Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Ludmiła Panasewicz

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka 513[01].O1.01 Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr Elżbieta Jaszczyszyn dr Jolanta Szada – Borzyszkowska Opracowanie redakcyjne: mgr Ludmiła Panasewicz Konsultacja: mgr Zenon W. Pietkiewicz Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.01 Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 13

4.2. Rozwój psychiczny 15 4.2.1. Materiał nauczania 15 4.2.2. Pytania sprawdzające 20 4.2.3. Ćwiczenia 20 4.2.4. Sprawdzian postępów 25

4.3. Procesy emocjonalno-motywacyjne 26 4.3.1. Materiał nauczania 26 4.3.2. Pytania sprawdzające 28 4.3.3. Ćwiczenia 28 4.3.4. Sprawdzian postępów 30

4.4. Osobowość człowieka 31 4.4.1. Materiał nauczania 32 4.4.2. Pytania sprawdzające 33 4.4.3. Ćwiczenia 34 4.4.4. Sprawdzian postępów 39

4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego 40 4.5.1. Materiał nauczania 40 4.5.2. Pytania sprawdzające 42 4.5.3. Ćwiczenia 42 4.5.4. Sprawdzian postępów 44

4.6. Zbiorowości społeczne 45 4.6.1. Materiał nauczania 45 4.6.2. Pytania sprawdzające 46 4.6.3. Ćwiczenia 46 4.6.4. Sprawdzian postępów 48

4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki 49 4.7.1. Materiał nauczania 49 4.7.2. Pytania sprawdzające 51 4.7.3. Ćwiczenia 51 4.7.4. Sprawdzian postępów 53

5. Sprawdzian osiągnięć 54 6. Literatura 58


1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o psychologii jako nauce o człowieku i jego działaniu, rozwoju psychicznym, procesach emocjonalno – motywacyjnych, osobowości człowieka, cechach osobowości opiekuna społecznego, zbiorowościach społecznych, podstawach pedagogiki i dydaktyki.

Poradnik zawiera: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności które

powinieneś mieć opanowane, program przed przystąpieniem do nauki z poradnikiem. 2. Cele kształcenia jednostki modułowej. 3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają: − opis działań, jakie powinieneś wykonać, − wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do wykonania ćwiczeń. 4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości

i ukształtowanych umiejętności. 5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.


Schemat układu jednostek modułowych

513 [01].O1.05 Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy

513 [01].O1.02 Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów społecznych

513 [01].O1.03 Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów radzenia sobie ze stresem

513 [01].O1 Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku

513 [01].O1.01 Charakteryzowanie

psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka

513 [01].O1.04 Promowanie zdrowia

513 [01].O1.06 Stosowanie przepisów prawa w działalności opiekuńczej


1. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: analizować treści materiału nauczania i ćwiczeń, rozumieć polecenia i instrukcje wykonania ćwiczeń, dostrzegać zależności logiczne między pojęciami i sądami o rzeczywistości, wyciągać i formułować wnioski z zajęć, wyciągać wnioski z zachowania kolegów /koleżanek w roli, nawiązywać kontakty z ludźmi, okazywać szacunek i zaufanie do ludzi, korzystać z różnych źródeł informacji, współpracować w grupie, uczestniczyć w dyskusji, prezentacji, grać role w inscenizacji, dramie, werbalizować i nazywać swoje uczucia, aktywnie uczestniczyć w zajęciach.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: określić zadania i kierunki psychologii, scharakteryzować procesy poznawcze człowieka, określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości, scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne, wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka, scharakteryzować strukturę osobowości człowieka, zastosować wybrane metody poznawania osobowości, określić czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości, scharakteryzować wzorzec opiekuna społecznego, scharakteryzować rozwój psychiczny człowieka, określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki, zastosować bezpośrednie i pośrednie metody poznawania psychiki człowieka, scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania, ocenić funkcjonowanie rodziny jako grupy społecznej i jej wpływ na rozwój osobowości

człowieka, przygotować konspekty do prowadzenia zajęć z podopiecznymi.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu 4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia (gr. Psyche – dusza, logos – słowo), nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, ich rolą w kierowaniu zachowaniem się człowieka, w regulowaniu jego stosunków ze światem otaczającym przy pomocy czynności: poznawczych, manipulacyjnych, emocjonalnych, i bardziej złożonych struktur. T. Tomaszewski określa psychologię jako naukę o czynnościach człowieka.

Czynności człowieka są to procesy ukierunkowane i zorganizowane w określoną strukturę umożliwiającą osiąganie celów. Zakres czynności człowieka jest złożony, gdyż obejmuje czynności wspólne dla wszystkich organizmów żywych: czynności wegetatywne, przebiegające automatycznie i czynności uświadomione, ruchowe (lokomocyjne, manipulacyjne) oraz specyficznie ludzkie związane z drugim układem sygnałowym, z mową, które stanowią podstawę wykształcenia się czynności umysłowych, umożliwiających rozumne i planowe działanie w świecie przyrody, otoczeniu społecznym i w stosunku do samego siebie. Do nich zaliczymy: czynności poznawcze, emocjonalne, motywacyjne, sprawcze, interpersonalne.

Jakie zadania stawia psychologia? Psychologia: opisuje i wyjaśnia to, co dzieje się naprawdę z człowiekiem, przewiduje to, co się zdarzy, podnosi jakość życia przez pogłębianie wiedzy o naturze człowieka i jego otoczeniu, umożliwia rozwiązywanie praktycznych problemów ludzi, np.: – znajomość przyczyn problemów ułatwia ich rozwiązywanie, – znajomość natury człowieka np. jego potrzeb – ułatwia przezwyciężanie konfliktów, – odpowiadając na pytania, jak ludzie myślą, co czują i jak działają?, można bardziej poprawić współpracę między ludźmi, – ludzie oczekują wymiernych korzyści od psychologii, np. pracodawcy – jakiego typu osobowość najefektywniej poradzi sobie z zadaniami zawodowymi, rodzice – jakie dzieci odnoszą największe życiowe sukcesy, a wszyscy inni – pragną poznać przede wszystkim siebie realizując nakaz Sokratesa „Poznaj samego siebie”, (użyta do złych celów, może stać się niebezpiecznym środkiem manipulacji lub maltretowania ludzi).

Psychologia jest dziedziną znajdującą się na przecięciu innych dyscyplin: filozofii, biologii, socjologii, fizjologii i antropologii. Kierunki psychologii to: psychologia dynamiczna, fizjologiczna, głębi, humanistyczna, introspekcyjna, poznawcza, indywidualna, postaci, behawioralna i wiele innych.

Charakterystyka procesów poznawczych

Procesami poznawczymi nazywamy wszystkie czynności psychiczne, które służą człowiekowi do orientowania się w otoczeniu. Dzięki nim jednostka zdobywa informacje i buduje swoją wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie. Podstawowe procesy poznawcze to: wrażenie i spostrzeganie – to najprostsze procesy, za pośrednictwem których człowiek przyswaja sobie informacje bezpośrednio z otoczenia czy własnego organizmu. Wyobrażenia są pomostem do myślenia.

Myślenie, to jeszcze wyższa i doskonalsza forma poznania polegająca na przetwarzaniu uzyskanych informacji w nowe, a więc forma pośrednia, wykraczająca poza dane wrażeniowo – spostrzeżeniowe.


Procesy pamięci umożliwiają przechowywanie i przypominanie zdobytych informacji. Zaś procesy uwagi towarzyszą wszystkim procesom poznawczym poprzez nakierowanie świadomości na spostrzegany, obserwowany czy analizowany w toku myślenia cel.

Wszystkie wymienione procesy biorą udział w zdobywaniu, przetwarzaniu i wytwarzaniu informacji o świecie. U dorosłego człowieka występują one w ścisłej wzajemnej zależności, wzajemnie się wzmacniając. Wszechstronny rozwój zdolności umysłowych angażuje świadomość, która jest zasilana spostrzeżeniami z otaczającej rzeczywistości. Aby rozwiązać problem, często potrzebna jest wnikliwa analiza właściwości przedmiotów, a możemy ją uzyskać dzięki np. dużej wrażliwości wzrokowej czy słuchowej. Podobnie, aby przewidzieć skutki podejmowanej w wyniku analizy decyzji trzeba umieć użyć wyobraźni, która również karmi się doświadczeniami przechowywanymi w pamięci. Podejmując czynności twórcze, konstruktywne musimy użyć symboli i znaczeń, które są przechowywane w pamięci abstrakcyjnej.

U małego dziecka procesy myślowe występują jedynie na poziomie zmysłowym, dlatego, że dziecko nie przyswoiło sobie jeszcze symboli. Formy bezpośredniego poznawania rzeczywistości są głównym narzędziem poznawania świata.

W związku z naturalną potrzebą poznawania świata przez dziecko i wzbogacania jego struktur poznawczych, opiekun społeczny jest zobowiązany do stymulowania rozwoju analizatorów: wzrokowego, słuchowego, motorycznego, węchowego, smakowego, dotykowego.

Analizatory dostarczają informacji o właściwościach przedmiotów i zjawisk świata otaczającego z odległości i stykających się bezpośrednio z powierzchnią ciała oraz z wnętrza organizmu. Każdy analizator składa się z części obwodowej i centralnej. Obwodową część stanowi receptor (np.: oko, ucho, itp.) i drogi nerwowe przekazujące informacje do centrum (ośrodków nerwowych) [18, s. 90].

Zachęcam do dokładniejszego poznania struktur neurofizjologicznych [18, s.63 – 73]. Wrażenia i spostrzeżenia są to elementarne procesy poznawcze. Poprzez wrażenia

odzwierciedlamy poszczególne cechy obiektów działających na nasze receptory: barwę, kształt, twardość, szorstkość powierzchni. W spostrzeżeniach odzwierciedlamy te obiekty jako całość, np. spostrzegamy kwadrat, kulę, budynek żłobka, dzieci.

Obok wrażeń i spostrzeżeń służących do odbierania informacji działających bezpośrednio na nasze zmysły mamy bardziej złożone procesy poznawcze, takie jak wyobrażenia i myślenie. Wrażenia

Trzeba zdawać sobie sprawę, że w rzeczywistości nie odbieramy cech przedmiotów w sposób izolowany, np. jedząc jabłko odczuwamy jego zapach, twardość, widzimy kolor i kulisty kształt. Doznajemy wielu wrażeń tworzących swoisty obraz spostrzeżeniowy jabłka [17, s. 97].

Jednak do celów naukowych badamy rolę poszczególnych wrażeń w indywidualnej wrażliwości czy czułości analizatorów. Zachęcam do pogłębienia wiedzy na ten temat poprzez lekturę [17, s. 104 – 106]. Wspomnę tutaj, że rozwój wrażliwości i czułości dokonuje się w działaniu. Np. pracując z kolorami można wykształcić możliwość rozróżniania subtelnych różnic np. 40 odcieni czerni. Podobnie jak, muzycy, którzy określają bardzo dokładnie wysokość tonów.

W procesie nauczania i wychowania organizuje się dzieciom warunki do rozwijania wrażliwości i czułości analizatorów poprzez dostarczanie wielu przedmiotów i zabawek, które można poznawać za pomocą różnych zmysłów: oglądać, dotykać, słuchać odgłosów, jakie wydają. Również zajęcia i zabawy ułatwiają dzieciom odzwierciedlanie rozmaitych własności przedmiotów i zjawisk w otoczeniu.


Spostrzeżenia Powoli wprowadzamy dzieci również w świat zjawisk odzwierciedlanych

w spostrzeżeniach: przedmiotów, ruchów istot i przedmiotów oraz ruchów własnego ciała. Dzieci starsze oswajamy ze spostrzeganiem czasu, przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami.

Interesujące szczegóły dotyczące odpowiedzi na pytanie: Dlaczego otwarte drzwi postrzegamy jako prostokąt, mimo ze widzimy romb? i wiele innych znajdziesz drogi czytelniku w książce [17, s. 110 – 116].

Od najmłodszych lat przyzwyczajamy dzieci do obserwowania różnych zjawisk, przedmiotów w najbliższym otoczeniu, w świecie przyrody, obrazków, ilustracji w książkach. Obserwacja kształtuje ważną właściwość psychiczną – spostrzegawczość, która polega na dostrzeganiu cech na pozór drobnych, które niełatwo jest zauważyć, a mają one duże znaczenie dla rozwiązania jakiegoś problemu. To, co ważne, często jest ukryte. Wyobraźnia

Innym już pośrednim procesem odzwierciedlania rzeczywistości w oparciu o wcześniejsze doświadczenia jest wyobraźnia. Ma ona charakter odtwórczy, ale i twórczy. Początkowo dzieci tylko imitują i naśladują rzeczywistość w zabawach. Z czasem tworzą umowne sceny w zabawie za pomocą ruchów, gestów i słów. Wyobraźnia ma szczególne znaczenie w procesie uczenia się [17, s. 129 – 133]. Pamięć

Pamięć umożliwia nam przechowywanie doświadczeń, informacji, umiejętności i sprawności. Przebiega w 3 fazach: zapamiętywania, przechowywania, odtwarzania. Wyróżniamy 2 rodzaje pamięci mechaniczną polegającą na dosłownym odtwarzaniu materiału, oraz logiczną pozwalającą wybiórczo odtwarzać materiał w oparciu o zasady. Tajemnice krótkotrwałości i długotrwałości pamięci, wierności pamięci, szybkości zapamiętywania, odpowiedź na pytanie: „Dlaczego małe dzieci łatwiej zapamiętują dosłownie opowiadanie, a starsze potrafią dostrzec istotne elementy opowiadania” odnajdziemy w lekturze [17, s. 133 – 150]. Myślenie

Znana maksyma: „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum) oznacza poczucie, wręcz pewność własnego istnienia człowieka jako osoby myślącej. Oznacza to, że wnioskuje on o własnym istnieniu na podstawie tego, co myśli [17, s. 156].

Myślenie otwiera przed człowiekiem nowe horyzonty poznawcze i zapewnia skuteczne działanie w środowisku, dostosowując go do własnych potrzeb.

Co decyduje o tak wielkiej skuteczności myślenia? To, że umożliwia odzwierciedlenie rzeczywistości w naszej świadomości w postaci pojęć

i sądów, jak również relacji, czyli stosunków między różnymi elementami rzeczywistości, np.: relacji przyczynowo-skutkowych, związków nadrzędności-podrzędności, podobieństw-różnic, tożsamości i przeciwieństwa.

Małe dziecko dostrzega te stosunki w spostrzeganej przestrzeni. Na poziomie zmysłowo-ruchowym umie rozwiązywać problemy, np. przystawić krzesło, aby dosięgnąć zabawkę leżącą na stole. Starsze dziecko potrafi dostrzec stosunki zależnościowe w świecie wyobrażeń, realizując je na jawie w postaci konstruktywnych budowli. Najpóźniej pojawia się myślenie pojęciowe. Wprawdzie J. Piaget dostrzega już zalążki myślenia pojęciowego u dzieci w 3 roku życia (dziecko rozumie mowę i posługuje się nią), ale nie świadczy to o stadium myślenia słowno-logicznego. Dzieci funkcjonują na poziomie myślenia konkretno-wyobrażeniowego [17, s. 165].


4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Czym zajmuje się psychologia jako nauka? 2) Wymień rodzaje czynności, które umożliwiają regulację stosunku ze światem

zewnętrznym i wewnętrznym? 3) Określ zadania psychologii? 4) Wymień kierunki psychologii? 5) Wymień procesy poznawcze? 6) Jaka jest różnica między wrażeniem a spostrzeganiem? 7) Wyjaśnij, dlaczego widzimy świat w kolorach? 8) Jaka jest różnica między wrażliwością a czułością? 9) Na czym polega wielozmysłowe poznawanie rzeczywistości? 10) Jaką rolę w spostrzeganiu odgrywa doświadczenie? – podaj przykłady. 11) Co charakteryzuje człowieka spostrzegawczego? 12) Jakie są podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a wyobrażeniem? 13) Jakie znaczenie ma wyobraźnia w nauce i w pracy? 14) Wymień fazy procesów pamięci? 15) Wskaż czynniki warunkujące skuteczne zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci

wybranego materiału? 16) Scharakteryzuj pamięć mechaniczną i logiczną? 17) Jakie są charakterystyczne cechy czynności myślenia? 18) Podaj przykłady czynności, w których przejawia się myślenie zmysłowo-ruchowe? 19) Wskaż różnice między myśleniem konkretno-wyobrażeniowym, a słowno-logicznym

(pojęciowym)? Jeśli masz trudności, odpowiedzi uzyskasz w podręczniku A. Przetacznik – Gierowskiej M., G. Makiełło – Jarża: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP, Warszawa 1989, s.112, 137 – 138, 149. 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Skieruj uwagę na kolory i sprawdź, gdzie zajmują miejsce w przestrzeni (uczestnicy od 4 lat) [22, s. 38].

