658

hoạt động thể lực trong phòng và trị bệnh

Embed Size (px)

Citation preview

  1. 1. Hot ng th lc trong phng v iu tr bnh
  2. 2. Nh xut bn Y hc H Ni, nm 2012 Hot ng th lc trong phng v iu tr bnh
  3. 3. 5 Hotngthlctrongphngviutrbnh IU PHI DCH V BIN SON PGS. TS. Nguyn c Hinh Trng i hc Y H Ni TS. Trn Th Thanh Hng Trng i hc Y H Ni CC CHUYN GIA HIU NH ThS. Trn Quc Bo Cc Y t d phng, B Y t1. PGS. TS. ng Th Ngc Dung Trng i hc Y H Ni2. TS. Nguyn Quang Dng Vin dinh dng quc gia3. ThS. Nguyn Thu Hoi Trng i hc Y H Ni4. PGS. TS. Nguyn c Hinh - Trng i hc Y H Ni5. TS. Nguyn Th Thanh Hng Trng i hc Y H Ni6. TS. Trn Th Thanh Hng Trng i hc Y H Ni7. PGS.TS. Phan Trng Ln Cc Y t d phng, B Y t8. ThS. Nguyn Vn Ph Bnh vin Th thao Vit Nam9. ThS. H Th Kim Thanh Trng i hc Y H Ni10. PGS.TS. Nguyn Vn Tng Trng i hc Y H Ni11. TS. Nguyn Vn Tun Trng i hc Y H Ni12.
  4. 4. 6 Hotngthlctrongphngviutrbnh CC DCH GI BS. Phm Th Hng Dng1. BS. o Vit Hng2. Th.s. BS. Nguyn Thu Hoi3. ThS. H Phm Thc Lan4. BS. u Ly Na5. BS. Li Quc Thi6. BS. H Huy Thin Thanh7. BS. Trnh Xun Thng8. BS. m Thy Trang9. v cc thnh vin nhm FSH TH K BIN SON BS. Nguyn Thu Hoi Trng i hc Y H Ni Hiu nh ngn ng: Cng ty Quc t D&N
  5. 5. 7 Hotngthlctrongphngviutrbnh CC TC GI GS.TS.BS. Jan Henriksson, Khoa Sinh l v Dc l, Vin Karolinska, Stock-1. holm, Thy in. PGS.TS.BS. Carl Johan Sundberg, Khoa Sinh l v Dc l, Vin Karolin-2. ska, Stockholm, Thy in. GS.TS.BS. Eva Jansson, B mn Y hc thc nghim, Khoa Sinh l lm3. sng, Vin Karolinska, Bnh vin i hc Karolinska, Stockholm, Thy in. GS.TS. Sigmund A Anderssen, Trng i hc Khoa hc Th thao Na Uy,4. Oslo, Na Uy. TS.ThS. Y t cng cng Matti E. Leijon, Trung tm nghin cu chm soc5. sc khoe ban u, ai hoc Lund/ Khu vc Skne, Malm, Thuy in. TS. Chuyn gia y t cng cng Lena Kallings, Khoa Y t cng cng va6. Khoa hoc iu dng, ai hoc Uppsala, Uppsala, Vin Y t Cng cng Quc gia Thuy in, tersund, Thuy in. TS. Johan Faskunger, Trung tm Y hoc Gia inh va Cng ng, Vin7. Karolinska, Hi ng Stockholm, Stockholm, Thuy in. Chuyn gia t vn, Chuyn gia vt ly tri liu, Chuyn gia Y t cng cng8. Geir Lrum, thanh ph Norland, Bod, Na Uy. PGS. TS. BS. Mats Brjesson, Khoa Y hc, Bnh vin ai hoc Sahlgrenska,9. Gothenburg, Thuy in. PGS.TS. Chuyn gia vt ly tri liu Agneta Sthle, B mn Sinh hoc Thn10. kinh, khoa hoc iu dng va Xa hi, Khoa Vt ly tri liu, Vin Karolinska, Stockholm, Thuy in. TS. Chuyn gia tm ly hoc Anita Wester, y ban Gio dc Quc gia,11. Stockholm, Thuy in. ThS. Lina Wahlgren, Trng Khoa hoc Th thao va Sc khoe Thuy in,12. Stockholm, Khoa Khoa hoc Sc khoe, ai hoc rebro, rebro, Thuy in.
  6. 6. 8 Hotngthlctrongphngviutrbnh GS.TS. Ingemar Wedman, Trng Khoa hoc Th thao va Sc khoe Thuy13. in, Stockholm, ai hoc Vxj, Vxj va ai hoc Gvle, Gvle, Thuy in. Chuyn gia tm ly hoc Barbro Holm Ivarsson, Stockholm, Thuy in.14. Chuyn gia tm ly hoc Peter Prescott, Bergen, Na Uy.15. PGS.TS. Chuyn gia vt l tr liu Maria Hagstrmer, B mn Sinh hc16. Thn kinh, Khoa hc iu dng v X hi, Khoa Vt l tr liu, Vin Karolinska, Stockholm, Thy in. GS.TS. Peter Hassmn, Khoa Tm thn, i hc Ume, Ume, Thy17. in. PGS.TS. Monica Klungland Torstveit, Khoa Th thao v Sc khe, i hc18. Agder, Kristiansand, Na Uy. GS.TS. Chuyn gia tr liu Kari B, Khoa Y hc Th thao, Trng Khoa hc19. th thao Na Uy, Oslo, Na Uy. GS.TS.BS. Ulrik Wislff, Khoa Tim mch v Chn on hnh nh, i hc20. Khoa hc v Cng ngh Na Uy, Trondheim, Na Uy. ThS. Dorthe Stensvold, Khoa Tim mch v Chn on hnh nh, i hc21. Khoa hc v Cng ngh Na Uy, Trondheim, Na Uy. GS.TS.BS. Gran Friman, Khoa Truyn nhim, Bnh vin i hc Upp-22. sala, Uppsala, Thy in. BS. Lars Wessln, Khoa Truyn nhim, Bnh vin Gvle, Gvle, Thy23. in. BS. Ola Rnsen, Trng on Y t i tuyn Olympic Na Uy, Olympiatop-24. pen, Oslo, Na Uy. GS.TS.BS. Eva Nylander, n v Y khoa Tim mch, Bnh vin i hc25. Linkping, Linkping, Thy in. TS.BS. Erik Ekker Solberg, Bnh vin Diakonhemmet, Oslo, Na Uy.26. TS.BS. Ulrika Berg, B mn Sc khe Ph n v Tr em, Khoa Ni tit Nhi27. khoa, Vin Karolinska v Bnh vin Nhi Astrid Lindgren, Stockholm, Thy in.
  7. 7. 9 Hotngthlctrongphngviutrbnh TS.BS. Ann Josefsson, Khoa Sn, Bnh vin i hc Linkping, Linkping,28. Thy in. GS.TS.BS. Mats Hammar, B mn Sn ph khoa v sc khe Ph n,29. Khoa Khoa hc sc khe, i hc Linkping, Linkping, Thy in. GS.TS BS. Jan Lexell, Khoa Phc hi chc nng, Bnh vin i hc Lund,30. B mn Phc hi chc nng, Khoa Khoa hc lm sng, i hc Lund, Lund, Thy in. GS.TS. Chuyn gia vt l tr liu Kerstin Frndin, B mn Vt l tr liu,31. Khoa sinh hc thn kinh khoa hc iu dng v x hi, Vin Karolin- ska, Stockholm, Thy in. TS. Chuyn gia vt l tr liu Jorunn L Helbostad, B mn Khoa hc thn32. kinh, Khoa Y hc, i hc Khoa hc v cng ngh Na Uy (NTNU), Trond- heim, Na Uy. GS.TS.BS. Egil W. Martinsen, Bnh vin i hc Aker, Oslo, i hc Oslo,33. Na Uy. BS. Jill Taube, Trung tm y t Gia nh v Cng ng, Vin Karolinska,34. Stockholm, Thuy in. PGS.TS. Chuyn gia vt l tr liu, Margareta Emtner, i hc Uppsala v35. Bnh vin i hc Uppsala, Uppsala, Thy in. GS.TS.BS. Tommy Hansson, Khoa Chnh hnh, Bnh vin i hc Sahlg-36. renska, Gothenburg, Thy in. TS. BS. Inger Thune, Bnh vin i hc Oslo, Ullevl, Na Uy.37. TS. Chuyn gia vt l tr liu sa Cider, Khoa Vt l tr liu, Bnh vin i38. hc Sahlgrenska, Gothenburg, Thy in. PGS.TS.BS. Bengt Kjellman, Stockholm, Thu in.39. GS.TS.BS. Egil W. Martinsen, Bnh vin i hc Aker, i hc Oslo, Oslo,40. Na Uy. TS.BS. Eva Andersson, Trng Khoa hc Th thao v Sc kho Thu in,41. Stockholm, Thu in .
