Хүнсний чанарын баталгаа

Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí

Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì

Óëààíáààòàð õîò, 2007 îí

Á.Àðâèíáàÿð2007 îíû Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òýòãýëýãò õºòºëáºðèéí ñóäëàà÷, ØÓÒÈÑ-èéí áàãø

À. ÁàêåéÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð

Áîäëîãûí ñóäëàà÷:

Ñóäàëãààíû ø¿¿ìæëýã÷:

Õ¯ÍÑÍÈÉ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒÀËÃÀÀÃ ÕÀÍÃÀÕ ÍÜ

ÈÌÏÎÐ ÒÛÍ Ó ÐÜÄ×È ËÑÀ Í Õ ßÍ À ËÒÛÍÒÎÃ ÒÎËÖÎÎÃ ÈÍÑÒÈÒ Ó Ò×ÈËÀ Õ ÇÀÌÀ ÀÐ

Õàÿã: Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ 5/1, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð -48, Ìîíãîë óëñ

Óòàñ: 976-11-313207

Ôàêñ: 976-11-324857

Âýá: www.forum.mn

È-ìýéë: [email protected]

ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ

DDC336.2Ô-824

ISBN 978-99929-56-37-2

Óã ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò ñàíàëóóä íüñóäëàà÷èéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëíý.

© Ýíýõ¿¿ íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü õýâëýõèéã õ¿ñâýë ÍÍÔ-ûí õàÿãààð õàíäàæ çîõèõ çºâøººðºë àâíà óó.

Ýíý ñóäàëãààíû òàéëàíã ñîíèðõñîí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò õÿìäðàëòàé ¿íýýð õóäàëäàíà.

3


ÃÀÐ×ÈÃ

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ ................................................................... 4

ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ ................................................................................................. 5

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ ............................................................................. 9

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ Ç¯É ............................................................................ 10

1. Õ¯ÍÑÍÈÉ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍ .................... 12

1.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýãò þóã îéëãîõ âý? .......................... 12

1.2. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí....................... 13

1.2.1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ ................................................. 13

1.2.2. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë .................................... 16

1.2.3. Õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð ..............................................................17

1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé æèøèã áîäëîãî, òóðøëàãà .......................................................................... 18

2. ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÈÌÏÎÐÒÛÍ Õ¯ÍÑÍÈÉ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒÀËÃÀÀ: ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÎÐ×ÈÍ, ÕßÍÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ .......................................24

2.1. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí .....................................................................24

2.2. Õèëèéí á¿ðòãýë, õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî ................. 28

2.3. Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî .................. 30

3. ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÕßÍÀËÒÀÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÕßÍÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÃ ÍÝÂÒÐ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄ ....................................... 34

3.1. Õèëèéí áîëîí óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû õóâèëáàðóóäûí õàðüöóóëàëò ................................... 34

3.2. Îëîí íèéòèéí õÿíàëò, îðîëöîîíû ìåõàíèçìóóä ........................ 36

4. Ä¯ÃÍÝËÒ ...............................................................................................37

5. ÇªÂËªÌÆ ............................................................................................. 41

6. ÕÀÂÑÐÀËÒ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ ................................................................. 44

7. ÍÎÌÇ¯É................................................................................................52

4

Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ

ÓÈÕ Óëñûí Èõ Õóðàë

ÕÕÀÀß Õ¿íñ Õºäºº Àæ Àõóéí ßàì

ÓÌÕÃ Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Ãàçàð

ÝÌß Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàì

ÁÎß Áàéãàëü îð÷íû ßàì

ÄÝÌÁ Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà

ÕÌÕÀ Õèëèéí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àëáà

ÑÕ¯Ò Ñòàíäàðò÷èëàë Õýìæèëç¿éí ¯íäýñíèé Òºâ

ÝÌÕ¯Ò Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õºãæëèéí ¯íäýñíèé Òºâ

ÍÝÌÕ Íèéãìèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õ¿ðýýëýí

¯ÑÃ ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð

ØÁªÕÇÃ Øóäàðãà Áóñ ªðñºëäººíèéã Õÿíàí Çîõèöóóëàõ Ãàçàð

ÓÃÅÃ Óëñûí Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçàð

ÕÝÀÕÍ Õýðýãëýã÷äèéí Ýðõ Àøãèéã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã

CFIA Êàíàäûí Õ¿íñíèé Õÿíàëòûí Àëáà

EFSA Åâðîïûí Õîëáîîíû Õ¿íñíèé Àþóëã¿é Áàéäëûí Áàéãóóëëàãà

FAO Í¯Á-ûí Õ¿íñ Õºäºº Àæ Àõóéí Áàéãóóëëàãà

FDA ÀÍÓ-ûí Õ¿íñ Ýìèéí Àëáà

IFPRI Îëîí óëñûí Õ¿íñíèé Áîäëîãûí Ñóäàëãààíû Õ¿ðýýëýí

GMP Çîõèñòîé ¿éëäâýðëýëèéí äàäàë, õýì õýìæýý

GAP Çîõèñòîé ãàçàð òàðèàëàíãèéí äàäàë, õýì õýìæýý

HACCP Ýãçýãòýé öýãèéí õÿíàëòûí øèíæèëãýý

5


ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 70 õóâèéã èìïîðòîîð àâ÷ áóé ìàíàé óëñûí

õóâüä õ¿íñíèé õàíãàìæ, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü õºíä¿¿ð

ñýäâèéí íýã áîëæýý.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí “Õ¿í àì,

óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë” ãýñýí 9-ð á¿ëýãò õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí

àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ñºðãººð íºëººëæ áîëîõ ãàäààä õ¿÷èí

ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõäîî:

• ãàäààä õóäàëäààíû áîäëîãî, èìïîðòûí áàðààíû ÷àíàðò òàâèõ

õÿíàëò ñóëàð÷ àëäàãäñàíû óëìààñ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, óäàìøèëä

ñºðãººð íºëººëºõ õîîë õ¿íñ, õèìèéí áîëîí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà

îðæ èðýõ;

ãýæýý. Äýýðõ ä¿ãíýëòýä (èìïîðòûí) õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò

òàâèõ õÿíàëòûã õ¿í àì, óëñ ¿íäýñòýíä ¿ç¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû ýðñäýëèéí

¿¿äíýýñ òàéëáàðëàñàí íü îíîâ÷òîé õàíäëàãà áîëæ ÷àäñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ ºíººäºð ñòðàòåãèéí1 (ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áóñàä)

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý äèéëýíõè õóâèéã èìïîðòîîð àâ÷ áàéãàà

íü õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäñàí áóþó ãàäààä

óëñààñ õ¿íñíèé õàðààò áàéäàëòàé áîëñîíûã õàðóóëæ áàéíà. Õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû á¿ðäýë õýñã¿¿ä óÿëäàà õîëáîî

ìóóòàé, íýãäñýí á¿ðòãýëèéí ñèñòåì á¿ðýëäýýã¿é, ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð

ñèñòåìòýé ìýäýýëýëã¿é, øîøãîã¿é îðóóëæ áàéãàà çýðýã íü õ¿íñíèé

òîãòâîðòîé õàíãàìæ, ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà.

Ìàíàé óëñàä èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëòûí òàëààð

òóñãàéëàí ãàðãàñàí õóóëü ýðõç¿éí àêò áàéõã¿éí äýýð õîëáîãäîõ

õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóäàä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëûã õºíäñºí

1 Ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ õ¿í àìûí ºðãºí õýðýãëýýíèé ãîë íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã õýëíý.

6


çàðèì ç¿éë çààëòóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî ìóó áàéíà. Õ¿íñíèé

÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã òóõàéëàí õàðèóöñàí òºðèéí á¿òýö áàéõã¿é,

ýíý íü ñàëáàðûí ÿàìäûí (ÕÕÀÀß, ÝÌß, ÓÌÕÃ) äóíäûí àñóóäàë áîëñîí

áºãººä çàðèì õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãûí (¯Õß, ÑÕ¯Ã) ÷èã ¿¿ðýã

òîäîðõîéã¿é îðõèãäæýý.

Äýëõèéí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ ãëîáàëü ÷èã õàíäëàãà, èìïîðòûí

òàòâàðûí íýí òààëàìæòàé íºõöºë çýðýã íü ìàíàé óëñûí õ¿íñíèé

õàíãàìæèéã ñ¿¿ëèéí 10-ààä æèëä ýåðýã òàë ðóó íü ººð÷èëñºí áîëîâ÷

õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë, õîîë õ¿íñíèé øèìò ÷àíàðûí

àñóóäàë òºäèéëºí ÿðèãäàõã¿é îðõèãäñîîð áàéãàà íü õ¿í àìûí õóäàëäàí

àâàõ ÷àäâàðààñ øàëòãààëñàí íºõöºë ãýæ òàéëáàðëàõ íü ýëáýã. Ãýâ÷

õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷ëºë íýìýãäýõ, áîëñîí íü ºíººäºð õ¿íñíèé ÷àíàð,

øèìò ÷àíàðò íóõàöòàé àíõààðàõ öàã áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñàä ÷àíàð ìóóòàé áîëîí áîõèðäñîí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ¿¿äýëòýé ºâ÷ëºëèéí òîî, èõýýõýí íýìýãäñýí áàéõ

òààìàãëàë áàéãàà ÷ ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà, ÿëàíãóÿà èìïîðòûí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿í, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîãäîõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà,

ä¿í øèíæèëãýý õèéãäýýã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ ñèñòåì ñóë õºãæñºí, òýýâýðëýëòèéí ñ¿ëæýýíèé

íýâòð¿¿ëýõ ÷àäàë, õ¿ðýëöýý ìóó áàéãàà íü èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áóé

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàéäàëä ñºðãººð íºëººëºõ

õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé äèéëýíõè õóâèéã æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä, ãàíçàãûí

íàéìàà÷èä íèéë¿¿ëæ áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðò öýãöòýé, áàòàëãààòàé

õÿíàëò òàâèõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëæ áàéíà. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë

áàòàëãààæñàí äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õ¿íñèéã ãàíçàãûí íàéìààãààð

îðóóëàõ îéëãîëò îãò ¿ã¿é áºãººä ìàíàé óëñûí õóâüä õ¿í àìûí ýð¿¿ë

ìýíä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã äýýäëýõ ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí àðãà

ìåõàíèçìààð ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ, öààøäàà òàñëàí çîãñîîõ

øààðäëàãàòàé. Ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãèéã àøèãëàí ÷àíàðûí áàòàëãààòàé

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ äóíä áîëîí òîìîîõîí àæ àõóéí

íýãæ¿¿äýä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, òàòààñ îëãîõ, ìºí îëîí íèéòýä

õ¿íñ èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òàëààð íýýëòòýé ìýäýýëýë ºã÷,

õºíäëºíãèéí õÿíàëòûã áèé áîëãîõ çýðýã áîäëîãûí òîäîðõîé àëõìóóäûã

õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

7


Çàðèì íýã ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ãóðèë) èìïîðòûí çàõ

çýýëä äýýð ìîíîïîëü àæ àõóéí íýãæ¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãàà íü øóäàðãà

áóñ ºðñºëäººíèéã áèé áîëãîæ, óëìààð ¿íèéã õººðºãäºí ººðèéí

äóðààð òîãòîîõ íºõöºë áîëîìæèéã îëãîí, ýöýñòýý õ¿íñíèé õàíãàìæ,

õ¿ðòýýìæèä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Èéìä õ¿í àì öººòýé ìàíàé

îðíû õóâüä ºðñºëäººíèéã äýìæèõ, ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàõ çîðèëãîîð

îëèãîïîëü2 áóþó õýä õýäýí íèéë¿¿ëýã÷äýýñ õàìààðñàí èìïîðòûí

õ¿íñíèé õàíãàìæèéã äýìæèõ áîäëîãî ÷óõàë áàéíà.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õÿíàëò, çîõèöóóëàëòûí òóõàéä

ìàíàé îðíû õóâüä õèë, ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòàíä òºâëºðñºí áóþó

õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ øàëãàõ

òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý íü ñèñòåìòýé õÿíàëòûã á¿ðýí õèéõ

áîëîëöîî îëãîõã¿é, ýñâýë õ¿íä ñóðòàë, õýýë õàõóóëèéã äààìæðóóëàõ

íºõöºë áîëæ óëìààð ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í îðæ

èðýõýýñ ñýðãèéëæ ÷àäàõã¿éí äýýð îëîí óëñûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ

çàð÷èìòàé çºð÷èëäñºí øèéäýë áîëæ áàéíà. Äýëõèéí ºíäºð õºãæñºí

óëñ îðíóóäàä áîëîí ìàíàé õºðø Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, ÁÍÕÀÓ-ä

õýðýãæ¿¿ëæ áóé èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã

íýâòð¿¿ëñíýýð ìàíàé óëñ èìïîðòûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëàà

áàòàëãààæóóëæ ÷àäíà ãýæ ¿çëýý.

Ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿åä õ¿íñíèé õàíãàìæ äîãîëäîæ áàéñàí

îí æèë¿¿äýä á¿ðýëäñýí çîõèöóóëàëòã¿é õ¿íñíèé èìïîðòûã õÿíàõ õèë

ãààëèéí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí îäîîãèéí òîãòîëöîîã õàëæ, õºðø

óëñóóä, á¿ñèéí õýìæýýíèé õàìòûí àæèëëàãààã àøèãëàõ áîëîìæ îëãîñîí

òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî

íü ãàäààäûí ¿éëäâýðëýã÷, äîòîîäûí íèéë¿¿ëýã÷ õî¸ð òàëä õàðèóöëàãà

õ¿ëýýëãýõ äàâóó òàëòàé áºãººä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óðüä÷èëàí

òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ¿éëäâýðëýã÷ áóþó íèéë¿¿ëýã÷ýýñ ýõëýí

õèë ãààëèàð äàìæóóëàí õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ õ¿ðòýëõè øàò äàìæëàãà,

çàìûã õÿíàëò á¿ðòãýëòýé áîëãîäîã ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçì þì. Äýýðõèòýé

õîëáîîòîéãîîð èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò,

2 Íýã òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýä õýäýí êîìïàíè çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ áóþó ¿éëäâýðëýæ áóéã õýëíý. http://www.basiceconomics.info/oligopoly-market-struc-ture.php

8


òîõèðëûí ¿íýëãýý áîëîí ëèöåíç îëãîëòûã îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ

íóòãèéí õýìæýýíä òîõèðîëöîí õýðýãëýõ áîëîìæ ¿¿ñýõ áºãººä

ýíýõ¿¿ ñòàíäàðò, ¿íýëãýýíèé äàãóó õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã

áàòàëãààæóóëàõàä øààðäëàãàòàé øèíæèëãýýíèé òîíîã òºõººðºìæ,

ëàáîðàòîðèéí õýðýãöýý, õ¿íèé íººöèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãûã ìºí

ë á¿ñ íóòàã, õºðø óëñóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä øèéäýõ

áîëîìæ íýìýãäýõ þì. Ó÷èð íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãàà áàðèìòóóä,

¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûã õºðø óëñóóä, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä íýãäñýí

ñòàíäàðòòàé áîëãîñîí òîõèîëäîëä ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààíû

õ¿ðýýíä áîãèíî õóãàöààíä áèäýíä äóòàãäàëòàé áàéãàà òåõíèêèéí

õ¿÷èí ÷àäàë áîëîí õ¿íèé íººöèéã ÷àäàâõèéã íºõºõ, äóíä áîëîí óðò

õóãàöààíä õ¿íýý ñóðãàí áýëòãýõ, õÿíàëò, á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîîãîî

á¿ðä¿¿ëýõ òóðøëàãà, äýìæëýãèéã äàé÷ëàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.

Äýëõèéí áóñàä óëñóóäàä áàéäàã íèéòëýã æèøãèéí äàãóó õîëáîãäîõ

ìýðãýæëèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûã

õÿíàëò øàëãàëòàíä òàòàí îðóóëàõ ìåõàíèçìóóäûã õóóëü÷ëàõ, òýäíèé

îðîëöîîã íü óðàìøóóëàí äýìæèõ íü õÿíàëòûí ¿ð ä¿íã óëàì á¿ð

äýýøë¿¿ëíý.

9


ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ

Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí ñóäàëãààíû çîðèëãî íü õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý

70 îð÷èì õóâèéã ãàäààä óëñààñ àâ÷ áóé ìàíàé óëñàä èìïîðòûí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ÷àíàðûí õÿíàëòûã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä

óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ, óã òîãòîëöîîã

íýâòð¿¿ëýõ õýðýãöýý, áîëîìæèéã ñóäëàõàä îðøèñîí.

Äýýðõè çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõè çîðèëòóóäûã òàâüñàí. ¯¿íä:

Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõç¿éí

îð÷èíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ,

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòëîõ ¿éë ÿâöàä õÿíàëò òàâèõ ºíººãèéí

òîãòîëöîîíû çàð÷èì, á¿òöèéã äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäûí òóðøëàãà,

ÿëàíãóÿà óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîòîé õàðüöóóëàí ñóäëàõ,

Óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ìàíàé óëñàä á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãöýý,

áîëîìæèä ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºãñíèé ¿íäñýí äýýð òºðèéí áîäëîãî

áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷äýä õàíäñàí áîäëîãûí çºâëºìæ

áîëîâñðóóëàõ, çýðýã áîëíî.

