ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TEMEL ĠSLÂM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI

Mustafa KAYA

er-RUMMÂNÎ, HAYATI, ESERLERĠ

VE ARAP GRAMERĠNDEKĠ YERĠ

DOKTORA TEZĠ

TEZ YÖNETĠCĠSĠ

Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ

ERZURUM-2007

ĠÇĠNDEKĠLER

Sayfa No

ÖZET ................................................................................................................................ V

ABSTRACT..................................................................................................................... VI

ÖNSÖZ .......................................................................................................................... VII

GENEL KISALTMALAR .............................................................................................. IX

GĠRĠġ ................................................................................................................................ 1

ER-RUMMÂNÎ DÖNEMĠ (IV./X. YÜZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN GRAMER

ÇALIġMALARI VE BU DÖNEMĠN SOSYO-KÜLTÜREL YAPISI ........................................... 1

0.1. IV./X. Yüzyıl Sonuna Kadar Yapılan Arap Dili ve Gramerine Yönelik Çalışmalar .... 1

0.1.1. Gramer çalışmaları ........................................................................................... 1

0.1.1.1. Nahiv çalışmalarının başlamasına sebep olan âmiller ............................................... 1

0.1.1.2. İlk Nahiv çalışmaları ............................................................................................... 3

0.1.1.3. İlk Arap gramercileri ve faaliyetleri ......................................................................... 5

0.1.2. Arap dil ekolleri ................................................................................................ 8

0.1.2.1. Basra dil ekolü ve temsilcileri ................................................................................. 8

0.1.2.2. Kûfe dil ekolü ve temsilcileri ................................................................................ 11

0.1.2.3. İki ekol arasındaki metot farklılıkları ve görüş ayrılıkları........................................ 13

0.1.2.4. Bağdat dil ekolü ve temsilcileri ............................................................................. 20

0.2. er-Rummânî‟nin Yaşadığı Yüzyılın Siyasî, Sosyal ve Fikrî Yapısı .......................... 24

0.2.1. Siyasî yapı ...................................................................................................... 24

0.2.2. Sosyal yapı ..................................................................................................... 26

0.2.3. Fikrî yapı ........................................................................................................ 27

I. BÖLÜM........................................................................................................................ 29

1. ER-RUMMÂNÎ, HAYATI VE ESERLERĠ ................................................................ 29

1.1. Hayatı .................................................................................................................... 29

1.1.1. Adı, künyesi ve nisbesi ................................................................................... 29

1.1.2. Ailesi, doğum yeri, tarihi ve vefatı .................................................................. 30

1.1.3. Kişiliği ve ahlâkı............................................................................................. 31

1.1.4. İnancı ve dünya görüşü ................................................................................... 35

1.2. İlmî Hayatı ............................................................................................................. 39

1.2.1. Öğrenim süreci ve hocaları.............................................................................. 39

1.2.1.1. ez-Zeccâc (öl. 311/923) ......................................................................................... 40

1.2.1.2. İbnu‟s-Serrâc (öl. 316/929) ................................................................................... 43

1.2.1.3. İbn Şukayr (öl. 317/929) ....................................................................................... 46

1.2.1.4. İbn Dureyd (öl. 321/933) ....................................................................................... 47

II

1.2.1.5. İbn Mucâhid (öl. 324/936)..................................................................................... 49

1.2.1.6. İbnu‟l-İhşîd (öl. 326/938) ...................................................................................... 51

1.2.2. Çağdaşları ...................................................................................................... 53

1.2.2.1. ez-Zeccâcî (öl. 337/949) ........................................................................................ 53

1.2.2.2. Ebû Sa„îd es-Sîrâfî (öl. 368/979) ........................................................................... 56

1.2.2.3. İbn Hâleveyh (öl. 370/980).................................................................................... 58

1.2.2.4. Ebû „Alî el-Fârisî (öl. 377/987) ............................................................................. 59

1.2.2.5. İbn Cinnî (öl. 392/1001) ........................................................................................ 62

1.2.3. Öğrencileri ..................................................................................................... 66

1.2.3.1. Ebû Riyâş (öl. 339/950) ........................................................................................ 66

1.2.3.2. Ebu‟l-Kāsim el-Esedî (öl. 387/997) ....................................................................... 66

1.2.3.3. Ebû Tâlib el-„Abdî (öl. 406/1015) ......................................................................... 67

1.2.3.4. eş-Şeyhu‟l-Mufîd (öl. 412/1021) ........................................................................... 67

1.2.3.5. Ebû Hayyân et-Tevhîdî (öl. 414/1023) ................................................................... 68

1.2.3.6. Ebu‟l-Kāsim ed-Dakīkī (öl. 415/1024) ................................................................... 70

1.2.3.7. İbnu‟l-Kārih (öl. 421/1030) ................................................................................... 70

1.2.3.8. Ebu‟l-Kāsim İbn Kirdân (öl. 424/1033) ................................................................. 71

1.2.3.9. İbnu‟d-Dehhân (öl. 447/1055) ............................................................................... 71

1.2.3.10. Ebu‟l-Ganâ‟im el-Hallâl (öl. ?) ............................................................................ 71

1.2.4. er-Rummânî hakkındaki görüşler .................................................................... 72

1.3. Eserleri .................................................................................................................. 76

1.3.1. Akaid ve Kelâma dair eserleri ......................................................................... 76

1.3.2. Kur‟ân ilimlerine dair eserleri ......................................................................... 79

1.3.2.1. Kur‟ân ilimlerine ait günümüzde henüz ulaşılamamış eserleri................................. 79

1.3.2.2. Kur‟ân ilimlerine ait mevcut yazma eserleri ........................................................... 79

1.3.2.3. Kur‟ân ilimlerine ait basılmış eserleri .................................................................... 83

1.3.3. Arap diline dair eserleri................................................................................... 85

1.3.3.1. Arap diline ait günümüzde henüz ulaşılamamış eserleri .......................................... 85

1.3.3.2. Arap diline ait mevcut yazma eserleri .................................................................... 86

1.3.3.3. Arap diline ait basılmış eserleri ............................................................................. 96

II. BÖLÜM .................................................................................................................... 104

2. ER-RUMMÂNÎ’NĠN ARAP GRAMERĠNDEKĠ YERĠ ........................................... 104

2.1. er-Rummânî‟nin Nahiv Usûlündeki Yeri .............................................................. 104

2.1.1. er-Rummânî‟de kıyas ve semâ„ ..................................................................... 106

2.1.2. er-Rummânî‟nin Muttarid ve Şâz kavramlarına bakışı ................................... 108

2.1.3. er-Rummânî‟nin „illet konusuna yaklaşımı .................................................... 111

2.1.4. er-Rummânî ve istişhâd ................................................................................ 113

2.1.5. er-Rummânî‟de icmâ„ ................................................................................... 115

2.2. er-Rummânî‟nin Nahivde Yer Verdiği Kendisine Ait Tespitler ............................. 115

2.2.1. Manası nâdir olanın lafzı da nâdirdir ............................................................. 116

III

2.2.2. Hükmün muhmele binâsı mahzûflar için takdirin ve üslûplarda îcâzın cevazına

delildir ................................................................................................................................. 116

2.2.3. Karışıklık asıllarda yasak, „ârızlarda mümkündür .......................................... 117

2.2.4. Asılların azaltılıp, furû„‟un çoğaltılması vaciptir ............................................ 118

2.2.5. Asıllar, sağlam „ârızlarla mukayyedtir ........................................................... 119

2.2.6. Harflerinin değişmesinin aksine i„râbın değişmesi, kelâmın darb-ı meselin yerine

geçmesine zarar vermez ....................................................................................................... 120

2.2.7. Bir şeyin varlığı ve yokluğu, kendi varlığının yararını en iyi açıklayandır ...... 120

2.2.8. Aynen tahkīkle olduğu gibi, sağlam bir takdîrle de amel edilebilir ................. 120

2.2.9. İ„râb‟da anlam ve lafzın gözetilmesi vaciptir ................................................. 120

2.2.10. Aslı dışında kalan her şeyde bir amaç vardır ................................................ 121

2.2.11. Değişiklik (tağyîr) değişikliğe elverişlidir .................................................... 121

2.3. er-Rummânî‟nin Dil Ekolleri İçerisindeki Yeri ..................................................... 122

2.3.1. Basra ekolü doğrultusundaki görüşleri ........................................................... 122

2.3.1.1. Fiil ve Masdardan hangisi diğerinden türemiştir meselesi ..................................... 122

nin durumu hakkında .......................................................................... 123‟ِبْئسَ ve ِنْعَم .2.3.1.2

2.3.1.3. Mubtedânın âmili ................................................................................................ 123

2.3.1.4. Muzâri fiili ref eden âmil hakkında ...................................................................... 124

2.3.1.5. Başında elif-lâm bulunan munâdâ hakkında ......................................................... 124

kelimesinin vezni hakkında......................................................................... 125 إنسبن .2.3.1.6

de geçen şeddeli mîm hakkında .................................................................... 125‟الّلُهَم .2.3.1.7

hakkında ............................................................................................ 126 نون التْوِكيد .2.3.1.8

2.3.2. Kûfe ekolü doğrultusundaki görüşleri ............................................................ 126

hakkında ....................................................................................................... 126 َكْي .2.3.2.1

nin i„râb keyfiyeti ................................................................. 127‟ك de yer alan‟َلْواَلَك .2.3.2.2

in ismi hakkında ........................................................................... 127‟ال الّنبِفَية للجنس .2.3.2.3

2.3.2.4. Câmid ve müfred olarak gelen haberdeki zamir hakkında ..................................... 128

2.3.3. Bağdat ekolü doğrultusundaki görüşleri......................................................... 129

2.3.3.1. Haberi ref eden âmil hakkında ............................................................................. 129

2.3.3.2. Muzâriyi nasbeden manevî âmil hakkında ........................................................... 129

2.3.4. Ekoller dışında kalan diğer görüşleri ............................................................. 130

ile isminin ayrılması ..................................................................... 130 ال النبفية للجنس .2.3.4.1

2.3.4.2. Başına elif-lâm gelen İsmu‟l-fâilin ameli ............................................................. 131

nın sonrasının, öncesinin hükmüne dahil edilmesi ......................................... 131‟َحَتي .2.3.4.3

nın zarf oluşu dışında farklı kullanımı var mıdır? ......................................... 131„ِسَوى .2.3.4.4

2.3.4.5. Bedelin „âmili ..................................................................................................... 131

2.3.4.6. Nevâsih fiillere gelen zamirin durumu ................................................................. 132

2.4. er-Rummânî‟nin Diğer Nahivcilerin Görüşlerine Yaklaşımı .................................. 132

2.5. er-Rummânî‟nin Sarf İlmine Dair Görüşleri .......................................................... 137

IV

2.5.1. er-Rummânî‟nin iştikāka bakışı ..................................................................... 138

2.5.2. er-Rummânî‟de kelime ve kelime çeşitleri ..................................................... 139

2.6. er-Rummânî‟nin Anlambilim Açısından Değeri .................................................... 141

2.6.1. er-Rummânî‟ye göre harfler ve anlamları ...................................................... 145

2.6.2. er-Rummânî‟nin terâduf anlayışı ................................................................... 146

2.6.3. er-Rummânî‟nin i„râba bakışı ........................................................................ 151

2.6.4. Belâgatta er-Rummânî .................................................................................. 153

2.7. Mantık İlminin Nahve Etkisi ve er-Rummânî‟nin Konumu ................................... 156

2.8. er-Rummânî‟nin Yeni Bir Terminoloji Arayışı...................................................... 162

SONUÇ .......................................................................................................................... 166

KAYNAKÇA VE KISALTMALAR ............................................................................. 169

EKLER .......................................................................................................................... 187

ÖZGEÇMĠġ .................................................................................................................. 193

ÖZET

DOKTORA TEZĠ

ER-RUMMÂNÎ, HAYATI, ESERLERĠ VE ARAP GRAMERĠNDEKĠ YERĠ

Mustafa KAYA

DanıĢman : Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ

2007-Sayfa : IX+193.

Jüri : Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ

: Prof. Dr. Hüseyin TURAL

: Prof. Dr. Naci OKÇU

: Prof. Dr. Nevzat H. YANIK

: Doç. Dr. Musa YILDIZ

Bu tez, 296-384/906-994 yılları arasında yaşamış olan Arap Gramerinin önde

gelen isimlerinden er-Rummânî‟nin hayatını, eserlerini, Arap Gramerine ve metodo-

lojisine katkılarını ele almaktadır. Öte yandan bu çalışma; Mantık ilminin, Nahiv

Usûlüne etkisi ve bu etkinin tarihî gelişimini, er-Rummânî‟nin rolünü dikkate alarak

incelemektedir.

Anahtar Kelimeler: er-Rummânî, Arap Gramer Metodolojisi, Nahiv Usûlü, Mantık.

ABSTRACT

Ph. D. THESIS

AL-RUMMĀNĪ, LIFE, WORKS AND HIS ROLE IN ARABIC GRAMMAR

Mustafa KAYA

Supervisor : Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ

2007-Pages : IX+193.

Jury : Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ

: Prof. Dr. Hüseyin TURAL

: Prof. Dr. Naci OKÇU

: Prof. Dr. Nevzat H. YANIK

: Assoc. Prof. Dr. Musa YILDIZ

This study is about al-Rummānī who has lived between 296-384/906-994, his

life, works, contributions to Arabic Grammar and its methodology. On the other

hand, in this study; the effect of Logic on the Arabic Grammar methodology (Usūl

al-Nahw) and the historical development of this effect were analyzed, by considering

the role of al-Rummānī.

Key Words: al-Rummānī, Arabic Grammar Methodology, Usūl al-Nahw, Logic.

ÖNSÖZ

Bu çalışma, onu anlatan ya da onun hakkında yorum yapan kişilerin açıkla-

maları dikkate alındığında, o kadar da kabul görmeyen mu„tezilî bir gramerci olduğu

anlaşılan Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ b. „Alî er-Rummânî‟nin hayatını, eserlerini, Arap

Gramerine ve metodolojisine yaptığı katkıları ele almaktadır.

Çalışmamızın amacı; bir dilci ve müfessir, hatta kelâmcı olarak karşımıza çı-

kan er-Rummânî‟yi bütün yönleriyle tanıtmak, eserlerini yorumlamak, hakkında ya-

pılan yorumları nakletmek ve Nahiv Usûlü, Mantık ilminin Nahiv Usûlüne etkisi ve

Anlambilim açısından onun ilmî değerini ortaya koymaktır. Bu maksatla onun hak-

kında bilgi veren klâsik ve yeni kaynaklar gözden geçirilmiş, kendi eserlerine ulaşıl-

mış, farklı kütüphaneler taranmış, en küçük bilgiler göz ardı edilmeyerek, daha fazla

materyale ulaşılmaya çalışılmıştır.

Tezin giriş kısmında; er-Rummânî‟nin Arap Gramerindeki yerinin, çalışmala-

rına yansıyan kişiliğinin ve bilimsel altyapısının daha iyi belirlenebilmesi amacıyla,

er-Rummânî‟nin yaşadığı yüzyılı da içerisine alan, her dönemin önde gelen dil âlim-

leri hakkında açıklayıcı bilgilerin yer aldığı Arap Gramerinin oldukça özet bir tarihi

sunuldu ve er-Rummânî‟nin yaşadığı yüzyıldaki siyasî ve sosyal yapı ortaya konma-

ya çalışıldı.

Birinci bölümde; “Giriş”‟te kısaca bahsedilen siyasî, sosyal ve kültürel etki-

nin şekillendirdiği er-Rummânî‟nin hayatı ve eserleri ele alındı. Bu yapılırken, onun

kişiliği ve ahlâkı, inanç sistemi ve dünya görüşü, öğrenim süreci ve hocaları, çağdaşı

olan diğer dil âlimleriyle münasebeti, yetiştirdiği öğrencileri ve olumlu ya da olum-

suz ondan bahseden kimselerin düşünceleri objektif bir biçimde aktarılmaya çalışıldı.

Günümüzde ulaşılabilen veya ulaşılamayan ve yazma hâlinde ya da yayınlanmış

eserleri, ilgilendiği ilim dalları dikkate alınarak tasnif edildi. Ulaşabildiğimiz bütün

çalışmaları, şekil, üslûp ve muhteva bakımından değerlendirildi. Yazma nüshaları

hakkında açıklayıcı özet bilgiler verilmeye çalışıldı. Zaman zaman eserler, muhteva-

ları dikkate alınarak yorumlandı ve yer yer aynı kategorideki diğer eserlerle veya

kendi eserleriyle karşılaştırmalara gidildi. er-Rummânî‟nin şerh ettiği eserlerdeki üs-

lûbu ele alındı. Onun üslûbu, o eserin diğer şârihinin yazdığı şerhteki üslûbuyla kar-

şılaştırıldı. Böylece eserlerinden yola çıkarak, er-Rummânî‟nin Arap Gramerindeki

konumuna ve değerine yönelik bir ön hazırlık yapılmış oldu.

VIII

İkinci bölümde ise; gerek eserlerinden elde edilen bulgular ve gerekse ondan

bahseden diğer kaynakların sunduğu bilgiler ışığında, Nahiv Usûlüne getirdiği yeni

yorumu ve bakış açısı, diğer dilcilerle mukayesesi, dil ekolleri içerisindeki yeri ve

önemi, ekollerden farklı baktığı meseleler, Sarf ilmine katkıları, Mantığı ve diğer

ilim dallarını ilgilendiren yorumları ve kendine has ıstılâhlarıyla evrensel bir termi-

noloji oluşturma çabası örnekler verilerek açıklandı.

Bu noktada, gerek kaynak tespiti ve temini ve gerekse bilgilerin işlenmesine

katkılarından ötürü başta tez hocam Prof. Dr. Süleyman TÜLÜCÜ‟ye, engin bir hoş-

görü ve sabırla tezi düzelterek bu hâle gelmesinde büyük emeği geçen ve kaynak te-

mini noktasında yardımlarını esirgemeyen diğer jüri üyesi hocalarım, Prof. Dr. Hü-

seyin TURAL‟a, Prof. Dr. Naci OKÇU‟ya, Prof. Dr. Nevzat H. YANIK‟a ve Doç.

Dr. Musa YILDIZ‟a minnettar olduğumu belirtmek isterim. Ayrıca, mesailerinin bir

bölümünü bana ayırarak tezi gözden geçirme nezaketinde bulunan çalışma arkadaşla-

rıma ve hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. er-Rummânî hakkında kaleme aldığı

çalışmalarını bana gönderme nezaketini gösteren el-Mutevellî Ramazân Ahmed ed-

DEMÎRÎ‟ye de şükranlarımı sunuyorum.

Tezimizin, er-Rummânî‟nin Mantık-Nahiv ilişkisi bağlamında detaylı bir şe-

kilde incelenmesi, gramerde işlediği konuların ve kullandığı ıstılâhların genişçe ele

alınıp değerlendirilmesi ve bu ıstılâhların, onun, gramerde evrensel bir terminoloji

amacı güdüp gütmediğinin ispatı sadedinde, Türkçe başta olmak üzere diğer diller-

deki karşılığının, karşılaştırmalı dilbilim açısından gözler önüne serilmesi gibi konu-

larda, ileride yapılacak çalışmalara yardımcı mahiyette, mütevazı bir ilk adım görül-

mesini ümit etmekteyiz.

Erzurum – 2007 Mustafa KAYA

GENEL KISALTMALAR

a.g.m. : adı geçen makale

a.g.t. : adı geçen tez

A.e. : Aynı eser

a.y. : Aynı yer

b. : ibn

Bkz. : Bakınız

c. : cilt

çev. : çeviren

ed. : edition

H. : Hicrî

haz. : hazırlayan

Hz. : Hazreti

Ktp. : Kütüphanesi

mad. : maddesi

nşr. : neşreden

nr. : numara

öl. : ölümü

s. : sayfa

sad. : sadeleştiren

sy. : sayı

ts. : tarihsiz

vb. : ve başkaları, ve bunun gibi, ve benzerleri

v.dğr. : ve diğerleri

vd. : ve devamı

vs. : ve saire

vr. : varak

y.y. : yeri yok, yersiz

Yay. : Yayını,Yayınları

GĠRĠġ

er-RUMMÂNÎ DÖNEMĠ (IV./X. YÜZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN

GRAMER ÇALIġMALARI VE BU DÖNEMĠN SOSYO-KÜLTÜREL YAPISI

0.1. IV./X. Yüzyıl Sonuna Kadar Yapılan Arap Dili ve Gramerine Yönelik Ça-

lıĢmalar

Nahivciler, Arap dili grameri ile ilgili ilk dönemlerden itibaren çalışmalar

başlatmış, değişik coğrafî bölgelere onların öğrencileri tarafından taşınan bu çalışma-

lar işlenerek anlaşılmaya çalışılmış, zamanla farklı yorumların dolayısıyla beraberin-

de farklı ekollerin oluşmasına kadar devam eden sistematik bir sürece girilmiştir. Bu

tarihî süreç içerisinde Arap diline katkı yapan dil âlimlerinin kısaca ele alınması, ya-

pılan çalışmaların nasıl bir seyir takip ettiğinin ve ne gibi aşamalardan geçtiğinin be-

lirlenmesi, er-Rummânî (öl. 384/994) döneminin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

0.1.1. Gramer çalıĢmaları

Arapçada gramer, Nahiv adıyla bilinir. Nahiv kelimesi sözlük anlamı itibariy-

le; “yön, yol ve kasıt, yöntem, tarz, metot” demektir. Masdar olarak “yönelmek”,

“kastetmek” ve “meyletmek” anlamlarına gelir1. Zarf olarak; “gibi, kadar, göre” an-

lamları da vardır2. Istılâhî açıdan ilk dönemler itibariyle hem Morfoloji hem de Sen-

taksı içine alan bir anlamda kullanılmış olsa da, III. / IX. yüzyıldan sonra Morfoloji,

Sarf adı altında müstakil bir bilim dalı hâline gelmiştir. Dolayısıyla Nahiv adı altın-

da, içinde Sarfın da yer aldığı gramer kastedilmektedir. Daha çok gramerin Sentaks

kısmını ifade eden Nahiv ilmi ise; cümlenin doğruluğunu tespit eden bir kıyas ilmi

olmasının yanı sıra, ifadelerin analizine, konuşan kişinin kastettiği anlamın eksiksiz

anlaşılmasına yardım eden bir araçtır3.

0.1.1.1. Nahiv çalıĢmalarının baĢlamasına sebep olan âmiller

Arap Gramerinin tespitine ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar, temelde bazı

dinî ve siyasî nedenlere dayanmaktadır. İslâmiyet‟in özellikle Arap olmayanlar ara-

1 Kitâbu‟l-„Ayn, III, 302-303; es-Sıhâh, VI, 2504; Lisânu‟l-„Arab, XV, 309-310, “ ” mad. 2 Ilse Lichtenstädter-Nihad M. Çetin, “Nahiv”, ĠA, IX, 35. 3 Istılahî açıdan nahvin çok sayıda tanımı yapılmıştır. Nahivcilerin yaptıkları bu tanımlarla ve bu ilme

neden Nahiv adının verilmiş olabileceği ile ilgili geniş bilgi için bkz. Selami Bakırcı-Kenan

Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, s. 14-17.

2

sında yaygınlaşmasıyla birlikte, başta Kur‟ân‟ın bazı ayetlerinin yanlış okunması ol-

mak üzere, konuşurken konuşmada ve yazıda yapılan her türlü dil hatası ve fasih leh-

çeden ayrılma demek olan4 lahnın ortaya çıkması

5 ve böylece dilin safiyetinin bo-

zulmaya başlaması; dönemin bilginlerini Nahvin çerçevesini belirlemeye ve kuralla-

rını koymaya yöneltmiştir. İlk Nahiv çalışmaları arasında; Arapların, dillerini koru-

mak ve bozulmasını engellemek amacıyla yaptıkları faaliyetler yer almaktadır. Keli-

me sonlarının harekeleriyle ilgili temel kaidelerinin belirlenmesine yönelik ilk çalış-

maların Nahiv ilmi bünyesinde başladığı bir zamanda, Sarf ilmini ilgilendiren kelime

yapısıyla alâkalı iştikāk, i„lâl vb. hususların da esaslarının tespiti çalışmaları başlamış

ve bunlar birbirine paralel olarak III. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu dönemden

sonra ise bir farklılaşma söz konusu olmuştur. O hâlde, Sarf ilminin ortaya çıkış se-

bepleri de, Nahvin ortaya çıkış sebeplerinden farklı değildir. Çünkü dildeki hata ve

bozulma sadece i„râbda olmayıp, bazen de kelime bünyesinde görülmekte idi. Bu iti-

barla ilk devirlerde kelime yapısıyla ilgili hatalar göz ardı edilerek, sadece i„râbla

alâkalı önlemlerin alındığını düşünmek doğru değildir. Dolayısıyla Sarfa dair ilk ça-

lışmaların Nahiv çalışmalarıyla birlikte başlamış olması, tabiî bir neticedir6. Dinî

kaygılarla başlanan bu çalışmalar, daha sonra aynı hocalardan ders alan öğrencilerin

zamanla farklı görüşler ortaya koyması, bu görüşlerin siyasetin de etkisiyle farklı

merkezlerde toplanmasıyla ekolleşme sürecine girmiştir.

İlk gramer çalışmalarının başlamasına neden olan faktörlerden en önemlisi,

Kur‟ân‟ın doğru okunmasını sağlama gayreti ve Arapların yabancı milletlerle karış-

ması sonucu yaygınlaşan lahn olaylarıdır7. Esasen Câhiliye döneminden beri mevcut

olan8 hatalı okumalar, özellikle İslâm dinini seçen ve bu dinin dilini öğrenen yabancı

4 Hüseyin Tural, Salāhuddīn as-Safadī ve Tashīhu‟t-Tashīf Adlı Eseri, Basılmamış Doçentlik Çalışma-

sı, s. 56. 5 Lahn hakkında geniş bilgi için bkz. Fî Usûli‟n-Nahv, s. 7-15; ed-Dirâsâtu‟l-Luğaviyye, s. 34-36; Hü-

seyin Tural, Salāhuddīn as-Safadī, s. 55-59; Yakup Civelek, Arap Dilinde Ġ„râb Olgusu, s. 64-69. 6 Mehmet Yavuz, Ġbn Cinnî, Hayatı ve Arap Gramerindeki Yeri, s. 5. İlk dönemlerde kelimenin bün-

yesiyle ilgili yapılan hatalara örnek olarak bkz. Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 22; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s.

36. 7 Ignace Goldziher, “Arap Dili Mektepleri”, çev. Süleyman Tülücü, EAÜĠFD, IX (1990), s. 330. 8 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 17. Ahmed „Abdulgafûr „Attâr, Mukaddimetu‟s-Sıhâh (s. 15-20)‟ında

Câhiliye döneminde yapılan lahn ile ilgili bilgi vererek, Câhiliye şiirinden örnekler getirir. Yine dil

ile ilgili malzemeler toplanırken çöllere yapılan yolculuklarda, bazı kabilelerden dil ve edebiyat mal-zemelerinin alınmadığını söylemekte, bu durumu, o halkların dillerindeki yabancı lafızların ve lahnın

mevcudiyetine bağlamaktadır.

3

milletler nedeniyle daha da artmış, Hz. Peygamber döneminden başlayarak bu konu-

da önlemler alınmaya çalışılmıştır9. Meselâ, İslâm‟ın ilk yıllarında bir kişinin Hz.

Peygamber‟in huzurunda konuşurken dilde hata yapması sonucu, onun: “KardeĢiniz

yanıldı, onu irĢâd edin” dediği görülüyor10

. Yine Hz. Ebû Bekr‟in “Andolsun okuyup

hazfetmek, okuyup lahn etmekten bana daha sevimli gelmektedir”11

diyerek lahna

dikkat çekmesi, Hz. Ömer‟in kendisine yazılan yanlış bir mektup dolayısıyla Ebû

Mûsâ el-Eş„arî„yi uyarması ve kâtip hakkında yaptırım emretmesi12

, Basra‟ya, Azer-

baycan‟a gönderdiği mektuplarında, sürekli Arapçanın doğru öğrenilmesini istemesi,

Ebu‟l-Esved ed-Du‟elî (öl. 67/686)‟ye Basralılara i‟râbı öğretmesini telkin etmesi13

,

yine Hz. Ali (öl. 40/661)‟nin ed-Du‟elî‟ye; “Ülkenizde lahn olduğunu iĢittim” diye-

rek rahatsızlığını dile getirmesi14

; lahnın dildeki varlığı ve ortadan kaldırılmasına yö-

nelik çabaları göstermesi açısından önemlidir. Başlangıçta şiirlerde ve günlük ko-

nuşmalarda rastlanan az sayıdaki hatalar, zamanla Kur‟ân ayetlerinin bir kısmının

yanlış okunmasına kadar gitmiş ve artış kaydetmiştir. Hz. Ömer döneminde bir şahıs

bir bedevîye, Tevbe suresinde geçen “ , Allah müĢriklerden be-

ridir, Resûlü de…”15

ayetindeki kelimesini lahn yaparak şeklinde okumuş,

Hz. Ömer bunu duyunca, dili çok iyi bilenler dışında kimsenin Kur‟ân okutmamasını

emretmiştir16

. Kısacası, yaşanan bu ve benzeri birçok olay neticesinde, dil âlimleri

dilin kurallarını tespit etmeye girişmiş, böylece Nahiv çalışmaları başlamıştır.

0.1.1.2. Ġlk Nahiv çalıĢmaları

Yukarıda bahsedilen nedenlerden dolayı başlatılan çalışmaların ilk defa kim

tarafından ve ne zaman yapıldığı konusunda dil âlimleri farklı görüşler ileri sürmüş-

tür. Ebû „Alî el-Fârisî (öl. 377/987) ve Ahmed b. Fâris (öl. 396/1005) Gramer ilminin

9 İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 301. 10 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 5; el-Hasâ‟is, II, 8; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 82; el-Muzhir, II, 396; el-

Ġktirâh, s. 35; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 11. 11 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 5; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 89; el-Muzhir, II, 397. 12 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 6; el-Hasâ‟is, II, 8; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 80; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s.

12. 13 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 51; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 12. 14 Târîhu‟l-Hulefâ‟, s. 181. 15 Tevbe (9), 3. 16 el-Hasâ‟is, II, 8; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 20; Min Târîhi‟n-Nahv, s. 10.

4

insanlık tarihi kadar eski olduğunu, gramer bilgisinin tevkifî olduğunu ve nesilden

nesile bu bilgilerin aktarıldığını ileri sürüp delil olarak; “ , Allah

Âdem‟e bütün isimleri öğretti”17

ayetini gösterirler18

. İbn Cinnî (öl. 392/ 1001) ise,

bu görüşü kabul etmemekle birlikte kesin bir kanaate varamadığını, bu yüzden farklı

görüşleri eserine almakla yetindiğini belirtir19

. İlk Nahiv çalışmalarının yapılmasının

ve kurallarının konulmasının, Hz. Ali‟nin isteğiyle Ebu‟l-Esved ed-Du‟elî tarafından

gerçekleştirildiği görüşü, dilcilerin çoğunluğu tarafından paylaşılmaktadır. Bir grup

dilci, ilk bilgileri ortaya koyan kişinin Hz. Ali olduğunu ileri sürmektedir. Buna göre

o, “Kelâmın tamamı isim, fiil ve harftir; isim müsemmadan haber veren, fiil kendisiy-

le haber verilen, harf ise bir mana ifade eden Ģeydir” cümlesini yazarak ed-Du‟elî‟ye

vermiş, buna ilâvelerde bulunmasını söylemiş, ed-Du‟elî de “bab” adı altında yazdığı

her konuyu Hz. Ali‟ye arz etmiştir20

. Yine Hz. Ali‟nin ona, fâ„ilin merfû, mef„ûlün

mansûb, muzâfun ileyhin de mecrûr olduğunu söylediği de belirtilir21

. ed-Du‟elî‟nin

yapılan yanlışlıklar, hatta kızının dahi yaptığı i„râb yanlışı22

karşısında duyduğu

üzüntü sonucu, Ziyâd b. Ebîh‟e gelerek birtakım esaslar vaz„ etmesi hususunda on-

dan izin istediği, başka bir rivayette Ziyâd‟ın ondan bu talepte bulunduğu şeklinde,

özellikle es-Sîrâfî (öl. 368/978), ez-Zubeydî (öl. 379/989), İbnu‟n-Nedîm (öl.

385/965) ve Ebu‟l-Berekât İbnu‟l-Enbârî (öl. 577/1181) tarafından öne sürülen bir

görüş de mevcuttur23

.

Nahiv çalışmaları hakkında yapılan rivayetleri çoğaltmak mümkündür. Yuka-

rıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere yapılan bu ilk çalışmalar için, daha çok Hz.

Ali ve ed-Du‟elî‟nin isimleri geçmektedir. Nitekim Ebû Hâtim es-Sicistânî (öl. 248/

862), Ebu‟t-Tayyib el-Lugavî (öl. 351/ 962), es-Sîrâfî, Ebu‟l-Berekât İbnu‟l-Enbârî,

İbnu‟n-Nedîm, es-Suyûtî (öl. 911/ 1505) gibi birçok dilci aynı fikri ileri sürmekte-

17 Bakara (2), 31. 18 İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 10-15. 19 el-Hasâ‟is, I, 41-46. İbn Cinnî, hayatı, eserleri ve görüşleri hususunda geniş bilgi için bkz. Mehmet

Yavuz, Ġbn Cinnî, Hayatı ve Arap Gramerindeki Yeri. 20Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 18; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 39; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 16-17. 21 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatürü, s. 72-73; Mahmud Es„ad, Ġslâm Tarihi, s. 141. 22 ed-Du‟elî, bir gece kızı ile beraber gökyüzünü seyrederken kızı; “Gökyüzü ne kadar da güzel!” an-

lamını kastederek “ ” demiş, babası da onun; “ ” demesi gerektiğini söylemiş-

tir. Bkz. Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s.36-37; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 21. 23 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 22; el-Fihrist, s. 60; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 21.

5

dir24

. Ancak İbn Fâris ve Yâkūt el-Hamevî (öl. 626/1229) gibi, Nahvin Ashâb tara-

fından önceden bilindiğini, ed-Du‟elî‟nin ise onu geliştirip yenilediğini söyleyen dil-

ciler de mevcuttur25

. Bu iki görüş dışında özellikle müsteşriklerin ileri sürdüğü, Nah-

vin Aristo mantığından etkilenerek oluşturulduğunu, Lâtin gramerine ait birtakım

bilgi ve fikirleri Arapların hangi yolla elde ettiklerinin henüz bilinmediğini, Ebû

„Amr b. el-„Alâ‟ (öl. 154/ 771) ve „Îsâ b. „Omer es- Sekafî (öl. 149/766)‟nin bu ilmin

ilk temsilcileri olduğunu savunan bir görüş de mevcuttur26

. Şevkî Dayf, Arapların

yabancı milletlerin gramerinden haberdar olduğunu, fakat kendi fikir ve yetenekleri

sayesinde Arap nahvini meydana getirdiklerini, sonraki dönemlerde dilin geliştiril-

mesi bağlamında bazı kural ve ölçülerin alınarak, içerisinde Yunan felsefesinin de

bulunduğu birtakım yabancı kültürlerden yararlanıldığını kabul eder27

.

Sonuç olarak, klâsik kaynakların çoğunda, bu konuda ilk çaba ve çalışmaların

ed-Du‟elî tarafından gerçekleştirildiği belirtilmiştir. Şu an için bunu doğrulamak ol-

dukça güçtür. Ancak, Nahvin ortaya çıkışında, öğretiminde ve ekolleşmesinde onun

ilk çabalarının rolünün olduğu muhakkaktır28

. Kim yapmış olursa olsun, ilk dönem-

lerde ortaya konan ve Sîbeveyh29

(öl. 180/796)‟in el-Kitâb‟ında mükemmel çizgisine

ulaşan bu çalışmalar, meyvelerini vermiş, Arap dili bozulmaktan, Kur‟ân ise hatalar-

dan ve tahriften korunmuştur. Öte yandan, yabancı unsurların bu dili daha sistematik

ve kolay öğrenmeleri için uygun zemin oluşturulmuştur.

0.1.1.3. Ġlk Arap gramercileri ve faaliyetleri

Sözlü kültürün yaygın olduğu erken dönemlerde, ed-Du‟elînin öğrencilerin-

den ve Tâbi„înin büyüklerinden Nasr b. „Âsım el-Leysî (öl. 89/707), şiir râvîsi

„Anbesetu‟l-Fîl (öl. 100/718‟den sonra), ed-Du‟elî‟den sonra bu ilmi belirgin hâle

getirdiği için Nahvi vaz„ eden ilk kişi olduğu söylenen „Abdurrahmân b. Hurmuz (öl.

24 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 24 -25. 25 İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 13; Mu„cemu‟l-Udebâ‟ , I, 80. 26 Carl Brockelmann, “Arabistan (Edebiyat)”, ĠA, I, 535. 27 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 20. 28 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 48. 29 Hayatı hakkında bkz. Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 65; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 63-65; Tabakātu‟n-

Nahviyyîn, s. 66-72; el-Fihrist, s.76; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 54-58; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 346; Vefeyâ-

tu‟l-A„yân, III, 463; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 229.

6

117/735) ilk Arap gramercilerinden kabul edilir30

. es-Sîrâfî, Nahvi ilk vaz„ eden kişi-

ler arasında Nasr b. „Âsım‟ı da zikretmektedir31

. İlk önemli nahivcilerden birisi de

Basralı „Abdullah b. Ebî İshâk el-Hadramî (öl. 117/735)‟dir32

. Aynı zamanda bir kı-

raat âlimi olan el-Hadramî, Basra dil mektebinin gerçek kurucusu kabul edilmiştir33

.

O, Nahvi ilk defa „illetleriyle ortaya koyan kişidir34

. Yûnus b. Habîb (öl. 182/798),

el-Hadramî hakkında: “O ve Nahiv, birbirleriyle özdeĢleĢmiĢtir”35

demektedir.

Nahiv hakkında kitap yazmış olması muhtemel ilk âlimin Ebû İshâk el-

Hadramî olduğu belirtilmektedir36

. Zira mevcut eski kaynaklarda ondan iktibaslarda

bulunulduğu bilinmektedir. Gerek Ebu‟t-Tayyib el-Lugavî, gerekse es-Suyûtî, el-

Hadramî‟nin hemze ile ilgili sözleri ve tutturduğu notlardan bir kitap meydana geti-

rildiğini söylemiştir37

. Yine ilk çalışma yapanlardan birisi olarak Yahyâ b. Ya„mer

(öl.129/746)‟den bahsedilmektedir38

. Daha sonra „Îsâ b. „Omer es-Sekafî ve Ebû

„Amr b. el-„Alâ‟ gelir. Klâsik kaynakların hemen hemen tümü, es-Sekafî ve onun el-

Câmi„ ve el-Ġkmâl (el-Mukmil) adlı eserlerinden bahsetmiş39

, el-Halîl b. Ahmed40

(öl.

175/791)‟in bu konuda inşâd ettiği aşağıdaki beyitlere yer vermiştir41

. (Remel):

“ „Îsâ b. „Omer‟in ortaya koyduğu dıĢında Nahvin bütün hepsi yok oldu.

ġu Ġkmâl ve Ģu da Câmi„ dir ve her iki eser insanlar için bir GüneĢ ve Aydır”.

Günümüzde henüz ulaşılamayan bu iki eser, Nahvin o döneme kadar bilinen mesele-

lerini toplamayı hedefleyen, ikinci merhaleye geçişi temsil eder. el-Hadramî‟nin di-

30 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 33. 31 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 38. 32 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 31-33; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 104; ez-Ziriklî, el-A„lâm, IV, 71; GAS, IX, 36. 33 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 18. 34 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 31; Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 12-13; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 55. 35 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 43; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 105. 36 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 29. 37 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 12; el-Muzhir, II, 398. 38 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 380-381. 39 el-Fihrist, s. 90. 40 Hayatı hakkında bkz. Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 27-41; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 54-56; el-Fihrist, s.

63-64; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 45-47; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XI, 72-77; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 375-382;

Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 244; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 557. 41 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 23; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 49; el-Fihrist, s. 62; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 29-

30; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 375; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVI, 147; el-Muzhir, II, 399-400; Târîhu‟n-

Nahvi‟l-„Arabî, s. 63; Hüseyin Tural, “Îsâ b. Ömer es-Sekafî”, DĠA, XXII, 485.

7

ğer önemli talebesi Ebû „Amr b. el-„Alâ‟ ise, yedi büyük kıraat âliminden biri olup,

Nahiv alanında devrinin önde gelen isimlerindendir. Kendisinden Yûnus b. Habîb

(182/798), Mu„âz el-Herrâ‟ (öl. 187/802) ve el-Asma„î (öl. 216/831) ders almıştır. Bu

yönüyle âlimlerin hocası lakabını almıştır42

. Ayrıca Eyyâmu‟l-„Arab ve şiirde derin

vukufiyeti bulunan Ebû „Amr b. el-„Alâ‟, dil malzemesinin çoğunu, Câhiliye devrin-

de yaşamış bedevîlerden seçmiş olmasıyla tanınır. Dil çalışmalarında bu iki âlim bir-

birlerinden farklı bir yol takip etmiş, Ebû „Amr, çağdaşı es-Sekafî gibi kıyasa muha-

lif olarak aktarılan rivayetleri reddetmemiş, aksine bu tür rivayetleri şâz olarak de-

ğerlendirmiş fakat bunlar üzerine kıyasta bulunmamıştır43

. es-Sekafî ise kıyası ön

plana çıkarmış, kıraatları tercih ederken dile dayanmış, bu yönüyle insanların onun

kıraatine fazla itibar etmemelerine neden olmuştur44

. İlk eser telif eden Arap gramer-

cileri arasında yer alan bir diğer isim de, Kûfe ekolünün kurucusu sayılan, Nahve da-

ir el-Faysal‟ıyla Ebû Ca„fer er-Ru‟âsî (öl. 175/791)‟dir45

. Bir tablo hâlinde, ed-

Du‟elî‟den itibaren ilk dönem dilcilerini şu şekilde gösterebiliriz (Hoca-öğrenci):

ed-Duelî ed-Duelî

Yahyâ b. Ya„mer Nasr b.„Âsım Meymûnu‟l-Akran „Anbesetu‟l-Fîl

el-Hadramî Ebû „Amr b. el-„Alâ‟

„Îsâ b.„Omer es-Sekafî

„Îsâ b.„Omer es-Sekafî er-Ru‟âsî el-Ahfeş Ebû Zeyd el-Ensârî

er-Ru‟âsî el-Halîl Sîbeveyh Ebû Zeyd el-Ensârî Yûnus el-Kisâ‟î Sîbeveyh

el-Ferrâ‟ el-Kisâ‟î Sîbeveyh el-Kisâ‟î Ebû Zeyd el-Ensârî Sîbeveyh el-Ferrâ‟

el-Ferrâ‟ Sîbeveyh

42 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 58. 43 Yavuz, a.g.t., s. 10. 44 es-Sehâvî, Cemâlu‟l-Kurrâ‟, II, 430-431. 45 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 123; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 82-83.

8

0.1.2. Arap dil ekolleri

Yukarıda kısaca bahsedilen, Arap Grameri üzerine ilk çalışmaları yapan dil

âlimleri, ilk önce Basra‟da bu faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. er-Ru‟âsî‟nin

Kûfe‟ye gelmesiyle ikinci bir faaliyet merkezi de yavaş yavaş Kûfe olmuştur. Böyle-

ce, başlangıçta bireysel gayretler olarak ortaya çıkan dil çalışmaları, zamanla farklı

merkezler etrafında toplanarak artık bir ekolleşme sürecine girmiştir. İlerde yer veri-

leceği üzere, birtakım tarihî, siyasî ve sosyal etkenler nedeniyle gerek dil malzemesi-

nin toplanmasında, gerekse bu malzemenin değerlendirilmesinde birbirlerinden farklı

yollar takip eden, aslında daha çok coğrafî konumları gereği farklı adlar alan Arap dil

ekolleri arasında, başta Basra ve Kûfe ekolleri gelmektedir. Bu iki ekol arasındaki ih-

tilâfların temelinde, iki şehir arasındaki siyasî rekabetin büyük rolü olmuştur. Bu iki-

si dışında, er-Rummânî‟nin mensup olduğu kabul edilen Bağdat ekolü de Arap dili

ve gramerine büyük katkılar sağlamıştır.

0.1.2.1. Basra dil ekolü ve temsilcileri

Daha önce de bahsettiğimiz gibi Basra'da ilk Nahiv çalışmalarını Ebu‟l-Esved

ed-Du‟elî başlatmış, sonraları Nasr b. „Âsım, „Anbesetu‟l-Fîl, „Abdurrahmân b.

Hurmuz ve Yahyâ b. Ya„mer gibi talebeleri devam ettirmişlerdir. Nahvi ilk kuran ki-

şi olduğu söylenen Nasr b. „Âsım, Yahyâ b. Ya„mer ile birlikte ( ) gibi şekil

bakımından benzeşen harfleri noktalayarak birbirinden ayırmıştır46

. Bunlar Basra dil

ekolünün ilk tabakası ve ilk kurucuları sayılmakla birlikte, „Abdullâh b. Ebî İshâk

el-Hadramî‟nin bu ekolün gerçek kurucularından biri olduğu kabul edilir47

.

el-Hadramî‟den sonra öğrencileri olan „Îsâ b. „Omer es-Sekafî, „Ebû „Amr b.

el-„Alâ‟ ve Yûnus b. Habîb Nahiv ilminin, dolayısıyla da Basra dil ekolünün ilk

önemli temsilcileri arasında yer almaktadır. Ebû „Amr b. el-„Alâ‟, Nasr b. „Âsım‟ın

öğrencisidir. Bu dilciler de ikinci tabakayı oluşturmaktadır. Nasr b. „Âsımla başlayıp

Ebû „Amr ile sona eren, Nahivde kıyas ve telifin başladığı bu vaz„ ve oluşum döne-

mi, sonradan yerini farklı görüşlerin ve yorumların ortaya çıktığı, tartışmaların baş-

46 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 380; Min Târîhi‟n-Nahv, s.35. 47 Hayatı hakkında bkz. Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 12-13; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 42-45; Nuzhetu‟l-

Elibbâ‟, s. 26-28; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 104; Vefeyâtu‟l-A„yân, VI, 390; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 42.

9

ladığı yeni bir döneme bırakır.

Nahiv çalışmalarının tedvin ve tasnif dönemine girişini hazırlayan ve hızlan-

dıran48

, Basra‟da faaliyet gösteren bu ilk dilcilerden sonra, dilin birçok meselesine el

atan, kuralları tespit edip açıklamalar yaparak grameri sağlam bir zemine oturtmaya

çalışan, Basra dil mektebinin en önemli temsilcisi konumundaki, el-Halîl b. Ahmed,

Ebu‟l-Hattâb el-Ahfeş -el-Ahfeşu‟l-Ekber- (öl. 172/788) ve Yûnus b. Habîb‟i gör-

mekteyiz. Bunlar da üçüncü tabakayı oluşturmaktadır49

. Ebû „Amr b. el-„Alâ‟‟dan

ders alan, Hicâz, Necd ve Tihâme çöllerinde yaşayan bedevî Araplardan dille ilgili

materyalleri derleyen50

, arûz ve lugat ilimlerinin vazı„ı olan Kitâbu‟l-„Ayn sahibi el-

Halîl, Nahiv ilmini disipline eden, çalışmalarıyla da gramere yön veren bir dilcidir51

.

Ebû „Amr b. el-„Alâ‟‟nın öğrencilerinden Yûnus b. Habîb de, Sîbeveyh, el-Kisâ‟î (öl.

189/804) ve Ebû Zekeriyyâ el-Ferrâ‟ (öl. 207/822)‟ya hocalık yapmış, Sîbeveyh‟in

el-Kitâb‟ında kendisinden nakillerde bulunmuş olduğu dönemin önemli dilcilerin-

dendir52

.

Daha sonra el-Halîl‟in öğrencisi Sîbeveyh, başta hocasının olmak üzere za-

manına kadar gelen diğer nahivcilerin görüşlerine kendi bilgi ve tecrübelerini de ka-

tarak günümüze kadar gelen en eski ve hacimli Nahiv kitabını (el-Kitâb) yazmıştır.

Neredeyse bütün Nahiv usûl ve kaideleri, el-Halîl ve Sîbeveyh‟in eliyle işlenmiş ve

gelecek nesillere güvenli bir şekilde aktarılmıştır. Arap dilinin gramerini çoğu zaman

en ince detaylarına kadar belirlediği el-Kitâb adlı eserini, Sîbeveyh‟in es-Sekafî‟nin

bir eserini temel alarak ve el-Halîl‟in ve diğer başka dilcilerin bilgilerini eserinin

muhtevasına yerleştirerek yazdığı zikredilmektedir53

. Kendisine muhalif isimlerce de

müracaat kitabı kabul edilen, daha sonra da yer verileceği üzere, çeşitli şerh, izah, ih-

tisar, ikmal veya tenkitlerle geliştirilen el-Kitâb, Nahve dair yazılan en hacimli ve

günümüze ulaşan en eski eserdir54

. Basra ekolü içerisinde Sîbeveyh ile aynı tabaka-

dan olan diğer dilciler ise; Ebû Muhammed el-Yezîdî (öl. 202/817), Ebû „Ubeyde

48 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 63. 49 Min Târîhi‟n-Nahv, s. 38-40. 50 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 45; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIII, 169; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 74. 51 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 45; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 36. 52 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 47. 53 el-Kitâb‟ı el-Halîl‟in yazdığı iddia edilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Remzî Ba„albakî, “Sîbeveyh‟in

“Kitâb”ının Eski bir Kaynağı Var mıdır? ”, çev. Süleyman Tülücü, EAÜĠFD, X (1991), 292-297. 54 Nihad M. Çetin, “Sibeveyhi”, ĠA, X, 581.

10

Ma„mer b. el-Musennâ (öl. 209/824), Ebû Zeyd el-Ensârî (öl. 215/830) ve el-

Asma„î‟dir. Câhiliye devrine ait eyyâm ve ahbârın büyük bir kısmı Ebû „Ubeyde‟nin

çalışmaları sayesinde intikal etmiştir55

. Bunlardan Ebû Zeyd el-Ensârî, Kûfeli âlim-

lerden ders alan ilk Basralı olmakla beraber, el-Mufaddal ed-Dabbî (öl. 178/794)‟den

nakillerde bulunan, Sîbeveyh‟in kendisinden ders aldığı ve onun, güvenilir kişi nite-

lemesine mazhar olmuş önemli bir dilcidir56

. Bu tabakadan diğer bir âlim olan el-

Asma„î de Ebû „Amr b. el-„Alâ‟‟dan ders almış, çalışmalarını daha çok şiire ve dile

yoğunlaştırmıştır. İbnu‟l-A„râbî (öl. 231/846), onun ikiyüz beyit inşad ettiğini, bu

beyitler arasında kendilerinin bildiği bir tek beytin bile bulunmadığını söylemekte-

dir57

. Kendisinin onbin urcûzeyi ezbere bildiğini söylediği bildirilmektedir58

. Bas-

ra‟da Nahiv çalışmalarını devam ettiren diğer dil âlimleri arasında; her sabah hocası

Sîbeveyh‟in kapısında ona soru sormak amacıyla beklediği için, Kutrub59

(ateş böce-

ği) adını alan Muhammed b. el-Mustenîr (öl. 206/821) ve Sîbeveyh‟in öğrencilerin-

den Ebu‟l-Hasen el-Ahfeşu‟l-Evsat (öl. 215/830) yer almaktadır. O, el-Kitâb‟ın tanı-

tılmasında, öğretilmesinde ve daha sonraki nesillere aktarılmasında büyük bir rol oy-

namıştır60

. Kutrub‟un el-„Ġlel fi‟n-Nahv61

ve el-Ahfeş‟in Kur‟ân filolojisine dair yaz-

dığı Me„âni‟l-Kur‟ân62

adlı eseri, bu müelliflerin dile dair önemli çalışmalarındandır.

I. Abbâsî dönemi Basra ekolünün son temsilcileri ise; Ebû „Omer el-Cermî

(öl. 225/ 839), Ebû Muhammed et-Tevvezî (öl. 238 /852), Ebû „Osmân el-Mâzinî (öl.

247/861), Ebû Hâtim es-Sicistânî ve Ebu‟l-Fadl er-Riyâşî (öl. 257/ 870)‟dir. Basra

ekolünün çalışmaları Ebu‟l-„Abbâs Muhammed b. Yezîd el-Muberred (öl. 285/898)

ve öğrencileri tarafından yürütülmüştür63

. Nahvi el-Cermî ve el-Mâzinî gibi dilciler-

55 Süleyman Tülücü, “Ma„mer b. Müsennâ”, DĠA, XXVII, 551. 56 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 101-102. 57 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 92. 58 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 90; el-Asma„î hakkında bkz. Süleyman Tülücü, “Asmaî”, DĠA, III, 499-500;

B. Lewin, “el-Asma„î”, çev. Süleyman Tülücü-Mustafa Köse, Nüsha, yıl: V, sy. 18 (Yaz 2005),

121-128. 59 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 67; el-Fihrist, s. 78; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 77; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 219;

Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 312; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 242; Muharrem Çelebi, “Kutrub”, DĠA, XXVI, 494. 60 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 68; el-Fihrist, s. 77-78; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XI, 224; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II,

36; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 380; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 590. 61 Bkz. el-Fihrist, s. 78-79; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 77. 62 Bkz. GAS, VIII, 80-81, IX, 68-69. 63 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 129.

11

den alan, Basra ekolünün son önemli âlimlerinden sayılan el-Muberred64

, Kûfe eko-

lünün ileri gelenlerinden olan Ebu‟l-„Abbâs Sa„leb (öl. 291/ 903)‟le karşılaşıp tartış-

malara girişmiş, el-Muktedab, el-Kâmil, el-Fâdıl, Ma„âni‟l-Kur‟ân, Kitâbu‟t-Tasrîf,

Kitâbu Ġ„râbi‟l-Kur‟ân gibi eserler yazmıştır. Eserlerinde kendinden öncekilerin etki-

sinde kalan el-Muberred, Nahiv çalışmalarında zaman zaman hem Basra hem de

Kûfe ekolünün görüşlerini kabul etmiş, semâ„a önem vermiş, kendi ölçülerine uyma-

yan bazı şiirleri reddetmiştir. Kıyasa da önem veren el-Muberred, kıyası semâ„a hiç-

bir zaman tercih etmemiş, yaygın durumlar dışında temel ölçü olarak her zaman kı-

yası kabul etmiştir65

.

el-Muberred‟den sonra Basra nahvinin iki önemli siması, şüphesiz ez-

Zeccâc66

(öl. 311/923) ile İbnu‟s-Serrâc67

(öl. 316/929)‟dır. el-Muberred‟in en çok

takdir ettiği öğrencilerinin başında gelen ez-Zeccâc, vezir ve halife gibi bazı devlet

adamlarının çocuklarına hocalık yapmış ve bu sayede oldukça müreffeh bir hayat ya-

şamıştır68

. ez-Zeccâc‟ın Sarf ve Nahiv ile ilgili eserleri arasında Kur‟ân filolojisine

dair Me'âni'l-Kur„ân‟ı da vardır. el-Muberred‟in diğer talebesi İbnu‟s-Serrâc ise, ho-

casının vefatı üzerine önce ez-Zeccâc‟ın yanında, daha sonraları ise müstakil ders

halkası oluşturarak ömrünün sonuna kadar faaliyetini sürdürmüş ve Nahiv Usûlüne

dair Kitâbu‟l-Usûl'ü ile etimolojiye dair Kitâbu‟l-ĠĢtikāk‟ı yazmıştır. İbnu‟s-Serrâc‟ın

öğrencileri arasında daha sonraları Bağdat dil mektebinin önemli temsilcileri sayılan

es-Sîrâfî, Ebû „Alî el-Fârisî ve er-Rummânî zikredilebilir69

.

0.1.2.2. Kûfe dil ekolü ve temsilcileri

Basralı âlimler Arap dilinin grameriyle ilgili çalışmalar yaparken, Kûfeliler

ise Fıkıh ve usûlü, kıraatler ve rivayeti, eski şiirin derlenmesi ile uğraşıyordu70

. Bil-

diğimiz kadarıyla Basralıların ikinci tabakasından, özellikle Ebû „Amr b. el-„Alâ‟ ve

64 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 108. 65 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 40-43. 66 Bkz. Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 183; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 130-151; GAL, Suppl., I, 170; GAS, IX, 81. 67 Bkz. Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 186; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 197; GAL, Suppl., I, 174; GAS, IX, 76. 68 Târîhu Bağdâd¸ VI, 90; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 149-150; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 412; ed-Dâvûdî,

Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 8; Recep Dikici, “az-Zaccâc‟ın Süleymaniye Kütüphanesindeki Yazma

Kitāb al-„Arūż‟u”, AÜĠFD, c. XXXIII (1992), s. 179. 69 Yavuz, a.g.t., s. 16. Basra ekolü hakkında genel bilgi için bkz. Hulûsi Kılıç, “Basriyyûn”, DĠA, V,

117-118. 70 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 36, 153.

12

„Îsâ b.„Omer es-Sekafî‟den ders aldıktan sonra Kûfe‟ye gelen er-Ru‟âsî bu ekolün

kurucusu olarak zikredilmektedir71

. Amcası Mu„âz el-Herrâ‟ ve başkalarıyla Nahiv

çalışmalarını sürdürmüş, böylece Kûfe Nahiv ekolünün, Basra ekolünün üçüncü ta-

bakasına karşılık gelen, ilk tabakası ortaya çıkmıştır. Kûfe ekolünün asıl kurucusu-

nun, nahiv ve kıraat âlimi Ebu‟l-Hasen „Alî b. Hamza el-Kisâ‟î72

olduğu zikredilir.

er-Ru‟âsî ve el-Herrâ‟dan Nahiv öğrenen el-Kisâ‟î, Basra‟ya giderek orada Halîl b.

Ahmed‟ten ders almış, bilgi düzeyini yükseltmek için hocası el-Halîl gibi çöllere

yolculuk yapmıştır73

. Döndüğünde Basra‟da hocası el-Halîl‟in vefat ettiğini, yerine

Yûnus b. Habîb‟in geçtiğini öğrenmiş ve onun ilim halkasında ilmî münakaşalarda

bulunmuş74

, böylece iki ekol arasındaki ilk tartışmalar ve fikrî mücadeleler başlamış-

tır. O, kıyasa oldukça fazla önem vermiş, Basralılar‟ın delil kabul etmediği lehçeleri

de kıyasın kapsamı içerisine almış, Hz. Peygamber‟den rivayet edilen yedi kıraatın

unutulup yok olmasından çekindiği için, kıyas yaparken şâz ve nâdir kelimeleri kul-

lanmış75

, bu yüzden Nahvi bozmakla itham edilmiştir76

.

Kûfe‟de Nahiv çalışmaları, Ebu‟l-Hasen „Alî b. el-Mubârek el-Ahmer (öl.

194/809), Ebû Zekeriyyâ el-Ferrâ‟ ve Ebu‟l-Hasen el-Lihyânî (öl. 220/835) tarafın-

dan devam ettirilmiştir. el-Ahmer, hocası el- Kisâ‟î‟den aldığı bilgileri derlemiş, ri-

vayet edildiğine göre Nahivde şâhid olarak kullanılan kırkbin beyit ezberlemişti77

.

Gençliğinden itibaren yoğun bir biçimde birçok farklı ilmi tahsil eden, çok iyi anla-

ma ve kavrama yeteneğine sahip el-Ferrâ‟ ise; hem Me„âni‟l-Kur‟ân hem de el-

Hudûd adlı eserleriyle Kur‟ân ilimlerine ve Nahve büyük bir katkı sağlamış, özgün

terimler, kurallar ve ölçüler getirmiştir. Nitekim öğrencisi Sa„leb onunla ilgili olarak;

“el-Ferrâ‟ olmasaydı Arapça olmazdı, zira o, Arapçanın kurallarını tespit etmiĢ ve

71 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 24; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 125; el-Fihrist, s. 96-97; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 50; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 121; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, IV, 105; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 82; el-Muzhir,

II, 400; Medresetu‟l-Kûfe, s. 67; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 103. 72 Hayatı hakkında bkz. Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 74-75; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 127-130; el-

Fihrist, s. 97-98; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 58-64; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIII, 167-203; Ġnbâhu‟r-Ruvâh,

II, 256; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 295; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 162-164; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 105-

109; Halil İbrahim Tanç, al-Kisā‟ī, Hayatı, ġahsiyeti, Eserleri, Dil ve Gramerle Ġlgili GörüĢleri, s.

12-112. 73 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 59. 74 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 127; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 59; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 258; Buğyetu‟l-Vu„âh,

II, 163; Medresetu‟l-Kûfe, s. 98. 75 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 176. 76 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 47. 77 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 80.

13

Arapçayı korumuĢtur” diyerek onun önemini ortaya koymaktadır78

.

Kûfe ekolünün I. Abbâsî dönemindeki son temsilcileri; Seleme b. „Âsım (öl.

226/840), Ebû Ca„fer Muhammed b. Sa„dân ed-Darîr (öl. 231/845), Ebû „Abdillâh et-

Tuvâl (öl. 243/857), Islâhu‟l-Mantık sahibi İbnu‟s-Sikkît (öl. 243/ 858) ve Ebû

Ca„fer Muhammed b. „Abdillâh b. Kādim (öl. 251/ 865) olup Basra ekolünün altıncı

tabakasına karşılık gelmektedir. Bu tabakadan sonra Kûfe ekolünün çalışmalarını

Ebu‟l-„Abbâs Sa„leb ve öğrencileri devam ettirmiştir. Sa„leb, çok küçük yaşlardan

itibaren ilim halkalarına katılmış, Nahiv öğrenmek için el-Ferrâ‟‟nın el-Hudûd adlı

eserinde geçen görüşlerini ezberlemiştir79

. Basra ekolünden Sîbeveyh ve el-Ahfeşu‟l-

Evsat‟ın eserlerini çok iyi kavrayarak hem Basra, hem de Kûfe ekollerinin görüşleri-

ni iyice öğrenmiş, daha sonra Kûfe ekolünün görüşlerini benimseyerek döneminin en

büyük âlimi olmuştur. Onun el-Mecâlis‟i oldukça ünlüdür80

.

0.1.2.3. Ġki ekol arasındaki metot farklılıkları ve görüĢ ayrılıkları

Delil olma ve kendisiyle delil getirme durumu bakımından Nahvi ilgilendiren

delillerin incelendiği bilime Nahiv Usûlü denir81

. Arap diline ait materyaller ve ince-

lenen deliller, Nahiv Metodolojisi açısından farklı değerlendirildiği için temelde iki

ekol arasında bir farklılık oluşmuş, bu farklılık, çeşitli görüş ayrılıklarını da berabe-

rinde getirmiştir. Dolayısyla Nahiv Metodolojisinde kullanılan metotların ve bunların

ekoller arası görüş ayrılıklarındaki rolünün ele alınması önem arz etmektedir.

0.1.2.3.1 Kullanılan metotlar ve farklılıkları

0.1.2.3.1.1 Semâ‘

Semâ„ ( ); Nahivde delil niteliği taşıyan ve kuralların çoğunluğunun da-

yandırıldığı temellerden birisidir. es-Suyûtî; “Semâ„ ile fesâhatine güvenilen kimse-

lerin kelâmından tespiti yapılan Ģeyleri, Kur‟ân ve hadis yanında, Hz. Peygamber‟in

gönderilmesinden önce, peygamberliği esnasında ve muvelledlerin çoğlamasıyla di-

78 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 132; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 81; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 109-115;

Hulûsi Kılıç, “Kûfiyyûn”, DĠA, XXVI, 345. 79 Medresetu‟l-Kûfe, s. 145. 80 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 49-50. Kûfe ekolü ile ilgili geniş bilgi için bkz. Mehdî el-Mahzûmî,

Medresetu‟l-Kûfe, Beyrut 1968. 81 el-Ġktirâh, s. 5.

14

lin bozulduğu, Hz. Peygamber‟den sonraki döneme kadarki devrede müslüman veya

kâfir Arapların, gerek Ģiir, gerek nesirden ortaya çıkan konuĢmalarını kastediyorum

” diyerek onu tanımlamaktadır82

. Yine semâ„; dile ait materyali, konuşandan direkt

olarak almak demektir. Bu noktada rivayet ile semâ„ birbirinden ayrılmaktadır. Zira

semâ„, bir âlimin bizzat kendisinin işittikten sonra rivayet ettikleri ile ilgili bir

ıstılâhken; bir âlimin başka bir âlimden, kendinden önceki bir âlim tabakasından, dil-

le alâkalı bir eserden ya da Nahiv kitaplarının birisinden rivayet ettikleri hakkında

semâ„ değil rivayet ıstılâhı kullanılmaktadır. Nahiv âlimlerinin kullandığı semâ„, dile

ait materyali toplamaya verilen önemle birlikte ortaya çıkmakta ve bu da H. II. asra

rastlamaktadır. Rivayet ise daha eskidir, hatta Câhiliye şiiri ile ilgili bazı rivayetler,

İslâm öncesi döneme kadar uzanmaktadır83

. Bu hususta Hz. Peygamber‟e kadar belli

bir senetle ulaşan kıraata ait nakil ve rivayetlerin de semâ„ değil rivayet olduğu belir-

tilmelidir84

. Bu tarihsel farklılığa rağmen semâ„ ile rivayet arasında derin bir bağlantı

olduğu da muhakkaktır85

.

Her iki ekol mensubu dilciler çöllere yolculuklar yapmış, dile ait malzemeyi,

bedevî Araplardan semâ„ yoluyla ve aracısız elde etmişlerdir. Dile ait bu bilgilerin

derlenmesi sırasında iki ekol arasında, semâ„ ile elde edilen bilgilerin güvenilirliği ve

kimlerden alındığı, yani niteliği ve ayrıca niceliği noktasında kriter farkı ortaya çık-

mıştır. Basralı dilciler, Basra‟nın çöle yakın oluşu, el-Mirbed gibi panayırlara86

ev

sahipliği yapmış ve bu ekole mensup dilcilerin hayatlarının bir bölümünü çöllerde

geçirmiş olmaları nedeniyle, bedevî Araplarla iletişim kurmakta birtakım avantajlar

elde etmiş, böylece onların, daha fazla ve daha güvenilir bir dil malzemesine ulaşma-

ları kolaylaşmıştır. Onlar, derledikleri malzemede en fasih ve dile en kolay gelen ke-

limeleri seçmekte, seçerken Kays, Temîm, Esed, Huzeyl, Kinâne ve Tayy gibi, ya-

bancılarla temas etmemiş, dillerini o ana kadar koruyabilmiş, lehçesi fasih kabileleri

tercih etmiş, şehirleşmiş ya da yabancı ülkelere komşu kabileleri terk etmiş, hatta ti-

82 el-Ġktirâh, s. 20. 83 „Alî Ebu‟l-Mekârim, Usûlu‟t-Tefkîri‟n-Nahvî, s. 21; M. Şirin Çıkar, Nahivciler ile Mantıkçılar Ara-

sındaki TartıĢmalar, s. 47. 84 Mehmet Dağ, Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulması Bağlamında Kıraat Ġlminde Ġhticâc

Olgusu, s. 184-187. 85 „Alî Ebu‟l-Mekârim, Usûlu‟t-Tefkîri‟n-Nahvî, s. 22. 86 Panayırlarla ilgili geniş bilgi için bkz. İbrahim Yılmaz, Panayırlar ve Arap Dili ve Edebiyatının Ge-

liĢmesinde Oynadığı Rol, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997.

15

caret gereği başka milletlerle temasta bulunmalarından dolayı dillerinin bozulduğunu

gördükleri Hicâz‟ın merkezinde bulunanlardan dil malzemesi almamıştır87

. Burada

Basralı dilcilerin, malzeme alınan bedevîlerin dillerinin bozulup bozulmadığına, kişi

ve kabilelerin güvenilir olup olmadıklarına baktıklarını da belirtmek gerekir88

.

Kûfe ekolü mensupları ise, elde ettikleri malzemeyi toplarken katı bir tutum

içerisine girmemiş, herhangi bir kabile ayrımına gitmemiş, Fars ve Habeşlilerle te-

mas etmiş olan, bu yüzden dillerinde bozulma meydana gelmiş Yemenlilerden bile

derleme yapmışlardır. el-Mirbed gibi el-Kinâse panayırının mevcudiyetine rağmen

buraya katılanlar dillerini muhafaza edebilmiş Araplar değillerdi. Kûfeli dilciler her

duyduklarını almış, şehirde yaşayan bedevîlerden de malzeme derlemişler, aldıkları

malzemenin sıhhati ve aldıkları kişinin güvenilirliği hususunda çok fazla özen gös-

termemişlerdir89

.

0.1.2.3.1.2 Kıyas

Nahvin, konuşulan Arapçadan tümevarım yoluyla elde edilen ölçüler bilimi,

önce tümevarım sonra kıyas ( ) olduğu ifade edilmektedir. Nahivde kullanılan kı-

yas, bir illete binaen menkul olmayanın menkul olana hamledilmesidir90

. Başka bir

ifadeyle aynı anlamda olmaları şartıyla menkul olmayanı menkul olana hamletmek-

tir91

. Bu işte, fer„ asl olana bir illetten ötürü hamledilir92

. er-Rummânî ise kıyası ön-

cekilerden daha farklı tanımlamıştır. Ona göre kıyas: “ Birincinin doğruluğu (sıhhati)

ikincinin doğruluğunu, ikincinin yanlıĢlığı (fesadı) birincinin yanlıĢlığını gerektiren

birinci ile ikincinin birarada olmasıdır”93

.

Klâsik kaynaklarda kıyası ilk kullanan kişinin „Abdullâh b. Ebî İshâk el-

Hadramî olduğu belirtilir94

. O, kıyası; yaygın olan dil olguları üzerinde durmak, bun-

ları uyulması gerekli kanunlar hâline getirmek olarak algılıyordu. Bu yüzden dildeki

87 el-Ġktirâh, s. 26-27; Mukaddimetu‟s-Sıhâh, s. 21; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 18; Min Târîhi‟n-

Nahv, s. 19-27. 88 el-Hasâ‟is, II, 13; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, IV, 118. 89 Min Târîhi‟n-Nahv, s. 65-66. 90 Fî Usûli‟n-Nahv, s. 78. 91 el-Ġktirâh, s. 55. 92 Muhammed „Îd, Usûlu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 68. 93 er-Rummânî, el-Hudûd, vr. 27b. 94 el-Cumahî, Tabakātu Fuhûli‟Ģ-ġu„arâ‟, I, 14; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 27; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 104; el-

Muzhir, II, 398; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 42.

16

gücü ve sanatsal yorumu ne kadar yüksek olursa olsun hiç kimse değişmeyecek bu

şekillere aykırı hareket edemezdi. Kıyas bir kurallaştırma anlamı taşıyordu95

. Ondan

sonra „Îsâ b.„Omer es-Sekafî, Ebû „Amr b. el-„Alâ‟ ve el-Halîl b. Ahmed gibi dilciler,

kıyasa büyük önem vermiştir. el-Halîl ve öğrencisi Sîbeveyh ile birlikte kıyas, yeni

bir döneme girmiştir. el-Halîl, tümevarım yoluyla kullandığı kıyasla, Nahve yeni açı-

lımlar getirmiş, tespit ettiği esaslarla bütün dilde bir kanunlaştırmaya gitmiştir96

. Kı-

sacası farklı kelimelerdeki aynı özellikleri bir temele dayandırmış, bu anlamdaki kı-

yası dilde ve özellikle Nahivde vazgeçilmez hâle getirmiştir97

. İbn Cinnî onun için;

“Grubunun önderi ve kıyasın örtüsünü kaldıran kiĢi” demektedir98

. Bu anlamıyla kı-

yas, Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ında, ortak özelliklere sahip konuların belli başlıklar altın-

da toplanmasında da görülmektedir99

.

Nahivdeki kıyas dille alâkalı bir kıyastır. Meselâ, cümlesinde geçen fi-

il, yazma eyleminin anlamlı olacağı bütün isimler için geçerlidir. Dolayısıyla „

yazdı‟ eyleminin anlamlı olacağı bütün isimler için geçerlidir. Zeyd yerine (kıyasen)

„Amr, Bişr gibi her isim kullanılabilir100

. Kısacası, Arapçada kastedilen kıyas, Man-

tıkta kullanılan tümdengelimci Aristo kıyası değil, Arapları taklide ve onların sözle-

rine hamledilmesine dayalı fıtrî bir kıyastır101

.

Basralı dilciler, kıyası kullanırken şâz ve az kullanılan lafız ve kuralları dik-

kate almamış, en çok kullanılandan en az ve nâdir kullanılana doğru bir sıralamaya

sadık kalmış, en sonunda kıyası kullanarak benzerini, eğer çelişmiyorsa daha önce

elde ettikleri bilgilerle mukayese etmiştir. Eğer bu lafız veya kural öncekilerle çelişki

gösteriyorsa, bunu te‟vîl etmiş veya şâz, nâdir kabul etmiş, bunların ezberleneceğini

fakat kendilerine kıyas yapılamayacağını belirtmişlerdir102

. Kûfeli dilciler ise, derle-

dikleri malzemeleri tasnif ederken belli bir metoda bağlı kalmamış, kıyas yaparken

çok kullanılan lafız ve kurallardan ziyade, bunlara aykırı dahi olsa tek bir şâhidi ye-

95 Çıkar, a.g.t., s. 42. 96 Çıkar, a.g.t., s. 42. 97 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 61. 98 el-Hasâ‟is, I, 361. 99 el-Ġktirâh, nâşirin mukaddimesi, s. 26. 100 el-Ġktirâh, s. 56. 101 Çıkar, a.g.t., s. 44. 102 NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 113.

17

terli görmüş, Basralıların şâz dedikleri kullanımları kıyas edilebilir saymışlardır103

.

Meselâ, vezninde gelen 1-4 arası sayılara, Araplardan böyle bir şey işitilme-

diği hâlde, 5-10 arası sayıları kıyas ederek, şeklinde bir kul-

lanıma gitmeleri bu kabildendir104

.

Sonuç olarak Basralı dilciler, kıyası ilk defa ihtiyatlı bir yaklaşımla uygula-

yan taraftır. Kûfeli dilciler ise, işitilen her şeyi ölçü kabul edip, kendisine kıyas edi-

lebilir sayarak, semâ„ metodunda olduğu gibi aşırı bir tutum içine girmiş, kıyası çok

fazla kullanmıştır. Böylece Basra ekolü semâ„, Kûfe ekolü kıyas ehli olarak nitelen-

dirilmiştir. Kûfeli dilci el-Kisâ‟î de “Nahiv kendisine uyulan ve her iĢte kendisinden

yararlanılan bir kıyastan ibarettir”105

diyerek, kıyasa bakışlarını dile getirmiştir106

.

0.1.2.3.2. Istılâh ve görüĢ ayrılıkları

Basra-Kûfe ekolleri arasındaki ihtilâflar, ıstılâhların kullanımı noktasında da

ortaya çıkmaktadır. Her iki ekol temsilcilerinin aynı konuda kullandıkları farklı

ıstılâhlardan bir kısmını şu şekilde özetlemek mümkündür:

1- Basralılar “sıfat”ı kullanırken, Kûfeliler bunun yerine “na„t”ı tercih ederler.

2- Basralıların “bedel” dediğine, Kûfeli dilciler “tercume” adını vermiştir.

3- Basralılar “zarf” ıstılâhını kullanırken, Kûfeliler bunun yerine “mahal” ya

da “sıfat” kavramlarını kullanmıştır.

4- Basralı dilciler “binâ” alâmetleri için; “feth, zam, kesr, sukûn”; i„râb alâ-

metleri için ise; “ref, nasb, cer, cezm” terimlerini tercih etmiştir. Kûfe ekolü mensup-

ları, hem “binâ” hem de “i„râb” için “ref”, “nasb”, “cer”, “cezm” terimlerini kullan-

mıştır.

5- Basralıların kullandığı “harfu‟l-cer”, Kûfeliler‟de “hurûfu‟l-hafd” veya

“hurûfu‟s-sıfât” adını almıştır.

6- Basralılar “munsarif/gayru‟l-munsarif” ıstılâhını kullanırken, Kûfeliler bu-

nun yerine “mucrâ/gayru‟l-mucrâ” kavramını kullanmıştır.