  8. 8. 10 Hotngthlctrongphngviutrbnh GS.TS.BS ClaesGran stenson, Khoa Ni tit, Chuyn ha v i tho42. ng, Bnh vin i hc Karolinska v Vin Karolinska, Stockholm, Thy in. GS.TS.BS Kre Birkeland, Khoa Ni tit, Bnh vin i hc Aker v Trng43. Y, i hc Oslo, Oslo, Na Uy. PGS.TS. Chuyn gia vt l tr liu Raija TyniLenn, Khoa Vt l tr liu,44. Bnh vin i hc Karolinska, Stockholm, Thy in. PGS.TS.BS. Maria Schaufelberger, Bnh vin i hc Sahlgrenska, Goth-45. enburg, Thy in. GS.TS.BS. Lennart Bergfeldt, Hc vin Sahlgrenska, i hc Gothenburg46. v Bnh vin i hc Sahlgrenska, Gothenburg, Thy in. GS.TS.BS. Anders Englund, Trung tm Ri lon nhp tim v Vin Karolin-47. ska, Bnh vin South, Stockholm, Thy in. GS.TS.BS. Knut Gjesdal, Khoa Tim mch, Bnh vin i hc Ullevl,48. Oslo, Na Uy. GS.TS.BS. Sverre Kjeldsen, Khoa Tim Mch, Bnh vin i hc Oslo, Ul-49. levl, Na Uy. PGS.TS.BS. Bjrn Dahlf, Khoa Y, Bnh vin i hc Sahlgrenska stra,50. Gothenburg, Thy in. ThS. Y t chnh Lena Bjrck, Labo Nghin cu, Bnh vin i hc Sahlg-51. renska, Gothenburg, Thy in. GS.TS.BS. Dag S Thelle, i hc Oslo, IMB, Khoa Thng k Sinh hc, Oslo,52. Na Uy. GS.TS.BS. MaiLis Hellnius, Khoa Y hc, Vin Karolinska v Bnh vin53. i hc Karolinska, Stockholm, Thy in. GS.TS.BS. Stephan Rssner, Khoa Bo Ph, Bnh vin i hc Karolinska,54. Stockholm, Thy in. GS.TS. Chuyn gia vt l tr liu Ewa Roos, Vin Khoa hc th thao v c55. kh sinh hc, i hc Min nam an Mch, Odense, an Mch.
  9. 9. 11 Hotngthlctrongphngviutrbnh TS. Chuyn gia vt l tr liu Eva Ljunggren Ribom, Vin Khoa hc Phu56. thut, Khoa Chnh hnh, i hc Uppsala, Uppsala, Thy in. GS.TS.BS. Karin PiehlAulin, B mn Khoa hc Sc khe, i hc rebro,57. rebro, Bnh vin i hc Danderyd, Stockholm, Thy in. Chuyn gia vt l tr liu Kaisa Mannerkorpi, Khoa Vt l tr liu, Bnh vin58. i hc Sahlgrenska, Gothenburg, Thy in. GS.TS.BS. Stein Knardahl, Vin Quc gia v i sng ngh nghip v tm59. l, i hc Oslo, Oslo, Na Uy. GS.TS.BS. Jon Karlsson, Khoa Chnh hnh, Bnh vin i hc Sahlgren-60. ska/Mlndal, Gothenburg, Thy in. GS.TS.BS. Clas Mannheimer, Trung tm au, Khoa Y, Bnh vin i hc61. Sahlgrenska /stra, Gothenburg, Sweden. GS.TS.BS. David Bergqvist, Khoa Phu thut, Bnh Vin i hc Uppsala,62. Uppsala, Thy in. GS.TS. Chuyn gia vt l tr liu Christina H. Opava, Khoa Sinh hc thn63. kinh, Khoa hc iu dng v x hi, Phn mn Vt l tr liu, Vin Karo- linska, Khoa Thp khp, Bnh vin i hc Karolinska, Stockholm, Thy in. PGS.TS.BS. Ralph Nisell, Khoa Thp khp, Bnh vin i hc Karolinska,64. Stockholm, Thy in. TS.BS. Nils Hjeltnes, Khoa phc hi chc nng sau chn thng ty sng,65. Bnh vin Sunnaas, Nesoddtangen, Na Uy. PGS.TS. Ingibjrg H. Jonsdottir, Vin Y hc stress Gothenburg, Thy66. in. GS.TS.BS. Holger Ursin, Gio s danh d, i hc Bergen, Bergen, Na67. Uy. Gio s danh d, TS. BS. Gunnar Grimby, Khoa khoa hc thn kinh lm68. sng v phc hi chc nng, Vin khoa hc thn kinh v sinh l, Hc vin Sahlgrenska, i hc Gothenburg, Gothenburg, Thy in.
  10. 10. 12 Hotngthlctrongphngviutrbnh TS., Chuyn gia vt l tr liu Carin Willn, Khoa Vt l tr liu v liu php69. ngh nghip, Vin khoa hc thn kinh v sinh l, Hc vin Sahlgrenska, i hc Gothenburg, Gothenburg, Thy in. TS., Chuyn gia vt l tr liu Margareta Engardt, Stockholm, Thy in.70. GS.TS.BS. Katharina Stibrant Sunnerhagen, Hc vin Sahlgrenska, i71. hc Gothenburg, Gothenburg, Thy in, Bnh vin Phc hi chc nng Sunnaas, Khoa Y, i hc Oslo, Oslo, Na Uy.
  11. 11. 13 Hotngthlctrongphngviutrbnh LI NI U X hi hin i gn lin vi vic thay i cc thi quen sng nh t hot ng th lc, n ung khng hp l. Cc thi quen ny l mt trong cc yu t lm thay i c cu v gnh nng bnh tt. Rt nhiu nghin cu trn th gii khng nh hiu qu hot ng th lc trong vic phng v iu tr mt s bnh, tnh trng bnh. Ti Vit Nam, ngay t xa xa, ng cha ta khuyn rn con chu cn ch luyn tp c c c th khe mnh. Tuy nhin, vic tp luyn trong thi gian bao lu? Tp cc ng tc g? Cng luyn tp ra sao li cha c cp ti mt cch chi tit. Cho ti nay, ti Thy in v mt s quc gia trn th gii, hot ng th lc c coi nh mt phng thuc v cng c k n nh cc thuc cha bnh khc. c s gip ca cc chuyn gia Thy in, chng ti trn trng gii thiu ti c gi cun Hot ng th lc trong phng v iu tr bnh, c dch t bn ting Anh. Cun sch ny l s tng hp cc bng chng t cc nghin cu v tc dng ca hot ng th lc cng nh cc ch k n hot ng th lc i vi tng bnh c th. Hy vng rng cc ni dung ca cun sch ny s gip cho cc bc s, nhn vin y t trong vic t vn chuyn su v hot ng th lc vi tng bnh nhn c th. Ln xut bn u tin s khng trnh khi cc sai st. Chng ti mong s nhn c kin gp ca cc c gi c th iu chnh kp thi cho cc ln xut bn tip theo. Trn trong cm n. iu phi dch v bin son PGS.TS. Nguyn c Hinh
  12. 12. 15 Hotngthlctrongphngviutrbnh LI GII THIU Hot ng th lc c th coi l mt bin php hu hiu nng cao sc khe v phng chng bnh tt. Mt x hi tng cng hot ng th lc s c tc dng gim thiu gnh nng bnh tt. Cho ti nay, rt nhiu nghin cu chng minh c tc dng ca hot ng th lc trn mt s bnh v tnh trng bnh nh i tho ng, tng huyt p, bnh tim mch, bo ph, ung th i trng, long xng v trm cm. Cun sch ny l bn dch ln u tin sang ting Vit t phin bn ting Anh uc xut bn nm 2010 da trn bn gc Physical Activity in the Prevention and Treatment of disease (FYSS) bng ting Thy in vo nm 2008. Hin nay, cun sch ny c coi nh cm nang v k n hot ng th lc, c s dng rng ri ti h thng y t Thy in cng nh ti nhiu quc gia trn th gii. Mc ch ca cun sch ny nhm nng cao kin thc v gi tr ca vic thc y hot ng th lc cho bnh nhn ni ring v cho cng ng ni chung. i tng ca cun sch ny rt a dng, bao gm t cc dch v y t ti cc t chc phi chnh ph, cc ban ngnh hay cng ng. Mc d vi mc ch nn tng l nng cao nhn thc nhng ni dung rt d tip cn, d thc hnh cho tt c nhng ai hot ng trong lnh vc nhm nng cao hot ng th lc. Ngoi ra, cun sch ny cng c cn nhc nh l nn tng ca sch gio khoa cho cc chng trnh o to khc nhau. S ra i ca cun sch ny bng ting Thy in v ting Anh l kt qu ca d n c iu phi bi Hi ngh nghip v Hot ng th lc (vit tt l YFA), mt hi ngh nghip c lp, phn hi ca Hi y hc th thao Thy in thuc Tng hi Y hc Thy in. y l mt hi gm rt nhiu chuyn gia n t cc chuyn ngnh khc nhau. YFA c mi hp tc cht ch vi Vin Y t cng cng Thy in. Cng t cun sch ny, YFA cng xut bn nhng n phm ngn gn hn c s dng cho tng nhm i tng c th.