10


ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ Ç¯É

Òóñ áîäëîãûí ñóäàëãààíû äýýðõ çîðèëòóóäûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãààíû

äàðààõ àðãóóäûã àøèãëàí øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ãàðãàæ àâëàà. ¯¿íä:

Áàðèìò áè÷ãèéí êîíòåíò àíàëèçûí àðãààð õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìòóóä,

ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàéëàí, õýâëýìýë ìàòåðèàëûã ñóäëàõ,

Õèëèéí áîîìòóóä äýýð àæèãëàëò, ÿðèëöëàãûí àðãààð ºíººãèéí áàéäàë,

õóóëèéí õýðýãæèëòýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ,

Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóäààð ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí áàéð ñóóðü,

¿çýë áîäîë, òóðøëàãà çýðýã ìýäýýëëèéã ãàðãàæ àâàõ,

Ãàíöààð÷èëñàí ÿðèëöëàãóóäààð òîäîðõîé ñîíèðõîã÷ òàë, áîäëîãî

áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí ¿íýëãýý ä¿ãíýëò, áàéð ñóóðü,

òóðøëàãûã ñóäëàõ, çýðýã áîëíî.

Áàðèìò áè÷ãèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä

Ñýäâèéí õ¿ðýýíä îëîí óëñûí EFSA, FAO, FDA, CFIA, IFPRI áàéãóóëëàãóóäûí

õ¿íñíèé õÿíàëòûí òàëààð áàðèìòàëæ áóé áîäëîãûí 10 ãàðóé áàðèìò

áè÷èãò øèíæèëãýý õèéëýý. Ìºí ìàíàé óëñûí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä áîëîõ

“Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü”, “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí

¿çýë áàðèìòëàë”, “Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü”, “Ãààëèéí òóõàé õóóëü”,

“Àìüòàí, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü”,

“Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàë õîîë òýæýýë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð

áîëîí ìàíàé óëñ íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí õîëáîãäîõ êîíâåíöè¿äèéí

áàðèìòëàë, çàð÷ìóóäûã ñóäàëñàí. ÍÍÔ-ààñ ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä

õàíãàæ ºãñºí Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí

òàëààðõè öóâðàë òàéëàí ìàòåðèàë áîëîí îëîí óëñûí ñóäàëãàà

øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ãàðãàñàí áîäëîãûí ñóäàëãààíû íîì

çîõèîëóóäòàé òàíèëöñàí.

11


Õèëèéí áîîìòóóä äýýð õèéñýí àæèãëàëò, ÿðèëöëàãóóä

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õýýðèéí ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ìàíàé

óëñûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí äèéëýíõè õóâü íü îðæ

èðäýã Àëòàíáóëàã, Çàìûí-¯¿äèéí õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí

¿éë àæèëëàãàà, ÁÍÕÀÓ-ûí õèëèéí áîîìò Ýðýýí õîòûí õ¿íñíèé

áîðëóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä àæèãëàëò õèéõ, õîëáîãäîõ òàëóóäûí

òºëººëºëòýé ÿðèëöëàãà õèéñýí áîëíî.

Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóä

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð áîäëîãî

áîëîâñðóóëàã÷èä, òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé

àæèëòíóóä, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã

õàìàðñàí õîëèìîã áîëîí äàí ìýðãýæëèéí ãýñýí ÷èãëýëòýéãýýð 6-8

õ¿íòýé ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóä 5 óäàà çîõèîâ.

Ãàíöààð÷èëñàí ÿðèëöëàãóóä

Ñóäàëãààíû àæëûí ýõýíä áîëîí ýöýñò ñóäàëãààíû àæëûí ÷èã ãàðãàõ,

áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàëûí òàëààð òîäîðõîé ñàíàë çºâëºãºº àâàõ

çîðèëãîîð õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîäëîãûí ÷èãëýë òîäîðõîéëîã÷èä,

òºðèéí àëáàí õààã÷èä, ìýðãýæëèéí ýêñïåðò çýðýã ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã

õàìðóóëàí á¿òýö÷èëñýí áîëîí õàãàñ á¿òýö÷èëñýí 15 óäààãèéí ÿðèëöëàãà

õèéñýí.

12


1. Õ¯ÍÑÍÈÉ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍ

1.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?

ÄÝÌÁ, Í¯Á-ûí Õ¿íñ Õºäºº Àæ Àõóéí áàéãóóëëàãà áîëîí Îëîí óëñûí

ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëòîîð õ¿íñíèé

àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã íü äàðààõè áèå áèåíýýñýý õàìààðàë á¿õèé ãóðâàí

¿íäñýí îéëãîëòûã áàãòààäàã áàéíà. ¯¿íä õ¿íñíèé õàíãàìæ õ¿ðòýýìæ3,

õ¿íñíèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàòàëãààò áàéäàë4, õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð

çýðýã õàìààðíà.

Õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ

Õ¿íñíèé

àþóëã¿é

áàéäàë

Õ¿íñíèé ÷àíàð,

ýð¿¿ë àõóé Øèìò ÷àíàð

Çóðàã 1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóëãóóð îéëãîëòóóä

3 Food security4 Food safety

13


Îëîí óëñûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäààñ5 àëü íýã óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéí

õýìæýýíä õ¿íñíèé õýðýãëýý, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõè

¿íýëãýýã ãàðãàõäàà äýýðõ 3 ¿ç¿¿ëýëòèéã çààâàë õàìðóóëäàã áàéíà.

Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü àëèâàà óëñ îðíû õ¿í àìûí áîäëîãî, óäàìòàé

õîëáîîòîé ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áºãººä

óëñ îðîí á¿ð õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûíõàà òàëààð áîäèò ¿íýëãýýã ºãºí

ò¿¿íèéã õàíãàõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýýã àâäàã.

1.2. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí

1.2.1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ:

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ ãýäýãò òóõàéí óëñ îðîí ñòðàòåãèéí

ãîë íýð òºðëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ìàõ, ñ¿¿, õ¿íñíèé íîãîî,

æèìñ æèìñãýíýýð õ¿í àìàà õàíãàæ ÷àäàæ áóé ýñýõ, ýíý õàíãàìæàà áèå

äààí ººðèéí äîòîîä õ¿÷èí ÷àäëààð ã¿éöýòãýæ áàéíà óó, ýñâýë ãàäààä óëñ

îðíîîñ èõ, áàãà õýìæýýãýýð èìïîðòëîõ çàìààð ã¿éöýòãýæ áàéíà óó ãýõ

ìýò àñóóäëûí õàìààðóóëàí ¿çäýã. Òóõàéëáàë îëîí óëñûí æèøãýýð òóõàéí

óëñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 30-50 õóâèéã (çàðèì ñóäàëãààãààð íýã

óëñààñ 20–îîñ äýýø õóâèéã) ãàäààä óëñààñ àâ÷ áàéâàë õ¿íñíèé õàíãàìæèéí

õóâüä õàðààò áîëñîí áàéíà ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ãýòýë ìàíàé óëñ ìàõ, ìàõàí

á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áóñàä ãóðèë, áóäàà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý,

á¿ð äàâñíû äèéëýíõè õóâèéã ãàäààä óëñ áîëîí õºðø óëñóóäààñ èìïîðòëîí

àâ÷ áàéãàà íü õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäñàí áóþó ãàäààä óëñààñ õàðààò áàéäàëòàé6 áîëñîíûã õàðóóëíà.

5 Í¯Á-ûí Õ¿íñ Õºäºº Àæ Àõóéí Áàéãóóëëàãà http://www.fao.org/publishing/ Îëîí óëñûí Õ¿íñíèé Áîäëîãûí Ñóäàëãààíû Õ¿ðýýëýí http://www.ifpri.org/pubs/

pubs_menu.asp6 Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýäýã Õåðôèíäàëü-

Õåðøìàíû èíäåêñýýð (õàðààò áàéäëûí çýðãýìæ) òîîöîí ¿çýõýä ºðãºí õýðýãëýýíèé ãîë íýð òºðëèéí 8 áàðààíû õóâüä Ìîíãîë óëñ á¿ðýí áîëîí ¿ëýìæ õàðààò áàéäàëòàé áàéíà.

14


Áèä ºíººäºð ¿íäýñíèé õýìæýýíä õ¿íñíèéõýý õýðýãöýýã äîòîîäûí

¿éëäâýðëýë áîëîí ãàäààä íèéë¿¿ëýëòýýð õàíãàæ ÷àäàæ áàéãàà íü

àñóóäëûí äºíãºæ íýã òàë íü áºãººä õàðèí õ¿ðòýýìæ íü õ¿í àìûí

õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààñ ãîëëîí õàìààðñàí ººð àñóóäàë áîëäîã. ªºðººð

õýëáýë, õ¿íñ õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëýãäýæ áàéãàà íü õ¿í

áîëãîíä õ¿íñ õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð õ¿ð÷ áàéãàà ãýñýí ¿ã áèø þì.

Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâü íü áóþó 750-800 ìÿíãàí õ¿í8 ÿäóó,

õ¿íñíèé õîìñäîëòîé áóþó ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ çºâëºæ áàéãàà

õýìæýýíä õ¿ðñýí èë÷ òýæýýëèéã õîîëíîîñîî àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãààã

ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ àíõààðóóëñààð áàéíà.

ßäóóðàë áóóðàõã¿é áàéãààãèéí çýðýãöýý ìºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

ºðõèéí îðëîãûí ºñºëò íü ºðõèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàðëàãûí

ºñºëòèéã ã¿éöýõã¿é áàéõ õàíäëàãà òîäîðõîé àæèãëàãäàõ áîëñîí

Á¿ä¿¿â÷ 1. Ãîëëîõ íýð òºðëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ 2006 îíû áàéäëààð7

Èìïîðò Äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë

100%80%60%40%20%0%

2% 98%

75% 25%

30% 70%

50% 50%

60% 40%

100% 0%

100% 0%

100% 0%

Ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í

Ãóðèë, ¿ð òàðèà

Ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í

Òºìñ

Õ¿íñíèé íîãîî

Æèìñ

Áóäàà

Óðãàìëûí òîñ

7 ÕÕÀÀß-íû 2006 îíû òàéëàí ìýäýý8 ÝÌß, UNICEF. Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë

15


(Õ¿ñíýãò 1. õàðíà óó). Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí îãöîì ºñºëòººñ

øàëòãààëæ õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóð÷ ýíý íü õ¿íñíèé

õ¿ðòýýìæèä ñºðãººð íºëººëºõ áîëëîî.

Öàëèíãèéí ºñºëò, íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä çýðýã áîäëîãûí

àðãà õýìæýýíèé ä¿íä íýìýãäñýí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýýñ øàëòãààëñàí

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ºñºëò ìàíàé óëñûí èíôëÿöèéã

íýìýãä¿¿ëñýí. 2006 îíä ìàëûí òîëãîéí ºñºëòèéí à÷ààð 210,0 ìÿíãàí

òîíí ìàõ áýëäñýí íü ìàõíû õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõààð áàéñàí áîëîâ÷

õàíãàìæèéí ñ¿ëæýý ñóë, õàäãàëàõ çîîðü ñàâ ¿ã¿éãýýñ ÿëàíãóÿà õîò ñóóðèí

ãàçðûí ìàõíû õàíãàìæ õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéæ, ¿íèéí õýëáýëçýë

50 õóâüä õ¿ð÷10 áàéñàí íü èíôëÿöèä íºëººëºõ õýìæýýíä áàéñàí.

Ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººð íýã íýð òºðºë áîëîõ ãóðèëûí

õóâüä óëààí áóóäàéí äèéëýíõè õóâèéã (70-80%) ÎÕÓ, Êàçàêñòàí, ÁÍÕÀÓ

çýðýã îðíóóäààñ àâ÷, õàðèí äîòîîäûí áóóäàéíû äèéëýíõè õóâü íü

àðõè ñïèðòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä çàðöóóëàãääàã áàéíà. Ýíý

ñàëáàðò öººí òîîíû ìîíîïîëü ¿éëäâýð óëààí áóóäàé, ãóðèëûí äèéëýíõè

õóâèéã èìïîðòîëæ áàéãàà íü ºðñºëäººíã¿é íºõöºëä øóäàðãà áóñààð

Õ¿ñíýãò 1. Ìîíãîë óëñûí íýã ºðõèéí ñàðûí äóíäàæ îðëîãî, çàðëàãà9

(Òºãðºã)

ªðõèéí îðëîãî çàðëàãûí òºðºë 2002 îí 2006 îí2006/2002 îíû

õàðüöàà, %

íèéò: Îðëîãî 156159 200179 128,2

¯¿íýýñ: ººðèéí õóâèéí àæ àõóéãààñ áýëòãýñýí õ¿íñíèé ç¿éëñ

24801 22420 90,4

íèéò: Çàðëàãà 163654 228172 139,4

¯¿íýýñ: Õ¿íñíèé çàðëàãà 52204 69293 132,7

9 Ýõ ñóðâàëæ: ÑÒÃ, Ìîíãîë Óëñûí Ñòàòèñòèêèéí Ýìõòãýë 2002, 2006. 10 Ñòàòèñòèêèéí Òºâ Ãàçàð. Òàéëàí ìýäýý 2005-2007.

16


¿íèéã ¿çýìæýýðýý íýìýõ áîëîìæ ¿¿ñãýæ, õ¿íñíèé õ¿ðòýýìæèéã óëàì

äîðäóóëàõ ìàãàäëàëòàé. Òóõàéëáàë ýíý îíû õóâüä öàã óóðûí íºëººãººð

óðãàö áóóðñàíòàé õîëáîãäîí äýëõèéí õýìæýýíä ãóðèëûí ¿íý 25-40

õóâèàð ºññºí ÷ ìàíàéä ¿íèéí ºñºëò 50-80 õóâüä õ¿ðñýí íü äýëõèéí

õýìæýýíèé íºõöºë áàéäëààð òàéëáàðëàãäàõààðã¿é îãöîì ºñºëò áàéíà.

1.2.2. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë ãýäýã íü õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýã÷ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷

áè÷èë áèåòíèé áîõèðäîëã¿é, ýëäýâ õèìèéí áîäèñûí ¿ëäýãäýëã¿é áàéõ

çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõûã õýëíý. Ìîíãîë óëñàä èìïîðòîîð

îðæ èðæ áóé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýã÷äýä ÷àíàðûí

áàòàëãààòàé õ¿ðãýõ õ¿ðòýë òàâèõ õÿíàëò ñóë, òýýâýðëýëò, õàäãàëàëò,

áîðëóóëàëòûí íºõöºë òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí

áàòàëãààò áàéäëûã óëàì äîðäóóëæ áàéíà. Èéìýýñ õ¿í àìûí äóíäàõ õîîë

òýæýýëèéí ãàðàëòàé ºâ÷ëºëò, õàâäðûí òîî õýìæýý íýìýãäýæ áàéãààã

ýäãýýðòýé õîëáîí ¿çýõýýñ àðãàã¿é. Ãýâ÷ ýäãýýð ºâ÷ëºëèéã èìïîðòûí

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ¿¿äñýí ýñâýë ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð àâ÷ ¿çñýí

íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà.

Õ¿íñýíä ãîëëîí õýðýãëýæ áóé ìàõíû 5 îð÷èì õóâü, ñ¿¿íèé äºíãºæ 2,3

õóâèéã (7,1 ñàÿ ëèòð) ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð áîëîâñðóóëæ, ¿ëäýõ õóâèéã

ãàíçàãûí íàéìààãààð õàíãàæ áàéíà. Õàäãàëàëò, òýýâýðëýëòèéí íàðèéí

ãîðèì øààðääàã ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä ýð¿¿ë àõóéí ÷àíàðûí

áàòàëãààã ãàíçàãûí íàéìààíû íºõöºë, äýä á¿òýö õàíãàæ ºã÷ ÷àäàõ íü

ýðãýëçýýòýé.

ªíººäºð Ìîíãîëä ãàð÷ áàéãàà íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 30 ãàðóé õóâèéã

õîîë õ¿íñ, îð÷íû àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðò çºð÷èãäñºíººñ

¿¿ñäýã ãýäýñíèé õàëäâàðò ºâ÷èí, õîðäëîãîò õàëäâàð ýçýëæ áàéíà11.

