АНГЛИ ХЭЛНИЙ УГТВАР/УГТЛАГА ҮГTHE POSTPOSITIONSTHE PREPOSITIONS

Д-р Проф. Ж.Бат-Ирээдүй,МУИС-ийн ШУС-ийн ХУС

2014.03.17

Туслах үгс

• Хэлний харилцааны үндсэн нэгж болох хэлэхийн өгүүлбэрийг утга, бүтцийнх нь талаас нарийн судлах нь онол, практикийн олон талын ач холбогдолтой.

• Аль ч хэлэнд өгүүлбэрийн бүтцэд байгаа бүх үг нь утга, үүрэг, бүтэц байраараа тус бүрийн өвөрмөц онцлогтой, нарийн тогтолцоотой.

• Өгүүлбэр дэх үгс нь нэг хэсэг нь үгийн сангийн утгатай, нөгөө хэсэг нь хэлзүйн утгатай байдаг.

Гол ба туслах үг гэж хуваах нь

• Үгийн өгүүлбэрийн дотор гүйцэтгэж байгаа үүргээс нь шалтгаалаад бүх үгсийг гол үг, туслах үг гэж хоёр хуваадаг.

• Гол үгс нь үгийн сангийн утгатай, бөгөөд хэлзүйн хувиллаар хувилж, дагаврын болон үг нийлэх аргаар бүтэж, өгүүлбэрт бие даасан гишүүн болно.

• Туслах үг нь үгсийн сангийн утгагүй, хэлзүйн хувиллаар үл хувилах ба өгүүлбэрт бие даан гишүүн болдоггүй, зөвхөн үг өгүүлбэрийг холбох, тэдгээрийн утгыг янз бүрийн баймж утгаар чимэх дэлгэрүүлэх үүрэгтэй байдаг.

Уламжлалт монгол хэлшинжлэлд

• Өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг, байраар нь баримжаалж дагавар үг, сул үг, холбоос үг гэх мэтээр ангилж, тус бүр тодорхойлж иржээ.

• Туслах үгийг судалсан эрдэмтэд сул үгс, үл хувилах үгс, хийсвэр үг гэх мэтээр нэрлэн тэгээд дотор нь дагавар үг, холбоос үг, сул үг, хандлага үг, аялга үг гэх мэтээр нарийн ангилж байжээ.

Туслах үгэнд юу юу орох вэ?

• Нэг хэсэг эрдэмтэд тий тий, гялай гялай, паах, пөөх, хи хи, ха ха, ёо ёо, халхай, ээ чааваас, аа яа яа, хөөрхий болон сөг сөг, тойг тойг, хаа, хөж, зуу зуу, гүүргий, жов, гэх мэт үгсийг Аялга үгэнд багтааж ирсэн боловч сүүлийн үед өгүүлбэрт багтаах санаатай байна.

• “Хүний хэлэх янз бүрийн өгүүлбэрийг бүтцийнх нь хувьд хамгийн ерөнхий шинжээр аялга үгэлбэр, бүтэц үгэлбэр гэж 2 ангилж болох мэт.” Ш.Лувсанвандан 29:11

Үргэлжлэл

• Мөн энэ аймагт маш, нэн, тун, цоо, пад, пиг, тас гэх мэт “дайвар үг”, мөн үйлийн дүр байдал заах дайвар үг гэж нэрлэж ирсэн “хага, хуга, нуга, цоо, цөм, бяц, гуд, дэлбэ, нэвт, шувт гэх мэт үг-ийг хамруулж хүч нэмэгдүүлэх “угтан чимэх үг” П.Бямбасан, “угтан ялгаж туслах үгс” Чойжинжав, “нөхцөлгүй үг” Ш.Лувсанвандан, “угтваранцар” Т.А.Бертагаев гэж тус тус нэрлэжээ.

• Гэвч хэлний баримтаас үзвэл дээрх үгс нь бие даасан үгийн сангийн утгагүй өгүүлбэрт зөвхөн тэмдэг нэр, үйл үгээр илэрсэн гишүүдийн өмнө угтан орж чимэх үүрэг гүйцэтгэж байна. Ц.Өнөрбаян

Туслах үг яаж үүссэн бэ?

