullgare, maqedo-nase a ku di unë, a modeleflokësh, celularësh, maki-nash, të puthuri, të kërcyeri,të shkruari sms, të dehuri epër më tepër mosidentifiki-mi me veten tonë si shqiptarëpër nevojat tona shpirtërorepor më shumë me atë çka vjennga jashtë, atëherë ne nukduhet të kemi nevojë për artrebel.

Por mbase duke prodhuarArt Rebel, gjenerata eartistëve të rinj do të bënte tënjëjtën gjë që pararendësit etyre bënë me abstrakten, im-presionizmin, ekspresion-izmin, realizmin, konceptual-izmin a ku di unë çfarë im-portesh që thjesht për kon-sum kanë qarkulluar nëpërgaleri për 18 vjetët e fundit.Ajo që do të më “kënaqte”mua do të ishte rizgjimi tektë gjithë ne nëpërmjet një llojarti, qoftë ai rebel apo diçkatjetër, të emocioneve reale dhepersonale.

Kjo, në mënyrë që të mosndodhë në Shqipëri ajo që War-holi tha për vitet ‘60 nëAmerikë, ku ëndrra ameri-kane dominonte filozofinë ejetës: “Gjatë viteve ’60, mendojse njerëzit harruan se çfarëishin emocionet. Dhe qëatëherë, ata nuk janë kujtuarmë për to”.

(*) Historian Ar(*) Historian Ar(*) Historian Ar(*) Historian Ar(*) Historian Artititititi

Përse të mos kemiArt Rebel

edhe në Shqipëri?

kishte humbur krejt tekartistët, por vetëm nëpërm-jet artistit rebel ne kemi taninjë forcë të tillë sa të godasëmakinën globaliste me ko-mponentët e saj të fuqishëmtë konsumizmit, surplusitmediatik e materializmit tëpafre, të cilët bindshëm kanëmbërthyer të gjithë botën.Tani për tani, me sa di unë,këta artistë nuk i kemi (të pa-ktën tek piktorët, skulptorëta filmbërësit).

Ajme, veprimin më tëmadh ky lloj arti e ka pasurnë vendet të cilat janë aktorët

Banksy

E diel, 18 Janar 2009 KALENDAR-XIII

EEKSPOZITA

Drita Pelingui lë lamtumirën

skenës me “Rouz”

“MILLENIUM 2” TIRANE GALERIA KOMBËTARE E ARTEVE

TTEATER

“MILLENIUM ” KORÇE

“MILLENIUM ” ELBASAN

“MILLENIUM ” SHKODER

IMPERIALKKINEMA

KKINEMA

GALERIA “DIDART”

Kthehen virtuozët

Në Teatrin Kombëtar është vënë në skenë monodra-ma “Rouz” ku interpreton aktorja e mirënjohur eskenës shqiptare Drita Pelingu. Aktorja mbyll karri-erën e saj artistike 60 vjeçare me pjesën e dramatur-gut amerikan Martin Sherman. Monodrama ngjitetnë skenë nën regjinë e Bujar Alimanit, vite më parëstudent i aktores i cili arriti ta bindë atë që të ringjitetedhe pse i ka kaluar të 80-tat, për të interpretuar nënjë monodramë, e cila zgjat një orë e njëzet minuta.Një grua e moshuar hebre që flet për jetën dhe luftën.Aktorja e përcakton si një mozaik ngjyrash rolin epërzgjedhur për të mbyllur karrierën artistike poredhe si një prej roleve më të mira. Rouz, është per-sonazh interesant dhe i nivelit të lartë artistik, qëmbart ngjarjet më të rëndësishme të shekullit të 20.Një hebre në moshën 80 vjeçare. Ngjarjet drama-tike që kalon Rouz nuk i thajnë shpirtin, nuk i ndry-dhin ndjenjat, por e zhvillojnë atë intelektualisht dhebëjnë që ajo të ngrihet në një zë të fuqishëm që ësh-të zëri i nënës e gruas kundër dhunës, gjakmarrjese hakmarrjes. Shfaqja vihet në skenë edhe sonte nëorën 19.

GALERIA “KLEDIO”

TOB

TEATRI KOMBËTAR Instrumentistët e vegjël të dikurshëm,nxënës të Liceut Artistik “Jordan Mosja” vite më parë, falë aftësive artistike të

veçanta, shkollimit dhe mjeshtrit të tyreProf. Zhani Ciko, ishin të parët që “çanëbllokadën” kulturore dhe artistike dukemahnitur me interpretimin virtuoz skenat,festivalet dhe konkurset europiane, kthehennë Tiranë për një Mbrëmje koncertore tëveçantë. Ata sot janë solistë, koncert maestërdhe pjesëtarë të Orkestrave prestigjioze nëMilano, Paris, Vienë, Indianapolis, Mynih,Salzburg, Tiranë, etj. Mjafton të përmendësh“Teatro la Scala”, Julliard, Wiener Filarm-oniker, Quattour gaudi, Kammer Solisten,UECO, Salzburg Chamber, etj, për të ndjerëfluturimin e tyre atje ku mbase dhe krijuesidhe mjeshtri i tyre nuk e kishte menduar. Në

“Të vegjlit për të vegjëlit”Kjo shfaqje është një “Gala e artistëve prem-tues” dhe vihet në skenë në datën 23 janar.Kushtuar talenteve të reja Teatri i Operas sjellpër të rinjtë një shfaqje me bashkëmoshatarët etyre që premtojnë se në të ardhmen do të jenëemra të suksesshëm të artit tonë dhe do të push-tojnë skenat e suksesshme. Data 23 janar ora17.00.

