ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

Mustafa KAYA

er-RUMMN, HAYATI, ESERLER VE ARAP GRAMERNDEK YER

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS Prof. Dr. Sleyman TLC

ERZURUM-2007

NDEKLER Sayfa NoZET................................................................................................................................ V ABSTRACT..................................................................................................................... VI NSZ .......................................................................................................................... VII GENEL KISALTMALAR .............................................................................................. IX GR ................................................................................................................................ 1 ER-RUMMN DNEM (IV./X. YZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN GRAMER ALIMALARI VE BU DNEMN SOSYO-KLTREL YAPISI ........................................... 1 0.1. IV./X. Yzyl Sonuna Kadar Yaplan Arap Dili ve Gramerine Ynelik almalar .... 1 0.1.1. Gramer almalar ........................................................................................... 10.1.1.1. Nahiv almalarnn balamasna sebep olan miller ............................................... 1 0.1.1.2. lk Nahiv almalar ............................................................................................... 3 0.1.1.3. lk Arap gramercileri ve faaliyetleri ......................................................................... 5

0.1.2. Arap dil ekolleri................................................................................................ 80.1.2.1. Basra dil ekol ve temsilcileri ................................................................................. 8 0.1.2.2. Kfe dil ekol ve temsilcileri ................................................................................ 11 0.1.2.3. ki ekol arasndaki metot farkllklar ve gr ayrlklar........................................ 13 0.1.2.4. Badat dil ekol ve temsilcileri ............................................................................. 20

0.2. er-Rummnnin Yaad Yzyln Siyas, Sosyal ve Fikr Yaps .......................... 24 0.2.1. Siyas yap ...................................................................................................... 24 0.2.2. Sosyal yap ..................................................................................................... 26 0.2.3. Fikr yap ........................................................................................................ 27 I. BLM........................................................................................................................ 29 1. ER-RUMMN, HAYATI VE ESERLER ................................................................ 29 1.1. Hayat .................................................................................................................... 29 1.1.1. Ad, knyesi ve nisbesi ................................................................................... 29 1.1.2. Ailesi, doum yeri, tarihi ve vefat .................................................................. 30 1.1.3. Kiilii ve ahlk............................................................................................. 31 1.1.4. nanc ve dnya gr ................................................................................... 35 1.2. lm Hayat ............................................................................................................. 39 1.2.1. renim sreci ve hocalar.............................................................................. 391.2.1.1. ez-Zeccc (l. 311/923)......................................................................................... 40 1.2.1.2. bnus-Serrc (l. 316/929) ................................................................................... 43 1.2.1.3. bn ukayr (l. 317/929) ....................................................................................... 46 1.2.1.4. bn Dureyd (l. 321/933)....................................................................................... 47

II

1.2.1.5. bn Muchid (l. 324/936)..................................................................................... 49 1.2.1.6. bnul-hd (l. 326/938) ...................................................................................... 51

1.2.2. adalar ...................................................................................................... 531.2.2.1. ez-Zeccc (l. 337/949)........................................................................................ 53 1.2.2.2. Eb Sad es-Srf (l. 368/979) ........................................................................... 56 1.2.2.3. bn Hleveyh (l. 370/980).................................................................................... 58 1.2.2.4. Eb Al el-Fris (l. 377/987) ............................................................................. 59 1.2.2.5. bn Cinn (l. 392/1001) ........................................................................................ 62

1.2.3. rencileri ..................................................................................................... 661.2.3.1. Eb Riy (l. 339/950) ........................................................................................ 66 1.2.3.2. Ebul-Ksim el-Esed (l. 387/997) ....................................................................... 66 1.2.3.3. Eb Tlib el-Abd (l. 406/1015) ......................................................................... 67 1.2.3.4. e-eyhul-Mufd (l. 412/1021) ........................................................................... 67 1.2.3.5. Eb Hayyn et-Tevhd (l. 414/1023) ................................................................... 68 1.2.3.6. Ebul-Ksim ed-Dakk (l. 415/1024)................................................................... 70 1.2.3.7. bnul-Krih (l. 421/1030) ................................................................................... 70 1.2.3.8. Ebul-Ksim bn Kirdn (l. 424/1033) ................................................................. 71 1.2.3.9. bnud-Dehhn (l. 447/1055) ............................................................................... 71 1.2.3.10. Ebul-Ganim el-Halll (l. ?) ............................................................................ 71

1.2.4. er-Rummn hakkndaki grler .................................................................... 72 1.3. Eserleri .................................................................................................................. 76 1.3.1. Akaid ve Kelma dair eserleri ......................................................................... 76 1.3.2. Kurn ilimlerine dair eserleri ......................................................................... 791.3.2.1. Kurn ilimlerine ait gnmzde henz ulalamam eserleri................................. 79 1.3.2.2. Kurn ilimlerine ait mevcut yazma eserleri ........................................................... 79 1.3.2.3. Kurn ilimlerine ait baslm eserleri .................................................................... 83

1.3.3. Arap diline dair eserleri................................................................................... 851.3.3.1. Arap diline ait gnmzde henz ulalamam eserleri .......................................... 85 1.3.3.2. Arap diline ait mevcut yazma eserleri .................................................................... 86 1.3.3.3. Arap diline ait baslm eserleri ............................................................................. 96

II. BLM .................................................................................................................... 104 2. ER-RUMMNNN ARAP GRAMERNDEK YER ........................................... 104 2.1. er-Rummnnin Nahiv Uslndeki Yeri .............................................................. 104 2.1.1. er-Rummnde kyas ve sem ..................................................................... 106 2.1.2. er-Rummnnin Muttarid ve z kavramlarna bak ................................... 108 2.1.3. er-Rummnnin illet konusuna yaklam .................................................... 111 2.1.4. er-Rummn ve istihd ................................................................................ 113 2.1.5. er-Rummnde icm ................................................................................... 115 2.2. er-Rummnnin Nahivde Yer Verdii Kendisine Ait Tespitler ............................. 115 2.2.1. Manas ndir olann lafz da ndirdir ............................................................. 116

III

2.2.2. Hkmn muhmele bins mahzflar iin takdirin ve slplarda czn cevazna delildir................................................................................................................................. 116 2.2.3. Karklk asllarda yasak, rzlarda mmkndr .......................................... 117 2.2.4. Asllarn azaltlp, furun oaltlmas vaciptir ............................................ 118 2.2.5. Asllar, salam rzlarla mukayyedtir ........................................................... 119 2.2.6. Harflerinin deimesinin aksine irbn deimesi, kelmn darb- meselin yerine gemesine zarar vermez ....................................................................................................... 120 2.2.7. Bir eyin varl ve yokluu, kendi varlnn yararn en iyi aklayandr ...... 120 2.2.8. Aynen tahkkle olduu gibi, salam bir takdrle de amel edilebilir ................. 120 2.2.9. rbda anlam ve lafzn gzetilmesi vaciptir ................................................. 120 2.2.10. Asl dnda kalan her eyde bir ama vardr ................................................ 121 2.2.11. Deiiklik (tayr) deiiklie elverilidir .................................................... 121 2.3. er-Rummnnin Dil Ekolleri erisindeki Yeri ..................................................... 122 2.3.1. Basra ekol dorultusundaki grleri........................................................... 1222.3.1.1. Fiil ve Masdardan hangisi dierinden tremitir meselesi ..................................... 122 2.3.1.2. ve nin durumu hakknda.......................................................................... 123 2.3.1.3. Mubtednn mili................................................................................................ 123 2.3.1.4. Muzri fiili ref eden mil hakknda ...................................................................... 124 2.3.1.5. Banda elif-lm bulunan mund hakknda ......................................................... 124 2.3.1.6. kelimesinin vezni hakknda......................................................................... 125 2.3.1.7. de geen eddeli mm hakknda .................................................................... 125 2.3.1.8. hakknda ............................................................................................ 126

2.3.2. Kfe ekol dorultusundaki grleri ............................................................ 1262.3.2.1. hakknda ....................................................................................................... 126 2.3.2.2. de yer alan nin irb keyfiyeti ................................................................. 127 2.3.2.3. in ismi hakknda ........................................................................... 127 2.3.2.4. Cmid ve mfred olarak gelen haberdeki zamir hakknda ..................................... 128

2.3.3. Badat ekol dorultusundaki grleri......................................................... 1292.3.3.1. Haberi ref eden mil hakknda ............................................................................. 129 2.3.3.2. Muzriyi nasbeden manev mil hakknda ........................................................... 129

2.3.4. Ekoller dnda kalan dier grleri ............................................................. 1302.3.4.1. ile isminin ayrlmas ..................................................................... 130 2.3.4.2. Bana elif-lm gelen smul-filin ameli ............................................................. 131 2.3.4.3. nn sonrasnn, ncesinin hkmne dahil edilmesi ......................................... 131 2.3.4.4. nn zarf oluu dnda farkl kullanm var mdr? ......................................... 131 2.3.4.5. Bedelin mili ..................................................................................................... 131 2.3.4.6. Nevsih fiillere gelen zamirin durumu ................................................................. 132

2.4. er-Rummnnin Dier Nahivcilerin Grlerine Yaklam .................................. 132 2.5. er-Rummnnin Sarf lmine Dair Grleri .......................................................... 137

IV

2.5.1. er-Rummnnin itikka bak..................................................................... 138 2.5.2. er-Rummnde kelime ve kelime eitleri ..................................................... 139 2.6. er-Rummnnin Anlambilim Asndan Deeri .................................................... 141 2.6.1. er-Rummnye gre harfler ve anlamlar ...................................................... 145 2.6.2. er-Rummnnin terduf anlay ................................................................... 146 2.6.3. er-Rummnnin irba bak........................................................................ 151 2.6.4. Belgatta er-Rummn .................................................................................. 153 2.7. Mantk lminin Nahve Etkisi ve er-Rummnnin Konumu ................................... 156 2.8. er-Rummnnin Yeni Bir Terminoloji Aray...................................................... 162 SONU .......................................................................................................................... 166 KAYNAKA VE KISALTMALAR ............................................................................. 169 EKLER .......................................................................................................................... 187 ZGEM .................................................................................................................. 193

ZET

DOKTORA TEZ ER-RUMMN, HAYATI, ESERLER VE ARAP GRAMERNDEK YER

Mustafa KAYA Danman

: Prof. Dr. Sleyman TLC 2007-Sayfa : IX+193.

Jri

: Prof. Dr. Sleyman TLC : Prof. Dr. Hseyin TURAL : Prof. Dr. Naci OKU : Prof. Dr. Nevzat H. YANIK : Do. Dr. Musa YILDIZ

Bu tez, 296-384/906-994 yllar arasnda yaam olan Arap Gramerinin nde gelen isimlerinden er-Rummnnin hayatn, eserlerini, Arap Gramerine ve metodolojisine katklarn ele almaktadr. te yandan bu alma; Mantk ilminin, Nahiv Uslne etkisi ve bu etkinin tarih geliimini, er-Rummnnin roln dikkate alarak incelemektedir. Anahtar Kelimeler: er-Rummn, Arap Gramer Metodolojisi, Nahiv Usl, Mantk.

ABSTRACT

Ph. D. THESIS AL-RUMMN, LIFE, WORKS AND HIS ROLE IN ARABIC GRAMMAR

Mustafa KAYA

Supervisor

: Prof. Dr. Sleyman TLC 2007-Pages : IX+193.

Jury

: Prof. Dr. Sleyman TLC : Prof. Dr. Hseyin TURAL : Prof. Dr. Naci OKU : Prof. Dr. Nevzat H. YANIK : Assoc. Prof. Dr. Musa YILDIZ

This study is about al-Rummn who has lived between 296-384/906-994, his life, works, contributions to Arabic Grammar and its methodology. On the other hand, in this study; the effect of Logic on the Arabic Grammar methodology (Usl al-Nahw) and the historical development of this effect were analyzed, by considering the role of al-Rummn. Key Words: al-Rummn, Arabic Grammar Methodology, Usl al-Nahw, Logic.

NSZ Bu alma, onu anlatan ya da onun hakknda yorum yapan kiilerin aklamalar dikkate alndnda, o kadar da kabul grmeyen mutezil bir gramerci olduu anlalan Ebul-Hasen Al b. s b. Al er-Rummnnin hayatn, eserlerini, Arap Gramerine ve metodolojisine yapt katklar ele almaktadr. almamzn amac; bir dilci ve mfessir, hatta kelmc olarak karmza kan er-Rummnyi btn ynleriyle tantmak, eserlerini yorumlamak, hakknda yaplan yorumlar nakletmek ve Nahiv Usl, Mantk ilminin Nahiv Uslne etkisi ve Anlambilim asndan onun ilm deerini ortaya koymaktr. Bu maksatla onun hakknda bilgi veren klsik ve yeni kaynaklar gzden geirilmi, kendi eserlerine ulalm, farkl ktphaneler taranm, en kk bilgiler gz ard edilmeyerek, daha fazla materyale ulalmaya allmtr. Tezin giri ksmnda; er-Rummnnin Arap Gramerindeki yerinin, almalarna yansyan kiiliinin ve bilimsel altyapsnn daha iyi belirlenebilmesi amacyla, er-Rummnnin yaad yzyl da ierisine alan, her dnemin nde gelen dil limleri hakknda aklayc bilgilerin yer ald Arap Gramerinin olduka zet bir tarihi sunuldu ve er-Rummnnin yaad yzyldaki siyas ve sosyal yap ortaya konmaya alld. Birinci blmde; Girite ksaca bahsedilen siyas, sosyal ve kltrel etkinin ekillendirdii er-Rummnnin hayat ve eserleri ele alnd. Bu yaplrken, onun kiilii ve ahlk, inan sistemi ve dnya gr, renim sreci ve hocalar, ada olan dier dil limleriyle mnasebeti, yetitirdii rencileri ve olumlu ya da olumsuz ondan bahseden kimselerin dnceleri objektif bir biimde aktarlmaya alld. Gnmzde ulalabilen veya ulalamayan ve yazma hlinde ya da yaynlanm eserleri, ilgilendii ilim dallar dikkate alnarak tasnif edildi. Ulaabildiimiz btn almalar, ekil, slp ve muhteva bakmndan deerlendirildi. Yazma nshalar hakknda aklayc zet bilgiler verilmeye alld. Zaman zaman eserler, muhtevalar dikkate alnarak yorumland ve yer yer ayn kategorideki dier eserlerle veya kendi eserleriyle karlatrmalara gidildi. er-Rummnnin erh ettii eserlerdeki slbu ele alnd. Onun slbu, o eserin dier rihinin yazd erhteki slbuyla karlatrld. Bylece eserlerinden yola karak, er-Rummnnin Arap Gramerindeki konumuna ve deerine ynelik bir n hazrlk yaplm oldu.