• Гол үгсийн аймагтай харьцуулбал туслах үгс нь хэлний хөгжлийн нэлээд хожуу үед үүссэн түүхэн үзэгдэл юм. Ө.х. нэр үйлийн зарим язгуур, үндэс нь бие даасан утга алдаж, улмаар хэлзүйн тодорхой хэлбэрт хэвшин туслах үүрэгтэй болсноос туслах үгс үүссэн байна.

• Туслах үгсийг гүйцэтгэх үүргээр нь холбох ба чимэх гэж ангилна. Нэг хэсэг нь өгүүлбэрийн гишүүдийг холбох, нөгөөх нь өгүүлбэрүүд ба гишүүдийн үндсэн утгыг дэлгэрүүлэн чимэх үүрэгтэй.

Угтвар үг гэж юу вэ?

• Өгүүлбэр дэх нэр үг болон төлөөний үгийн харилцан шүтэлцээг зохицуулж хэлбэржүүлж өгдөг туслах үгсийг угтвар үг гэнэ.

• Англи хэлний угтвар үгс нь монгол хэлэнд тийн ялгалын нөхцөлтэй очиж дүйж орон зай, цаг хугацаа, учир шалтгааны олон зүйл утга илэрхийлдэг.

Угтварын утгыг

• “Хэрэв монгол хэлний нэр үгс нь 7 тийн ялгалаар хувирдаг бол англи хэлний нэр үгс нь хамаатуулах тийн ялгалыг эс тооцвол тийн ялгалаар төгсгөл авч хувирдаггүй. Тэрхүү тийн ялгалын утгыг үйл үгээс гадна угтвар үгс нь нөхөж монгол хэлний 7 тийн ялгалын утгатай дүйцэх утгыг гаргадаг.” Ж.Оюунцэцэг:401

For examples:

• He put his hand in his pocket.• Go and jump in the river.• Throw it in the wastepaper basket.• He is sitting under a tree.• After dinner he went to the library.• He came with his borther.

Тайлбарлах нь

• Англи хэлний зарим угтвар үг дан хэлзүйн үүрэг гүйцэтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл эдгээр үгс нь нэрлэх, заахын тийн ялгалаас бусад тийн ялгалын утгыг илэрхийлнэ гэсэн үг.

• Өөрөөр хэлбэл ийм үгсийг монгол хэлэнд өөр үгсээр тусгайлан орчуулдаггүй. Тухайлбал, of, to, by, with гэх мэт үгс үүнд хамаарна.

For examples:

• The roof of the house is painted green.• The theatre is at the end of the street.• I showed the letter to the director.• He explained the rule to the student.• The letter was signed by the director.• He cut the paper with a knife.

Угтварын олон утга

• Зарим угтвар үг хэд хэдэн өөр утга заах тохиолдол бий. Жишээлбэл, in гэдэг угтвар үг, өгөх орших тийн ялгал, цаг хугацаа, байр, дотор, заах гэх мэт.

• He lives in Hovd. They will arrive in April. He will return in an hour. The house was built in three months.

Depend on, laughed at, sure of, objections to

• Зарим тохиолдолд ямар угтвар үг хэрэглэх нь өмнөх үгээс шууд хамаардаг явдал бий. Энэ бол их тогтвортой байдаг учир тогтоох цээжлэх ёстой.

• It doesn’t depend on me.• John laughed at her.• He was sure of it. • I have no objections to (татгалзах) that.

Утга өөрчлөгдөх

• Зарим угтвар үг янз бүрийн үгийн бүрэлдэхүүнд орж өөр өөр утга илтгэх явдал бий. Жишээ нь in vain (хий дэмий), at least, for ever (үүрд, мөнхөд), on the one hand,

• Зарим үгийг янз бүрээр орчуулж болно. I am standing at the window, I get up at seven o’clock, He works at a factory, I laughed at him.