103 Ahmed Emîn, Duha‟l-Ġslâm, II, 295; Min Târîhi‟n-Nahv, s. 71. 104 NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 123. 105 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIII, 191; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 267; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 129. 106 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XX, 31-32; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 163; Min Târîhi‟n-Nahv, s. 72; Basra ve Kûfe

ekolleri ve önde gelen temsilcileri hakkında bkz. İnci Koçak “Basra ve Kufe Mektepleri”, Doğu

Dilleri, II/4 (1981) s. 143-155.

18

7- Basralıların “vâvu‟l-ma„iyye” dediğine Kûfeliler “vâvu‟s-sarf” adını ver-

miştir.

8- “Şân zamiri”, Kûfe ıstılâhında “mechûl zamir” terimiyle karşılanmıştır.

9- Kûfeliler “temyîz” için “tefsîr” terimini tercih etmiştir.

10- Mubtedâ-Haber arasına giren “zamîru‟l-fasl”, Kûfe dilcilerince “zamîru‟l-

imâd” olarak adlandırılmıştır.

11- Kûfeliler “ismu‟l-işâre” için “et-takrîb” demiştir.

12- Kûfeliler “zamîr”e “el-ismu‟l-meknî” demiştir. Misaller çoğaltılabilir107

.

Her iki ekol, kullandıkları metotların farklılığı nedeniyle, Nahiv ile alâkalı

birçok konuda farklı görüşler ileri sürmüştür. Bu görüşlere ilişkin örnekler vermeden

önce, bu iki ekolün farklılaşmasındaki siyasî ve fikrî nedenlerin, aralarında bir karşı-

laştırma yapılarak ortaya konulması uygun olacaktır.

Arap Grameri ve onun metodolojisi ile ilgili yazılmış eserlere bakıldığında,

belli bir gramer örgüsünün oluşması için müracaat edilen görüşler ve tatbik edilen

kurallar açısından, Basra ekolünün Kûfe ekolüne bir üstünlük sağladığı ve tercih

edildiği görülmüş, et-Tantâvî‟nin Kûfe ekolüne ilişkin yorumuyla “tarih onların

eserlerinin çoğunun üstüne perdesini çekmiĢtir”108

. Aralarındaki metot farklılığı,

Basralıların semâ„, Kûfelilerin de kıyas ehli olarak anılmalarını sağlasa da, esas ayrı-

lık bu ekollerin her iki metodu uygularken takındıkları tavırla şekillenmiştir. Basralı

dilciler, katı ve ihtiyatlı bir tavır alırken, Kûfeli dilciler daha müsamahakâr ve dile,

Kur‟ân ve Sünnet‟e, özellikle kıraat farklılıklarına ait verilerin yok olup gitmesinden

endişe duyan bir yaklaşımla meseleleri ele almış, her türlü veriyi değerli addetmiştir.

Sahih bir senedle gelen kıraatleri kabul etmiş, Basralılar ise bu kıraatleri kabul et-

memiş, dilin kaidelerine aykırı rivayetlerden ötürü, kārileri cehaletle suçlamıştır109

.

Ayrıca konunun başında da vurgulandığı gibi, Basra‟nın coğrafî konumu,

müntesiplerinin birinci elden ve daha kolay bir şekilde dil malzemelerine ulaşmaları-

nı sağlamıştır. Abbasîlerin Bağdat‟ı kurup yönetim merkezi olarak tayin etmeleriyle,

107 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 66-68; Bu farklılıklarla ilgili bkz. M. Cevat Ergin, “Basra ve Kûfe

Ekollerinin Kullandıkları Farklı Nahiv Terimleri”, DUĠFD, c. V, sy. 1 (2003), s. 51-65; Ali Bulut,

“el-Ferrâ‟‟nın, Meâni‟l-Kur‟ân‟ında Kullandığı Kûfe Dil Okulu‟na Ait Terimler”, OUĠFD, sy. 14-

15 (2003), s. 327-336. 108 NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 145. 109 ed-Dersu‟n-Nahvî fî Bağdâd, s. 59.

19

Kûfeli dilciler, buraya gelmeye başlamış, Kûfelilerin Abbasî taraftarı olması nede-

niyle halifelerin saraylarına girmekte zorluk çekmemiş, böylece el-Kisâ‟î, el-Ferrâ‟

ve İbnu‟s-Sikkît gibi, halifelerin çocuklarına hocalık yapmak suretiyle110

, onların kı-

sa zamanda destek ve güvenini kazanmışlardır. Söz konusu dönemde Kûfe ekolü da-

ha fazla tanınmış, görüşleri daha fazla neşvünema bulmuş, saraylarda yapılan tartış-

malar artarak devam etmiştir111

. Neticede, çok sayıda görüş farklılığı ortaya çıkmış

olup sonraki dilciler, bunları ihtiva eden112

ve âlimlerin ilim meclislerindeki tartışma-

larını kaydeden113

çok sayıda kitap yazmıştır. Nahivde oluşan bu görüş farkının, iki

bölge halkının birbirine uyguladığı asabiyetle bir ilgisi olmadığını ve tamamen sa-

mimi gayretlerin bir ürünü olduğunu vurgulamak gerekir114

. Özetle iki ekol arasında-

ki görüş ayrılıkları şu şekilde örneklendirilebilir:

1- Basralılarca ‟in kökünden geldiği kabul edilirken, Kûfeliler onun

kelimesinden türetildiğini söylemektedir115

.

2- Basralılar, fiilin masdardan türetildiği görüşündedir. Buna karşılık

Kûfeliler, masdarın fiilden türetildiğini savunurlar116

.

3- Mübtedâyı ref eden âmil ibtidâ, haberin âmili mübtedâdır diyen Basralılara

karşın Kûfeliler; mübtedâ haberi, haber mübtedayı ref eder demiştir117

.

4- Haberin mübtedâdan önce gelmesi Basralılarca câiz görülürken, Kûfeliler

bunu kabul etmezler118

.

5- Basralılar zâhir ve mukadder bir ( ) olmadıkça mazi fiille başlayan cümle-

nin hâl olamayacağını, Kûfeliler ise olabileceğini belirtmektedir119

.

6- Müfred alem munâdâ Basralılarca mebnî, Kûfelilerce mu„reb addedilmiş-

110 Ahmed Emîn, Duha‟l-Ġslâm, II, 297. 111 el-Ġktirâh, s. 111; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 141-143. 112 Ekoller arası ihtilâflar hakkında yazılan bazı eserler: Sa„leb, Ġhtilâfu‟n-Nahviyyîn; İbn Keysân (öl.

320/932), el-Mesâ‟il; en-Nahhâs (öl. 338/950), el-Mukni„; „Ubeydullâh el-Ezdî (öl. 348/959),

Kitâbu‟l-Ġhtilâf; er-Rummânî, el-Hilâf beyne‟n-Nahviyyîn; Ebu‟l-Berekât İbnu‟l-Enbârî, el-Ġnsâf;

el-„Ukberî (öl. 616/ 1219), et-Tebyîn; „Abdullatîf ez-Zebîdî (öl. 802/1400), Ġ‟tilâfu‟n-Nusra. 113 İlim meclisleriyle ilgili detaylı bilgi için bkz. ez-Zeccâcî, Mecâlisu‟l-„Ulemâ‟, nşr. „Abdusselâm

Muhammed Hârûn, Kahire 1403/1983. 114 Min Târîhi‟n-Nahv, s. 86; Fî Usûli‟n-Nahv, s. 223. 115el-Ġnsâf, I, 6-16. 116 A.e., I, 235-245. 117 A.e., I, 44-51. 118 A.e., I, 65-70. 119 A.e., I, 258-260.

20

tir120

.

7- Muzâri fiilin mu„reb oluşu, Basralılara göre bazı yönlerden isme benzeme-

si, Kûfelilere göre hâl ve istikbâl gibi birkaç anlamın bulunması nedeniyledir121

.

8- ( ) Basralılarca hem harfu‟l-cer hem de nasbedicidir. Kûfeliler onun cer

harfi olduğunu kabul etmemektedir122

.

9- ( )‟dan sonra gelen muzâri fiil, Basralı dilciler tarafından gizli bir ( ) ile,

Kûfeli dilciler tarafından da bizzat ( ) ile mansûb kabul edilmektedir123

.

10- Basralılara göre cümlede atıf (bağlaç) olan vav harfi zâid değilken,

Kûfeliler bunun zâid olduğuna cevâz vermiştir124

. Örnekleri çoğaltmak mümkündür.

İbnu‟l-Enbârî, el-Ġnsâf fî Mesâ‟ili‟l-Hilâf adlı eserinde bu görüş farklılıklarına ait 121

örnek sıralamaktadır.

0.1.2.4. Bağdat dil ekolü ve temsilcileri

Halife Mansûr (136-156/754-775) tarafından 145/762 yılında kurulan Bağ-

dat125

, kısa zamanda Abbasî devletinin gelişme seyrine paralel olarak, bir ilim ve

medeniyet şehri, her çeşit düşüncenin ve kültürün bir arada olduğu bir merkez hâline

gelmiştir. Bağdat kurulduğu andan itibaren dil ve edebiyat çalışmalarının merkezi

olmuş, önceleri Basra ve Kûfe‟de yoğunlaşan Nahiv çalışmaları yavaş yavaş Bağ-

dat‟a kaymıştır126

. Bağdat‟ın kuruluşuyla birlikte, özellikle devlet erkânıyla yakınlık

içerisindeki Kûfeli nahivciler, buraya ilk gelen ve gramer çalışmalarını burada devam

ettiren dilciler olmuştur. Bu yakınlık, Kûfeli dilcilerin görüşlerini burada kolaylıkla

yaymalarına imkân tanımış, siyasî çevrelerde bu ekol mensubu kişilerin görüşleri ka-

bul görmüş ve desteklenmiştir. Basralı nahivciler ise, ancak H. III. yüzyıl ortalarına

doğru Bağdat‟a gelebilmiş, Basra dil ekolünün usûl ve kaidelerini yaymaya ve okut-

120 A.e., I, 323-335. 121 A.e., II, 549-557. 122 A.e., II, 570-575. 123 A.e., II, 597-602. 124 A.e., II, 456-462. 125 Hitti, Ġslâm Tarihi, II, 449; R.A. Nicholson, A Literary History of the Arabs, s. 256; Rauf Hotinli,

“Bağdat”, ĠA, II, 195-213; Abdulazîz ed-Dûrî, “Bağdat (Genel Bakış)”, DĠA, IV, 425-426; Süley-

man Tülücü, “Cevheri‟nin Doğduğu, Yetiştiği ve Yaşadığı Muhitin Coğrafî Konumu, Kısa Tarih-çesi ve Kültür Durumu”, EAÜĠFD, XII (1995), s. 132.

126 Abdülkerim Özaydın, “Bağdat (Kültür ve Medeniyet)”, DĠA, IV, 437-440.

21

maya başlamıştır127

.

Bağdat dil ekolünün ilk temsilcileri, Basralı el-Muberred ile Kûfeli Sa„leb‟in

öğrencileri oldukları için, kendi görüşlerine de yer vermekle beraber, daha çok söz

konusu hocalarına ve onların bağlı oldukları dil ekollerinin ileri sürdüğü görüşlerin

genel karakterine aykırı bir görüşü savunmamışlardır128

. Öte yandan diğer bir grup

Nahiv âlimi, bu iki ekolün görüşlerini uzlaştırmaya, birleştirmeye yönelik çalışma-

larda bulunmuş, bu arada kendi müstakil görüşlerine de yer vermiştir. Böylece Basra

ekolü etkisinde kalanlar, Kûfe ekolünden etkilenenler ve her iki ekolü uzalaştırmaya

çalışanlar şeklinde üç farklı sınıf ortaya çıkmıştır.

Eserlerinde Basra ekolünün etkisinde kaldığı görülen Bağdat ekolü müntesip-

leri arasında; Sa„leb ve el-Muberred‟in talebesi olan ez-Zeccâc ile el-Muberred‟ten

ders alan İbnu‟s-Serrâc yer almaktadır129

. ez-Zeccâc, Basra ekolü etkisindeki Bağdat-

lıların önderi kabul edilir. el-Muberred‟ten para karşılığı ders aldığı bilinmektedir130

.

İbnu‟s-Serrâc‟ın ise, hocasından sonra Bağdat‟ta Nahvin en büyük önderi olduğu ifa-

de edilmektedir. Öğrencileri arasında ez-Zeccâcî (öl. 337/949), es-Sîrâfî (öl.

368/978), Ebû „Alî el-Fârisî ve er-Rummânî gibi Bağdat ekolünün önde gelen dil

âlimleri vardır131

. er-Rummânî‟nin etkisinde kaldığı hocası İbnu‟s-Serrâc‟ın, Nahiv

ile ilgili çeşitli konuları ele alıp düzenli bir şekilde sunduğu Kitâbu‟l-Usûl adlı eseri,

Nahiv Metodolojisinin önemli eserlerinden birisidir. Nitekim Yâkūt el-Hamevî, onun

bu eseri hakkında: “Nahiv onun zamanına kadar deli gibiydi. Onu, el-Usûl adlı ese-

riyle zapt u rapt altına alarak ehilleĢtirdi" demiştir132

.

Basra ekolünün görüşlerini savunanlardan bir diğeri de; Ebu‟l-Kāsim ez-

Zeccâcî‟dir. Hocasına nisbetle ez-Zeccâcî diye anılan bu dilcinin yazdığı eserler ara-

sında, Arap Gramerini özetlediği el-Cumel ile, Nahiv kurallarının „illetlerine açıklık

getirdiği el-Îzâh‟ı önemli bir yer tutmaktadır133

. el-Muberred‟in öğrencisi Muham-

127 Yavuz, a.g.t., s. 21. 128 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 115. 129 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 207-208; el-Bağdâdiyyûn, s. 32-43. 130 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XIV, 360; el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 207. 131 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XIV, 484; el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 208. 132 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 198; el-Usûl adlı eser, Nahiv Usûlü alanında zikredilse de onun Nahiv

Usûlüyle ilgili bir eser olmadığı söylenmiştir. Bkz. İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 306. 133 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 226, 235; Abdülkerim Özaydın, “Bağdat (Kültür ve Medeniyet)”,

DĠA, IV, 440.

22

med b. „Alî Mebremân (öl. 345/956) ile İbn Durusteveyh (öl. 348/959) de Basra eko-

lü çizgisindeki Bağdat‟lı önemli nahivcilerdendir134

. Kûfe ekolünün görüşlerini sa-

vunan Bağdat dil ekolü mensubu nahivciler arasında, Sa„leb‟in öğrencisi ve Kûfe

ekolünün görüşlerine uyan Bağdatlıların lideri kabul edilen Ebû Mansûr el-Hâmid

( ) (öl. 305/ 917), İbn Şukayr (öl. 317/929) ve Ebû Bekr İbnu‟l-Enbârî (öl.

327/938) vardır. İkinci nesil Bağdat ekolü dilcilerinden İbn Hâleveyh (öl. 370/980)

de Kûfe ekolünün görüşlerine uyan bir dilcidir135

.

Bunlardan başka H. IV. yüzyıl başlarında kendi şahsiyetini elde etmiş Bağdat

dil ekolünün ilk ve esas temsilcileri sayılan, kendilerine has görüşlerinin yanı sıra,

Basra ve Kûfe ekollerinden her hangi birini desteklemeksizin bu iki ekolün görüşleri

arasında uzlaştırıcı bir yol takip eden nahivciler de mevcuttur. Bunların başında el-

Muberred ve Sa„leb‟den ders okuyan ve her iki ekolün nahiv bilgisine hâkim olan

İbn Keysân (öl. 299/911) gelmektedir. Onun, Nahve dair Kitâbu‟l-Kâfî fi‟n-Nahv‟i

gibi önemli eserleri yanında, Basra ve Kûfe ekolleri arasındaki ihtilâflı meseleleri

konu edindiği el-Mesâ‟il‟ini de zikretmek gerekir136

. Ayrıca, el-Ahfeşu‟l-Asğar (öl.

315/927), İbnu‟l-Hayyât (öl. 320/932) ve Niftaveyh (öl. 323/934) gibi nahivciler de

her iki ekolün görüşlerini cem eden önemli dilciler arasında yer almışlardır137

.

Bu ilk temsilcilerin ardından, Buveyhîlerin Bağdat‟ı işgalinden sonra dağılma

ve çözülme süreci yaşayan Bağdat ekolüne müstakil bir yön kazandıran, ikinci nesil

nahivciler gelmektedir. es-Sîrâfî ile başlayan bu merhale, Ebû „Alî el-Fârisî, er-

Rummânî, İbn Hâleveyh ve İbn Cinnî ile devam ederek H. IV. asrın sonlarında zir-

veye ulaşmıştır138

. İkinci nesil Bağdat dil ekolüne mensup nahivcilerin temsil ettikle-

ri düşünceler, sadece o dönemin değil, daha sonraki dönemlerde gelen dilcilerin de

paylaştıkları görüşler olmuştur ki bu, birtakım istisnalar hariç, günümüze kadar süre-

gelen, özellikle Basra ekolü görüşlerinin ağırlıkta kabul gördüğü ve desteklendiği, bir

yaklaşımdır139

. Bağdat ekolü, Nahivde son dönem (mute‟ahhirûn) dil âlimlerinden

134 el-Bağdâdiyyûn, s. 50-53; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 77. 135 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 167; Medresetu‟l-Kûfe, s.70; ed-Dersu‟n-Nahvî fî Bağdâd, s. 124. 136 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 181-182; el-Bağdâdiyyûn, s. 134-138; ed-Dersu‟n-Nahvî fî Bağdâd,

s. 138-144. 137 el-Îzâh, s. 79; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 79-80. 138 Yavuz, a.g.t., s. 23. 139 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 248.

23

sayılan, ez-Zemahşerî (öl. 538/1143)140

, İbnu‟ş-Şecerî (öl. 542/1148) ve Ebu‟l-

Berekât İbnu‟l-Enbârî gibi nahivciler tarafından devam ettirilmiştir.

Bağdat dil ekolünün temel özellikleri arasında; Mantık ve Felsefeye dayanan

münâzara ve tartışmaya (cedel) ait kuralların bu ekol mensubu dilcilerin yazdığı eser-

lerde uygulanmış olması, bütün Arap lehçeleriyle delil getirilmesi, bedevîler yanında

yerleşik halktan da dil malzemesi alınması, tek ve nâdir örnekleri olduğu gibi kabul

edip bunların şâz sayılmaması, Kur‟ân‟ın bütün kıraatlarının dilde hüccet olarak ka-

bul edilmesi, hadisle istişhâd hususunda daha esnek davranılması vs. hususlar zikre-

dilebilir141

. Nahiv kuralları ile ilgili Bağdat ekolünün görüşünü yansıtması açısından

bazı örnekler vermenin uygun olacağı kanaatindeyiz:

1- “Sana ikram etmek için geldim” cümlesinde fiili nasb eden âmil,

Basralılara göre gizli bir ( ), Kûfelilere göre (ِ ) harfinin bizzat kendisidir. Bağdatlı

İbn Keysân ise; her iki düşüncenin de doğru olabileceğini belirttikten sonra bu cüm-

lenin şeklinde de söylenebildiğini belirterek gizli bir (ْ ) edatını kabul

etmektedir142

.

2- “Zeyd‟e ve „Amr‟a uğradım” cümlesinde olduğu gibi, cumhu-

ra göre mecrûrun mahalline atıfta bulunarak ( ) şeklinde mansûb okumak imkân-

sız olduğu hâlde, Ebû „Alî el-Fârisî buna cevaz vermektedir143

.

3- “O hâlde o yerde dolaşmadılar mı?”144

ayetindeki gibi

istifhâm hemzesi, Sîbeveyh ve cumhura göre ( ) gibi atıf harfleriyle başlayan

bir cümlede yer alırsa, hemze önce, atıf harfi sonra gelir. ez-Zemahşerî ise hemzenin

asıl yerinde bulunduğunu, ancak atıf harfi ile hemze arasında takdir edilen başka bir

cümleye atıf yapıldığını, buna göre ayetin takdirinin; “durakladı-

lar mı da yer yüzünde dolaşmadılar?” şeklinde olduğunu belirtir145

.

140 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIX, 126; Vefeyâtu‟l-A„yân, V, 168; ġezerâtu‟z-Zeheb, IV, 119; Buğyetu‟l-

Vu„âh, II, 279; ez-Ziriklî, el-A„lâm, VIII, 55; Kehhâle, Mu„cemu‟l-Mu‟ellifîn, XII, 186. 141 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 128-149. 142 Hem„u‟l-Hevâmi„, II, 17; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 249. 143 el-Hasâ‟is, II, 353; Hem„u‟l-Hevâmi„, II, 141; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 262. 144 Yûsuf (12), 109. 145 Muğni‟l-Lebîb, I, 22-23.

24

0.2. er-Rummânî’nin YaĢadığı Yüzyılın Siyasî, Sosyal ve Fikrî Yapısı

er-Rummânî‟nin kendisinden ve bilimsel faaliyetlerinden bahsetmeden önce

onun kişiliğinin ve kimliğinin oluşmasında etkili olan siyasî vasatın ve sosyo-kültürel

arkaplânın açıklığa kavuşturulması uygun olacaktır. Zira ileride yer verileceği üzere,

er-Rummânî‟nin yaşadığı ortamın şartlarının, onun şahsiyetinin ve düşünce sistemi-

nin şekillenmesinde büyük etkisi olmuştur.

0.2.1. Siyasî yapı

el-Muktedir (295-908/320-933)‟in halifeliğinin ikinci yılında Bağdat‟ta dün-

yaya gelmiş, Buveyhî hükümdarı Bahâ‟uddevle (379-403/989-1012)‟nin iktidarının

ilk yıllarında hayata gözlerini yummuş olan er-Rummânî (296-384/909-994), daha

önce başlayan ve hayatı boyunca devam eden siyasî istikrarsızlıklar ve iktidar kavga-

ları nedeniyle, çalkantılı bir siyasî ortamda ömür sürmüştür. Söz konusu yıllar, Ab-

basîlerin ikinci döneminin ve Büveyhîlerin egemen olduğu iki farklı siyasî oluşumun

etkisinde kalmıştır.

Babekîlerin halife el-Me‟mûn‟a başkaldırılarına kadar götürülebilecek iç karı-

şıklıklar146

, el-Muktefî (289-295/901-907) döneminde Hacca gidenlerin yollarını ke-

sip soyan, Hacerülesved‟i söküp yirmi yıl alıkoyan Karmatîlerin ortaya çıkışıyla yeni

bir boyut kazanmıştır147

. Bu anarşi ortamı ve iktidar mücadeleleri, 295/907 yılında

Ebu‟l-Fadl Ca„fer b. Mu„tezid‟in hilâfete gelmesiyle son bulmamış, aksine belirsizlik

daha da artmıştır. Henüz onüç yaşında olan halife, „el-Muktedir‟ lakabını almıştır148

.

Yaklaşık yirmi beş yıl süren hilâfeti esnasında otorite daha çok kadınlar ve vezirlerin

elinde olmuş, halkın ahlâkı iyice bozulmuş, Bağdat azgın grup ve fırkalarla dolmuş,

fitne ve karışıklıklar yaygınlaşmıştır. Meselâ, Hanbelîler‟den çekinildiği için, meşhur

âlim et-Taberî (öl. 310/923)‟nin geceleyin gizlice defni olayı bu kabildendir149

.

Daha sonra el-Kāhir (320/932-322/934), er-Râzî (322-329/934-940) ve

Emîrü‟l-Ümerâlar (324-334/935-945) dönemlerinde de iktidar kavgaları devam et-

146 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, nâşirin mukaddimesi, s. 3; Hakkı Dursun Yıldız, “Bâbek”, DĠA, IV, 376-

377; Bâbek isyanı ile ilgili geniş bilgi için bkz. Mehmet Azimli, Abbasiler Dönemi Babek Ġsyanı,

Ankara 2004. 147 İbnu‟l-Esîr, el-Kâmil, VII, 77. 148 DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi, III, 295. 149 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, III, 365-370.

25

miştir150

. Böylece Abbasî devletinin gölgesi ortadan kalkmış, halifelerin ve kadıların

saygınlığı zayıflamış, kendilerine güvensizlik artmış, ordudaki huzursuzluk büyü-

müş, emniyet ve huzur ortamı kaybolmuştur151

. Bağdat‟ta halife el-Mustekfî‟nin,

Büveyhî sultanı Ahmed b. Buveyh‟i Bağdat‟a şehri istilâ için daveti ve onun da bu

davete uyarak 334/946 yılında ordusuyla Bağdat‟a girmesi, yeni bir dönemi başlat-

mıştır152

. Şiî olan Büveyhîler153

döneminde bazı gruplar arasında karışıklıklar çıkmış,

asker birbirine girmiş, anarşi artmış, halk korku ve dehşet içerisinde kalmıştır. Öyle

ki, Şiîlik taassubu, Ehl-i Sünnet mensuplarını şiî bayramlarına katılmak zorunda bı-

rakmıştır. İktidarda oniki yıl kalan Mu„izzuddevle, isminden başka herhangi bir özel-

liği kalmamış Abbasî halifesinin nüfûz ve otoritesini sınırlandırarak, yetkilerin çoğu-

nu kendisi kullanmış, hastalanıp Vâsıt‟a gelinceye kadar nüfuzunu Irak‟ın bütün böl-

gelerine ulaştırmıştır154

.

Mu„izzuddevle döneminden sonra yüzyılın sonuna kadar sırasıyla „İzzuddevle

(356-367/966-977), „Adududdevle (367-372/977-982), Samsâmuddevle (372-376/

982-986), Şerefuddevle (376-379/986-989) ve Bahâ‟uddevle (379-403/989-1012)

Bağdat‟ta yönetimi elinde bulundurmuştur155

. „İzzuddevle kadın, oyun ve eğlenceler-

le ömrünü geçirmiş, Bağdat‟ı isteyen amcası oğlu „Adududdevle‟nin ordudaki Türk

askerlerini kışkırtmasıyla gücünü yitirmiş ve azledilmiştir. Yeniden devletin başına

geçse de, Tikrît civarında yapılan bir savaşta „Adududdevle tarafından esir edilip

Bağdat‟ta öldürülmüştür156

. Melik unvanını ilk defa kullanan „Adududdevle,

Büveyhî hükümdarlar içerisinde en güçlü, hükümranlık sahası en geniş liderdi. Sara-

yı, ilim ve edebiyat ehlinin toplanma yeriydi. Ebû „Alî el-Fârisî, Kitâbu‟l-Îzâh ve et-

Tekmile adlı eserlerini ona ithaf etmiştir157

. „Adududdevle imara önem vermiş; yı-

kılmak üzere olan binaları yeniletmiş, baraj ve kanallar açtırmış, şehirde parklar ve

150 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, III, 372-388; DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi, III, 312. 151 el-Muntazam, VI, 296. 152 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, III, 399. 153 Bkz. Erdoğan Merçil, “Büveyhiler”, DĠA, VI, 496-500; Büveyhiler hakkında geniş bilgi için bkz.

Ahmet Güner, Büveyhîler‟den Adudu‟d-Devle ve Dönemi (338-372/949-983), Basılmamış Doktora

Tezi, İzmir 1992; Büveyhîler‟in ġiî-Sünnî Siyaseti, İzmir 1999; “Büveyhîler Dönemi ve Çok Sesli-

lik”, DEÜĠFD, XII (1999), s. 47-72; “Büveyhî Devlet Adamlarının Kitaba İlgileri ve Kütüphanele-

ri”, DEÜĠFD, XIII (2001), s. 35-63; Metin Bozkuş, Büveyhîler ve ġiîlik, Sivas 2003. 154 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, III, 399-401. 155 A.e., III, 393; Merçil, “Buveyhiler”, DĠA, VI, 498. 156 İbnu‟l-Esîr, el- Kâmil, VIII, 233-234. 157 Vefeyâtu‟l-A„yân, I, 418; M. Reşit Özbalıkçı, “Ebû „Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 89.

26

meydanlar açtırarak çevreye önem vermiş, hastaneler inşa ettirmiştir. En bilineni

Bağdat‟ta kendi adını taşıyan „Adudî hastanesidir158

. Bu şöhretine rağmen, aşırı şid-

det, çok kan dökmek ve affedip eman verdiklerine hiyanet etmekle suçlanmıştır159

.

Bu dönemden sonra özellikle Şerefuddevle döneminde halk arasında adaleti

sağlamaya, mal biriktirmeye son vermeye, jurnalciliği bitirmeye yönelik çabalar,

devlet işlerinin de yoluna girmesini sağlamıştır. İmar faaliyetleri devam etmiş, fiyat-

ların artması ve yiyecek maddelerinin azalması sonucu deniz yoluyla hububat ve

bakliyat nakliyatı yapılmıştır. Onun saltanatı uzun sürmemiş, yerine geçen kardeşi

Bahâ‟uddevle ise, Türklerin desteğini almış olsa da, Iraklı Haricîlerle mücadelesinde

olduğu gibi güçlüklerle uğraşmaya devam etmiştir160

. Bir dönem fakirlikten köpekle-

rin yendiği, halkın açlıkla mücadele ettiği bu yüzyılda dokuz halife göreve gelmiş,

bunlardan sadece er-Râzî ve el-Kādir halife iken ölmüş, diğerleri öldürülmüş, azle-

dilmiş ya da gözü oyulmuştur161

.

0.2.2. Sosyal yapı

er-Rummânî‟nin dönemindeki olumsuz siyâsî durum etkisini toplumda hisset-

tirmiş, toplumu oluşturan aristokrat sınıf yani; melikler, hükümdarlar, vezirler, reis-

ler, edipler, şairler, ilim ve kültür adamları, sanat ehli ve tüccarlardan oluşan üst sınıf

ile toplumun geriye kalanı yani fakirler, çiftçiler, sürü güdenler, köy ahalisi, köleler

ve zımmîlerin162

oluşturduğu alt tabaka163

arasındaki mesafe iyice açılmış, iktisadî ve

sosyal hayatta bir eşitlik kalmamıştı. Zenginler toprağa gömerek, tavan aralarında

saklayarak mal biriktiriyorlardı ve karaborsacılık yaygın bir hâl almıştı. Toplum sa-

rayın ve zenginlerin bağışlarıyla ve karşılıksız verilen şeylerle ayakta duruyor, açlık

ve ahlâksızlık yayılıyordu. Yine bu dönemde zâhitler, münzevî hayat sürenler,

sûfîler, âbidler, hatta aşırı görüşlere sahip Hanbelîler nüfuz kazanmıştı164

. Hanbelîler,

ileri gelen kimselerin veya halkın evini basıyor, buldukları şarapları döküyor, şarkı

158 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, IV, 367-368. 159 A.e., III, 406. 160 A.e., III, 414. 161 er-Rummânî en-Nahvî, s. 22. 162 H. İbrahim Hasan, Ġslâm Tarihi, IV, 390-391. 163 Philip Hitti, Ġslâm Tarihi, II, 526; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbasîler (İçtimaî ve İktisadî Hayat)”,

DĠA, I, 46. 164 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, nâşirin mukaddimesi, s. 7; ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse),

s. 25.

27

söyleyen kadınları dövüyor, müzik aletini kırıyor, alış-verişe ve adamların çocuklarla

birlikte yürümesine karşı çıkıyordu165

. Yine er-Rummânî‟nin yaşadığı yüzyıldaki

anarşi ortamı sebebiyle, özellikle 313/925, 317/929-327/939 ve 384/998 yıllarında

Irak halkından hiç kimse hacca gidememiştir166

. Büveyhî emiri Mu„izzuddevle dö-

neminde başlatılan, Aşure günlerinde işyerlerinin kapatılıp, Hz. Hüseyin için yas tu-

tulması âdeti de, sünnî ve şiî gruplar arasında karışıklık meydana getirmiştir167

.

0.2.3. Fikrî yapı

Daha önce de belirtildiği gibi bu dönemde Abbasî devleti, İslâm âleminin çe-

şitli yerlerinde bağımsızlığını ilân eden emirliklere ve devletçiklere ayrılmıştı168

. An-

cak bu devletçikler, kendi aralarındaki mücadelelere paralel olarak, ilmin ve edebiya-

tın gelişmesi için de bir mücadele veriyordu. Bu durum, emirliklerin gölgesi altında

kültürel hayatın gelişmesi için bir vesile olmuştur. Yöneticiler, etrafındaki şairlere,

kâtiplere ve âlimlere değer vermeyi, saltanatın ve devletlerinin azametinin bir göster-

gesi kabul ediyordu169

.

„Adududdevle gibi Ebû „Alî el-Fârisî ile ilmî bir tartışma yapabilecek kadar

âlim ve âlimleri seven emirler ve es-Sâhib b. „Abbâd gibi vezirler de mevcuttu170

.

Yöneticiler, anlatmak veya yapmak istedikleri şeylere, âlimler, şairler ve ediplerin

desteğini alarak karar veriyordu. Meselâ, 362/976 yılında er-Rummânî, Ebû Bekr er-

Râzî el-Hanefî, İbnu‟d-Dekā‟ik el-Hanbelî‟den oluşan bir grup, „İzzuddevle‟ nin hu-

zurunda toplanmışlar ve Rumların Nusaybin‟i işgalinden sonra insanların Bağdat‟a

iltica etmeleri ve halifenin çaresiz kalması yüzünden durumun kötüye gittiğini belir-

tip, kendisinden yardım etmesini istemiş ve onu Rumlara karşı savaş açmaya teşvik

etmişler, o da bir ordu gönderip onlarla savaşmış, neticede bu savaş kazanılmıştır171

.

Bu dönemde Basra, Kûfe ve Bağdat gibi kültür ve ilim merkezlerinin sayısı

artmış, Şîrâz, Rey, İsfahân, Hemedân, Buhârâ, Nisâbûr, Semerkand, Curcân, Halep,

Kāhire vb. yeni ilim merkezleri hâline gelmiştir. Her taraftan en saygın âlimler bura-

165 İbnu‟l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 106 vd. 166 el-Muntazam, VI, 296. 167 ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 5; Ahmed Emîn, Zuhru‟l-Ġslâm, IV, 43. 168 Ahmed Emîn, Zuhru‟l-Ġslâm, I, 90. 169 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, nâşirin mukaddimesi, s. 8. 170 ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 88. 171 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 273.

28

lara gelerek çalışmalar yürütmüştür172

.

İslâm dünyasında refah düzeyi yükselmiş, medeniyet gelişme kaydetmiştir.

Dinî ve siyasî anlamda kendilerini kabul ettirmek isteyen fırkalar bu ortamdan yarar-

lanarak tartışmalara ve münazaralara girişmişler, böylece fikrî hareketlerin gelişme-

sine katkı sağlamışlardır. Artan bu kültür seviyesi, altyapı hareketlerini de hızlandır-

mış, müesseseler oluşturulmuş ve eğitim sistemli hâle gelmiştir. Çeşitli merkezlerde

ciltler dolusu kitap ihtiva eden kütüphaneler açılmıştır173

. Dönemin, siyasî belirsizli-

ğine rağmen, bilimsel açıdan ilerleme kaydetmesinin bir başka sebebi de araştırma,

inceleme, nakil ve tercüme dönemini müteakiben artık yeni telifler, ürünler ortaya

koyma döneminin başlamış olmasıdır174

.

Kütüphaneler batıdan tercüme edilen eserlerle dolmuş, Akaid, Felsefe, Man-

tık, Tarih, Coğrafya, Edebiyat ve Dil gibi alanlarda değerli eserler kaleme alan âlim-

lerin sayısı gittikçe artmıştır. Meselâ, Mantık, Felsefe ve Kelâm alanında; Ebû Hâşim

el-Cubbâ‟î (öl. 321/933), Ebû Zeyd el-Belhî (öl. 322/934), Ebu‟l-Hasen el-Eş„arî (öl.

334/ 946), Ebû Nasr el-Fârâbî (öl. 339/951), Yahyâ b.„Adî (öl. 364/974), Ebû

Suleymân el-Mantıkî (öl. 380/ 990), er-Rummânî, Ebu‟t-Tayyib el-Bakıllânî (öl.

403/1012), Belâgat ve Edebiyat alanında; Ebu‟t-Tayyib el-Mutenebbî (öl. 354/964),

Ebû „Alî el-Kālî, Ebu‟l-Ferec el-İsfahânî (öl. 356/966), er-Rummânî, es-Sâhib

b.„Abbâd (öl. 385/995), Ebû Hilâl el-„Askerî (öl. 395/1007), Bedî„u‟z-Zemân el-

Hemedânî (öl. 397/1009), Ebû Hayyân et-Tevhîdî (öl. 414/1023), Tarih ve Coğrafya

alanında; Ebû Ca„fer et-Taberî (öl. 310/922), Ebu‟l-Hasen el-Mes„ûdî (öl. 346/948),

Ebû „Abdillâh el-Makdisî (öl. 380/ 994), İbnu‟n-Nedîm (öl. 385/999), Dil ve Nahiv

alanında ise; Ebû İshâk ez-Zeccâc, el-Ahfeşu‟l-Esgar, İbnu‟s-Serrâc, İbnu‟l-Hayyât,

İbn Dureyd (öl. 321/933), Niftaveyh, İbnu‟l-Enbârî, ez-Zeccâcî, en-Nahhâs, İbn

Durusteveyh (öl. 347/949), es-Sîrâfî, İbn Hâleveyh, Ebû „Alî el-Fârisî, er-Rummânî,

İbn Cinnî, İbn Fâris ve el-Cevherî (öl. 398/ 1010) bu asrın önde gelen âlimleridir175

.

172 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, nâşirin mukaddimesi, s. 9; Yavuz, a.g.t., s. 31. 173 Yavuz, a.g.t., s. 31. 174 Hitti, Ġslâm Tarihi, II, 555; er-Rummânî en-Nahvî, s. 24. 175 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 31-32.

I. BÖLÜM

1. ER-RUMMÂNÎ, HAYATI VE ESERLERĠ

Yukarıda açıklanan böylesi siyasî ve kültürel bir ortamdan, er-Rummânî‟nin

ne derecede etkilendiği ve ilim dünyasına katkısı; hayatına, geride bıraktığı eserlerine

ve görüşlerine bakıldığında daha açık bir biçimde görülecektir.

1.1. Hayatı

1.1.1. Adı, künyesi ve nisbesi

Adı Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ b. „Alî b. „Abdillâh‟tır. el-İhşîdî, el-Varrâk, el-

Câmi„, el-Bağdâdî, en-Nahvî ve en meşhur şekliyle er-Rummânî nisbeleriyle de tanı-

nır1. er-Rummânî ( ); nar ve nar satıcılığına dayanan bir nisbedir. Bu nisbetin,

Vâsıt2 şehrindeki Rummân sarayına yapılmış olması da mümkündür. Nitekim birçok

kimse bu saraya nisbet edilmiştir3. Bu saraya nisbet edilenler arasında onun adı da

zikredilmektedir4. Ayrıca er-Rummânî‟den bazı kaynakların, el-Vâsıtî

5 nisbesiyle

bahsetmiş olması, ikinci ihtimali kuvvetlendirmektedir.

el-İhşîdî ( ) nisbesi, Bağdat‟ta Mu„tezile‟nin önde gelen âlimlerinden

olan hocası Ebû Bekr Ahmed b.„Alî b. el-İhşîd (öl. 326/938 )‟ten dolayıdır. Öyle ki;

er-Rummânî ondan Kelâm okumuş, en fazla onun etkisinde kalmış, bu yüzden arka-

1 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 120; el-Fihrist, s. 94; et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 133; Târîhu

Bağdâd, XII, 16; es-Sem„ânî, el-Ensâb, III, 89; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 233; el-Muntazam, VII, 176;

Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 73; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 299; el-Yemânî,

ĠĢâretu‟t-Ta„yîn, s. 221; el-‟Ġber, II, 164; ez-Zehebî, Mîzânu‟l-Ġ„tidâl, III, 149; Siyeru A„lâmi‟n-

Nubelâ‟, XVI, 533; ez-Zehebî, Tezkiretu‟l-Huffâz, III, 986; İbn Fadlillâh el-„Omerî, Mesâliku‟l-Ebsâr, VII, 87; İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile, s. 65; Lisânu‟l-Mîzân, IV, 248; es-Suyûtî,

Tabakātu‟l-Mufessirîn, s. 68; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 180; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 419;

İbn Tağrîberdî, en-Nucûmu‟z-Zâhire, IV, 168; ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 109; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-

„Ulûm, III, 47; İsmâ„îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu‟l-„Ârifîn, I, 683; ez-Ziriklî, el-A„lâm, V, 134;

Kehhâle, Mu„cemu‟l-Mu‟ellifîn, VII, 162; er-Rummânî en-Nahvî, s. 51; „Âdil Nuveyhid, Mu„cemu‟l-

Mufessirîn, s. 372; J. Flanagan, “al-Rummānī”, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614; G.J.H van

Gelder, “al-Rummānī, „Alī ibn Īsā (276-384/889-994)”, Encyclopedia of Arabic Literature, II, 666-

667. 2 Basra ile Kûfe arasında, ikisine de elli fersah mesafede bir şehir. Bkz. Yâkūt el-Hamevî, Mu„cemu‟l-

Buldân, V, 347. 3 Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 299; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 47. 4 es-Sem„ânî, el-Ensâb, III, 89; Mu„cemu‟l-Buldân, III, 67. 5 el-Hânsârî, Ravdâtu‟l-Cennât, V, 230; İsmâ„îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu‟l-„Ârifîn, I, 683.

30

daşı diye bahsedilmiş ve ona nisbet edilmiştir6. el-Varrâk ( ) nisbesiyle anılması,

onun muhtemelen kâğıt satıcılığı, kitapçılık veya kitap istinsahıyla uğraşmasından

dolayıdır. Zira bu dönemde, makam mansıb sahibi bir fakîh olunamaz ve geçimi sağ-

layacak bir iş de bulunamazsa, önceden yazılan kitaplar istinsah edilip çoğaltılarak

geçim temin edilirdi. Nitekim Varrâk diye nitelendirilen âlimler oldukça çoktu. Me-

selâ, Yahyâ b. „Adî (öl. 364 /974) yirmidört saat içerisinde 100 yaprak kopya edebi-

liyordu ve iki defa et-Taberî‟nin Kur‟ân tefsirini istinsah etmiştir. Ancak istinsahın

pek makbul bir uğraş ve yeterli bir geçim kaynağı olmadığı bu işle uğraşanlar tara-

fından dile getirilmiştir7. er-Rummânî de fakir olduğu

8 için bu işi yapmış olabilir. el-

Câmi„ ( ) nisbesini alması ise, Kur‟ân, Tefsir, Fıkıh, Lugat, Nahiv ve Kelâm gibi

birçok ilim dalında söz sahibi olacak kadar bilgili olması ve eserler kaleme almasın-

dan dolayıdır9. O, bazı kaynaklarda benzer adlara sahip diğer kimselerden ayırt edil-

sin diye, “ ” ve “ ” gibi sıfatlarla da tanıtılmıştır10

. Yine Kelâmla uğraşma-

sından ötürü “ ” ve farklı alanlarda çok sayıda eseri bulunduğu için “ ”

diye de tavsif edilmiştir11

.

1.1.2. Ailesi, doğum yeri, tarihi ve vefatı

Kendisinden bahseden eserlerde er-Rummânî‟nin hayatıyla ilgili teferruatlı

bilgi mevcut değildir. Çoğunlukla birbirinden nakillerde bulunan eser sahipleri, ken-

dileri tanınmış ancak aileleri hakkında bilgi sahibi olunamamış birçok âlim gibi, on-

dan çok az bahsetmişlerdir. Edindiğimiz bu sınırlı bilgiler çerçevesinde er-

Rummânî‟nin ailesinin aslen Sâmerrâ şehrinden olduğunu12

; neseb silsilesinden de

sadece baba ve dedesinin adını tespit edebiliyoruz.

6 el-Fihrist, s. 246; Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, naşirlerin mukaddimesi, s. 10. 7 Mez, Onuncu Yüzyılda Ġslâm Medeniyeti, s. 218. 8 el-Kādî „Abdulcebbâr, Fıraku ve Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 116; İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-

Mu„tezile, s. 65; İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 110. 9 el-Fihrist, s. 94; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294; el-Kādî „Abdulcebbâr, Fıraku

ve Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 116; İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile, s. 65. 10 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 446; ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 109. 11 Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, naşirlerin mukaddimesi, s. 10. 12 el-Fihrist, s. 94; ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 109. Şehrin adı, “ ” şeklinde geçmektedir.

31

er-Rummânî, 296/908 yılında Bağdat‟ta dünyaya gelmiş, orada yaşamıştır13

.

Hocası İbnu‟l-İhşîd‟in yaşadığı, „Ataş çarşısında “ ” Ahşâd sokağı olarak bi-

linen yerde bir evi bulunan14

er-Rummânî‟nin, ilim öğrenmek ya da başka bir sebep-

le, Bağdat‟ın dışına çıkıp çıkmadığını kaynaklar belirtmemektedir. er-Rummânî, el-

Kādir Billâh‟ın halifeliği dönemine rastlayan15

, 384/994 yılında Cemâziyelevvel ayı-

nın on birinde Pazar gecesi vefat etmiş, Ebû „Alî el-Fârisî‟nin mezarının da yer aldı-

ğı, Bağdat‟ın güneybatısındaki eş-Şûnîziyye “ ” mezarlığına defnedilmiştir16

.

1.1.3. KiĢiliği ve ahlâkı

er-Rummânî‟nin hayatı hakkında kaynaklarda detaylı bilgilere yer verilmemiş

olsa da, satır aralarında küçük notlar şeklinde karşımıza çıkan rivayetler, onun kişili-

ği, psiko-sosyal yaşantısıyla ilgili ipuçları vermektedir. Oldukça fakir olmasına rağ-

men cömert17

ve hayatını kitap istinsahı yaparak kazanan birisidir. er-Rummânî‟nin

zühd hayatı yaşayan dindar bir insan olduğunu da söyleyebiliriz. Muhammed

Halefullâh ve Muhammed Zağlûl Sellâm Selâsu Resâ‟il‟in girişinde; onun, Bağ-

dat‟taki sosyal hayata ve dönemin önemli siyasî olaylarına katkı sağladığından, hal-

kın ve ileri gelenlerin sevgisini ve takdirini kazanan birisi olduğundan bahsetmekte,

ancak detaya girmemektedirler18

. Onun siyasî olaylara katkısı ve sosyal alandaki et-

kisi tarih kitaplarında sadece nakledilen iki rivayetle anlatılmaktadır. İlki, 360/974

yılında Kādi‟l-Kudât Ebû Muhammed „Ubeydullâh b. Ahmed b. Ma„rûf (306-

381/918-993)‟un, er-Rummânî‟nin adil olduğuna, şehadetinin kabul edildiğine hük-

metmesi ve onu Kadı olarak ataması19

; ikincisi ise, 362/976 yılında „İzzuddevle‟ye

gönderilen, iffetli ve saygıdeğer kimseler diye nitelendirilen heyette yer almasıdır20

.

13 el-Fihrist, s. 94; Târîhu Bağdâd¸ XII, 16. 14 el-Fihrist, s. 245. 15 es-Suyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ‟, s. 356. 16 Târîhu Bağdâd¸ XII, 16; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 299; İbn Fadlillâh el-„Omerî, Mesâliku‟l-Ebsâr, VII,

88; İbn Tağrîberdî, en-Nucûmu‟z-Zâhire, IV, 168; ġezerâtu‟z-Zeheb, III, 109; Kitâbu Ma„âni‟l-

Hurûf, naşirin mukaddimesi, s. 12; er-Rummânî en-Nahvî, s. 53; ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh

(ed-Dirâse), s. 35. 17 el-Kādî „Abdulcebbâr, Fıraku ve Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 116; İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-

Mu„tezile, s. 110. 18 Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, naşirlerin mukaddimesi, s. 10. 19 el-Muntazam, VII, 54. 20 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 273.

32

Bu, onun hem toplum nazarında hem de dönemin yöneticileri nezdinde saygın bir ki-

şiliğe sahip olduğunu ve hukukçu kimliğini gösterir21

. Ancak, anlatılanların dışında

isim benzerliğinden dolayı onun, siyasî kimliği olan, toplum tarafından bilinen ve

saygı duyulan şu isimlerle karıştırılıyor olması da muhtemeldir: er-Rummânî ile aynı

dönemde ve yerde yaşamış, adı, baba adı ve künyesi aynı, vezir olması nedeniyle

toplumsal olaylara ve siyasî gelişmelere katkısı kaçınılmaz olan dönemin vezirlerin-

den Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ b. Dâvûd b. el-Cerrâh . Yine er-Rummânî ile aynı dö-

nemde ve yerde yaşayan nahivci Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ er-Raba„î en-Nahvî. Nite-

kim İbn Hayr el-İşbîlî (öl. 575/1179), er-Raba„î (öl. 420/1029)‟den, „Alî b. „Îsâ er-

Raba„î er-Rummânî diye bahsetmektedir22

.

er-Rummânî‟yi çoğunluğunu şiîlerin oluşturduğu halkın sevmesi ve sayması,

muhtemelen onun Bağdatlı mu„tezilî kimliğinden kaynaklanmaktadır. Çünkü Bağdat

Mu„tezilesi Hz. Peygamber‟den sonra insanların en üstünü olarak Hz.„Alî‟yi kabul

etmektedir. et-Tenûhî bunu kabul eden mu„tezilîler arasında er-Rummânî‟ye de yer

vermektedir23

. Eserleri arasında Tafdîlu „Alî ve el-Ġmâme de bulunan er-

Rummânî‟den önce de, Ebû Ca„fer el-İskâfî (öl. 240/855), Bişr b. el-Mu„temir (öl.

210/825) ve Ebû İshâk el-Hayyât (öl. 300/912) gibi Bağdatlı mu„tezilîler Hz. Ali‟nin

üstünlüğünü dile getirmişlerdir24

. Buveyhîler şiî olduğu için Mu„tezile‟nin büyük bir

kısmı da şiî idi. Büveyhî devleti Mu„tezile‟yi himaye etmiş, böylece bu ideoloji, al-

dığı desteğin de yardımıyla hayat şansı bulmuş, gelişmiştir25

. er-Rummânî, daha son-

ra yer verileceği üzere, Şiî olmamasına rağmen, gerek kişiliği ve gerekse yetiştiği

coğrafyanın ve inanç sisteminin etkisiyle şekillenen fikirleri nedeniyle sevilmiş ve

kendisine değer verilmiştir.

er-Rummânî‟yi çok sevdiği onu anlatırken sarf ettiği kelimelerden açıkça an-

laşılan öğrencisi et-Tevhîdî ise, onun dindarlık, onurluluk, fesâhat ve keskin zekâ sa-

21 er-Rummânî en-Nahvî, s. 61; J. Flanagan, “al-Rummānī”, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614. et-

Tevhîdî‟nin anlattığına göre „İzzuddevle huzuruna çıkan heyet içerisinde yer alanları sırayla dinle-

dikten sonra Ebû Bekr er-Râzî ile alay etmiş, daha sonra er-Rummânî‟ye dönerek ona iltifatlarda

bulunmuş, kendisiyle karşılaşmaktan mutlu olduğunu, içinde bulunduğu durumun olumsuzluklarını

anlatarak ondan daha fazla istifade etmek istediğini belirtmiştir. Bkz. et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-

Mu‟ânese, III, 158. 22 el-İşbîlî, Fehrese, s. 310. 23 İbn Fadlillâh el-„Omerî, Mesâliku‟l-Ebsâr, VII, 88. 24 er-Rummâni en-Nahvî, s. 56-57. 25 Ahmed Emîn, Zuhru‟l-Ġslâm, IV, 43.

33

hibi oluşu gibi birtakım özelliklerini sıralarken, temiz ve iffetli26

, sâlih27

, sağlam bir

inanç sahibi ve ağırbaşlı bir kimse28

olduğuna da vurgu yapmaktadır. Yine et-

Tevhîdî, er-Rummânî‟nin arkadaşlarına; “Size bir faydası dokunmayacağını bilseniz

dahi hiç kimseye düĢmanca davranmayın. Çünkü sen hasmından ne zaman korkaca-

ğını veya ona ihtiyaç duyacağını ve ne zaman dostundan beklenti içerisine gireceğini

veya ona muhtaç olmayacağını bilemezsin. Hasmın senden özür dilediğinde özrünü

kabul et ve kusurlarını fazlaca dile getirme” tavsiyesinde bulunduğunu nakletmekte-

dir29

. Görülmektedir ki; er-Rummânî, mizacı itibariyle zorbalığa, şiddete ve taassuba

değil, iyiliğe, kolaylığa ve hoşgörüye yatkındır.

et-Tevhîdî onun ahlâkını, yumuşak huyluluğunu ve sabrını gösteren bir olay-

dan daha bahseder ve der ki: “ „Alî b. „Îsâ‟nın ilim meclisinde bir gün Merv‟den ge-

len ve ile ve ile arasındaki farkı soran bir adam gördüm. Derken er-

Rummânî ona konuyu geniĢçe anlattı, açıkladı, bölümlere ayırdı, farklarını söyledi,

örneklendirdi ve her birinin Ģartını anlattı. Soran kiĢi bir Ģey anlamamıĢtı ve yeniden

anlatmasını ve açıklamasını istedi. Defalarca bunu yapmasına rağmen adam anla-

mamıĢtı. Sonunda adam onu kızdırdı ve tahammül sınırları dıĢına çıkardı. er-

Rummânî adama: “Ey adam! benim vazifem insanlara açıklamak, uyuklamayanlara

kavratmaktır. Senin gibiler bu ibareler ve örneklerdeki bu konuyu kavrayamaz. Ko-

yunlara, horozlara ve atlara anlatmak benim iĢim değil. ġimdi, eğer bizi ve kendini

kurtarmak istiyorsan çek git!, bunu yapmazsan seninle birlikte bizi de helâk etmiĢ

olursun. Buradan baĢka bir yere git ve baĢka bir zaman gel” dedi. Bunun üzerine

adam ona, oradaki cemaatin hoĢuna gitmeyen Ģeyler söyledi (sövdü), er-Rummânî de

ona sessizce ve gözüyle yere bakarak karĢılık verdi. Ġnsanlar adamı dövmeye ve sü-

rüklemeye tevessül etti, ancak er-Rummânî oturduğu yerden kalkarak onların bunu

yapmasına Ģiddetle karĢı çıktı. Böylece oradakiler adamdan yüz çevirdiler, onu kü-

çük düĢmüĢ, zelil ve aĢağılanmıĢ bir hâlde dıĢarı çıkardılar”30

. er-Rummânî‟nin,

çağdaşı Ebû Sa„îd es-Sîrâfî ile ilgili söyledikleri de kişiliğini ve bilim adamı kimliği-

26 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 76. 27 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 108, 128. 28 A.e., I, 133. 29 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 76-77. 30 A.e., XIV, 77-78.

34

ni ortaya koymaktadır. es-Sîrâfî ile Mettâ b. Yûnus arasında gerçekleşen tartışma

hakkında görüşü sorulan er-Rummânî, es-Sîrâfî ile ilgili olarak: “Mecliste bulunanlar

onun coĢkusuna, dilinin akıcılığına, parlayan yüzüne (sevincine) ve arka arkaya sıra-

ladığı değerli bilgilere hayran kaldılar”31

demiş, sözüne devamla dindarlık, vakar,

ciddiyet ve samimiyet gibi sıfatlarla es-Sîrâfî‟yi övmüş, böylece meslekî kıskançlık-

tan uzak, hakkı sahibine teslim eden bir bilim adamı profili çizmiştir.

Eserlerine bakıldığında, yukarıda anlatılmaya çalışılan yüksek ahlâkı ve ilmî

nezaketi karşımıza çıkmaktadır. Meselâ, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserinde o,

Sîbeveyh‟in kendince hatalı olduğunu gördüğü bir yerde, bunun her insanın yapabi-

leceği izahı mümkün küçük bir yanılgı olduğunu belirtmiş, hata demekten sakınmış-

tır. Yine nahivcilerin hepsine muhalefet etmenin, bir ayıp ve utanç olarak yeterli ol-

duğunu, aklı başında birisinin buna yeltenmeyeceğini söylemiş, devamında böyle bi-

risinin konumunun tıpkı herhangi bir konuda bütün akıllı kimselere karşı çıkan ve

aklının bütün akılların üstünde olduğunu iddia eden birisinin durumu gibi olduğunu

ifade etmiştir32

. Yine bir defasında Kur‟ân‟la ilgili kendisine; “Her kitabın bir tercü-

mesi vardır. Peki Allah („azze ve celle)‟ın kitabının tercümesi nedir?” şeklinde soru

sorulduğunda “ ” 33

Bu Kur'an, tüm insanlara yönelik bir teblîdir

ve O‟nun aracılığı ile insanlar uyarılsın diye… karşılığını vermiştir34

. Yukarıda bah-

sedilen rivayetlerden, „İzzuddevle‟yle aralarında geçen konuşmadan ve eserlerindeki

üslûbundan, er-Rummânî‟nin ağırbaşlı, düşmanlıktan hoşlanmayan, akıllı, güzel ko-

nuşan ve güçlü bir mantığa sahip önemli bir şahsiyet olduğu anlaşılmaktadır.

Ancak belirtmek gerekir ki; onun hakkında olumsuz fikirlere sahip kimseler

de mevcuttur. Meselâ, çağdaşı Ebû „Alî el-Fârisî onun hakkında, er-Rummânî‟den

bahseden hemen hemen bütün kaynaklarda geçen; “Eğer Nahiv er-Rummânî‟nin de-

dikleriyse, ondan bizde birĢey yoktur. Yok eğer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman

er-Rummânî‟de ondan birĢey yoktur ”35

şeklinde bir söz sarf etmiştir. Bu söz, er

Rummânî‟nin kişiliği ile ilgili değil, onun Nahiv alanındaki görüşleri hakkındadır.

31 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 129. 32 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 59-60. 33 İbrâhîm (14), 52. 34 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 76; es-Suyûtî, el-Ġtkān, I, 146. 35 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 74-75; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294; Buğyetu‟l-

Vu„âh, II, 181.

35

Bu hususta ileride açıklama yapılacaktır. Şu kadarını söylemek gerekir; el-Fârisî bu

olumsuz tavrını sadece er-Rummânî‟ye değil, başka âlimlere karşı da göstermiştir.

el-Fârisî çağdaşı es-Sîrâfî‟den bahsederken, İslâm‟dan önceki kökenini hatırlattığı

için es-Sîrafî‟nin hoşlanmadığı ve duymak istemediği, İbn Behzâd lakabını kullan-

makta ısrar etmiştir36

. Yine o, ez-Zeccacî için; “Eğer ez-Zeccâcî bizim Nahiv hakkın-

daki sözlerimizi duysaydı Nahiv hakkında konuĢmaktan utanırdı”37

demiştir.

er-Rummânî hakkında olumsuz düşünceye sahip bir diğer isim de Ebu‟l-

Hasen „Alî b. Muhammed el-Bedîhî (öl. 380/992)‟dir. el-Bedîhî, er-Rummânî hak-

kında: “YaĢıma, tecrübeme ve insafıma rağmen, bunların hepsinde çok iddialı olma-

sına karĢın, üstünlüklerin tümünden el-Hudûd‟un yazarından daha yoksun birisini

görmedim. Onunla akran olmamıza, onu görmeme ve ilk gençlik yıllarında ondan

çokca istifâde etmeme rağmen, onun hakkında fikir sahibi olamadım ve âlimlere mü-

racaat ettim. Kelâmcılar; onun kelâm sanatı bizim sanatımız değil, nahivciler; onun

Nahivdeki iĢi bizim iĢimiz değil, mantıkçılar; onun Mantık diye iddia ettiği Ģey bizim

mantığımız değil dediler. Durumu onu gören herkese kapalı kalmıĢtı”38

demiştir. Bu

ifadeler de onun kişiliğiyle ilgili değil, görüşleri hakkında ortaya konmuş olup ileride

değinilecektir.

1.1.4. Ġnancı ve dünya görüĢü

er-Rummânî, gerek Bağdat‟ın daha önce anlatılan o günkü sosyal ve siyasî

durumu ve gerekse hocası İbnu‟l-İhşîd‟in etkisiyle mu„tezilî bir kimliğe sahip olmuş-

tur. Gerek eserlerinin isimlerine gerekse muhtevalarına bakıldığında da bu durum gö-

rülebilmektedir. Makâletu‟l-Mu„tezile, er-Red „ale‟d-Dehriyye, San„atu‟l-Ġstidlâl,

Edebu‟l-Cedel, Cevâmi„u‟l-„Ġlm fi‟t-Tevhîd, er-Ru‟ye fi‟n-Nakz „ale‟l-EĢ„arî adlı

eserleri onun kelâmcı ve mu„tezilî kimliğini göstermektedir39

. (

…)40

; “Eğer dünyaya geri gönderilseler yasaklandıkları Ģeye yine döner-

lerdi, muhakkak onlar yalancıdırlar” ayetiyle ilgili olarak yaptığı yorumda “Kurtula-

36 M. Şirin Çıkar, “Arap Dilbilim Çalışmalarında “Had/Tanım” Terimi ve er-Rummânî‟nin “el-

Hudud” Adlı Eseri”, Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, c. 5, sy. 2 (2005), s. 59. 37 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 160. 38 et-Tevhîdî, el-Basâ‟ir ve‟z-Zahâ‟ir, s. 140-141. 39 Kelâma dair eserleri için bkz. burada s. 76. 40 En„âm (6), 28.

36

cakları günahın zararından engellenmedikleri ve iĢledikleri çirkinlikleri cebr yoluyla

olmadığı için, bu ayet adaleti (el-„adl) en iyi gösteren delildir41

demiştir. en-Nuket‟in

başka bir yerinde (… …)42

; “…O, her Ģeyin yaratıcısıdır…” ayetini,

özel yerine genel bir sîga kullanılarak mubâlağa yapmaya örnek vermiştir43

. Kanaa-

timizce er-Rummânî, lafzının anlamına geldiğini söyleyerek mu„tezilî bir yo-

rum olan kulun kendi fiillerini yaratma ihtiyarına vurgu yapmaktadır. O, el-Menzile

beyne‟l-menzileteyn‟ gibi, Mu„tezile‟yi hatırlatan ifadelere yer vermiştir44

. Görülüyor

ki Kelâm ilmi, onun hayatında oldukça farklı bir yer işgal etmekte, kelâmî düşünce-

leri, ilgilendiği diğer ilim dallarında yaptığı çalışmalarında bir hayat felsefesi olarak

karşımıza çıkmaktadır. Ancak düşündürücü olan bir durum var ki, o da; Kelâm saha-

sında kaleme aldığı eserlerinden hiç birisine bugüne kadar ulaşılamamış olmasıdır.

Ondan bahseden kaynaklarda, mu„tezilî kimliğinin yanı sıra râfızî, şiî eğilimli

olduğu, şiîymiş gibi göründüğü vurgulanmıştır45

. Onun, Hz. Ali‟yi Hz. Peygam-

ber‟den sonra insanların en üstünü kabul ettiği belirtilmiştir46

. Nitekim eserleri ara-

sında Tafdîlu „Alî ve el-Ġmâme de bulunan er-Rummânî‟den önce de, Ebû Ca„fer el-

İskâfî, Bişr b. el-Mu„temir ve Ebû İshâk el-Hayyât gibi Bağdatlı mu„tezilîler Hz.

Ali‟nin üstünlüğünü dile getirmişlerdir47

. Bu noktada onun şiîymiş gibi algılanması

Bağdat‟ta oluşan mu„tezilî kimliğin bir sonucudur. Bu algılama, daha önce bahsedil-

diği gibi onu, şiî bir kimliğe sahip Büveyhî lideri „İzzuddevle tarafından saygı duyu-

lan birisi olmaya kadar götürmüştür. İbnu‟n-Nedîm el-Fihrist adlı eserinde onun şiî

olduğu izlenimini veren eserlerini, gerçekten bu görüşü iddia ettiği için değil, o dö-

nemde bu mezhep yaygın olduğundan dolayı, çekindiği için kaleme aldığını ifade

etmekte, arkasından er-Rummânî‟nin komşusu olan İmâmiye şi„asından şair es-Serî

er-Reffâ‟ (öl. 366/976)‟nın onunla ilgili hikâyesinden bahsetmektedir48

. Mâzin el-

41 Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 108. 42 En„âm (6), 102. 43 Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 104. 44 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 52. 45 es-Suyûtî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, s. 68; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 421; Lisânu‟l-Mîzân,

IV, 248. 46 İbn Fadlillâh el-„Omerî, Mesâliku‟l-Ebsâr, VII, 88; Lisânu‟l-Mîzân, IV, 248. 47 er-Rummânî en-Nahvî, s. 56-57. 48 Lisânu‟l-Mîzân, IV, 248.

37

Mubârek, bu hikâyeyi, sadece el-Fihrist‟in Mısır baskısında bulabildiğini belirtmekte

ve es-Serî er-Reffâ‟‟nın el-Fihrist‟de geçen er-Rummânî‟ye söylediği şiirinden yola

çıkarak onun şiî olamayacağını ileri sürmektedir49

.

Onun şiî olmadığını gösteren başka ipuçları da vardır. Basralı bir adam er-

Rummânî‟ye mağara kıssası ve Gadîrhum rivayetiyle ilgili görüşünü sormuş, o da;

mağara haberinin dirayet, Gadîrhum haberinin ise rivayet olduğunu belirtmiş, rivaye-

tin dirayete muârız olamayacağını söylemiştir50

ki, bu görüş şiî anlayışının dışında

bir görüştür. Aynı mecliste, İmâmiye şiasının ileri gelenlerinden, bir dönem er-

Rummânî‟nin öğrencisi de olmuş, eş-Şeyhu‟l-Mufîd diye bilinen Muhammed b. Mu-

hammed b. Nu„mân (öl. 413/1022) ile aralarında bir konuşma da cereyan etmiştir. eş-

Şeyhu‟l-Mufîd ona Hz. Ali‟yi öldüren kimsenin durumunu sormuş, o da önce kâfir-

dir, sonra bunu düzelterek fâsıktır demiştir. Hz. Ali hakkında ne düşündüğünü ve

Cemel Savaşı ile ilgili olarak Talha ve Zubeyr‟in durumunu sormuş, o da; “Hz.‟Alî

imamdır, o ikisi de tövbe etmiĢtir” dediğinde, eş-Şeyhu‟l-Mufîd; “Cemel Olayı ile il-

gili haber dirayet, tövbe ettikleriyle ilgili haber ise rivayettir” demiştir. er-Rummânî

onun biraz önce Basralı ile yaptığı görüşmeden haberi olduğunu anlamış ve ona kim-

den ders aldığını, ne okuduğunu sormuştur. Böylece eş-Şeyhu‟l-Mufîd Bağdat‟taki

öğrenimine başlamış ve el-Mufîd lakabı bu olaydan sonra er-Rummânî tarafından

kendisine verilmiştir51

. er-Rummânî‟nin eş-Şeyhu‟l-Mufîd tarafından rivayet edilen

başka bir tartışması daha söz konusudur. eş-Şeyhu‟l-Mufîd kelâmcılardan ve fakih-

lerden oluşan bir mecliste, er-Rummânî ile İmâmiye şiasından Ebu‟s-Sakr el-

Mevsılî‟nin Fedek arazisi ile ilgili hüküm konusunda tartıştıklarını görmüş ve onları

dinlemeye başlamıştır. er-Rummânî, Hz. Ebû Bekr‟in Hz. Peygamber‟in Peygamber-

lerin miras bırakmayacağı ile ilgili hadisini hatırlattıktan sonra oradaki hiç kimsenin

buna itiraz etmediğini, Hz. Fâtıma‟nın, hatta İmâmiye‟nin söylediği gibi Hz. Ali‟nin

o mecliste hazır bulunduklarını belirtmiş, hiç kimsenin bu olayı reddettiğini veya bu

hadisi kabul etmediğini bilmediklerini ifade etmiştir. Devamında el-Mevsılî bunu

kabul etmeyip, Hz. Fâtıma‟nın ona itiraz ettiğini, böyle bir hadisin olmadığını ve ha-

49 er-Rummânî‟nin Ehl-i Beyt‟e yaklaşımını kendince anlatmaya çalışan es-Serî er-Reffâ‟nın ondan;

“Ehl-i Beyt sayesinde büyük bir Ģeref ve üstünlük için benim himayemi terk etmeyi arzulayan bir

mu„tezilî ” diye bahsettiği şiiri için bkz. er-Rummânî en-Nahvî, s. 58. 50 el-Hânsârî, Ravdâtu‟l-Cennât, VI, 159; A„yânu‟Ģ-ġî„a, IX, 420. 51 el-Hânsârî, Ravdâtu‟l-Cennât, VI, 159; A„yânu‟Ģ-ġî„a, IX, 421.

38

berin asılsız olduğunu söylediğini ileri sürmüştür. er-Rummânî, el-Mevsılî‟nin bu

söylediklerinin onun ve arkadaşlarının kendi iddiaları, onun anlattıklarının ise üze-

rinde icmâ„ bulunan bir mesele olduğunu vurgulamıştır. Konuşma bu şekilde tekrar-

larla uzayıp gitmiştir. eş-Şeyhu‟l-Mufîd tartışmaya katılmak istemiş, ancak er-

Rummânî‟nin aynı mecliste aynı anda bir konuda iki kişiyle tartışmak istememesi

üzerine bunu ertelemiştir. Daha sonra da aralarında uzun bir tartışma gerçekleşmiş-

tir52

. Bu diyalogtan anlaşılmaktadır ki, er-Rummânî delilsiz konuşmamakta ve verdi-

ği cevapların mantıkî örgüsünü çok iyi kurmaktadır.

İnceleyebildiğimiz kadarıyla er-Rummânî‟ye ve el-Ġmâme adlı eserine şiî mü-

ellifler ve eserleri arasında yer verilmemiştir. Hatta ona karşı eş-Şeyhu‟l-Mufîd tara-

fından en-Nakz „alâ „Alî b.„Îsâ er-Rummânî adında bir eser kaleme alınmıştır53

. Onun

İmâmiye‟nin önde gelen isimlerinden en-Nâşi‟u‟l-Asğar diye bilinen „Alî b.„Abdillâh

el-Hallâ‟ (öl. 365/975) ile tartışmalar yaptığı da rivayet edilmektedir54

. Bütün bu ri-

vayetler onun, çoğunluğu Hz. Ebû Bekr ve Hz. Ömer‟e olumsuz bakan şiadan, en

azından İmâmiye55

şiasından olmadığını göstermektedir.

Onunla ilgili bir bilgi de, Ebu‟l-Hasen el-Eş„arî (öl. 324/ 935)‟den ders alan-

lar arasında onun ismine yer verilmiş olmasıdır. Buna göre o, el-Eş„arî‟nin önde ge-

len arkadaşlarından birisidir56

. Vefat tarihi dikkate alındığında yaklaşık 300/911 yıl-

larında Bağdat‟a gelen57

el-Eş„arî ile aynı dönemde yaşayan er-Rummânî‟nin onun

arkadaşı olması ve ondan ders alması muhtemeldir. Bu durumda, er-Rummânî‟nin

onunla arkadaşlığı, düşük bir seviyede de olsa, Mu„tezile‟yi bırakmış olma ihtimalini

ortaya çıkarmaktadır. Fakat aynı dönemlerde İbnu‟l-İhşîd‟e olan öğrenciliğinin de

devam ettiği gözönüne alındığında, eserleri arasında er-Ru‟ye fi‟n-Nakz „ale‟l-EĢ„arî

adlı bir eser bulunan ve başka kaynaklarda Mu„tezile‟den ayrıldığıyla ilgili bir bilgi-

ye rastlayamadığımız er-Rummânî‟nin böyle bir tercih yapıp yapmadığı hakkında

kesin hükümlerden kaçınmak gerekir.

er-Rummânî‟nin hayatına etki eden, eserlerinde sık sık karşılaşılan bir diğer

52 eş-Şeyhu‟l-Mufîd, el-Fusûlu‟l-Muhtâra, s. 331-336. 53 et-Tûsî, el-Fihrist, s. 191; el-Hânsârî, Ravdâtu‟l-Cennât, VI, 154; A„yânu‟Ģ-ġî„a, IX, 423. 54 A„yânu‟Ģ-ġî„a, VIII, 282. 55 Şîanın bu koluyla ilgili geniş bilgi için bkz. Mustafa Öz, “İmâmiyye”, DĠA, XXII, 207-209. 56 İbn „Asâkir, Tebyînu Kizbi‟l-Mufterî, s. 128. 57 İrfan Abdülhamid, “Eş„arî, Ebü‟l-Hasan”, DĠA, XI, 444.

39

durum da onun Mantık ilmine verdiği önemdir. Ondan bahseden eserlerin bir çoğun-

da Mantık ile uğraştığı, sözünün anlaşılamadığı belirtilmiştir58

. et-Tevhîdî onun,

Mantıkla ilgilendiği için ayıplandığını ancak Mantıkı vaz„ edenlerle aynı yoldan git-

mediğini, onu bir sanat ve bir güzellik olarak gördüğü için tek kaldığını vurgulamış-

tır59

. Zaten el-Bedîhî; mantıkçıların, onun Mantıkla alâkalı dile getirdiklerinin Man-

tık olmadığını söylemektedir60

. Kanaatimizce bu durum, onun Aristo mantığından

yola çıkarak, Mantıkı, bir ilim dalı olmaktan ziyade hayatına nüfuz eden; fikirlerini,

davranışlarını ve konuşmalarını kendisine göre tanzim ettiği mantıkî bir hayat tarzı

kabul etmesindendir.

er-Rummânî de hocası İbnu‟l-İhşîd gibi Ebû Hâşim el-Cubbâ‟î‟ye muhalefet

etmesiyle tanınmaktadır. Bu ihtilâflardan birisi de sanırız Mantık ilmine yaklaşımla-

rıdır. er-Rummânî, Aristo mantığını Arap nahvine uyarlayan bir âlimdir61

. Ebû

Hâşim el-Cubbâ‟î ise; düşünce sisteminde varlık ile yokluk arasında üçüncü terimin

varlığını kabul ederek farklı bir Mantık anlayışı ortaya koymuş, bu yönüyle Aristo

mantığından ayrılmıştır. Nitekim onun en-Nakz „alâ Aristâtâlîs fi‟l-Kevn ve‟l-Fesâd

adlı bir de eseri vardır62

. er-Rummânî‟nin mantık anlayışı ve bu anlayışı Nahiv

Usûlüne nasıl uyarladığı ile ilgili açıklamalar ikinci bölümde ele alınacaktır.

1.2. Ġlmî Hayatı

Çalışmamızın “Giriş”inde bahsedilen IV./X. yüzyıla ait fikrî ilerleme, geniş-

lik, derinlik ve düşünce hürriyeti gibi göstergeler, er-Rummânî‟nin yukarıda anlatıl-

maya çalışılan kişiliğinin ve bilimsel şahsiyetinin oluşmasında etkili olmuştur. Öte

yandan onun ilmî şahsiyetinin oluşmasında en büyük pay şüphesiz hocalarına aittir.

1.2.1. Öğrenim süreci ve hocaları

er-Rummânî Bağdat‟ta, Basra‟daki ilmî faaliyetleri buraya taşıyan ez-Zeccâc,

İbnu‟s-Serrâc, İbn Dureyd gibi âlimlerin63

yanı sıra, İbn Şukayr, İbn Mucâhid ve

58 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 47. 59 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 133. 60 et-Tevhîdî, el-Basâ‟ir ve‟z-Zahâ‟ir, s. 140. 61 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 62 Avni İlhan, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, DĠA, X, 147. 63 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 74; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294; Buğyetu‟l-Vu„âh,

II, 180.