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć, jaki kolor ma niebo i chodząc po sali dotknąć przedmiotów o takiej barwie (licz ile takich miejsc znalazłeś),

2) przypomnieć kolor opony samochodowej, ponownie znaleźć w sali przedmioty, dotknąć ręką, policzyć,

3) przypomnieć kolor krwi i wykonać czynności jak poprzednio, 4) przypomnieć kolor szpinaku i wykonać czynności jak poprzednio, 5) przypomnieć kolor siana i wykonać czynności jak poprzednio, 6) przypomnieć kolor śniegu i wykonać czynności jak poprzednio, 7) jedną ręką dotknąć czegoś czerwonego, a drugą białego, jeśli jest Ci trudno samemu

odnaleźć taki przedmiot, możesz stanąć obok kolegi, który dotyka czegoś czerwonego i białego i dotknąć, a wtedy także jesteś podłączony do czerwonego i białego,


8) dotknąć jedną ręką czegoś zielonego, a drugą czegoś żółtego (tutaj możecie prosić o wzajemną pomoc), białego – czarnego, itp.,

9) osoba, która ma taki kolor, pożycza swój kolor klasie, za co otrzymuje prawo wydawania poleceń grupie, do jakich kolorów ma się podłączyć.

Wyposażenie stanowiska pracy: − rozłożone w różnych miejscach sali przedmioty w różnych barwach.

Ćwiczenie 2 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) utworzyć pary niezależnie od płci, 2) pod przewodnictwem prowadzącego udać się w wyobraźni wybranym przez siebie

pojazdem wiele tysięcy kilometrów na kontynent afrykański, 3) ustalić w parach, co zabierzecie ze sobą, 4) zająć miejsce na podłodze, zamknąć oczy i wyobrazić sobie, że jesteście w środku

kontynentu na pustyni i spokojnie poruszcie się naprzód (3 – 4 minuty), 5) uświadomić sobie w tym momencie, że wasze pojazdy uległy uszkodzeniu i nie możecie

kontynuować podróży, aż do czasu usunięcia awarii, 6) uświadomić sobie, że jesteście z dala od ludzi, bez środków łączności. Panuje cisza. 7) napisać na w karcie ćwiczeń nr1: Co chciałbyś teraz zrobić? Z kim chciałbyś się porozumieć? Co chciałbyś mieć przy sobie? Od jakiego uczucia chciałbyś się uwolnić? 8) uświadomić sobie, że to co robimy, za kim tęsknimy, do kogo się zwracamy, czym się

otaczamy, jakie przeżywamy uczucia, wskazuje na nasz system wartości, 9) przypiąć do swoich ubrań kartki i chodząc po sali zapoznać się z tym, co napisali inni,

dobrać się z osobami, które napisały to samo, 10) ustalić w utworzonych grupach schemat działań, aby rozwiązać problem, porównać

podobieństwa i różnice, 11) wpisać własne odpowiedzi, które ułatwią dyskusję, do kart ćwiczeń: pragnienia na

pustyni, 12) wziąć udział w dyskusji na temat: czy to, o czym myślimy będąc na pustyni, różni się od

naszego codziennego myślenia i pragnień?, Czy w codziennym życiu cieszymy się tym, o czym marzymy na pustyni?, Czego nauczyło nas to ćwiczenie? Jak można powiększyć naszą radość z tego, czego na co dzień doświadczamy i co posiadamy?

Wyposażenie stanowiska pracy: materiały piśmiennicze, szpilki, karta ćwiczeń nr 1.


Lp. Czego najbardziej pragnąłem na pustyni?

Czy to normalnie mam? Dzięki czemu

lub, komu?

Czy troszczę się o tych, którzy mi

pomagają posiadać te dobra?

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Ćwiczenie 3 Popatrz na otaczający Cię świat oczami Małego Księcia [3, s. 184]

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wybrać najprostsze obiekty otoczenia, np. stół, tablica, długopis lub inne, 2) wybrać złożone obiekty, np. szkoła, rodzina, przyjaciele, 3) z książki A. de Saint Exupery`ego: Mały Książę ALGO, Toruń 2005 czytać fragmenty,

które opisują rzeczywistość oczyma Księcia i spróbować spojrzeć na te obiekty w taki sam sposób,

4) swoje zdziwienie, refleksje, spostrzeżenia, wyobrażenia wyrazić na kartce papieru w formie pytań, skojarzeń, manipulacji przedmiotami,

5) popatrzeć oczami Małego Księcia na samego siebie i również zapisać na kartce nasuwające się pytania i refleksje,

6) chętni odczytują swoje zapiski na forum klasy. Dyskusja: Czy widzicie różnicę między spostrzeganiem rzeczywistości w zwykły sposób,

a patrzeniem na znane rzeczy i zjawiska oczami Małego Księcia? Czego nowego dowiedzieliście się o sobie na podstawie tego ćwiczenia? Wyposażenie stanowiska pracy: – materiały piśmiennicze, – książka A. de Saint Exupery`ego: Mały Książę ALGO, Toruń 2005.


Ćwiczenie 4 Spróbuj zostać detektywem [4, s. 41]. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z sytuacją, którą przedstawia doświadczony detektyw ze Scotland Yardu

(w tę rolę wciela się nauczyciel), 2) przygotować się do roli asystenta detektywa, poprzez uważne wysłuchanie tekstu, analizę

sytuacji i sformułowanie istotnych pytań, które mogłyby naprowadzić na trop do wyjaśnienia zagadki,

3) zaplanować, komu zadasz te pytania, jakim ważnym osobom z otoczenia Anny, 4) zaplanować, jakich oględzin należy dokonać w mieszkaniu. Co powinieneś wiedzieć

odnośnie rozkładu mieszkania, położenia pokoju, żeby zrozumieć, co mogło się stać? Jakie przedmioty mogą być dowodami w sprawie?

5) przygotować się do wywiadu z osobami, które mogłyby udzielić Ci nowych, ważnych informacji do sformułowania hipotez, co się mogło stać z Anną.

6) połączyć się w grupy i ustalić, która hipoteza wydaje się być prawdopodobna. Przygotować się do roli matki, ojca Anny, przyjaciółek, gosposi, sąsiadów lub innych osób według własnego uznania,

7) teatralnie odtworzyć jak najlepsze, jak najbardziej prawdopodobne wydarzenia owej nocy,

8) porównać pomysły różnych grup i ocenić, na podstawie wiarygodności dowodów, która wersja może być najbardziej zbliżona do prawdy, odwołując się do argumentacji przedmiotów i zeznań świadków wydarzeń.

Wyposażenie stanowiska pracy: naszyjnik, słoiczek z tabletkami, budzik, zdjęcie kilkunastoletniej dziewczyny, opowiadanie detektywa. „Poprzedniej nocy młoda dziewczyna, 16 – letnia Anna Robinson, zniknęła ze swojego domu. Ostatnia widziała ją gospodyni. Weszła do niej do pokoju o 10 w nocy, żeby powiedzieć dobranoc. Kiedy następnego dnia o ósmej rano zajrzała do jej pokoju, ku swojemu zdziwieniu nie zastała w nim Anny. Pościel była porozrywana, widoczne były ślady walki. Budzik spadł na podłogę, a jego wskazówki zatrzymały się na godzinie jedenastej. Nie był to jednak napad rabunkowy. Na toaletce bowiem leżał bardzo kosztowny naszyjnik, który Anna dostała od ojca. Słoiczek po tabletkach był otwarty i zupełnie pusty. Na lusterku stojącym na toaletce nabazgrana była kredką jakaś wiadomość. Nie można jednak było zrozumieć jej sensu.” 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić znaczenie procesów poznawczych w poznawaniu świata.? 2) wymienić podstawowe procesy poznawcze? 3) wykazać różnicę między wrażeniem a spostrzeganiem? 4) określić rolę indywidualnej wrażliwości, czułości i

spostrzegawczości w przystosowaniu się do środowiska?


5) wskazać podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a wyobrażeniem

6) określić rolę wyobraźni w nauce i pracy? 7) scharakteryzować pamięć mechaniczną i logiczną? 8) podać różnicę między zmysłowym a umysłowym poznawaniem

rzeczywistości? 9) wykazać uprzywilejowaną pozycję myślenia wśród innych procesów

poznawczych? 10) wymienić korzyści w przystosowaniu się do życia, wynikające z

umiejętności myślowego odzwierciedlania świata? 11) wykazać rolę myślenia w rozwiązywaniu problemów życiowych?


4.2. Rozwój psychiczny 4.2.1. Materiał nauczania Podstawowe pojęcia i cele rozwoju Rozwój jest to proces w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo następujące zmiany, prowadzące od stanów niższych (prostszych) do wyższych (bardziej złożonych). Najistotniejsze jego cechy, to: kierunkowość i progresywność. Rozwój psychiczny rozumiany jest jako proces zmian ukierunkowanych na coraz doskonalsze równoważenie stosunków jednostki z jej środowiskiem. Równoważenie to dokonuje się na drodze zmian dwojakiego rodzaju: adaptacji i dokonywania zmian w środowisku. Przystosowanie się jednostki do otoczenia charakteryzuje się np. zmianami własnymi, np. odwracanie przez niemowlę głowy w kierunku źródła dźwięku; wykonywanie prostych poleceń w grupie poniemowlęcej, czy w późniejszych okresach rozwojowych podporządkowanie się systemowi wymagań szkolnych, zakładu pracy itd.. Drugi aspekt równoważenia stanowi dokonywanie zmian w środowisku odpowiadającym potrzebom człowieka, np. w okresie niemowlęcym dziecko przywołuje płaczem matkę, w poniemowlęcym rozkłada zabawki, aby je poznać, próbuje wpłynąć na zmianę decyzji kolegi, czy w dorosłym życiu zmienia pewne elementy środowiska zgodnie ze swoimi celami wychowawczymi, społecznymi czy produkcyjnymi. Za szczegółowe przykłady adaptacyjnych zmian środowiskowych mogą posłużyć: przechodzenie od postrzegania globalnego do analityczno-syntetycznego, wzrost znaczenia pamięci logicznej (w porównaniu z mechaniczną) itp. Oba szczegółowe rodzaje zmian służą głównemu celowi rozwoju, jakim jest doskonalenie możliwości równoważenia stosunków człowieka z otoczeniem, poprzez ogólne kierunki rozwoju. Psychologia rozwojowa wskazuje na dwa podstawowe kierunki rozwoju, które widać na poniższym schemacie [21, s. 146].

Rys. 2. Ogólne cele rozwoju.

Obiektywizacji poznawania

Autonomizacji działania

Rozwój prowadzi do:

Doskonalenie się sposobów równoważenia stosunków jednostki

z otoczeniem: - Wyprzedzanie reakcjami

przewidywanych zmian środowiska - Uwzględnianie w działaniu

przewidywanych reakcji środowiska

Dokonującej się w miarę wzrostu

samoświadomości

Dokonującej się w miarę wzrostu abstrakcyjności


Obiektywizacja poznania oznacza, iż człowiek odzwierciedla rzeczywistość coraz wierniej i dokładniej, w sposób coraz bardziej niezależny od relacji, w jakich pozostaje z otoczeniem. Z czasem w coraz większym stopniu potrafi wyodrębnić się w sensie poznawczym ze swego otoczenia i patrzeć na świat i swoje z nim relacje z zachowaniem dystansu właściwego niezależnemu obserwatorowi. Czynniki subiektywne mogą ukierunkować czynności poznawcze tylko na te aspekty rzeczywistości, które mają dla niego znaczenie. Mogą też wpływać na jej zniekształcenia, z pominięciem istoty. Na przykład pozytywny stosunek do jakiejś osoby prowadzi do upiększenia jej obrazu; często mylnie przypisuje się innym ludziom własne pragnienia, uczucia, czy intencje; wydarzenia, które wywołały lęk są nieadekwatnie zapamiętane, silny gniew powoduje błędne wnioskowanie. Również początkowym brakiem obiektywizmu odznacza się sposób widzenia samego siebie. W pierwszych etapach rozwoju świadomość siebie jest niepełna. Z czasem człowiek uczy się rozróżniania: własnych doznań czy przeżyć od spostrzeżeń; myśli od uczuć; tego, co wie od tego, czego się domyśla; oczekiwań czy lęków od rzeczywistości; cech istotnie posiadanych od pożądanych. To właśnie stopniowe poznawanie siebie przyczynia się do doskonalenia sposobu postrzegania rzeczywistości. Znajomość własnych potrzeb, uczuć, nastawień, własnych możliwości i ograniczeń pozwala nam uświadomić sobie jak czynniki te wpływają na nasze poznanie, to zaś umożliwia próby aktywnego przezwyciężania tego wpływu. Tak, więc samoświadomość jest ważnym czynnikiem sprawowania kontroli nad przebiegiem własnych czynności poznawczych, a więc warunkiem obiektywizacji poznania. Autonomizacja działania jako drugi zasadniczy kierunek rozwoju oznacza, że wraz z doskonaleniem procesów myślowych w kierunku abstrakcji i uogólnień, czynniki sytuacyjne przestają wyznaczać działanie człowieka bezpośrednio, lecz są postrzegane przez pryzmat praw ogólnych, naturalnych, rządzących światem [10, s. 143]. Obiektywizacja poznania i autonomizacja działania stanowią dwa procesy komplementarne, wzajemnie się wspomagające i równoważące. Sprawiają one paradoksalnie, że człowiek w miarę jak w swoim działaniu uniezależnia się od świata, to również dzięki coraz trafniejszemu odzwierciedlaniu rzeczywistości lepiej się do tego świata przystosowuje. Istota rozwoju [21, s. 147] Na proces rozwoju składają się zmiany dwojakiego rodzaju: ilościowe i jakościowe. Pierwsze to: przyrost wagi, pojemność płuc, ostrość wzroku, ilość słów, zasób pojęć itd. Traktując rozwój jako proces tworzenia się wewnętrznych struktur neurofizjologicznych odzwierciedlających rzeczywistość, można zmiany ilościowe widzieć jako poszerzenie się tych struktur przez włączanie w nie coraz większej liczby elementów. Rozwój jednak, nie ogranicza się do tych zmian. Obok słów najprostszych z czasem pojawiają się rzeczowniki abstrakcyjne, obok pamięci mechanicznej pojawia się logiczna, sensowna. Są to już efekty zmian jakościowych, przenoszących na wyższy poziom kontakty z rzeczywistością. Widzimy, że zmiany ilościowe prowadzą do zwiększenia doświadczenia, stanowiącego niezbędne tworzywo zmian jakościowych, które polegają na przeorganizowaniu tego doświadczenia. Zmiany jakościowe powodują, że można wyodrębnić pewne stadia, czy fazy, których granice są wyznaczone zasadniczymi przeobrażeniami w sposobie funkcjonowania. Stadia następują po sobie w ściśle określonej, stałej kolejności – każde poprzednie jest warunkiem pojawienia się następnego. Znaczy to, że osiągnięcia jednego stadium rozwoju stanowią nieodzowny punkt wyjścia dla dalszych zmian, prowadzących do stadium następnego. Przedstawione wyżej poglądy nie są jedynymi, jakie sformułowano w psychologii rozwojowej na temat stopniowego, łagodnego przechodzenia z jednego stadium do drugiego. Zmiany rozwojowe należą do najbardziej spornych problemów teorii rozwoju.


Stadia rozwoju Tak jak nie ma w psychologii zgodności, co do charakteru i przebiegu zmian

rozwojowych, tak też odmienne są szczegółowe propozycje periodyzacji rozwoju podawane przez różnych autorów. Przy założeniu, że: rozwój polega na doskonaleniu się sposobu odzwierciedlania rzeczywistości poprzez poznanie oraz działanie i dokonuje się w toku aktywnych kontaktów ze światem, pod wpływem oddziaływań środowiskowo-wychowawczych, które określają charakter tych kontaktów, wynika użycie trzech kryteriów, (wzajemnie ze sobą powiązanych) przy wyodrębnianiu stadiów: sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej

rzeczywistości, dominujący rodzaj działalności dziecka, specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego na dziecko. Zmiany te wzajemnie się warunkują – poziom poznawania wpływa na działanie, a w toku działania doskonali się sposób poznawania rzeczywistości. Działanie zależy od warunków i możliwości tworzonych przez wychowanie. Aby te formy i metody wychowania były skuteczne, muszą uwzględniać możliwości dziecka – aktualny poziom jego poznania i działania. Na podstawie kryteriów wymienia się 5 podstawowych stadiów zwanych okresami rozwojowymi [10, s. 151]. Są to: 1. Niemowlęctwo 0 – 1 rok życia. 2. Wiek poniemowlęcy 1 – 3. 3. Wiek przedszkolny 3 – 7. 4. Młody wiek szkolny 7 – 11, 12. 5. Wiek dorastania 12,13 – 17,18. Wszechstronną teorię rozwoju psychologicznego przedstawił w 8 sekwencyjnych stadiach jeden z czołowych uczonych psychoanalityków Erik Erikson [13, s. 46]. Według niego zachowania dziecka są efektem wpływów społecznych i nie są raz na zawsze nieodwracalne, tzn., że zdarzenia występujące w późniejszym okresie życia mogą wpływać na uformowane wcześniej podstawy osobowości i zmieniać je na lepsze lub gorsze.