  13. 13. 16 Hotngthlctrongphngviutrbnh Cun sch ny uc dch v in vi s gip v h tr rt ln t ban lnh o ca YFA. Chng ti xin gi li cm n chn thnh nht ti cc thnh vin ca ban bin tp GS. Mats Brjesson, GS. MaiLis Hellenius, GS. Eva Jansson, GS. Jon Karlsson, BS.Matti Leijon, PGS. Agneta Sthle, BS. Jill Taube. Ti cng xin gi li cm n ti ng Peter Lamming vi s h tr cc th tc hnh chnh cho vic ra i cun sch ny. Cui cng, cho ti gi li bit n ti Hi Y hc th thao Thy in cng vi AnnKristin Andersson tip tc h tr cho cng vic ny. Chng ti cng mong rng FYSS s gip vic tng cng th lc cho bnh nhn v ngi dn, qua gp phn nng cao sc khe ca cng ng. Cun sch dch ny l mt ni dung chnh ca d n Hot ng th lc trong phng v iu tr bnh khng ly nhim: t bng chng ti chnh sch, d n hp tc i tc gia Thy in v Vit Nam vi ngun kinh ph h tr t t chc h tr pht trin quc t SIDA (Thy in). Ngoi ra, d n cn bao gm cc hot ng o to cho cc ging vin, cc bc s Vit Nam ti Thy in, ti Vit Nam v cc hot ng truyn thng nhm nng cao nhn thc v thc y hot ng th lc cho cng ng. D n ny c iu phi bi TS. Trn Th Thanh HngTrng i hc Y H Ni v ti. Ti cng cc ng nghip Thy in mun gi li cm n chn thnh ti TS. Hng v cc ng nghip ang cng tc ti H Ni v Ph Th. Cui cng, ti cng xin gi li bit n ti Th.s. Helena Wallin h tr gn nh tt c cc hot ng ca d n v Gabriella Beckvid Henriksson trong vic h tr nhng giai on cui ca d n. Thay mt ban bin tp PGS.TS. Carl Johan Sundberg Vin Karolinska, Thy in Ch tch YFA
  14. 14. 17 Hotngthlctrongphngviutrbnh CC THUT NG, CC CH VIT TT - RM: mc lp ti a. 1RM tng ng vi trng lng ti a c th c nng ln bng mt ln thc hin ng tc. - VO2 ti a: Kh nng tiu th oxy ti a - MET: n v chuyn ha tng ng - HR ti a: tn s tim ti a - Borg RPE: Thang im Borg v kh nng nhn thc tnh trng gng sc, im s t 6 n 20
  15. 15. 18 Hotngthlctrongphngviutrbnh
  16. 16. 19 Hotngthlctrongphngviutrbnh Mc lc Chng 1 Xu hng bnh tt ti Vit Nam v khuyn co v hot ng th lc ......................................39 Trn Th Thanh Hng, Trn Quc Bo, Phan Trng Ln 1. M hnh bnh tt.....................................................................................39 2. Bnh khng ly nhim v cc yu t nguy c lin quan ti li sng.....................................................................................................41 3. Khuyn co v hot ng th lc Vit Nam......................................42 Chng 2 Hiu qu chung ca hot ng th lc...................................44 Jan Henriksson, Carl Johan Sundberg 1. M u.....................................................................................................44 2. Cc yu t quyt nh s p ng i vi luyn tp th lc...............45 3. Tc dng ca gng sc nht thi v tp luyn u n.................... 47 4. o liu lng tp v hiu qu cc bi tp...........................................48 5. Qu tim....................................................................................................49 6. H c xng............................................................................................50 7. Mu..........................................................................................................54 8. Xng........................................................................................................61 9. Sn xng................................................................................................63 10. M lin kt..............................................................................................64 11. Phi v thng kh phi...........................................................................64 12. Cu trc c th v m m ...................................................................65 13. H thn kinh........................................................................................... 67 14. Da............................................................................................................68 15. ng tiu ha v gan.........................................................................69 16. H thng hormon..................................................................................69
  17. 17. 20 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 3 Khuyn co chung v hot ng th lc................................81 Eva Jansson, Sigmund A Anderssen 1. Thp vn ng..........................................................................................81 2. Cc khuyn co nhm tng cng sc khe......................................83 3. Nhng khuyn co i vi tp aerobic, tp luyn sc mnh v do dai............................................................86 4. Nhng im khc v ging nhau gia cc khuyn co hin nay.....86 Chng 4 Thc y hot ng th lc...................................................93 Matti E. Leijon, Lena Kallings, Johan Faskunger Geir Lrum , Mats Brjesson, Agneta Sthle 1. Hoat ng th lc la gi?..........................................................................93 2. T ly thuyt n thc hanh.....................................................................94 3. Cac yu t to thanh cng.................................................................... 101 4. T vn vi cu trc 5A.......................................................................... 102 5. Nhng ngi c chuyn mn nao co th k n hoat ng th lc?.................................................................................... 103 6. Cac kt lun v t vn gm:................................................................ 106 7. M ta mt m hinh thc hin FaR.....................................................107 8. FaR khu vc Bc u..........................................................................111 Chng 5 Tr nn tch cc hot ng .................................................115 Anita Wester, Lina Wahlgren, Ingemar Wedman 1. M u.................................................................................................... 115 2. Hoat ng th lc theo tui............................................................. 116 3. Suy nghi v thay i li sng................................................................ 116
  18. 18. 21 Hotngthlctrongphngviutrbnh 4. Cac m hinh thay i hanh vi trong linh vc hoat ng th lc........ 117 5. M hinh lin ly thuyt............................................................................. 117 6. Cac giai oan thay i.......................................................................... 118 7. Cac qua trinh thay i............................................................................ 121 8. Cac qua trinh can thip........................................................................ 123 9. Thit lp thoi quen tp luyn thng xuyn....................................... 125 10. Trai nghim va thay i theo thi gian.............................................. 126 11. Tac dung va s thay i theo thi gian.............................................. 126 12. Thay i ng lc.................................................................................127 13. Phu n va nam gii............................................................................. 130 14. Cac hoat ng th lc phai c iu chinh theo iu kin ca nhn............................................................................. 130 Chng 6 Phng vn to ng lc gip k n hot ng th lc........134 Barbro Holm Ivarsson, Peter Prescott 1. Gii thiu................................................................................................. 134 2. Phong vn tao ng lc....................................................................... 135 3. Bt u cuc phong vn.......................................................................137 4. Cu hoi phn gi ra noi v thay i.......................................... 141 5. Sn sang thay i............................................................................ 144 6. Cung cp thng tin............................................................................... 148 7. i mt s khng c vi s tn trong................................................. 149 8. Theo doi.................................................................................................. 151 9. Bng chng............................................................................................ 151 Chng 7 nh gi v kim sot hot ng th lc..............................153 Maria Hagstrmer, Peter Hassmn Tm tt........................................................................................................ 153
  19. 19. 22 Hotngthlctrongphngviutrbnh 1. nh gi hot ng th lc ................................................................. 153 2. nh gi hot ng tnh ti ................................................................ 158 3. nh gi sc bn.................................................................................. 159 4. nh gi sc mnh.............................................................................. 162 5. nh gi cu trc c th ..................................................................... 163 6. Lu khi nh gi hot ng th lc.................................................. 165 7. nh gi v kim sot cng ........................................................167 Chng 8 Cc hnh thc tp luyn.......................................................177 Monica Klungland Torstveit, Kari B 1. Cc hnh thc tp luyn..........................................................................177 2. Aerobic....................................................................................................177 3. Aerobic di nc .................................................................................178 4. Chy di nc......................................................................................178 5. Cc mn th thao vi bng, bng r v qun vt..............................178 6. Th dc mm do .................................................................................178 7. Trt tuyt vit d...................................................................................179 8. p xe.....................................................................................................179 9. Khiu v................................................................................................. 180 10. i b vi gy ....................................................................................... 180 11. Pilates.................................................................................................... 180 12. Kh cng................................................................................................. 181 13. Cho thuyn/bi xung....................................................................... 181 14. Chy....................................................................................................... 181 15. My tp nng bc chn /crosstraining......................................... 181 16. Luyn tp tng c lc theo nhm....................................................... 182 17. Bi li..................................................................................................... 182 18. Yoga...................................................................................................... 182 19. i b ..................................................................................................... 182
  20. 20. 23 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 9 Luyn tp c lc v sc khe..............................................184 Eva Jansson, Ulrik Wislff, Dorthe Stensvold Tm tt........................................................................................................ 184 1. Khuyn co............................................................................................. 184 2. Liu cc bi tp c lc c tt cho sc khe?...................................... 186 3. Bi tp tng c lc c gy nguy him khng?................................... 190 Chng 10 Bnh truyn nhim v cc mn th thao..............................198 Gran Friman, Lars Wessln, Ola Rnsen Tm tt........................................................................................................ 198 1. nh ngha, biu hin v nguyn nhn .............................................. 198 2. Triu chng, chn on, iu tr v bin chng ............................... 199 3. Bnh tng bch cu n nhn (nhim EBV).......................................202 4. Vim c tim ...........................................................................................203 5. C ch tc ng ca nhim khun i vi hot ng th lc ........206 6. Hot ng th lc va kch thch va c ch h min dch..............207 7. Nhim khun v hot ng th lc cc nguy c v sc khe.......208 8. Hng dn kim sot v t vn nhim khun vn ng vin...... 210 9. T vn hnh thc hot ng th lc sau khi mc bnh tng bch cu n nhn v cc bnh nhim khun khc khi kh nng hot ng gim ng k. ................................................ 214 10. Lc u tp luyn bao nhiu l thch hp v mt bao lu mt ngi c th quay li tp luyn bnh thng sau khi mc bnh tng bch cu n nhn. ........................................................................ 215 Chng 11 Th thao v t t...............................................................218 Mats Brjesson, Eva Nylander, Erik Ekker Solberg