“Dansi i puanteve”Kjo shfaqje që vihet në skenën e TKOB ështënjë balet gala ku do të marrin pjesë shumë emratë njohur të baletit tonë. Por hollësitë mbi të dotë mbeten surprizë edhe disa ditë, kur do tëmund të kemi detajet e vënies në skenë të kësajgalaje baleti. Ai vjen në Teatrin Kombëtar tëOperas dhe Baletit në datën 25 shkurt ora 19.00

“Fishkëllimë në errësirë”Pas premierës së suksesshme, në datën 28nëntor, javën që vjen në Teatrin Kombëtar, do tëshfaqet, drama “Fishëkëllimë në errësirë”. Nëdatat 23, 24, 25 janar vjen sërish në skenë dra-ma irlandeze e Tom Merfi. Nën regjinë e SpiroDunit drama që ilustron disa nga problemet aktu-ale të vendit tonë vjen me lojën e mrekul-lueshme të aktorëve të njohur të skenës sonë,Reshat Arbana, Bujar Asqeriu, Naum Shundi,Anila Bisha, etj. Emigracioni dhe dhuna janëtematikat kryesore e të dramës, një pjesë real-iste që shkon deri në natyralitet. 23, 24, 25 ja-nar ora 19.

Salla nr.1“Kung Fu Panda”

Në sallën Nr.1 Tw Kina Imperial gjatw kwsaj javedo të shfaqet filmi “Kung Fu Panda”, (“Arti mar-cial i Pandës”), një film animacion me aktorët enjohur Jack Black, Angelina Jolie, Lucy Liu sidhe Dustin Hoffman. Filmi ndjek historinë e Filmit“Po”, Kung fu Fan më e madhe në botë, dhe aivazhdon udhëtimin e tij dhe zgjedh të përmbushënjë profeci antike. Regjisorë të këtij filmi janëMark Osborne dhe Oraret: 15:30-17:30, 18:00-20:00 (Çmimi i biletës 300 lekë), 20:30-22:30dhe 23:00-01:00 (Çmimi i biletës 500 lekë).

Salla nr.2“Fred Claus”

Filmi që do të shfaqet në Sallën nr.2 të kinemaImperial gjatë kësaj jave është është “FredClaus”. Me aktorët Vince VaughnFred Claus ka jetuar gjithë jetën e tij nën hijen etë vëllait. Fred përpiqet por ëshët e vështirë tëndjekë e shembullin e Nicholas i cili ishte thjeshtperfekt. Me sa duket sjellja e Fredit nuk ishte emirë dhe zgjidhja e vetme është kthimi tek vël-lai. Dhe sipas kërkesave të çiftit të vjetër Claus,Nicholas pranon ta ndihmojë atë por me njëkusht: që ia të shkojë të jetojë në polin e veriut,të fitojë paratë që i duhen duke punuar në dyqa-nin e lodrave të Santës. Por çndodh më tej?Oraret: 15:30-17:30, 18:00-20:00 (Çmimi i bi-letës 300 lekë), 20:30-22:30 dhe 23:00-01:00(Çmimi i biletës 500 lekë).

datën 20 janar do të fillojë nën tingujt e har-qeve të tyre stina artistike 2009 e teatrit, qëmendohet ta ketë këtë kthim emocionues njëshans mirëndjellës. Një koncert me disa prejinstrumentistëve virtuozë, pjesëtarë tëOrkestrave më të rëndësishme të qyteteve tëartit të cilët vijnë në Tiranë të gjithë së bash-ku në një koncert. Shumica e tyre kanë kri-juar një jetë të re artistike atje. Por ata janësërish në vendin e tyre për t’iu dhuruar at-mosferë e tinguj artdashësve shqiptarë. Nëprogram janë kompozitorët: Rossini, Çajk-ovski, Kreisler, Zadeja, Zoraqi. Ata vijnë nëShqipëri nën kujdesin e Kryeministrit tëShqipërisë Prof.Dr.Sali Berisha dhe Minis-trit të Punëve të Jashtme, Lulzim Basha. Di-rigjent i konceritit është Zhani Ciko, Mjesh-tër i Madh. Data 20 janar ora 18.00

“Body of lies”Roger Ferris (Leonardo DiCaprio) është një agjent i CIA-s që punonnë Jordani në kërkim të terroristëve që kanë kanë vënë bomba tekcivilët. Ferris gjen informacione mbi kreun islamik Al-Saleem (AlonAboutboul). Ai përgatit një plan për tu infiltruar në rrjetin terrorist tëAl-Saleemit me ndihmën e shefit të tij, Ed Hoffman (Russell Crowe).Ferris merr ndihmën e kreut të shërbimit sekret jordanez Hani Sa-laam (Mark Strong), por nuk e di se sa mund t’i besojë atij. Me ak-torët Leonardo DiCaprio, Russell Crowe, Mark Strong, GolshiftehFarahani, Oscar Isaac, Ali Suliman, Alon Abutbul, etj. Ora 10:00,12:30, 15:00(çmimi 200 lekë të hënën dhe 300 lekë ditët e tjera. Ora18:00 dhe 21:00, çmimi 500 lekë.

“Get Smart”Në kinema “Millenium”, për publikun e qytetit të Korçës, do të shfaqetfilmi “Get Smart” me regji të Tom J. Astle dhe skenar të Matt Ember.Një film komedie dhe aksioni. Agjenti sekret Maxwell Smart, ështënë një mision, ku lufton forcat kriminale, të njohura me emrin KAOS.Ai do të bëjë çdo gjë për t’ia dalë mbanë, të eleminojë dominimin eKAOS. Nga e hëna deri të premten, ora 17:00 dhe 19:30, çmimi 200lekë.

“Nights in Rodanthe”Në kinema Millenium në Elbasan do të shfaqet filmi “Nights in Rodan-the” me aktorët Diane Lane and Richard Gere. Jeta ndryshon. Rrugëtduhen kaluar. Ky është morali i filmit “Netë në Rodanth”. E bazuar neromanin bestseller të Nicholas Sparks’, regjisori George Wolfe sëbashku me aktorët Lane dhe Gere sjell një film që flet për një çift tëmartuar po që nuk besojnë më tek njëri tjetri. Lane dhe Gere luftojnëkëtë dramë të jetës së tyre. Nga e hëna deri të premten, Ora 11:00,100 lekë; ora 16:00, 150 lekë; 18:00, 150 lekë dhe 19:00, 200 lekë.