• Зарим үйл үг ардаа угтвар үг авдаг. Wait for me. Listen to me.

Угтвар үгийг ангилах нь

• А. Энгийн (simple) : in, to, at ;• Б. Бүрэлдмэл (compound) : into, upon,

throughout, in front of, out of, from behind;• В. Бүлэг/нийлмэл (complex) : according to, by

means of, instead of, in front of, behalf of, in comparison with, as a result of;

• Зарим нь үйлт нэрийн хэлбэртэй байдаг. Жишээлбэл, concerning, regarding, respecting, pending;

Дайвар үгтэй давхцах нь

• Угтвар үг бол нэр үг, эсвэл төлөөний үгийг, харин дайвар үг бол үйл үгийг тодорхойлж бие даасан үг болж дуудагддаг гэдгийг санаарай.

• Угтвар үг: He went up the stairs. Before the war he lived in Iraq.

• Дайвар үг: I looked up and saw an aeroplane flying very low. I have read this book before. I never saw him after.

Дайвар үг, үйл үгтэй хавсрах нь

• Зарим дайвар үгс нь угтвар үгтэй давхцан нийлж нэгэн цул ойлголтыг илэрхийлдэг. Үүнийг бүрэлдмэл угтвар үгст багтаана.

• In, on, up, down, by гэх мэт угтвар үг буй.• Put on your coat. • He gets up very early. • Come in, please. • Go on reading, • Turn off the light.

Угтвар үгийн байрлал

• Голдуу нэр, төлөөний үгийн өмнө орно. Харин нэр үг нь тодотголтой байвал угтвар нь тодотголынхоо урд орно.

• He works at a factory.• He works at a large factory.• Харин өгүүлбэрийн эцэст орох тохиолдол бий.

Тухайлбал угтвар үг нь what, whom, which зэрэг төлөөний үг, эсвэл where хэмээх дайвар үг байвал өгүүлбэрийн төгсгөлд байрлана.

Байрлал ...

• What are you looking at?• Who(m) did he speak to?• Ask him where he got this book from.• Угтвар үг нь холбох төлөөний үгэнд хамаарч

байвал тодотгол гишүүн өгүүлбэрийн төгсгөлд байрлана. The house which he lives in is very big.

• Холбох төлөөний үг нь гээгдэж байвал угтвар үг нь ямагт үйл үгийнхээ ард орно. The house he lives in is very big.

Position…

• Өгүүлэгдэхүүн нь үйлдэх хэлхэцэд угтвар үгт шууд тусагдахуун болж байвал үйлдэгдэх хэлхэцийн төгсгөлд орно.

• He was laughed at. (at him)• The doctor was sent for. (sent for the doctor)• Тодотголын үүрэг бүхий тодорхойгүй

төлөвийн төгсгөлд угтвар үг хэрэглэгддэг. • I have no pen to write with.

About

• (a) Тухай, талаар: I shall speak to him about the matter tomorrow. He told us about his trip to the south.

• Зарим үйл үгийн дараа бичнэ. What are you thinking about (of)? We spoke about (of) it yesterday.

• (b) Ойролцоогоор, орчим гэсэн утгатай. It is about five o’clock now.

• (c) эргэн тойрон гэсэн утгаар: He looked about him.

ABOVE

• Дээр, дээгүүр (high than) гэсэн утга. The water came up above/over our knees. Can you see the helicopter above/over the palace?

• Гаруй, илүү гэсэн утга. There were over 100,000 people at the pop festival. You have to be over 18 to see this film. The summit of Everest is over 8000 metres above sea-level.

• Note: In a book or paper, see over means “look on the next page’; see above means ‘look at something written before”

ACCORDING TO/IN CONFORMITY WITH

• Ёсоор, -ын дагуу, -ын ёсоор• Everything is carried out according to our plan.• According to the timetable, the train gets in at

8.27. • In conformity with the judge’s verdict he got

all his money.

ACROSS

• Хөндлөн, дээгүүр гэсэн утгатай. They built a new bridge across the river. The boy ran across the street.