  21. 21. 24 Hotngthlctrongphngviutrbnh Tm tt........................................................................................................ 218 1. nh ngha.............................................................................................. 218 2. Nguyn nhn......................................................................................... 219 3. T l hin mc/t l mi mc............................................................... 219 4. Chn on.............................................................................................220 5. Sng lc ch ng/c mc ch bnh tim vn ng vin.............220 6. Khuyn ngh ca cng ng Bc u..................................................222 7. Sng lc c gip bo tn tnh mng khng?.....................................223 8. Tm lc khuyn co............................................................................223 Chng 12 Hot ng th lc vi tr em v thanh thiu nin..................226 Ulrika Berg Tm tt........................................................................................................226 1. i cng...............................................................................................226 2. Tr em v thanh thiu nin ngy nay cn tp th dc mc no?..........................................................................................227 3. Tc ng ca hot ng th lc..........................................................230 4. Tc ng trn th hnh (aerobic fitness)..............................................230 5. Tc ng trn c lc............................................................................. 231 6. Tc ng trn chc nng nhn thc................................................... 231 7. Tc ng trn tm trng v sc khe tm thn.................................233 8. Tc ng trn h xng.......................................................................233 9. Tc ng trn bo ph v cc yu t nguy c ca bnh tim mch...................................................................................234 10. Luyn tp th lc gng sc trong giai on pht trin v trng thnh c tc ng bt li no khng?...................................236 11. Tr em v thanh thiu nin ni g?.....................................................236 12. Khuyn ngh.........................................................................................237
  22. 22. 25 Hotngthlctrongphngviutrbnh 13. C th y mnh hot ng th lc tr em v thanh thiu nin bng cch no?......................................................238 14. Tr em/thanh thiu nin v th dc th thao...................................238 15. Cc i tng c bit........................................................................239 16. Cc phng php y mnh hot ng th lc c nh gi cha?..........................................................................242 17. Kt lun.................................................................................................243 Chng 13 Hot ng th lc vi ph n mang thai...............................250 Ann Josefsson, Kari B Tm tt........................................................................................................250 1. Cc thay i sinh l khi mang thai.......................................................250 2. au lng v au vng chu hng...................................................... 251 3. Chng tiu tin khng kim sot......................................................... 251 4. Chng bo ph.......................................................................................252 5. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................252 6. Tin sn git/nhim c thai nghn...................................................252 7. Bnh i tho ng thai k................................................................252 8. Chng bo ph.......................................................................................253 9. au lng v/hoc au vng chu hng............................................253 10. Chng tiu tin khng kim sot.......................................................254 11. T vn v hot ng th lc khi mang thai.......................................254 12. Bi tp aerobic.....................................................................................255 13. Bi tp sc mnh.................................................................................255 14. Bi tp tng linh hot cho khp...................................................256 15. Cc xt nghim chc nng cn thit kim tra sc khe............256 16. Chng ch nh.....................................................................................257 17. Cc nguy c..........................................................................................258
  23. 23. 26 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 14 Hot ng th lc vi ph n mn kinh................................261 Mats Hammar, Kari B Tm tt........................................................................................................ 261 1. nh ngha..............................................................................................262 2. Nguyn nhn v triu chng...............................................................262 3. Chn on cc triu chng ca mn kinh.........................................265 4. iu tr cc triu chng mn kinh........................................................265 5. Nhc im ca liu php thay th estrogen...................................266 6. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................267 7. Tc dng ln cc chc nng khc nhau trong thi k mn kinh......267 8. Ch nh...................................................................................................271 9. Hng dn.............................................................................................272 10. Gi v cc bi tp thch hp............................................................272 11. Cc xt nghim chc nng cn thit kim tra sc khe.............273 12. Tng tc vi liu php dng thuc..................................................273 13. Chng ch nh.....................................................................................273 14. Nguy c.................................................................................................273 Chng 15 Hot ng th lc i vi ngi ln tui...............................281 Jan Lexell, Kerstin Frndin, Jorunn L Helbostad Tm tt........................................................................................................ 281 1. M u...................................................................................................282 2. nh hng ca qu trnh lo ha v tc dng ca hot ng th lc.........................................................282 3. Chc nng tm l v cht lng cuc sng.......................................289
  24. 24. 27 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 16 Hot ng th lc v hi chng ri lon lo u.......................292 Egil W. Martinsen, Jill Taube Tm tt........................................................................................................292 1. nh ngha..............................................................................................292 2. T l mc bnh/t l mc mi.............................................................295 3. Nguyn nhn v yu t nguy c..........................................................295 4. Tin lng..............................................................................................295 5. iu tr....................................................................................................295 6. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................296 7. Ch nh.................................................................................................. 301 Chng 17 Hot ng th lc v hen ph qun......................................306 Margareta Emtner ......................................................................................306 Tm tt........................................................................................................306 1. nh ngha..............................................................................................307 2. Triu chng v chn on...................................................................309 3. Tin lng .............................................................................................309 4. Nguyn tc iu tr: iu tr bng thuc............................................. 310 5. iu tr bng thuc i vi tnh trng tc nghn ng th do tp th dc .......................................................................................... 310 6. Cc ch c bit khi tp luyn.......................................................... 313 Chng 18 Hot ng th lc v cc bnh l mn tnh vng lng...........319 Tommy Hansson Tm tt ....................................................................................................... 319 1. nh ngha.............................................................................................. 319
  25. 25. 28 Hotngthlctrongphngviutrbnh 2. Nguyn nhn ca cc vn v lng mn tnh c trng.............. 321 3. nh hng ca cc bnh mn tnh lng........................................326 4. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................327 5. Ch nh..................................................................................................328 7. K n....................................................................................................329 8. Chng ch nh......................................................................................329 Chng 19 Hot ng th lc v bnh ung th......................................337 Inger Thune Tm tt........................................................................................................337 1. T l mi mc, nguyn nhn v cc yu t nguy c .........................338 2. Cc c ch sinh hc ca hot ng th lc ......................................342 3. o lng hot ng th lc trong bnh l ung th ..........................346 4. Cc yu t d phng s cp ...............................................................346 5. Hot ng th lc vi vai tr iu tr v phc hi chc nng trong bnh l ung th ...............................................................................349 6. Cc hnh thc hot ng th lc, tn sut, cng v thi gian .............................................................................. 351 Chng 20 Hot ng th lc v bnh phi tc nghn mn tnh (COPD).356 Margareta Emtner Tm tt........................................................................................................356 1. nh ngha..............................................................................................357 2. Nguyn nhn v yu t nguy c..........................................................357 3. T l mc bnh/t l mc mi.............................................................358 4. C ch bnh sinh..................................................................................358 5. Triu chng v chn on...................................................................359 6. Tin lng..............................................................................................359