“Four Christmases”Me regji të Seth Gordon dhe skenar të Matt Allen dhe Caleb Wilsonnë Millenium vjen filmi më i ri. Kur një çift vendos të kalojë Krishtlind-jet larg familjes si çdo vit, merr vesh se janë anulluar fluturimet. Iuduhet të kthehen në shtëpi dhe të rikujtojnë momente që duan t’iharrojnë. Me aktorët Vince Vaughn, Reese Witherspoon, RobertDuvall, Sissy Spacek, Jon Voight,etj.f

“Onufri 2008”Edicioni XV i Ekspozitës Ndërkombëtare të Arteve Pamore “Onu-fri” është i çelur edhe kësaj jave në Galerinë Kombëtare të Arteve.I hapur në datën 22 Dhjetor ai do të qëndrojë hapur deri më datë7 shkurt 2009. Drejtimin kuratorial të edicionit të XV të “Onufri”-iështë besuar italianit Riccardo Caldura, i cili është një person-alitet i njohur artistik në Itali. Juria e ekspozites se përvitshmeONUFRI shpalli në datën 14 janar edhe fituesit e këtij viti që ishinDriant Zeneli çmim i parë dhe Heldi Pema çmim i dytë, secili menga dy vepra.

“Një autor një vepër”Galeria “Didart”, ka çelur ekspozitën “Një autor, një vepër”. 14autorë ekspozojnë punimet e tyre, të pa eskpozuara më parë.Një pjesë e veprave janë të autorëve të galesisë ndërsa pjesatjetër janë vepra nga autorë të ndryshëm. Pikturat janë me vajnë kanavacë ku paraqiten peisazhe dhe kompozime. Ekspozitado të qëndrojë e hapur deri në fund të muajit dhjetor.

“Fondi galerisë”Deri në ditët e fundit të muajit dhjetor ka qëndruar e hapur ekspozi-ta e përbashkët e tre piktorëve shqiptarë, Agim Kadillari, RolandKaranxha dhe Sadik Kasa. Ekspozita ka sjellë për vizitorët telajo nëteknikën e vajit. Që nga data 25 dhjetor është hapur në “Kledio” njëekspozitë me vepra të fondit të galerisë “Kledio”, ku do të keni mundë-si të shihni vepra të ndryshme të piktorëve që kanë hapur gjatë këtijvitit ekspozitat me punimet e tyre në këtë galeri.

GALERIA “ZENIT”“Ë-ndërrim vitesh”

Në galerinë e artit “Zenit”, këtë javë do të vazhdojë të qëndrojë ehapur ekspozita “Ë-ndërrime vitesh”. Siç është bërë traditë prejpesë vitesh, ajo është hapur në orën 12 të natës dhe në të mar-rin pjesë të gjithë autorët që kanë ekspozuar aty gjatë vitit tëkaluar. Në qendër të kësaj ekspozite mikse, janë artistët ArtanShabani, Safo Marko, Gani Gashi, Ali oseku, Maks Velo, etj.

JAVA

ART

E diel, 18 Janar 2009XIV- ESSE

Gjatë epokës së Rilindjes ndeshemi me ringjalljen e frazës së njohur të Horacit: UtPictura Poesis. Bartolomeo Fazio shkruan se piktura s’është gjë tjetër veçse një po-emë e heshtur, ndërsa humanisti Poliziano e quan poetin mesjetar Cino da Pistoia tëngjashëm me dy piktorë, Cimabuen dhe Giotton.Pesë konceptet bazë të kritikës në letërsinë ekohës (marrëdhënia e formës me përmbajtjen, madhështia, hijeshia, shumëllojshmëria dhe ngjashmëria)vlenin asokohe edhe për artet pamore.

PikturaPoezia

si

GËZIM QENDRO

Nëse për njeriun mesjetar bota natyrore,format, shëmbëlltyrat, shkrimet eshenjta ishin një pas-

qyrë, i njëjti koncept duhet thënëvazhdoi edhe gjatë kohës së Ril-indjes. “Nëse do të bindesh sekuadri që ke pikturuar i përgjigjetbesnikërisht objektit që do tëparaqesësh, merr një pasqyrë […]sepse për shkak të sipërfaqes së sajtë rrafshtë objektet do të dukennjëlloj si në piktura”. Këto këshil-la u jep piktorëve Leonardo da Vin-ci, ky Faust i Rilindjes. NdërsaLeon Battista Alberti pyet: “Eç’është piktura tjetër veçse mbajt-ja e një pasqyre përpara origji-nalit?”. Interesi për botën lëndorepërreth, mahnitja përpara aftësisëiluzioniste të artistëve për tëriprodhuar realitetin lëndorndikuan mjaft në ndryshimin e sta-tusit të artistëve. Mjaftojnë këtodeklarata midis shumë të tjeravepër të kuptuar se perceptimi shihejndryshe pasi ishte bërë element irëndësishëm mbi të cilin ngrihejformalisht iluzionizmi i cili u bësundues sidomos gjatë Rilindjes sëlartë. Ky status i ri i perceptimitdhe informacionit që ai përcjell sol-li padyshim një rritje të statusit tëartistëve pamorë. Gjatë epokës sëRilindjes ndeshemi me ringjalljene frazës së njohur të Horacit: UtPictura Poesis. Bartolomeo Fazioshkruan se piktura s’është gjëtjetër veçse një poemë e heshtur,ndërsa humanisti Poliziano e quanpoetin mesjetar Cino da Pistoia tëngjashëm me dy piktorë, Cimabuendhe Giotton.Pesë konceptet bazë tëkritikës në letërsinë e kohës (mar-rëdhënia e formës me përmbajtjen,madhështia, hijeshia, shumëllojsh-mëria dhe ngjashmëria) vleninasokohe edhe për artet pamore. Kystatus barazie midis poetëve dheartistëve pamorë që mbështetej nëidetë humaniste të Rilindjes, dësh-mon për rritjen e statusit të pik-torëve dhe skulptorëve, i cili,megjithë ngritjet dhe uljet që do tëpësonte në shekujt në vijim, nuk dotë zbriste më kurrë në nivelin e sta-tusit të lashtësisë greko-romake. Kyndryshim u ndihmua edhe ngabashkëjetesa nganjëherë e vështirëe misticizmit me natyrën dhe au-toritetit me arsyen. Po ashtu, inter-esi për botën lëndore, kureshtja për