• Нөгөө тал, цаад тал гэсэн утгаар. Put this log across. We got safely across.

• Таарах, дайралдах, тохиох гэсэн утгаар. I came across an old friend when I was in the London.

AFTER

• Дараа гэсэн цаг заах утгаар: He continued his work after dinner. He returned home after twelve.

• Араас, хойноос гэсэн утгаар: He ran after me. They left the room one after the other.

• Дайвар үг болж дараа нь, сүүлд нь гэсэн утгаар: We can do that after. What happened after?

AFTER and OTHER

• After all – эцсийн эцэст, явж явж• Day after day – өдрөөс өдөрт, өдөр өдрөөр• The day after tomorrow – нөгөөдөр• Long after – удаан хугацааны дараа• Not long after – жаахан байзнаад• To name after somebody – нэрлэх, дурсах

AGAINST

• Эсрэг гэсэн утгаар: We were against the proposal. The steamer sailed against the current. Усан онгоц урсгал сөрөв.

• Бусад нийлц: to lean against something – юм налах, түших

• To strike one’s foot (head) against some – хөл толгойгоо юманд цохих.

• To proceed (to take proceeding, to bring an action) against somebody – хэн нэгнийг шүүхэд өгөх

• Against documents – баримтын эсрэг

ALONG

• Дагуу, -аар гэсэн утгаар: Let us walk along the shore. – Эргийн дагуу явцгаая. His office is along the corridor.

• Дайвар үг болж болно бусад нийлц: come along – явцгаая. how are you getting along? Таны ажил ямар байна даа? I knew it all along – Би бүр үүнийг мэдээд байсан юм аа.

AMONG

• Дунд, хооронд гэсэн утгаар хэрэглэгдэнэ. Хүн амьтан эд юманд хамаарна. The work was divided among four students. He divided his money among his five songs.

• Among can be used to mean ‘one of’, ‘some of’ or included in’ Among the first to arrive was the Fantasian ambassador. He has a number of criminals among his friends.

AT

• Байрлал заахад: дэргэд, ойр гэсэн утгаар: She is stading at the window. He stopped at the door.

• Өгөх орших тийн ялгалаар: He was born at Bayanhongor. I’ll see him at the theatre tonight.

• Цаг заахад: He will return at 7 o’clock. He left the house at noun. She left the room at the end of the lesson.

AT – тай хэрэглэгдэх үйл үгс

• to aim at – зорих, голлох• To arrive at – д ирэх• To call at – дайрах, орох• To hint at – битүү ярих• To knock at - тогших• To laugh at – шоолох, инээх• To look at – харах, зэрвэс хальт харах• To shout at - хашгирах, уурлах • To be surprised at - гайхах

AT угтвар бүхий үг хэллэгүүд

• At the age (of) – насандаа• At the beginning – эхэнд• At all costs – ямар ч хамаагүй үнээр• At dinner – өдрийн хоолон дээр• At the end – төгсгөлд• At least – наанадаж, наад зах нь• At last – эцсийн эцэст• At one’s option – хэн нэгэний сонголтоор

AS…AS/LIKE

• Адил, мэт, шиг, лугаа, лүгээ, • When tow people are friendly, they are as

strong as an iron wall.• When twenty people are unfriendly, they are

as fragile as a mud wall.• There is probably no person as lazy as I am.• I desire to become (such) a person like my

teacher.

BEFORE

• Цаг хугацаа заах: урд, өмнө: I shall finish my work before five o’clock. We shall have a walk before dinner.

• Байр, байрлал заах өмнө, урд: He stopped before a bookshop. There are very many important tasks before us. = In front of

• Өмнө гэсэн утгаар: I have heard that before. Have you been there before?

Expressions with Before

• The before yesterday – уржигдар• The day before – өдрийн өмнө• Before long – удахгүй, мөд• Long before – үүнээс аль эрт• Before now – одоо хүртэл

BEHIND

• Ард, араас, хойно гэсэн утгаар: He sat behind me. The garden is behind the house. They were walking behind. He left them far behind.