11 ÝÌß-ààñ ãàðãàñàí 2006 îíû Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàéëàí

17


Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë õ¿íñíèé ãàðàëòàé áàêòåðèéí õîðäëîãîòîé õîëáîîòîé

ºâ÷ëºë 2005 îíä 2003 îíòîé õàðüöóóëáàë 11,2 õóâèàð íýìýãäæýý. 1995-

2000 îíóóäàä õîðò õàâäðûí ºâ÷ëºë íýìýãäýæ, ¿¿íèé äîòîð ýëýãíèé

õîðò õàâäàð òýðã¿¿ëýõ áîëñíûã ÷àíàðûí áàòàëãààã¿é õ¿íñòýé õîëáîí

¿çýæ áîëíî. Òýãýõëýýð õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷ëºë, íÿíãèéí áîõèðäîîñ

¿¿äýëòýé õàëäâàð, òýð ÷ á¿¿ õýë õàâäðûí òºðëèéí ºâ÷ëºë íýìýãäýõ

õýìæýýíä õ¿ðòëýý ìàíàé õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãàà àëäàãäààä áàéíà.

1.2.3. Õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð

Øèìò ÷àíàð ñàéòàé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ

áîëæ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä äîðîéòîí, õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ìóóäàæ

ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áîëæ, ºñâºð ¿åèéí õ¿¿õä¿¿äèéí ºñºëò õºãæèë ñààðäàã

íü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íñ òýæýýëèéí îëîí ñóäàëãààãààð áàòëàãäñàí

ä¿ãíýëò þì. Æèøýýëáýë, õºãæèæ áóé îðíóóäàä ñóðãóóëèàð äàìæóóëàí

“¯äèéí õîîë”, “¯äèéí öàé” çýðýã õºòºëáºð õýðýãæäýã íü õ¿¿õäèéã

õîîë òýæýýëèéí äîðîéòëîîñ õàìãààëàõ, øèì òýæýýëò õîîëîîð õàíãàõ

çîðèëãîòîé áàéäàã.

Ìàíàé óëñàä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàëäâàðò áîëîí õàâäàð, õàðøèë, ¿å

ìº÷íèé ºâ÷íèé òîî ýðñ íýìýãäñýíèéã ñóäëàà÷èä õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð

àëäàãäñàíòàé õîëáîí ¿çýæ áàéíà. Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé

õýðýãëýýíä ìàõ, ãóðèë çîíõèëæ, àìèíäýì, ýðäýñ áîäèñûí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð

áîëîõ òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, òºðºë á¿ðèéí æèìñ, æèìñãýíý çýðãèéã õîîë

õ¿íñýíäýý áàãà õýðýãëýæ áàéíà. Àìèíäýì, ýðäýñ, áèîëîãèéí èäýâõèò

Õ¿ñíýãò 2. ÝÌß-íààñ ãàðãàñàí 2006 îíû “Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàéëàí ñóäàëãàà”

ªâ÷ëºëèéí íýð10000 õ¿íä íîãäîõ òîî

Òàéëáàð

Õîîë øèíãýýõ ýðõòýíèé òîãòîëöîîíû ºâ÷èí

729.63Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò 1996 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2 äàõèí, 2000 îíòîé õàðüöóóëàõàä 35-50%-èàð íýìýãäñýí áàéíà.

Öóñíû ýðãýëòèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷èí

501.84

18


áîäèñîîð áàÿëàã øèìò ÷àíàðòàé õ¿íñ õýðýãëýæ ÷àäàõã¿éãýýñ áîëæ õîîë

áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí, ç¿ðõ ñóäàñíû ýëäýâ ºâ÷èí, ÿñíû ñèéðýãæèëò, ýðò

ºòëºëò çýðýã ýìãýãèéí òîî õ¿í àìûí äóíä èõýññýýð áàéíà. ÍÝÌÕ-ýýñ

ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð ìîíãîë õ¿íèé õîíîãèéí õîîëíû èë÷ëýã äóíäæààð

2200 êêàë áóþó çºâøººðºãäñºí äóíäàæ õýìæýýíýýñ12 áàãà, óóðàã 88.6-

105.4 ãð, ººõ òîñ 77.6-90.1 ãð, í¿¿ðñ óñ 213.8-290.7 ãð áîëæ ¿íäñýí øèìò

áîäèñóóäûí õýðýãëýýíèé çîõèñòîé õàðüöàà àëäàãäñàí áàéíà. Ãýòýë

àìüæèðãààíû áàòàëãààò ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõèéí íýã

ãèø¿¿í õîíîãèéí õýðýãöýýò èë÷ëýãèéíõýý äºíãºæ 58.1-68.5 õóâèéã àâ÷

÷àäàæ áàéãàà íü íýí äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òîäîðõîéëñîí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã

íü 5 õ¿ðòýëõè íàñíû õ¿¿õäèéí õîîë òýæýýëèéí äóòàëûã áóóðóóëàõûã

ìàíàé óëñ ÷óõàë÷ëàí ¿çñýí áèëýý. Ãýòýë ÍÝÌÕ-èéí ñóäàëãààãààð13 5

õ¿ðòýëõ íàñíû 4 õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü ºñºëò õîöîðñîí, 8 õ¿¿õýä òóòìûí

íýã íü òóðààëòàé, 32.1 õóâü íü ñóëüäààòàé, 43.6 õóâü íü òºìºð äóòëûí

öóñ áàãàäàëòòàé áàéãàà íü òîãòîîãäæýý. Ýíý íü ºðõèéí õ¿¿õäèéí òîî,

àìüæèðãààíû ò¿âøèí, ýöýã ýõèéí áîëîâñðîë, òºðºëòèéí æèí çýðýã

îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðäàã áîëîâ÷ áèä äýýðõè çîðèëòûã õàíãàõ

¿¿äíýýñ øèìò ÷àíàðòàé õ¿íñ òýæýýëýýð õàíãàõ áîäëîãûí îëîí ÷óõàë

àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé æèøèã áîäëîãî, òóðøëàãà

Õºãæëèéí ò¿âøèí ºíäºðòýé óëñ îðíóóä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð

áîëîí ÷àíàðûí áàòàëãààíäàà òóóøòàé àíõààð÷, äàðààõ 3 ñòðàòåãèéí

÷èãëýëä áîäëîãîî òºâëºð¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:

A. ¯éëäâýðëýã÷ýýñ14 õýðýãëýã÷ õ¿ðòýëõè õ¿íñíèé õàíãàìæèéí

ñ¿ëæýýíèé àëõàì á¿ðò íü ÷àíàðûí õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé

á¿òöèéã áèé áîëãîõ:

12 ÝÍ¯Á-ûí Õ¿íñ, Õºäºº Àæ Àõóéí áàéãóóëëàãààñ íýã õ¿í õîíîãò äóíäæààð 2500 êêàëîðè èë÷ëýãòýé õ¿íñ õýðýãëýõèéã çºâëºæ áàéíà. http://www.fao.org/

13 ÝÌß, UNICEF. Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë14 ¯éëäâýðëýã÷ ãýäýãò òóõàéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ò¿¿õèé ýä ¿éëäâýðëýã÷

íèéë¿¿ëýã÷ýýñ àâàõóóëààä õàãàñ áîëîí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èéã îðóóëæ îéëãîäîã.

19


ÀÍÓ, Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ýì, ìàëûí

òýæýýëèéí õÿíàëò á¿ðòãýëèéã õèéõ, ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ

÷èã ¿¿ðãèéã õîëáîîíû ¿íäýñíèé õýìæýýíèé òîäîðõîé íýã á¿òýö

ã¿éöýòãýäýã íü õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ

îëãîäîã. ÀÍÓ-ä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí

õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã FDA ò¿¿íèé ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä õàðèóöäàã

áºãººä ýíý áàéãóóëëàãà íü õ¿íèé èäýæ óóæ, õýðýãëýõ á¿õèé ë ç¿éë áóþó

ýì, õ¿íñ, óíäíû óñíû ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã, Óìàðä Èðëàíä, Èõ Áðèòàíèé Íýãäñýí Õààíò Óëñàä èéì

á¿òöèéí áàéãóóëëàãà íü Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéääàà øóóä õàðúÿàëàãääàã áîë

Äàíè, Êàíàä óëñàä Õ¿íñ Õºäºº Àæ Àõóéí ÿàìàíä õàðèóöóóëäàã íü õ¿íñíèé

÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûí çîõèöóóëàëòàíä ýð¿¿ë ìýíä, õºäºº àæ àõóéí

ñàëáàðûí òóõàéí óëñàä ¿ç¿¿ëýõ æèí, íºëººëëººñ õàìààðàí ÿëãààòàé

áàéäàãò îðøèíî. Åâðîïûí Õîëáîîíû õ¿ðýýíä 2002 îíä Åâðîïûí

Êîìèññûí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí EFSA íü ýíý ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.

EFSA-èéí îíöëîã íü äýðãýäýý ìýðãýæëèéí áîëîí ýðäýìòäèéí ãýñýí

õî¸ð çºâëºõ òàíõèìèéã àæèëëóóëäàã áà ýäãýýð íü ñòàíäàðòàä ¿íýëãýý

ºãºõ, çàõ çýýëä øèíýýð íýâòýðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íä ýðñäëèéí áîëîí

àþóëã¿é áàéäëûí ¿íýëãýý ãàðãàõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé àæèëëàäàã.

Äýýðõè áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿í¿¿ä íü òóõàéí óëñûíõàà Ýð¿¿ë àõóéí

åðºíõèé ýì÷ ãýñýí ñòàòóñòàé áîëäîã áàéõàä ìàíàé óëñàä èéì àëáàí

òóøààë áàéõã¿é áàéíà. Ìîíãîëä ÕÕÀÀß ¿ð òàðèà, ãóðèëààñ áóñàä àñóóäàëä

èõýâ÷ëýí äîòîîäûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àñóóäàëä ãîëëîí àíõààðäàã.

ÝÌß íü ýìèéí õÿíàëòààñ ãàäíà, õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð,

àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ æóðàì çààâàð ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé áîëæ, õ¿íñíèé

÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ, áîäëîãûí õóâüä õÿíàõ àñóóäàëä õàìààðàëã¿é

áîëñîí àæýý. Õàðèí õÿíàëò, øàëãàëò õèéõ ¿¿ðýã íü ÓÌÕÃ-ò î÷æýý.

Èíãýýä õ¿íñíèé ÷àíàðûã òîäîðõîéëñîí ñòàíäàðò æóðàì áîëîâñðóóëàí

ìºðä¿¿ëýõ, õýðýãæèëòèéã õÿíàëò òàâèõ çýðýã àñóóäëûã ñàëáàðóóäûí

äóíä õóâààæ õàðèóöóóëñíààð óÿëäàà õîëáîî ñóëàð÷, ýöýñòýý ÷àíàðòàé

õîîë õ¿íñýýð ìîíãîë÷óóäûã õàíãàõ àñóóäëûã öîãöîîð íü çîõèöóóëàõ

áîäëîãîã¿é, õàðèóöàõ ýçýíã¿é áîëæýý.

Õºãæèíã¿é îðíóóäàä øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé òóõàé, ãóðàâäàã÷

îðíóóäààñ á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ òóõàé, áèîëîãèéí èäýâõèò íýìýëò

õ¿íñ, ìàõ, ñ¿¿, íîãîî, æèìñ, çàãàñíû ìàõ, ºíäºã, ýìèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé

òóõàé ãýõ ìýò÷èëýí õ¿íñ, ýìèéí òºðºë ç¿éë òóñ á¿ðýýð ýðõç¿éí àêò

ãàðãàäàã áºãººä Åâðîïûí Õîëáîîíû óëñóóäûí õóâüä 2002 îíä áàòëàãäñàí

20


Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü íü òóëãóóð ýðõ ç¿éí áàðèìò áîëæ áàéíà. Õàðèí ÀÍÓ-

ä 2002 îíä áàòëàãäñàí Áèîòåððîðèçìûí òóõàé õóóëü íü èìïîðòûí õ¿íñ,

ýìèéã ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä õýðõýí ãàðãàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é óäèðäàìæèéã

ãàðãàí ºã÷ýý. FDA íü ÀÍÓ-ä æèëäýý õýðýãëýãäýõ 417 òýðáóì äîëëàðûí

äîòîîäûí, 49 òýðáóì äîëëàðûí (2007 îíû áàéäëààð) èìïîðòûí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäëûã õÿíàí çîõèöóóëæ áàéäàã. 2007

îíû 11 ñàðä FDA-ààñ Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¯íäýñíèé

øèíý õºòºëáºð15 ãàðãàæ õ¿íñíèé òàëààð øèíý áîäëîãî áàðèìòëàõ

áîëñîíîî çàðëàæýý. Ýíýõ¿¿ øèíý áîäëîãî16 íü îäîîãèéí ºíäºð

çàðäàëòàé õèë äýýðõè õÿíàëò øàëãàëòûí òîãòîëöîîíîîñ èìïîðòûí

õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ãèíæèí õýëõýýã á¿õýëä íü õÿíàõ, èìïîðòëîã÷,

íèéë¿¿ëýã÷ òàëóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ,

õ¿íñíèé õÿíàëòûã ã¿éöýòãýõ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí ¿éë

àæèëëàãààã ò¿ðãýí øóóðõàé áîëãîõ òîãòîëöîîíä øèëæèõýä ÷èãëýæ áàéíà.

Åâðîïûí õîëáîîíû áîëîí ÀÍÓ-ûí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóäàä çààñíààð

çàõ çýýëä õ¿íñ, ýìèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîîð îðóóëàõàä äàðààõè

ç¿éëñèéã óðüä÷èëàí íàðèéí çààæ ìýäýãäýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.

¯¿íä:

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýë íýð õàÿã

• Àëáàí õ¿ñýëò

• Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë á¿òýýãäýõ¿¿íä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé

ýðñäëèéí ¿íýëãýý õèéõ

• Íýâòð¿¿ëýõ õèëèéí áîîìò áîëîí çàìûí ÷èãëýë çààõ

• Íýâòðýõ õóãàöàà

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàâëàëò, øîøãîæèëò, áàòàëãààò áàéäëûí ìýäýýëýë

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð äýýæ

• Òýýâýðëýõ õýðýãñëèéí òºðºë

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãýð÷èëãýýíèé çàãâàðóóä, òàíèëöóóëãà

• Ýëåêòðîí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýëòçýðýã îðíî.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîîð îðóóëæ èðýõèéí õàíãàõ ̧ ñòîé ýäãýýð

øààðäëàãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ¿çâýë ãàðàë ¿¿ñýë, ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

íü òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ÿìàð íºõöºëòýéãººð õýðõýí îðóóëæ

15 FDA - Food protection plan 200716 http://www.importsafety.gov/report/strategicframework/index.html#conclusion

21


èðæ áàéãàà íü óðüäààñ òîäîðõîé áàéõûí çýðýãöýý òýýâýðëýëòèéí

íºõöëèéã ìºí òºëºâëºñºí áàéõ àæýý. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð îðóóëæ

èðýõýýñýý ºìíº äýýðõ á¿õ àñóóäëûã òºëºâëºñºí áàéõààñ ãàäíà áàðàà,

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñîëèãäîõîîñ ñýðãèéëæ ñàâëàëò, øîøãîæèëòûã õ¿ðòýë

íàðèéí çîõèöóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî.

Ýäãýýð ºíäºð õºãæñºí îðíóóä, ÿëàíãóÿà ÀÍÓ-ä õ¿íñíèé äîòîîäûí

¿éëäâýðëýë íü õ¿íñíèé õýðýãöýýíèé íýëýýä õýñãèéã õàíãàäàã, õ¿íñíèé

àþóëã¿é áàéäëûã õÿíàõ òåõíèêèéí áîëîí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè,

õ¿÷èí ÷àäàë ºíäºð òóë õ¿íñíèé ÷àíàðûã íýëýýä ºíäºð ò¿âøèíä

áàòàëãààæóóëæ ÷àääàã.

B. Èë òîä, íýýëòòýé õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèõ, øèéäâýð ãàðãàõ

ÿâöàä òàëóóäûí17 îðîëöîîã õàíãàõ:

ÀÍÓ, Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäàä áàðèìòàëæ áóé õ¿íñíèé ÷àíàðûí

áàòàëãààã õàíãàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãî íü çºâºëãºº, ñóðòàë÷èëãààãààð

äàìæóóëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîî õàíãàõ, õÿíàëò øàëãàëòûã

õàìòðàí àæèëëàãàà, èðãýäèéí îðîëöîîãîîð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ

çàð÷ìûã ãîë÷èëæ áàéíà. Èíãýñíýýð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,

òýýâýðëýëò, áîðëóóëàëòàä îðîëöîæ áàéãàà òàëóóä õýðýãëýã÷èéí ãàð äýýð

òàâèõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íºõöºë á¿ðýëäýæ,

ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû à÷ààð èðãýä, õýðýãëýã÷èéí ìýäëýã, ìýäýýëýë

íýìýãääýã áàéíà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ISO

9000, ISO 14000 ñòàíäàðòóóä, GMP, GAP ¿éëäâýðëýëèéí õýì õýìæýýã

íýâòð¿¿ëñýí ¿éëäâýð¿¿äèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóñàä óëñ îðíóóä

äîòîîäûíõîî çàõ çýýëä äýìæèí íýâòð¿¿ëäýã. Ýêñïîðòëîã÷ òàëóóä ñàéí

äóðààðàà õ¿ëýýí çºâøººð÷ íýâòð¿¿ëäýã ýð¿¿ë àõóéí ÷àíàðûí õÿíàëòûí

HACCP òîãòîëöîî íü ìºí ë òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéí ºðñºëäºõ

÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ íºëººòýé. Èë¿¿ íýýëòòýé, õàìòûí àæèëëàãààíû

îð÷èíä èðãýä, õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõ ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû õýìæýý

íýìýãäýõèéí õýðýýð òýä äýýðõ îëîí óëñûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòóóäûí

òàëààð ìýääýã áîëäîã, èéì á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò, ò¿¿íèé

¿éëäâýðëýã÷, èìïîðòëîã÷èä èòãýõ èòãýë íýìýãääýã áàéíà.