të njohur natyrën dhe misteret esaj, rizbulimi i perspektivës,kërkimet në anatomi, interesi nërritje për astronominë, mekanikëndhe shkencën në përgjithësi fillu-an të sfidojnë hapur shumë ngamësimet e Kishës. Në kohën eMediçëve, Maksimilianit apo Elis-abetës së Anglisë, fjala e shkruarnuk shihej më si e ngarkuar me fu-qinë e misterit që i jepnin dikurshkrimet e shenjta, por më tepërpërdorej për të rrëfyer ngjarjet ejetës së përditshme dhe dukurive tëbotës lëndore. Kthimi kah natyra,kjo parrullë e Rilindjes italiane ukthye në vlerësim për iluzionizmin,i cili ka në themel të tij percep-timin, ndaj të cilit filozofët greko-romakë ishin aq mosvlerësues.Adhurimi për arritjet e piktorëveiluzionistë gjatë periudhës së Ril-indjes ishte tepër i madh. Human-isti i njohur Bartolomeo Fazioshprehet për një portret të Jan vanEyck-ut “se atij i mungon vetëmzëri” dhe se “rrezen pikturuar tëdiellit mund ta marrësh për rrezetë vërtetë.” Ndërsa shkrimtarifiorentinas Gianbatista Gelli vintenë lojë figurat e artit bizantin tëcilat, sipas tij, nuk ngjanin sinjerëz, por si rroba të ngjitura nëmur. Shkërbimin e natyrës dhe il-uzionizmin e gjejmë edhe në librine njohur të Vasarit “Jetët e arkitek-tëve, piktorëve dhe skulptorëve.”Ai përmend rastin e kuajve të pik-turuar në një stallë nga Bramanti-no, të cilët thotë ai, ishin pikturu-ar kaq mirë saqë një kalë shqelmoimurin duke i marrë për të vërtetë.Ajo që i bën më tepër përshtypjeVasarit te Darka e Fundit e Leonar-dos është coha e mbulesës së tav-olinës, që sipas tij është pikturuarme kaq mjeshtëri saqë duket si evërtetë. Lëvdimi që u bën Vasarikëtyre pikturave për natyralizmine realizimit, e bëjnë Vasarin tëduket në sytë tanë paksa naiv. Pornë këtë rast është e udhës të vemënë dukje se Vasari më tepër se njëopinion vetjak shprehte një opiniontë përgjithshëm të kohës të pranu-ar edhe nga Leonardo i cili jo njëhere, kishte deklaruar se sa më be-snikërisht ta kopjonte piktura njëobjekt, aq më mirë ishte.Megjithësenë fillim të shkrimit premtuam tëndjekim metamorfozën që ka pë-suar në shekuj statusi i piktorëvedhe poetëve duke u mbështetur mbikonceptin e hierarkisë së re-aliteteve dhe statusin e perceptim-

Ut Pictura PoesisRrugëtimi

i një sentenceit, mendoj se do të ishte me vend tëpërmendnim edhe Akademinë, njëfaktor ky mjaft i rëndësishëm mekarakter institucional që ndikoindjeshëm në ngritjen e statusit tëartistëve pamorë.Dihet se zanafil-la e akademisë nis në Greqinë elashtë me Platonin, i cili themeloishkollën të cilës i dha këtë emër nënderim të një heroi të njohur të asajkohë, Akademos-it.E mbyllur ngaperandori Justinian me ediktin evitit 529 pas.K, akademia u rihap në1563-shin, këtë radhë në Itali.L’Academia del Disegno, e krijuarnga Giorgio Vasari dhe e mbështe-tur financiarisht nga duka i Tosk-anës, Cosimo de’ Medici, ishte njëhap i madh përpara, një tip i ri in-stitucioni pedagogjik që zëvendë-sonte organizimin e mëparshëm tëpërgatitjes së piktorëve dhe skulp-torëve të rinj, e cila u ishte besuargildave të këtyre dy profesioneve tëcilat, pëveç dhënies së lejeve të pro-fesionit, shpërndarjes së punës,mbrojtjes së interesave ekonomiketë anëtarëve të tyre, organizonteedhe përgatitjen profesionale tëartistëve të rinj duke caktuar pranëçdo mjeshtri një numër të caktuarnxënësish të cilët, pasi një komi-sion vendoste se shkalla e për-gatitjes së tyre ishte e mjaftueshme,u jepte të drejtën e ushtrimit të pro-fesionit. Duhet thënë se ky sistemishte pjesërisht përgjegjës për sta-tusin e ulët të piktorëve dhe skulp-torëve pasi në këto punishteartistët e ardhshëm përgatiteshinpa ndonjë program të caktuar,shpesh duke bërë punët më të rën-domta dhe të lodhshme si shtypja ebojërave dhe përzierja e tyre, dhemë vonë, nëse shquheshin, mjesh-tri mund t’u lejonte të bënin nëtablotë e tij fillimisht pala pël-hurash dhe nëse tregoheshin vërtettë aftë, pas disa vitesh, mjeshtrimund t’i lejonte të pikturonin nëtablotë e tij edhe portrete dhe duar,që nganjëherë i pikturonin më mirëedhe se vetë mjeshtri, siç ndodh,sipas Vasarit, me Verrocchio-n dheLeonardo da Vinci-n. Por mjesh-trat, sado të spikatur si artistë, nukpunonin mbi ndonjë program ped-agogjik dhe përgatitja e artistëve ilihej zakonisht veprimtarisë rutinëtë punishtes së mjeshtrit. Ç’ka du-het thënë se nuk ndodhte me për-gatitjen e poetëve dhe sh-krimtarëve të cilët ndiqnin gjatëformimit të tyre edhe rrjedhën ehistorisë së letërsisë dhe studimin

E diel, 18 Janar 2009 ESSE -XV

Statusi i barazisë midis poetëve dhe artistëve pamorë që mbështetej nëidetë humaniste të Rilindjes, dëshmon për rritjen e statusit të piktorëvedhe skulptorëve, i cili, megjithë ngritjet dhe uljet që do të pësonte në shekujt nëvijim, nuk do të zbriste më kurrë në nivelin e statusit të lashtësisë greko-romake.

e kryeveprave të saj, diçka e pam-undur për artistët pamorë për sh-kak të mungesës së plotë të muzevetë artit.Një variant shumë më isofistikuar i akademisë së artit sëVasarit, dhe sidomos i lidhur menjë sistem pedagogjik të kontrollu-ar nga shteti do të ishte akademiaqë u zhvillua në Francë nënmbretërimin e Luigjit XIV e drej-tuar prej Colbert-it, një person-alitet i shquar i kulturës francezetë shekullit XVII.