  26. 26. 29 Hotngthlctrongphngviutrbnh 7. Nguyn tc iu tr................................................................................359 8. C ch tc dng....................................................................................363 Chng 21 Hot ng th lc v bnh mch vnh.................................371 Agneta Sthle, sa Cider Tm tt.........................................................................................................371 1. nh ngha..............................................................................................372 2. Triu chng............................................................................................373 3. Nguyn tc iu tr................................................................................374 4. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................375 5. Ch nh.................................................................................................. 381 6. Nguyn tc tp luyn............................................................................382 7. Tng tc vi liu php iu tr bng thuc.......................................384 8. Chng ch nh......................................................................................386 Chng 22 Hot ng th lc v trm cm............................................392 Bengt Kjellman, Egil W. Martinsen, Jill Taube, Eva Andersson Tm tt........................................................................................................392 1. nh ngha..............................................................................................392 2. Tiu chun chn on..........................................................................393 3. Quy trnh chn on.............................................................................394 4. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................395 Chng 23 Hot ng th lc v bnh i tho ng typ 2...................406 ClaesGran stenson, Kre Birkeland, Jan Henriksson Tm tt........................................................................................................406
  27. 27. 30 Hotngthlctrongphngviutrbnh 1. nh ngha..............................................................................................407 2. T l hin mc /t l mi mc..............................................................407 3. Nguyn nhn.........................................................................................407 4. Cc yu t nguy c ...............................................................................408 5. C ch bnh sinh .................................................................................408 6. Triu chng v tin lng.....................................................................408 7. Chn on.............................................................................................409 8. iu tr....................................................................................................409 9. Hiu qu ca hot ng th lc.......................................................... 410 10. Ch nh.................................................................................................. 411 Chng 24 Hot ng th lc v bnh suy tim.......................................419 sa Cider, Raija TyniLenn, Maria Schaufelberger Tm tt........................................................................................................ 419 1. nh ngha..............................................................................................420 2. Nguyn nhn......................................................................................... 421 3. T l mc bnh/t l mi mc ............................................................ 421 4. Bnh sinh............................................................................................... 421 5. Triu chng v chn on...................................................................422 6. Tin lng..............................................................................................423 7. Nguyn tc iu tr................................................................................423 8. Tc dng ca hot ng th lc..........................................................423 9. Tc dng tc thi ca bi tp c.........................................................424 10. Tc dng lu di..................................................................................425 11. K n...................................................................................................427 12. C ch tc dng...................................................................................428 13. Tng tc vi thuc............................................................................. 431
  28. 28. 31 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 25 Hot ng th lc v ri loi nhp tim...................................440 Agneta Sthle, Lennart Bergfeldt, Anders Englund, Knut Gjesdal Tm tt........................................................................................................440 1. nh ngha.............................................................................................. 441 2. Nguyn nhn.........................................................................................442 3. Cc yu t nguy c................................................................................442 4. C ch bnh sinh..................................................................................443 5. Cc triu chng chnh...........................................................................443 6. Chn on.............................................................................................444 7. iu tr....................................................................................................444 8. Tc dng ca hot ng th lc..........................................................445 9. Tp luyn th lc ngi c cc ri lon nhp tim khc nhau ........446 10. Ch nh.................................................................................................448 11. K n...................................................................................................448 12. C ch tc dng................................................................................... 451 13. Thm d chc nng............................................................................ 451 14. Tng tc vi thuc iu tr.................................................................452 15. Chng ch nh.....................................................................................452 16. Nguy c.................................................................................................452 Chng 26 Hot ng th lc v bnh tng huyt p.............................456 Mats Brjesson, Sverre Kjeldsen, Bjrn Dahlf Tm tt........................................................................................................456 1. Gii thiu.................................................................................................457 2. Tp th dc nhp iu duy tr vc dng.........................................460 3. Luyn tp tng cng sc mnh/nng vt nng trng thi tnh ........................................................................................460 4. Luyn tp theo vng trn (circuit training)........................................... 461
  29. 29. 32 Hotngthlctrongphngviutrbnh 5. Tp kh cng.......................................................................................... 461 6. Ch nh..................................................................................................462 7. K n....................................................................................................464 Chng 27 Hot ng th lc v ri lon chuyn ha Lipid....................478 Lena Bjrck, Dag S Thelle Tm tt........................................................................................................478 1. C s khoa hc......................................................................................478 2. C ch tc ng ...................................................................................479 Chng 28 Hot ng th lc v hi chng chuyn ha.........................487 MaiLis Hellnius Tm tt........................................................................................................487 1. nh ngha..............................................................................................488 2. Yu t nguy c ca hi chng chuyn ha........................................488 3. Sinh bnh hc ca hi chng chuyn ha.........................................489 4. Cc triu chng thng gp hu qu ca hi chng chuyn ha ?.............................................................................................490 5. Chn on.............................................................................................490 6. iu tr....................................................................................................492 7. Tc dng ca hot ng th lc..........................................................492 8. Ch nh..................................................................................................495 9. K n....................................................................................................495 10. Li khuyn v hot ng th lc phng v iu tr hi chng chuyn ha............................................................495 11. Li khuyn v tp th dc ...................................................................496 12. Theo di tun th luyn tp v cho kin phn hi........................497 13. Nguy c ca hot ng th lc v tm quan trng ca khm sc khe...................................................................................498
  30. 30. 33 Hotngthlctrongphngviutrbnh 14. Tng tc vi phc iu tr bng thuc.......................................499 15. Chng ch nh.....................................................................................499 Chng 29 Hot ng th lc v bo ph...............................................511 Stephan Rssner Tm tt......................................................................................................... 511 1. nh ngha............................................................................................... 511 2. Nguyn nhn......................................................................................... 516 3. Chn on............................................................................................. 518 4. Cc vn v phng php lun...................................................... 518 5. Hot ng th lc v bo ph.............................................................. 519 6. Nguyn tc iu tr................................................................................520 7. Cc nguyn tc iu tr khc................................................................520 8. Trin vng thc t..................................................................................522 9. Tc ng ca hot ng th lc vi bo ph......................................522 10. Hot ng th lc hng ngy............................................................523 11. Li khuyn hu ch v hot ng........................................................524 12. Theo di khch quan..........................................................................525 13. Hot ng th lc v cm gic ngon ming....................................525 14. Chin lc trong cng ng...............................................................528 15. Kim tra chc nng.............................................................................528 16. Tng tc thuc...................................................................................529 17. Chng ch nh.....................................................................................529 18. Nguy c.................................................................................................530 Chng 30 Hot ng th lc v vim xng khp................................533 Ewa Roos Tm tt........................................................................................................533
  31. 31. 34 Hotngthlctrongphngviutrbnh 1. nh ngha..............................................................................................534 2. Chn on.............................................................................................534 3. C ch bnh sinh..................................................................................534 4. Din bin ca vim xng khp..........................................................535 5. T l mc bnh/t l mc mi.............................................................536 6. Yu t nguy c.......................................................................................536 7. Cc triu chng thng gp ...............................................................536 8. Nguyn tc iu tr ...............................................................................536 9. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................537 10. Tp th dc trong iu tr vim xng khp iu l tt nht!.537 11. Hiu qu tch cc ca hot ng th lc...........................................538 12. Ch nh.................................................................................................539 13. Cc hnh thc tp aerobic fitness ...................................................... 541 14. C ch tc dng...................................................................................544 15. Lng gi..............................................................................................544 Chng 31 Hot ng th lc v bnh long xng...............................549 Eva Ljunggren Ribom, Karin PiehlAulin Tm tt........................................................................................................549 1. nh ngha long xng.......................................................................550 2. T l hin mc/t l mi mc...............................................................550 3. Nguyn nhn.........................................................................................550 4. Cc yu t nguy c ...............................................................................550 5. Sinh bnh hc........................................................................................550 6. Ch nh..................................................................................................555 7. K n hot ng th lc.....................................................................557 8. C ch tc dng ca hot ng th lc ln b xng......................558 9. Cc xt nghim chc nng cn thit khi kim tra sc khe.............559