Õèë ãààëèéí õÿíàëòàíä ýëåêòðîí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã

ýð÷èìòýé íýâòð¿¿ëæ áàéãàà íü ìýðãýæëèéí õÿíàëò, ãààëèéí àæëûí

17 Òàëóóä ãýäýã íü ¿éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷, õýðýãëýã÷, îëîí íèéòèéã õýëíý.

22


óÿëäàà õîëáîîã ò¿ðãýñãýæ, ºñºí íýìýãäýæ áóé ãàäààä õóäàëäààã

õºíãºâ÷èëæ, ò¿ðãýí øóóðõàé áîëãîæ áàéíà. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

ººðèéí õýë äýýð øîøãîæóóëñàí òîõèîëäîëä ë ýäãýýð óëñóóä ººðèéí

õèëýýð íýâòð¿¿ëäýã. Ýíý íü òóõàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òóõàé ¿íýí çºâ,

áîäèòîé ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ñîíãîëòîî õèéõ õóäàëäàí àâàã÷èéã

ýðõèéã õàíãàõûí òºëºº õ¿ëýýëãýæ áóé õàðèóöëàãà þì. Òºðèéí õÿíàëòûí

áàéãóóëëàãóóä á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýíèé òàëààð îëîí íèéòèéí çºâ

ìýäëýã, õàíäëàãà, äàäëûã äýìæèõ õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ, ìýäëýã

ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü õýðýãëýã÷äèéí ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã õàíãàõ

áàñ íýã àðãà õýìæýý þì.

C. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãóóäòàé óÿëäóóëàõ:

Äýýðõè áîäëîãûí ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëòýíä

ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæèí

ãàðãàæ áàéõ íü öààøäûí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä ÷óõàë

¿¿ðýãòýé áàéäàã áàéíà. Ìàíàé óëñàä èéì ¿íýëãýý õèéãäýõã¿é áàéãàà íü

îíîøëîãîî øèíæèëãýýíèé õ¿÷èí ÷àäàë, òóðøëàãà äóòàæ áàéãààãèéí

èëýðõèéëýë ãýëòýé.

Èðãýäèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ýðõèéã ìýäýýëýë àâàõ ýðõýýð

íü äàìæóóëàí äàâõàð áàòàëãààæóóëæ ºãñºí àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäàä

õ¿íñíèé áîëîí õ¿íñ, áèîëîãèéí ãàðàëòàé àëèâàà ãýíýòèéí îñîë, îëíûã

õàìàðñàí ºâ÷ëºëèéí òîõèîëäîëä øóóðõàé ìýäýýëýõ, õàðèó àðãà õýìæýý

àâäàã ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë àíõààðàë òàâèí àæèëëàæ áàéíà

(PIR18). Øóóðõàé ìýäýýëýõ íü áîëçîøã¿é òàðõàëòààñ ººðèéãºº õàìãààëàõ

àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæèéã èðãýäýä îëãîäîã áîë õàðèó àðãà õýìæýý íü

çàéëøã¿é ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé òºðèéí ÷èã ¿¿ðýã ãýæ ¿çäýã áàéíà.

Äýëõèéí Áàíêíû ñóäàëãààãààð áóóðàé õºãæèëòýé, ÿäóó îðíóóä õ¿íñíèé

õàíãàìæ, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òåõíèêèéí áîëîí õ¿íèé

íººöèéí ÷àäàâõè äóòìàã áàéäàã íü òîãòîîãäæýý. Èéìýýñ îëîí óëñûí

ìýðãýæèëòí¿¿ä ýäãýýð óëñàä á¿ñ íóòãèéí îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààã

ºðí¿¿ëýõ, õºðø çýðãýëäýý óëñóóäàä èæèë ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ

çàìààð òºðºëæ¿¿ëýí äàãíàõ, áèå áèåèéíõýý õ¿÷èí ÷àäàë, õºðºíãº

íººöèéí äóòàãäàëòàé òàëóóäûã íºõºí ã¿éöýëä¿¿ëýõ, õ¿íñíèé ãàðàëòàé

18 FDA Food protection plan - PIR – Prevention, Intervention, Response-Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, Àðãà õýìæýý àâàõ, Õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ

23


ºâ÷íèé ìîíèòîðèíãèéã îëîí óëñûí õàìòûí òºñëèéí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýõ

çýðýã ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûã ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã. Áóóðàé õºãæèëòýé óëñ

îðíóóäûí ëàáîðàòîðè, õ¿íèé íººöèéí õ¿÷èí ÷àäàë íü õÿçãààðëàãäìàë

òóë øèíýýð ¿¿ñýæ áàéãàà õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èä, õèìèéí

õîðò áîäèñûí ¿ëäýãäýë çýðãèéã õýìæèí èëð¿¿ëýõäýý îëîí óëñûí, á¿ñ

íóòãèéí áîëîí ýêñïîðòëîã÷ îðíû èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðèóäòàé

ãýðýý áàéãóóëàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øèíæëýí áàòàëãààæóóëäàã ¿ð

àøèãòàé øèéäýë áàéäàã. Ãýõäýý ýíý áîëîìæèéã àøèãëàõûí òóëä ñòàíäàðò,

õýì õýìæýýí¿¿ä íü ìàø òîäîðõîé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé.

24


2. ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÈÌÏÎÐÒÛÍ Õ¯ÍÑÍÈÉ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒÀËÃÀÀ: ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÎÐ×ÈÍ, ÕßÍÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ

2.1. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí

Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýý, àþóëã¿é

áàéäëûã õàíãàõ, çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí “¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí

¿çýë áàðèìòëàë”, “Õ¿íñíèé òóõàé”, “Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí

áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé”, “Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé

òóõàé”, “Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé”,

“Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé”, “Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ

òóõàé” õóóëèóä, “Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàë, õîîë òýæýýë

¿íäýñíèé õºòºëáºð” çýðýã õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä ¿éë÷èëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîéõóóëü ýðõç¿éí áàðèìòóóäûí òîâ÷ àãóóëãà

Õóóëèéí íýð Õóóëèéí çîðèëòÕ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò

áàéäëûã õàíãàõ àñóóäàëòàé õýðõýí õîëáîãäîæ áàéãàà íü

Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü

Õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýý, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîí òºð, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Òóñ õóóëèéí “Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä òàâèõ õÿíàëò, ò¿¿íèé òîãòîëöîî” ãýñýí 4-ð á¿ëýãò õÿíàëòûí àëáàä, óëñûí áàéöààã÷ íàð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä õÿíàëò øàëãàëò õèéõ çàìààð ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýýð çààãäæýý.

25


Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé õóóëü

Àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ ¿åä ìàë ýìíýëýã, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëò õèéõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Ýíýõ¿¿ õóóëèíä àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿íèé äîòîð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèë ãààëèàð íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ, õÿíàõ ç¿éë çààëòóóä îðñîí áà ìàíàé óëñûí õèëèéí áîëîí ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íèé áàéöààã÷ íàðûí ãîë ìºðäëºã áîëãîäîã õóóëü ýðõç¿éí áàðèìò þì.

Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé õóóëü

Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëò, ñòàíäàðò, ÷àíàðûí õÿíàëòûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Ýíý õóóëèéí çààëòóóäàä ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ, ìºðä¿¿ëýõ, áàòàëãààæóóëàõ, õÿíàõ àæëûã á¿õýëä íü ñòàíäàðò õàðèóöñàí òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãà äàíãààð õàðèóöàí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéõààð çààãäñàí áàéíà.

Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëü

Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Òóñ õóóëèàð èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò òîõèðëûí ¿íýëãýýã áîëîâñðóóëàõ, ìºðä¿¿ëýõ àæëûã ñòàíäàðò õàðèóöñàí òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ áà õÿíàëòûã óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëò ãàçàð ã¿éöýòãýõýýð çààãäæýý.

Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé õóóëü

Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûã (øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í) ãàðãàí àâàõ, àøèãëàõ, óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ, òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò áèîàþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë õàðèóöñàí ñàéäûí áàéãóóëñàí Áèîàþóëã¿éí ¿íäýñíèé çºâëºë õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçì áóþó øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé èìïîðòûí çºâøººðëèéã çîõèõ ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé ¿íäñýí äýýð îëãîæ áàéõààð õèéãäñýí.

Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü

Áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ, àæèë ã¿éöýòãýõ áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ

Ýíýõ¿¿ õóóëèéí á¿ëýã çààëò á¿ð õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõàä õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷, õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøèã õàìãààëàõ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîé çààæ ºãñºí.

26


Ýäãýýð õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóä íü õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

ýðõç¿éí ¿íäñýí áàðèìò áîëîõ áîëîâ÷ õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî ñóë,

õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çàðèì ÷óõàë àñóóäàë, çààëòóóä òîäîðõîéã¿é

îðõèãäñîí áàéíà. Òóõàéëáàë: “Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü”-ä

“Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ õ¿íñýíä ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí çîõèñòîé

õýì õýìæýý õàíãàãäñàí áàéõûã õýëíý” ãýæ õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæèéí

àñóóäëûã îðõèæ, õ¿íñíèé áîäëîãûí öîãö áàéäëûã àëäàãäóóëæýý.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààíû îëîëòóóä,

ÿëàíãóÿà ãåíèéí èíæåíåð÷ëýë, áèîòåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàí

øèíýýð ãàðãàæ àâ÷ áàéãàà øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í,

õ¿íñíèé íýìýëò¿¿ä, áèîëîãèéí èäýâõèò íýìýëò õ¿íñ, ýêîëîãèéí

öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã çàð÷ìûí îéëãîëò, GMP, HACCP çýðýã îð÷èí

¿åèéí ÷àíàðûí òîãòîëöîîíóóäûí òàëààð çààëò îãò òóñãàãäààã¿é

áàéíà.

Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä õÿíàëò òàâüæ îðîëöîõ òºðèéí

÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ÕÕÀÀß, ÝÌß-íû ¿¿ðýã òîäîðõîéã¿é,

äóòóó, äóëèìàã áîëñîí áàéíà. Ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã

õàíãàõ àñóóäëûã àëü ÷ áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàëã¿é ýçýíã¿éä¿¿ëæ,

¿éëäâýð õóäàëäàà, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, ÑÕ¯Ò-èéã

÷èã ¿¿ðýã, îðîëöîîã òîäîðõîéëîîã¿é îðõèæýý.

“Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ óëñûí õÿíàëòûí òîãòîëöîî”

ãýñýí 12-ð á¿ëýãò õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí

îðîëöîîíä òóëãóóëàñàí áîäëîãûí òîãòîëöîî áóñ “àïïàðàòæñàí”

òºðèéí á¿òýö ¿¿ñãýõ çàìààð õÿíàõ, øàëãàõ, òîðãîõ øèéòãýõ áîäëîãûã

áàðüñàí õÿíàëò á¿ðä¿¿ëýõýýð çààãäæýý.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ÷àíàðûí øààðäëàãà, øîøãîæóóëàëòûí

òàëààð äóðüäàãäààã¿é áàéíà.

“Àìüòàí, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàéí õóóëü”-èàð èìïîðòîîð îðóóëæ áóé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ

øàëãàõ àñóóäëûã çîõèöóóëäàã áºãººä ìàíàé óëñûí õèëèéí ìýðãýæëèéí

õÿíàëòûí àëáàä áàðèìòëàí àæèëëàäàã ãîë õóóëü ýðõ ç¿éí àêò þì. Ãýòýë

ýíý õóóëèíä õóâü õ¿í, èðãýä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í îðóóëæ èðýõýä äýýä

òîî õýìæýýíèé õÿçãààðûã òîäîðõîé çààãààã¿é ó÷ðààñ õ¿íñíèé ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ õóóëü ýðõç¿éí ¿íäýñã¿é áîëæ áàéíà. Ãýòýë

27


19 ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäûí Õ¿íñíèé òóõàé õóóëèóäàä íýã õ¿í õèëýýð àâ÷ ÿâàõ õ¿íñíèé äýýä õýìæýýã 20 êã-ààð õÿçãààðëàäàã.

áóñàä îðîíä õóâü õ¿í çºâõºí õóâèéí õýðýãöýýíäýý19 çîðèóëàõ õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ äýýä õýìæýýã õóóëèàð çààæ ºãñºí

áàéäàã.

Áèäíèé àíõààðëûã õàìãèéí èõýýð òàòàæ áàéãàà àñóóäàë áîë äýýðõ 2

õóóëèàð ìýðãýæëèéí áîëîí õèëèéí õÿíàëòûí í¿ñýð, “ìýðãýæëèéí áóñ ”

àïïàðàòûã áèé áîëãîæ, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã îãò õàíãààã¿éãýýñ

õ¿íñíèé ÷àíàðò õÿíàëò òàâèõ àñóóäëûã çºâõºí “àïïàðàòûí” õ¿÷èí

÷àäëààð õèéõ ¸ñòîé àñóóäàë áîëãîæ òàâüñíààð áîäëîãûã òîãòîîõ

áîëîìæã¿é, öààøèëáàë ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ áîëîëöîîã¿é

áîëãîæýý. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé õóóëèóäàä òóõàéí òºðëèéí õàðèëöààã

á¿õýëä íü çîõèöóóëàõ îëîí òàëûí îðîëöîîã àíõààðäàãã¿é, çºâõºí

õîëáîãäîõ òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðýã, õýðýãæ¿¿ëýõ òºðèéí

ñàëáàð á¿òöèéã çààæ ºãºõººð õÿçãààðëàäàã íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.

Ãýòýë 2007 îíä áàòëàãäñàí “Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé” õóóëèàð

äýëõèé äàõèíàà óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áóé øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû

òºâ áàéãóóëëàãààñ çîõèõ áèîàþóëã¿é áàéäëûí ¿íýëãýý ãàðñàíû ¿íäñýí

äýýð çºâøººðºë îëãîí óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõýýð çààãäæýý. Ýíý íü

óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû íýã ýëåìåíò ìºí áºãººä ó÷èð íü

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð îðóóëæ èðýõýýñýý ºìíº òîäîðõîé

õýìæýýíèé õÿíàëò, øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ çàð÷èì õýðýãæèæ

áàéãààãèéí æèøýý þì. Èéì øààðäëàãà òàâèõ íü ç¿éòýé áºãººä àðä

èðãýäýý áèî-àþóëààñ õàìãààëàõ ýõíèé àëõìóóä õèéãäýæ áàéíà õýìýýí

ñàéøààæ áàéãàà ÷ ìàíàéä îäîîãèéí áàéäëààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäëûã äàãíàí õàðèóöñàí òîäîðõîé á¿òýö,

áàéãóóëëàãà áàéõã¿é ó÷ðààñ (FDA øèã) çºâøººðºë îëãîõ ïðîöåññ

óëàì õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé, ÷èðýãäýë õ¿íä ñóðòàëòàé áîëîõ âèé ãýñýí

áîëãîîìæëîë òºðæ áàéíà. Õ¿íñíèé õýðýãöýýíèé äèéëýíõè õóâèéã

èìïîðòîîð õàíãàæ áàéãàà ìàíàéõ øèã óëñ õ¿íñíèé èìïîðòîä ÷àíä

õÿíàëò òàâüæ èðãýäýý õ¿íñíèé ãàðàëòàé ýëäýâ ýðñäëýýñ õàìãààëàõûí

çýðýãöýý ìºí õ¿íñ èìïîðòëîõ ¿éë ÿâöûã ÷èðýãäýë áàãàòàé, àæ àõóéí

íýãæ¿¿äèéí ñîíèðõëûã òàòàõóéö áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõã¿é áîë

õ¿íñíèé õîìñäîë í¿¿ðëýõ àþóëòàé.

28


Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé, Ñòàíäàðò÷èëàë,

òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé, Àðèóí öýâðèéí òóõàé õóóëèóäàä

èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò òîãòîîõ, òîõèðëûí

áàòàëãàà îëãîõ, àðèóí öýâýð ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûã ÓÌÕÃ, õèë ã¿íèé

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààñàí áîëîâ÷

òîãòîîñîí ñòàíäàðòûí äàãóó øèíæèëãýý ¿íýëãýý ãàðãàõ ëàáîðàòîðè

áàéõã¿é (òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäàë ñóë, õ¿íèé íººö õàíãàëòã¿é) íºõöºëä

òóíõàãëàëûí øèíæòýé õóóëü áàòëààä õýðýãæèëò õàíãàãäàõã¿éä õ¿ð÷

áàéíà. Òèéìýýñ áîäèò íºõöºë, õ¿÷èí ÷àäàëäàà íèéöñýí áîäëîãî áàðèõ

øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä àíõíààñàà õýðýãæèõã¿é íü òîäîðõîé

õóóëü áàòàëñíààð àëèâàà õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ áîëîõ õàíäëàãà,

íèéãìèéí ñýòãýëãýýã äààìæðóóëàõ ìóó òàëòàé.

Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé õóóëèéí 18 äóãààð

ç¿éëèéí 11-ä Ñòàíäàðò÷èëàë, áàòàëãààæóóëàëòûí òºâ áàéãóóëëàãà íü

àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí çàõèàëãà, ãýðýýíèé äàãóó òºëáºðòýé àæèë,

¿éë÷èëãýý, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, óëñûí ñòàíäàðòûã õýâëýí áîðëóóëàõ ãýæ

çààñàí íü ÑÕ¯Ò-èéã òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ íýãæ áóñ àøãèéí òºëºº

àæèëëàõûã äýìæñýí óòãàòàé çààëò áàéíà. Óëìààð ÑÕ¯Ò íü ñòàíäàðòóóäûã

òàíèóëàí ñóðòàë÷ëàõ áîëîìæã¿é, õàðèí çàðæ áîðëóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí

áàéãóóëëàãà áîëñîí áàéíà.

2.2. Õèëèéí á¿ðòãýë, õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî

Èìïîðòûí õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ, õÿíàõàä Ìîíãîë óëñ õèë,

ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòàíä òºâëºðñºí áóþó õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ øàëãàõ òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý

íü õÿíàëò á¿ðýí õèéõ áîëîëöîîã¿é ýñâýë õ¿íä ñóðòàë, õýýë õàõóóëèéã

äýìæñýí, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í îðóóëàõ

áîëîëöîîòîé, óëìààð îëîí óëñûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ çàð÷èìòàé

çºð÷èëäñºí øèéäýë áîëæ áàéíà. ¯¿íèéã òàéëáàðëàÿ. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí

ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õèéñýí õýýðèéí ñóäàëãààãààð õèëèéí áîîìòóóä

äýýð î÷èæ àæèãëàëò õèéõ ÿâöàä õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð

áóþó õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí ìàøèíóóä îëíîîðîî äóãààðëàí çîãññîí

áàéñíààñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í à÷ñàí íü îëîí áàéëàà. ¯¿íèé äîòîð

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èë çàäãàé à÷ñàí, áîðîî øîðîîíû õàìãààëàëò

ìóóòàé ìàøèíóóä äèéëýíõ íü áàéñàí þì (Çóðàã 2).

29


Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õèëýýð îðóóëæ èðæ áàéãàà èðãýäòýé õèéñýí

ÿðèëöëàãààñ ¿çýõýä Õÿòàäûí òàë ðóó ÿâàõäàà àðüñ øèð, òºìºð ãýõ ìýò

ç¿éë à÷ààä ãàðñàí òýýâðèéí õýðýãñýë ýðãýæ Ìîíãîë óëñ ðóó îðæ èðýõäýý

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, íîãîî çýðýã ç¿éë à÷èæ èðäýã áàéíà. Õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýýâýðëýí îðóóëæ èðæ áàéãàà ýäãýýð òýýâðèéí

õýðýãñýë¿¿ä íü íààä çàõûí õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é,

ºìíº íü à÷ñàí ç¿éëñýýñ (àðüñ øèð çýðýã) ¿¿äýëòýé áîõèðäîëòîé áàéõ

ìàãàäëàëòàé. Òîâ÷ ä¿ãíýõýä äýýðõè ìàÿãààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

òýýâýðëýõýä òàâèõ ñòàíäàðò øààðäëàãà õàíãàãäàõã¿é áàéõ á¿ðýí

¿íäýñëýëòýé áîëæýý.

Õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð àæèëëàæ áàéãàà õÿíàëòûí àëáàíû

õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ÿðèëöëàãà, àæèãëàëòààñ õàðàõàä íýã ìàøèíûã

øàëãàõàä äóíäæààð 5-10 ìèíóò îíîãäîæ áàéãàà íü òýýâðèéí õýðýãñýë

á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí øàëãàæ, ñòàíäàðòûí áèåëýëòèéã òîãòîîõ õ¿í

õ¿÷, òåõíèêèéí íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéíà. Ãýòýë õèëèéí ìýðãýæëèéí

õÿíàëò, ãààëèéí àëáàä òóñ òóñäàà (Çàìûí-¿¿ä) õ¿íñíèé øèíæèëãýýíèé

ëàáîðàòîðèóäòàé, äàâõàðäñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü ýäèéí

çàñãèéí õóâüä ¿ðýëãýí òºäèéã¿é áîäëîãî óÿëäàà õîëáîîã¿é áàéãààã

õàðóóëæ áàéíà.

Õèëèéí õÿíàëòûí öýã äýýð àæëûí à÷ààëàë ºíäºð, õÿíàëòûã á¿ðýí õèéõ

áîëîìæã¿éí äýýð èë çºð÷èë (ÿìàð ÷ õàìààã¿é ìàøèíä à÷èæ îðóóëæ

èðäýã çýðýã) èõ áàéãàà çýðýã íü õýýë õàõóóëü ºãºõ, àâàõ íºõöºë áîëæ

áàéãàà òóõàé äýýðõ ÿðèëöëàãàä îðñîí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéñàí.

Çóðàã 2. Çàìûí-¿¿ä äýõ õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã

ÆèìñÆèìñ

Çàäãàé à÷ñàí òºìñ

30


Ãýõäýý ýíý íü íýãýíò õèëýýð îðîîä èð÷èõñýí ç¿éëñèéã á¿ãäèéã

íýâòð¿¿ëýýä áàéäàã ãýñýí ¿ã áèø. Õèë, ãààëèéí õÿíàëòûí áîëîí ã¿íèé

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷èä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí äàãóó çºð÷èëòýé,

áè÷èã áàðèìòûí á¿ðäýë äóòóó áàðàà, ìàòåðèàë, ¿¿íèé äîòîð õ¿íñíèé

áàðààã íýâòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, á¿ð óñòãàõ ÿâäàë ãàðäàã. Ýíý íü õèëèéí

öýã äýýðõ õÿíàëòûí áàéöààã÷èä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó àæèë

¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààãèéí æèøýý ìºí áîëîâ÷ ÷àíàðûí áàòàëãààã¿é

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëñàí “ýêñïîðòëîã÷” òàë íü õàðèóöëàãà

õ¿ëýýõã¿é, õàðèí òýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâààä õèëýýð îðóóëæ

èðñýí ìîíãîëûí èðãýí äàíãààðàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýí, õîõèð÷ áàéãààãèéí

æèøýý áîëíî.

Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä á¿ðä¿¿ëñýí àíõäàã÷ ìýäýýëëýýñ ä¿ãíýõýä ìàíàé

óëñàä õèëèéã öýã äýýð íýãýíò õèë íýâòðýýä îðîîä èð÷èõñýí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, áàòàëãààò áàéäàëä õÿíàëò òàâüæ áàéãàà íü òèéì

÷ îíîâ÷òîé òîãòîëöîî áèø áîëîëòîé. Äýëõèéí áóñàä óëñ îðîíä õèëèéí

á¿ðòãýë, õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû ãîë çîðèëãî íü áè÷èã áàðèìòûí á¿ðäýë,

¿íýí çºâ áàéäëûã õÿíàõ çîðèëãîòîé áºãººä øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä

á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ äýýæ àâ÷ ñîðüö, øèíæèëãýý õèéäýã áàéíà. Ãýòýë îäîî

ìàíàé óëñàä õèëèéí öýã äýýð áàðèìò áè÷ãèéí õÿíàëòûí çýðýãöýý

èìïîðòûí õ¿íñíèé ÷àíàðûã õàíãàõ, õÿíàëò òîãòîîõ ãîë ¿¿ðãèéã

õèë, ãààëèéí õÿíàëòûíõàí “íóãàëæ” áàéíà. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

èìïîðòîä ãàíçàãûí íàéìàà ãîëëîñîí, ãàðàë ¿¿ñýë òîäîðõîéã¿é, íýãýíò

îðæ èðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí ñòàíäàðòûí çºð÷èë èëýðâýë

òîðãîæ øèéòãýýä ë íýâòð¿¿ëäýã îäîîãèéí ýíý áàéäàë íü áàòàëãààã¿é

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í “íèéë¿¿ëñýíèé” ãîë õàðèóöëàãûã ÓÌÕÃ, ÕÌÕÀ

õ¿ëýýõýýð ãàæ ãýìýýð òîãòîëöîî á¿ðýëäýýä áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ãýòýë õèëèéí öýã äýýðõ àæëûí à÷ààëàë õýòýðñýí, ëàáîðàòîðèéí õ¿÷èí

÷àäàë íýí äîîãóóð áàéãàà, òýýâýðëýëò õàäãàëàëòûí ñòàíäàðòûã ÿãøòàë

áàðèìòëàõ íºõöºë á¿ðäýýã¿éí äýýð ÷àíàðûí õÿíàëò, ò¿¿íèé òºëººõ

õàðèóöëàãûã ìàíàé èìïîðòëîã÷ òàë äàíãààðàà õ¿ëýýæ áàéãàà íü ó÷èð

äóòàãäàëòàé.

2.3. Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî

ªíººäºð äýëõèéí óëñ îðíóóä óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí

òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîëæ

áàéíà. Ýíý íü èìïîðòëîã÷ áîëîí ýêñïîðòëîã÷ òàëóóä óðüä÷èëàí

31


òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ãýðýý áàéãóóëæ, èìïîðòëîã÷ óëñûí

ñòàíäàðò, ÷àíàðûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàòàëãààò õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðóóëæ, õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõèéã õýëíý. ¯¿íèéã ãîë

¿å øàòóóäààð íü ÿëãàæ õàðàõ þì áîë:

• Ýõëýýä èìïîðòëîã÷ áîëîí ýêñïîðòëîã÷ òàëûí ìýðãýæëèéí

áàéãóóëëàãóóä èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ñòàíäàðò,

÷àíàðûí øààðäëàãóóäàà òîõèðíî.

• äàðàà íü óã ìýäýýëëèéã õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ

äîòîîäûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ääýý ìýäýýëñíèé ¿íäñýí äýýð èìïîðò

ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä çàõ çýýëèéí çàð÷ìààðàà àæèëëàí

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºí,

ò¿íø¿¿äòýéãýý ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëíà.

• Ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó ýêñïîðòëîã÷ áîëîí èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí

íýãæ¿¿ä á¿òýýãäýõ¿¿íýý øèíæèëãýýíä ºã÷, òîõèðëûã ãýð÷èëãýýãýý

àâàõ áà ¿¿íòýé íýãýí çýðýã áóñàä øààðäàãäàõ èìïîðò, ýêñïîðòûí

áàðèìò áè÷ãèéí á¿ðäëýý ã¿éöýòãýíý.

• Òîõèðëûí, ãàðàë ¿¿ñëèéí çýðýã ãýð÷èëãýýí¿¿ä, ãààëèéí áè÷èã

áàðèìòûí á¿ðäëèéã íýãýíò õèéæ äóóññàí àæ àõóéí íýãæ õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íýý õèëýýð îðóóëæ èðýõ àæëûã ã¿éöýòãýíý. ̄ ¿íä õèëèéí

øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð çºâõºí áàðèìòûí øàëãàëò õèéõ áà

¿¿íèéã ýëåêòðîí õèëèéí õÿíàëòûí çàð÷ìààð ã¿éöýòãýõ íü îëîí óëñàä

õýðýãëýãääýã ¿ð ä¿íòýé àðãà õýëáýð áîëíî. Çºâõºí øààðäëàãàòàé

òîõèîëäîëä õèëèéí öýã äýýðõ õÿíàëòûí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóä

á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýýæèéí øèíæèëãýý õèéíý.

• Õèëèéí õÿíàëò, ãààëèéí áàðèìòûí øàëòãàëòààð çºð÷èëã¿é ãàðñàí

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýýâýðëýõ, ýöñèéí õýðýãëýã÷èä õ¿ðýõ

øàò äàìæëàãà á¿ðò õÿíàëò òàâèõ áîëîìæòîé.

• Äýëã¿¿ð, çàõ äýýð çàðàãäàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé øîøãîæèëò,

õàäãàëàëòûí ñòàíäàðòûí äàãóó èðãýä, õýðýãëýã÷èä, îëîí íèéòýä

õÿíàëò òàâèõ áîëîëöîî îëãîãäîõ áà çºð÷èë èëýðñýí òîõèîëäîëä

ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýýëýë ºã÷, õÿíàëòûí áàéöààã÷ øàëãàëò

õèéõ íºõöºë á¿ðäýíý.

Ãàäààä èìïîðòëîã÷ òàë íèéë¿¿ëæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ÷àíàðûí

áàòàëãààæóóëàõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, õàðèí äîòîîä èìïîðòëîã÷ òàë íü

îðóóëæ èðñíèéõýý äàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òýýâýðëýëò, õàäãàëàëòûã

32


áàòàëãààæóóëñíààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòëîõ ¿éë ÿâöûí

øàò àëõàì áîëãîí íü õàðèóöàõ ýçýíòýé áîëäîã. Èéìä óðüä÷èëñàí õÿíàëò

íü äàðàà äàðààãèéí áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ ñýðãèéëýõ, õ¿íñíèé ÷àíàðûí

áàòàëãààã õàíãàõ äýëõèé íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ¿ð ä¿íòýé

õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû àðãà çàì áîëñîí.

“Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé” õóóëèéí 16.7-ä çààñíû

äàãóó õîëáîãäîõ îðíû ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íä

îëãîñîí òîõèðëûí ãýð÷èëãýýã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàòàëãààæóóëäàã. Ãýâ÷

òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã õàðèëöàí õ¿ëýýí çºâøººðºõ òàëààð

ìàíàé óëñ ÎÕÓ, Óêðàéí, ÁÍÕÀÓ ãýñýí ãóðàâõàí óëñòàé ãýðýýòýé áîëîâ÷

ýäãýýð óëñóóäààñ ÷ òîõèðëûí ¿íýëãýýã¿é õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ãîë òºëºâ

ãàíçàãûã íàéìààãààð äàìæèí îðæ èðñýýð áàéíà. Ìàíàé óëñûí æèæèã àæ

àõóéí íýãæ¿¿ä, ãàíçàãûí íàéìàà ýðõëýã÷ õóâü èðãýä ÷àíàðûí áàòàëãààã¿é,

ãàðàë ¿¿ñýë òîäîðõîéã¿é, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòëîõîä îäîîãèéí

õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí ñèñòåìýýð õÿíàæ áàðàà

õóðààãäàõ, á¿ð óñòãàãäàõàä õ¿ðýõýä íèéë¿¿ëýã÷ òàëûí õàðèóöëàãà

¿ã¿é òóë çºâõºí ìàíàé èðãýä, êîìïàíèóä õîõèð÷ áàéíà. Äýëõèéí

áóñàä óëñ îðíóóäàä óðüä÷èëñàí õÿíàëò òîãòîîæ èìïîðòûí õ¿íñíèé

÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõàä ¿éëäâýðëýã÷ áóþó íèéë¿¿ëýã÷ òàëä õ¿íñíèé

¿éëäâýðëýëèéí òîãòîëöîîíû áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëèéí

äàðààõ øààðäëàãóóäûã òàâüäàã áîëæýý. ¯¿íä:

HACCP òîãòîëöîî, GMP, GAP ¿éëäâýðëýëèéí øààðäëàãà

HACCP íü ¿éëäâýðëýëèéí ýãçýãòýé áîõèðäîæ áîëîõ ¿å øàò, öýã¿¿äýä

ýð¿¿ë àõóéí, ÷àíàðûí õÿíàëòûã íýâòð¿¿ëæ ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýð¿¿ë

àõóé, ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõèéã

õýëíý.