Një shekull më pas akademitë eartit i shohim të përhapen vrul-lshëm në shumë vende të Evropëssi në Francë, Angli, Gjermani, Ven-det e Ulta dhe Skandinavi. Ndrysheprej akademisë së Platonit, aka-demitë e shekullit XVII përfshininnë programin e saj edhe përgatitjene artistëve pamorë, detyrë që siç etheksuam më lart ishte kryer deriatëherë në punishtet e mjeshtravepa disiplinën e nevojshme shken-core që kërkon një punë kaq ko-mplekse dhe me përgjegjësi si për-gatitja e artistëve të rinj.Megjithëse institucioni i akade-misë ligjëronte institucionalishtbarazinë midis poetëve dheartistëve pamorë, për çudi ishinkëta të fundit që e vunë në dyshimdobinë e saj. Janë të njohura në his-torinë e artit konfliktet midis pik-torëve të njohur Pussin dhe Rubensnë shekullin XVII dhe të Ingres-itdhe Delacroix-së në shekullin XIX.Konflikti në thelb kish mbetur ai ikohës së Platonit pasi shtronte për-para hartuesve të programeve tëakademive të artit dilemën: piktu-ra dhe skulptura janë profesionedhe si të tilla mësohen nëpërmjetprogrameve apo është njëlloj“çmendurie hyjnore” siç e kishtepërkufizuar shekuj më parë Plato-ni poezinë duke zvogëluar mjaftrëndësinë e programeve aka-demike në përgatitjen e artistëve tëardhshëm. Konflikti kishte nëthelb, ndryshe nga koha e Platonit,marrëdhënien arsye-emocion dhefakti që palët në konflikt përjash-tonin thuajse krejtësisht njërin ngakëta dy elementë, duke ngritur lartrëndësinë vendimtare të tjetrit,pasqyron një cilësi të filozofisëevropiane që ndryshe nga filozofialindore i sheh arsyen dhe emocion-in të shkëputura dhe shpesh herëdhe në luftë të hapur me njëra-tjetrën. Vlen të theksohet se atëkohë betejën e fituan përkrahësite epërsisë së arsyes (piktura si pro-

tomatik një poet surrealist si MaxMaurice u refuzon arteve pamoremundësinë e shprehjes së drejtpër-drejtë të mendimit.” Fjalët – thotëai – identifikohen me mendimin,ndërsa gjurmët e penelit përkthe-hen menjëherë në imazhe intelek-tuale.” Surrealizmi i sapolindurpërjashtonte çdo ndërmjetësimpërveç fjalës. Vetëm shenja sim-bolike që bart fjala ose shkrimi ësh-të në gjendjen të ndezë përfytyr-imin. Dhe përsëri Maurice:”Kujtojgjithmonë dekorin e natës që Pic-asso krijoi për Mercure-in. Qielliish pa yje. Vetëm fjala YLL vezu-llonte e shkruar në sfondin e errëttë qiellit.” Por Breton-i dhe Mau-rice nuk ishin të vetmit që i shih-nin piktorët nga lart duke i njohurfjlalës përparësi absolute ndaj fig-urës.” Sa figura i duhen një piktoripër të dhënë qoftë edhe një meta-morforzë të zakonshme… “Fjalëtfituan. S’mund të shohësh atë që doveçse me symbyllur dhe mund tëshprehësh gjithçka me zë tëlartë…” shkruan Paul Elouard në“Physique de la poesie” duke dënu-ar hapur perceptimin dhe dukebërë ndarjen midis piktorëve dheshkrimtarëve në dobi të këtyre tëfundit. Qëndrimi aspakdashamirës i surrealistëve ndajpiktorëve dhe skulptorëve ndikohejedhe prej arsyesh që nuk kishinlidhje fare me teorinë surrealiste.I revoltuar Andre Bretonipyeste:”A është e drejtë qëmegjithëse me talent të barabartëpiktorët të pasurohen ndërkohë qëpoetët po kthehen në lypësa?” Përtë cilën kurrsesi nuk mund t’iu vi-hej faji piktorëve. Popullariteti nërritje i romancierëve i zvogëloimjaft shanset për karrierë të poet-ëve të cilët, duke i qëndruar besni-kë poezisë, tani u duhej tëkënaqeshin me shpërblimet sim-bolike dhe tirazhet e kufizuara qëbotuesit u rezervonin poetëve.Porqëndrimi i Bretonit ndaj artevepamore do të ndryshonte pikërishtnga një piktor. “Me Picasson muretu shembën. Piktori nuk e braktismë realitetin e brendshëm për re-alitetin e botës lëndore. Ai qëndronpërpara një poeme ashtu si poetipërpara një tabloje.” Dhe më vonë:“Njëlloj si poezia, e mbase në njëshkallë më të lartë, piktura mundtë paraqesë atë që është e paduk-shme”. Një riformulim me fjalë tëtjera i sentencës së Horacit Ut pic-tura poesis, duke dëshmuar përzhdukjen dhe rikthimin e kësaj sen-tence në varësi të ndryshimeve nëhierarkinë midis këtyre arteve.Bretoni del hapur në mbrojtje të li-risë artistike me fjalët: Për ne sur-realistët sot është në diskutim vetërealiteti fizik, prandaj surrealizmiduhet të ushtrojë kritikën e realesduke hedhur poshtë çdo koncept tëdrejtuar kah imitimi sepse” shtonai - “kjo do të thotë të shpërdoroshfuqinë magjike të figurës. “Nga anatjetër duhet thënë se qytetërimipostmodern, si qytetërim shër-bimesh është i drejtuar mjaft kahimazhi, çka është ndihmuar edhenga përhapja e mjeteve të komuni-kimit masiv, të cilat kanë mundë-suar një shkrirje të panjohur mëparë të arteve në shërbim të rek-lamës dhe konsumit të artit. Artibashkëkohor përmban rezultatet e