40

İbnu‟l-İhşîd‟ten de ders okumuştur64

. Ondan ve hocalarından bahseden kaynaklardan

edinilen bilgiler ışığında, er-Rummânî‟nin, genç yaşlarda değerli hocalardan ders al-

ma imkânı bulduğunu ve o, otuz yaşındayken ders aldığı son hocası İbnu‟l-İhşîd‟in

vefat ettiğini söyleyebiliriz. Ölüm tarihleri dikkate alındığında, er-Rummânî‟nin ho-

cası ez-Zeccâc‟a olan öğrenciliği en fazla onbeş, İbnu‟s-Serrâc‟a yirmi, İbn Şukayr‟a

yirmibir, İbn Dureyd‟e yirmibeş, İbnu‟l-İhşîd ve İbn Mucâhid‟e ise otuz yaşına kadar

devam etmiştir. Ancak ilerde açıklanacağı üzere İbn Dureyd‟in 308/920 yılında Bağ-

dat‟a geldiği ve 319/931 yılında felç geçirdiği hesaba katılırsa, er-Rummânî ondan en

fazla on yıl kadar ders almış olmalıdır. Bu isimler dışında Ebû „Alî el-Fârisî‟nin de

ona hocalık yaptığı ile ilgili bir bilgi mevcuttur. Ancak bunu teyit edecek başka bir

kaynağa ulaşamadık. Konuyla ilgili olarak Yâkūt el-Hamevî, İbn Cinnî‟nin bir ifade-

sini aktarmaktadır. İbn Cinnî, hocası el-Fârisî‟nin İbnu‟s-Serrâc‟a ait olan Kitâbu‟l-

Cumel ve Kitâbu‟l-Mûcez‟i er-Rummânî‟ye okuttuğunu ve bunu İbnu‟s-Serrâc hayat-

tayken yaptığını bildirmektedir65

. Ancak, İbn Cinnî‟nin inceleyebildiğimiz kadarıyla

herhangi bir eserinde bu bilgiyi tespit edemedik. er-Rummânî‟nin ders okuduğu ho-

caları şunlardır:

1.2.1.1. ez-Zeccâc (öl. 311/923)

Tam adı; Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. es-Sehl ez-Zeccâc olup, bazı eser-

lerde baba adı Muhammed olarak da rivayet edilir66

. 311/923 yılında Bağdat‟ta vefat

ettmiştir67

. Yalnızca İbnu‟n-Nedîm 310/922 yılında Cumâde‟l-âhire ayının bir Cuma

günü vefat ettiğini belirtmektedir68

. Yetmiş yaşına kadar yaşadığını ölümünden he-

men önce kendisi söylemektedir69

. Fakat seksen yaşında vefat ettiğini söyleyenler de

vardır70

. Bu bilgiler ışığında onun doğum tarihinin 231/846 veya 241/856 olması

muhtemeldir.

Hayatı ve ilim öğrenmeye başlaması hakkında verdiği bilgiler kaynaklarda

64 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 36. 65 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 238-239. 66 el-Fihrist, s. 90; Vefeyâtu‟l-A„yân, I, 49; ġezerâtu‟z-Zeheb, II, 259. 67 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 83; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 113; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 111; Nuzhetu‟l-

Elibbâ‟, s. 184; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 194; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 411; el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s.

208. 68 el-Fihrist, s. 90. 69 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 130; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 413; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 10. 70 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 198; Vefeyâtu‟l-A„yân, I, 50.

41

kendi ağzından şöyle anlatılır: “Camcı idim. Nahvi öğrenmek istedim. el-Muberred‟i

buldum. Ancak o parasız okutmuyordu. Bana sanatımı sordu, ben de cam iĢleriyle

uğraĢtığımı, günlük kazancımın birbuçuk dirhem olduğunu, kendisinden okumak is-

tediğimi, buna karĢılık ölünceye kadar ona her gün bir dirhem vereceğimi söyledim

ve o da kabul etti. Ayrıca hocama iĢlerinde yardımcı oluyordum, beni âlim olana ka-

dar okuttu…”71

. ez-Zeccâc‟ın el-Muberred‟ten önce Sa„leb‟ten de ders aldığı anla-

şılmaktadır72

. On yedi yaşına kadar Kûfe ekolüyle ilgili bilmediği her şeyi öğrenmiş-

tir. Kûfe ekolünü iyi bildiği eserlerinden de anlaşılmaktadır. Her iki ekolün görüşle-

rini verdikten sonra sık sık Basra ekolünün, özellikle el-Halîl ve Sîbeveyh‟in görüşle-

rini tekrar etmektedir73

. Onun Basra ekolüne yakın olduğu belirtilmektedir74

.

Her iki ekolü iyi bilen ez-Zeccâc, her ikisini de karşılaştırma imkânını bul-

muş, görüşlerin en uygun olanını alarak buna kendi görüş ve eleştirilerini de eklemiş-

tir. Böylece yeni bir ekolün; Bağdat ekolünün oluşmasını sağlamıştır75

. ez-Zeccâc,

el-Muberred‟in en eski öğrencisi olup, Basra ekolünün ondan sonraki liderliğini

yapmıştır. O, Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ını hiç kimseye okutmadan ez-Zeccâc‟a okutmuş-

tur76

. ez-Zeccâc, hocasının tavsiyesiyle halife el-Mu„tezid‟in veziri „Ubeydullâh b.

Suleymân (öl. 288/900)‟ın halife el-Mu„tezid ve el-Muktefî‟ye vezirlik yapan oğluna

hocalık yapmıştır. Bu hocalık ileride onun itibarlı ve zengin bir kimse olmasını da

sağlamıştır. Nitekim halife el-Mu„tezid nezdinde önemli bir kimse olan ez-Zeccâc,

onun nedimi de olmuştur77

. Daha sonra Halife el-Muktefî‟nin de nedimliğini yapmış-

tır78

. İbn Keysân‟ın el-Kitâb‟ı kendisinden okumak isteyen Mebremân‟ı, bu işin ehli-

ne gitmesini söyleyerek, ez-Zeccâc‟a göndermesi, onun Nahivdeki konumunu gös-

termektedir79

. Ayrıca Fıkıhta Hanbelî mezhebine mensup olduğu belirtilmektedir80

.

71 Târîhu Bağdâd¸ VI, 90; el-Muntazam, VI, 176; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 131; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 194-

195; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 8. 72 Târîhu Bağdâd¸ III, 381; er-Rummânî en-Nahvî, s. 34. 73 Muharrem Çelebi, Ma„âni‟l-Kur‟ân ve ez-Zeccâc, s. 170. 74 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 113. 75 Çelebi, a.g.t., s. 171. 76 Çelebi, a.g.t., s. 171. 77 el-Fihrist, s. 90; Târîhu Bağdâd¸ VI, 90; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 149-150; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 412;

ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 8; Recep Dikici, “az-Zaccāc‟ın Süleymaniye Kütüphanesin-

deki Yazma Kitāb al-„Arūż‟u”, AÜĠFD, XXXIII (1992), s. 179. 78 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 111; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 198. 79 Çelebi, a.g.t., s. 172. 80 Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 413; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 10.

42

Nahiv, Arûz, İştikāk ve Tefsir ilminde söz sahibi olan ez-Zeccâc‟ın çok sayı-

da meşhur öğrencisi vardır81

. Onun görüşlerini ve bilgisini çeşitli bölgelere taşıyan

öğrencileri arasında; Mebremân, Ebu‟l-„Abbâs Ahmed b. Muhammed b. el-Vellâd

et-Temîmî, Ebû Ca„fer en-Nahhâs, ez-Zeccâcî, Ebu‟l-Hasen Ahmed b . Muhammed

b. Ahmed el-„Arûzî (öl. 342/953), Ebu‟l-„Abbâs Muhammed b. Ahmed el-

Mu„ammerî (öl. 350/962), Ebû „Alî el-Kālî el-Bağdâdî (öl. 356/ 967), Ebu‟l-Kāsim

el-Hasan b. Bişr el-Âmidî (öl. 370/ 980), Ebû „Alî el-Fârisî, Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ

er-Rummânî, Lukze Ebû „Alî el-Hasen b. „Abdillâh el-İsbahânî, Ebu‟n-Nasr el-Mısrî

el-Kindî, Ebû „Abdillâh Muhammed el-„Umânî, Ebû Ca„fer el-Mevsılî gibi âlimler

bulunmaktadır82

. Eserleri arasında; Ma„âni‟l-Kur‟ân, el-ĠĢtikāk, el-Emâlî, Mâ

Yensarif ve mâ lâ Yensarif, Halku‟l-Ġnsân, Fe„altu ve Ef„altu, Muhtasaru‟n-Nahv, el-

Fark beyne‟l-Mu‟ennes ve‟l-Muzekker, Halku‟l-Feres, ġerhu Ebyâti Sîbeveyh, el-

Kavâfî, el-„Arûz, en-Nevâdir, Tefsîru Câmi„i‟l-Mantık vb. bulunmaktadır83

.

Nahiv ve Sarf ile ilgili birçok konuda Basralı âlimlere karşı çıkan84

ez-

Zeccâc, ortaya koyduğu iki bakış açısıyla muasırlarının önüne geçmiştir. Bunlardan

ilki; i„râbta anlamın etkileyici bir unsur oluşuyla ilgilidir. Meselâ, ona göre muzâri fi-

ile dahil olan edatının cezm etmesinin illeti, muzâriyi mâzîye dönüştürmesidir.

Çünkü fiille birlikte kullanılan ve onda yeni bir anlam ortaya çıkaran her harfin

i„râbta payı vardır85

. İkincisi ise; iştikāk konusunu ele alış şeklidir. İştikāk, ilk olarak

el-Halîl tarafından ortaya konmuş, ez-Zeccâc de onu genişletmiştir. Öyle ki; ona göre

dilin bütünü iştikāktır. Yani türetme yoluyla oluşmuştur. Öğrencisi ez-Zeccâcî‟nin

savunduğu ve İbn Cinnî tarafından “el-İştikāku‟l-Ekber” adı altında geliştirilen görüş

kısaca şöyle ifade edilebilir: Harflerinin çoğu aynı olan her iki lafızdan birisi muhak-

kak diğerinden türemiştir. Meselâ, kelimesi ‟den, ise kelimesinden tü-

retilmiştir. Bu, lafız-anlam ilişkisinin varlığı fikrinin dayandığı varsayımdır86

.

81 Çelebi, a.g.t., s. 177-178. 82 Çelebi, a.g.t., s. 178-187. 83 el-Fihrist, s. 90; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I, 151; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 412; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-

Mufessirîn, I, 10; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 135; Çelebi, a.g.t., s. 191-202; Dikici, “az-Zaccāc‟ın

Süleymaniye Kütüphanesindeki Yazma Kitāb al-„Arūż‟u”, AÜĠFD, XXXIII (1992), s. 180. 84 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 138. 85 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 155. 86 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 156.

43

1.2.1.2. Ġbnu’s-Serrâc (öl. 316/929)

Tam adı; Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî„ b. Sehl el-Bağdâdî‟dir87

. 265/878

yılında Bağdat‟ta doğdu88

. Babası ya da dedesi saraç olduğu için İbnu‟s-Serrâc diye

tanınmıştır89

. Basra ekolünün lideri el-Muberred başta olmak üzere çeşitli hocalardan

ders almıştır 90

. el-Muberred ile Sa„leb‟ten hangisi daha âlim sorusuna cevap vere-

memiş, el-Muberred vefat ettiğinde bir adamın Sa„leb‟in karşısına geçerek edebiyat

evinin yarısı harap oldu ve yarısı da yakında yıkılacak dediğini aktarmakla yetinmiş-

tir91

. Çocukluk ve gençlik yıllarını Bağdat‟ta geçirmiş, eğitimini de yine burada de-

vam ettirmiştir92

. Dilinde yetersizlik (rekâket) bulunduğu için sesini olarak telaf-

fuz eder, derslerinde anlattığı veya yazdırdığı konularda bu durumuyla ilgili öğrenci-

lerine uyarıda bulunurdu93

. Güvenilir bir kimse94

, şair, edip ve âlim olan95

İbnu‟s-

Serrâc‟ın ailesi ve çocukları hakkında fazla bilgi olmamasına rağmen, kendisinden

bir oğlu olan câriyesini çok sevdiği ve bütün servetini onun uğruna sarf ettiği belir-

tilmektedir96

. Cariyesinden olan oğlunu da çok severdi. Onu sevip sevmediği soru-

lunca bir beyitle şöyle cevap vermiştir: (Recez)

“Onu, fakirliği tadıp sonra mala mülke kavuĢan bir cimrinin malını sevdiği

gibi seviyorum”97

.

Yaşça el-Muberred‟in en küçük öğrencilerinden birisiydi. Oldukça akıllı ve

başarılıydı. el-Muberred onu daima yanında tutmuş, gittiği yerlere ve davetlere onu

87 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 83; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 114; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 112; el-Fihrist,

s. 92; Târîhu Bağdâd¸ V, 319; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 186; el-Muntazam, VI, 220; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 197; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 145; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 339; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 109;

GAL, Suppl., I, 174; GAS, IX, 76. 88 Hüseyin Yazıcı, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA, XXI, 205. 89 Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 340. 90 Hüseyin Yazıcı, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA, XXI, 205. 91 Târîhu Bağdâd, V, 209. 92 Hüseyin Yazıcı, Ġbn as-Sarrāc ve Kitāb al-ĠĢtikāk‟ı, s. 3. 93 Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 339; Hüseyin Yazıcı, a.g.t., s. 4. 94 Târîhu Bağdâd¸ V, 319. 95 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 146. 96 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 112. 97 Târîhu Bağdâd¸ V, 319; el-Muntazam, VI, 220; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 146; el-Medârisu‟n-Nahviyye,

s. 140.

44

da götürmüş ve Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ını ona okutmuştur98

. er-Rummânî, İbnu‟s-

Serrâc‟ın hocasıyla arasında geçen bir konuşmayı naklederek, onun el-Muberred‟e

cemi kalıbında gelen gibi müfred kelimelerin Sarf açısından durumunu sordu-

ğunu, onun da; bunların tıpkı bu kalıptaki cem„ler gibi gayru‟l-munsarıf olduğunu

söylediğini rivayet etmiştir99

. İbnu‟s-Serrâc, hocası el-Muberred‟e oldukça değer ve-

rirdi. er-Rummânî‟nin anlattığına göre, İbnu‟s-Serrâc el-Usûl adlı eserini kendisine

okuduğunda, orada bulunanların hoşuna giden bir bab geçmiş, içlerinden birisi (bu-

nun er-Rummânî olduğu da belirtiliyor) de; “Allah‟a yemin olsun ki bu, el-

Muktedab‟tan daha güzeldir” demiştir. Bu söz, İbnu‟s-Serrâc‟ın hoşuna gitmemiş ve

ondan böyle söylememesini, ne elde ettiyse bunu el-Muktedab‟ın sahibine borçlu ol-

duğunu belirtmiştir100

. Hocası el-Muberred‟in vefatı üzerine Nahvi bırakarak Mantık

ve Musikîyle uğraşmaya başlamış, Fârâbî‟den Mantık okumuş, kendisi de ona Nahiv

öğretmiştir101

. Ancak bir gün ez-Zeccâc‟ın da bulunduğu bir ortamda birisi ez-

Zeccâc‟a soru sormuş, o da bunu öğrencisi İbnu‟s-Serrâc‟ın cevaplamasını istemiştir.

Akabinde verdiği cevap yanlış olunca, hocası onu, İbnu‟s-Serrâc gibi birisinin böyle

bir meselede nasıl hata yaptığını anlayamadığını, şayet evinde olsaydı onu döveceği-

ni ancak bulundukları yerin bu işe uygun olmadığını söyleyerek, azarlamıştır. İbnu‟s-

Serrâc da; “Ey Ebû Ġshâk! Siz beni zaten dövdünüz ve eğittiniz. Ben, bu kitabı

(Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ını) okuduğumdan bu yana ders almayı bıraktım. Zira ben

bundan Mantık ve Musikî ile uğraĢarak uzaklaĢtım ve Ģimdi tekrar geri dönüyo-

rum”102

diyerek Nahiv çalışmalarına tekrar başlamıştır. el-Ahfeş ile Kûfeli âlimlerin

eserlerini inceleyen İbnu‟s-Serrâc, birçok konuda Basra ekolünün görüşlerine karşı

çıkmıştır103

.

el-Muberred ve ez-Zeccâc‟dan sonra Gramerde devrinin önde gelen ismi olan

İbnu‟s-Serrâc, Arap Gramerine ait dağınık bilgileri biraraya getirerek bir metodoloji

kazandırmıştır. Şunu söylemek gerekir ki; esasen el-Halîl‟in ve Sîbeveyh‟in Nahve

yaptıkları katkı oldukça mühimdir. Diğer taraftan, Sîbeveyh‟i ve eserini daha iyi an-

98 el-Fihrist, s. 92; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 148; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 109; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 140. 99 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, II, 196. 100 el-Fihrist, s. 92; Târîhu Bağdâd¸ V, 319; el-Muntazam, VI, 220; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 149. 101 Hüseyin Yazıcı, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA, XXI, 205. 102 el-Fihrist, s. 92; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 148-149. 103 Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 109; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 76.

45

lamaya yönelik kapsamlı, açıklayıcı ve sistemli bir eser kaleme alma çabaları el-

Muberred‟in el-Muktedab adlı eseriyle başlamıştır104

. Ancak bu konuda ilk metodo-

lojik çalışmanın ve Nahiv Usûlü alanında bu adı taşıyan ilk eserin105

Kitâbu‟l-Usûl

olduğunu belirtmeliyiz106

. İbnu‟s-Serrâc‟ın, Nahvin meselelerini, düzenli bir şekilde

ele alıp incelediği Kitâbu‟l-Usûl, Nahiv Metodolojisinin önemli eserlerindendir. Ni-

tekim Yâkūt el-Hamevî, onun bu eseri hakkında: “Nahiv onun zamanına kadar deli

gibiydi. Onu, el-Usûl adlı eseriyle zapt u rapt altına alarak ehilleĢtirdi” demiştir107

.

İbnu‟s-Serrâc, el-Muberred‟in el-Muktedab‟ında olduğu gibi, Sîbeveyh‟in el-

Kitâb‟ında yer alan bablarla tedâhule (birbirine karışma) düşmemiş, aksine mantıkî

bir düzen içerisinde ve konularına göre bir sıralamaya giderek Nahiv meselelerini

sunmaya çalışmıştır108

. Bunu yaparken Basra ekolüne bağlı kalmıştır. Nitekim kul-

landığı ıstılâhlar ve ihtilâflı konularda şâz üzerine kıyas yapmaması bakımından bu

ekolün etkilerini taşımaktadır109

. Diğer taraftan onun, Gramerle ilgili kendine has

tespitlerinin olduğunu ve Basra ekolünün görüşlerinden uygun olanını seçtiğini vur-

gulamak gerekir. Nitekim bazı hükümlerde Sîbeveyh‟in görüşünü uygun bulmayarak

el-Muberred‟e tâbi olmuştur. Onun kendine ait görüşlerine örnek olarak; ‟nın atıf

harfi, ‟nin fiil olmadığını ileri sürmesi ve ma„rifelerin üst derecesi olarak işâret

isimlerini kabul etmesi vb. verilebilir110

.

İbnu‟s-Serrâc‟ın eserleri arasında; Mucmelu‟l-Usûl, el-Mûcez, el-„Arûz, el-

ĠĢtikāk, ġerhu Sîbeveyh, Ġhticâcu‟l-Kurrâ‟, eĢ-ġi„r ve‟Ģ-ġu„ârâ‟, er-Riyâh ve‟l-Hevâ

ve‟n-Nâr, el-Cumel, el-Muvâsalât ve‟l-Muzekkirât, Ahkâmu‟Ģ-ġi„r, el-Hemz, „Ġlelu‟n-

Nahv, Tehzîbu‟l-Luğa, Ġttifâku Ehli‟l-Luğa ve mâ Yenferidu bihi‟l-Vâhidu minhum ve

eĢ-ġekl ve‟n-Nakt vardır111

.

Yetiştirdiği kimselere bakıldığında, İbnu‟s-Serrâc‟ın ne kadar önemli bir âlim

104 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 156. 105 A.e, s. 149. 106 Çıkar, a.g.t., s. 76. 107 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 198; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 109; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 43; el-

Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 208. 108 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 156-157. 109 Hüseyin Yazıcı, a.g.t., s. 16. 110 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 164-165. 111 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 149; el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 140; Hüseyin Yazıcı, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA,

XXI, 20.

46

olduğunu görebiliriz. Öğrencileri arasında; haşiye, şerh vb. çalışmaların hareket nok-

tasını oluşturan112

ez-Zeccâcî, Ebû „Alî el-Kālî, es-Sîrâfî, Ebû Mansûr Muhammed

el-Ezherî (öl. 370/980), Ebu‟l-Kāsim el-Âmidî, Ebû „Alî el-Fârisî ve en önemli öğ-

rencisi113

er-Rummânî yer almaktadır114

. 316/929 yılında vefat eden115

İbnu‟s-

Serrâc‟dan, er-Rummânî‟nin özellikle bağımsız görüşler ortaya koyma ve mantıkî

uygulamalara yer verme gibi hususlarda etkilendiği görülmektedir.

1.2.1.3. Ġbn ġukayr (öl. 317/929)

Tam adı; Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. el-„Abbâs b. el-Ferec b. Şukayr

en-Nahvî el-Bağdâdî‟dir116

. Adının Ahmed b. el-Hasen117

ve „Abdullâh b. Muham-

med118

olduğunu söyleyenler de vardır. el-Muberred ve Sa„leb‟den ders almıştır119

.

İbnu‟s-Serrâc‟ın tabakasından olan İbn Şukayr, el-Vâkıdî (öl. 207/823)‟nin kitapları-

nı Ahmed b. „Ubeyd b. Nâsih (öl. 218/833)‟ten rivayet etmesiyle tanınmıştır. Kendi-

sinden İbrâhîm b. Ahmed el-Harakî ve Ebû Bekr b. Şâzân (öl. 383/993) hadis rivaye-

tinde bulunmuştur120

. Muhtasar fi‟n-Nahv, el-Muzekker ve‟l-Mu‟ennes, el-Maksûr

ve‟l-Memdûd vb. eserleri vardır121

. Her ne kadar iki ekolü birbirine karıştırdığı riva-

yet edilse de122

, öğrencisi ez-Zeccâcî onun ilk önce Kûfe ekolü mensubu olduğunu

daha sonra az da olsa Basra ekolünden etkilenerek bu iki ekolün görüşlerini cem etti-

ğini söylemiştir123

. Ancak, her iki ekolden bağımsız olarak serdettiği görüşleri vardır.

Meselâ, İbnu‟s-Serrâc gibi o da ‟nin harf olduğunu ileri sürmüştür. Ebû „Alî el-

Fârisî de bu görüşü paylaşmaktadır. Basralıların çoğunluğu ise, fiildir demiştir124

.

112 Hüseyin Yazıcı, a.g.t., s. 6. 113 Hüseyin Yazıcı, a.g.t., s. 8. 114 el-Muntazam, VI, 220; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 145; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 339; Buğyetu‟l-Vu„âh, I,

110. 115 el-Medârisu‟n-Nahviyye, s. 141. 116 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 114; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 116; ez-Zeccâcî, el-Îzâh fî „Ġleli‟n-Nahv, s.

79; el-Fihrist, s. 123; Târîhu Bağdâd¸ IV, 89; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 187; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 69;

Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 302; el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 169. 117 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 187; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 302. 118 el-Fihrist, s. 123. 119 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 169. 120 Târîhu Bağdâd¸ IV, 89; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 69; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 302. 121 el-Fihrist, s. 123; Târîhu Bağdâd¸ IV, 89; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 69; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 302. 122 el-Fihrist, s. 123. 123 ez-Zeccâcî, el-Îzâh fî „Ġleli‟n-Nahv, s. 79; el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 171. 124 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 173.

47

En meşhur öğrencisi olarak ez-Zeccâcî zikredilmektedir125

. Hayatıyla ilgili

detaylara yer verilmeyen İbn Şukayr‟la ilgili kaynaklarda er-Rummânî‟nin kendisin-

den ders okuduğuyla ilgili bir bilgiye rastlayamadık. Onun, er-Rummânî‟nin hocası

olduğunu, sadece kendi açıklamasından anlıyoruz. er-Rummânî el-Kitâb‟a yazdığı

şerhinde bir meseleyle ilgili iki illetlilikten söz etmekte, ilkinin Sîbeveyh‟in belirttiği,

ikincisinin ise İbn Şukayr‟ın kendilerine anlattığı illetlilik olduğunu söylemiştir126

.

1.2.1.4. Ġbn Dureyd (öl. 321/933)

Tam adı; Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd el-Ezdî el-Basrî‟dir127

.

Döneminin dil, edebiyat ve şiir alanındaki liderlerinden olan İbn Dureyd, 223/838 yı-

lında Basra‟da doğdu ve öğrenim gördü 128

. Dureyd dedesinin adı olup dişleri olma-

yan anlamındaki ُ kelimesinden türetilmiştir129

. Kahtân‟a kadar ulaşan soyunun

onbeşinci halkası olan dedesi Mâlik b. Fehm, „Uman‟da yaşamıştır. Hz. Ömer döne-

minde Basra‟ya yerleşen ailesi oldukça zengindi130

. Basra‟daki zenci ayaklanmasın-

dan kaçarak amcasıyla birlikte „Uman‟a geri dönmüş, oniki yıl burada kaldıktan son-

ra İbn „Umâre adasında Mikâlîler‟in hizmetinde bulunmuştur. Başkâtipliğe kadar

yükselen İbn Dureyd, el-Cemhere adlı önemli eserini burada yazarak Ebu‟l-„Abbâs

İsmâ„îl b. „Abdillâh el-Mikâl‟e ithaf etmiştir131

.

308/920 yılında Bağdat‟a gelen İbn Dureyd ardarda gelen iki felç sonucu

Şa„bân‟ın onsekizinde 321/933 yılında Bağdat‟ta vefat etmiştir132

. Mu„tezilî kelâmcı

el-Cubbâ‟î de aynı gün öldüğü için “Dil ve kelâm ilimleri artık öldü” denilmiş133

,

125 el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye, s. 170. 126 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 38. 127 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 84; Ahbâru‟n-Nahviyyîn, s. 104; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 183; el-

Fihrist, s. 91; Târîhu Bağdâd¸ II, 195; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 191; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 127;

el-Muntazam, VI, 261; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 92; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 323; Siyeru A„lâmi‟n-

Nubelâ‟, XV, 96; el-Muzhir, I, 58; A„yânu‟Ģ-ġî„a, IX, 153; J. Pedersen, “İbn Düreyd”, ĠA, V/2,

724; Nasuhi Ünal Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 416. 128 el-Fihrist, s. 91; Târîhu Bağdâd¸ II, 196; el-Muntazam, VI, 261; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 93;

Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 325. 129 Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 328. 130 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 128; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 416. 131 el-Fihrist, s. 91; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 325; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 132 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 84; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 184; el-Fihrist, s. 91; Târîhu Bağdâd¸ II,

197; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 95; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 325-328; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 96. 133 Târîhu Bağdâd¸ II, 195; el-Muntazam, VI, 262; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 96; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 328;

J. Pedersen, “İbn Düreyd”, ĠA, V/2, 724.

48

hoşgörülü, hikmet sahibi ve aşırı derecede cömert olan İbn Dureyd için arkasından

mersiyeler yazılmıştır134

. İbn Dureyd‟in içki içip sarhoş olduğu için el-Cemhere‟yi

aslı olmayan lafızlarla doldurduğu, rivayet konusunda titiz davranmayıp aklına gele-

ni rastgele kimselere nispet ettiği belirtilmektedir135

. Ancak Ebû „Alî el-Kālî hocasını

savunmuş, anlattığı ve yazdığı her şeyin İbn Dureyd‟e ait olduğunu söylemiştir136

.

Öte yandan onun şarap değil nebîz (boza) içtiğine dair rivayetler de vardır137

. el-

Cemhere‟yi inceleyip rivayetlerin sağlam olduğunu tespit eden es-Suyûtî de eleştiri-

lerin haksız olduğunu söylemektedir138

. İbn Dureyd‟in Hz. Ali hakkındaki övgü dolu

ifadelerinden dolayı şiî olduğu iddia edilmiş, hatta şiî müellifler arasında kendisine

yer verilmiştir139

.

Hocaları ve rivayette bulunduğu kimseler arasında; Ebû Hâtim es-Sicistânî,

İbn Ahi‟l-Esma„î, Ebu‟l-Fadl er-Riyâşî, Ebû „Osmân Sa„îd b. Hârûn el-Uşnândânî,

Sa„leb ve et-Tevvezî yer almaktadır140

. Altmış yıl süren eğitim-öğretim faaliyeti bo-

yunca çok sayıda öğrenci yetiştiren İbn Dureyd‟in öğrencileri arasında; İbnu‟s-

Serrâc, es-Sîrâfî, Ebu‟l-Ferec el-İsfahânî (öl.356/967), Ebû „Alî el-Kālî, el-Âmidî,

Ebû „Alî el-Fârisî, İbn Hâleveyh, Ebû „Alî el-Hâtimî, „Alî b. Huseyn el-Mes„ûdî, er-

Rummânî, ez-Zeccâcî, el-Merzubânî, Cahza el-Bermekî, el-Mutenebbî, el-

Hâlidiyyân, ed-Dârekutnî, Hasan b. „Abdillâh el-„Askerî ve vezir İbn Mukle gibi bir-

çok âlim vardır141

.

Eserleri arasında; el-Cemhere, el-ĠĢtikāk, el-Maksûre, el-Maksûr ve‟l-

Memdûd, Kitâbu‟l-Melâhin, Kitâbu‟l-Muctenâ, es-Serc ve‟l-Licâm, el-Matar ve‟s-

Sehâb, Kitâbu‟l-Fevâ‟id ve‟l-Ahbâr, Min Ahbâri Ġbn Dureyd, el-Emâlî, Dîvân, el-

ViĢâh, Zehâ‟iru‟l-Hikme, ġerhu‟l-Fark beyne‟z-Zâ‟ ve‟d-Dâd, Mecmû„atu Hikem,

Kitâb YeĢtemilu „ale‟l-Elfâzi‟l-MuĢtereke, ġerhu Lâmiyyeti‟l-„Arab li‟Ģ-ġenferâ,

134 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 184; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 135 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 131; el-Muntazam, VI, 262; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 95; Vefeyâtu‟l-A„yân,

IV, 326; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 97; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 136 Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 137 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 95. 138 el-Muzhir, I, 93. 139 Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 140 el-Fihrist, s. 91; el-Muntazam, VI, 261; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 93; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 325; Siyeru

A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 97; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 416. 141 Târîhu Bağdâd¸ II, 195; el-Muntazam, VI, 261; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 93; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟,

XV, 97; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417.

49

ġerhu Bânet Su„âd, ġerhu Kasîdeti‟n-Nezîr, Muntehab mine‟l-EĢ„âr, el-Emsâlu‟n-

Nebeviyye, el-Muktebes, Kitâbu Ef„ale ve Fe„altu (Fe„altu ve Ġfte„altu), el-Âdâb ve‟l-

Emsâl, el-Erba„ûn, et-Tavassut, Edebu‟l-Kâtib, Garîbu‟l-Kur‟ân vb. bulunmakta-

dır142

. İyi bir şair olmasının yanı sıra çok sayıda şiir bilmekteydi143

. Zamanla bu özel-

liğini geliştirmiş, okunan divanların eksik kalan yerlerini ezberinden tamamlayacak

hâle gelmiş, bu yüzden ona “Âlimlerin en Ģairi ve Ģairlerin en âlimi” denilmiştir144

.

el-Cemhere, el-Hâlîl b. Ahmed‟in Kitâbu‟l-„Ayn adlı eseriyle aynı konu üzerine ya-

zılmış bir eser olup145

, el-Halîl b. Ahmed‟in yerine İbn Dureyd‟in geçtiği ifade edil-

miştir146

. Basra ekolü İbn Dureyd ile sona ermiştir147

.

1.2.1.5. Ġbn Mucâhid (öl. 324/936)

Tam adı; Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-„Abbâs b. el-Mucâhid et-

Temîmî‟dir148

. 245/858 yılında Bağdat‟ta doğdu. Kunbul ve Ebu‟z-Za„râ „Abdurrah-

mân b. „Abdûs‟tan Kur‟ân ve Kıraat dersleri aldı149

. Kendisinin hadis aldığı kimseler

arasında, „Abdullâh b. Eyyûb el-Mahremî, Muhammed b. „Abdillâh ez-Zuheyrî,

Zeyd b. İsmâ„îl es-Sâyiğ, Sa„dân b. Nasr, Muhammed b. İshâk es-Sâğânî ve „Abbâs

et-Terkafî vardır150

. İbn Mucâhid, Kitâbu‟s-Seb„a adlı eseriyle, her ne kadar yedi harf

hadisiyle yedi kıraat kavramı arasında karışıklığa sebep olduğu söylense de, “yediyi

yedi yapan müellif” olarak literatürdeki yerini almıştır. İbn Mucâhid, şâz sayılan kı-

raatlerin okutulması hususunda mücadele etmiş ve bunu engellemiştir151

.

Kendisinden rivayette bulunanlar arasında; Ebû Tâhir b. Ebî Hâşim, Ebû Bekr

b. el-Ceğâbî, Ebû Bekr b. Şâzân, Talha b. Muhammed b. Ca„fer, ed-Dârekutnî, Ebû

142 el-Fihrist, s. 91; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 136; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, III, 96-97; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV,

324; Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 419. 143 Karaarslan, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, 417. 144 Târîhu Bağdâd¸ II, 195; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVIII, 129; el-Muntazam, VI, 261; Ġnbâhu‟r-Ruvâh,

III, 94; Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 324; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 96; Karaarslan, “İbn Düreyd”,

DĠA, XIX, 417. 145 el-Muzhir, I, 92. 146 Vefeyâtu‟l-A„yân, IV, 323. 147 Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 84. 148 el-Fihrist, s. 47; Târîhu Bağdâd, V, 144; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 272-274; el-Bidâye ve‟n-

Nihâye, XI, 185; Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-Zunûn, II, 1448; Tayyar Altıkulaç, “İbn Mücâhid”, DĠA,

XX, 214. 149 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 272; Tayyar Altıkulaç, “İbn Mücâhid”, DĠA, XX, 214. 150 el-Fihrist, s. 47; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 272-274. 151 Tayyar Altıkulaç, “İbn Mücâhid”, DĠA, XX, 214.

50

Hafs b. Şâhîn ve Ebû Hafs el-Kettânî vb. vardır152

. 324/937 yılında Bağdat‟ta vefat

eden İbn Mucâhid, „Ataş çarşısında kendi evine defnedilmiştir153

. Cenaze namazını

el-Hasen b. „Abdul„azîz el-Hâşimî kıldırmıştır154

. Nazik ve kibar birisi olan İbn

Mucâhid, iyi düzeyde müzik bilgisine de sahipti155

. Sa„leb, kendi zamanında Allah‟ın

kitabını ondan daha iyi bilen bir başkasının kalmadığını belirterek İbn Mucâhid‟i

övmüştür156

. Eserleri arasında; Kitâbu‟s-Seb„a, Ġhtilâfu Kurrâ‟i‟l-Emsâr, Kitâbu‟Ģ-

ġevâz fi‟l-Kırâ‟ât157

, Kitâbu‟l-Kırâ‟âti‟l-Kebîr, Kitâbu‟l-Kırâ‟âti‟s-Sağîr, Kitâbu‟l-

Yâ‟ât, Kitâbu‟l-Hâ‟ât, Kırâ‟atu Ebî „Amr, Kırâ‟atu Ġbn Kesîr, Kırâ‟atu „Âsım,

Kırâ‟atu Nâfi„, Kırâ‟atu Hamza, Kırâ‟atu‟l-Kisâ‟î, Kırâ‟atu Ġbn „Âmir ve

Kırâ‟atu‟n-Nebî vardır158

.

er-Rummânî İbn Mucâhid‟ten kıraat dersi almıştır. Ancak, İbn Mucâhid‟in er-

Rummânî‟ye hocalık yaptığı kaynaklarda yer almamaktadır. Sadece, el-Bağdâdî on-

dan rivayette bulunanlar arasında „Îsâ b. „Alî ismine yer vermiştir159

. Ancak, bunun

er-Rummânî olduğu kesin değildir. Hocası olduğu bilgisi, er-Rummânî‟nin eserinde-

ki kendi ifadelerinden tespit edilmiştir. ġerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserinde

münâdâ‟nın mütekellim yâsına muzâf oluşuyla ilgili açıklamasında er-Rummânî şöy-

le der: “Ġbn Mucâhid ve diğer hocalarımızdan okuduğumuz meĢhur bir rivayette Ebû

„Amr, yânın isbâtıyla; 160

Ģeklinde okumuĢtur ”161

. Bu

ifadeden er-Rummânî‟nin kıraat alanında sadece İbn Mucâhid‟ten değil, başka hoca-

lardan da ders aldığı anlaşılmaktadır. Fakat bu hocaları belirlemek mümkün olamadı.

152 el-Fihrist, s. 47; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 273; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 185. 153 el-Fihrist, s. 47; Târîhu Bağdâd, V, 144; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 272-274; el-Bidâye ve‟n-

Nihâye, XI, 185; Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-Zunûn, II, 1448; Tayyar Altıkulaç, “İbn Mücâhid”, DĠA,

XX, 214. 154 Târîhu Bağdâd, V, 147. 155 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 273. 156 Târîhu Bağdâd, V, 145; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 185. 157 Tayyar Altıkulaç, “İbn Mücâhid”, DĠA, XX, 214. 158 el-Fihrist, s. 47. 159 Târîhu Bağdâd, V, 145. 160 ez-Zuhruf (43), 68. 161 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 39.

51

1.2.1.6. Ġbnu’l-ĠhĢîd (öl. 326/938)

Tam adı; Ebû Bekr Ahmed b. „Alî b. Ma„cûr (Bağcûr)‟dur162

. et-Tevhîdî, is-

mini İbnu‟l-Ahşâd olarak belirtmektedir163

. Elli altı yıl hayat süren ve genç yaşta ve-

fat eden İbnu‟l-İhşîd buna göre, 270/883 yılında doğmuştur164

. Soğd ya da Fergana

bölgesinde idarecilik yapan ve daha sonra Bağdat‟a yerleşen Türk asıllı bir aileye

mensuptur165

. Babası, el-Mu„tezid ve el-Muktefî‟nin komutanlarından birisiydi ve sı-

nır bölgelerinde valilik de yapmıştı166

. Bağdat‟ta Ataş çarşısı Ahşâd sokağında oturan

İbnu‟l-İhşîd, Mu„tezile‟nin züht ve fazilet sahibi, salih kimselerindendir. Ayrıca fasih

konuşan, Arap diline hâkim, Fıkıhta çok sayıda eseri bulunan birisidir167

.

Mu„tezile‟nin dokuzuncu tabakası içerisinde kabul edilen168

Ebû „Alî el-Cubbâ‟î (öl.

303/916)‟nin oğlu Ebû Hâşim el-Cubbâ‟î, el-Kâbî diye bilinen „Abdullâh b. Mu-

hammed b. Mahmûd el-Belhî (öl. 319/931) ile birlikte döneminin üç büyük Mu„tezile

imamından birisidir169

. Kelâm dersleri aldığı en önemli hocası, Ebû „Alî el-

Cubbâ‟î‟den ders alan ve onun yerine geçen, es-Sîrâfî‟ye de hocalık yapmış Ebû

„Abdillâh Muhammed b. „Omer es-Saymerî el-Basrî (öl. 315/927)‟dir170

. Ayrıca

Ebu‟l-Hasen el-Kerhî‟nin meclisinde bulunmuştur171

. Ebu‟l-Fevâris el-Berda„î‟den

de rivayette bulunan172

İbnu‟l-İhşîd‟in öğrencileri arasında; Mûsâ b. Rebâh el-

Mu„tezilî, Ahmed b. Yûsuf el-Ezrak, er-Rummânî gibi Kelâm ve Dil âlimleri var-

dır173

. İbnu‟l-İhşîd, ilim meclislerine çok sayıda kimsenin katıldığı, kelâmcıların

kendisine güvendiği ve büyük önem verdiği Bağdat‟ta ileri gelen son kelâmcılardan

162 el-Fihrist, s. 245; İbn Hazm, el-Fasl fi‟l-Milel, IV, 154; Târîhu Bağdâd, IV, 309; Siyeru A„lâmi‟n-

Nubelâ‟, XV, 217; İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 100; İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-

Mu„tezile, s. 59; Lisânu‟l-Mîzân, I, 231; Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”, DĠA, XXI, 94. 163 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 108. 164 Târîhu Bağdâd, IV, 309; İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 100; Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”,

DĠA, XXI, 94. 165 İbn Hazm, el-Fasl fi‟l-Milel, IV, 51; Târîhu Bağdâd, IV, 309; Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”, DĠA,

XXI, 94. 166 İbn Hazm, el-Fasl fi‟l-Milel, IV, 154. 167 el-Fihrist, s. 245; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 218; Lisânu‟l-Mîzân, I, 231. 168 İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 100. 169 İbn Hazm, el-Fasl fi‟l-Milel, IV, 154. Lisânu‟l-Mîzân, III, 255. 170 Lisânu‟l-Mîzân, V, 320 171 Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”, DĠA, XXI, 94. 172 İbn „Asâkir, Târîhu Medîneti DimaĢk, LXVII, 136. 173 el-Fihrist, s. 245; Târîhu Bağdâd, V, 221; Lisânu‟l-Mîzân, VI, 117; Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”,

DĠA, XXI, 94-95.

52

birisi olarak addedilir174

. Kendisine ait bir arazinin gelirini ilme ve ilim ehline tahsis

etmiştir175

. 326/938 yılında Şa„bân ayında vefat etmiştir176

. Eserleri arasında; öğren-

cisi er-Rummânî‟nin bir şerh yazdığı Kitâbu‟l-Ma„ûne fi‟l-Usûl, Kitâbu‟l-Mubtedî,

Kitâbu Nazmi (Nakli)‟l-Kur‟ân, Kitâbu‟l-Ġcmâ„, en-Nakz „ale‟l-Hâlidî fi‟l-Ġrcâ‟,

Kitâbu Ġhtisâri Kitâbi Ebî „Alî fi‟n-Nefy ve‟l-Ġsbât ve Kitâbu Ġhtisâri‟t-Tefsîr li‟t-

Taberî bulunmaktadır177

.

Eserlerine henüz ulaşılamayan İbnu‟l-İhşîd‟in görüşleri hakkında ancak on-

dan alıntılar yapan başka kaynaklardan bilgi elde edilmektedir. Meselâ, onun büyük

günahlar konusundaki yaklaşımına göre, büyük günah işledikten hemen sonra piş-

manlık duyanlar tövbe etmiş ve o günahtan arınmış sayılmaktadır. Adam öldürmek

vb. bir büyük günahın tekrarında da hemen pişmanlık duymak tövbe yerine geçmek-

tedir. Ancak bu görüş Mürcie‟nin ileri sürdüğünden daha çirkin bulunmuştur. Zira

her Müslüman zaten işlediği büyük günahtan pişmandır178

.

Mu„tezile‟nin bağımsız düşünme geleneği İbnu‟l-İhşîd tarafından da sürdü-

rülmüştür. Bazen Bağdat ekolü görüşlerini bazen de fikirler arasında sentez yapmayı

tercih etmiştir179

. Ebû Hâşim el-Cubbâ‟î‟ye sert bir şekilde muhalefet eden İbnu‟l-

İhşîd meclislerde oraya gelen Ebû Hâşim taraftarlarından hoşlanmadığını ve onun

görüşlerine şiddetle karşı çıktığını açıkça gösterirdi180

. Bu taassup ve muhalefet daha

sonra öğrencisi er-Rummânî tarafından da devam ettirilmiştir. Nitekim er-

Rummânî‟nin eserleri arasında; Kitâbu‟r-Red „ale‟l-Mesâ‟ili‟l-Bağdâdiyyât li-Ebî

HâĢim ve Kitâbu Nakzi Ġstihkāki‟z-Zem fi‟r-Red „alâ Ebî HâĢim adında iki kitabı bu-

lunmaktadır181

. İbnu‟l-İhşîd, er-Rummânî‟nin hayatında derin izler bırakmıştır. Özel-

likle onun Kelâm sahasındaki görüşleri ve mu„tezilî düşünce metodu er-Rummânî ta-

rafından da benimsenmiştir.

er-Rummânî‟nin hocalarına genel olarak baktığımızda, onun farklı özelliklere

sahip kimselerden ders aldığını görmekteyiz. er-Rummânî, İbn Şukayr gibi Kûfe

174 İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 100. 175 el-Fihrist, s. 245; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 218. 176 el-Fihrist, s. 245; Târîhu Bağdâd, V, 145; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 218. 177 el-Fihrist, s. 245; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 218. 178 İbn Hazm, el-Fasl fi‟l-Milel, IV, 154. 179 Mustafa Öz, “İbnü‟l-İhşîd”, DĠA, XXI, 95. 180 İbnu‟l-Murtadâ, Tabakātu‟l-Mu„tezile, s. 100. 181 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296; İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile, s. 66.

53

ekolüne daha yakın isimler yanında, İbnu‟s-Serrâc gibi Basra ekolünü tercih eden

hocalardan da ders almıştır. İbnu‟s-Serrâc, İbn Dureyd sayesinde şiirde bilgi sahibi

olmuş, İbn Mucâhid‟den aldığı kıraat dersleri, İbnu‟l-İhşîd‟den aldığı Kelâm eğiti-

miyle paralel devam etmiştir. Bu da onun farklı sahalarda eserler kaleme almasına ve

“sâhibu‟t-tesânif” olarak nitelendirilmesine zemin hazırlamıştır. Yine tam olarak be-

lirlemek mümkün olmasa da, kitap istinsahıyla uğraşan er-Rummânî‟ye dönemin

âlimlerinden eser istinsah ettirmek amacıyla farklı ilim dallarından birçok kişinin

müracaat etmiş, böylece tespitini yapabildiğimiz hocalarının yanı sıra tanıştığı başka

kimselerden de ders almış veya onların eserlerini okumuş olma ihtimali gözardı

edilmemelidir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla hocaları arasında er-Rummânî‟nin en

çok istifade ettiği ve etkilendiği isimler, İbnu‟s-Serrâc ve İbnu‟l-İhşîd olmuştur. So-

nuç olarak siyasî ve sosyal yapının etkisine ilâveten, söz konusu hocalardan alınan

eğitimin çeşitliliği de, onun bilimsel kimliğinin, hayata bakışının ve inanç sisteminin

şekillenmesine katkı sağlamıştır.

1.2.2. ÇağdaĢları

Ebû „Alî el-Fârisî, Ebu‟l-Kāsim ez-Zeccâcî ve Ebû Sa„îd es-Sîrâfî, er-

Rummânî ile aynı tabakada kabul edilmektedir182

. Bu dilcilerin yanı sıra, onunla aynı

asrı paylaşan önemli isimler arasında İbn Hâleveyh ve İbn Cinnî‟yi de görmekteyiz.

1.2.2.1. ez-Zeccâcî (öl. 337/949)

Tam adı; Ebu‟l-Kāsim „Abdurrahmân b. İshâk ez-Zeccâcî‟dir. Bağdat‟ta ya-

nında kaldığı ve ondan ders aldığı için hocası ez-Zeccâc‟a nisbet edilmektedir183

. ez-

Zeccâcî, Hemedân‟ın güneyinde yer alan Nihâvend‟de doğmuştur. Bazı kaynaklarda

ise yine Hemedân‟ın güneyinde yer alan Saymer‟den olduğu söylenmektedir184

. İlme

düşkün olan ez-Zeccâcî, bu uğurda oldukça gayret göstermiş ve yolculuklar yapmış-

tır. Bağdat‟a gelmiş burada çeşitli hocalardan dersler alarak yetişmiş, daha sonra Su-

riye‟ye geçmiş, Halep‟te bir müddet kalmış, oradan Şam (Dimaşk)‟a yerleşerek ders

182 Bkz. Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119-120. 183 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119; el-Fihrist, s. 118; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II,

160; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 136; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 475; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 77. 184 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 160; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 136; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 77.

54

vermeye başlamıştır. En son Taberiyye‟ye gitmiş ve orada vefat etmiştir185

.

Bir kısmı Basra, bir kısmı Kûfe ekolü müntesibi olan ders aldığı hocalarını

kendisi el-Îzâh adlı eserinde saymaktadır. Bunlar; ez-Zeccâc, Muhammed b. Rustem

et-Taberî, Gulâmu Ebî „Osmân el-Mâzinî, İbn Keysân, İbn Şukayr, İbnu‟l-Hayyât,

İbnu‟s-Serrâc, Ebu‟l-Hasen el-Ahfeş, Ebû Bekr İbnu‟l-Enbârî, Ebû Mûsâ el-Hâmid,

Ebu‟l-Fadl, „Abdulmelik b. Mâlik ed-Darîr186

. Öğrencileri arasında; Muhammed b.

Sâbika en-Nahvî, „Abdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Nasr, „Abdurrahmân b. „Omer

b. Nasr, Ahmed b. Muhammed b. Seleme, Ebu‟l-Hasen „Alî b. Muhammed b. İsmâ„îl

el-Antâkî yer almaktadır187

.

Hocası ez-Zeccâc‟ın da etkisiyle Basra ekolüne eğilimli olduğu söylense

de188

, kanaatimizce ez-Zeccâcî‟nin gerek Basra‟lı ve Kûfe‟li hocalardan ders almış

olması ve gerekse daha önce geçtiği üzere İbn Şukayr gibi her iki ekolün görüşlerini

bir araya getirme çabasındaki hocaların ders halkalarında bulunması, ona her türlü

bakış açısını ele alıp değerlendirme imkânını sağlamıştır. Hatta o, başka dilleri bildi-

ği ve incelediği için, Nahve yeni bakış açıları da kazandırmıştır. Nitekim kelâmın kı-

sımları hakkında söz söylerken, kelâmın isim, fiil ve harften müteşekkil olduğunu,

Arapça dışında bildiği diğer dilleri incelediğini ve onlarda da aynı şeyi gördüğünü

ifade etmektedir189

.

Ancak bu bakış açısı çağdaşlarından el-Fârisî tarafından kabul görmemiş ola-

cak ki, onun hakkında; “Eğer ez-Zeccâcî bizim Nahiv hakkındaki sözlerimizi duysay-

dı, Nahiv hakkında konuĢmaktan utanırdı”190

demektedir. Bu kabul görmeyiş, her

ikisi arasındaki Nahve ilişkin metot farklılıklarından ortaya çıkan bir durumdur. el-

Fârisî, Mantık meselelerini Nahiv ile karıştırmıştır. Kıyas yaptığında, illetini ortaya

koyduğunda veya ispat ettiğinde veyahut hükümlerden bahsettiğinde, kendi nahvinin

üstün veya zayıf noktaları hususunda, Mantık meselelerini öylesine kullanır ki, Man-

tık âdeta onun nahviyle ayrılmaz bir hâl alır. ez-Zeccâcî ise, Mantık meselelerini

Nahvin meseleleri ile birlikte ele almış, ancak onları birbirine karıştırmamış ve iç içe

185 ez-Zeccâcî, s. 8. 186 el-Îzâh, s. 78-79; el-Fihrist, s. 118; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227. 187 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 77; ez-Zeccâcî, s. 11. 188 ez-Zeccâcî, s. 20. 189 el-Îzâh, s. 45. 190 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 160.

55

sokmamıştır191

.

ez-Zeccâcî, Nahiv tarihinde önemli bir role sahiptir. Zira o, ilk defa Mantığın

Nahve karıştırılmamasını, ayrı ayrı ele alınmasını dile getiren ve bu uğurda Nahiv

Usûlüne dair ilk metodolojik eser olduğu belirtilen192

el-Îzâh adlı eseri yazan kişidir.

Eserde nahivciler ile mantıkçıların isim tanımının birbirinden farklı olduğunu dile

getirdikten sonra, “…çünkü onların amaçları bizim amacımız ve onların kastettikleri

anlamlar da bizim anlamlarımız değildir ” diyerek konuya bakışını ortaya koymak-

tadır193

. Daha sonra el-Cumel adlı eserinde de Mantık bulaşmamış bir Nahvin uygu-

lamalı örneklerini vermiştir194

. Şunu da söylemek gerekir ki; her ne kadar o,

Mantıkın Nahve karıştırılmaması gerektiğine yönelik eserler kaleme alsa da, bizzat

kendi nahiv anlayışında Mantıkın izlerine rastlamak mümkündür. Meselâ, harf için;

“Kendisinden baĢkasıyla bir anlamı vardır” diyerek bu etkiyi ortaya koyar195

. ez-

Zeccâcî‟nin dahi mantığın etkisinde kalışı; er-Rummânî‟nin asrında Mantık ilminin

Nahve nüfuzunun oldukça üst düzeyde olduğunu göstermektedir196

.

Önemli eserleri arasında; el-Cumel, el-Îzâh, ġerhu Kitâbi‟l-Elif ve‟l-Lâm li‟l-

Mâzinî, ġerhu Hutbeti Edebi‟l-Kâtib, el-Lâmât197

, el-Emâlî, Muhtasaru‟z-Zâhir,

Kitâbu ĠĢtikāki Esmâ‟illâh, Mecâlisu‟l-„Ulemâ‟198

, el-Mu„âkabe ve‟n-Nazâ‟ir bu-

lunmaktadır199

. el-Cumel adlı eserini Mekke‟de yazmıştır. Her bir konuyu bitirdiğin-

de yedi kez tavaf eder, Allah‟tan bağışlanmayı ve bu yazdıklarının okuyana fayda

sağlamasını dilerdi200

. Mısırlılar, Mağribliler, Hicazlılar, Yemenliler ve Şamlılar, İbn

Cinnî‟nin el-Luma„ ve el-Fârisî‟nin el-Îzâh‟ıyla meşgul olmaya başlamadan önce bu

191 Şelebî, Ebû „Alî el-Fârisî, s. 626. 192 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 165. 193 el-Îzâh, s. 48. 194 el-Mubârek, en-Nahvu‟l-„Arabî, s. 116-117. Her iki eserin bir karşılaştırması için bkz. M. Şirin Çı-

kar, “ez-Zeccâcî‟nin el-İzâh fi „İleli‟n-Nahv ve el-Cumel fi‟n-Nahv Adlı Eserleri Bağlamında Na-

hiv İlmine Bakışı”, Nüsha, yıl: IV, sy. 14 (Yaz 2004), s. 71-78. 195 el-Îzâh, s. 54. 196 Çıkar, a.g.t., s. 80. 197 Bu eser, bir inceleme ile Ahmet Yüksel tarafından Türkçeye çevrilmiştir (Etüt Yay., Samsun

2005). 198 Bilgi için bkz. Dursun Ali Türkmen, Arap Dilbilimcisi Zeccâcî ve Mecâlisu‟l-Ulemâ, Basılmamış

Doktora Tezi, Samsun 2002. 199 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 160; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 476; Buğyetu‟l-

Vu„âh, II, 77. Eserleri hakkında geniş bilgi için bkz. ez-Zeccâcî, s. 23- 45. 200 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 161; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 136; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 77; ez-Zeccâcî, s. 23.

56

eseri okurdu201

.

ez-Zeccâcî‟nin vefat tarihi hususunda farklı görüşler mevcuttur. En erken

kaynaklardan birisi olan ez-Zubeydî‟nin Tabâkāt‟ında 337/449 yılı Recep ayında

Şam‟da vefat ettiği belirtilmektedir202

. ez-Zehebî (öl. 748/1347), Şiî olduğu için

Şam‟dan ayrıldığını söylemektedir203

. İbn Hallikân vefat yerinin Taberiyye olabile-

ceğini ve tarih olarak 340/952 yılı Ramazân‟ını da ifade ederek, ez-Zubeydî‟nin en

doğru tarihi verdiğini ileri sürmektedir204

. İbn Tağrîberdî, ez-Zeccâcî‟nin vefatının

339/950‟da gerçekleştiğini söylerken205

, diğer bazı kaynaklarda 340/952 tarihi öne

çıkmaktadır206

.

1.2.2.2. Ebû Sa‘îd es-Sîrâfî (öl. 368/979)

Tam adı; Ebû Sa„îd el-Hasen b. „Abdillâh b. el-Merzubânî es-Sîrâfî‟dir207

.

Yaklaşık 284-288/897-901 yılları arasında İran‟da küçük bir sahil şehri olan Sîrâf‟ta

dünyaya geldi. Aslen Mecusî olan ve daha sonra Müslümanlığı seçen babasının adı

Behzâd olup, oğlu kendisine „Abdullâh derdi208

. İlim hayatına Sîrâf‟ta başlamış, yir-

mi yaşına basmadan Hanefî mezhebi üzere Fıkıh eğitimi aldığı „Umân‟a gitmiştir.

Buradan tekrar Sîrâf‟a dönmüş, çok geçmeden el-Asker‟e geçmiş, Muhammed b.

„Omer es-Saymerî gibi mu„tezilî hocalardan ders almıştır209

. ez-Zubeydî ve başkaları,

onun mu„tezilî olduğunu söylerlerse de210

, bu konuda elimizde açık bir delil yoktur.

el-Asker‟den sonra sürekli ikamet ettiği Bağdat‟a gelmiş, burada kadılık yapmıştır211

.

Kur‟ân, Kıraat, Nahiv, Kelâm, Mantık, Fıkıh, Ferâiz eğitimi alan es-Sîrâfî‟nin

201 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 161. 202 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119. 203 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XV, 476. 204 Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 136 205 İbn Tağrîberdî, en-Nucûmu‟z-Zâhire, III, 302. 206 ez-Zeccâcî, s. 8. 207 Ahbâru‟n-Nahviyyîn, naşirin mukaddimesi, s. 7; Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119; el-Fihrist, s. 93;

Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 145; Ġnbâhu‟r-

Ruvâh, I, 348; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 78; el-„Ġber, I, 156; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 247; el-

Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 294; Lisânu‟l-Mîzân, II, 218; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 507; el-Kannevcî,

Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 45; es-Sîrâfî en-Nahvî, s. 16. 208 Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 146; Vefeyâtu‟l-

A„yân, II, 78; el-„Ġber, I, 156. 209 el-Fihrist, s. 93; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 149; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 349; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 79. 210 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119; Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228; Ġnbâhu‟r-

Ruvâh, I, 349; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 247; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 294. 211 el-Fihrist, s. 93; Târîhu Bağdâd, VII, 341; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII, 146; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 78;

el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 294.

57

öteki hocaları; Kıraat dersleri aldığı İbn Mucâhid, İbn Dureyd, İbnu‟s-Serrâc, el-

Fârisî‟ye de hocalık yapmış olan Muhammed b. „Alî Ebû Bekr el-Mebremân, Mu-

hammed b. Mezîd İbnu Ebi‟l-Ezher el-Bûşencî (öl. 325/937), „Abdullâh b. Muham-

med b. Ziyâd en-Nîsâbûrî (öl. 336/948)‟dir212

. es-Sîrâfî, takva sahibi, zâhid, ibadetle-

rine önem veren, verdiği fetvalardan dolayı para almayan, yaklaşık elli yıl Hanefî

mezhebine göre fetva veren, verdiği fetvalarda hata bulunmayan ve geçimini kitap is-

tinsah ederek sağlayan bir âlimdi213

. O dönemin âdeti üzere, tıpkı el-Fârisî‟yle oldu-

ğu gibi, el-Ağânî sahibi el-İsfahânî ile de aralarında rekabet vardı214

.

Kısaca belirtmek gerekirse; es-Sîrâfî‟ye göre Nahiv, aklî çıkarımlara ve man-

tıkî delillere dayalıdır. Nitekim el-Kitâb‟ı şerh ederken, onda yer alan kıyasları ve il-

letleri genişletmiş, bunu yaparken cedel metotlarını kullanmış, birtakım aklî deliller

öne sürmüştür215

. Onun Mettâ b. Yûnus‟la olan münakaşasında bu metodolojiyi gör-

mek mümkündür. Temelde Mantığın ve Nahvin değerine yönelik bu tartışmada, es-

Sîrâfî, her ikisinin de alanları farklı disiplinler olduğu üzerinde durmuştur216

. er-

Rummânî, es-Sîrâfî‟nin Mettâ b. Yûnus ile olan tartışmasını aktarırken, onun hak-

kında güzel sözler söylemiş, “Mecliste bulunanlar onun coĢkusuna, dilinin akıcılığı-

na, güleç yüzüne ve arka arkaya sıraladığı değerli bilgilere hayran kaldılar”217

diye-

rek, daha sonra dindarlık, vakar, ciddiyet ve samimiyet gibi sıfatlarla es-Sîrâfî‟yi

övmüştür.

es-Sîrâfî‟ye ait olduğu belirtilen on adet eser mevcuttur. Bunlar, ġerhu Kitâbi

Sîbeveyh, Kitâbu Elifâti‟l-Kat„ ve‟l-Vasl, Ahbâru‟n-Nahviyyîne‟l-Basriyyîn, ġerhu

Maksûreti Ġbn Dureyd, el-Ġknâ„ fi‟n-Nahv, ġevâhidu Sîbeveyh, Kitâbu‟l-Vakf ve‟l-

Ġbtidâ‟, San„atu‟Ģ-ġi„r ve‟l-Belâğa, el-Medhal ilâ Kitâbi Sîbeveyh ve Cezîretu‟l-

212 Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII, 146; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 78; el-„Ġber, I, 156; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 247; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 294.

213 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 133; Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228;

Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII, 146, 150-151, 172; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 348; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI,

294. 214 Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 79; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 509; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 45. 215 en-Nahvu‟l-„Arabî, s. 118. 216 Bu tartışma ve bilimsel değeri hakkında geniş bilgi için bkz. “The Discussion between Abū Bishr

Mattā and Abū Sa„īd al-Sīrāfī on the Merits of Logic and Grammar”, Journal of the Royal Asiatic

Society, s. 79-130; Osman Bilen, “Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Sa„îd es-Sîrâfî Arasında Mantık ve

Gramer Üzerine Bir Tartışma”, Ġslâmiyât, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155-172; “Mantık ile

Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”, DEÜĠFD, XIII-XIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100; Nesim Doru, “Yahyâ İbn Adî‟ye Göre Mantık-Gramer İlişkisi”, DÜĠFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 39-48.

217 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 129.

58

„Arab‟tır218

. Onun el-Kitâb‟a yazdığı şerh, kendisinden önce ve sonra yazılan şerhle-

rin en iyisi kabul edilmiş; el-Kitâb‟taki kapalılıkları gideren, bütün nahivcilerin gö-

rüşlerinin yer aldığı, bu görüşlerin tartışıldığı, bunu yaparken açık ve kendisinin çe-

şitli alanlardaki geniş bilgisini ve kültürünü gösteren ifadelerin kullanıldığı bir eser

addedilmiştir219

. Öğrencileri oldukça fazla olan es-Sîrâfî‟nin en önemli öğrencileri

arasında; Bağdat Kâdı‟l-Kudâtı Ebû Muhammed b. Ma„rûf, Ebû „Abdillâh Muham-

med b. Muhammed b. „Abbâd, el-Huseyn b. Ahmed b. Hâleveyh, er-Rummânî‟nin

de kendilerine hocalık yaptığı Ebû Hayyân et-Tevhîdî, „Ubeydullâh b. Muhammed b.

Cerv el-Esedî, Ebû Tâlib el-„Abdî, Ebu‟l-Kāsim ed-Dakīkī, Muhammed b. Ahmed

el-Hallâl vardır220

. es-Sîrâfî, 368/979 yılı Recep ayında seksendört yaşındayken vefat

etmiş, Hayzurân mezarlığına defnedilmiştir221

.

1.2.2.3. Ġbn Hâleveyh (öl. 370/980)

Tam adı; Ebû „Abdillâh el-Huseyn b. Ahmed b. Hâleveyh b. Hamdân‟dır222

.

Çocukluk dönemini Hemedân‟da geçirdi. Daha sonra 314/926 yılında Bağdat‟a gele-

rek burada İbn Mucâhid‟ten Kıraat; İbn Dureyd, Niftaveyh, Ebû Bekr İbnu‟l-Enbârî

ve es-Sîrâfî‟den Nahiv ve Edebiyat dersleri aldı223

. Bağdat‟taki tahsilini tamamladık-

tan sonra Yemen‟e, Şam‟a oradan da Halep‟e gitti. Buralarda birçok kimseye hocalık

yaptı224

. Ağırlıklı olarak Kûfe ekolünün görüşlerini benimseyen İbn Hâleveyh, za-

man zaman Basra ekolünün görüşlerine de yer vermiş, iki ekolü cem etmiştir225

.

el-Fârisî ile aralarında rekabet olan âlimlerden birisi de İbn Hâleveyh‟tir.

218 el-Fihrist, s. 93; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 149-150; Vefeyâtu‟l-A„yân, II,

78; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 508. 219 es-Sîrâfî en-Nahvî, s. 37. 220 Târîhu Bağdâd, VII, 341; es-Sîrâfî en-Nahvî, s. 21-25. 221 el-Fihrist, s. 93; Târîhu Bağdâd, VII, 341; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 228-229; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII,

146; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 349, 350; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 78; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 247; el-

Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 294. 222 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 230; el-Muntazam, VII, 138; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 200;

Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 359; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 178; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 341; Lisânu‟l-

Mîzân, II, 267; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 529; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, II, 293; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s.

171; Hüseyin Tural, “İbn Hâleveyh”, DĠA, XX, 14. 223 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 230; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 201; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 359;

Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 178; Lisânu‟l-Mîzân, II, 267; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 529. 224 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 201. 225 el-Fihrist, s. 124.

59

Onunla çeşitli münazaralar yapmıştır226

. Söylendiğine göre; el-Fârisî ile bir araya

geldiklerinde İbn Hâleveyh, Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ı üzerinde durmalarını ister, el-

Fârisî ise el-Fasîh hakkında konuşmayı talep eder. Yine başka birinde İbn Hâleveyh

kılıç için kaç isim olduğunu sorunca el-Fârisî, “bir isim” der. Bunun üzerine o, aksi-

ne kılıcın çok sayıda ismi olduğunu söyleyerek saymaya başlar. el-Fârisî de bütün

bunların isim değil sıfatlar olduğunu ileri sürer227

. Öğrencileri arasında; „Abdu‟l-

Mun„im b. Galbûn, Ebû Bekr el-Hârizmî, Mu„âfâ en-Nehrevânî, Ebû Firâb el-

Hamdânî, Sa„îd b. Sâ„id el-Fârikī, Muhammed b. „Abdillâh es-Selâmî, Hasan b.

Suleymân ve Huseyn b. „Alî er-Rehâvî bulunmaktadır228

. Bazı kaynaklar onun Şiî

olduğunu ve bunu gizlediğini iddia ederken229

, diğer bazı kaynaklarda o, Sünnî ve

Şâfiî olarak tanıtılmaktadır230

.

Eserleri arasında; el-Hucce fi‟l-Kırâ‟âti‟s-Seb„, el-Elifât, Leyse fî Kelâmi‟l-

„Arab, er-Rîh, ġerhu Dîvâni Ebî Firâs el-Hamdânî, ġerhu Maksûreti Ġbn Dureyd, el-

Cumel fi‟n-Nahv, Ġ„râbu Selâsîne Sûre, Muhtasar fî ġevâzzi‟l-Kur‟ân, ĠĢtikāku

Hâleveyh, el-Fârisî‟ye el-Eğfâl adlı eserinden dolayı reddiye olarak yazılan Kitâbu‟l-

Hâzûr vb. bulunmaktadır231

. İbn Hâleveyh 370/980 yılında Halep‟te vefat etmiştir232

.

1.2.2.4. Ebû ‘Alî el-Fârisî (öl. 377/987)

Tam adı; Ebû „Alî Hasen b. Ahmed b. „Abdilğaffâr el-Fârisî el-Fesevî‟dir.

288/901 yılında Fesâ233

kasabasında dünyaya gelmiştir234

. Yirmi yaşına kadar burada

kalmış, Muhammed b. „Alî Mebremân‟dan Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ını okumuştur235

.

Daha sonra Bağdat‟a gitmiş, on yıl kaldığı Bağdat‟ta ez-Zeccâc, İbnu‟s-Serrâc,

226 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 359; Hüseyin Tural, “İbn Hâleveyh”, DĠA, XX, 15. 227 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 231. 228 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 202; Lisânu‟l-Mîzân, II, 267; Hüseyin Tural, “İbn Hâleveyh”, DĠA, XX, 15 229 Lisânu‟l-Mîzân, II, 267. 230 Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 529. 231 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 230; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 204; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 359;

Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 179; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 530; Hüseyin Tural, “İbn Hâleveyh”, DĠA, XX, 15. 232 el-Fihrist, s. 124; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, IX, 204; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 360; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 179;

Lisânu‟l-Mîzân, II, 267. 233 İran‟da Şîrâz civarında bir kasabadır. Bkz. Mu„cemu‟l-Buldân, IV, 261. 234 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 120; el-Fihrist, s. 95; Târîhu Bağdâd, VII, 275; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s.

232; el-Muntazam, VII, 138; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 234; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 308; Vefeyâtu‟l-

A„yân, II, 80; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 379; Lisânu‟l-Mîzân, II, 195; Buğyetu‟l-Vu„âh, I,

496; ed-Dâvûdî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I, 419; M. Reşit Özbalıkçı, “Ebû „Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 89.

235 M. Reşit Özbalıkçı, “Ebû „Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 89.

60

İbnu‟l-Hayyât ve İbn Dureyd gibi dilcilerden ders almış, Kıraat ilmini ise İbn

Mucâhid‟ten öğrenmiştir236

. 341/952 yılında Musul‟a geçen ve orada öğrencisi İbn

Cinnî ile karşılaşan el-Fârisî, onunla birlikte Seyfuddevle‟ye sarayında hizmet etmiş-

tir. Birkaç şehri dolaştıktan sonra „Adududdevle‟nin davetiyle geldiği Şîrâz‟da haya-

tının en verimli yıllarını geçirmiş ve üç büyük eser kaleme almıştır. İbn Cinnî aracı-

lığıyla, şair el-Mutenebbî ile burada tanışmıştı. „Adududdevle‟nin 369/979 yılında

Bağdat‟ı ele geçirmesiyle birlikte tekrar Bağdat‟a döndü ve hayatının sonuna kadar

bu şehirde yaşadı. Devamlı ilim yolculukları yaparak yoğun bir eğitim ve telif faali-

yeti içerisinde olan el-Fârisî, zengin bir aileye ve devlet adamları nezdinde itibarlı bir

geçmişe sahiptir. Vefat ettiğinde mirasçısı bulunmadığından, Bağdat nahivcilerine

harcanmak üzere geride bıraktığı yüklü miktardaki mirası ve Mebremân‟dan okudu-

ğu el-Kitâb karşılığında yüz dinar ödemesi bunu göstermektedir237

.„Adududdevle‟nin

el-Fârisî için “Ben, Nahivde Ebû „Alî el-Fârisî‟nin kölesiyim”238

sözü de bu durumun

başka bir göstergesidir.

Hem bilimsel başarısı, hem de yöneticiler nazarındaki değeri onu, döneminin

en önemli dil âlimlerinden birisi hâline getirmiş, otorite kılmıştır. Nitekim birçok na-

hivcinin onu el-Muberred‟ten üstün tuttuğu rivayet edilmektedir. Ebû Tâlib el-„Abdî;

“Sîbeveyh ile Ebû „Alî arasında ondan daha üstünü yoktur” diyerek bu durumu vur-

gulamıştır239

. Kanaatimizce onun değerini artıran diğer bir husus da; geride, kendisi-

ne hayranlığıyla bilinen240

İbn Cinnî gibi, daha sonra da bahsedileceği üzere Nahve

yeni bir bakış açısı kazandıran, Arap dilinin ve gramerinin felsefesini oluşturan üst

seviyede bir öğrenci bırakmış olmasıdır.

Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ına oldukça zaman ayırmış, üzerinde çok durmuştur241

.

Fıkıhta Hanefî mezhebini kabul etmiştir. Ebû Hanîfe‟nin fıkhı ile onun nahvi arasın-

da benzerlik söz konusudur. Her ikisi de kıyas metodunu kullanmıştır. el-Fârisî kıya-

sa büyük önem verirdi. Öyle ki, ona atfen rivayet edilen “Dilde elli meselede hata

236 Lisânu‟l-Mîzân, II, 195. 237 M. Reşit Özbalıkçı, “Ebû „Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 89. 238 Târîhu Bağdâd, VII, 275; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 232; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 308; Vefeyâtu‟l-A„yân, II,

80; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 379. 239 Târîhu Bağdâd, VII, 275; el-Muntazam, VII, 138; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 232; Mu„cemu‟l-Udebâ‟,

VII, 234; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 308; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 496. 240 İbn Cinnî‟nin hocası hakkındaki övgüsü için bkz. el-Hasâ‟is, I, 277. 241 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 131.

61

yaparım ama kıyasta tekinde bile hata etmem” 242

sözü bunu ortaya koymaktadır.

Basra ekolünün kıyasta uyguladığı prensiplerden olan aza itibar etmeme, şâza kıyasta

bulunmama, kullanımda yeri olmayan ve kıyasa uygun düşmeyeni reddetme gibi

prensipleri uygulamıştır. Kendinden önceki nahivcilerin söylediklerini incelemiş, tar-

tışmış, ancak doğruluğuna kanaat getirdiğinde kabul etmiştir243

. Meselâ, el-Eğfâl adlı

eserini bu usul üzere kaleme almıştır. Eserde hocası ez-Zeccâc‟ın, Ma„âni‟l-Kur‟ân

ve İ„râbu‟l-Kur‟ân hususlarında dikkat etmediği, yanlış yaptığı meselelere yer ver-

miştir244

. el-Fârisî de, kıyas yaptığında, illetini ortaya koyduğunda veya ispat ettiğin-

de veyahut hükümlerden bahsettiğinde, kendi nahvinin üstün veya zayıf noktaları hu-

susunda mantık meselelerini kullanmış; Mantık âdeta onun nahviyle ayrılmaz bir hâl

almıştır245

.

O dönemin önde gelen âlimlerinin âdeti olduğu üzere ön plana çıkma isteği,

birbirine kızmak, birbirini sevmemek ve eleştirmek el-Fârisî için de söz konusuydu.

Onun, İbn Hâleveyh, es-Sîrâfî, ez-Zeccâcî ve er-Rummânî ile anlaştıkları pek söyle-

nemez. Nitekim İbn Hâleveyh‟in, el-Fârisî‟nin el-Eğfâl‟de ez-Zeccâc‟a karşı tavrını

ayıplaması ve eleştirmesi, el-Fârisî‟nin de İbn Hâleveyh‟e karşı onun el-Hâzûr adlı

eserinde söylediklerini çürütmeyi hedef alan Nakzu‟l-Hâzûr adlı eseri yazması bu

kabildendir246

. Yine el-Fârisî‟nin ez-Zeccacî için; “Eğer ez-Zeccâcî bizim Nahiv hak-

kındaki sözlerimizi duysaydı, Nahiv hakkında konuĢmaktan utanırdı”247

şeklindeki

ifadeleri ve er-Rummânî hakkında ileride bahsedeceğimiz düşünceleri, kanaatimizce

onun, döneminin diğer dilcileri üzerinde, elindeki imkânları da kullanarak bir üstün-

lük arayışı içerisinde olduğunu ihsas ettirmektedir. İsmâ„îl Şelebî, esasen taraflar ara-

sındaki tartışmalara, onların şair el-Mutenebbî‟nin yanında yer alıp, ona sevgi duyan-

lar ile karşı çıkıp sevmeyenler şeklinde ikiye ayrılmalarının sebep olduğunu söyle-

mektedir. Bu durumda tarih ve teracim kitaplarının kaydettiği kadarıyla, şairin tara-

fında yer alanlar; el-Fârisî, İbn Cinnî ve „Alî b. „Îsâ er-Raba„î‟dir. Bunların karşısın-

da olup, ondan hoşlanmayan isimler ise; İbn Hâleveyh, Ebû Firâs, es-Sîrâfî, er-

242 el-Hasâ‟is, II, 88; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 233; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 254. 243 M. Reşit Özbalıkçı, “Ebû „Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 89. 244 el-Fârisî, Kitâbu‟l-Eğfâl, nâşirin mukaddimesi, s. 1; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 172. 245 Şelebî, Ebû „Alî el-Fârisî, s. 626. 246 NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 172. 247 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 227; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 160.

62

Rummânî, Ebû Hayyân et-Tevhîdî, es-Sâhib b. „Abbâd‟dır248

. el-Fârisî, şiir konusun-

da hafızasının kendisine izin vermediğini üç beyit dışında şiir bilmediğini ifade et-

miştir249

. Mu„tezilî olduğu iddia edilmişse de, bunun doğru olmadığı söylenmiştir250

.

et-Tevhîdî tarafından onun hakkında ortaya atılan bir iddia da; içtiği ve hovardalık

yaptığı yönündedir251

. Ancak bunu doğrulayan başka bir açıklamaya ulaşamadık.