GMP, GAP ãýäýã íü ¿éëäâýðëýëèéí îð÷èí, óäèðäëàãà, ìåíåæìåíòèéã

øèëäýã òóðøëàãà íýâòð¿¿ëñýí, ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýãäýõ ò¿¿õèé ýä,

õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººã¿é, òåõíèê òåõíîëîãè íü îð÷èí ¿åèéí

ºíäºð øààðäëàãà õàíãàñàí ¿éëäâýðëýëèéí õýì õýìæýýã îéëãîäîã.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýý îëãîõ

Ýêñïîðòëîã÷ òàë èìïîðòëîã÷ óëñûí õ¿íñíèé çîõèõ ñòàíäàðòûí

¿ç¿¿ëýëò, øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Æèøýýëáýë òóõàéí

¿éëäâýðëýã÷ ÷àíàðûí óäèðäëàãûí ISO9001, ISO14001 ñòàíäàðòóóäûí

øààðäëàãà õàíãàæ áàéâàë îëîí óëñûí õýìæýýíä ÷àíàðûí øààðäëàãà

33


õàíãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã ãýñýí áàòàëãàà áîëæ ºãäºã. Õýðâýý

èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòëîã÷ òàëûí ýñâýë îëîí óëñàä õ¿ëýýí

çºâøººðºãäñºí ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýíèé äàãóó ñòàíäàðòûí

øààðäëàãûã õàíãàæ áàéâàë çîõèõ òîõèðëûí áàòàëãààã îëãîäîã.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé øîøãîæóóëàëò

Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí ¿åä òóõàéí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýñýí õóãàöàà, íàéðëàãà, êîä, õàäãàëàõ õóãàöàà,

õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ íºõöºë, íóóöëàëûí òàëààðõ ìýäýýëýë àãóóëñàí

øîøãîæóóëàëòûí çàãâàðûã õî¸ð òàë òîõèð÷, õèëèéí õÿíàëòàä ìýäýýëýõ

ÿâäàë þì.

Óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ íü èìïîðòûí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëò á¿ðòãýë ñàéæèð÷, òýýâýðëýëò õàäãàëàëòûí

íºõöëººñ øàëòãààëñàí õ¿íñíèé áîõèðäîë, ìóóäàëòûã ÿëãàí òîãòîîõ

áîëîìæòîé áîëæ, óëìààð ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ, ÷ºëººò

õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, õàðèóöëàãûã ãàäààä, äîòîîä íèéë¿¿ëýã÷ òàëóóäàä

áèé áîëãîíî.

34


3. ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÕßÍÀËÒÀÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÕßÍÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÃ ÍÝÂÒÐ¯¯ËÝÕÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄ

3.1. Õèëèéí áîëîí óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû õóâèëáàðóóäûí õàðüöóóëàëò

Ìîíãîë óëñàä îäîî ¿éë÷èëæ áóé õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí

òîãòîëöîîã óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîîòîé äàðààõè

øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð õàðüöóóëàí æèøèâ.

Çàðäëûí ¿ð àøèã (Cost efficiency): Õèëèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîî

íü õ¿í õ¿÷, ëàáîðàòîðèéí òåõíèêèéí ºíäºð õ¿÷èí ÷àäëûã øààðääàã

òóë õÿíàëò øàëãàëòûí ºðòºã çàðäàë ¿¿íèé õýðýýð íýìýãääýã. Òýãâýë

óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû ¿åä õèëèéí õÿíàëòûí ãîë çîðèëãî íü

òîõèðëûí ãýð÷èëãýýã øàëãàõ, áè÷èã áàðèìòûí ¿çëýãèéã õèéõ áàéäàã òóë

õèëèéí õÿíàëò øàëãàëòûí çàðäàë áóóðíà. Èìïîðòëîã÷èä, òýýâýðëýã÷äèéí

õóâüä îäîîãèéí òîãòîëöîî íü íýãýíò îðæ èðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàæ

øàëãàõàä ÷èãëýñýí òóë òýäíýýñ ãàðàõ çàðäëûã íýìýãä¿¿ëæ óëìààð õýýë

õàõóóëèéã ººãø¿¿ëýõ, äàëä ýäèéí çàñãèéã ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé. Ìºí

õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõûí òóëä õèëèéí áîîìò á¿ðò

ºíäºð ò¿âøíèé ëàáîðàòîðèóä áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áîë óðüä÷èëñàí

õÿíàëòûí òîãòîëöîîíä óðüä÷èëàí øèíæëýõ, á¿ñ íóòàã, îëîí óëñûí õàìòûí

àæèëëàãààíû òóñëàìæ àâàõ, õºðø óëñóóäòàé ñòàíäàðòûã òîõèðîõ çàìààð

õ¿íñèéã ñîðüæ áàòàëãààæóóëàõ çàðäëûã õýìíýõ áîëîëöîîã îëãîíî.

Íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº (Activity effectiveness): Õèëèéí õÿíàëòûí

òîãòîëöîî íü îëîí óëñûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ íèéòëýã ÷èã õàíäëàãààñ

õàçàéæ, òºðèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíä èòãýõ èòãýëèéã ñóëðóóëæ,

õ¿íä ñóðòàëûã áèé áîëãîæ áàéãàà áîë óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî

íü ÷ºëººò õóäàëäààã õºíãºâ÷èëæ, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿ðòãýë,

÷àíàðûí õÿíàëòûã ¿éëäâýðëýã÷ íèéë¿¿ëýã÷ýýñ ýõëýí õýðýãëýã÷ õ¿ðòýë

òîãòîîõ áîëîëöîîã îëãîæ áàéäàã äàâóó òàëòàé. Õèëèéí õÿíàëòûí

òîãòîëöîîãîîð õÿíàõàä íýãýíò îðæ èðñýí ÷àíàðã¿é áàðàà õóðààãäàõ,

35


á¿ð óñòãàãäàõàä õ¿ðýõýä çºâõºí ìàíàé èðãýí, êîìïàíèóä õîõèðîõ ýñâýë

õýýë õàõóóëèéí çàìààð ÷àíàðã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í îðæ èðýõ áîëîìæèéã

íýýëòòýé ¿ëäýýäýã. Õàðèí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî íü ãàäààä

íèéë¿¿ëýã÷ òàëä äàâõàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, áàòàëãààã¿é õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýãäýõ ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîëöîîã

îëãîõ òºäèéã¿é øóäàðãà ºðñºëäººíèéã äýìæèæ, áèçíåñèéí òààòàé

îð÷èíã á¿ðä¿¿ëíý. Óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëñýíýýð

îäîî ìàíàéä òóëãàìäààä áàéãàà áàòàëãààã¿é õ¿íñ íèéë¿¿ëäýã æèæèãëýí,

ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ áîëîìæèéã áóé áîëãîíî.

Á¿ä¿¿â÷ 2. Õèëèéí áîëîí óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàíòîãòîëöîîíû õÿíàëòûí ¿å øàòóóä

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý

Õèëèéí áîëîí ã¿íèé õÿíàëò

Ãààëèéí õÿíàëò

Õèëèéí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí

òîãòîëöîî

Ìýäðýõ¿éí øèíæèëãýý

Áè÷èã áàðèìò

Òîõèðëûí ãýð÷èëãýý îëãîõ

Òîõèðëûí ¿íýëãýý ãàðãàõ

Õ¿íñíèé äýýæèéã õ¿ðã¿¿ëýõ, óðüä÷èëàí

øèíæëýõ

Íèéë¿¿ëýã÷ òàëóóäûã ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí

õÿíàõ

Èìïîðòëîã÷, ýêñïîðòëîã÷ àëáàíû òàëóóäàä

ìýäýãäýë õ¿ðã¿¿ëýõ

Òàëóóä ãýðýý áàéãóóëàõ

Õèëèéí õÿíàëò

Óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî

36


Õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèò áàéäàë: Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò

øèëæñýí øèëæèëòèéí ¿åä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîäëîãî àëäàãäàæ,

õ¿íñíèé õàíãàìæèéí áîäëîãûã ãîëëîí àíõààðñààð ºíººã õ¿ðãýæýý.

Øèëæèëòèéí ¿åèéã äàâàí òóóëæ, àðä ò¿ìíèé àìüæèðãàà ñàéæèð÷,

ýäèéí çàñãèéí ºñºí íýìýãäýæ áóé ºíººãèéí ýíý ¿åä õ¿íñíèé ÷àíàðûí

áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ

îëîí íèéòèéí øààðäëàãà, áîäëîãî áàðèã÷èä, øèéäâýð ãàðãàã÷äûí óëñ

òºðèéí õ¿ñýë çîðèã ìàíàéä îðøèí áàéíà. Èéìä óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí

òîãòîëöîîíä á¿ðýí øèëæèõèéí òóëä õîëáîãäîõ õóóëèóäàä ººð÷ëºëò

îðóóëàõ, øèëæèëòèéí ¿å øàò, öàã õóãàöàà, ºðòºã çàðäëûã íàðèéâ÷ëàí

òîîöîõ øààðäëàãàòàé.

3.2. Îëîí íèéòèéí õÿíàëò, îðîëöîîíû ìåõàíèçìóóä

Çàõ çýýëèéí àðâèí òóðøëàãàòàé îðíóóäàä “õýðýãëýã÷ òà õààí” çàð÷èì

¿éë÷èëäýã áºãººä ýíý íü ¿éëäâýðëýã÷, íèéë¿¿ëýã÷èä õýðýãëýã÷èéí

ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñç¿éí õýì õýìæýýã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýñýí

¿ã þì. Ìàíàé óëñûí õóâüä îëîí íèéò, ¿éëäâýðëýã÷èä, èìïîðòëîã÷äûí

ýíý òàëûí õàðèëöàà, îéëãîëò äóòóó äóëèìàã áàéãààã ñàéæðóóëàõ, ñóðãàëò

ñóðòàë÷èëãààã äýëãýð¿¿ëýõ, ìýäëýã äàäàë îëãîõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ

ó÷èðòàé. Ìîíãîë Óëñûí “Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü”-èéí 16-ð ç¿éëä

“îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû òàëààð èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü

õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíä ìýäýãäýõ , îëîí íèéòèéã ñýðýìæë¿¿ëíý” ãýæ

çààæýý. Ìàíàé îðíû íºõöºëä îëîí íèéòèéí ýíý òàëûí ìýäëýã ìýäýýëëèéã

äýýøë¿¿ëýõ, èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëèíä çààñíû äàãóó

ìîíãîë õýë äýýð øîøãîæóóëàõ øààðäëàãûã çààâàë äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ,

çºâõºí øîøãîæóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Ìîíãîë Óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ,

õóäàëäààíû öýãýýð çàðæ áîðëóóëàõ çýðýã íü îëîí íèéòèéí ò¿âøèíä õÿíàëò

òîãòîîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ, õÿíàëò øàëãàëòûí çàðäëûã áóóðóóëàõ,

õ¿íñíèé ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ áîëîìæèéã îëãîíî.

ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèéí 9-ð ç¿éëèéí 5-ä Òºðèéí áàéãóóëëàãûí

õîëáîãäîõ çàðèì ýðõ ¿¿ðãèéã ÒÁÁ-ä øèëæ¿¿ëæ áîëíî ãýæ çààñíû äàãóó

õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð îëîí íèéòýä ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà

ÿâóóëàõ, íýýëòòýé ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýõ çýðýã àæëûã Ìîíãîëûí

Õ¿íñ÷äèéí Õîëáîî, ÕÝÀÕÍ çýðýã õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãóóäààð ã¿éöýòã¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ íü îëîí íèéò,

ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëàõ áîëîìæèéã îëãîñîí èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé

àðãà çàì áîëäîãèéã îëîí óëñûí òóðøëàãóóä õàðóóëæ áàéíà.

37


4. Ä¯ÃÍÝËÒ

Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä öóãëóóëñàí ìýäýýëýë, áàðèìòóóäàä òóëãóóðëàí

äàðààõè ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéãàà áîëíî. ¯¿íä:

• Ñóäëàà÷, ýðäýìòýä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿íýëãýýãýýð Ìîíãîë

Óëñûí õ¿íñíèé õàíãàìæ ãàäààä óëñààñ õàðààò áàéãàà áºãººä

÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë àëäàãäñàí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ íèéë¿¿ëýëò ýðñ

íýìýãäñýí õýäèé ÷ íèéë¿¿ëæ áóé õ¿íñíèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàéäàëä

äîðâèòîé ººð÷ëºëò ãàðààã¿é, á¿ð äîðäñîíûã õ¿íñíèé ãàðàëòàé

ºâ÷ëºëò¿¿ä, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàðóóëæ áàéíà. Èìïîðòûí

õ¿íñíèé ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîãäîõ íàðèéâ÷èëñàí

ñóäàëãààíû àæèë äóòàãäàëòàé áàéãàà íü ¿íýí áîëîâ÷ õ¿íñíèé

ãàðàëòàé õ¿í àìûí ºâ÷íèé òîî íýìýãäýæ áàéãààãààñ õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ õýìæýýíä õ¿ðñýí ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. ¯¿íýýñ

ãàäíà ºíººãèéí íºõöºëä òîãòîîæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿í àìûí óäìûí

ñàíä ¿ç¿¿ëýõ õýòèéí ñºðºã íºëººã áîäîëöîõ õýðýãòýé áîëæýý.

Ìàíàé óëñûí èìïîðòûí õ¿íñíèé ãîë íèéë¿¿ëýã÷ áîëîõ ÁÍÕÀÓ íü

ìºí õ¿íñíèé äóòàãäàëòàé óëñàä õàìààðäàã áºãººä äýëõèé íèéòèéí

ñàíààã çîâîîñîí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä àãóóëàãäàõ õèìèéí õîðòîé

áîäèñ, õ¿íä ìåòàëëûí áîõèðäîë çýðýã õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò

áàéäëààð ýðñäýëòýé îðíû òîîíä îðäîã. Èéìä ìàíàé óëñ îéðûí

èðýýä¿éä æèæèã, äóíä õóâèéí õýâøëèéã äýìæèõ çàìààð ýõ îðíû

ýêîëîãèéí öýâýð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õ¿í àìàà õàíãàõ öîãö

áîäëîãî ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéãààòàé ñóäëàà÷èä ñàíàë íèéëæ áàéíà.

Õàðèí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ ãîë õàíäëàãà íü

äîòîîäûí õ¿íñ, ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ îëîí õ¿í

¿çäýã áîëîâ÷ õ¿íñíèéõýý 70%-èéã ãàäíààñ àâ÷ áóé õàðààò áàéäëûã

áèä 2-3 æèëä îãöîì áóóðóóëàõ áîäèò áîëîìæ ¿ã¿é áºãººä öààøèä

÷ õ¿íñíèé õàíãàìæèéí òîäîðõîé õóâèéã áîäèòîéãîîð ýçýëñýýð

38


áàéõ èìïîðòûí õ¿íñíèé ÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ, õÿíàõ ¿ð ä¿íòýé

òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.

• Õ¿íñíèé õàíãàìæ, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé Ìîíãîë

Óëñûí õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóä íü îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãà õýðýãöýýã

õàíãàõã¿é, óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë

Õ¿íñíèé òóõàé õóóëüä äýëõèéí çàõ çýýëä óëàì á¿ð íýâòýð÷ áóé

øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áèîëîãèéí èäýâõèò

íýìýëò¿¿ä, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã ÷óõàë îéëãîëòóóäûã

òîìú¸îëîí îðóóëààã¿é áàéíà.

Ìºí õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã áîäëîãîîð

õàíãàõ õýðýãæ¿¿ëýõ òºâëºðñºí á¿òýö Ìîíãîë óëñûí õóóëèóäàä

çààãäààã¿é ó÷ðààñ ÕÕÀÀß äîòîîäûí ÕÀÀ ñàëáàð ëóó ãîëëîí

àíõààðñàí áàéäàëòàé, ÝÌß õ¿íñíèé òàëààð çºâëºìæ, ¿íýëãýý ãàðãàõ

òºäèé àæèëòàé, ÓÌÕÃ, ÕÌÕÀ-ä çºâõºí õÿíàõ øàëãàõ ¿¿ðýãòýé

áîëñîí íü õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã áîäëîãûí õóâüä ýçýíã¿éä¿¿ëæ,

õ¿íñ íü áàòàëãààæñàí îð÷èí ¿åèéí äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä çàð÷èì

áîëãîñîí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä ð¿¿ãýý ÷èãëýñýí õ¿íñíèé àþóëã¿é

áàéäëûí áîäëîãîîñ ýðñ õàçàéñàí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä ¿éë÷èëæ

áàéãààã ººð÷ëºõ öàã áîëæýý.

• Èìïîðòûí õ¿íñíèé õÿíàëòûí õóâüä íýãýíò îðæ èðñýí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íä õÿíàëò òàâèõ õèë, ãààëèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîî

¿éë÷èëæ áàéíà. Èéì òîãòîëöîî íü Ìîíãîë Óëñàä èìïîðòîîð îðæ

èðæ áàéãàà õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàæ

÷àäàõã¿é íü îëîí æèëèéí òóðøèä áàòëàãäëàà.

Íºãººòýéã¿¿ð îäîîãèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîî íü

“ìýðãýæëèéí áóñ” øèíæòýé, íýëýýí àïïàðàòæñàí òîãòîëöîî

áºãººä õÿíàõ, òîðãîõ òºäèé ¿¿ðýãòýé, ìºí ãààëèéí õÿíàëò, õèëèéí

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä íü óÿëäàà

õîëáîî ìóóòàé áàéíà. Æèøýýëáýë, Õèëèéí ìýðãýæëèéí àëáà,

ãààëèéí àëáà íü òóñ òóñäàà õ¿íñíèé øèíæèëãýýíèé ëàáîðàòîðèòàé

áàéãàà íü óëñûí òºñâèéã ¿ðã¿é çàðñàí, äàâõàðäñàí ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëäàãèéí íîòîëãîî þì.

• Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààä íèéë¿¿ëýã÷ áóþó ¿éëäâýðëýã÷

ýñâýë ýêñïîðòëîã÷ óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàòàé óðüä÷èëàí

òîõèð÷ ãýðýý áàéãóóëñàíû ¿íäñýí äýýð îðóóëæ èðäýã óðüä÷èëñàí

39


õÿíàëòûí òîãòîëöîîíä øèëæèõ øààðäëàãàòàé áîëæýý. Õàðèí

îäîîãèéí õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëò íü áè÷èã áàðèìòûí õÿíàëò,

øàëãàëò õèéõ ãîë ¿¿ðýãòýé àòëàà õÿíàõ, øàëãàõ, òîðãîõ çàìààð

õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã “õàíãàæ” áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí

áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ áîëîëöîîã¿é òîãòîëöîî òºäèéã¿é

÷ºëººò õóäàëäààã õÿçãààðëàæ áàéíà. ¯¿íòýé óÿëäóóëàí óðüä÷èëñàí

õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîîíû ÷óõàë ýëåìåíò áîëîõ

ñòàíäàðòóóäûã áîëîâñðóóëàõ ÿâöûã óëàì ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé

áîëæýý. ¯¿íä õºðø çýðãýëäýý óëñóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé

õàìòðàí àæèëëàæ, Ìîíãîë óëñàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëäýã

óëñ îðíóóäòàé èæèë ñòàíäàðò õýðýãëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîõèðëûí

ãýðýýí äýýð ¿íäýñëýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðóóëäàã áîëîõ íü

õèëèéí õÿíàëòûí à÷ààëëûã áóóðóóëæ, ÷ºëººò õóäàëäààã íýìýãä¿¿ëýõ

ñàéí òàëòàé. Ñòàíäàðòûã õÿíàæ òîãòîîõ ìýðãýæëèéí íàðèéí

ëàáîðàòîðèóäûã áàéãóóëàõ íü áóóðàé õºãæèëòýé ìàíàé îðíû õóâüä

òåõíèê, õ¿íèé íººöèéí õóâüä õ¿íäðýëòýé áóþó õÿçãààðëàãäìàë

òóë á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí íýð õ¿íäòýé ëàáîðàòîðèóäòàé

ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð ýíý àñóóäëûã

øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé.

• Ìîíãîë óëñàä íèéë¿¿ëýãäýæ áàéãàà õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýëýýä

õóâü íü æèæèã àæ àõóéí íýãæ, ãàíçàãûí íàéìàà ýðõëýã÷äýä îíîãäîæ

áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã óëàì äîðäóóëæ áàéíà.

Õóâü õ¿íèé õèëýýð îðóóëàõ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýýä òîî

õýìæýýã õîëáîãäîõ õóóëü æóðìàíä òîäîðõîé çààæ ºãººã¿éãýýñ

(Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé õóóëüä

îðóóëàõ) ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ, öààøèä òàñëàí çîãñîîõ õóóëü

ýðõç¿éí ¿íäýñã¿é áîëæ áàéíà. Èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

íèéë¿¿ëäýã òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã õ¿íñíèé àþóëã¿é

áàéäëûã õàíãàñàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëñýíòýé íü

óÿëäóóëàí òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, òàòààñ îëãîõ çýðýã ýäèéí

çàñãèéí àðãààð õºõè¿ëýí äýìæèõ òºðèéí áîäëîãî áàñ ¿ã¿éëýãäýæ

áàéíà.

• Ìàíàé óëñàä ñàâ, áàãëàà, áîîäîë ìóóòàé èìïîðòûí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýí õàíãàëòã¿é íºõöºëä òýýâýðëýí, õàäãàëàõ íü

ýëáýã áºãººä òàâèõ õÿíàëò ñóë áàéãàà íü ìóóäñàí áîëîí õóãàöàà

äóóññàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàðæ áîðëóóëàõ íºõöëèéã îëãîæ áàéíà.

40


• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü æóðìàíä çààñàí èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿í,

ò¿¿íèé äîòîð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ìîíãîë õýë äýýð

øîøãîæóóëàõ øààðäëàãà òºäèéëºí õýðýãæèõã¿é áàéíà.

Øîøãîæóóëàëò íü òóõàéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òóõàé ìýäýýëëèéã

àãóóëàõààñ ãàäíà õýðýãëýã÷äèéí ò¿âøèíä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

õàäãàëàëòûí õóãàöàà, ãîðèì çýðãèéã õÿíàõ áîëîëöîîã îëãîäîã.

Èéìä ýõ õýë äýýðõè øîøãîæóóëàëòûã çààâàë ìºðä¿¿ëæ, îëîí

íèéò, ¿éëäâýðëýã÷èä, èìïîðòëîã÷äûí õ¿íñíèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí

øààðäëàãûí òàëààðõè ìýäëýã ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü õ¿íñíèé

÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûã äýýøë¿¿ëýõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëíî.

Ýöýñò íü Ìîíãîë óëñàä õ¿íñíèé ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã òîãòîîõ,

¿íýëãýý ãàðãàõ çýðýã íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíû àæëóóä ¿ã¿éëýãäýæ

áàéãààã äàâòàí îíöëî¸.

41


5. ÇªÂËªÌÆ

Ìîíãîë Óëñàä õ¿íñíèé ÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí

òîãòîëöîîã áèé áîëãîõòîé õîëáîîòîéãîîð äàðààõè ñàíàë, çºâëºìæèéã

ãàðãàæ áàéíà. ¯¿íä:

Õîëáîãäîõ õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóäàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ òàëààð

• Îëîí óëñûí æèøãèéí äàãóó èìïîðòûí õ¿íñíèé õÿíàëòûí àñóóäëûã

òóñãàéëàí õàðèóöñàí ÝÌß-íû äýðãýä áàéõ Õ¿íñ, ýìèéí õÿíàëòûí

íýãäñýí àëáûã áàéãóóëæ, õóóëü÷ëàí, Ìîíãîë Óëñûí Õ¿íñíèé

òóõàé, Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé, Àìüòàí

óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé õóóëèóäàä çîõèõ

ººð÷ëºëòèéã òóñãàõ;

• Õóóëèóäàä ÿëàíãóÿà øèíýýð áîëîâñðóóëæ áóé Õ¿íñíèé òóõàé

õóóëèíä õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä

÷óõàë îðîëöîîòîé ÝÌß-íû ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîé çààæ, Ìîíãîë

Óëñûí Ýð¿¿ë àõóéí Åðºíõèé ýì÷èéã Ýð¿¿ë ìýíä õàðèóöñàí ñàéä

áàéõààð õóóëü÷ëàí îðóóëàõ;

• Øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áèîëîãèéí èäýâõèò

íýìýëò õ¿íñ, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í, áàÿæóóëñàí õ¿íñ, HAC-

CP, GMP, GAP òîãòîëöîî çýðýã îð÷èí ¿åèéí õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëòýé

õîëáîãäîõ ÷óõàë îéëãîëòóóäûã õóóëèóäàä òîìú¸îëîí îðóóëàõ;

• Õ¿íñíèé òóõàé õóóëèíä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàòàëãààò áàéäëûã

õàíãàõ, ýðñäëèéã ¿íýëýõ20 ãýñýí òóñãàé á¿ëã¿¿äèéã íýìæ îðóóëàõ,

Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä òàâèõ õÿíàëò, òîãòîëöîî ãýñýí 4-ð á¿ëýã

áîëîí ãàäààä õóäàëäààíû õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëü, æóðìóóäàä

õ¿íñíèé èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî áîëîí ò¿¿íòýé

õîëáîãäîõ çààëòóóäûã íýìæ îðóóëàõ;

20 Åâðîïûí Õîëáîîíû Õ¿íñíèé òóõàé õóóëèíä äýýðõè á¿ëã¿¿äèéã òóñãàéëàí îðóóëñàí áàéíà.

42


• Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé õóóëèíä

õóâü õ¿íèé õèëýýð îðóóëæ áîëîõ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýýä

õýìæýýã òîãòîîæ õóóëü÷ëàí çààõ;

• Õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí

á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä çîõèõ øàëãóóðûí

äàãóó òàòâàðûí òîäîðõîé õºíãºëºëò, ýäèéí çàñãèéí äýìæëýã

¿ç¿¿ëýõ òàëààð õîëáîãäîõ õóóëèóäàä (Ãààëèéí òàðèôèéí òóõàé

õóóëü) òóñãàõ;

• Õîëáîãäîõ õóóëèóäàä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä

îðîëöîõ ìýðãýæëèéí ÒÁÁ, ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîã

òîäîòãîí çààõ;

• Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé 18-ð ç¿éëèéí 11-

ä ÑÕÃ óëñûí ñòàíäàðòûã õýâëýí áîðëóóëàõ ãýñýí çààëòûã õàñ÷, îëîí

óëñûí æèøãèéí äàãóó ñòàíäàðòóóäûã öàõèì ñ¿ëæýý, èíòåðíåòèéã

àøèãëàí ¿éëäâýðëýã÷äýä îéðòóóëàõ, îëîí íèéòýä òàíèóëàõ, ò¿ãýýõ

¿¿äíýýñ íýýëòòýé áîëãîõ;

Òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé áîëãîõ òàëààð

• ÍÝÌÕ-ä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò áîäëîãûã

áîëîâñðóóëàõ, ñîíèðõîã÷ òàëóóäàä õ¿ðãýõ ÷èã ¿¿ðãèéí îíîãäóóëàí,

øààðäëàãàòàé á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õèéõ;

• Èìïîðòîëæ áóé õ¿íñèéã õèë äýýð õÿíàæ øàëãàäàã áóñ óðüä÷èëàí

ãýðýý õèéñíèé ¿íäñýí äýýð èìïîðòëîã÷, ¿éëäâýðëýã÷, íèéë¿¿ëýã÷

òàëóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã, óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä

òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ, ¿¿íä ÷èãëýñýí áîäëîãûã

õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ ¿íäýñ ñóóðü áîëãîõ;

• Óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû íýã á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ ýëåêòðîí

ãààëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëòèéã

áîäëîãûí õóâüä äýìæèí áóé áîëãîõ;

• Õºðø áîëîí áóñàä ìàíàé óëñàä ýêñïîðòëîã÷ óëñóóäòàé õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðòûã õàðèëöàí òîõèð÷, çºâõºí óðüä÷èëàí

òîõèðñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Ìîíãîë Óëñûí õèëýýð îðóóëàõ òàëààð

ãýðýý õýëöýë áàéãóóëàõ;

43


• Óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî íü ãàíçàãûí íàéìààã

õÿçãààðëàõ áîëîâ÷ òºðººñ ýíý òºðëèéí õ¿íñíèé ñ¿ëæýýã õóìèõ áîäëîãûã

õýðýãæ¿¿ëæ, ¿¿íèé çýðýãöýý õàðèóöëàãà òîîöîæ áîëîõ öººí òîîíû

ìîíîïîëü áóñ áàéõ èìïîðòëîã÷ òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ýäèéí

çàñãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëàõ;

Ñòàíäàðò, øîøãîæóóëàëòûã ìºðä¿¿ëýõ òàëààð

• Õºðø áîëîí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýã÷ ãîë óëñ îðíóóäòàé

íýãäñýí ñòàíäàðòóóäûã ìºðäºõ òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ;

• Òåõíèê, õ¿íèé õÿçãààðëàãäìàë íººöòýé ìàíàé óëñûí õóâüä õèëèéí

áîîìò á¿ðò ºíäºð ò¿âøèíèé ëàáîðàòîðè áàéãóóëàõ íü ýäèéí

çàñãèéí õóâüä õ¿íäðýëòýé, ìºí õ¿íèé íººö òåõíèêèéí òàëààñ

áîëîìæã¿é òóë õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óðüä÷èëàí øèíæëýõ áèå

äààñàí, îð÷èí ¿åèéí ëàáîðàòîðè áàéãóóëàõ, ýñâýë çàðèì çàðäàë

á¿õèé øèíæèëãýýã îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä áóñàä

óëñûí èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðèä øèíæë¿¿ëýõ;

• Õóóëèíä çààñíû äàãóó èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

çîõèõ øààðäëàãûí äàãóó ìîíãîë õýë äýýð øîøãîøæóóëàõ ÿâäëûã

¿éëäâýðëýã÷, íèéë¿¿ëýã÷äýä òàâüæ, çààâàë äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ áóþó

çºâõºí øîøãîæóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Ìîíãîë Óëñûí õèëýýð

íýâòð¿¿ëýõ;

Îëîí íèéò, ÒÁÁ-óóäûí õÿíàëò, îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð

• ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèíä çààñíû äàãóó îëîí íèéò, ñîíèðõîã÷ òàëóóäàä

ìýäýýëýë õ¿ðãýõ, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõè ñóðãàëò

ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ìýðãýæëèéí ÒÁÁ-äûã òàòàí

îðîëöóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã äýìæèí àæèëëàõ;

• Îëîí íèéò, ÒÁÁ-äûí ç¿ãýýñ õ¿íñíèé ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäàëä

õÿíàëò òàâèõ îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ óðàìøóóëëûí ìåõàíèçìûã

á¿ðä¿¿ëýõ;

• Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëü,

æóðìóóäàä èðãýä, ñîíèðõîã÷ òàëóóäààñ èðýõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýæ

àâàõ, ìýäýýëëèéã äàãóó àðãà õýìæýý àâ÷, îëîí íèéòýä ìýäýýëëèéí

õýðýãñýëýýð áîëîí ìýäýýëýë ºãñºí ýòãýýäýä àëáàí çàõèäàë

ÿâóóëàõ çàìààð ìýäýýëëèéí äàãóó àâñàí àðãà õýìæýýãýý ìýäýýëäýã

òîãòîëöîîã õóóëü÷ëàõ;

44


Áàãà îðëîãîòîé õ¿íñíèé äóòàãäàëòàé óëñ îðíóóä 21

6. ÕÀÂÑÐÀËÒ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ

Õàâñðàëò 1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ

Çàðèì õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí áàéäàë22

¹ Íýð 1990 2002 2003 2004 2005

1. ¯ð òàðèà /ìÿí.òí/ - 139,2 61,5 114,9 97,5

2. Ãóðèë /ìÿí.òí/ 27,7 96,9 75,2 79,3 103,9

3. Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî /ìÿí.òí/ - 41,4 30,4 32,4 28,1

4. Öºöãèéí òîñ /òí/ - 18,6 55,5 5,0 8,4

Ìàíàé óëñ õýðýãöýýò ãóðèëûíõàà 70 %, òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíû 30-50%, ãàõàé

øóâóó, ºíäºãíèé 70-80%, æèìñ æèìñãýíý, öºöãèéí òîñíû áàðàã çóóí õóâèéã

èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áàéíà.

Ãýòýë 1990-ýýä îíä ãóðèë, òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, öºöãèéí òîñûã 100 õóâü äîòîîäûí ÕÀÀ

ñàëáàð ¿éëäâýðëýæ, çàðèì òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã á¿ð ýêñïîðòëîõ õýìæýýíä áàéæýý.

Æè÷: á¿äýã ºíãººð õ¿íñíèé äóòàãäàëòàé 82 óëñ îðíûã òýìäýãëýâ.

21 FAO - Low-Income Food-Deficit Countries, http://www.fao.org/countryprofiles/lifdc.asp?lang=en

22 ¯ÑÃ-ûí ìýäýýíýýñ

45


Õàâñðàëò 2. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû áàéäàë 23

Õóäàëäààíû íýð òºðºë2002

/ñàÿ $/2003

/ñàÿ $/2004

/ñàÿ $/2006

/ñàÿ $/

Ýêñïîðòûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý

524,0 615,9 869,7 1542,8

Ýêñïîðòîä ìàë àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé áîëîí áýëýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õýìæýý

32,0

/6,1%/

23,9

/3,9%/

25

/2,9%/

36,8

/2,4%/

Èìïîðòûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 690,7 801,7 1021,1 1485,6

Èìïîðòîä ìàë àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé áîëîí áýëýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õýìæýý

129,5

/18,7%/

115,6

/14,4%/

159,4

/15,6%/

180,0

/12,1%/

2002 2003 2004 2006Ýêñïîðòûí ìýä¿¿ëýã 20472 35501 62570 35293Èìïîðòûí ìýä¿¿ëýã 59007 64724 73412 96477

2007 îíû ýõíèé 9 ñàðûí áàéäëààð 1299,6 ñàÿ àì. äîëëàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í ýêñïîðòîîð

ãàðãàñàí íü 2006 îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 219,4 ñàÿ. àì äîëëàðààð èë¿¿

áàéãàà áîë èìïîðòîîð 1462,1 ñàÿ àì. äîëëàð áàðàà îðóóëñàí 2006 îíû ìºí ¿åòýé

õàðüöóóëàõàä 394,2 ñàÿ àì. äîëëàðààð èõ áóþó 36,9 õóâèàð ºñ÷ýý. ¯¿íèé äîòîð ìàë

àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé áîëîí áýëýí èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í 166,5 ñàÿ

àì. äîëëàð áóþó íèéò èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé 11,4%-èéã ýçýëæ áàéâ.