Tabela nr 3. Stadia, kryzysy rozwoju na podstawie Eriksona

Stadium/kryzys Wiek Osoby zaangażowane

w relację Pomyślne rozwiązanie kryzysu

1. Zaufanie lub nieufność

2. Autonomia lub

poczucie wstydu lub zwątpienia

3. Inicjatywa lub

poczucie winy 4. Przedsiębiorczość

lub poczucie niższości

5. Tożsamość lub rozproszenie (pomieszanie) ról

Niemowlęctwo 0–1 Wczesne dzieciństwo 1–3 Wiek zabawy 3–5 Wiek szkolny 6–11 Dorastanie 12–11

Rodzice/opiekunowie Rodzice/opiekunowie Rodzina/opiekunowie Sąsiedzi/szkoła Grupy rówieśnicze

Nadzieja Wola Cel Poczucie kompetencji Zaufanie


6. Intymność lub samotność

7. Produktywność

lub stagnacja (zaabsorbowanie sobą)

8. Integracja lub

rozpacz

Wczesna dorosłość 22–25,30 Środkowa dorosłość 30–65 Starość 65–80

Przyjaciele/małżonek Interakcje rodzinne/współpracownicy Wszyscy ludzie

Miłość Troska Mądrość

1. Jeśli niemowlęta obdarzone są należytą troską, miłością i przywiązaniem, rozwijają

poczucie zaufania, gdy te podstawowe potrzeby nie są zaspokajane, dzieci stają się podejrzliwe, pełne lęku i nie mają zaufania do swojego otoczenia, w efekcie całego świata.

2. Rozwijające się zdolności motoryczne i umysłowe dają możliwość doświadczenia niezależności. Jeśli ten pęd do badania świata jest wzmocniony, dzieci wzrastają na ufające sobie, autonomiczne jednostki. Jeśli rodzice lub opiekunowie okazują dezaprobatę lub niechęć, u dzieci może wytworzyć się niewiara w zdolności i zwątpienie we własne kompetencje.

3. Inicjatywa w zabawie, spontaniczne badanie środowiska, dokonywanie odkryć. Zachęcanie i wzmacnianie przez dorosłych zachęca do podejmowania aktywności skierowanej na osiągnięcie celu. Ograniczanie dziecka wzbudza poczucie winy.

4. Pragnienie manipulowania przedmiotami i zdobywania wiedzy o tym jak funkcjonują rzeczy, prowadzi do ukształtowania się poczucia porządku, systemu reguł i zrozumienia natury otoczenia. Jeśli rodzice uważają takie zachowanie za kłopotliwe czy niemądre, u dziecka może powstać poczucie niższości.

5. Rozwojowe zadanie tego okresu polega na ukształtowaniu zintegrowanego poczucia „ja”, które jest osobiście akceptowane przez jednostkę i odmienne od innych. Niepowodzenie w uformowaniu adekwatnego poczucia własnej tożsamości może doprowadzić do dylematu pomieszania ról. To zaś często rodzi poczucie nieadekwatności, izolacji lub niezdecydowania (zamętu).

6. Zadaniem tego okresu jest rozwój bliskich i głębokich relacji z innymi. Osiągnąwszy poczucie tożsamości, jednostki stają się teraz zdolne do dzielenia się z innymi w sferze moralnej, emocjonalnej i fizycznej. Dla jednych intymność oznacza małżeństwo, dla innych nawiązanie i podtrzymanie ciepłej przyjaźni, (co nie oznacza, że pierwsze nie może zawierać drugiego). Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dzielić się z innymi, cierpią na skutek poczucia samotności i izolacji.

7. Produktywność oznacza, że dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać zainteresowanie przyszłością świata. Podstawa troski jest kierowana ku udoskonaleniu społeczeństwa i przyszłych pokoleń. Jednostka zaabsorbowana sobą jest nadmiernie skłonna zajmować się własnym samopoczuciem i zyskiem materialnym. Prowadzi to do stagnacji.

8. Osoby, które ukształtują poczucie integracji, zwykle pozytywnie rozwiązały poprzednie kryzysy psychospołeczne i potrafią spoglądać wstecz na swoje życie z godnością, satysfakcją i poczuciem osobistego spełnienia. Niepomyślne rozwiązanie poprzednich kryzysów może wzbudzić poczucie rozpaczy. Ludzie ci postrzegają minione lata jako serię rozczarowań, błędów, porażek.


Metody poznawania psychiki człowieka W psychologii stosuje się metody heurystyczne i diagnostyczne. Pierwsze wykorzystuje się do poznania ogólnych prawidłowości rządzących czynnościami człowieka i procesami psychicznymi. Metody diagnostyczne służą do opisu zachowania, czy też zaburzeń w zachowaniu jednostki. W wielu metodach tkwią elementy jednych i drugich. Często dokonuje się diagnozy odwołując się do ogólnych praw [17, s. 40]. Metody stosowane w psychologii są następujące: obserwacja, w tym również samoobserwacja, eksperyment naturalny, eksperyment laboratoryjny, test, wywiad, ankieta, kwestionariusz, analiza działania i wytworów. Obserwacja jest jedną z najbardziej podstawowych metod psychologicznych. Polega na „…świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zachowania się człowieka i rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń”. [17, s. 40] Aby była skuteczna musi spełnić kilka warunków: – celowości – dlaczego i w jakich warunkach dane zjawisko występuje – planowości i systematyczności – ustalenie, w jakich odstępach czasowych i w jakich

sytuacjach będzie to zjawisko obserwować – selektywności – jasność, co będziemy obserwować, np. agresję, to tylko ją – obiektywności – nie ulegamy emocjom, wcześniejszym doświadczeniom, jeśli kogoś

lubimy, to widzimy w cieplejszych barwach, notujemy czynność, jaką wykonuje dziecko, nagrania kamerą pozwalają nam bardziej obiektywnie rejestrować i kategoryzować interesujące nas zdarzenie.

Metoda obserwacji może być stosowana w różny sposób w zależności od potrzeb. Występują tu różne techniki: dzienniki obserwacji, obserwacje fotograficzne, próbki czasowe (np. w określonych porach dnia 5 minut obserwacji). Procedurę tę powtarza się w ciągu tygodnia. Pozwala ona ustalić typowe działanie wynikające z określonego trybu życia. Zbliżona technika znana jest jako próbki zdarzeń, kiedy badacz z góry określa, jakie zdarzenia będzie obserwował i dokładnie je rejestruje. Eksperyment psychologiczny – jest obserwacją zdarzeń, zachowań wywołanych przez badacza, w warunkach kontrolowanych przez niego. Zmieniając w określonej sytuacji czynnik A (zmiena niezależna) obserwujemy, czy powoduje to zmianę czynnika B (zmienna zależna). Porównujemy to z sytuacją kontrolną, w której nie zmieniamy czynnika A, przy zachowaniu identyczności obu sytuacji pod względem innych czynników. Jeżeli wynik eksperymentu jest pozytywny, oznacza to, że B występuje jako skutek zmiany A, a nie występuje bez tej zmiany, oznacza to przyczynę zależności B od A [19, s. 18]. Zaletą eksperymentu jest możliwość powtarzania go wiele razy przy zachowaniu tych samych warunków. Test jest jednorazowo stosowanym zadaniem lub zbiorem zadań, które osoba badana ma wykonać. Wykonanie to daje się ująć liczbowo i wykazuje nasilenie danej cechy, czy zachowania. Wyróżniamy testy sprawności (zdolności), wiadomości, testy osobowości [18, s. 21]. Testy muszą spełniać określone warunki: muszą być wystandaryzowane (zgodne z regułami stosowania i obliczania wyników), rzetelne (eliminujące czynniki subiektywne), znormalizowane (zgodne z normami dla danej populacji) i trafne (mierzące to, co mają mierzyć). Wywiad, ankieta i kwestionariusz są traktowane w psychologii jako metody pomocnicze, obciążone w różnym stopniu błędem subiektywności. Wywiad jest rozmową wcześniej zaplanowaną i przygotowaną według schematu, przeprowadzoną w celu uzyskania informacji o życiu lub wycinku aktywności osoby. Szczególnie trudno prowadzi się wywiad z dzieckiem. Praktykuje się wtedy łączenie wywiadu z innymi technikami, np. nawiązuje się do wcześniej namalowanego rysunku


rodziny, prowadząc równocześnie obserwację. Zwraca się uwagę na przejawy nieśmiałości, lęku, agresji. W przypadku płaczu odkłada się drażliwe pytanie na kolejne spotkanie. Wywiad może być nagrywany na taśmie. Ankieta jest usystematyzowanym zbiorem pytań dotyczących jakiejś dziedziny życia, opinii, poglądów, zainteresowań. Traktuje się ją jako badanie wstępne, sondażowe. Jej wadą jest powierzchowność i brak możliwości sprawdzenia wiarygodności wypowiedzi. Kwestionariusze są to wystandaryzowane zestawy pytań stworzone jako wystandaryzowane narzędzie pomiaru niektórych przejawów osobowości. Porównujemy wyniki opracowane wcześniej z normami. [17, s. 56] Analiza działania polega na obserwacji działalności człowieka w różnorodnych jej przejawach. Opisujemy rodzaj i kolejność czynności, aby wyznaczyć optymalny przebieg danego rodzaju działania. Analiza wytworów, rysunków, konstrukcji z klocków, ulepianek. Wykorzystuje się do badania rozwoju umysłowego dziecka, niektórych przejawów osobowości, przystosowania do świata.

4.2.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Co to jest rozwój? 2) Jak rozumiesz istotne cechy rozwoju: progresywność i kierunkowość? 3) Co rozumiesz przez obiektywizację poznania? 4) Jak rozumiesz autonomizację działania? 5) Jaki wpływ mają wymienione cele rozwoju (obiektywizacja poznania, autonomizacja

działania) na przystosowanie się człowieka do życia? 6) Jakie kryteria są brane pod uwagę przy podziale rozwoju psychicznego na okresy? 7) Jakie znasz przykłady podziału rozwoju człowieka na okresy? 8) Jakie cechy charakteryzują dobrą obserwację psychologiczną? 9) Jakie znasz techniki obserwacyjne? 10) Co to jest i czym się charakteryzuje test psychologiczny? 11) Co można badać za pomocą eksperymentu? 12) Jak powinien być przygotowany wywiad psychologiczny? 13) Czego dowiadujemy się przez analizę wytworów działania? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ cechy osobowości dziecka przejawiające niezależność na podstawie obserwacji wykonywanych przez dziecko i czynności w zakresie samoobsługi. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania i ćwiczenia dotyczące oceniania osiągnięć rozwojowych

dzieci w wieku poniemowlęcym z jednostki modułowej 513[01].Z1.01 Rozpoznawanie osiągnięć rozwojowych w poszczególnych etapach życia dziecka.

2) wybrać czynności, które dziecko 2 i 3 – letnie próbuje samodzielnie wykonać i zaznaczyć w karcie obserwacji (umieszczonej poniżej),

3) odpowiedzieć na następujące pytania:


Jakich cechach osobowości może świadczyć inicjatywa dzieci przejawiana podczas czynności samoobsługowych?

o jakich cechach osobowości może świadczyć brak inicjatywy, bierne poddawanie się pomocy opiekunki?

o jak ocenisz wpływ przejawianych aspiracji przez dzieci 2 – 3 letnie na rozwój osobowości?

Jakie znaczenie dla rozwoju osobowości ma zaufanie do własnych możliwości działania?

Praca domowa Wybrać dziecko 2 – 3 letnie w placówce ćwiczeniowej lub w domu rodzinnym i przeprowadzić obserwację, stawiając znak „+”, kiedy dziecko potrafi wykonać czynności, lub znak „–” kiedy nie potrafi (przez 5 minut raz w tygodniu przez okres 1 miesiąca). Wyposażenie stanowiska pracy: egzemplarz poradnika do jednostki modułowej 513[01].Z1.01, kartka formatu A4, długopis, karta obserwacji do ćwiczenia 1, opracowana na podstawie: Karty rozwoju

psychomotorycznego dzieci do lat 3 – letnich Państwowego Domu Małych Dzieci w Warszawie

Wiek życia dziecka w miesiącach Wiek

rozwojowy

Wskaźnik rozwoju 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

lubi pomagać dorosłym: układa zabawki, odstawia krzesło, swój kubek, talerz, itp.

pomaga przy ubieraniu się, np.: podciąga majtki, rajstopy, wkłada buty

przejawia inicjatywę przy otwieraniu zamków błyskawicznych, wyciąganiu rąk z płaszcza, wieszaniu czapek na wieszakach

umie jeść samo

24 miesiące 2 lata

używa zaimka „ja”

lubi pomagać dorosłym: układa zabawki, odstawia krzesło, swój kubek, talerz, itp.

pomaga przy ubieraniu się, np. podciąga majtki, rajstopy, wkłada buty

36 miesięcy 3 lata

przejawia inicjatywę przy


otwieraniu zamków błyskawicznych, wyciąganiu rąk z płaszcza, wieszaniu czapek na wieszakach umie jeść samo

używa zaimka „ja”

Ćwiczenie 2 Określanie cech osobowości dorosłego na podstawie obserwacji jego wykonywania Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z rozdziałami: Walka z syndromem bezradności [8, s. 43] i Jaka mowa

ciała? [8, s. 80 – 81], 2) uzupełnić kategorie zachowań sugerujących wycofywanie się i zachowań sugerujących

zdecydowanie i wiarę w siebie, 3) wybrać dowolną osobę z klasy (może to byś nauczyciel w czasie wykładu, jeśli się na to

zgodzi) i dokonać obserwacji lub odtworzyć z nagrania wykład profesora, zaznaczając pionową kreską ilość zachowań zaproponowanych na liście,

4) porównać wyniki obserwacji z innymi. Duża zbieżność świadczy o rzetelności prowadzonej obserwacji,

5) zinterpretować wyniki obserwacji korzystając z podanej informacji: we współczesnej psychologii humanistycznej traktuje się człowieka jako kogoś, kto się

ciągle zmienia, dlatego nawet ponad 6 kresek sugerujących zachowania wycofania nie dyskwalifikuje trwale. Wskazuje jednak na pewne trudności psychiczne, nad którymi trzeba popracować.

Wyposażenie stanowiska pracy: egzemplarz poradnika do jednostki modułowej 513[01].Z1.01, kartka formatu A4, długopis, karta obserwacji do ćwiczenia 2. Zachowania sugerujące

wycofywanie się Zaznacz kreską

Zachowania sugerujące zdecydowanie i wiarę w siebie.

Zaznacz kreską

Ton głosu Cichy, monotonny Zdecydowany, wyrazista artykulacja, poważny ton

Odwracanie wzroku, patrzenie w bok

Swobodny kontakt wzrokowy

Zasłanianie dłonią ust Swobodny oddech Pocieranie szyi, karku Lekkie przechylenie

głowy w trakcie słuchania

Krzyżowanie rąk i nóg Spokojne otwarte dłonie

Mowa ciała

Nadmierna gestykulacja

Umiarkowana gestykulacja i mimika


Skurczona, pochylona pozycja ciała

Wyprostowana pozycja ciała

Nadużywanie przymiotników, używanie słów: super, bosko

Używanie zdrobnień

Odwoływanie się do milczenia

Częste tłumaczenie się Częste używanie wyrażeń: sądzę…, moim zdaniem…,

Używanie słów: Nieprawdaż? Prawda?

Używanie stwierdzeń zaczynających się od „ja”

Sposób formułowania wypowiedzi

Używanie form bezosobowych

Używanie form osobowych czasowników

Ćwiczenie 3 Przygotowanie wywiadu z małymi dziećmi Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie kartę obserwacji (umieszczoną poniżej), 2) rozróżnić i zaznaczyć otwarty i ustrukturalizowany schemat wypowiedzi. 3) wybrać 2 obrazki z życia rodzinnego z książki A. Faber, E. Mazlish: Jak mówić, żeby

dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły? i ułożyć następne 2 przykłady pytań otwartych i ustrukturalizowanych oraz odpowiedzi do wywiadu z dziećmi.

Po wykonaniu zadania odpowiedzieć na następujące pytania: Dlaczego trudno jest przeprowadzić wywiad z dziećmi tylko przy pomocy słów? Co sądzisz o wywiadzie z dziećmi przy pomocy techniki wyboru obrazków

i wskazywania odpowiedzi bez użycia słów? Czy umożliwia ona poznanie uczuć dziecka, bez stawiania wymagań słownych? Jakich odpowiedzi możemy oczekiwać od dzieci, proponując im zabawę z lalkami? Wyposażenie stanowiska pracy: egzemplarz książki A. Faber, E. Mazlish: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak

słuchać, żeby dzieci do nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993, materiały piśmiennicze karta obserwacji do ćwiczenia 3.

Możliwe odmiany strukturalizacji pytań wywiadu Schemat sytuacji bodźcowej Schemat wypowiedzi

Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się, a matka przerywa mu i mówi, że pora iść do łóżka” Przykład: „Jeśli ten mały chłopiec bawi się, a matka przerywa mu i mówi, że pora iść do łóżka”

„Co on mówi?” „Czy on wpada w złość, czy mówi: - „Dobrze mamo”?


Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się i wchodzi matka” Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się i wchodzi matka”

„Ułóżmy historyjkę o tym, co ona mówi do niego i co on mówi do niej”. „Czy chłopiec prosi matkę, aby pobawiła się z nim, czy bawi się dalej tak jak gdyby matki przy nim nie było”?