Öğrencileri arasında İbn Cinnî, „Alî b. „Îsâ er-Raba„î, Ebû Tâlib el-„Abdî,

Ebu‟l-Huseyn ez-Za„ferânî (öl. 393/1003) vb. bulunmaktadır252

. Çoğunluğu dil ve

Gramere ait, el-Fârisî‟nin otuzu aşkın eseri arasında; el-Îzâh fi‟n-Nahv, et-Tekmile,

İbn Cinnî‟nin ihtisar ettiği et-Tezkire, el-„Avâmilu‟l-Mi‟e, el-Hucce fî „Ġleli‟l-

Kırâ‟âti‟s-Seb„, el-Maksûr ve‟l-Memdûd, Mes‟eletu Aksâmi‟l-Haber, el-Eğfâl, el-

Mesâ‟ilu‟l-„Askeriyyât (el-Mesâ‟ilu‟l-„Askeriyye), Nakzu‟l-Hâzûr, el-Mesâ‟ilu‟l-

Meclisiyyât, el-Mesâ‟ilu‟z-Zehebiyyât, el-Mesâ‟ilu‟l-Basriyyât, el-Mesâ‟ilu‟Ģ-

ġîrâziyyât vb. bulunmaktadır253

. el-Fârisî 377/987 yılı Rebî„u‟l-Evvel ayının bir Pa-

zar günü vefat etmiştir254

.

1.2.2.5. Ġbn Cinnî (öl. 392/1001)

Tam adı; Ebu‟l-Feth „Osmân b. Cinnî‟dir255

. Doğduğu yere nisbetle el-

Mevsılî256

ve babasının hizmet ettiği aileye nisbetle el-Ezdî257

nisbelerini almıştır.

İbn Cinnî, Arap değildir. Babası Yunan asıllı olup, Musullu asil bir aileden Suleymân

b. Fehd b. Ahmed el-Ezdî (öl. 411/1020)‟nin kölesi idi258

. İbn Cinnî Musul‟da dün-

248 Geniş bilgi için bkz. Şelebî, Ebû „Alî el-Fârisî, s. 576-587. 249 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 251; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 310; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 80-81. 250 Târîhu Bağdâd, VII, 275; el-Muntazam, VII, 138; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 379; Lisânu‟l-

Mîzân, II, 195; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 496; el-Muzhir, I, 14. 251 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 131; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII, 182. 252 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 232. 253 el-Fihrist, s. 95; Târîhu Bağdâd, VII, 275; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 233; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 240-

241; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 309; Vefeyâtu‟l-A„yân, II, 81; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 379. 254 Târîhu Bağdâd, VII, 275; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 233; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 379; Lisânu‟l-

Mîzân, II, 195; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 497. 255 el-Fihrist, s. 128; Târîhu Bağdâd, XI, 311; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 244; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81;

Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 335; el-„Ġber, I, 172; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 17; el-Bidâye ve‟n-

Nihâye, XI, 331; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 132; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 32; Yavuz, a.g.t, s.

56; “İbn Cinnî”, DĠA, XIX, 398. 256 Târîhu Bağdâd, XI, 311; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81; el-„Ġber, I, 172; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟,

XVII, 17; el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 331. 257 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81. 258 Târîhu Bağdâd, XI, 311; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 18; el-

Bidâye ve‟n-Nihâye, XI, 331.

63

yaya gelmiştir. Doğum tarihi hususunda farklı bilgiler verilmişse de, genel olarak

322/934 yılında doğduğu kabul edilmektedir259

. İlk çocukluk yıllarına dair bir bilgi

bulunmamaktadır. Ancak 337/948 yılında, onbeş yaşlarında Musul‟da bir ders halka-

sı oluşturarak ders vermesi dikkate değerdir. Bu vesileyle hocası el-Fârisî ile tanışıp,

aralarında geçen bir olay sonrası öğrenciliğe yeniden dönmüş ve ondan ders almaya

başlamıştır260

.

İbn Cinnî Nahivde oldukça serbest düşünen, ekollerin etkisinden uzak, yeri

geldiğinde kendinden önce yapılan çalışmaları eleştiren, oradaki eksiklikleri ortaya

koyan bir tavra sahiptir. Meselâ, bir meselede el-Halîl b. Ahmed‟i tenkit etmiş261

,

başka bir yerde Basra ve Kûfe ekolüne bağlı dilcilerden hiçbirisinin, Nahiv Usûlüne

ilişkin fakihlerin ve kelâmcıların yaptığı türden ciddi ve orijinal bir çalışma kaleme

alamadıklarını; buna ilk defa kendisinin giriştiğini ve bunda başarılı olduğunu dile

getirmiştir. İbnn Cinnî, eserini överken ve diğer eserlerle mukayese ederken, İbnu‟s-

Serrâc‟ın el-Usûl‟ünün İbn Cinnî‟nin gerçekleştirmek istediğinin çok azını gerçekleş-

tirebildiğini, Ebu‟l-Hasen el-Ahfeş‟in de bu konuda mekāyîs ile ilgili bir şeyler yaz-

dığını ama kendi eseriyle karşılaştırma yapıldığında ona ihtiyaç kalmadığının görüle-

ceğini söylemektedir262

.

İbn Cinnî, Sarf alanındaki çalışmalarıyla önde gelen bir dilci olmuştur263

.

Arapça kelimelerin türeme şekillerini ele almış ve “el-ĠĢtikāku‟l-Ekber” adıyla yeni

bir iştikāk çeşidini Sarf ilmine kazandırmıştır264

. İbn Cinnî‟nin el-Fârisî dışında ders

aldığı diğer hocaları arasında Ebu‟l-„Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Mevsılî el-

Ahfeş, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Miksem (öl. 354/965), Ebu‟l-Ferec el-

İsfahânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî (öl. 358/969) bulunmaktadır265

.

Ayrıca Muhammed b. Seleme266

, Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Omer b. „Amr267

gibi, kaynak-

larda yer almayan İbn Cinnî‟nin kendisinin belirttiği hocaları da mevcuttur. Hocala-

259 Yavuz, a.g.t., s. 41. 260 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 245; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 91; Vefeyâtu‟l-A„yân, III, 246; Buğyetu‟l-

Vu„âh, II, 132; el-Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 32. 261 el-Hasâ‟is, III, 86. 262 el-Hasâ‟is, I, 1-3. 263 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 244; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81-83. 264 Yavuz, “İbn Cinnî”, DĠA, XIX, 398. 265 Yavuz, a.g.t, s. 42-49. 266 el-Hasâ‟is, I, 315. 267 el-Hasâ‟is, I, 80.

64

rından elde ettikleri dışında o, eserlerini yazarken dilleri bozulmamış birçok bedevî-

den dile ait malzeme toplamış, böylece dile dair yaptığı kıyasların sağlam olmasına

çalışmıştır268

. Bu minval üzere kaleme aldığı eserlerinden bazıları; el-Hasâ‟is,

„Ġlelu‟t-Tesniye, el-Luma„, el-Mufîd fi‟n-Nahv, ġerhu‟l-Îzâh, et-Tasrîfu‟l-Mulûkî,

Muhtasaru‟t-Tasrîf, el-Muktedab, el-Munsıf, Sirru Sınâ„ati‟l-Ġ„râb, el-Elfâzu‟l-

Mehmûze, el-Fesr, Muhtasaru‟l-„Arûz ve‟l-Kavâfî, el-Muhtesib, el-Hâtıriyyât, Men

Nusibe ilâ Ummihî mine‟Ģ-ġu„arâ‟‟dır269

.

İbn Cinnî‟nin er-Rummânî gibi mu„tezilî olduğu söylenmektedir. Nitekim o,

kulun fiilleriyle ilgili olarak; kulun kendi fiillerinin yaratıcısı olduğunu, sorumlulu-

ğun ancak bu şekilde gerçekleşebileceğini, Allah‟ın sıfatlarının kendisiyle kaim ol-

duğunu ileri sürmektedir270

. er-Rummânî ile ortak yönlerinden bir diğeri de; Şiî ol-

madığı hâlde bazı sebeplerden dolayı onlardan görünüp, onların bazı âdetlerini taklit

etmesidir271

. Hatırlanacağı üzere kaynaklarda er-Rummânî‟nin de Şiî olduğu iddia

edilmiş, ancak bunun böyle olmadığı vurgulanmıştı. Yine de İbn Cinnî, amelî nokta-

da Hanefî mezhebine yakın görünmektedir. Zira bazı dil meselelerini anlatırken Ebû

Hanîfe ve diğer Hanefî âlimlerinin görüşünü vermekte ve tercihini bu görüşten yana

kullanmaktadır272

. İbn Cinnî ile er-Rummânî‟nin birbirlerinden bahsettikleri ve ha-

berdar olduklarıyla ilgili ulaşabildiğimiz tek rivayet Mu„cemu‟l-Udebâ‟da geçer.

Orada İbn Cinnî, hocası el-Fârisî‟nin İbnu‟s-Serrâc‟ın Kitâbu‟l-Cumel ve Kitâbu‟l-

Mûcez‟ini er-Rummânî‟ye okuttuğunu ve bunu İbnu‟s-Serrâc hayattayken yaptığını

bildirmektedir273

. İsmâ„îl Şelebî de, er-Rummânî‟nin Ma„âni‟l-Hurûf‟unda İbn

Cinnî‟nin görüşleriyle istişhâd ettiğini söylemektedir274

.

İbn Cinnî‟nin öğrencileri arasında; „Abdusselâm b. Huseyn b. Muhammed el-

Basrî, Muhammed b. Huseyn Şerîf er-Radî, Ebu‟l-Kāsim „Omer b. Sâbit es-

Semânînî, Muhammed b. Ahmed b. Sehl el-Vâsıtî, Ebû Muhammed „Abdullâh b.

268 Yavuz, a.g.t, s. 49-50. 269 el-Fihrist, s. 128; Târîhu Bağdâd, XI, 311; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 244; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII,

109-113; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 336; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 18; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 132. 270 el-Hasâ‟is, II, 213, 449. 271 el-Hasâ‟is, naşirin mukaddimesi, s. 37. 272 el-Hasâ‟is, I, 207-208. 273 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VII, 238-239. 274 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, naşirin mukaddimesi, s. 28.

65

Muhammed el-Hafâcî vb. vardır275

. Son yıllarıyla ilgili fazla bilgi bulunmayan İbn

Cinnî, 392/1001 yılı Safer ayında bir Cuma gecesi Bağdat‟ta vefat etmiş, hocasının

da kabrinin yer aldığı Şunîziyye mezarlığına defnedilmiştir276

.

Yukarıda bahsi geçen er-Rummânî‟nin hocası ve çağdaşı olan dilciler, Nahiv

Usûlüne büyük katkı yapmış olup, yaşadıkları IV/X. yüzyılla birlikte artık yeni bir

dönem başlamış bulunuyordu. Bağdat ekolüne, kendine has karakterini kazandıran

bu dilcilerden ez-Zeccâc‟ın dilde iştikāk (türetme) ile alâkalı, daha sonra İbn

Cinnî‟nin el-Hasâ‟is‟inde tam şeklini alan, bazı teorik çıkarımlar ve mantıkî ta„lîlle

ilgili ifadeleri, öğrencisi ez-Zeccâcî‟yi Nahvin illetlerini belirlemeye sevk etmiştir.

ez-Zeccâc‟tan sonra, el-Usûl fi‟n-Nahv adlı eseriyle, bu adla eser kaleme alan ilk dil-

ci olan İbnu‟s-Serrâc‟ın bu yeni yönelişe katkı sağladığı görülmektedir. Bunu, es-

Sîrâfî‟nin Nahiv felsefesine girişi ve Gramer ile Mantığın ilişkisini belirlemeyi hedef

edinen çalışmaları ve er-Rummânî‟nin Arap gramerinin mantığını şekillendirmeye

yönelik çabaları takip etmiştir. Bu hareket, İbn Cinnî‟nin eserlerinde Dil ve Gramer

felsefesini oluşturmasıyla gelişme seyrine girmiş, İslâm Fıkıh Usûlünün ortaya çıkı-

şına etki eden Nahiv düşünce sistemine son şeklini veren Ebu‟l-Berekât İbnu‟l-

Enbârî‟ye kadar ulaşmıştır277

. Özellikle İbn Cinnî ve er-Rummânî gibi mu„tezilî

gramerciler X. yüzyıl boyunca usulle ilgili münazaralara dalmışlardır. Gramer gele-

neğinde ilk olan İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟üyle birlikte, gramerci ve fıkıhçıların, man-

tıksal düşünmenin nazarî sistemini kurma hususunda aşama aşama hareket ettiği gö-

rülmektedir278

. Bu konuda geniş bilgi ikinci bölümde verilecektir. Şüphesiz er-

Rummânî ile çağdaş, İbn Fâris, er-Raba„î vb. dil âlimleri de mevcuttur. Ancak o dö-

nemin dilcilerini, gerek Bağdat‟ta faaliyet gösteren ve Bağdat ekolünden olanlar çer-

çevesinde, gerekse önem derecesine göre ele alıp sınırlandırmaya çalıştığımız için,

yukarıda yer verilen dil âlimlerinden başkasına değinilmemiştir.

275 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 245-246, Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 91; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 19; el-

Kannevcî, Ebcedu‟l-„Ulûm, III, 32; Yavuz, a.g.t, s. 52-56. 276 el-Fihrist, s. 128; Târîhu Bağdâd, XI, 311; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 246; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII, 81. 277 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 149. 278 M. G. Carter, “Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law”, Islam: Essays on

Scripture,Thought and Society, s. 109.

66

1.2.3. Öğrencileri

Bağdat‟ta yaklaşık otuz yıl boyunca ders vermiş olan279

er-Rummânî, bu süre

zarfında birçok öğrencinin yetişmesine vesile olmuştur. Onun önde gelen öğrencileri

arasında şu isimler bulunmaktadır:

1.2.3.1. Ebû RiyâĢ (öl. 339/950)

Tam adı; İbrâhîm b. Ebî Hâşim Ahmed eş-Şeybânî‟dir. el-Kaysî el-Yemâmî

nisbeleriyle de anılmaktadır. Önceleri asker olan daha sonra ayrılıp kendini ilme ve-

ren, uzun boylu, gür sesli, gösterişli olduğu için Ebû Riyâş diye tanınan, bedevî leh-

çesiyle konuşan, çokça evlenip boşanan, midesine düşkün, sofra adabı olmayan, çok

yiyen birisiydi. Arapların dili, özel günleri, nesepleri ve şiirleri hususunda geniş bir

ezber ve bilgi birikimi vardı280

. Bir kasideyle ilgili olarak, bunu başka bir tarikle ho-

cası Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ‟dan okuduğunu, onun da İbn Dureyd‟ten rivayet ettiğini

ifade etmektedir 281

. Bu, onun er-Rummânî‟den ders aldığını göstermektedir.

1.2.3.2. Ebu’l-Kāsim el-Esedî (öl. 387/997)

Tam adı; „Ubeydullâh b. Muhammed b. Cerv Ebu‟l-Kāsim el-Esedî‟dir. Mu-

sullu olan el-Esedî, Bağdat‟a gelmiş ve burada el-Fârisî, es-Sîrâfî ve er-Rummânî gi-

bi âlimlerden ders almıştır. Mu„tezile ekolüne bağlı olup dilciliğinin yanı sıra şiirde,

aruz ve kafiyede de söz sahibidir. Çoğunlukla Bağdatlıların âdeti olduğu üzere, ( )

harfini ( ) şeklinde telaffuz eden el-Esedî, Ebû „Alî el-Fârisî‟nin yardımıyla dili-

nin altına koyduğu kalem ucu ( ) sayesinde bu alışkanlığından kurtulmuştur.

Eserleri arasında „aruza dair Kitâbu‟l-Muvazzih, kāfiye ile ilgili Kitâbu‟l-Mufsih,

Kur‟ân İlimleriyle alâkalı Kitâbu‟l-Emed bulunmaktadır. el-Esedî, 387/997 yılı Re-

cep ayında vefat etmiştir282

.

279 et-Tenûhî, Târîhu‟l-„Ulemâ‟i‟n-Nahviyyîn, s. 31. 280 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, II; 123-131; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 409. 281 el-Muzhir, I, 168-169. 282 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XII; 62-68; es-Suyûtî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, s. 63; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 127.

67

1.2.3.3. Ebû Tâlib el-‘Abdî (öl. 406/1015)

Tam adı; Ahmed b. Bekr b. Ahmed b. Bakıyye Ebû Tâlib el-„Abdî‟dir. Dö-

neminin tanınmış nahivcilerinden biridir. Kıyası kullanmış, es-Sîrâfî, er-Rummânî ve

el-Fârisî‟den ders okumuştur. ġerhu‟l-Îzâh ve ġerhu Kitâbi‟l-Cermî adlı eserleri var-

dır. Hayatının sonuna doğru aklını kaybeden el-„Abdî 406/1015 yılının Ramazân

ayında vefat etmiştir283

. Hocası el-Fârisî hakkında söylediği “Sîbeveyh ile Ebû „Alî

arasında ondan daha üstünü yoktur”284

şeklindeki sözle tanınmaktadır.

1.2.3.4. eĢ-ġeyhu’l-Mufîd (öl. 412/1021)

Künyesi Ebû „Abdillâh olan eş-Şeyhu‟l-Mufîd‟in tam adı; Muhammed b.

Muhammed b. en-Nu„mân b. „Abdisselâm b. Câbir b. Nu„mân b. Sa„îd el-„Arabî el-

„Ukberî el-Bağdâdî‟dir285

. el-Mufîd lakabı, onun ilim meclislerine gelerek sorular

sorduğu, tartışmalara girdiği hocası er-Rummânî tarafından, ilk karşılaştıkları tartış-

manın ardından kendisine verilmiştir286

. Babası İmâmiyye‟nin Vâsıt‟taki muallimle-

rinden olduğu için ona İbnu‟l-Mu„allim de denilmiştir287

. 336/948 yılında „Ukberâ‟da

doğdu288

. On yaşında Bağdat‟a geldikten sonra burada çok sayıda hocadan ders al-

mış, bir dönem sonra İmâmiyye‟nin Bağdat temsilciliği unvanını kazanmış,

Râfızîlerin imamı olmuştur289

. O dönemde halkın çoğunluğunun Şiî eğilimli olma-

sından dolayı, „Adududdevle gibi yöneticiler nazarında ayrıcalıklıydı. Seksen bin ta-

raftarı olduğu belirtilmektedir290

. Onun ilim meclisleri çeşitli gruplardan çok sayıda

âlimin bir araya geldiği bir yerdi291

. Öğrencileri arasında; Şerîf el-Murtazâ, Şeyh et-

Tûsî, Şerîf er-Radî gibi isimler vardır292

. Geceleri, hafif bir uyku sonrasında namaz

kılarak, ders mütalaa ederek ya da Kur‟ân okuyarak geçirdiği rivayet edilmektedir293

.

283 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, II, 236-238; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 298. 284 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 232. 285 el-Fihrist, 279; et-Tûsî, el-Fihrist, s. 190; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 344; el-Hânsârî,

Ravdâtu‟l-Cennât, VI, 153; Halil İbrahim Bulut, “Şeyh Müfîd ve İmamiyye Ekolünde Gaybet

İnancının Aklîleşmesi”, CÜĠFD, IX/1 (2005), s. 181. 286 el-Hânsârî, Ravdâtu‟l-Cennât, VI, 159. 287 Lisânu‟l-Mîzân,V, 368; Halil İbrahim Bulut, a.g.m., s. 182. 288 Halil İbrahim Bulut, a.g.m., s. 181. 289 el-„Ġber, I, 185. 290 Lisânu‟l-Mîzân, V, 368. 291 el-Bidâye ve‟n-Nihâye, XII, 15; el-Muntazam, VIII, 11. 292 Halil İbrahim Bulut, a.g.m., s. 180. 293 Lisânu‟l-Mîzân, V, 368.

68

İmâmiyye‟nin inanç sisteminde önemli bir yer tutan onikinci imamın kay-

bolması meselesi ve buna bağlı olarak mehdî anlayışı, eş-Şeyhu‟l-Mufîd‟in mu„tezilî

anlayıştan etkilenmesi sonucu, ki bizce bunda er-Rummânî gibi mu„tezilî hocalarının

katkısı muhakkaktır, yeni bir boyut kazanmıştır. Böylece o, akılcı İmâmiyye Kelâmı-

nın başlangıcını teşkil etmiştir. Zira ondan önceki izahlarda gaybet inancı daima

ahbar ile açıklanmaya çalışılmış, o ise akılcı izahlar ve deliller getirerek nadiren

imamların ahbarına yer vermiş, eserlerini bu minval üzere yazmıştır294

. İçerisinde

zaman zaman sahabe, tâbiîn ve müctehitlerin önde gelenleri hakkında eleştirici, ayıp-

layıcı ve yaralayıcı ifadelerin yer aldığı295

eş-Şeyhu‟l-Mufîd‟in ikiyüzden fazla eseri

arasında; Kitâbu‟l-Mukni„a fi‟l-Fıkh, Kitâbu‟l-Erkân fi‟l-Fıkh, Kitâbu‟l-ĠrĢâd,

Kitâbu‟l-Îzâh fi‟l-Ġmâme, Kitâbu‟n-Nakz „alâ Ġbn „Abbâd fi‟l-Ġmâme, Kitâbu‟n-Nakz

„alâ „Alî b. „Îsâ fi‟l-Ġmâme, Kitâbu‟n-Nakz „alâ Ġbn Kuteybe fi‟l-Hikâye ve‟l-Mahkî,

Kitâbun fî Ahkâmi Ehli‟l-Cemel, el-Kitâbu‟l-Munîr fi‟l-Ġmâme, Kitâbu‟l-Fusûl mi-

ne‟l-„Uyûn ve‟l-Mehâsin, Kitâbu Ahkâmi‟l-Mut„a vb. vardır296

.

1.2.3.5. Ebû Hayyân et-Tevhîdî (öl. 414/1023)

Hayatıyla ilgili çok fazla bilgi bulunmayan et-Tevhîdî‟nin tam adı; „Alî b.

Muhammed b. el-„Abbâs el-Bağdâdî‟dir297

. Aslen Şîrâz‟lı olup Nîsâbûrî ve Vâsıtî

nisbeleriyle de tanınmaktadır298

. Mahmut Kaya‟nın tespitlerine göre, 310-320/922-

932 yılları arasında doğmuş olması ihtimal dahilindedir299

. Öte yandan yine onun

tespitlerine göre kaynaklarda verilen 414/1203 dışındaki ölüm tarihleri de yanlış-

tır300

. Babası, Irak‟ta yetişen bir tür kuru hurma olan “ ” satarak geçimini sağla-

dığı için, ona nisbetle et-Tevhîdî denmiştir301

. Küçük yaşta anne ve babasını kaybe-

den et-Tevhîdî, amcasının yanında büyümüştür302

. Hocaları arasında; Kendisinden

Nahiv dersi okuduğu es-Sîrâfî, er-Rummânî, Fıkıh eğitimi aldığı Şafi„î fakihi olan

294 Halil İbrahim Bulut, a.g.m., s. 181. 295 Târîhu Bağdâd¸ III, 231; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 345; Lisânu‟l-Mîzân, V, 368. 296 et-Tûsî, el-Fihrist, s. 191. 297 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 5; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 286; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 185;

el-Halebî, el-KeĢfu‟l-Hasîs, s. 287. 298 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 5; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 286; Lisânu‟l-Mîzân, VII, 40. 299 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 300 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 155. 301 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 187; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 190. 302 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154.

69

Ebû Hâmid el-Merverrûzî (öl. 362/ 973)303

, Felsefe ve Mantık öğrendiği Fârâbî eko-

lünün Bağdat‟taki önde gelen temsilcilerinden kabul edilen Yahyâ b. „Adî ve Ebû

Suleymân es-Sicistânî304

, tasavvuf eğitimi aldığı Ca„fer el-Huldî (öl. 348/959) ve

Ebu‟l-Huseyn b. Sem„ûn (öl. 387/997) vardır305

. Diyalektik alanındaki başarısını,

kendisi gibi bunu iyi bilen hocası er-Rummânî‟den aldığı eğitime borçludur306

. Öte

yandan Ebû Bekr eş-Şâfi„î (öl. 354/965), es-Sîrâfî ve Ca„fer el-Huldî‟den hadis dersi

almıştır307

.

er-Rummânî gibi kitap istinsahıyla uğraşan308

et-Tevhîdî, onun kadar bu

mesleğe değer vermemiş, hâlinden, kötü muameleden ve kendisine ihsanda bulunul-

mamasından dolayı memnun olmadığını söyleyerek309

zaman zaman Büveyhî vezir-

lerinin saraylarında düzenlenen ilim ve sanat toplantılarına katılmıştır. Böylece hem

onların nezdindeki değerini, hem de kendi hayat standardını yükseltmeye çalışmış,

ancak bu girişimleri her seferinde sonuçsuz kalmış, ömür boyu kitap istinsahı işine

devam etmekten kurtulamamıştır310

. Nahiv, Şiir, Edebiyat, Fıkıh ve Kelâm gibi bir-

çok ilim dalında faaliyet gösteren et-Tevhîdî, el-Câhız (öl. 255/ 869)‟ın yolundan

gitmiş, tasavvufta şeyh sayılmış, üstün bir felsefeci ve edip kabul edilmiş, belâgatı ve

keskin zekâsıyla temayüz etmiştir311

. Şafi„î fakihleri arasında onun adı da geçmekte-

dir312

. İbnu‟n-Neccâr (öl. 643/1245) onun hakkında; güzel eserleri bulunan, fakir, sa-

bırlı, mütedeyyin ve itikadı sağlam birisi diye bahsederken, ez-Zehebî (öl. 748/1348)

de Allah düşmanı, itikadı bozuk, yalancı vb. sıfatlarla onu nitelemiş, devamen vezir

es-Sâhib b. „Abbâd (öl. 385/995)‟ın onu bu kötü ahlâkından dolayı öldürmek istediği

ancak onun kaçıp kurtulduğu yolundaki, İbn Fâris tarafından rivayet edilen bir habe-

303 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 286; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 185. 304 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 305 Lisânu‟l-Mîzân, VII, 39. 306 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 307 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 286. 308 Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Ahlâku‟l-Vezîreyn adlı eserinde yapmakta olduğu varrâklık mesleği ile il-

gili olarak; vezir İbn „Abbâd geldiğinde ayağa kalktığını, ancak vezirin ona, oturmasını çünkü

varrâkların kendisi için ayağı kalkacak kadar değerli olmadıklarını söylediğini anlatmaktadır. Bkz.

Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 26. 309 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 5; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 190. 310 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 311 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 5; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 286; Lisânu‟l-Mîzân, VII, 40;

Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 185; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 190. 312 Lisânu‟l-Mîzân, VII, 39.

70

re yer vermiştir313

. Onun, İbnu‟r-Râvendî (öl. 301/ 913) ve Ebu‟l-„Alâ‟ el-Ma„arrî

(öl. 449/1057) ile birlikte İslâm‟daki üç zındıktan birisi olduğu da ileri sürülmekte-

dir314

. es-Subkî (öl. 771/1370) ise, et-Tevhîdî‟nin sözlerini incelediğini, ortaya atılan

iddialarla ilgili bir duruma rastlamadığını ifade etmekte ve onu övmektedir315

. Ken-

disinden rivayette bulunan kimseler arasında; „Alî b. Yûsuf el-Fâmî, „Abdulkerîm b.

Muhammed ed-Dâvûdî, Nasr b. „Abdil„azîz el-Mısrî, Muhammed b. İbrâhîm b. Fâris

vb. yer almaktadır316

.

Hayatının sonuna doğru geçirdiği ruhî bunalım sonucu yazdıklarını yaksa da

çoğu daha önce yayılmış317

eserleri arasında; el-Mukābesât, hocası er-Rummânî hak-

kında bilgilere rastladığımız az sayıdaki kaynaktan birisi olan el-Ġmtâ„ ve‟l-

Mu‟ânese, el-ĠĢârâtu‟l-Ġlâhiyye, el-Basâ‟ir ve‟z-Zahâ‟ir, Ahlâku‟l-Vezîreyn, es-

Sadâkatu ve‟s-Sadîk, el-Hevâmil ve‟Ģ-ġevâmil, er-Risâletu‟l-Bağdâdiyye, Resâ‟ilu

Ebî Hayyân et-Tevhîdî, el-Muhâdarât ve‟l-Munâzarât, Kitâbu‟r-Red „ale‟bni Cinnî fî

ġi„ri‟l-Mutenebbî, Riyâzu‟l-„Ârifîn vb. bulunmaktadır318

.

1.2.3.6. Ebu’l-Kāsim ed-Dakīkī (öl. 415/1024)

345/956 yılında dünyaya gelen, güzel ahlâkı ve yumuşak huyluluğu sebebiyle

çok kimsenin sevgisini kazanan ed-Dakīkī‟nin tam adı; „Alî b. „Ubeydullâh b. ed-

Dakkāk‟tır. es-Sirâfî, el-Fârisî ve er-Rummânî‟den ders almıştır. Sîbeveyn‟in el-

Kitâb‟ını er-Rummânî‟ye okumuştur. Kitâbu ġerhi‟l-Îzâh, Kitâbu ġerhi‟l-Cermî,

Kitâbu‟l-„Arûz, Kitâbu‟l-Mukaddimât vb. eserleri bulunan ed-Dakīkī, 415/1024‟de

vefat etmiştir319

. er-Rummânî‟den sonra onun yerine geçtiği bildirilmektedir320

.

1.2.3.7. Ġbnu’l-Kārih (öl. 421/1030)

351/962 yılında Halep‟te doğan Ebu‟l-Hasen „Alî b. Mansûr b. Tâlib el-

313 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 287; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 187. 314 el-Muntazam, VIII, 185; ez-Zehebî, Mîzânu‟l-Ġ„tidâl, III, 355; Buğyetu‟l-Vu„âh, II,191;

Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 287-288; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 186. 315 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 288. 316 Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ, V, 287. 317 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 190; Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 155. 318 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV, 5; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 190; Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”,

DĠA, X, 155. 319 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV; 56-57; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 178. 320 et-Tenûhî, Târîhu‟l-„Ulemâ‟i‟n-Nahviyyîn, s. 31.

71

Halebî, İbnu‟l-Kārih diye bilinmektedir. Küçükken el-Fârisî‟nin evinde hizmet eden-

lerden birisidir. Daha sonra ondan ders almıştır. Dille ve şiirle ilgili birçok parçayı

ezbere bilmekteydi. Hiç evlenmemiş, geçimini Mısır ve Şam‟da öğretmenlikle temin

etmiştir321

. Ebu‟l-„Alâ‟ el-Ma„arrî‟ye yazdığı ve onun Risâletu‟l-Ğufrân‟ına konu

olan mektupla tanınan İbnu‟l-Kārih burada kendini tanıtırken İbn Hâleveyh‟ten ders

aldığını, onun ölümüyle birlikte Bağdat‟a, el-Fârisî‟nin yanına geldiğini, Bağdat‟ta

es-Sîrâfî, er-Rummânî, Ebû „Ubeydullâh el-Merzubânî gibi çeşitli âlimlere gidip ge-

lerek onlardan istifade ettiğini belirtmektedir322

.

1.2.3.8. Ebu’l-Kāsim Ġbn Kirdân (öl. 424/1033)

Tam adı; „Alî b. Talha b. Kirdân‟dır. Kendisini sevmeyenlerin çağırdığı şek-

liyle İbnu‟s-Sihnâtî323

diye de bilinir. İbnu‟l-Cerrâh, el-Fârisî ve er-Rummânî‟den

ders almış, son ikisinden Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ını okumuştur. Vâsıt‟ta doğup büyü-

düğü için, Vâsıtlılar onu, er-Raba„î ve İbn Cinnî‟den daha üstün görmüştür. İ„râbu‟l-

Kur‟ân alanında yaklaşık onbeş ciltlik olduğu söylenen bir eser yazmış, ancak vefatı-

na az bir zaman kala yazdıklarını yıkayarak imha etmiştir. Mutasavvıf, kendi hâlinde

birisi olan ve şiirleri de bulunan İbn Kirdân 424/1033 yılında vefat etmiştir324

.

1.2.3.9. Ġbnu’d-Dehhân (öl. 447/1055)

Tam adı; Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed b. „Alî b. Recâ‟ olan İbnu-

d-Dehhân, döneminin önde gelen nahivcilerinden olmasının yanı sıra Fıkıh sahasında

da söz sahibidir. Kelâm derslerini mu„tezilî anlayışa göre verirdi. er-Rummânî‟den

başka er-Raba„î ve es-Sîrâfî‟den ders almış olan İbnu‟d-Dehhân 447/1055 yılında

Bağdat‟ta vefat etmiştir325

.

1.2.3.10. Ebu’l-Ganâ’im el-Hallâl (öl. ?)

Tam adı; Muhammed b. Ahmed b.„Omer el-Hallâl‟dır. İyi bir dil âlimi, güzel

321 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XV; 83-88; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 207. 322 el-Ma„arrî, Risâletu‟l-Gufrân, s. 56. 323 Farsça bir kelime olup tuzlanmış balıktan yapılan bir tür yiyecektir. Bkz. Lisânu‟l-„Arab,

XIII, 244, “ ” mad. İbn Kirdân, böyle çağrıldığı için bu yiyecekten hiç satın almamıştır. 324 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIII; 259-264; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 170. 325 el-Fîrûzâbâdî, el-Bulğa, s. 88; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 339; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 523-524.

72

yazı yazan, güvenilir, itibarlı birisi olan el-Hallâl, es-Sirâfî, el-Fârisî, er-Rummânî ve

bu tabakanın başka âlimlerinden ders almıştır326

.

Bu isimlerin dışında er-Rummânî‟den çeşitli rivayetlerde bulunan veya kay-

naklarda onun arkadaşı olduğu söylenen kimseler de mevcuttur. Bunlardan bazıları:

Ebu‟l-Kāsim et-Tenûhî (öl. 447/1055), Ebu‟l-Hasen el-Harrânî (öl. 448/1056), Mu-

hammed b. Hamdân ed-Dulefî el-„İclî (öl. 460/1068), Ebû Muhammed el-Hasen

b.„Alî el-Cevherî (öl. 454/1062), Ebu‟l-Berekât ez-Zubeyrî, Ebû „Abdillâh el-

Mısrî‟dir 327

. Yine er-Rummânî‟yi eleştiren, ancak kendisinden istifade ettiğini söy-

leyen Ebu‟l-Hasen el-Bedîhî‟yi328

de öğrencileri arasında zikretmek uygun olacaktır.

1.2.4. er-Rummânî hakkındaki görüĢler

er-Rummânî‟den bahseden kaynaklarda, onun kişisel özellikleri ve bilimsel

kimliği hakkındaki yorumlar ve eserlerinden yapılan alıntılar ön plana çıkmaktadır.

Serdedilen görüşler genelde olumlu olup, onun üstünlüğüne vurgu yapmaktadır.

Çağdaşı ez-Zubeydî onu, içerisinde ez-Zeccâcî, es-Sîrâfî ve el-Fârisî‟nin de yer aldı-

ğı ez-Zeccâc‟ın arkadaşları arasında zikretmekte329

, başka bir çağdaşı İbnu‟n-Nedîm

“Bağdatlı nahivci ve mütekellimlerin ileri gelenlerindendi; Fıkıh, Kur‟ân, Nahiv ve

Kelâm gibi birçok ilimde mütefennin, çok sayıda eseri bulunan birisiydi”330

derken,

İbnu‟l-Enbârî de onun hakkında; “Nahivcilerin büyüklerindendir… Nahiv, Lugat, Fı-

kıh ve Mu„tezile Kelâmı gibi birçok ilimde mütefennindir”331

ifadesini kullanmakta-

dır. el-Kıftî (öl. 624/1227), bunların yanı sıra onun, derin bilgi sahibi bir âlim oldu-

ğunu vurgulamaktadır332

. el-Hafâcî (öl. 466/1073) de onun çeşitli görüşlerine eserin-

de yer vermiş, eserinin bir yerinde Ebû Hâşim el-Cubbâ‟î‟nin söylediklerine onun

her zaman karşılık verdiğini, bunun için bir kitap dahi yazdığını belirtmiştir. Daha

sonra bu konuda onun bir ihmalinden bahseden el-Hafâcî, Edebiyatta meşhur bir yere

sahip olan er-Rummânî‟nin, el-Cubbâ‟î‟nin bir meseledeki izahına itirazda bulun-

326 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XVII, 208; Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 37. 327 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 45-46. 328 Bkz. burada s. 35. 329 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 119-120. 330 el-Fihrist, s. 94. 331 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234. 332 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294.

73

mamasını şaşkınlıkla karşılamıştır333

.

Daha önce geçtiği üzere, onun hakkında en övgü dolu sözleri öğrencisi Ebû

Hayyân et-Tevhîdî söylemektedir. Meselâ, hocasının birçok ilim dalında üst noktada

olduğunu, Mantık ilmini vaz„ edenlerin yolundan gitmediği ve Mantık ile uğraştığı

için ayıplandığını belirten et-Tevhîdî, buna rağmen onun, mantıkî uygulamalardaki

benzersizliği ve üstün yeteneği ile tebarüz ettiğini, Kur‟ân hakkında güzel bir eser

yazdığını ifade eder334

. Bu esere övgü sadedinde, İbn „Abbâd‟ın, tefsir yazmayı dü-

şünüp düşünmediği sorulduğunda, er-Rummânî‟nin kendisine yazacak bir şey bırak-

madığını söylemesi de dikkat çekicidir335

. ez-Zehebî, Ebû Hayyân et-Tevhîdî‟nin el-

Câhız‟ı övdüğü eserinde er-Rummânî‟yi de övdüğünü anlattıktan sonra, hafife alarak

el-Câhız ve et-Tevhîdî için; “Övene ve övülene bakın!” diyerek, devamında “O üçü-

nün içinde en iyisi Ģiî ve mu„tezilî olmasına rağmen er-Rummânî‟dir” demiştir336

.

Onun hakkında olumsuz ifadelere yer veren âlimleri de görmekteyiz. Meselâ

el-Fârisî‟nin, hem kendi dönemindeki hem de sonraki âlimleri etki altında bırakan ve

bu tarzda yorumlar yapmalarına neden olan; “Eğer Nahiv er-Rummânî‟nin dedikle-

riyse, ondan bizde bir Ģey yoktur. Yok eğer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman er-

Rummânî‟de ondan bir Ģey yoktur ”337

ifadesi bu kabildendir. es-Suyûtî‟nin tercihini

ve el-Fârisî‟den etkilenme seviyesini göstermesi açısından, “Biz de deriz ki; Nahiv

el-Fârisî‟nin dedikleridir. Ġnsan, Nahvin Mantık ile karıĢtırıldığını ne zaman gör-

müĢ!...”338

şeklindeki açıklamasına burada yer vermek uygun olacaktır. el-Bedîhî‟nin

aynı duygularla söylediği kuvvetle muhtemel şu ifadesini de, konuyu tamamlayıcı bir

anektot olarak kullanabiliriz: “YaĢıma, tecrübeme ve insafıma rağmen, bunların hep-

sinde çok iddialı olmasına karĢın, üstünlüklerin tümünden el-Hudûd‟un yazarından

daha yoksun birisini görmedim. Onunla denk olmamıza, onu görmeme ve ilk gençlik

yıllarında ondan çokca istifâde etmeme rağmen, onun hakkında fikir sahibi olama-

dım ve âlimlere müracaat ettim. Kelâmcılar; onun kelâm sanatı bizim sanatımız de-

333 el-Hafâcî, Sirru‟l-Fesâha, s. 149. 334 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 133. 335 İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile, s. 65. 336 Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVII, 120; Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye, II, 187. 337 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 74-75; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 294; Buğyetu‟l-

Vu„âh, II, 181. 338 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 181.

74

ğil, nahivciler; onun Nahivdeki iĢi bizim iĢimiz değil, mantıkçılar; onun Mantık diye

iddia ettiği Ģey bizim mantığımız değil dediler. Durumu onu gören herkese kapalı

kalmıĢtı”339

. Öte yandan eserinde kendisinden çok sayıda alıntılar yapan el-Bâkıllânî

(öl. 403/1012)‟nin, er-Rummânî‟nin belâgatı taksimine dair açıklamalarını kastede-

rek, “ Belâgatın, kelâmın on çeĢidinde olduğu yolunda bir değerlendirme yapan kim-

senin belâgatı çok az bildiğini ve ondan çok azını kavradığını sana açıkladık.”340

şeklinde bir ifade kullanması da onun hakkında kaynaklarda rastladığımız olumsuz

düşünceler arasında yer almaktadır.

Bütün bu açıklamalar bir arada değerlendirildiğinde görülmektedir ki; yapılan

yorumlar, onun kişiliğinden çok, bilimsel tercihlerine ve takip ettiği metotlara yöne-

liktir. Nitekim et-Tevhîdî de yukarıda, er-Rummânî‟nin, örneklerini ikinci bölümde

vereceğimiz kendine özgü bir dil kullandığını ve bunun bir eksiklik ve kusur sayıldı-

ğını belirtmiştir. Diğer taraftan el-Fârisî‟nin sözlerinin, onun Nahvi bilmediği şeklin-

de yorumlanması kanaatimizce doğru olmaz. Zira el-Fârisî ve yanındakiler, onu es-

Sîrâfî‟den daha üstün kabul ederdi341

. Muhtemeldir ki, el-Fârisî öncelikle Arap dilin-

de ulaştığı bilimsel seviye ve otorite oluşunun verdiği rahatlıkla, daha sonra zengin

ve köklü bir aileden gelmenin, Ehl-i sünnet çizgisinde olmanın, siyasî otoritenin des-

teğini almanın ve şahsî kıskançlığının da etkisiyle böyle bir yorumda bulunmuştur342

.

Zaten günümüz âlimlerinden Muhammed el-Muhtâr Veled onun, araştırmacılarca et-

rafına hased eden, liderliğini ve üstünlüğünü korumaya düşkün birisi diye nitelendi-

rildiğini aktarmaktadır343

. el-Fârisî‟nin cümlelerini, er-Rummânî‟nin Mantığı Nahve

karıştırmasıyla irtibatlandıran es-Suyûtî de çok haklı görünmemektedir. Zira o dö-

nem, zaten Mantık ilminin Nahve etksini üst düzeyde hissettirdiği, ez-Zeccâcî gibi

bundan uzak kalmak isteyenlerin bile eserlerinde söz konusu etkiyi görebildiğimiz,

er-Rummânî‟nin hocalarından bir kısmının ve çağdaşlarının hemen hemen hepsinin

mantıkî anlayışı kendi nahiv anlayışlarıyla mezcettiği bir dönemdi. el-Fârisî‟den bah-

sederken yer verdiğimiz gibi, o da eserlerinde bunu kullanmıştır344

. Nitekim, el-Fârisî

339 et-Tevhîdî, el-Basâ‟ir ve‟z-Zahâ‟ir, s. 140-141. 340 el-Bâkıllânî, Ġ„câzu‟l-Kur‟ân, s. 300. 341 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, VIII, 147. 342 er-Rummânî-el-Fârisî karşılaştırması hakkında bilgi için bkz. Şelebî, Ebû „Alî el-Fârisî, s. 588-612. 343 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 185. 344 Bkz. burada s. 61.

75

de anlaşılabilirlik konusunda er-Rummânî‟den pek farklı görünmemektedir. İbnu‟l-

Enbârî; er-Rummânî, el-Fârisî ve es-Sîrâfî ile ilgili edebiyatçıların görüşünü aktarır-

ken: “Nahivcilerden üç hocanın yanında bulunuyorduk. Bunlardan birinin konuĢtuk-

larından hiçbir Ģey anlamıyor, birinin konuĢtuklarından birazını anlıyor, birazını an-

lamıyor, diğerinin de konuĢtuğu her Ģeyi anlıyoruz”345

dediklerini ve bu kimselerin

sırasıyla er-Rummânî, el-Fârisî ve es-Sîrâfî olduğunu söylediklerini rivayet eder.

Bu noktada er-Rummânî‟nin durumunun herkese kapalı kalması yorumu, ka-

naatimizce onun, yeni bir metodoloji kullandığını ve bu metodoloji doğrultusunda

kendine has bir dil ve terminoloji tercih ettiğini gösterir. Bu da, onun ne demek iste-

diğinin anlaşılamamasına ve dışlanmasına sebep oluyordu. Mu„tezilî kimliği de göz

önüne alındığında, bunun çok kolay gerçekleşeceği görülmektedir. Nitekim çağımız

ilim adamlarından M.G. Carter makalesinde; er-Rummânî‟nin mu„tezilî kimliğinin

ve Hellenizasyon-İslamizasyon diye tabir ettiği bir ikilemde kalmasının, bu sonucu

doğurduğunu söyler. Carter, er-Rummânî‟nin evrensel bir gramerin teknik terimlerini

belirleme arayışını da örneklerle açıklamaktadır346

. Mahmut Kaya da onu, Aristo

mantığını Arap Nahvine uygulayan kişi olarak tavsif etmektedir347

.

Eserlerinde er-Rummânî‟nin görüşlerinden alıntı yapan âlimler de mevcuttur.

Meselâ, Belâgat âlimi İbn Reşîk (öl. 463/1071), belâgat ve çeşitlerini anlatırken, er-

Rummânî‟nin tasnifine348

, Ebû İshâk el-Husrî (öl. 413/1022), er-Rummânî‟nin

Belağat‟a dair tanımına ve açıklamalarına yer vermektedir349

. Yine İbn Ebi‟l-İsba„ el-

Mısrî (öl. 654/ 1256), onun eserlerinin kendi yazdığı eserlere kaynaklık ettiğini be-

lirtmektedir350

. Ondan alıntı yapanlar arasında İbn Hacer (öl. 852/1449) de vardır.

İbn Hacer, onun ve İbnu‟l-Cevzî‟nin, Hızır‟ın nebi ve resul olduğu görüşünde olduk-

larını nakletmektedir351

. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.

345 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234. 346 Bilgi için bkz. M. G. Carter, “Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-

Rummānī”, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232. 347 Mahmut Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154. 348 İbn Reşîk, el-„Umde, I, 243. 349 el-Husrî, Zehru‟l-Âdâb, I, 100. 350 İbn Ebi‟l-İsba„, Bedî„ul-Kur‟ân, s. 5. 351 İbn Hacer, el-Ġsâbe, II, 289.

76

1.3. Eserleri

er-Rummânî, Mu„tezile ekolünün görüşleri paralelinde yazdığı Kelâm ilmiyle

ilgili eserlerinin yanı sıra, Arap dili ve Kur‟ân ilimleri gibi diğer ilim dallarıyla alâ-

kalı çalışmalar da yapmıştır. Nahvin önde gelen temsilcilerinden sayılmış ve otorite

kabul edilmiştir. Arap diliyle ilgili çok sayıda eser yazan er-Rummânî, bunlardan el-

Elfâzu‟l-Muterâdifetu‟l-Mutekâribetu‟l-Ma„nâ, et-Tasrîf, Ma„âni‟l-Hurûf, el-Hudûd

ve el-ĠĢtikāk gibi bir kısmını müstakil eserler; A„râdu Kitâbi Sîbeveyh, ġerhu Kitâbi

Sîbeveyh, ġerhu Usûli Ġbn Serrâc, ġerhu‟l-Cumel, ġerhu‟l-Muktedab gibi diğer bir

kısmını ise Nahvin önde gelen âlimlerinin eserlerinin şerhi ve ta„lîki şeklinde kaleme

almıştır. Kur‟ân ilimlerinde de hatırı sayılır bir âlim olan er-Rummânî, Kur‟ân‟ın ge-

niş bir tefsirini yapmıştır. er-Rummânî, tefsiri dışında bu alanda en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-

Kur‟ân, el-Elifât fi‟l-Kur‟ân gibi eserler kaleme almıştır. Eserlerinden şimdiye kadar

yalnızca dördü (Kitâbu‟l-Elfâzi‟l-Muterâdifeti‟l-Mutekāribeti‟l-Ma„nâ, en-Nuket fî

Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf -Kitâbu Menâzili‟l-Hurûf-, Kitâbu‟l-Hudûd)

basılmış, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh‟in ise Sarf kısmından bir bölüm tahkîk edilerek ya-

yınlanmıştır. İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟une yazdığı şerhten ulaşabildiğimiz Kıt„a min

ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc adlı yaklaşık otuziki varaklık kısmın da tahkikine tarafı-

mızdan hâlen devam edilmektedir. er-Rummânî‟nin doksan yıllık hayatına sığdırdığı

yüze yakın eserini şöylece tasnif etmek mümkündür:

1.3.1. Akaid ve Kelâma dair eserleri

Bu başlık altında verilecek eserlerin tümü, er-Rummânî‟nin günümüzde he-

nüz ulaşılamayan eserleridir. Kanaatimizce, Kelâm sahasında söz sahibi ve oldukça

fazla eser kaleme alan birisinin sözkonusu sahada hiçbir eserinin günümüze ulaşma-

ması düşündürücüdür. Çoğunu el-Kıftî‟den öğrendiğimiz bu eserler şunlardır:

1- Kitâbu’l-İmâme: el-Kıftî‟nin yer verdiği352

bu esere cevap niteliğinde, da-

ha önce geçtiği üzere öğrenciliğini de yapan eş-Şeyhu‟l-Mufîd tarafından en-Nakz

„alâ „Alî b. „Îsâ fi‟l-Ġmâme adında bir reddiye kaleme alınmıştır353

.

2- Kitâbu Tafdîli ‘Alî354

.

352 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296. 353 Bkz burada s. 68. 354 et-Tûsî, el-Fihrist, s. 191; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296.

77

3- et-Ta‘lîk355

.

4- er-Red ‘ale’l-Mesâ’ili’l-Bağdâdiyyât li-Ebî Hâşim: Daha önce geçtiği

üzere hocası İbnu‟l-İhşîd‟den dolayı, kendisinin de çokça muhalefet ettiği Ebû Hâşim

el-Cubbâ‟î için yazdığı reddiyelerdendir356

.

5- Nakzu İstihkāki’z-Zem fi’r-Red ‘alâ Ebî Hâşim: Bu reddiyelerden bir di-

ğeridir.

6- Kitâbu’l-Mecâlis fî İstihkāki’z-Zem.

7- Şerhu’l-Ma‘ûne: Hocası İbnu‟l-İhşîd‟in el-Ma„ûne‟sine yazdığını tahmin

ettiğimiz bu şerhi tamamlayamadığı belirtilmektedir357

.

8- Nuketu’l-Ma‘ûne bi’z-Ziyâdât li-İbni’l-İhşîd.

9- Şerhu’l-Esmâ’ ve’s-Sıfât li-Ebî ‘Alî: Ebû „Alî el-Cubbâ‟î‟ye ait olabilece-

ğini düşündüğümüz eserin şerhi olup Yâkūt el-Hamevî, el-Kıftî vb. zikretmektedir358

.

10- Kitâbu’l-Esmâ’ ve’s-Sıfât li’llâhi ‘Azze ve Celle.

11- Kitâbu Sıfâti’n-Nefs.

12- Kitâb fi’s-Sıfât: el-Kıftî küçük bir eser olduğunu söyemektedir359

.

13- Kitâbu Makāleti’l-Mu‘tezile.

14- Kitâbu Nakzi’t-Teslîs ‘alâ Yahyâ b. ‘Adî.

15- Kitâbu’r-Ru’ye.

16- Kitâbu’r-Ru’ye fi’r-Red ‘ale’l-Eş‘arî: Ebu‟l-Hasen el-Eş„arî‟nin er-

Ru‟ye adlı eserine karşı yazıldığı söylenen eser Ehl-i Sünnet ile Mu„tezile arasındaki

tartışmalı konulardan birini ele almaktadır.

17- Kitâbu’r-Red ‘ale’d-Dehriyye.

18- Kitâbu Mesâ’ili Ebi’l-‘Alâ’.

19- Kitâbu Mecâlisi İbni’n-Nâsır fi ‘İlmi’l-Kur’ân. Sonu İlmu‟l-Kur‟ân şek-

linde bittiği hâlde bu eseri el-Kıftî, er-Rummânî‟nin Kelâma dair eserleri arasında

zikretmektedir360

.

20- Mâ Yecûzu ‘ale’l-Enbiyâ’ ve mâ lâ Yecûz.

355 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296. 356 Bkz. burada s. 52. 357 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295. 358 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 75; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296; er-Rummânî en-Nahvî, s. 104. 359 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 296. 360 A.y.

78

21- Kitâbu’l-Mesâ’il ve’l-Cevâb fi’l-Aslahi’l-Vâride min Mısr.

22- Kitâbu’l-Aslahi’s-Sağîr.

23-Kitâbu’l-Mesâ’il fi’l-Latîf mine’l-Kelâm.

24- Kitâbu’l-Ma‘lûm ve’l-Mechûl ve’n-Nefy ve’l-İsbât.

25- Kitâbu San‘ati’l-İstidlâl: Yedi kitaptan oluştuğu söylenmektedir361

. es-

Suyûtî bu eserin adını, San‘atu’l-İstidlâl fi’l-Kelâm şeklinde kaydetmiştir362

.

26- Tahrîmu’l-Mekâsib.

27- Kitâbu’r-Resâ’il fi’l-Kelâm.

28- Kitâbu’l-İrâde.

29- Kitâbu’l-‘Ulûm.

30- Kitâbu’l-Mebâhis.

31- Kitâbu’l-Hakīka ve’l-Mecâz.

32- Kitâbu’l-‘İlel.

33- Kitâbu’l-Mantık.

34- Kitâbu’l-Evâmir. .

35- Kitâbu’t-Tevbe.

36- Kitâbu Edebi’l-Cedel.

37- Kitâbu Usûli’l-Fıkh.

38- Kitâbu’s-Su’âl ve’l-Cevâb.

39- er-Red ‘alâ men Kāle bi’l-Ahvâl.

40- Mesâ’ilu Ahmed b. İbrâhîm el-Basrî.

41- Cevâmi‘u’l-‘İlm fi’t-Tevhîd.

42- el-Emâlî.

43- Kitâbu’l-Ekvân.

44- Kitâbu’l-Ma‘rife.

45- Kitâbu Nuketi’l-İrâde.

46- Kitâbu Mebâdi’i’l-‘Ulûm.

47- Kitâbu Nakdâti’l-İctihâd.

48- Kitâbu’l-Esbâb.

361 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295; Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, XVI, 534. 362 es-Suyûtî, Tabakātu‟l-Mufessirîn, s. 68.

79

49- Kitâbu’l-Kıyâs.

50- Kitâbu’l-‘İvaz.

51- Kitâbu’l-Ahbâr ve’t-Temyîz.

52- Kitâb fi’t-Tabâ’i‘.

53- Kitâbu Usûli’l-Cedel.

54- Kitâbu Nuketi’l-Usûl.

55- Kitâbu’l-Aslahi’l-Kebîr.

56- Edilletu’t-Tevhîd.

57- Tecânusu’l-Ef‘âl.

58- el-Hazr ve’l-İbâha.

Kelâm-Akaid ile ilgili yukarıdaki eserlerin tümünü el-Kıftî zikretmiştir363

.

1.3.2. Kur’ân ilimlerine dair eserleri

1.3.2.1. Kur’ân ilimlerine ait günümüzde henüz ulaĢılamamıĢ eserleri

1- Kitâbu Cevâbi İbni’l-İhşîd fî ‘İlmi’l-Kur’ân.

2- Kitâbu Cevâbi Mesâ’ili Talha fî ‘İlmi’l-Kur’ân.

3- Kitâbu’l-Muhtasar fî ‘İlmi’s-Suveri’l-Kısâr.

4- Garîbu’l-Kur’ân.

5- el-Muteşâbih fî ‘İlmi’l-Kur’ân.

6- Kitâbu’l-Elifât fi’l-Kur’ân364

. Bu ve Kur‟ân İlimlerine dair yukarıdaki di-

ğer eserlerin tümünü el-Kıftî‟den öğrenmekteyiz365

.

1.3.2.2. Kur’ân ilimlerine ait mevcut yazma eserleri

1- Kitâbu’l-Câmi‘ fî ‘İlmi’l-Kur’ân

er-Rummânî‟nin en-Nuket‟inde Tazmîn konusunu ele alırken el-Câmi„ li-

Ġlmi‟l-Kur‟ân adıyla zikrettiği366

bu eser hakkında âlimler çeşitli bilgiler vermiştir.

Yazma nüshasına ulaşamadığımız için muhtelif kaynaklara dayanarak bilgi vermeye

çalışacağız. er-Rummânî kendi tefsiri için; “Tefsirim bir bahçedir. Ondan arzu edilen

363 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295-296. 364 el-Fihrist, s. 94. 365 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295. 366 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 104.

80

toplanır” derken, es-Sâhib b. „Abbâd‟a tefsir yazıp yazmayacağı sorulunca; “‟Alî

b.„Îsâ bize (yazacak) bir Ģey bıraktı mı ki!” diyerek cevap vermiştir 367

. et-Tevhîdî;

“Kur‟ân hakkında nefis bir kitap” tabirini kullanmaktadır368

. İbn Ebi‟l-İsba„ bu eseri

el-Câmi„u‟l-Kebîr adıyla anmaktadır369

. Kelâm alanındaki yeterliliği ve Mu„tezile

içerisindeki konumu, onun tefsirini daha da değerli kılmış ve bu eser kendisinden

sonra yazılan tefsirlere kaynaklık etmiştir. Nitekim İbn Tağrîberdî onun, içerisinde

mu„tezilî görüşlerin ağırlıkta olduğu büyük bir tefsir bıraktığını, Zemahşerî‟nin de bu

yoldan gittiğini ve onun tefsirini genişlettiğini ifade etmektedir370

. es-Suyûtî,

„Abdulmelik b. „Alî (öl. 489/1096)‟nin el-Muntehab min Tefsîri‟r-Rummânî adlı bir

eserini zikretmektedir371

. er-Rummânî‟nin eseri hakkında verilen bilgiler ışığında,

onun çok geniş bir çalışma olduğu ve Kur‟ân ilimlerine dair birçok şeyi ihtiva ettiği

anlaşılmaktadır. Sanırız, bazı kaynaklarda onun tefsiri diye ifade edilen çalışma372

,

bu büyük eserin bir bölümüdür.

Bu eserin tümü günümüzde henüz tespit edilmiş değildir. Eserin 150 varaklık

12. cüzü; Mescid-i Aksa Kütüphanesi, nr. 29‟da ve mikrofilmi de Kahire Yazma

Eserler Merkezi, nr. 16‟da kayıtlıdır. Unvan kısmı eserin hattından farklı bir el yazı-

sıyla yazılmıştır. 12. cüz, İbrâhîm suresinde geçen;

) 373 (

“Onu yudum yudum alacak ama yutamayacaktır. Her taraftan ona ölüm gel-

diği hâlde ölemeyecektir ve arkasından Ģiddetli bir azap gelip çatacaktır” ayetiyle

başlayıp el-Kehf suresinin, ( ) 374; “O,

nefsine böylece zulmederek bahçesine girerken dedi ki: Bu bahçenin batacağını hiç

sanmam” ayetiyle sona ermektedir375

. Brockelmann bu eserin 7. cüzünün Paris Kü-

367 İbnu‟l-Murtadâ, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile, s. 65. 368 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 133. 369 İbn Ebi‟l-İsba„, Bedî„u‟l-Kur‟ân, s. 5. 370 İbn Tağrîberdî, en-Nucûmu‟z-Zâhire, IV, 168. 371 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 111. 372 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 75. 373 İbrâhîm (14), 17. 374 el-Kehf (18), 35. 375 er-Rummânî en-Nahvî, s. 97.

81

tüphanesi, nr. 6523‟de mevcut olduğunu belirtmektedir376

. Bu esere ait 10. cüzün ise,

Taşkent Akademiya Kütüphanesi, nr. 3137‟de olduğu söylenmektedir377

.

Mâzin el-Mubârek eserden alıntılar yapmıştır. Meselâ, Hicr suresinin başlan-

gıcında yer alan; ( ) 378

; “Elif, lâm, râ. Bunlar Kitab‟ın ve

apaçık olan Kur‟ân‟ın ayetleridir” ayetiyle ilgi olarak er-Rummânî şunları söyle-

mektedir: “Kitap Kur‟ân iken, niçin Kitabın ayetleri ve Kur‟ân denildi? Cevabı: Her

ne kadar tek bir mevsuf için olsalar da kendilerinde bulunan iki faydadan ötürü iki

sıfatın bir araya getirilmesi sebebiyle (böyle denildi). Böylece Kitap, onun yazıldığını

ve tedvin edildiğini; Kur‟ân ise, telif edilip harflerinin bir araya toplandığını ifade

etmektedir…”379

. er-Rummânî‟nin diğer eserlerinde gördüğümüz soru-cevap meto-

duna bu çalışmada da rastlamaktayız.

Bu üçü dışında, Dâru‟l-Kutubi‟l-Mısriyye bünyesindeki el-Hızânetu‟t-

Teymûriyye, Tefsir-Teymûr/nr. 201‟de, ona ait olduğu söylenen „Amme cüzünün

tefsiri de mevcuttur. Mâzin el-Mubârek, bu risalenin mu„tezilî görüşlere ters görüşler

ihtiva etmesi dolayısıyla, er-Rummânî‟ye ait olamayacağını belirtir ve bu konuda ör-

nekler verir380

. Mustafâ Sâvî el-Cuveynî, ez-Zemahşerî ve Kur‟ân tefsirinde takip et-

tiği metot hakkında yazdığı eserinde, söz konusu cüzün çok az kısmı hariç, birtakım

değişmelere ve tahriflere maruz kaldığını ileri sürmekte ve ez-Zemahşerî‟nin el-

KeĢĢâf‟ında bu cüzle kelimesi kelimesine aynı olan kısımlardan örnekler vermekte-

dir. Ancak bunun, nakledilen sözlerin er-Rummânî‟ye ait olduğunun herkesçe bilin-

mesinden, dolayısıyla isim zikretmeye gerek kalmadığından ya da ilmin herkesin or-

tak malı olup sahiplenilmediği sürece ondan alınabilenin alınıp, alınamayanın bıra-

kılması prensibinden ötürü yapılmış olabileceğini belirtmektedir381

.

İddia hakkında, İbn Tağrîberdî‟ye ait ez-Zemahşerî ile ilgili yukarıda yer ver-

diğimiz sözlerden yola çıkan „Abdu‟l-„Âl Sâlim Mukerrem de onun, er-

Rummânî‟nin tefsirini kaynak belirtmeden aynen aldığını ve kendisine mal ettiğini

376 GAL, Suppl., I, 175. 377 J. Flanagan, “al-Rummānī”, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614; Mustafa Bilgin, Tefsirde Mute-

zile Ekolü, Basılmamış Doktora Tezi, s. 137. 378 Hicr (15), 1. 379 er-Rummânî en-Nahvî, s. 97. 380 Örnekler için bkz. er-Rummânî en-Nahvî, s. 100-101. 381 Mustafâ es-Sâvî el-Cuveynî, Menhecu‟z-ZemahĢerî fî Tefsîri‟l-Kur‟ân, s. 85-89.

82

söylemektedir382

. „Amme cüzüyle ilgili gerek el-Mubârek‟in gerekse el-Cuveynî‟nin

verdiği örnekler birlikte incelendiğinde soru-cevap tekniğinin mevcut olduğunu, an-

cak mu„tezilî anlayışa ters, meselâ cebr ifade eden tercihlerin yer aldığını görmekte-

yiz. Tefsirin diğer bölümleri ve „Amme cüzüyle ilgili örnekler incelendiğinde, „Am-

me cüzünün Fâtiha suresiyle başladığı ve bu kısmın tamamen ez-Zemahşerî‟nin tefsi-

rinden alındığı görülmektedir. Devamında ise, “Duhân suresi, Mekkî‟dir” ibaresi yer

almış ancak bu sure yerine „Amme suresine başlanmış, bu ise ne ez-Zemahşerî‟nin

ne de er-Rummânî‟nin tefsirinden alınmıştır. Kahire Üniversitesi‟nden Zekeriyyâ

Sa„îd „Alî ise, yukarıdaki âlimlerin görüşlerini sıraladıktan sonra, onlara çeşitli eleşti-

rilerde bulunmuş ve bu yazmadaki cümlelerin, en-Nesefî (öl. 710/1310)‟nin tefsirin-

deki ifadelerle aynı olduğunu söyleyerek, ona ait olduğunu iddia etmiştir383

.

Şiî kaynaklarda er-Rummânî‟nin başka kaynaklarda rastlamadığımız tefsirle-

rinin olduğu belirtilmektedir. Bir nüshası et-Tûsî‟de, diğer nüshası İbn Tâvûs‟ta olan

ve bu iki âlimin ondan nakillerde bulunduğu er-Rummânî‟ye ait bir tefsirden bahse-

dilmektedir. Bu eser dışında onun tefsirle ilgili; Ġ„râbu‟l-Kur‟ân, Tefsîru‟l-Lugât fi‟l-

Kur‟ân, en-Nuket fî Mecâzi‟l-Kur‟ân ve el-Câmi„ gibi başka eserlerinin de mevcut

olduğu söylenmektedir384

. Kâtib Çelebî, „Abdulmelik b. „Alî el-Herevî (öl. 489/

1096)‟nin er-Rummânî‟nin tefsirini ihtisar ettiğini bildirmektedir385

. Fahruddîn er-

Râzî (öl. 606/1210)‟nin kaynakları arasında yer almadığı söylense de386

, onun, er-

Rummânî‟nin tefsirinden alıntılar yaptığını görmekteyiz. er-Râzî, az da olsa ona dil

ve Nahiv konusunda güvenmiştir. Meselâ, ayette geçen ( …)387 ifade-

sinde, babında er-Rummânî‟nin söylediği “bir şeye devam etmek, sabretmek ve

sıkı sıkıya uymak (mulâzemet)” anlamına tabi olmuştur. Bu şeriatta özel bir anlam

demektir. Bu da Allah‟a itaate devam etmek ve onun dinine hizmeti sürdürmektir388

.

382 „Abdu‟l-„Âl Sâlim Mukerrem, el-Kur‟ânu‟l-Kerîm ve Eseruhû fi‟d-Dirâsâti‟n-Nahviyye, s. 224. 383 Zekeriyyâ Sa„îd „Alî, “et-Tefsîru‟l-Kebîr li‟r-Rummânî”, „Âlemu‟l-Kutub, c. 14, sy. 2 (1413/1993),

s. 214. 384 Dâ‟iretu‟l-Ma„ârif-i TeĢeyyu„, IV, 501. 385 KeĢfu‟z-Zunûn, I, 447. 386 Mustafa Bilgin, a.g.t., , s. 138. 387 Bakara (2), 238. 388 er-Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, VI, 153.

83

1.3.2.3. Kur’ân ilimlerine ait basılmıĢ eserleri

1- en-Nuket fî İ‘câzi’l-Kur’ân

Bu eserden bu isim altında ilk bahseden el-Kıftî‟dir389

. Kendinden önceki

âlimlerden İbnu‟n-Nedîm ve Yâkūt el-Hamevî ise eserden Ġ„câzu‟l-Kur‟ân390

adıyla

söz etmektedir. Eser ilk defa en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân adıyla 1934 yılında „Abdu‟l-

„Alîm es-Sıddîkī tarafından tahkik edilerek Hindistan‟da basılmıştır391

. İkinci olarak

Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân içerisinde Muhammed Halefullâh ve Muhammed

Zağlûl Sellâm tarafından tahkik edilerek Mısır‟da basılmıştır. Eser üç farklı yazma

nüshadan neşre hazırlanmıştır. İlki, Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbî bölü-

münde, mikrofilmi de İskenderiyye Şehir Kütüphanesi, nr. 62‟de bulunan ve naşir-

lerce asıl kabul edilen nüshadır. Diğeri, Kahire‟de Hizânetu‟t-Teymûriyye‟de nr.

298‟de kayıtlı nüshadır. Üçüncüsü, aynı kütüphanede ikinciyle aynı hacimde ve aynı

kişi tarafından istinsah edilmiş nr. 534‟de kayıtlı nüshadır. Naşirler bu son iki nüsha-

nın, Kudüs el-Bedîriyye Kütüphanesi‟ndeki tek bir asıl nüshadan istinsah edildiğini

söylemektedir392

. Kudüs‟teki bu asıl nüshadan ilk iki sayfa tezimizin ekler bölümün-

de (Ek1) verilmiştir.

er-Rummânî‟den önceki birtakım teolojik ve politik tartışmalar, onun döne-

minde Kur‟ân‟ın mucize oluşunun dilbilim açısından temellendirilmesini gerekli kı-

lıyordu. Özellikle IV/X. yüzyılla birlikte, Belâgat ilminden yola çıkılarak Kur‟ân

metni vasıtasıyla onun mucize olduğu ispatlanmaya çalışıldı. Dili kullanarak bunu

gerçekleştirmek isteyenlerin başında er-Rummânî gelmektedir393

. Onun hedefi dil

alanına girip Kur‟ân‟ın eşsizliğini dilbilimsel yönlerden açıklamaktır. İşte en-Nuket

adlı eserini bu doğrultuda kaleme almıştır. Bu eserde serdedilen görüşler İslâm este-

tiği diye adlandırılabilen estetik konuşma tarzının esası olarak hizmet etmiştir. Eser

muhteva açısından Aristo‟nun Retorik adlı eserine benzetilse de yapı bakımından ta-

mamen farklıdır394

. Eserin üslûbunun ilmî ve mantıkî olduğu ve birçok yerinde an-

389 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295. 390 el-Fihrist, s. 94; Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 75. 391 er-Rummânî en-Nahvî, s. 96. 392 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, naşirlerin mukaddimesi, s. 15. 393 Enver Arpa, “İ‟cazü‟l-Kur‟an Konusuna Farklı Bir Yaklaşım”, AÜĠFD, c. XLIII (2002), sy. 1, s.

95. 394 László Tüske, “Belâgat‟ta er-Rummânî”, çev. İ. Demir-M. Kaya, AÜĠFD, XIX (2003), 280-291.

84

lamak için gayret gösterilmesinin gerektiği belirtilmiştir395

. Ancak genelde anlaşılır

bir dil ve üslûba sahip olduğu söylenebilir396

. Yaklaşık otuz dokuz sayfalık çalışma-

da; kısa bir giriş, Kur‟ân‟ın i„câzı prensibine ilişkin yedi durumu (cihe, vech), pratik

bir şekilde tek cümlede, liste hâlinde verdiği kısım ve sonrasında otuzdört sayfadan

daha fazlasını kaplayan ayrıcalıklı bir durumun, yani belâgatin (belâğa) işlendiği ana

bölüm yer almaktadır. er-Rummânî asıl ilgi duyduğu belâgata açıklık getirdikten son-

ra, geriye kalan altı durumu yalnızca dört sayfada müzakere etmektedir397

.

er-Rummânî‟den sonraki âlimler en-Nuket‟ten etkilenmişler ve alıntılar yap-

mışlardır. Meselâ, Ebû Hilâl el-„Askerî onun, “Mananın, lafzın en güzel Ģekliyle kal-

be ulaĢmasıdır”398

şeklindeki belâgat tarifinden etkilenmiş “Manayı, makbul bir bi-

çim ve güzel bir takdimle dinleyenin kalbine ulaĢtırdığın, sende yer ettiği gibi onun

nefsinde yer ettirdiğin her Ģeydir” şeklinde benzer bir tarif getirmiştir399

. el-

„Askerî‟den başka, el-Bâkıllânî, İbn Reşîk, İbn Sinân el-Hafâcî, Fahruddîn er-Râzî,

Belâgat ilminin konularını Miftâhu‟l-„Ulûm adlı eserinde sistematik bir şekilde ele

alan es-Sekkâkî400

ve İbn Ebi‟l-İsba„ gibi müellifler isim vererek ya da kaynak be-

lirtmeksizin er-Rummânî‟nin eserinden ve görüşlerinden istifade etmiştir401

. Âlimle-

rin, hakkında verdiği bilgilerden bu eserin, Arap belâgat tarihinin temel kaynakların-

dan ve er-Rummânî‟nin eserleri arasında en meşhuru olduğu görülmektedir. Kur‟ân

ilimlerine dair başka kaynaklarda yer almayan, ancak Brockelmann tarafından, İbn

Reşîk‟in el-„Umde‟si kaynak gösterilerek verilen el-Beyân adlı bir eser de söz konu-

sudur402

. Ancak el-„Umde incelendiğinde, burada geçen “ “ bir kitap ismi değil, er-

Rummânî‟nin en-Nuket‟indeki bablardan birinin başlığı olduğu görülmektedir403

.

395 es-Sâbûnî, „Uyûnu‟l-Mu‟ellefât, I, 315. 396 Hasan Yılmaz, Ebu‟l-Hasen er-Rummânî ve Ġ„câzu‟l-Kur‟ân‟ı, Basılmamış Y. Lisans Tezi, s. 30. 397 László Tüske, “Belâgat‟ta er-Rummânî”, çev. İ. Demir-M. Kaya, AÜĠFD, XIX (2003), s. 284; Mü-

ellifin bu eseri hakkında bilgi için bkz. Muhammed Ebû Mûsâ Muhammed, “el-İ„câzu‟l-Belâğî fî

Ru‟yeti Ebi‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ er-Rummânî”, Mecelletu‟l-Bahsi‟l-„Ġlmî, c. 5 (1402/1982), s. 225-

259; el-„Omerî, Mefhûmu‟l-Ġ„câzi‟l-Kur‟ânî Hatte‟l-Karni‟s-Sâdis el-Hicrî, s. 69-87; Hasan Yıl-

maz, Ebu‟l-Hasen er-Rummânî ve Ġ„câzu‟l-Kur‟ân‟ı, Basılmamış Y. Lisans Tezi, Erzurum 1995. 398 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 75. 399 Ebû Hilâl el-„Askerî, Kitâbu‟s-Sınâ„ateyn, s. 8. 400 Musa Yıldız, “Ali Kuşçu‟nun Risâle fi‟l-İsti„âre‟si”, Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi, sy. 3 (1999), s.

222; Bir Dilci Olarak Ali KuĢçu ve Risâle fî‟l-Ġsti„âre‟si, s. 23. 401 Bkz. Hasan Yılmaz, a.g.t., s. 82-86. 402 GAL, Suppl., I, 175. 403 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 106.

85

1.3.3. Arap diline dair eserleri

1.3.3.1. Arap diline ait günümüzde henüz ulaĢılamamıĢ eserleri

1- A‘râzu Kitâbi Sîbeveyh.

2- Nuketu Sîbeveyh.

3- el-Mesâ’ilu’l-Mufrede min Kitâbi Sîbeveyh.

4- Şerhu Mesâ’ili’l-Ahfeşi’l-Kebîr ve’s-Sağîr.

5- Şerhu Muhtasari’l-Cermî.

6- Şerhu’l-Elif ve’l-Lâm li’l-Mâzinî.

7- Şerhu’l-Medhal li’l-Muberred.

8- Şerhu Mûcizi İbni’s-Serrâc404

.

9- Kitâbu’l-Îcâz fi’n-Nahv.

10- Kitâbu’l-Mubtede’ fi’n-Nahv.

11- Kitâbu’t-Tasrîf.

12- Kitâbu’l-İştikāki’l-Kebîr.

13- Kitâbu’l-İştikāki’s-Sağîr.

14- Kitâbu’l-Hicâ. Bu ve yukarıdakilere ilk kez İbnu‟n-Nedîm değinmiştir405

.

15- Tehzîbu Ebvâbi Kitâbi Sîbeveyh

16- el-Hilâf beyne Sîbeveyh ve’l-Muberred.

17- el-Hilâf beyne’n-Nahviyyîn.

18- Şerhu’ş-Şekl ve’n-Nakt li’bni’s-Serrâc.

19- Şerhu’l-Cumel li’bni’s-Serrâc.

20- Şerhu Ma‘âni’z-Zeccâc.

21- Şerhu’l-Muktedab li’l-Muberred.

22- Kitâbu’l-Belâğa.

23- Kitâbu’l-Mahzûmât. Bu ve Arap diline ait yukarıdaki diğer eserleri,

Yâkūt el-Hamevî ve el-Kıftî zikretmekedir406

.

404 el-Fihrist, s. 94; Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234. 405 el-Fihrist, s. 94. 406 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 75; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295.