skajshme të objektivave të lëvizjessë filluar në kohën e Iluminizmitdhe që më pas u përforcuan ngaprania e subjektivizmit, ndërsaracionalizmi dhe pragmatizmi ish-in kodet që përdoreshin për të de-shifruar realitetin. Në këtë kuadër,në mungesë të çfarëdo autoritetiartisti fiton një liri të panjohurkurrë më pare, e cila e bën të pak-uptimtë diskutimin e lashtë tëbarazisë së piktorëve me sh-krimtarët, pasi ajo tashmë ështëdiçka e vetëkuptueshme, rrjedhojëe ecurisë dhe koncepteve që kanëpasuar njëri-tjetrin gjatë shekullitXX. Kjo sepse nëse më parë piktu-ra shihej si profesion ndërsa poe-zia si art i frymëzuar, sot është vënënë dyshim arti si profesion duke idhënë spontanitetit dhe menjëher-shmërisë së krijimit përparësi ab-solute ndaj procedurave teknike. Poashtu, i rëndësishëm në këtëdrejtim është edhe prirja e quajturpostproduksion, e përmendur nëlibrin me të njëjtin titull nga Nico-las Bourriaud, që nënkupton reali-zimin e një vepre arti duke u nisurnga vepra e një artisti tjetër, një llojkulture DJ e përfshirë edhe në fush-ën e arteve pamore. Duhet thënë sekonflikti i krijuar më tepër ka qenëi mbështetur mbi koncepte të ndaraarbitrarisht si arsyeja dhe emocio-ni, ndjenja, perceptimi, a thuasikur këto të funksiononin të pavar-ura duke u grindur për epërsi mbitë tjerat. Siç e thotë mjaft qartëMarleau- Ponty në librin e tij“Fenomenologjia e Perceptimit”:“Nuk ekziston perceptim i pastërqë nuk depërtohet nga kuptimi. Ide-ja e një ngjyre e ngelur në nivelin eperceptimit është thjesht abstrak-sion.” Në fjalët e Ponty-së gjejmëedhe jehonën e teorisë së EdmundHusserlit dhe eidos-it të tij ku per-ceptimi shihet si një element tepëri rëndësishëm i procesit të njohjessë realitetit. Siç edhe mund t’i kuj-tohet lexuesit, statusi i ulët i per-ceptimit ishte ndër shkaqet krye-sore të klasifikimit të pikturës siart mekanik. Teoritë sipas të cilaveperceptimi ishte një process irëndësishëm i lidhur pazgjidhsh-mërisht me arsyen zhdukën nërrafshin filozofik edhe barrierat efundit që pengonin ngritjen e sta-tusit të artistit pamor. Sot jo vetëmflitet për vënien në dyshim të reali-tetit, por për zëvendësim të tij ngaajo që Baudrillard e quan simu-lakër e realitetit, të përhapur prejmënyrave të shumta të komunikim-it masiv. Baudrillard shkon edhemë tej duke folur sot për perversite-tin e marrëdhënies midis imazhit(qoftë fjalë apo figurë) dhe objektitreal. Edhe ai flet për një realitet tëdiskutueshëm, për ngatërrimin epakthyeshëm të sferës së imazhitme sferën e realitetit, natyrën e tëcilit gjithnjë e më pak jemi nëgjendje ta kuptojmë duke i bërë tëpakuptimta grindjet shekullore sekush është më elitare, piktura apopoezia, kush është më hyjnore dhekush prej tyre është e zgjedhura emuzave. Artisti i sotëm, çfarëdoqoftë ngre pyetje, provokon dhe sh-kon deri në kufijtë e mundshëm tëlirisë artistike dhe të mjetit artis-tik shpesh herë siç e thamë dukezhdukur kufijtë dikur të ngurtëmidis gjinive të ndryshme të artit.

fesion), fakt ky mjaft kuptimplotëqë tregon se edhe midis artistëvepamorë kish mendime të ndryshmembi shkallën e pavarësisë së këty-re arteve prej imitimit të realitetitdhe lirisë për ta interpretuar atëmbi një liri të cilën e kishin gëzuarderi atëherë poetët dhe sh-krimtarët, profesionet e të cilëvehynin në të ashtuquajturit arteliberale.Për shumë historianë artiimpresionizmi shënon në një farëmënyre kufirin e artit modern.Fakti që impresionizmi mbështetejmbi perceptimin tregoi se statusi itij kish ndryshuar, kjo falë edherëndësisë që kish marrë eksperi-menti në shkencë, por qorrsokakunë të cilin u fut disa vite më pas tre-goi se besimi i tepruar në të ishte igabuar. Në atë fundshekull, në njëklimë të krijuar edhe nga rezultatete revolucionit industrial u shfaqënrryma dhe ide të ndryshme të cilatkanë si tipar të përbashkëtligjërimin e përparësisë së botës sëbrendshme të artistit mbi realite-tin lëndor. Kjo prirje e artistëve përtë krijuar universin e tyre shkak-toi një reaksion zinxhir që solli sipasojë lindjen e shumë rrymave ar-tistike vërtet jetëshkurtëra, por qëndryshuan përfundimishtrrjedhën e historisë së artit pamor.Një kalim i shpejtë i këtyre rry-mave do të shohim se për artistinpamor liria krijuese dhe e inter-pretimit ishin parimet bazë mbi tëcilët do të mbështetej këtej e tutjekrijimi artistik, ndërsa statusi ipërceptimit ran ë nivele të ulta përshkak se artisti ishte çliruar ngadetyrimi për të riprodhuar natyrënndërsa informacioni i ardhur prejshqisave shërbente vetëm si lëndëe parë mbi të cilën artisti i njihtetë drejtën të bënte me të eksperi-mente nga më të ndryshmet. Sim-bolistët nga ana e tyre megjithësedallohen për doza të lehta misti-cizmi, nuk e shpërfillën paraqitjene saktë të realitetit lëndor, ndërsapost-impresionizmi, megjithëse nëthelb nuk i shtoi ndonjë gjë teorisëimpresioniste, u mundua t’i jepteatij dinjitetin e artit të muzeve,duke u shkëputur disi nga varësiandaj perceptimit dhe lojës së dritësmbi sipërfaqen e objekteve duke evënë theksin në strukturën ebrendshme të objekteve. Fovizmiparaqet pa dyshim rastin e ska-jshëm të ngjyrës si përçuese e vet-me e emocionit (në konfliktin esipërpërmendur kjo epërsi e