Ćwiczenie 4 Przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zastanowić się, czego chcesz się dowiedzieć od rodziców o dziecku i jakie zadać pytanie: pytania dotyczące społecznych kontaktów dziecka: kolegów, rówieśników, stosunku do

dorosłych, pytania dotyczące emocjonalnego funkcjonowania dziecka i obrazu samego siebie: co

dziecko mówi o sobie, czy wierzy w siebie, czy często wpada w złość, czy się smuci, pytania dotyczące klimatu życia rodzinnego, więzi w rodzinie, pytania dotyczące warunków życia, struktury i historii rodziny, pytania dotyczące praktyk i postaw wychowawczych rodziców, 2) podzielić się na 5 grup (każda grupa wybiera inny problem do zbadania), 3) sformułować pytania, które przyniosą odpowiedzi na interesujący Cię problem. Możesz

skorzystać z przykładów pytań zamieszczonych czasopiśmie: Poradnik Wychowawcy z sierpnia 2001 r. Oto wybrane z nich, dotyczące emocjonalnego funkcjonowania i obrazu siebie dziecka:

Jak dziecko mówi o sobie? Czy dziecko wierzy w siebie? Co o tym świadczy? Jak dziecko siebie ocenia? Jakie uczucia dziecko przeżywa najczęściej? Czy dziecko łatwo się irytuje, wpada w złość? Co je złości? Czy dziecko łatwo się smuci? Co je smuci? Czy dziecko często jest zaniepokojone, przestraszone? Czego się obawia? Czy dziecko często się nudzi? 4) wybrać osoby, które ustalą zasady spotkania z rodzicami w placówce, aby nie utrudniać

jej funkcjonowania, Czy może to być na zebraniu rodziców? Czy w kontakcie indywidualnym? Wyposażenie stanowiska pracy: 5 egzemplarzy czasopisma: Poradnik Wychowawcy, materiały piśmiennicze.


4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzować pojęcie rozwoju? 2) wymienić zachowania świadczące o obiektywizacji poznania? 3) wymienić zachowania świadczące o autonomizacji działania? 4) wymienić kryteria podziału rozwoju psychicznego na okresy? 5) podać przykłady podziału rozwoju na okresy? 6) wymienić i zastosować wybrane metody poznawania osobowości? 7) określić przejawy niezależności dziecka w wieku 0 – 3 lata na

podstawie obserwacji czynności samoobsługowych? 8) określić cechy osobowości dorosłego na podstawie obserwacji? 9) przygotować i przeprowadzić wywiad z małymi dziećmi? 10) przygotować i przeprowadzić wywiad z rodzicami dziecka

w placówce opiekuńczo – wychowawczej?


4.3. Procesy emocjonalno - motywacyjne 4.3.1. Materiał nauczania Istota emocji i uczuć Procesy poznawcze pozwalają człowiekowi poznawać świat i samego siebie dążąc do coraz większego obiektywizmu. Jednak to obiektywne znaczenie świata, ma dla każdego człowieka również wartość subiektywną. Poszczególne przedmioty, zdarzenia, sytuacje, osoby, mogą być bardziej lub mniej korzystne z punktu widzenia jego potrzeb, bardziej pożądane lub szkodliwe. To właśnie wyznacza stosunek człowieka do wymienionych elementów rzeczywistości. Czynności psychiczne, za pośrednictwem, których jednostka odzwierciedla swój stosunek do rzeczywistości, dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb, określa się jako procesy emocjonalne. Emocje, odzwierciedlając stosunek jednostki do rzeczywistości, pełnią ważną funkcję przystosowawczą, gdyż umożliwiają wykrywanie w otoczeniu tego, co ma dla człowieka znaczenie. „Wykrywająca” funkcja emocji sprawia, że są one pod pewnymi względami analogiczne do procesów poznawczych. Tak jak procesy poznawcze informują o obiektywnych właściwościach bodźców, tak emocje informują o ich wartości. Mówi się niekiedy o specyficznym, uczuciowym poznawaniu rzeczywistości. Oba te procesy wzajemnie na siebie oddziaływują. Efektem tej współpracy jest dojrzewanie emocjonalne. W miarę rozwoju poznawczego przybywa naszych potrzeb, które mogą wywołać reakcje emocjonalne, np. powstają zainteresowania nowymi dziedzinami rzeczywistości, uczucia poznawcze, estetyczne, patriotyczne itp. Termin „emocje” przyjęto w psychologii na określenie procesów związanych z potrzebami fizjologicznymi. Natomiast terminu „uczucie”, używamy do procesów emocjonalnych „wyższego rzędu”, czyli związanych ze specyficznie ludzkimi potrzebami. Emocje i uczucia dzielimy ze względu na stopień zrealizowania potrzeby, dodatni – w przypadku zaspokojenia potrzeby, lub ujemny – w przypadku jej niezaspokojenia. W początkowych etapach rozwoju, zachowanie jest wyznaczane przez mechanizmy popędowo-emocjonalne, które działają w izolacji. Ten, który wywiera wpływ na aktualne zachowanie, jest w danym momencie najsilniej pobudzony. Pobudzenie takie angażuje całość organizmu, co sprawia, że w zachowaniu nie są uwzględniane żadne inne racje poza realizacją jakiejś jednej potrzeby. Powoduje to często gwałtowność reakcji, czego przejawem mogą być niepohamowane przejawy głodu, lęku, gniewu czy radości małego dziecka. Jak wiadomo, niekiedy i u osób dorosłych (w przypadku bardzo silnej frustracji) może dojść do tego typu gwałtownych reakcji, nieuwzględniających interesów organizmu jako całości, posiadanego systemu wartości, wymagań społecznych. To, co u dorosłych jest stanem nietypowym, u małego dziecka jest stanem normalnym [21, s. 290]. Charakterystyka procesów motywacyjnych Głównymi pobudkami do działania człowieka są jego potrzeby. Według A. Maslowa, istoty ludzkie są motywowane do działania przez system podstawowych potrzeb, zdeterminowanych konstytucjonalnie i dziedzicznie.[6, s. 235] „Motywem jest, więc potrzeba, mająca zarazem dynamizujący i ukierunkowujący wpływ na zachowanie”[6, s. 235] Maslow rozwinął teorię motywacji w oparciu o hierarchiczną strukturę. Według tej teorii ludzkie potrzeby układają się w piramidę: od najbardziej podstawowych do najbardziej zaawansowanych. Wyższe potrzeby będą rozwijały się pod warunkiem, że zostaną zaspokojone te bardziej podstawowe.


Rys. 4. Piramida potrzeb wg Abrahama Maslowa

Pod koniec życia A. Maslow dopisał do swojej hierarchii potrzebę transcendencji (przekraczania siebie). Z analizy teorii hierarchii potrzeb wynikają niezwykle istotne wnioski dla opieki i wychowania. Mówią nam o tym, iż wczesne doświadczenia wyznaczają późniejszy sposób postrzegania samych siebie, naszą samoocenę i poziom samoakceptacji. Dziecko kochane ma okazję się przekonać, że w domu swoich rodziców jest osobą centralną, której potrzeby zaspokajane są przez innych z największym poświęceniem, że jest przedmiotem stałej troski, opieki, zainteresowania. Poczucie własnej wartości nie wytwarza się natomiast, gdy człowiek nie był traktowany jako wartość, a więc gdy nie był kochany.(Antoni Kępiński wskazuje na zasadę dwukierunkowości uczuć) „Korzystne środowisko macierzyńskie wzmacnia nadzieję na przyszłość i wiarę w siebie oraz świat otaczający. Świat jest dobry i przyciągający, można w nim żyć i rozwijać się.”[11. s. 219 –220]. Akceptująca postawa rodziców jest dla dziecka bezcennym skarbem, a skutki braku matczynej opieki w wieku niemowlęcym mają biologiczny charakter. Dziecko słabnie fizycznie i opóźnia się jego rozwój umysłowy. Równie interesujące dane na temat motywowania dziecka do działania i wszelkiej aktywności poprzez wykorzystywanie potrzeby kontaktu z rodzicami, czy opiekunami znajdziemy w książce: Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej K. Jankowskiego [s. 164]. Rodzice, stawiając dziecku określone wymagania czynnościowe, zabawowe czy badawcze, stwarzają mu okazje do doskonalenia rozwoju. Spełnianie tych wymagań pociąga za sobą nagrodę w postaci zbliżenia się do matki. Według teorii uczenia się jest to wzmocnienie [12, s. 123]. Możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych, stwarza u ludzi wyjątkową wytrzymałość na przyszłe frustracje tych właśnie potrzeb. Osoby, które były darzone miłością, którym zapewniono poczucie bezpieczeństwa i uczyniono je


w ten sposób odpornymi w najwcześniejszych latach życia, często pozostają silnymi wobec zagrożeń w przyszłości. To Ci ludzie, najczęściej w imię prawdy, ideałów i obranych wartości, za cenę osobistych ofiar potrafią się im oprzeć. 4.3.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Co to są procesy emocjonalne i jaką rolę spełniają w przystosowaniu człowieka do

środowiska? 2) Do jakich procesów emocjonalnych, używamy terminu „uczucia”? 3) Co to jest motywacja? 4) Kiedy motywacja jest skuteczna i jak można się nauczyć sztuki motywowania dzieci do

aktywności zabawowej, poznawczej, ruchowej i innej? 5) Jakie znaczenie dla skutecznej motywacji mają potrzeby? 6) Jakich ważnych informacji o roli potrzeb w życiu człowieka, dowiedziałeś się z piramidy

hierarchicznego układu potrzeb według A. Maslowa? 7) Jakie są skutki braku matczynej opieki dla rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka

w wieku niemowlęcym? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Powiedz, na czym Ci zależy [3, s. 71]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) odgadnąć, na czym zależy twoim kolegom w kontaktach z ludźmi (np. na uznaniu,

dawaniu lub otrzymywaniu wsparcia, na sympatii, akceptacji, przynależności do grupy, autonomii, miłości),

2) podpisać karton swoim imieniem i nazwiskiem i przekazać kolegom, którzy w sposób symboliczny lub dosłowny przedstawiają twoje potrzeby,

3) zwrócić kartony do właścicieli i skomentować trafność spostrzeżeń na forum klasy. Pytania do dyskusji: Czego uczniowie dowiedzieli się o sobie i o tym, jak inni postrzegają ich potrzeby? Czy trudno było odgadnąć potrzeby kolegów? Jakie są podobieństwa i różnice w potrzebach innych osób? Czy wiedza o potrzebach kolegów, zwiększa gotowość uczniów do ich zaspokajania? Wyposażenie stanowiska pracy: – kartki z imieniem i nazwiskiem uczniów, – długopis. Ćwiczenie 2 Pokochaj i zachęcaj do konstruktywnej aktywności. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:


1) przeczytać z materiału nauczania fragment dotyczący konsekwencji nieokazywania miłości dzieciom dla ich poczucia własnej wartości,

2) zapoznać się z sytuacją chłopca, któremu matka nie chce okazywać uczuć, żeby nie wyrósł na „babę”,

3) zaplanować w punktach rozmowę z matką, której celem będzie uświadomienie obiektywnych potrzeb dziecka: miłości, akceptacji, okazywania przywiązania do dziecka,

4) uwzględnić w rozmowie wartość odróżniania obiektywnych potrzeb dziecka np.: pożywienia, powietrza, dobrego dotyku, pocałunku, przytulenia, ciepła macierzyńskiego, uznania i szacunku, od zachcianek, kaprysów, agresji, zachowań destrukcyjnych,

5) opracować empatyczną odpowiedź na emocjonalne komunikaty dziecka, powołując się na literaturę [5, s. 15] rozdział: Jak pomóc dzieciom, aby radziły sobie z własnymi uczuciami, np.:

- Dz: „Ja chcę chrupki!” - M: „Żałuję, że nie mam w domu żadnych dla Ciebie. Mam tylko frytki.” - Dz: „Ale ja chcę je teraz!” - M: „Słyszę jak bardzo chcesz.” - Dz:, „Ale ja naprawdę chcę!” - M: „Chciałabym Ci je wyczarować, ale nie potrafię.” - Dz: „No to może zjem trochę frytek.” Wyposażenie stanowiska pracy: lektura [5, s. 15], długopis i kartka formatu A4. opis przypadku. Pani A jest chłodną matką, kocha syna, ale niezręcznie jej byłoby przytulić go i pocałować, aby nie poluzować dyscypliny, bo nie urośnie z niego, jak twierdzi matka, mężczyzna. Czteroletni Jaś stara się za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę, zachowuje się demonstracyjnie zarówno w grupie jak i w miejscach publicznych. W sklepie sam biega między stoiskami, znosi różne przedmioty, za co jest karany przez matkę. Nie potrafi odroczyć zaspokojenia swoich potrzeb posiadania i w przypadku utrudnienia, wymusza siłą i agresją natychmiastową gratyfikację. Ćwiczenie 3

Spróbuj wejść w cudzą skórę [3, s. 69]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wczuć się w sytuację drugiej osoby, 2) przygotować własne tematy scenek lub wybrać z poniżej zaproponowanych: Rozmowa matki z córka, która późno wróciła do domu. Uczeń po raz kolejny usprawiedliwia się nauczycielowi, że nie przyniósł wypracowania. Rozmowa syna/córki z rodzicem, który nie chce się zgodzić na jego/jej wyjazd pod

namiot. Brat podarował ulubioną maskotkę siostry swojej dziewczynie. 3) podzielić się na 4 – 5 osobowe zespoły, 4) wymyślić sytuację do odegrania 5) odegrać (ochotnicy) krótką scenę, zamienić się rolami i ponownie przedstawić sytuację,


6) podzielić się wrażeniami w grupie i przeanalizować odegrane sytuacje poprzez przeżywane emocje, wynikające z potrzeb różnych osób pod kątem:

różnic, jakie zauważyliście w postrzeganiu i interpretowaniu tej samej sytuacji przez różne osoby,

trudności w rozumieniu potrzeb i racji drugiej strony, lepszego rozumienia innych ludzi, gdy patrzymy na problem z ich perspektywy, problemów, jakie dzieją się, kiedy nie liczymy się z potrzebami innej strony. Uwaga! Jeśli trudno Ci odpowiedzieć na dwa ostatnie zagadnienia, powinieneś przeczytać ostatni rozdział: Rozwiązywanie konfliktów z jednostki modułowej 513[01].01.02 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych. Wyposażenie stanowiska pracy: – długopis, – literatura z rozdziału 6, – kartki. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować i wymienić trzy dodatnie i trzy ujemne procesy

emocjonalne? 2) podać pięć przykładów uczuć wyższych? 3) podać definicję motywacji? 4) wymienić pięć poziomów potrzeb człowieka, które motywują go

do działania? 5) nazwać potrzeby, na których najbardziej zależy kolegom z twojej

klasy? 6) nazwać obiektywne potrzeby dziecka czteroletniego? 7) podać różnicę między obiektywnymi potrzebami a zachciankami? 8) powiedzieć, dlaczego ludzie mają trudności ze zrozumieniem

potrzeb i racji drugiej strony? 9) powiedzieć, jak można pogodzić różne potrzeby: matki i dziecka, brata i siostry, nauczyciela i ucznia.


4.4. Osobowość człowieka 4.4.1. Materiał nauczania Pojęcie „osobowość”, pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę. Dla Rzymian, wyraz persona znaczył, że: „ktoś pokazuje się innym, niż jest w rzeczywistości.” Z tego rozumienia wywodzi się nasze potoczne pojecie osobowości, jako wpływu wywieranego przez kogoś na innych ludzi. Na strukturę psychiczną osobowości człowieka składają się myśli i uczucia, które ujawniają się w zachowaniu, czyli mówiąc najprościej:, „co wiem, co czuję – to robię.” Istnieje wiele definicji osobowości, gdyż pojęcie osobowości należy do najtrudniejszych terminów psychologii. Obejmuje ono intuicyjnie odczuwaną rzeczywistość ludzką, która wymyka się jednoznacznym i wyczerpującym określeniom. Jest to raczej konstrukcja naukowa stworzona przez psychologów po to, by w płaszczyźnie naukowej teorii wytworzyć sobie pogląd na sposób bycia i funkcjonowania tego organizmu psychofizjologicznego, który się nazywa osobą ludzką. Osobowość jest organizacją wewnętrzną odpowiedzialną za obserwowalną zewnętrznie stałość, spójność i konsekwencję zachowań, a także subiektywne poczucie podmiotowości i tożsamości jednostkowej [ 2, s. 315]. Alport G. podkreśla w swojej definicji osobowości dynamikę organizacji indywidualnych systemów psychofizycznych, które determinują unikalne przystosowanie się jednostki do środowiska [22, s. 440].Według niego „systemy psychofizyczne to nawyki, postawy, wartości, przekonania, stany emocjonalne, uczucia i motywy, które są psychologiczne, ale mają swoje podłoże fizyczne w układzie nerwowym, wewnątrzwydzielniczym i w ogólnym stanie organizmu.” Systemy te nie są nam dane, ale są wynikiem uczenia się i doświadczeń życiowych, a więc nie są dziedziczone.