VIII

kinci blmde ise; gerek eserlerinden elde edilen bulgular ve gerekse ondan bahseden dier kaynaklarn sunduu bilgiler nda, Nahiv Uslne getirdii yeni yorumu ve bak as, dier dilcilerle mukayesesi, dil ekolleri ierisindeki yeri ve nemi, ekollerden farkl bakt meseleler, Sarf ilmine katklar, Mant ve dier ilim dallarn ilgilendiren yorumlar ve kendine has stlhlaryla evrensel bir terminoloji oluturma abas rnekler verilerek akland. Bu noktada, gerek kaynak tespiti ve temini ve gerekse bilgilerin ilenmesine katklarndan tr bata tez hocam Prof. Dr. Sleyman TLCye, engin bir hogr ve sabrla tezi dzelterek bu hle gelmesinde byk emei geen ve kaynak temini noktasnda yardmlarn esirgemeyen dier jri yesi hocalarm, Prof. Dr. Hseyin TURALa, Prof. Dr. Naci OKUya, Prof. Dr. Nevzat H. YANIKa ve Do. Dr. Musa YILDIZa minnettar olduumu belirtmek isterim. Ayrca, mesailerinin bir blmn bana ayrarak tezi gzden geirme nezaketinde bulunan alma arkadalarma ve hocalarma teekkr bir bor bilirim. er-Rummn hakknda kaleme ald almalarn bana gnderme nezaketini gsteren el-Mutevell Ramazn Ahmed edDEMRye de kranlarm sunuyorum. Tezimizin, er-Rummnnin Mantk-Nahiv ilikisi balamnda detayl bir ekilde incelenmesi, gramerde iledii konularn ve kulland stlhlarn genie ele alnp deerlendirilmesi ve bu stlhlarn, onun, gramerde evrensel bir terminoloji amac gdp gtmediinin ispat sadedinde, Trke bata olmak zere dier dillerdeki karlnn, karlatrmal dilbilim asndan gzler nne serilmesi gibi konularda, ileride yaplacak almalara yardmc mahiyette, mtevaz bir ilk adm grlmesini mit etmekteyiz. Erzurum 2007

Mustafa KAYA

GENEL KISALTMALAR a.g.m. : ad geen makale a.g.t. : ad geen tez A.e. a.y. b. Bkz. c. ev. ed. H. haz. Hz. Ktp. mad. nr. nr. l. s. sad. sy. ts. vb. : Ayn eser : Ayn yer : ibn : Baknz : cilt : eviren : edition : Hicr : hazrlayan : Hazreti : Ktphanesi : maddesi : nereden : numara : lm : sayfa : sadeletiren : say : tarihsiz : ve bakalar, ve bunun gibi, ve benzerleri : ve devam : ve saire : varak : yeri yok, yersiz : Yayn,Yaynlar

v.dr. : ve dierleri vd. vs. vr. y.y. Yay.

GR er-RUMMN DNEM (IV./X. YZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN GRAMER ALIMALARI VE BU DNEMN SOSYO-KLTREL YAPISI 0.1. IV./X. Yzyl Sonuna Kadar Yaplan Arap Dili ve Gramerine Ynelik almalar Nahivciler, Arap dili grameri ile ilgili ilk dnemlerden itibaren almalar balatm, deiik coraf blgelere onlarn rencileri tarafndan tanan bu almalar ilenerek anlalmaya allm, zamanla farkl yorumlarn dolaysyla beraberinde farkl ekollerin olumasna kadar devam eden sistematik bir srece girilmitir. Bu tarih sre ierisinde Arap diline katk yapan dil limlerinin ksaca ele alnmas, yaplan almalarn nasl bir seyir takip ettiinin ve ne gibi aamalardan getiinin belirlenmesi, er-Rummn (l. 384/994) dneminin anlalmasna yardmc olacaktr. 0.1.1. Gramer almalar Arapada gramer, Nahiv adyla bilinir. Nahiv kelimesi szlk anlam itibariyle; yn, yol ve kast, yntem, tarz, metot demektir. Masdar olarak ynelmek, kastetmek ve meyletmek anlamlarna gelir 1. Zarf olarak; gibi, kadar, gre anlamlar da vardr 2. Istlh adan ilk dnemler itibariyle hem Morfoloji hem de Sentaks iine alan bir anlamda kullanlm olsa da, III. / IX. yzyldan sonra Morfoloji, Sarf ad altnda mstakil bir bilim dal hline gelmitir. Dolaysyla Nahiv ad altnda, iinde Sarfn da yer ald gramer kastedilmektedir. Daha ok gramerin Sentaks ksmn ifade eden Nahiv ilmi ise; cmlenin doruluunu tespit eden bir kyas ilmi olmasnn yan sra, ifadelerin analizine, konuan kiinin kastettii anlamn eksiksiz anlalmasna yardm eden bir aratr3. 0.1.1.1. Nahiv almalarnn balamasna sebep olan miller Arap Gramerinin tespitine ve gelitirilmesine ynelik almalar, temelde baz din ve siyas nedenlere dayanmaktadr. slmiyetin zellikle Arap olmayanlar ara1 2

Kitbul-Ayn, III, 302-303; es-Shh, VI, 2504; Lisnul-Arab, XV, 309-310, mad. Ilse Lichtenstdter-Nihad M. etin, Nahiv, A, IX, 35. 3 Istlah adan nahvin ok sayda tanm yaplmtr. Nahivcilerin yaptklar bu tanmlarla ve bu ilme neden Nahiv adnn verilmi olabilecei ile ilgili geni bilgi iin bkz. Selami Bakrc-Kenan Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, s. 14-17.

2

snda yaygnlamasyla birlikte, bata Kurnn baz ayetlerinin yanl okunmas olmak zere, konuurken konumada ve yazda yaplan her trl dil hatas ve fasih leheden ayrlma demek olan 4 lahnn ortaya kmas 5 ve bylece dilin safiyetinin bozulmaya balamas; dnemin bilginlerini Nahvin erevesini belirlemeye ve kurallarn koymaya yneltmitir. lk Nahiv almalar arasnda; Araplarn, dillerini korumak ve bozulmasn engellemek amacyla yaptklar faaliyetler yer almaktadr. Kelime sonlarnn harekeleriyle ilgili temel kaidelerinin belirlenmesine ynelik ilk almalarn Nahiv ilmi bnyesinde balad bir zamanda, Sarf ilmini ilgilendiren kelime yapsyla alkal itikk, ill vb. hususlarn da esaslarnn tespiti almalar balam ve bunlar birbirine paralel olarak III. yzyla kadar devam etmitir. Bu dnemden sonra ise bir farkllama sz konusu olmutur. O hlde, Sarf ilminin ortaya k sebepleri de, Nahvin ortaya k sebeplerinden farkl deildir. nk dildeki hata ve bozulma sadece irbda olmayp, bazen de kelime bnyesinde grlmekte idi. Bu itibarla ilk devirlerde kelime yapsyla ilgili hatalar gz ard edilerek, sadece irbla alkal nlemlerin alndn dnmek doru deildir. Dolaysyla Sarfa dair ilk almalarn Nahiv almalaryla birlikte balam olmas, tabi bir neticedir 6 . Din kayglarla balanan bu almalar, daha sonra ayn hocalardan ders alan rencilerin zamanla farkl grler ortaya koymas, bu grlerin siyasetin de etkisiyle farkl merkezlerde toplanmasyla ekolleme srecine girmitir. lk gramer almalarnn balamasna neden olan faktrlerden en nemlisi, Kurnn doru okunmasn salama gayreti ve Araplarn yabanc milletlerle karmas sonucu yaygnlaan lahn olaylardr 7. Esasen Chiliye dneminden beri mevcut olan8 hatal okumalar, zellikle slm dinini seen ve bu dinin dilini renen yabanc

4

Hseyin Tural, Salhuddn as-Safad ve Tashhut-Tashf Adl Eseri, Baslmam Doentlik almas, s. 56. 5 Lahn hakknda geni bilgi iin bkz. F Uslin-Nahv, s. 7-15; ed-Dirstul-Luaviyye, s. 34-36; Hseyin Tural, Salhuddn as-Safad, s. 55-59; Yakup Civelek, Arap Dilinde rb Olgusu, s. 64-69. 6 Mehmet Yavuz, bn Cinn, Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri, s. 5. lk dnemlerde kelimenin bnyesiyle ilgili yaplan hatalara rnek olarak bkz. Tabaktun-Nahviyyn, s. 22; Ahbrun-Nahviyyn, s. 36. 7 Ignace Goldziher, Arap Dili Mektepleri, ev. Sleyman Tlc, EAFD, IX (1990), s. 330. 8 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 17. Ahmed Abdulgafr Attr, Mukaddimetus-Shh (s. 15-20)nda Chiliye dneminde yaplan lahn ile ilgili bilgi vererek, Chiliye iirinden rnekler getirir. Yine dil ile ilgili malzemeler toplanrken llere yaplan yolculuklarda, baz kabilelerden dil ve edebiyat malzemelerinin alnmadn sylemekte, bu durumu, o halklarn dillerindeki yabanc lafzlarn ve lahnn mevcudiyetine balamaktadr.

3

milletler nedeniyle daha da artm, Hz. Peygamber dneminden balayarak bu konuda nlemler alnmaya allmtr 9 . Mesel, slmn ilk yllarnda bir kiinin Hz. Peygamberin huzurunda konuurken dilde hata yapmas sonucu, onun: Kardeiniz yanld, onu ird edin dedii grlyor 10. Yine Hz. Eb Bekrin Andolsun okuyup hazfetmek, okuyup lahn etmekten bana daha sevimli gelmektedir 11 diyerek lahna dikkat ekmesi, Hz. merin kendisine yazlan yanl bir mektup dolaysyla Eb Ms el-Earyi uyarmas ve ktip hakknda yaptrm emretmesi12, Basraya, Azerbaycana gnderdii mektuplarnda, srekli Arapann doru renilmesini istemesi, Ebul-Esved ed-Duel (l. 67/686)ye Basrallara irb retmesini telkin etmesi13, yine Hz. Ali (l. 40/661)nin ed-Duelye; lkenizde lahn olduunu iittim diyerek rahatszln dile getirmesi14; lahnn dildeki varl ve ortadan kaldrlmasna ynelik abalar gstermesi asndan nemlidir. Balangta iirlerde ve gnlk konumalarda rastlanan az saydaki hatalar, zamanla Kurn ayetlerinin bir ksmnn yanl okunmasna kadar gitmi ve art kaydetmitir. Hz. mer dneminde bir ahs bir bedevye, Tevbe suresinde geen ridir, Resl de15 ayetindeki , Allah mriklerden beeklinde okumu,

kelimesini lahn yaparak

Hz. mer bunu duyunca, dili ok iyi bilenler dnda kimsenin Kurn okutmamasn emretmitir16. Ksacas, yaanan bu ve benzeri birok olay neticesinde, dil limleri dilin kurallarn tespit etmeye girimi, bylece Nahiv almalar balamtr. 0.1.1.2. lk Nahiv almalar Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay balatlan almalarn ilk defa kim tarafndan ve ne zaman yapld konusunda dil limleri farkl grler ileri srmtr. Eb Al el-Fris (l. 377/987) ve Ahmed b. Fris (l. 396/1005) Gramer ilminin

9

smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 301. Mertibun-Nahviyyn, s. 5; el-Hasis, II, 8; Mucemul-Udeb, I, 82; el-Muzhir, II, 396; elktirh, s. 35; el-Medrisun-Nahviyye, s. 11. 11 Mertibun-Nahviyyn, s. 5; Mucemul-Udeb, I, 89; el-Muzhir, II, 397. 12 Mertibun-Nahviyyn, s. 6; el-Hasis, II, 8; Mucemul-Udeb, I, 80; el-Medrisun-Nahviyye, s. 12. 13 nbhur-Ruvh, I, 51; Tabaktun-Nahviyyn, s. 12. 14 Trhul-Hulef, s. 181. 15 Tevbe (9), 3. 16 el-Hasis, II, 8; Nuzhetul-Elibb, s. 20; Min Trhin-Nahv, s. 10.10

4

insanlk tarihi kadar eski olduunu, gramer bilgisinin tevkif olduunu ve nesilden nesile bu bilgilerin aktarldn ileri srp delil olarak; , Allah

deme btn isimleri retti17 ayetini gsterirler 18. bn Cinn (l. 392/ 1001) ise, bu gr kabul etmemekle birlikte kesin bir kanaate varamadn, bu yzden farkl grleri eserine almakla yetindiini belirtir 19. lk Nahiv almalarnn yaplmasnn ve kurallarnn konulmasnn, Hz. Alinin isteiyle Ebul-Esved ed-Duel tarafndan gerekletirildii gr, dilcilerin ounluu tarafndan paylalmaktadr. Bir grup dilci, ilk bilgileri ortaya koyan kiinin Hz. Ali olduunu ileri srmektedir. Buna gre o, Kelmn tamam isim, fiil ve harftir; isim msemmadan haber veren, fiil kendisiyle haber verilen, harf ise bir mana ifade eden eydir cmlesini yazarak ed-Duelye vermi, buna ilvelerde bulunmasn sylemi, ed-Duel de bab ad altnda yazd her konuyu Hz. Aliye arz etmitir 20. Yine Hz. Alinin ona, filin merf, mefln mansb, muzfun ileyhin de mecrr olduunu syledii de belirtilir 21. ed-Duelnin yaplan yanllklar, hatta kznn dahi yapt irb yanl 22 karsnda duyduu znt sonucu, Ziyd b. Ebhe gelerek birtakm esaslar vaz etmesi hususunda ondan izin istedii, baka bir rivayette Ziydn ondan bu talepte bulunduu eklinde, zellikle es-Srf (l. 368/978), ez-Zubeyd (l. 379/989), bnun-Nedm (l. 385/965) ve Ebul-Berekt bnul-Enbr (l. 577/1181) tarafndan ne srlen bir gr de mevcuttur23. Nahiv almalar hakknda yaplan rivayetleri oaltmak mmkndr. Yukardaki rneklerden de anlalaca zere yaplan bu ilk almalar iin, daha ok Hz. Ali ve ed-Duelnin isimleri gemektedir. Nitekim Eb Htim es-Sicistn (l. 248/ 862), Ebut-Tayyib el-Lugav (l. 351/ 962), es-Srf, Ebul-Berekt bnul-Enbr, bnun-Nedm, es-Suyt (l. 911/ 1505) gibi birok dilci ayn fikri ileri srmekte-

17 18

Bakara (2), 31. bn Fris, es-Shib, s. 10-15. 19 el-Hasis, I, 41-46. bn Cinn, hayat, eserleri ve grleri hususunda geni bilgi iin bkz. Mehmet Yavuz, bn Cinn, Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri. 20 Nuzhetul-Elibb, s. 18; nbhur-Ruvh, I, 39; Neetun-Nahv, s. 16-17. 21 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, s. 72-73; Mahmud Esad, slm Tarihi, s. 141. 22 ed-Duel, bir gece kz ile beraber gkyzn seyrederken kz; Gkyz ne kadar da gzel! anlamn kastederek demi, babas da onun; demesi gerektiini sylemitir. Bkz. Ahbrun-Nahviyyn, s.36-37; Nuzhetul-Elibb, s. 21. 23 Tabaktun-Nahviyyn, s. 22; el-Fihrist, s. 60; Nuzhetul-Elibb, s. 21.