ngjyrës mbrohej nga piktorët Dela-croix dhe Rubens) e cila merr për-sipër jo vetëm të mbajë të gjithëpeshën emomcionale të tablosë, porme ç’lëndësimin e objekteve dukeshtuar edhe më tepër largësinë mi-dis realitetit lëndor dhe atij pik-torik, duke i dhënë përparësi këtijtë fundit. Por ishte kubizmi ai qështoi në mënyrë të ndjeshme dozate largimit të artistëve pamorë ngarealitei lëndor. Marrëdhënia e tyreme objektet duket sikur kërkon tëkorrigjojë qortimin që Platoni ubënte artistëve pamorë se ata nukishin në gjendjen të riprodhoninobjektin në totalitetin e tij, gjë që umunduan ta arrijnë sidomos pik-torët e kubizmit analitik. Largimii kubistëve nga realiteti lëndorshprehet edhe në shpërfilljen ehapur të ligjeve të perspektivës, qëpër artistët rilindas ishte një objektkrenarie. S’është e vështirë të shi-het se te piktorët kubistë pavarësianga informacioni i shqisave shto-het mjaft në krahasim me të gjitharrymat e mëparshme, ndërsa reali-teti lëndor nuk njëjtësohej më merealitetin piktorik ku ata merrninpërsipër të caktonin vetë ligjet dheformën e paraqitjes së një objekti.Nëse deri para kubizmit pikturambetet në thelb perceptuale, mekubizmin ajo hedh një hap të madhdrejt artit konceptual. Megjithë in-teresin që paraqesin rrymat e për-mendura më lart më me interes nëkëtë pikëpamje është surrealizmi icili bashkoi artistët pamorë dheshkrimtarët në një lëvizje artistiketë përbashkët që u frymëzua nganjë shkrimtar teoricien që siçshprehet edhe ai vetë në Manifest-in e tij synon jo vetëm të paraqesë,por edhe të flasë. Megjithëse atadolën me një platformë të përbash-kët, në fillim aleanca e piktorëvedhe shkrimtarëve u minua nga dy-shimi i shkrimtarëve në mundësitëqë kishte figura për të shprehurpoetikën surrealiste. Fjala surreal-iste e mbrojtur nga shkrimi au-tomatik ngjan të ketë, sipas Breto-nit prejardhje të paarritshme ngafigura dhe shprehja piktorike. Dhemë pas ai shton:” Vaniteti i pik-torëve që është i pafund, prejshumë kohësh i ka shtyrë të ulenpërpara një peizazhi, një imazhiapo teksti si përpara një muri përta kopjuar, ndërsa poeti, kërkongjithmonë diçka më shumë”. Dukee përcaktuar surrealizmin si gjend-je e arritur përmes shkrimit au-

E diel, 18 Janar 2009XVI- PERSONAZH

HistoriaMuzikanti

FATMIRA NIKOLLI

Dritani është ai fëmija i vogël qëkishte dëshirë vetëm të luantemë shokët e lagjes dhe që ishtemjaft kurioz, saqë i bënte pyetjenga më të çuditshmet njerëzve

më të rritur të familjes. Krahas kësaj lojeishte një pasion, i cili ndoshta kish lindurme të, siç ishte ai për këngën. E ndiente qëmuzika ishte pjesë e tij, por nuk e dinte qëasaj do t’i kushtonte të gjithë jetën. Familjae tij ka qenë shumë e dhënë pas artit, saqëfëmijërinë e mban mend duke dhënë “kon-certe” para të rriturve dhe komshinjve.Megjithatë, çdo gjë mund të kishte rrjedhurndryshe nëse nuk do të ishte motra dhe i babii tij, të cilët duke parë të dhënat, u bënë si zëqë i jepnin drejtim të ardhmes së Dritanit.Ai është larguar nga qyteti i lindjes nëmoshën gjashtëvjeçare, midis tundimit tëdëshirës dhe dashurisë së nënës për të ni-sur një rrugë drejt artit të vërtetë, që fillonnë Liceun Artistik “Jordan Misja”. Janë vitetë tëra që nuk mund të përshkruhen dot mepak fjalë.

DirigjentiDirigjentiDirigjentiDirigjentiDirigjentiAi mendon se ka shumë modele të cilëve

dirigjentët e rinj do të donin t’ju ngjanin, poratij do t’i pëlqente të merrte pak nga të gjithëpër të mos iu ngulitur një figure të vetme.Lumshi dëshiron të krijojë figurën e vet, meindividualitetin e tij artistik dhe kështu dotë njihet. “Megjithatë, në qoftë se duhet tëflas për një, padyshim është Karajan. Ështënjë ndjesi që më ka lindur shumë herët. Tekai kam parë tiparet e një dirigjenti shumëdi-mensional, temperamentin, forcën dhe ele-gancën të gërshetuara bashkë. Në kuptiminfigurativ, do ta cilësoja si “dirigjenti që e bëriorkestrën të flasë”, - thotë ai. Sipas Dritanit,Karajan i dha një kuptim të ri artit të di-rigjimit me simfonitë e Bethovenit, saqë kakrijuar një binom të pandashëm konceptitsinfonizëm-bethovenian-karajan. Ai koncep-toi ndoshta si asnjë tjetër dramaturgjinëBethoviniane.