86

1.3.3.2. Arap diline ait mevcut yazma eserleri

1- Şerhu Kitâbi Sîbeveyh

Kendisinden sonra yazılan birçok esere kaynaklık eden; hakkında çeşitli şerh-

lerin, ihtisarların, tehzîblerin, ta„lîklerin ve içerisindeki şâhid beyitlerin toplandığı ve

işlendiği çalışmaların vb. yapıldığı, Nahiv tarihinin en önemli şaheserlerinden birisi

şüphesiz, Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ıdır. el-Muberred onun hakkında “Herhangi bir ilim

dalında onun gibi bir kitap yazılmadı”407

diyerek önemini ortaya koymuştur. A„râzu

Kitâbi Sîbeveyh, Nuketu Sîbeveyh, el-Mesâ‟ilu‟l-Mufrede min Kitâbi Sîbeveyh ve

Tehzîbu Ebvâbi Kitâbi Sîbeveyh adında kaleme aldığı çalışmalardan, müellifimiz er-

Rummânî‟nin de bu eseri her yönüyle inceleyen dilcilerden birisi olduğunu anlayabi-

liriz. Ancak bu eserlerden elimizde sadece el-Kitâb‟ın şerhi mahiyetindeki eseri

mevcuttur. er-Rummânî‟nin yazdığı şerhe geçmeden önce, bu eser için yazılmış di-

ğer şerhlere işaret etmek ve bunlardan günümüze kadar ulaşan es-Sîrâfî‟nin şerhi

hakkında kısaca bilgi vermek yerinde olur kanaatindeyiz:

a) Ebû „Osmân el-Mâzinî‟ye ait olduğu söylenen Tefsîru Kitâbi Sîbeveyh408

.

b) Ebu‟l-Hasen el-Ahfeş‟in ġerhu Sîbeveyh ve Tefsîru Risâleti Sîbeveyh‟i409

.

c) İbnu‟s-Serrâc‟ın kaleme aldığı ġerhu Sîbeveyh410

.

d) Mebremân‟ın yazmaya başladığı ancak tamamlayamadığı ġerhu Kitâbi

Sîbeveyh‟i ve ġerhu ġevâhidi‟l-Kitâb‟ı411

.

e) es-Sîrâfî‟nin ġerhu Kitâbi Sîbeveyh‟i ve el-Medhal ilâ Kitâbi Sîbeveyh‟i412

:

ġerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserin ulaşılabilen en eski nüshası, 579/1183 yı-

lında Muvaffikuddîn „Abdullatîf el-Bağdâdî (öl. 629/1232) tarafından istinsah edilen,

fakat tamamı elimizde olmayan nüshadır. Dâru‟l-Kutubi‟l-Mısriyye‟de bulunan bu

yazma 5 cilt olup, 6. cildi eksiktir. 2. nüsha, Kahire Üniversitesi Kütüphanesi, nr.

26181‟de yer alan ve bu ilk nüshadan kopye edilen şeklidir. 3. nüsha Muhammed b.

el-„Alkamî tarafından 782/1380 yılında istinsah edilen ve büyük bir kısmı yok olan

bu nüshadan kalan 137 varaklık bir bölümün mikrofilmi, Ma„hedu İhyâ‟i‟l-Mahtûtât,

407 Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-Zunûn, II, 1428. 408 A.y. 409 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 168. 410 A.e., I, 110. 411 Buğyetu‟l-Vu„âh, I, 177. 412 A.e., I, 508.

87

nr. 82‟de kayıtlı bulunmaktadır. Üç büyük ciltten oluşan ve oldukça fazla sayıda ha-

tanın ve tahrifin bulunduğu, eksik bölümleri olan dördüncü nüsha, Dâru‟l-Kutubi‟l-

Mısriyye, nr. 136‟da mevcuttur. Beşinci nüsha ise, yine Dâru‟l-Kutubi‟l-Mısriyye,

nr. 528‟de kayıtlıdır413

. Bunların dışında, İstanbul Hacı Selîm Ağa‟da 1., 2., 4. ve 8.;

Valide Turhan‟da 1. ve Yeni Cami‟de de 3. cüzü olmak üzere, çeşitli kütüphanelerde

bu esere ait yazmalar mevcuttur414

.

el-Kitâb‟ın en önemli ve en fazla açıklamaya yer veren şerhi kabul edilen, es-

Sîrâfî‟nin eserindeki uygulamalarını şu şekilde özetleyebiliriz: es-Sîrâfî, herhangi bir

plan veya hedef ortaya koymadan, Sîbeveyh‟in kitabındaki konuları şerhe başlamış-

tır. Bazen Sîbeveyh‟in bir sözünü almış ve sonrasında onu şerh etmiş, çoğu zaman da

şerhini Sîbeveyh‟in ifadelerinin içerisine yerleştirmiştir. Bab başlıklarına müdahale

etmemiş ya da az bir değişikliğe gitmiştir. Yine o, Sîbeveyh‟in şevahidi yerine ço-

ğunlukla başkalarını getirmiş, hatta Sîbeveyh‟in getirdiği şâhidlere çok sayıda başka

şâhidler ilâve etmiştir. Şerh yaparken, Sîbeveyh‟in ifadelerini aynen kullanmadan,

onun görüşlerini muhtevaca nakletmiş ya da yine onun cümlelerine yer vermeden

doğrudan şerh etmiştir. Kendisini şerh ettiği metnin konusuyla sınırlamamış, el-

Kitâb‟da kısaca temas edilen veya fazla araştırma yapılmayan meselelere ilâvelerde

bulunmuştur. Eserde geçen şevahide ve rivayetlere özenle yaklaşmış, delil olarak ge-

tirilen sözün, söyleyenine nisbetini tespit ettikten sonra, beyitteki kelimelerin mana-

larını gözetmiştir. Bir söz naklederken veya bir âlimin görüşünü verirken, bu görüşün

o âlimin hangi kitabında yer aldığını belirtmiştir. el-Kitâb‟da yer verilmeyen konula-

ra değinmiş ve ondaki yanılgı, hata ve eksiklikleri dile getirmiştir. Basralı nahivciler-

den bahsederken arkadaşlarımız diye söz etmiş, ancak Kûfeli dilcilerden de görüş

almıştır. Çoğunlukla Sîbeveyh‟i destekler mahiyette görüş serdetmiş, bunun yanında

sadece onun görüşünü değil, diğer hocalarının görüşlerine de yer vermiştir.

Sîbeveyh‟in aksine o, sağlam senetle ulaşan kıraatlara güvenmiş, bu yüzden onların

Arapça kıyaslara uygun olan taraflarını alarak her türlü kıraatı açıklamıştır. Sîbeveyh

ise özellikle şâz olan kıraatları dikkate almamıştır. Hadisleri Nahvin bir kaidesini

göstermek için kullanmamış, bir kelimeyi yorumlamak veya manayı açıklamak için

413 es-Sîrâfî en-Nahvî, s. 52-55. 414 er-Rummânî en-Nahvî, s. 141.

88

onlara yer vermiştir. Şerhte kullandığı hadislerin sayısı gerçekten azdır415

. Öte yan-

dan onun fıkıhçı ve kelâmcı oluşunun izlerini bu şerhte görmek mümkündür416

.

f) er-Rummânî‟nin ġerhu Kitâbi Sîbeveyh„i: Günümüzde ulaşabildiğimiz bir

diğer şerh de er-Rummânî‟nin kaleme aldığı şerhtir. Tamamı günümüze ulaşmış bu

şerhin üç farklı yazma nüshasının mevcut olduğunu tespit ettik. Bunlardan ilki417

,

Viyana Kraliyet Kütüphanesi, nr. 769‟da kayıtlı olan nüshadır418

. Nüsha şu ifadelerle

başlamakta: “eĢ-ġeyh Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ b. „Alî er-Rummânî en-Nahvî‟nin im-

lâsıyla ġerhu Kitâbi Sîbeveyh‟in üçüncü cüzü” ve şu cümleyle sona ermektedir: “eĢ-

ġeyh Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ b. „Alî en-Nahvî‟nin imlâsıyla ġerhu Kitâbi Sîbeveyh

tamamlandı. Ġmlâyı 369/980 yılı Ramazan ayının bitimine iki gece kala Cumartesi

günü bitirdi...”. Yazmayı istinsah eden Yahyâ b. „Alî b. el-Muhallâ es-Sulemî eş-

Şâfi„î, 577/1182 yılı Şevvâlinde Şam‟da istinsah işini bitirdiğini bildirmektedir.

Yazma, hemze babı ile başlamaktadır419

.

İkinci nüsha, Millet Kütüphanesi Feyzullâh Efendi bölümünde bulunmakta-

dır. Toplam 5 ciltlik nüshanın ilk cildi kayıptır. 220 varaklık 2. cilt nr. 1984, 289 va-

raklık 3. cilt nr. 1985, 295 varaklık 4. cilt nr. 1986 ve 197 varaklık 5. cilt de nr.

1987‟de kayıtlıdır. Görüp inceleme imkânı bulduğumuz nüshaya ait ilk ve son varak-

lar, tezimizin ekler bölümünde (Ek2) örnek olarak verilmektedir. Bu nüshanın ilk 14

cüzü kayıptır. 2. cilt 15. cüzden başlamakta ve 25. cüzde sona ermektedir. Bu cilt,

“Ġzhârı terk edilmiĢ fiile haml olunan musennânın masdarı”420

konusunun cevabıyla

başlamaktadır. 3. cilt 26-40 arası, 4. cilt 41-56 arası ve 5. cilt ise 57-67 arası cüzleri

ihtiva etmektedir. 5. cildin sonunda, el-Kitâb‟ın da son babı içerisinde yer alan

“Bâbu‟t-Tağyîr…”421

bulunmaktadır. Son kısımda, Ebû „Abdillâh Bahâ‟u‟d-Dîn Mu-

hammed b. İbrâhîm b. en-Nahhâs (öl. 698/1299) tarafından aslıyla kontrol edilerek

nakledildiği belirtilen bu nüshada, er-Rummânî‟nin 369/980 yılında imlâ ile eseri bi-

415 er-Rummânî en-Nahvî, s. 142-163; es-Sîrâfî en-Nahvî, s. 37-45. 416 er-Rummânî en-Nahvî, s. 163. 417 Bu nüshaya ulaşamadığımız için başka kaynaklardan nakillerle yetindik. 418 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), naşirin mukaddimesi, s. 5; er-Rummânî en-

Nahvî, s. 165. 419 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), naşirin mukaddimesi, s. 5; Claude Gilliot,

“Textes Arabes Anciens Édités en Égypte au Cours Années 1990 à 1992”, MIDEO, c. 21 (1993),

s. 402. 420 Bu konuyu ele alan bâb, Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ında I, 177‟de yer almaktadır. 421 el-Kitâb, II, 428.

89

tirdiği bilgisi mevcuttur. Yazma birden fazla kişi tarafından istinsah edilmiştir.

Yine ulaşıp inceleme imkânı bulduğumuz üçüncü nüsha ise, Süleymaniye

Kütüphanesi Damat İbrahim Paşa bölümündedir. Bu nüshaya ait ilk ve son sayfalar

tezimizin ekler bölümünde (Ek3) mevcuttur. 4 cilt hâlinde bulunan yazma, nr.

1074‟de kayıtlıdır. İlk cildin ilk sayfasında er-Rummânî hakkında bilgi verilmiş,

Sadrazam Damat İbrahim Paşa tarafından vakfedildiği not düşülmüştür. Üç cüzden

oluşan 1. cilt, 2. ciltle iç içe olup 1. cildin sonu olduğu anlaşılan yerde “Ġzhârı terk

edilmiĢ fiile hamledilen musennânın masdarı” bahsi vardır. Bu cümlenin devamında;

ibaresi yer almaktadır. Feyzullah Efendi nüshasıyla

karşılaştırdığımızda buradaki “cüz” kelimesinin cilt anlamında kullanıldığını gör-

mekteyiz. Zira, onun 2. cildi aynı bab başlığına verilen cevapla başlıyordu. İlk cilt

101 varak numarasıyla sona ermiş, 2. cilt 106 varak numarasıyla başlamıştır. Arada 4

varaklık bir kısım bulunsa da, konu kaldığı yerden devam etmektedir. 2. cildin sonu

248. varaktır. Cildin sonunda, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh‟in ta„lîkinin 1034/1625 yılı

Cemâziyelevvel ayının 18‟inde Çarşamba günü bittiği notu vardır. 3. cilt tıpkı diğer

nüshanın 3. cildindeki gibi başlamıştır. 250. varakla başalayan cilt, toplam 211 varak

tutmakta, bazı yerlerde yazı değişse de, bunun, ilk iki cildi istinsah eden kişi tarafın-

dan yazıldığı anlaşılmaktadır. 4. cilt de, yine öceki nüshanın 4. cildinin başladığı

yerden başlamaktadır. Bu cildin varak sayısı ise tekrar ve boş sayfalar hariç 315‟tir.

Bütün ciltlerin toplam varak sayısı 774‟tür. Her bir sayfa 29 satırdan oluşmaktadır.

Tek bir müstensihin elinden çıktığı anlaşılan nüshanın yazılış tarihi 1034/1625‟tir.

Bu son iki nüsha karşılaştırıldığında; ya 3. nüsha 2. nüshadan çoğaltılmış ya da her

ikisi de tek bir asıldan istinsah edilmiş olduğu görülmektedir. Zira, kanaatimizce ikisi

arasında çok fazla benzerlik söz konusudur. er-Rummânî‟nin eserinin bu şekilde çok

sayıda cüze ayrılmasının, dikte ettirdiği öğrencisinden kaynaklandığı söylenmekte-

dir422

.

er-Rummânî‟nin bu eserinin tamamı tahkik edilerek basılmış değildir. Öğre-

nebildiğimiz kadarıyla 1. cilt Mekke Ummu‟l-Kurâ Üniversitesi‟nden Muhammed

İbrâhîm Şeybe tarafından Ahmed Mekkî el-Ensârî yönetiminde, 2. ve 3. ciltler ise,

422 Claude Gilliot, a.g.m., s. 403; Hadîce el-Hadîsî, Kitâbu Sîbeveyh ve ġurûhuh, s. 207.

90

Dr. el-Mutevellî Ramazân Ahmed ed-Demîrî tarafından her ikisi de Doktora çalışma-

sı olarak tahkik edilmiştir. ed-Demîrî, daha sonra 4. cildin dolayısıyla el-Kitâb‟ın son

cildinin Sarf kısmının423

tahkikine başlamış, fakat 1. cüzü bitirip 2. cüze başlamadan,

şerhin ancak o sıralarda ulaşabildiği 1. cildinin tahkikine girişmiştir424

. 67 cüzden

oluşan şerhin, ilk 14 cüzünün bulunduğu 1. ciltten de sadece ilk cüzü tahkik edebilen

ed-Demîrî, yaşlandığı için çalışmasına devam edememiştir. er-Rummânî‟nin Arap

Gramerindeki yerini, büyük oranda ed-Demîrî‟nin bu çalışmalarına ve Feyzullah

Efendi nüshasına dayanarak belirlemeye gayret gösterdik. Bu noktada el-Mubârek‟in

er-Rummânî en-Nahvî adlı çalışması da bu görüşleri tasnifte bize katkı sağlamıştır.

er-Rummânî şerh yaparken tek bir metoda göre hareket etmiş ve bunu eseri-

nin bütün bablarında tatbik etmiştir. Diğer eserlerinde de rastladığımız bu metot,

başka Nahiv kitaplarında görmediğimiz özgün bir uygulamadır. er-Rummânî şerh

yaparken, önce bab başlıklarını ele almış, el-Kitâb‟daki başlıkları bazen değiştirme-

den, bazen de değiştirerek, daha açık ve anlaşılır biçimde vermiştir. Meselâ, el-

Kitâb‟daki “ ”425

başlığı, şerhte; “

” şeklinde daha açık ifade etmiştir. İkinci aşamada her babın amacını,

Sîbeveyh‟in neyi anlatmak istediğini bir iki cümleyle izah etmiş, kurduğu cümlelerin

başını ve sonunu hep aynı tarzda getirmiştir. Meselâ, bütün bablarda, amacı açıklar-

ken yer verdiği cümle; “ ” biçimindedir.

Daha sonra konuyla alâkalı, her babda aynı olan gibi, çeşitli soru edatla-

rıyla başlayan sorular sormuştur. Son olarak sorulara, el-Kitâb‟ın metnine ve bu met-

ne eklediği kendi açıklamalarına dayanan cevaplar vermiş, teferruata girdiği yerlerde

asıl konudan kopmamak için ana konuyla ilgili ifadelere yer vermiştir. Bu metodu

ileride geleceği üzere ġerhu‟l-Usûl gibi diğer eserlerinde de görmekteyiz. Kanaati-

mizce metot, konu hakkında araştırma yapan kimseye kolaylık sağlamakta, aranan

mesele ayrıntılı bir şekilde tasnif edilmiş bablar yardımıyla zorlanmadan bulunmak-

423 el-Kitâb‟ın Sarf kısmına ait örnekler için bkz. Soner Gündüzöz, Sîbeveyh‟te Kelime Yapısı, Basıl-

mamış Doktora Tezi, Samsun 2002. 424 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), nâşirin mukaddimesi, s. 95-97. 425 el-Kitâb, I, 181.

91

tadır. Ancak, bu metot modern okuyucular tarafından önemsiz ve bir zorlama kabul

edilebilir. Bununla beraber, bazen eserde onu çok değerli kılan etkileyici anlayışlarla

karşılaşılabilir. Neticede bu şerh, Sîbeveyh‟ten sonra geliştirilen Arap Gramer dü-

şüncesinin önemli bir parçası olsa da, el-Kitâb‟ın sahip olduğu anlayışa herhangi bir

yenilik getirmemiş, büyük ölçüde Sîbeveyh‟in söylediklerini şerh ederek, başka âlim-

lerle yer yer mukayeselere giderek onun yolundan gitmiştir. Hatta er-Rummânî,

Sîbeveyh‟in semâ„a önem vermekle birlikte, Kûfe ekolü tavrına daha yakın olduğu

düşünülen tasvirî yaklaşımının aksine, tam bir Basralıdır426

. Nitekim Kûfe ekolünü

desteklediği görüşlerin sayısı tespit edebildiğimiz kadarıyla çok azdır. Onun yaptığı,

daha çok genel olarak âlimleri mukayese ederek onlar arasından tercihte bulnmasıdır.

Her ne kadar el-Kitâb‟ın şerhi olsa da eserinde o, yalnızca Sîbeveyh‟in görüş-

lerini aktarmakla kalmamış, yer yer el-Halîl, Yûnus b. Habîb, el-Mâzinî, el-Ferrâ‟,

el-Muberred, ez-Zeccâc ve İbnu‟s-Serrâc gibi kendinden önceki âlimlerin görüşlerine

değinmiş; karşılaştırmalara ve tartışmalara girişerek neticede kendi görüşünü de or-

taya koymuştur427

. Söz konusu görüşler ikinci bölümde ele alınacaktır. er-Rummânî

eserinde, iddia edildiği kadar Mantığın etkisinde kalmamıştır. Bu şerhin, İbn

Cinnî‟nin el-Hasâ‟is‟i gibi aynı dönemin eserleriyle benzer özelliklere sahip bir me-

tin olduğu görülmektedir428

. Kanaatimizce er-Rummânî, Mantık bilgisini şerh tekni-

ğine uyarlayarak yaptığı şerhe bir sistem kazandırmaya çalışmıştır. Sistemini oluştu-

rurken tutarlı davranan, konuları bablara ayıran ve sınıflandıran bir aklı ön plana çı-

karmıştır. Bu noktada, tahlil yaparken büyük bir özen ve çaba göstermiştir. Meselâ,

sorularını genelden özele doğru mantıkî bir sıralamaya tabi tutmuş, her soru demeti-

nin cevaplarını hemen altında belirtmiştir429

. Yine de, onun şerhinde şerhe muhtaç

cümleler vardır430

.

es-Sîrâfî ve er-Rummânî arasında yazdıkları şerhlerde metot ve şekil açısın-

dan bir mukayese yapılacak olursa, ortaya şu neticeler çıkmaktadır:

426 A.F.L. Beeston, “Edith Ambros: Sieben Kapitel des Šarh Kitāb Sībavaihi von ar-Rummānī in

Edition und Übersetzung”, BSOAS, c. 43 (1980), s. 591. 427 er-Rummânî en-Nahvî, s. 216. 428 C.H.M. Versteegh, “Edith Ambros”, Bibliotheca Orientalis, c. 37 (1980), s. 362. 429 er-Rummânî en-Nahvî, s. 224. 430 Gâzî Tuleymât, “er-Rummânî en-Nahvî fî Dav‟i Şerhihî li-Kitâbi Sîbeveyh”, Âfâku‟s-Sekāfe ve‟t-

Turâs, yıl 5, sy. 19 (Receb 1418- November 1997), s. 67.

92

1- Her iki şerh de el-Kitâb‟daki açıklamalarla yetinmemiş, kısaca bahsedilen

konulara fazladan izahlar getirmiş, ihmal edilen meseleleri etraflıca açıklamıştır.

2- Eserde bulunan yanılgılar, hatalar ve eksiklikler her ikisi tarafından da tes-

pit edilmiş ve kendi görüşleri doğrultusunda incelenmiştir.

3- Bu iki şerhin ortak noktalarından birisi de; Sîbeveyh‟ten sonraki âlimlerin

görüşlerini, konuya bakışlarını, ihtilâflı meseleleri ve itirazlarını ihtiva etmesidir.

4- es-Sîrâfî eserinde birden fazla metot kullanmışken, er-Rummânî yukarıda

izah edilen tek bir metodu tatbik etmiştir.

5- es-Sîrâfî‟nin bab hakkında genel bilgiler verirken oldukça uzun açıklama-

lar yapması ve tafsilatlı bilgiler vermesi; er-Rummânî‟nin konuları oldukça veciz bir

tarzda ele almasıyla ters bir durum oluşturmaktadır.

6- Mantığın etkisi her ikisinde görülse de, er-Rummânî‟nin şerhinde bu du-

rum daha açıktır.

7- es-Sîrâfî şevahide ve rivayetlere önem vermiş ve daha fazla yer ayırmış

olmasına rağmen, er-Rummânî bu dikkati ve özeni göstermemiş, Sîbeveyh‟in kita-

bındakilerle yetinmiştir. Bunlara ilâveten er-Rummânî‟nin şerhinde Nahiv, belli un-

surlara sahip aklî bir sanattır ve bu unsurlara dışarıdan başka bir unsur dahil oldu-

ğunda, nahivcinin bunun sebebini ortaya koyması gerekmektedir431

.

Son dönemde Sîbeveyh‟in eserine yönelik çalışmalardan ikisi tahkik edilerek

yayınlanmıştır. İlki; el-Kurtubî‟nin Serhu „Uyûni Kitâbi Sîbeveyh adlı eseridir432

. Bu

eser „Abdu Rabbih „Abdullatîf tarafından Kahire‟de 1404/1984 yılında (Matba„atu‟l-

Hassân‟da) neşredilmiş, ikinci ise; eş-Şentemerî (öl. 476/1083)‟nin en-Nuket fî

Tefsîri Kitâbi Sîbeveyh adlı eseri olup433

, Zuheyr „Abdulmuhsin Sultân tarafından

Kuveyt‟te 1407/1987 yılında yayınlanmıştır434

.

2- Şerhu Usûli İbni’s-Serrâc

Kaynaklarda er-Rummânî‟ye ait olduğu söylenen eserlerden birisi de hocası

İbnu‟s-Serrâc‟ın Kitâbu‟l-Usûl‟üne yazdığı şerhtir. el-Kıftî eserden, Kitâbu ġerhi‟l-

431 er-Rummânî en-Nahvî, s. 225-227. 432 GAS, IX, 224-225. 433 GAS, IX, 60. 434 Claude Gilliot, a.g.m., s. 403.

93

Usûl435

adıyla bahsetmektedir. er-Rummânî ile ilgili eser kaleme alan, onun hakkında

bilgi veren bütün yeni kaynaklarda kayıp olarak bildirilen bu şerhin, bir bölümünün

Selim Ağa 1077/6 (294a-326

b)‟da kayıtlı olduğu yalnızca Fuat Sezgin tarafından be-

lirtilmiştir436

. Yaptığımız araştırmalar sonucunda bu eserin belirtilen kütüphane ve

numarada kayıtlı bulunduğunu tespit ettik. Yazma, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-

Serrâc adıyla Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, nr. 1077/6‟da mevcuttur. İçeri-

sinde İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟ü ve İbn Cinnî‟nin Mesâ‟ilu‟l-Hâtıriyyât‟ı da bulunan

oldukça kalın bir yazmalar grubunun içinde yer almaktadır. Kim tarafından ve ne

zaman istinsah edildiği belirtilmeyen bu yazmanın ilk sayfasında;

şeklinde bir not vardır. Nr. 1077‟de kayıtlı İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟ünü incelediği-

mizde oradaki yazı ile bu yazmadakinin birbirine çok benzediğini gördük. Bu du-

rumda kesin olmamakla beraber, el-Usûl‟ün bittiği 186a‟nın sonunda verilen “Pazar-

tesi, ġevvâl‟in 6‟sı sene H. 680, kâtibi „Abdullâh b. Mansûr” şeklindeki bilgiden yola

çıkarak, şerhi istinsah eden kişinin de „Abdullâh b. Mansûr olduğunu söyleyebiliriz.

Yaptığımız incelemede bu şahıs hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Başka bir

ihtimal de, yangın, su baskını vb. bir sebepten dolayı zarar gören yazmaları kurtar-

mak veya onları çoğaltmak amacıyla sonradan başka birisi tarafından istinsah edilmiş

olmasıdır. Zira nr. 1077‟deki İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl (aynı yazı tipine sahip)‟üne ait

Kütüphane‟deki kayıt defterinde bulunan açıklamada, bu tarih ve müstensihin eldeki

nüshanın istinsah edildiği eski bir nüshanın tarih ve müstensihi olduğu belirtilmiştir.

Hem el-Usûl‟ün hem de er-Rummânî tarafından yazılan şerhin, rastgele bir yerden

başlaması ve yazıldığı kâğıdın çok eski ve yıpranmış olmaması da buna delil olabilir.

Her iki eserin örnekleri, bu çalışmamızın ekler bölümünde (Ek4-Ek5) görülebilir.

Yaklaşık 30 varaklık eser, el-Usûl‟deki, “ ”/

Tesniye ve tesniyeye göre gelen cem„in zikredilmesi konusundan başlamakta437

, “

”/Üç harften fazla fiiller ve masdarları ko-

435 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295. 436 GAS, IX, 113. 437 el-Usûl, II, 417.

94

nusuyla sona ermektedir438

. Bu başlıkların şerhteki karşılıkları şöyledir: “

” ve “ ” 439

. Bu iki başlık arasında kalan kısım;

fiil kalıpları ve çeşitleri, ism-i tasgîr, ism-i mensûb vb. tamamı Sarf ilmine taalluk

eden konulardan ibarettir. Besmele ile başlayan yazmada, başlıklar kırmızı renkte

yazılmıştır. Meselâ: Mesâ‟il min Bâbi‟t-Tesniye ve‟l-Cem„440

, Mesâ‟il fî Bâbi

Cem„i‟r-Ricâl ve‟n-Nisâ‟441

, Bâbu‟l-„Aded442

, Bâbu mâ ĠĢtakka lehû Ġsmun mine‟l-

„Aded, Bâbu Cem„i Benâti‟l-Harfeyn443

, Bâbu‟l-„Adedi‟l-Mu‟ennesi‟l-Vâkı„i „alâ

Ma„dûdin Mu‟ennesin444

, Mesâ‟il Bâbu Cem„i‟t-Teksîr445

, Mesâ‟il min Bâbi Cem„i‟l-

Mu‟ennesi‟s-Sulâsî446

, Ahkâmu‟l-Mankûs447

, Bâbu Cem„i‟l-Cem„448

, Bâbu Cem„i‟l-

A„cemiyye449

, Bâbu Cem„i‟l-Mu‟ennes450

, Bâbu Cem„i mâ Huve „alâ Hamseti Ahruf,

Bâbu Cem„i mâ Cerâ „ale‟l-Ma„nâ lâ „ale‟l-Lafz451

, Bâbu‟t-Tasğîr452

, Bâbu‟n-

Neseb453

, Bâbu‟l-Mesâdir454

, Bâbu‟l-Ef „âli‟l-Mezîde „ale‟s-Selâse455

vb.

Bu yazmanın, gerek hakkındaki kütüphane kaydından, gerekse şekli, üslûbu

ve muhtevasından, er-Rummânî‟ye ait olduğunu söyeleyebiliriz. er-Rummânî bu ese-

rinde de, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh‟indeki metodu takip etmiştir. Ancak, burada meto-

dunun diye başlayan amaç belirtme kısmını uygulamamış, doğrudan soru-cevap

kısmına geçmiştir. Diğer şerhten farklı olarak çeşitli yerlerde, ya da

şeklindeki sorularla konunun hangi hükümleri ihtiva ettiği üzerinde durmuştur. Bab

438 el-Usûl, III, 113. 439 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 296a, 326b. 440 A.e., vr. 296 a. 441 A.e., vr. 296 b. 442 A.e., vr. 297 a. 443 A.e., vr. 300 a. 444 A.e., vr. 297 b. 445 A.e., vr. 298 a. 446 A.e., vr. 299 b. 447 A.e., vr. 300 b. 448 A.e., vr. 302 a. 449 A.e., vr. 302 b. 450 A.e., vr. 301 a. 451 A.e., vr. 301 b. 452 A.e., vr. 303 b. 453 A.e., vr. 311 b. 454 A.e., vr. 317 a. 455 A.e., vr. 326 a.

95

başlıklarını bazen aynen bırakmış, bazen de kendine göre yeniden yazmış, aynı soru

edatlarıyla sorduğu sorulara, İbnu‟s-Serrâc‟ın metninden ve zaman zaman kendi

açıklamalarından oluşan cevaplar vermiştir. Şevahidi çoğu zaman aynen almış, bazen

terk etmiş, bazen de kendi şahidini şerhe yerleştirmiştir. Aynılarını el-Kitâb şerhinde

de gördüğümüz şu ifadeler şerhte sıkça geçmektedir; bâb, mesâ‟il, el-cevâb, fasl, li-

me câze?, ve li-me lâ yecûz?, kem?, me‟l-hukm?, me‟l-ahkâm? Kanaatimizce, bir

şerh olmasına rağmen konuları oldukça veciz bir biçimde ele almıştır. Öyle ki, bazen

şerh ettiği asıl, şerhten daha fazla yer kaplamıştır. er-Rummânî, arada sırada şerh et-

tiği eserde geçen örnekleri atlamış, konuya uygun kendi örneklerini getirmiştir.

Fikir vermesi açısından, er-Rummânî‟nin, bu eserde işlediği başlıklardan ör-

nek olarak seçtiğimiz el-Ġsmu‟l-Mensûb hakkında yazdıklarının, el-Kitâb şerhindeki

karşılıklarına müracaat ettiğimizde, şekil ve muhteva açısından şunları görmekteyiz:

el-Kitâb şerhinde konunun başlığı Bâbu‟n-Nisbe şeklindedir ve nisbenin tarifi ile il-

gili soruya yer vermeden doğrudan “Nisbede câiz olan ve olmayan değiĢiklik nedir?”

sorusuna geçilmiştir456

. el-Usûl şerhinde ise başlık; Bâbu‟n-Neseb olup, sonrasında

sorusuyla sorular kısmına geçilmiştir457

. Sorular aşağı yukarı aynı doğrultuda-

dır. Her iki şerhin incelediğimiz bu kısmının sorularına ve onlara verilen cevaplarına

genel olarak baktığımızda, iki şerhin birbirini tamamlayıcı mahiyette olduğunu gör-

mekteyiz. Yine de açıklamalar itibariyle, el-Kitâb şerhi kanaatimizce daha temel ve

geniş bilgiler ihtiva etmektedir. Meselâ, el-Kitâb şerhinde Neseb babında,

ve kelimeleri soru ve cevaplarıyla uzun uzun anlatılırken458

; diğer şerhte sadece,

bunların nisbesi yapıldığında, üç tane yâ harfinin bir araya gelmemesi için kelimenin

sonundaki elifin vâva dönüştürüldüğüne ilişkin bilgi yer almaktadır459

. el-Usûl‟e er-

Rummânî dışında şerh yazan diğer dilciler: İbn Babşâz Ebu‟l-Hasen Tâhir b. Ahmed

(öl. 454/1062), Ebu‟l-Hasen „Alî b. Ahmed b. el-Bâdiş (öl. 528/1133) ve Ebû Mûsâ

„Îsâ b. „Abdil„azîz el-Cezûlî (öl. 677/ 1278)‟dir460

.

456 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), s. 36. 457 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 311b. 458 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), s. 101. 459 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 312a. 460 KeĢfu‟z-Zunûn, I, 81; GAS, IX, 84; Hüseyin Yazıcı, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA, XXI, 205.

96

1.3.3.3. Arap diline ait basılmıĢ eserleri

1- Kitâbu Ma‘âni’l-Hurûf ve Kitâbu Menâzili’l-Hurûf

Arapçada harfler konusunda yapılan çalışmaları el-Halîl b. Ahmed‟e kadar

götürebiliriz. Bilindiği üzere o, harfin tam üstüne küçük bir vâv, altına küçük bir yâ

ve üstüne yatık bir elif koymak suretiyle harekelemeyi başlatan kişidir. Onun

Kitâbu‟l-Hurûf adlı bir eseri olduğu söylenmektedir. Eserden nakiller yapan Ahmed

b. Muhammed er-Râzî (öl. 630/1233), el-Fîrûzâbâdî (öl. 818/1415) ve onu ihtisar

eden ez-Zehebî (öl. 748/1347), söz konusu eserden haberdardır. Ancak kaynaklarda

onun böyle bir eseri olduğuna dair bilgi yoktur. Yine de Ramazân „Abduttevvâb, H.

VIII. yüzyılda yazılmış, el-Halîl‟e ait olduğu söylenen Ayasofya Kütüphanesi‟ndeki

bu isimde bir yazmayı tahkik etmiş, eserin el-Halîl‟e nisbetinin kesin olmadığını ka-

bul etse de, kim yazmış olursa olsun, bunun ilim dünyasına kazandırılması gerektiği-

ni savunmuştur461

.

Eser, önce 1969‟da, daha sonra da Selâsetu Kutub fi‟l-Hurûf içinde 1982 yı-

lında Kahire‟de Ramazân „Abduttevvâb tarafından yayınlanmıştır462

. Muhtevaları bu

ilk eserden farklı olsa da, er-Rummânî‟ye kadar Arap dilinde harfler hakkında yazı-

lan diğer eserler şöyledir: el-Kisâ‟î‟nin el-Hurûf‟u463

, Nadr b. Şumeyl (öl. 203/818)‟e

ait olduğu söylenen el-Hurûf464

, Ebû „Amr eş-Şeybânî (öl. 205/820)‟nin el-Hurûf fi‟l-

Luğa‟sı465

, el-Muberred‟in el-Hurûf‟u ve el-Hurûf fî Ma„âni‟l-Kur‟ân ilâ Sûreti

Tâhâ‟sı466

, el-Âmidî‟nin el-Hurûf fi‟l-Luğa‟sı467

, ez-Zeccâcî‟nin Ma„âni‟l-

Hurûf‟u468

, İbn Cinnî‟nin, Sirru Sinâ„ati‟l-Ġ„râb‟ı ve er-Rummânî‟nin el-Hurûf‟u469

.

er-Rummânî‟nin bu eseri, gramer açısından harflerin kategorik tabiatı ve gö-

461 Geniş bilgi için bkz. Ramazân „Abduttevvâb, “Kitâbu‟l-Hurûf li‟l-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî”,

Havliyyâtu Kulliyyeti‟l-Âdâb Câmi„ati „Ayn ġems, c. 11 (1968), s. 133-139. 462 Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Halîl b. Ahmed”, DĠA, XV, 311. 463 el-Fihrist, s. 45. 464 Ramazân „Abduttevvâb, a.g.m., s. 137. 465 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 259. 466 Ramazân „Abduttevvâb, a.g.m., s. 138. 467 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I, 322. 468 el-İşbîlî, Fehrese, s. 319. 469 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 181. Ma„âni‟l-Hurûf konusunda yazılan bütün eser-

ler hakkında geniş bilgi için bkz. Ahmet Yüksel, “Arap Dillinde „ Me„ânî‟l-Hurûf ‟ İlmine Dâir Li-

teratür Çalışmaları”, EKEV, yıl: 8, sy. 20 (Yaz 2004), s. 295-306. Sözkonusu eserlerin isimleri için

ayrıca bkz. H. Avni Çelik, “İbn Kayyim el-Cevziyye ve Ma„ânî el-Edevât ve‟l-Hurûf Adlı Eseri”, EAÜĠFD, VIII (1988), s. 159-160; Sadık Türker, “Fârâbî‟de Dil ve Mantık İlişkisi”, Kutadgubilig,

sy. 1 (2002/1), s. 144-146.

97

revleri hakkında sistemli küçük bir çalışma olup, o dönem boyunca yapılan sözün ta-

biatına ve Mantık eksenli Gramerin konumuna yönelik tartışmaların ortasında gelişen

teknik tarzın bir numunesidir. Menâzilu‟l-Hurûf‟un diğerinden farklı bir eser olduğu-

na hükmedilse de gerçekte o, bazı önemsiz değişikliklerle birlikte Ma„âni‟l-Hurûf‟un

son 24 babından meydana gelmektedir470

. İlk kaynaklarda eserin adı, Ma„âni‟l-Hurûf

diye geçmektedir471

. el-Kıftî ise el-Hurûf ismiyle ondan bahsetmektedir472

. Eser,

Menâzilu‟l-Hurûf adıyla ilk defa Muhammed Huseyn Yâsîn tarafından 1955 yılında

Bağdat‟ta yayınlandı. Tahkik ettiği nüsha oldukça yeni olsa da eksiktir. Bunun hari-

cinde Kudüs‟te el-Bedîriyye Kütüphanesi‟nde ve mikrofilmi Ma„hedu‟l-Mahtûtât, nr.

22‟de mevcut olan bir nüsha daha söz konusudur. H. IX. yüzyılda yazılan bu nüsha

25 varaktan oluşmaktadır. Eserin diğer bir nüshası da Köprülü, nr. 1293‟de bulun-

maktadır. Kudüs‟teki nüshadan metot ve konu açısından farklıdır. 15 varaktan oluşan

nüsha, Selîm b. „Abdirrahmân el-Mağribî tarafından 936/1530 yılında yazılmıştır473

.

Menâzilu‟l-Hurûf adıyla Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa içerisinde Mustafâ Cevâd ve

Yûsuf Ya„kûb Meskûnî tarafından 1969, Risâletân fi‟l-Luğa içerisinde İbrâhîm es-

Sâmerrâ‟î tarafından da 1984 yılında yayınlanmıştır. İsmâ„îl Şelebî de, bu iki nüshayı

birlikte Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf adıyla yayınlamıştır. Son yıllarda yine her ikisi birlik-

te ve el-Ġ„câzu‟l-Luğavî li-Hurûfi‟l-Kur‟âni‟l-Mecîd zeyliyle birlikte, „İrfân b. Selîm

el-„Aşâ Hassûne ed-Dimaşkî tarafından 1426/2005 yılında Beyrut‟ta (el-Matba„atu‟l-

„Asriyye‟de) neşredilmiştir.

Kudüs‟teki nüshada, er-Rummânî harfleri tekli, ikili, üçlü ve dörtlü diye

gruplandırmıştır. Buna göre tekliler; , , , , , , , ‟dır. İki-

liler; , , , , , , , , , , , , , , , , , , , 'dür. Üçlüler;

, , , , , , , , , , , , , , , ‟dır. Dörtlüler ise; ,

, , , , , , , , , , , ‟dir. Bu eser, Aristo‟nun Yunan harf-

470 J. Flanagan, “al-Rummānī”, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614. 471 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234; Mu„cemu‟l-Udebâ, XV, 75. 472 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 295. 473 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, naşirin mukaddimesi, s. 22-23.

98

lerini düzenli bir biçimde ele alıp açıklayan harflerle ilgili eserine474

şekil açısından

benzetilmektedir. Burada er-Rummânî, harflerin „âmil olup olmadıklarını açıklamış,

nahivcilerin söyledikleri doğrultusunda çeşitli kullanımları göstermiş ve el-Halîl,

Sîbeveyh, el-Mâzinî, el-Muberred ve el-Ahfeş gibi dilcilerin görüşlerini sıralamıştır.

Daha sonra bu görüşlere ait, kendi ilmî kişiliğini açığa çıkaran açıklama, itiraz ve

tercihlerini belirtmiştir. Eserde, Nahiv Usûlüne dair genel kuralların belirlendiği göze

çarpmaktadır. Meselâ, er-Rummânî, harfiyle ilgili olarak; onun,

cümlesinde olduğu gibi iki fail gerektiren fillerle kullanılmasının câiz olmadığını

söylemiştir475

. Ancak, bu eserde Nahiv ekollerinden hangisine yakın olduğu hakkın-

da tam bir fikir elde edilemez. Bazı ifadeleriyle onun Basralı, bazılarıyla da Kûfeli

olduğu zannedilir. Bunların yanı sıra o, kendisine Kur‟ân, şiir, hadis ve bazı

muvelled şairlerin beyitleri gibi sahih yolla gelen şâhidleri kabul ve teyid etmiş;

Huzeyl, Benî Kâ„b, Temîm ve Hicâz gibi kabilelerin lehçelerine, harflerle ilgili farklı

kullanımlardan bahsettiğinde işaret etmiştir476

.

Köprülü‟deki nüshada ise harfler şu şekilde bir tasnife tabi tutulmuştur:

Bu tasniften, eserin sadece harflere değil, harf yönü ağır basan fakat hem isim

hem harf olarak kabul edilen edatlara yönelik hazırlandığı anlaşılmaktadır. Zaten

Kudüs nüshasında da durum böyledir. Eserde edatlar ve kullanım çeşitleri sıralanmış,

er-Rummânî görüşlerini diğer Nahiv âlimlerinin sözleriyle, Kur‟ân ayetleriyle ve şiir

şevahidiyle desteklemeye çalışmıştır477

. Kanaatimizce eser harflerin tanıtımı ve gra-

merdeki kullanımına yönelik olsa da Kur‟ân tefsiri ve Anlambilim açısından değerli

bilgiler ihtiva etmektedir. er-Rummânî‟nin bu eseri, Ebu‟l-Hasen „Alî b. Faddâl b.

„Alî el-Kayravânî (öl. 479/1086) tarafından şerh edilmiştir478

.

474 el-Fihrist, s. 352. 475 Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, s. 77. 476 A.e., naşirin mukaddimesi, s. 27-30. 477 A.e., naşirin mukaddimesi, s. 31. 478 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 300; GAS, IX, 112.

99

2- Kitâbu’l-Hudûdi’l-Ekber ve Kitâbu’l-Hudûdi’l-Asğar

er-Rummânî‟nin bu konuda yazdığı eserler, klâsik kaynaklarda el-Hudûdu‟l-

Ekber ve el-Hudûdu‟l-Asğar adıyla geçmektedir479

. İbnu‟l-Enbârî el-Memdûdu‟l-

Ekber ve el-Memdûdu‟l-Asğar adında iki eserden bahsetmektedir ki sanırız bu ikisini

kastetmektedir480

. Eserin yazma nüshası Köprülü Kütüphanesi, nr. 1393‟te kayıtlıdır.

26-35 varaklar arasında toplam 15 varaktan ibarettir. Bundan dolayı el-Mubârek

onun el-Hudûdu‟l-Asğar olabileceğini söylemektedir481

. Nüsha İbrâhîm b. Yahyâ b.

Ebî Huffâz el-Miknâsî tarafından 635/1237 yılında Bağdat‟ta yazılmıştır. Bu nüsha-

nın ilk ve son sayfası tezimizin ekler bölümünde (Ek6) verilmiştir. Esere ait başka bir

nüsha, Bağdat Mektebetu‟l-Âsâri‟l-„Âmme‟de nr. 778‟de bulunmaktadır. 15 varaklık

bu nüshayı „Amr b. Ebî „Amr es-Sicistânî, Yâkût el-Hamevî‟nin yazdığı asıldan is-

tinsah etmiş, Muhammed b. Tâhir es-Semâvî de bunu 1338/1919 yılında Necef‟te

yeniden yazmıştır482

.

el-Hudûd, ilk olarak Menâzilu‟l-Hurûf‟la birlikte Muhammed Huseyn Yâsîn

tarafından 1955 yılında Bağdat‟ta yayınlandı483

. Daha sonra el-Hudûd fi‟n-Nahv

adıyla Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa içerisinde Mustafâ Cevâd ve Yûsuf Ya„kûb

Meskûnî tarafından 1969, Risâletân fi‟l-Luğa içerisinde İbrâhîm es-Sâmerrâ‟î tara-

fından da 1984 yılında yayınlanmış olan eser, son zamanlarda Betûl Kāsim Nâsır ta-

rafından el-Hudûd fi‟n-Nahv adıyla bir kez daha tahkik edilmiştir. er-Rummânî bu

eserinde Nahivde ihtiyaç duyulan isimlerin anlamlarını ele almıştır. Birçoğu Nahivde

ilk kez yer verilen kavramlar şunlardır; kıyâs, burhân, beyân, hukm, „illet, isim, fiil,

harf, i„rab, binâ, tağyîr, tasrîf, garaz, sebeb, ma„rife, nekre, mufred, cumle, tesniye,

cem„, merfû, mansûb, mecrûr, tevâbi„, sıfat, bedel, nesak, hâl, temyîz, izâfe, masdar,

iştikāk, muzher, muzmer, fâ‟ide, „âmil, hazf, zikr, murekkeb, mufîd, istisnâ, hakîkat,

mecâz, cins, nev„, kuvvet, za„f, tahfîf, terhîm, maksûr, memdûd, muzekker,

mu‟ennes, nazîr, nakîz, takdîr, tahkîk, asl, fer„, muttarid, nâdir, haber, istifhâm, cezâ,

cevâb, mustakîm, muhâl, „ârız, lâzım, hasen, kabîh, câ‟iz, zarûret, ma„nâ, lafz, kelâm,

„arz, dâ„î, sârif, isti„âre, hakikat, sûret, madde, mertebe, munâsebet, hâssa, ganî,

479 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIV, 75; Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 181. 480 Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, s. 234. 481 er-Rummânî en-Nahvî, s. 93. 482 er-Rummânî, el-Hudûd fi‟n-Nahv (Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa), s. 50. 483 el-Hudûd fi‟n-Nahv, naşirin mukaddimesi, s. 36.

100

muhtâc, „azîm, hakîr ve hâdis. er-Rummânî eserde önce bunları liste hâlinde vermiş

daha sonra açıklamalarına geçmiştir484

.

Arap dilinin kurallarının tespitine yönelik yazılan Sîbeveyh‟in el-Kitâb‟ı gibi

ilk yazılı Nahiv eserlerinde, henüz yazılı hâle gelen ve zamanla Nahiv Usûlü içeri-

sinde yer alan ıstılâhlar kullanılmıştır. Istılâhlar, yine o eserlerin içerisinde verilen

örnekler yardımıyla tanıtılmaya ve kavratılmaya çalışılmıştır. Had/tanım faaliyetleri,

ancak el-Muberred döneminde, onun el-Muktedab‟ında, Fıkıh Usûlünün de etkisiyle

yeni bir yön kazanmıştır. Bu, yani herhangi bir metoda dayanmadan her ıstılâh için

bir had bulma çabası, üzerinde Mantık İlminin etkisini önceki eserlerinde de vurgu-

ladığımız er-Rummânî dönemine kadar sürmüştür. Her ne kadar, daha önce el-Had

veya el-Hudûd adını taşıyan çalışmalar yapılmışsa da müstakil olarak, Nahivde bu

muhtevaya sahip eseri kaleme alan ilk kişinin er-Rummânî olduğu görülmektedir485

.

İkinci bölümde açıklanacağı üzere, onun ıstılâhları tanımlama ve yeni adla birtakım

ıstılâhlar ortaya koyma çabası, sadece buna hasredilmiş bir eser olan el-Hudûd‟ta de-

ğil, diğer eserlerinde de karşımıza çıkmaktadır. er-Rummânî‟nin yeni terminoloji

arayışında şüphesiz etkisinde kaldığı hocalarının rolü vardır. Ancak, sanırız esasen

yaşadığı yüzyılın yönelişlerinin etkisi daha fazladır.

Had/tanım konusuna en fazla önem veren ilim dalı Felsefedir. Nitekim ez-

Zeccâcî, “Ġsim, fiil ve harfin tanımında nahivcilerin ayrılığı” konusunda, felsefecileri

şöyle tavsif etmektedir: “Dikkat ederseniz bu ilmin, yani hadlerin, bölümlerin, husu-

siyetlerin ve bunlara benzer Ģeylerin bilinmesini kastediyorum, madeni olan Felsefe-

ciler dahi Felsefe‟nin tanımında ayrılmıĢlardır”486

. İslâm felsefecileri, mantıkçıları

ve kelâmcıları, had konusunda Câbir b. Hayyân‟ın el-Hudûd‟u el-Kindî‟nin el-Hudûd

ve‟r-Rusûm‟u ve İbn Sînâ‟nın el-Hudûd‟u gibi çeşitli eserler yazmıştır487

. İyi bir ke-

lâmcı olan er-Rummânî, Kelâm alanındaki bir konuyu Nahve taşıyarak, kanaatimizce

özgün ve yenilikçi yanını ortaya koymuştur. Böylece diğer dilciler tarafından niçin

dışlandığı da görülebilmektedir. Zaten ez-Zeccâcî, isim için farklı tanımlar getiren

nahivciler hakkında “…Bu tanım, nahivcilerin sözleri ve konularından değildir. Her

484 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 27a-27b. 485 M. Şirin Çıkar, “Arap Dilbilim Çalışmalarında “Had/Tanım” Terimi ve er-Rummânî‟nin “el-

Hudud” Adlı Eseri”, Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, c. 5, sy. 2 (2005), s. 56-58. 486 el-Îzâh, s. 46-47. 487 el-Hudûd fi‟n-Nahv, naşirin mukaddimesi, s. 34.

101

ne kadar bir grup nahivci kullansa da, bu, mantıkçıların kelâmıdır…”488

diyerek bu-

nu göstermeye çalışmıştır.

3- el-Elfâzu’l-Muterâdifetu’l-Mutekāribetu’l-Ma‘nâ

er-Rummânî‟den bahseden ilk kaynaklarda, ona ait, bu isimde bir esere yer

verilmemiştir. İsmail Bâşâ el-Bağdâdî (öl. 1339/1920), bu eserden ilk söz edendir489

.

Eserin 3 yazma nüshası bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Mısır Mektebetu Ma„hedi

Dimyâd ed-Dînî (Dimyad Enstitü Kütüphanesi), nr. 25‟de bulunmaktadır. 6 varaklık

nüshanın baş tarafında Risâle fi‟l-Elfâzi‟l-Muterâdifeti‟l-Mutekāribeti‟l-Ma„nâ li-Ebî

„Îsâ er-Rummânî ibaresi yer almaktadır. İkinci nüsha, 22 sayfadan oluşan ve

1332/1913 yılında el-Kāsimî Matbaasında basılan, üzerinde Muhammed Mahmûd er-

Râfi„î‟nin şerhi bulunan nüshadır. Üçüncü nüsha, Dâru‟l-Kutubi‟l-Mısriyye‟nin

yazmalar bölümünde nr. 12030‟da sadece 10 varak olarak mevcuttur. Baş tarafında,

Kitâbu Terâdufi‟l-Elfâz te‟lîf el-Ġmâm… „Alî b. „Îsâ er-Rummânî notu vardır. Son

nüsha ise, yine Dâru‟l-Kutubi‟l-Mısriyye‟nin yazmalar bölümünde nr. 2‟de 5 varak

olarak bulunmaktadır. 1284/1867 yılında istinsah edilen yazmanın ilk kısmında

Kitâbu‟l-Elfâzi‟l-Muterâdife evi‟l-Mutekāribetu‟l-Ma„nâ li-bni „Îsâ er-Rummânî

yazmaktadır. Bunun ilk nüshayla aynı asıldan istinsah edildiği söylenmektedir490

.

Eser 1321/1903 yılında Muhammed Mahmûd er-Râfi„î tarafından Mısır el-Mevsû„ât

Matbaasında da basılmıştır. Ayrıca el-Elfâzu‟l-Muterâdifetu‟l-Mutekāribetu‟l-Ma„nâ

adıyla Fethullâh Sâlih el-Mısrî tarafından 1407/1987 yılında yukarıdaki nüshalar

dikkate alınarak tekrar yayınlanmıştır.

Eser, irili ufaklı 142 fasldan müteşekkildir. Bölümlerin neye göre sıralandığı

belirtilmemiştir. Her fasl/bölümde anlamları birbirine yakın kelimeler bir arada ve-

rilmiştir. Muhammed Hasen „Avvâd, eserin er-Rummânî‟ye ait olup olmadığı husu-

sunda bir makale kaleme almış ve çeşitli yönlerden bunun er-Rummânî tarafından

yazılması ihtimalinin çok zayıf olduğu üzerinde durmuştur. „Avvâd‟ın görüşlerini

kısaca aktaracak olursak; öncelikle o, yüze yakın eseri bulunan er-Rummânî‟nin bu

eserinin adına klâsik kaynakların hiçbirisinde yer verilmemesinin, şüpheli bir durum

olduğunu belirtmiştir. el-Mısrî tarafından tahkiki yapılan nüshaların çok yeni yazıl-

488 el-Îzâh, s. 48. 489 İsmâ„îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu‟l-„Ârifîn, I, 683. 490 er-Rummânî, el-Elfâzu‟l-Muterâdifetu‟l-Mutekāribetu‟l-Ma„nâ, naşirin mukaddimesi, s. 42-45.

102

dığını, asıl nüshanın ortada olmadığını; bir mukaddimesi bulunmadığı için, ya eksik

ya da eserlerden birinden çıkarılmış olabileceğini söylemiştir. Eserin adından bahse-

den yeni kaynakların ise asılları mevcut olmayan bu nüshaları dikkate aldıklarını

vurgulamıştır. Bazı eserlerle mukayese yapan „Avvâd onun, İbn Mâlik‟in el-Elfâzu‟l-

Muhtelife fi‟l-Ma„âni‟l-Mu‟telife adlı eseriyle 2/3 oranında benzerlikler taşıdığını ile-

ri sürmüştür. Yine, er-Rummânî‟den sonra yaşayan Ebu‟l-Berekât İbnu‟l-Enbârî (öl.

577/1181)‟nin el-EĢbâh ve‟n-Nezâ‟ir„iyle örtüşen yönleri dolayısıyla, eserin sonraki-

lerden biri tarafından telif edildiği ihtimalini güçlendirdiğine dikkat çekmiş, her iki

eserle benzerliği hakkında çok sayıda örnek vermiştir. er-Rummânî döneminde kul-

lanılmayan kelimesinin eserde yer aldığını, IV/X. yüzyılda, bu başlıkta başka

hiç kimsenin eser kaleme almadığını iddia etmiş, deliller getirmiştir. Onu şüphelendi-

ren başka bir durum da üslûbun, er-Rummânî gibi zor anlaşılan, Mantık ve Kelâm-

dan etkilenen birisinin üslûbuna hiç benzemediği, gayet anlaşılır olduğudur 491

.

Şunu söylemek gerekir ki; eserin adının klâsik kaynaklarda geçmemesi ve bir

mukaddimesinin de bulunmaması, onun dille alâkalı yazdığı ve çoğu günümüzde

tespit edilemeyen eserlerinden birine ait bir parça olması ihtimalini akla getirmekte-

dir. Eserdeki üslûbun er-Rummânî‟ninkinden farklılık gösterdiği hakkında ise, kesin

deliller bulmak zordur. Zira eser, yakın anlamlı kelimelerin ortak bir başlık altında

toplanıp, herhangi bir izaha ve tartışmaya girmeksizin yan yana yazılmasından iba-

rettir. Ayrıca fasl ( ) lafzına, er-Rummânî‟nin el-Hudûd ve ġerhu‟l-Usûl gibi diğer

eserlerinin başlıklarında da rastlamaktayız. Yeri gelmişken, Arapçada lafızlara dair

çalışmaları olan, er-Rummânî‟nin çağdaşları arasında zikrettiğimiz İbn Hâleveyh‟in,

el-Fârisî ile kılıcın isimleri üzerine yaptığı konuşmayı burada hatırlatmak uygun olur

sanırız. Söz konusu tartışma bize, o dönemde kelimeler ve sahip oldukları anlamlar

üzerinde durulduğunu ve tartışıldığını göstermektedir. Ancak yazarın ileri sürdüğü

diğer tespitler eserin er-Rummânî‟ye ait oluşu hususunda şüphe uyandıracak türden-

dir. Dolayısıyla eserin bir başkasına ait olma ihtimalini de göz ardı etmemek gerekir.

Bu noktada, Brockelmann tarafından er-Rummânî‟ye ait olduğu söylenen, ancak klâ-

491 Geniş bilgi için bkz. Muhammed Hasen „Avvâd, “el-Elfâzu‟l-Muterâdife li‟r-Rummânî, Nisbetuhû ve İcrâ‟u Muvâzene beynehû ve beyne‟l-Elfâzi‟l-Muhtelife fi‟l-Ma„âni‟l-Mu‟telife li‟bni Mâlik”,

Mecelletu Mecma„i‟l-Luğati‟l-„Arabiyyeti‟l-Urdunî, c. XVII, sy. 44 (1413/1993), s. 316-349.

103

sik kaynaklarda adı geçmeyen Tevcîhu Ġ„râbi Ebyâti Mulğizeti‟l-Ġ„râb adlı eserin,

Sa„îd el-Afğânî tarafından ona ait olmadığının, aksine el-Hasen b. Esed el-Fârûkī (öl.

487/1094)‟ye ait ġerhu‟l-Ebyâti‟l-MuĢkileti‟l-Ġ„râb adlı eser olduğunun ispatlandığı-

nı vurgulamak gerekmektedir492

. Yine de, Anlambilim değeri taşıyan bu eseri, ço-

ğunluğun yaptığı gibi, er-Rummânî‟ye ait kabul edip, ondan istifade edeceğiz.

Son olarak, Süleymaniye/Çorlulu Ali Paşa ve Hacı Selim Ağa Kütüphane-

si‟nde sırasıyla nr. 387 ve 1037‟de kayıtlı, er-Rummânî‟ye ait oldukları belirtilen, il-

ki 282, ikincisi 203 varak tutan Hadâ‟iku‟l-Beyân ġerhu‟t-Tibyân fi‟l-Ma„ânî ve‟l-

Beyân ile Hadâ‟iku‟l-Beyân fî ġerhi‟t-Tibyân fî „Ġlmi‟l-Ma„ânî ve‟l-Beyân adlı yaz-

maların, inceleyebildiğimiz kadarıyla şekil ve üslûp açısından ona ait olmadığı gö-

rülmektedir. Zaten kaynaklar bu adla ona ait bir eserden bahsetmemektedir.

492 er-Rummânî en-Nahvî, s. 93 (dipnot); Geniş bilgi için bkz. Muhammed Hasen „Avvâd, a.g.m., s.

317-318.

II. BÖLÜM

2. er-RUMMÂNÎ’NĠN ARAP GRAMERĠNDEKĠ YERĠ

er-Rummânî, yaşadığı yüzyıldaki siyasî, sosyal ve kültürel vasatın ve çeşitli

hocalardan aldığı farklı ilim dallarına ait eğitimin etkisiyle, kendisini çağdaşlarından

ayıran ve sayıları az olsa da sonraki âlimlere örnek teşkil eden özgün, ilmî yönü ağır

basan bir şahsiyet olmuştur. Bir araştırmacı için, onun ilmî kişilğini en iyi gözlemle-

yeceği ve ortaya çıkaracağı yer şüphesiz eserleridir. Dolayısıyla, günümüzde ulaşa-

bildiğimiz eserlerinden, düşüncelerine yer veren çeşitli kaynaklardan, önceki âlimler-

le ve çağdaşlarıyla mukayesesinden yola çıkarak, onun Arap dili ve gramerine katkı-

sını farklı açılardan ele alacağız.

2.1. er-Rummânî’nin Nahiv Usûlündeki Yeri

Bu başlık altında, er-Rummânî‟nin Nahvin kaide ve kurallarına ait görüşleri

örnekler verilerek gözden geçirilecek; kıyas, semâ„ ve icmâ„a bakışı, muttarid-şâz ri-

vayetler hakkındaki tutumu, illet yaklaşımı ve istişhâd meselesi ele alınacaktır. Yine

onun dil ekolleri arasındaki yeri, kendinden önceki ve çağdaşı olan dilcilerle muka-

yesesi, Mantık ilminin Nahve etkisi noktasında er-Rummânî‟nin durumu ve Arap

Gramerinde yeni bir terminoloji arayışı incelenecektir.

Önceki dönemlerde âlimler Nahiv ve diğer ilim dalları için „sanat/ ‟ tabi-

rini kullanmıştır. er-Rummânî de eserlerinde Nahvi bağımsız bir sanat olarak gör-

müş, yabancı unsurların ona karıştırılmaması gerektiğini belirtmiştir. İhtilat söz ko-

nusu olan yerlerde bunu mazur gösteren açıklamalar yapma gereğini hissetmiştir.

Meselâ, Sîbeveyh‟in zarflar konusunda yaptığı açıklamanın alışılmadık bir yorum

olduğunu söylemiş, “Sîbeveyh, Nahiv sanatından olmadığı hâlde neden böyle yaban-

cı bir konunun açıklamasını bu baba dahil etti?” dedikten sonra cevabında “Ġ„râb

yönlerinin ortaya çıkarılması hususunda kendisine ihtiyaç olduğundan bu açıklamayı

baba ekledi… O hâlde, bu yönüyle ve böylesi bir sebepten dolayı, baĢka bir sanata

ait olanın bu sanata sokulması uygun olmuĢtur”1 diyerek savunmacı bir izah getir-

miştir. Görüldüğü üzere er-Rummânî, Nahiv sanatı tabirini kullanmıştır. Başka bir

1 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 39b.

105

cümlesinin sonunda; “…Eğer böyle olmasaydı tanınmayan (garîb) bir kelimenin Na-

hiv bablarında açıklanması uygun olmazdı. Çünkü bu durum, bir sanatın baĢka bir

sanata sokularak karıĢtırılmasıdır”2 şeklinde yine sanat ifadesini kullanmıştır.

er-Rummânî Nahvi, onun amacını dikkate alarak şöyle tanımlamıştır; “Nahiv

sanatı, Arapların (dille ilgili) görüĢleri doğrultusunda sağlıklı bir kıyasla sözün doğ-

rusunu yanlıĢından ayırmaya dayanır”3. Nitekim el-Hudûd‟unda Nahivde amacın ne

olduğunu yine aynı cümleyle açıklamıştır4. Günümüzde daha çok Sarf, Sesbilim

5,

Sözcükbilim ve Anlambilimi ilgilendiren konular, Arap gramerinin teşekkül ve geli-

şim dönemlerinde, bütünüyle Nahvin alanı içerisinde ele alınıp incelenmiştir. Eski

dilciler Nahvi geniş anlamıyla Gramer karşılığı olarak anlamışlardır. Günümüze ula-

şan en eski Nahiv çalışması el-Kitâb, bunun bir örneğini teşkil etmektedir6. Nitekim,

eserlerine ve kısmen Nahiv tanımına baktığımızda, harflerin çıkıĢ yerleri ve imâle

yapılan seslerle ilgili hükümler7, harflerin tasnifi

8, harflerin anlamları

9, lafız-anlam

iliĢkisi10

, belâgat ve çeĢitleri11

gibi konuları, Arap kelâmının bilinmesi, ondan olma-

yanın ayıklanması amacıyla er-Rummânî‟nin Nahvin kapsamında değerlendirdiğini

görmekteyiz12

. Böylece geniş bir Nahiv mefhumu karşımıza çıkmaktadır. Özellikle

onun el-Kitâb şerhinde, Sîbeveyh‟in kendi eserinde yaptığı gibi, Nahvin alanını bu

şekilde oldukça geniş tutması, kanaatimizce ondaki Nahiv anlayışının salt bir gra-

merden ziyade güncel ifadesiyle bir Dilbilim olduğunu ihsas ettirmektedir. Bu nokta-

da, her ne kadar onun Arap gramerindeki yerini belirlemeye yönelik olsa da çalış-

mamızın ikinci bölümünde, diğer ilim dallarına tekabül eden meselelere yaklaşımı

kısaca ele alınacaktır. İleride yer verileceği üzere, onun İ„râb gibi, Nahvin konusu

olmasına rağmen, Anlambilim gibi başka ilim dallarını ilgilendiren yorumları zaten

bunu gerekli kılmıştır.

2 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 4a. 3 A.e., vr. 15a. 4 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 28a. 5 Geniş bilgi için bkz. Nazife Nihal İnce, Hicrî Ġlk Dört Asırda Arap Dili Sesbilim ÇalıĢmaları, Basıl-

mamış Doktora Tezi, Konya 2005. 6 İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 301.

7 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 278 ve sonrası. 8 A.e., nr. 1987, vr. 161a-162a. 9 Bkz. er-Rummânî, Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf. 10 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 206-210. 11 Bkz. er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân. 12 er-Rummânî en-Nahvî, s. 256-257.

106

Ancak burada bir ikilem dikkatimizi çekmektedir. Mantığı Nahve karıştır-

makla itham edilmiş, Nahvin kapsamını şu andaki hâlinden daha geniş tutmuş olan

er-Rummânî‟nin, başka sanatların yabancı unsurlarının Nahiv sanatına sokulmasın-

dan bahsetmesi ve sokulmuşsa bunun için mazeret bulması ilginçtir. Belki de o, bu

mazereti kendi yaklaşımını haklı göstermek için ileri sürmektedir.

2.1.1. er-Rummânî’de kıyas ve semâ‘

Nahivcilerin bir kısmı, görüşlerini belirlerken semâ„ metodunu çok kullanmış,

diğer bir kısmı da kıyasa daha fazla önem vermiştir. Yûnus b. Habîb, Nahivde kıyası

ön plana çıkaranlardan addedilmiş13

, İbn Ebî İshâk el-Hadramî‟nin de Nahvin „illet-

lerini ilk defa açıklayan14

ve Nahivde kıyası ilk kullananlardan olduğu söylenmiştir15

.

el-Kisâ‟î de Nahvi, “Uyulması gereken bir kıyas”16

diye tanımlamıştır. Kısacası kıyası

önemli kabul eden âlimlerin sayısı oldukça fazladır. er-Rummânî ise yukarıdaki Na-

hiv tanımından anlaşılacağı üzere, Arap kelâmının doğrusunu yanlışından ayırmanın

yolunun kıyas olduğunu söylemiştir. Tanımdan çıkarılacak bir diğer sonuç da onun

kıyas yaparken Arap kelâmından yola çıkması yani semâ„ı ön plana çıkarmasıdır.

Buna göre onun kıyas tanımı şu şekildedir: “Birincinin doğruluğunda ikincinin doğ-

ruluğunu, ikincinin yanlıĢlığında birincinin yanlıĢlığını gerektiren birinci ve ikincinin

birleĢtirilmesidir”17

.

er-Rummânî eserlerinde kıyası kullanmıştır. Meselâ, özel isim olarak erkek

için kullanılan kelimesinin çoğulunun ve kelimelerine kıyasla gel-

diğini, özel ismin değil sıfatın çoğulu olduğundan, kullanımının câiz olmadığını

söylemiştir18

. Yine o, başka bir yerde, hakkında nahivcilerin ihtilâf ettiklerini be-

lirttikten sonra Sîbeveyh‟in bu konuda, onun gibi kendisinden sonra gizli bir

gelmesi gerektiğini ileri sürdüğünü belirtmiştir. İbnu‟s-Serrâc‟ın buna karşı çıktığını

ve gizli bir gelmeyeceğini söylediğini nakletmiştir.

13 Buğyetu‟l-Vu„âh, II, 365. 14 Tabakātu‟n-Nahviyyîn, s. 31; Merâtibu‟n-Nahviyyîn, s. 12-13; Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 55. 15 Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 105. 16 Mu„cemu‟l-Udebâ‟, XIII, 191; Ġnbâhu‟r-Ruvâh, II, 267; NeĢ‟etu‟n-Nahv, s. 129. 17 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 27b; el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 38. 18 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 296 b.

107

er-Rummânî bir değerlendirme yaparak İbnu‟s-Serrâc‟ı desteklemiş ve şunları

söylemiştir: “ġayet , gibi olsaydı bu durumda denildiği gibi de

denilebilirdi... Burada Ġbnu‟s-Serrâc‟ın görüĢü daha kuvvetlidir. ‟e,

örneğindeki gibi „ın gelmesi de bunu güçlendiren bir delildir”19

. Görüldüğü üzere

er-Rummânî burada kıyas yaparak konuyu izah etmiştir. İbnu‟s-Serrâc ve er-

Rummânî tarafından kabul edilen bu görüş, Kûfe ekolünün ‟in sadece nasbedici

olduğu harfu„l-cer olmadığı görüşüyle örtüşmektedir20

. Basralılar ise onun harfu„l-

cer olması câizdir demişlerdir21

.

er-Rummânî‟nin bazen iki âlimin yaptığı kıyasları desteklediği, bazen de bun-

lardan birini tercih ettiği yerler vardır. Meselâ o, ve onun gibi olan kelimelerin,

ve diye her iki şekilde geldiği söylenen el-ismu‟l-mensûbu hususunda

Sîbeveyh ve el-Ahfeş‟in her ikisinin de doğru bir kıyas yaptığını vurgulamıştır22

. er-

Rummânî, doğru bir kıyas yaparken bazen aynı konuda semâ„ı da dikkate almıştır.

Meselâ masdarın sonuna „ivaz olarak gelen harfi babında son harfi hemze olan fiil-

lerin tef„îl babından gelen masdarını açıklarken şöyle demiştir: “ ve

cümlelerine gelince, Sîbeveyh‟e göre ona „ivaz gerekir. el-Muberred ona muhalefet

etmiĢ, ve Ģeklinin câiz olduğunu söylemiĢtir. Bu, Sîbeveyh hariç bü-

tün nahivciler tarafından doğrulanmıĢtır. Kıyas el-Muberred‟in dediğidir. Zira

ve kelimeleri gibi hemzenin kendisinden önce med ve lîn harfi bulunmaktadır.

Ancak „e benzetilerek ve Ģeklinde getirilmesine bir engel yoktur. Çünkü

benzerine haml yapılarak bir hafiflik sağlanmıĢtır”23

. er-Rummânî, el-Muberred‟i

kıyasında isabetli bulurken, onun yaptığı gibi sadece kıyasa itibar etmeyip semâ„ ile

görüşünü kuvvetlendiren Sîbeveyh‟i desteklemiş görünmektedir.

Kıyasa çok fazla yer veren bazı nahivcilerin kıyaslarının kaynağını belirleme

19 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 98a. 20el-Ġnsâf, II, 570. 21 A.e., II, 572. 22 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 296 b. 23 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 256b.

108

hususunda dikkatli davranmadıkları görülmektedir. Onlar, önce kıyası kullanarak bir

dizi hükümler çıkarmış, sonra bu hükümleri esas kabul ederek ondan yeni kıyaslarla

başka hükümler oluşturmuşlardır. Neticede nahivciler tarafından bir araya getirilen,

ancak Arapların bilmediği veya konuşmadığı bir dil meydana gelmiştir24

. Metodolo-

jisi içerisinde kıyasın önemli bir yeri bulunan er-Rummânî, bu konuda oldukça has-

sas davranmıştır. Hüküm verirken ve kıyas yaparken mutlaka onu semâ„ ile takviye-

ye çalışmıştır. Hatta semâ„ı esas kabul ettiğini ve onun için semâ„ın kıyastan önce

geldiğini söyleyebiliriz. Meselâ, mebnîliğin fiile has olması konusunda bir yer hari-

cinde ihtilâf olmadığını belirterek şöyle demiştir: “Bu (ihtilâf), baĢında fiil ziyadesi

bulunmayan isimlerde asl olan mebnîlik konusudur. „Îsâ b. „Omer onu, fiilden isme

intikal ettiği için mebnî kabul etmiĢtir. Mu„reb diyenler ise, Ebû „Amr b. el-„Alâ‟,

Yûnus b. Habîb, el-Halîl ve Sîbeveyh‟tir. Ġkincisi bedevîlerin gittikleri yoldur. Delili

Ka„seb adlı bir bedevînin bunu mu„reb okumasıdır. ĠĢte açıkladığım üzere bu kıyastır

ve Arap kelâmında kullanılan da budur. „Îsâ b. „Omer‟in kıyası zayıf bir kıyastır.

Bence gibi olanların mebnîliği gerekir. Eğer gibi, isimlerde asl olana nakle-

dilmiĢse buna gerek yoktur. ĠĢte doğru ve kıyas budur”25

. er-Rummânî başka bir yer-

de konuyla ilgili açıklamalar yaptıktan sonra, semâ„ ve kıyasa vurgu yaparak sözünü

şu şekilde bitirmiştir: “Böylece bu vecihlerin her birinin illeti ortaya çıkmıĢ,

Arap‟tan gelen rivayetle ve sağlam bir kıyasla doğrulanmıĢtır”26

.

er-Rummânî‟nin kıyas ve semâ„‟a yaklaşımını genel olarak şu başlıklar altın-

da özetleyebiliriz: 1) Kıyası sağlam ve düzgündür. 2) Kıyası, Arapların kelâmlarıyla

ilgili görüşlerine ve özgün düşüncelerine dayanır. 3) Kıyasa destek olarak semâ„ da-

ima vardır. 4) Semâ„ ile elde edilen materyal muttaridtir. 5) Kıyas yapılan şeyler ara-

sındaki „illet tamdır. 6) Onun kıyası, benzerleri ( ) olmayana dayanmaz27

.

2.1.2. er-Rummânî’nin Muttarid ve ġâz kavramlarına bakıĢı

Muttarid ve şâz kullanımlar, semâ„ ile ilgili konulardan biridir. er-Rummânî

semâ‟ı kullanırken dikkatli davranmış, Basralıların yolunu takip etmiş, şâz veya

24 er-Rummânî en-Nahvî, s. 264. 25 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 229a. 26 A.e., vr. 296b. 27 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 226.

109

nâdir rivayetler üzerine kıyas yapmamıştır. Onun muttarid-şâz tanımı ve taksimi şu

şekildedir:

“Muttarid: Benzerler içerisinde geçerli olandır. Benzerlerin tümü için gerekli

olan ( ) ve benzerler içerisinde baskın olan ( ) diye ikiye ayrılır. Meselâ, ‟in

çoğulu olarak gelen gibi. Bu çoğul babından gelen bütün benzerleri içerisin-

de muttaridtir. Benzerleri içerisinde baskın olana gelince, meselâ, kelimesinin

çoğulu olan böyledir. Zira kalıbındaki ismin baskın çoğulu gelir. Nâdir

bir kullanım olan kelimesinin Ģairin (el-A„Ģâ) Ģu sözünde geçen çoğulu bunun

dıĢında kalır. O hâlde benzerler içerisinde geçerlilik bir „illete ve muttarid bir hükme

göredir. el-Mutekārib28

:

Şâz: Kendi alanında (babında) az kullanıldığı için benzerleri dıĢında kalan-

dır. Kıyasta Ģâz, isti„malde Ģâz ve hem kıyas hem isti„malde Ģâz diye üç çeĢidi vardır.

Kıyasta Ģâz olana misal, ; isti„malde Ģâz olanın misali, „nun mazisidir. Kıyas-

ta Ģâz güzeldir ancak bu ikincisi çirkin bir kullanımdır. Hem kıyas hem isti„malde

Ģâzın misali ise, kelimesidir. Fiile lâm-ı tarif getirildiği için benzerlerinin dıĢın-

da kalmıĢtır. Bu gerçekten çirkin bir kullanımdır ve Araplar‟ın sözleri arasında yer

almadığından dolayı Ģâzdır.