5

dir24. Ancak bn Fris ve Ykt el-Hamev (l. 626/1229) gibi, Nahvin Ashb tarafndan nceden bilindiini, ed-Duelnin ise onu gelitirip yenilediini syleyen dilciler de mevcuttur25. Bu iki gr dnda zellikle msteriklerin ileri srd, Nahvin Aristo mantndan etkilenerek oluturulduunu, Ltin gramerine ait birtakm bilgi ve fikirleri Araplarn hangi yolla elde ettiklerinin henz bilinmediini, Eb Amr b. el-Al (l. 154/ 771) ve s b. Omer es- Sekaf (l. 149/766)nin bu ilmin ilk temsilcileri olduunu savunan bir gr de mevcuttur26. evk Dayf, Araplarn yabanc milletlerin gramerinden haberdar olduunu, fakat kendi fikir ve yetenekleri sayesinde Arap nahvini meydana getirdiklerini, sonraki dnemlerde dilin gelitirilmesi balamnda baz kural ve llerin alnarak, ierisinde Yunan felsefesinin de bulunduu birtakm yabanc kltrlerden yararlanldn kabul eder 27. Sonu olarak, klsik kaynaklarn ounda, bu konuda ilk aba ve almalarn ed-Duel tarafndan gerekletirildii belirtilmitir. u an iin bunu dorulamak olduka gtr. Ancak, Nahvin ortaya knda, retiminde ve ekollemesinde onun ilk abalarnn rolnn olduu muhakkaktr 28. Kim yapm olursa olsun, ilk dnemlerde ortaya konan ve Sbeveyh 29 (l. 180/796)in el-Kitbnda mkemmel izgisine ulaan bu almalar, meyvelerini vermi, Arap dili bozulmaktan, Kurn ise hatalardan ve tahriften korunmutur. te yandan, yabanc unsurlarn bu dili daha sistematik ve kolay renmeleri iin uygun zemin oluturulmutur. 0.1.1.3. lk Arap gramercileri ve faaliyetleri Szl kltrn yaygn olduu erken dnemlerde, ed-Duelnin rencilerinden ve Tbinin byklerinden Nasr b. sm el-Leys (l. 89/707), iir rvsi Anbesetul-Fl (l. 100/718den sonra), ed-Duelden sonra bu ilmi belirgin hle getirdii iin Nahvi vaz eden ilk kii olduu sylenen Abdurrahmn b. Hurmuz (l.

24 25

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 24 -25. bn Fris, es-Shib, s. 13; Mucemul-Udeb , I, 80. 26 Carl Brockelmann, Arabistan (Edebiyat), A, I, 535. 27 el-Medrisun-Nahviyye, s. 20. 28 Trhun-Nahvil-Arab, s. 48. 29 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 65; Ahbrun-Nahviyyn, s. 63-65; TabaktunNahviyyn, s. 66-72; el-Fihrist, s.76; Nuzhetul-Elibb, s. 54-58; nbhur-Ruvh, II, 346; Vefeytul-Ayn, III, 463; Buyetul-Vuh, II, 229.

6

117/735) ilk Arap gramercilerinden kabul edilir 30. es-Srf, Nahvi ilk vaz eden kiiler arasnda Nasr b. sm da zikretmektedir 31. lk nemli nahivcilerden birisi de Basral Abdullah b. Eb shk el-Hadram (l. 117/735)dir32. Ayn zamanda bir kraat limi olan el-Hadram, Basra dil mektebinin gerek kurucusu kabul edilmitir 33. O, Nahvi ilk defa illetleriyle ortaya koyan kiidir34. Ynus b. Habb (l. 182/798), el-Hadram hakknda: O ve Nahiv, birbirleriyle zdelemitir35 demektedir. Nahiv hakknda kitap yazm olmas muhtemel ilk limin Eb shk elHadram olduu belirtilmektedir 36. Zira mevcut eski kaynaklarda ondan iktibaslarda bulunulduu bilinmektedir. Gerek Ebut-Tayyib el-Lugav, gerekse es-Suyt, elHadramnin hemze ile ilgili szleri ve tutturduu notlardan bir kitap meydana getirildiini sylemitir 37. Yine ilk alma yapanlardan birisi olarak Yahy b. Yamer (l.129/746)den bahsedilmektedir 38 . Daha sonra s b. Omer es-Sekaf ve Eb Amr b. el-Al gelir. Klsik kaynaklarn hemen hemen tm, es-Sekaf ve onun elCmi ve el-kml (el-Mukmil) adl eserlerinden bahsetmi 39, el-Hall b. Ahmed40 (l. 175/791)in bu konuda ind ettii aadaki beyitlere yer vermitir 41. (Remel):

s b. Omerin ortaya koyduu dnda Nahvin btn hepsi yok oldu. u kml ve u da Cmi dir ve her iki eser insanlar iin bir Gne ve Aydr. Gnmzde henz ulalamayan bu iki eser, Nahvin o dneme kadar bilinen meselelerini toplamay hedefleyen, ikinci merhaleye geii temsil eder. el-Hadramnin di-

30 31

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 33. Ahbrun-Nahviyyn, s. 38. 32 Tabaktun-Nahviyyn, s. 31-33; nbhur-Ruvh, II, 104; ez-Zirikl, el-Alm, IV, 71; GAS, IX, 36. 33 el-Medrisun-Nahviyye, s. 18. 34 Tabaktun-Nahviyyn, s. 31; Mertibun-Nahviyyn, s. 12-13; Trhun-Nahvil-Arab, s. 55. 35 Ahbrun-Nahviyyn, s. 43; nbhur-Ruvh, II, 105. 36 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 29. 37 Mertibun-Nahviyyn, s. 12; el-Muzhir, II, 398. 38 nbhur-Ruvh, II, 380-381. 39 el-Fihrist, s. 90. 40 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 27-41; Ahbrun-Nahviyyn, s. 54-56; el-Fihrist, s. 63-64; Nuzhetul-Elibb, s. 45-47; Mucemul-Udeb, XI, 72-77; nbhur-Ruvh, I, 375-382; Vefeytul-Ayn, II, 244; Buyetul-Vuh, I, 557. 41 Mertibun-Nahviyyn, s. 23; Ahbrun-Nahviyyn, s. 49; el-Fihrist, s. 62; Nuzhetul-Elibb, s. 2930; nbhur-Ruvh, II, 375; Mucemul-Udeb, XVI, 147; el-Muzhir, II, 399-400; TrhunNahvil-Arab, s. 63; Hseyin Tural, s b. mer es-Sekaf, DA, XXII, 485.

7

er nemli talebesi Eb Amr b. el-Al ise, yedi byk kraat liminden biri olup, Nahiv alannda devrinin nde gelen isimlerindendir. Kendisinden Ynus b. Habb (182/798), Muz el-Herr (l. 187/802) ve el-Asma (l. 216/831) ders almtr. Bu ynyle limlerin hocas lakabn almtr 42. Ayrca Eyymul-Arab ve iirde derin vukufiyeti bulunan Eb Amr b. el-Al, dil malzemesinin ounu, Chiliye devrinde yaam bedevlerden semi olmasyla tannr. Dil almalarnda bu iki lim birbirlerinden farkl bir yol takip etmi, Eb Amr, ada es-Sekaf gibi kyasa muhalif olarak aktarlan rivayetleri reddetmemi, aksine bu tr rivayetleri z olarak deerlendirmi fakat bunlar zerine kyasta bulunmamtr 43 . es-Sekaf ise kyas n plana karm, kraatlar tercih ederken dile dayanm, bu ynyle insanlarn onun kraatine fazla itibar etmemelerine neden olmutur44. lk eser telif eden Arap gramercileri arasnda yer alan bir dier isim de, Kfe ekolnn kurucusu saylan, Nahve dair el-Faysalyla Eb Cafer er-Rus (l. 175/791)dir 45 . Bir tablo hlinde, edDuelden itibaren ilk dnem dilcilerini u ekilde gsterebiliriz (Hoca-renci):ed-Duel Yahy b. Yamer Nasr b.sm Meymnul-Akran Anbesetul-Fl

el-Hadram s b.Omer es-Sekaf s b.Omer es-Sekaf el-Hall

Eb Amr b. el-Al

er-Rus

el-Ahfe

Eb Zeyd el-Ensr Sbeveyh

er-Rus

Sbeveyh Sbeveyh

Eb Zeyd el-Ensr el-Kis

Ynus

el-Kis

el-Ferr el-Kis

Eb Zeyd el-Ensr Sbeveyh el-Ferr Sbeveyh

el-Ferr

42 43

Trhun-Nahvil-Arab, s. 58. Yavuz, a.g.t., s. 10. 44 es-Sehv, Cemlul-Kurr, II, 430-431. 45 Mucemul-Udeb, XVIII, 123; Buyetul-Vuh, I, 82-83.

8

0.1.2. Arap dil ekolleri Yukarda ksaca bahsedilen, Arap Grameri zerine ilk almalar yapan dil limleri, ilk nce Basrada bu faaliyetlerini devam ettirmilerdir. er-Rusnin Kfeye gelmesiyle ikinci bir faaliyet merkezi de yava yava Kfe olmutur. Bylece, balangta bireysel gayretler olarak ortaya kan dil almalar, zamanla farkl merkezler etrafnda toplanarak artk bir ekolleme srecine girmitir. lerde yer verilecei zere, birtakm tarih, siyas ve sosyal etkenler nedeniyle gerek dil malzemesinin toplanmasnda, gerekse bu malzemenin deerlendirilmesinde birbirlerinden farkl yollar takip eden, aslnda daha ok coraf konumlar gerei farkl adlar alan Arap dil ekolleri arasnda, bata Basra ve Kfe ekolleri gelmektedir. Bu iki ekol arasndaki ihtilflarn temelinde, iki ehir arasndaki siyas rekabetin byk rol olmutur. Bu ikisi dnda, er-Rummnnin mensup olduu kabul edilen Badat ekol de Arap dili ve gramerine byk katklar salamtr. 0.1.2.1. Basra dil ekol ve temsilcileri Daha nce de bahsettiimiz gibi Basra'da ilk Nahiv almalarn Ebul-Esved ed-Duel balatm, sonralar Nasr b. sm, Anbesetul-Fl, Abdurrahmn b. Hurmuz ve Yahy b. Yamer gibi talebeleri devam ettirmilerdir. Nahvi ilk kuran kii olduu sylenen Nasr b. sm, Yahy b. Yamer ile birlikte ( ) gibi ekil

bakmndan benzeen harfleri noktalayarak birbirinden ayrmtr 46. Bunlar Basra dil ekolnn ilk tabakas ve ilk kurucular saylmakla birlikte, Abdullh b. Eb shk el-Hadramnin bu ekoln gerek kurucularndan biri olduu kabul edilir 47. el-Hadramden sonra rencileri olan s b. Omer es-Sekaf, Eb Amr b. el-Al ve Ynus b. Habb Nahiv ilminin, dolaysyla da Basra dil ekolnn ilk nemli temsilcileri arasnda yer almaktadr. Eb Amr b. el-Al, Nasr b. smn rencisidir. Bu dilciler de ikinci tabakay oluturmaktadr. Nasr b. smla balayp Eb Amr ile sona eren, Nahivde kyas ve telifin balad bu vaz ve oluum dnemi, sonradan yerini farkl grlerin ve yorumlarn ortaya kt, tartmalarn ba-

46 47

nbhur-Ruvh, II, 380; Min Trhin-Nahv, s.35. Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 12-13; Ahbrun-Nahviyyn, s. 42-45; NuzhetulElibb, s. 26-28; nbhur-Ruvh, II, 104; Vefeytul-Ayn, VI, 390; Buyetul-Vuh, II, 42.