23 ÓÃÅÃ - Ãàäààä õóäàëäààíû ãààëèéí ñòàòèñòèê ìýäýý 2002-2007 9 ñàð

46


Õàâñðàëò 3. Èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëò øàëãàëòûí çàðèì ä¿í

Ìîíãîë óëñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä æèëä äóíäæààð 500 ãàðóé ìÿíãàí òîíí õ¿íñíèé

á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîëñîí áà ÓÌÕÃ-ûí õèë ã¿íèé õÿíàëòàíä òýäãýýðèéí 40 ãàðóé

õóâü íü õàìðàãäñàí áà ¿¿íèé 7,8 õóâü íü “øààðäëàãà õàíãàõã¿é” ãýñýí ä¿ãíýëò

ãàð÷ýý. Ìàíàé óëñàä îëîí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé 23 õèëèéí áîîìò,

Óëààíáààòàð õîòûí ã¿íèé õÿíàëòûí 14 îáüåêòîîð èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í

íýâòýð÷ áàéãàà áºãººä ÓÌÕÃ-ûí ÕÃÕÀ-íû 150 ãàðóé áàéöààã÷ õÿíàëò òàâüäàã.

2003-2005 îíä ìàëûí ãàðàëòàé 640, óðãàìëûí ãàðàëòàé 2912 á¿òýýãäýõ¿¿íä

èìïîðòûí ìýäýãäýë îëãîñîí áºãººä 2005 îíä ãýõýä óëñûí õýìæýýíä ÓÌÕÃ, ÕÌÕÀ-

íä íèéò 16500 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèéã õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòàíä õàìðóóëæýý

2006 îíä Óëààíáààòàð õîòûí õ¿íñ áîðëóóëàã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ÕÕÀÀß,

ÝÌß, ÍÝÌÕ-òýé õàìòàðñàí õèéñýí (íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 55,6% ýõ îðíû, 44,4%

èìïîðòûí ãàðàëòàé áàéâ) õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð íýëýýä

àíõààðàë òàòñàí ñºðºã ¿ð ä¿íã¿¿ä ãàð÷ýý24.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàäãàëàëò, áîðëóóëàëò, òýýâýðëýëò, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã

àâ÷ ¿çâýë äàðààõè áàéäàëòàé áàéâ.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä ãàðñàí çºð÷èëÕóâü

õýìæýýÀãóóëàõã¿é õóäàëäààíû íýãæ áàéãóóëëàãà 44,5%

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ò¿ðãýí áîõèðäîõ ýðñäýëò îð÷èíòîé 29,1%Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîðèóëàëòûí áóñ òýýâðèéí õýðýãñëýýð çººâºðëºäºã 71,1%Õàäãàëàëòûí õóãàöàà òàâèãäààã¿é 69,7%Íÿíãèéí áîõèðäîëòîé 17,4%Õèìèéí øèíæèëãýýíèé øààðäëàãà õàíãàõã¿é 20,5ÁÍÕÀÓ-ä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íä èëýðñýí çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ èë¿¿ ãàðñàí õàð òóãàëãàòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý

38,6%

24 ÕÕÀÀß, ÍÝÌÕ Õ¿íñíèé áîõèðäëûí ñóäàëãàà 2006

47


Õàâñðàëò 4. Õ¿íñíèé ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷íèé áàéäàë

2006 îíä óëñûí õýìæýýíä 27 òºðëèéí öî÷ìîã õàëäâàðò ºâ÷íèé 36221 òîõèîëäîë

ãàðñàí íü ºìíºõ îíûõîîñ 3389 òîõèîëäëîîð (12.4 ïðîìèëýýð íýìýãäñýí), ºìíºõ

òàâàí æèëèéí äóíäæààñ 3321 òîõèîëäëîîð ºíäºð áàéíà. Öóñàí ñóóëãà, õ¿íñíèé

ãàðàëòàé áàêòåðèéí õîðäëîãî (176 òîõèîëäîë áóþó 10000 õ¿í àìä 0,7), ñàëüìîíåëëîç,

áàëíàä, ñóóëãàëò õàëäâàð, âèðóñò ãåïàòèò À çýðýã ãýäýñíèé õàëäâàð ºâ÷íèé 7782

òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí íü íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 21,5 õóâèéã ýçýëæ áàéíà25.

¯¿íèé äîòîð âèðóñò ãåïàòèò 323, öóñàí ñóóëãà 38, õ¿íñíèé ãàðàëòàé áàêòåðèéí

õîðäëîãî 24, ñàëüìîíåëëîç 13 òîõèîëäëîîð òóñ òóñ íýìýãäæýý.

Õ¿íñíèé ãàðàëòàé áàêòåðèéí õîðäëîãî èëýðñýí áàéäàë

25 ÝÌß, ÝÌÕ¯Ò-ýýñ ãàðãàñàí “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò 2006” òîâõèìîë

101

4 4 6

61

Îðõîí

Õºâñãºë

Äóíäãîâü

ªìíºãîâü

Óëààíáààòàð

48


Õàâñðàëò 5. 6 ñàðòàéãààñ 5 íàñ õ¿ðòýëõè õ¿¿õäèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë26

(2004 îíû áàéäëààð)

Õàâñðàëò 6. 15-49 íàñíû æèðýìñýí áóñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë

26 ÍÝÌÕ-ãèéí “Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë” ñóäàëãààíààñ àâàâ.

0.60% 19.60%

6.70%

73%

Õîîë òýæýýëèéí õóðö äóòàë áóþó òóðàíõàé

Õîîë òýæýýëèéí àðõàã äóòàë áóþó ºñºëòèéí õîöðîëòòîé

Íàñàíäàà òîõèðîõã¿é áàãà æèíòýé áóþó òóðààëòàé

Õýâèéí

61.20%

4.2%

34.6%

Òóðààëûí ò¿âøèí Èë¿¿äýë æèí Õýâèéí æèí

2004 îíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí æèíãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã 1999 îíòîé õàðüöóóëàõàä òóðààë

2 äàõèí áóóðñàí áîë èë¿¿äýë æèí 1,8 äàõèí èõýññýí ä¿íòýé ãàðñàí. Òºðºõ íàñíû

ýìýãòýé÷¿¿äýä ÷óõàë àìèí äýì¿¿ä (À, Ä), òºìºð, ôîëèéí õ¿÷ëèéí äóòàãäàë ºíäºð

áàéãàà íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý. .

49


Õàâñðàëò 7. 15-49 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàõè öóñ áàãàäàëò, Ä âèòàìèíû äóòëûí õóâü õýìæýý

Õàâñðàëò 8. Õ¿í àìûí ºâ÷ëºëèéí òýðã¿¿ëýõ òàâàí øàëòãààí (2001-2006)27

2001 2002 2003 2004 2005 2006

1200

1000

800

600

400

200

0

781.66

850.62

962.16

859.48829.01

757.62

544.62605.84

649.42 684.73 670.25 694.58

595.86635.22

713.94741.11 742.77 729.63

391.37 448.52 479.39 504.38 511.21 501.84

285.68 310.59335.98

369.69 380.65 365.56

Àìüñãàëûí òîãòîëöîîíû ºâ÷èí

Õîîë øèíãýýõ ýðõòíèé ºâ÷èí

Øýýñ áýëãýñèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷èí


Áýðòýë õîðäëîãî áà áóñàä ãàäíû øàëòãààíò ¿ð äàãàâàð

27 ÝÌÕ¯Ò-èéí 2006 îíû òàéëàíãààñ àâàâ.

41.1%Ä âèòàìèíû äóòàãäàë

14.0%Öóñ áàãàäàëò

0% 20% 40% 60%

50


Õàâñðàëò 9. Íàñ áàðàëòûí çîíõèëîõ øàëòãààí õ¿éñýýð (2006 îí)28


10%

8%

21%

43%

14%4%


Õàâäàð




Áóñàä

Ýìýãòýé

9%

25%17%

34%11%

4%

Áóñàä




Õàâäàð


Ýðýãòýé

1995 îíîîñ õîéø õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí øàëòãààíä öóñíû ýðãýëòèéí òîãòîëöîîíû

ºâ÷èí, õàâäàð, îñîë ãýìòëèéí øàëòãààíò íàñ áàðàëò òîãòìîë ýõíèé áàéðóóäûã ýçýëæ

æèë èðýõ òóòàì ýäãýýð ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðñàí õ¿íèé òîî íýìýãäñýýð áàéíà.

2006 îíä õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí øàëòãààíû 38.4 õóâèéã öóñíû ýðãýëòèéí

òîãòîëöîîíû ºâ÷èí, 18.5 õóâèéã õàâäàð, 18.4 õóâèéã îñîë ãýìòýë, õîðäëîãî áà

ãàäíû øàëãààíû ºâ÷ëºë ýçýëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë æèëä äóíäæààð 5500-6000

õ¿í áóþó ãóðâàí õ¿íèé íýã öóñíû ýðãýëòèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷èí, 2800-3000 õ¿í

áóþó òàâàí õ¿íèé íýã íü õàâäàð, îñîë ãýìòýë, õîðäëîãî áà ãàäíû øàëòãààíû

óëìààñ òóñ òóñ íàñ áàðæ áàéíà.

51


Øýýñ áýëãèéí çàìûí

0% 10% 20% 30% 40% 50%

3.10%

7.90%

12.95%

19.03%

46.30%

Óëààí õîîëîé

Óóøèã

Õîäîîä

Ýëýã

Õàâñðàëò 10. Õîðò õàâäðûí íàñ áàðàëòûí áàéäàë29

Õîðò õàâäðûí ºâ÷ëºë íü ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí òóðø õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí 2 äàõ

òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí õýâýýð áàéíà.

2006 îíû áàéäëààð õàâäàðûí íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí 10 000 ýðýãòýé õ¿í àìä 12.49,

10000 ýìýãòýé õ¿í àìä 9.64 íîãäîæ áàéíà.

Ýðýãòýé÷¿¿äèéí õàâäðûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí, õóâèàð, 2006 îí


Óóøèã

0% 10% 20% 30% 40% 50%

6.00%

7.70%

8.90%

13.90%

41.50%

Óìàéí õ¿ç¿¿

Óëààí õîîëîé

Õîäîîä

Ýëýã

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàâäðûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí, õóâèàð, 2006 îí

52


7. ÍÎÌÇ¯É

Ìîíãîë Óëñûí áîëîí îëîí óëñûí õóóëü ýðõç¿éí áàðèìòóóä

1. Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë

2. Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü (1999 îí, øèíý÷èëñýí)

3. Àðèóí öýâðèéí òóõàé õóóëü (1998 îí)

4. Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé õóóëü (1994 îí)

5. Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëü (2003 îí)

6. Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé õóóëü (2002 îí)

7. Ãààëèéí òóõàé õóóëü (1996 îí)

8. Ãààëèéí òàðèôèéí òóõàé õóóëü (1996 îí)

9. Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé õóóëü (2007 îí)

10. Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (2003 îí)

11. “Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàë, õîîë òýæýýë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð (2001 îí)

12. Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü (2000 îí)

13. Áèîàþóëã¿é áàéäëûí òóõàé Êàðòàãåíû ïðîòîêîë 2002 îí

14. Ìîíãîëûí ãààëèéí õºãæëèéí êîíöåïö.

15. Óðãàìàë õàìãààëàõ îëîí óëñûí êîíâåíö

16. Bioterrorism act of US. 2002

17. Food law of EU. European Commission 2002.

53


Íîì çîõèîë

18. John M. Antle. Choice and Efficiency in Food Safety Policy, ISBN-10: 0844739022

19. Csaba Csaki ets. Food and Agricultural Policy in Russia, The World Bank technical

paper #523. 2002 ISBN-0-82135177-x

20. Donald J. MacKenzie and Morven A. McLean. Agriculture and the WTO, The World

Bank, Fact book 2004. A Primer for Policymakers,

21. Rachel Slater, Simon Maxwell. Food Policy Old and New, ISBN-10: 1405126027

22. Robert L. Paarlberg. The Politics of Precaution: Genetically Modified Crops in Develop-

ing Countries (International Food Policy Research Institute), ISBN-13: 978-08018682

23. Philip G. Pardey. The Future of Food: Biotechnology Markets and Policies in an Inter-

national Setting (International Food Policy Research, ISBN-13: 978-0896297098

24. World Bank Technical Paper #469. Food Safety Issues in Developing Countries. ISBN:

0-8213-4770-5

25. Ãîìáî Ã. Ìîíãîë÷óóäûí õîîë õ¿íñíèé óëàìæëàë, øèíý÷ëýë 2005. 243-324

õóóäàñ

26. Äàìäèíñ¿ðýí Ë. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóëãàìäñàí çîðèëòóóä.

èëòãýë 2002 îí.

27. Áóóäàéõ¿¿ Ä. “Îð÷èí ¿åèéí áèîòåõíîëîãèéí õýðýãëýýíä ¿éë÷èëæ áîëîõ õóóëü

ç¿éí òîéì áà ¿íýëãýýã õàìðóóëñàí áèîòåõíîëîãèéí õýðýãëýý, áèîòåõíîëîãèéí

íàéäâàðòàé õýðýãëýýíèé çîõèöóóëàëòûí ñóäàëãàà” 2002 îí.

28. Äàøíÿì Á., Áàòàà Í. “ªºð÷ëºãäñºí àìüä áèå ìàõáîäü (ªÀÁ)áà àðèëæààíû

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áàéãàëü, íèéãýìä ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý, íºëººëëèéí

ñóäàëãàà”, 2003 îí.

29. “Í¯Á-ûí ÕÕÀÀÁ, ÄÝÌÁ-ûí õàìòàðñàí õ¿íñíèé õóóëü ýðõç¿éí êîìèññ áà õàìòûí

àæèëëàãàà” ñåìèíàðûí ìàòåðèàëóóä.

30. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð. Îíîë ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë. Ìàòåðèàëóóä.

2007 îí.

31. Öýöãýý Õ. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã òºðèéí ãààëèéí áîäëîãîîð õàìãààëàõ íü.

ªäðèéí ñîíèí. 2007.06.04. -2581. 129

32. ÝÌß, ÝÌÕ¯Ò. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä. 2003-2006.

33. ÕÕÀÀß, ÝÌß. Õ¿íñíèé áîõèðäëûí ò¿âøèíèé ñóäàëãàà. 2006

34. ÝÌß, UNICEF. Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë

35. ÑÒÃ. Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë 2002-2006.

36. ÓÃÅÃ. Ãàäààä Õóäàëäààíû Ãààëèéí Ñòàòèñòèê Ìýäýýëýë. 2002-2007 îí 9 ñàð

54


Âåá ìàòåðèàë

37. http://www.ipbo.ugent.be/ Institute of Plant Biotechnology for Developing Countries

38. http://www.codexalimentarius.net/web/index_en.jsp FAO/WHO Food Standards

principles for Risk Analysis and Guidelines for Safety Assessment of Foods derived

from Modern Biotechnology

39. http://www.food.gov.uk/foodindustry/regulation/ria/ria2004/gmria Food Stan-

dards Agency UK

40. http://www.fao.org/biotech/index.asp?lang=en Food and Agriculture

41. http://www.ifpri.org/ International Food Policy Research Institute

42. http://www.fao.org/biotech/index.asp?lang=en Food and Agriculture Organization

of the UN

http://www.fao.org/countryprofiles/lifdc.asp?lang=en (LIFDC list)

43. http://www.fda.gov/

http://www.fda.gov/ora/import/default.htm

http://www.fda.gov/ora/inspect_ref/default.htm

http://www.fda.gov/ora/compliance_ref/default.htm

http://www.fda.gov/oc/bioterrorism/bioact.html

http://www.fda.gov/oc/initiatives/advance/food.html Food Protection Plan

44. http://www.cfsan.fda.gov/list.html, http://www.fda.gov/ US Food and Drug Ad-

ministration, Center for Food Safety and Applied Nutrition

45. http://www.fda.gov/oc/bioterrorism/PL107-188.html#title3 Chapter III Protecting

Safety and Security of Food and Drug Supply

46. http://www.fsis.usda.gov/Regulations_&_Policies/index.asp Food Safety and In-

spection Service Products for Personal Consumption

47. http://www.iso.org/iso/standards_development.htm International Organization for

Standardization

48. http://ifia-federation.org/ International Federation of Inspection Agency

49. http://www.inspection.gc.ca/english/toce.shtml Canadian Food Inspection Agency

50. http://www.who.int/foodsafety/en/ World Health Organization. Food safety is-

sues

51. http://ec.europa.eu/food/food/foodlaw/principles/index_en.htm, Food Law of EU

52. http://www.efsa.europa.eu/EFSA/efsa_locale-1178620753812_home.htm European

Food Safety Authority (EFSA) The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF)

Health & Medicine

Хүнсний чанарын баталгаа