Ancak Ģâz, sözü veciz bir Ģekilde söylemek için câiz olabilir. Bu, anlamın tek

bir kelimeyle anlatılmasının mümkün olduğu ve anlatanın iki kelimeye gerek duyma-

dığı yerde söz konusudur. Zira anlama zarar verecek bir durum yoksa kelâmı kısaca

ifade etmek daha iyidir. Yine kendisi için bir „illet tahsis edilmiĢ her Ģâz câizdir. An-

cak tahsis de iki türlüdür: „illete zıt ve zıt olmayan tahsis. Ġlkinin kullanım alanı yok-

tur, zira bu, bir „illetin birbiriyle aynı durumda iki yerde olup da hükmün sadece biri

28 Bu, beytin ikinci mısrası („acuz) olup er-Rummânî tarafından alınmayan birinci mısra (sadr) şöyle-

dir: . Bkz. el-A„şâ, Dîvân, s. 61; el-Kitâb, II, 176. Buna göre şiirin anlamı;

“AnlaĢtıklarında sen onların en hayırlısı görülürsün ve senin çakmağın(ın döndürülen üst ağaç

kısmı) onların çakmaklarının ateĢi en güzel tutuĢturanıdır” şeklindedir. kelimesinin anlamı,

çakmağın ateşi tutuşturmaya yarayan üst (döndürülen) ağaç kısmıdır. Bkz. Lisânu‟l-„Arab, III, 196,

“ ” mad.

110

için geçerli olmasıdır ki bunda tenâkuz vardır. ġu Ģekilde açıklayabiliriz: aynı du-

rumda iki nimet için, birisine Ģükrün gerekip diğerine gerekmemesinin câiz olmama-

sı. Eğer nimetin sahibi daha sonra bundan piĢmanlık duysa, sadece o nimet için Ģük-

rün gerekliliği kalmaz, diğeri için değil. Tıpkı bir bina yapıp sonra onu yıkan ve hiç-

bir ücret elde edemeyen kimse gibi. Diğer Ģâzların „illetleri de bu Ģekildedir. Meselâ,

anlama zarar vermeyen ve çokça kullanılan fiilinin Ģeklinde gelmesi sahih

bir hükümdür. ve fiillerinin durumu birdir. „Ġlletin her iki yerdeki durumu

aynı olduğundan, birisinden „u hazfedip diğerinden hazfetmemek bir tenâkuzdur”29

.

er-Rummânî, yukarıda yer verilenlerden aslı dışında kullanılana ve babında

nadir olana kıyası kabul etmez. Bundan dolayı o, kelâmı veya hükmü; ezberlenip kı-

yas yapılmayan nâdir ve kıyasın doğru olacağı yaygın kullanım şeklinde ikiye ayır-

mıştır. Nitekim el-ismu‟l-mensûb bahsinde şöyle demektedir: “…O hâlde nisbetteki

değiĢiklik iki Ģekildedir: kendisine kıyas yapılamayan nadir değiĢiklik ve babında

(kullanım alanında) çok ve yaygın olmayı gerektiren asla dayanan, alanında geçerli

muttarid değiĢiklik…”30

. er-Rummânî‟nin nadir ve muhmele (kullanılmayı bekleyen

yedekler31

) kıyas yapmadığını gösteren başka bir konuda, o şöyle demektedir: “

‟nin nisbeti gelir. BaĢka Ģekilde gelmesi bu manada kullanımı muhmel oldu-

ğundan câiz değildir. Fakat bir adamın adı olursa, bu durumda ve gelme-

si, ve kelimelerine kıyas yapılarak câiz olmaktadır. Her ne kadar birisinde

elif asıl, diğerinde zâid olsa da hüküm aynıdır. Biz muhmele kıyas yapmayız, zira

onun ihmali nadirdir ve nadir ise kendisine kıyas yapılmayandır”32

.

Şâz kavramıyla irtibatlı bir mesele de “„ârız”dır. er-Rummânî, bir kullanımı

benzerleri dışına çıkaran, yani onu şâz hâline getiren engellerin („ârız) sayısının beş

olduğunu belirtmiştir. Bunlar; hazf: meselâ, ; ziyâde: meselâ, ; kalb:

meselâ, ‟u yapmak; ibdâl: meselâ, kelimesini diye okumak ve takdîm-

29 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 214-218. 30 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 11b. 31 Soner Gündüzöz, Arapçada Kelime Türetimi, s. 145. 32 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 27a; er-Rummânî, Kıt„a

min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 315a.

111

te‟hîr: meselâ, silâh anlamındaki kelimesinin ikinci üçüncü harflerinin takdîm-

te‟hîr yapılarak şekline dönüşmesi. er-Rummânî, hafiflik olsun diye hem hazfin,

harfin zikredilmesi hazfedilmesinden daha iyidir diyerek, hem de hazfetmeyip „ivaz

getirilmesinin câiz olduğunu ileri sürmüş, „ivazın, harf sayısı eksilmeden bir genişlik

veya „ivaz getirilen harf sayesinde kelimenin harfleri arasında uygunluk ( )

sağlamak için getirilebileceğini de sözlerine eklemiştir33

.

2.1.3. er-Rummânî’nin ‘illet konusuna yaklaĢımı

Kıyas ve semâ„ konusuyla ilişkili bir diğer mesele de verilen hükmün „illeti-

dir. er-Rummânî yukarıda geçen misallerden de anlaşılacağı üzere, verdiği hüküm-

lerde „illetin tesbitine büyük önem vermiş, hemen hemen her konuda “iĢte bütün bun-

ların „illetleri Ģudur” tabirini kullanarak onları açıklamaya gayret etmiştir. O, „illetin

tanımını ve çeşitlerini şu şekilde belirlemiştir: “Ġllet, ma„lûlün („illeti belirtilen) bu-

lunduğu durumdan baĢka bir duruma geçiĢidir”34

. Ma„lûl ise; “‟Ġllet sebebiyle deği-

Ģikliğe uğrayandır”35

. „İlletin çeşitlerini de şu şekilde sıralamıştır:

1- Kıyasî „illet ( ): Benzerleri içerisinde kendisiyle hükmün muttarid

(sabit, değişmeyen) olduğu „illettir. İsimlerde merfû oluşun „illeti gibi ki bu, sözün

kendisine dayandırılması yönüyle ismin zikredilmesidir. İsimlerde mansûb oluşun

„illeti gibi ki o da, sözü fazlasıyla ifade etme yönüyle ismin zikredilmesidir. Yine

isimlerde mecrûr olmanın „illeti izâfet yoluyla ismin zikredilmesidir.

2- Hikmî „illet ( ): Hikmetin sebep olduğu „illettir. Meselâ, fâil için

refin tayin edilmesi böyledir. Zira o ilkin ilkidir ve bu güzel bir benzeşmedir

(teşâkul). Yine o, güçlü harekeye en çok hakkı olandır, zira ses çıkarmadan dudakla-

rın birleştirilmesiyle ortaya çıkar. Muzâfun ileyh ağır harekeye mef„ûlden daha lâyık-

tır. Zira o bir tanedir, mef„ûl ise çoktur.

3- Zarurî „illet ( ): Bir yaratıcının yaratması olmaksızın harekete ge-

çirici bir şey yardımıyla hükmü gerekli kılan „illettir.

33 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 219-220. 34 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 27b. 35 A.e., vr. 35b; el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 50.

112

4- Vaz„î „illet ( ): Bir yaratıcının yaratmasıyla kendisi için hükmün

gerekli olduğu „illettir. Meselâ, sakin olması mümkün olan bir harfe harekenin ge-

rekmesi gibi.

5- Geçerli „illet ( ): Bir hikmetin sebep olduğu şeyden benzerleri içe-

risinde geçerli hükmü gerektiren „illettir.

6- Geçersiz „illet ( ): Bu vasfı taşımayan „illettir36

.

er-Rummânî‟nin kullandığı delillere bakıldığında eserlerinde daha çok kıyasî

„illeti kullandığını görmekteyiz. Meselâ, bir meselede açıklama yaptıktan sonra sö-

zünü şu şekilde bitirmektedir: “O hâlde bu, kendisinde „illetin bazı hikmetleri gerek-

tirdiği Ģeyden baĢkasına kıyas yapmaya dayanır…”37

. Onun, Nahiv hükümlerini

illetlendirirken büyük oranda aklî çıkarımlara dayandığını görmekteyiz. Meselâ,

tenvinle ilgili şunları söylemektedir: “Tenvinin mebnî seslerde nekrelik alâmeti ol-

ması, isimlerin çoğundaki nekrelere üstünlüğü bulunduğundan câizdir. Ma„rifelikte

tenvinsiz olanın çoğu nekrelikte tenvinlenir, cins isimler ise marifelikte baĢlarına

elif-lâm getirilmekle birlikte nekrelikte tenvinlenirler. Bir baĢka durum da birbirinin

tersi olan elif-lâm ile tenvinin birbirini takip etmesidir. Tıpkı birbirinin zıddı olan iki

Ģeyden birinin, zıddı olan ötekinin anlamının aksine bir delil sayılması gibi. Bu

mebnî seslerde, elif-lâm marifeliğin delili olduğuna göre, onun zıddı tenvin de nekre-

liğin delili olmuĢtur”38

.

er-Rummânî‟nin „illet değerlendirmelerinden; onun nadir olana kıyası reddet-

tiğini ve bu konuda hassas davrandığını, ancak gerek reddettiği, gerekse tercih ettiği

kıyaslarda özellikle hikmete yönelik açıklamalarında aklî sebepler bularak serbest

yorumlar yaptığını görmekteyiz. Alışılmamış bu durum, kanaatimizce onun, anlaşıl-

mayan bir nahivci diye başka dilcilerce tavsifini makul gösteren delillerden birisidir.

36 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 35a; el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 50. 37 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 283a. 38 A.e., vr. 295b.

113

2.1.4. er-Rummânî ve istiĢhâd

er-Rummânî delillerini sıralarken zaman zaman çeşitli kaynaklardan istişhâd

etmiştir. İstişhâd konusunda Sîbeveyh‟ten pek farklı davrandığı söylenemez39

. Mese-

lâ, ( ) 40

; “Yoksa siz, Allah içinizden

cihad edenleri belli etmeden ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete giriverece-

ğinizi mi sandınız?” ayetinde geçen ifadesi hakkında; “Sarf41

üzerine nasb

ile Ģeklinde okunmuĢtur. Ģeklinde de okunmuĢtur. Nasb okunu-

Ģunun sebebi, cihadla sabır bir arada olduğu içindir. Bu yönüyle o bir teĢviktir.

Cezm okunuĢunun sebebi ise hem cihada hem de sabra teĢviktir. Her iki okuyuĢ da

güzeldir, ilki daha açıktır”42

demek suretiyle görüşleri mezceden kendi tercihini or-

taya koymuştur. Başka bir yerde, Yûnus b. Habîb ile Sîbeveyh arasında tartışmalı

konulardan birisi olan, şart cümlelerinde cevabın başına soru hemzesi gelip gelmeye-

ceği meselesine yer vermiştir. Sîbeveyh hemze getirilmesini hoş karşılamamış,

Yûnus b. Habîb ise hemze getirilebileceğini söylemiştir. er-Rummânî bu meselede

hemze getirilemeyeceği görüşünün doğru olduğunu ileri sürmüş, Sîbeveyh‟i destek-

lemek amacıyla birtakım „illetlerden bahsettikten sonra, ( )43

“…Sanki sen ölürsen onlar sonsuza dek yaĢayacaklar mı?” ayetini delil olarak sun-

muştur44

.

er-Rummânî‟nin hadisle istişhâd ettiğine ilişkin bir bilgiye ulaşamadık. Bu-

nunla birlikte lehçelerle ilgili açıklamalar yaptığını onlardan istişhâdda bulunduğunu

görüyoruz. Meselâ, son iki harfi aynı olan muza„af fiil hakkında, Benî Temîm‟in

idgam yaptığını, Hicâzlıların ise her iki harfi de izhâr ettiğini söyleyerek bu iki leh-

çenin farkını vermiş, sonrasında Hicâzlıların okuyuşunun kıyasa daha uygun, Benî

Temim‟in okuyuşunun ise fiile zarar vermeden kolaylık sağladığı için güzel olduğu-

nu söylemiştir45

. Burada da er-Rummânî tıpkı kıraatlardaki gibi, iki farklı görüşü al-

39 er-Rummânî en-Nahvî, s. 276. 40 Âl-i „İmrân (3), 142. 41 Sarf, Kûfelilerin ileri sürdüğü nasb eden manevî „âmildir. Bkz. el-Ferrâ‟, Ma„âni‟l-Kur‟ân, I, 235. 42 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 120b. 43 Enbiyâ (21), 34. 44 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 144b. 45 A.e., vr. 124a -125a.

114

mış, izah etmiş, karşılaştırmış ve kendince uygun olanı, bazen de her iki kullanışı ba-

zı açılardan tercih etmiştir.

er-Rummânî, eserlerinde şiirlerle istişhâda sık sık başvurmuştur. er-Rummânî

şiirde zaruret çeşitlerini anlattığı babda çeşitli şairlere ait çok sayıda şiir örneğine yer

vermiştir46

. Bunun dışındaki yerlerde de yer yer şiirlerden delil getirdiğini görmekte-

yiz. Bazen şerh ettiği eserlerde geçen şiirleri aynen alarak bazen de onlardan farklı

beyitler bularak delil getirmiştir. Bu konuda birkaç örnek vererek yetineceğiz. Mese-

lâ, ismi olan bir adamın nisbetiyle ilgili, el-Kitâb‟da da geçen iki şâhid beyit hak-

kında o; “Muttarid kıyasa uygun olarak Ģeklinde gelir isminin nisbetinin

diye geldiğini söyleyen kimseye göre Ģeklinde de gelir. ġairin dediği gibi:

Tavîl47

“Eğer dâniklerimiz ve paramız yoksa, meyhanecinin yanında nasıl içeceğiz?”

Şiirde geçen kelimesinin diğer okunuşu ile ilgili olarak da „Alkame

b. „Abede‟nin şu beytini örnek verir48

: Basît49

Bu beyti er-Rummânî haricinde herkes şeklinde zammeyle okumuştur.

Buna göre bizce anlam: “Etrafında dolaĢıp duran meyhaneciler, „Azîz‟in üzüm Ģara-

bını, ona düĢkün olanlardan biri için yıllanmaya bıraktılar” biçimindedir. er-

Rummânî ise, cümlesinde mef„ûl olan هب zamirinden hâl kabul edip şeklinde

okumuştur. Buna göre burada fâil olmaktadır.

Başka bir yerde ise; el-cem„u‟l-mukesser konusunda, şiir zaruretinden dolayı

„ivaz için eklenen şeye benzesin diye ve kelimelerine harfi eklemenin

46 er-Rummânî‟nin şiirde zaruret ve çeşitlerine ilişkin açıklamaları hakkında bkz. er-Rummânî, ġerhu

Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 230-267. 47 Bkz. el-Kitâb, II, 71; er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), s. 87. Söyleyeni tam ola-

rak bilinmemektedir. 48 Bkz. el-Kitâb, II, 72; er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (Kısmu‟s-Sarf), s. 88. 49 ġerhu Dîvâni „Alkame, Tarafe, „Antere, s. 24.

115

câiz olduğunu belirtmiş daha sonra da şairin şu beytine yer vermiştir50

: Basît

“ Devenin ön ayakları, sarrafların ödediği dirhemleri fırlatması gibi, her öğ-

len çakıl taĢlarını fırlatır”.

Bu beytin yalnızca „acuzu, İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl adlı eserinde şek-

linde harfi olmadan yer almaktadır51

. er-Rummânî beytin tümünü aktarmıştır.

Sîbeveyh el-Kitâb‟da bu beyti el-Ferezdak‟a nisbet etmişse de52

, er-Rummânî kailini

belirtmemiştir. Beyit, şairin divanında da yer almamaktadır.

2.1.5. er-Rummânî’de icmâ‘

er-Rummânî, kıyas ve semâ„a verdiği önemi icmâ„a da vermiştir. Nahivcilerin

hepsine muhalefet etmenin, bir ayıp ve utanç olarak yeterli olduğunu, aklı başında bi-

risinin buna yeltenmeyeceğini söylemiş, devamında böyle birisinin konumunun, tıpkı

herhangi bir konuda bütün akıllı kimselere karşı çıkan ve aklının bütün akılların üs-

tünde olduğunu iddia eden birisinin durumu gibi olduğunu ifade etmiştir53

. Başka bir

yerde; “Kim …olduğunu iddia ederse, nahivcilerin icmâ„ı dıĢına çıkmıĢ olur ve kim

de sanat ehlinin icmâ„ı dıĢına çıkarsa onun söylediği kabul görmeyen bir sözdür”54

diyerek tavrını ortaya koymuştur. Yine yaptığı bir açıklama sonrasında “…böylece o,

bununla nahivcilerin icmâ„ının, Arapların ve muvelledlerin tabiatının kabul ettikleri-

nin dıĢına çıkar. Tabiatla tezat teĢkil etme hususunda bunun gittiği yol, herkesçe

reddedilen bir kıyafet giyen kadının yolu gibidir”55

diyerek böylesini aklı başında hiç

kimsenin yapmayacağını belirtmiştir.

2.2. er-Rummânî’nin Nahivde Yer Verdiği Kendisine Ait Tespitler

er-Rummânî, kendi nahvini oluştururken birtakım genellemelere giderek, o

genellemelerden sonuçlar çıkarmıştır. Çıkardığı sonuçlar, Nahvin meselelerini ele

50 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 252; Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 322 a.

51 el-Usûl, III, 12. 52 el-Kitâb, I, 10. Bu eserde yerine geçmektedir.53 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 62b -63a. 54 A.e., vr. 74a. 55 A.e., vr. 75a.

116

alırken kendi kuralları hâline gelmiştir. Onun cümlelerinin satır aralarında rastlanan

bu ifadelerle neyi kastettiğini anlamak, onun nahiv anlayışı hakkında fikir sahibi o l-

mayı sağlayacaktır. er-Rummânî, bir kısmına başka nahivcilerin de eserlerinde yer

verdiği, bilinen kuralların yanı sıra, kendisine has olarak belirlediği, mantıkî düşünce

sisteminin izlerini taşıyan bir takım başka kaideler de tespit etmiştir. Bu açıdan, ken-

di ifadesiyle “fıkhu‟l-bâb”56

diyebileceğimiz bu ince tespitlerinden belirleyebildiği-

miz birkaçını burada vermek uygun olacaktır.

2.2.1. Manası nâdir olanın lafzı da nâdirdir

er-Rummânî, kullanılan anlam eğer babında nâdirse, lafzının da babında nâdir

olması gerekir demiştir. Meselâ, “Halkı hacca gitmeyen adama uğ-

radım” cümlesinde geçen “hacca gitmeyen veya evlenmemiş”57

kelimesi böyle-

dir. Ona göre bu kelimenin ihitiva ettiği mubâlağa anlamı dolayısıyla tesniye ve

cem„i kullanılmamaktadır. Zira mubâlağa anlamı olan her lafız anlam itibariyle

nâdirdir. O hâlde lafzının da bu manaya uyarak nâdir olması vaciptir. Benzer bir mi-

sal masdarıdır. ve masdarları, cümlesindeki gibi mutasarrıf-

ken, ‟ın şeklinde mutasarrıflığının câiz olmamasının sebebi, en üst de-

recede mubâlağa anlamı taşımasıdır. Bu seviyede mubâlağaya sahip her şey gayr-ı

mutasarrıftır58

görüşüyle tümevarım yaparak yine küllî bir kaide oluşturmuştur. Bu

misalleri çoğaltmak mümkündür.

2.2.2. Hükmün muhmele binâsı mahzûflar için takdirin ve üslûplarda îcâzın ce-

vazına delildir

Hükmün muhmele binâsı mahzûflar için takdirin ve üslûplarda îcâzın cevazı-

na delildir. Bununla birlikte, bir kelimede yer değişikliğine gidilmesi ve bunun dik-

kate alınması, terkiplerde takdîm-te‟hîrin ve kuvvetinin cevâzına delildir. er-

Rummânî burada, Nahivde Arapların kullanmayıp dillerinden ve Arapçanın müfreda-

tından hazfettiği şeyler için takdîrin câiz olduğunu söylemiştir. Meselâ o, , vb.

56 A.e., nr. 1985, vr. 59a. 57 Kitâbu‟l-„Ayn, VII, 83; Lisânu‟l-„Arab, IV, 453, “ ” mad. 58 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 99.

117

cem„ kalıbında, kullanılmayan muhmel müfredi üzere kelimelerin gelişini59

; üslûp-

larda hazfedilenin takdîrinin cevâzı için bir duyuru ve hazırlık, Arapçada asîl bir

amaç olan ve Arapların kelâmlarının çoğunluğunu binâ ettikleri îcâza yönelmeyi

iş„âr olarak görmüştür. er-Rummânî konuyla ilgili şöyle demiştir: “Muhmel bir

müfredden cem„ elde edilmesi niçin câizdir?”60

. Bu soruyu daha sonra izah etmiştir.

Burada onun kıyası, cem„inin kullanılmayan bir muhmel müfrede kıyasıdır.

Muhmele böylece hükmü binâ etmek; nahivcilere, kelâmda zikredilirlerse,

mahzûfları takdîr, onlara güvenme ve üzerlerine hüküm binâ etme müsaadesi vermiş-

tir. Ancak er-Rummânî muhmel üzerine hüküm binâ etmeyi câiz görürken, muhmele

kıyası böyle kabul etmemiştir. Nitekim o şöyle demiştir: “Muhmele hükümlerin da-

yanmaları câizdir. Ancak muhmele kıyas câiz değildir. Çünkü hükmü binâ etmek,

kullanılmayana binâ konusunda bir îcâzı muhtevîdir. Kıyas yapmak ise, onu bu an-

lamın dıĢına çıkarır”61

.

Yine kelimenin harfleri kalb edilerek tasgîr elde etme konusunda; “ ‟in

tasgîri Ģeklindedir. Kalb yapıldığı için aslı olan ‟den62

tasgîri yapılmaz. Kalb

burada bir güzellik ortaya çıkardı. Hem aynı mahreçten iki harf (elif-hemze) bir ara-

ya gelmemiĢ oldu, hem de ağır hemzenin yerine, takdîm-te‟hîrin gücünü hissettirme-

siyle birlikte, ondan daha hafif, aslına daha uygun, lafzen daha basit ve kelimenin

diğer harfleriyle daha uyumlu yâ harfi geldi. Zira bir kelimede takdîm-te‟hîr câizse,

onun iki kelimede olması haydi haydi câizdir”63

diyerek konuya bakışını dile getir-

miştir. er-Rummânî‟nin yorumlarında aklını nasıl kullandığına, “fıkh”ına bir misal de

bu yorumudur64

.

2.2.3. KarıĢıklık ( ) asıllarda yasak, ‘ârızlarda mümkündür

Nahivcilerin sürekli dile getirdikleri meselelerden birisi olan “lubs”ü, er-

59 Bu iki kelime ve bunlar gibi olanlar, müfredi kullanım dışı kalmış cem„lerdir. Müfredleri şunlardır:

onunla aynı gelmeyen kıyas dışı müfredi لْمَحة ve diğer müfredi َمْلَحَمَة; kıyas dışı gelen َلْيَلة ve kıyasa uygun gelen müfredi َلْيالٌة. Bkz. Lisânu‟l-„Arab, II, 584, “لمح” mad.; XI, 607, “ليل” mad.

60 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 282a. 61 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 62a. 62 Lisânu‟l-„Arab, II, 187, “ ” mad. 63er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 81a. 64 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 102-107.

118

Rummânî kendince çözüme kavuşturmuştur. Ona göre, kelâmın vaz„ olunduğu asıllar

hakkında karıştırma câiz değildir. Ancak kuralların uygulanmasına dayalı „ârızî karı-

şıklıklar hoş görülebilir. Sarfta tasgîr yapılırken kullanılan kalıplar; , ve

‟dur. Eğer kelime, harf sayısı iki olduğu veya beş olup son harfinden önce med

bulunduğu ya da beşten fazla olduğu için bu kalıpların dışında kalırsa; hazf ve ziyâde

yoluyla bu kalıplara uydurulur. Tasgîrde asıl kural budur ve bunda karışık bir durum

söz konusu değildir. Ancak ve „un tasgîri yapıldığında ikisi de diye aynı

geldiği için bir karışma meydana gelir. İşte er-Rummânî‟ye göre böyle bir karışıklık

„ârızîdir ve karînelerle açık hâle getirilir. er-Rummânî şöyle demiştir: “Birisi, bu

kalıbı , , ve gibi kelimelerde karıĢıklığa yola açıyor, o hâlde bu hangisi-

nin tasgîridir dese, ona denir ki; Câiz olmayan karıĢıklık kelâmın vaz„ olunduğu Ģey-

lerdedir. „Ârızî karıĢıklık ise; kendi lafzı dıĢında bir Ģeyle açıklanıncaya kadar bazı

sözlere „ârız olandır. Beyân, kıyas çeĢitlerinin çokluğundan ve Arap kelâmında ta-

sarrufun geniĢliğinden dolayı, diğer bablarda kendisine ihtiyaç kalmayan bir du-

rumdur. Vaz„da, karıĢıklıktan korunmanın yolu ancak sözü uzatmak veya tasgîr an-

lamını değiĢtirmeden harflerin değiĢmesidir ki bu kötüdür ve câiz değildir. Zira asl

olan, eğer anlam aynıysa alâmetlerinin de aynı olması, farklıysa alâmetlerinin de

farklı olmasıdır. Kıyas „ârızî bir karıĢıklığa dayanıyorsa, o zaman bu lafzın dıĢında

bir Ģeyle açıklanır. O hâlde „ârızın hükmünün lâzım muttarid olanın hükmünün aksi

olması gerekir. Bunu baĢka bir yerde açıklamıĢtık”65

. Bu düşüncesini destekler ma-

hiyette şöyle demiştir: “Cem„ ve müfredi aynı gelen (Zeyd‟in babası ve babala-

rı) lafzında karıĢıklık vardır. Ancak cem„ anlamıyla kullanılmasında sakınca yoktur

ve bu doğrudur. Zira buradaki, kelâmın vaz„ olunduğu aslî değil „ârızî bir karıĢma-

dır. Bu durumda baĢka bir lafızla açıklanması gerekir”66

.

2.2.4. Asılların azaltılıp, furû‘’un çoğaltılması vaciptir

er-Rummânî, eşyanın asıllarını belirleyip, genel olarak benzerlerini onunla

irtibatlandırmaya özen göstermiştir. Bu yüzden her bab için soruların ilgili olduğu,

65er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 56b. 66 A.e., vr. 53a.

119

alt seviyedeki konuların râci„ olduğu kapsamlı bir asıl belirlemiştir. Genelde, “bunun

aslı şudur” ifadesini kullanmıştır. Bu durumu açıklarken er-Rummânî şöyle demiştir:

“Bu sözün önemi Ģudur: Asılları kayıt altına almak ve en gereken ve mümkün olan

Ģekliyle furû„ları ona bağlamak için, asılları azaltıp furû„ları çoğaltınca, asılları ez-

berlendiğinde, bu asılların gözetildiği furu„ları ezberlemeye gerek kalmadı”67

.

Bu konuda örnek olarak ‟nun sonundaki elifle ilgili açıklamalarını verebi-

liriz. Şöyle demiştir: “Bu (elif), te‟nîs içindir. Ġki sakin bir araya gelmesin diye onun

değiĢikliğe uğraması vaciptir. Ancak, asılların azaltılıp furû„ların çoğaltılmasının

gerekliliğinden dolayı, muenneslikte asl olması câiz değildir”68

.

2.2.5. Asıllar, sağlam ‘ârızlarla mukayyedtir

er-Rummânî‟nin belirlediği genel asıllar, yani küllî kaideler, kendi altında yer

alan ilgili diğer furû„lar üzerinde etkilidir ve bu etkiden dolayı aslın muttarid olması

gerekir. Zira temel bir kural için muttarid olmak vaciptir. Muttaridlik aynı zamanda,

başka bir asla ve kuralın hükmü dışına çıkmayı câiz kılan sağlam bir „illete dayanan

zıt bir kuralın, muttarid olan o asla ve furû„una etkisini de ortadan kaldırır. Zira, ken-

disini doğrulayacak bir „illet olmaksızın aslın dışına hiçbir çıkış câiz değildir. Bu du-

rumda „ârızî zıtlık kuralın geneline zarar vermez. Zira kuralın uygulanması için her-

hangi bir engel yoktur, engel sadece kuralın vaz„ında geçerlidir. Meselâ, fâil

mef„ûlden önce gelir. Bu genel bir kuraldır. ( )69

; “Hani, Rabbi

Ġbrâhîm‟i birtakım kelimelerle imtihan etmiĢti…” şeklinde ayette geçen, te‟hirini va-

cip kılan kendisinde mef„ûle raci bir zamir bulunması gibi, bu kuralın uygulanmasına

engel olan bir „ârız ortaya çıkarsa, bu, “fâilin önce gelmesi vaciptir” biçimindeki ge-

nel kaideye zarar vermez. Bu durumda, kural sadece sahîh bir „ârızla mukayyed

olur70

. er-Rummânî buna, ve gibi tesniye veya cem„ muennes sâlim bir

kalıpta gelen muzekker ismi misal vererek, “Bu ikisi asıl kuralın, geçici bir „ârız ne-

deniyle dıĢına çıkmıĢtır ve asıllar sahîh „ârızlarla mukayyedtir” demiştir71

.

67 A.e., nr. 1985, vr. 95b. 68 A.e., vr. 234b. 69 Bakara (2), 124. 70 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 113. 71 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 248a.

120

2.2.6. Harflerinin değiĢmesinin aksine i‘râbın değiĢmesi, kelâmın darb-ı meselin

yerine geçmesine zarar vermez

er-Rummânî bu konuda şöyle demiştir: “Sen, „Falanca baĢ-

ladığı yere geri döndü‟ cümlesini darb-ı mesel olarak söylersin. Fakat,

Ģekli câiz değildir. Zira izâfetle kullanımı yaygındır. Bu yüzden değiĢiklik redde-

dilmiĢ ve garîb kabul edilmiĢtir. Buna mukâbil Ģekli câizdir. Zira,

i„râb harekesinin değiĢmesi onun ilk cümlenin tersi sayılmasını sağlamaz, halbuki

izâfetin kaldırılması misali böyle değildir. Zira bu durumda, harf değiĢmiĢtir”72

.

2.2.7. Bir Ģeyin varlığı ve yokluğu, kendi varlığının yararını en iyi açıklayandır

er-Rummânî bu konuda da şöyle demiştir: “Vakf hâlinde tenvinin kaldırılma-

sı, kendi durumunu en eksiksiz açıkladığı için vaciptir. Zira o, vasl hâlinin, vakf hâli-

nin aksi bir durum olduğu anlamını vermek için eklenmiĢtir”73

.

2.2.8. Aynen tahkīkle olduğu gibi, sağlam bir takdîrle de amel edilebilir

er-Rummânî şöyle demiştir: “ munsarif, ise gayru‟l-munsariftir. Sen

dersin. Zira, ‟deki yâ harfi, nisbet anlamı olmadan, nisbet

anlamı takdîr edilerek, nisbet için getirilmiĢtir. Bu, tahkīkle olduğu gibi, sağlam bir

takdîrle de amel edilebileceğini iĢ„âr eder”74

.

2.2.9. Ġ‘râb’da anlam ve lafzın gözetilmesi vaciptir

Lafız-anlam münasebeti, el-Kitâb‟da75

vurgulanmış olsa da genel olarak bü-

tün nahivcilerin ele aldığı bir düşüncedir. er-Rummânî de özellikle i„râb noktasında

bunu, küllî bir kaide olarak nahvinde kullanmıştır. Buna bir misal verecek olursak,

er-Rummânî, Mef„ûlun leh konusunda şöyle demiştir: “Anlamlar, fiile sebep olan ve

olmayan diye iki çeĢittir. doğru bir ifadedir. Zira yemeğe düĢkün ol-

72 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 116. 73 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 11a. 74A.e., nr. 1985, vr. 245b. 75 el-Kitâb, I, 7.

121

mak yeme fiiline sebep olur. dersen câiz olmaz, çünkü yemeğe düĢ-

künlüğü terk etmek yemenin sebebi olamaz”76

. Burada o, anlamın ihmâl edilerek,

i„râbda lafzın gözetilmesini câiz görmemiştir. İ„râbda anlamı ön planda tuttuğu ben-

zer örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bu konuya ileride yer verilecektir.

2.2.10. Aslı dıĢında kalan her Ģeyde bir amaç vardır

er-Rummânî Basralıların çoğunun yaptığı gibi, aslı dışında kalan ve babında

şâz olan her şeye bir sebep bulmaya gayret gösterir. Ona göre tesadüfî şâz yoktur.

Bu, mutlaka sahîh kıyaslara ve muteber „illetlere uygun biçimde gelir. Çünkü ona gö-

re Araplar, hikmetli bir millettir ve sözlerini boşa söylemezler. Şöyle demiştir: “Aslı

dıĢında kalan, kendisine kıyas yapılmayandır. Ancak, Arap bunu kullandığında öne-

mi ortaya çıkar. Kıyas yapılmaz çünkü nâdir yolladır”77

. “Her ne kadar nâdir yolla

gelmiĢ olsa da sağlam asıllara göredir. Tesâdüflere değil aksine sağlam bir asla gö-

redir”78

. er-Rummânî nâdiri, kendi aslından farklı ve kıyas dışı olmasına rağmen,

güvenilir insanlardan ulaşan dile ait olgular kabul etmiştir. Ona göre, muttaridle ara-

sındaki tek fark, muttaride kıyas yapılırken ona kıyas yapılamamasıdır.

2.2.11. DeğiĢiklik (tağyîr) değiĢikliğe elveriĢlidir

Bu tespit, nahivciler arasında bilinen bir esastır. er-Rummânî de buna büyük

önem vermiş, araştırmalarında ve değerlendirmelerinde çokça üzerinde durmuş, ayrı-

ca onu Arapçanın babları içerisinde rol alan bir asıl kabul etmiştir. Meselâ, hâl ko-

numunda olan masdar hakkında şunu demiştir: “79

(develerini, hep birden

suya üĢüĢür hâlde gönderdi) Ģekli câizdir. Ancak demek, her ne kadar ikisi

de hâl olsa da câiz değildir. Zira hâl, açıklayıcı olarak geldiğinde lafzına bağlılığı

gerektirir. Açıklama değil de değiĢtirilmiĢ olarak gelirse, aslı üzere gelen Ģeyde böy-

lesi bir değiĢikliğin kullanılması garîb görülmüĢtür. Bu söylediğim, Arapçanın

bablarında yaygın bir esastır, onu kavra!”. Kısacası bir şey aslı üzere gelirse deği-

şiklikten salim olması gerekir. Aslı dışında gelmişse değişiklik muhtemeldir. er-

76 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 15a. 77A.e., nr. 1986, vr. 269a. 78A.e., vr. 10b. 79 develerin su (içme) için mücadelesi anlamındadır. Bkz. Lisânu‟l-„Arab, X, 465, “ ” mad.

122

Rummânî değişikliğin değişikliğe elverişli oluşu hususunda diğer nahivcilere ilâve-

ten, değişikliğin bir şeyi korumasız bırakacağını ve te‟vil edilmesine yol açacağını,

değişiklik olmayan asılda ise durumun böyle olmadığını söylemiştir80

.

Yukarıda kısaca aktarmaya çalıştığımız bu ve bunun gibi genellemeler er-

Rummânî‟nin eserlerinin tümüne hakimdir. O, açıklamalarında, kendi iç tutarlılığı

adına bu tespitlerine sadık kalmıştır. Okuyucu açısından, burada en dikkat çekici

olanlarını verdiğimiz söz konusu genellemeleri bilmek ve ayırtetmek onu ve nahvini

daha iyi anlamaya yardımcı olacaktır. Öte yandan her hâliyle yoğun zihnî bir faaliye-

tin ürünleri olan bu ince fikirler, sanırız onun, diğer meslektaşlarından farkını ortaya

koyması açısından bahse değerdir.

2.3. er-Rummânî’nin Dil Ekolleri Ġçerisindeki Yeri

er-Rummânî‟nin yukarıda Nahiv Usûlüne yönelik tespitleri, dil ekolleri içeri-

sinde nasıl bir yer edindiğini ortaya çıkarma açısından bir giriş mahiyetindedir. Bu

bakış açısıyla, onun fikirlerinin metedolojik açıdan analizinin yapılıp, ekoller dikkate

alınarak sınıflandırılması önemlidir.

2.3.1. Basra ekolü doğrultusundaki görüĢleri

er-Rummânî‟nin eserlerine baktığımızda ağırlıklı olarak Basra ekolünün gö-

rüşlerini tercih ettiğini görüyoruz. Bu ekolle aynı düşündüğü bazı konular şunlardır:

2.3.1.1. Fiil ve Masdardan hangisi diğerinden türemiĢtir meselesi

Sîbeveyh, “Fiiller, isimlerin oluĢlarının lafzından alınan misallerdir”81

diye-

rek fiilin masdardan türediğini söylemiştir. Basralıların hepsi bu görüşe katılmıştır.

Kûfeliler ise fiilin masdardan önce olduğunu ve masdarın fiilden türediğini ileri sür-

müştür82

. er-Rummânî, bu konuda Basralılar gibi düşünmüş, “Fiilin kendisinden

alındığı Ģey masdardır. Zira ‟de ‟ın anlamı vardır. O anlam ve ‟de

de mevcuttur. Hâlbuki „da bu fiillerin hiçbirinin anlamı yoktur”83

şeklinde mu-

kayese yaparak görüşünü belirtmiştir. Başka bir yerde ise; “… o (fiil), masdardan

80 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 125-126. 81 el-Kitâb, I, 2. 82 el-Îzâh, s. 56; el-Ġnsâf, I, 235, 237. 83 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 107.

123

müĢtaktır” demiştir84

. el-Hudûd‟ta masdarı tanımlarken; “Fiilin kendisinden alındığı

hâdisin ismidir”85

diyerek aynı görüşü tekrarlamıştır.

nin durumu hakkında’ِبْئَس ve ِنْعَم .2.3.1.2

Kûfeliler bu ikisinin cümlede mubtedâ olduğunu ileri sürmüştür. Basralılar ve

el-Kisâ‟î ise câmid fiiller olduğu görüşündedir86

. er-Rummânî ve hakkındaki

babda şöyle demiştir: “ ve ‟nin, konuĢan methedendir veya zemmedendir Ģeklin-

de asıllarında olmayan bir Ģeyi ihtiva etmelerinden dolayı, çekimlenmesi câiz değil-

dir. Zira övgü, övülenin geçmiĢte yapmıĢ olduğu bir fiil sebebiyle olduğu için, mâzî

lafzındadır. Zem de böyledir, yerilenin geçmiĢte yapmıĢ olduğu fiili sebebiyle olur.

Bu ikisi fiildir, çünkü kendisinde zamir bulunur ve sadece fiiller zamir alır”87

demek

suretiyle Basra ekolünün görüşünü paylaşmıştır.

2.3.1.3. Mubtedânın âmili

Kûfeliler mubtedânın haberi, haberin de mubtedâyı ref ettiğini söylerken,

Basralılar mubtedâyı ref edenin ibtidâ hâli olduğunu ileri sürmüştür. Haberin merfû

oluşu konusunda Basralılar ihtilâf etmiştir. Bir grup sadece ibtidânın, diğer grup

ibtidâ ve mubtedânın birlikte, başka bir grup ise mubtedânın âmil olduğunu söylemiş,

mubtedânın âmilinin ibtida olduğunu belirtmiştir88

. er-Rummânî Basralılar gibi dü-

şünmüş ve “Ġbtidâda câiz olan, mubtedâda ve mubtedâ gibi olan (cümle ve Ģibh cüm-

le olmayan) haberde âmil olmasıdır. Mubtedâ gibi olan haber dıĢında onun baĢka

haberde amel etmesi câiz değildir. Zira bu durumda o, ya bir cümle ya da kendisinde

amel etmesi mümkün olmayan Ģibh cümledir. Cümle, ibtidânın kendisinde âmil ol-

madığı Ģeydir. Cümle unsurları kendi aralarında biri birinin âmili olduğından, baĢka

bir âmil cümlede amel etmez. Fiilde de ibtidâ amel etmez, çünkü o, ismin âmilidir.

Zarfta ise mahzûf bir âmil amel ettiğinden, ikinci bir âmil olan ibtidânın amel etmesi

84 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 267b. 85 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 28b. 86el-Ġnsâf, I, 97. 87 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 169a. 88 el-Ġnsâf, I, 44.

124

engellenmiĢtir”89

. Görüldüğü gibi er-Rummânî, burada haberin ibtidâ ile merfû ol-

ması için, onun tıpkı mubtedâ gibi (müfred) olmasını öngörmüştür. Bu yönüyle o, di-

ğerlerinden ayrılmıştır. er-Rummânî, haberi; isim, fiil, zarf ve cümle şeklinde gelen

ibtidânın haberi, ‟nin haberi, ‟nin haberi ve ‟a ait haber şeklinde dört çeşit ola-

rak zikretmiştir. İsmin misali ve , fiilin misali , ve

‟dir. Zarfın misali , , ve , cümlenin misali ise

, , burada birinci mubtedâ, ikinci mubtedâ, , ke-

limesinin haberi, cümle de ‟in haberidir90

.

2.3.1.4. Muzâri fiili ref eden âmil hakkında

Kûfeliler bu konuda kendi aralarında farklı düşünmüşlerdir. Çoğunluğu

nasbedici ve cezmedici olmadığı için merfûdur derken, el-Kisâ‟î başındaki zâid harf-

ten dolayı merfûdur demiştir. Basralılar ise, ismin bulunduğu yerde bulunmasından

ötürü ref edildiği kanaatindedir91

. er-Rummânî, mantıkî izahlar getirerek Kûfelilere

karşı çıkmıştır. O, şöyle demektedir: “Muzârî„ fiilde ref eden âmil hususunda câiz

olan ve olmayan nedir ve niçindir? Bazı nahvicilerin dediği gibi, nasbedici ve

cezmedici harflerin fiilin baĢında bulunmamasının onun merfûluk sebebi olarak ka-

bul edilmesi niçin câiz değildir?... Fiili ref eden âmil, neden onun ismin olduğu yerde

olması durumudur?”92

. Daha sonra her bir sorunun, „illetleriyle birlikte tek tek ceva-

bını vererek konuyu izah etmiştir.

2.3.1.5. BaĢında elif-lâm bulunan munâdâ hakkında

Kûfeliler, Meselâ, şeklindeki kullanımın câiz olduğunu ileri sürmüş,

Basralılar ise bunu kabul etmemiştir93

. er-Rummânî de zaten nidânın kendisinde bir

marifelik söz konusu olduğu için elif-lâma ihtiyaç kalmadığını söyleyerek Basralıla-

89 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 137a. 90 er-Rummânî, Ma„âni‟l-Hurûf, s. 236. 91 el-Ġnsâf, II, 550-551. 92 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 99b. 93 el-Ġnsâf, I, 335.

125

rın görüşünü benimsemiştir94

.

kelimesinin vezni hakkında إنسبن .2.3.1.6

Kûfeliler onun vezninde olduğunu, aslında unutmak anlamındaki kök-

ten, vezninde şeklinde geldiğini, zamanla dilde çokça deveran ettiği için

lâmu‟l-fi„l olan harfinin düştüğünü söylemişlerdir. Basralılar ise, vezninde

geldiğini, tıpkı cinlerin, gizlenmeleri dolayısıyla diye isimlendirildikleri gibi, gö-

rünür olan için de insân ismi verilmiştir demişlerdir95

. er-Rummânî, kökünden

geldiğini söylemiş, „illet olarak; bu kökten gelmesinin kökünden gelmesinden

daha evlâ olduğunu, sıfat olma bakımından güzel olan ve övgü ifade eden sıfatın di-

ğerine tercih edilmesinin daha çok olduğunu ileri sürmüş ve delil olarak, insana veri-

len değeri ve övgüyü ifade etmesi açısından; ( ) 96

; “And olsun ki, biz

insanoğullarını Ģerefli kıldık” ayetini göstermiştir97

.

de geçen Ģeddeli mîm hakkında’الّلُهَم .2.3.1.7

Kûfeliler, şeddeli „in nidâda dikkat çekmek için olan edatından „ivaz ol-

madığını söylerken, Basralılar „ivaz olduğunu ileri sürmüştür98

. el-Halîl b. Ahmed

ise, kısmının nidâ, mîm harfinin ise yâ harfinden bedel olduğunu söylemiştir99

.

er-Rummânî de buradaki mîm harfinin yâdan bedel olduğunu ileri sürmüş, el-

Ferrâ‟‟nın aslının olduğu iddiasını100

iki açıdan çürütmüş ve el-Halîl‟in ve

Sîbeveyh‟in görüşlerinin daha doğru olduğunu ileri sürmüştür101

.

94 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 173b. 95 el-Ġnsâf, II, 809-812. 96 İsrâ‟ (17), 70. 97 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 73a. 98 el-Ġnsâf, I, 341. 99 el-Kitâb, I, 310. 100 el-Ferrâ‟, Ma„âni‟l-Kur‟ân, I, 203. 101 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 184a.

126

2.3.1.8. hakkında

Basralılar şeddesiz te‟kîd nûnunun tesniye muennes ve cem„-i muennese

gelmesinin câiz olmadığını söylerken, Kûfeliler ve şeklinde bunun câiz ol-

duğu görüşündedirler102

. er-Rummânî ise, bu iki yerde nûn getirilmesini, eliften son-

ra sakin harf geldiği için ve gerek geçiş hâlinde idğam yapılmadan iki sakinin bir

arada kullanılmasından, gerekse vakf hâlinde isbâtın mümkün olmamasından dolayı

câiz görmemiştir103

.

2.3.2. Kûfe ekolü doğrultusundaki görüĢleri

er-Rummânî, çoğunlukla Basralıların görüşlerine tâbi olsa da, birkaç yerde

Kûfe ekolünün düşüncelerine de hak vermiştir. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla bu

yerler şunlardır:

hakkında َكْي .2.3.2.1

Daha önce geçtiği üzere Sîbeveyh, onun gibi kendisinden sonra gizli bir

gelmesi gerektiğini ileri sürmüş, İbnu‟s-Serrâc ise buna karşı çıkarak gizli bir gel-

meyeceğini söylemiştir. er-Rummânî ise burada İbnu‟s-Serrâc gibi düşünerek şunları

söylemiştir: “ġayet , gibi olsaydı bu durumda denildiği gibi de

denilebilirdi... Burada Ġbnu‟s-Serrâc‟ın görüĢü daha kuvvetlidir. ‟e,

örneğindeki gibi „ın gelmesi de bunu güçlendiren bir delildir”104

. İbnu‟s-Serrâc ve

er-Rummânî tarafından kabul edilen bu görüş, aynı zamanda Kûfe ekolünün ‟in

sadece nasb edici olduğu harfu„l-cer olmadığı görüşüyle örtüşmektedir105

. Basralılar

ise onun harfu„l-cer olması câizdir demişlerdir106

.

102 el-Ġnsâf, II, 650. 103 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 120a. 104 A.e., nr. 1985, vr. 98a. 105 el-Ġnsâf, II, 570. 106 A.e., II, 572.

127

nin i‘râb keyfiyeti’ك de yer alan’َلْواَلَك .2.3.2.2

Kûfeliler ve ‟de bulunan yâ ve kef harflerinin merfû olduğunu ileri

sürmüştür. el-Ahfeş de bu görüştedir. Basralılar ise bu ikisinin mecrûr olduğunu söy-

lemiştir. el-Muberred ve demenin câiz olmadığını, ve şeklinde

ifade edilmesinin vacip olduğunu iddia etmiş, ayette geçen ( …);107

“ Siz

olmasaydınız biz kesinlikle mümin olurduk” ifadesini delil olarak getirmiştir108

.

er-Rummânî, bu meselede, nahivcilerin görüşlerini belirtmiş, el-Halîl, Yûnus

b. Habîb ve Sîbeveyh‟in onu mecrûr kabul ettiğini, el-Ahfeş, bazı eski nahivciler ve

İbnu‟s-Serrâc‟ın ise merfû olduğu görüşünü ileri sürdüklerini söylemiş ve sözüne

şöyle devam etrmiştir: “Mecrûrun alâmeti isti„âre yoluyla merfûnun alâmeti yerine

geçmiĢ olup, gerçekte bu imkânsızdır. Yine mecrûr zamirin merfû zamir yerine geç-

mesi isti„âre yoluyla câiz, hakikatte ise mümtenidir. Mansûb ile mecrûr arasında

alâmetler noktasında bir ortaklığın olması gibi, aralarında hiçbir münasebet bulun-

madığından, mecrûr ve merfûnun müĢterek kılınarak kullanılması câiz değildir. O

hâlde mecrûr zamirin merfû zamirin yerine geçmesi imkânsız bir değiĢikliktir. Bu hu-

susta bizim tercihimiz el-AhfeĢ‟in görüĢüdür. Zira eğer kef harfi cer mahallinde ol-

saydı harfin âmil olması gerekirdi, halbuki mecrûrluk ancak cerrin âmiliyle olur. Cer

etme görevi üstlenen harfin kendisinde izâfet anlamının olması gerekir ve fiilin ye-

rinde bulunup amel etmesi uygun düĢmez. Hâlbuki böyle değildir”109

.

2.3.2.3. ’in ismi hakkında

Kûfeliler ile olumsuz kılınan nekre müfred ismin, “Evde hiçbir

kimse yoktur” misalindeki gibi mu„reb ve mansûb olduğunu ileri sürmüştür. Basralı-

lar ise onun feth üzere mebnî olduğu görüşündedir110

. er-Rummânî ise, es-Suyûtî‟nin

naklettiğine göre Kûfelilerin görüşünü tercih etmiştir. es-Suyûtî‟nin açıklamasına gö-

re; isim müfred yani muzâf veya şibhu‟l-muzâf olmazsa, mebnîdir. Basralıların ço-

107 Sebe‟ (34), 31. 108 el-Ġnsâf, II, 687. 109 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 45b. 110 el-Ġnsâf, I, 366.

128

ğunun görüşü bu yöndedir. el-Cermî, ez-Zeccâcî, es-Sîrâfî ve er-Rummânî mu„reb

olduğunu ve tenvinin mebnî olduğu için değil, tahfîf için hazfedildiğini ifade etmiş-

tir111

. es-Suyûtî‟nin ayrıntıya girmediği bu görüşünü, er-Rummânî Ma„âni‟l-

Hurûf‟unda şöyle dile getirmektedir: “Nekrelerde amel eder. Bu, ” sorusunun

cevabı olduğunda söz konusudur. gibi, ona benzediği için, ismi nasb, haberi ref

eder. Yûnus b. Habîb‟in aktardığı Arapların sözü gibi . Ancak mâ

ba„diyle birlikte mebnîdir. Bu, onun sorusuna cevap olmasındandır. Bu so-

ruya verilecek cevabın olması gerekir. Araplar „i hazfedip anlamını kelâma

tazmîn ederler. Buradaki kelâm harf anlamı tazammun ettiği için, harf anlamı ta-

zammun eden her Ģey mebnîdir kâbilince, mebnî olmuĢtur”112

. Görüldüğü üzere er-

Rummânî burada onu gibi kabul etmiş ancak çıkarımda bulunarak ismi ve kendisi

birlikte mebnîdir demiştir. es-Suyûtî, kanaatimizce sadece ilk bölüme bakarak görüşü

aktarmıştır.

2.3.2.4. Câmid ve müfred olarak gelen haberdeki zamir hakkında

Kûfelilere göre haber eğer (sıfat olmayan isim) olursa, ve

örneklerinde olduğu gibi mubtedâya râci„ bir zamir ihtiva etmesi gerekir. er-

Rummânî de bu görüştedir. Basralılar ise bir zamir ihtiva etmeyeceğini söylemiştir.

Haberin sıfat olması durumunda, misalindeki gibi zamir ihtiva etmesi gerektiği

hususunda icmâ„ vardır113

. es-Suyûtî de benzer bir açıklama yaparak “Haber;

müfred, cümle ve Ģibh cümle olmak üzere üç kısımdır. ġibh cümle, zarf ve mecrûrdur.

Müfred; câmid ve muĢtak diye iki kısımdır. MuĢtak bir masdardan elde edilen sıfat

olup câmid bunun aksidir. Câmidin misalinde olduğu gibi bir zamire ihtimali

söz konusu değildir. el-Kisâ‟î muhtemel olabileceğini söylemiĢtir. el-Basît sahibi bu-

nu, Kûfelilere ve er-Rummânî‟ye nisbet etmiĢtir” demiştir114

.

111 Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 146. 112 er-Rummânî, Ma„âni‟l-Hurûf, s. 55. 113 el-Ġnsâf, I, 55-56. 114 Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 95.

129

2.3.3. Bağdat ekolü doğrultusundaki görüĢleri

er-Rummânî‟yi bazı meselelerde Basralıların görüşünü, bazı meselelerde de

Kûfelilerin söylediklerini paylaşırken görmekteyiz. Ne Basralılara tamamen bir tabi

oluş, ne de Kûfelilere kayma söz konusudur. O, değerlendirmelerini daha çok kişileri

dikkate alarak veya kıyaslayarak ortaya koymuş, incelediği ve aklî hükümler doğrul-

tusunda uygun bulduğu görüşü kabul etmiş, uygun bulmadığını reddetmiş veya ilâve

açıklamalar getirmiştir. Bu noktada o, bazen Sîbeveyh‟in görüşüne muhalefet etmiş,

bazen bütün Basralılara karşı çıkarak Kûfelierin yanında yer almış, bazen de onun

Bağdat ekolünden olduğunu gösterecek her iki ekolün dışında görüşler serdetmiştir.

Ulaşabildiğimiz kadarıyla bu görüşler şunlardır:

2.3.3.1. Haberi ref eden âmil hakkında

Sîbeveyh ve çoğunluk onun âmilinin mubtedâ, bazı âlimler mubtedâ ve

ibtidânın ikisinin birden âmil olduğunu söylerken, el-Ahfeş ve İbnu‟s-Serrâc ref eden

sadece ibtidâdır demiştir115

. er-Rummânî ise, daha önce geçtiği üzere ibtidânın, ha-

berde, mubtedâ gibi müfred olan haber dışında amel etmesinin câiz olmadığını söy-

lemiştir. Zira bu durumda o ya bir cümledir ya da şibh cümledir. Cümle ise ibtidânın

kendisinde „âmil olmadığı şeydir. Cümle unsurları kendi aralarında biri diğerinin

„âmili olduğundan, başka bir „âmil cümlede amel etmez116

. Burada er-Rummânî,

cümle veya şibh cümle şeklinde gelen haber hususunda diğer ekollerden farklı, ken-

dine has bir görüş ortaya koymuştur. Buna göre, cümle olarak gelen haber zaten ken-

di içinde „âmili olduğu için başka bir „âmile gerek bırakmamıştır. Zarf ve mecrûru

gibi şibh cümle şeklinde gelenlerde de mahzûf bir „âmil zaten var olduğu için ikinci

bir „âmile ihtiyaç kalmamıştır.

2.3.3.2. Muzâriyi nasbeden manevî âmil hakkında

Kûfeliler, muzâri fiili nasb eden manevî âmile sarf demektedir. el-Ferrâ‟ bu

ıstılâhı tanımlamış ve konuyu eserinde uzun uzun anlatmıştır. Kısaca açıklayacak

olursak o; nefy ve istifhâm cümlesinde; , , , harflerinden sonra gelen muzârinin

115 A.e., I, 94. 116 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 137a.

130

onu mansûb yapan manevî bir âmil aldığını buna sarf denildiğini belirtir117

. Basralı-

lar bu fiili nasb edenin gizli bir olduğu görüşündedir. Basralılardan el-Cermî ise

vâv, burada atıf harfi olmaktan çıktığı için bizzat nasbedici olmuştur demektedir118

.

Daha önce geçtiği üzere, er-Rummânî sarf yapılarak mansûb okunan ayette geçen

ifadenin şeklinde okunduğu gibi, şeklinde okunduğunu da söy-

lemiştir. Burada; “her iki okuyuĢ da güzeldir, ilki daha açıktır”119

diyerek iki görüşün

de anlamı itibariyle kabul edilebilir olduğunu söylemiştir. Böylece, Bağdat ekolünün,

görüşleri alıp değerlendiren ve çoğu zaman uzlaştıran tavrını sergilemiştir. Ancak

onun, Sîbeveyh‟in eserinde (sarf yerine) gizli bir ile mansûb olduğunu söylediği

şâhid beyit için, el-Kitâb şerhinde sarf ile mansûbtur demesi dikkat çekicidir120

. Zira

burada er-Rummânî Kûfelilerin kullandığı ıstılâhı kullanmış, fakat bu ıstılâhla onla-

rın kastettiği anlamı kastetmemiş görünmektedir121

.

2.3.4. Ekoller dıĢında kalan diğer görüĢleri

Bunların dışında kaynaklarda geçen, er-Rummânî‟nin bir ekol tercihi belirt-

meden yer verdiği veya kaynaklarda ona ait olduğu söylenen fakat eserlerinde böyle

olmadığını gördüğümüz görüşleri de mevcuttur. İnceleyebildiğimiz kadarıyla bazı

görüşlerini buraya almak uygun olur kanaatindeyiz:

2.3.4.1. ile isminin ayrılması

es-Suyûtî bu konuda, er-Rummânî„nin ikisi arasının ve

misallerindeki gibi, fasl edilmesini câiz gördüğünü söylese de122

o, bunu çirkin gör-

düğünü eserinde belirtmiştir123

. es-Suyûtî dışındaki âlimlerin eserlerinde rastlayama-

dığımız bu iddiaya delil olacak bir izahı, er-Rummânî‟nin eserlerinde göremedik.

117 el-Ferrâ‟, Ma„âni‟l-Kur‟ân, I, 33, 235. 118 el-Ġnsâf, II, 555-556. 119 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 120b. 120 A.e., vr. 123b. 121 er-Rummânî en-Nahvî, s. 334. 122 Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 145. 123 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 8a, 19b.

131

2.3.4.2. BaĢına elif-lâm gelen Ġsmu’l-fâilin ameli

Çoğunluk, başında elif-lâm olduğunda mutlak olarak (mâzî, muzâri ve

mustakbel) amel edeceğini söylerken, er-Rummânî‟nin sadece mâzîde ameli câiz

gördüğü nakledilmiştir124

. Ancak el-Eşmûnî bu şekilde kabul edenin el-Mâzinî oldu-

ğunu söylemektedir125

.

2.3.4.3. ’nın sonrasının, öncesinin hükmüne dahil edilmesi

Karîne bulunmadığında onun sonrasının, öncesinin hükmüne dahil edilip

edilmeyeceği konusunda nahivciler ihtilâf etmiştir. er-Rummânî,

misalindeki gibi eğer ikisi aynı cinsten ise bunun câiz olduğunu, değilse olmadığını

söylemiştir126

.

?nın zarf oluĢu dıĢında farklı kullanımı var mıdır‘ِسَوى .2.3.4.4

Kûfeliler onun isim ve zarf olabileceğini söylemiştir. Sîbeveyh ve Basralıların

çoğunluğu zarf ve mansûb olduğunu ileri sürmüştür. ez-Zeccâcî ve İbn Mâlik zarf

olmadığını belirtmiştir127

. er-Rummânî‟nin ise onun çoğunlukla zarf, bazen de gibi

olduğunu söylediği nakledilmiştir128

. Ancak er-Rummânî burada da söylenenlerin

aksine cumhurun görüşüne tabi olmuştur129

.

2.3.4.5. Bedelin ‘âmili

İbn Ya„îş, er-Rummânî‟nin, bedelin „âmilini mubdelun minhin „âmili cinsin-

den mukadder bir „âmil kabul ettiğini nakletmiştir. Ancak er-Rummânî‟nin tevâbi„

konusundaki görüşü onların kendinden öncekilere uymasıdır. Meselâ, sıfatların

mevsûfuna tâbi olduğunu söylemiştir130

. Yine ed-Demîrî, onun, tevâbi„de câiz olan

ikinciye birincinin i„râbının uygulanmasıdır dediğini söylemektedir131

.

124 Hem„u‟l-Hevâmi„, II, 96. 125 el-Eşmûnî, HaĢiyetu‟s-Sabbân „alâ ġerhi‟l-EĢmûnî, II, 301. 126 Hem„u‟l-Hevâmi„, II, 24. 127 el-Ġnsâf, I, 294-296. 128 el-Eşmûnî, HaĢiyetu‟s-Sabbân „alâ ġerhi‟l-EĢmûnî, II, 164; Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 201-202. 129 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 58b. 130 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 187. 131 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 244.

132

2.3.4.6. Nevâsih fiillere gelen zamirin durumu

ve kardeşlerine gelen zamirin, veya şeklide ayrı ya da bitişik ya-

zılması hususunda ihtilâf edilmiştir. er-Rummânî‟nin bitişik yazılmasını tercih ettiği

nakledilmiştir132

. Ancak yine şerhine baktığımızda onun, Sîbeveyh gibi ayrı yazılma-

sını tercih ettiğini görüyoruz133

.

2.4. er-Rummânî’nin Diğer Nahivcilerin GörüĢlerine YaklaĢımı

Tespit edebildiğimiz kadarıyla, er-Rummânî‟nin görüşlerini en çok tercih et-

tiği iki âlimden birisi Sîbeveyh diğeri de İbnu‟s-Serrâc‟tır. Bu yargıya varmamızda

onun, Ma„âni‟l-Hurûf dışında, elimizde mevcut Nahve ve nahivcilerin görüşlerine

yer verdiği iki eserinden başka çalışmasına ulaşamamış olmamızın da etkisi vardır.

O, ikisi arasında tercih söz konusu olduğunda ise kendi ölçüleri doğrultusunda uygun

görüşü kabul etmiştir. Bu noktada bazen Sîbeveyh‟i bazen de hocası İbnu‟s-Serrâc‟ı

tercih ettiği yerler olmuştur. Ancak onun kendi sistematiği ve mantığı içerisinde ma-

kul olan her görüş, sahibine bakılmaksızın değerli addedilmiş ve desteklenmiş, bazen

de kendince bazı şartları taşımadığı için kabul görmemiştir. Onun bu iki nahivci dı-

şında eserlerinde görüşlerine yer verdiği ve değerlendirme yaptığı el-Halîl b. Ahmed,

Yûnus b. Habîb, el-Cermî, el-Muberred, el-Ahfeş ve ez-Ziyâdî gibi, başka âlimler de

mevcuttur.

er-Rummânî‟nin Sîbeveyh‟e fazlaca muhalefet etmediğini söyleyebiliriz.

Mâzin el-Mubârek onun Sîbeveyh‟e karşı çıktığı meselelerin yirmiyi geçmediğini

söylemiştir134

. Daha önce geçen bazı misallerde görüldüğü gibi, kendi eserleri hari-

cinde onun görüşlerini aktaran eserlerde, er-Rummânî‟nin üslûbundan kaynaklandı-

ğını düşündüğümüz, onun düşünceleri hakkında yanlış bilgilendirmeler mevcuttur.

Onun Sîbeveyh ile aynı düşündüğü meselelere birkaç misal vermek uygun olur kana-

atindeyiz.

er-Rummânî, meselesinde Sîbeveyh‟in görüşünü tercih etmiştir. Şöyle

demiştir: “…Ebû „Amr el-Cermî‟den nakledildiğine göre o, ‟nın ‟sini zâid kabul

132 el-Eşmûnî, HaĢiyetu‟s-Sabbân „alâ ġerhi‟l-EĢmûnî, I, 237 vd. 133 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 66a. 134 er-Rummânî en-Nahvî, s. 286.

133

etmiĢ ve vezninin olduğunu ileri sürmüĢtür. Bunun hiçbir doğruluğu yoktur. Zira

bu harf çoğunlukla, isimlerin baĢı ve sonunda zâid bulunur. Ayrıca bu vezin tektir ve

Arap kelâmında benzeri yoktur. Ġlk zikrettiğimiz Sîbeveyh‟in görüĢüdür ve açıkladı-

ğımız üzere doğru olan budur”135

.

er-Rummânî ve kelimelerinin cem„inin ve olduğu şeklindeki

Sîbeveyh‟in görüşünü tercih etmiştir. Sîbeveyh şöyle demiştir: “ ‟ün mukesser

cem„i Ģeklinde gelir. Bu, aslı olmayan az ve nadir bir kullanımdır. Araplar

ve derler”136

. er-Rummânî de benzer bir izahla nâdir yolla gelen bu vezinleri

kabul etmiş, Sîbeveyh‟in görüşünü el-Muberred‟in bu kelimelerin cem„lerini

masdarına haml ederek yine ve geldiği görüşüne tercih etmiştir137

.

Cerrin fiillerde olamayacağı hakkında Sîbeveyh‟in görüşünü zikrederken şun-

ları söylemiştir: “Fiillerde cer olmaz. Zira cer sadece izâfetle olur. Fiil için izâfet

doğru olmaz. Çünkü muzâfun ileyh, muzâfa dahildir ve sonuna tenvin alır. Fiillerde

bu doğru olmaz… ĠĢte Sîbeveyh‟in „illetinin açıklaması böyledir”138

.

Yine o, ma„mûlüne muzâf olan sıfatın ta„rîf değil, tahfîf ifade ettiği ve bu du-

rumda sadece bu muzâf çeşidinin başında bulunmasının câiz olduğu meselesinde

Sîbeveyh, el-Ahfeş, el-Muberred ile aynı düşünmektedir. ez-Zemahşerî de aşağıdaki

görüşe katılmaktadır. el-Muberred‟e göre burada nasb vaciptir. Yine el-Muberred, er-

Rummânî ve ez-Zemahşerî ise ancak zamire muzaf olması hâlinde câizdir demiştir.

Sîbeveyh ve el-Ahfeş de zamir dışında cerri câiz görmemiş, nasbı tercih etmiştir139

.

er-Rummânî‟nin Sîbeveyh‟e muhalefet ettiği meselelerden de burada birkaç

misal vermek uygun olacaktır. er-Rummânî, , , ve gibi, cinslerin

farklılığının görüldüğü bazı masdarların cem„ini Sîbeveyh gibi câiz kabul edip, ,

ve gibi, farklılığın görülmediği masdarların ise cem„inin câiz olmadığını;

135 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 27a. 136 el-Kitâb, II, 182-183. 137 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 150a. 138 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 126. 139 Hem„u‟l-Hevâmi„, II, 48.

134

ancak, Sîbeveyh böyle demese de140

, farklılık ortaya çıktığında ve zihinler bu anlamı

kabul ettiğinde ve gibi cem„lerin kullanılmasının imkânsız olmadığını söyle-

miştir141

.

Yine meselâ o, cinslerin isimlerinin semâ„a dayanan cem„lerine kıyas konu-

sunda Sîbeveyh‟ten ayrılmıştır. Masdarların ve cinslerin isimlerinin cem-i kesretleri

hakkında, eğer isimlerin ve masdarların çeşitleri farklı değilse kıyasen cem„i yapıl-

maz. Farklıysa bu durumda semâ„ yoluyla işitilene onun cem„inin kıyasını Sîbeveyh

kabul etmemiştir. el-Muberred ve er-Rummânî ise bu kıyası kabul etmiştir142

. er-

Rummânî‟nin Sîbeveyh‟e muhalefet edip el-Ahfeş ve el-Muberred‟e katıldığı yerler-

den birisi de; kendisinden önce azlık bildiren gelen ‟dan sonraki kısmın

merfûluğunun câiz oluşu hususundadır. Sîbeveyh, ister olumsuz ister azlık anlamında

olsun geçen bu yerde nasbı uygun görmüş, er-Rummânî ve el-Fârisî ise azlık an-

lamında olduğunda refi câiz görmüştür143

. Nitekim er-Rummânî eserinde; “ eğer

nefyin getirildiği yerde getirilirse nasbtan baĢkası olmaz. Bu, Arapların bilinen ter-

cihidir. Bu hususta baĢka bir görüĢ vardır. Nakîzine göre bir kimse,

dediğinde, bu görüĢe göre refin gelmesi câizdir”144

demiştir.

er-Rummânî, Sîbeveyh haricinde el-Halîl b. Ahmed‟in görüşleriyle ilgili de

izahlar getirmiştir. Meselâ, onun 145

“Bu ikisi kertenkelenin iki yıkık

yuvasıdır”cümlesiyle ilgili burada cerrin câiz olmadığı ve Sîbeveyh‟in câiz olduğu

şeklindeki görüşlerini aktardıktan sonra şöyle demiştir: “el-Halîl burada tesniyelikte

ve arasında karĢıtlık olduğundan cerri câiz görmez. Bu kıyasa göre Sîbeveyh

onu câiz görmüĢtür. Doğrusu el-Halîl‟in dediğidir”146

. Yine başka bir yerde el-

A„şâ‟nın aşağıdaki beyti hakkında Sîbeveyh ve el-Halîl‟in farklı görüşlere sahip ol-

140 Sîbeveyh‟in açıklaması için bkz. el-Kitâb, II, 200. 141 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 174a. 142 Hem„u‟l-Hevâmi„, III, 183. 143 A.e., II, 9. 144 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 109a. 145 Bu misal için bkz. el-Kitâb, I, 217. 146 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 56b.

135

duğunu belirtmiştir. Basît147

“Eğer binerseniz atlara binmek bizim âdetimizdir veya inerseniz, bu durumda

biz inerek de (savaĢan) bir topluluğuz”.

Sîbeveyh‟in kabul etmediği el-Halîl‟in görüşü hakkında er-Rummânî şöyle

demiştir: “el-Halîl‟e göre burada atıf vardır. Bu durumda anlam;„atlara biniyor mu-

sunuz veya konaklıyor musunuz?‟ olur. Yûnus‟a göre isti‟nâfî bir cümle olup

anlam;„veya siz konaklıyorsunuz‟ olur. Sîbeveyh‟in görüĢü burada zayıftır. el-

Halîl‟in te‟vîli ise güzeldir”148

.

Onun, el-Ahfeş‟in görüşüne tabi olduğu yerler de vardır. Meselâ, daha önce

geçen ‟deki kef harfinin durumu hakkında şunları söyler: “Âlimler kef harfinin

yeri hususunda ihtilâf etmiĢtir. el-Halîl, Yûnus ve Sîbeveyh onun cer mahallinde, el-

AhfeĢ, bazı eski dilciler ve Ġbnu‟s-Serrâc ise ref mahallinde olduğunu ileri sürmüĢtür.

Mecrûr zamir isti„âre (geçici) yoluyla merfû zamirin yerine geçmiĢtir (takdîren). Ha-

kikaten ise bu imkânsızdır. Burada biz el-AhfeĢ‟in görüĢünü tercih ediyoruz”149

. Baş-

ka bir yerde er-Rummânî‟yi el-Ahfeş ve İbnu‟s-Serrâc‟ın görüşlerini teyit ederken

görüyoruz. Orada er-Rummânî, mubtedâ gibi olan haberin „âmilinin Sîbeveyh‟in de-

diğinin aksine mubtedâ değil ibtidâ olduğunu söylemiştir150

.

er-Rummânî, zaman zaman el-Muberred‟in görüşlerine de katılmıştır. Mese-

lâ, “Süratli bir hâlde bize geldi” cümlesi hakkında ihtilâf edildiğini söyleyerek

şöyle devam etmiştir: “Bu cümlede ihtilâf edilmiĢtir. Ebu‟l-„Abbâs kıyasa göre böyle

demeyi câiz görmüĢ, Sîbeveyh ise, babında yaygın (gâlib) olmadan hâlin bulunduğu

yerde bulunan bir masdar olduğu için „in orada olmasına karĢı çıkmıĢtır. Ebu‟l-

„Abbâs‟ın görüĢü, güzeldir ve anlayıĢa uygundur. Dolayısıyla masdarı buradan men

etmenin gereği yoktur”151

.

er-Rummânî başka bir yerde el-Ferrâ‟‟ya karşı ez-Zeccâc‟ı haklı bulmuştur.

147 el-A„şâ, Dîvân, s. 149; el-Kitâb, I, 429. 148 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 123a. 149 A.e., vr. 45b. 150 A.e., nr. 1984, vr. 137a. 151 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 16a.

136

Ayette yer alan ( );152

“Elif-lâm-mîm, O, kendinden baĢka bir ilâh

bulunmayan, diri ve yarattıklarını gözetip yöneten Allah'tır” ifadesinde mîm harfinin

hemzenin harekesiyle harekelenmesini câiz gören el-Ferrâ‟‟nın görüşüne karşı çıkan

ez-Zeccâc‟ın görüşünü daha kuvvetli kabul etmiştir153

.

er-Rummânî‟nin İbnu‟s-Serrâc ile aynı düşündüğü meseleler oldukça fazladır.

Meselâ, muzâri fiilin zamanı hakkında onun görüşünü kabul etmiş, Sîbeveyh‟i tercih

etmemiştir. Bu konuda er-Rummânî şöyle demektedir: “Nahivcilerin çoğu ‟nun

Ģimdiki ve gelecek zamana delâletinin müĢterek olduğunu kabul eder. Sadece Ģimdiki

zamana delâlet ettiği, Ġbnu‟s-Serrâc‟ın görüĢüdür. O buna birtakım deliller getirir;

lafzı mutlak bırakıldığında sadece Ģimdiki zaman anlamı anlaĢılır. Meselâ birisi

namaz kılıyor, birisi yiyiyor gibi. Yine insanlar mevcut oluĢlara isim ve alâmetler

koymaya mevcut olmayandan daha fazla özen gösterirler. Çocuk olduğunda ona adı-

nı verir, olmadan önce onu isimlendirmezler. ĠĢte bu, açıkladığımız „illetlerden ötürü

benim (er-Rummânî) tercih ettiğim görüĢtür”154

. Burada er-Rummânî, hocası İbnu‟s-

Serrâc‟ın görüşüne tabi olmuş, içerisinde Sîbeveyh‟in de yer aldığı çoğunluğun görü-

şünün tercih etmemiştir.

Tesniye elifi hakkında ise el-Cermî ve Sîbeveyh‟in görüşlerini vermiş, es-

Suyûtî‟nin o ikisinin bu konudaki görüşlerini açıkladığı cümlelerinin aksini söyle-

miştir. Şöyle demektedir: “Tesniyedeki elif, „âmile göre kelimenin sîgalandığı Ģey

değiĢtiği için i„râb harfidir ve burada i„râb vardır ve her kelimenin sonu „âmile göre

değiĢir. Bu, Sîbeveyh‟in ve aynı zamanda el-Cermî‟nin görüĢüdür”155

. er-Rummânî

burada bu ikisini doğrulamaktadır. es-Suyûtî eserinde, onun bu söylediklerinin aksine

el-Halîl ve Sîbeveyh‟in, elif, vâv ve yâ harflerinde takdiri bir harekenin i„râb alâmeti

olduğunu kabul ettiğini belirtmiştir156

. er-Rummânî daha sonra sözüne devamla, el-

Ahfeş‟in bu görüşe karşı çıktığını, kendisinin el-Ahfeş‟in bu görüşünün geçersizliği-

ni daha önce açıkladığını söylemiştir. Yine İbnu‟s-Serrâc‟ın bu konuda onun i„râbsız

bir i„râb harfi yorumunu eserine almıştır. Ona göre, i„râb harfi i„râba hazır harftir.

152 Âl-i İmrân (3), 1. 153 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 279b. 154 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 128-129. 155 A.e., s. 158-159. 156 Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 48.

137

Meselâ, iĢte bu min cümlesindeki isimleştiği için böyledir. Tesniyedeki elif

ise i„râb için hazır olmayan bir i„râb harfidir. Öte yandan, ez-Ziyâdî‟nin tesniyede

i„râbın, i„râb harfleri dışında meselâ, ‟deki nûn gibi bir şeyle gerçekleştiği görü-

şünü er-Rummânî tamamen yanlış bulduğunu söylemiş ve yanlışlığı izah etmiştir157

.

Diğer nahivcilerin, er-Rummânî‟nin açıklarken kendi görüşlerini de belirttiği bazen

karşı çıkıp bazen onayladığı görüşlerinin tümünü, bu tezin kapakları arasına sığdır-

mak oldukça zordur. Bu yüzden ulaşıp inceleme imkânı bulduğumuz kadarıyla bazı

misaller vererek konuyu izah etmekle yetindik.

Özetle er-Rummânî‟nin Nahiv Usûlündeki yerine baktığımızda kıyas ve „illet

kavramlarının önemini, kendi esaslarını belirlemede mantıkî bir altyapıdan faydalan-

dığını ve aslı ilgilendiren meseleler dışında özgürce fikirleri tarttığını, daha önceden

belirlediği bu kriterler eşliğinde hareket ettiğini ve tercihler yaptığını görmekteyiz.

Zaten „illet ve kıyas terimlerinin varlığı, geçerli gramer sistemlerinin ve dilcilerin or-

taya koyduğu Nahiv Usulünün temel gerçekliğine olan inancın delilidir. Özellikle İbn

Cinnî ve er-Rummânî gibi Mu„tezilî gramerciler açıkça bunun böyle olduğuna inan-

mak istemiş olsalar da, Dilbilimsel nedenselliğin (i„lâlin) “dil insanın bizzat kendi-

sinden daha rasyonel değildir” sonucunu doğuran uzun tartışmalarıyla birlikte, gra-

merciler er-Rummânî‟nin yaşadığı dönem boyunca usulle ilgili münazaralara dalmış-

lardır. Gramer geleneğinde ilk olan İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟üyle birlikte, gramerci

ve fıkıhçıların, mantıksal düşünmenin nazarî sistemini kurma hususunda aşama aşa-

ma hareket ettiği görülmektedir158

.

2.5. er-Rummânî’nin Sarf Ġlmine Dair GörüĢleri

er-Rummânî‟nin Sarf alanında kaleme aldığı Kitâbu‟t-Tasrîf, Kitâbu‟l-

ĠĢtikāki‟l-Kebîr ve Kitâbu‟l-ĠĢtikāki‟s-Sağîr gibi eserlerine ulaşamadığımız için bu

konudaki fikirlerini daha çok onun günümüzde mevcut diğer eserlerinin içerisinden

bulup çıkarmaya çalıştık. Sarf ile ilgili, tezde başka konu başlıkları altında yer veri-

len misaller haricinde, onun Sarf ilmini ilgilendiren tanımları ve yorumları da mev-

cuttur. Burada biz, onun tespit edebildiğimiz kadarıyla, Sarfın ana konularından;

157 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 160-162. 158 M. G. Carter, “Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law”, Islam: Essays on

Scripture,Thought and Society, s. 109.

138

iştikāk tanımı ve yorumu, kelime ve kelime çeşitleri gibi, Sarfın temel meselelerine

yaklaşımını gözden geçireceğiz.

2.5.1. er-Rummânî’nin iĢtikāka bakıĢı

İştikāk kelimesi, fiilinin masdarı olup sözlükte bir şeyi başka bir şeyin

yapısından elde etmek, türetmek, almak şeklinde geçmektedir. Kelâmın iştikākı ise;

sözü sağa sola sokmak, çekmek anlamındadır. Ayrıca harfin harften elde edilmesi,

hasımların asıl maksattan ayrılarak husumeti sağa sola saptırmaları, atın sağa sola

gitmesi, koşması gibi anlamlar da mevcuttur159

.

er-Rummânî “iştikāk”ı şöyle tarif etmiştir: “Çekimlerinde asla uygun olarak

getirilen fer„in asıldan elde edilmesidir”160

. “Tasrîf”in tanımını ise şöyle yapımştır:

“BirĢeyin çeĢitli Ģekillere dönüĢmesidir”161

. Başka bir yerde, daha geniş bir biçimde

“tasrîf”i şöyle tanımlamıştır: “Tasrîf, tıpkı anlamın çeĢitli delâletlere dönüĢmesi gibi,

onun çeĢitli anlamlara dönüĢmesidir. Anlamın yeni anlamlara dönüĢmesi, iĢtikākta

asl olanın çeĢitli anlamlara dönüĢmesi gibidir. Meselâ, kelimesinin sıfatlarının

anlamına dönüĢmesi böyledir. O; , , , ve yine , , ,

ve anlamlarındaki gibi değiĢtirilir... Tasrîfin bu türünde, onu ortaya koya-

rak ve ona delâlet ederek iki taraflı çevreleyen anlamlar sebebiyle anlamın ortaya

çıktığı etkileyici bir beyân vardır”162

.

Ona göre, iştikākın anlama delâleti, beyânda bir isim veya sıfat zikredilmeden

gerçekleşir. Meselâ , onlardan birisi için isim veya sıfat belirtmeksizin ve ‟e

de delâlet eder. Zira anlam, her ne kadar kendisinde yoksa da, müştak sıfatın anlamı-

nı da ihtiva etmiştir163

. er-Rummânî, iştikākta asl olanın masdar olduğunu söyleyen-

lerdendir. O, fiilin kendisinden alındığı şeyin masdar olduğunu söylemiş, misal ola-

rak ve ‟de ‟ın anlamının bulunduğunu, fakat „da bu fiillerin

159 Lisânu‟l-„Arab, X, 185, “ ”mad. 160 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 39. 161 A.y. 162 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 101. 163 A.e., s. 107.

139

anlamının hiçbirisinin mevcut olmadığını söylemiştir164

. Yine fiilin, masdardan müş-

tak olduğunu eserinin başka bir yerinde belirtmiş165

, el-Hudûd‟ta da masdarı, fiilin

kendisinden alındığı hâdisin ismi166

diye tanımlamıştır. er-Rummânî masdarın asıl

olmasının „illetini şöyle açıklamışıtr: “Fiil masdardan alınmıĢtır, zira o, tıpkı iĢlen-

miĢ gümüĢ mücevherlerin hepsinin içerisinde gümüĢ bulunması gibi fiil çekimlerinin

hepsinde bulunur”167

. er-Rummânî bu görüşüyle Sîbeveyh ve Basralıların çoğunluğu

gibi düşündüğünü ortaya koymuştur. Bunun dışında üç görüş daha vardır. Bunlar; sı-

fatın ve masdarın aslının fiil olduğunu ileri süren Kûfelilerin görüşü, el-Fârisî ve

„Abdulkāhir el-Curcânî tarafından ileri sürülen masdarın fiilin, fiilin de sıfatın aslı

olduğu görüşü ve İbn Talha tarafından ileri sürülen fiil ve masdarın mustakil asıllar

olduğu ve birbirinden türemediği görüşüdür168

.

er-Rummânî haricinde iştikākla ilgili eser kaleme alan âlimler arasında; el-

Asmâ„î, Kutrub, Ebu‟l-Hasan el-Ahfeş, Ebû Nasr el-Bâhılî, el-Muberred, İbn

Dureyd, ez-Zeccâc, İbn Serrâc, İbn Hâleveyh ve İbn Cinnî bulunmaktadır169

.

2.5.2. er-Rummânî’de kelime ve kelime çeĢitleri

er-Rummânî, el-Kitâb şerhinde Sîbeveyh‟in “kelâm” yerine “kelim”i neden

tercih ettiğini açıklamaya çalışmıştır. Ona göre “kelim” şeklinin tercih edilmesinin

sebebi, onda bölümlere ayrılma anlamının olmasıdır. Zira “kelim”, “kelime”nin

cem„idir. Böylece onun, isim, fiil ve harfe taksim edildiği anlaşılır. er-Rummânî de

kelime çeşitlerinin isim, fiil ve harf diye üç olduğunu belirtmiş ve her birini açıkla-

mıştır. Onun tarifine göre isim; herhangi bir zamana tahsis edilmemiş bir anlama ge-

len kelimedir. Fiil; zamana tahsis edilmiş bir anlama gelen kelimedir. Harf; kendisin-

den başkasındaki anlamından dolayı, ancak kendisinden başkasıyla birlikte bir anla-

ma delâlet eden kelimedir170

. el-Hudûd‟unda ise tariflerin son kısmına isim için

“fâidenin delâletiyle”, fiil için ise “beyânın delâletiyle” ifadelerini eklemiştir171

.

164 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 107. 165 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 267b. 166 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 28b. 167 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 107. 168 el-Ġnsâf, I, 235-245; Hem„u‟l-Hevâmi„, I, 186. 169 el-Antâkî, Dirâsât fî Fıkhi‟l-Luğa, s. 331; Fî Usûli‟n-Nahv, s. 152. 170 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 107. 171 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 27b.

140

Beyân, er-Rummânî‟ye göre bir isimle, sıfatla veya anlam için isim ve sıfat

olmadan, misalindeki gibi “te‟lîf”le gerçekleşir. Buradaki te‟lîf, isim veya sıfat

zikredilmediği hâlde mülkiyete delâlet etmektedir. Yine ona göre, isim ve sıfatların

delâleti sınırlıdır. Bu şekilde olan te‟lîfin delâletinin ise bir sınırı mevcut değildir172

.

O, bu son cümleyi, mucizenin ortaya çıkması için mu„âraza yoluyla meydan okuma-

nın doğruluğu hususunda delil olarak kullanmıştır. er-Rummânî‟nin lafız ve kelâm

tarifi ise şöyledir: “Lafız, ağızdan çıkan kelâmdır. Kelâm ise bir araya gelmesiyle bir

anlama gelen harflerden oluĢan Ģeydir”173

.

Bu iki başlık haricinde, er-Rummânî‟nin Sarf ilmini ilgilendiren görüşleriyle

ilgili birkaç misal vermek uygun olur kanaatindeyiz. Meselâ, er-Rummânî, fiil gibi

amel eden isimlerin beş tane olduğunu söylemiştir. Bunlar;

a) İsmu‟l-fâ„il: Meselâ, ismu‟l-fâ„il şu cümlelerde , gibi amel etmiştir;

ve .

b) es-Sıfatu‟l-muşebbehe: örneğinde olduğu gibi.

c) es-Sıfatu gayru‟l-muşebbehe: ve . Eğer

cümlesinde kelimesi mecrûr okunursa bu câiz değildir. Zira zâhir bir isim,

bu sıfatla ref edilemez. Bu sıfat, zamiri veya zamir menzilesinde olanı ancak ref eder.

cümlesinde âid zamir bulunduğu için câizdir. Zamir kaldırıldığında

zâhir bir ismi ref etmesi câiz olmaz. Bu durumda, cümlesi gibi

mubtedâ haber hâline dönüşür. cümlesinde ise sıfat ismu‟l-fâ„il‟e

benzediği için i„râbda öncekine, anlamda sonrakine tabi olur.

d) İsim fiil: Zeyd‟i terk et anlamındaki cümlesi gibi.

e) Masdar: cümlesi böyledir. Yine (

);174

“Yahut açlık gününde yakınlığı olan bir yetime yemek yedirmektir” ayetleri

172 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 107. 173 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 42. 174 Beled (90), 14-15.

141

de böyledir175

.

Başka bir yerde „alem olarak kullanılan ismin cem„i hakkında ise şöyle de-

miştir: “Müzekker bir isim bir adamın ismi olduğunda, onun cem„inde durum,

mükesser veya vâv-nûn ile gelmesinin câiz olmasıdır. Zira o, artık „alem isimliğe

yükselmiĢ ve bu Ģekilde, akıllılar için olduğundan sâlim cem„ olma üstünlüğünü hak

etmiĢtir. Onun, akıllı olmayanlardaki gibi mükesser cem„ gelmesi de câizdir. Meselâ,

ve gibi. Bir „illetle, nâdir yolla gelenler hariç, cins isimler vâv-nûn ile cem„

yapılmazlar”176

. Bu şekilde onun, cem„ çeşitleri arasında üstünlük açısından bir kar-

şılaştırmaya gittiğini görmekteyiz. Bu misalleri çoğaltmak mümkündür.

2.6. er-Rummânî’nin Anlambilim Açısından Değeri

er-Rummânî‟nin nahiv anlayışında onun anlama ve anlamlandırmaya, mese-

lelerin, Nahvin genel örgüsü içerisindeki mana değerinin ve yerinin kavranmasına

büyük önem verdiğini söylemek yanlış olmaz. Bu noktada o, günümüzde Dilbilim ve

ondan ayrılarak mustakil bir bilim dalı hâline gelmiş, özellikle Anlambilim konuları

arasında bulunan birçok meseleye o dönemlerde açıklamalar getirmiştir. Kanaatimiz-

ce, er-Rummânî‟yi değerli kılan şeylerden birisi de budur. er-Rummânî‟nin Anlambi-

lim açısından önemine geçmeden önce, bu alanda yapılan çalışmaların kısa bir tari-

hini vermek uygun olur kanaatindeyiz.

Dil ve anlam konusundaki uğraşların günümüzde ele alınıp değerlendirildiği

bilim dalları Dilbilimin (Linguistics) ve onun alt disiplini olup, son dönemde müsta-

kil bir bilim dalı olarak kendini gösteren Anlambilim (Semantics)‟dir. Dilbilim‟in

birçok tanımı yapılmıştır. En kısa tanımı, dili inceleyen bilim, dilin bilimi şeklinde

yapılabilir177

. Doğan Aksan ise daha geniş bir biçimde Dilbilimi; “Dilin bütün özel ve

genel niteliklerini, yani herhangi bir dile, bir dil öbeğine özgü ya da bütün dillerde

görülen özellikleri, dil olaylarını araĢtırma konusu edinen, dilin ortak ya da tek özel-

liklerini inceleyen, konuları birçok bilim dallarıyla iliĢkili ve geçiĢme hâlinde bulu-

nan geniĢ çerçeveli bir bilimdir” diye tanımlamaktadır178

.

175 er-Rummânî, Ma„âni‟l-Hurûf, s. 236-237. 176 er-Rummânî, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1077, vr. 296b. 177 Mario Pei, Invitation to Linguistics, s. 1; Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I, 14. 178 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I, 24.

142

Dilbilimin görevleri arasında; ulaşabildiği bütün dilleri tasvîr etmek, bu dille-

rin tarihini incelemek, her dil ailesindeki ana dillerin ilk görünümlerini ortaya koy-

maya çalışmak, dillerde sürekli ve evrensel biçimde kendini gösteren kuvveleri araş-

tırmak, tarih boyunca vuku bulan tek tek olayları açıklamak için genel kurallar bul-

mak, kendi sınırlarını çizmek ve kendi kendisini tanımlamak vb. yer almaktadır179

.

Genel Dilbilim alanında ilk büyük kitabı 1836 yılında, Wilhelm von

Humbdolt kaleme almıştır. Saussure de bu bilimi aynı isimle ifade etmekteydi180

.

Sonraki zamanlarda Tarihsel Dilbilim dönemini müteakip, özellikle Saussure‟ün

ölümünden sonra iki öğrencisi tarafından, Cenevre Üniversitesinde verdiği derslerin

Genel Dilbilim Dersleri “Cours de Linguistique Generale” adında bir kitap hâlinde

yayımlanması, onun nazariyesinin anlaşılmasını ve yerleşmesini sağlamış, Çağdaş

Dilbilim sınırlarına ilk adım atılmıştır181

. Saussure ile bağımsızlığını kazanan Dilbi-

limsel yaklaşım üslûp açısından yeni bir hedefe yönelmiştir. Saussure, toplum haya-

tını geniş bir bağıntılar ağı, çeşitli seviyelerde anlaşma, bildirişme sağlayan anlamlı

birimlerin ya da göstergelerin kurduğu bir çevrim olarak ele almış, dili bu bütündeki

yerine oturtmuştur. Dilin konusu artık toplumsal dil oluvermiştir182

. Dil, artık bir dizi

kelime sayılmaktan çıkmış belki yine kelimelerden kurulu fakat belli bir düzen, belli

bir sistem gösteren bir mekanizma olarak kabul edilmeye başlanmış183

, böylece dille-

rin kendine özgü birer düzeni ve örgüsü bulunduğu görüşü ortaya çıkmış oluyordu184

.

Dile ilişkin bakış açılarının farklılığı, değişik Dilbilim dallarının doğmasını

sağlamıştır. En önemli Dilbilim dalları; Phonetics (Sesbilim), Phonology (Yapısal

Sesbilim), Morphology (Biçimbilgisi), Syntax (Dizimbilgisi), Semantics (Anlambi-

lim), Lexicology (Sözcükbilim), Lexicography (Sözlük Bilgisi), Onomastics (Adbi-

lim) ve Dialectology (Lehçebilim) şeklinde sıralanabilir185

.

Henüz yeni bir bilim dalı olması nedeniyle, Dilbilim kelimesi üzerinde Arap

dilcileri arasında bir kavram kargaşası yaşanmıştır. Subhî es-Sâlih gibi kimi dilciler,

179 Ferdinand de Saussure, Course in General Linguistics, s. 6. 180 Leonard Bloomfield, Language, s. 18; Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I, 24. 181 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I, 21-22. 182 Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve Ġlkeleri, s. 22. 183 Özcan Başkan, Lengüistik Metodu, s. 59. 184 A.e., s. 61. 185 Dilbilim alt dalları ve diğer konularda geniş bilgi için bkz. Mario Pei, Invitation to Linguistics, s. 9-

19; Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I, 24-33; el-Antâkī, Dirâsât fî Fıkhi‟l-Luğa, s. 12.

143

Araplar arasında böylesi konularda yazılan eserlerde bu adın yaygın olmasını ileri sü-

rerek ıstılâhını, başta Mahmûd es-Si„rân olmak üzere bazıları da batılı meslek-

taşlarının Dilbilim‟i, dilin bilimi “ou science du langage” diye nitelendirdiklerini, ay-

rıca Arapça eski, yeni eserlerde modern Dilbilim‟e ait herhangi bir konunun yer al-

madığını söyleyerek ıstılâhını tercih etmiştir. Muhammed el-Mubârek, Alî

Abdulvâhid Vâfî gibi dilciler ise iki terim arasında herhangi bir fark görmemişler-

dir186

. el-Mubârek‟in vurguladığı gibi bazen de özel anlamıyla dillerden herhangi bi-

risinin niteliklerini, özelliklerini, gelişimini ve kanunlarını inceleyen “Özel Dilbilim”

anlamında veya “Arap Dilbilimi” anlamında ıstılâhı kullanıla-

bilir187

. İlginç bir şekilde er-Rummânî, günümüzde Arap Dilbilimi anlamında kulla-

nılan adlandırmasına yakın bir adlandırmayla yine ıstılâhını kullanmış-

tır. Şerh ettiği bir konunun sonunda o şöyle demiştir: “Sana açıkladığım bu Ģeyi te-

fekkür et! Zira o, bu babın fıkhıdır ( )”188

.

Arap nahvini batıda yazılan gramer kitaplarını örnek alarak yenileme gayret-

leri XX. yüzyılda „Alî „Abduvâhid Vâfî, İbrâhîm Enîs, Temmâm Hasan,

„Abdurrahmân Eyyûb, Mahmûd Si„rân, Tâhâ „Abdulhamîd Tâhâ ve Kemâl Bişr gibi

dilciler tarafından sürdürülmüştür. Bu dönemde özellikle Ferdinand de Saussure ve

onun Linguistics anlayışından bir etkilenme söz konusudur189

. Yine bu dönemde,

özellikle modern metotlar kullanılarak, eski Arap Nahvini yeniden ele almaya ve

onun geçerli değerlerini, çağdaş Dilbilim sonuçları ve gramer kültürüyle karşılaştır-

maya yönelik gayretler ortaya çıkmıştır. Başka bir gayret de yeni Nahvi, yani Arap

dilinin yapısını ve kendi iç mantığını belirleme metotlarını kullanarak, eski Arap

nahvinden elde edilen sonuçlar eşliğinde, Arap dilinin yeniden tanımlanması gayreti-

dir. Modern dönemde Arap diline yönelik yapılan araştırmalarda, hem Nahvin hem

de Mantığın verilerinin birlikte dikkate alınması, onu eski Nahiv anlayışından kısmen

ayırmıştır. Neticede günümüz âlimlerinin gösterdiği bütün bu gayretler, eski Nahvin

186 el-Antâkī, Dirâsât fî Fıkhi‟l-Luğa, s. 10. 187 Muhammed el-Mubârek, Fıkhu‟l-Luğa ve Hasâ‟isu‟l-„Arabiyye, s. 20. 188 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 59a. 189 İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 305.

144

mantığı ile yeni Arap dilbiliminin mantığının mezcedilmesini sağlamıştır190

.

Her dilde lafız-anlam ilişkisini ilgilendiren eşanlamlı, benzer anlamlı, çokan-

lamlı kelimeler vardır ve bu kelimeler kullanıldıkları her cümlede farklı anlamlar

alabilmektedir. Meselâ, başta organlar, vücut bölümleri gibi unsurlar her dilde çokan-

lamlıdır191

. Yine teşbihler, mecazlar, kinâyeler, istiâreler, cinaslar, tevriyeler, kısaca

bütün bu dil ve edebiyat sanatları, anlam değişmelerinin, çeşitli anlamları bir lafızla,

bir anlamı ise çeşitli lafızlarla ifade etmenin tarih boyunca süregelen bir ispatı ve uy-

gulaması olmuştur. Her dilde bu türden dil sanatları yapılmış, kelimeler, sahip olduk-

ları ilk anlamları dışında, bazen asıl anlamlarını dahi unutturacak biçimde farklı is-

temlerin taşıyıcıları olmuştur. Kelimelerde dile gelen bu çeşitlilik, hiçbir zaman dilin

zaafı olarak görülmemiş, aksine sözcüklere yüklenen anlam zenginliğinin bir göster-

gesi addedilmiştir192

.

Batıda ancak XX. yüzyılla birlikte tam anlamıyla farkına varılan anlamın de-

ğeri konusu, bu asırdan sonra yoğunlaşan anlam incelemeleri ve lafız-anlam ilişkisi-

nin sonuçlarına yönelik tespitlerle Anlambilim alanının doğmasını ve gelişmesini

sağlamıştır. Hâlbuki, Arap dili ile uğraşan kimseler bu alana çok önceleri girmişler

ve lafız-anlam ilişkisini ortaya koyan birçok eser kaleme almışlardır193

. İslâmiyet‟in

çok öncesinden başlayıp günümüze değin devam eden bir süreç içerisinde oluşan

kültür birikimi, kültür alış verişleri ve Sâmî dilinden kalan elverişli alt yapı, bizce

Arapçayı kelime haznesi zengin ve semantik yönü ağır basan bir dil hâline getirmiş-

tir. Neticede duygular en iyi ve çeşitli şekillerde ifade edilmiş, Arapça, şiir ve hitabet

gibi edebî ürünlerin neşvu nemâ bulduğu zengin bir dil oluvermiştir. Bu noktada IV.

yüzyılla birlikte başta er-Rummânî olmak üzere, ez-Zeccâcî, İbn Cinnî, İbn Fâris, es-

Suyûtî vb. dilciler Dilbilim alanına dahil edilebilecek konulara değinmişlerdir. İbn

Cinnî‟nin çalışmaları, dil araştırmalarında yeni ufuklar açmış; İbn Fâris, modern Dil-

bilimin birçok konusuna değinmiştir194

.

Dilbilim ve özelde Anlambilim açısından er-Rummânî‟nin çalışmaları değer

190 Munye el-Hamâmî, “„Alâkatu‟l-Binyeti‟n-Nahviyye bi‟l-Binyeti‟l-Mantıkiyye”, Dirâse Lisâniyye,

c. 3 (1997), s. 68. 191 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, III, 189. 192 Dücâne Cündioğlu, Kur‟ân‟ı Anlama‟nın Anlamı, s. 50-51. 193 Muhammed el-Mubârek, Fıkhu‟l-Luğa ve Hasâ‟isu‟l-„Arabiyye, s. 154. 194 Hâmid Hilâl, „Ġlmu‟l-Luğa beyne‟l-Kadîm ve‟l-Hadîs, s. 40-41.

145

taşımaktadır. Özellikle onun harfler ve anlamlarına yönelik çalışması, i„râbı anlam

yönüne dikkat çekerek ele alıp incelemesi, Belâgatta ilk sayılabilecek anlamı gözeten

sınıflandırmalar, günümüzde Anlambilim sınırları içerisinde ele alınan başlıklardan

birkaçıdır.

2.6.1. er-Rummânî’ye göre harfler ve anlamları

er-Rummânî Ma„âni‟l-Hurûf adlı eserinde harfleri önce harf sayısına göre;

birli, ikili, üçlü şeklinde sıralamış, daha sonra hemzeden başlayarak her bir harf için

çeşitli misaller vererek açıklamalar yapmıştır. Başka bir tasnife daha giderek “elifler,

lâmlar, yâlar, hâlar, nûnlar ve tâlar” gibi harfleri ortak başlıklar altında toplayarak

izah etmiştir. Cümledeki fonksiyonu itibariyle harfleri „âmil ve hâmil („âmil olma-

yan) diye değerlendiren er-Rummânî, dahil olduğu cümle öğesi itibariyle de harfleri

bölümlere ayırmıştır. Buna göre harfler:

a) Sadece isme dahil olanlar; Meselâ, , isimlerine dahil olan takısı.

b) Sadece fiile dahil olanlar; ve fiillerine gelen ve .

c) Sadece cümleye dahil olanlar; cümlesindeki soru hemzesi ve

cümlesindeki olumsuzluk bildiren .

d) İsmi başka bir isimle irtibatlandırmak için ona dahil olanlar;

cümlesinde geçen vâv harfi.

e) Fiili başka bir fiille irtibatlandırmak için ona dahil olanlar;

cümlesindeki vâv harfi.

f) Cümleyi başka bir cümleyle irtibatlandırmak için ona dahil olanlar;

cümlesinde geçen böyledir. Aslı, “Zeyd geldi, „Amr

çıktı” şeklinde, birisi doğrulayan, diğeri ise yanlışlayan iki haberdir. ile tek bir ha-

ber hâline gelmiştir. Doğrudur veya yanlıştır hükmü bir araya gelmiştir ve sayesin-

de tek bir haber bildirdiklerinden bu ikisinin artık birbirinden ayrılması câiz değildir.

Meselâ, “Bana gelirsen sana ikram ederim” cümlesinde gelme olmadan

ikramda bulunulursa ikramda doğruluk ve gelmede de yanlışlık sahih olmaz. Zira

cümlenin tümü tek bir haberdir.

146

g) İsmi bir fiille irtibatlandırmak için ona dahil olanlar; cümlesinde ,

onu gitme fiili ile bir araya getirmek için Zeyd ismine dahil olmuştur. Şayet bu harf

ona dahil olmasaydı fiille birleşemeyecekti. Zira, demek câiz değildir195

. Gö-

rüldüğü gibi er-Rummânî ele aldığı meseleleri sistematik tarzda incelemeye özen

göstermiştir.

er-Rummânî, ileride yer vereceğimiz, kelimeler arasında eş anlamlılıktan zi-

yade yakın anlamlılık ilişkisini gözettiği gibi, harfler arasında da anlam ve kullanım

farkları olduğunu söylemiştir. Meselâ o, Ma„âni‟l-Hurûf adlı eserinin son kısmını

harfler arasındaki farklara ayırmıştır. Birkaç misal vermek yerinde olacaktır:

a) arasındaki fark; zikri geçen cümlenin ayrıntılı izahını yaptığından

ötürü, isti„nâf içindir. ise böyle değildir. Zira o, şüphe, hayret, ibâha hususlarında

anlamındadır.

b) arasındaki fark; ikisi birbirinin yerine kullanılmazlar, zira isti‟nâf

diğeri masdar anlamı içindir. Üç yerde kesrelidir. Bunlar; ibtidâ, “kavl”den sonra ve

haberine lâm geldiğinde. Bunların dışında kalan masdar anlamı ihtivâ ettiği yerlerde

fethalıdır. Görüldüğü gibi er-Rummânî kaynaklarda oldukça geniş anlatılan bu konu-

yu anlaşılır bir tarzda kısaca bu şekilde ifade etmiştir.

c) arasındaki fark; , anlamında soru hemzesi muadili olan bir istifhâm

veya soruyla bağlantıyı kesmek içindir. ise böyle değildir. Zira onunla soru yapıl-

maz. Aslı, iki şeyden birisi için olmasıdır196

.

2.6.2. er-Rummânî’nin terâduf anlayıĢı

er-Rummânî, el-Elfâzu‟l-Muterâdifetu‟l-Mutekāribetu‟l-Ma„nâ isimli eserini

yakın anlamlı kabul edip, 142 ortak başlık altında topladığı kelimelere ayırmıştır.

Eserine, sadece muterâdif değil, aynı zamanda mutekārib yani anlam yakınlığı olan

lafızlar adını vermesi bir ayrımı gözettiğini göstermektedir. Muterâdif kelimeler hak-

kında er-Rummânî‟ye ait genel tespitlere geçmeden önce, terâdufle ve Arap dilinde

195 er-Rummânî, Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf, s. 168; Ma„âni‟l-Hurûf, s. 234. 196 er-Rummânî, Ma„âni‟l-Hurûf, s. 238-240. Harflerin tümüyle ilgili er-Rummânî‟nin görüşlerini bu-

raya alma imkânı olmadığından sınırlı sayıda bazı konular ve misaller seçilmiştir.

147

bu konuda yapılan çalışmalarla ilgili bilgi vermek uygun olacaktır.

“Terâduf”, kökünün babına nakledilmesiyle elde edilmiş bir masdar

olup, sözlük anlamı; “Bir şeyin başka bir şeye tâbi olması, onu izlemesi, peşinden

gitmesi” şeklindedir197

. Istılâhî tanımı ise; iki ya da daha fazla lafzın aynı anlama

gelmesidir198

. Muterâdif lafızların ortaya çıkış sebeplerini şöyle özetleyebiliriz:

1) Bazı kelimelerin mecâz yoluyla muterâdif kılınması; Meselâ, ve

kelimeleri böyledir. “vücut azası dil” lafzı, mecazî kullanımda “konuşma dili”

anlamı kazanmış, zamanla çok kullanılır olmuş ve asıl anlam gibi telakki edilmiştir.

Yine, ve arasında da benzer bir durum söz konsudur. , göz anlamına

gelirken, mecazî olarak casus anlamı kazanmış, zamanla çok kullanılır olmuş ve asıl

anlam gibi kabul edilmiştir.

2) Kelimenin sıfatlarının isim yapılarak muterâdif kılınması; Meselâ, aslanın

Arapça karşılığı ‟dir. Bunun haricindeki , , vb. lafızların her biri onun

zamanla asıl ismi gibi telakki edilen birer sıfatıdır.

3) Lehçe farklılıkları; Örneğin Himyer lehçesine göre fiili, fiiliyle

“oturdu” anlamında muterâdiftir199

.

Terâduf konusunda dil âlimleri değişik görüşler ileri sürmüştür. Bazıları

muterâdif kelimelerin Arap dilinde varolduğunu kabul ederken, bazı dil âlimleri de

bunu reddetmiştir. Reddedenler içerisinde ilk olarak İbnu‟l-A„râbî‟yi görmekteyiz.

O, Arapların bir anlam için kullandığı her bir kelimenin diğerinde olmayan farklı bir

anlamı da karşıladığını ifade etmiştir200

. Daha sonra öğrencisi Sa„leb de onun gibi

düşünmüştür201

. İbn Fâris‟i de, hocası Sa„leb‟e tâbi olmuş görmekteyiz. İbn Fâris

eserinde; “Bu konuda bizim görüĢümüze gelince, isim tektir, ondan sonraki lakaplar

ise birer sıfattır, örneğin; kılıç dendiğinde akla gelen lafzıdır. Diğer kelimeler özellik

ifade eden birer sıfattır...” diyerek muterâdif lafızları kabul etmediğini belirttikten

197 İbn Fâris, Mu„cemu Mekâyîsi‟l-Luğa, II, 503, “ ” mad.; İbn Manzûr, IX, 114, “ ” mad. 198 es-Suyûtî, el-Muzhir, I, 402; et-Tehânevî, KeĢĢâfu Istılâhâti‟l-Funûn, I, 578. 199 Hâmid Hilâl, „Ġlmu‟l-Luğa beyne‟l-Kadîm ve‟l-Hadîs, s. 299. 200 es-Suyûtî, el-Muzhir, I, 399-400. 201 ez-Ziyâdî, et-Terâduf fi‟l-Luğa, s. 198.

148

sonra hocasının görüşünden bahsetmiştir202

. Bu grubun görüşleri özetlenecek olursa;

kullanılan bir kelimenin başka kelimede olmayan bir anlam ihtiva ettiği, ayrıca ismin

tek, bunun dışında kalan diğerlerinin sıfat kabul edildiği şeklinde bir görüşe vardıkla-

rı söylenebilirir. Yine İbn Durusteveyh, Arapçada muterâdif lafızların varlığını kabul

etmemiştir. Yukarıdaki dilcilerin yanısıra er-Râgıb el-Isfahânî muterâdif kelimelerin

varlığını inkâr edenler arasındadır203

. Terâdufü reddedenlerden birisi de Ebû Hilâl el-

„Askerî‟dir. O, biraz daha farklı bir yaklaşımla ismin; işaretin delâleti yoluyla bir an-

lam ifade eden kelime olduğunu, dolayısıyla o şeye bir kez işaret edildiğinde artık bi-

lindiğini, ikinci, üçüncü işaretlerin, isimlendirmelerin gereksizliğini belirtir ve o hâl-

de bunların isim ve sıfat olmadıklarını, “furûk” adını verdiği farklı anlamlara sahip

kelimeler olduğunu vurgular, eserinde aralarında anlam farkı bulunduğunu söylediği

birçok misale yer verir204

. Aralarında anlam farkı olan kelimelere misal olarak,

“ayakta iken oturmak” anlamındaki ve “daha aşağıda bulunan bir yerden başka bir

yere oturmak (yatarken kalkıp oturmak gibi)” demek olan fiilerini verebiliriz205

.

Muterâdif lafızların varlığını kabul edenler ise; şâyet bunlar anlamları farklı

lafızlar olsalardı bir şeyin kendi ibâresi dışında ifade edilmesi mümkün olmazdı.

Halbuki yerine denilebilir. Eğer ve birbiri yerine kullanılma-

saydı, bunu onunla ifade etmek yanlış olurdu. O hâlde, iki lafızla aynı anlamı elde

etmek mümkündür iddiasını öne sürmüştür206

. Ancak İbn Fâris, “Biz iki farklı lafız

birbiri yerine kullanılamaz demiyoruz, sadece her bir kelimede diğerinde olmayan

bir anlamın bulunduğunu söylüyoruz” 207

diyerek karşı çıkmıştır.

Özet olarak verilmeye çalışılan bütün bu izahlar çerçevesinde denilebilir ki;

genelde bir anlamın birden fazla lafızla karşılanması mümkündür, ancak aralarında

küçük anlam farklarının bulunması söz konusudur. Nitekim hiç bir dilde, birbirinin

tam aynı anlama gelen birden fazla yerli sözcüğün bulunmadığı, bütün âlimlerce ka-

bul edilen bir görüştür ve bu yüzden eşanlamlıları “yakın anlamlı kelimeler” diye dü-

202 İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 97-98. 203 ez-Ziyâdî, et-Terâduf fi‟l-Luğa, s. 201. 204 el-„Askerî, el-Furûku‟l- Luğaviyye, s. 12-13. 205 İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 98-99. 206 es-Suyûtî, el-Muzhir, I, 404; Kaddûr, Medhal ilâ Fıkhi‟l-Luğati‟l-Arabiyye, s. 207-208. 207 İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 99.

149

şünmek yerinde olur. Ancak, Türkçede tam aynı anlamda olan; deprem, zelzele, yer

sarsıntısı, Arapçada , , gibi eşanlamlı unsurların da dilde görülebileceğini

unutmamak gerekir208

. O hâlde her lafzın muterâdifi vardır demek zor olduğu gibi,

muterâdif lafızlardaki anlam farkını isbat etmek güç olmasına rağmen, dilin anlam

zenginliğini ortaya koyması açısından önemlidir209

.

er-Rummânî, lafız-anlam ilişkisi hakkında şunları söylemektedir: “ÇeĢitli an-

lamlara delâlet etmesi doğru olan, lafızlardır. Delâlet etmesi doğru olmayan ise itti-

fak hâlindeki lafızlardır. Zira bu delâlet, burhana dayalı bir delâlet değil ki,

“medlûlun „aleyh”ine, delâlet doğru olduğunda anlam doğru olmuĢ ve anlam doğru

olmadığında bu delâlet doğru olmamıĢtır Ģeklinde tahsis söz konusu olsun. Bu Ģekil-

dekine mutlaka tahsis gerekir. Bu Ģekilde tahsis olmadan anlamın baĢka bir Ģeyle an-

laĢılır kılınması bunda yeterli değildir. Zira bazen fiil, buna dair bir delil yokken o fi-

ili yapmaktan „aciz olan‟ anlamıyla anlaĢılabilir. Çünkü, Ģayet o fiili yapmaktan aciz

olma anlamı doğru değilse, fiilin birlikte bulunduğu Ģey üzerindeki mevcudiyeti de

doğru olmaz. Aksine fiil, kendisine kadir olunduğuna dair bir delildir. Zira fiile „ka-

dir olan‟ doğru değilse, fiil de doğru olmaz”210

. er-Rummânî meselâ, gibi bir

lafzın iki şekilde anlaşıldığından bahsetmektedir. İlki dövmeye kadir olmak ki bu

vaz„î delâlettir. Diğeri ise, dövme fiilinden aciz olmak ki bu da ilkinin zıddının anla-

mında olma açısından bir bağlantının bulunmasıdır. Dolayısıyla hakkında

dövmeye güç yetiren demek doğrudur. Ancak dövmekten aciz olan, güç yetiremeyen

demek doğru olmaz. O hâlde gibi ittifak hâlindeki lafızların, dövmeye gücü ye-

ten, gücü yetmeyen vb. farklı anlamlara delâleti doğru olmaz.

er-Rummânî lafız-anlam ilişkisini dört kısımda ele almıştır: 1- İki farklı an-

lamın iki farklı lafızla ifadesi,2- İki aynı anlamın iki aynı lafızla ifadesi, 3- Lafızları

farklı ancak anlamları aynı olan kelimelerin ifadesi, 4- Lafızları aynı fakat anlamları

208 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, III, 190-191. 209 el-Furûk hakkında bilgi için bkz. Hulûsi Kılıç, “Furûk”, DĠA, XIII, 222-223; Galip Yavuz, “Eş An-

lamlılık ve Kur‟an Bağlamı”, CÜĠFD, c. VI, sy. 1 (2002), s.123-132; Ömer Kara, “Arap Dilbili-

mindeki „Terâdüf‟ Olgusunun „Furûk‟ Paralelinde Tarihsel Süreci ve Arka Planı- el-Furûku‟l-

Luğaviyye‟ye Giriş (I)-”, EKEV, sy. 14, yıl: 7 (Kış 2003). s. 197-220; “Arap Dilbilimindeki

„Terâdüf‟ ve „Furûk‟ Argümanlarının Mukayeseli Tahlili -El-Furûku‟l-Luğaviyye‟ye Giriş (III)-”, Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, c. IV (2004), sy. 4, s. 117-146.

210 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 207-208.

150

farklı kelimelerin ifadesi. Burada asl olan ilk ikisidir. Dördüncüsü, mutlaka ihtiyaç

duyulan îcâz için karinelerle ilgili olduğundan câizdir. Üçüncüsü ise kelâmda sağ-

lamlık ve genişliği sağlamak için câizdir. Son ikisi bir „illetten dolayı, ilk ikisi ise ke-

lâmda asl oldukları için câizdir. er-Rummânî burada lafız-anlam ilişkisinden bahse-

den Sîbeveyh‟ten211

farklı olarak iki aynı lafzın iki aynı anlama delâletine yer ver-

miştir. İki aynı lafzın iki aynı anlama gelmesinin misali; karşısındakine bu anlamı

ifade etmek için “Emîr geldi” diyen birisinin sözü ve ondan başka bu sözü

başka bir insana “Emîr geldi” şeklinde bu anlamın aynısını ifade etmek için bu lafızla

söyleyen kimsenin sözüdür212

.

er-Rummânî, muterâdifle ilgili eserinin adından da anlaşılacağı gibi kelimeler

arasında eş anlamlılık yerine yakın anlamlılığı tercih etmiştir. İştikāk bahsinde geçti-

ği üzere kelimesinin, sıfatlarının anlamına dönüşmesine verdiği misalden keli-

menin diğer türevlerine sıfat dediğini görüyoruz. Ancak bütün bu müştakların “sahip

olmak” anlamında ortak olması213

, onun aralarında az da olsa anlam farkı bulunan

kelimeleri bir araya toplama gayretinde olduğunu gösterir. Eserinde de zaten, tama-

men eş anlamlı lafızlar yanında yakın anlamlı lafızlara da yer vermiştir. Öte yandan

er-Rummânî eserinde sadece müfredleri değil, terkibleri ve cümleleri de ortak anlam-

lı gruplar içerisine yerleştirmiştir. Birkaç misal vermek yerinde olur sanırız:

1.

“Gençliğinin başı, baharı, tazeliği, güzelliği, rahatlığı”.

2 -

.

“Uzağı yaklaştırıyor, gizliyi açığa çıkarıyor, anlaşılmazı açıklıyor, kapalıyı

izah ediyor, dili isabetli kullanıyor”.

3.

211 el-Kitâb, I, 7. 212 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 208-210. 213 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 101. 214 er-Rummânî, el-Elfâzu‟l-Muterâdife, s. 58. 215 A.y., s. 81. 216 A.y., s. 69.

151

“Onu sevmedim, ondan usandım, ondan bıktım, ondan tiksindim, onu isteye-

rek terk ettim, onu beğenmedim ”.

4.“Uyku” .

er-Rummânî haricinde bu konuda eser yazmış diğer âlimler ve eserleri şun-

lardır: Muhammed b. Ramazân‟ın Kitâbu Esmâi‟l-Hamr‟ı, Ebû „Ubeyde et-

Teymî‟nin Esmâ‟u‟l-Hayl‟ı ve Kitâbu‟s-Seyf‟i, el-Asma„î‟nin Esmâ‟u‟l-Hamr ve

Me‟htelefe Lafzuhû ve‟ttefeka Ma„nâhu adlı eserleri, Ebû Hâtim es-Sicistânî‟nin

Kitâbu‟s-Suyûf‟u, İbn Hâleveyh‟in Esmâ‟u‟l-Esed, Esmâ‟u‟l-Hayye, Risâle fî

Esmâ‟i‟r-Rîh adlı eserleri, Ebû „Abdillâh en-Nemerî‟nin Esmâ‟u‟l-Fıdda ve‟z-

Zeheb‟i, Ebu‟l-Berekât el-Enbârî‟nin el-Fâ‟ik fî Esmâ‟i‟l-Mâ‟ik‟i vb.218

. Arapçada

pek çok eş anlamlı kelime mevcuttur. Meselâ, bal için 80, aslan için 250, yılan için

200, felâket için 400, köpek için 70 ve kılıç için 30 değişik muterâdif sayılmıştır219

.

2.6.3. er-Rummânî’nin i‘râba bakıĢı

İ„râb, fiilinden masdar olup, açıklamak, istenileni açıkça dile getirmek,

beyan etmek gibi anlamlara gelmektedir220

. demek “Bir şeyi açıklığa ka-

vuşturdum” demektir221

. Bu noktada cümlenin manevî yapısını lafızlarla açıkladığı

için kelime sonlarındaki bu tür bir belirleyicilik i„râb adını almıştır denilebilir222

. Bu

fiil ayrıca “düzeltti, ıslah etti” anlamına da gelmektedir223

. Cümledeki anlam karışık-

lığını düzelttiği için bu isim verilmiş olabilir. Istılâhî açıdan i„râbın birçok tarifi ya-

pılmıştır. Ancak konumuzla ilgisi açısından burada er-Rummânî‟nin tarifiyle yetini-

lecektir. er-Rummânî onu, “Kelimenin dayalı olduğu Ģeye göre bir „âmil sebebiyle

sonunun değiĢmesidir” şeklinde tanımlamıştır224

.

Sâmî dillerin225

incelenmesi neticesinde i„râbın bu dil grubunda, temelde ve

217 A.y., s. 76. 218 el-Muneccid, et-Terâduf fi‟l-Kur‟âni‟l-Kerîm, s. 17-29. 219 Soner Gündüzöz, Arapçada Kelime Türetimi, s. 199. 220 Lisânu‟l-„Arab, I, 588, “عرة” mad. 221 İbn Cinnî, el-Hasâ‟is, I, 36. 222 Hüseyin Küçükkalay, Kur‟ân Dili Arapça, s. 280. 223 Lisânu‟l-„Arab, I, 588, “عرة” mad. 224 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 124, 159. 225 Sâmî dilleri hakkında geniş bilgi için bkz. G. Bergsträsser, Sâmî Dilleri Tarihi, haz. Hulûsi Kılıç-

Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul 2006.

152

başlangıçta mevcut olduğu tespit edilmiştir. Ancak zamanla büyük kısmında bu özel-

lik kaybolmuş, günümüzde ise sadece Arapçada ve bazı küçük kollarında kalmıştır.

Müsteşrik G. Bergsträsser i„râbın, asıl Sâmî dilinde varolduğunu, ayrıca Akadcada,

bazı Habeş dillerinde kullanıldığını ve diğer bazı dillerde i‟râbın varlığını gösteren

izlere rastlandığını ifade etmiştir. Meselâ, Akkadcada da, tıpkı Arapçadaki gibi tekil

kelimeler refi zamme, nasbı fetha, cerri kesre ile okunmuştur. Tesniyelerde sonda

elif-nûn bulunur, nasb ve cer hâlinde Bâbilcede yâ-nun, Asur dilinde kendisinden ön-

ce meftûh bir yâ olduğu için imâle yapılmış bir hareke bulunmaktadır. Yine

Habeşçede mef‟ûlün bih ve benzerleri fetha ile mansub, muzaf ise yine fetha ile ha-

rekelidir. Ayrıca Arapça ile aralarında ilişki bulunan Nabatça‟da da i„râba ait belirti-

ler bulunmaktadır. Nöldeke, Nabat dilinde ref hâlinde zamme, nasb hâlinde fetha ve

cer hâlinde kesre kullanıldığını belirtmiştir226

. Dilcilerin görüşüne göre i„râb Arapça-

nın eskiden beri taşıdığı bir niteliktir. Müsteşrik Johann Fück‟e göre fasih Arapça,

eski Bâbil dili hariç, bütün Sâmî dillerinin kaybettiği i‟râbı koruyabilmiştir227

. İlk hâ-

liyle Sâmî dillerde görülen, zamanla Arapçanın devam ettirdiği ve sistemli hâle ge-

tirdiği i„râb özelliğinin bir anda oluştuğunu söylemek doğru olmaz. Tabiatıyla o, bu

düzenli ve ince duruma ancak basitten başlayan birtakım merhaleleri ve kademeleri

aşarak ulaşmıştır228

. Nitekim Arapçayı, i„râbın sadece izlerini taşıyan ya da onu ta-

mamen kaybetmiş olan diğer kardeşlerinden ayrı kılan tarafı, i„râbı sistemli hâle ge-

tirmesi, geliştirmesi ve devam ettirmesidir. Kutrub dışındaki dilciler, i„râbın ve ala-

metlerinin, anlamı gösteren işaretler olduğunu kabul etmiştir. Kutrub‟a göre i„râb,

anlamlar arasındaki farkı izah ve beyan için getirilmemiştir. Zira “Sanki

Zeyd bir arslandır” ve “Muhakkak Zeyd senin kardeşindir” cümlelerinde

anlam farkı varken, kelimelerin i„râbı aynıdır. Yine ile cümleleri

i‟rab yönünden farklı oldukları hâlde anlam itibariyle aynıdır. Bu demektir ki; Arap-

lar i‟rabı, duraklamadan kurtulmak için kullanmıştır. Meselâ cümlesindeki

226 Hâmid Hilâl, „Ġlmu‟l-Luğa beyne‟l-Kadîm ve‟l-Hadîs, s. 248-249. 227 A.e., s. 250. 228 A.e., s. 251. İ„râb hakkında geniş bilgi için bkz. Ahmed Suleymân Yâkūt, Zâhiretu‟l-Ġ„râb fi‟n-

Nahvi‟l-„Arabî, İskenderiye 1994; Yakup Civelek, Arap Dilinde Ġ„râb Olgusu, Ankara 2003.

153

duraklama, i„râb harekeleri ile ortadan kaldırılmaktadır229

.

er-Rummânî de i„râb hususunda anlam ile lafzın birbirinden ayrılmayacağını

ileri sürmüştür. Meselâ, bazı misallerde câiz olan i„râb vecihleriyle ilgili olarak şöyle

demiştir: “Bu üç vecihte hükümler sana açıkladığım gibi farklıdır. Bu sana, i„râbın,

hakkı olan Ģekilde gelmesi için, ancak anlamın anlaĢılmasından sonra mustakîm ola-

cağını gösterir”230

. Başka bir yerde tevâbi„ hakkında bilgi verirken: “Mansûb ve

merfû, ma„rife ve nekreye tabi olma hususunda mecrûrun bulunduğu konumda bulu-

nurlar. Zira tâbi„in, tıpkı anlamına tabi olması gibi, lafızda da matbû„u gibi olması

vaciptir. Mecrûra, anlamında tabi olduğunda lafzında da tabi olur. Aynı Ģey merfû ve

mansûb için de geçerlidir. Babın kıyası iĢte buna göredir”231

. er-Rummânî, i„râbı ta-

nımladıktan sonra, onu, vecihleri yardımıyla bir hâlden başka bir hâle dönüşmek diye

açıklamıştır. Bu aynı zamanda el-Cermî‟nin görüşüdür diyerek el-Ahfeş‟in buna kar-

şı çıktığını ve i„râbı, „âmillere göre harekelerin değişmesidir şeklinde tarif ettiğini be-

lirtmiştir. Bu durumda el-Ahfeş‟in tesniye ve cem„ isimlerde i„râb olmadan i„râba de-

lâlet vardır sözüne er-Rummânî karşı çıkmış ve bir kelimenin isim olmasının onun

mu„reb olması anlamına gelmeyeceğini, ancak mu„rebliğin delili olabileceğini söy-

lemiştir232

. İ„râbın kısımlarını ref, nasb, cer ve cezm şeklinde belirlemiştir. Binâ ıstı-

lahını ise şöyle açıklamıştır: “Kelimenin sonunun bir sükûnu veya harekeyi gerektir-

mesidir”. Ona göre binânın kısımları; zam, kesr, feth ve vakftır. er-Rummânî, kendisi

haricinde diğer âlimlerin i„râb ve harfleri hakkındaki görüşlerine de yer vermiştir.

Şöyle demiştir: “Ġ„râb harfi Sîbeveyh‟e göre kendisinde i„râb bulunan, Ġbnu‟s-

Serrâc‟a göre i„râb için hazırlanandır”233

.

2.6.4. Belâgatta er-Rummânî

Anlambilim‟in ilgilendiği konulardan birisi de teşbîh, istiâre, mecâz vb. sözün

sanatsal boyutudur. Bu noktada er-Rummânî bize en-Nuket adlı eserinde bol miktar-

da malzeme sağlamaktadır. er-Rummânî‟nin belâgat tarifini daha önce vermiştik. O,

belâgatla ilgili açıklamalarına geçmeden önce girişte, Kur‟ân‟ın mucizevî eşsizliğinin

229 ez-Zeccâcî, el-Îzâh, s. 70-71; Yakup Civelek, Arap Dilinde Ġ„râb Olgusu, s. 30. 230 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 119. 231 A.e., s. 120. 232 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 160-163. 233 A.e., s. 124.

154

anlaşılmasının esasıyla ilgili vecihleri özetler. “İ„câz” şu şekilde ortaya konur:

1) Onu gerektirebilecek nedenlere ve iddialara rağmen Kur‟ân‟a bir karşı çı-

kışın olmayışı (terku‟l-mu„ârada).

2) Hiç kimse (insanlar ve cinler), onun meydan okumasına karşılık vereme-

miştir (et-tahaddî li‟l-kâffe).

3) Allah insanları, Kur'ân‟la boy ölçüşebilecek bir sanat eseri yaratmaktan

alıkoymuştur (es-sarfe).

4) Belâgat Kur'ân‟da cârîdir (el-belâğa)

5) Kur'ân, gelecekteki olaylar hakkında gerçek bilgiler verir (el-ahbâru‟s-

sâdıka ani‟l-umûri‟l-mustakbele).

6) Kur‟ân, kabul edilmiş geleneği geçersiz kılar (nakzu‟l-„âde).

7) O, diğer eşsiz mucizelerle kıyas edilebilirdir (kıyâsuhû bi-külli‟l-mu„ciz)234

.

Burada onun amacı Kur'ân‟ın eşsizliğini dilbilimsel yönlerden açıklamaktır.

Daha sonra er-Rummânî, farklı belâgat tiplerini ortaya koyar. Şöyle der: “be-

lâgat üç tabakaya sahiptir. O, bir üst, bir alt ve üst ve alt düzeyler arasındaki bir or-

ta düzeyden oluĢur. Yüksek stilistik düzeye giren her Ģey, mucizevî olarak eĢsizdir

(mu„ciz). ĠĢte bu, Kur'ân‟ın belâgatıdır. Bunun altında kalan herĢey, belîğ konuĢan

insanların belâgatıdır”235

. Ona göre, belâgat yalnızca manayı anlaşılır kılmak demek

değildir. Çünkü o, iki konuşan kişinin dışında meydana gelebilir, onların her ikisi de

anlamı birbirlerine ulaştırabilir, birisi belîğdir, aksine öteki belîğ değildir. Belâgat,

ne de sırf lafız ve anlam ilişkisi demektir. Çünkü her ne kadar anlamın lafızla ilişkisi

varsa da, sonuncusu zayıf, sıkıcı, tuhaf ve yapmacık olabilir. Bilakis, yalnızca, anlam

lafzın en güzel şekliyle “fî ahseni sûre mine‟l-lafz” kalbe ulaştırılırsa, belâgata erişi-

lebilir. er-Rummânî, belâgat hakkında özgün bir açıklama getirmiştir. Rummânî‟ye

göre belâgat açısından ilâhî ve beşerî alanlar, açık bir biçimde ayrıdır. Belâgat ne “la-

fız”da ne de “ma„nâ”da, bilakis “sûret”te ortaya çıkar. Bu üçüncüsü her ikisini de ih-

tiva eden yeni bir alandır236

. Burada er-Rummânî sanırız kendince lafız-anlam ilişki-

sine yönelik tartışmalara bu üçüncü şekille son vermek istemiştir.

234 er-Rummânî, en-Nuket, s. 75. 235 A.y. 236 László Tüske, “Belâgat‟ta er-Rummânî”, çev. İsmail Demir-Mustafa Kaya, EAÜĠFD, XIX (2003),

s. 288.

155

er-Rummânî‟nin eserinde dikkat çekici diğer bir unsur da “Tazmîn”dir. O,

tazmîni şöyle tarif edmiştir: “Kelâmda tazmîn, konuĢmada vaki olan bir anlam, onu

ifade ediyor addedilebilen herhangi bir sıfat ya da isim zikretmeye ihtiyaç duymaksı-

zın sağlanabildiğinde olur”237

. Tazmînin çeşitli türleri vardır:

1) Biçimsel şekliyle gösterilen tazmîn (delîl ihbârî);

a-Yapısal olarak (tûcibuhu‟l-binye), meselâ, bir kelime kendi şekliyle bir baş-

kasını gerektirir, böylece “ma„lûm” “„âlim”i, “mukrem” de “mukrim”i gerektirir.

b-Semantik olarak (yûcibuhu‟l-ma„nâ); bir kelimenin diğeri olmadan anlam-

sız olması gibi, bu yüzden “kātil”, “maktûl” olmadan anlamsızdır.

c-Alışılmış kullanımlara göre (cereyânu‟l-„âde), meselâ, el-kurru bi-sittîne

dînâren kelimesini göz ardı eder.

2) Kıyâsî nedenlerle gösterilen (delîl kıyâsî)

Bu ikinci şekil, Kur‟ân‟a mahsustur. er-Rummânî, O‟nu ilâhî îcâzın “îcâz fî

kelâmilâh” bir türü olarak tanımlamakla beraber, şu şekilde özetlenebilen ilâhî se-

mantik üzerinde inceleme yapmaya devam eder: Allah her potansiyel anlamın daima

farkındadır, aynı zamanda Kur‟ân‟ın takip ettiği belirli bir şeyle her zaman meşgul

olduğu için, öteki makul anlamlara da müracaat eder. Zihinde tasarlanan alışılmış an-

lamı böylece dışlamaksızın ve normal anlamlılığı çarpıtmaksızın kıyasî bir muhake-

me ile öteki anlamlara ulaşmak Allah‟la birlikte daima muhtemel olduğundan, bu sı-

radan bir konuşmacının ifade etmesinden farklıdır. Onun “tazmîn kıyâsî”yi kullan-

masına misal olarak “besmele” ile ilgili;

“Her giriĢime Allah‟ın lütfüyle baĢlama yönergesi

Böyle yapmak dinî bir amel ve bir Müslümanın alâmetidir

Bu, bir dindarlık ilanı ve rahmete teĢekkürdür

Bu, korkunun sığınağıdır

Bu, yardım arayan kimse için bir destektir” cümlelerini verebiliriz238

.

Şeklî tazmîn, er-Rummânî için genel bir dilbilim olayıdır. Meselâ o, “kātil”,

bir “maktûl”e ve ikisinden biri zikredilmiş olduğundan herhangi bir isim veya sıfat

olmaksızın bir “katl”e delâlet eder, fakat bizzat bu anlama sahip olmasa bile, maksat

237 er-Rummânî, en-Nuket, s. 102. 238 A.e., s. 102-103.

156

“kātil” sıfatı içerisinde mevcuttur diyerek anlama yönelik izahlar getirir239

. Ayrıca el-

Hudûd‟un çeşitli yerlerinde ve aynı terimlerle, aynı maksat vurgulanmıştır. Meselâ,

fâil dolaylı olarak fiilin içerisinde mevcuttur240

. “Keyfe” gibi bazı isimler dolaylı ola-

rak edat anlamı ihtiva ederler241

ve “ma„lûm” dolaylı olarak “„âlim”e işaret eder242

.

er-Rummânî bunlar dışında Kur‟ân‟da seci olmadığını ayet sonlarındaki du-

ruşa fâsıla dendiğini söyleyerek, secilerin kusur, fasılaların ise belâgat olduğunu vur-

gulamıştır243

.

2.7. Mantık Ġlminin Nahve Etkisi ve er-Rummânî’nin Konumu

Mantık ilminin kurucusu olarak Aristoteles (M.Ö. 384-322) kabul edilmekle

birlikte, ondan önce Elea Okulu ve Sofistler bu ilmin kurulması için bazı çalışmalar

yapmıştır. Ancak Mantığın ilkelerini belirleyen ve onu sistemli hâle getiren Aristote-

les‟tir. Mantığı, kendinden önceki metot anlayışına ve felsefî fikirlere tepki olarak or-

taya çıkarmıştır. Ondan sonra asırlarca batıda ve İslâm dünyasında kabul gören Man-

tığı Aristo; kavram, önerme, kıyas şekilleri ve ilim-ispat teorisi şeklinde incelemiş-

tir244

. Dil ve Mantığın yapısı gereği birbiriyle olan ilişkisi, İslâm dünyasında Nahiv

ile Aristoteles mantığı tartışmasını beraberinde getirmiştir. Uzun süre birbirini izle-

mekle yetinen ve yer yer tenkit eden dil ve Mantık çalışmaları birtakım sentezler

oluşturarak birbirinden faydalanan iki rakip disiplin olarak kalmıştır245

. İslâm âlimle-

ri Mantığı, aklın korunması ve hataya düşmesinin engellenmesi için bir araç görmüş-

tür. Fârâbî‟ye göre o, aklın ıslahı için bir sanat, İbn Sînâ‟ya göre düşüncenin korun-

ması için bir araç, Gazâlî‟ye göre ise ilmin ölçüsüdür246

. Her ne kadar Mantığı dilden

bağımsız ve Nahivden ayrı bir disiplin olarak görmüş olsalar da, Nahivcilerin, Belâ-

gat âlimlerinin ve Fıkıh Usûlüyle meşgul olanların bu noktada yapmaya çalıştıkları

239 M. G. Carter, “Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummānī”, ZGAIW,

1 (1984), s. 228-229. 240 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 44. 241 A.y. 242 A.e., s. 43. 243 es-Sâbûnî, „Uyûnu‟l-Mu‟ellefât, I, 315. 244 Mehmet Vural, “Düşünce Tarihinde Mantık: Aristoteles Mantığından Bulanık Mantığa”,

Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 179. 245 Sadık Türker, “Fârâbî‟de Dil ve Mantık İlişkisi”, Kutadgubilig, sy. 1 (2002/1), s. 140. el-Fârâbî‟de

Aristo mantığı-Arap dili ilişkisi hakkında geniş bilgi için bkz. Shukri B. Abed, Aristotelian Logic and the Arabic Language in Alfārābī, New York 1991.

246 Munye el-Hamâmî, a.g.m., s. 63.

157

şey; mantıkî akıl yürütmeleri kullanarak Nahiv, Belâgat ve Fıkıh Usûlü alanlarında

birtakım sonuçlar elde etme çabasıdır247

.

Aristo mantığının Nahvi etkilediği, Arap gramerinin kaidelerinin belirlenme-

sinde Mantığın kullanıldığı iddia edilmiştir. T. J de Boer, Muhammed et-Tantâvî ve

„Alî „Abdulvâhid Vâfî gibi yazarlar Arap nahvinin doğuşu ve gelişiminin Araplar‟ın

eseri olduğunu, Enno Littmann, Arap nahvinin Sîbeveyh ile önceki Arap dilcileri ta-

rafından ortaya konulup geliştirildiğini, Aristo felsefesi ve mantığının tesirlerinin

sonraki süreçte gerçekleştiğini ve isim-fiil-harf taksiminin Araplar‟ın icadı olduğunu

söylemiştir. II./VII. yüzyılla birlikte İbnu‟l-Mukaffa„ veya oğlu Muhammed tarafın-

dan Aristo Felsefe ve mantığının Arapçaya tercümesinden sonra gramer kaidelerinin

ortaya konulmasında ve sebeplerinin açıklanmasında bir etkilenmenin söz konusu ol-

duğu belirtilmektedir248

.

Nahivcilerin ondan etkilenme anlamında Mantıkla ilk temaslarının İbnu‟s-

Serrâcla olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle el-Fârâbî ile bu noktadaki münasebeti

onu Mantık okumaya sevketmiştir. Nitekim hocası ez-Zeccâc ile aralarında geçen

diyalogtan249

onun bir dönem Mantıkla ilgilendiğini açıkça itiraf ettiğini görmekte-

yiz. Fârâbî‟nin Dil ve Mantık hakkındaki sözlerinde, İbnu‟s-Serrâc‟ın katkısı vardır.

Öte yandan, İbnu‟s-Serrâc‟ın ondan öğrendiği mantıkla, Nahve yeni bir yön kazan-

dırdığı görülmektedir250

. Metodolojik ve mantıkî bir düzen içerisinde Sîbeveyh‟in el-

Kitâb‟ındaki konuları yeniden ele alan el-Usûl adlı eseriyle o, kendinden önce Nahiv

hakkında söylenen ve yazılanlara bir usûl getirme çabası içerisine girmiştir251

. el-

Usûl bu noktada ilk metodolojik eser kabul edilmektedir252

. Mantık-Nahiv ilişkisini

bu eserde görmek mümkündür253

.

İbnu‟s-Serrâc‟ın yanı sıra el-Fârâbî ile münasebet içerisinde bulunan diğer bir

âlim de es-Sîrâfî‟dir. Zamanla el-Fârâbî ile es-Sîrâfî arasında karşılıklı bilgi alış veri-

şi şeklinde ortaya çıkan dayanışma ve onunla Mettâ b. Yûnus arasında cereyan eden

247 A.e., s. 68. 248 İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 302. 249 Bkz. burada s. 44. 250 Çıkar, a.g.t., s. 111. 251 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 157. 252 Georges Bohas-J.P. Guillaume, The Arabic Linguistic Tradition, s. 4. 253 Çıkar, a.g.t., s. 76.

158

tartışma, Mantık ile Dilin teorik yapısına ait önemli görüşlerin doğmasına sebep ol-

muştur. Tartışma insanı saadete ulaştıracak en kısa bilgi yolunun Mantıktan mı? yok-

sa Dilden mi? geçtiği esasına dayanmaktadır254

. es-Sîrâfî‟ye göre Nahiv, aklî çıka-

rımlara ve mantıkî delillere dayalıdır. Nitekim el-Kitâb‟ı şerh ederken, onda yer alan

kıyasları ve illetleri genişletmiş, bunu yaparken cedel metotlarını kullanmış, birtakım

aklî deliller öne sürmüştür255

. Onun Mettâ b. Yûnus‟la olan münakaşasında bu meto-

dolojiyi görmek mümkündür. Temelde Mantığın ve Nahvin değerine yönelik tartış-

mada, es-Sîrâfî, her ikisinin de alanları farklı disiplinler olduğu üzerinde durmuş-

tur256

. Mantık-Nahiv ilişkisini es-Sîrâfî şu cümleyle özetlemiştir: “Nahiv Mantıktır,

fakat Arap kelâmından alınmıĢtır. Mantık da Nahivdir, ancak o, dille anlaĢılır”257

.

Mantığın Nahiv üzerinde etkisini iyice hissettirdiği er-Rummânî döneminde,

bunun farkına varan ve birtakım tedbirler almaya çalışan âlim ez-Zeccâcî‟dir. Kanaa-

timizce o, Mantığın etkisini kabul etmekle birlikte buna karşı durmuş ve Nahiv için-

de kalarak Nahvin mantığını belirleme gayreti içerisine girmiştir. İlk defa Mantığın

Nahve karıştırılmamasını, ayrı ayrı ele alınmasını dile getiren ve bu uğurda Nahvin

kendi mantığı içerisinde mevcut usûl ve kurallarına dair ilk metodolojik eser olduğu

belirtilen258

el-Îzâh adlı eseri yazan ez-Zeccâcî‟dir. Ancak onun az da olsa Mantığın

etki alanında kaldığını söyleyebiliriz. Neticede, İbnu‟s-Serrâc‟la temelleri atılan Arap

gramerinin mutlak Mantıkla uyumu; es-Sîrâfî, er-Rummânî, Ebû „Alî el-Fârisî ile öğ-

rencileri İbn Cinnî ve er-Raba„î tarafından izah ve ispat edilerek gramer mantığının

inşasına ve Nahvin akılcı bir zemine oturtulmasına çalışılmıştır259

.

İnceleyebildiğimiz kadarıyla, bu çabayı en fazla sarfeden âlimin er-Rummânî

olduğu görülmektedir. Günümüzde ulaşabildiğimiz eserlerinin hemen hemen hepsin-

254 Sadık Türker, a.g.m., s. 143. 255 en-Nahvu‟l-„Arabî, s. 118. 256 Bu tartışma ve bilimsel değeri hakkında geniş bilgi için bkz. “The Discussion between Abū Bishr

Mattā and Abū Sa„īd al-Sīrāfī on the Merits of Logic and Grammar”, Journal of the Royal Asiatic

Society (1905), s. 79-130; Osman Bilen, “Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Sa„îd es-Sîrâfî Arasında Mantık

ve Gramer Üzerine Bir Tartışma”, Ġslâmiyât, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155-172; “Mantık

ile Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”, DEÜĠFD, XIII-XIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100; Ne-

sim Doru, “Yahyâ İbn Adî‟ye Göre Mantık-Gramer İlişkisi”, DÜĠFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 39-48. 257 et-Tevhîdî, el-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I, 115. 258 Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, s. 165. 259 İsmail Durmuş, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 303.

159

de, Ebû „Alî el-Fârisî ile özdeşleştirebileceğimiz genel kabul görmüş bir gramere260

dayalı üslûp yerine, hem mu„tezilî anlayışın hem de mantıkî prensiplerin ağırlıkta ol-

duğu bir üslûpla karşılaştık. Ancak sanıldığının aksine eserlerinde ağır bir mantık

uygulamamış, dilin mantığını göstermeye çalışmıştır. Kısacası o, her nahivcinin ken-

di düşüncesini açıkladığı Nahvin aslî meseleleri dışında kalan yerlerde, özellikle ak-

lını ve mantığını ön planda tutarak, görüşler serdetmiştir. Oldukça veciz bir biçimde

sunduğu düşünceleri bazen şerhe muhtaç kalmıştır. Bazen de bu düşünceler, çağdaş-

larının ifadesiyle, anlaşılmadığı için terk edilmiş, kabul görmemiştir. er-Rummânî‟yi

bu açıdan ortaya koyan örneklerle meseleyi izah etmek uygun olur kanaatindeyiz.

Öncelikle o, eserlerinde mantıkçıların olduğu bilinen lafızlar, ifadeler ve tanımlara

yer vermiştir. Tanımlara ismen yer verip detaylı bilgiyi, onun terminoloji arayışların-

dan bahseden bir sonraki başlığımıza bırakıyoruz. Mantığın izlerinin görüldüğü lafız

ve ifadeler ise şunlardır:

1- “Mubhemin sıfatında onun cins ile vasıflanması câizdir. Zira kendisine

nekreleĢtirme „ârız olunca onun cinse delâleti ortadan kalkar. Böylece cinsi açıkla-

mak suretiyle delâletin tamamlanması için sıfat getirilir”261

. Buradaki mantıkî çıka-

rım dikkat çekmektedir.

2- Tenvinin mebnî seslerde nekrelik alâmeti olması, isimlerin çoğundaki nek-

relere üstünlüğü bulunduğundan câizdir. Ma„rifelikte tenvinsiz olanın çoğu nekrelik-

te tenvinlenir, cins isimler ise marifelikte baĢlarına elif-lâm getirilmekle birlikte nek-

relikte tenvinlenirler262

. Burada o, görüşünü genelleme ve karşılaştırma yaparak ispa-

ta çalışmıştır.

3- (mubhem mekân zarfı) yerinde gelen ّ (muhtas mekân

zarfı) konusunda şöyle demiştir: “Muhtas mekân zarfının mubhemin i„râbıyla i„râb

edilmesi câizdir. Zira onun gibi muamele görmesini gerektiren mubhemle bir benzer-

lik oluĢunca, asl olma münasebetiyle değil de bu benzerlik münasebetiyle hüküm

meydana geldi. O hâlde nasb, mubhem zarflarda asaleten onun alâmeti iken, muhtas

260 Burada genel kabul görmüş gramer ile, Carter tarafından ortodox gramer olarak adlandırılan sünnî

gramer kastedilmektedir. Geniş bilgi için bkz. M. G. Carter, “Linguistic Science and Orthodoxy in

Conflict: The Case of al-Rummānī”, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232. 261 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 61a. 262 A.e., nr. 1985, vr. 295b.

160

zarflarda asaleten değil, mubheme benzerliği dolayısıyla onun alâmetidir... Biz „illeti

noktasında bu baba, her ne kadar „illeti gerektiren hususunda geçerli olsa da ilk ba-

bı karıĢtırmıyoruz. Dolayısıyla muhtassın, mubhemin gücüyle takviyesi câiz değildir.

Zira o, benzerlik sebebiyle mahmûlun „aleyhtir. Benzerlik yoluyla baĢkasına haml

olunan her Ģey de bu benzerliği gerektiren Ģey noktasında hamledilenden daha zayıf-

tır”263

. Görüldüğü üzere er-Rummânî burada akıl yürütmeyle sonuca gitmiştir.

4- Benzer bir akıl yürütmeyi onun zarfları sınıflandırmasında görmekteyiz.

Ona göre zarflar üç çeşittir: İsimlerde yapılan zarf, zarf olma yönüyle yapılan zarf ve

ne isim ne de zarf olma yönüyle yapılan zarf. İsimlerden zarflığa nakledilerek zarf

yapılana örnek cümlesidir. Burada , anlamına nakledilmiştir. Zarf

yönüyle yapılan zarflar ise, diğerinin aksine aslından ayrılmadan bu anlamıyla zarf

olan zaman ve mekân bildiren kelimelerdir. Ne isim ne de zarf olma yönüyle olanlara

gelince, bunlar asıllarında bulunmayan anlamı ihtiva eden zaman ve mekân zarfları-

dır. Meselâ, zaman zarfı olan , yine gündüzünüzün sabahı ve gecenizin akşamı

anlamındaki . Mekân zarfı olarak ve de böyledir. er-Rummânî,

kalpte yer ettikten sonra onun hakkında uygulama yapılabilmesi için bu usûlün öğre-

nilmesi gerektiğini belirtmiştir264

.

5- ve kelimelerinin birbirinden farklı olduğunu anlattığı yerde o, şöyle

demiştir: “Niçin, genellerin en geneli olup, böyle değilken, hakkında câiz

olan hakkında da câizdir?”. Daha sonra cevaba geçmiş ve şu açıklamayı yapmış-

tır: “Sen, , , ve dersin.

Bu durumda için câiz olan kelimesi için de câiz olur. Buna önceki nahivciler-

den bir kısmı karĢı çıkmıĢ, kelimesinin olumsuz cümledeki durumunun olumluda-

kinin yerine geçtiği kanaatine sahip olmuĢlardır. Ġki kelimenin farkı üç „illetle ortaya

çıkar…” demiş, Mantığın izlerini taşıyan „illetleri sıralamıştır265

.

6- er-Rummânî, Nahivde daha önce bilinen tanımlar yanında, Mantığın izle-

263 er-Rummânî en-Nahvî, s. 356. 264A.e., s. 360-361. 265 A.e., s. 369, 373-376.

161

rini taşıyan yeni ıstılâhlar da tanımlamıştır. Bunlardan birkaçı şöyledir: , ,

, , , , , , , , , , , , ve 266

. Gö-

rüldüğü üzere bu ıstılâhlar o dönemde Nahiv için oldukça yenidir.

Yukarıda kısaca tarihî seyrini verdiğimiz ve er-Rummânî‟yi dikkate alarak

açıklamaya çalıştığımız Mantık-Nahiv ilişkisini, et-Tevhîdî, hemen hemen tamamını

buna ayırdığı el-Mukābesât adlı eserinde, detaylı bir şekilde ortaya koymuştur. Bu

eserde özellikle Ebû Suleymân es-Sicistânî (öl. 392/1001)‟nin şu sözü, gerek bu iliş-

kiyi özetlemede, gerekse mükemmeli arama gayretindeki er-Rummânî‟yi tanımla-

mada bize oldukça yardımcı olmaktadır: “Mantık hakkında yapılan araĢtırma seni

Nahvin kıyısına, Nahiv hakkındaki araĢtırma da Mantığın kıyısına atar. Mükemmel

olabilmesi için mantıkçının nahivci, nahivcinin de mantıkçı olması Ģarttır. Özellikle

dil ve gramer Arapça ve onu açıklayan, anlaĢılır kılan Mantık olduğunda”267

. Yine,

isim vermese de ez-Zeccâcî‟nin şu ifadesi bize er-Rummânî, es-Sîrâfî vb. dilde man-

tığı ön plana çıkaran âlimleri işaret etmektedir: “Arap kelâmında isim; fâil, mef„ûl

veya bu ikisi menzilinde olandır. Bu tanım Nahvin kural ve kalıpları içerisindedir.

Ġsim bu tanımın dıĢına çıkmadığı gibi isim olmayan da bu tanıma giremez. Biz, onu

kastedip onu konuĢtuğumuz için yalnızca Arap kelâmında olanı söyledik. Mantıkçılar

ve nahivcilerden bir kısmı Nahvin kalıpları dıĢında bir tanım getirmiĢtir. Onlar der

ki: isim, herhangi bir zamanla ilgisi olmayan bir anlama ittifakla delâlet eden vaz„

edilmiĢ bir sestir268

. Bu, nahivcilerin lafızlarından ve kalıplarından değil, nahivciler-

den bir grubun ilgisini çekse de sadece mantıkçıların kelâmındandır… ”269

. Ancak

burada ikinci tanımın günümüzde kullanılan tanım olduğunu da vurgulamak gerekir.

er-Rummânî‟nin eserlerinde, Mantık haricinde bazı ilim dallarını ilgilendiren

ifadelere rastlamak da mümkündür. Meselâ, o “nefsin ahlâkı” hakkında açıklamalar

getirmiş270

, en-Nuket‟te karşı koyma ( ) hakkında matematiği kullanarak müm-

kün olmayan mu„ârazaya örnek vermiştir. Örnekte er-Rummânî, tıpkı 5‟in dışında

266 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 27a-27b. 267 et-Tevhîdî, el-Mukābesât, s. 117. 268 Buna benzer bir tanımı İbn Fâris, ez-Zeccâc‟ın yaptığını belirtmiş, başka isim tanımlarına da yer

vermiştir. Bkz. İbn Fâris, es-Sâhibî, s. 83-85. 269 el-Îzâh, s. 48. 270 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 214b-215a.

162

herhangi iki sayıyı çarparak 25‟i elde etmek, herhangi bir sayıyı, birisi diğerinden

daha büyük veya aynı şekilde daha küçük olmayan iki parçaya bölmek ve 100 sayısı-

nın 10‟un dışında bir karekökünü elde etmek için meydan okumaya çağırma gibi ma-

tematiksel benzerliklerle imkânsız meydan okumayı anlatmaya çalışmıştır271

.