Odpowiednikiem pojęciowym systemów psychofizycznych Alporta, jest pojęcie dynamizmu H.S. Sullivana. Według niego, dynamizm jest długotrwałym, powtarzającym się wzorcem zachowania [22, s. 402]. Inni teoretycy dynamizmem nazywają każdy nawyk w formie postawy, uczucia czy działania. Dojrzałość osobowa a jej rozwój

Bardzo wcześnie obserwujemy symptomy subiektywnego przeżywania siebie jako istoty od wszystkiego odrębnej i zawsze tożsamej. Nie ma więc powodów ku temu, aby mówić o bezosobowym sposobie istnienia dziecka. Nie ma tylko jasności, co do tego, czy rzeczywiście można za takie uważać dwa, trzy pierwsze miesiące życia. We współczesnej psychologii rozwojowej wyodrębniono osiem faz osobowego istnienia „ja” sprawiającego, że człowiek jest egzystencją świadomą siebie i dla siebie tożsamą, zdolną do autonomii i działania zgodnie z własnymi wyborami. Dlatego do zrozumienia poziomu dojrzałości „ja” konieczna jest znajomość etapów jego rozwoju. 1. Etap preosobowy, w którym „ja” dziecka jest jeszcze nieuchwytne ( 0 - 0,6) 2. Etap osobowości symbiotycznej z „ja – empatyczno – fizjologicznym”(0,6 – 1) 3. Etap osobowości ekspansywnej z „ja – pośrednio odzwierciedlonym” (1 – 3 r. ż.) 4. Etap osobowości autonomicznej z „ja – wyodrębnionym” (3 – 5 r. ż.) 5. Etap osobowości interakcyjnej zależnej z „ja – emocjonalnym” (5 – 8 r. ż.) 6. Etap osobowości obiektywnej z „ja-racjonalnym” (8 – 12 r. ż.) 7. Etap osobowości selektywnej (ukierunkowanej) z „ja – wartościującym”( 12 – 18 r. ż) 8. Etap osobowości dojrzałej z „ja – samorealizującym się” (18 – 25 r. ż. i później)

[2, s. 116]


Przy dużych umiejętnościach pedagogicznych rodziców i nauczycieli, nie muszą powstawać kryzysy w przebiegu rozwoju „ja”. Jednak zebrane w psychologii rozwojowej informacje wskazują, że obiektywne właściwości fazy czwartej (3 – 5 r. ż.) i fazy siódmej (12 – 18 r. ż.) mogą prowadzić do ostrych konfliktów dziecka z otoczeniem. Trzylatek, czterolatek i pięciolatek może silnie akcentować własną autonomię przy niewytworzeniu jeszcze struktur czyniących go wrażliwym na potrzeby innych, jeśli nie spotka się z bezwarunkową miłością rodziców, która „podpowie” jak przekształcić roszczenia dziecka na działania konstruktywne uwzględniające te potrzeby. Faza siódma przynosi kolejne zaostrzenie. Przejście z okresu adaptacji do fazy realizmu, w przypadku kiedy matka nie może rozluźnić więzi emocjonalnej z dzieckiem (dominuje w jego życiu). Wówczas „ja”, nie może się wyodrębnić i znaleźć sobie miejsca w rzeczywistości. Pozostaje rozlane i ignoruje prawa życia zewnętrznego. Uniemożliwia to zdobywanie doświadczeń społecznych niezbędnych w życiu dojrzałym. Świat zewnętrzny, przeciwstawia się dziecku z dużą siłą. Jego własne potrzeby i pragnienia schodzą na dalszy plan, nawet są mu nieznane, bo wyparte przez potrzeby innych, np. rodziców, kolegów itd. Dziecko, coraz bardziej podporządkowuje się silniejszym, aż z czasem nie może bez nich istnieć. Tworzy się egzystencja niemająca nic osobowego, nic spontanicznego, wystawiona w całości na wpływy świata zewnętrznego i jego wymagania. Dochodzi do zafałszowania „siebie samego”. W mniej krańcowych przypadkach, obok fałszywego „ja”, zachowuje się „ja” prawdziwe zdolne do wyrażenia się w korzystnych układach. Dochodzi do ograniczenia form kontaktu z rzeczywistością, do utrwalenia się poczucia niższości, winy, lęku i neurotyzacji. Inną formą w przyswojeniu sobie obiektywnego porządku zewnętrznego świata jest niedorozwój wyższych dynamizmów rozwojowych, głównie wartości i interakcyjnej zależności, co uniemożliwia dziecku porównanie subiektywnych potrzeb własnych z obiektywnymi wymaganiami zewnętrznymi. Może to doprowadzić do bezmyślnych, nieobliczalnych czynów jednostki wobec siebie lub otoczenia. W przypadku wybitnej sprawności intelektualnej, czyny jednostki nabierają cech szczególnego wyrachowania, a osobowość podlega głębokiej deformacji i zafałszowaniu. Jest to tym bardziej niebezpieczne, bo taka osobowość sprawia wrażenie świadomej siebie i dobrze integrującej swoją aktywność wobec wybranych celów. W rzeczywistości jednak, nie liczy się z potrzebami innych i uniwersalnymi systemami etycznymi, co prowadzi do socjopatyzacji. Stąd wynika wielkie znaczenie znajomości procesu tworzenia się osobowej struktury w silnym związku z warunkami zewnętrznymi: z poczuciem bezpieczeństwa w rodzinie, złym stosunkiem, zwłaszcza matki, we wczesnych relacjach z dzieckiem (wynikającym z braku bezpieczeństwa w małżeństwie). Wyjątkowo niekorzystnie odbija się na rozwoju osobowości dziecka stan podniecenia matki, jej nadmierna dominacja, brak wrażliwości na obiektywne potrzeby rozwojowe dziecka, niezdolność do kochania kompensowana pozorami opiekuńczości. „Ja nie nienawidzę go, ja go kocham. Czy nie widzisz, że dręczę go z miłości?”[22, s. 398] Z powyższej analizy wynika, że brak spokoju wewnętrznego utrudnia dziecku odnalezienie samego siebie w doskonaleniu podstawowych dynamizmów, ich integrację i stabilizację. Stąd ogromna rola dojrzałej i spójnej osobowości nauczyciela, wzoru modelującego postawy dzieci, rodziców i opiekunów. Dostrzeżenie i zaakceptowanie własnej odrębności, indywidualności i postanowienie, aby działać zgodnie z nią – postanowienie bycia sobą – daje podstawę do wykorzystywania tkwiących w nas możliwości, tworzenia zdrowej pewności siebie i odporności psychicznej w realizacji własnych nienarzucanych przez innych celów życiowych. Nie jest to łatwe zadanie. Wymaga odwagi i kultury, a także umiejętności wyrażania własnych poglądów. Jest wyrazem mądrze pojętej troski o siebie, miłości, szacunku


i akceptacji własnej indywidualności, poczucia godności osobistej i ciągłej pracy nad własnym rozwojem w kierunku „dokończenia własnych narodzin.” Wymaga to umiejętności identyfikowania własnych potrzeb, wynikających z obiektywnej natury człowieka, a nie egoistycznego dogadzania własnym zachciankom i wykorzystywania innych ludzi do własnych celów. Dopiero takie zagospodarowanie potrzeby wolności w oparciu o rozumne i przewidywalne wybory, świadczy o uformowaniu dojrzałej osobowości. W jej strukturze, poszczególne elementy współpracują ze sobą w zgodny, wzajemnie zależny i przewidywalny sposób. Treścią poszczególnych elementów struktury osobowości są dynamizmy rozwojowe, które spełniają różne funkcje służące doskonaleniu całej osobowości. Funkcję kierowniczą, integrującą i scalającą pełni struktura „ja”– trzon główny osobowości. Przedstawia to rysunek nr 1.

1

2

3

4

5

Cechy wrodzone (indywidualna dynamika życiowa) Cechy temperamentalne

Rys. 1. Model struktury osobowości (pomysł autorki)

1. Dynamizm fizjologicznych potrzeb organizmu. Troska o swój organizm (nawyki żywieniowe, sen, zdrowie, racjonalny wypoczynek).

2. Dynamizm eksploracyjno – czynnościowy. Dobra znajomość świata zewnętrznego i siebie, pozwala podejmować realistyczne cele i zadania życiowe. Masz tyle wolności ile zdołasz sobie uświadomić wiedzy o otaczającej rzeczywistości i sobie samym.

3. Dynamizm interakcyjnych potrzeb psychologicznych (aktywność społeczna pozwalająca zaspokoić potrzeby więzi, akceptacji, bezpieczeństwa). Zaufanie do świata i własnych możliwości, to kolejny element struktury.

4. Dynamizm ustalania zgodności poznawczej Świadomość obiektywnych reguł rządzących światem, praw ludzkiej natury, fizyki, praw rynku itp., a własnych możliwości intelektualnych, sprawczych, działaniowych, emocjonalnych umożliwiających istnienie. Dynamizm ustalania zgodności poznawczej – pozwalający likwidować rozbieżności między logiką obiektywnych wymagań zewnętrznych, a adekwatnością odpowiedzi jednostki na te wymagania.

5. Dynamizm realizacji wartości. Wybór ideałów życiowych, wartości, norm moralnych nadających sens naszemu życiu (dynamizm realizacji wartości).


Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń: 1. Co to jest osobowość? Wymień elementy struktury osobowości. 2. Jak rozumiesz pojęcie dynamizmów osobowości w porównaniu do trzonu osobowości,

jakim jest struktura „ja”? 3. Porównaj zachowania osobowości dojrzałej i niedojrzałej (neurotycznej i socjopatycznej)

Poczucie „ja”= tożsamość


4. Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza czwarta wyodrębniania się „ja” (trzeci, piąty rok życia)?

5. Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza siódma (ósmy, dwunasty rok życia)?

6. Jakie znaczenia dla kształtowania dojrzałej osobowości ma umiejętność identyfikowania poziomu rozwoju własnych potrzeb wynikających z obiektywnej natury człowieka?

4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Moje cele życiowe [7, s. 66].

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś 1) uświadomić sobie, iż nie ma jednej złotej reguły na zarządzanie rozwojem osobowości, 2) zapoznać się ze wskazówkami z karty ćwiczeń nr 2, 3) poklasyfikować swoje cele życiowe według wzoru na karcie ćwiczeń nr 3, 4) sprawdzić czy Twoje osobiste cele są odpowiednie do spodziewanych efektów

końcowych np. wychować dzieci na szczęśliwych ludzi, stać się sławnym itp., 5) zaplanować zadania wstępne, które umożliwią Ci zrealizowanie celów i potrzeb, 6) zastanowić się, jakie przeszkody wewnętrzne, twoje słabości, mogą utrudnić Ci realizację

zadań i potrzeb osobistych, 7) zastanowić się jakie przeszkody zewnętrzne mogą Ci to utrudnić, 8) zastanowić się jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie ci potrzebna (np. czyja wiedza,

krytyka, umiejętności, rady, pochwały, poparcie itd.), 9) w 4 – osobowych grupach porównajcie swoje cele, ustalcie priorytety i ułóżcie wspólną

grupę najważniejszych celów życiowych. Jedna osoba zreferuje je na forum klasy. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt, długopis. karta ćwiczeń nr 2 (wskazówki do pracy nad własnym rozwojem), karta ćwiczeń nr 3 (cele życiowe),

Wskazówki do programowania rozwoju 1. Korzystaj z cudzych doświadczeń. Rodzice i nauczyciele, którzy chcą dobrze, ale

wywołują Twój zrozumiały krytycyzm, bunt i opór wywieraniem zbyt dużej presji, mają sporo doświadczenia i nie wato odrzucać wszystkich ich pomysłów – dokładnie analizując plusy i minusy ich propozycji możesz oszczędzić sobie wielu niepotrzebnych kłopotów i uniknąć zbędnych rozczarowań.

2. Analizuj wzorce postępowania. Historia życia osób, które podziwiasz, może pomóc w opracowaniu strategii działania, które w efekcie ma doprowadzić Cię do upragnionego celu – czytaj zatem biografie, studiuj dzieła mędrców, czytaj dzieła psychologiczne, literaturę piękna oraz studiuj wzory życia i warunki, od których zależą życiowe sukcesy.

3. Działaj. Masz wpływ na wiele istotnych kwestii i nie tłumacz lenistwa czy nieumiejętności kierowania własnym życiem przemożną rolą przypadku – szczęście sprzyja tym, którzy sami sobie pomagają.


4. Nie załamuj się, tylko zrób przerwę. Podczas realizowania nawet najlepszych planów zdarzą się porażki – nie trać wtedy wiary w ostateczny sukces, tylko zastosuj którąś z propozycji relaksacyjnych: odpocznij, wycisz się, spróbuj ponownie.

5. Bądź osobą przewidującą. Planując konkretny cykl działań, mających doprowadzić Cię do sukcesu, koniecznie wypisz sobie:, jakie Twoje cechy i zewnętrzne przeszkody mogą to utrudnić oraz jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie Ci potrzebna (np. czyja wiedza, krytyka, czy umiejętności, czyje rady, pochwały, poparcie itp.).

Moje cele życiowe Poklasyfikuj wszystkie swoje cele, na: - Rozwój osobisty – intelekt, zainteresowania, emocje, żale ducha, moralność. - Rozwój zawodowy – typ kariery, rodzaj awansu, ilość pieniędzy pozycja społeczna,

standard życia. - Życie rodzinne – rola małżeńska, rodzicielska, liczba dzieci, stosunki z rodzicami. - Życie towarzyskie – krąg przyjaciół i znajomych. - Działania tylko dla siebie – zdrowie, rozrywka hobby, zwiedzanie, wypoczynek. - Działania dla innych – komu i jak pomagać prywatnie lub w ramach jakiejś organizacji.

Ćwiczenie 2 Style życia [8, s. 68] Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przyjrzeć się różnym propozycjom stylów życia (karta ćwiczeń nr 4), 2) uzupełnić listę stylów życia własnymi pomysłami, które chcesz wprowadzić w życie tak,

żeby uwzględnić Twoje osobiste potrzeby względem hierarchii ważności, 3) porównać to ze stylami życia znajomych i przyjaciół w czteroosobowej grupie w klasie, 4) wprowadzić, (jeśli to konieczne) korektę do swojego zestawu, 5) przedstawić listę całej klasie ( przez wybrane osoby).

Wyposażenie stanowiska pracy: – materiały piśmiennicze, – karta ćwiczeń nr 4. Style życia 1. Żyć dla przyjemności – używać życia na wszelkie dostępne sposoby. 2. Żyć samotnie na swój własny sposób, nie przejmując się ludźmi, sprawami tego świata. 3. Żyć dla innych (dzieci, rodziców, przyjaciół, innych ludzi) – pomagać, dawać z siebie jak

najwięcej, nie dbając o własny komfort. 4. Żyć dla idei – patriotyzmu, demokracji, sprawiedliwości, równości itp. 5. Żyć, wykorzystując innych – sprytem i cwaniactwem, manipulować ludźmi, aby robili to,

na co Ty masz ochotę i co Tobie przyniesie największa korzyść. 6. Żyć aktywnie i twórczo, pozostawiając po sobie dużą spuściznę. 7. Żyć spokojnie, nie wychylać się i nie angażować, ulegle przystosowując się do otoczenia. 8. Żyć niezależnie i nie podporządkowywać się żadnym wymaganiom i rygorom – dążyć do

gwałtownych uniesień, intensywnych uczuć, nie dbać o bezpieczeństwo emocjonalne.


9. Żyć z myślą o przyszłym zbawieniu – przestrzegać norm moralnych, kierować się sumieniem, stawiać wyżej zasady postępowania społecznego nad własne korzyści.

10. Żyć cynicznie – udając i kłamiąc, lekceważąc wartości moralne i społeczne, wyśmiewając ułomną ludzka naturę, okazując podejrzliwości nieufność nastawiając się na zysk także wtedy, gdy wiąże się to z krzywdą innych.

11. Żyć z miłością we wszystkich jej odmianach: braterskiej przyjaznej, do Boga, matczynej, ojcowskiej, erotycznej – z ciepłem, serdecznością, tolerancją i oddaniem wobec ludzi.

12. Żyć zaspokajając potrzebę władzy – dominując nad ludźmi, rządząc nimi. 13. Żyć racjonalnie – kierując się głównie intelektem i wiedzą, tłumiąc uczucia i nie wierząc

intuicji. 14. Żyć marzeniami, odnajdując w nich radość i spokój ducha. Ćwiczenie 3 Określanie ideału człowieka XXI wieku [7, s. 71] Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przyjrzeć się różnym wizjom ideału człowieka i wybrać własną na następne lata (karta

ćwiczeń nr 5 ), 2) uświadomić sobie własne potrzeby, zamiłowania, uzdolnienia, 3) uświadomić sobie swoje mocne strony osobowości, aby nie dążyć do ideału wbrew sobie, 4) wybrać ideał człowieka, którą najlepiej realizuje Twoje własne potrzeby, 5) tworzyć własną wizję ideału człowieka, integrującą różne style życia i wizje rozwoju. Wyposażenie stanowiska pracy zeszyt, długopis, kartka, karta ćwiczeń nr 5. Ideał człowieka 1. Piękny, mądry, dobry, prawdomówny i dzielny – to ideał filozofów starożytnych Aten. 2. Mocny, zdrowy, fizycznie sprawny, zdyscyplinowany bezwzględnie posłuszny – ideał

starożytnej Sparty. 3. Religijny, pokorny, wyrzekający się doczesnych radości – ideał średniowiecza. 4. Wszechstronnie wykształcony, kochający muzykę, malarstwo, rzeźbę i literaturę – ideał

renesansu. 5. Pracowity gospodarny, zaradny, oszczędny, godny zaufania pobożny – ideał mieszczańsko -

protestancki. 6. Dobry i przyjazny, otwarty tolerancyjny, pozytywnie myślący, skoncentrowany na

rozwiązywaniu pojawiających się problemów, autentyczny, twórczy i stale rozwijający się – ideał psychologów humanistycznych.