PunaPunaPunaPunaPunaPuna në teatër a qenë mjaft voluminoze,

e padyshim edhe cilësore. Nga vetë pozicio-ni që ka ai, ka punuar në një sërë veprash sidirigjent kori ku do të veçonim operat‘Faust’, Një ballo me maska, ‘Karmen’, ‘Aida’,‘Traviata’, ‘Baterfly’, etj dhe ka drejtuar op-erat ‘Flauti Magjik’, ‘Drejtori në vështirësi’,‘Dasma e Figaros’, Opera për tre grosh, ba-leti ‘Bajadera’, etj. “Aktivitetet kanë qenë tëpanumërta dhe shpesh janë realizuar në njëkohë të shkurtër, por ajo që vlen të mendojështë se të gjitha këto vepra, pavarësishtshkallës së vështirësisë dhe lodhjes gjatë

procesit të punës, kanë dhënë një sadisfak-sion të papërsëritshëm si tek unë, trupa ash-tu edhe tek artdashësit. Ndërsa, për pozicio-nin që kam, them se nuk është e lehtë të jeshdirigjent sot në një kohë kur zhvillimet kul-turore në botë kanë arritje të larta”, - shpre-het Lumshi. Sipas tij, një pjesë e mirë eartistëve kanë prekur skena nga me pres-tigjiozet në Europë ndaj duhet të jesh sa mëkoherent me komportimin me ta që puna epërditshme të mos kthehet në rutinë, por nëvazhdimin pasionit apo ëndrrës tënde tëdikurshme. Për të dirigjenti është studioja,koha e provës, marrëdhënia me trupën dhekur këto lidhen me njëra-tjetrën, atëherëvjen diçka që bëhet madhore, që merr vleratë padiskutueshme. Dirigjenti sipas tij, ësh-të drejtimi i një trupe vetëm atëherë kur aiprek të “padukshmen” e saj dhe kjo ështëbota e brendshme e artistit. “Si dirigjent nukmjafton vetëm që trupa të interpretojë, porduhet të ndërtosh e të përjetosh personazhe

e karaktere të cilët ndryshojnë nga njëri-tjetri, duhet të stilizosh çdo ngjarje e çdopersonazh të parë si një kompleksitet unik.Secila vepër ka detajet e veta, një stil muz-ikor apo ngjarje që ndryshon nga tjetra dhekur këto ndërthuren organikisht edhe meelementët teknikë, atëherë vepra merr pam-jen e saj të plotë dhe ti kupton sa ia kanë vle-jtur gjithë ato orë lodhjeje. Mendo për njëçast gjatë një shfaqjeje se çdo gjë do të mar-rë drejtimin që do t’i japësh ti. Është njësojsi një anije në mes të oqeanit që vërtet e dise ku të shkojë, por asgjë nuk mund tëparashikojë të papriturat”, - thotë Lumshi.Për të “Carmina Burana”, ndër më të luaj-turat e repertorit koral, ka qenë vepra që eka pritur me padurim ta vërë në skenë. Si-pas tij, me këtë vepër TKOB ka shënuar njëtjetër arritje, ndërsa për të një tjetër ekspe-riencë dhe një vepër në repertorin tim.

ArArArArArti shqiptarti shqiptarti shqiptarti shqiptarti shqiptarPor, sa e lehtë apo e vështirë është të bësh

Hapat e një dirigjenti LUMSHI

jetën e një artisti në Shqipëri? Për këtë aithotë se jeta e artistit është vetë arti, sepsepjesën më të madhe e kalon me të. “Ndon-jëherë krijohet përshtypja se artistët jetojnënë një botë krejt të ndryshme nga të tjerët, ekjo është e vërtetë, por vetëm në mendjendhe në botën e tyre. Artisti, duke qenë si pje-sa më e ndjeshme e shoqërisë në këtë aktu-alitet, është pak e vështirë të ndjehet komod.Duhet t’i jepen më shumë hapësira artit pro-fesionist në vendin tonë si edhe një përpjekjetë veçantë, por pa e politizuar atë”, -rrëfendirigjenti. Megjithatë, këto vite, operistikënshqiptare ai e sheh si nga më të suksessh-met, sepse janë vënë në skenë kryevepra si‘Aida’, ‘Turandot’, ‘Faust’, ‘Bajadera’, veprame vështirësi teknike ku edhe në teatrot mëtë përparuara maten mirë para se t’i ngjisinnë skenë.

KKKKKoheroheroheroheroherencaencaencaencaencaZhvillimet e artit në botë janë të mëdha,

ndaj lind pyetja se sa koherentë jemi ne meta. Për Dritanin, në aspektin interpretativjemi në nivele të mira. “Të gjithë e dimë sesalla e teatrit ka probleme akustike, sepsekur është ndërtuar është bërë dyfunksion-ale, si sallë kongresesh e teatri. Tani kohëtkanë ndryshuar e kërkesat sa vijnë e rriten.Njerëzit i kanë mundësitë të shohin operaedhe jashtë dhe janë në gjendje të bëjnë dal-limet për vlerat dhe mangësitë që ne kemi”,- shprehet Lumshi. Koherencën ai e sheh tekartistët e huaj që vijnë tek ne apo tek artistëshqiptarë që luajnë në teatrot e huaj që evlerësojnë shumë teatrin shqiptar.

ArArArArArtistët e rinjtistët e rinjtistët e rinjtistët e rinjtistët e rinjPor, për të qenë i suksesshëm, duhet

shumë punë dhe për Tanin nuk ka qenë elehtë. Për artistët e rinj, sot është ndihmëvetëm dhënia e mundësive për të treguarvlerat dhe pjesa e tjetër është e tija. Me këtolidhet edhe fati i individit, të cilën nuk ebëjmë dot si të duam ne. Ai tregon se gjëratnuk vijnë sa hap e mbyll sytë. Ai thotë: “Kamstudiuar shumë gjatë viteve të shkollës përtë kompletuar veten profesionalisht me di-rigjentë më në zë të muzikës korale si prof.Milto Vako e prof.Suzana Turku dhe nëdrejtimin simfonik dirigjentin Alqi Lepuri.Momenti kur unë mbarova studimet koinci-doi me fillimin e një politike të re që pondiqej në teatër për artistë e rinj. Kjo poli-tikë u ideua nga Zhani Ciko, i cili na besoine të rinjve detyra të rëndësishme dhe kjoështë aktuale edhe sot. Shans do të quajabashkëpunimin me artistët e me përvojë nëkëtë profesion të bukur dhe të vështirë”.

Dirigjent kori prej disa vitesh në Teatrine Operës, Lumshi rrëfen jetën e tij artis-tike, që nga koha kur jepte koncerte para familjes,e deri tani kur drejton korin në premiera artistike

DirigjentiDo t’i pëlqente tëmerrte pak nga tëgjithë për të mos iungulitur një figure tëvetme, sepse dëshirontë krijojë figurën e vet,me individualitetin e tijartistik dhe kështu dotë njihet.

Dritan