  32. 32. 35 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 32 Hot ng th lc v au.....................................................565 Mats Brjesson, Kaisa Mannerkorpi Stein Knardahl, Jon Karlsson, Clas Mannheimer Tm tt........................................................................................................565 1. Gii thiu.................................................................................................566 2. nh ngha.............................................................................................566 3. Sinh l au.............................................................................................567 4. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................568 5. C ch tc dng....................................................................................570 6. Tc dng gin tip................................................................................573 7. K n....................................................................................................573 8. Tm tt k n.......................................................................................574 9. Ch nh trn lm sng.........................................................................575 10. Tng tc vi thuc iu tr.................................................................579 11. Chng ch nh.....................................................................................580 Chng 33 Hot ng th lc v bnh l mch mu ngoi bin..............589 David Bergqvist, Agneta Sthle Tm tt........................................................................................................589 1. nh ngha..............................................................................................589 2. Hiu qu ca hot ng th lc .........................................................590 3. C ch tc dng ca hot ng th lc i vi triu chng i lc cch hi:........................................................................................... 591 4. K n....................................................................................................592 Chng 34 Hot ng th lc v vim khp dng thp..........................597 Christina H. Opava, Ralph Nisell Tm tt........................................................................................................597
  33. 33. 36 Hotngthlctrongphngviutrbnh 1. nh ngha..............................................................................................598 2. Sinh l bnh...........................................................................................598 3. Triu chng............................................................................................599 4. Chn on.............................................................................................600 5. Tin lng..............................................................................................600 6. Nguyn tc iu tr................................................................................600 7. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................602 8. Li cm n.............................................................................................607 Chng 35 Hot ng th lc v tn thng ty sng............................611 Nils Hjeltnes Tm tt......................................................................................................... 611 1. Gii thiu................................................................................................. 612 2. Mc v rng ca tn thng.................................................... 612 3. Dch t hc............................................................................................. 614 4. iu tr tn thng ty sng do chn thng.................................... 614 5. nh hng ca chn thng ty sng ln mc hot ng th lc.................................................................. 615 6. Chc nng thn kinh c/s co cng................................................... 616 7. Chc nng phi..................................................................................... 616 8. S suy gim kh nng iu khin t ng......................................... 616 9. Lon phn x t ng...........................................................................617 10. Chc nng chuyn ha ...................................................................... 618 11. Nhng tnh trng khc......................................................................... 618 12. Tp th dc, hiu qu v nhng iu kin c bit........................ 619 13. Da..........................................................................................................620 14. ng dn niu v s tiu tin..........................................................620 15. H tiu ha ng tiu ha ...........................................................620 16. D phng co cng............................................................................... 621
  34. 34. 37 Hotngthlctrongphngviutrbnh 17. Gim mt khong ca xng (long xng).............................. 621 18. Khu phn n v dinh dng............................................................622 19. Chng au...........................................................................................622 20. Hi chng rng ty.............................................................................623 21. Phu thut bn tay..............................................................................623 22. Nhng dng c h tr chnh hnh.....................................................623 23. Kt lun................................................................................................624 Chng 36 Hot ng th lc v stress.................................................629 Ingibjrg H. Jonsdottir, Holger Ursin Tm tt........................................................................................................629 1. nh ngha..............................................................................................629 2. T l hin mc/t l mi mc...............................................................630 3. Nguyn nhn......................................................................................... 631 4. Chn on............................................................................................. 631 5. nh hng ca hot ng th lc .....................................................632 6. nh hng ca hot ng th lc ln sc khe tm thn ..............632 7. nh hng cp ca hot ng th lc ln nhng h thng stress sinh l..................................................................633 8. nh hng lu di ca hot ng th lc ln h thng stress sinh l..........................................................................................................634 9. nh hng ca hot ng th lc ln kh nng thch ng..............634 10. nh hng ca hot ng th lc ln no ......................................635 11. K n...................................................................................................636 Chng 37 Hot ng th lc v bnh t qu......................................641 Gunnar Grimby, Carin Willn Margareta Engardt, Katharina Stibrant Sunnerhagen Tm tt........................................................................................................ 641
  35. 35. 38 Hotngthlctrongphngviutrbnh 1. nh ngha.............................................................................................. 641 2. Dch t hc.............................................................................................642 3. Triu chng............................................................................................642 4. Nguyn tc iu tr................................................................................642 5. Hiu qu ca hot ng th lc..........................................................643 6. Ch nh..................................................................................................647 7. K n....................................................................................................647 8. C ch tc dng....................................................................................650 9. Bi tp th dc thm m......................................................................650 10. Nghim php nh gi chc nng v kim sot sc khe............ 651 11. Tng tc vi liu php dng thuc ..................................................652 12. Chng ch nh v nguy c.................................................................652
  36. 36. 1. Xu hng bnh tt v khuyn co v hot ng th lc ti Vit Nam 39 Chng 1 Xu hng bnh tt ti Vit Nam v khuyn co v hot ng th lc Trn Th Thanh Hng, Trn Quc Bo, Phan Trng Ln 1. M hnh bnh tt Cng vi s thay i cu trc dn s, ton cu ha, th ha v di dn, thay i mi trng, bin i kh hu v thi quen sng, m hnh bnh tt ca Vit Nam cng c nhiu s thay i. Trong khi t l mc cc bnh do nguyn nhn ly nhim ang gim th t l mc bnh khng ly nhim li gia tng n mc bo ng. Gnh nng bnh tt do bnh khng ly nhim vt qu gnh nng do bnh ly nhim. S liu nghin cu nm 2008 cho thy gnh nng ca bnh khng ly nhim chim 71% tng ganh nng bnh tt, cao gp nhiu ln so vi ganh nng bnh ly nhim, suy dinh dng va cac tinh trang bnh ly ba me - tre em (13%) [11]. Ti bnh vin, trong khi t l mc bnh truyn nhim gim t 55,5% (nm 1976) xung cn 19,8% (nm 2010) th t l mc bnh khng ly nhim ang tng nhanh t 42,6% trong nm 1976 ln ti 71,6% trong nm 2010 [1]. Bng 1.1: Tnh hnh bnh tt v t vong ti bnh vin 19762010. n v: % Nm Nhm bnh 1976 1986 1996 2006 2010 Dch ly Mc Cht 55,50 53,06 59,20 52,10 37,63 33,13 24,94 13,23 19,82 30,08
  37. 37. 40 Hotngthlctrongphngviutrbnh Nm Nhm bnh 1976 1986 1996 2006 2010 Khng ly Mc Cht 42,65 44,71 39,00 41,80 50,02 43,68 62,40 62,62 71,56 45,50 (Ngun: Thng k Y t 20062010, B Y t, 2011) Xu hng mc bnh v t vong ti bnh vin c trnh by trong biu di y: XU HNG MAC BENH80 60 40 20 0 Dch lay 1976 1996 2006 2010 Khong lay Tai nan, ngo oc, chan thng 1986 (Ngun: Thng k y t 20062010, B Y t, 2011) Hnh 1.1: Xu hng mc bnh XU HNG T VONG 70 60 50 40 30 20 10 0 1976 1986 1996 2006 2010 Dch lay Khong lay Tai nan, ngo oc, chan thng Hnh 1.2: Xu hng t vong
  38. 38. 1. Xu hng bnh tt v khuyn co v hot ng th lc ti Vit Nam 41 2. Bnh khng ly nhim v cc yu t nguy c lin quan ti li sng 2.1. Tnh hnh mt s bnh khng ly nhim Chng trnh phng chng bnh khng ly nhim ca Vit Nam c Chnh ph ph duyt v bt u trin khai t nm 2002. Cc bnh khng ly nhim c tp trung u tin bao gm tng huyt p, i tho ng type 2, mt s bnh ung th ph bin, tm thn v bnh phi tc nghn mn tnh. T l mc cc bnh khng ly nhim ni trn u c xu hng tng theo thi gian. Theo nghin cu ca gio s ng Vn Chung th t l mc tng huyt p ngi dn cc tnh pha Bc Vit Nam nm 1976 l 1,9% th cho ti nm 2002, t l ny ln ti 16,3%. Trn 50% ngi dn trn 65 tui mc tng huyt p [2]. Theo iu tra quc gia v i tho ng typ 2 th t l ny l 2,7% nm 2002 v tng ln ti 5,7% vo nm 2008 [3]. i vi bnh ung th th hng nm c tnh ti Vit Nam c 150 000 trng hp mc mi v 75 000 ngi t vong do ung th [4]. Theo nghin cu ca Bnh vin tm thn Trung ng 1 thc hin nm 2002 cho thy t l trm cm ca ngi Vit Nam chim 2,8% v t l ng kinh l 0,33% [5]. Nu c tnh t l bnh phi tc nghn mn tnh da trn t l ht thuc l th t l mc bnh phi tc nghn mn tnh ca ngi Vit Nam chim 6,7% [6]. 2.2. Cc yu t nguy c lin quan ti li sng Ht thuc l Ht thuc l c chng minh l nguy c hng u ca mt s loi ung th. Ht thuc l ch ng v th ng u l nguyn nhn gy ra mt s bnh him ngho. Nu nh t l ht thuc l nam gii nm 1998 l 50% th t l ny ln ti 56% trong nm 2002 [7]. Tuy nhin, theo iu tra quc gia nm 2010 th t l ht thuc l nam gii t 15 tui tr ln l 47%. n gii, t l ht thuc ch chim 1,8% [8].