• Behind - тай хэллэгүүд: • To be behind time – хожимдох, хоцрох,• To be behind the times – амьдралаас

хоцрогдох• Behind one’s back – ар хударгаа, нууцаар• To be behind somebody – хүнээс хоцрох

BESIDE and BESIDES

• Ойролцоо, зэрэгцээ, хажуу, хажууд гэсэн утгаар: He was sitting beside me. The house stood beside the river.

• Besides гэвэл гадна гэсэн утгаар хэрэглэнэ. I have read some articles on this subject besides the books you gave me.

• Мөн түүнээс гадна, бас гэсэн утгаар: I don’t like this suitcase, besides, it’s too small.

BETWEEN

• Хүн, юмын хооронд гэсэн утгаар: This plane makes regular flights between Ulaanbaatar and Tokyo.

BEYOND

• Цаана, нөгөө талд, ард, гадна, гадуур гэсэн утгаар хэрэглэнэ. The house is beyond the river. He lives beyond the bridge.

• Expressions: beyond belief – gaihaltai, itgemeergui, beyond doubt – ergelzeegui, bat,

• Beyond hope – batalgaagui, naidvargui, • Beyond one’s strength (power) – huchreh argagui,

beyond one’s understanding – oilgoh argagui, etsesgui. It is byeond me – nadaas hetersen zuil

BY

• 1. Үйлийг үйлдсэн хүн юмыг заах утга: Manduhai was written by Natsagdorj. This mashine is driven by electricity.

• Үйлдэл хийх арга хэрэгслийг заах: He improved his pronunciation by reading aloud. You will help me by telling me all you know about it.

• Үйл явдал дуусч байгааг гэхэд: It appears as if the plane will come by three o’clock. He will have finished his work by Monday.

BY 2

• Байр, байрлал ойролцоо, дэргэд гэх мэт заах утга: He was sitting by the window. The house stood by the river.

• Дэргэдүүр, хажуугаар гэсэн утгаар: He walked by me without saying a word.

• Араас by угтвар авдаг хэллэгүүд. To divide (multiply) by -д хуваах, -аар үржүүлэх, to increase (decrease, rise, exceed) by – аар ихэсгэх, багасгах, нэмэх, давуулах, to judge by - шүүх, Never judge by appearances. What do you mean by that?

BY 3

• By accident –• By chance –• By day –• By the day (the week) –• By heart –• By land (sea, air) –• By means of – tuslamjtaigaar• By all means – yamar ch baisan• By no means – yamar ch tohioldold• Step by step –• By the way – ingehed, dashramd durdahad

DOWN

• 1. doosh, -aas : He went down the stairs. He run down the hill.

• 2. Daiwar ugeer: I looked down and saw him. He will be down in a few moments.

• 3. uile ugetei horshino. To lie down – hevteh; to sit down – suuh, to write down - ?

• He lay down under a tree. Sit down please. • Niilemjuud: up and down, down to – iig hurtel,

upside down, to bring down to price - buulgah

EACH/EVERY

• Бүр, болгон, тутам• Every year I go to a resort to rest.• Every person has to learn English well.• I bought a bag for each of my children.• My Mongolian is getting better every year.• In order to improve my Mongolian, I have

lessons every day.

EXCEPT

• 1. –aas busad , -aas oor gesen utgaar ilrene. Everybody is ready except you. He goes there everyday except Sunday. He does not know any foreign languages except German.

• Besides and except:• He knows two foreign languages besides

German.

НОМЗҮЙ

• “Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй”, Ц.Өнөрбаян, Уб., 2004, 313-17 дах тал.

• “Англи-Монгол зэрэгцүүлсэн хэл зүй”, Д.Гүн-Үйлс, Уб., 2007, 261-304 дэх тал

• “Англи хэлний зүй”, Ж.Оюунцэцэг, Уб., 1998, 401-56 дах тал.

• “A University Grammar of English”, Randolph Quirk, Longman, 1973, 143-166 pp.