9

lad yeni bir dneme brakr. Nahiv almalarnn tedvin ve tasnif dnemine giriini hazrlayan ve hzlandran , Basrada faaliyet gsteren bu ilk dilcilerden sonra, dilin birok meselesine el atan, kurallar tespit edip aklamalar yaparak grameri salam bir zemine oturtmaya alan, Basra dil mektebinin en nemli temsilcisi konumundaki, el-Hall b. Ahmed, Ebul-Hattb el-Ahfe -el-Ahfeul-Ekber- (l. 172/788) ve Ynus b. Habbi grmekteyiz. Bunlar da nc tabakay oluturmaktadr 49. Eb Amr b. el-Aldan ders alan, Hicz, Necd ve Tihme llerinde yaayan bedev Araplardan dille ilgili materyalleri derleyen50, arz ve lugat ilimlerinin vaz olan Kitbul-Ayn sahibi elHall, Nahiv ilmini disipline eden, almalaryla da gramere yn veren bir dilcidir 51. Eb Amr b. el-Alnn rencilerinden Ynus b. Habb de, Sbeveyh, el-Kis (l. 189/804) ve Eb Zekeriyy el-Ferr (l. 207/822)ya hocalk yapm, Sbeveyhin el-Kitbnda kendisinden nakillerde bulunmu olduu dnemin nemli dilcilerindendir52. Daha sonra el-Hallin rencisi Sbeveyh, bata hocasnn olmak zere zamanna kadar gelen dier nahivcilerin grlerine kendi bilgi ve tecrbelerini de katarak gnmze kadar gelen en eski ve hacimli Nahiv kitabn (el-Kitb) yazmtr. Neredeyse btn Nahiv usl ve kaideleri, el-Hall ve Sbeveyhin eliyle ilenmi ve gelecek nesillere gvenli bir ekilde aktarlmtr. Arap dilinin gramerini ou zaman en ince detaylarna kadar belirledii el-Kitb adl eserini, Sbeveyhin es-Sekafnin bir eserini temel alarak ve el-Hallin ve dier baka dilcilerin bilgilerini eserinin muhtevasna yerletirerek yazd zikredilmektedir53. Kendisine muhalif isimlerce de mracaat kitab kabul edilen, daha sonra da yer verilecei zere, eitli erh, izah, ihtisar, ikmal veya tenkitlerle gelitirilen el-Kitb, Nahve dair yazlan en hacimli ve gnmze ulaan en eski eserdir 54. Basra ekol ierisinde Sbeveyh ile ayn tabakadan olan dier dilciler ise; Eb Muhammed el-Yezd (l. 202/817), Eb Ubeyde48 49

48

Trhun-Nahvil-Arab, s. 63. Min Trhin-Nahv, s. 38-40. 50 Nuzhetul-Elibb, s. 45; Mucemul-Udeb, XIII, 169; Trhun-Nahvil-Arab, s. 74. 51 Nuzhetul-Elibb, s. 45; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 36. 52 Nuzhetul-Elibb, s. 47. 53 el-Kitb el-Hallin yazd iddia edilmitir. Geni bilgi iin bkz. Remz Baalbak, Sbeveyhin Kitbnn Eski bir Kayna Var mdr? , ev. Sleyman Tlc, EAFD, X (1991), 292-297. 54 Nihad M. etin, Sibeveyhi, A, X, 581.

10

Mamer b. el-Musenn (l. 209/824), Eb Zeyd el-Ensr (l. 215/830) ve elAsmadir. Chiliye devrine ait eyym ve ahbrn byk bir ksm Eb Ubeydenin almalar sayesinde intikal etmitir 55. Bunlardan Eb Zeyd el-Ensr, Kfeli limlerden ders alan ilk Basral olmakla beraber, el-Mufaddal ed-Dabb (l. 178/794)den nakillerde bulunan, Sbeveyhin kendisinden ders ald ve onun, gvenilir kii nitelemesine mazhar olmu nemli bir dilcidir 56. Bu tabakadan dier bir lim olan elAsma de Eb Amr b. el-Aldan ders alm, almalarn daha ok iire ve dile younlatrmtr. bnul-Arb (l. 231/846), onun ikiyz beyit inad ettiini, bu beyitler arasnda kendilerinin bildii bir tek beytin bile bulunmadn sylemektedir57. Kendisinin onbin urczeyi ezbere bildiini syledii bildirilmektedir 58 . Basrada Nahiv almalarn devam ettiren dier dil limleri arasnda; her sabah hocas Sbeveyhin kapsnda ona soru sormak amacyla bekledii iin, Kutrub59(ate bcei) adn alan Muhammed b. el-Mustenr (l. 206/821) ve Sbeveyhin rencilerinden Ebul-Hasen el-Ahfeul-Evsat (l. 215/830) yer almaktadr. O, el-Kitbn tantlmasnda, retilmesinde ve daha sonraki nesillere aktarlmasnda byk bir rol oynamtr 60. Kutrubun el-lel fin-Nahv61 ve el-Ahfein Kurn filolojisine dair yazd Menil-Kurn62 adl eseri, bu melliflerin dile dair nemli almalarndandr. I. Abbs dnemi Basra ekolnn son temsilcileri ise; Eb Omer el-Cerm (l. 225/ 839), Eb Muhammed et-Tevvez (l. 238 /852), Eb Osmn el-Mzin (l. 247/861), Eb Htim es-Sicistn ve Ebul-Fadl er-Riy (l. 257/ 870)dir. Basra ekolnn almalar Ebul-Abbs Muhammed b. Yezd el-Muberred (l. 285/898) ve rencileri tarafndan yrtlmtr63. Nahvi el-Cerm ve el-Mzin gibi dilciler-

55 56

Sleyman Tlc, Mamer b. Msenn, DA, XXVII, 551. Nuzhetul-Elibb, s. 101-102. 57 Nuzhetul-Elibb, s. 92. 58 Nuzhetul-Elibb, s. 90; el-Asma hakknda bkz. Sleyman Tlc, Asma, DA, III, 499-500; B. Lewin, el-Asma, ev. Sleyman Tlc-Mustafa Kse, Nsha, yl: V, sy. 18 (Yaz 2005), 121-128. 59 Mertibun-Nahviyyn, s. 67; el-Fihrist, s. 78; Nuzhetul-Elibb, s. 77; nbhur-Ruvh, III, 219; Vefeytul-Ayn, IV, 312; Buyetul-Vuh, II, 242; Muharrem elebi, Kutrub, DA, XXVI, 494. 60 Mertibun-Nahviyyn, s. 68; el-Fihrist, s. 77-78; Mucemul-Udeb, XI, 224; nbhur-Ruvh, II, 36; Vefeytul-Ayn, II, 380; Buyetul-Vuh, I, 590. 61 Bkz. el-Fihrist, s. 78-79; Nuzhetul-Elibb, s. 77. 62 Bkz. GAS, VIII, 80-81, IX, 68-69. 63 Trhun-Nahvil-Arab, s. 129.

11

den alan, Basra ekolnn son nemli limlerinden saylan el-Muberred64, Kfe ekolnn ileri gelenlerinden olan Ebul-Abbs Saleb (l. 291/ 903)le karlap tartmalara girimi, el-Muktedab, el-Kmil, el-Fdl, Manil-Kurn, Kitbut-Tasrf, Kitbu rbil-Kurn gibi eserler yazmtr. Eserlerinde kendinden ncekilerin etkisinde kalan el-Muberred, Nahiv almalarnda zaman zaman hem Basra hem de Kfe ekolnn grlerini kabul etmi, sema nem vermi, kendi llerine uymayan baz iirleri reddetmitir. Kyasa da nem veren el-Muberred, kyas sema hibir zaman tercih etmemi, yaygn durumlar dnda temel l olarak her zaman kyas kabul etmitir65. el-Muberredden sonra Basra nahvinin iki nemli simas, phesiz ezZeccc 66 (l. 311/923) ile bnus-Serrc67 (l. 316/929)dr. el-Muberredin en ok takdir ettii rencilerinin banda gelen ez-Zeccc, vezir ve halife gibi baz devlet adamlarnn ocuklarna hocalk yapm ve bu sayede olduka mreffeh bir hayat yaamtr 68. ez-Zecccn Sarf ve Nahiv ile ilgili eserleri arasnda Kurn filolojisine dair Me'ni'l-Kurn da vardr. el-Muberredin dier talebesi bnus-Serrc ise, hocasnn vefat zerine nce ez-Zecccn yannda, daha sonralar ise mstakil ders halkas oluturarak mrnn sonuna kadar faaliyetini srdrm ve Nahiv Uslne dair Kitbul-Usl' ile etimolojiye dair Kitbul-tikk yazmtr. bnus-Serrcn rencileri arasnda daha sonralar Badat dil mektebinin nemli temsilcileri saylan es-Srf, Eb Al el-Fris ve er-Rummn zikredilebilir 69. 0.1.2.2. Kfe dil ekol ve temsilcileri Basral limler Arap dilinin grameriyle ilgili almalar yaparken, Kfeliler ise Fkh ve usl, kraatler ve rivayeti, eski iirin derlenmesi ile urayordu 70. Bildiimiz kadaryla Basrallarn ikinci tabakasndan, zellikle Eb Amr b. el-Al ve

64 65

Ahbrun-Nahviyyn, s. 108. Arap Dili Grameri Tarihi, s. 40-43. 66 Bkz. Nuzhetul-Elibb, s. 183; Mucemul-Udeb, I, 130-151; GAL, Suppl., I, 170; GAS, IX, 81. 67 Bkz. Nuzhetul-Elibb, s. 186; Mucemul-Udeb, XVIII, 197; GAL, Suppl., I, 174; GAS, IX, 76. 68 Trhu Badd VI, 90; Mucemul-Udeb, I, 149-150; Buyetul-Vuh, I, 412; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 8; Recep Dikici, az-Zacccn Sleymaniye Ktphanesindeki Yazma Kitb al-Aru, AFD, c. XXXIII (1992), s. 179. 69 Yavuz, a.g.t., s. 16. Basra ekol hakknda genel bilgi iin bkz. Hulsi Kl, Basriyyn, DA, V, 117-118. 70 el-Medrisun-Nahviyye, s. 36, 153.

12

s b.Omer es-Sekafden ders aldktan sonra Kfeye gelen er-Rus bu ekoln kurucusu olarak zikredilmektedir71. Amcas Muz el-Herr ve bakalaryla Nahiv almalarn srdrm, bylece Kfe Nahiv ekolnn, Basra ekolnn nc tabakasna karlk gelen, ilk tabakas ortaya kmtr. Kfe ekolnn asl kurucusunun, nahiv ve kraat limi Ebul-Hasen Al b. Hamza el-Kis72 olduu zikredilir. er-Rus ve el-Herrdan Nahiv renen el-Kis, Basraya giderek orada Hall b. Ahmedten ders alm, bilgi dzeyini ykseltmek iin hocas el-Hall gibi llere yolculuk yapmtr 73. Dndnde Basrada hocas el-Hallin vefat ettiini, yerine Ynus b. Habbin getiini renmi ve onun ilim halkasnda ilm mnakaalarda bulunmu74, bylece iki ekol arasndaki ilk tartmalar ve fikr mcadeleler balamtr. O, kyasa olduka fazla nem vermi, Basrallarn delil kabul etmedii leheleri de kyasn kapsam ierisine alm, Hz. Peygamberden rivayet edilen yedi kraatn unutulup yok olmasndan ekindii iin, kyas yaparken z ve ndir kelimeleri kullanm75, bu yzden Nahvi bozmakla itham edilmitir76. Kfede Nahiv almalar, Ebul-Hasen Al b. el-Mubrek el-Ahmer (l. 194/809), Eb Zekeriyy el-Ferr ve Ebul-Hasen el-Lihyn (l. 220/835) tarafndan devam ettirilmitir. el-Ahmer, hocas el- Kisden ald bilgileri derlemi, rivayet edildiine gre Nahivde hid olarak kullanlan krkbin beyit ezberlemiti77. Genliinden itibaren youn bir biimde birok farkl ilmi tahsil eden, ok iyi anlama ve kavrama yeteneine sahip el-Ferr ise; hem Menil-Kurn hem de elHudd adl eserleriyle Kurn ilimlerine ve Nahve byk bir katk salam, zgn terimler, kurallar ve ller getirmitir. Nitekim rencisi Saleb onunla ilgili olarak; el-Ferr olmasayd Arapa olmazd, zira o, Arapann kurallarn tespit etmi ve71

Mertibun-Nahviyyn, s. 24; Tabaktun-Nahviyyn, s. 125; el-Fihrist, s. 96-97; Nuzhetul-Elibb, s. 50; Mucemul-Udeb, XVIII, 121; nbhur-Ruvh, IV, 105; Buyetul-Vuh, I, 82; el-Muzhir, II, 400; Medresetul-Kfe, s. 67; Trhun-Nahvil-Arab, s. 103. 72 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 74-75; Tabaktun-Nahviyyn, s. 127-130; elFihrist, s. 97-98; Nuzhetul-Elibb, s. 58-64; Mucemul-Udeb, XIII, 167-203; nbhur-Ruvh, II, 256; Vefeytul-Ayn, III, 295; Buyetul-Vuh, II, 162-164; Trhun-Nahvil-Arab, s. 105109; Halil brahim Tan, al-Kis, Hayat, ahsiyeti, Eserleri, Dil ve Gramerle lgili Grleri, s. 12-112. 73 Nuzhetul-Elibb, s. 59. 74 Tabaktun-Nahviyyn, s. 127; Nuzhetul-Elibb, s. 59; nbhur-Ruvh, II, 258; Buyetul-Vuh, II, 163; Medresetul-Kfe, s. 98. 75 el-Medrisun-Nahviyye, s. 176. 76 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 47. 77 Nuzhetul-Elibb, s. 80.

13

Arapay korumutur diyerek onun nemini ortaya koymaktadr78. Kfe ekolnn I. Abbs dnemindeki son temsilcileri; Seleme b. sm (l. 226/840), Eb Cafer Muhammed b. Sadn ed-Darr (l. 231/845), Eb Abdillh etTuvl (l. 243/857), Islhul-Mantk sahibi bnus-Sikkt (l. 243/ 858) ve Eb Cafer Muhammed b. Abdillh b. Kdim (l. 251/ 865) olup Basra ekolnn altnc tabakasna karlk gelmektedir. Bu tabakadan sonra Kfe ekolnn almalarn Ebul-Abbs Saleb ve rencileri devam ettirmitir. Saleb, ok kk yalardan itibaren ilim halkalarna katlm, Nahiv renmek iin el-Ferrnn el-Hudd adl eserinde geen grlerini ezberlemitir79. Basra ekolnden Sbeveyh ve el-AhfeulEvsatn eserlerini ok iyi kavrayarak hem Basra, hem de Kfe ekollerinin grlerini iyice renmi, daha sonra Kfe ekolnn grlerini benimseyerek dneminin en byk limi olmutur. Onun el-Meclisi olduka nldr 80. 0.1.2.3. ki ekol arasndaki metot farkllklar ve gr ayrlklar Delil olma ve kendisiyle delil getirme durumu bakmndan Nahvi ilgilendiren delillerin incelendii bilime Nahiv Usl denir 81. Arap diline ait materyaller ve incelenen deliller, Nahiv Metodolojisi asndan farkl deerlendirildii iin temelde iki ekol arasnda bir farkllk olumu, bu farkllk, eitli gr ayrlklarn da beraberinde getirmitir. Dolaysyla Nahiv Metodolojisinde kullanlan metotlarn ve bunlarn ekoller aras gr ayrlklarndaki rolnn ele alnmas nem arz etmektedir. 0.1.2.3.1 Kullanlan metotlar ve farkllklar 0.1.2.3.1.1 Sem Sem ( ); Nahivde delil nitelii tayan ve kurallarn ounluunun da-

yandrld temellerden birisidir. es-Suyt; Sem ile feshatine gvenilen kimselerin kelmndan tespiti yaplan eyleri, Kurn ve hadis yannda, Hz. Peygamberin gnderilmesinden nce, peygamberlii esnasnda ve muvelledlerin olamasyla di-

78

Tabaktun-Nahviyyn, s. 132; Nuzhetul-Elibb, s. 81; Trhun-Nahvil-Arab, s. 109-115; Hulsi Kl, Kfiyyn, DA, XXVI, 345. 79 Medresetul-Kfe, s. 145. 80 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 49-50. Kfe ekol ile ilgili geni bilgi iin bkz. Mehd el-Mahzm, Medresetul-Kfe, Beyrut 1968. 81 el-ktirh, s. 5.

14

lin bozulduu, Hz. Peygamberden sonraki dneme kadarki devrede mslman veya kfir Araplarn, gerek iir, gerek nesirden ortaya kan konumalarn kastediyorum diyerek onu tanmlamaktadr 82. Yine sem; dile ait materyali, konuandan direkt olarak almak demektir. Bu noktada rivayet ile sem birbirinden ayrlmaktadr. Zira sem, bir limin bizzat kendisinin iittikten sonra rivayet ettikleri ile ilgili bir stlhken; bir limin baka bir limden, kendinden nceki bir lim tabakasndan, dille alkal bir eserden ya da Nahiv kitaplarnn birisinden rivayet ettikleri hakknda sem deil rivayet stlh kullanlmaktadr. Nahiv limlerinin kulland sem, dile ait materyali toplamaya verilen nemle birlikte ortaya kmakta ve bu da H. II. asra rastlamaktadr. Rivayet ise daha eskidir, hatta Chiliye iiri ile ilgili baz rivayetler, slm ncesi dneme kadar uzanmaktadr 83. Bu hususta Hz. Peygambere kadar belli bir senetle ulaan kraata ait nakil ve rivayetlerin de sem deil rivayet olduu belirtilmelidir 84. Bu tarihsel farklla ramen sem ile rivayet arasnda derin bir balant olduu da muhakkaktr 85. Her iki ekol mensubu dilciler llere yolculuklar yapm, dile ait malzemeyi, bedev Araplardan sem yoluyla ve aracsz elde etmilerdir. Dile ait bu bilgilerin derlenmesi srasnda iki ekol arasnda, sem ile elde edilen bilgilerin gvenilirlii ve kimlerden alnd, yani nitelii ve ayrca nicelii noktasnda kriter fark ortaya kmtr. Basral dilciler, Basrann le yakn oluu, el-Mirbed gibi panayrlara86 ev sahiplii yapm ve bu ekole mensup dilcilerin hayatlarnn bir blmn llerde geirmi olmalar nedeniyle, bedev Araplarla iletiim kurmakta birtakm avantajlar elde etmi, bylece onlarn, daha fazla ve daha gvenilir bir dil malzemesine ulamalar kolaylamtr. Onlar, derledikleri malzemede en fasih ve dile en kolay gelen kelimeleri semekte, seerken Kays, Temm, Esed, Huzeyl, Kinne ve Tayy gibi, yabanclarla temas etmemi, dillerini o ana kadar koruyabilmi, lehesi fasih kabileleri tercih etmi, ehirlemi ya da yabanc lkelere komu kabileleri terk etmi, hatta ti82 83

el-ktirh, s. 20. Al Ebul-Mekrim, Uslut-Tefkrin-Nahv, s. 21; M. irin kar, Nahivciler ile Mantklar Arasndaki Tartmalar, s. 47. 84 Mehmet Da, Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulmas Balamnda Kraat lminde hticc Olgusu, s. 184-187. 85 Al Ebul-Mekrim, Uslut-Tefkrin-Nahv, s. 22. 86 Panayrlarla ilgili geni bilgi iin bkz. brahim Ylmaz, Panayrlar ve Arap Dili ve Edebiyatnn Gelimesinde Oynad Rol, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1997.

15

caret gerei baka milletlerle temasta bulunmalarndan dolay dillerinin bozulduunu grdkleri Hiczn merkezinde bulunanlardan dil malzemesi almamtr 87. Burada Basral dilcilerin, malzeme alnan bedevlerin dillerinin bozulup bozulmadna, kii ve kabilelerin gvenilir olup olmadklarna baktklarn da belirtmek gerekir 88. Kfe ekol mensuplar ise, elde ettikleri malzemeyi toplarken kat bir tutum ierisine girmemi, herhangi bir kabile ayrmna gitmemi, Fars ve Habelilerle temas etmi olan, bu yzden dillerinde bozulma meydana gelmi Yemenlilerden bile derleme yapmlardr. el-Mirbed gibi el-Kinse panayrnn mevcudiyetine ramen buraya katlanlar dillerini muhafaza edebilmi Araplar deillerdi. Kfeli dilciler her duyduklarn alm, ehirde yaayan bedevlerden de malzeme derlemiler, aldklar malzemenin shhati ve aldklar kiinin gvenilirlii hususunda ok fazla zen gstermemilerdir 89. 0.1.2.3.1.2 Kyas Nahvin, konuulan Arapadan tmevarm yoluyla elde edilen ller bilimi, nce tmevarm sonra kyas ( ) olduu ifade edilmektedir. Nahivde kullanlan k-

yas, bir illete binaen menkul olmayann menkul olana hamledilmesidir 90. Baka bir ifadeyle ayn anlamda olmalar artyla menkul olmayan menkul olana hamletmektir91. Bu ite, fer asl olana bir illetten tr hamledilir 92. er-Rummn ise kyas ncekilerden daha farkl tanmlamtr. Ona gre kyas: Birincinin doruluu (shhati) ikincinin doruluunu, ikincinin yanll (fesad) birincinin yanlln gerektiren birinci ile ikincinin birarada olmasdr93. Klsik kaynaklarda kyas ilk kullanan kiinin Abdullh b. Eb shk elHadram olduu belirtilir 94. O, kyas; yaygn olan dil olgular zerinde durmak, bunlar uyulmas gerekli kanunlar hline getirmek olarak alglyordu. Bu yzden dildeki

87

el-ktirh, s. 26-27; Mukaddimetus-Shh, s. 21; el-Medrisun-Nahviyye, s. 18; Min TrhinNahv, s. 19-27. 88 el-Hasis, II, 13; nbhur-Ruvh, IV, 118. 89 Min Trhin-Nahv, s. 65-66. 90 F Uslin-Nahv, s. 78. 91 el-ktirh, s. 55. 92 Muhammed d, Uslun-Nahvil-Arab, s. 68. 93 er-Rummn, el-Hudd, vr. 27b. 94 el-Cumah, Tabaktu Fuhli-uar, I, 14; Nuzhetul-Elibb, s. 27; nbhur-Ruvh, II, 104; elMuzhir, II, 398; Buyetul-Vuh, II, 42.

16

gc ve sanatsal yorumu ne kadar yksek olursa olsun hi kimse deimeyecek bu ekillere aykr hareket edemezdi. Kyas bir kurallatrma anlam tayordu 95. Ondan sonra s b.Omer es-Sekaf, Eb Amr b. el-Al ve el-Hall b. Ahmed gibi dilciler, kyasa byk nem vermitir. el-Hall ve rencisi Sbeveyh ile birlikte kyas, yeni bir dneme girmitir. el-Hall, tmevarm yoluyla kulland kyasla, Nahve yeni almlar getirmi, tespit ettii esaslarla btn dilde bir kanunlatrmaya gitmitir 96. Ksacas farkl kelimelerdeki ayn zellikleri bir temele dayandrm, bu anlamdaki kyas dilde ve zellikle Nahivde vazgeilmez hle getirmitir 97. bn Cinn onun iin; Grubunun nderi ve kyasn rtsn kaldran kii demektedir 98. Bu anlamyla kyas, Sbeveyhin el-Kitbnda, ortak zelliklere sahip konularn belli balklar altnda toplanmasnda da grlmektedir 99. Nahivdeki kyas dille alkal bir kyastr. Mesel, cmlesinde geen fi-

il, yazma eyleminin anlaml olaca btn isimler iin geerlidir. Dolaysyla yazd eyleminin anlaml olaca btn isimler iin geerlidir. Zeyd yerine (kyasen) Amr, Bir gibi her isim kullanlabilir 100. Ksacas, Arapada kastedilen kyas, Mantkta kullanlan tmdengelimci Aristo kyas deil, Araplar taklide ve onlarn szlerine hamledilmesine dayal ftr bir kyastr101. Basral dilciler, kyas kullanrken z ve az kullanlan lafz ve kurallar dikkate almam, en ok kullanlandan en az ve ndir kullanlana doru bir sralamaya sadk kalm, en sonunda kyas kullanarak benzerini, eer elimiyorsa daha nce elde ettikleri bilgilerle mukayese etmitir. Eer bu lafz veya kural ncekilerle eliki gsteriyorsa, bunu tevl etmi veya z, ndir kabul etmi, bunlarn ezberleneceini fakat kendilerine kyas yaplamayacan belirtmilerdir 102. Kfeli dilciler ise, derledikleri malzemeleri tasnif ederken belli bir metoda bal kalmam, kyas yaparken ok kullanlan lafz ve kurallardan ziyade, bunlara aykr dahi olsa tek bir hidi ye-

95 96

kar, a.g.t., s. 42. kar, a.g.t., s. 42. 97 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 61. 98 el-Hasis, I, 361. 99 el-ktirh, nirin mukaddimesi, s. 26. 100 el-ktirh, s. 56. 101 kar, a.g.t., s. 44. 102 Neetun-Nahv, s. 113.

17

terli grm, Basrallarn z dedikleri kullanmlar kyas edilebilir saymlardr 103. Mesel, vezninde gelen 1-4 aras saylara, Araplardan byle bir ey iitilmeeklinde bir kul-

dii hlde, 5-10 aras saylar kyas ederek, lanma gitmeleri bu kabildendir 104.

Sonu olarak Basral dilciler, kyas ilk defa ihtiyatl bir yaklamla uygulayan taraftr. Kfeli dilciler ise, iitilen her eyi l kabul edip, kendisine kyas edilebilir sayarak, sem metodunda olduu gibi ar bir tutum iine girmi, kyas ok fazla kullanmtr. Bylece Basra ekol sem, Kfe ekol kyas ehli olarak nitelendirilmitir. Kfeli dilci el-Kis de Nahiv kendisine uyulan ve her ite kendisinden yararlanlan bir kyastan ibarettir105 diyerek, kyasa baklarn dile getirmitir 106. 0.1.2.3.2. Istlh ve gr ayrlklar Basra-Kfe ekolleri arasndaki ihtilflar, stlhlarn kullanm noktasnda da ortaya kmaktadr. Her iki ekol temsilcilerinin ayn konuda kullandklar farkl stlhlardan bir ksmn u ekilde zetlemek mmkndr: 1- Basrallar sfat kullanrken, Kfeliler bunun yerine nat tercih ederler. 2- Basrallarn bedel dediine, Kfeli dilciler tercume adn vermitir. 3- Basrallar zarf stlhn kullanrken, Kfeliler bunun yerine mahal ya da sfat kavramlarn kullanmtr. 4- Basral dilciler bin almetleri iin; feth, zam, kesr, sukn; irb almetleri iin ise; ref, nasb, cer, cezm terimlerini tercih etmitir. Kfe ekol mensuplar, hem bin hem de irb iin ref, nasb, cer, cezm terimlerini kullanmtr. 5- Basrallarn kulland harful-cer, Kfelilerde hurful-hafd veya hurfus-sft adn almtr. 6- Basrallar munsarif/gayrul-munsarif stlhn kullanrken, Kfeliler bunun yerine mucr/gayrul-mucr kavramn kullanmtr.103 104

Ahmed Emn, Duhal-slm, II, 295; Min Trhin-Nahv, s. 71. Neetun-Nahv, s. 123. 105 Mucemul-Udeb, XIII, 191; nbhur-Ruvh, II, 267; Neetun-Nahv, s. 129. 106 Mucemul-Udeb, XX, 31-32; Buyetul-Vuh, II, 163; Min Trhin-Nahv, s. 72; Basra ve Kfe ekolleri ve nde gelen temsilcileri hakknda bkz. nci Koak Basra ve Kufe Mektepleri, Dou Dilleri, II/4 (1981) s. 143-155.

18

7- Basrallarn vvul-maiyye dediine Kfeliler vvus-sarf adn vermitir. 8- n zamiri, Kfe stlhnda mechl zamir terimiyle karlanmtr. 9- Kfeliler temyz iin tefsr terimini tercih etmitir. 10- Mubted-Haber arasna giren zamrul-fasl, Kfe dilcilerince zamrulimd olarak adlandrlmtr. 11- Kfeliler ismul-ire iin et-takrb demitir. 12- Kfeliler zamre el-ismul-mekn demitir. Misaller oaltlabilir 107. Her iki ekol, kullandklar metotlarn farkll nedeniyle, Nahiv ile alkal birok konuda farkl grler ileri srmtr. Bu grlere ilikin rnekler vermeden nce, bu iki ekoln farkllamasndaki siyas ve fikr nedenlerin, aralarnda bir karlatrma yaplarak ortaya konulmas uygun olacaktr. Arap Grameri ve onun metodolojisi ile ilgili yazlm eserlere bakldnda, belli bir gramer rgsnn olumas iin mracaat edilen grler ve tatbik edilen kurallar asndan, Basra ekolnn Kfe ekolne bir stnlk salad ve tercih edildii grlm, et-Tantvnin Kfe ekolne ilikin yorumuyla tarih onlarn eserlerinin ounun stne perdesini ekmitir 108 . Aralarndaki metot farkll, Basrallarn sem, Kfelilerin de kyas ehli olarak anlmalarn salasa da, esas ayrlk bu ekollerin her iki metodu uygularken takndklar tavrla ekillenmitir. Basral dilciler, kat ve ihtiyatl bir tavr alrken, Kfeli dilciler daha msamahakr ve dile, Kurn ve Snnete, zellikle kraat farkllklarna ait verilerin yok olup gitmesinden endie duyan bir yaklamla meseleleri ele alm, her trl veriyi deerli addetmitir. Sahih bir senedle gelen kraatleri kabul etmi, Basrallar ise bu kraatleri kabul etmemi, dilin kaidelerine aykr rivayetlerden tr, krileri cehaletle sulamtr 109. Ayrca konunun banda da vurguland gibi, Basrann coraf konumu, mntesiplerinin birinci elden ve daha kolay bir ekilde dil malzemelerine ulamalarn salamtr. Abbaslerin Badat kurup ynetim merkezi olarak tayin etmeleriyle,

107

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 66-68; Bu farkllklarla ilgili bkz. M. Cevat Ergin, Basra ve Kfe Ekollerinin Kullandklar Farkl Nahiv Terimleri, DUFD, c. V, sy. 1 (2003), s. 51-65; Ali Bulut, el-Ferrnn, Menil-Kurnnda Kulland Kfe Dil Okuluna Ait Terimler, OUFD, sy. 1415 (2003), s. 327-336. 108 Neetun-Nahv, s. 145. 109 ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 59.

19

Kfeli dilciler, buraya gelmeye balam, Kfelilerin Abbas taraftar olmas nedeniyle halifelerin saraylarna girmekte zorluk ekmemi, bylece el-Kis, el-Ferr ve bnus-Sikkt gibi, halifelerin ocuklarna hocalk yapmak suretiyle 110, onlarn ksa zamanda destek ve gvenini kazanmlardr. Sz konusu dnemde Kfe ekol daha fazla tannm, grleri daha fazla nevnema bulmu, saraylarda yaplan tartmalar artarak devam etmitir 111. Neticede, ok sayda gr farkll ortaya km olup sonraki dilciler, bunlar ihtiva eden112 ve limlerin ilim meclislerindeki tartmalarn kaydeden113 ok sayda kitap yazmtr. Nahivde oluan bu gr farknn, iki blge halknn birbirine uygulad asabiyetle bir ilgisi olmadn ve tamamen samimi gayretlerin bir rn olduunu vurgulamak gerekir 114. zetle iki ekol arasndaki gr ayrlklar u ekilde rneklendirilebilir: 1- Basrallarca in kknden geldii kabul edilirken, Kfeliler onun

kelimesinden tretildiini sylemektedir 115. 2- Basrallar, fiilin masdardan tretildii grndedir. Buna karlk Kfeliler, masdarn fiilden tretildiini savunurlar 116. 3- Mbtedy ref eden mil ibtid, haberin mili mbteddr diyen Basrallara karn Kfeliler; mbted haberi, haber mbteday ref eder demitir117. 4- Haberin mbteddan nce gelmesi Basrallarca ciz grlrken, Kfeliler bunu kabul etmezler 118. 5- Basrallar zhir ve mukadder bir ( ) olmadka mazi fiille balayan cmlenin hl olamayacan, Kfeliler ise olabileceini belirtmektedir 119. 6- Mfred alem mund Basrallarca mebn, Kfelilerce mureb addedilmi110 111

Ahmed Emn, Duhal-slm, II, 297. el-ktirh, s. 111; Neetun-Nahv, s. 141-143. 112 Ekoller aras ihtilflar hakknda yazlan baz eserler: Saleb, htilfun-Nahviyyn; bn Keysn (l. 320/932), el-Mesil; en-Nahhs (l. 338/950), el-Mukni; Ubeydullh el-Ezd (l. 348/959), Kitbul-htilf; er-Rummn, el-Hilf beynen-Nahviyyn; Ebul-Berekt bnul-Enbr, el-nsf; el-Ukber (l. 616/ 1219), et-Tebyn; Abdullatf ez-Zebd (l. 802/1400), tilfun-Nusra. 113 lim meclisleriyle ilgili detayl bilgi iin bkz. ez-Zeccc, Meclisul-Ulem, nr. Abdusselm Muhammed Hrn, Kahire 1403/1983. 114 Min Trhin-Nahv, s. 86; F Uslin-Nahv, s. 223. 115 el-nsf, I, 6-16. 116 A.e., I, 235-245. 117 A.e., I, 44-51. 118 A.e., I, 65-70. 119 A.e., I, 258-260.

20

tir120. 7- Muzri fiilin mureb oluu, Basrallara gre baz ynlerden isme benzemesi, Kfelilere gre hl ve istikbl gibi birka anlamn bulunmas nedeniyledir 121. 8- ( ) Basrallarca hem harful-cer hem de nasbedicidir. Kfeliler onun cer harfi olduunu kabul etmemektedir 122. 9- ( )dan sonra gelen muzri fiil, Basral dilciler tarafndan gizli bir ( ) ile, ) ile mansb kabul edilmektedir 123.

Kfeli dilciler tarafndan da bizzat (

10- Basrallara gre cmlede atf (bala) olan vav harfi zid deilken, Kfeliler bunun zid olduuna cevz vermitir 124. rnekleri oaltmak mmkndr. bnul-Enbr, el-nsf f Mesilil-Hilf adl eserinde bu gr farkllklarna ait 121 rnek sralamaktadr. 0.1.2.4. Badat dil ekol ve temsilcileri Halife Mansr (136-156/754-775) tarafndan 145/762 ylnda kurulan Badat125, ksa zamanda Abbas devletinin gelime seyrine paralel olarak, bir ilim ve medeniyet ehri, her eit dncenin ve kltrn bir arada olduu bir merkez hline gelmitir. Badat kurulduu andan itibaren dil ve edebiyat almalarnn merkezi olmu, nceleri Basra ve Kfede younlaan Nahiv almalar yava yava Badata kaymtr 126. Badatn kuruluuyla birlikte, zellikle devlet erknyla yaknlk ierisindeki Kfeli nahivciler, buraya ilk gelen ve gramer almalarn burada devam ettiren dilciler olmutur. Bu yaknlk, Kfeli dilcilerin grlerini burada kolaylkla yaymalarna imkn tanm, siyas evrelerde bu ekol mensubu kiilerin grleri kabul grm ve desteklenmitir. Basral nahivciler ise, ancak H. III. yzyl ortalarna doru Badata gelebilmi, Basra dil ekolnn usl ve kaidelerini yaymaya ve okut-

120 121

A.e., I, 323-335. A.e., II, 549-557. 122 A.e., II, 570-575. 123 A.e., II, 597-602. 124 A.e., II, 456-462. 125 Hitti, slm Tarihi, II, 449; R.A. Nicholson, A Literary History of the Arabs, s. 256; Rauf Hotinli, Badat, A, II, 195-213; Abdulazz ed-Dr, Badat (Genel Bak), DA, IV, 425-426; Sleyman Tlc, Cevherinin Doduu, Yetitii ve Yaad Muhitin Coraf Konumu, Ksa Tarihesi ve Kltr Durumu, EAFD, XII (1995), s. 132. 126 Abdlkerim zaydn, Badat (Kltr ve Medeniyet), DA, IV, 437-440.

21

maya balamtr 127. Badat dil ekolnn ilk temsilcileri, Basral el-Muberred ile Kfeli Salebin rencileri olduklar iin, kendi grlerine de yer vermekle beraber, daha ok sz konusu hocalarna ve onlarn bal olduklar dil ekollerinin ileri srd grlerin genel karakterine aykr bir gr savunmamlardr128. te yandan dier bir grup Nahiv limi, bu iki ekoln grlerini uzlatrmaya, birletirmeye ynelik almalarda bulunmu, bu arada kendi mstakil grlerine de yer vermitir. Bylece Basra ekol etkisinde kalanlar, Kfe ekolnden etkilenenler ve her iki ekol uzalatrmaya alanlar eklinde farkl snf ortaya kmtr. Eserlerinde Basra ekolnn etkisinde kald grlen Badat ekol mntesipleri arasnda; Saleb ve el-Muberredin talebesi olan ez-Zeccc ile el-Muberredten ders alan bnus-Serrc yer almaktadr 129. ez-Zeccc, Basra ekol etkisindeki Badatllarn nderi kabul edilir. el-Muberredten para karl ders ald bilinmektedir 130. bnus-Serrcn ise, hocasndan sonra Badatta Nahvin en byk nderi olduu ifade edilmektedir. rencileri arasnda ez-Zeccc (l. 337/949), es-Srf (l. 368/978), Eb Al el-Fris ve er-Rummn gibi Badat ekolnn nde gelen dil limleri vardr 131. er-Rummnnin etkisinde kald hocas bnus-Serrcn, Nahiv ile ilgili eitli konular ele alp dzenli bir ekilde sunduu Kitbul-Usl adl eseri, Nahiv Metodolojisinin nemli eserlerinden birisidir. Nitekim Ykt el-Hamev, onun bu eseri hakknda: Nahiv onun zamanna kadar deli gibiydi. Onu, el-Usl adl eseriyle zapt u rapt altna alarak ehilletirdi" demitir 132. Basra ekolnn grlerini savunanlardan bir dieri de; Ebul-Ksim ezZecccdir. Hocasna nisbetle ez-Zeccc diye anlan bu dilcinin yazd eserler arasnda, Arap Gramerini zetledii el-Cumel ile, Nahiv kurallarnn illetlerine aklk getirdii el-zh nemli bir yer tutmaktadr133. el-Muberredin rencisi Muham-

127 128

Yavuz, a.g.t., s. 21. el-Medresetul-Baddiyye, s. 115. 129 el-Medresetul-Baddiyye, s. 207-208; el-Baddiyyn, s. 32-43. 130 Siyeru Almin-Nubel, XIV, 360; el-Medresetul-Baddiyye, s. 207. 131 Siyeru Almin-Nubel, XIV, 484; el-Medresetul-Baddiyye, s. 208. 132 Mucemul-Udeb, XVIII, 198; el-Usl adl eser, Nahiv Usl alannda zikredilse de onun Nahiv Uslyle ilgili bir eser olmad sylenmitir. Bkz. smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 306. 133 el-Medresetul-Baddiyye, s. 226, 235; Abdlkerim zaydn, Badat (Kltr ve Medeniyet), DA, IV, 440.

22

med b. Al Mebremn (l. 345/956) ile bn Durusteveyh (l. 348/959) de Basra ekol izgisindeki Badatl nemli nahivcilerdendir 134. Kfe ekolnn grlerini savunan Badat dil ekol mensubu nahivciler arasnda, Salebin rencisi ve Kfe ekolnn grlerine uyan Badatllarn lideri kabul edilen Eb Mansr el-Hmid ( ) (l. 305/ 917), bn ukayr (l. 317/929) ve Eb Bekr bnul-Enbr (l.

327/938) vardr. kinci nesil Badat ekol dilcilerinden bn Hleveyh (l. 370/980) de Kfe ekolnn grlerine uyan bir dilcidir 135. Bunlardan baka H. IV. yzyl balarnda kendi ahsiyetini elde etmi Badat dil ekolnn ilk ve esas temsilcileri saylan, kendilerine has grlerinin yan sra, Basra ve Kfe ekollerinden her hangi birini desteklemeksizin bu iki ekoln grleri arasnda uzlatrc bir yol takip eden nahivciler de mevcuttur. Bunlarn banda elMuberred ve Salebden ders okuyan ve her iki ekoln nahiv bilgisine hkim olan bn Keysn (l. 299/911) gelmektedir. Onun, Nahve dair Kitbul-Kf fin-Nahvi gibi nemli eserleri yannda, Basra ve Kfe ekolleri arasndaki ihtilfl meseleleri konu edindii el-Mesilini de zikretmek gerekir 136. Ayrca, el-Ahfeul-Asar (l. 315/927), bnul-Hayyt (l. 320/932) ve Niftaveyh (l. 323/934) gibi nahivciler de her iki ekoln grlerini cem eden nemli dilciler arasnda yer almlardr 137. Bu ilk temsilcilerin ardndan, Buveyhlerin Badat igalinden sonra dalma ve zlme sreci yaayan Badat ekolne mstakil bir yn kazandran, ikinci nesil nahivciler gelmektedir. es-Srf ile balayan bu merhale, Eb Al el-Fris, erRummn, bn Hleveyh ve bn Cinn ile devam ederek H. IV. asrn sonlarnda zirveye ulamtr 138. kinci nesil Badat dil ekolne mensup nahivcilerin temsil ettikleri dnceler, sadece o dnemin deil, daha sonraki dnemlerde gelen dilcilerin de paylatklar grler olmutur ki bu, birtakm istisnalar hari, gnmze kadar sregelen, zellikle Basra ekol grlerinin arlkta kabul grd ve desteklendii, bir yaklamdr 139. Badat ekol, Nahivde son dnem (muteahhirn) dil limlerinden

134 135

el-Baddiyyn, s. 50-53; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 77. el-Medresetul-Baddiyye, s. 167; Medresetul-Kfe, s.70; ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 124. 136 el-Medresetul-Baddiyye, s. 181-182; el-Baddiyyn, s. 134-138; ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 138-144. 137 el-zh, s. 79; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 79-80. 138 Yavuz, a.g.t., s. 23. 139 el-Medrisun-Nahviyye, s. 248.

23

saylan, ez-Zemaher (l. 538/1143) 140 , bnu-ecer (l. 542/1148) ve EbulBerekt bnul-Enbr gibi nahivciler tarafndan devam ettirilmitir. Badat dil ekolnn temel zellikleri arasnda; Mantk ve Felsefeye dayanan mnzara ve tartmaya (cedel) ait kurallarn bu ekol mensubu dilcilerin yazd eserlerde uygulanm olmas, btn Arap leheleriyle delil getirilmesi, bedevler yannda yerleik halktan da dil malzemesi alnmas, tek ve ndir rnekleri olduu gibi kabul edip bunlarn z saylmamas, Kurnn btn kraatlarnn dilde hccet olarak kabul edilmesi, hadisle istihd hususunda daha esnek davranlmas vs. hususlar zikredilebilir 141. Nahiv kurallar ile ilgili Badat ekolnn grn yanstmas asndan baz rnekler vermenin uygun olaca kanaatindeyiz: 1Sana ikram etmek iin geldim cmlesinde fiili nasb eden mil,

Basrallara gre gizli bir ( ), Kfelilere gre ( ) harfinin bizzat kendisidir. Badatl bn Keysn ise; her iki dncenin de doru olabileceini belirttikten sonra bu cmlenin etmektedir 142. 2Zeyde ve Amra uradm cmlesinde olduu gibi, cumhu) eklinde mansb okumak imkneklinde de sylenebildiini belirterek gizli bir ( ) edatn kabul

ra gre mecrrun mahalline atfta bulunarak (

sz olduu hlde, Eb Al el-Fris buna cevaz vermektedir 143. 3O hlde o yerde dolamadlar m? 144 ayetindeki gibi ) gibi atf harfleriyle balayan

istifhm hemzesi, Sbeveyh ve cumhura gre (

bir cmlede yer alrsa, hemze nce, atf harfi sonra gelir. ez-Zemaher ise hemzenin asl yerinde bulunduunu, ancak atf harfi ile hemze arasnda takdir edilen baka bir cmleye atf yapldn, buna gre ayetin takdirinin; lar m da yer yznde dolamadlar? eklinde olduunu belirtir 145. duraklad-

140

Mucemul-Udeb, XIX, 126; Vefeytul-Ayn, V, 168; ezertuz-Zeheb, IV, 119; BuyetulVuh, II, 279; ez-Zirikl, el-Alm, VIII, 55; Kehhle, Mucemul-Muellifn, XII, 186. 141 el-Medresetul-Baddiyye, s. 128-149. 142 Hemul-Hevmi, II, 17; el-Medrisun-Nahviyye, s. 249. 143 el-Hasis, II, 353; Hemul-Hevmi, II, 141; el-Medrisun-Nahviyye, s. 262. 144 Ysuf (12), 109. 145 Munil-Lebb, I, 22-23.

24

0.2. er-Rummnnin Yaad Yzyln Siyas, Sosyal ve Fikr Yaps er-Rummnnin kendisinden ve bilimsel faaliyetlerinden bahsetmeden nce onun kiiliinin ve kimliinin olumasnda etkili olan siyas vasatn ve sosyo-kltrel arkaplnn akla kavuturulmas uygun olacaktr. Zira ileride yer verilecei zere, er-Rummnnin yaad ortamn artlarnn, onun ahsiyetinin ve dnce sisteminin ekillenmesinde byk etkisi olmutur. 0.2.1. Siyas yap el-Muktedir (295-908/320-933)in halifeliinin ikinci ylnda Badatta dnyaya gelmi, Buveyh hkmdar Bahuddevle (379-403/989-1012)nin iktidarnn ilk yllarnda hayata gzlerini yummu olan er-Rummn (296-384/909-994), daha nce balayan ve hayat boyunca devam eden siyas istikrarszlklar ve iktidar kavgalar nedeniyle, alkantl bir siyas ortamda mr srmtr. Sz konusu yllar, Abbaslerin ikinci dneminin ve Bveyhlerin egemen olduu iki farkl siyas oluumun etkisinde kalmtr. Babeklerin halife el-Memna bakaldrlarna kadar gtrlebilecek i karklklar 146, el-Muktef (289-295/901-907) dneminde Hacca gidenlerin yollarn kesip soyan, Hacerlesvedi skp yirmi yl alkoyan Karmatlerin ortaya kyla yeni bir boyut kazanmtr 147. Bu anari ortam ve iktidar mcadeleleri, 295/907 ylnda Ebul-Fadl Cafer b. Mutezidin hilfete gelmesiyle son bulmam, aksine belirsizlik daha da artmtr. Henz on yanda olan halife, el-Muktedir lakabn almtr 148. Yaklak yirmi be yl sren hilfeti esnasnda otorite daha ok kadnlar ve vezirlerin elinde olmu, halkn ahlk iyice bozulmu, Badat azgn grup ve frkalarla dolmu, fitne ve karklklar yaygnlamtr. Mesel, Hanbellerden ekinildii iin, mehur lim et-Taber (l. 310/923)nin geceleyin gizlice defni olay bu kabildendir149. Daha sonra el-Khir (320/932-322/934), er-Rz (322-329/934-940) ve Emrl-merlar (324-334/935-945) dnemlerinde de iktidar kavgalar devam et-

146

Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 3; Hakk Dursun Yldz, Bbek, DA, IV, 376377; Bbek isyan ile ilgili geni bilgi iin bkz. Mehmet Azimli, Abbasiler Dnemi Babek syan, Ankara 2004. 147 bnul-Esr, el-Kmil, VII, 77. 148 Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, III, 295. 149 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 365-370.

25

mitir150. Bylece Abbas devletinin glgesi ortadan kalkm, halifelerin ve kadlarn saygnl zayflam, kendilerine gvensizlik artm, ordudaki huzursuzluk bym, emniyet ve huzur ortam kaybolmutur 151 . Badatta halife el-Mustekfnin, Bveyh sultan Ahmed b. Buveyhi Badata ehri istil iin daveti ve onun da bu davete uyarak 334/946 ylnda ordusuyla Badata girmesi, yeni bir dnemi balatmtr152. i olan Bveyhler153 dneminde baz gruplar arasnda karklklar km, asker birbirine girmi, anari artm, halk korku ve dehet ierisinde kalmtr. yle ki, ilik taassubu, Ehl-i Snnet mensuplarn i bayramlarna katlmak zorunda brakmtr. ktidarda oniki yl kalan Muizzuddevle, isminden baka herhangi bir zellii kalmam Abbas halifesinin nfz ve otoritesini snrlandrarak, yetkilerin ounu kendisi kullanm, hastalanp Vsta gelinceye kadar nfuzunu Irakn btn blgelerine ulatrmtr 154. Muizzuddevle dneminden sonra yzyln sonuna kadar srasyla zzuddevle (356-367/966-977), Adududdevle (367-372/977-982), Samsmuddevle (372-376/ 982-986), erefuddevle (376-379/986-989) ve Bahuddevle (379-403/989-1012) Badatta ynetimi elinde bulundurmutur155. zzuddevle kadn, oyun ve elencelerle mrn geirmi, Badat isteyen amcas olu Adududdevlenin ordudaki Trk askerlerini kkrtmasyla gcn yitirmi ve azledilmitir. Yeniden devletin bana gese de, Tikrt civarnda yaplan bir savata Adududdevle tarafndan esir edilip Badatta ldrlmtr 156 . Melik unvann ilk defa kullanan Adududdevle, Bveyh hkmdarlar ierisinde en gl, hkmranlk sahas en geni liderdi. Saray, ilim ve edebiyat ehlinin toplanma yeriydi. Eb Al el-Fris, Kitbul-zh ve etTekmile adl eserlerini ona ithaf etmitir 157. Adududdevle imara nem vermi; yklmak zere olan binalar yeniletmi, baraj ve kanallar atrm, ehirde parklar ve150 151

H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 372-388; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, III, 312. el-Muntazam, VI, 296. 152 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 399. 153 Bkz. Erdoan Meril, Bveyhiler, DA, VI, 496-500; Bveyhiler hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Gner, Bveyhlerden Adudud-Devle ve Dnemi (338-372/949-983), Baslmam Doktora Tezi, zmir 1992; Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir 1999; Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, DEFD, XII (1999), s. 47-72; Bveyh Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Ktphaneleri, DEFD, XIII (2001), s. 35-63; Metin Bozku, Bveyhler ve ilik, Sivas 2003. 154 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 399-401. 155 A.e., III, 393; Meril, Buveyhiler, DA, VI, 498. 156 bnul-Esr, el- Kmil, VIII, 233-234. 157 Vefeytul-Ayn, I, 418; M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89.

26

meydanlar atrarak evreye nem vermi, hastaneler ina ettirmitir. En bilineni Badatta kendi adn tayan Adud hastanesidir 158. Bu hretine ramen, ar iddet, ok kan dkmek ve affedip eman verdiklerine hiyanet etmekle sulanmtr 159. Bu dnemden sonra zellikle erefuddevle dneminde halk arasnda adaleti salamaya, mal biriktirmeye son vermeye, jurnalcilii bitirmeye ynelik abalar, devlet ilerinin de yoluna girmesini salamtr. mar faaliyetleri devam etmi, fiyatlarn artmas ve yiyecek maddelerinin azalmas sonucu deniz yoluyla hububat ve bakliyat nakliyat yaplmtr. Onun saltanat uzun srmemi, yerine geen kardei Bahuddevle ise, Trklerin desteini alm olsa da, Irakl Hariclerle mcadelesinde olduu gibi glklerle uramaya devam etmitir 160. Bir dnem fakirlikten kpeklerin yendii, halkn alkla mcadele ettii bu yzylda dokuz halife greve gelmi, bunlardan sadece er-Rz ve el-Kdir halife iken lm, dierleri ldrlm, azledilmi ya da gz oyulmutur161. 0.2.2. Sosyal yap er-Rummnnin dnemindeki olumsuz siys durum etkisini toplumda hissettirmi, toplumu oluturan aristokrat snf yani; melikler, hkmdarlar, vezirler, reisler, edipler, airler, ilim ve kltr adamlar, sanat ehli ve tccarlardan oluan st snf ile toplumun geriye kalan yani fakirler, iftiler, sr gdenler, ky ahalisi, kleler ve zmmlerin162 oluturduu alt tabaka163 arasndaki mesafe iyice alm, iktisad ve sosyal hayatta bir eitlik kalmamt. Zenginler topraa gmerek, tavan aralarnda saklayarak mal biriktiriyorlard ve karaborsaclk yaygn bir hl almt. Toplum sarayn ve zenginlerin balaryla ve karlksz verilen eylerle ayakta duruyor, alk ve ahlkszlk yaylyordu. Yine bu dnemde zhitler, mnzev hayat srenler, sfler, bidler, hatta ar grlere sahip Hanbeller nfuz kazanmt164. Hanbeller, ileri gelen kimselerin veya halkn evini basyor, bulduklar araplar dkyor, ark158 159

H. brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 367-368. A.e., III, 406. 160 A.e., III, 414. 161 er-Rummn en-Nahv, s. 22. 162 H. brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 390-391. 163 Philip Hitti, slm Tarihi, II, 526; Hakk Dursun Yldz, Abbasler (tima ve ktisad Hayat), DA, I, 46. 164 Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 7; ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 25.

27

syleyen kadnlar dvyor, mzik aletini kryor, al-verie ve adamlarn ocuklarla birlikte yrmesine kar kyordu 165 . Yine er-Rummnnin yaad yzyldaki anari ortam sebebiyle, zellikle 313/925, 317/929-327/939 ve 384/998 yllarnda Irak halkndan hi kimse hacca gidememitir 166. Bveyh emiri Muizzuddevle dneminde balatlan, Aure gnlerinde iyerlerinin kapatlp, Hz. Hseyin iin yas tutulmas deti de, snn ve i gruplar arasnda karklk meydana getirmitir167. 0.2.3. Fikr yap Daha nce de belirtildii gibi bu dnemde Abbas devleti, slm leminin eitli yerlerinde bamszln iln eden emirliklere ve devletiklere ayrlmt168. Ancak bu devletikler, kendi aralarndaki mcadelelere paralel olarak, ilmin ve edebiyatn gelimesi iin de bir mcadele veriyordu. Bu durum, emirliklerin glgesi altnda kltrel hayatn gelimesi iin bir vesile olmutur. Yneticiler, etrafndaki airlere, ktiplere ve limlere deer vermeyi, saltanatn ve devletlerinin azametinin bir gstergesi kabul ediyordu169. Adududdevle gibi Eb Al el-Fris ile ilm bir tartma yapabilecek kadar lim ve limleri seven emirler ve es-Shib b. Abbd gibi vezirler de mevcuttu170. Yneticiler, anlatmak veya yapmak istedikleri eylere, limler, airler ve ediplerin desteini alarak karar veriyordu. Mesel, 362/976 ylnda er-Rummn, Eb Bekr erRz el-Hanef, bnud-Dekik el-Hanbelden oluan bir grup, zzuddevle nin huzurunda toplanmlar ve Rumlarn Nusaybini igalinden sonra insanlarn Badata iltica etmeleri ve halifenin aresiz kalmas yznden durumun ktye gittiini belirtip, kendisinden yardm etmesini istemi ve onu Rumlara kar sava amaya tevik etmiler, o da bir ordu gnderip onlarla savam, neticede bu sava kazanlmtr 171. Bu dnemde Basra, Kfe ve Badat gibi kltr ve ilim merkezlerinin says artm, rz, Rey, sfahn, Hemedn, Buhr, Nisbr, Semerkand, Curcn, Halep, Khire vb. yeni ilim merkezleri hline gelmitir. Her taraftan en saygn limler bura165 166

bnul-Esr, el-Kmil, VIII, 106 vd. el-Muntazam, VI, 296. 167 ezertuz-Zeheb, III, 5; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 43. 168 Ahmed Emn, Zuhrul-slm, I, 90. 169 Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 8. 170 ezertuz-Zeheb, III, 88. 171 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidye ven-Nihye, XI, 273.

28

lara gelerek almalar yrtmtr172. slm dnyasnda refah dzeyi ykselmi, medeniyet gelime kaydetmitir. Din ve siyas anlamda kendilerini kabul ettirmek isteyen frkalar bu ortamdan yararlanarak tartmalara ve mnazaralara girimiler, bylece fikr hareketlerin gelimesine katk salamlardr. Artan bu kltr seviyesi, altyap hareketlerini de hzlandrm, messeseler oluturulmu ve eitim sistemli hle gelmitir. eitli merkezlerde ciltler dolusu kitap ihtiva eden ktphaneler almtr 173. Dnemin, siyas belirsizliine ramen, bilimsel adan ilerleme kaydetmesinin bir baka sebebi de aratrma, inceleme, nakil ve tercme dnemini mteakiben artk yeni telifler, rnler ortaya koyma dneminin balam olmasdr 174. Ktphaneler batdan tercme edilen eserlerle dolmu, Akaid, Felsefe, Mantk, Tarih, Corafya, Edebiyat ve Dil gibi alanlarda deerli eserler kaleme alan limlerin says gittike artmtr. Mesel, Mantk, Felsefe ve Kelm alannda; Eb Him el-Cubb (l. 321/933), Eb Zeyd el-Belh (l. 322/934), Ebul-Hasen el-Ear (l. 334/ 946), Eb Nasr el-Frb (l. 339/951), Yahy b.Ad (l. 364/974), Eb Suleymn el-Mantk (l. 380/ 990), er-Rummn, Ebut-Tayyib el-Baklln (l. 403/1012), Belgat ve Edebiyat alannda; Ebut-Tayyib el-Mutenebb (l. 354/964), Eb Al el-Kl, Ebul-Ferec el-sfahn (l. 356/966), er-Rummn, es-Shib b.Abbd (l. 385/995), Eb Hill el-Asker (l. 395/1007), Beduz-Zemn elHemedn (l. 397/1009), Eb Hayyn et-Tevhd (l. 414/1023), Tarih ve Corafya alannda; Eb Cafer et-Taber (l. 310/922), Ebul-Hasen el-Mesd (l. 346/948), Eb Abdillh el-Makdis (l. 380/ 994), bnun-Nedm (l. 385/999), Dil ve Nahiv alannda ise; Eb shk ez-Zeccc, el-Ahfeul-Esgar, bnus-Serrc, bnul-Hayyt, bn Dureyd (l. 321/933), Niftaveyh, bnul-Enbr, ez-Zeccc, en-Nahhs, bn Durusteveyh (l. 347/949), es-Srf, bn Hleveyh, Eb Al el-Fris, er-Rummn, bn Cinn, bn Fris ve el-Cevher (l. 398/ 1010) bu asrn nde gelen limleridir 175.

172 173

Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 9; Yavuz, a.g.t., s. 31. Yavuz, a.g.t., s. 31. 174 Hitti, slm Tarihi, II, 555; er-Rummn en-Nahv, s. 24. 175 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 31-32.

I. BLM 1. ER-RUMMN, HAYATI VE ESERLER Yukarda aklanan bylesi siyas ve kltrel bir ortamdan, er-Rummnnin ne derecede etkilendii ve ilim dnyasna katks; hayatna, geride brakt eserlerine ve grlerine bakldnda daha ak bir biimde grlecektir. 1.1. Hayat 1.1.1. Ad, knyesi ve nisbesi Ad Ebul-Hasen Al b. s b. Al b. Abdillhtr. el-hd, el-Varrk, elCmi, el-Badd, en-Nahv ve en mehur ekliyle er-Rummn nisbeleriyle de tannr1. er-Rummn ( ); nar ve nar satclna dayanan bir nisbedir. Bu nisbetin,

Vst 2 ehrindeki Rummn sarayna yaplm olmas da mmkndr. Nitekim birok kimse bu saraya nisbet edilmitir3. Bu saraya nisbet edilenler arasnda onun ad da zikredilmektedir 4 . Ayrca er-Rummnden baz kaynaklarn, el-Vst 5 nisbesiyle bahsetmi olmas, ikinci ihtimali kuvvetlendirmektedir. el-hd ( ) nisbesi, Badatta Mutezilenin nde gelen limlerinden

olan hocas Eb Bekr Ahmed b.Al b. el-hd (l. 326/938 )ten dolaydr. yle ki; er-Rummn ondan Kelm okumu, en fazla onun etkisinde kalm, bu yzden arka-

1

Tabaktun-Nahviyyn, s. 120; el-Fihrist, s. 94; et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133; Trhu Badd, XII, 16; es-Semn, el-Ensb, III, 89; Nuzhetul-Elibb, s. 233; el-Muntazam, VII, 176; Mucemul-Udeb, XIV, 73; nbhur-Ruvh, II, 294; Vefeytul-Ayn, III, 299; el-Yemn, retut-Tayn, s. 221; el-ber, II, 164; ez-Zeheb, Mznul-tidl, III, 149; Siyeru AlminNubel, XVI, 533; ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, III, 986; bn Fadlillh el-Omer, MeslikulEbsr, VII, 87; bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65; Lisnul-Mzn, IV, 248; es-Suyt, Tabaktul-Mufessirn, s. 68; Buyetul-Vuh, II, 180; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 419; bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, IV, 168; ezertuz-Zeheb, III, 109; el-Kannevc, EbcedulUlm, III, 47; sml B el-Badd, Hediyyetul-rifn, I, 683; ez-Zirikl, el-Alm, V, 134; Kehhle, Mucemul-Muellifn, VII, 162; er-Rummn en-Nahv, s. 51; dil Nuveyhid, MucemulMufessirn, s. 372; J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614; G.J.H van Gelder, al-Rummn, Al ibn s (276-384/889-994), Encyclopedia of Arabic Literature, II, 666667. 2 Basra ile Kfe arasnda, ikisine de elli fersah mesafede bir ehir. Bkz. Ykt el-Hamev, MucemulBuldn, V, 347. 3 Vefeytul-Ayn, III, 299; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 47. 4 es-Semn, el-Ensb, III, 89; Mucemul-Buldn, III, 67. 5 el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, V, 230; sml B el-Badd, Hediyyetul-rifn, I, 683.

30

da diye bahsedilmi ve ona nisbet edilmitir6. el-Varrk (

) nisbesiyle anlmas,

onun muhtemelen kt satcl, kitaplk veya kitap istinsahyla uramasndan dolaydr. Zira bu dnemde, makam mansb sahibi bir fakh olunamaz ve geimi salayacak bir i de bulunamazsa, nceden yazlan kitaplar istinsah edilip oaltlarak geim temin edilirdi. Nitekim Varrk diye nitelendirilen limler olduka oktu. Mesel, Yahy b. Ad (l. 364 /974) yirmidrt saat ierisinde 100 yaprak kopya edebiliyordu ve iki defa et-Tabernin Kurn tefsirini istinsah etmitir. Ancak istinsahn pek makbul bir ura ve yeterli bir geim kayna olmad bu ile uraanlar tarafndan dile getirilmitir 7. er-Rummn de fakir olduu8 iin bu ii yapm olabilir. elCmi ( ) nisbesini almas ise, Kurn, Tefsir, Fkh, Lugat, Nahiv ve Kelm gibi

birok ilim dalnda sz sahibi olacak kadar bilgili olmas ve eserler kaleme almasndan dolaydr 9. O, baz kaynaklarda benzer adlara sahip dier kimselerden ayrt edilsin diye, sndan tr ve gibi sfatlarla da tantlmtr 10. Yine Kelmla urama

ve farkl alanlarda ok sayda eseri bulunduu iin

diye de tavsif edilmitir11. 1.1.2. Ailesi, doum yeri, tarihi ve vefat Kendisinden bahseden eserlerde er-Rummnnin hayatyla ilgili teferruatl bilgi mevcut deildir. ounlukla birbirinden nakillerde bulunan eser sahipleri, kendileri tannm ancak aileleri hakknda bilgi sahibi olunamam birok lim gibi, ondan ok az bahsetmilerdir. Edindiimiz bu snrl bilgiler erevesinde erRummnnin ailesinin aslen Smerr ehrinden olduunu12; neseb silsilesinden de sadece baba ve dedesinin adn tespit edebiliyoruz.

6 7

el-Fihrist, s. 246; Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, s. 218. 8 el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, Bbu ZikrilMutezile, s. 65; bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 110. 9 el-Fihrist, s. 94; Nuzhetul-Elibb, s. 234; nbhur-Ruvh, II, 294; el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65. 10 Siyeru Almin-Nubel, XVI, 446; ezertuz-Zeheb, III, 109. 11 Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. 12 el-Fihrist, s. 94; ezertuz-Zeheb, III, 109. ehrin ad, eklinde gemektedir.

31

er-Rummn, 296/908 ylnda Badatta dnyaya gelmi, orada yaamtr 13. Hocas bnul-hdin yaad, Ata arsnda Ahd soka olarak bi-

linen yerde bir evi bulunan14 er-Rummnnin, ilim renmek ya da baka bir sebeple, Badatn dna kp kmadn kaynaklar belirtmemektedir. er-Rummn, elKdir Billhn halifelii dnemine rastlayan15, 384/994 ylnda Cemziyelevvel aynn on birinde Pazar gecesi vefat etmi, Eb Al el-Frisnin mezarnn da yer ald, Badatn gneybatsndaki e-nziyye 1.1.3. Kiilii ve ahlk er-Rummnnin hayat hakknda kaynaklarda detayl bilgilere yer verilmemi olsa da, satr aralarnda kk notlar eklinde karmza kan rivayetler, onun kiilii, psiko-sosyal yaantsyla ilgili ipular vermektedir. Olduka fakir olmasna ramen cmert17 ve hayatn kitap istinsah yaparak kazanan birisidir. er-Rummnnin zhd hayat yaayan dindar bir insan olduunu da syleyebiliriz. Muhammed Halefullh ve Muhammed Zall Sellm Selsu Resilin giriinde; onun, Badattaki sosyal hayata ve dnemin nemli siyas olaylarna katk saladndan, halkn ve ileri gelenlerin sevgisini ve takdirini kazanan birisi olduundan bahsetmekte, ancak detaya girmemektedirler 18. Onun siyas olaylara katks ve sosyal alandaki etkisi tarih kitaplarnda sadece nakledilen iki rivayetle anlatlmaktadr. lki, 360/974 ylnda Kdil-Kudt Eb Muhammed Ubeydullh b. Ahmed b. Marf (306381/918-993)un, er-Rummnnin adil olduuna, ehadetinin kabul edildiine hkmetmesi ve onu Kad olarak atamas19; ikincisi ise, 362/976 ylnda zzuddevleye gnderilen, iffetli ve saygdeer kimseler diye nitelendirilen heyette yer almasdr20. mezarlna defnedilmitir16.

13 14

el-Fihrist, s. 94; Trhu Badd XII, 16. el-Fihrist, s. 245. 15 es-Suyt, Trhul-Hulef, s. 356. 16 Trhu Badd XII, 16; Vefeytul-Ayn, III, 299; bn Fadlillh el-Omer, Meslikul-Ebsr, VII, 88; bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, IV, 168; ezertuz-Zeheb, III, 109; Kitbu ManilHurf, nairin mukaddimesi, s. 12; er-Rummn en-Nahv, s. 53; ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 35. 17 el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, TabaktulMutezile, s. 110. 18 Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. 19 el-Muntazam, VII, 54. 20 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidye ven-Nihye, XI, 273.

32

Bu, onun hem toplum nazarnda hem de dnemin yneticileri nezdinde saygn bir kiilie sahip olduunu ve hukuku kimliini gsterir21. Ancak, anlatlanlarn dnda isim benzerliinden dolay onun, siyas kimlii olan, toplum tarafndan bilinen ve sayg duyulan u isimlerle kartrlyor olmas da muhtemeldir: er-Rummn ile ayn dnemde ve yerde yaam, ad, baba ad ve knyesi ayn, vezir olmas nedeniyle toplumsal olaylara ve siyas gelimelere katks kanlmaz olan dnemin vezirlerinden Ebul-Hasen Al b. s b. Dvd b. el-Cerrh . Yine er-Rummn ile ayn dnemde ve yerde yaayan nahivci Ebul-Hasen Al b. s er-Raba en-Nahv. Nitekim bn Hayr el-bl (l. 575/1179), er-Raba (l. 420/1029)den, Al b. s erRaba er-Rummn diye bahsetmektedir 22. er-Rummnyi ounluunu ilerin oluturduu halkn sevmesi ve saymas, muhtemelen onun Badatl mutezil kimliinden kaynaklanmaktadr. nk Badat Mutezilesi Hz. Peygamberden sonra insanlarn en stn olarak Hz.Alyi kabul etmektedir. et-Tenh bunu kabul eden muteziller arasnda er-Rummnye de yer vermektedir23

. Eserleri arasnda Tafdlu Al ve el-mme de bulunan er-

Rummnden nce de, Eb Cafer el-skf (l. 240/855), Bir b. el-Mutemir (l. 210/825) ve Eb shk el-Hayyt (l. 300/912) gibi Badatl muteziller Hz. Alinin stnln dile getirmilerdir24. Buveyhler i olduu iin Mutezilenin byk bir ksm da i idi. Bveyh devleti Mutezileyi himaye etmi, bylece bu ideoloji, ald destein de yardmyla hayat ans bulmu, gelimitir 25. er-Rummn, daha sonra yer verilecei zere, i olmamasna ramen, gerek kiilii ve gerekse yetitii corafyann ve inan sisteminin etkisiyle ekillenen fikirleri nedeniyle sevilmi ve kendisine deer verilmitir. er-Rummnyi ok sevdii onu anlatrken sarf ettii kelimelerden aka anlalan rencisi et-Tevhd ise, onun dindarlk, onurluluk, feshat ve keskin zek sa21

er-Rummn en-Nahv, s. 61; J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614. etTevhdnin anlattna gre zzuddevle huzuruna kan heyet ierisinde yer alanlar srayla dinledikten sonra Eb Bekr er-Rz ile alay etmi, daha sonra er-Rummnye dnerek ona iltifatlarda bulunmu, kendisiyle karlamaktan mutlu olduunu, iinde bulunduu durumun olumsuzluklarn anlatarak ondan daha fazla istifade etmek istediini belirtmitir. Bkz. et-Tevhd, el-mt velMunese, III, 158. 22 el-bl, Fehrese,