  39. 39. 42 Hotngthlctrongphngviutrbnh Ung ru Cha c nghin cu quc gia v s dng ru/bia ngi Vit Nam nhng theo nghin cu ca Vin chin lc v chnh sch y t nm 2009 cho thy ri lon tm thn do ru l mt trong 10 bnh gy ra gnh nng bnh tt ln nht cho nam gii Vit Nam. Theo iu tra Bnh khng ly nhim v yu t nguy c ti 8 tnh/ thnh ph ca Vit Nam nm 2009-2010 trong nhm tui 25-64, t l nam gii c ung t nht 5 n v ru/bia trong 1 ngy trong tun va qua chim 25,2% trong khi t l n gii c ung t nht 4 n v ru/bia trong 1 ngy trong tun va qua l 0,6% [9]. Dinh dng khng hp l Theo iu tra bnh khng ly nhim v yu t nguy c ti 8 tnh /thnh ph ca Vit Nam nm 2009-2010 cho thy c ti 80% nam cng nh n gii trong nhm tui 25-64 tiu th di 400 gam rau/qu trong 1 ngy. Kt qu nghin cu ny cng cho thy t l tha cn bo ph (BMI 23) l 26,8%. Mc d bo ph Vit Nam cha phi tnh trng bo ng nh i vi cc nc pht trin nhng t l ny cng ang gia tng c bit cc thnh ph ln [9]. Hot ng th lc TTheo iu tra Y t quc gia nm 2002 cho thy t l khng hot ng th lc ca nhm t 15 tui tr ln l 65%, i vi nhng ngi lm ngh tnh ti l 57% [10] Theo iu tra bnh khng ly nhim v yu t nguy c ti 8 Tnh /thnh ph ca Vit Nam nm 2009 -2010, t l ngi t vn ng chim 27,9% nam gii v 31,9% n gii [9]. 3. Khuyn co v hot ng th lc Vit Nam Mt ni dung khng th thiu c trong Chng trnh phng v kim sot bnh khng ly nhim Vit Nam l thc y hot ng th lc. Tuy nhin, do hn ch v ngun lc cng nh cha c cc chuyn gia chuyn su v ni dung ny nn cc hng dn v hot ng th lc mi ch tun theo cc hng dn ca T chc Y t Th gii. Cha c cc nghin cu ton din v cc khuyn co c th p dng cho ngi Vit Nam. Hot ng th lc mi dng s khuyn khch hot ng thng qua cc chng trnh truyn thng, gio dc sc khe. Hin cha c
  40. 40. 1. Xu hng bnh tt v khuyn co v hot ng th lc ti Vit Nam 43 cc hng dn c th hot ng th lc vi thi gian bao nhiu? Tn sut nh th no? Cng ra sao? Vi tng bnh c th. Ti liu tham kho B Y t (2011). Thng k y t 2006-2010. B Y t.1. Vin tim mch quc gia (2010). Bo co Chng trnh quc gia phng2. chng bnh tng huyt p. Bnh vin Ni tit (2008). iu tra quc gia v bnh i tho ng3. typ 2. Nh xut bn Y hc (2009). Dch t hc bnh ung th.4. Bnh vin tm thn Trung ng I (2009). Bo co kt qu thc hin5. Chng trnh mc tiu quc gia phng bnh tm thn. B Y t (2009). Hi tho quc gia v Bnh phi tc nghn mn tnh,6. thng 11/2009 ti H Ni. B Y t (2002). iu tra quc gia v thuc l.7. B Y t (2010). iu tra quc gia v s dng thuc l.8. B Y t (2011). Bo co s b kt qu iu tra Bnh khng ly nhim9. v yu t nguy c ti 8 Tnh/thnh ph ca Vit Nam (http://ncd.org. vn/index.php?option=com_content&view=article&id=47&Itemid=60 &lang=vi). B Y t (2002). iu tra y t quc gia11. Trng ai hoc Y t Cng10. cng (2011). Nghin cu ganh nng bnh tt va chn thng Vit Nam nm 2008.
  41. 41. 44 Hotngthlctrongphngviutrbnh Chng 2 Hiu qu chung ca hot ng th lc Jan Henriksson, Carl Johan Sundberg 1. M u Thnh phn to nn cc m v b gen trong c th chng ta nhn chung ging ht nh ca t tin chng ta 10.000 nm v trc. C th con ngi c cu to thch hp vi vic di chuyn. Hot ng th lc mang li li ch cho c th cht v tr c ca con ngi. Hu ht cc m, c quan u chu tc ng ca hot ng th lc v thch nghi vi luyn tp u n. Hot ng th lc u n gip lm gim ng k nguy c t vong sm. Chng ny tp trung vo nhng hiu qu tc th ca hot ng gng sc v hiu qu lu di ca hot ng th lc u n hoc nhng bi tp duy tr vc dng (nh cc bi tp aerobic cc bi tp lm tng nhp tim v nhp h hp). Hot ng th lc c nh ngha l tt c cc chuyn ng ca c th c c do s co c v lm tng nng lng tiu th [1]. Cc thng tin chi tit v ti liu tham kho xin xem ti cc sch gio khoa v tng quan cc bo co nghin cu trong h thng d liu v sinh l luyn tp [26] hoc nhng ti liu tham kho chuyn su hn ti tng chng. Nhng kha cnh ca vic luyn tp sc mnh s c tho lun mt chng khc. Hot ng th lc bao gm cc hot ng vi mc nng nh khc nhau. Cng hot ng cng ln th cng c nh hng tc th n nhiu chc nng ca c th. Mc tiu th oxy c lin quan trc tip n tiu hao nng lng, t 0,25 lt/pht ti thi im ngh ngi tng n 1 lt/pht khi i b thong th. Khi gng
  42. 42. 2. Hiu qu chung ca hot ng th lc 45 sc mnh, mc tiu th oxy tng n 27 lt/pht, cao gp 1025 ln so vi lc ngh ngi. Gng sc lm tng nhp tim v cung lng tim, tng trao i cht, tng huyt p, tng thn nhit, tng ti mu c tim v cc c khc, to ra nhiu acid lactic v tng tit cc hormon nh adrenalin, hormon tng trng v cortisol. Kh nng tiu th oxy ti a ph thuc vo tm vc ca c th, gii tnh, tui, mc tp luyn, di truyn v nhiu yu t khc. Nhng yu t gii hn kh nng gng sc ti a ca c th khc nhau ty thuc vo thi gian ca qu trnh gng sc. Thi gian c cp trong cun sch ny c xem l thi gian trung bnh dnh cho nhng ngi trung nin. Khi thi gian gng sc ti a ko di 515 pht, tun hon trung tm (tim) c vai tr quan trng nht trong vic gii hn kh nng tiu th oxy ti a. Nu qu trnh gng sc cng di, kh nng gng sc cng b gii hn bi nhng thnh phn ca h c xng tham gia vo qu trnh ny (ty th, mng mao mch, mt s phn t vn chuyn, kh nng m...) v tc ng n ngng chuyn ha ym kh (xem phn nh ngha di y). Nu thi gian gng sc ko di hn (trn 3060 pht), glycogen d tr trong c b cn kit, s lm gim kh nng gng sc. 2. Cc yu t quyt nh s p ng i vi luyn tp th lc C nhiu yu t xc nh mc ci thin ca mt ngi khi tng mc hot ng th lc. Mt yu t quan trng l tnh trng sc khe v vc dng trc khi luyn tp. V d, s ci thin s r rng hn mt ngi t vn ng v c th lc km so vi mt ngi thng xuyn luyn tp v c th hnh tt. Luyn tp c tc dng c hiu i vi nhng c quan v m tham gia vo qu trnh luyn tp. iu ny c ngha l nhng bi tp nht nh ch tc ng v tng sc mnh ln nhng c v xng tng ng nht nh. Thi gian luyn tp cng ng mt vai tr quan trng. Mc d c th nhn thy mt s hiu qu sau thi gian ngn luyn tp (mt vi tun) nhng nhn chung hiu qu s r rng hn khi tp luyn lin tc t vi thng ti vi nm. D nhin, hiu qu ca bi tp s dn khng cn t l vi mc vn ng v thm ch, trong nhiu trng hp cn tp luyn nhiu hn ch nhm mc ch duy tr vc dng c th.