2.8. er-Rummânî’nin Yeni Bir Terminoloji ArayıĢı

er-Rummânî‟nin el-Hudûd‟u gramerin evrensel amaçlı teknik terimlerini be-

lirleme girişimi olarak yorumlanabilir. er-Rummânî eserinde, Nahvin kendisine ihti-

yaç duyduğu ıstılâhlar şeklinde nitelendirdiği, gerek daha önceki nahivcilerin kullan-

dığı, gerekse kendi nahvinde tercih ettiği Mantığa ait ıstılâhlara yer vermiştir. Meselâ

o, “isbât” ve “inkâr” için “îcâb” ve “selb” demiştir272

. Yine cümleyi tarif ederken,

“musned” ve “musnedun ileyh” için “mevdû„” ve “mahmûl” ıstılâhlarını tercih et-

miştir273

. Bu iki ıstılâhı, “musned” ve “musnedun ileyh” ile kıyaslayan er-Rummânî,

her iki isimlendirmenin yekdiğerine göre avantajlarını sıralamıştır. “Mevdû„” ve

“mahmûl” mutlak yani diğerindeki gibi cer harfiyle mukayyed ve aralarında benzer-

lik, yani bir karıştırma söz konusu olmadığı için “musned” ve “musnedun ileyh”ten

daha avantajlıdır. “Musned” ve “musnedun ileyh” adlandırmasının ilk avantajı, işt i-

kakta aynı asıldan yani “isnâd”tan gelmeleri noktasında aynı olmaları gibi, bu ikisi-

nin birlikte tam bir anlam ifade etmeleri ve birbirinden ayrılmalarının câiz olmama-

sıdır. İkinci avantajı ise, “musned” lafzının Hz. Peygamber‟in hadîsi anlamından ötü-

rü, daha çok bilinir olmasıdır. “Mevdû„” ve “mahmûl” adlandırmasında, “mubteda”

ve “haber” onun bölümlerinden biri olmaktadır274

.

Nahve yabancı olan diğer ıstılâhlar; “şekil” ve “madde” için “sûret” ve

“mâdde”275

, “tür” ve “sınıf” için “cins” ve “nev„”dir276

. Bunlar, er-Rummânî‟nin yal-

nızca kendi nahvinde yer verdiği ıstılâhlardır. Mantığın izlerini taşıyan diğer

ıstılâhlar; “eş, benzer” ve “zıt, aykırı” için “nazîr” ve “nakîz”277

, “yoktan var olan”

271 er-Rummânî, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 102. 272 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 41. 273 A.e., s. 39. 274 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 198-200. 275 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 43. 276 A.e., s. 40. 277 A.e., s. 41.

163

için “hâdis”dir278

. Marifeyi tarif ettikten sonra alâmetlerinin, elif-lâm yani

“„alâmetun mevcûde” ve „alem, muzhar ve mubhem isim olma yani “„alâmetun mu-

kaddere” şeklinde iki tane olduğunu söylemiştir279

. el-Hudûd‟taki diğer birkaç ıstılâh,

sünnî gramerde var olmadığı ve belki de er-Rummânî‟nin kendi icatları olabileceği

için dikkat çekicidir. Meselâ, “sınırlayıcı soru” anlamındaki geleneksel

gramerde yoktur. Aynı şekilde, sırasıyla her birisi Anlambilim açısından müstakil

olan ya da olmayan unsurları gösteren ve , küçültme yapılarının anlam du-

rumunu ifade eden ve ile dilbilimsel bir özelliğin oluşumunu gerektiren

veya engelleyen için kullanılan ve de böyledir283

. Yine o, ma„nâyı; “lafız

yardımıyla beyan edilen maksat” diye tanımlamıştır284

. Bu ve benzeri misaller, er-

Rummânî‟nin çağdaşlarına niçin tuhaf ve acayip göründüğü hakkında bir fikir ver-

mektedir.

er-Rummânî‟ye göre mantıkî tutarlılık, gramerde genel kabul görmüş olandan

daha önemlidir. Onun dile yönelik tesbitlerinin sünnî gramerden uzak olduğu görül-

mektedir. Meselâ, bir cümlenin geçerliliği için ölçü olarak doğrulama ve yanlışlama

er-Rummânî‟nin başvurduğu metotlardan biridir. er-Rummânî‟nin birçok konuda ay-

nı düşündüğü Sîbeveyh veya başka bir nahivci için doğrulama ve yanlışlamanın, bir

ifadenin kabul edilebilirliğiyle ilgisi yoktur285

. el-Muberred döneminde, bir cümle

“fâ‟ide” (doğru veya yanlış olabilen bilgi) içermelidir kavramı286

gramere girmiş ve

sonrakiler tarafından kabul görmüştür. Böylece haber konusunda, haberin mubteda

hakkında söylenen şey oluşu287

yerine, “fâ‟ide” ihtiva etmesi asıl kabul edilmiştir. er-

Rummânî‟nin eserlerinin çeşitli yerlerinde288

doğrulama ve yanlışlama kavramlarına

278 A.e., s. 43. 279 A.e., s. 39. 280 A.e., s. 48. 281 A.e., s. 40. 282 A.e., s. 43. 283 A.e., s. 42. 284 A.y. 285 Krş. M. G. Carter, “An Arab Gramarrian of the Eight Century A.D.”, Journal of the American

Oriental Society, c. 93 (1973), s. 147-148. 286 el-Muberred, el-Muktedab, IV, 126. 287 el-Kitâb, I, 7. 288 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 38, 39, 42, 44, 46; en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, s. 77, 82, 98, Kitâbu

Ma„ânî‟l-Hurûf, s. 67.

164

ve haber-fâ‟ide ilişkisine ait misaller bulmak mümkündür. el-Kitâb şerhinde bu ko-

nuda fâ‟idenin iki çeşit gerçekleştiğini, ilkinin isim ve isimden, ikincisinin ise fiille

birlikte bir isimden oluşan cümle olduğunu belirtmiştir289

.

O, “takdîr” (varolanın hilâfına olan anlam)‟in geleneksel tasavvuruna katkıda

bulunarak, belki de isteyerek felsefeciler ve mantıkçıların yaptığı gibi yaptı. Meselâ,

“Yalan (kizb), bir Ģeyden olduğunun hilâfına haber vermektir” demiş, bu konuda

“her yalan mukadderdir fakat her mukadder yalan değildir” cümlesini ilâve ederek,

sonrasında olandan olduğu gibi haber vermek anlamındaki “muhakkak”ı gramer açı-

sından değerlendirmiştir290

. Mute„addîlik hususunda er-Rummânî, şu şekilde özetle-

yebileceğimiz gramercilerin alışkın olmadığı özgün bir tasnif yapmıştır: Ona göre fi-

il, mef„ûle etki edip etmeme bakımından iki çeşittir. İlki, doğrudan mef„ûle ulaşıp

ona tesir eden fiildir. Meselâ, ve (kalemi kırdım, ipi kestim). İkinci-

si, etkisi doğrudan nesneye ulaşmayan fiildir. Meselâ, ve (Zeyd‟i ta-

nıdım, Amr‟ı övdüm)291

. Yine mute„addîlik bakımından bilme fiillerini üçe ayırmıştır.

1-İki mef„ûl alan; gibi, fâilden sonra gelen mubteda ve habere dahil olan fiil. 2-

İki mef„ûl almayan; Bu da iki çeşittir: a) Mute„addî olmayan (onu bildim) gibi, b)

Bir mef„ûl alan (Zeyd‟i tanıdım) gibi292

. Ancak burada a şıkkındaki fiilin de

mute„addî olduğunu görmekteyiz. er-Rummânî‟nin tam olarak ne demek istediği an-

laşılmamaktadır. Ancak bu ikisi arasındaki fark ona göre “bilinenin muhtevasına gö-

redir”. Kanaatimizce er-Rummânî‟ye göre; burada bilme fiili, kavranması mümkün

olmayan ya da çok zayıf olan bir mef„ûl alırsa, fiil geçişsizdir yorumu yapılabilir.

Misaldeki zamir de ilmen ihatası zayıf olan ismin yerine kullanılan zamirdir. fii-

linde ise, muhtemelen bileni bilinenden sertçe ayıran mu„tezilî bir bilgi felsefesinin

olduğu düşünülebilir293

.

er-Rummânî‟nin, hem el-Hudûd hem de en-Nuket‟de bulunan “hikme” ile ne-

289 er-Rummânî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (el-Cuz‟u‟l-Evvel), s. 198. 290 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 41. 291 er-Rummânî, el-Hudûd, Köprülü Ktp., nr. 1393, vr. 35a. 292 A.e., vr. 30b. 293 M. G. Carter, “Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummānī”, ZGAIW,

1 (1984), s. 221.

165

yi anlatmaya çalıştığı önemlidir. Kıyasın geçerli olup olmadığı, kuralların nasıl bi-

çimlendirileceği hükmünü veren “hikme”dir294

. er-Rummânî‟nin “„ille hikmiyye”den

yola çıkarak, “hikme”nin, dilin her özelliği için makul açıklamalar getirebildiği so-

nucuna varmak mümkündür. er-Rummânî, fâil için özel bir hareke yani zammenin

tahsisi hakkında; güçlü bir hareke olduğu için, telaffuz ederken iki dudağı yuvarla-

makla açıkça sezilebilen ve duyulabilen u ağırlığıyla, cümlede ağırlığı ve önemi bu-

lunan fâile bu hareke hakkının verildiğini söylemiştir. Fâilin u sesine sahip olması

hakkındaki bu açıklama, daha önce „illet çeşitleri başlığı altında verdiğimiz “„ille

hikmiyye” ile “„ille kıyâsiyye” arasındaki farkı ortaya koymaktadır. İnsan, sahip ol-

duğu zekâ gücüyle bazı ilâhî tasarıların içeriklerini yeniden ifade edebilse bile, dil-

deki böylesi düzenlerin, ilâhî hikmetin gereği olarak takdir edilmiş olma ihtimali, fa-

kat aynı zamanda, bu düzenlere vukufiyetin sadece insanın idrakiyle mümkün olduğu

inkâr edilemez295

. er-Rummânî sanırız burada dildeki yapının tesadufî değil bir hik-

mete mebnî olduğunu anlatmak istemiştir.

er-Rummânî el-Hudûd haricinde el-Kitâb şerhinde kullandığı ıstılâhların bir

kısmında ya da o ıstılâhların açıklamasında, diğer nahivcilerden farklılık arz eder.

Meselâ, sunum yoluyla kelimenin zikredilmesi diye tarif ettiği “ikhâm”296

ve “Onu

gösterir bir alâmetle ortaklığı ortadan kaldıran hâssa”297

şeklindeki farklı bir

ma„rife tanımı buna misal verilebilir.

294 el-Hudûd fi‟n-Nahv, s. 50. 295 M. G. Carter, “Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummānī”, ZGAIW,

1 (1984), s. 223. 296 ed-Demîrî, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh (ed-Dirâse), s. 201. 297 A.e., s. 200.

SONUÇ

IV./X. yüzyıl Nahiv âlimlerinden er-Rummânî hakkında çeşitli sözler söy-

lenmiş, kimileri onu ve Nahve katkılarını görmezden gelmiş, kimileri de bu ilmin

önderlerinden ve ustalarından kabul etmiştir. Şüphesiz, bu tezatın ve onun Nahiv ta-

rihindeki aslî konumunun çözüme kavuşturulması önemlidir. Öte yandan, birçok

ilimle mütefennin olan ve hiçbiri günümüzde henüz tespit edilememiş olsa da Kelâm

ve Akaid gibi başka ilim dallarında kaleme aldığı çok sayıda eseri bulunan er-

Rummânî‟nin kendi nahiv anlayışında, bu ilimlerden ne ölçüde etkilendiğinin tesbiti

de önemlidir.

İşte bu sâiklerle yazılan tezimizde, söz konusu hedeflere ulaşmak için önce-

likle tali derecedeki birtakım başka konuların açıklığa kavuşturulması gerekliydi.

Meselâ, er-Rummânî‟nin yaşadığı zamanın ve coğrafyanın, hem onun kişiliğine, hem

de eserlerine yansıyan taraflarının belirlenmesi bu kabildendir. Tarih kitaplarının

kaydettiği kadarıyla o, siyasî açıdan oldukça belirsiz, iç çekişmelerin ve karışıklıkla-

rın, mezhep taassubunun had safhada olduğu bir dönemde yaşamıştır. Bütün hayatını

geçirdiği ve hiç terk etmediği söylenen Bağdat, o dönemin merkezî konumdaki yer-

leşim yerlerinin başında gelmekteydi. Halifeliğin merkezi olmakla birlikte siyasî oto-

ritenin, halk üzerindeki nüfuzunu hisettirebilmesi açısından önemli addettiği büyük

bir şehirdi. Bağdat halkının hayat standartları pek iyi değildi. Sarayda yaşayanların

ve onlarla ilmî, askerî, ekonomik vb. münasebetlerle irtibatı olan kimselerin dışında

kalanların geçimi, bu zengin kesimin bağışlarıyla veya karaborsacılıkla ancak temin

edilebiliyordu. İlginç olan, siyasî vasatın ilmî faaliyetler ve âlimlerin değeri üzerinde

önemli bir etkisinin olmamasıydı. İlmî hareketlilik her döneme göre daha fazlaydı.

Âlimler, hem halkın hem de yöneticilerin nezdinde oldukça saygındı.

Söz konusu âlimlerden birisi de er-Rummânî‟dir. Diğer birçok çağdaşı âlimin

aksine, kendini yetiştirmek için oldukça uygun şartların oluştuğu, âlimlerin el üstün-

de tutulduğu ve ödüllendirildiği dönemin maddî imkânlarından istifade edemeyen er-

Rummânî, bu yüzden oldukça sıkıntılı bir hayat yaşamıştır. Ancak, ilmî yetkinliği ve

ahlâkı; onun saygın, donanımlı, o dönem revaçta olan, birçok ilim dalında söz sahibi

bir âlim hâline gelmesi için yeterli olmuştur. er-Rummânî başta Kelâm olmak üzere,

Mantık, Kur‟ân İlimleri ve Dil alanında döneminin önde gelen âlimlerinden dersler

almıştır. Gerek hocalarının, gerekse aldığı eğitimin çeşitliliği, daha sonra onun, farklı

alanlarda eserler yazmasının ve bu öğrendiklerini koordineli bir şekilde Nahve uyar-

167

lamasının önünü açmıştır. Mu„tezilî ve Kelâmcı kimliğini de bu eğitim sonunda elde

etmiştir. Özellikle diyalektik alanındaki başarısını ve mantıkî yeterliliğini kullanarak

Arap diline yönelik yazdığı eserler, tezimizde önemli addedilmiş, detaylıca incelen-

miştir.

Onun eserleri, sistematik tarzda yazılan, mantıkî metotların ve ıstılâhların öz-

gürce kullanıldığı eserlerdir. Sîbeveyh‟in öncülüğünde tesbiti yapılan ve daha sonra

genişletilen Nahvin yaygın ve genel geçer görüşleri ve kullanımları yanında, er-

Rummânî‟nin kendine özgü kullanımlara yer vermesi, bu eserlerin ayırtedici niteliği-

dir. Eserlerini farklı kılan diğer özellik ise, sahalarında hep ilk olmalarıdır. İ„câz ko-

nusunda bu vasıfları taşıyan ilk eser en-Nuket‟dir. Dile, Mantığa ve Belâgata yer ver-

diği, bu özelliklerde ve bu genişlikteki ilk tefsir olan el-Câmi„ böyle bir eserdir. Tef-

siri için er-Rummânî “Tefsirim bir bahçedir, ondan hoĢa giden toplanır” diyerek ese-

rinin mahiyetini ortaya koymaktadır. Yine kendinden önce harflerle ilgili yapılan ça-

lışmalardan farklı olarak, harflerin anlamlarını, anlam farklarını ve kullanım alanları-

nı gösteren Ma„âni‟l-Hurûf‟u bu kabildendir. er-Rummânî, şerh usûlünde ilk defa

görülen soru-cevap gibi bir dizi tekniğin uygulandığı el-Kitâb‟a ve el-Usûl‟e yazdığı

şerhlerle ilk olma özelliğini sürdürmüştür. Bu eserler arasında en yenilikçi ve belki

de onun başka âlimlerce eleştirilmesinin en büyük sebebi kabul edebileceğimiz eseri,

er-Rummânî‟nin her ne kadar Nahivde ihtiyaç duyulan ıstılâhlar dese de, sadece

Arapçanın değil genel anlamda Gramerin evrensel amaçlı ıstılâhlarını kendince yeni-

den belirleme amacına yönelik yazdığı el-Hudûd‟tur.

Ağırlıkta bu esere, genelde ise bütün eserlerine hakim mantıkî üslûp ve me-

totlar, onun anlaşılmamasına, yerilmesine ve dışlanmasına sebep olmuştur. Dönemin

tutuculuğundan ve şartlarından uzak olan bizlerin dahi zaman zaman anlamakta ve

anlamlandırmakta zorluk çektiğimiz bazı ifadeleri ve hakkında oluşan önyargı, onun

görüşlerinin ve buna bağlı olarak, düşündürücü bir şekilde, bizce belki de eserlerinin

kahir ekseriyetinin günümüze kadar ulaşmasını engellemiştir. Daha da ilginç olan

ise, er-Rummânî‟nin bu ön yargıya, sanki bile bile, dilin her kuralı için aklî izahlar

getirerek, bir “hikme” arayarak, yazdıklarında kendi mantığını kullanarak ve özgürce

ilimleri mezcederek katkı sağlamasıdır.

Tezimizde er-Rummânî hakkında ulaştığımız sonuçları şu şekilde özetlemek

mümkündür: er-Rummânî, siyasî ve sosyal açıdan çalkantılı bir dönemde yaşamış

olmasına rağmen ilmî açıdan elverişli bir ortamda eğitimini tamamlamıştır. Farklı

ilim dallarında çeşitli hocalardan aldığı dersler onun bilimsel kimliğinin oluşmasında

168

büyük etkiye sahiptir. Birçok ilim dalında eğitim alan er-Rummânî, bu çeşitliliği ça-

lışmalarına da yansıtmış; Kelâm, Akaid, Kur‟ân İlimleri ve Arap dili gibi farklı alan-

larda eserler yazmıştır. Onun, Arap dili ve gramerine yönelik yazdığı eserler, söz ko-

nusu ilimlerin etkilerini ve izlerini taşımaktadır. Özellikle Mantık ve Kelâm alanın-

daki yeterliliği ve buna bağlı olarak diyalektikteki başarısı ve aklı ön plana çıkaran

mu„tezilî bilinçaltı, onun Arap diline ait eserlerinde açıkça görülmektedir. Meselâ,

Nahvin kurallarından bahsederken, kuralın „illetini verip bu „illet için aklî izahlar ge-

tirmesi ve “hikme”den bahsetmesi bu kabildendir. Yine dil açısından Kur‟ân‟ın bir

benzerinin getirilebileceğinin aklen mümkün olduğunu kabul ederek, madem ki harf-

lerin bir araya getirilmesiyle sayılamayacak kadar çok kelime ve buna bağlı olarak

anlamlar oluşturmak aklen mümkündür, o hâlde kelimlerden müteşekkil Kur‟ân‟ın

bir benzerinin getirilmesi de potansiyel olarak imkân dâhilindedir. Ancak Kur‟ân‟ın

i„câzı, yani dil açısından belâgatin en üst seviyesi olan Kur‟ân belâgati, fanilerin

ulaşması mümkün olmayan bir belâgat düzeyi olduğu için bu gerçekleşmemiştir şek-

linde özetleyebileceğimiz görüşü de bunu göstermektedir. Fakat er-Rummânî‟nin

eserlerindeki bu mantık örgüsü, onun, gerek kendi dönemindeki, gerekse kısmen son-

ra gelen âlimler tarafından yerilmesine ve anlaşılamadığı için dışlanmasına sebep

olmuştur. Nitekim muasırı Ebû „Alî el-Fârisî; “Eğer Nahiv er-Rummânî‟nin dedikle-

riyse, ondan bizde birĢey yoktur. Yok eğer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman er-

Rummânî‟de ondan birĢey yoktur” demektedir. Bu da onun nahiv anlayışının ve kul-

landığı üslûbun en azından kendi döneminde pek anlaşılamadığını veya kabul gör-

mediğini hissettirmektedir. Dışlanmışlığının ve ilgi görmeyişinin bir delili olarak,

onun Kelâm ile ilgili 60‟a yakın eserinin hiçbirinin günümüze ulaşmamış olmasını

verebiliriz.

Son olarak şunu söylemeliyiz ki; er-Rummânî, hem mu„tezilî oluşunun, hem

de metot ve üslûp açısından kabul görmeyişinin getirdiği olumsuzluklara rağmen,

münakaşalarında ve eserlerinde tarafsızlığını korumaya çalışan, âlimlerin serdettiği

farklı görüşleri kendince belirlediği ilmî kıstaslar doğrultusunda yorumlamaya ve de-

ğerlendirmeye özen gösteren bir bilim adamıdır.

KAYNAKÇA VE KISALTMALAR

ABBÂH, Muhammed el-Muhtâr Veled, Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî fi‟l-MaĢrik ve‟l-

Mağrib, Rabat 1417/1996.

‘ABDULLÂH „Abdussâhib, el-Bağdâdiyyûn fi‟n-Nahvi‟l-„Arabî, Yüksek Lisans Te-

zi, Küveyt 1984.

‘ABDURRA’ÛF Mahlûf, el-Bâkıllânî ve Kitâbuhû Ġ„câzu‟l-Kur‟ân, Beyrut, ts.

ABDÜLHAMĠD, İrfan, “Eş„arî, Ebü‟l-Hasan”, DĠA, XI, 444- 447.

ABED, Shukri B., Aristotelian Logic and the Arabic Language in Alfārābī, New

York 1991.

ADANALI, A. Hadi, “Erken Dönem İslâm‟da Gramer ve Mantık Tartışması”,

Ġslâmiyât, c. 7, sy. 2 (2004), s. 61-73.

‘ÂDĠL NUVEYHĠD, Mu„cemu‟l-Mufessirîn, I-II, Beyrut 1982.

Ahbâru‟n-Nahviyyîn: Bkz. es-Sîrâfî.

AHMED EMÎN, Duha‟l-Ġslâm, I-III, Beyrut 1351/ 1933.

________, Zuhru‟l-Ġslâm, I-IV, Kahire 1962.

AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, I-III, Ankara, 1998.

________, Anlambilim-Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara

1998.

el-A„lâm: Bkz. ez-Ziriklî.

ALTIKULAÇ, Tayyar, “İbn Mücâhid”, DĠA, XX, 214-215.

el-‘ÂMĠLÎ, Muhsin el-Emîn el-Huseynî, A„yânu‟Ģ-ġî„a, I-X, nşr. Hasan Emîn, Bey-

rut 1406/1986.

el- ANTÂKĪ, Muhammed, Dirâsât fî Fıkhi‟l-Luğa, Beyrut 1969.

Arap Dili Grameri Tarihi: Bkz. Bakırcı, Selami-Demirayak, Kenan.

ARPA, Enver, “İ„cazü‟l-Kur‟an Konusuna Farklı Bir Yaklaşım”, AÜĠFD, c. XLIII,

sy. 1 (2002), s. 81-107.

el-‘ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasen b. „Abdillâh, Kitâbu‟s-Sınâ„ateyn: el-Kitâbe ve‟Ģ-

ġi„r, nşr. Muhammed Emîn el-Hâncî, İstanbul 1320.

________, el-Furûku‟l-Luğaviyye, nşr. Husâmuddîn el-Kudsî, Beyrut, ts.

el-A‘ġÂ, Meymûn b. Kays, Dîvân, Beyrut 1966.

‘ATTÂR, Ahmed „Abdulğafûr, Mukaddimetu‟s-Sıhâh, Kahire 1376/1956.

AÜDTCFD: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara.

170

AÜĠFD: Ankara Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, Ankara.

‘AVVÂD, Muhammed Hasen, “el-Elfâzu‟l-Muterâdife li‟r-Rummânî, Nisbetuhû ve

İcrâ‟u Muvâzene beynehû ve beyne‟l-Elfâzi‟l-Muhtelife fi‟l-Ma„âni‟l-

Mu‟telife li‟bni Mâlik”, Mecelletu Mecma„i‟l-Luğati‟l-„Arabiyyeti‟l-

Urdunî, c. XVII, sy. 44 (1413/1993), s. 316-349.

A„yânu‟Ģ-ġî„a: Bkz. el-„Âmilî.

AZĠMLĠ, Mehmet, Abbasîler Dönemi Babek Ġsyanı, Ankara 2004.

BA‘ALBAKÎ, Remzî, “Sîbeveyh‟in “Kitâb”ının Eski bir Kaynağı Var mıdır? ”, çev.

Süleyman Tülücü, EAÜĠFD, X (1991), 292-297.

el-Bağdâdiyyûn: Bkz. „Abdussâhib.

BAKIRCI, Selami-DEMĠRAYAK, Kenan, Arap Dili Grameri Tarihi, Erzurum

2001.

el-BÂKILLÂNÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib, Ġ„câzu‟l-Kur‟ân, nşr. Ahmed

Sakr, Kahire, ts.

BAġKAN, Özcan, Lengüistik Metodu, İstanbul 1967.

BEESTON, A.F.L., “Edith Ambros: Sieben Kapitel des Šarh Kitāb Sībavaihi von ar-

Rummānī in Edition und Übersetzung”, BSOAS, c. 43 (1980), s. 590-591.

BERGSTRÄSSER, G., Sâmî Dilleri Tarihi, haz. Hulûsi Kılıç-Eyyüp Tanrıverdi, İs-

tanbul 2006.

el-Bidâye ve‟n-Nihâye: Bkz. İbn Kesîr.

BĠLEN, Osman, “Mantık ile Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”, DEÜĠFD, XIII-

XIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100.

________, “Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Sa„îd es-Sîrâfî Arasında Mantık ve Gramer Üze-

rine Bir Tartışma”, Ġslâmiyât, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155-

172.

BĠLGĠN, Mustafa, Tefsirde Mutezile Ekolü, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa 1991.

BLOOMFIELD, Leonard, Language, U.S.A 1966.

BOHAS, Georges-GUILLAUME, Jean-Patrick, The Arabic Linguistic Tradition,

Washington 2006.

BOZKUġ, Metin, Büveyhîler ve ġiîlik, Sivas 2003.

BROCKELMANN, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden 1943-

1949; Supll., I-III, Leiden 1937-1942.

171

________, “Arabistan (Edebiyat)”, ĠA, I, 523-549.

BSOAS: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London.

Buğyetu‟l-Vu„ât: Bkz. es-Suyûtî, Celâluddîn.

BULUT, Ali, “el-Ferrâ‟‟nın, Meâni‟l-Kur‟ân‟ında Kullandığı Kûfe Dil Okulu‟na Ait

Terimler”, OMÜĠFD, sy. 14-15 (2003), s. 323-340.

BULUT, Halil İbrahim, “Şeyh Müfîd ve İmamiyye Ekolünde Gaybet İnancının Aklî-

leşmesi”, CÜĠFD, c. IX/1 (Haziran 2005), s. 175-202.

CARTER, M. G., “Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-

Rummānī”, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232.

________, “Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law”, Islam:

Essays on Scripture,Thought and Society- A Festschrift in Honour of

Anthony H. Johns, ed. Peter G. Riddell-Tony Street, Leiden-New York-

Köln 1997, s. 104-112.

________, “An Arab Gramarrian of the Eight Century A.D.”, Journal of the

American Oriental Society, c. 93 (1973), s. 146-157.

el-CENÂBÎ, Ahmed Nasîf, ed-Dirâsâtu‟l-Luğaviyye ve‟n-Nahviyye fî Mısr, Mısır

1397/ 1977.

el-CEVHERÎ, İsmâ„îl b. Hammâd, es-Sıhâh, Tâcu‟l-Luğa ve Sıhâhu‟l-„Arabiyye, I-

VI, nşr. Ahmed „Abdulğafûr „Attâr, Mısır 1376/1956.

CĠVELEK, Yakup, Arap Dilinde Ġ„râb Olgusu, Ankara 2003.

________, Arap Dilbilimine GiriĢ (Sesbilim-Anlambilim-Sözcükbilim-Sözlükbilim),

Van 2003.

el-CUMAHÎ, Muhammed b. Sellâm, Tabakātu Fuhûli‟Ģ-ġu„arâ‟, I-II, nşr. Mahmûd

Muhammed Şâkir, Mısır 1400/1980.

el-CUVEYNÎ, Mustafâ es-Sâvî, Menhecu‟z-ZemahĢerî fî Tefsîri‟l-Kur‟ân, 3. baskı,

Kahire, ts.

CÜĠFD: Cumhuriyet Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sivas.

CÜNDĠOĞLU, Dücâne, Kur‟ân‟ı Anlama‟nın Anlamı, İstanbul 1998.

ÇELEBĠ, Muharrem, Ma„âni‟l-Kur‟ân ve ez-Zeccâc, Basılmamış Doktora Tezi, Er-

zurum 1976.

________, “Kutrub”, DĠA, XXVI, 494-495.

ÇELĠK, H. Avni, “İbn Kayyim el-Cevziyye ve Ma„ânî el-Edevât ve‟l-Hurûf Adlı

172

Eseri”, EAÜĠFD, VIII (1988), s. 159-160.

ÇETĠN, Nihad M., “Arap (Yazı)”, DĠA, III, 276-282.

________, “Arap (Dil)”, DĠA, III, 282-286.

________, “Sîbeveyhi”, ĠA, X, 578-585.

ÇIKAR, Mehmet Şirin, Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki TartıĢmalar, Basıl-

mamış Doktora Tezi, İstanbul 2001.

________, “ez-Zeccâcî‟nin el-İzâh fi „İleli‟n-Nahv ve el-Cumel fi‟n-Nahv Adlı Eser-

leri Bağlamında Nahiv İlmine Bakışı”, Nüsha, yıl: IV, sy. 14 (Yaz 2004),

s. 71-78.

________, “Arap Dilbiliminde Kırılma Noktası: İbnu‟s-Serrâc ve Nahiv İlminde

Usûl Geleneği”, EKEV Akademi Dergisi, yıl: 8, sy. 20 (Yaz 2004), s.

345-356.

________, “Arap Dilbilim Çalışmalarında “Had/Tanım” Terimi ve er-Rummânî‟ nin

“el-Hudud” Adlı Eseri”, Dinbilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, c. 5,

sy. 2 (2005), s. 53-69.

ÇÖGENLĠ, M. Sadi-DEMĠRAYAK, Kenan, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzu-

rum 1995.

DAĞ, Mehmet, Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulaması Bağlamında Kıraat

Ġlminde Ġhticâc Olgusu, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2005.

________, “Mu„tezile Mezhebi‟ne Ehl-i Sünnet‟in İsnâdı: „Kıraatlar, Tevkîfî Değil;

İçtihâdîdir-Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi‟”, Marife,

yıl: 3, sy. 3 (Kış 2003), s. 219-258.

Dâ’iretu’l-Ma‘ârif-i Teşeyyu‘, Ahmed Hâc Seyyid Cevâdî v.dğr., c. 4, Tahran

1373/1994.

DALKILIÇ, Bayram, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî‟nin Hayat Felsefesi”, Dinî AraĢtır-

malar Dergisi, yıl: 7, sy. 19 (2004), s. 83-104.

ed-DÂVÛDÎ, Şemsuddîn Muhammed b. „Alî b. Ahmed, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I-II,

nşr. „Alî Muhammed „Omer, Kahire 1392/1972.

DEMĠR, İsmail, Ġbn Mu„tî ve Kitâbu‟l-Fusûl fi‟n-Nahv Adlı Eseri, Basılmamış Yük-

sek Lisans Tezi, Erzurum 1996.

ed-DEMÎRÎ, el-Mutevellî b. Ramazân Ahmed, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh li-Ebi‟l-Hasen

er-Rummânî (ed-Dirâse), Kahire 1408/1988.

173

ed-Dersu‟n-Nahvî fî Bağdâd: Bkz. el-Mahzûmî.

DEÜĠFD: Dokuz Eylül Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, İzmir.

DĠA: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi, I-XXXII vd., İstanbul-Ankara 1988

vd.

DĠKĠCĠ, Recep, “az-Zaccāc‟ın Süleymaniye Kütüphanesindeki Yazma Kitāb al-

„Arūż‟u”, AÜĠFD, XXXIII (1992), s. 179-185.

ed-Dirâsâtu‟l-Luğaviyye, Bkz. el-Cenâbî.

DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi, redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, I-XV, İs-

tanbul 1986-1993.

DORU, Nesim, “Yahyâ İbn Adî‟ye Göre Mantık-Gramer İlişkisi (Dilin Mantığı ve

Mantığın Dili Üzerine Bir Tartışma)”, DÜĠFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 39-

48.

Duha‟l-Ġslâm: Bkz. Ahmed Emîn.

ed-DÛRÎ, Abdülazîz, “Bağdat (Genel Bakış)”, DĠA, IV, 425-433.

DURMUġ, İsmail, “Nahiv”, DĠA, XXXII, 300-306.

DÜĠFD: Dicle Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, Diyarbakır.

EAÜĠFD : Erzurum Atatürk Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi.

EBÛ ‘ALÎ el-FÂRĠSÎ, Hasen b. Ahmed, Kitâbu‟l-Eğfâl, nşr. „Abdullâh b. „Omer el-

Hâcc İbrâhîm, y.y., ts.

EBÛ HAYYÂN el-ENDELUSÎ, Muhammed b. Yûsuf, Tezkiretu‟n-Nuhâh, nşr.

„Afîf „Abdurrahmân, Beyrut 1406/1986.

EBÛ HAYYÂN et-TEVHÎDÎ, „Alî b. Muhammed b. „Abbâs, el-Mukābesât, nşr.

Muhammed Tevfîk Huseyn, 2. baskı, Beyrut 1989.

________, Kitâbu‟l-Ġmtâ„ ve‟l-Mu‟ânese, I-III, nşr. Ahmed Emîn-Ahmed ez-Zeyn,

Beyrut, ts.

________, el-Basâ‟ir ve‟z-Zehâ‟ir, nşr. Ahmed Emîn-Ahmed Sakr, Kahire 1373/

1953.

EBU’L-MEKÂRĠM, „Alî, Usûlu‟t-Tefkîri‟n-Nahvî, Beyrut 1393/1973.

EBU’T-TAYYĠB el-LUĞAVÎ, Merâtibu‟n-Nahviyyîn, nşr. M. Ebu‟l-Fadl İbrâhîm,

Mısır 1375/1955.

EKEV: Erzurum Kültür Eğitim Vakfı Akademi Dergisi, Ankara.

ERGĠN, M. Cevat, “Basra ve Kûfe Ekollerinin Kullandıkları Farklı Nahiv Terimle-

174

ri”, DÜĠFD, c. V, sy. 1 (2003), s. 39-65.

Eski Arap ġiiri: Bkz. Çetin, Nihad M.

el-EġMÛNÎ, „Alî b. Muhammed b. „Îsâ, HaĢiyetu‟s-Sabbân „alâ ġerhi‟l-EĢmûnî „alâ

Elfiyyeti Ġbn Mâlik ve ma„ahû ġerhu‟Ģ-ġevâhidi li‟l-„Aynî, I-IV, nşr.

Mustafâ Huseyn Ahmed, Dâru‟l-Fikr, y.y., ts.

FÂ’ĠZ, „Abdulmun„im, es-Sîrâfî en-Nahvî fî Dav‟i ġerhihî li-Kitâbi Sîbeveyh,

Dimaşk 1403/1983.

el-FÂRÂBÎ, Ebû Nasr, “Mantıkta Kullanılan Lafızlar”, Sunuş ve çev. Sadık Türker,

Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 93-178.

el-FERRÂ’, Yahyâ b. Ziyâd, Ma„âni‟l-Kur‟ân, nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî-M.„Alî en-

Neccâr, Tahran, ts.

Fî Usûli‟n-Nahv: Bkz. el-Afgânî.

el-Fihrist: Bkz. İbnu‟n-Nedîm.

FÎRÛZÂBÂDÎ, Mecduddîn Muhammed Ya„kûb, el-Bulğa fî Terâcimi E‟immeti‟n-

Nahv ve‟l-Luğa, nşr. Muhammed el-Mısrî, Kuveyt 1407/1987.

FLANAGAN, J., “al-Rummānī”, Encyclopedia of Islam (New Edition), VIII, 614-

615.

GAL: Bkz. Brockelmann, Carl.

GAS: Bkz. Sezgin, Fuat.

GÂZÎ TULEYMÂT, “er-Rummânî en-Nahvî fî Dav‟i Şerhihî li-Kitâbi Sîbeveyh”,

Âfâku‟s-Sekāfe ve‟t-Turâs, yıl: 5, sy. 19 (Receb 1418- November 1997),

s. 64-68.

GELDER, G.J.H van, “al-Rummānī, „Alī ibn Īsā (276-384/889-994)”, Encyclopedia

of Arabic Literature, ed. Julie Scott Meisami, Paul Starkey, New York

1998, c. 2, s. 666-667.

GILLIOT, Claude, “Textes Arabes Anciens Édités en Égypte au Cours Années 1990

à 1992”, MIDEO, c. 21 (1993), s. 385-562.

GOLDZIHER, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, Anka-

ra 1993.

________, “Arap Dili Mektepleri”, çev. Süleyman Tülücü, EAÜĠFD, IX (1990), s.

329-344.

GÜNDÜZÖZ, Soner, Sîbeveyh‟te Kelime Yapısı, Basılmamış Doktora Tezi, Samsun

175

2002.

________, Arapçada Kelime Türetimi, Kavramlar-Kuramlar-Kurumlar, Samsun

2005.

GÜNER, Ahmet, Büveyhîler‟den Adudu‟d-Devle ve Dönemi (338-372/949-983), Ba-

sılmamış Doktora Tezi, İzmir 1992.

________, Büveyhîler‟in ġiî-Sünnî Siyaseti, İzmir 1999.

________, “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”, DEÜĠFD, XII (1999), s. 47-72.

________, “Büveyhî Devlet Adamlarının Kitaba İlgileri ve Kütüphaneleri”,

DEÜĠFD, XIII (2001), s. 35-63.

GULLY, Adrian, Grammar and Semantics in Medieval Arabic, England 1995.

el-HADÎSÎ, Hadîce „Abdurrezzâk, Ebniyetu‟s-Sarf fî Kitâbi Sîbeveyh, Bağdat 1965.

________, Kitâbu Sîbeveyh ve ġurûhuh, Bağdat 1387/1967.

el-HAFÂCÎ, İbn Sinân Ebû Muhammed „Abdullâh b. Muhammed, Sirru‟l-Fesâha,

Beyrut 1402/1982.

el-HALEBÎ, Ebu‟l-Vefâ İbrâhîm b. Muhammed b. Sibt, el-KeĢfu‟l-Hasîs, nşr. Subhî

es-Sâmerrâ‟î, Beyrut 1407/1987.

el-HALÎL B. AHMED, Kitabu‟l-„Ayn, I-VIII, nşr. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-

Sâmerrâ‟î, Beyrut 1408/1988.

el-HAMÂMÎ, Munye, “„Alâkatu‟l-Binyeti‟n-Nahviyye bi‟l-Binyeti‟l-Mantıkiyye”,

Dirâse Lisâniyye, c. 3 (1997), s. 61-72.

HÂMĠD HĠLÂL, ‘Abdulğaffâr, „Ġlmu‟l-Luğa beyne‟l-Kadîm ve‟l-Hadîs, Mısır 1989.

el-HÂNSÂRÎ, Muhammed Bâkır el-Mûsevî, Ravdâtu‟l-Cennât fî Ahvâli‟l-„Ulemâ‟

ve‟s-Sâdât, I-VIII, nşr. Esedullâh İsmâ„îliyyân, Tahran 1392.

el-Hasâ‟is: Bkz. İbn Cinnî.

HASAN ĠBRAHĠM HASAN, Ġslâm Tarihi, I-VI, çev. Ahmet Turan Arslan v.dğr.,

İstanbul, ts.

el-HATÎB el-BAĞDÂDÎ, Ahmed b. „Alî, Târîhu Bağdâd, I-XIV, Beyrut, ts.

Hem„u‟l-Hevâmi„ : Bkz. es-Suyûtî, Celâluddîn.

HITTI, Philip K., Siyâsî ve Kültürel Ġslam Tarihi, I-IV, çev. Salih Tuğ, İstanbul

1980-1989.

HOTĠNLĠ, Rauf, “Bağdat”, ĠA, II, 195-213.

el-HUSRÎ, Ebû İshâk İbrâhîm b. „Alî, Zehru‟l-Âdâb ve Semeru‟l-Elbâb, I-II, nşr.

176

„Alî Muhammed el-Becâvî, Mısır 1969.

ĠA: Ġslâm Ansiklopedisi, I-XIII, İstanbul 1940-1988.

el-„Ġber: Bkz. ez-Zehebî.

ĠBN ‘ASÂKĠR, Ebu‟l-Kāsim „Alî b. el-Hasen, Târîhu Medîneti DimaĢk, I-LXXX, 1.

baskı, nşr. „Alî Şîrî, Beyrut 1419/1998.

________, Tebyînu Kizbi‟l-Mufterî, Beyrut 1404/1984.

ĠBN CĠNNÎ, Ebu‟l-Feth „Osmân, el-Hasâ‟is I-III, nşr. M.„Alî en-Neccâr, Beyrut

1372/1952.

________, Sirru Sınâ„ati‟l-Ġ„râb, I-II, nşr. Hasan Hindâvî, Dimaşk 1405/1985.

ĠBN EBĠ’L-ĠSBA‘, Bedî„u‟l-Kur‟ân, nşr. Hıfnî Muhammed Şeref, Kahire 1377/

1957.

ĠBN FADLĠLLÂH el-‘OMERÎ, Şihâbuddîn Ahmed b. Yahyâ, Mesâliku‟l-Ebsâr fî

Memâliki‟l-Emsâr, I-XV, nşr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1407/1988.

ĠBN FÂRĠS, Ebu‟l-Huseyn Ahmed, es-Sâhibî fî Fıkhi‟l-Luğati‟l-„Arabiyye, nşr.

„Omer Fârûk et-Tabbâ„, Beyrut 1993.

________, Mu„cemu Mekāyîsi‟l-Luğa, I-VI, nşr. „Abdusselâm Muhammed Hârûn,

Mısır 1972.

ĠBN HACER, Ebu‟l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. „Ali el-„Askalânî, Lisânu‟l-Mîzân,

I-VII, Beyrut 1406/1986.

________, el-Ġsâbe fi Temyîzi‟s-Sahâbe, I-VIII, nşr. „Alî Muhammed el-Becâvî, Bey-

rut 1412/ 1992.

ĠBN HALLĠKĀN, Ebu‟l-„Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu‟l-

A„yân ve Enbâ‟u Ebnâ‟i‟z-Zamân, I-VIII, nşr. İhsân „Abbâs, Beyrut

1968.

ĠBN HAYR el-ĠġBÎLÎ, Ebû Bekr Muhammed, Fehrese, nşr. Franciscus Codera-

Julian Ribera Tarrago, Kahire 1383/1963.

ĠBN HAZM, Ebû Muhammed „Alî b. Ahmed b. Sa„îd, el-Fasl fi‟l-Milel, I-V, Kahi-

re, ts.

ĠBN HĠġÂM el-ENSÂRÎ, Ebû Muhammed „Abdullah b. Yûsuf b. Ahmed, Muğni‟l-

Lebîb „an Kutubi‟l-E„ârîb, I-II, nşr. M. Muhyiddîn „Abdulhamîd, Beyrut

1411/1991.

ĠBN KĀDÎ ġUHBE, Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. „Omer, Tabakātu‟Ģ-

177

ġâfi„iyye, I-IV, nşr. el-Hâfız „Abdul„alîm Hân, Beyrut 1407/1987.

ĠBN KESÎR, Ebu‟l-Fidâ‟ İsmâ„îl b.„Omer, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, I-XIV, Beyrut, ts.

ĠBN MANZÛR, Cemâluddîn Muhammed, Lisânu‟l-„Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Bey-

rut, ts.

ĠBN REġÎK, Ebû „Alî el-Hasen el-Kayrevânî, I-II, nşr. Muhammed Muhyiddîn

„Abdulhamîd, Beyrut 1972.

ĠBN TAĞRÎBERDÎ, Cemâluddîn Ebu‟l-Mehâsin Yûsuf, en-Nucûmu‟z-Zâhire, I-

XVI, Mısır, ts.

ĠBN TÂVÛS, Ebu‟l-Kāsim Radiyyuddîn „Alî b. Mûsâ, Sa„du‟s-Su„ûd li‟n-Nufûs,

nşr. Fâris Tebrîziyyân el-Hassûn, Necef 1369/1950.

ĠBNU’L-CEVZÎ, „Abdurrahmân b. „Alî, el-Muntazam fî Târîhi‟l-Mulûki ve‟l-

Umem, I-X, Beyrut 1358/1939.

ĠBNU’L-ENBÂRÎ, Ebu‟l-Berekât Abdurrahmân b. Muhammed, el-Ġnsâf fî

Mesâ‟ili‟l-Hilâf beyne‟n-Nahviyyîne‟l-Basriyyîn ve‟l-Kûfiyyîn, I-II, nşr.

M. Muhyiddîn „Abdulhamîd, Beyrut 1987.

________, Nuzhetu‟l-Elibbâ‟, nşr. İbrâhîm es-Sâmerrâ‟î, Ürdün 1405/ 1985.

ĠBNU’L-ESÎR, „İzzuddîn Ebu‟l-Hasen „Alî eş-Şeybânî, el-Kâmil fi‟t-Târîh, I-XIII,

nşr. C. J. Tornberg, Beyrut 1385/1965.

ĠBNU’L-‘ĠMÂD, Ebu‟l-Felâh „Abdulhay el-Hanbelî, ġezerâtu‟z-Zeheb fî Ahbâri

men Zeheb, I-VIII, Beyrut 1399/1979.

ĠBNU’L-MURTADÂ, Ahmed b. Yahyâ b. Murtadâ Mehdî Lidînillâh, Tabakātu‟l-

Mu„tezile, nşr. Susanne Diwald Wilzer, Beyrut 1961/ 1380.

________, Bâbu Zikri‟l-Mu„tezile min Kitâbi‟l-Munye ve‟l-Emel, nşr. Thomas

Walker Arnold, Haydarâbâd 1316/1903.

ĠBNU’N-NEDÎM, Ebu‟l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya„kûb, el-Fihrist, Beyrut

1398/1978.

ĠBNU’S-SERRÂC, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl, el-Usûl fi‟n-Nahv, I-III, nşr.

„Abdulhuseyn el-Fetelî, 3. baskı, Beyrut 1988.

‘ÎD, Muhammed, Usûlu‟n-Nahvi‟l-„Arabî, Kahire 1989.

el-Ġktirâh: Bkz. es-Suyûtî, Celâluddîn.

ĠLHAN, Avni, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, DĠA, X, 146-147.

Ġnbâhu‟r-Ruvâh: Bkz. el-Kıftî.

178

ĠNCE, Nazife Nihal, Hicrî Ġlk Dört Asırda Arap Dili Sesbilim ÇalıĢmaları, Basıl-

mamış Doktora Tezi, Konya 2005.

el-Ġnsâf: Bkz. İbnu‟l-Enbârî.

ĠSMÂĠL BÂġÂ el-BAĞDÂDÎ, Hediyyetu‟l-„Ârifîn, I-II, nşr. Kilisli Rifat Bilge

v.dğr., İstanbul 1951-1955.

el-Îzâh: Bkz. ez-Zeccâcî.

el-KĀDÎ „Abdulcebbâr, Fıraku ve Tabakātu‟l-Mu„tezile, nşr. „Alî Sâmî en-Neşşâr-

„İsâmuddîn Muhammed „Alî, İskenderiye 1972.

KADDÛR, Ahmed Muhammed, Medhal ilâ Fıkhi‟l-Luğati‟l-„Arabiyye,Beyrut 1993.

KAFES, Mahmut, “Ebû Hayyân el-Endelüsî”, DĠA, X, 152-153.

el-Kâmil fi‟t-Târîh: Bkz. İbnu‟l-Esîr.

el-KANNEVCÎ, Sıddîk b. Hasen, Ebcedu‟l-„Ulûm, I-III, nşr. „Abdulcebbâr Zekkâr,

Beyrut 1978.

KARA, Ömer, “Arap Dilbilimindeki „Terâdüf‟ Olgusunun „Furûk‟ Paralelinde Ta-

rihsel Süreci ve Arka Planı- el-Furûku‟l-Luğaviyye‟ye Giriş (I)-”, EKEV,

sy. 14, yıl: 7 (Kış 2003). s. 197-220.

________, “Arap Dilbilimindeki „Terâdüf‟ ve „Furûk‟ Argümanlarının Mukayeseli

Tahlili -El-Furûku‟l-Luğaviyye‟ye Giriş (III)-”, Dinbilimleri Akademik

AraĢtırma Dergisi, c. IV (2004), sy. 4, s. 117-146.

KARAARSLAN, Nasuhi Ünal, “İbn Düreyd”, DĠA, XIX, s. 416- 419.

KÂTĠB ÇELEBÎ, KeĢfu‟z-Zunûn, I-II, nşr. Şerafeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge,

2. baskı, İstanbul 1971.

KAYA, Mahmut, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, DĠA, X, 154-157.

KAYA, Mustafa, Dilbilim ve Anlama Etkisi Açısından Arap Dili‟nin BaĢlıca Özellik-

leri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2000.

KEHHÂLE, „Omer Rızâ, Mu„cemu‟l-Mu‟ellifîn, I-XV, Dimaşk 1376-1380/1957-

1961.

KeĢfu‟z-Zunûn: Bkz. Kâtib Çelebî.

el-KIFTÎ, Cemâluddîn „Alî b. Yûsuf, Ġnbâhu‟r-Ruvâh, I-IV, nşr. M. Ebu‟l-Fadl

İbrâhîm, Beyrut 1406/1986.

KILIÇ, Hulûsi, “Basriyyûn”, DĠA, V, 117-118.

________, “Furûk”, DĠA, XIII, 222-223.

179

________, “İbn Madâ”, DĠA, XX, 163-164.

________, “Kûfiyyûn”, DĠA, XXVI, 345-346.

el-Kitâb: Bkz. Sîbeveyh.

Kitâbu‟l-„Ayn: Bkz. el-Halîl b. Ahmed.

Kitâbu Ma„âni‟l-Hurûf: Bkz. er-Rummânî.

KOÇAK, İnci, “Basra ve Kufe Mektepleri”, Doğu Dilleri, II/4 (1981), s. 143-155.

KÜÇÜKKALAY, Hüseyin, Kur‟ân Dili Arapça, Konya 1969.

LEWIN, B., “el-Asma„î”, çev. Süleyman Tülücü-Mustafa Köse, Nüsha, yıl: V, sy.

18 (Yaz 2005), 121-128.

LICHTENSTÄDTER, Ilse – ÇETĠN, Nihad M., “Nahiv”, ĠA, IX, 35-37.

Lisânu‟l-„Arab: Bkz. İbn Manzûr.

Lisânu‟l-Mîzân: Bkz İbn Hacer.

el-MA‘ARRÎ, Ebu‟l-„Alâ‟, Risâletu‟l-Gufrân, nşr. „Âişe „Abdurrahmân Bintu‟ş-

Şâti‟, Kahire 1397/1977.

MAHMUD ES‘AD, Ġslâm Tarihi-Târîh-i Dîn-i Ġslâm, sad. Ahmed Lütfi Kazancı-

Osman Kazancı, İstanbul 1983.

MAHMÛD Husnî Mahmûd, el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye fî Târîhi‟n-Nahvi‟l-„Arabî,

Beyrut 1986.

el-MAHZÛMÎ, Mehdî, ed-Dersu‟n-Nahvî fî Bağdâd, Beyrut 1407/1987.

________, Medresetu‟l-Kûfe, Beyrut 1406/1986.

MARGOLIOUTH, D. S., “The Discussion between Abū Bishr Mattā and Abū Sa„īd

al-Sīrāfī on the Merits of Logic and Grammar”, Journal of the Royal

Asiatic Society, London 1905, s. 79-130.

________, “Ebû Hayyân”, ĠA, IV, 29-30.

MÂZĠN el-MUBÂREK, er-Rummânî en-Nahvî fî Dav„i ġerhihî li-Kitâbi Sîbeveyh,

Dimaşk 1995.

________, en-Nahvu‟l-„Arabî, Beyrut 1401/1981.

________, ez-Zeccâcî Hayâtuhû ve Âsâruhû ve Mezhebuhu‟n-Nahvî, Dimaşk

1404/1984.

el-Medârisu‟n-Nahviyye: Bkz. Şevkī Dayf.

el-Medresetu‟l-Bağdâdiyye: Bkz. Mahmûd Husnî Mahmûd.

Medresetu‟l-Kûfe: Bkz. el-Mahzûmî.

180

MEHMED FEHMÎ, Târîh-i Edebiyyât-ı „Arabiyye, İstanbul, 1335/1917.

MEKREM, „Abdu‟l-„Âl Sâlim, el-Medresetu‟n-Nahviyye fî Mısr ve‟Ģ-ġâm, Beyrut

1410 /1990.

________, el-Kur‟ânu‟l-Kerîm ve Eseruhû fi‟d-Dirâsâti‟n-Nahviyye, Küveyt 1978.

Merâtibu‟n-Nahviyyîn: Bkz. Ebu‟t-Tayyib el-Luğavî.

MERÇĠL, Erdoğan, “Buveyhîler”, DĠA, VI, 496-500.

Mesâ‟ilu Hilâfiyye fi‟n-Nahv: Bkz. el-„Ukberî.

MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda Ġslâm Medeniyeti, çev. Salih Şaban, İstanbul 2000.

MIDEO: Mélanges Institut Dominicain d‟Etudes Orientales du Caire.

Min Târîhi‟n-Nahv: Bkz. el-Afgânî.

el-MUBERRED, Ebu‟l-„Abbâs Muhammed b. Yezîd, el-Muktedab, I-IV, nşr. Mu-

hammed „Abdulhâlık „Uzayme, Beyrut, ts.

Mu„cemu‟l-Buldân: Bkz. Yâkût el-Hamevî.

Mu„cemu‟l-Mu‟ellifîn: Bkz. Kehhâle

Mu„cemu‟l-Udebâ‟: Bkz. Yâkût el-Hamevî.

Mu„cemu Mekāyîs: Bkz. İbn Fâris.

Muğni‟l-Lebîb: Bkz. İbn Hişâm el-Ensârî.

MUHAMMED el-MUBÂREK, Fıkhu‟l-Luğa ve Hasâ‟isu‟l-„Arabiyye, y.y., 1981.

MUHAMMED, Muhammed Ebû Mûsâ, “el-İ„câzu‟l-Belâğî fî Ru‟yeti Ebi‟l-Hasen

„Alî b. „Îsâ er-Rummânî”, Mecelletu‟l-Bahsi‟l-„Ġlmî, c. 5 (1402/1982), s.

225-259.

MUHSĠN ‘ABDULHAMÎD, er-Râzî Mufessiren, Bağdat 1394/1974.

el-MUNECCĠD, Muhammed Nûruddîn, et-Terâduf fi‟l-Kur‟âni‟l-Kerîm, Dimaşk

1997.

el-Muntazam: Bkz . İbnu‟l-Cevzî.

el-Muzhir: Bkz. es-Suyûtî, Celâluddîn.

NeĢ‟etu‟n-Nahv: Bkz. et-Tantâvî.

NICHOLSON, R.A., A Literary History of the Arabs, Cambridge 1969.

Nuzhetu‟l-Elibbâ‟: Bkz. İbnu‟l-Enbârî.

el-‘OMERÎ, Ahmed Cemâl, Mefhûmu‟l-Ġ„câzi‟l-Kur‟ânî Hatta‟l-Karni‟s-Sâdis el-

Hicrî, Kahire 1984.

OMÜĠFD: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, Samsun.

181

ÖZ, Mustafa, “İbnü‟l-İhşîd”, DĠA, XXI, 94-95.

________, “İmâmiyye”, DĠA, XXII, 207-209.

ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Bağdat (Kültür ve Medeniyet), DĠA, IV, 437-441.

ÖZBALIKÇI, Mehmet Reşit, “Ebû Alî el-Fârisî”, DĠA, X, 88-90.

ÖZCAN, Hanifi, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî Bir Ateist midir?”, DEÜĠFD, sy. 6 (1989),

s. 48-53.

PEDERSEN, J., “İbn Düreyd”, ĠA, V/2, 724.

PEI, Mario, Invitation to Linguistics, New York 1965.

er-RÂFĠ‘Î, Mustafâ Sâdık, Ġ„câzu‟l-Kur‟ân, nşr. Muhammed Sâdık el-„Uryân, Mısır

1371/ 1952.

RAMAZÂN „Abduttevvâb, “Kitâbu‟l-Hurûf li‟l-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî”,

Havliyyâtu Kulliyyeti‟l-Âdâb Câmi„ati „Ayn ġems, c. 11 (1968), s. 133-

139.

er-RÂZÎ, Fahruddîn, et-Tefsîru‟l-Kebîr, I-XXIV, nşr. „Abdurrahmân Muhammed,

Beyrut, ts.

el-Hudûd (Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa): Bkz. er-Rummânî.

RIPPIN, Andrew-KNAPPERT, Jan, Textual Sources for the Study of Islam,

Chicago 1990.

er-RUMMÂNÎ, Ebu‟l-Hasen „Alî b. „Îsâ, en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân, el-Bedîriyye

Ktp., nr. 534, 15 vr.; Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân içinde, nşr. Mu-

hammed Halefullâh ve Muhammed Zağlûl Sellâm, 2. baskı, Kahire 1968.

________, ġerhu Kitâbi Sîbeveyh, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1984, 220 vr.;

nr. 1985, 289 vr.; nr. 1986, 295 vr.; nr. 1987, 197 vr.; ġerhu Kitâbi

Sîbeveyh li-Ebi‟l-Hasen er-Rummânî (Kısmu‟s-Sarf), nşr. Ramazân

Ahmed ed-Demîrî, Kahire 1408/1988; ġerhu Kitâbi Sîbeveyh li-Ebi‟l-

Hasen er-Rummânî (el-Cuz‟u‟l-Evvel), nşr. Ramazân Ahmed ed-Demîrî,

Kahire 1413/1993.

________, el-Hudûd fi‟n-Nahv, Süleymaniye Ktp., Köprülü, nr. 1393, vr. 26-35;

Kitâbu‟l-Hudûd fi‟n-Nahv, Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa içinde, nşr.

Mustafâ Cevâd ve Yûsuf Ya„kûb Meskûnî, Bağdat 1388/1969; el-Hudûd,

Risâletân fi‟l-Luğa içinde, nşr. İbrâhîm es-Sâmerrâ‟î, Ummân 1984; el-

Hudûd fi‟n-Nahv, nşr. Betûl Kāsim Nâsır, Bağdat, ts.

182

________, Kitâbu‟l-Elfâzi‟l-Muteradife, nşr. Muhammed Mahmûd er-Râfi„î, Mısır

1321; el-Elfâzu‟l-Muteradifetu‟l-Mutekāribetu‟l-Ma„nâ, nşr. Fethullâh

Sâlih „Alî el-Mısrî, 1407/1987.

________, Kitâbu Menâzili‟l-Hurûf, Resâ‟il fi‟n-Nahv ve‟l-Luğa içinde, nşr. Mustafâ

Cevâd ve Yûsuf Ya„kūb Meskûnî, Bağdat 1388/1969; Kitâbu Ma„âni‟l-

Hurûf, nşr. „Abdu‟l-Fettâh İsmâ„îl Şelebî, 1401/1981; Menâzilu‟l-Hurûf,

Risâletân fi‟l-Luğa içinde, nşr. İbrâhîm es-Sâmerrâ‟î, Ummân 1984;

Ma„âni‟l-Hurûf, nşr. „İrfân b. Selîm el-„Aşâ Hassûne ed-Dimaşkī, Beyrut

1426/2005.

________, Kıt„a min ġerhi Usûli Ġbni‟s-Serrâc, Süleymaniye Ktp., Hacı Selim Ağa,

nr. 1077, vr. 296-326.

er-Rummânî en-Nahvî: Bkz. el-Mubârek, Mâzin.

es-SÂBÛNÎ, „Abdulvehhâb, „Uyûnu‟l-Mu‟ellefât, I-III, nşr. Mahmûd Fâhûrî, Halep

1413/1992.

es-Sâhibî fî Fıkhi‟l-Luğa: Bkz. İbn Fâris.

SA‘ÎD el-AFGÂNÎ, Fî Usûli‟n-Nahv, Beyrut 1987.

________, Min Târîhi‟n-Nahv, Beyrut, ts.

es-SÂMERRÂ’Î, İbrâhîm, Dirâsât fi‟l-Luğa, Bağdat 1961.

SAUSSURE, Ferdinand de, Course in General Linguistics, çev. Wade Baskin, New

York 1959.

es-SE‘ÂLĠBÎ, „Abdulmelîk b. Muhammed, Fıkhu‟l-Luğa ve Sirru‟l-„Arabiyye, nşr.

Suleymân Selîm el-Bevvâb, Dimaşk 1989.

es-SEHÂVÎ, „Alî b. Muhammed, Cemâlu‟l-Kurrâ‟ ve Kemâlu‟l-Ġkrâ‟, I-II, nşr. „Alî

Huseyn el-Bevvâb, Mekke 1987.

Selâsu Resâ‟il fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân li‟r-Rummânî ve‟l-Hattâbî ve „Abdilkāhir el-

Curcânî, nşr. Muhammed Halefullâh ve Muhammed Zağlûl Sellâm, Ka-

hire 1968.

es-SEM‘ÂNÎ, „Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr, I-V, el-Ensâb, nşr. „Abdullâh

„Omer el-Bârûdî, Beyrut 1408/1988.

SEZGĠN, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, I-IX, Leiden 1967-1984.

es-Sıhâh: Bkz. el-Cevherî.

SÎBEVEYH, Ebû Bişr „Amr, el-Kitâb, I-II, Bulak 1316.

183

es-SÎRÂFÎ, Ebû Sa„îd, Ahbâru‟n-Nahviyyîne‟l-Basriyyîn, nşr. F. Krenkow, Beyrut-

Paris 1936.

es-Sîrâfî en-Nahvî: Bkz. Fâ‟iz, „Abdulmun„im.

Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟: Bkz. ez-Zehebî.

es-SUBKÎ, Ebû Nasr „Abdulvehhâb b.„Alî b.„Abdilkâfî, Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-

Kubrâ, I-X, nşr. „Abdulfettâh Muhammed el-Hulv ve Mahmûd Muham-

med et-Tanâhî , Cîze 1992.

es-SUYÛTÎ, Celâluddîn „Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-EĢbâh ve‟n-Nezâ‟ir fi‟n-

Nahv, I-IV, Beyrut, ts.

________, Hem„u‟l-Hevâmi„, I-II, Beyrut, ts.

________, el-Ġktirâh, nşr. Ahmet Subhi Furat, İstanbul 1975-1978.

________, el-Ġtkān fî „Ulûmi‟l-Kur‟ân, nşr. Muhammed Ebu‟l-Fadl İbrâhîm, I-IV,

y.y. 1975.

________, el-Muzhir fî „Ulûmi‟l-Luğa ve Envâ„ihâ, I- II, nşr. Muhammed Ahmed

Câde‟l-Mevlâ Bek v.dğr., Beyrut 1408/1987.

________, Tabakātu‟l-Mufessirîn, I-II, nşr. „Alî Muhammed „Omer, Kahire 1396.

________, Târîhu‟l-Hulefâ‟, nşr. Muhammed Muhyiddîn „Abdulhamîd, Mısır

1371/1952.

________, Buğyetu‟l-Vu„âh fi Tabakāti‟l-Luğaviyyîn ve‟n-Nuhâh, I-II, nşr. M. Ebu‟l-

Fadl İbrâhîm, Beyrut 1399/1979.

ġELEBÎ, „Abdulfettâh İsmâ„îl, Ebû „Alî el-Fârisî, Mekke 1409/1989.

Şerhu Dîvâni ‘Alkame, Tarafe, ‘Antere, Beyrut 1968.

ġEVKĪ DAYF, el-Medârisu‟n-Nahviyye, Mısır 1968.

________, Tecdîdu‟n-Nahv, Mısır 1982.

eĢ-ġEYHU’L-MUFÎD, İbnu‟l-Mu„allim Muhammed b. Muhammed b. Nu„mân, el-

Fusûlu‟l-Muhtâra (Silsiletu Mu‟ellefâti‟Ģ-ġeyhi‟l-Mufîd içinde), nşr.

Seyyid „Alî Mîr Şerîfî, Beyrut 1414/1993.

ġezerâtu‟z-Zeheb: Bkz. İbnu‟l-„İmâd.

Tabakātu‟n-Nahviyyîn: Bkz. ez-Zubeydî.

Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyye: Bkz. İbn Kādî Şuhbe.

Tabakātu‟Ģ-ġâfi„iyyeti‟l-Kubrâ: Bkz. es-Subkî.

Tâcu‟l-„Arûs: Bkz. ez-Zebîdî.

184

TANÇ, Halil İbrahim, al-Kisā‟ī, Hayatı, ġahsiyeti, Eserleri, Dil ve Gramerle Ġlgili

GörüĢleri, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1993.

et-TANTÂVÎ, Muhammed, NeĢ‟etu‟n-Nahv ve Târîhu EĢheri‟n-Nuhât, nşr.

„Abdul„azîm es-Senâvî, Mısır 1389/1969.

Târîhu Bağdâd: Bkz. el-Hatîb el-Bağdâdî.

Târîhu‟l-Hulefâ‟: Bkz. es-Suyûtî, Celâluddîn.

Târîhu‟n-Nahvi‟l-„Arabî: Bkz. Abbâh, Muhammed el-Muhtâr Veled.

Tecdîdu‟n-Nahv: Bkz. Şevkī Dayf.

et-TEHÂNEVÎ, Muhammed A„lâ b.„Alî, KeĢĢâfu Istılâhâti‟l-Funûn, I-II, nşr. Mev-

levî Muhammed Vecîh v.dğr., Kalküta 1854-1862.

et-TENÛHÎ, el-Mufaddal b. Muhammed, Târîhu‟l-„Ulemâ‟i‟n-Nahviyyîn, nşr.

„Abdulfettâh Muhammed el-Hulv, Cîze 1401/1981.

TOPRAK, Faruk, “Reformist Bir Arap Gramercisi: İbn Mazâ‟”, AÜDTCFD,

XXXVII/1-2 (1995), 207-212.

TOPUZOĞLU, Tevfik Rüştü, “Halîl b. Ahmed”, DĠA, XV, s. 309-312.

TURAL, Hüseyin, Salāhuddīn as-Safadī ve Tashīhu‟t-Tashīf Adlı Eseri, Basılmamış

Doçentlik Çalışması, Erzurum 1989.

________, “İbn Hâleveyh”, DĠA, XX, 14-16.

________, “Îsâ b. Ömer es-Sekafî”, DĠA, XXII, 485.

et-TÛSÎ, Ebû Ca„fer Muhammed b. el-Hasen, el-Fihrist, Beyrut 1983.

TÜLÜCÜ, Süleyman, “Cevherî‟nin Doğduğu, Yetiştiği ve Yaşadığı Muhitin Coğrafî

Konumu, Kısa Tarihçesi ve Kültür Durumu”, EAÜĠFD, XII (1995), s.

129-141.

________, “Asmaî”, DĠA, III, 499-500.

________, “Ma„mer b. Müsennâ”, DĠA, XXVII, 551.

TÜRKER, Sadık, “Fârâbî‟de Dil ve Mantık İlişkisi”, Kutadgubilig, sy. 1 (2002/1), s.

137-175.

TÜRKMEN, Dursun Ali, Arap Dilbilimcisi Zeccâcî ve Mecâlisu‟l-Ulemâ, Basılma-

mış Doktora Tezi, Samsun 2002.

TÜSKE, László, “Belâgat‟ta er-Rummânî”, çev. İsmail Demir-Mustafa Kaya,

EAÜĠFD, XIX (2003), s. 279-298.

el-‘UKBERÎ, Ebu‟l-Bekā‟ Muhibbuddîn, Mesâ‟ilu Hilâfiyye fi‟n-Nahv, nşr. Mu-

185

hammed Hayr el-Hulvânî, Beyrut 1413/1993.

________, el-Lubâb fî „Ġleli‟l-Binâ‟ ve‟l-Ġ„râb, I-II, nşr. Gâzî Muhtâr Tuleymât,

Dimaşk 1995.

el-Usûl: Bkz. İbnu‟s-Serrâc.

UÜĠFD: Uludağ Üniversitesi Ġlâhiyat Fakültesi Dergisi, Bursa.

VARDAR, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve Ġlkeleri, Ankara 1982.

Vefeyâtu‟l-A„yân: Bkz. İbn Hallikān.

VERSTEEGH, C.H.M., Landmarks in Linguistic Thought III-The Arabic Linguistic

Tradition, London-New York 1997.

________, “Edith Ambros”, Bibliotheca Orientalis, c. 37 (1980), s. 361-362.

VURAL, Mehmet, “Düşünce Tarihinde Mantık: Aristoteles Mantığından Bulanık

Mantığa”, Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 179 vd.

YÂKŪT, Ahmed Suleymân, Zâhiretu‟l-Ġ„râb fi‟n-Nahvi‟l-„Arabî, İskenderiye 1994.

YÂKŪT el-HAMEVÎ, Şihâbuddîn Ebû „Abdillâh Yâkūt, Mu„cemu‟l-Buldân, I-V,

Beyrut 1986.

________, Mu„cemu‟l-Udebâ‟, I-XX, nşr. Ahmed Ferîd Rifâ„î, Beyrut 1357/1938.

YANIK, Nevzat Hafız, “İbn Mu„tî”, DĠA, XX, 213-214.

YAVUZ, Galip, “Eş Anlamlılık ve Kur‟an Bağlamı”, CÜĠFD, c. VI, sy. 1 (2002), s.

123-132.

YAVUZ, Mehmet, Ġbn Cinnî, Hayatı ve Arap Gramerindeki Yeri, Basılmamış Dok-

tora Tezi, İstanbul 1996.

________, “İbn Cinnî”, DĠA, XIX, 397-400.

YAZICI, Hüseyin, Ġbn as-Sarrāc ve Kitāb al-ĠĢtikāk‟ı, Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi, İstanbul 1987.

________, “İbnü‟s-Serrâc”, DĠA, XXI, 205-206.

el-YEMÂNÎ, „Abdulbâkī b. „Abdulmecîd, ĠĢâretu‟t-Ta„yîn, nşr. „Abdulmecîd Diyâb,

Riyad 1406/1986.

YILDIZ, Hakkı Dursun, “Abbasîler (İçtimaî ve İktisadî Hayat)”, DĠA, I, 46-48.

________, “Bâbek”, DĠA, IV, 376-377.

YILDIZ, Musa, “Ali Kuşçu‟nun Risâle fi‟l-İsti„âre‟si”, Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi,

sy. 3 (1999), s. 215-234.

________, Bir Dilci Olarak Ali KuĢçu ve Risâle fî‟l-Ġsti„âre‟si, Ankara 2002.

186

YILMAZ, Hasan, Ebu‟l-Hasen er-Rummânî ve Ġ„câzu‟l-Kur‟ân‟ı, Basılmamış Yük-

sek Lisans Tezi, Erzurum 1995.

YILMAZ, İbrahim, Panayırlar ve Arap Dili ve Edebiyatının GeliĢmesinde Oynadığı

Rol, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997.

YUSUF, S.M., “Arabic Literature: Grammar and Lexicography”, A History of

Muslim Philosophy, ed. M. M. Sharif, Wiesbaden 1966, II, 1015-1031.

YÜKSEL, Ahmet, “Arap Dilinde „ Me„ânî‟l-Hurûf ‟ İlmine Dâir Literatür Çalışma-

ları”, EKEV, yıl: 8, sy. 20 (Yaz 2004). s. 295-306.

ez-ZEBÎDÎ, Muhammed Murtadâ, Tâcu‟l-„Arûs min Cevâhiri‟l-Kāmûs, I-X, Beyrut

1966.

ez-ZECCÂCÎ, Ebu‟l-Kāsim „Abdurrahmân b. İshâk, el-Îzâh fî „Ġleli‟n-Nahv, nşr.

Mâzin el-Mubârek, Beyrut 1986.

________, Mecâlisu‟l-„Ulemâ, nşr. „Abdusselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1403/

1983.

ez-Zeccâcî: Bkz. el-Mubârek, Mâzin.

ez-ZEHEBÎ, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b.„Osmân, el-„Ġber fî Ahbâri Men

Ğaber, I-IV, nşr. Ebû Hâcir Muhammed Sa„îd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut,

ts.

________, Mîzânu‟l-Ġ„tidâl, I-IV, nşr. „Alî Muhammed el-Becâvî, Mısır 1382/1963.

________, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ‟, I-XXIII, nşr. Şu„ayb el-Arna‟ût v.dğr., 9. baskı,

Beyrut 1413/1993.

________, Tezkiretu‟l-Huffâz, I-IV, Beyrut 1956.

ZEKERĠYYÂ SA‘ÎD ‘ALÎ, “et-Tefsîru‟l-Kebîr li‟r-Rummânî”, „Âlemu‟l-Kutub, c.

14, sy. 2 (Ramazân-Şevvâl 1413/ Mars-Ebrîl 1993), s. 213-215.

ez-ZEMAHġERÎ, Ebu‟l-Kāsim Mahmûd b. „Omer, el-Mufassal fî „Ġlmi‟l-Luğa, nşr.

Muhammed „İzzuddîn es-Sa„îdî, Beyrut, 1410/1990.

ZGAIW: Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frank-

furt.

ez-ZĠRĠKLÎ, Hayruddîn, el-A„lâm, I-XI, 3. baskı, Beyrut 1389/1969.

ez-ZĠYÂDÎ, Hâkim Mâlik, et-Terâduf fi‟l-Luğa, Bağdat 1980.

ez-ZUBEYDÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan, Tabakātu‟n-Nahviyyîn ve‟l-

Luğaviyyîn, nşr. Muhammed Ebu‟l-Fadl İbrâhîm, 2. baskı, Kahire 1984.

EKLER

Ek1: er-Rummânî‟nin en-Nuket fî Ġ„câzi‟l-Kur‟ân adlı eserinin Kudüs el-Bedîriyye

Kütüphanesindeki yazmasının ilk iki varakı.

188

Ek2: er-Rummânî‟nin, Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi bölümü, nr. 1984, 1985,

1986, 1987‟de bulunan ġerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserinin ilk ve son varakları.

189

Ek3: er-Rummânî‟nin, Süleymaniye Kütüphanesi Damat İbrahim Paşa bölümü, nr.

1074‟te bulunan ġerhu Kitâbi Sîbeveyh adlı eserin ilk ve son varakları.

190

Ek4: İbnu‟s-Serrâc‟ın, Süleymaniye Kütüphanesi Üsküdar Hacı Selim Ağa bölümü,

nr. 1077‟de bulunan Kitâbu‟l-Usûl adlı eserinin son varakı.

191

Ek5: er-Rummânî‟nin, İbnu‟s-Serrâc‟ın el-Usûl‟üne yazdığı Kıt„a min ġerhi Usûli

Ġbni‟s-Serrâc adlı şerhinin, Süleymaniye Kütüphanesi, Üsküdar Hacı Selim Ağa, nr.

1077, vr. 296-326‟da bulunan tek nüshasının ilk ve son varakları.

192

Ek6: er-Rummânî‟nin, Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü bölümü, nr. 1393‟te bu-

lunan Kitâbu‟l-Hudûd adlı eserinin ilk ve son varakları.

ÖZGEÇMĠġ

21 Şubat 1975 tarihinde Erzurum‟da dünyaya geldi. İlköğrenimini Kemah

Necatibey İlkokulunda, orta ve lise öğrenimini ise, Erzurum İmam-Hatip Lisesinde

tamamladı. 1993 yılında, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde yüksek öğreni-

mine başladı, 1997 yılında bu fakülteden mezun oldu. Aynı yıl Atatürk Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belâgatı

Bilim Dalında Yüksek Lisans eğitimine başladı ve 1999 yılında bu eğitimini tamam-

ladı. 1998 tarihinde Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesinde Arapça Okutmanı ola-

rak göreve başladı. Hâlen bu görevini sürdürmektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır.