Il-Klima fid-Dezert Kiesah u d-Dezert Shun

Ms. M. Grech B. Ed. (Hons) Year 5.1 KMs. M. Grech B. Ed. (Hons) Year 5.1 Kulleġġ San Benedittu Primarja Għaxaqulleġġ San Benedittu Primarja Għaxaq

Id-DeżertId-Deżert


Din hija d-dinja tagħna. Hija waħda minn disa’ pjaneti fis-sistema solari tagħna. Hija l-unika waħda fejn aħna nafu ċerti li hemm il-ħajja. S’issa għadna ma nafux eżatt x’hemm fi pjaneti oħra.


Il-klima fid-dinja tagħna mhux kullimkien l-istess. Għalhekk

il-wiċċ tad-dinja mhux kullimkien l-istess lanqas. Huwa maqsum f’BIOMES

differenti.

X’inhi biome?


Il-biomes differenti u fejn jinsabu fid-dinja:

BIOME hija medda art kbira. L-annimali u l-pjanti li jgħixu fiha huma addattati għal dak l-ambjent. Kull biome għandha l-klima tagħha li hi differenti mill-klima ta’ biomes oħra.


TROPICAL RAIN FOREST

Siġar twal f’ambjent ta’ ħafna xita u sħana

SAVANNA jew GRASSLAND

Ħafna ħaxix b’xi siġar ’l hawn u ’l hemm

Eżempji ta’ biomes differenti:


TAIGA

Foresta kiesħa ta’ siġar li jħaddru s-sena

kollha.

CHAPARRAL

Art xotta u niexfa li fiha ħafna siġar baxxi b’weraq ħoxnin li

jżommu l-ilma fihom.


Biome oħra hija t-TUNDRA li hija tip ta’ deżert kiesaħ in-naħa ta’ fuq tad-dinja. Hemm żewġ tipi ta’ Tundra:

Alpine Tundra u Arctic Tundra


ALPINE TUNDRAQegħdin fl-ogħla partijiet tad-dinja, eżempju:

• Andes fis-South America

• Rockies fin-North America

• Himalayas fl-Indja u n-Nepal.

Il-quċċata tagħhom tkun miksija bis-silġ.


Jinsabu fin-North Pole. Huma l-iktar biome b’temperatura baxxa – fix-xitwa tinżel anki sa -34ºC.

ARCTIC TUNDRA


Imxerrdin ’l hawn u ’l hemm issib għadajjar żgħar u ħofor kbar mimlijin tajn.

L-irjiħat qawwijin ħafna li jaħkmu fit-tundra jikkaġunaw tempesti kbar tas-silġ.

L-art tal-Arctic Tundra hija dejjem iffriżata, għalhekk l-ilma ma tantx jgħaddi minnha sew.


Fis-sajf fit-tundra ma jidlamx u jkollhom 24 siegħa ta’ dawl, imma fix-xitwa x-xemx lanqas tlaħħaq sal-orizzont, allura jkun dlam il-ħin kollu, anki f’nofsinhar.

Ix-xemx ta’ nofs il-lejl


ID-DEŻERTID-DEŻERTArt li l-ambjent tagħha hu aħrax ħafna:

Sħana tremenda, nixfa kbira u ljieli ffriżati!


Hemm żewġ tipi ta’ deżert:

• Id-deżerti sħan jinsabu fil-faxxa tropikali tad-dinja, jiġifieri viċin l-Equator.

• Id-deżerti kesħin jinsabu n-naħa ta’ fuq tad-dinja (fin-North Pole) u fin-naħa

t’isfel tad-dinja (fis-South Pole).

Id-deżert sħun u d-deżert kiesaħ.


Kiesaħ jew sħun, deżert huwa

DEJJEM XOTT

għax xita ma tagħmilx aktar minn 250 millimetru fis-sena.


Id-Deżert Sħun

Fis-sajf, id-deżert sħun ikun sħun ħafna matul il-jum meta t-temperatura tista’ titla’ anke sa 49ºC.


IMMA jkun kiesaħ ħafna matul il-lejl meta t-temperatura tinżel anki taħt iż-0ºC.


Fid-deżert sħun l-umdita’ hija baxxa ħafna għax pjanti hemm ftit u m’hemmx sħab, allura malli tinżel ix-xemx, l-arja mill-ewwel tiksaħ.

Għaliex?


Xita ma tagħmilx regolari. Jistgħu jgħaddu anki snin mingħajr qatra ilma, imbagħad f’temp ta’ ftit sigħat tagħmel kwantita’ kbira ta’ xita.

Xita tagħmel fid-deżert?

Xita fid-deżert sħun

Din iġġorr magħha ħafna tajn, ramel u biċċiet ta’ blat.


Imma l-ilma tax-xita ma jdumx wisq ma jisparixxi għax jinxtorob mill-art!


•Kultant fid-deżert jagħmlu maltempati kbar tar-ramel.

•L-irjieħat qawwija jagħmlu ħafna ħsara għax iġorru kwantita’ kbira ta’ ramel u trab.


Maltempati tar-ramel bħal dawn jifformaw sand dunes, jiġifieri għoljiet tar-ramel li jistgħu jkunu għoljin ħafna metri.

Sand dunes fid-deżert Sahara


Xi eżempji ta’ deżerti sħan huma:

• Sahara u Kalahari fl-Afrika

• Mojave, Chihuahuan u Sonoran fl-Amerka

• Great Victorian fl-Awstralja.


Chihuahuan desert

Sonoran desert

Great Victorian desert


Oasi fid-deżert Sahara

Id-deżert Sahara huwa l-ikbar deżert sħun, iżda fil-fond taħt ir-ramel hemm l-ilma. Għalhekk f’ċerti postijiet ikun hemm irqajja’ ta’ ilma li jgħidulhom OASI, fejn jikbru s-siġar u anki jgħixu n-nies.


Kont taf?

Li fid-deżert sħun kultant taqbad nieżla x-xita imma bis-sħana li titla’ mill-art, tevapora (tinxef bix-xemx) qabel tasal sal-art?


Fid-deżert kiesaħ, ix-xitwa tkun kiesħa ħafna u minflok xita jagħmel is-silġ. Fis-sajf u fir-rebbiegħa, it-temperatura tkun ftit iżjed għolja mix-xitwa.

Id-Deżert Kiesaħ


Xi eżempji ta’ deżert kiesaħ huma:

• Gobi fil-Mongolia

• Namib fl-Afrika

• Taklamakan fiċ-Ċina

• Turkestan fir-Russja u

• L-ikbar deżert kiesaħ - Antartika.


Id-deżert Gobi fil-Mongolia

Id-deżert Taklamakan fiċ-Ċina


L-Antartika fis-South Pole huwa:

• l-ikbar deżert tad-dinja

• l-iktar deżert kiesaħ,

• l-iktar deżert fejn jagħmel riħ


Jikbru pjanti fid-deżert?Fid-deżert jikbru pjanti, imma dawn iridu jaddattaw ruħhom għal dan l-ambjent.


• Għandhom l-għeruq twal ħafna biex jinżlu taħt l-art ifittxu l-ilma

Il-pjanti tad-deżert:• Jaħżnu l-ilma fil-

weraq tagħhom

Kif?

• Pjanti bħaIl-kaktus għandhom ix-xewk biex l-annimali ma jikluhomx


Kif jaddattaw ruħhom l-annimali li jgħixu fid-deżert?

Ħafna mill-annimali tad-deżert huma notturni. Jorqdu matul il-jum u joħorġu bil-lejl ifittxu l-ikel.

Fid-deżert sħun jagħmlu hekk biex jeħilsu mill-qilla tax-xemx, u fid-deżert kiesaħ biex jeħilsu mill-kesħa xxoqq il-għadam.

Fennec foxFennec fox

Desert tortoiseDesert tortoise


Xi annimali, bħall-Cactus Wren jieħdu l-ilma tagħhom minn ċerti żrieragħ u pjanti li jkun fihom ħafna ilma.


•Jitgeddsu flimkien biex jagħmlu s-sħana. Kapaċi jinżlu fil-baħar fond ta’ 550 metru u jżommu n-nifs għal 22 minuta biex jaqbdu l-ħut għall-ikel.

•Il-penguins li jgħixu fl-Antartika jżommu sħan għax għandhom saff oħxon ta’ xaħam taħt il-ġilda u għandhom ir-rix li ma jħallux il-kesħa tgħaddi.


Meta l- Fat Sand Rat jiekol, jifforma saff oħxon ta’ xaħam ma’ ġismu kollu u meta ma jsibx ikel jieħu minnu.


Il-ġemel jgħidulu l-vapur tad-deżert għax huwa l-iktar mezz komuni kif jivvjaġġaw fid-deżert.


• Għax għandu żewġ ringieli ta’ eyelashes biex ma jidħollux ramel f’għajnejh

• Għax jista’ jagħlaq it-toqob ta’ mnieħru biex ma jidħollux ramel.

Għaliex?


• Għax fil-ħotob ta’ fuq dahru, jista’ jaħżen l-ikel.

• Għax jissaporti ħafna żmien mingħajr ma jixrob.

• Għax saqajh huma wesgħin ħafna biex jimxi sew fuq ir-ramel.


Ejjew naraw x’niftakru.

Wieġeb VERU jew FALZ għal dawn il-mistoqsijiet.

X’tgħallimna dwar id-deżert?


Fid-deżert qatt ma tagħmel xita.


Ġieli tagħmel xita fid-deżert, imma mhux iżjed minn 250 millimetru fis-sena b’kollox.


Fid-deżert tkun sħana l-ħin kollu.


Id-deżert sħun huwa sħun matul il-jum u kiesaħ ħafna matul il-lejl.

Id-deżert kiesaħ hu kiesaħ il-ħin kollu.


Fid-deżert jikbru l-pjanti u jkollhom il-fjuri.


Għalkemm l-art ma tkunx miksija bihom,imma fjuri jikbru

fid-deżert.


L-annimali tad-deżert iridu jsibu l-ilma biex

jgħixu.

Great Jerboa


Dan l-għasfur huwa l-Cactus Wren. L-ilma

jieħdu miż-żerriegħa li jiekol.


Fid-deżert qatt ma jkun hemm ilma.


F’ċerti postijiet hemm l-ilma taħt ir-ramel. Dan jifforma oasi fejn jikbru s-siġar u jgħixu n-nies.


Kemm għandek ħila ssib informazzjoni dwar id-deżert?

• Fittex informazzjoni fil-kotba jew fuq l-Internet.• Agħmel lista tad-deżerti li ssib u f’liema pajjiż

qegħdin.• Niżżel ukoll kemm tagħmel xita fis-sena.

• L-informazzjoni tista’ tiġborha hekk:

Isem id-deżert

Sħun jew kiesaħ?

F’liema pajjiż?

Xita fis-sena (mm)


Agħżel wieħed mid-deżerti li sibt u ikteb paragrafu dwaru.


References • http://www.musc.edu/cando/geocam/atacama/climate2.html • http://www.softpedia.com/• http://www.ucmp.berkeley.edu/exhibits/biomes/deserts.php• http://library.thinkquest.org/CR0210360/Deserts.html• http://www.flickr.com/photos/• http://tundrabiome.webnode.com/facts/physical-features/• http://www.firescience.gov/Science_You_Can_Use/i1551-501X-31-3-6.pdf• http://www.travelblog.org/Photos/4131474.html• http://www.mbgnet.net/sets/desert/animals/jerboa.htm• www.enchantedlearning.com/biomes• http://www.nicisoft.com/images/ex/desert-pictures/desert-picture-5.jpg• www.woodlands-junior.kent.sch.uk/Homework/adaptations/camels.htm • http://en.wikipedia.org• http://www.blueplanetbiomes.org/desert.htm • http://www.eoearth.org/article/Biome • Antarctica (2002). [Online], Available: www.kidcyber.com.au • http://www.wildnatureimages.com• http://kurtgalbreath.com/• http://www.geography.hunter.cuny.edu/• http://www.robinson.co.nz/rideround/Map15.htm• www.mccullagh.org/photo

Education

Il-Klima fid-Dezert Kiesah u d-Dezert Shun