  43. 43. 46 Hotngthlctrongphngviutrbnh Ba yu t quan trng khc l tn sut (mc thng xuyn luyn tp), thi gian (thi gian ca mi bui tp) v cng (mc nng ca bi tp). Ba yu t ny to thnh liu lng luyn tp. Ni mt cch khc, liu tp cng cao th hiu qu cng ln. Tuy nhin, cng cn nhn mnh rng liu tp thp cng c tc dng nhng vi kt qu hn ch hn. 2.1. Tn sut i vi tp luyn th lc, t hiu qu gi gn vc dng v sc khe tt nht, cn phi duy tr luyn tp thng xuyn v u n. Hiu qu mang li t mt bui tp c th tc ng n c th trong nhiu ngy v mt i sau . V vy, nn duy tr vic luyn tp vi cng thp hng ngy. 2.2. Thi gian Nh mt quy lut, hot ng th lc cng ko di th hiu qu cng ln. Trong nhiu trng hp, tp luyn th lc trong ngy c th chia lm nhiu bui tp ko di khong 1015 pht, min l m bo tng thi gian tp mt ngy. Li khuyn chung nht l mi ngi nn dnh t nht 30 pht/ngy luyn tp. 2.3. Cng Bi tp cng cng cao th hiu qu ln sc khe v vc dng cng nhiu, mc d nhng bi tp vi cng nng c th dn n nhng tc ng khng mong mun. Nhng bi tp vi cng thp c tc dng nhng luyn tp vi cng cao hn s l yu t quan trng gip ci thin v duy tr th lc. Ngoi ra, cn c mt s yu t nh hng n kt qu ca qu trnh luyn tp. V d, tc dng ca bi tp c lin quan ti s thay i cng v s lng cc c tham gia. Yu t di truyn ng vai tr tng i ln trong mc p ng i vi luyn tp, chim t 1/3 n 1/2 ty mi c th. Kt qu t mt s nghin cu cho rng nhng ngi c kh nng tp luyn vi mc cao hn nhng ngi khc thng l do h c gen c hot ha mnh hn [7, 8]. C ch di truyn c ng vai tr duy nht trong s khc bit v p ng vi luyn tp hay khng hin vn cha c xc nh r. Tui c th cng l yu t quan trng, mc d nhng ngi ln tui khng h gim kh nng ci thin th lc tng i ca h. Thnh phn trong khu phn n cng ng vai tr nht nh. Ch n thiu cht lm
  44. 44. 2. Hiu qu chung ca hot ng th lc 47 gim p ng vi cc bi tp. Tuy nhin, vic b sung thm khu phn n cng cha c chng minh l mang li hiu qu. 3. Tc dng ca gng sc nht thi v tp luyn u n Khi tho lun v hiu qu ca hot ng th lc ln cc c quan v h c quan trong c th, cn phi phn bit hai im quan trng: Th nht l nhng s thay i ca c th trong (v sau) khi tp luyn so-- vi trng thi lc ngh ngi. Th hai l nhng chuyn bin t c (ti thi im ngh ngi hoc khi-- gng sc) sau mt thi gian luyn tp nht nh so vi trng thi c th khng c tp luyn. Trong phn ny, ni dung u tin nhm cp ti hiu qu tc th ca-- gng sc v ni dung th hai cp ti hiu qu ca tp luyn thng xuyn. Hiu qu tc th ca gng sc ph thuc vo mt s yu t, trong c yu t l s khc bit ca cc m c quan. Thi gian nhn thy s ci thin cc chc nng khc nhau do luyn tp l khc nhau (v d, chc nng gi thng bng, chc nng phi hp). Theo sinh l hc, hot ng th lc va c gi l ym kh va l a kh, ph thuc vo loi hnh chuyn ha no chim u th. Theo nguyn tc, hot ng th lc l a kh (ph thuc vo oxy) nu thi gian t c tiu th oxy ti a l di 2 pht [3]. Sau , cc c ly nng lng t qu trnh phn hy carbohydrat hoc cht bo ph thuc oxy. Nu mt ngi c nng lng tin hnh hot ng th lc ti a trong hai pht, th qu trnh chuyn ha ny c th l 50% a kh v 50% ym kh (khng ph thuc oxy). Trong mt khong thi gian ngn, hot ng th lc vi cng cao th cc c s phi lm vic trong mi trng thiu oxy (chuyn ha ym kh). Trong tnh trng ny, ngun cung cp nng lng chnh l acid lactic do thoi ha glycogen v gluco. Kt qu l, nhng bi tp a kh v ym kh to ra nhng hiu qu luyn tp khc nhau. Bi tp a kh c thc hin trong mt thi gian nht nh s kch thch s thch nghi ca tim v h c xng. iu ny gii thch ti sao tp luyn thng xuyn s lm tng chc nng tim v tng th tch ty th ca nhng t bo c tham gia luyn tp. Thi gian tp luyn trong nhng bi tp ym kh n thun (nh chy nc rt) qu ngn c th
  45. 45. 48 Hotngthlctrongphngviutrbnh tc ng ln tim v c. Thay vo , nhng bi tp nh vy lm tng sn xut v dung np acid lactic. Hot ng th lc hng ngy thng bao gm c cc hot ng a kh v hot ng ym kh, v d nh i b leo dc. Nhng bi tp nng cao sc bn, c bit tp vi ti trng ln, l dng in hnh ca hot ng ym kh. Trong tp luyn ngt qung (v d gng sc nng ko di 1015 giy, xen k nhng khong ngh di tng ng), nhng bi tp a kh v ym kh thng thng c kt hp sao cho tng thi gian tp vi cng nng c th di mang li nhng li ch c trn tim v c [81]. 4. o liu lng tp v hiu qu cc bi tp Phng php thng dng nh gi v iu chnh liu tp ca tng ngi l o nhp tim v mc gng sc. Ni dung ny s c bn lun chi tit trong Chng 7. Dng c o bc chn hoc my m bc chn c s dng tnh cc chuyn ng dc. y l nhng cng c tt o tng s bc chn khi i b v chy nhng li khng o c cc dng vn ng khc. thu c cc s o khch quan v hot ng th lc ca mt ngi trong mt thi gian nht nh, ngi ta s dng gia tc k ba trc. Dng c ny c th o c tn sut, cng v thi gian ca chuyn ng trn cc mt phng nm ngang, i xng dc v thng ng [11]. Hiu qu luyn tp trong nhng bi tp ym kh thng c o bng s thay i kh nng tiu th oxy ti a. Kh nng tiu th oxy ti a l mc tiu th oxy cao nht m mt ngi c th t c, c o khi ngi c nhp tim cao nht (nh ang chy) v c vai tr quan trng trong nhng bi tp ngn (515 pht) [12]. Kh nng tiu th oxy ti a s ci thin khong 2050% trong thi gian t 26 thng tp luyn vi cng mnh. Tuy nhin, s p ng vi luyn tp khc nhau ty thuc vo mi c th. T kh nng tiu th oxy ti a c th tnh c mc tiu th nng lng cao nht ca mt ngi do mi lt oxy c s dng tng ng vi mt nng lng khong 20kJ (5kCal). V vic o trc tip lng oxy tiu th ti a tng i kh khn, i hi nhng k thut c bit v s gng sc ti a nn gn y, ngi ta thng s dng phng php gin tip, trong lng oxy tiu th ti a c tnh da vo nhp tim vi mc gng sc thp hn [3]. Tuy nhin mc tin cy ca phng php gin tip ny cn hn ch.
  46. 46. 2. Hiu qu chung ca hot ng th lc 49 Ngng chuyn ha ym kh (test ngng acid lactic) c th c xc nh bng cch o nng acid lactic trong mu mu c ly trong khi gng sc khng ti a [13]. Ngng chuyn ha ym kh c xc nh bng cng gng sc c duy tr cao nht m ti thi im s xut hin ca acid lactic trong mu s cn bng vi s mt i ca n. Nu tnh theo phn trm, gi tr ny s cao hn nhiu so vi kh nng tiu th oxy ti a sau mt thi gian tp luyn. Qu trnh tp luyn c th gip ci thin nng lng tiu hao trong qu trnh luyn tp, th hin bng s gim nng lng tiu th cho cng mt hot ng (gim lng oxy tiu th) v tng hiu qu. C th thy rt r iu ny trong nhiu hot ng nh chy b trong khi i vi nhng hot ng khc (nh p xe), hiu qu ni chung li ging nhau tt c mi ngi. Ngoi cc ch s trn, cn c th o lng tc dng ca hot ng th lc qua s thay i mt s ch s chuyn ha. V d: c th o cc ch s hemoglobin glycosyl ha (HbA1c, nh gi nng gluco mu trong mt thi gian di), gluco mu sau n hai gi, nhy cm vi insulin, cc ch s nh gi lng cht bo trong c th nh: cn trng lng di nc, np vo da, DXA (hp ph tia X nng lng kp), BOD POD [15]. Hoc c th o ch s IgA trong nc bt [16] nh gi mi lin quan gia min dch v hot ng th lc. 5. Qu tim 5.1. Gng sc nht thi Vi qu trnh luyn tp cn phi huy ng nhng nhm c ln th tc ng ca hot ng th lc ln tim v h tun hon rt cao. Nhu cu cung cp oxy v cht dinh dng ca h c xng rt cao, tuy nhin, nhu cu thi carbonic v cc sn phm khc cn cao hn. Cng trong qu trnh ny, nhu cu cn bng gia nhit v tnh trng toan kim cng ht sc cn thit v do vy, i hi s lu chuyn mu mnh m hn. Nhu cu ny c p ng thng qua h thn kinh thc vt, lm tng nhp tim v tng lc co c tim. Tn s tim tng n khong 120 nhp/pht (so vi bnh thng 6080 nhp/pht) km theo tng th tch nht bp ng ngha vi tng lng mu c bm ra khi tim trong mi nht bp. Khi gng sc, tn s tim c th tng ti a ti 150230 nhp/pht, lng mu c bm ra c th tng ti a n 2040 lt/pht (so vi 45 lt/pht lc ngh ngi), ph thuc ch yu vo tui v mt s yu t khc. Lc co c tim tng lm tng p lc trong cc bung tim. Nhp tim v sc co c tim tng t l thun vi cng vn ng. Qu tim cng