7. Skupiający się zarówno na doznawaniu satysfakcji zmysłowych i emocjonalnych, jak i rozwijający sferę poznawczą – intelekt i wiedzę, poczucie własnej wartości, tożsamości i kontroli oraz system wartości.

8. Opętany jedna ideą: rewolucyjna, naukowa, religijna, macierzyńska,, kariery zawodowej, władzy, gromadzenia pieniędzy, wydawania pieniędzy, imponowania innym itd.

9. Erudyta traktujący wiedzę jak bożka i przyjmujący zasadę, że człowiek to jego pamięć, stale dokładający cegiełki encyklopedycznej wiedzy do skarbnicy swojej mądrości.


10. Kreujący własne życie człowiek innowacyjny: poszukujący problemów, umiejący je wykrywać i samodzielnie rozwiązywać przy użyciu różnych rodzajów stale doskonalonej inteligencji, przedsiębiorczy (z inicjatywą), niezależnie myślący z motywacją do ustawicznego samokształcenia.

Ćwiczenie 4 Określić cechy swojej osobowości [7, s. 61]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zastanowić się i wypełnić kartę ćwiczeń nr 6: Moje mocne strony, 2) uzupełnić niedokończone zdania, starannie przemyśleć swoje odpowiedzi, 3) nie silić się na obiektywizm, napisać szczerze to, co dla ciebie jest ważne, np.:

przełamanie nieśmiałości może być dla wielu wielkim sukcesem, 4) przemyśleć jakie ograniczenia w wymienionych kategoriach, uniemożliwiają osiągnięcie

celów, zadań i realizację Twoich potrzeb; wpisać w rubrykę swoje wady, 5) poprosić kilka osób, do których masz zaufanie i szacunek, o wypełnienie czystego

arkusza o tej samej treści, 6) porównać ich odpowiedzi ze swoimi, 7) przedyskutować wnioski z kimś, komu ufasz, 8) zastanowić się, czy nowo zdobytą wiedzę o sobie możesz wykorzystać do własnego

rozwoju i czy przyniesie Ci to radość i satysfakcję.

Wyposażenie stanowiska pracy: - długopisy – karta ćwiczeń nr 6. Moje mocne strony Instrukcja: Uzupełnij poniższe zdania. Starannie przemyśl swoje odpowiedzi. 1. Uważam za swoje sukcesy:

…………………………………………………………………................. 2. Mam, ugruntowaną wiedzę w zakresie:

……………………………………………………………………………. 3. Umiem doskonale:

……………………………………………………………………………. 4. To, co wiem i umiem pomaga mi w:

……………………………………………………………………………. 5. Moje walory fizyczne to: ………………………………………………… 6. Zalety mojego charakteru to: …………………………………………….. 7. W kontaktach z ludźmi potrafię: ……………………………………….... 8. Lubią mnie za: …………………………………………………………… 9. Ja lubię siebie za: ………………………………………………………… 10. Cenią mnie za: ……………………………………………………………. 11. Ja cenię siebie za: ………………………………………………………… 12. Szanują mnie za: …………………………………………………………. 13. Ja szanuje siebie za: ……………………………………………………… 14. Podziwiają mnie za: ……………………………………………………… 15. Ja podziwiam siebie za: ………………………………………………….. To, jaki (jaka) jestem, pomaga mi w: ………………………………..……….


Ćwiczenie 5 Jaki jestem w rolach: domowej, koleżeńskiej, społecznej? [3, s. 98]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wypełnić kartę ćwiczeń nr 7: Ja jako … przy pomocy przymiotników, 2) pisać szczerze, tak jak czujesz, starać się bardziej skoncentrować na dobrych stronach

bycia w roli, w razie kłopotów, poprosić najbliższych kolegów o wymienienie zalet, 3) zgiąć kartkę na pół i na drugiej połowie kartki wpisać przymiotniki, jakimi określiliby cię

rodzice, nauczyciel, siostra, brat, przyjaciel, kolega, 4) omówić wypełnione karty w parach lub w czteroosobowych zespołach, 5) przedyskutować z całą klasą następujące pytania: Czy zdziwiła was ilość zalet, jakie posiadacie? Jakie są proporcje zalet do wad? Czy można pozbyć się posiadanych wad? Czy posiadacie jakieś cechy, które w pewnych sytuacjach mogą okazać się pozytywne,

a w innych negatywne? Czy w poszczególnych rolach przymiotniki powtarzały się, jakie to były przymiotniki?

W jaki sposób zmieniamy nasze zachowania funkcjonując w różnych rolach społecznych? W jakim stopniu pełnione funkcje społeczne wyznaczają nasza tożsamość?

Czy nasze postrzeganie siebie różni nas od spostrzegania przez inne osoby, dlaczego tak się dzieje?

Jak spojrzeć na siebie obiektywnie unikając samych pozytywnych lub samych negatywnych określeń?

Wyposażenie stanowiska pracy: – długopis. – karta ćwiczeń nr 7: Ja jako …? Ja jako… Na osobnych kartkach wpisz nagłówki: 1. Jako córka/syn jestem: …………………….…… 2. Jako uczeń jestem: ……………………………… 3. Jako brat/siostra jestem: ………………..………. 4. Jako przyjaciel jestem: …………………………. 5. Jako kolega jestem: …………………………….. Ćwiczenie 6 Oceń samego siebie [10, s. 3 – 17] Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wypełnić kartę ćwiczeń nr 8: Oceń samego siebie, 2) podzielić się przemyśleniami z siedzącą najbliżej osobą, 3) wziąć udział w podsumowaniu prowadzonym metodą dyskusji przez nauczyciela.


Pytania do dyskusji: 1. Czy dzięki wpisaniu rzeczy, które są dla Was ważne, a także nękających was problemów,

stają się one dla Was jaśniejsze? 2. Czy sądzicie, że w rozwiązywaniu tych problemów mogliby pomóc wam inni członkowie

grupy? 3. Czy coś, co przedtem uznawaliście za bardzo istotne, wydaje się wam teraz mniej ważne? Wyposażenie stanowiska pracy: – czysta kartka lub zeszyt na notatki podczas dyskusji, – karta ćwiczeń nr 8. Oceń samego siebie Naprawdę ważne dla mnie jest……………………………………………….……………… ………………………………………………………………………………..……………… To, co nie jest dla mnie ważne, ale co muszę robić, to……………………………………… …………………………………………………………………………………..…………… Przeszkoda, którą chce pokonać lub problem, który chcę rozwiązać, to…………..………… …………………………………………………………………………………..……………

4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić pojęcie osobowości? 2) scharakteryzować strukturę osobowości człowieka? 3) opisać siebie w kategoriach roli społecznej, domowej, koleżeńskiej? 4) wymienić wartości normy moralne, które najbardziej cenisz? 5) określić co dla Ciebie jest najważniejsze w porządku

hierarchicznym z podaniem uzasadnienia? 6) wymienić cele życiowe, które ludzie stawiają najczęściej

w swoim życiu? 7) wymienić style życia najczęściej wybierane przez współczesnych

ludzi i podać przyczyny tych wyborów? 8) określić mocne strony swojej osobowości? 9) wskazać słabe strony swojej osobowości?


4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego 4.5.1 Materiał nauczania

Modelowanie postaw wymaga od nauczyciela „pracy nad sobą”. Wymaga używania własnych postaw, działań, jako narzędzi w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Człowiek zaangażowany, osobiście prezentujący swoje postawy i przemyślenia, jest człowiekiem autentycznym, wolnym i odpowiedzialnym za głoszone wartości. Jest wtedy nieskrępowany, a przez to przekonujący. Każdy z nas ma wolną wolę, dlatego działając wybiera to, co chce uczynić, dzięki temu jest panem samego siebie. Człowiek musi zaznaczyć „swoje ja” w stosunku do świata zewnętrznego. ” Nikt nie może podstawić swojego aktu woli za mój [23, s. 26] – pisze Karol Wojtyła. Zdarza się, że ktoś bardzo chce, aby inny chciał tego, czego on chce. Ma to najczęściej miejsce w postawach agresywnych, dominujących i jest to działaniem wbrew ludzkiej wolności i prowadzi do konfliktów. Fundamentem całego systemu oświaty XXI wieku, jest niewątpliwie współdziałanie i uczenie się od siebie nawzajem. Jest to niezwykle cenna metoda doskonalenia i nabywania umiejętności. Wykorzystywanie w nauczaniu wiedzy, doświadczeń i osobistego potencjału pojedynczych uczestników, przejawia się we wzajemnym stymulowaniu się i motywowaniu. Dlatego nie bójmy się pokazać swojej prawdziwej twarzy, bo tylko wtedy będziemy prawdziwi i godni zaufania, pozyskamy tym samym przyjaźń, szacunek i autorytet wśród podopiecznych. Współczesna kultura, zafascynowana osiągnięciami ludzkiego rozumu sprawy uczuć (szczególnie tzw. uczuć pozytywnych) przesunęła na drugi plan. Jednakże, badania komputerowe nad mózgiem ujawniły, że emocje aż w 80% decydują o odbiorze świata i o sukcesach życiowych człowieka. Dane te, weryfikowane i uzupełniane przez ogromną ilość badań doprowadziły do powstania koncepcji inteligencji emocjonalnej. „ Inteligencja emocjonalna, rozłożona na czynniki pierwsze, to umiejętność zaspokajania naszych naturalnych potrzeb psychicznych” [6,s.85]. Badania amerykańskiego psychologa, Daniela Sterna ujawniły, że już w pierwszym okresie życia dziecka, niezwykle ważne jest dostrojenie się matki do wszystkich przeżywanych przez nie emocji. Podświadomie informuje ona dziecko, że jego uczucia są nie tylko rozumiane, ale i akceptowane. Dostrojenie się to, ma ogromny wpływ na jego rozwój. Natomiast dziecko, którego uczucia nie są rozumiane przez otoczenie, przestaje je wyrażać, a być może nawet odczuwać. Potrzeba bycia rozumianym i akceptowanym nie znika po zakończeniu okresu niemowlęctwa i dzieciństwa. Pozostaje do końca życia podstawową potrzebą psychiczną każdego człowieka, gdyż jest potwierdzeniem jego poczucia wartości. „Współczesne formy doskonalenia zawodowego opierają się głównie na doskonaleniu tzw. kompetencji osobistej i społecznej” [6, s. 461]. Uczenie się poprawnej samooceny, samokontroli, asertywności, empatii, negocjacji i mediacji, to najczęstsze propozycje kursów, oferowanych przez firmy szkoleniowe na naszym rynku. Zachowania agresywne i uległe, które często służą wykorzystywaniu drugiego człowieka do własnych celów, nie zawsze wynikają z egoistycznych i utylitarnych pobudek. Często utrwalone nawyki rywalizacyjne, pomijające współdziałanie, są efektem nieprawdziwych przekonań, że wszyscy ludzie myślą tak samo jak ja. Często nie staramy się zrozumieć, co myśli i czuje dana osoba, a oceniamy ją zgodnie z naszym punktem widzenia, sondujemy z niej informacje, które dla nas są ważne, udzielamy rad, które dla nas się liczą. Nic dziwnego, że rodzi to dystans w komunikacji, brak zaufania, powierzchowność kontaktów, przechodząca łatwo w niechęć, poczucie obcości i osamotnienia, które tak często obserwujemy w nas i wokół siebie. Takie destrukcyjne zachowania na pewno dyskwalifikują w zawodzie opiekuna i nauczyciela. Rola nauczyciela i opiekuna jest wzorem do


modelowania postaw społecznych podopiecznego w obszarach: umiejętności interpersonalnych i społecznych, które wynikają z szacunku wobec podstawowych wartości ogólnoludzkich – wolności człowieka, solidarności z innymi, sprawiedliwości, szacunku i godności osobistej. Zdobycie umiejętności społecznych wzbogaca osobowość o ważne narzędzia pomagające w konstruktywnym zachowaniu się w sytuacjach problemowych. Nie mogą one jednak zastąpić refleksji nad poczuciem odpowiedzialności za rozwój psychiczny powierzonych nam dzieci. Większość cech osobowości opiekuna społecznego mieści się w modelu tzw. dojrzałej, spójnej, zintegrowanej osobowości człowieka. Zważywszy jednak na odpowiedzialność za los niesamodzielnych, a więc bezbronnych i całkowicie uzależnionych od innych – dzieci w wieku 0 – 4 lat, szczególny nacisk należy położyć na doskonalenie struktury wartości. Opiekun społeczny winien charakteryzować się wysokim poziomem moralności, a więc i odpowiedzialności, kultury osobistej, przygotowania pedagogicznego i psychologicznego. Takt i spontaniczność, miła i sympatyczna powierzchowność, dar rozumienia i współodczuwania potrzeb dzieci (empatia) wyzwalają w dzieciach naturalną ufność i poczucie bezpieczeństwa. Najdoskonalszą informacją zwrotną od dzieci mówiącą o wartości osobowej opiekuna jest ich aktywność poznawcza, manipulacyjna, chęć do zabawy, współodczuwanie radości z twórczego wysiłku na miarę dziecka. Umiejętność stworzenia pogodnej atmosfery, ładu i życzliwości, jest punktem wyjścia do stopniowego zdobywania sobie autorytetu zawodowego opiekuna społecznego o wielkiej sile wewnętrznej, bo przecież jest to zawód z powołania, wymagający ogromnej wrażliwości na dobro drugiego człowieka, posiadania właściwych pryncypiów w dziedzinie moralności i etyki zawodowej. To wzór życia w pełni osobowego, obdarzony szacunkiem i zaufaniem dzieci i ich rodziców, żyjący zgodnie z głoszonymi zasadami, bez udawania i hipokryzji. Metody badań osobowości W psychologii współczesnej stosowanych jest wiele metod badania osobowości człowieka. Najczęściej wykorzystuje się testy, inwentarze osobowości, skale ocen [18, s. 24]. Testy osobowości służą do ustalania potrzeb, skłonności, przekonań, zainteresowań, postaw, odporności na napięcia emocjonalne. Często stosuje się testy niedokończonych zdań lub testy obrazkowe przedstawiające sytuacje społeczne. Zadaniem osoby badanej jest dokończenie wypowiedzi, myśli, przedstawionych osób. Wypowiedzi osoby badanej są projekcją (rzutowaniem) własnych stanów, oczekiwań, obowiązków, nastawień. Inwentarz osobowości jest zestawem (od kilkudziesięciu do kilkuset) pytań, na które badany odpowiada twierdząco, przecząco, lub powstrzymuje się od odpowiedzi. Interpretacja wypowiedzi pozwala ustalić cechy osobowości. Skale ocen pozwalają uściślić nasilenie cech wcześniej zaobserwowanych.

Czynniki kształtujące osobowość Dowiedziono już, że kultura i środowisko wpływają w dużej mierze na rozwój osobowości. W zależności od kultury człowiek uczestniczy i współtworzy określoną jej cząstkę. Współczesny związek między osobowością a kulturą uległ pewnemu rozluźnieniu. Przemieszanie kultur i wartości moralnych i etycznych utrudnia procesy socjalizacji jednostki, dlatego główna rola przypada jej aktywności własnej. Znacznie łatwiej to czynić osobie, która w dzieciństwie i młodości doświadczyła pozytywnych kontaktów emocjonalnych i ukształtowała wysoki poziom zaufania do swojego „ja” jako wartości niepowtarzalnej i godnej troski i szacunku. Dobry kontakt z osobami znaczącymi (rodzicami, nauczycielami, kolegami) sprzyja integracji różnych dynamizmów osobowości i sprawia, że człowiek nie czuje się tak zagubiony w wielowymiarowym świecie. Dodatkowo zamierzony wpływ wychowawczy rodziców i instytucji oświatowych sprzyja kształtowaniu charakteru.


Dopiero łączne traktowanie środowiska, aktywności i wychowania wyjaśnia wielostronny wpływ na osobowość. 4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Jakie cechy osobowości opiekuna społecznego wskazują na dobre przygotowanie do

zawodu? 2) Jakie cechy zachowania (style zachowania) dyskwalifikują w zawodzie opiekuna

społecznego? 3) Wymień cechy osobowości opiekuna społecznego, które wskazują na bycie autorytetem

w zawodzie? Aby przygotować się dobrze do ćwiczeń, zapoznaj się z materiałem nauczania i ćwiczeniami rozdziału: Style komunikowania się umieszczonego w jednostce modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych 513[01].O1.02. 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Diagnozowanie potrzeb uczniów w zakresie zaufania do własnego sposobu zachowywania się. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowania, 2) zastanowić się jak najczęściej reagujesz w sytuacjach zadaniowych i codziennych

z innymi ludźmi, 3) postawić „+” (plus) przy zadaniach, które wydaje Ci się że dotyczą Ciebie, 4) postawić „+” anonimowo, na liście wędrującej po klasie (nauczyciel powinien

przedyskutować w klasie to zachowanie, przy którym znajdzie się najwięcej znaków) i dopisać do listy swoje słabe strony, które traktujesz jako swoją „piętę Achillesa”,

5) nie przejmować się jeśli często stawiasz się w pozycji przegranego, duża ilość ćwiczeń z zakresu komunikacji, asertywności, rozwiązywania konfliktów zawarta w następnej jednostce modułowej, pozwoli Ci na zmianę zachowania,

6) przeczytać 12 cech charakteryzujących zdecydowanego optymisty poprawiających nastroju,

7) wypełnić ponownie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowanie, po opracowaniu jednostki modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych. Sprawdzisz sam, na ile zmieniło się twoje zachowanie pod wpływem treningu.

Wyposażenie stanowiska pracy: – długopis, – lista 12 cech zdecydowanych optymistów, – karta ćwiczeń nr 9: Zachowania.


Zachowania Jak zachowuje się Zwycięzca

Jak zachowuje się Przegrany

Skupiasz uwagę na rozwiązaniach. Skupiasz uwagę na tym, co łączy Cię z innymi. Modyfikujesz swoje postępowanie. Potrafisz efektywnie i ciężko pracować przy zachowaniu czasu dla siebie i rodziny. Analizujesz krytykę. Uznajesz prawo do odmienności innych. Jesteś życzliwy wobec innych. Koncentrujesz uwagę na możliwościach.

Skupiasz uwagę na tłumaczeniach. Skupiasz uwagę na tym, co dzieli Cię od innych. Skupiasz uwagę na poprawianiu innych. Nigdy nie masz czasu na to, co naprawdę ważne Obrażasz się i unikasz krytyki. Nie tolerujesz odmienności innych. Jesteś nieżyczliwy. Koncentrujesz się na problemach.

SPRÓBUJ BYĆ ZWYCIĘZCĄ TAK CZĘSTO, JAK TO TYLKO MOŻLIWE. GDY ZŁAPIESZ SIĘ NA TYM, ŻE TWOJĄ WYPOWIEDZIĄ STAWIASZ SIĘ W POZYCJI PRZEGRANEGO, PO PROSTU ZMIEŃ TAŚMĘ! 12 cech charakteryzujących zdecydowanych optymistów (Alan Loy McGinnis: Potęga optymizmu) 1. Rzadko bywają zdziwieni faktem występowania trudności. 2. Gotowi są przyjąć rozwiązania częściowe. 3. Wierzą, ze sami decydują o swojej przyszłości. 4. Zaczynają wszystko od początku. 5. Nie dopuszczają do siebie czarnych myśli. 6. Są wdzięczni losowi za to, co mają. 7. Wykorzystują wyobraźnię, chcąc odnieść sukces. 8. Zachowują pogodę ducha nawet wtedy, gdy nie sprzyja im szczęście. 9. Są przekonani o nieograniczonych możliwościach własnego rozwoju. 10. Wnoszą miłość w otaczający świat. 11. Lubią powtarzać dobre nowiny. 12. Akceptują to, czego nie mogą zmienić. Ćwiczenie 2

Analizowanie zachowania opiekuna w sytuacji problemowej. Identyfikowanie umiejętności sprzyjających rozwiązywaniu problemu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się uważnie z sytuacją Jasia, 2) nazwać problem Jasia, w oparciu o teorię rozwoju Eriksona, 3) zaplanować rozmowę z rodzicami Jasia tak, aby przekazać problem nie oceniając dziecka

lub rodziców, ale zachęcając ich do wspólnego rozwiązania problemu,


4) nazwać cechy osobowości opiekuna, które umożliwią rozwiązanie problemu, 5) określić jakie umiejętności są potrzebne, aby sformułować i dobrze przekazać problem,

nie urażając godności i szacunku rodziców, 6) wyrównać, poprzez ćwiczenia zawarte w następnej jednostce modułowej, braki

w umiejętnościach formułowania i przekazywania trudnych komunikatów, 7) przygotować nowy scenariusz rozmowy z rodzicami, po wykonaniu ćwiczeń, 8) porównać oba scenariusze i ocenić wyniki. Wyposażenie stanowiska pracy: – zeszyt, – długopis, – opis przypadku. Opis przypadku Wyobraź sobie, że jesteś opiekunem grupy czterolatków. Jaś stwarza duże problemy. Jest agresywny, bije dzieci, zabiera zabawki, ciągle chce być w centrum uwagi. Mocno akcentuje własną autonomię, nie jest wrażliwy na potrzeby innych dzieci. Zależy Ci na poprawieniu sytuacji rozwojowej dziecka i rozwiązanie jego kryzysu. Chcesz, aby rodzice wpłynęli na zachowanie Jasia, pomogli przekształcić jego postawę z roszczeniowej, na konstruktywną aktywność zabawową. Chodzi Ci również o to, aby rodzice nie wymusili posłuszeństwa siłą, tylko umiejętnie nagradzali zachowania konstruktywne i pozwolili dziecku na ponoszenie konsekwencji zachowań agresywnych, np. zawierając z nim układ, że zostanie ukarane w dany sposób wtedy, kiedy przekroczy granice szacunku i zaufania w kontaktach z innymi.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) zachowywać się spokojnie i zgodnością w sytuacji kiedy inna osoba

próbuje Tobą manipulować i wymuszać byś zachowywał się tak jak ona chce?

2) wyrażać swoje poglądy szczerze w sytuacji budzącej lęk? 3) dostroić się do przeżywanych przez dzieci emocji i zrozumieć ich

potrzeby i pragnienia bycia rozumianym i akceptowanym? 4) przyznać się odważnie do swoich wad i braków? 5) mówić odważnie o swoich zaletach, zdolnościach, umiejętnościach,

potrzebach? 6) okazać szacunek dla człowieka o odmiennych poglądach? 7) zachowywać się autentycznie, zgodnie z głoszonymi przez Ciebie

zasadami bez hipokryzji i udawania? 8) dostrzegać nieadekwatność swojego zachowania w stosunku do

obiektywnych potrzeb człowieka wynikających z jego natury?


4.6. Zbiorowości społeczne 4.6.1. Materiał nauczania Zbiorowości społeczne to zgrupowanie ludzi, między którymi wytworzyła się i utrzymuje (nawet przez krótki okres) więź społeczna. Innymi słowy są to wszelkie mniej lub bardziej trwałe formy życia społecznego. [16, s. 198] Wyróżniamy grupy niespołeczne, czyli takie, w których dwie osoby lub więcej znajdują się w tym samym miejscu, lecz nie współdziałają ze sobą, np. kibice [1, s. 357]. Grupa społeczna charakteryzuje się tym, że ludzie ci współdziałają ze sobą. Są wzajemnie od siebie uzależnieni w tym sensie, że zaspokajanie potrzeb i realizacja celów skłania ich do wzajemnego zaufania i wpływania na postępowanie wobec siebie. [1, s. 357]. Zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz wspólnego dobra – np.: przez podejmowanie decyzji. Role społeczne Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne w oparciu o system reguł postępowania przypisany danej roli. Część ról życiowych dziedziczymy biologicznie lub społecznie, np.: kobiety, mężczyźni, matki, siostry, itp. Inne role, np. zawodowe, wybieramy sami, gdyż pozwalają nam realizować podstawowe potrzeby, zdolności, zainteresowania. Czasami się zdarza, że nie mając dobrych wzorów pełnienia danej roli odrzuca się ją jako zbyt trudną. Uczenie się roli odbywa się poprzez naśladowanie, modelowanie, identyfikację w najbliższym środowisku, np. między matką i córką bliska więź sprzyja ukształtowaniu roli matki. Podobnie akceptacja i identyfikacja z grupą rówieśniczą uczy konstruktywnych zachowań społecznych, zachowania i szacunku dla przyjaciół, współpracy i współdziałania w grupie. Również pełnienie roli ucznia przygotowuje do późniejszej roli zawodowej. Współdziałanie w grupie [6, s. 80] Grupa rówieśnicza ma bardzo duży pozytywny wpływ na rozwój osobowości pod warunkiem przestrzegania następujących zasad: - zasady funkcjonowania grupy powinny być znane wszystkim członkom, - celem grupy jest pomoc i wspieranie rozwoju członków grupy, - udział w grupie może być wyłącznie dobrowolny i wymaga uznania jej zasad, - warunkiem dobrego funkcjonowania grupy jest pełna otwartość, szczerość

i odpowiedzialność jej członków, - każdy członek grupy może swobodnie wypowiedzieć się na temat różnych spraw, - zasady obowiązują wszystkich członków grupy, również liderów. Warunkiem realizacji pracy wychowawczej według tych zasad jest wyeliminowanie przemocy i drugiego życia oraz wzajemne zaufanie i poczucie bezpieczeństwa, jak też gotowość opiekunów grup na partnerskie, otwarte i autentyczne relacje z podopiecznymi. W takiej społeczności konstruktywny wpływ wychowawczy opiekuna powinien opierać się wyłącznie na większym doświadczeniu życiowym, kompetencjach zawodowych, zaangażowaniu, życzliwości, tolerancji oraz budowaniu naturalnego autorytetu. Wypracowanie dużego autorytetu moralnego i zawodowego warunkuje stworzenie dobrego środowiska wychowawczego, które skutecznie może poprzez grupę oddziaływać na rozwój jednostek.


Wpływ rodziny na rozwój osobowości Wiele kierunków współczesnej psychologii upatruje źródła zaburzeń osobowościowych i charakterologicznych w niewłaściwych oddziaływaniach rodziców w okresie wczesnego dzieciństwa. To tak zwane rodziny toksyczne, gdzie rodzice sami nie radzą sobie z własnymi problemami emocjonalnymi. Dzieci zamiast otrzymywać wsparcie emocjonalne od rodziców, stają się poniekąd ich opiekunami. Nigdy nie są sprawiedliwie oceniane są najczęściej konkurencją w walce o przestrzeń, albo też narzędziem oddziaływania na niego. Rodzice niestabilni o wewnętrznie sprzecznym systemie wartości, nie potrafią budować takiej więzi, jakiej dziecko w poszczególnych okresach swego życia potrzebuje. Zaburzenia powstają zatem z tego powodu, że rodzice nie zaspokajają podstawowych potrzeb emocjonalnych swoich dzieci, poczynając od bardzo wczesnych, a rozwojowo ważnych okresów ich życia. Badania amerykańskich psychologów [18, s. 624] wskazują, iż dzieci, które pochodzą z rodzin charakteryzujących się dużym ciepłem i wysokim poziomem pielęgnacji mają przeważnie dobre kontakty w grupie rówieśniczej. Dzieciom, których życie rodzinne jest mniej harmonijne, grożą trudności w kontaktach z rówieśnikami. Rodzice dzieci popularnych wykazują pośredni poziom kontroli, nie kierują sztywno każdym działaniem dziecka, ani nie pozwalają na zbyt wiele. Są zaangażowani w życie swoich dzieci, ale celem socjalizacji jest dla nich rozwijanie autonomii, a nie jedynie bezpośrednie posłuszeństwo. Gdy niezbędne są środki dyscyplinujące rodzice, przemawiają dzieciom do rozsądku, negocjują z nimi, a nie narzucają rozwiązań. Tak więc środkiem dyscyplinującym są racjonalne metody i dostarczone przez nich modelowe wzory umiejętności społecznych. „Rodzice, którzy są ciepli, przyjacielscy i skuteczni w kontaktach z innymi, mają dzieci, które są ciepłe, przyjacielskie i skuteczne w kontaktach z innymi”. [18, s. 624]


Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Co to jest grupa społeczna i jaki ma wpływ na jednostkę? 2) W jaki sposób dziecko przyswaja sobie reguły roli społecznej? 3) Jaki jest wpływ osób znaczących na kształtowanie się osobowości dziecka? 4) Jak współdziałanie w grupie wpływa na rozwój dziecka? 5) Jaki jest wpływ rodziny na rozwój osobowości dziecka? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Odegraj zachowanie biernej matki. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać opis sytuacji, 2) uświadomić sobie, dlaczego tłumaczenie matki, żeby dzieci były grzeczne, nie przynosi

żadnych efektów, 3) odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego matka skrywa irytację i udaje, że jest spokojna, kiedy

dzieci źle się zachowują, wreszcie wpada w złość? 4) odegrać tę scenę z kolegą w parach, 5) odegrać scenę ponownie, stanowczo stawiając granicę dzieciom, jak się mają

zachowywać.


Omówienie: 1. Dlaczego dzieci nie są pewne, co jest akceptowane, a co nie i nieustannie sprawdzają

granice, do których bezkarnie mogą się posunąć? 2. Z czego powinni zdać sobie sprawę rodzice mówiąc: nie? Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka i długopis, – opis sytuacji. Anna jest przykładem biernej matki. Kiedy jej dzieci źle się zachowują, prosi je, żeby były grzeczne i zawsze stara się tłumaczyć swoje stanowisko (nawet 2 – letniemu Piotrusiowi). Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie zdolności nadopiekuńczych u rodziców na podstawie opisu przypadku.. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z sytuacją, 2) odpowiedzieć na pytania: Jaki jest wpływ wyręczania dzieci na ich rozwój osobowości?

Czy dzieci kształtują wiarę we własne siły, czy motywuje je to do pracy nad sobą, czy do lenistwa? Czy sprzyja to kształtowaniu autonomizacji w działaniu?

3) odegrać w grupach 4 – 5 osobowych scenę zachowania się: – rodzica nadopiekuńczego – rodzica agresywnego – rodzica asertywnego

W przypadku trudności z przygotowaniem scen przeczytać: Materiał nauczania z jednostki modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych rozdział: Style komunikowania się. Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka i długopis, – poradnik do jednostki modułowej 513[01].01.02, – opis sytuacji. Jan bardzo przeżywa wszystkie problemy dzieci i wszystko bierze na siebie. Nastolatkom pomaga odrabiać lekcje, a kiedy mają kłopoty w szkole, idzie ze skargą do nauczyciela. Powtarza nieustannie dzieciom, jakie są wspaniałe, a jednocześnie daje im zupełnie inny sygnał, stale ingerując w ich sprawy. Ćwiczenie 3 Więzi [3, s. 75]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) uświadomić sobie, jakie czynniki sprzyjają, a jakie hamują rozwój grupy, 2) utworzyć w klasie 2 grupy: I grupa opracowuje planszę pt.: Co buduje więzi między ludźmi?


II grupa opracowuje planszę pt.: Co niszczy więzi między ludźmi? 3) podpisać małe karteczki swoim imieniem i nazwiskiem i zamieścić na nich swoją

propozycję: Co ja mogę zrobić, aby poprawić atmosferę i zacieśnić więzi w grupie? 4) przypiąć karteczki do trzeciego arkusza zatytułowanego: Mój udział w umacnianiu więzi

grupowej, 5) zapoznanie się z ich treścią przez wszystkie grupy, 6) omówienie. Pytania do dyskusji: – Jak aktualnie funkcjonuje nasza klasa? – Jak powinna funkcjonować? – Co należy zrobić, aby było lepiej? Wyposażenie stanowiska pracy: – 3 arkusze szarego papieru, – materiały piśmiennicze. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzować grupę społeczną? 2) wymienić sposoby przyswojenia roli społecznej? 3) określić wpływ grupy społecznej? 4) określić wpływ rodziny na osobowość dziecka? 5) podać przykłady uległego zachowania rodziców, opiekunów? 6) opisać zachowania rodzica nadopiekuńczego? 7) opisać przykłady zachowania rodzica agresywnego? 8) wymienić zalety zachowania rodzica asertywnego?


4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki 4.7.1. Materiał nauczania

W literaturze znajduje się wiele definicji pojęcia „pedagogika”. Pedagogia (z gr.) - zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez

nauczycieli i wychowawców, sztuka nauczania i wychowania [16, s.1289], pedos – dziecko, agos – prowadzę. Jest to nauka o wychowaniu, jego celach, metodach, środkach i formach organizacyjnych; zajmuje się procesami świadomego i celowego oddziaływania na rozwój człowieka we wszystkich fazach jego życia. [16, s. 1289]

Jedną ze szczegółowych dyscyplin pedagogiki jest dydaktyka. Można wyodrębnić w niej dydaktyke ogólną i dydaktyki szczegółowe. Zakres badań dydaktyki ogólnej obejmujący zagadnienia podstawowe, dotyczące ogółu procesów nauczania i uczenia się. Dydaktyka szczegółowa zajmuje się specyficznymi zagadnieniami nauczania (np. dydaktyka matematyki, dydaktyka szkoły wyższej, itp.).

Przedmiotem badań pedagogiki jest proces wychowania. Wychowanie – to całość wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka i przygotowujących go do życia w społeczeństwie. Wychowanie jako proces- to rodzaj ludzkiej działalności, polegający na wywoływaniu zmian w osobowości człowieka. Wychowanie ulega ciągłym zmianom historycznym. Do czasów średniowiecza wychowanie naturalne było jedyną formą przygotowania do życia W średniowieczu powstały szkoły, uniwersytety. Postęp naukowo-techniczny sprawił, że zakłady pracy przejęły funkcje wychowawcze poprzez naukę, pracę, współdziałanie w grupie. Również szkoły, zwłaszcza zawodowe, starały się i nadal starają się dopasować do potrzeb gospodarki rynkowej.

Celem nauki w przygotowaniu do zawodu jest: dostrzeganie i precyzowanie problemów, rozwiązywanie ich na drodze teoretycznej i praktycznej, skutkiem czego jest postęp techniczny i społeczny, odkrycia i projekty racjonalizatorskie, współpraca zespołów innowacyjnych. Celem wychowania przez pracę jest rozwijanie umiejętności praktycznych, zainteresowanie światem techniki (wiedza o materiałach, narzędziach, metodach i procesach produkcji); zainteresowanie światem ludzi (rozwijanie potrzeb samokształcenia, zdobywanie wyższych kwalifikacji, samodoskonalenia).

Celem pracy grupowej jest wykształcenie umiejętności współdziałania w grupie, udzielania sobie wzajemnej pomocy, odczuwania potrzeb innych ludzi (empatia, umiejętności społeczne, tzw. interpersonalne).

Oczekiwane skutki tak sformułowanych celów to: zrozumienie roli pracy w rozwoju osobowości jednostki (rzetelność, zaangażowanie, odpowiedzialność za wykonanie zadań); w sferze gospodarczej: czynny udział w tworzeniu i rozwoju nowoczesnej kultury i techniki, wyrobienie twórczego stosunku do pracy, doskonalenie metod, środków, stanowisk pracy.

Droga do osiągnięcia celów i skutków wychowania i nauczania (w postaci umiejętności) prowadzi poprzez zastosowanie odpowiednich metod pracy i przestrzeganie podstawowych zasad wychowania i nauczania.

Metodos – to po grecku droga, sposób postępowania. Metoda – systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniem, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej - wypróbowany układ czynności nauczyciela i ucznia realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów [17, s. 21]. Metodę dobieramy w zależności od: właściwości wiekowych i indywidualnych ucznia oraz celów i zadań dydaktycznych.

Historia odnotowała 4 rewolucje w metodach:


I – nauczyciele indywidualni i rodzice ustąpili miejsca instytucji szkoły i nauczycieli zawodowych

II – zastąpienie słowa mówionego – pisanym III – wprowadzenie słowa drukowanego IV – automatyzacja i komputeryzacja słowa drukowanego. Począwszy od greckiej metody heurystycznej (heurisko – znajduję) kładzie się nacisk na

samodzielne dochodzenie do wiedzy. Żadna metoda oddzielnie nie zapewnia dobrych rezultatów nauczania i wychowania,

dlatego należy stosować różne metody wzajemnie warunkujące czynności nauczyciela i ucznia. Współcześni metodycy wyróżniają metody podające, poszukujące i laboratoryjne, a wśród nich odnajdziemy metody oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej. Wprowadzono również nową jakość wynikającą z potrzeb współdziałania w dobie zalewu informacji, tzw. metodoformę (pracę grupową i indywidualną), której cechą wyróżniającą jest nauczanie przez podawanie problemów, rozwiązywanie problemów, testowanie wyników nauczania.

Skuteczność tej formy uzależnia się głównie od metod tzw. oddziaływania pośredniego (metody przykładu – wzoru wychowawczego i metody oddziaływania przez zespół). Metoda przykładu – wzoru wychowawczego. – wzór powinien być: sprawiedliwy, prawdomówny, szczery – postępować zgodnie z głoszonymi poglądami – drobne potknięcia powodują zachwianie wiary w prawdziwość autorytetu – szczególnie dorośli są bardzo krytycznie nastawieni do wszystkiego, co ich otacza Metoda oddziaływania przez zespół – jest skuteczna, gdy określona grupa dobrowolnie uczestniczy w procesie wychowania i realizuje wspólne cele: stosunek do nauki, pracy, poszanowanie mienia społecznego. Oddziaływuje na świadomość pod warunkiem, że wychowanek czuje się bezpiecznie w grupie. Spełnienie założonych celów wychowawczych jest możliwe, jeśli zostaną spełnione przez nauczyciela następujące zasady wychowawcze: 1) Zasada poszanowania osobowości wychowanka. Zawsze należy pamiętać, że człowiek

jest wartością najwyższą. Każdy ma prawo do zachowania własnej indywidualności i nie należy zbyt głęboko ingerować w jego osobowość. Wychowanek musi mieć poczucie własnej wartości i godności.

2) Zasada współpartnerstwa. Stosunki między wychowawcą a wychowankiem powinny mieć charakter stosunków partnerskich. Wychowanek powinien akceptować, wychowawcę pod względem moralnym i osobowościowym. Wzajemne stosunki budować należy w oparciu o życzliwość, lojalność i poszanowanie godności.

3) Zasada oddziaływania na świadomość wychowanka. Świadomość, to zdolność do zdawania sobie sprawy z konsekwencji własnego postępowania. Wychowanek musi zrozumieć sens swoich obowiązków, potrzebę ich wypełniania. Uświadomienie może przybrać formę przyzwyczajenia do bezpośredniego działania w określonych sytuacjach lub wyobrażeniowe i uczuciowe wdrażanie w określone sytuacje społeczne.

4) Zasada indywidualizmu i zespołowości w procesie wychowawczym. Przez całe życie na człowieka wywierają wpływ różne grupy społeczne, których jest pełnoprawnym członkiem, takie jak rodzina, rówieśnicy, szkoła, zakład pracy. Jest indywidualnością w grupie, jak też decyduje o wspólnych przedsięwzięciach grupy i jest odpowiedzialny przed nią za swoje czyny.

Spełnienie celów dydaktycznych umożliwi przestrzeganie zasad nauczania: – zasady poglądowości – zasady przystępności i indywidualizacji


– zasady świadomego i aktywnego udziału – zasady systematyczności – zasady trwałości wiedzy – zasady wiązania teorii z praktyką – zasady operatywności wiedzy. 4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Jakie są podstawowe elementy struktury procesu wychowania (pedagogiczne)? 2) Jakie są podstawowe elementy struktury procesu nauczania (dydaktyczne)? 3) Jakie różnice i podobieństwa występują między pedagogiką a dydaktyką? 4) Co wyznacza cele dydaktyczne i wychowawcze? 5) Czym należy się kierować przy dobieraniu metod pracy z uczniem? 6) Jaki wpływ może mieć metoda na przyswojenie wiedzy i umiejętności? 7) Jaką rolę w realizacji celów kształcenia i wychowania ma przestrzeganie zasad? 8) Jakie znasz zasady wychowania i nauczania? 9) Jakie znasz metody wychowania i nauczania? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Sformułuj cele, wybierz metodę realizacji zajęć dla dzieci 5-letnich i opracuj scenariusz podanych zajęć Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wiedzieć, dla jakiego wieku dziecka przygotujesz zabawę, 2) określić, jakie cechy psychoruchowe charakteryzują 5 letnie dziecko, 3) wiedzieć, jakie sprawności i umiejętności wiekowe należy rozwijać, 4) zdiagnozować potrzeby grupy dzieci, w której będziesz prowadzić zajęcia, 5) zdiagnozować możliwości wykonania scenariusza, 6) poszukać w literaturze propozycji zajęć, które spełniają wyżej wymienione cechy

w wystarczającym zakresie, 7) wybrać z literatury kilka zabaw, np.: Kolory, Kapelusze i opracować konspekt

w dwu – osobowych grupach [22, s. 38, 40], 8) zapoznać się ze wzorem scenariusza zajęć (umieszczonym poniżej), 9) wybrać jedną osobę do zaprezentowania scenariusza na forum klasy, 10) ocenić poprawność napisania scenariusza. Wyposażenie stanowiska pracy: – materiały piśmiennicze, – wzór scenariusza zajęć.


Scenariusz zajęć: Osoba prowadząca: ……………………………………………………… Temat zajęć: Gry i zabawy ruchowe: Bawimy się w kolory i Co jest pod kapeluszem? Grupa: 4 – 5 latki

Cel ogólny: Rozwijanie umiejętności poznawczych: wrażliwości, spostrzegawczości, poczucia przestrzeni

Szczegółowe cele kształcenia: Po zakończeniu zajęć dziecko potrafi: – lokalizować w przestrzeni przedmioty kolorowe, – śledzić, gdzie znajduje się piłeczka, – współpracować i współdziałać z innymi dziećmi, z opiekunem, – panować nad emocjami przez wykonywanie zadań w skupieniu.

Metody: zabawy ruchowe grupowe, elementy ćwiczeń, działalności praktycznej (porównywanie kolorów, powtarzanie czynności spotykanych w życiu codziennym)

Czas: 30 min. Środki dydaktyczne: kolorowe przedmioty, kapelusze lub wiaderka, piłeczki. Przebieg zajęć: FAZA WSTĘPNA 1) Czynności organizacyjno – porządkowe. 2) Nawiązanie do tematu, wyjaśnienie celu zajęć, sformułowanie poleceń, sposobu ich

wykonania. FAZA WŁAŚCIWA (przebieg zabaw): 1) Prezentacja (pokaz) sposobu wykonania przez nauczyciela. 2) „Pokażę wam sztuczkę z 3 kapeluszami, pod jeden z nich włożę piłeczkę i będę go

przesuwać, żebyście jej nie widzieli, a wy zgadniecie, gdzie jest piłka?” 3) Kierowanie czynnościami dzieci, obserwowanie sposobu wykonania, w razie trudności

pomoc dzieciom. 4) Wydawanie poleceń podtrzymujących kontynuację zabawy (dzieci dobierają się parami

i bawią się 2 kapeluszami, wystawiają się wzajemnie na próbę). Uwaga (zabawa: Kolory została opisana w ćwiczeniach 4.1.3. Ćw.1)

FAZA KOŃCZACA 1) Porządkowanie pomocy dydaktycznych, odkładanie na miejsca (wydajemy dzieciom

polecenie, aby odłożyły pomoce na miejsce). 2) Dzieci siadają w kręgu na polecenie opiekunki. 3) Nauczycielka zadaje pytania dzieciom na temat zabawy: co podobało się w zabawie, co

było trudne do wykonania, co mogłyby zmienić, udoskonalić. Chętne dzieci zgłaszają się przez podniesienie ręki i wypowiadają się.

4) Opiekunka ocenia osiągnięcia dzieci w zabawie. Zakończenie zajęć Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach Dzieci wyrażają swoje odczucia po zabawach przyklejając na tablicy magnetycznej wybrany przez siebie rysunek: J L


4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie celu ogólnego i celów szczegółowych? 2) sformułować cele wynikające z potrzeb rozwojowych dzieci

w grupie i ich możliwości indywidualnych? 3) wybrać rodzaj zajęcia i odpowiednią metodę jej realizacji, aby

osiągnąć zaplanowane cele? 4) opracować i napisać scenariusz zajęć dla dzieci w odpowiedniej

grupie wiekowej i dobrać odpowiednie metody realizacji? 5) skorzystać z uzupełniających źródeł informacji?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych. 4. Test zawiera 20 pytań dotyczących problemów związanych z charakteryzowaniem

psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka. 5. Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 17, 18, 19, 20 to zadania otwarte i należy udzielić

krótkiej odpowiedzi, zadania: 11, 12, 13, 14, 15, 16 to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi: – w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X

(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

– w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole. 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania: 16 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie testu masz 90 min. Powodzenia !

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Wymień zadania psychologii. 2. Wymień bezpośrednie i pośrednie procesy poznawcze. 3. Wskaż cztery czynności, umożliwiające człowiekowi regulację stosunków ze światem

zewnętrznym i wewnętrznym. 4. Wymień rodzaje wyobraźni. 5. Zdefiniuj pojęcie: rozwój psychiczny. 6. Wskaż umiejętności, które trzeba opanować, aby poznać samego siebie. 7. Wymień okresy rozwojowe wg E. Ericksona. 8. Podaj definicję procesów uczuciowych. 9. Wymień warunki skutecznej motywacji. 10. Wymień zachowania destrukcyjne, które dyskwalifikują osobę do zawodu opiekuna

społecznego.


11. Okazywanie uczuć przywiązania do dziecka, miłości i akceptacji: a) wzmacnia wiarę w siebie, zachęca do działania i aktywności, b) opóźnia rozwój biologiczny, c) opóźnia rozwój umysłowy, d) prowadzi do choroby sierocej. 12. Wrażenie to:

a) reakcja na widok osoby zachowującej się niekonwencjonalnie, b autoprezentacja mająca na celu zjednanie adwersarza, c) najprostsza forma poznawania świata, polegająca na odzwierciedlaniu pojedynczych

cech przedmiotów, d) fascynacja niepospolitym zjawiskiem.

13. Zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych we wczesnym dzieciństwie skutkuje

w życiu dorosłym: a) nadmierną koncentracją na własnej osobie, b) nadmierną uległością w stosunkach z ludźmi, c) podporządkowaniem sobie innych ludzi, d) stworzeniem wyjątkowej wytrzymałości na frustrację tych potrzeb,

14. Toksyczni rodzice to osoby:

a) które nie radzą sobie z własnymi problemami emocjonalnymi i oczekują zrozumienia i wsparcia swoich dzieci (odwrócenie ról),

b) dominujące, narzucające swój autorytet, wymagające dyscypliny i sprawiedliwie oceniające,

c) doradzające, kontrolujące każdy krok dziecka, d) silnie związane emocjonalnie, ale nie okazujące uczuć.

15. Najlepszą okazją do samopoznania i samooceny siebie w rolach społecznych są:

a) nasze wyobrażenia na swój temat, b) nasze fantazje na temat, jaką jestem uczennicą, córką, c) informacje przekazywane nam przez bliskie osoby (rodzice, nauczyciele)

i samouświadomienie własnych uczuć i myśli, d) nasze marzenia o idealnej uczennicy, koleżance, córce.

16. Dziecko potrzebuje przede wszystkim:

a) dóbr materialnych: dużo zabawek, gier automatycznych, aby nadążyć za rozwoje technicznym i nie zostać w tyle,

b) elementarnego świata: ziemi, piasku, wody, żyjących roślin i zwierząt, ludzi jako bliźnich i siebie samego jako istoty czującej swoje potrzeby rozwojowe,

c) wysokiego poziomu rozwoju poznawczego, inteligencji, aby sprostać wymaganiom dzisiejszego niewyobrażalnie skomplikowanego świata,

d) dyscypliny, aby uformować mocny i odważny charakter. 17. Wskaż różnice między wrażeniem a spostrzeżeniem. 18. Scharakteryzuj proces myślenia z podkreśleniem jego najwyższej roli w regulacji

stosunków ze światem zewnętrznym. 19. Wyjaśnij pojęcie systemu psychofizycznego. 20. Wymień elementy struktury osobowości.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Charakterystyka psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź Numer zadania

Odpowiedź Punkty

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11. a b c d

12. a b c d

13. a b c d

14. a b c d

15. a b c d


16. a b c d

17.

18.

19.

20.

Razem:


7. LITERATURA 1. Aronson E., Wilson T., Akert M.: Psychologia społeczna. Zysk i S-ka, Poznań 1997 2. Chłopkiewicz M.: Osobowość dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1988 3. Chomczyńska – Miliszkiewicz M., Pankowska D.: Polubić szkołę. Ćwiczenia grupowe

do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995 4. Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E.: Drama na lekcjach języka polskiego. WSiP,

Warszawa 1995 5. Faber A., Mazlish E.: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci do

nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993 6. Goleman D.: Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1997 7. Grondas M.: Rozwjanie umiejętności wychowawczych. Materiały dla nauczycieli

i dyrektorów szkół. Społeczne Towarzystwo Oświatowe, Kraków 2004 8. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować

i współpracować. Veda, Warszawa 1999 9. Hilgard R.E.: Wprowadzenie do psychologii. PWN, Warszawa 1967 10. Hurlock E.B.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1985 11. Jak żyć z ludźmi (Umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży.

Ćwiczenia grupowe. MEN, Warszawa 1997 12. Jankowski K.: Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej. PIW, Warszawa 1975 13. Jeffrey S., Tuner D., Helms B.: Rozwój człowieka. WSiP, Warszawa 1999 14. Kępiński A.: Melancholia. PZWL, Warszawa 1985 15. Maslow A.: Teoria hierarchii i potrzeb, w: Problemy osobowości i motywacji

w psychologii amerykańskiej. Reykowski J. (opr.), PWN, Warszawa 1964 16. Nowy Leksykon. PWN, Warszawa 1998 17. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1992 18. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. GWP, Gdańsk 2000 19. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,

Warszawa 1989 20. Szewczuk W.: Atlas psychologiczny. PWN, Warszawa 1976 21. Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 1995 22. Vopel K.W.: Witajcie oczy. Gry i zabawy ruchowe dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat.

Część 3. Jedność, Kielce 1999 23. Włodarski Z., Matczak A.: Wprowadzenie do psychologii. WSiP, Warszawa 1998 24. Wojtyła K.: Miłość i odpowiedzialność. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001 25. Zimbardo P.G.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1994

Czasopisma: – Poradnik Wychowawcy

Education

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka