Turgut �zakman

Şu �ılgın T�rklerroman

BİLGİ YAYINEVİŞu �ılgın T�rkler�ns�zBaşlangı� (28 Haziran 1914 -1 Nisan 1921)Birinci Kitap: Yunan B�y�k TaarruzuBirinci B�l�m: K�tahya-Eskişehir Savaşına Hazırlık (1 Nisan 1921 -10 Temmuz 1921) İkinci B�l�m: K�tahya-Eskişehir Savaşı (10 Temmuz 1921 - 24 Temmuz 1921) ���nc� B�l�m: Sakarya Savaşı'na Hazırlık (25 Temmuz 1921 - 13 Ağustos 1921) D�rd�nc� B�l�m: Ankara'ya Y�r�y�ş (14 Ağustos 1921 - 22 Ağustos 1921) Beşinci B�l�m: Sakarya Savaşı (23 Ağustos 1921 -13 Eyl�l 1921)

İkinci Kitap: T�rk B�y�k TaarruzuBirinci B�l�m: B�y�k Taarruza Hazırlık (14 Eyl�l 1921 - 13 Ağustos 1922) İkinci B�l�m: Afyon G�neyine Y�r�y�ş (14 Ağustos 1922 - 25 Ağustos 1922) ���nc� B�l�m: B�y�k Taarruz (26 Ağustos 1922 -18 Eyl�l 1922)

Sonu� (19 Eyl�l 1922 - 27 Ekim 1922)

Sons�z

Dipnotlar

�ns�z1948 yılında on arkadaş, Nezih Bayman adlı bir arkadaşımızın başkan olduğu Anadolu Oymağı adlı bir derneğin d�zenlediği uzun y�r�y�şe katıldık. Polatlı'dan Dumlupınar-Zafer Tepe'ye kadar y�r�yecek, Sakarya siperlerinden aldığımız toprağı Zafer Tepe'deki anıtın toprağına katacaktık.19 Ağustos 1948 g�n� Ankara'dan Polatlı'ya trenle gittik. Polatlı'dan Zafer Tepe 'ye kadar on g�n yayan y�r�d�k.Yol �izgimiz ş�yleydi: Polatlı, Beylikk�pr�, Acıkır, M�lk k�y�, Sivrihisar, �ifteler, Seyitgazi, T�rkmen ormanı, Alayunt, K�tahya, Altıntaş, �al k�y�, Zafer Tepe-Zafer abidesi.Zafer Tepe'ye 29 Ağustos gecesi vardık, toprakta uyuduk. Sabahleyin on binlerce insan şehirden ve k�ylerden trenle, otob�sle ve yaya olarak t�ren alanına aktılar. Burada 30 Ağustos ge�it t�renine katıldık. Ertesi yıl da yapıldı bu y�r�y�ş. Ben, K�tahya-Zafer Tepe b�l�m�ne bir daha katıldım. Bu kez Altıntaş �zerinden değil, Olu-cak'tan ge�erek Dumlupınar'a geldik.Ge�tiğimiz yerler, savaşların olduğu, Yunan işgali g�rm�ş, işgal ve zafer g�nlerini yaşamış yerlerdi. Savaşa katılmış, tanık olmuş insanlarımız sağdı. Onları dinleye dinleye y�r�d�k.Yol boyunca not aldım.

Milli M�cadele ile ilgili anılan toplamam b�yle başladı. Zaman i�inde, kitap, dergi ve gazetelerde �ıkmış yazılı anıları derledim. Bu d�nemi yaşamış, g�rm�ş asker ve sivillerle konuştum. Derleme sınırımı genişletip Milli M�cadele ve Cumhuriyet d�nemiyle ilgili �zg�n ya da �eviri, b�t�n belge, araştırma, inceleme kitaplarını da toplamaya başladım. Alamadıklarımı —o zamanlar fotokopi yoktu— el yazımla �oğalttım. 1. ve 2. D�nem TBMM tutanaklarını sağladım. Harp Tarihi Dairesi'nin kitaplığındaki Yunancadan �evrilmiş kitapları okudum, fotokopisini alamadığım i�in el yazımla kopya ettim. Bu konudaki yeni yazıya �evrilmemiş eski yazı kitapları rahmetli kayınpederim İlhamı G�k�ekoğlu ya da annem okudu.Haritalar ve fotoğraflar topladım. Sakarya ve B�y�k Taarruz b�lgelerini birka� kez gezdim.Milli M�cadele ile ilgili bilgi ve belge toplama tutkum elli k�sur yıldır s�r�yor. Hemen hi� ara vermedim diyebilirim. Bu derleme ve okumayı h�l� da s�rd�r�yorum.Bu kaynaklan o kadar �ok okuyup inceledim ki insanları yakından tanımış, bazı olaylara sanki tanık olmuş gibiyim. Bazı olayları yaşadığım vehmine kapıldığım zamanlar oluyor.Yaklaştık�a b�y�yen, bir macera romanından daha heyecan verici olan Milli M�cadele'yi, gen�ler i�in roman olarak yazmayı, bu uzun ve yoğun emeği b�yle değerlendirmeyi d�ş�nd�m. Birka� roman kişisinin �evresinde d�nerek değil, b�t�n�yle, her cephesiyle anlatmak istedim. Bunu yapabilmek i�in bu t�r anlatımlarda kullanılan zincirleme ve paralel kurgu modelinden yararlandım.Okurlar bu b�y�k konuyu, sade ve meraklı bir roman gibi yorulmadan okusunlar istedim.Bunu başarmış olmayı �ok isterim.Gen�lerimize uzun zamandır Milli M�cadele'yi gerektiği gibi anlatmıyoruz. Bu y�zden şimdiki bir�ok orta yaşlılar da Milli M�cadele'yi iyi bilmiyor. Bilmemek oranı gittik�e artıyor. O g�rkemli olayı eski, soluk fotoğraflara benzettik. Oysa cumhuriyetimiz o m�cadelenin �r�n� ve ka�ınılmaz sonucudur. Yeni devletin kuruluş felsefesini o m�cadele belirlemiştir. Anadolu aydınlanması, birliği ve yurttaşlık bilir ci o b�y�k m�cadeleyle başlamıştır. O d�nem bilinmeden bug�n� okuyamayız, yarını g�remeyiz.Milli M�cadele'nin emperyalizme karşı verilmiş ve kazanılmış ilk kurtuluş savaşı olduğu anlatılmadığı i�in gen�lerimiz başkalarının kurtuluş m�cadelelerine imrendiler. Kendi tarihlerine, kendi kahramanlarına yabancılaştılar.Milli M�cadele'nin bir yazarın hayal zenginliğine ihtiyacı yok. Şaşırtıcı bir yakın zaman destanı. Ger�ek olaylar hayali �ok aşıyor.Bu gurur ve ibret verici ger�ekleri, roman bi�imi i�inde yansıtmak istedim.Şu �ılgın T�rkler, belgelere dayalı, ger�ek olgu ve olayların romanıdır. Belgeler, mektuplar, anılar, makaleler, bilgiler, raporlar, haberler, ger�eğe bağlı kalınarak �yk�leştirilmiştir.Genel olarak b�t�n kişiler ger�ektir. O zamanlar soyadı yoktu. Ben bu �nemli insanların bilinmesi i�in soyadlarını da kullandım.Havayı yansıtmak, ayrıntıları belirtmek ve konuyu y�r�tmek i�in Nesrin, Yzb. Faruk, Dr. Hasan, Gazi �avuş, saat�i Ali Efendi, Pa-nayot gibi birka� hayali kişiye yer verdim.Olaylar tarih sırasıyla anlatılmış, g�n i�indeki olaylar da sabahtan geceye doğru sıralanmıştır.Şu �ılgın T�rkler, elbette bir tarih kitabı değildir. Bununla birlikte o d�nemi ve �zellikle de insanlarımızı anlatan belli başlı tarihi ve askeri olayları ihmal etmedim. Savaşlar, teknik a�ıklamalardan ve ayrıntılardan ayıklanmış olarak, ana �izgileri, �zellikle de ruhu korunarak hik�ye edilmiştir. Deniz olaylarının ancak bir kısmına yer verebildim. �rnek olarak R�s�mat'ın hik�yesini anlatmakla yetindim.Yunanlılar i�in Yunan kaynaklarını, İngilizler i�in İngiliz kaynaklarını kullandım. Aleyhlerindeki bilgiler kendi kaynaklarında, uluslararası kurulların raporlarında ve yabancı gazete ve araştırma kitaplarında yer almaktadır.Hi�bir şeyi abartmadım, k���ltmedim de.Aktarılan olayların ger�ek olduğunu belirtmek i�in ge�erli kaynakları g�sterdim. Dipnotlar sonda toplanmıştır.

İlk kez okurken dipnotlara hi� bakmamanızı dilerim.Romanın başında, Mondros M�tarekesi'nden İkinci İn�n� Sa-vaşı'nın son g�n�ne kadar ge�en s�recin bir �zeti var. Bu s�reci biliyorsanız, bu �zeti okumasanız da olur. Ama isterseniz roman bitince bir g�z atın, belki dikkatinizden ka�mış birka� ger�ek bulursunuz. İyi bilmiyorsanız, romanı daha sıcak izlemeniz i�in okumanızı tavsiye ederim.Anıları, gazete, dergi ve kitapları toplarken, bir�ok insandan yardım ve destek g�rd�m. Hepsinin adını ansam sayfalar alır. Yarısına yakını da rahmetli oldu. Hepsine y�rekten teşekk�r ediyorum, sonsuzluğa g��m�ş olanlara rahmet diliyorum.Bir k���k a�ıklama:Bu �alışmamı bilen Televizyon Daire Başkanı Serpil Akıllıoğlu Kurtuluş Savaşı'nı TRT'ye dizi olarak yazmamı istemişti (1992). Malzemeyi roman olarak kurgulamıştım. Ama heyecanlandım. Kurtuluş Savaşı ile ilgili filmlerde halk ıska ge�ilir, sosyal ve siyasi yan yok sayılırdı. Olay genellikle bir T�rk-Yunan savaşına indirgenirdi. Milli M�-cadele'nin emperyalizme karşı bir istiklal ve kurtuluş savaşı, saltanat d�zenine ve anlayışına karşı da bir ihtilal olduğu yansıtılmazdı. Savaş b�l�mlerinde askerler �t� izi belli �niformalar giyer, subaylar pek şık gezerlerdi. Yunan, İngiliz, Fransız, Sovyet cephelerine hi� değinilmezdi.Bu d�nemin halkımıza doğru yansıtılmasının yararlı olacağını d�ş�nd�m, 'peki' dedim. Bir yıl s�re istedim. Uygun g�r�ld�. Yirmi b�l�m halinde yazdım, verdim. TRT Y�netim Kurulu b�t�e sorunlarını ileri s�rerek, �nce 90 dakikalık bir film olarak �ekilmesini istedi, sonra �� b�l�me �ıktılar. Sonunda Genel M�d�r Kerim A. Erdem, Y�netim Kurulu �yesi G�ltekin Samancı ve Y�netmen Ziya �ztan'ın �abalarıyla altı b�l�m olmasına rıza g�sterdiler.Yazılan senaryonun ��te birinden yararlanılabilmiş, bir�ok ayrıntıya yer verilememiştir.Dizinin y�netmenliğini Ziya �ztan yaptı. M�ziği Muammer Sun �stlendi. Başta Rutkay Aziz olmak �zere filme emeği ge�en herkes b�y�k �zveriyle �alıştı. Temiz bir film oldu. �ok ilgi g�rd�. Gen� izleyicilerin ilgisi beni mutlu etti.Bu a�ıklamayı şunun i�in yaptım: Şu �ılgın T�rkler, Kurtuluş adlı dizinin romanı değildir. Kurtuluş'tan daha kıdemli ve geniş bir �alışmadır. Şu denilebilir: Kurtuluş, Şu �ılgın T�rkler'den olduk�a yararlanılarak yazılmış bir dizidir.Sevgi ve saygıyla.Turgut �zakmanMart 2005, Ankaratozakman@bilgiyayinevi.com.tr

Başlangı�28 Haziran 1914 -1 Nisan 1921SULTAN REŞAT, İstanbul'u ziyaret eden İngiltere'nin Akdeniz Filosu Komutanı Amiral Poe onuruna, 28 Haziran 1914 akşamı Dolmabah�e Sarayı'nın ş�len salonunda 120 kişilik bir yemek veriyordu. Konukların t�ren giysileriyle katıldığı g�rkemli yemeğin ortasında, salonun b�y�k kapılarından biri yavaş�a aralandı, bir saray g�revlisi eşikte durup bekledi. Teşrifat Memuru Erc�ment Ekrem Talu, sessizce kapıya yaklaştı. Bir olağan�st�l�k olduğunu anlayan Teşrifat Nazırı da hızla yanlarına geldi.Yaşlı Padişah, dikkatini dağıtan bu davranışlardan rahatsız olmuştu. Yorgun g�zlerini Teşrifat Nazırına �evirdi. Nazır b�y�k bir saygıyla yaklaştı, eğildi, olayı bildirdi: Bir Sırplı, Avusturya Veliahtı Arşid�k Ferdinand'ı, Saraybosna'da �ld�rm�şt�.Haber hızla sofrayı dolaştı. Saray orkestrası sustu. İki teşrifat�ı ağır koltuğu usulca geri �ektiler. Sultan Reşat, zorlukla ayağa kalkarak, başsağlığı dilemek i�in Avusturya-Macaristan B�y�kel�isine doğru y�r�d�.Yemek sona erdi.Osmanlı İmparatorluğu'nun �st y�neticileri, ertesi g�n, amirallik gemisinde verilecek yemeğe �ağrılıydılar. Ama İngiliz Akdeniz Filosu, sabah haber vermek gereğini duymadan

İstanbul'dan ayrılmıştı.Bir ay s�ren diplomatik kargaşadan sonra su, kaynama noktasına ulaştı. 28 Temmuz 1914 g�n�, Avusturya-Macaristan İmparatorluğumun Tuna filosu, Sırbistan'ın başkenti Belgrad'ı bombaladı. D�nyayı b�l�şmekte anlaşamayan b�y�k devletler, hesaplaşmak i�in b�yle bir fırsat bekliyorlardı. Savaş bir salgın hastalık gibi d�rt bir yana yayıldı. Almanya ardarda Rusya, Fransa ve Bel�ika'ya savaş a�tı. Bunu, 4 Ağustosta İngiltere'nin Almanya'ya karşı savaşa girmesi izledi. Sonunda, savaşa katılacak �lkelerin sayısı otuzu bulacak, on milyon insan �lecek, on beş milyon insan sakat kalacak, d�rt imparatorluk yıkılacak, yery�z�n�n siyasi haritası değişecektir.Osmanlı İmparatorluğu Almanya ve Avusturya-Macaristan'ın yanında savaşa girer.Bunun �zerine İngiltere Savaş Bakanı Lord Kitchener bir a�ıklama yapar:

Lord Kitchener"T�rkiye'yi yok edinceye kadar savaşacağız!"T�rkiye �nemliydi. ��nk� İngiltere'nin egemenliği altında, bir T�rk zaferinin cesaretlendirmesinden korkulan 300 milyona yakın M�sl�manbulunuyordu. Osmanlı İmparatorluğu'nu hızla dize getirerek, M�sl�manların bağımsızlık heveslerini bastırmak, İngiltere a�ısından şarttı.1Emperyalistler arasında Osmanlı İmparatorluğu'nun paylaşılması, 6 gizli anlaşma ile karara bağlanır.1917 yılında ABD, İngiltere ve yandaşlarının yanında yer alırken, �arlığı deviren Bolşevikler, kendi i� kavgalarını sonu�landırmak i�in savaştan �ekildiler.Zavallı Anadolu, beş cepheye, durup dinlenmeden kan ve can pompalıyordu. O kadar ki d�rt yıl s�ren savaşın sonuna doğru, yaşı ka� olursa olsun, kilosu 45'i ge�en her gen� cepheye s�r�lecektir.2Bulgaristan Eyl�l sonunda, teslim bayrağını �eker. Almanya ile bağlantı kesilir. İttihat ve Terakki iktidarı yenilgiyi kabullenerek m�tareke ister.Osmanli İmparatorluğu, 17. y�zyıldan beri hızla gerileyerek sonunda bir yan s�m�rge olmuş, s�sl� bir operet imparatorluğuna d�nm�şt�r. Savaştan iyice t�kenmiş olarak �ıkar. S�s� de d�k�lm�şt�r. Pant�rkizm Hazar kıyılarında, Panislamizm Arabistan ��llerinde �lm�ş, elde yalnız bitkin ve yoksul Anadolu kalmıştır.30 Ekim 1918'de İngiliz deniz �ss� Mondros'ta m�tareke anlaşması imzalanır.İttihat ve Terakki'nin başlıca y�neticileri, başta Enver, Talat ve Cemal Paşalar olmak �zere yurtdışına ka�ar.Osmanlı Devletine ve T�rklere karşı, orta�ağın ha�lı anlayışıyla yeni�ağın �r�n�

emperyalizmi kaynaştıran acımasız bir politika uygulanacaktır. 3

İlk adımda Osmanlı orduları dağıtılır, silahlar toplanmaya başlar, donanma g�zaltına alınıp ulaştırma ve haberleşme kurumlarına el konulur. 337.000 asker terhis edilir. Gizli anlaşmalara uygun olarak, İtalyanlar G�neybatı Anadolu'yu, Fransızlar -Ermenilerle birlikte- �ukurova'yı, İngilizler Musul ve G�neydoğu Anadolu'yu işgal ederler. �anakkale, Mudanya, Samsun ve Merzifon'a İngiliz, Zonguldak ve Doğu Trakya'ya Fransız, Konya'ya İtalyan birlikleri yerleşir.Ermenilerin yakıp yıktığı Kuzeydoğu Anadolu, yeniden Ermenilere a�ılacaktır. Doğu Karadeniz'de Pontus devletini kurmak i�in silahlanmış Rum �eteleri faaliyete ge�erler.İstanbul ortaklaşa işgal edilir.4

italya, İ ngiltere, Fransa ba ş bakanlar ı ve ABD ba ş kan ı T � rkiye'nin i ş gal edilmesini ve par � alanmas ı n ı kararla ş t ı rd ı lar. (Orlando, Lloyd George, Clemenceau ve Ba ş kan VVilson)

İş gal!..

Ermeni kıyımı yaptıkları veya tngiliz esirlerine k�t� davrandıkları ileri s�r�lerek, asker ve sivil bir�ok y�netici İngilizlerce tutuklanır ve Malta'ya s�r�l�r.Gerici H�rriyet ve İtilaf Partisi'nin yurtdışına s�r�lm�ş ya da ka�mış �st kadrosu, kin ve iktidar �zlemiyle tutuşmuş bir halde, İstanbul'a geri d�ner.5T�rl� ayrılık�ı dernekler kurulur. Bazı aydınlar birdenbire K�rt, �erkez ya da Arap olduklarını anımsarlar. Bazı �mitsiz aydınlar da, İngiliz, Fransız veya Amerikan mandasını ya da himayesini arayan akımlar arasında bocalamaktadır.Bir ��k�ş ve ��z�l�ş d�nemine girilmiştir.6

1918 yazında, Sultan Reşat'ın �l�m� �zerine VI. Mehmet sanıyla 36. padişah olarak tahta �ıkan Vahidettin, devletin ve tahtının geleceğini, d�nemin s�per devleti İngiltere'nin l�tfuna bağlamıştır.

İngiltere Karadeniz Ordusu Komutanı General Milne, Londra'ya şu mesajı yollar. "VI. Mehmet, İngilizlerin T�rkiye'de idareyi m�mk�n olduğu kadar s�ratle ellerine almasını istiyor." 7Amiral VVeb'in mektubu: "Padişah bizi buraya yerleştirmek istiyor." 8Damat Ferit, Amiral Calthorpe'a ş�yle diyecektir: "Padişahın ve benim yeg�ne �midimiz, Allah'tan sonra İngiltere'dir." 9Vahidettin, 30 Mart 1919'da, Damat Ferit aracılığıyla, 'kendi eli ile yazdığı bir tasarıyı' İngiliz Y�ksek Komiseri Amiral Calthorpe'a ulaştıracaktır. �zeti şudur: "Osmanlı İmparatorluğu'nun 15 yıl m�ddetle İngiliz s�m�rgesi olması." 10

Osmanlı h�k�mdarının kurtuluş re�etesi budur. Vahidettin İngiliz s�m�rgesi olabilmek �midiyle her t�rl� yola başvurur. Aklına onurlu, başı dik, bağımsız bir T�rkiye gelmez. Kimseye g�venemediği i�in ablasının kocası Damad Ferit'i, ardarda sadrazamlığa getirir.11

Halk uzun yıllardan beri cephede �l�mle, cephe gerisinde yoksullukla boğuşa boğuşa t�kenmiş, i�ine kapanmıştır.12

Bu sırada fırsat�ı Yunanlılara g�n doğar. Bu k���k, tecr�besiz devletin hırslı y�neticilerinde, �l��s�z bir genişleme tutkusu vardır. Genişlemek i�in tarihi kurcalayıp dururlar. Yunan b�y�k �lk�s� (megali idea), 'b�t�n Yunanlıları ve eski Helen topraklarını bir bayrak altında toplamak' diye �zetlenebilir. Yunan b�y�k �lk�s� en ateşli temsilcisini Giritli Elef-teryos Venizelos'ta bulmuştur.

Yunan Ba ş bakan ı Venizelos ve İ ngiltere Ba ş bakan ı Lloyd George

�lkesini savaş dışında tutmaya �alışan Kral Konstantin'in tersine Başbakan Venizelos, İngilizlerin yanında yer almak i�in sabırsızlanmaktadır. Bir�ok Yunan subayı, Alman İmparatoru Wilhelm'in kız kardeşi ile evli olan Konstantin'in Alman casusu olduğuna inanmaktadır. Krala bağlı askerler ile Venizelos'a bağlı 'Milli Savunma' (Ethniki Amyna) adlı �rg�t�n yandaşları savaşırlar. Sonunda Kral Konstantin, oğlu Aleksandros lehine tahttan �ekilmek zorunda kalır. Yunanistan'dan ayrılır. Venizelos Atina'ya gelir. Yunanistan, artık g�r�nen zaferden pay istemek i�in, on ikiye beş kala, savaşa katılacaktır.Venizelos, g�zlerini Batı Anadolu'ya �evirir. Etkili �slubu ve verdiği yanıltıcı bilgiler ile kendilerine g�re yeni bir d�nya kurmağa �alışan bilgisiz politikacılarla atg�zl�kl� diplomatları etkiler. İngiltere'nin, Yakındoğu petrollerinin ve pazarlarının paylaşılması sırasında bir ajan-devlete, olası bir T�rk kıpırdanmasını bastıracak jandarmaya ihtiyacı vardır. İngiltere Başbakanı Lloyd George, Yunanlıları g�z�ne kestirir, kanlı ve uzun bir savaşa yol a�acak olan d�ş�ncesini a�ıklar:"Osmanlı İmparatorluğu'nun miras�ısı, Yunanistan'dır."13

Yunan ordusu İ zmir'de Ma ğ rur Evzon askerleri

Daha �nce İtalyanlara vaadedilmiş olan İzmir ve �evresi, Lloyd Ge-orge'un �nerisi, Başkan Wilson'un onayı ile avans olarak Yunanlılara verilir.14 Mayıs akşamı İzmir Metropoliti Hrisostomos, Efes kilisesinde Rumlara m�jdeyi yetiştirir:"Kardeşlerim! M�k�fat zamanı gelmiştir."Panhelenist siyasetin galiplerce donatılmış silahlı birlikleri, 15 Mayıs 1919'da İngiliz donanmasının koruması altında, İzmir'e �ıkarlar, kıyıma ve Batı Anadolu'yu işgale başlarlar. 14 Yunan ordusunun gelmesi Ege Rumlarını şımartmıştır. Bin yıllık barışı bozarlar. Ege'de acı ve kanlı bir d�nem başlar.15

İ lk kur ş unu atan Hasan Tahsin T � rkler silaha sar ı l ı rlar. �lk Yunan t�meninin İzmir'e �ıkmasından d�rt g�n sonra, �n� �anakkale Savaşları sırasında parlamış olan Mustafa Kemal Paşa, 9. Ordu M�fettişi olarak 19 Mayıs 1919'da Samsun'a �ıkar. Kendisine verilen g�rev, bu b�lgede asayişi sağlamaktır. Ama Padişahı, İstanbul h�k�metini ve galip devletleri şaşırtan bir şey yapar: B�t�n milleti, işgale tepki g�stermeye �ağırır.16

İngiliz baskısıyla ordu m�fettişliğinden alınınca, askerlikten istifa eder. Ger�ek�ilikten uzaklaşmadan, hayale kapılmadan, b�y�k bir sabırla, b�t�n Anadolu'yu yurtseverlik ve bağımsızlık bayrağı altında toplamaya koyulur.Erzurum Kongresi'ni, daha kapsamlı Sivas Kongresi izleyecektir. Kurulmuş olan Redd-i İlhak ve M�dafaa-yı Hukuk dernekleri, 'Anadolu ve Rumeli M�dafaa-yı Hukuk Derneği' adıyla t�m yurdu kucaklayan tek bir dernek olarak �rg�tlenir. M. Kemal Temsil Heyeti (Y�netim Kurulu) Başkanlığına se�ilir.Heyet 27 Aralık 1919'da Ankara'ya gelir ve halkın b�y�k g�sterileriyle karşılanır.17

Times gazetesi T�rk kıpırdanışını ş�yle karşılar: "B�t�n cihanın kuvvetine karşı milli bir hareket yaratmak... Ne �ocuk�a bir hayal!"18

Yazar Refik Halit Karay, Milli M�cadelenin başlamasını alayla karşılar:"..Bir patırtı, bir g�r�lt�. Beyannameler, telgraflar... Sanki bir şeyler oluyor, bir şeyler olacak... Ayol şuracıkta her işimiz, her kuvvetimiz meydanda. D�rt tarafımız a�ık. D�nya vaziyetimizi biliyor. H�lyanın, bl�f�n sırası mı? Hangi teşkilat, hangi kuvvet, hangi kahraman? H�lyanın bu derecesine, uydurmasyonun bu şekline ben de dayanamayacağım. Bari kavuklu gibi ben de sorayım:- Kuzum Mustafa, sen deli misin?"Elde avu�ta hi�bir şey yokken, emperyalizme, galip devletlere, Yunan ordusuna, Ermenilere, Pontus �etelerine karşı silahlı m�cadeleye girişmeyi �ılgınlık sayanlar �oktur. Silahsızlandırılmış T�rk ordusunun bu tarihteki g�c�, o da k�ğıt �zerinde, 35-40 bin kişidir. Oysa T�rkiye'deki silahlı işgalcilerin sayısı giderek 400.000 kişiyi bulacaktır. Yoksul, bitik Anadolu, 400.000 işgalciyi ve on binlerce silahlı-silahsız haini yenmeyi başaracaktır.Milli M�cadele işte bu mucizenin, bu onurlu, g�zel �ılgınlığın adıdır.

Ankara'nın ısrarı �zerine İstanbul h�k�meti, İngilizlerin izniyle, se�im yapılmasını kabul eder. 12 Ocak 1920'de Osmanlı Meclisi, İstanbul'da toplanır. Esasları Erzurum ve Sivas Kongreleri ile Ankara'da oluşturulup belirlenmiş olan Milli Ant'ı (Misak-ı Milli'yi) kabul ve ilan eder. Milli Ant'ın �z� şudur:"B�l�nmez, bağımsız, h�r ve �ağdaş bir T�rkiye!"Bu karar, işgalcileri olağan�st� rahatsız etmiştir. İşgalci g��ler, Ankara'ya halka g�zdağı vermek �zere, İstanbul'da y�netime resmen el koyarlar. Bir�ok milliyet�iyi tutuklarlar. Anadolu'ya yardım edenlerin idam edileceklerini gazeteler ve duvar ilanlarıyla duyururlar. Meclis'i sarıp Rauf Orbay ve Kara Vasıf'ı g�t�r�rler. Bazı milletvekillerini, askerleri ve yazarları da tutuklar, hepsini yaka pa�a Malta'ya s�rerler.19

Mustafa Kemal Paşa işgale misilleme olarak, başta Albay Rawlinson olmak �zere, o sırada Anadolu'da bulunan b�t�n İngiliz subay ve erlerini tutuklatmış ve Meclis'i Ankara'da toplanmaya �ağırmıştır.Milli kuvvetler de harekete ge�erek, İngiliz birliklerini Eskişehir'i boşaltmak zorunda bırakır, demiryollarına el koyarlar. İngiliz birlikleri, İstanbul ile Anadolu arasındaki tek ge�idi, Geyve Boğazı'nı T�rklere bırakarak İzmit'e �ekilirler.Vahidettin ise T�rk tarihinin en hain adamı olan Damat Ferit'i yeniden sadrazamlığa getirir, g�revlendirme yazısında, Ankara'yı kastederek, "..isyan halinin devamı, daha korkun� hallere sebep olabileceğinden, bu kar-gaşalıkların bilinen tertip�ileri ve teşvik�ileri hakkında kanun h�k�mlerinin

Damat Ferit T � rkiye B � y � k Millet Meclisi uygulanmasını ve (...) b�t�n memlekette asayiş ve d�zeni sağlayacak �nlemlerin hızla ve kesinlikle alınmasını" emreder.20

Bu emir �zerine Damat Ferit, yapılabilecek en k�t�, en al�ak�a şeyi yapar: Milli namusu korumak ve istilayı durdurmak i�in kanını d�ken Kuva-yı Milliyecilere ve askerlere karşı, dinsel nitelikli bir savaş a�ar. Şeyh�lislam D�rrizade Abdullah'ın verdiği fetvalar, İngiliz ve Yunan u�aklarıyla Anadolu'ya atılır, işbirlik�i gazetelerde yayımlanır, Rumlar, Ermeniler, H�rriyet ve İtilaf Partisi'nin adamları ve ajanlar tarafından dağıtılır.�z� şudur: "Padişahın izni olmadan işgalcilere karşı duranları, asker ve para toplayanları tek tek veya topluca �ld�rmek, din gereği ve g�revidir! Milliyet�ileri �ld�renler gazi sayılır, bu yolda �lenler şehit!'21

Damat Ferit'in hainlikleri saymakla bitmez.22

Milletvekilleri ve subaylar İstanbul'dan ka�arak Ankara yoluna d�şerler. Aralarında Yunus Nadi, Dr. Adnan Adıvar, eşini yalnız bırakmayan H. Edip Adıvar, Albay İsmet Bey de vardır. Birka� g�n sonra da İstanbul'dan ka�an Harbiye Nazırı Fevzi �akmak Paşa da Ankara'ya katılacaktır.23 Nisan 1920'de T�rkiye B�y�k Millet Meclisi, yeni se�ilen milletvekilleri ve Ankara'ya ulaşan son Osmanlı Meclisinin milletvekillerinin de katılmasıyla a�ılır ve Milli Ant'ta belirtilen ama�lan ger�ekleştirmek azmiyle �alışmaya başlar.23

M. Kemal TBMM Başkanlığına se�ilir.İstanbul Harp Divanı, M. Kemal'i ve kadrosunu idama mahk�m eder. Vahidettin, idam kararlarını bekletmeden onaylar. Bununla yetinmez, M. Kemal'in r�tbesini de yarbaylığa indirir.24

M�ttefikler halkın direnme g�c�n� kırmak i�in Yunan ordusunu, Batı Anadolu'yu ve Trakya'yı b�t�n�yle işgal etmesi i�in yeniden harekete ge�irirler. İstanbul y�netimi de Yunanlıları destekler.Damat Ferit h�k�metinin medrese �ıkışlı Adliye Nazın Ali R�şt� Efendi, "Yunan ordusunun başarısı i�in dua edilmesini" ister. Trakya, Balıkesir, Bursa ve Uşak'ın, Yunanlılarca işgal edilmesi �zerine de, "Yunan ordusunun "ilerlemesi h�k�metimizin programına uygundur" diyecek ve Yunanlıların işgal etmediği illeri, 'kurtarılmamış iller' olarak tanımlayacak-tır.25

İstanbul y�netimi Sevr Antlaşmasını da kabul ve imza eder.Sevr Antlaşması tarihte �rneği olmayan trajik bir antlaşmadır. Yalnız kabul edenler i�in değil, b�yle bir antlaşmayı hazırlayan Batılılar i�in de bir utan� belgesidir.Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti, İngiltere'nin isteği doğrultusunda, 'bir daha Batıya kafa tutamayacak kadar

k���k ve g��s�z bir devlet' haline getirilmekte, �atalya'ya kadar Doğu Trakya Yunanlılara verilmekte, Anadolu T�rkler, Yunanlılar, Ermeniler, K�rtler ve Fransız mandası altındaki Suriye arasında b�l�şt�r�lmekte, kapit�lasyonlar daha ağırlaştırılıp genişletilmekte, devletin her etkinliği denetim altına alınmakta, Marmara denizi ile Boğazların idaresi ayrı bayrağı olan milletlerarası bir kurula bırakılmaktadır. Ayrıca, ��l� Anlaşma'yla Anadolu, iyice s�m�r�lmek �zere, İngiliz, Fransız ve İtalyan �ıkar b�lgelerine ayrılmaktadır. Başbak^ı Lloyd George Avam Kamarası'nda ş�yle diyecektir: "T�rkiye sahneden siliniyor diye �z�lecek değiliz." (The Times, 25.5.1920) Sevr Antlaşması'nı ve tabii ��l� Anlaşma'yı milliyet�ilere silah zo-, ruyla kabul ettirmek g�revi, İngilizlerin aracılığıyla Yunan ordusuna �nerilir, o da kabul eder. Yunan h�k�meti, bu hizmetine karşılık, İzmir ve Doğu Trakya'dan başka, İstanbul'un da Yunanistan'a verileceği �midine kapılır.Fakat beklenilmeyen bir olay Yunanistan'ı karıştıracaktır. Kral Alek-sandros �l�r. Venizelos, Konstantin'in tahta geri d�nmesini engellemek i�in se�imleri yenilemeye karar verir ve se�ime "ya Konstantin, ya ben!" sloganıyla girer. Halk Konstantin i ve onu destekleyen partiyi se�er. Venizelos yurtdışına ka�ar. Vaktiyle Konstantin'in devrilmesine yardım etmiş olan Fransız h�k�meti, Konstantine ve muhalefete oy veren Yunan halkına kızar ve yeni iktidara karşı tavır alır.İngilizler de tedirgin olurlar ama tavır almak i�in beklemeyi tercih ederler.Venizelos'un s�rg�ne yolladığı, hapse attırdığı siviller ve askerler, tıpkı H�rriyet ve İtilaf Partililer gibi, iktidar �zlemi ve kinle tutuşmuş bir halde yeniden sahnede boy g�sterirler. Kralcı General Papulas, Anadolu'daki Yunan ordusunun komutanlığa atanır. İktidar, Anadolu'yu boşalttığı takdirde, Yunanistan'ın Fransa ve İtalya'dan sonra, İngiltere'nin de desteğini kaybedip yalnız kalacağını anlar; azdırdıkları Anadolu Rumlarını yazgılarıyla baş başa bırakmayı da g�ze alamaz. Sonunda Venizelos'un yayılmacı politikasını ve İngilizlerin askeri olmayı kabul eder. Bu sebeple Anadolu olaylarını iyi bilen bazı Venizeloscu komutanlara dokunmaz.

O g � nlere ait bir an ı kart ı Savaş tamtamları yeniden �almaya başlar.Doğu Cephesi Komutanı K�zım Karabekir Paşa, TBMM'nin kararı �zerine harekete ge�miş, Ermenileri kolayca yenerek Sarıkamış ve Kars'ı geri, Doğu sınırını g�ven altına almıştır. Barış�ı yolla Artvin de G�rcistan'dan geri alınacaktır. B�ylece bir cephe kapanır ve Sovyetler'le bağlantı kurulur.Fakat bu kez de Batı cephesinde beklenilmez bir sorun patlak verecektir: Disiplinsiz �etelerin ordu �atısı altına alınması i�in �alışılırken, Kuva-yı Seyyare adı verilen en kalabalık �etenin komutanı Ethem ve kardeşleri orduya bağlanmak istemez ve isyan ederler.Bu sırada Yunan ordusu, �� t�mene yakın bir kuvvet ile yeni T�rk ordusunun durumunu keşfetmek i�in Bursa'dan Eskişehir'e doğru taarruza ge�ecektir. O g�ne kadar �oğu disiplinsiz �etelerle �atışmış ve kolayca ilerlemiş olan Yunan ordusu, yeniden kurulmakta olan T�rk ordusu ile ilk kez karşı karşıya gelir.Yoksul ve zayıf T�rk ordusunun, isyan ile savaş arasında ezileceğini sananlar ya da �mit edenler az değildir.Fidan halindeki ordu, canını dişine takarak, Yunanlıları p�sk�rt�r (6-11 Ocak 1921, Birinci İn�n� Savaşı), sonra da orduyla �atışmaya yeltenen asi Ethem'in kuvvetini ezip dağıtır. Ethem, iki kardeşi ve bine yakm adamı Ege'yi yakıp yıkan Yunanlılara sığınacak, bundan sonra Yunanlılar i�in �alışacaklardır. Yoktan var edilmiş ordunun 'hıyanete ve d�şmana karşı' kazandığı bu ikiz başarının i� ve dış etkisi �ok b�y�k olur. isyanlar son bulur. Halkın orduya ve Meclis'e desteği artar. Milli iktidar daha da g��lenir. Ankara'da aylardır a�ık kapalı devam eden tartışmalar son bulur ve Meclis, anayasa tasarısını kabul eder. Tasarıdaki bir h�k�m, doğrudan rejimle ilgilidir, saltanat�ıları ve halifecileri telaşlandırır ama her vakti gelmiş d�ş�nce gibi onu da durdurmak artık m�mk�n değildir, anayasada yerini alır:"Egemenlik, kayıtsız ve şartsız milletindir!" 26

Bu h�k�m milleti, Allah'ın g�lgesi olarak nitelenen padişahın kulu olmaktan �ıkarıp devletin sahibi ve yurttaş yapıyor, laikliğin temelini atıyordu. 27

Halkın b�y�k �oğunluğu y�z�n�, meclisi, anayasası, h�k�meti, ordusu olan ve işgalcilerle savaşan Ankara'ya d�necek, istiklal ordusunu gittik�e artan bir azimle destekleyecektir.28

Vahidettin Tevfik Pa ş a Ali Kemal Uygulanmasının zor olacağı anlaşılan Sevr Antlaşması'nın biraz yumuşatılması i�in Londra'da toplanacak konferansa, silahını konuşturmaya başlayan Ankara'nın temsilcileri de �ağrılır.Son d�nem Osmanlı aydınlarının kişiliksizliğinin, teslimiyet�iliğinin ve Batı karşısında duyduğu aşağılık duygusunun m�kemmel bir �rneği olan Ali Kemal Londra Konferansı �ncesinde ş�yle yazacaktır:"Avrupa ile başa �ıkmayı, y�zyıllardan beri Asya'nın hangi kavmi başarabildi ki biz başarabilelim?"Ayrıca gazetesinde, Yunanlılara sığınarak onlar adına propaganda yapmayı kabul eden Ethem'in İzmir'de verdiği bir demeci de yayımlar. Et-hem ş�yle demektedir: "M. Kemal, Yunan ordusunun hızlı bir taarruzuna bir dakika bile dayanamaz!"Ethem bu c�mleyle, yalnız kendi beklentisini değil, hanedanın, �ıkarı hanedana ve bu ��r�m�ş d�zene bağlı olanların, işbirlik�ilerin, gafillerin, hainlerin ve elbette işgalcilerin hayalini de dile getirmiş oluyordu.Konferansın ilk oturumunda Tevfik Paşa kısa bir konuşma yaparak İstanbul'un g�r�şlerini a�ıklar. Ankara s�zc�s�n�n parlak konuşması �ok takdir toplar. Ama konferans, İngiliz entrikasının şaheser bir �rneği olarak devam edecektir.29

T�rklerin Sovyetlerle g�r�şmelere başlamasından huzursuzlanan Lloyd George, yeni Yunan h�k�metinin savaşı s�rd�rmeye �ok hevesli olduğunu g�r�nce, Yunan ordusuna yeşil ışık yakar.Atina ve Ankara temsilcilerine, h�k�metleriyle yeniden temas etmeleri i�in 25 g�n s�re tanınarak konferansa ara verilir.

Ta ş han ve bug � nk � Ulus meydan ı Londra'da bulunan Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey, Fransızlarla barışı sağlayacağını sandığı gizli bir anlaşma imzalar ve anlaşmayı Ankara'ya yollar.Bunu �ğrenen Yunan h�k�meti, T�rk-Fransız anlaşması kesinleşirse, T�rklerin, �ukurova'daki iki t�menli İkinci Kolordu'yu Batı Cephesine kaydırmasından korkacaktır. Erken davranmak i�in General Papulas'a hemen

harekete ge�mesi i�in emir verir. Oysa B�y�k Millet Meclisi, Fransızlarla yapılan anlaşmayı, Milli Ant'a ve tam istiklal anlayışına aykırı bulacak ve askeri yararını bir yana bırakarak reddedecektir.Bu g�nlerde T�rk-Sovyet g�r�şmeleri sonu�lanır ve Moskova'da dostluk antlaşması imzalanır. Bu antlaşmayla Sovyetler, g�ney sınırlarını g�ven altına alırlar. İstanbul ve �anakkale boğazlarının İngilizlerin elinde kalmaması i�in de yeni T�rk ordusuna silah ve cephane yardımı yapmayı ve yılda 10 milyon ruble vermeyi kabul ederler.30

General Papulas 22 Mart 1921 g�n� orduya bir mesaj yayımlar:"Asker!D�şman, Yunan İyonyasına ayak bastığınızdan beri yenip kovaladığınız d�şmandır1. Hızınız karşısında ka�ıyor! Bu barbar zulm�n son kalıntılarını yok edip Yunan uygarlığının kurucuları olunuz!Sizi yeni bir zafere �ağırıyorum!"Yunan ordusu, temsilciler d�n�ş yolundayken, 23 Mart sabahı, saat 07.00'de, Eskişehir ve Afyon'a doğru, iki koldan taarruza ge�er.İstanbul'da �slenen Yunan donanması da, İstanbul'dan ve Rusya'dan Anadolu'ya silah ve malzeme ka�ırılmasını ve yollanmasını �nlemek i�in, Karadeniz kıyılarını abluka altına almak amacıyla Karadeniz'e a�ılır.B�ylece Londra Konferansı, sonu�lanmadan tarihe g�m�l�r.Genel bir taarruzla d�şmanı yok edebilecek g�c� kazanıncaya kadar stratejik savunmada kalmayı kararlaştırmış olan Ankara, bu savaşta şu �ok sade ve c�retli planı uygulayacaktır: D�şmanın g�ney koluna karşı oyalama savaşı verilerek ordunun b�y�k kısmını, kuzeydeki kol karşısında (İn�n�'de) toplayıp d�şmanı yenmek, daha sonra katılması m�mk�n olan b�t�n kuvvetlerle d�şmanın g�ney koluna (Dumlupınar-Af-yon) d�nmek.Uşak'tan yola �ıkan General Kondulis komutasındaki Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupınar mevziindeki T�rk T�menini geri atarak ilerler, 26 Martta Afyon'a girer.T�rk komuta kurulu, bu kesimdeki yenilgiye bakmaksızın, bu cepheden iki piyade t�menini kuzeye kaydırır. Meclis Muhafız Taburunu ve Ankara'ya ulaşmış olan 5. Kafkas T�meni'ni de demiryoluyla İn�n�'ye yollar.Bursa'dan ilerleyen General Vlahopulos komutasındaki ���nc� Yunan Kolordusu, İn�n� mevzileri �n�nde, �ok sert ve b�y�k bir direnişle karşılaşır. Eskişehir'deki demiryolu tamirhanesinde, Anadolu'ya ge�ip işbaşı etmiş imalat-ı harbiye subay ve ustalarının �alışır hale getirdikleri 150 mm.lik sekiz ağır top, Yunanlıları dehşete d�ş�r�r. T�rk askeri bu kez daha kararlıdır. S�ng�s� olmayanlar t�feğinin dip�iği, k�reği, �ıplak yumruğu ile d�v�ş�rler. Mesela 3. Alayın 3. Tabur'unun b�t�n b�l�k komutanları şehit d�şer. T�men komutanları bile ileri hatlara kadar gelirler; Albay (Deli) Halit Karsıalan yaralanır.Kızgın savaş ileri-geri dalgalanmalarla s�rmektedir.Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa, heyecan i�inde savaşı izleyen Ankara'ya, sağ kanat birliklerini karşı taarruza kaldıracağını bildirir.

Birinci Kitap Yunan B�y�k TaarruzuBirinci B�l�mK�tahya-Eskişehir Savaşına Hazırlık1 Nisan 1921 - 9 Temmuz 19211 NİSAN 1921 Cuma g�n�, Ke�i�ren'de, şimdi Meteoroloji Genel M�d�rl�ğ� olan eski Ziraat Okulu binasına yerleşmiş Genelkurmay kararg�hının ikinci katındaki geniş�e odada, harita serili bir masanın başında, M. Kemal ve Fevzi �akmak Paşalar, konuşmadan oturuyorlardı. Yalnız M. Kemal Paşa'nın iri taneli kehribar tespihinin tekd�ze şaklaması duyulmaktaydı.Saat 17.00'ydi.Sağ kanadını taarruza kaldıracağını bildirmiş olan İsmet Paşa ile �ğleden beri bağlantı kurulamıyordu.1

m

ANADOLU AJANSI, camilere, kahvelere her g�n tek sayfalık b�ltenler asarak olup bitenleri

halka duyurmaktaydı. O g�n hi�bir b�lten asılmayınca, meraklanan Ankaralı esnaf ve zanaatkarlar, d�kk�nlarını, k���k at�lyelerini erkenden kapatıp bug�nk� Ulus meydanındaki k���k Meclis binasının �n�nde toplandılar. Gittik�e �oğalıyor ve sessizce cepheden haber bekliyorlardı. Adana Milletvekili Zamir [Damar] Arıkoğlu, kalabalığı telaş i�inde yararak Meclis'e girdi.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 31KOMİSYON odaları ve koridor, kalpaklı, fesli, sarıklı milletvekilleri ile doluydu. Zamir Bey ilk rastladığına sordu:"H�l� bir haber yok mu?""Yok."Antalya Milletvekili Rasih Kaplan Hoca, "Konferans sona ermemişti ki birader, ara verilmişti.." diye s�yleniyordu, "..bu Yunan taarruzunun anlamı neydi?"Siyah kalpaklı, avcı ceketli, iri kıyım bir gen�, Manisa Milletvekili Mustafa Necati Bey, "Ne olacak.." dedi, "..bizi konferansla uyutup gafil avlamak istediler.""Ama buna diplomasi değil, sahtek�rlık derler!"Konya Milletvekili Musa K�zım Efendi, beyaz sakalını sıvazladı:"Ordumuz direnebiliyorsa, mesele yok. Batının bu oyununu da boşa �ıkarırız."BU SIRADA g�revden d�nen �ift kanatlı bir keşif u�ağı, Eskişehir/ Muttalip havaalanına yaklaşmaktaydı. Alan, u�ak hangarları, pilot okulu ve geniş tamirhanesiyle birinci sınıf bir havaalanıydı. 2

U�ak B�l�ğ� Komutanı Y�zbaşı Fazıl, makinist Eşref Koşman ve g�revliler, yaklaşan u�ağı i�leri giderek izliyorlardı. ��nk� ellerindeki son işe yarar u�ak buydu. Eşref inledi:"Eyvah, bu da arızalanmış."U�ak arkasında siyah bir duman bırakarak toprak piste indi, sı�rayarak ilerleyip durdu. Koştular. Pilot Vecihi H�rkuş ve g�zlemci Basri, yıldırım gibi u�aktan aşağı atladılar. İkisi de savaş heyecanı i�indeydi. Vecihi, "U�ağı �abuk hazırlayın.." diye haykırdı, "..bomba y�kleyin, t�feğe şerit takın! �abuk, �abuk, �abuk."Fazıl'a d�nd�:"..Hava kararmadan bir �ıkış daha yapsak iyi olacak.""Durum nasıl?"Vecihi tam savaşın gidişi hakkında bilgi verecekti ki u�ağı kontrol eden makinist acıyla, "Vecihi Bey.." diye seslendi, baktılar, makinistin eli yağ i�indeydi, "..bunun yağ deposu delinmiş.""Değiştirin! Ama �ok �abuk olun!""Yedek depo yok ki." 3"�yleyse bunu tamir edin! Bir şey yapın! Haydi!" Makinist kıvrandı:"S�kmesi, taniiri, yerine takması saatler alır." Vecihi, g�zleminden yaş fışkırarak, başlığını ve r�zg�r g�zl�ğ�n� yere �arptı:"Lanet olsun yoksulluğa!"BİR YUNAN avcı u�ağı ilerleyen T�rk birliklerinin �zerine makineli t�feğiyle ateş yağdırmaya başlamıştı. H�cuma kalkmış bir takımın �n�nde koşan teğmen, birden sendeleyip d�şt�. Teğmenin d�şt�ğ�n� g�ren erler hemen yere yattılar. Takım �avuşu s�r�nerek sokuldu:"Komutanım?"Teğmen boynundan vurulmuştu. Zorlukla, "Durma.." diye fısıldadı, "takımı h�cuma kaldır. Hemen! Haydi!"Her kelimede yarasından yeni bir kan dalgası boşanıyordu. �avuş, g�zlerinden yaş akarak ayağa fırladı. Olanca sesiyle haykırarak, takımı yeniden h�cuma kaldırdı. Erler doğruldular ve koşarak savaş sisine karıştılar. Taşlı arazi �arıklarının altını erittiği i�in �oğu yalınayaktı.Bir top mermisi patladı. Fışkıran gevrek bahar toprağı, s�nen Teğmenin �zerini �rtt�.ANKARA'da, Genelkurmay'ın telgraf odasındaki tıraşı uzamış subaylar, kan oturmuş

g�zlerini Batı Cephesi kararg�hına bağlı manipleye dikmiş bekliyorlardı. Derin sessizlik i�inde birinin ayak sesleri duyuldu, kapı yavaş�a aralandı. İsteksizce başlarını �evirdiler. Ge-len Meclis Başkanlığı Yaveri Y�zbaşı Salih Bozok'tu."Paşalar merakta. H�l� bağlantı yok mu?"Maniple başındaki astsubay başını �mitsizce iki yana salladı. Salih Bey kapıyı yavaş�a kapatıp �ekildi.

Genelkurmay Ba ş kanl ığı

MECLİS'te de bazılarına �mitsizlik ��km�şt�. Bir milletvekili, "Bu iş �etelerle y�r�mez dedik, hepsini dağıttık.." dedi kaygıyla, "..ordu başarılı olmazsa, korkarım bu iş burada biter."G�m�şhane Milletvekili Hasan Fehmi Ata� i�erledi:"Ne m�nasebet! Bir muharebe kaybedilmekle harp biter mi?"Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey, �evresindekilere, "Bence, Londra Konferansı'nda, biraz esnek davranmalıydık.." diyordu, "..eğer yenilirsek, yeni �nerleri de geri alır bu adamlar."Mustafa Necati �ok sinirlendi:"Onlar �neri değildi ki beyefendi, sadakaydı. Geri alsınlar!"Celalettin Arif Bey son Osmanlı Meclisinin Başkanıydı. Millet Meclisi'nin de kendisini başkan se�mesini beklemiş, yerine M. Kemal se�ilince sinirli ve alıngan olmuştu. Mustafa Necati'yi, "�d�n vermeden, uzlaşma olmaz delikanlı" diye tersledi."İstiklalden �d�n verilir mi beyefendi? Siz bug�n Artin Kemal gibi konuşuyorsunuz!"Celalettin Arif, gazeteci Artin Kemal'e benzetilmesine �ok i�erledi. Morardı. Bir olay �ıkacağını sezenler araya girdiler. �bekten uzaklaştırılırken, dayanamayıp geri d�nd�, M. Necati'ye, "Seni affetmeyeceğim!" diye bağırdı.Balıkesir Milletvekili Albay K�zım �zalp'in sabrı t�kenmişti, Genelkurmay'a telefon etmek i�in Başkanlık odasına daldı. Arkasından bazı milletvekilleri de odaya doluştular. Telefona sarıldı:"H�l� haber yok mu?.. Peki. �yle mi? Yapma!.. Anladım, geliyorum."K�zım Bey telefonu kapadı."Ne olmuş? Ne diyorlar?"

Zamir (Damar) Ar ı ko ğ lu Mustafa Necati Bey K � z ı m � zalp

"İsmet Paşa ile bağlantı kurulamıyormuş. Onlar da haber bekliyorlar."

Y�z� asılmıştı. Kalabalığı yarıp dışarı �ıktı. Arkasından Gaziantep Milletvekili Yasin Kutluğ da seğirtti. Kapının �n�nde kolundan yakaladı:"Dur hele. Sen bizden bir şey sakladın. Neydi o?"K�zım �zalp, al�ak sesle, "Bir t�men komutanımız daha yaralanmış" dedi."Kim?""Albay Kemalettin Sami Bey.""Bu ikinci. Ne arıyor bu komutanlar ateş hattında yahu? Demek savaş pek kıyasıya oluyor K�zım Bey!"�yle olmalıydı.Cephe Komutanlığı'nın sessiz kalması K�zım �zalp'in i�ine kurt d�ş�rm�şt�. Meclis'ten fırladı. Az ilerde faytonlar bekliyordu. İki atlı bir faytona atladı."Haydi, �abuk! Ke�i�ren'e, Genelkurmay'a! �ok �abuk ama!""Baş�st�ne beyim."K�zım Bey'in heyecanı arabacıya da bulaştı. Kırbacını telaşla şaklattı:"Haydi �ocuklar!"Atlar ileri atıldılar.T�RK KUVVETLERİNİN Kars'ı Ermenilerden geri almasını eleştiren yazısından beri halkın bir Ermeni adı olan Artin adını ekleyerek Artin Kemal diye andığı yazar Ali Kemal İstanbul'da, Peyam-ı Sabah gazetesindeki geniş odasında, ortağı Ermeni Mihran ve misa-firleriyle �ene �alıyordu.Sarışın, g�rb�z, yarı alafranga, yarı alaturka, kendine �zg� bir insandı. O g�nk� başyazısını �ven tombul misafirine neşeyle, "An-kara'dakiler yine k�p�recekler.." dedi, �nl� kahkahasını attı, sonra da ekledi: "..Haydutların işi g�c� savaş. Siyasetten zerre kadar anladıkları yok. Ellerinde derme �atma bir ordu, birka� tane de d�zme kahraman, d�v�ş�p duruyorlar. H�k�met �l�m�ş bi�miş, uygun g�rm�ş, Sevr Antlaşması'nı imzalamış. Size ne oluyor a zirzoplar? Beyhude yere kan d�kmenin �lemi var mı? �ğrendiğime g�re, Londra'da da, �ocuk gibi, 'İzmir'i isteriz, Edirne'yi isteriz, Adana'yı isteriz', hatta 'tam istiklal isteriz' diye tutturmuşlar."Misafirleri şaşakaldılar:"Yok canım?"Mihran, "Bunlar �ılgın" diye s�ylendi. Ali Kemal, bu nitelemeyi pek sevdi:"Tabii canım! �ılgın olmasalar, sanki cihan savaşını biz kazanmışız gibi koskoca Lloyd George'a barış şartlarını dikte etmeye yel-tenirler miydi? Ne demiş Arap, 'elh�km� limen galebe^ galibin dediği olur! İşte bu kadar. Bu kavrayışta, bu bilgide, bu �apta adamlar, değil devleti, ufak bir aşireti bile idare edemezler! Edebilseler, Yunan ordusu şimdi Eskişehir yolunda olur muydu?" 4Birer kahve daha s�yledi.ATİNA'da �ıkan Katimerini gazetesi yazarlarından Hristos Ni-colopulos da tıpkı Ali Kemal gibi, Yunan ordusunun, T�rk direnişini kırarak Eskişehir'e y�r�d�ğ�n� sanmaktaydı. Daktilo makinesini �a-tırdatarak yazısına devam etti:"..G�ney kesiminde, Afyon'u daha ilk g�n ele ge�irmiştik. Ordu kararg�hından alınan haberlere g�re, kuzeyde de Eskişehir'e doğru ilerliyoruz. İngiliz Başbakanı Lloyd George, 'Yunan ordusu, M. Kemal kuvvetlerini yenecektir' demişti. Ordumuz bu zaferle yalnız Lloyd George'u doğrulamakla kalmıyor..."Gittik�e yaklaşan bir uğultu duyuluyordu. Birka� kişi pencerele-ı e koştu. Dikkati dağılan Nicolopulos yazmayı kesip sesledi:"Ne var, ne oluyor?""Lloyd George lehine g�steri yapıyorlar."Nikolopulos da yerinden kalkıp pencereden baktı. Binlerce Atinalı, sevin� i�inde Omonia meydanına akıyor ve Yunanlıların koruyucu meleği Lloyd George'u y�celtiyordu:

"Zito Georgis! Zito Georgis!" (Yaşasın George!)O SAATTE Londra'da i� karartan bir hava vardı ama uyarılara rağmen siyasi kudretini Yunanlılar yararına kullanan İngiltere Başbakanı Lloyd George'un y�z� parlıyordu. Anadolu'dan iyi haberler almıştı. �ay getiren sekreteri ve gizli sevgilisi Miss Frances Steven-son'a, "�yle sanıyorum ki.." dedi neşeyle, "..birka� g�n sonra, şu asi Mustafa Kemal ile birlikte T�rkiye sorunu da tarihe g�m�lecek."İmparatorluk Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson'un nasıl mahcup olacağını d�ş�nerek g�l�msedi. Bu dik kafalı ve kalın kabuklu asker, Yunan ordusunun T�rkleri yenemeyeceğini ileri s�rmekteydi.P�h!Yeniyordu işte!OYSA DURUM, Ali Kemal'in, Nicolopulos'un ve Lloyd George'un tahminlerinin ve �mitlerinin tam tersine gelişmekteydi.61. T�men savaş idare yerine gelmiş olan Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa, sağ kanat birliklerinin, d�şmanı tutunduğu son mevzi-lerden de s�k�p atan taarruzunun sonunu izlemekteydi. Akşam pusu i�inde geri �ekilen d�şman kollarının kaldırdığı kalın toz bulutları, batı g�neşinin ışığında kaynaşarak g�ğe y�kseliyor, savaş uğultusu ağır ağır uzaklaşıyordu.Savaşın İn�n� kesimindeki b�l�m� T�rklerin �st�nl�ğ�yle sona ermişti.Kendisinden başka hi� kimsenin duyamayacağı derin bir mutluluk i�inde bir taşın �st�ne oturdu, Genelkurmay'a yollayacağı telgrafı yazmaya koyuldu.AĞIZLARINDAN k�p�kler d�k�len atlar Genelkurmay binasının �n�nde durdular. Meraklanan n�bet�i subay dışarı �ıktı. Faytondan atlayan K�zım �zalp'i tanıyınca selam durdu."Bir haber geldi mi?""Hayır efendim.""İnşallah bir aksilik yoktur."İ�eri girdi. Alt kattaki b�y�k salon, derme �atma tahta duvarlarla k���c�k odalara b�l�nm�şt�. Sadece b�t�n hareketlerin haritaya işlendiği ve savaşın izlendiği harek�t odası b�y�kt�. T�rkiye B�y�k Millet Meclisi'nin Genelkurmay �rg�t� bu kadardı.Harek�t Şubesi M�d�r� Yarbay Salih Omurtak'ın k���k odasının kapısı a�ıktı."Salih Bey!"Yarbay Salih, K�zım �zalp'i g�r�nce ayağa zıpladı:"Hoş geldiniz.""Ne haber?""Bekliyoruz."Oturdular. İkisinin canı da konuşmak istemiyordu. İyi bir haber i�in sağ kollarını vermeye hazır, sustular. Bir zaman sonra telgraf odasındaki astsubayın haykırışı duyuldu:"Cephe arıyor!"Herkes deli gibi odaya koştu. Ama maniple birka� kez tıkırdayıp susmuştu. Astsubay yalvarıyordu:"Durma aslanım, ne olur durma!"Maniple yeniden tıkırdamaya başladı. Herkes soluğunu tuttu. Cephe Kararg�hının telgraf�ısı, manipleyi santur �alar gibi keyifle tıkırdatarak Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa'nın telgrafını ge�meye başladı:"Saat 18.30'da Metristepe'den g�rd�ğ�m vaziyet: G�nd�zbey kuzeyinde, sabahtan beri direnen ve art�ı olması muhtemel bulunan bir d�şman birliği, sağ kanat grubunun taarruzuyla d�zensiz olarak geri �ekiliyor. Yakından takip ediliyor. Boz�y�k yanıyor. D�şman, binlerce �l�s�yle dolu savaş alanını, silahlarımıza terk etmiştir. Batı Cephesi Komutanı İsmet.""Heeeey�!"Genelkurmay'da ne r�tbe farkı kaldı, ne resmiyet. Herkes sarmaş dolaş oldu.

Albay K�zım telefona koştu.K�ZIM �ZALP'ın verdiği haber �zerine, Meclis'te de yer yerinden oynadı. Sevin�ten kimi ağlıyor, kimi kahkaha atıyordu. Bu kargaşalık i�inde Celalettin Arif ile Mustafa Necati Beyler g�z g�ze geldiler, bir an kararsız kaldılar, sonra koştular ve kucaklaştılar. Yasin Kut-luğ dışarı fırladı. Pencerelerden yansıyan gaz lambalarının ışığının altında bekleyen Ankaralılar dalgalandılar. Kapının �n�ne �ıkan �elimsiz milletvekilinin g�r sesi yankılandı:"Zafer biziiiiiiiiim! Kazandııııuıık! Yunanlılar �ekiliyor!.." Aşka gelen biri silahını ateşledi. Bunu, uzaktaki bir başka silah sesi izledi. Biraz sonra Meclis'in �n� sevin�ten deliye d�nm�ş meşa-leli, fenerli insanlarla dolacak, karanlık meydan g�nd�z gibi aydınlanacaktı.İŞGAL G��LERİNİN bir t�rl� yerini bulamadığı İstanbul gizli telgraf merkezi, B�y�k Postane'nin bodrumundan, daha g�venli olduğu i�in Telgraf Şefi İhsan Pere'nin Zeyrek'teki eski, ahşap evinin �atı katına alınmıştı. 5 Telgraf�ılar aileleri ile birlikte alt katlardaki odalarda kalıyor ve dikkati �ekmeden yaşamaya �alışıyorlardı. G�nd�zleri İngiliz denetimi altındaki telgrafhaneye gidip resmi işlerini yapıyor, gece olunca n�betleşe �atı katına �ıkıp sabaha kadar İstanbul ile Ankara arasındaki gizli haberleşmeyi sağlıyorlardı. Sabah olur olmaz, haberleşme kesiliyor ve i�lerinden biri, erkenden işe gider gibi evden �ıkıp mesajları yerlerine ulaştırıyordu. Yakalanırlarsa, işgal kuvvetlerinin emirlerini �iğnedikleri i�in idam edileceklerini bilmekteydiler.6Ankara, zafer haberini ge�meye başlayınca, n�bet�i telgraf�ı yeri tekmeleyerek arkadaşlarınıyukarı �ağırdı. Ezik telgraf�ılar, maniplenin her vuruşunda, biraz daha silkindiler, doğruldular, sonunda gururla dikildiler.Bu haber sabaha kadar bekletilemezdi. İ�lerinden biri, m�jdeyi ilgili yerlere ve gazetelere duyurmak i�in sokağa fırladı.İSTANBUL'un �nl� oteli Pera Palas'ın yemek salonu, o gece de tıklım tıklımdı. Rum m�şteriler, Yunanlı şarkıcının s�ylediği g�zel şarkıya eşlik ediyorlardı. Duvar kenarındaki bir masada, işgalcilerin şiddetli baskılarına rağmen harıl harıl milli orduya hizmet eden iki de T�rk oturuyordu. Bunlar Muharip adlı gizli �rg�t�n başkanı Kurmay Binbaşı Ekrem Baydar ile haber alma kolu başkanı Kurmay Y�zbaşı Seyfı Akko�'tu. İkisi de sivil giyinmişti. Başları a�ıktı. G�zleri kapıdaydı. Anadolu'ya silah ve m�himmat satmak isteyen Fransız bankacı M�sy� Marcel Savoie ile buluşacaklardı. Kapıdan Marcel Savoie yerine, otelin mareşal kılıklı, palabıyıklı Rum kapıcısı girdi, ilk masaya eğildi ve bir şey s�yledi. Masadakiler darbe yemiş gibi sarsıldılar. Haber masadan masaya yayıldık�a, şarkıya katılanlar susmaya başla-dılar. Sonunda g�zel şarkıcı da bir felaket olduğunu sezerek şarkıyı kesti. Bir İngiliz subayı telefona koştu. Ekrem ile Seyfı dikkat kesilmişlerdi.Haberi duyup da sokağa d�k�lm�ş heyecanlı T�rklerin s�ylediği bir marş, yavaş yavaş sessizliği dağıtmaya başladı:İzmir'in dağlarında �i�ekler a�ar Altın g�neş orda sırmalar sa�ar Bozulmuş d�şmanlar yel gibi ka�ar.. Heyecanla otelin hol�ne �ıkıp, camdan caddeye baktılar.Y�zlerce T�rk, ellerinde bayraklar ve tutuşturulmuş b�k�l� k�ğıtlar, Pera Palas'ın �n�nden ge�erek Tepebaşı'ndaki İngiliz El�iliğine doğru y�r�yordu.Kader b�yle imiş ey şanlı paşa Yaşa Mustafa Kemal Paşa yaşa... İşgal kuvvetlerinin devriye kolları, kalabalığı susturmak ve dağıtmak i�in harekete ge�ti. T�rklerin birdenbire neden coştuklarını �ğrenince, hepsinin neşesi ka�acaktı.Bu g�zel şehirde g�rev yapmak, keyifli bir tatil olmaktan �ıkıyordu galiba.Akşam gazetesine telefon ederek haberi �ğrenen Ekrem Bey, Y�zbaşı Seyfi'ye, "Yarın.." diye fısıldadı, "..Lloyd George'un y�z�n� g�rmek isterdim."HABER Londra'ya sabah ulaştı ve Lloyd George �fkeden deliye d�nd�. Bu talihsiz anda

ziyaretine gelen eski gazeteci ve konsolos, şimdi İyonya Bankası'nın Başkanı Yunan asıllı Sir John Stavridis'e ağzına geleni s�yledi. "Artık bir Yunanlının fotoğrafını bile g�rmek iste-miyorum.." diye bağırıyordu, "..Temsilcileriniz bana zafer i�in g�vence vermişti. Kendi askeri danışmanlarıma değil, sizin hayalci subaylarınıza inandım. Ama az �nce �ğrendim ki o kadar g�vendiğim Yunan ordusu �� ay i�inde ikinci kez yenilmiş. Bu başarısızlığın beni nasıl bir �ıkmaza soktuğunu anlayabilirsiniz. H�kimiyetimiz altında her �lkedekinden �ok M�sl�man var. Bir T�rk zaferi hepsinde bağımsızlık hevesi uyandırabilir. Dağılmamak i�in M. Kemal'i mutlaka ezmek zorundayız. Bunun i�in Yunan ordusuna g�veniyordum. H�k�metim o orduyu donatmış, ayrıca da 16 milyon sterlin yardım yapmıştı." 7Yunan burjuvazisini İngiliz burjuvazisine bağlayan zarif k�pr�lerden biri olan Sir JohnStavridis'in yenilgiden haberi yoktu.Donup kaldı.YENİLGİYE Ordu Komutanı Korgeneral Papulas da inanmakta zorluk �ekiyordu. ���nc� Yunan Kolordusu'nun kararg�h olarak kullandığı Bursa Anadolu Oteli'nde, ordu kurmay kurulu ile yaptığı toplantının sonunda, T�rkleri ezebilmek i�in, daha fazla g��lenmelerine fırsat vermeden, takviye alıp hemen ve yeniden taarruza ge�mek gerektiğine karar verdi.Kurmaylarını, d�zensiz �ekilişin yarattığı karmaşık sorunlarla baş başa bırakarak, h�k�mete yollayacağı raporu yazmak i�in odasına kapandı.Yunan ordusu yakarak yıkarak geri �ekilmekteydi. 8

METRİS TEPE apaydınlıktı. Sabahleyin şehitlerini toprağa veren 4. T�men, gece de zaferi kutlamak i�in toplanmıştı.Flamalar, �bek �bek yanan b�y�k ateşlerin oynak ışığında �ırpınıyor, pilav ve fasulye kazanları kaynıyordu. Yoksul t�men, �ember halinde dizilmişti. Erlerin �st�nde mintanlar, yelekler, biri �tekine benzemeyen askeri ceketler, altlarında ise reng�renk şalvarlar, poturlar vardı. Pek �oğunun �orabı, matarası, k�t�kl�ğ�, s�ng�s�, hatta �arığı yoktu. 9 Subayların da bir b�l�m� �arıklıydı, bazılarının�niforması �adır bezindendi. Ama erler de, subaylar da, b�t�n donanımları tamammış gibi vakar i�inde, t�men komutanının konuşmasını beklemekteydiler.Yarbay N�zım Bey, kısa bir konuşma yaparak, Cephe Komutanının, g�sterdiği olağan�st� kahramanlık sebebiyle t�mene takdirname yolladığını bildirdi, subay ve erlere teşekk�r etti ve şenliği başlattı.Davul ve zurna sesleri y�kseldi. İki g�n �nce cehennemi andıran Metris Tepe, b�t�n Anadolu gibi bayram yerine d�nd�.10

ZAFER HABERİ İstanbul'a g�kten bir m�jde gibi inmiş, gazetelerin ilk sayfaları b�y�k resimler ve zafer edebiyatı ile kaplanıp bezenmişti.Laternalar ve 'zito zito Venizelos' şarkıları susmuştu.1Oa

Beyoğlu caddesindeki bazı T�rk mağazaları vitrinlerini M. Kemal ve İsmet Paşaların resimleriyle s�slediler.İstanbul yeniden T�rkleşti.MİLLETVEKİLLERİ ertesi g�n, Meclisin �n�nde toplanan Ankaralıların alkışları arasında Meclise girdiler. Milli Savunma Bakan-lığı'nın 1921 b�t�esinin g�r�ş�lmesi, zafer neşesi i�inde fazla uzun s�rmedi ve yaklaşık 45 milyon lira olarak kabul edildi.11 Verilen kısa bir aradan sonra Başkan Vekili Dr. Adnan Adıvar, Bursa'nın d�şt�ğ� g�nden beri siyah bir �rt� ile kaplı başkanlık k�rs�s�nde yerini aldı, zile vurdu:"Celse a�ılmıştır. S�z, Milli Savunma Bakanı Fevzi Paşa Hazret-lerinindir."Uğultu kesildi.Fevzi Paşa �n sıraya sıkışmış Bakanların arasından kalkıp, İkinci İn�n� Savaşı hakkında bilgi vermek �zere konuşma k�rs�s�ne geldi. İsmet Paşa cephede olduğu i�in, Genelkurmay Başkanlığı'na da vek�let ediyordu. Ankara'ya geldiğinden beri M. Kemal Paşaya b�y�k bağlılık g�stermekteydi. Bu y�zden adı muhalifler arasında 'kuzu pa-şa'ya �ıkmıştı. Ama

hi�bir siyasi grup ya da akım, bu kuzu paşayı kendi yanına �ekmeyi başaramıyordu.Fevzi Paşa sık sık alkışlarla kesilen uzun konuşmasını ş�yle bitirecekti:"..Yunan ordusu Başkomutanı Papulas, İzmir'den Bursa'ya geldi, Vvr Antlaşması'nı T�rklere zorla kabul ettirmek amacıyla, alaylarını birbiri ardından taarruza kaldırdı. Kesin savaş İn�n� mevzilerinde oldu. Yunanlılar, Başkomutanlarının g�z� �n�nde, fedak�rlıklarını ispat ettiler. �arpışmalar yedi g�n, yedi gece devam etti. Fakat b�t�n Hayretleri, yılmaz T�rk safları �n�nde tamamiyle kırılmıştır. D�şman t, ekiliyor ve kahraman s�varilerimiz d�şmanı takip ediyor."12

İN�N� ile Eskişehir arasındaki �ukurhisar K�y�'nde, k���k l>ir evin odasında, İsmet Paşa da bu saatte kurmayları ile toplantı halindeydi. İlk raporlara g�re, Yunan ordusu ciddi kayıp vermiş ve �ok Kanimet bırakmıştı.Mezit vadisi-İneg�l yoluyla par�a par�a Bursa'ya �ekilmeye �a-lısan Yunan birlikleri, '�zengisi ipten, kılıcı tahtadan' ama g�z� karaI �rk s�varilerinin takibi altındaydılar. Birinci İn�n� Savaşı sonunda dıışmanı takip edemeyen ordu şimdi o �aresizliğin acısını �ıkarıyor, s�variler yakaladıklarını tepeliyorlardı.Hi� yoktan yola �ıkarak bu noktaya gelmişlerdi. Bunun tadını �ıkarırken, Binbaşı Cemil Taner, "Ama haberleşme �ok aksadı.." diyerek keyif ka�ırdı, "..acele olarak telsize ihtiyacımız var efendim."İsmet Paşa acıyla g�ld�:"Acele ihtiyacımız olmayan ne var ki Cemil Bey?"B�t�n telsiz cihazlarının, İngilizlerin sıkı denetimi altında bulunan İstanbul'daki Selimiye Kışlası'nda toplandığını bilmekteydi. Hi�I1 midi olmadığı halde, Binbaşı Cemil'in ısrarı �zerine, İstanbul'daki Muharip adlı gizli �rg�te, telsiz cihazlarına da ihtiya� duyulduğunun bildirilmesine razı oldu.BU SIRADA İstanbul'da İkdam gazetesindeki odasında, Yakup Kadri Karaosmanoğlu başmakalesini yazmaktaydı:"..Bir y�kselişin başlangıcındayız. Bir y�celme, bir yeniden doğuş, bir şafak! İsmet Paşa adındaki bir serdarın kılıcı tarihi ikiye b�ld�. D�rt beş g�nden beri b�t�n Doğu �lemi ve b�t�n Asya i�in yeni bir devir a�ılmıştır.'.' İdare Memuru Mahmut odaya daldı:"Yakup Kadri Bey!""Evet?""Kızılay İkinci Başkanı Hamit Hasancan'dan bir duyuru geldi efendim."Dikkati dağıldığı i�in canı sıkılan Yakup Kadri s�ylendi:"İyi. Gerekeni yapınız.""İstanbulluları, Anadolu m�cahitlerine para yardımı yapmaya �ağırıyor."Yakup Kadri toparlandı:"Yok canım!""Bağışların Kızılay'a ya da gazetelere verilmesini istiyor."G�zleri b�y�d�:"Oo.. İşgal kuvvetlerine bir �eşit meydan okuma bu. �yleyse duyuruyu birinci sayfada yayımlayalım. İstanbul'da doğru d�r�st �alışan tek kurum Kızılay."Kaleme yeni bir şevkle sarıldı:"Ge�en g�n şehrimizde �ıkan Rumca gazetelerden biri, 'Eskişehir �n�ndeki bu kan deryasında, 'Doğu meselesi' denilen ayıp artık tamamiyle boğulacaktır' diyordu. Bu gazete ne doğru s�ylemiş. Evet, dediği �ıktı, Eskişehir �n�ndeki kan deryasında Doğu meselesi denilen ayıp tamamiyle boğuldu. Bu kutsal kıta, y�zyıllarca s�ren bir uykudan sonra, ta g�beğinden sarsılıyor. B�t�n mazlum milletler, demirden ve �elikten zincirlerini kırıyor ve karanlık zindanlarından dışarıya boşanıyor!' 13

YAKUP KADRİ yazısını bitirirken, Londra'da, Hindistan İşleri Bakanı Mr. Montagu,

yardımcılarını toplantıya �ağırdı. ��nk� son Yunan taarruzu, İngiliz s�m�rgesi Hindistan'da �fkeyi doruğa �ıkarmış, T�rk zaferi yeni kıpırdanmalara yol a�mıştı.1920 yılının son haftası i�inde, Nagpur'da toplanan Hindistan Ulusal Kongresi'nde, Gandi'nin, s�m�rgeci İngilizlerle her t�rl� işbirliğinden ka�ınma �nerisi g�r�ş�lm�ş ve kabul edilmişti. Gandi'nin boykot �nerisinin gerek�eleri arasında, İngilizlerin T�rkiye'ye adaletsiz davranması da yer almaktaydı:"Sevr (Sevres) Antlaşması'nın başyazarı olan Lloyd George h�k�metiyle işbirliğine devam etmek, Hindistanlılar i�in haksız ve ahıksızca bir davranıştır. Ne pahasına olursa olsun, bu şeytandan uzak durmalıyız!"Ayrıca, 70 milyon Hindistan M�sl�manının lideri ve ilerde Pakistan devletini kuracak olan Muhammet Ali Cinnah da, boykotu desteklediğini a�ıklayarak İngilizlerin durumunu daha zorlaştırmıştı.Uzun s�ren toplantı sonunda, Sevr Antlaşması'nın T�rkler lehine yumuşatılması i�in Dışişleri Bakanlığı'na bir muhtıra verilmesini kararlaştırdılar.14

Hindistan İngiltere'nin yumuşak karnıydı.İSTANBUL'da iki saat �nce akşam olmuştu. İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Harold Rumbold, Tepebaşı'ndaki el�ilik binasının ikinci katındaki şık d�şenmiş odasında, Bekir Sami Bey yurtdışında oldu-nu i�in Ankara'da Dışişleri Bakanlığı'na vek�let eden Ahmet Muhtar Mollaoğlu'nun yolladığı sert notayı okumaktaydı:"..Barış �midi vererek Londra'da g�r�şmeye �ağırdığınız halde, Konstantin'e de h�cum emrini verdiniz ve bizi en yalancı vaatlerle uyutmaya �alıştınız. T�rk milleti ve kalben kendisiyle birlikte olan b�t�n M�sl�manlar, Londra h�k�metinin bu hareketini asla unut-mayacaklar; İngiltere h�k�metinin, �cretli k�leleri olan Yunanlılar aracılığı ile yaptırdığı kıyım ve yıkımı, her zaman hatırlayacaklardır. Siz kadınlarımızı, �ocuklarımızı �nce Venizelos'un, şimdi de Konstan-tin'in s�r�lerine �ld�rterek, bize Batı emperyalizminin boyunduruğunu kabul ettirmeyi başaramayacaksınız vesselam!" 15

Rumbold, ge�erli yazışma �slubuna t�mden aykırı olan notanın yarattığı diplomatik dehşet i�indeyken, deneyli baş terc�man ve siyasi danışman Andrew Ryan sessizce i�eri girdi:"Efendim, l�tfen dışarı bakar mısınız?"El�iliğin pencerelerinden, Sarayburnu'ndan Ey�p'e kadar asıl İstanbul g�r�n�yordu. Her g�n bu saatlerde, karanlığa g�m�lmeye başlayan bezgin şehir, bug�n ışıl ısıldı. B�t�n minareler kandillerle donanmıştı.İşgal altındaki İstanbul, sessiz ama �ok �arpıcı bir bi�imde zaferi kutlamaktaydı.Sir Rumbold sevin�ten titreyen binlerce kandile bakarak i�ini �ekti. T�rkler, topraklan �zerinde g�neş batmayan İngiliz İmparatorluğu'nun saygınlığına ve savaş sonrası siyasetine Yunanlıları yine yenerek bir darbe daha indirmişlerdi.İngiltere durumu d�zeltecek bir hamle yapmak zorundaydı.ERTESİ SABAH, savaşın g�neydeki ikinci b�l�m� başladı. G�neydeki savaşı Refet Bele Paşa y�netecekti. Birinci Yunan Kolordu-su'nu, iki hafta �nce ele ge�irdiği Dumlupınar mevziinden geri atmak gerekiyordu. Doğuya karşı savunulması kolay bir doğal mevzi olan Dumlupınar'ın Yunanlıların elinde kalması, T�rkler a�ısından �ok sakıncalıydı.Birinci Yunan Kolordusu Komutanı General Kondulis de, bir kazaya uğramadan, hızla Dumlupınar'a �ekilerek bu doğal mevziyi elde tutmak istiyordu. Bu ama�la, Afyon'un doğusuna kadar ilerlemiş olan 2. Yunan T�meni'ne, geri �ekilmesi i�in emir verdi. �ekilme başlayınca, Afyon'un doğusunda, tetikte bekleyen Albay Fahrettin Altay'ın iki t�menli kolordusu, 7/8 Nisan akşamı, kolayca Afyon'a girdi.Batı Cephesinden hızla g�neye kaydırılan �� t�men,16 Dumlupınar'ın 12 km. kuzeyindeki Altıntaş'ta toplanmış, iki s�vari t�meni de İn�n�'den K�tahya'ya ulaşmıştı. Refet Paşa, bu durumdan yararlanarak, Birinci Yunan Kolordusu'nu, ertesi sabah, bir meydan savaşına zorlamaya karar verdi.

O AKŞAM Yunan Kralı, sarayın Alman zevkiyle d�şenmiş �alışma odasında, yenilginin daha da ��kerttiği yaşlı Başbakanı kabul etti.Kalogeropulos, General Papulas'ın, 52.000 yeni asker ve en ge� iki hafta i�inde yeniden taarruza ge�mek i�in izin istediğini bildirerek s�ze başladı ve İn�n�'de ���nc� Kolordu'nun uğradığı kaybı a�ıkladı:"İlk saptamalara g�re, 5.000 subay ve er, bir hayli de ganimet.17 Ordumuz g�neyde de geri �ekiliyor efendim."Kral sarsıldığını belli etmemeye �alışarak, sordu:"Başlangı�ta her şey iyi gidiyordu. Sizce nerede yanlış yaptık?"Başbakan �z�nt�yle, "Ankara'nın, yeni ordusunu, iki ay i�inde İm kadar g��lendirebileceğinitahmin edemedik.." dedi, başını kaldırdı, "..bu yenilginin sorumluluğunu taşıyan h�k�metim, yerini daha onerjik bir h�k�mete bırakmak istiyor efendim."H�k�met daha iki ay �nce kurulmuştu. Kral uzun bir sessizlikten sonra, "Kimi tavsiye edersiniz?" diye sordu."Dimitrios Gunaris'i. Hırslı, zafere susamış ve size �ok bağlı biridir."SABAH İstanbullular, Kızılay'ın �ağrısına uyarak para yardımı yapmak �zere gazetelerde sıraya girdi. İleri gazetesinin dar idarehanesine sığmayanların b�y�k kısmı, dışarıda kalmıştı.Kaldırımın sonunda bir işgal devriyesi g�r�nd�. D�zenli adımlarla yaklaşmaya başladı. İşgal askerlerine, her zaman kenara �ekilerek yol veren İstanbullular, bu sefer kıllarını bile kıpırdatmadılar. Devriye kolu, kalabalığın arasından ge�meyi g�ze alamadı, yola inerek ge�ip gitti.İ�erde, daha afyonu patlamamış olan huysuz idare memuru, bir deftere, s�ylene s�ylene, bağış yapanın adını ve bağış miktarını yazıyordu."Kahveci Ali, 100 kuruş.""Eskici Yusuf, 50 kuruş.""Halla� Asım, 75 kuruş.""Bakkal Ahmet, 100 kuruş.""Terlik�i Adem, 200 kuruş."Sırada, k���k, cılız bir oğlan vardı. Bir �nceki bağış�ının �ocuğu sanan memur, �fkeyle, y�r�y�p yol vermesi i�in işaret etti. Ama �ocuk y�r�medi, b�y�k bir ciddiyetle, b�t�n servetini �ıplak masanın �zerine bıraktı:"Hasan, 5 kuruş."Suratsız idare memurunun birdenbire g�zleri doldu. Ağladığını g�stermemek i�in y�z�n�, kocaman mendilinin arkasına saklayarak g�r�lt� ile burnunu sildi.18

Kral Konstantin Ba ş bakan Gunaris General Papulas

GUNARİS, Venizelos'un partisini hezimete uğratarak �oğunluğu kazanan Halk�ı Parti'nin lideriydi. Son h�k�mette Savaş Bakanı olarak bulunmuş, Londra Konferansı'na da katılmıştı.Kraldan h�k�met kurma teklifini alır almaz, 1920 yılının sonunda emekliliğini isteyerek

ordudan ayrılan tecr�beli General Metak-sas'la temas aradı. Maliye Bakanlığına getirilecek olan Protopapa-dakis'in evinde buluştular. Gunaris, hemen konuya girdi ve Metak-sas'tan Başkomutanlığı �zerine almasını istedi.Silahlı politikası y�z�nden Venizelos'la da anlaşmazlığa d�şm�ş ve bu y�zden s�rg�ne bile g�nderilmiş olan Metaksas, Yunan ordusunun başarı kazanacağına inanmayan belki de tek Yunanlıydı. Teklifi ağırbaşlılıkla reddetti:"Başarısızlık olasılığını halktan gizleyerek Başkomutanlığı kabul edersem onlara, benim hi� de inanmadığım bir �mit vermiş olurum. Halkı aldatamam."Protopapadakis, "Y�zde altmış başarı olasılığı da yok mu?" diye sordu."Olsa, Başkomutanlığı kabul ederdim.""Hi� olmazsa, ne kurtarabilirseniz onu kurtarmayı kabul edin."Metaksas parladı:"Siz benden zafer değil, başkalarının sorumluluğunu �rtbas etmem i�in kendimi feda etmemi istiyorsunuz. Bunu yapamam!"Toplantı gece yarısı, bir sonu� vermeden dağıldı.19

REFET PAŞA, sabah erkenden, birliklerini harekete ge�irmişti. İki s�vari t�menini, Dumlupınar mevziinin, dolayısıyla Birinci Yunan Kolordusu'nun arkasına d�şmeleri i�in, Murat Dağı ge�itlerin-ı Icn Banaz'a inmek �zere yola �ıkardı.Bir piyade t�meni, Dumlupınar mevziinin sol kanadını tutan d�şman alayına; bir başka piyade t�meni ise, Yunan �ekilişini korumakla g�revli alaya h�cum edecekti. 5. Kafkas T�meni yedekte bekliyordu. Takviye olarak yollanan iki t�men de yoldaydı.Fahrettin Altay'ın kolordusu da Afyon'dan batıya doğru ilerlemeye başladı.Birinci Yunan Kolordusu, kıskaca girmek �zereydi.�EVİRME HAREKETİNİN geliştiği saatlerde, Ankara �ğret-Miım Okulu'nun konferans salonu kadınlarla dolmaktaydı. �nde sık-ıım başlı, uzun mantolu, iskarpinli İstanbullular, onların arkasında ırııg�renk �arşaflı, potinli, mest lastik giymiş, y�zleri a�ık Ankaralılar oturuyordu. En arkada ise, k�yl� kadınlar. Ankaralı hanımlar, ilk defa b�yle bir toplantıya katıldıkları i�in �ok tedirgindiler. Ama Hali- • I" Idip'e duydukları merak, �ekingenliklerini bastırmıştı. G�zleri kapıda, h�l� Halide Edip'i bekliyordu.O ise, sahnedeki masada yer alan Kızılay Kadınlar Kolunun Başkanı Zehra M�fit Hanım ile Belediye Başkanı K�t�k��zade Ali Bey'in eşi Cazibe Hanım'ın arasında oturuyordu. Başkan Zehra M�fit Hanım, toplantıyı kısa bir konuşma ile a�arak s�z� Halide Edip'e bıraktı.Halide Edip, kimseyi umursamadan, erkeklerle �ekişen, tartışan, yarış eden bu ufak tefek, iri g�zl�, beyaz tenli gen� kadındı ha? Ana-aaav!Halide Edip, "Hanımefendiler!" dedi, sesinde hafif bir heyecan titriyordu. �ok tutumlu olduklarını duyduğu Ankaralı hanımları yardıma �ağıracaktı."Tarih T�rk� ateşle imtihan ediyor. Bu imtihandan, yalnız erkeklerimizin cesareti ile başarılı �ıkamayız. Artık biz kadınlar da bu ateşe y�z�m�z� �evirmek, ellerimizi uzatmak zorundayız. Ordumuzun hepimize ihtiyacı var.."Kadınların, b�y�k bir dikkatle dinlediğini fark edince, heyecanı azaldı, daha sakin bir sesle devam etti:"..Bir hafta �nce Eskişehir'deydim. G�rd�klerimden birini sizlere de anlatmak istiyorum. U�akların g�vdesi ve kanatları, �zel bir keten kumaşla kaplanırmış. Bulunamadığı i�in bizimkiler, kaput beziyle kaplıyorlar. �zel yapıştırıcısı olmadığı i�in, kaput bezini u�akların g�vdelerine, kanatlarına nal mıhı ya da zamkla tutturuyorlar. Bezin gerginliği ve kayganlığı emayit denilen �zel bir sıvı ile sağlanırmış. Getirtemedikleri i�in beze, kaynatılmış patates kabuğu ve pa�a suyuna tutkal, kola karıştırarak yaptıkları bir pelteyi s�r�yorlar. Sonra da g�zlerini bile kırpmadan bu u�aklara binip u�uyorlar.19a

Kardeşlerim!Sizleri, milletinin şerefini ve namusunu canından aziz bilen bu gen� ve yoksul orduya

yardıma �ağırıyorum!"Kısa bir sessizlikten sonra, kadınlar ağır ağır ayağa kalkmaya başladılar ve hi� konuşmadan ilerlediler, masanın �n�nde sıraya girdiler. Masanın �st� parayla dolmaya başladı. Yanında para olmayanlar, y�z�klerini, bileziklerini bırakıyordu. G�zleri g�rmeyen, beyaz baş�rt�l�, yaşlı bir kadın �evresinden yardım istedi:"Bana ne olur Halide Hanım'ı bulun!"Halide Edip bu yakaran sesi duymuştu, yaklaştı, "Benim, burda-yım!" dedi. Kadın eliyle okşayarak, Halide Edip'in y�z�n� i�ine sindirdi:"�amaşırcılık yaparak ge�iniyorum, kızım. Bunu, zor g�n�m i(,in saklamıştım. Ama s�zlerinden anladım ki ordumuz benden dahazordaymış."G�ğs�ne bastırdığı sol elini a�tı, uzattı, y�z� gururla aydınlandı:"Al bunu."Derisi �atlamış avucunda bir lira vardı.Halide Edip, g�zlerinden yaş fışkırarak kadına sarıldı, "Ah anam.." ıledi i�i titreyerek, "..bir kere daha iman ettim. Kurtulacağız!"20

DIŞİŞLERİ BAKANI Lord Curzon, Montagu'nun muhtırasını k���mseyici bir g�l�şle karşıladı. Gereksiz bir telaştı bu. Dışişle-11 Bakanlığı gelişmeleri dikkate alarak yeni bir politika geliştirmişti bile. İngiltere'nin, T�rk-Yunan savaşında tarafsız kalacağı ilan edile-irk, kamuoyunun Anadolu'daki savaşı bir T�rk-Yunan savaşı olarak g�rmesi sağlanacaktı. B�ylece İngiltere Yunan yenilgilerinden dolayı yura almayacak, Hindistan M�sl�manlarının hedefi olmaktan �ıka-mk, olaya bir hakem gibi yaklaşıyor g�r�necekti. Bu konum İngilte-ıc'yi daha da etkili yapardı.Curzon, Bakanlık M�steşarı William Tyrell'a, "Bu tavır Fransız-Itiı ı ve İtalyanları da memnun edecektir sanıyorum.." dedi, "..ama Sevr Aııtlaşması'nın esasları, 20 yıldan �nce değiştirilemez.21 Sevr'in mimarı Mr. Lloyd George ise, onun ilham perisi de benim. Bu muhtırayı M-ddedeceğiz."Bu a�ıklama Bakanlık M�steşarını memnun etti. Sevr Antlaş-uıusı'nın kabul�yle Doğu sorunu ��z�lm�şken, M. Kemal hareketi bu lıliy�k projeyi baltalamıştı. Bu y�zden bir�ok Dışişleri mensubu gibi M ılı� Ankara'yı affetmiyordu. Y�z�n� buruşturarak, "Ankara temsilcili Bekir Sami, İtalyanlarla da gizli g�r�şmeler yapmış" dedi.Curzon belkemiğindeki arızadan dolayı giydiği �elik korse i�in-ılr neşeyle doğruldu:"Oo! Demek onlara da yanaştı. Ben dik kafalı bir milliyet�i bekliyordum, uysal bir Ankara kedisi �ıktı.."G�ld�:"..Mustafa Kemal de verdiğimizle yetinmeyi �ğrenecektir."

Tunal ı Hilmi bey S � reyya Yi ğ it Bekir Sami Kunduk

ANKARA'da, vakit ge�irecek bir-iki kahveden başka yer olmadığı i�in yatılı milletvekilleri, �ğretmen Okulu binasındaki Meclis yatakhanesinde erkenden toplanmışlardı. Kimi s�k�ğ�n� dikip �orabını yamıyor, kimi �ay i�ip laflıyordu. Birka�ı mektup yazmaktaydı. 20 lirası da

milli savunmaya kesilen 100 lira aylıkla ge�inebilmek i�in yemeklerini de aynı binadaki yemekhanede yiyorlardı. Tabldot ucuzdu. Topal yatakhane hademesi, fazla gaz harcanmasın diye sadece iki lambayı yakmıştı.Kapı g�r�lt�yle a�ıldı, K�tahya Milletvekili Besim Atalay i�eri girdi, loş yatakhanenin ortasına kadar y�r�d�, dik sesiyle bağırdı:"Beyler.."Takunyalılar, terlikliler, takkeliler, başı a�ıklar, sakallılar, sakalsızlar, b�t�n milletvekilleri durdular."..Dışişleri Bakanlığı'ndan geliyorum."Oturanlar, �nemli bir haber olduğunu anlayarak ayağa kalktılar."..Bekir Sami Bey, İngilizlerle de, esir değişimi i�in bir s�zleşme imzalamış."Bir sevin� uğultusu y�kseldi. Besim Atalay'ın �evresine �ş�şt�ler. Manisa Milletvekili S�reyya Yiğit, neşeyle "Bravo Bekir Sami'ye.." diye haykırdı, "..�yleyse Malta'daki b�t�n T�rkler serbest bırakılacak!"Besim Bey soğuk bir sesle, "Hayır!" dedi."Ya?""Biz elimizdeki b�t�n İngiliz esirlerini geri veriyoruz..""İngilizler?""..Onlar, yalnız uygun g�rd�kleri T�rkleri serbest bırakacaklar."S�reyya Yiğit, "B�yle şey olmaz.." diye isyan etti, "..eşitliğe de aykırı bu, haysiyetimize de. Bekir Sami iyice şaşırmış!"Malta'daki kafa dengi arkadaşlarına bir an �nce kavuşmak is-Iryen birka� koyu İttihat�ı, bu tepkiyi iyi karşılamamıştı. İ�lerinden biri, "Canım, ne koparsak k�rdır" diye s�ylendi. Tunalı Hilmi Bey ya-lnkhaneye gelmeden �nce, i�ki yasağına rağmen harıl harıl �alışan I >.ıyko'nun d�kk�nına uğrayıp iki kadeh parlatmıştı, k�p�rd�:"Sen ne diyorsun efendi? İstiklal m�cadelesi bu, ticaret değil!"Beyaz sakallı, babacan bir milletvekili �ne �ıktı, "�ocuklar, Allah aşkına sakin olun!" diye yalvardı, ortalık durulunca, d�ş�ncesini >• ıMadı:"Bana da �yle geliyor ki aşırı gidersek, bu işi sonuna vardırama-yı/ Bug�n �ğrendim, ordunun elinde pek az ağrı kesici kalmış. An-ı ,tk b�y�k ameliyatlarda kullanıyor, �teki ameliyatları hissi iptal etin.don yapıyorlarmış."218

Koyu bir sessizlik oldu.MALTA VALİSİ Lord Plumer, 24 Martta Edirne Milletvekille-ıl I aik Kaltakkıran ve ŞerefAykut ile birlikte İttihat ve Terakki Par-lUI'nin Bolu Teşkilatı Başkanını serbest bırakmış, �b�r Malta s�rg�nleri, sıranın kendilerine geleceği �midi i�inde ���n� de neşeyle lljİıırlamışlardı.Tel �rg� ile �evrili Polverista kışlasında 115 T�rk s�rg�n� kalmıştı. D�rt savaş yılı boyunca Osmanlı İmparatorluğu'nu y�netmiş ve y�nlendirmiş olan Sadrazam Sait Halim Paşa, nazırlar, bazı milletvekilleri, belediye başkanları, valiler, mutasarrıflar, paşalar, subaylar, b�rokratlar ile birka� yazar, iki yıla yakın bir s�redir Malta'da, hapis lınyatı yaşıyordu. �oğu kaba kuvvetle evinden alınmış, yolculuk sırasında horlanmış, Malta'da aşağılanarak karşılanmış ama Gaziantep Milletvekili Ali Cenani ile eski İzmir Valisi Rahmi dışında, hepsi onu-iurw korumuş, hi�biri İngilizlere yaltaklanmamıştı.22

Bekir Sami Bey'in g�r�şme masasına, bu gibi durumlarda ge�erli ulan genel kurala uyarak 't�m T�rklere karşılık t�m İngilizler' diyeoturacağını sanıyorlardı. Ger�i Bekir Sami Bey de masaya bu niyetle oturmuştu ama sonunda, 29 İngiliz esirine karşılık, 64 T�rk s�rg�n�n serbest bırakılmasına razı olmuştu.İngiliz h�k�meti, geri kalan 51 T�rk� ise, kurulacak �zel bir 'm�ttefikler arası siyasi mahkeme'de yargılamayı d�ş�n�yordu. Oysa Ermeni Patrikhanesi, İngiliz ajanları, Damat Ferit Paşa h�k�metleri ile H�rriyet ve İtilaf Partisi y�neticilerinin iki yılı aşkın ortak ve hum-

malı �abalarına rağmen, Ermeni kırımı iddiasını doğrulayacak bir tek ciddi kanıt bile bulunamamıştı.23

Sadece 64 kişinin serbest bırakılacağı haberi Malta'ya bomba gibi d�şt�.Diyarbakır Milletvekili Feyzi Pirin�cioğlu, "Ya hep, ya hi�!" diye bağırıyor, Ermeni kırımı yaptıkları iddiasıyla Malta'ya getirilmiş olan 51 T�rk�n, yabancı bir mahkeme tarafından yargılanmasını kabul ederek devletin egemenliğini yaralayan Bekir Sami'ye ağız dolusu s�-v�yordu.Sabaha kadar hi�biri uyumadı.N�bet�i onbaşı her yarım saatte bir, demir bir boruyu taş bir s�tuna vuruyor, tel �rg�ler dışında dolaşan n�bet�iler, bedbaht s�rg�nlerle alay eder gibi ardarda tekmil veriyorlardı:"Numara bir, her şey yolunda... Numara iki, her şey yolunda... Numara ��..."24

9 NİSAN 1921 sabahı savaş kızıştı. Refet Paşa, ihtiyatta tuttuğu 5. Kafkas T�meni'ni de, ileri kaydırarak Dumlupınar �n�ndeki Yunan alayını makasa aldı.Birinci Yunan Kolordusu'nun akıbeti tehlikeye girmişti.On İkinci T�rk Kolordusu'nun ağır hareket ettiğini g�ren 2. T�-men'in usta komutanı Albay Valettas, On İkinci Kolordu'ya karşı bir alay bıraktı, iki alayını hızla y�r�tt� ve Dumlupınar'a yaklaşan T�rk t�menine taarruza ge�ti.Bu beklenmedik cesur taarruz, T�rk cephesini dalgalandırdı, taarruz ettiği T�rk t�meni geri �ekildi. Bu sayede zaman kazanan Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupınar'a �ekilmeyi s�rd�rd�. T�rk birlikleri �ekilen d�şmanı izlediler. Refet Paşa Ankara'ya, "Aslıhanlar'dason darbeyi vuran ordunun, d�şmanı izlediğini" bildirdi ve hararetle kutlandı.Milliyet�i basın, bu yeni başarıyı bildiren başlıklarla dolup taştı.Oysa bu sırada, Birinci Yunan Kolordusu amacına ulaşmış, I )umlupınar'a yerleşmekteydi.Refet Paşa, s�vari t�menlerini asıl sonu� yerinde kullanacağına, �ok uzak bir hedefe y�r�terek, 5. Kafkas T�meni'ni ise savaşa bir g�n ge� sokarak, b�y�k bir fırsatı harcamıştı.25

D�şmana kaptırdığı Dumlupınar mevziine, altı t�menle taarruza ge�ip �� g�n kıyasıya m�cadele edecek, fakat savunmaya �ok elverişli bu mevzi geri alınamayacaktı.Ankara kurcaladık�a, başarının parlaklığı solmaya başladı. Fevzi ve İsmet Paşalar, durumu yerinde incelemek i�in G�ney Cephesine hareket ettiler. Savaşın iyi y�netilmediği izlenimi ile geri d�nd�ler.M. Kemal'in, ilk fırsatta, b�y�k kuvvetleri y�netmekte zayıf kalan Refet Paşa sorununu ��zmesi gerekiyordu.BAŞBAKAN GUNARİS, parlamentonun gizli oturumunda yap-ı ığı konuşmayı, "Son hareket bazı teknik sebepler y�z�nden başarıya ulaşamadı ama herkes bilsin ki Yunan silahları yakında bir daha ve on kez konuşacaktır!" diye bitirmişti.Yunan siyaset�ileri i�in son y�zyılın en b�y�k olayı, Osmanlı I ınparatorluğu'nun tasfiye edilmesi ve Sevr Antlaşması'nın T�rkleri bir daha geri d�nmemek �zere Avrupa'dan uzaklaştırmasıydı. Ankara'da kurulan zayıf bir y�netimin bu karara silahla karşı �ıkmasını, başlangı�ta pek ciddiye almamış ama ardarda iki yenilgiye uğrayınca l>aniklemişlerdi. Yeni h�k�metin de antlaşmanın zorla uygulanmasından yana olduğunu �ğrenmek hepsinin i�ini rahatlattı.Yeni Başbakanı, muhalefet lideri Stratos izledi. Londra Konferansı sırasında, İstanbul ve Ankara temsilcilerinin ortak hareket et-t ikleri s�ylentisi yayılmıştı. Stratos ger�eği yansıtmayan bu s�ylentiye dayanarak parlamentoyu coşturdu:"Londra Konferansı sırasında, İstanbul'daki meşru h�k�met ile Ankara'daki asi h�k�metin bize karşı birleştiği anlaşılıyor, �yleyse Yunan h�k�meti de serbesttir. Ordumuz yalnız Ankara'ya değil, artık İstanbul'a da y�r�yebilir."B�t�n milletvekilleri ayağa fırladılar. Parlamento �ığlıklarla sarsılıyordu:"İstanbul'a!.. İstanbul'a!.. İstanbul'a!.."26

H�K�METİ KURAN Gunaris, o gece General Metaksas'la bir kere daha buluştu. Toplantıya

bu sefer, Maliye Bakanı Protopapada-kis'den başka, eski diplomat, yeni Savaş Bakanı Teotokis de katılmaktaydı. Gunaris, Metaksas'a bu defa Genelkurmay Başkanlığı'nı teklif etti. Metaksas bunu da reddetti. Teotokis kızdı:"Politikamızı ancak savaş yoluyla ger�ekleştirebileceğimizi neden kabul etmiyorsunuz?"Metaksas sabırla a�ıkladı:"T�rkler bizim istilacı olduğumuzu biliyorlar. �nce �eteler �ıktı karşımıza. Şimdi ordu ile d�v�ş�yoruz. Yarın b�t�n T�rklerle karşı karşıya kalacağız. ��nk� yalnız dini değil, milli duygulan olduğunu da g�sterdiler. B�t�n T�rklerle hi�bir zaman başa �ıkamayız."Gunaris, "Ne yapabilirim." diye sızlandı, "..bu savaş bize Venize-los'tan miras kaldı.""Devam ettirmek zorunda mısınız?""Evet! ��nk� Venizelos'tan daha azına razı olursak, halk bizi alaşağı eder! Ayrıca Londra'da İngiliz Başbakanına da zafer s�z� verdik. S�z�ne g�venilir bir millet olduğumuzu kanıtlamak zorundayız." 26a

Metaksas ayağa kalktı:"İngiliz Başbakanının g�venini sağlamak i�in mahvolmak zorunda mıyız?"�ileden �ıkan Gunaris bağırmağa başladı:"Mahvolmamak i�in bir tek �aremiz var, anlamıyor musunuz, o da kazanmak!"Gergin bir sessizlik ��kt� odaya. Metaksas Gunaris'e acımıştı, "Bir hal �aresi var" dedi isteksizce.Hepsinin g�zleri �mitle inat�ı generale �evrildi."T�rkleri savaşarak yenemeyiz ama belki bir oldubitti ile manen ��kerterek sonu� alabiliriz.""Nasıl?""Trakya'daki birliklerimizle İstanbul'u işgal ederek. Bu manevi darbe sonunda, ya T�rkler Sevr Antlaşması'na razı olurlar ya da İstanbul'u elimizde tutar, İzmir'le ilgimizi keseriz. Yunan halkı bu ��z�m� b�y�k bir heyecanla kabul edecektir."27

Gunaris, "Londra'da bu konu da g�r�ş�lm�şt�.." diye homurdandı, "..teklif ettik ama galip devletler, İstanbul'u işgal etmemize izin vermediler, �zellikle İngiltere Boğazları elinde tutmak istiyor."28

Teotokis s�ze karıştı:"T�rkler de, İngilizleri kabullenmiş g�r�n�yorlar."Metaksas, "İstanbul h�k�metine bakıp da aldanmayın.." dedi, "..T�rk milliyet�ileri İngiliz y�netimini kabullenmezler."İSTANBUL H�K�METİNİN Harbiye Nazırı Ziya Paşa 29 her zamanki yumuşaklığı ile, "Beyler.." dedi, "..İngilizlere kafa tutamayız. Adamların hi� şakası yok. Daha ge�en g�n, bir bahane icat ederek İzmit'i tekrar işgal ediverdiler." 30

Sarı atlas d�şeli b�y�k oda, nezaretin ileri gelen subayları ile doluydu. H�rriyet ve İtilaf Partisi yanlısı olan birka� gerici subay dışında hepsi, Anadolu'ya ge�meye �oktan hazır, Ankara'nın İstanbul'da kalmalarım gerekli g�rd�ğ� namuslu askerlerdi. Kapı a�ıldı, kapının boşluğu i�inde yaver g�r�nd�:"Emrettiğiniz y�zbaşı geldi efendim.""İ�eri al."Nazır subaylara bilgi verdi:"Az �nce s�z�n� ettiğim talihsiz olayın faili."Y�zbaşı bekletmeden i�eri girdi, kaygılı bakışlarla kendisini izleyen subayların arasından hızla ilerleyerek nazırın masası �n�nde durdu, selam verdi:"Y�zbaşı Faruk, İstanbul. Beni emretmişsiniz."Uzun boylu, kumral, yakışıklı, biraz bı�kın havalı bir subaydı. Nazır �n�ndeki bir yazıya bakarak, yumuşak bir sesle, "Oğlum." dedi, "..d�n akşam Beyoğlu'nda, İngiliz İnzibat Subayı Teğmen Mil-ler'i, emre rağmen selamlamamışsın. Doğru mu?"31

"Evet efendim, doğru."

Nazır, d�r�st subaya babacanca yol g�sterdi:"Herhalde g�rmediğin i�in selamlamadın, değil mi �ocuğum?""Hayır efendim, g�rd�m."Nazırın canı sıkıldı:"Niye selamlamadın �yleyse? Selamlamanız i�in emir verilmişti.""R�tbesi benden k���k olduğu i�in selamlamadım Paşam. Askerlik t�resince, �nce onun beni selamlaması gerekmez miydi?"Ziya Paşa derin bir kederle ellerini a�tı:"Askerlik t�resi mi kaldı a yavrum? Adamlar galibiyet haklarını kullanıyorlar. İngiliz Komutanlığı bu sabah olayı protesto etti. Mesele �ıkarılacak zaman değil. Hemen şu m�zevir teğmeni bul da �z�r dile. Olayı kapatalım."Başıyla �ıkması i�in izin verdi. Ama y�zbaşı yerinden kıpırdamadı:"Paşam, bir de beni dinlemenizi rica ediyorum."Nazır bıkkınlıkla, "S�yle bakalım" dedi."Balkan Savaşı'nda teğmendim, �anakkale'de �steğmen, Suriye cephesinde y�zbaşı oldum. Ben bu r�tbeleri tek başıma savaşarak almadım. Her r�tbemde binlerce şehidin ve gazinin hakkı var. Onların hakkını korumak namus borcumdur. Beni affedin, �z�r dileyemem."Harbiye Nazırı bozuldu:"Anlamadın galiba. Harbiye Nazırı olarak emrediyorum."Y�zbaşı s�k�netle, "Anladım efendim" dedi, apoletlerini bir hamlede s�k�p nazırın masasına bıraktı:"Artık emrinizi dinlemek zorunda değilim!"32

Selam vermeden d�n�p kapıya y�r�d�. Oturan subayların, İstanbul'u tutan birka�ı dışında, hepsi saygıyla ayağa fırladı. Hepsinin r�tbesi y�zbaşıdan daha b�y�kt�.G�zleri dolarak, y�zbaşıya selam durdular.Y�ZBAŞI FARUK Harbiye Nezareti'nden �ıkarken, İngiliz ajanı Rahip Frevv'un adamı, İngiliz Muhipleri Derneği'nin kurucusu Sait Molla da, beyaz c�ppesinin eteklerini savurarak Ali Kemal'in gazetedeki odasına giriyordu. Elindeki bir tomar gazeteyi, masanın �st�ne attı. Y�z� kıpkırmızıydı:"Bu ne iştir beyefendi? B�t�n İstanbul gazeteleri Ankara paşalarının fotoğraflarıyla dolu!33

İşgal sans�r� neden g�z yumuyor bu58 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzulı.ile, anlamıyorum. B�yle giderse bu haydutlar, yakında İstanbul'a da gelirler."Kendini bir koltuğa bırakarak, "Ah Ali Kemal Bey ah.." diye inledi, "..h�k�mette iken İngilizlerle sağlam bir anlaşma yapacaktınız. Şimdi bizi onlar idare ediyor olacaktı."Ali Kemal kızdı:"Rica ederim Molla Bey, haksızlık etmeyin! Biliyorsunuz, Damat I'aşa da, ben de bunun i�in yırtındık 34 ama Ankara elinde silah or-ı aya fırlayınca, işler karıştı. Safdil İngilizler bunları bir kuvvet sandı, ı eredd�de d�şt�. Hi� �z�lmeyin, bu �ılgınların iki atımlık barutları vardı, ikisini de kullandılar, bitti."Molla "İnşallah" diye dua etti."..Yakında pes ederler. İş siyasete d�k�l�r. O zaman sorun, İstanbul'da halledilecek demektir. ��nk� h�k�mdarı ile h�k�meti ile meşru devlet burada, İstanbul'da. Korkmaya gerek yok."35

HORCH marka siyah, b�y�k bir otomobil, k�pr�y� ge�erek Ka-ı ak�y'e saptı. Ali Kemal'in g�vendiği meşru devletin Sadrazamı Tev-lik Paşa, Londra'dan d�nm�ş, konferans hakkında Padişah'a bilgi sunmak i�in saraya gidiyordu. Birdenbire bir İngiliz trafik askeri, d�d�k �alarak �nlerine atıldı. Şof�r arabayı zorlukla durdurdu. Sarsılan Tevfik Paşa sızlandı:"Ne oluyor?"Şof�r�n yanında oturan parlak kordonlu yaver, "Şimdi anlarım efendim" dedi, arabadan fırladı.

İngiliz askeri �fke i�indeydi.Yaver sert bir şekilde, hemen yolu a�masını istedi. İngiliz, bir T�rk subayının kendisiyle b�yle yukardan konuşmasına şaşmıştı, o y�zden duraksadı. Askerin kabalığından pişman olduğunu sanan yaver, arabada Sadrazam'ın bulunduğunu a�ıkladı, yolu a�masını istedi. İngiliz kendini toparlamıştı, bir şey s�ylemeden d�d�ğ�ne asıldı.İhtiyar Tevfik Paşa "Ne istiyor bu adam." diye yakındı arabada, "..ge� kalıyoruz."D�d�k sesine koşan bir devriye kolu arabayı sarıyordu. Yaver alt�st olmuş bir suratla arabaya d�nd�. "�abuk gidelim" emrini veren Sadrazam'a, "İmk�nsız efendim.." dedi, "..bizi tutukladı."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 59Tevfik Paşa'nın y�z� soldu:"Kim olduğumu s�ylemediniz mi?""S�yledim efendim ama bir faydası olmadı. Karakola g�t�r�yor.""Neden?""Arabanın plakası olmadığı i�in."İngiliz trafik askeri, motosikleti �e arabanın �n�ne ge�mişti. R�zg�r g�zl�ğ�n� g�zlerine indirdi. Motosiklet g�mb�rdeyerek hareket etti. Sadrazam Tevfik Paşa'nın makam arabası, motosikleti takip etti.36

�evre meraklılarla dolmuştu. G�zleri hayretten b�y�m�ş bir T�rk yanındakilere, "Şu hale bakın yahu." diye fısıldadı, "..bir İngiliz askeri, koca Osmanlı Sadrazamını tutukladı, g�t�r�yor, o da kuzu kuzu gidiyor. �lm�ş bu devlet."Yere t�k�rd�.O G�NK� g�r�şmeler �ok sakin ge�mişti. Oturum kapanırken, Bekir Sami kurulunun İtalyanlarla imzaladığı s�zleşmenin i�eriği kulaktan kulağa yayıldı. S�ylenenlere inanmayan biri Dışişleri Bakan-lığı'na telefon etti, afallamış bir halde telefonu kapadı. Haber doğruydu. İtalyanlara da G�neybatı Anadolu'da ekonomik �ncelikler tanınmış, ilk barış konferansında T�rk haklarını korumaları i�in Ereğli madenlerini işletme hakkı verilmişti.37 Salondan koridora �ıkan milletvekilleri, s�ylentinin doğru olduğunu �ğrenince şaşkına d�nd�ler. Bekir Sami Bey'i aşağılıyorlardı, ge� gelen bir milletvekili, "Yapmayın beyler, bu kadar katılık iyi değil!" dedi.Der demez de Zamir Bey, yakasına yapıştı:"Bu imtiyazlara razı olacak idiysek, niye silaha sarıldık? Ni�in d�nyaya isyan ettik?"Milletvekili, yakasını zorlukla kurtardı:"Her s�zleşmeyi reddederek, galip devletleri yine karşımıza mı alacağız?""Zaten karşımızdalar!""Değiller! Anadolu Ajansı'na uğradım. İngiltere, Fransa ve İtalya, T�rk-Yunan savaşında tarafsız kalacaklarını a�ıklamışlar."38

"Neeeeee?"60 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBir�oğu haberi sevin�le karşıladı. Bazıları kuşkuluydu. Eskişehi Milletvekili Veli Bayraktar, "Hemen sevinmeyelim.." dedi, "..belki bu da bir İngiliz oyunudur."Ciddi bir devletin bu kadar oynak olabileceğini d�ş�nemeyen-ler itiraz ettiler:"Sen de amma ş�phecisin haaa!"Oysa Veli Bey haklıydı. Bunun oyun olduğunu kısa bir s�re sonra hepsi anlayacaktı.AT�NA'daki İngiliz El�isi Lord Granville, yeni Dışişleri Bakanı Baltacis'i ziyarete gelmişti. Bakan İngiliz el�isini sapsarı bir y�zle karşıladı. Klasik nezaket s�zlerinden sonra, "T�rk-Yunan savaşında tarafsız kalacağınızı �ğrenmek bizim i�in �ok acı bir s�rpriz oldu.." diye yakındı, "..oysa bu savaş sizin de savaşınızdır. Anadolu'ya sizin onay ve desteğinizle �ıktık. Sizin teşvikinizle ilerledik. Sizin d�ş�ncelerinizi temsil ediyoruz. H�k�metim bu olumsuz gelişmenin sebebini anlamakta zorluk �ekiyor, Lord Hazretleri."

El�i sevgiyle, "Sayın Bakan." dedi, "..ben de bu konuda bilgi vermek i�in gelmiştim. İtalyanlar İzmir daha �nce kendilerine vaat edilmişken size verilmesini hi�bir zaman affetmediler."Bakanın alnı kırıştı:"Evet, bunu �ok iyi biliyoruz.""Fransa ise Kral'ın geri d�nmesinden dolayı Yunan halkına ve h�k�metine kırgın. Tarafsızlık kararı, �zellikle bu iki h�k�meti yatıştırmak i�in verilmiştir.""İngiltere'den farklı bir muamele g�rmenin hakkımız olduğunu sanıyorduk."Lord Granville �ne eğildi, "Takdir edersiniz ki." dedi, "..galip devletler arasında �ıkacak bir anlaşmazlık, kurmak istediğimiz ebedi barışı tehlikeye d�ş�rebilir. Bu karar bir�ok anlaşmazlığı engelledi. Ayrıca bizim de İngiliz ve M�sl�man kamuoyu ile başımız dertte. Onları da dikkate almak gerekti. Ama h�k�metimin, Yunanistan'a duyduğu dostluk duygularında hi�bir değişiklik olmamıştır."Baltacis kuşkuyla sordu:"Buna nasıl inanabilirim?"K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 61 "Silah satışı yasak ama diğer her t�rl� savaş ara� ve gereci satılması serbest bırakılacak. Bundan yararlanabilirsiniz."39

"Oo! Bu yeni bir haber!""M�tareke ilan edildiği sırada, biliyorsunuz bir�ok T�rk birliği Anadolu dışındaydı. Deniz yoluyla İstanbul'a d�nen bu birliklerin subaylarının Anadolu'ya ge�melerini başından beri engellemeye �alışıyoruz. Şimdi kontrol daha da şiddetlendirilecek.40 Donanmanız İstanbul'u �s olarak kullanmayı s�rd�rebilecek. Ayrıca İzmit de Yunan ordusuna devredilecek."41

İzmit İstanbul'un kapısıydı!Bakan yaşından umulmaz bir �eviklikle ayağa fırladı:"Aah, İngiltere'nin bizi terk etmeyeceğini biliyorduk."G�zleri sevin�le parlıyordu. İngilizlerin, bir s�re sonra Yunanistan'a silah ve m�himmat satışını da serbest bırakacağını bilse, sevinci g�ğe �ıkardı.YILDIZ SARAYI'nın K���k Mabeyn dairesindeki geniş�e odada, Vahidettin g�zlerini kapatmış, Tevfik Paşayı dinliyordu. Tevfik Paşa saraya ancak hava karardıktan sonra gelebilmişti."..Karakoldaki İngiliz subayı, �stleriyle konuşmadan bizi serbest bırakmadı. Bu y�zden geciktim efendimiz, affınızı dilerim."Vahidettin bir s�re sessiz kaldı, neden sonra g�zlerini araladı, durgun bir sesle, "Bu tatsız olayı, diplomatik bir kaza olarak değerlendirelim" dedi."Hakk-ı �liniz var. Londra'da bendenize �ok nazik davranmışlardı zaten. Bug�nk� olay, ancak bir kaza olabilir."Tevfik Paşa konferansa ara verildikten sonra Lloyd George ve Lord Curzon'la yaptığı g�r�şmeleri aktardı ve tutanakları sehpanın �zerine bırakarak s�z�n� bitirdi:"Her ikisine de ısrarla, isteğimizin tamamen İngiltere'ye bağlanmak olduğunu belirttim."42

Vahidettin canlandı, "Elbette.." dedi, "bizi ancak İngiltere'nin l�tf� kurtarabilir."43

"Ermenilere de toprak vermeye razı olduğumuzu hatırlattığım halde, yazık ki olumlu bir sonu� almam m�mk�n olmadı.44 İstediğimiz gibi bir anlaşma yapmaya yanaşmıyorlar."62 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuVahidettin hır�ınlaştı:"Daha ne istiyorlar?""Sevr Antlaşması'nı Ankara'ya da kabul ettirmemizi."Padişah, "Bu m�mk�n değil ki.." dedi kırık bir sesle, "..Ankara l>ize bu antlaşma y�z�nden isyan halinde."Sadrazam, "Efendimiz" dedi, "..bendeniz Bekir Sami Bey'den limitliyim."

"Nasıl olur? Ankara'ya ilk katılanlardan biri de o değil miydi?""Ama şimdi o da, tıpkı bizim gibi İngiliz dostluğuna �ok değer veriyor.45 Ne pahasına olursa olsun, bir an �nce barış yapılması i�in yabalıyor.46 Ankara'da yalnız olmadığını sanıyorum."Vahidettin �mitle g�zlerini iyice a�tı:"Emin misiniz?""Evet efendimiz."Başını koltuğun arkalığına dayadı:"..İngilizlere g�venimizi koruyarak, Ankara'daki olayların gelişmesini bekleyelim."G�zlerini yeniden kapadı.ERTESİ G�N 23 Nisandı, T�rkiye B�y�k Millet Meclisi'nin a�ıldığı, milli iradenin egemen olduğu g�nd�. İlk milli bayramdı.İşgal altında olmayan her yerde t�renler ve toplantılarla kutlandı. Halk bu g�ne 'milletin saltanat g�n�' adını takmıştı.Bekir Sami Bey kurulunun �b�r g�n, dekoville Xahşıhan'dan Ankara'ya geleceği duyulunca, Mustafa Necati Bey, "Ben karşılamaya gitmem." dedi, "..hi�birinin y�z�n� g�rmek istemiyorum!"Bazı milletvekilleri sabahtan Meclis'e gelmişler, komisyon odalarından birinde oturmuş tartışıyorlardı. Pencereden Mustafa Kemal'in Kenz arabasını g�ren Yozgat Milletvekili S�leyman Sırrı İ��z saygıyla, "Reis Paşa geldi" diye haber verdi. Mustafa Necati Bey bozuldu:"Bırak Allah aşkına, ona da kızgınım.""Niye?""Milli M�cadele'nin anlamını bu kadar kavramamış bir kurulun se�ilmesine razı olduğu i�in!"Odadakiler sustular.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 63O kadar �mit ve g�venle uğurladıkları kurulun, niye b�yle davrandığını kavrayamıyorlardı.BİRİNCİ D�NYA SAVAŞI yenilgiyle bitince, Ankara-Sivas demiryolu yapımı durmuş, geride sadece Ankara ile Yahşıhan arasında 70 km.lik bir dekovil hattı, birka� k���k lokomotif ile yolcu ve y�k vagonları kalmıştı. Bu dar hattan, İ� Anadolu'daki depolarda bulunan ve kağnılarla Yahşıhan'a getirilen silah ve cephaneyi Ankara'ya taşımak i�in yararlanılıyordu.T�rk ordusunun ana ikmal merkezi Ankara'ydı.İki k���k vagondan kurulu katar, Ankara istasyonunun tahta dikmeli sundurmasının �n�nde durdu. M. Kemal Paşa, bakanlar, bir�ok milletvekili, sundurmanın altında bekliyorlardı. Aralarında o sabah Malta'dan Ankara'ya ulaşmış olan Edirne Milletvekilleri Faik ve Şeref Beyler de vardı.İstanbul'dan deniz yoluyla Samsun'a, oradan da arabalarla beş g�nde Yahşıhan'a gelen kurul �yeleri, bu kısacık yolu dekoville 4 saatte alarak, yorgun ama g�le� y�zlerle oyuncak vagonlardan inmeye başladılar.47

Kurul �yelerinden Adana Milletvekili Zekai Apaydın istasyondan �ıkarken, aynı evi paylaştıkları Zamir Bey'e, "Ne oluyor? Bir şey mi var.." diye sordu, "..Paşa, neden bu kadar soğuktu? Sen niye suratlısın? Ne oldu?""Sus şimdi. Evde hesaplaşacağız."İki arkadaş daha eve varmadan, Bekir Sami Bey'in, son anlaşmaları, kurul �yelerinden gizli imzaladığı duyuldu.

BUG�NK� Ulus meydanından yukarı doğru uzanan taş d�şeli Karaoğlan caddesinin sağ yanındaki Merkez Kıraathanesi y�k�n� almıştı. Karşı sırada da daha �ok tutucuların gittiği Kuyulu Kahve vardı.Her akşam�st� Merkez Kıraathanesinde buluşmayı �det edinen milletvekilleri ile Enver

Behnan Şapolyo, M�nir M�eyyet Bekman, Sadri Ertem gibi gen� gazeteciler, şair Kemalettin Kami (Kamu), Milli Eğitim Bakanlığı �zel Kalem M�d�r� Vasıf �ınar gelmişlerdi. �evre64 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumasalarda ise, b�yle kritik g�nlerde kıraathaneyi doldurup bir şeyler �ğrenmeye �alışan esnaflar oturuyordu.Hakkari Milletvekili Mazhar M�fit Kansu, duyduklarını aktardıktan sonra, "Yahu.." dedi, "..tam silkinip de kendimize gelmek, y�zyıllardır Avrupa'nın karşısında duyduğumuz ezikliği �st�m�zden atmak �zereydik, bu sefer de bir Bekir Sami �ıktı ortaya, gitti yine kurbanlık koyun gibi boynunu uzattı."Kapıdan �izmeli, pantolonlu, �apraz fişeklikli, kalpaklı bir kadın girdi:"Selam�naleyk�m beyler!"Sesler y�kseldi:"Aleyk�mselam Ayşe bacı!"K�y k�y dolaşarak g�n�ll� toplayıp Yunanlılarla d�v�şen, kısa boylu, esmer bir �eteciydi. B�y�k oğlu Demirci'de, k���k oğlu İkinci İn�n� Savaşı'nda şehit d�şm�şt�.48 Bir haftadır Ankara'da misafir ediliyordu. D�kk�nına kadın ayağı basmamış softa esnaf bile, erkek rahatlığı ile her yere girip �ıkan Ayşe Hanım'ı birka� g�n yadırgadıktan sonra, ister istemez kabullenmişti. Zorunluk alışkanlıkları ezip ge�iyor, bir�ok şey ağır ağır değişiyordu.Y�r�d�, erkeklerin arasına oturdu. Kıraathane sahibi hemen �ay koşturdu.Mazhar M�fit Bey devam etti:"Biz, ya hakkından, ya toprağından, ya onurundan bir şeyler feda edemeden yaşayamaz bir millet miyiz? İlle �ste vermeye mi mahk�muz? Bu İngiliz kumaşından yapılmış kefeni, şimdi yırtamazsak bir daha hi� yırtamayız."Trabzon Milletvekili Hamdi �lk�men �mitsiz, sordu:"Ne yapabiliriz?"Kimseden ses �ıkmadı. Ayşe Hanım konuyu anlamamıştı ama Hamdi Bey'e seslendi:"�z�lme kardeş! Bir �are bulunur elbet."Cahil �etecinin iyimserliğine imrendiler.KARAOĞLAN caddesi �zerinde bulunan Bektaşi. H�seyin'in d�kk�nında da Enver Paşa'ya h�l� sadık koyu İttihat�ılar ile bazı saltanat�ı milletvekilleri toplanmıştı. Aralarında bir�ok konuda g�r�şK�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 65ayrılığı vardı ama Mustafa Kemal Paşa'ya muhalefet etmekte birleşiyorlar di.49

Hava iyice kararmıştı.Ardahan Milletvekili Hilmi Bey kirli vitrin camından sokağı seyrediyordu, birdenbire "Bekir Sami Bey!" diye bağırdı. Hepsi dışarı baktılar. M. Kemal ve arkadaşlarını, Samsun'dan Erzurum'a, oradan da Ankara'ya taşımış �� d�k�nt� otomobilden biri olan ve mucize halinde h�l� y�r�yebilen eski bir Mercedes, karpitle �alışan farlarıyla yolu aydınlatarak, homurdana homurdana �nlerinden ge�ip istasyona doğru uzaklaştı. Rize Milletvekili Ziya Hurşit, "Paşa'ya gidiyor.." dedi, "..ne dersiniz? Direnebilir mi?"Trabzon Milletvekili Hafız Mehmet Bey, "Evet.." dedi, "..ayak �st� konuştuk, direnmeye kesin kararlı. Eğer M. Kemal anlaşmalara karşı �ıkarsa, konuyu Meclis'e getirecek. Meclis'te kulis yapar, ağır basar, barışı sağlarız. Savaş s�rd�k�e M. Kemal'den kurtulamayaca-ğız."Sustular.DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI Siyasi İşler M�d�r� Hikmet Bayur, bu sırada g�ncesine şu notu d�ş�yordu:"Ankara'yı Sevr Antlaşması'na razı etmek i�in Bilecik'e gelen ve M. Kemal tarafından zorla Ankara'ya getirilen Ahmet İzzet ve Salih Paşalar heyeti, İstanbul'daki karamsarlık ve �mitsizlik havasını Ankara �zerine bol bol sa�tılar. Yarı giyinmiş, yarı silahlı askerlerimizi

g�stererek, 'bunlarla mı zafer kazanılacağını' soruyorlardı. Bir�ok ş�pheli kişi de Ankara'ya dolmuştu. Bunlar, zayıf y�rekli karamsarlara veya m�cadeleden bıkmış olanlara katılınca, Milli Ant'ın bir yana bırakılması ve Bekir Sami Bey anlaşmalarının onaylanması lehinde kuvvetli bir akım belirdi. Ahmet İzzet ve Salih Paşaların, bir daha siyaset yapmayacaklarına s�z vermeleri �zerine İstanbul'a geri d�nmelerine izin verildi ama olumsuz etkileri h�l� s�r�yor!' 50

ESKİ MERCEDES, istasyondaki, bug�n m�ze olan, kesme taştan yapılmış iki katlı binanın �n�ne yanaştı. Yaver Salih Bozok, Dışişleri Bakanını, iki serdenge�ti Giresunlu muhafızın koruduğu kapıda66 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Ankara istasyonundaki Direksiyon Binas ı bekliyordu, hemen Mustafa Kemal'in istasyona bakan �alışma odasına �ıkardı.Alman demiryolu şirketinin eski y�netim binası, M. Kemal'in hem �alışma yeri, hem eviydi. 'Direksiyon Binası' diye anılıyordu. Alt katta Salih Bozok ile yaver Muzaffer Kılı�'in odaları bulunuyordu. Salih Bozok yanına aldırdığı 12 yaşındaki oğlu Cemil ile birlikte kalmaktaydı.Meclis Muhafız Taburu Komutanı Y�zbaşı İsmail Hakkı Tek�e, Salih'e, "Bizimkinin havası nasıl?" diye sordu."Fazla sakin. Galiba fırtına kopacak."BİNBAŞI EKREM ile Y�zbaşı Faruk, Sirkeci'deki Meserret Kıra-athanesi'nde buluşmuşlardı. G�venlik gereği al�ak sesle konuşuyorlardı. İkisi de sivildi."Nazır Paşa apoletlerini s�k�p �n�ne atmana �ok �z�lm�ş."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 67"Emri dinlememek i�in başka �are bulamadım."Binbaşı Ekrem, Faruk'un omzunu okşadı."Paşanın emrini dinleyeceksin diye b�t�n arkadaşların y�reği ağzına gelmiş. Hepimizin şerefini kurtardın. Sağ ol. Şimdi ne yapmayı d�ş�n�yorsun?"Y�zbaşı Faruk hi� duraksamadı:"Hemen Anadolu'ya ge�mek istiyorum. Bunu sağlarsanız sevinirim."İnebolu'dan Anadolu'ya ge�ebilmek i�in gizli Muharip �rg�t�nden 'temiz k�ğıdı' almak gerekiyordu. Ankara yeni orduda yalnız g�venilir, bilin�li ve d�r�st subaylara yer

vermekteydi."O kolay. Ama İstanbul'da da �nemli işler var! Mesela M.M Teşkilatı, gerektiğinde İstanbul i�in �arpışmak �zere semt semt �rg�tleniyor.'' 51

Faruk başını salladı: ."Siz beni Anadolu'ya yollayın.""Sen bilirsin."Sarışın, �elimsiz, gen� bir sivil saygıyla yaklaştı:"İyi akşamlar!"Ekrem tanıttı:"Muhabere Teğmeni İhsan. G�r�n�ş�ne bakma ha, yaman delikanlıdır."İstanbul'daki subaylar, M�tareke'den sonra, Anadolu'ya yardım i�in kendiliklerinden �eşitli gizli �rg�tler kurmuşlardı. Teğmen İhsan da, savaş bitip Libya'daki g�revinden İstanbul'a d�n�nce, daha kuruluş aşamasındayken Y�zbaşı Neşet Bora'nın kurduğu �rg�te katılmış, bu k���k �rg�t İmalat-i Harbiye ve Yavuz grupları ile birleşerek genişlemiş, g��lenmiş ve Muharip adını almıştı.52 Daha başka �rg�tler de vardı.53

Ama Ankara'nın en g�vendiği kuruluş Muharip �rg�t� idi. Anadolu'ya ge�ecek subaylar hakkında inceleme yapmak ve temiz belgesi vermek yetkisi bu �rg�te aitti.54

Faruk g�l�msedi. M�hendis teğmenin yamanlıkla en ufak bir ilgisi bile yoktu. Pembe yanaklı, anasının kuzusu bir İstanbulluydu. Ekrem Bey sesini daha da al�altarak, "Bir şey d�ş�nebildin mi?" diye sordu. İhsan "Evet efendim" dedi ve Selimiye Kışlası'nda bulunan tel-68 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuı/. cihazlarını ka�ırmak i�in tasarladığı planı bir solukta anlattı. Fa-ı uk dayanamadı, g�r�lt�yle g�ld�. Bacaksız teğmen sahiden yaman-<lı galiba. O da heveslendi:"Nalıncı yokuşundaki t�rbenin sandukası altına iki tane ağır makineli t�fek saklamıştık. Bu t�fekleri İngilizlere selamlata selamla-ı A caddelerden ge�irip de �c�m� almazsam, yazıklar olsun bana!"M. KEMAL PAŞA'nın s�z�n� hi� kesmeden dinlediği Bekir Sami Kunduk, a�ıklamasının sonuna gelmişti. "Paşa Hazretleri." dedi, arz ettiğim sebeplerle b�t�n sorumluluğu �zerime alarak, anlaşma-l.ırı, arkadaşlara haber vermeden, ben yaptım ve imzaladım. Hi�biri, memleketin y�ksek �ıkarlarına aykırı değildir. Fransızlarla yaptığım mlaşma y�z�nden Meclis'te ağır eleştiriler yapıldığını �ğrendim ve <;ok �z�ld�m. Aleyhte konuşan arkadaşların duygusal davrandıklarını sanıyorum. Yaptığım anlaşmaları Meclis'te savunmaya ve yararlı ı ılduklarını ispat etmeye hazırım. ��nk� ��� de uygar memleketlerle veniden ilişki kurmamızı ama�lıyor."İstasyona g�mb�rt�yle giren bir tren, Bekir Sami Bey'in konuşmasını ikiye b�ld�. Bekir Sami Bey, bakışlarını halının karışık desenlerinde dolaştırarak konuşmasını tamamladı:"Girişimde bulunmadan �nce �ok d�ş�nd�m, Paşam. Bu savaşı s�rd�r�rsek, bir g�n mutlaka bir felakete uğrayacağız. �ok feci durumlara d�şeceğiz. Esir ve zelil olacağız. Bunun i�in bir an �nce ba-nş yapmak zorundayız. Bu s�zleşmelerle barış yolunu a�tığımı sanıyorum. Eğer reddedilirse, hepimiz, tarih ve millet �n�nde sorumlu oluruz!"55

Sustu."Bitti mi?""Evet efendim.""Sizi s�k�netle dinledim.""Teşekk�r ederim.""Şimdi de siz beni s�k�netle dinleyeceksiniz.""Emredersiniz."M. Kemal Paşa sigarasını bastıra bastıra s�nd�rd�:"Bu dava benim kişisel davam değil. Ge�en yıl, Meclis'in a�ılışından �nce, hatırlarsınız, siz yakın arkadaşlarımı toplamış, 'Milli M�-

K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 69cadele'yi engellemek isteyenler, benim maceracı olduğumu iddia ediyorlar; bu kutsal davaya zarar vermemek i�in g�revimi bir arkadaşa devretmek, bir kenara �ekilerek unutulmak istiyorum' demiştim.56 Doğru mu Bekir Sami Beyefendi?""Evet efendim.""Ama sizler itiraz ettiniz, isyan ettiniz, g�revde kalmam i�in ısrar ettiniz. Doğru mu beyefendi?""Evet Paşam.""Ben de bunun �zerine g�reve devam ettim. Bin zorlukla Mec-lis'i toplamayı başardık. Meclis b�y�kl�ğ�ne yakışır bir azimle davaya sahip �ıktı ve uygar d�nyadan �ok basit bir şey istedi: H�r ve bağımsız yaşamak. Doğru mu?""Doğru."M. Kemal Paşa, "Ben askerim.." dedi, "..savaşın ne olduğunu hepinizden iyi bilirim. Zorunlu değilse savaş cinayettir.57 Ben de elbette barıştan yanayım. ��nk� y�zlerce yıllık yaralarımızı ancak barışta sarabiliriz. Ama galip devletler, h�r ve bağımsız yaşama hakkımızı kabul etmiyorlar. Kabul edeceklerini g�steren en ufak bir belirti de yok."Ayağa kalktı, sesi iyice acılaşmıştı:"Geliniz!"Hızla pencereye y�r�d�, perdeyi yırtar gibi a�tı:"L�tfen bakınız! Bu tren, az �nce Eskişehir'den geldi, vatanına kan borcunu �deyen gazileri getirdi.."Bekir Sami Bey pencereden dışarı g�z attı. Acemi askerler, kaba tahta sedyelerde yatan ağır yaralıları, hi� konuşmadan, y�k vagonlarından alıp Cebeci Hastanesi'ne g�t�rmek i�in istasyon �n�nde bekleyen araba ve kağnılara taşıyorlardı."..Biraz sonra da, şimdi yaralı arkadaşlarını taşıyan şu gencecik askerleri alıp cepheye g�t�recek. Bu insafsız ve vahşi savaşı, kendi vatanında garip dolaşan bu mazlum millet mi başlattı beyefendi?"Bekir Sami Bey, "Hayır efendim" diye mırıldandı."..�zerine kinle, entrikayla, ateşle gelen dış d�şmanlara ve i�erdeki hainlere ve gafillere karşı, namusunu ve vatanını savunmaktan başka ne yapıyor? Biz bu zavallı milletin maddi ve manevi haklarını, sırf l�tuflarını kazanmak i�in yabancılara nasıl bağışlayabiliriz? Asıl o70 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuzaman tarih ve millet �n�nde sorumlu olmaz mıyız? Kendimizi kurtarmak i�in geleceklerini satarsak, bu insanlar, ilerde hepimizi lanetle anmazlar mı?"Bekir Sami Bey pencereden istasyona bakıyordu h�l�. Bir asker, kucağında k���k bir �ocukla vagondan aşağı atladı. �ocuğu yerde bekleyen askerin kollarına bıraktı, bir başka yaralıyı getirmek i�in tekrar vagona girdi. Bekir Sami Bey, birden g�zlerinin dolmasına engel olamadı. �ocuk sandığı şeyin, iki bacağı da k�k�nden kesilmiş gen� bir subay olduğunu fark etmişti."..İmzaladığınız anlaşmaları, Misak-ı Milli'ye aykırı oldukları i�in reddetmesi tavsiyesiyle h�k�mete g�t�receğim. Kişisel dostluğumuz elbette s�recektir. Ama h�k�mette arkadaşlık etmemize artık imk�n kalmadığını sizin de teslim edeceğinizi sanıyorum."Bekir Sami Bey, M. Kemal Paşa'nın eleştirmekle yetinerek, genel eğilime boyun eğeceğini �mit etmekteydi. Bu keskin tepki karşısında �ıplak kalmış gibi titredi. Lloyd George ile 4 Mart g�n� yaptığı �zel g�r�şmenin tutanağını g�stermekten caydı. ��nk� o g�n Lloyd Ge-orge'a -Moskova'daki T�rk kurulu İngiliz emperyalizmine karşı dire-nebilmek amacıyla Sovyetlerle anlaşabilmek i�in �ırpınırken- Sov-yetler'e karşı bir Kafkas birliği kurulması i�in işbirliği teklif etmiş ve İngiliz Başbakanının takdirini kazanmıştı.58 Lloyd George'un, bu g�-r�şmeyi gizli tutacağını sanıyordu.59

Oysa İngiliz Başbakanı bu teklifi, T�rk-Sovyet yakınlaşmasını bozmak i�in el altından ve hi�

vakit kaybetmeden Sovyetler'e duyurmuştu bile.60

İHSAN, telsiz deposunun komutanı Y�zbaşı Hikmet ve yardımcısı �steğmen Hakkı Petek ile akşam�st� �sk�dar'da bir muhallebicide buluştu.İhsan'ın tahmini doğru �ıkmıştı. Depodaki malzemeler arasında, savaşın bitmesine yakın Almanya'dan g�nderilmiş ve hi� kullanılmamış 10 vatlık 6 Telefunken dağ telsizi ile kamyonlara monte edilmiş sahra telsizleri vardı. İhsan, "Hepsini ka�ırmayı d�ş�n�yorum" dedi. Hikmet toy teğmene ters ters baktı. Anlaşılan gizli �rg�t� g�z�nde boşuna b�y�tm�şt�.�steğmen Hakkı niyeti olmadığı halde lafa karıştı:K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 71"Yahu, siz bizim boş durduğumuzu mu sanıyorsunuz yoksa? Bunun i�in biz de �ok kafa patlattık ama hi�bir �are bulamadık. Her yan İngiliz denetimi altında. Kuş u�urtmuyor adamlar. Depoların ve telsiz arabalarının kapıları da m�h�rl�."Teğmen yalnız toy değil, inat�ıydı da, "Zarar yok." dedi, "..Selimiye'de bir Sıhhiye Birliği olacaktı. H�l� duruyor mu o?""Evet. Niye sordun?""��nk� iş, o birliğin doktor komutanına bağlı."Hakkı'nın y�z� iyice karardı:"�yleyse hi� �mit yok. Suratsız, laf anlamaz doktorun biridir.""Olsun! Yarın Selimiye'ye gelsem, beni tanıştırır mısınız?"�steğmen Hakkı boynunu b�kt�. Bu �ocukla tartışmayı s�rd�rmenin bir anlamı yoktu:"Gel."Y�zbaşı Hikmet, bu konuşmadan sıkılmıştı, İhsan'a azarlar gibi, "Haydi ye de kalkalım" dedi. İhsan daha dokunmadığı keşk�lden bir kaşık aldı, ağzına g�t�rd�, vitrinden i�eri imrenerek bakan iki �ocukla g�z g�ze gelince utandı, kaşığı tabağın kenarına bıraktı.Kalktılar.ONLAR KALKARKEN, Embros gazetesinin savaş muhabiri İlia Vutieridu ile 3. Yunan T�meni Komutanı General Trikupis de, Bur-sa'da, Anadolu Oteli'nin yemek salonunda, sofraya oturuyorlardı.Trikupis siyaset dışında kalabilen ender komutanlardan biriydi. U�ları yukarı kıvrık siyah bıyıklı, ciddi y�zl�, uzunca boylu, g�ven veren bir askerdi. Zafer i�in yetiştirilmiş her asker gibi yenilgiden �ok rahatsız olmuştu.Yemek boyunca havadan sudan konuşmaya �zendi ama sonunda s�z yine savaşa geldi. Vutieridu, ordunun Anadolu'dan geri �ekileceğinden korkuyordu. Trikupis, "Hayır İlia.." dedi, "..asıl savaş şimdi başlıyor. Bu savaş i�in b�t�n g�c�m�z� ortaya koymak zorundayız. Zira sonunda iki yandan biri mahvolacak."61

TEĞMEN İHSAN AKSOLEY, ertesi sabah Haydarpaşa Hasta-nesi'ne uğradıktan sonra Selimiye'ye geldi.72 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuNizamiye kapısı İngilizlerin denetimi altındaydı. Zorlukla izin alabildi. N�bet�i subay yanına bir de İngiliz eri kattı. Dev Selimiye Kışlası'nın Haydarpaşa'ya bakan kısmında, iskelet halindeki birka� k���k T�rk birliği ile esir kamplarından par�a par�a İstanbul'a taşınan askerler kalıyorlardı. Kışlanın karşı kısmı ise i� savaşta Sovyet birliklerine yenilerek Rusya'dan ka�an General Vrangel ordusunun d�k�nt�lerine ayrılmıştı. Namlu ağızlarına meşin kılıflar ge�irilmiş pırıl pırıl İngiliz toplarının ve kamyonlarının d�zenle sıralandığı ge-niş avludan ge�ip binaya girdiler. Koridorlarda İngilizce uyarı levhaları vardı.Y�zbaşı Hikmet, �steğmen Hakkı ve kısa boylu, suratsız doktor, İhsan'ı bekliyorlardı. Hikmet atıldı:"Ziyaret i�in ka� dakika verdiler?""15 dakika.""�yleyse acele edelim."

Tanıştırdı:"Binbaşım, bu delikanlı Teğmen İhsan.."Doktor Hasan azarladı:"Merasimi bırak."İhsan'a d�nd�:"Ne istiyorsun?""Buradaki askerlerimizden biri hastalanırsa, hastaneye siz sevk ediyorsunuz değil mi?""Evet ama sana ne?""Nasıl sevk ediyorsunuz?"Doktorun y�z� morarmaya başladı:"Allah Allah! Adam beni sorguya �ekiyor. Yazıyorum, gidiyor.""İngiliz Komutan onaylamadan mı?""O onaylamadan, burada yaprak bile kımıldamaz."Y�zbaşıya, "Bu ne şaşkoloz adam" diye homurdandı. İhsan duymazlıktan geldi:"Binbaşım, siz her g�n, birka� askeri, veba veya kolera ş�phesi ile hastaneye sevk etseniz, ne olur?""Ne olacak, kıyamet kopar!"Birden ayıldı:K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 73 "Yoksa senin niyetin, bulaşıcı hastalık korkusuyla İngilizleri Selimiye'den ka�ırtmak mı?""Evet. Buraya gelmeden başhekimle konuştum, Haydarpaşa Hastanesi, istediğimiz gibi rapor verecek."Doktor g�zlerini kıstı:"Sonra da depolarda ne var ne yok, toparlayıp Anadolu'ya mı yollayacaksınız?"Hikmetle Hakkı korkuyla bakıştılar. Haydarpaşa Başhekimi Ziya Bey'den, doktor hakkında bilgi almış olduğu i�in İhsan s�k�netle, "Evet efendim.." dedi, "..yardımcı olmak istemez misiniz?"Doktor infilak etti:"Bir de soruyor sersem! Elbette isterim."Elini alnına vurdu:"Allah kahretsin! Bu kadar basit bir hile neden daha �nce benim aklıma gelmedi? Bir hafta sonra, burada bir tek İngiliz kalırsa, yuh olsun bana. Hazırlığınızı yapın!"Odadan kapıyı g�mleterek �ıktı. Hikmet'le Hakkı, sevin� i�inde teğmene sarıldılar."Oldu! Daha 10 dakikamız var. Otur da �ay i�elim!"ANKARA'ya gelmesi i�in Kızılay aracılığı ile M. Kemal'den �ağrı alan Yakup Kadri, heyecan i�indeydi. Ciğerlerinden rahatsız olduğundan, b�y�k savaş sırasında �� yıl İsvi�re'de tedavi g�rm�ş, iki yıl �nce İstanbul'a gelmişti. Daha o zaman İstanbul'un onur ve �mit kırıcı havasına dayanamayarak hemen Anadolu'ya ge�mek istemişti ama M. Kemal, yazılarıyla milli m�cadeleyi desteklemesinin daha yararlı olacağını bildirdiği i�in İstanbul'da kalmıştı.Yazar Abidin Daver, �etin yolculuğun ve Ankara'daki ilkel şartların, sağlığını sarsacağını d�ş�nerek şefkatle, "Gidecek misin?" diye sordu.Yakup Kadri coştu:"Elbette! Ankara'da ne Yunan takkesi var, ne İngiliz kepi, ne Fransız kasketi, ne İtalyan şapkası, ne sans�r, ne de zindan!62 Ciğerlerimi temiz hava ile doldurmak istiyorum."74 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuİdare Memuru Mahmut, "Kızılay'dan istediğimiz bilgi geldi.." diye sevin�le i�eri girdi, "..İstanbul halkından kuruş kuruş 155.000 lira toplanmış!"63

Odadakiler doğruldular:"İnanılmaz bir sonu� bu!""Evet efendim. Bu hesaba g�re İstanbul halkının b�y�k �oğunluğu, Ankara'yı destekliyor."

Yemeğe �ıkmadan �nce, İkdam gazetesinde biraraya gelmiş olan gazeteciler, derin bir huzur i�inde sustular. ��nk� bu g�zel sonu�ta, h�k�met ve işgal sans�r� ile boğuşa boğuşa g�revini s�rd�ren yurtsever basının payı b�y�kt�.İSTANBULLU T�RKLERİN bir b�l�m� işgalcilerle iyi ge�iniyor, hi�bir şeyi umursamadan zevk ve sefa i�inde yaşıyordu. Bir b�l�m� işbirlik�ilerin ve yobazların telkinleri y�z�nden Milli M�cade-le'ye karşıydı. K���k bir b�l�m de para i�in işgalcilere hizmet ediyordu.Ama �oğunluk Ankara'yı desteklemekteydi.İşgal olayı, galiplerin saygısızlığı, Yunan ordusunun vahşeti, Rumların g�sterileri İstanbulluları �ok �abuk uyandırmış, uyanış hızla her kesime yayılmıştı. Anadolu i�in olduğu anlaşılan her işe ve işleme destek vermeye başladılar. Bu hareketin bir lideri yoktu. Bu �ok y�nl�, b�y�k, karmaşık hareketin i�inde yalnız aydınlar ve b�rokratlar değil, her d�zeyden, bir�ok meslek ve milletten, kadın ve erkek İstanbullular vardı.Anadolu'yu desteklemek, Milli M�cadele'nin devam edebilmesi i�in İstanbul depolarındaki silah, cephane, askeri ara�-gereci Anadolu'ya ka�ırmak, Anadolu i�in haber toplamak, Anadolu'ya ge�mek isteyenlere yardımcı olmak ve gerektiğinde İstanbul i�in d�v�şmek �zere gizli �rg�tler, gruplar, dayanışma birlikleri, h�creler kurulmuş, var olan dernekler, loncalar, topluluklar da bu harekete katılmışlardı.633

Buna karşılık, İngiliz �niformasıyla dolaşan bir kısım Rumlar ve Ermeniler, H�rriyet ve İtilaf Partisi'nin �yeleri ve �cret karşılığı av k�pekliği yapan her milletten hayli Osmanlı da Anadolu'ya yardımK�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 75edenleri keşfetmek, izleyip ihbar etmek, yakalatmak i�in durmadan �abalıyorlardı.6315

Yakalanacak olanları zindan, işkence ve idam beklemekteydi.Ama g�revli olan ya da payına bir g�rev d�şen namuslu İstanbullular, bu tehlikeleri g�ze alarak �alışıyorlardı.630 İstanbul y�netimi ile İngilizler, bu buzdağının ancak su �st�ne yansıyan bazı b�l�mlerinden haberliydiler.GECE Muharip �rg�t�n�n y�neticileri, S�leymaniye'deki g�venli evde buluştular. Binbaşı Ekrem �ok sıkıntılı g�r�n�yordu, hemen i�ini d�kt�:"Şimdiye kadar kim Ankara'dan �ağrı aldıysa, derhal Anadolu'ya hareket etti. Bug�n Harbiye Nezareti İstihbarat M�d�r� ve M. Kemal Paşa'nın sınıf arkadaşı Albay Asım G�nd�z'e, Ankara'ya �ağrıldığını bildirdim ama gitmek i�in hi� beklemediğim bazı şartlar ileri s�rd�."Şaşırdılar:"Ne gibi şartlar?"Binbaşı Ekrem cebinden not aldığı k�ğıtları �ıkardı:"Hanedandan bir şehzade ile birlikte Anadolu'ya ge�mek.. Şehzadenin bir cepheye komutan yapılması.. Kendisinin de şehzadenin kurmay başkanlığına atanması."64

Y�zbaşı Aziz H�dai'nin y�z�, cehennem taşı yalamış gibi buru-şuverdi. "Yahu.." diye bağırdı, "..bizim albay, demek ki daha uyanmamış. Elbet bir g�n o da uyanır. Durumu Ankara'ya bildirelim."M. Kemal'in cevabı iki g�n sonra ellerine ge�ecekti:"�ağrı iptal edilmiştir!"65

NALINCILAR YOKUŞUNDAKİ t�rbenin arkasındaki avluda, geniş omuzlu, koca elli, palabıyıklı bir adam, yerde duran iki a�ık tabuta, ağır makineli t�feklerin par�alarını �zenle yerleştiriyordu. Y�zbaşı Faruk, "T�feklerin durumu iyi mi Haydar �avuş?" diye sordu. Irak'ta silah arkadaşlığı yapmışlardı."İkisi de zehir gibi y�zbaşım. Daha �ok iş g�r�r bunlar.""Sen ne zaman Anadolu'ya ge�eceksin?"Haydar �avuş kırgın �n�ne baktı:"Soruşturdum beyim, bizi �ağırmıyorlar."76 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Haklıydı. Ankara h�k�meti, yıllardan beri cepheden cepheye koşturulan bu yorgun kuşaklan, silah altına �ağırmıyordu. ��nk� elde yeni birlikleri donatacak kadar silah da yoktu, cephane de. �oğu da sakattı. Belki yetkililer, savaşa doymuş bu eski askerlerin �ağrıya uymayacaklarından da �ekinmekteydiler.K���k caminin ak sakallı imamı avluya girdi, "İstediklerini hazır ettik oğlum" diye seslendi. Arkasında g�venilir mahalleliler vardı. Haydar �avuş aceleyle tabut kapaklarını kapatıp sıkıca �iviledi. Biri tabutların �zerine, ka� zamandır sandık dibinde saklandıkları i�in kırışmış bayrakları serdi.BİNBAŞI EKREM ile İhsan, Faruk'tan gelen haber �zerine Divan Yolu'nun ağzında bekliyorlardı. İkisi de g�zlerine inanamadı.Faruk, bayrağa sarılı iki tabutu taşıyan k���k cemaatin �n�ne ge�miş, sırtında imamın c�ppesi, başında beyaz sarık, ağır ağır y�r�yerek yaklaşıyordu. Bir işgal devriye kolu, komutanının emri �zerine durup cenazeleri ve Y�zbaşı Faruk'u saygıyla selamladı. Faruk'un ağzı, belli belirsiz bir g�l�mseme ile kıvrıldı. Cenaze alayı, Ayasof-ya'ya doğru, rast geldiği İngiliz subaylarının selamları arasında uzaklaştı.Makineli t�fekler biraz sonra, Ayasofya'nın arkasındaki yanmış bir konağın enkazında oturan alaylı Teğmen Ahmet Ağa'ya teslim edilecek, onun sandıkladığı silahlar, iş makinesi, hurda demir, değirmen taşı diye, kapalı adı Zafer Ticarethanesi olan İnebolu Menzil Komutanlığına sevk edilecekti.Ekrem keyifle, "Vay delifişek.." dedi, "..dediğini yaptı. �stelik y�ksek r�tbeli İngiliz subaylarına bayrağı da, kendini de selamlattı."İhsan s�z�n� fazlasıyla yerine getiren Faruk'u gıpta ile izliyordu. Olacakları d�ş�n�nce heyecandan midesi kasıldı. Dr. Hasan, �n�ne geleni veba ş�phesiyle hastaneye sevk etmişti. Haydarpaşa Hastane-si'nin, tahlil sonu�larını anlaştıkları şekilde, bug�n Selimiye Komu-tanlığı'na bildirmesi gerekiyordu.POLVARİSTA'dakiler bir kere daha sarsıldılar. Yunan taarruzu başlayınca, T�rk s�rg�nlerin bırakılmasını erteleyen İngilizler, 64 ki-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 77silik grubu da ikiye b�ld�klerini bildirdiler. �nce 37 s�rg�n serbest bırakılacaktı, belirsiz bir s�re sonra da kalan 27 kişi.Kısacası T�rklerle oynuyorlardı.�oğu bezginlik i�inde rutubetli ve haşaratla dolu odalara kapandı. Bazı s�rg�nler kışlanın arka bah�esinde bir tenis kortu yaparak oyalanmaya karar verdiler. İşb�l�m�ne g�re Bitlis Valisi Abd�l-halik Renda, M�lkiye M�fettişi Ş�kr� Kaya, İttihat ve Terakki Partisi Genel Sekreteri Mithat Ş�kr� Bleda toprak kazacak, Dahiliye Nazırı Fethi Okyar, Diyarbakır Milletvekili Fevzi Pirin��ioğlu, gazeteci Ahmet Emin Yalman taş kıracak, Maarif Nazın Sarhoş Ş�kr� ile İstanbul Milletvekili Numan Usta da arabayla moloz taşıyacaktı.66

��kmemek i�in daha o g�n hırsla işe koyuldular.HASTANEYE sevk edilmiş yirmi sekiz erin kolera olduğunu bildiren yazı, Sultan Selim'in odasına yerleşmiş olan kibirli İngiliz Komutanın �n�ne �ğleden sonra geldi.Panikleyen İngilizler hi� vakit ge�irmeden Selimiye'yi boşalttılar.Meydan T�rklere kalmıştı.Dağ telsizlerinin yerleştirildiği a�ılmamış sandıklar, hemen o gece bina dışına, talimhanenin duvarı dibine taşındı. Sabahleyin de Bursalı Osman �avuş, telsiz kamyonlarının kapaklarını menteşelerinden s�kerek m�h�rleri bozmadan i�lerini boşalttı. Becerikli �avuş bir yandan �alışıyor, bir yandan da Libya'da silah arkadaşlığı yaptığı İhsan'a takılıyordu:"Teğmenim, maşallah hi� değişmemişin. H�l� yakışıklı bir delisin."Depolarda işe yarar ne varsa yıldırım hızıyla sandıklandı. Talimhane duvarı dibinde 20 b�y�k, 75 k���k sandık birikmişti. İhsan Haydarpaşa Hastanesi'nden bir sıhhiye arabası istedi. Hava kararır karar-maz erler, b�y�k sandıkları arabayla, k���k sandıkları sırtta iskeleye taşıdılar.

Rastladıkları iki İngiliz n�bet�iyi susturup bağladılar.Eski bir deniz subayı olan Korsan Murat Reis'in ışıkları s�nd�r�lm�ş b�y�k motoru, iskeleye yanaşmış bekliyordu.66a Başına iş a�ılacağından korkarak direnmeye yeltenen g�mr�k�� Halil'i, silahla ikna etmek gerekti. Sandıklar motora y�klendi. Y�zbaşı Hikmet,78 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�steğmen Hakkı ve o sabah nik�hlandığı eşi Fahriye Hanım motora atladılar. Oynanan oyun birka� g�n i�inde anlaşılacağı i�in artık İstanbul'da kalmaları m�mk�n değildi. Dr. Hasan da ilk fırsatta Anadolu'ya ge�mek i�in Selimiye'yi terk etmişti.Hakkı'yla Fahriye Hanım'ın durumunu �ğrenen deryadil Reis neşelendi:"Biz de d�ğ�n� bu gece deniz �st�nde yaparız. Kamaramı gelinle g�veye veririm."Motor sessizce iskeleden ayrılarak burnunu Boğaz'a �evirdi. Dikkati �ekmeden d�şman zırhlılarının arasından ge�ip Karadeniz'e �ıkmaya �alışacak, devriye gezen Yunan savaş gemilerine yakalanmazsa, ertesi g�n İnebolu'da olacaktı.67

O SAATTE İzmir Pasaport iskelesine de bir Yunan savaş gemisinin motoru yanaşıyordu. Yunanistan'ın İzmir Y�ksek Komiseri Ster-giadis, yardımcısı eski Drama Valisi Giritli M�sl�man Naipzade Ali, Yunanlıları desteklediği i�in yerini koruyan İzmir Belediye Başkanı Hacı Hasan Paşa, General Papulas ve kararg�h mensupları, İzmir'in ileri gelen Rumları ve işbirlik�i bazı T�rkler, iskelede Yunan Başbakanı Gunaris'i bekliyorlardı.Gunaris, ordu y�neticileri ile y�z y�ze konuşmak i�in İzmir'e gelmeyi uygun bulmuştu. Beraberinde Savaş Bakanı Teotokis ile yeni Genelkurmay Başkanı Korgeneral Dusmanis ve h�k�metin askeri danışmanı Tuğgeneral Stratigos vardı.Karşılama t�reni kısa s�rd�. Gunaris ve beraberindekiler, sivillerden ayrılarak, hemen ordu kararg�hına hareket ettiler. Konak meydanındaki eski 17. T�rk Kolordusu'nun tarihi kararg�h binasını, şimdi Yunanlılar ordu kararg�hı olarak kullanıyorlardı.Uzun masanın �evresinde herkes yerini alır almaz, Gunaris konuya girdi:"General Papulas, T�rk ordusu daha da g��lenmeden taarruza ge�ilmesini isteyen raporunuzu Bakanlar Kurulu'nda uzun uzun g�r�şt�k, �nerinizi ilke olarak kabul ediyoruz. Fakat bu kez, �ok esaslı bir hazırlık yapıldıktan sonra taarruza ge�ilmesini uygun bulmaktayız."Papulas'ın ve kurmaylarının y�zleri asıldı. Gunaris g�l�msedi:K�tahya - Eskişehir Savaşma Hazırlık 79"A�ıklamalarımdan sonra, gecikmeden korkmayacağınızı sanıyorum. ��nk� orduyu en m�kemmel şekilde donatacağız."Papulas'ın sağında Ordu Kurmay Başkanı Albay Konstantin Pal-lis, solunda da Kurmay Başkan Yardımcısı Albay Sariyanis oturuyordu. İkisinin de g�zleri a�ıldı."Emrinize 1.000 kamyon ve 250 ambulans daha vereceğiz. İzmir depolarında bulunan 37 ağır T�rk topunu da kullanabileceksiniz. İngilizlerle g�r�şt�k, toplan almanıza g�z yumacaklar.68

Son yedi kuşağı silah altına alarak genel seferberliğimizi tamamlıyoruz. Ayrıca Anadolu'ya anavatandan iki t�men daha yollayacağız. Gerekirse Anadolu'daki soydaşlarımızdan da yararlanacağız. K���k Asya Or-dusu'nun mevcudunu 225 bin kişiye �ıkarmaya karar verdik. Yunan tarihinin en b�y�k ordusunu kurmak istiyoruz."69

A�ıklamasını etkili bir c�mle ile bitirdi:"General! Millet bu fedak�rlığa karşı sizden bir tek şey istiyor: Kesin zafer!"Hepsinin kaygısı u�up gitmişti. B�yle bir savaş makinesinin kurulması i�in aylarca beklemeye değerdi.General Papulas heyecandan iyice boğuklaşmış bir sesle, "Sayın Başbakan.." dedi, "..ben de millete ve h�k�mete kesin zafer vaat ediyorum."AKDENİZ G�NEŞİNDE yıkanan Sakız Adası'nın kuzeyindeki Kardamilla K�y�, sabahleyin telaşlı �an sesleriyle �alkalanıyordu.Evinin taş duvarı dibine ��melmiş, kemiklerini ısıtan Dimitri Baba irkildi. Vakitsiz �an �aldığına g�re mutlaka biri �lm�ş olmalıydı. Doğrulmak istedi ama bacakları �yle tatlı

uyuşmuştu ki caydı, "Ben iyi ki yaşıyorum" diye ge�irdi i�inden. Bu yıl toprak erken uyan-mış, ağa�lar �ok �abuk donanmıştı. Ayaklarının dibinden yavru bir kertenkele aktı. Hava reyhan kokuyordu. Birinin ge�tiğini g�r�nce seslendi:"Kim �lm�ş?""Hi� kimse. B�t�n gen�leri askere alıyorlar."Kuru ceviz kabuğu gibi buruşuk y�z�n� uğuşturdu, "Doğru bilmişim.." dedi kendi kendine, "..işin ucunda yine pis �l�m var."Bir�ok gen� gibi Dimitri Baba'nın torunu Panayot da asker olacaktı.80 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

ıebolu, �ek�ek yeri İNEBOLU MEVKİ KOMUTANI Yarbay Nidai yerinden fırladı:"Ne diyorsun?.."Limanın sığlığı y�z�nden İnebolu'nun a�ığında demirleyen Kemo adlı İtalyan gemisine �ıkan denetim subaylarından biri, telaşla :;eri d�nm�ş, gemide Veliaht Abd�lmecit'in oğlu, Vahidettin'in damadı Şehzade �mer Faruk'un bulunduğunu bildirmişti."Ankara'ya gidecekmiş.""Ankara mı �ağırmış?""Hayır!""Yalnız başına mı gelmiş?""Albay Kel Asım Bey'le birlikte."Yarbay Nidai �mer Faruk'u, g�ğs� dekoratif nişanlarla dolu fiyakalı fotoğraflarından tanır ve can pazarından gelmiş b�t�n subaylar gibi g�l�n� bulurdu. Her şey az �ok yoluna girdikten sonra, bu delikanlının �ıkıp gelmesi midesini bulandırdı.70 Bilmediği yeni bir durum olduğunu d�ş�nerek, Şehzade'nin karaya inmesine izin verdi ve durumu Ankara'ya telledi.Belediye Başkanı H�seyin K�şif Bey, Şehzade ile Albay Asım G�nd�z'� eve yemeğe davet etti. Subayların katılmadığı yemek so-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 81ğuk ge�ti. Ankara'nın cevabını beklemek i�in yemekten sonra bah�eye indiler. Kahvelerini i�tikleri sırada bir inzibat eri g�r�nd�. Elinde bir telgraf vardı. Selam verip �mer Faruk'a uzattı. Telgraf M. Kemal Paşa'dan geliyordu ve ş�yle bitiyordu:"İstanbul'a d�nmeniz ve hanedanın b�t�n �yelerinin hizmetlerinden yararlanılacağı g�ne kadar orada kalmanız rica olunur."Şehzade ve Albay Asım, akşam İnebolu'ya uğrayan bir gemiyle İstanbul'a yolcu edildiler.71

Şehzadenin geri g�nderilmesine, İnebolu'da, birka� yaşlı H�rriyet ve İtilaf Partiliden başka kimse aldırmadı.72

MALTA S�RG�NLERİ, geceli g�nd�zl� bir �alışmadan sonra yapımı bitince, derme �atma tenis kortunun tantanalı bir t�renle a�ılmasına karar vermişlerdi. Aralarında b�yle g�sterilerin ustası ve hasretlisi bir hayli nazır bulunuyordu. Ama Polvarista Komutanının verdiği haber, a�ılış hazırlığını baltaladı. 37 kişinin vizeleri gelmişti. Ertesi g�n İtalya'ya hareket etmeleri gerekiyordu.Son geceyi burada kalacak s�rg�nleri incitmemek i�in sessiz ge�irdiler.37 kişiden yalnız Ziya G�kalp, Ahmet Ağaoğlu, Medine Muhafızı Fahrettin T�rkkan Paşa ve Fethi Okyar Ankara'ya ge�ecek, �tekiler yurtdışında ya da İstanbul'da kalacaklardı.

;�teki s�rg�nlerin de bir-iki g�n sonra serbest bırakılması bekleniyordu.KA�AK SUBAY ve silah denetimi yapan işgal subaylarının titizliği y�z�nden Triestino adlı İtalyan gemisi, İstanbul'dan iki saat gecikmeyle ayrıldı. G�n batmak �zereydi. �oğu k�yl� olan yolcular, arka g�vertenin k�peştesine dayanmış, sessizce, bu b�y�l� saatte İstanbul'u seyrediyorlardı. Aralarında bir Fransız �ift de vardı. Gemi Anadolu Hisarı hizasına geldiği zaman Madam Amiel, suluboya bir r�yadan uyanmış gibi mahmur, "Ama Jean.." dedi, "..M�sy� Konstan-tinidis haksız! Ne yana baksan, burası bir T�rk şehri. Yunanlılıkla hi� ilgisi yok."Jean Amiel, yolculuğun asıl sebebini bilmeyen karısına cevap vermedi. 35 yıl �nce, bir�ok becerikli Rum gibi Marsilya'ya yerleş-82 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumiş olan Trabzonlu zengin Konstantin Konstantinidis'in yanında �alışıyordu. Konstantinidis, Avrupa ve Amerika'da bulunan Karadeniz Rumlarını, 1918'de Marsilya'da d�zenlediği Pontus Kongresi'nde bi-raraya getirmişti. 500 yıl �nce tarihe karışmış olan Pontus devletini diriltmek istiyordu. İstanbul'un bir Yunan şehri olduğunu iddia ediyor, Batum'a kadar Karadeniz kıyılarının da, Rumların n�fusun'ancak y�zde onunu oluşturduğuna bakmaksızın, Pontus devletine verilmesini istiyordu. B�t�n servetini bu işe ayırmıştı. Venizelos da, Karadeniz kıyılarındaki Rumların �rg�tlenmeleri i�in Albay Katenyotis'i g�revlendirmiş,73 Pontus �etelerinde d�v�şen Rumların sayısı hızla 25.000'e y�kselmişti.74

Buna karşılık Karadeniz T�rkleri de silahlanmışlardı. Ankara da merkezi Amasya'da olan bir ordu kurmuştu. Merkez Ordusu gibi g�sterişli bir ad taşıyan bu kuruluşun toplam t�fek sayısı 6.700'd�. Kuzeyde Pontus �eteleriyle, g�neyde de, bu tehlikeli d�nemde Ko�gi-ri'de isyan etmiş olan K�rt aşiretleriyle �atışıyordu.Rumların Pontus r�yası b�t�n sıcaklığı ile s�rmekteydi.Jean Amiel'in g�revi, Sumela Manastırı'nı incelemek bahanesiyle Pontus hareketinin Anadolu'daki liderlerinden Trabzon Metropoliti Hrisantos'la buluşmaktı. Konstantinidis'den talimat ve para g�t�r�yordu. Eşiyle geldiği i�in kuşku �ekmeyecek, T�rklerle Fransızlar arasındaki yumuşamanın da yardımıyla Trabzon'a �ıkması zor olmayacaktı.Yemek salonu da k�yl�ler ve taşralı, kılıksız t�ccarlarla doldu. Yolcular durgun, yemekler baştansavmaydı. M�zik de yoktu. Madam Amiel'in canı sıkıldı. Oysa Marsilya'dan İstanbul'a, savaştan sonra b�t�n Avrupa'yı sarmış olan o �ılgınca hava i�inde eğlenerek, t�rl� g�steriler seyrederek gelmişlerdi. Erkenden kamaralarına �ekildiler. Sabah ge� uyandılar. Kahvaltılarını yapıp g�verteye �ıkmaları �ğleyi buldu.Sıralara, yerlere, tahta �antalara, k���k denklere oturmuş, k�peşteye yaslanmış yolcular, hi� konuşmadan soluk kıyıyı seyrediyorlardı. Madam Amiel, sağında duran buruşuk fesli, kirli gocuklar giymiş, g�zleri uykusuzluktan kanlı adamlara bakarak y�z�n� buruşturdu, "Ne kadar �ok k�yl� var bu gemide.." diye yakındı, FransızcaK�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 83anlamayacakları i�in de sesini al�altmadan ekledi: "..ne kadar da �irkin insanlar."Dr. Hasan, "Madam bizi beğenmedi" diye homurdandı. Y�zbaşı Faruk g�ld�:"Haklı. Hepimiz manda leşi gibiyiz."Uğurlamaya gelen İhsan tanıştırmıştı ikisini. Az sayıdaki kamaralar dolu olduğu i�in Faruk'la doktor, geceyi bir�ok son dakika yolcusuyla birlikte, pireli ve k�f kokan başaltının tahta d�şemesi �zerinde ge�irmişler, sabaha kadar g�zlerini kırpmamışlardı.Madam Amiel başını �b�r yana �evirdi, makine dairesinde geceledikleri i�in k�m�r tozuna ve yağa bulanmış delikanlıları g�rd�; utanacakları yerde bu hallerinden pek hoşlanmış gibiydiler, iğrenerek d�nd�:"�ok da pisler Jean. G�zelim İstanbul'u ger�ekten bu ilkel insanların elinde bırakmamalı."Yan g�vertenin sonunda, Yakup Kadri, tel g�zl�kl�, eski elbiseli bir memur ve tek başına

Ankara'ya gitmeyi g�ze almış, sıkmabaşlı, is-karpinli, adının Nesrin olduğunu �ğrendiği bir gen� kızla sohbet ediyorlardı. Nesrin heyecanını belli etmemeye �alışarak, "Yunan savaş gemileri yolumuzu kesemez, değil mi?" diye sordu.Tel g�zl�kl� memur kızı yatıştırdı:"İtalyan gemisi bu k���k hanım, cesaret edemezler."Bir delikanlı heyecanla haykırdı:"İnebolu!"Kerempe Burnu'nu d�nm�şlerdi. Ufukta İnebolu kıyısı bir �izgi halinde g�r�n�yordu. Herkes canlandı. K�m�rc� �ırağına benzeyenlerden biri, "Haydi toparlanalım. İnebolu'da inip biraz gezeriz" dedi. Gen�ler hi� itiraz etmeden kalkıp g�verteden ayrıldılar.Madam Amiel "Pisler gidiyor.." diye m�jde verdi, sağına g�z attı, "..Oo! �irkin adamlar da gidiyor."Dr. Hasan bir an �nce kılığını değiştirmek i�in acele eden Faruk'u durdurdu, Madam Amiel'e d�nd�, Fransızca, "Aziz Madam.." dedi, "..size ve eşinize iyi yolculuklar diliyoruz."Y�r�y�p gittiler.84 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu •Madam Amiel sersemlemişti, "İşittin mi.." diye feryadı bastı, "..�irkin k�yl� Fransızca konuştu. Aman Tanrım! Bunlar ger�ekten acayip adamlar."İtalyan kamarot ve tayfaların dost�a davranışları Yakup Kad-ri'nin ilgisini �ekmişti. Tel g�zl�kl� memur, "Ee.." dedi, "..bu hatta ka�ak silah, cephane ve subay taşıya taşıya, T�rklerle i�li dışlı olmuşlar.""Acaba bu gemide de ka�ak silah var mıdır?""Az da olsa, mutlaka vardır.""Ama bu defa subay yok galiba."Memur g�l�msedi:"Olmaz olur mu?""O kadar dikkatle baktım ama ayırdedemedim.""İşgal denetimi �ok sıkılaştı. Biz de denetimden ge�ebilmek i�in ge�ici kimliğimize uygun şekilde giyinmek ve davranmak i�in g�nlerce �nce hazırlığa başlıyoruz."Yakup Kadri ile kız şaşırdılar:"Yoksa siz de mi subaysınız?""Evet efendim. Talimat uyarınca İnebolu'ya kadar kimseye ger�eği a�ıklamamamız gerekiyordu. Askeri doktorum."Yakup Kadri "�ok iyi." dedi sevin�le, "..tek doktor da şu sıra Anadolu i�in b�y�k kazan�tır."Doktor g�ld�:"Biz 40 doktor, 10 eczacıyız."75

Yakup Kadri'nin ağzı a�ık kaldı.İnebolu sularına girmişlerdi. Neşeli bir uğultu y�kselmişti. O yana d�nd�ler. Temizlenip �niformalarını ve başlıklarını giymiş kırk kadar gen�, martı s�r�s� gibi bembeyaz, g�verteye �ıkmışlardı."Bunlar kim?""Heybeli Deniz Okulu'nun ka�ak �ğrencileri. Onlar da damla damla oluşan deniz kuvvetlerimize katılmak i�in Samsun'a gidiyorlar. Biz İnebolu'da ineceğiz. İzninizle."Askerce selam verip ayrıldı.76

Madam Amiel bu s�rprize bayılmıştı. Az sonra g�vertelere, �niformalarım giymiş subaylar, askeri doktor ve eczacılar da �ıkınca, kendini tutamadı, el �ırpmaya başladı. Bug�ne kadar hi� b�yle �ar-KUtahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 85pıcı bir g�steri g�rmemişti. Yakup Kadri de heyecan i�indeydi. Gen� kıza, "Bir romanda yaşıyor gibiyim" diye fısıldadı.

Birka� heyecanlı delikanlı şarkıya başlamıştı:Karadeniz, Karadeniz Gelen d�şman değil, biziz.. Şarkıya katılanlar gittik�e arttı. Şişman kaptanın her zamanki işareti �zerine tayfalardan biri, dostluk jesti olarak, isten kararmış, buruşuk bir T�rk bayrağını direğe �ekmeye koyuldu. Y�kseldik�e bayrağın buruşukları d�zeliyor, rengi a�ılıyordu. Nesrinin g�zleri doldu.İnebolu'nun Yarbaşı'na doğru set set y�kselen beyaz evleri, denize a�ılmaya hazırlanan b�y�k kayıklar, yalıda toplanan halk g�r�n�yordu artık. Gemideki b�t�n T�rklerin katıldığı şarkı Anadolu'nun en hareketli deniz kapısı İnebolu'ya yansımaktaydı:Onun sana selamı var, Diyor ki d�şmanın ne canı var? Kovsun onu sularından Orada T�rk sancağı var! ANKARA iyice ısınmış, Meclisin karşısındaki set �st�nde bulunan Millet Bah�esi yine a�ılmıştı. Birka� s�ğ�t ve kavak ağacının g�lgesine �rt�s�z masalar, tahta iskemleler serpiştirilmişti. Bah�eye, şimdi yerinde geniş Bankalar Caddesi'nin bulunduğu toprak yoldan giriliyordu. Bir�ok milletvekili hava almak i�in bah�ede toplanmıştı. Sohbet ediyorlardı.İzmir Milletvekili Enver Bey, "Meclis a�ılalı, h�k�met kurulalı, bakanlıklar �alışmaya başlayalı bir yılı ge�ti.." dedi, "..binlerce yeni insan geldi Ankara'ya. Ama h�l� iyi bir lokantası, temiz bir oteli, bir pastanesi, bir kitabevi yok. Kimsenin aklına uygarlığın gereği olan b�yle yerler a�mak gelmiyor. İlkelliği yazgı gibi benimsemişiz. İzmir'in de M�sl�man mahalleleri tıpkı b�yledir. Rum mahalleleriyse tam tersi. Biz yaşamaktan korkuyoruz. Bu anlayış değişmedik�e."Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrı�ver, uzun s�ren Bakanlar Kurulu toplantısından �ıkmıştı. G�m�ş rengi sa�ları ve her zamanki �zenli giyimiyle geldiğini g�r�nce doğruldular. Zamir Bey seslendi:86 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"B�yle buyrun."Hamdullah Suphi Bey eliyle y�z�n� yelpazeleyerek oturdu ve merakla bakanlara haberi verdi:"Bekir Sami Bey Dışişleri Bakanlığı'ndan istifa etti."Yunus Nadi Abalıoğlu ile Mahmut Esat Bozkurt, Bekir Sami Bey kurulunun �yeleri olarak Londra'ya gitmişlerdi. Bekir Sami Bey tarafından aldatılmış olmayı affetmiyorlardı. Milli M�cadele'nin ve Milli Ant'ın anlamını kavramadığını kanıtlamış olan Bekir Sami Bey'in h�-k�metten �ekilmesine memnun oldular. Bir milletvekili sordu:"Anlaşmalar?""İtalya ile imzalanan anlaşma da kabul edilmedi."Ardahan Milletvekili Hilmi Bey'in huzuru ka�mıştı:"İngiltere'yle yaptığı s�rg�n ve esir değişimi s�zleşmesini reddetmezsiniz değil mi?""Bu gece yeniden toplanıp g�r�şeceğiz. Eşitliğe aykırı olduğu i�in onun da kabul edileceğini sanmıyorum."Bu sırada Bakanlar Kurulu toplantısından �ıkan M. Kemal'in dolgu tekerlekli d�k�nt� otomobili, bir toz bulutu i�inde Meclis'in �n�nden ge�iyordu. İki yanı bataklık, toprak yoldan Ankara istasyonuna doğru uzaklaştı. Hilmi Bey �enesiyle arabayı işaret etti:"Yahu, şu zavallılığımızla koca İngiliz İmparatorluğu'na kafa tutmaya kalkışırsak, g�l�n� olmaz mıyız?"MİLLETVEKİLLERİ Millet Bah�esi'nde tartışırlarken, Lord Curzon da, Dışişlerine �ağırdığı İstanbul h�k�metinin Londra B�y�kel�isi Reşit Paşayı diplomatik bir dille azarlamaktaydı.İmzaladığı s�zleşmeyi hi�e sayarak T�rkleri bir bu�uk ay oyalayan ve taahh�d�ne rağmen s�rg�nlerin 24'�n� h�l� Malta'da tutan İngiliz H�k�meti, İngiliz esirlerinin hemen serbest bırakılmasını istemiş ama Ankara, s�zleşmeye aykırı olan bu isteği reddetmişti.

Lord Curzon, Ankara'daki 'kardeşlerinin' İngiliz esirlerini h�l� bırakmamalarından, İstanbul h�k�metinin de sorumlu olabileceğini s�yledi. İngiliz siyaset�ilerinin en �ok kullandıkları y�ntem buydu: Tehdit.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 87

H. Suphi Tanr ı� ver Yunus Nadi Abal ı o ğ lu Mahmut Esat Bozkurt Osmanlılar, Batı karşısında, y�z elli yıldan beri hep azarlanmaya, boynu b�k�k durmaya ve alttan almaya alışmışlardı. Reşit Paşa, durumu telaş i�inde İstanbul'a ş�yle bildirecektir:"Ankara'nın tutumu, bize karşı iyi niyet g�steren İngilizler �zerinde pek k�t� etki yapıyor."77

TRİESTİNO'nun �evresini kayıklar almıştı. 'Temiz' k�ğıdı olanlar kayıklara binerken, buharlı vin�ler de ambarlardaki y�kleri, �� �ifte k�rekli denk kayıklarına y�kl�yorlardı. Y�kler arasında y�z sandık top mermisi ile Y�zbaşı Faruk'un İngilizlere selamlata selamlata İstanbul sokaklarından ge�irdiği iki ağır makineli t�fek de vardı.Gelen malları teslim almak ve Ankara'ya ulaştırmakla g�revli (Menzil Komutanı) Binbaşı Zafer Kemal, Yahya Paşa camisinin kayyımına haber yollatarak, imece i�in halka �ağrıda bulunmasını istedi. İkindi namazı başlamıştı. Namaz biter bitmez, kayyım seslendi:"Ey cemaat! Cephane geldii! Haydi imeceyeee!"Bu �ağrılara alışmış olan cemaat �ıkışa koştu. Yalıya indikleri zaman, gemiden d�nen kayıklar da �ek�ek yeri denilen kumsala baştankara etmekteydiler. Cephane ve silah sandıkları hızla karaya alındı. Devriye gezen Yunan savaş gemileri gelmeden, sandıkları 200 basamak merdivenli yoldan Yarbaşı'na �ıkarmak, sonra da daha i�eriye, İki�ay vadisindeki g�venli cephaneliğe taşımak gerekiyordu. Ama artık bu zor işin ustası olmuşlardı. İki kişinin zorlukla kaldırdığı sandı-88 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuğın altına giren İnebolulu, dengesini ayarlar ayarlamaz, yola koyuluyordu.Yakup Kadri, Mevki Komutanı Yarbay Nidai ile taş merdivenin yakınında durmuş, kaynaşan kalabalığı izliyordu. İnebolu'ya iner inmez herkes gibi o da fesi atıp kuzu derisi bir g�zel kalpak almıştı."İnebolu her g�n b�yle mi?""Aşağı yukarı b�yle. Her gemiden biraz y�k �ıkıyor. Bazen motorlar da geliyor. İstanbul'daki �rg�tlerimiz, haritadan k�reğe, t�fek yağından el bombasına kadar, bir orduya ne gerekiyorsa, ambarlardan binbir oyunla �alıp �alıp yolluyorlar. Kendi malımızın hırsızı olduk. B�t�n askeri depolar, fabrikalar İstanbul'da toplanmış, bunun tehlikesi hi� hesaba katılmamış. Bu gibi kuruluşlar Anadolu'ya serpilmiş olsaydı şimdi bu acıları �ekmezdik..""Osmanlı, Anadolu'nun anavatan olduğunu hi� d�ş�nmemiş ki."Nidai yere t�k�rd�:"D�ş�nm�ş olsa bu kepaze hali yaşamazdık. Neyse. Bazı işbilir-ler, işgalcilerin kiloyla sattığı hurdaya �ıkmış, d�ğmeleri koparılmış �niformaları alıp getiriyorlar. Asker mintanla, şalvarla d�v�şeceğine, bari bunları giysin diye biz de birka� kuruş k�r verip satın alıyoruz. Ama on binlerce kişiyi giydirmek kolay mı? Bu y�zden ordu altı kaval, �st� şişhane bir halde. G�r�nce sakın şaşırmayın."

Kendi �niforması da kurallara uygun değildi zaten."..Ne gelirse, kağnı ve araba kollarıyla Ankara'ya sevk ediyoruz. Ayda ancak bir sefer yapabiliyor, sefer başına 25 lira alıyor, yoksul evlerini ge�indiriyorlar. Giderken g�receksiniz, İnebolu-Ankara yolu b�yle karınca dizileri ile dolu."İnebolular �nlerinden sırtlarındaki sandıklarla koşar adım ge�iyor, basamakları soluk soluğa tırmanıyorlardı. İ�lerinde ak sakallı erkekler de vardı."Bu akşam misafirimizsiniz. Sizleri yarın sabah yolcu edeceğiz."NESRİN, subay aileleriyle birlikte Şeref Oteli'ne yerleşmişti. İnebolu Tetkik Heyeti Amirliği'nden bir g�revli vakit ge�irmeden otelde ziyaretine geldi:"Ankara'ya ni�in ve kime gidiyorsunuz k���k hanım?"K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 89 "Merkez Komutan Yardımcısı Y�zbaşı Vedat dayımdır. O �ağırdı beni."G�revli otelden �ıkar �ıkmaz Ankara'ya şifreli telgraf �ekti. Y�zbaşı, s�ylediğini doğrulamazsa kızı ilk gemiyle İstanbul'a geri g�nderecekti. Askeri Polis �rg�t�n�n yerine kurulan Tetkik Heyeti Amirliklerinin g�revi, �zellikle İngiliz ve Yunan ajanları ile bozguncuların Anadolu'ya girmelerini �nlemek, etkinliklerini engellemekti. İstanbul'da, saray ile İngiliz ve Yunanlıların desteklediği, �oğu din postuna b�r�nm�ş işbirlik�i dernek ve �rg�tler vardı. Bunların halkı isyana, askerleri ka�maya teşvik etmekle g�revli adamları, t�rl� yollardan Anadolu'ya sızıyor ve zehirlerini bırakıyorlardı.78

Tetkik Heyeti Amirliklerinin �ok uyanık olmaları gerekliydi. Ama yetişmiş insan az, �denek yetersizdi. �rg�t�n başarılı olduğunu s�ylemek zordu.Bu yetersizlik felakete sebep olacaktı.Y�ZBAŞI VEDAT, şaşkınlık i�indeydi. Nesrin, B�y�kdere'deki o bah�eli, g�zel evi, rahatı, zengin s�zl�s�n� ve canım İstanbul'u neden bırakıp da bu tozlu ve karanlık kasabaya geliyordu? Ankara'ya katıldığı i�in kendisiyle selamı sabahı kesmiş olan paşa eniştesi, Nesrin'in yalnız başına bu yolculuğa �ıkmasına nasıl, neden izin vermişti?Telgrafa hemen cevap verdi:"Yeğenimdir. İlk kafile ile yola �ıkarmanızı rica ederim."Karısı yeğeninin okul arkadaşıydı, onun aracılığıyla tanışıp evlenmişlerdi zaten. Akşam eve gelip de haberi verince Vedia, sevin� i�inde, "Ah ne iyi.." diye �ığlık attı, "..yalnızlıktan bunalmıştım!"Hamam�n�'nde, Tacettin camisine yakın, tek katlı bir Ankara evinin avluya a�ılan beş odasından birinde kalıyorlardı, �b�r d�rt odada da subay aileleri oturmaktaydı. Hela ortaktı; su �eşmeden taşmıyor, yemek avluda pişiriliyordu. Emirg�n'da doğup b�y�m�ş, olduk�a varlıklı bir ailenin kızı olan karısı, geldiğinden beri bu durumdan bir kere bile yakınmamıştı. Bunaldığını ilk kez ağzından ka�ırı-yordu."Ah, inşallah �ikolata getiriyordur."�ikolata, biraz da İstanbul demekti.90 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuİNEBOLULULAR �arşı i�indeki b�y�k aşevinde iftar sofrası hazırlatmış, Yakup Kadri ile doktor, eczacı ve subayları ağırlıyorlardı. Masalar birleştirilip muşamba �rt�ler �rt�lm�ş,�zenle teneke tabak ve s�rahiler dizilmişti. Binbaşı Zafer Kemal meraklı misafirlere �v�n�le m�ft�y� g�sterdi:"Burada imeceyi Ahmet Hamdi Efendi başlattı."79

İftar duasını yaptığından beri hi� konuşmamış olan m�ft�n�n y�z� kızardı, koca binbaşıyı �ocuğuymuş gibi, "Sus." diye payladı, "..vatan sevgisi imandandır, vatana hizmet de ibadettir, ibadetlerin de en makbul�d�r. ��nk� mutad ibadet, kendi kurtuluşumuz i�indir, vatan hizmeti ise herkesin kurtuluşu i�indir, bence daha makbuld�r. Her ibadet gibi o da g�sterişe, �v�nmeye, �v�lmeye gelmez. Bu konuyu kapatalım."İnebolu'ya ayak bastığından beri iyimserlik i�inde y�zen Yakup Kadri, beyaz sarıklı, kır sakallı, k���k adama hayranlıkla baktı. Nidai, "100 sandık mermi nedir ki?" demese,

iyimserliği s�r�p gidecekti. Nidai g�rledi:"Mermi sandıkları yalıya dağ gibi yığılmadı mı, bu iş zor y�r�r!"Yakup Kadri yanında oturan Y�zbaşı Faruk'a kaygıyla, "Doğru mu?" diye sordu. Faruk, "Doğru ama merak etmeyin." dedi, "..arkadaşlar �alışıyorlar." Oysa kendi Yakup Kadri'den daha da kaygılıydı. ��nk� binlerce top mermisini, İngiliz denetimini ve Yunan ablukasını atlatıp da İnebolu'ya yığmanın bir hayal olduğunu biliyordu.İ�ini �ekti.ERTESİ G�N İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Rumbold, M�steşarı Rattigan'a, az �nce General Harington'un telefonla bildirdiği şaşırtıcı haberi verdi:"Ankara h�k�meti esir değişimi s�zleşmesini de reddetmiş."Rattigan sapsarı kesildi:"Bir yanlışlık olmasın?""Haber Ankara'daki ajanımızdan geliyor.""29 İngilize karşı 64 T�rk� serbest bırakıyoruz. Daha ne istiyor Ankara?"Rumbold s�k�netle, "Malta'daki b�t�n T�rkleri" dedi.Rattigan ayaklandı:K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 91"Bunu asla kabul edemeyiz! Geri kalanların �oğu Ermeni kıyımından sorumlu. Bunları yargılamak zorundayız."Rumbold, "Heyecanınızı anlıyorum.." dedi bezgin bir sesle, "..��nk� bu konuda �ok iddialı konuştuk. Ama ger�eği birbirimize itiraf edebiliriz, değil mi? İki yıldır b�t�n imk�nlar elimizde. Buna rağmen Ermeni kıyımı hakkında bir tek ciddi kanıt bulamadık."80

M�steşar terini silerek, "Yine de Mustafa Kemal'in iradesi �n�nde geri �ekilmemiz doğru olmaz!" dedi. Rumbold hak verdi. İngiliz İmparatorluğu'nun, askerlerine giydirecek �niforma bulamayan bir asi generalin inadına boyun eğmesi d�ş�n�lemezdi bile.Haber Londra'ya tellendi.BİNBAŞI ZAFER KEMAL, eşkıyaya karşı �nlem olarak kafileye iki de atlı jandarma katmıştı. Kafile yirmi at arabası ile her biri ancak iki mermi sandığı taşıyabilen elli kağnıdan kuruluydu. Zayıf atları yormamak i�in her yokuşun başında erkekler ve gen� kadınlar iniyor, arabalarda yalnız yaşlılar ve �ocuklar kalıyordu.Yeşilin t�rl�s�ne boğulmuş İlgaz Dağı'na tırmanmaktaydılar. Nesrin, �teki gen� subay hanımları gibi, �k�eli ayakkabıları elinde, �orapla, Y. Kadri ve Y�zbaşı Faruk'la konuşa konuşa y�r�yordu. Niye Ankara'ya gittiğini merak eden Y. Kadri'yi kısaca cevapladı:"Bu vatan yalnız erkeklerin değil ki efendim. Mutlaka benim de payıma d�şen bir g�rev vardır. Kağnı s�remem ama hastabakıcılık yapabilirim, asker i�in dikiş dikebilirim, kimsesiz �ocuklara bakabilirim."Y. Kadri heyecanlandı. Bu yepyeni bir sesti. Sessizce kağnıları yeden kavruk k�yl�lere, konuşa konuşa y�r�yen doktorlara, eczacılara, subaylara, kocalarını yalnız bırakmamak i�in g�� yoluna d�şm�ş şehirli kadınlara baktı, deniz okulu �ğrencilerini, İneboluluları d�ş�nd�, i�i dolup taştı:"Bir romanda yaşadığımı d�ş�n�yordum. Yanılmışım. B�yle roman olur mu? Bağımsızlığı ve �zg�rl�ğ� i�in m�cadele eden bir halkın destanı bu."LONDRA yakınlarındaki Churt'ta bulunan sayfiye evinin geniş bah�esinde, Lloyd George ile Lord Curzon da ağır ağır y�r�yerek ko-92 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzunuşuyorlardı. Lloyd George bu vesileden yararlanarak sevgili k�peği Tasso'yu da gezdiriyordu.Lord Curzon kalın bastonuna yaslanarak durdu:"..Bunun �zerine Washington el�iliğimize talimat vererek, Amerikan h�k�metinin elinde, T�rklerin Ermeni kıyımı yaptığına dair belge olup olmadığını �ğrenmesini istedim.

Amerikalılar, ellerindeki b�t�n dosyalan incelememize a�tılar.""G�zel.""Ama B�y�kel�iden gelen cevap beni hayal kırıklığına uğrattı. 'Dosyalarda, T�rkler aleyhinde kanıt olarak kullanılabilecek hi�bir belge olmadığını' bildiriyor." 81

"Şu halde, Malta'da bulunan hi�bir T�rk� yargılamamız m�mk�n değil.""Evet. Başsavcılık da bu kanıda.""�yleyse t�m�n� serbest bırakmamız gerekecek.""Hukuk a�ısından, evet. Ama prestijimiz bakımından bunun doğru olmadığını d�ş�n�yorum."Lloyd George, bir şey s�ylemeden y�r�meye başladı. Lord Curzon haklıydı. Bir �ıkış yolu bulmak zorundaydılar. Birden durup Lord Curzon'u bekledi:"Kanıt bulamadığımızı a�ıklamadan, bu olayı d�nya kamuoyuna ş�yle takdim edemez miyiz: Ankara, İngiliz esirlerini serbest bırakmadı, biz de haklı olarak, geri kalan T�rklerin serbest bırakılmasını erteledik. Ne dersiniz?"82

Kuşkuyla baktı. Curzon memnunlukla Başbakanı destekledi:"O zaman olay, hukuki olmaktan �ıkar, siyasi nitelik kazanır."Lloyd George'un y�z� gevşedi:"B�ylece biz de oyunu, kendi alanımızda ve kendi kurallarımızla oynarız."Olayı s�r�ncemede bırakmayı kararlaştırdılar.BU YAKLAŞIM, Ermeni kıyımından sorumlu tutulan 51 s�rg�nle birlikte, her an serbest bırakılmayı bekleyen 27 s�rg�n�n de daha uzun s�re Malta'da kalmasına yol a�acak, İngiliz baskısına boyun eğmeyen Ankara da belli başlı İngiliz esirlerini elinde tutmayı s�rd�recektir.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 93Yola �ıkmaya hazırlanan 27'ler, erteleme kararını �ğrenince bir kez daha yıkıldılar:"Ama bu zul�m!"Bu karar s�rg�nleri ikiye b�ld�. Ankara'nın ilkeli davranarak 'ya hep ya hi�' demesini doğru bulanlar, "işte h�k�met b�yle olur!" diye Ankara'yı alkışlıyor, bir kısmı ise Malta'da kalacakları i�in İngiltere'yle birlikte Ankara'ya da ateş p�sk�r�yordu. Bunlar i�in kişisel esenlik, bağımsızlıktan ve devlet onurundan daha �nemliydi. Osmanlı Devle-ti'ni kemirip ��r�ten etkenlerden biri de bu anlayıştı.S�rg�nlerin tepkisi durmuyordu. Kışla Komutanı, her olasılığa karşı, s�rg�nlere şu mesajı yollamayı gerekli g�rd�:"Kimse buradan ka�abileceğini hayal etmesin. Malta'dan kuş u�-maz!"82a

TRABZON'a zorluk �ekmeden �ıkan Jean Amiel, Metropolit Hrisantos'a Konstantin Konstantinidis'in yolladığı m�h�rl� zarf ile Fransız frankı ve Osmanlı altını dolu deri �antayı teslim etti. Hrisan-tos, 'Pontus davasına verdiği destekten dolayı' Jean Amiel'i kutsadı, 'haklı davalarının c�mert �nc�s� M�sy� Konstantinidis'i' dinsel bir saygıyla andı, kalın ve hoş sesiyle, "Bize g�venini s�rd�rs�n.." dedi, "..Tanrı'nın izniyle davamızı kazanacağız. Karadeniz kıyısında şanlı Pontus devleti yeniden dirilecek!"Fındık ihracat�ısı zengin bir Rum aile Amielleri misafir etti. Trabzon'da gece kul�b�, gazino, hatta kadınlarla gidilebilecek bir lokanta bile olmadığını �ğrenen Madam Amiel suratını astı. Bu geziye doğu masalları yaşayacakları �midiyle gelmişti. Yemeği evde yediler. Ev g�zel ve b�y�k, sofra zengin ama neşesizdi. Ev sahibi Metropolit gibi iyimser değildi:"Anadolu paylaşılıyordu. Biz de, Pontus devletini kolayca hayata ge�irebileceğimiz hevesine kapıldık. ��nk� T�rklerin bittiğini, yeni bir savaşı g�ze alamayacağını, b�y�k devletlere boyun eğeceğini sanıyorduk. Kilisenin �nc�l�ğ�nde �rg�tlendik. Yunanistan'ın ve İngilte-re'nin yardımıyla silahlandık. Bir�ok �ete kurduk.82b Ama bu T�rkler şaşırtıcı bir millet. O ağır yenilgiye rağmen canlandılar, onlar da �eteler kurup silaha sarıldılar. Ankara da, o kadar sıkışık olduğu halde bize karşı asker ayırdı. Doğrusu şu, her g�n biraz daha erimekteyiz.94 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKısacası M�sy� Amiel, amacımıza silahla ulaşabilmemiz �ok zorlaştı. Davamızı

siyasallaştırıp Avrupa'nın desteği ile masada kazanmaya bakalım. Nasıl olsa Avrupa, M�sl�man T�rklere karşı Hıristiyan Pontusluları tutacaktır. M�sy� Konstantinidis ger�ek durumumuzu bilsin. Yoksa tarihe g�m�lmemiz �ok s�rmeyecek."İ� ANADOLU'ya yaklaştık�a, kurt h�cumuna uğramış koyunlar gibi birbirine sokulmuş kerpi� evlerden kurulu yoksul, neredeyse erkeksiz k�ylerden, kel dağların eteklerinden, kıra� topraklardan ge�erek, karanlık, bakımsız kasaba ve şehirlerde konaklayarak ilerleyen kafile, altı gece ve yedi g�n s�ren yorucu bir yolculuktan sonra akşama doğru Ankara'ya ulaştı.Altı y�zyıllık devletin anavatanı Anadolu, b�t�n imparatorlukların anavatanlarının tersine, utanılacak kadar yoksul ve bakımsızdı. Nesrin'in neşesi s�nm�şt�.Onun hayal kırıklığını fark eden tel g�zl�kl� doktor K�mil Bey, "Bak kızım.." demişti, "..bir tekerleme vardır, bilir misin: �alıydı, �ırpıydı ama evimdi. Anadolu da yoksuldur, �ıplaktır, bakımsızdır ama vatanımızdır. Osmanlı Devleti Anadolu'yu s�rg�n idarecilerin, m�l-tezimlerin, m�tegallibelerin, ağaların, cahil hocaların, şeyhlerin insaf ve iz'anına terk etmiş. Halk uyanamamış, hayatı zar-zor s�r�klemekle yetinmiş. Onun i�in şehirlerimiz, topraklarımız b�yle. Hele şu vartayı atlatalım, el birliği ile Anadolu'yu şenlendirir, halkımızı da uyandırırız. Buraları 40 yıl sonra tanıyamazsın. Vatan artık padişahın m�lk� değil ki, herkesin. Bunu anladığı g�n halk sabana, kazmaya, �ekice, kaleme, başka bir hevesle sarılacaktır."Nesrin o kadar sevdiği İstanbul'u d�ş�nd�. O da Anadolu gibiydi aslında. Halkta yaşama sevinci yoktu, galiba hi� olmamıştı. Halk nasıl canlandırılabilirdi acaba?Şimdi Mevki Hastanesi'nin bulunduğu, �ankırı Kapısı denilen yerde, kimlik denetimi yapılan bir karakolun �n�nde durdular. Nesrin, karşılayıcıların arasında dayısını g�r�nce, arabadan atladı, deli gibi koşup sarıldı. Dr. K�mil Bey'e, Y. Kadri'ye, Dr. Hasan'a, Y�zbaşı Faruk'a, �teki subay ve eşlerine tek tek veda etti.Kağnı kolu da atlı jandarmalarla birlikte ilerleyip sağa saparak, Sarı Kışlaya yol aldı. Kışlada bekleyen subaylar, y�z sandık mermiyi,K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 95Yola �ıkmaya hazırlanan 27'ler, erteleme kararını �ğrenince bir kez daha yıkıldılar:"Ama bu zul�m!"Bu karar s�rg�nleri ikiye b�ld�. Ankara'nın ilkeli davranarak 'ya hep ya hi�' demesini doğru bulanlar, "işte h�k�met b�yle olur!" diye Ankara'yı alkışlıyor, bir kısmı ise Malta'da kalacakları i�in İngiltere'yle birlikte Ankara'ya da ateş p�sk�r�yordu. Bunlar i�in kişisel esenlik, bağımsızlıktan ve devlet onurundan daha �nemliydi. Osmanlı Devle-ti'ni kemirip ��r�ten etkenlerden biri de bu anlayıştı.S�rg�nlerin tepkisi durmuyordu. Kışla Komutanı, her olasılığa karşı, s�rg�nlere şu mesajı yollamayı gerekli g�rd�:"Kimse buradan ka�abileceğini hayal etmesin. Malta'dan kuş u�maz!"823

TRABZON'a zorluk �ekmeden �ıkan Jean Amiel, Metropolit Hrisantos'a Konstantin Konstantinidis'in yolladığı m�h�rl� zarf ile Fransız frankı ve Osmanlı altını dolu deri �antayı teslim etti. Hrisan-tos, 'Pontus davasına verdiği destekten dolayı' Jean Amiel'i kutsadı, 'haklı davalarının c�mert �nc�s� M�sy� KonstantinidisT dinsel bir saygıyla andı, kalın ve hoş sesiyle, "Bize g�venini s�rd�rs�n." dedi, "..Tanrı'nın izniyle davamızı kazanacağız. Karadeniz kıyısında şanlı Pontus devleti yeniden dirilecek!"Fındık ihracat�ısı zengin bir Rum aile Amielleri misafir etti. Trabzon'da gece kul�b�, gazino, hatta kadınlarla gidilebilecek bir lokanta bile olmadığını �ğrenen Madam Amiel suratını astı. Bu geziye doğu masalları yaşayacakları �midiyle gelmişti. Yemeği evde yediler. Ev g�zel ve b�y�k, sofra zengin ama neşesizdi. Ev sahibi Metropolit gibi iyimser değildi:"Anadolu paylaşılıyordu. Biz de, Pontus devletini kolayca hayata ge�irebileceğimiz hevesine kapıldık. ��nk� T�rklerin bittiğini, yeni bir savaşı g�ze alamayacağını, b�y�k devletlere boyun eğeceğini sanıyorduk. Kilisenin �nc�l�ğ�nde �rg�tlendik. Yunanistan'ın ve İngilte-

re'nin yardımıyla silahlandık. Bir�ok �ete kurduk.82*3 Ama bu T�rkler şaşırtıcı bir millet. O ağır yenilgiye rağmen canlandılar, onlar da �eteler kurup silaha sarıldılar. Ankara da, o kadar sıkışık olduğu halde bize karşı asker ayırdı. Doğrusu şu, her g�n biraz daha erimekteyiz.94 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKısacası M�sy� Amiel, amacımıza silahla ulaşabilmemiz �ok zorlaştı. Davamızı siyasallaştırıp Avrupa'nın desteği ile masada kazanmaya bakalım. Nasıl olsa Avrupa, M�sl�man T�rklere karşı Hıristiyan Pontusluları tutacaktır. M�sy� Konstantinidis ger�ek durumumuzu bilsin. Yoksa tarihe g�m�lmemiz �ok s�rmeyecek."İ� ANADOLU'ya yaklaştık�a, kurt h�cumuna uğramış koyunlar gibi birbirine sokulmuş kerpi� evlerden kurulu yoksul, neredeyse erkeksiz k�ylerden, kel dağların eteklerinden, kıra� topraklardan ge�erek, karanlık, bakımsız kasaba ve şehirlerde konaklayarak ilerleyen kafile, altı gece ve yedi g�n s�ren yorucu bir yolculuktan sonra akşama doğru Ankara'ya ulaştı.Altı y�zyıllık devletin anavatanı Anadolu, b�t�n imparatorlukların anavatanlarının tersine, utanılacak kadar yoksul ve bakımsızdı. Nesrin'in neşesi s�nm�şt�.Onun hayal kırıklığını fark eden tel g�zl�kl� doktor K�mil Bey, "Bak kızım.." demişti, "..bir tekerleme vardır, bilir misin: �alıydı, �ırpıydı ama evimdi. Anadolu da yoksuldur, �ıplaktır, bakımsızdır ama vatanımızdır. Osmanlı Devleti Anadolu'yu s�rg�n idarecilerin, m�l-tezimlerin, m�tegallibelerin, ağaların, cahil hocaların, şeyhlerin insaf ve iz'anına terk etmiş. Halk uyanamamış, hayatı zar-zor s�r�klemekle yetinmiş. Onun i�in şehirlerimiz, topraklarımız b�yle. Hele şu vartayı atlatalım, el birliği ile Anadolu'yu şenlendirir, halkımızı da uyandırırız. Buraları 40 yıl sonra tanıyamazsın. Vatan artık padişahın m�lk� değil ki, herkesin. Bunu anladığı g�n halk sabana, kazmaya, �ekice, kaleme, başka bir hevesle sarılacaktır."Nesrin o kadar sevdiği İstanbul'u d�ş�nd�. O da Anadolu gibiydi aslında. Halkta yaşama sevinci yoktu, galiba hi� olmamıştı. Halk nasıl canlandırılabilirdi acaba?Şimdi Mevki Hastanesi'nin bulunduğu, �ankırı Kapısı denilen yerde, kimlik denetimi yapılan bir karakolun �n�nde durdular. Nesrin, karşılayıcıların arasında dayısını g�r�nce, arabadan atladı, deli gibi koşup sarıldı. Dr. K�mil Bey'e, Y. Kadri'ye, Dr. Hasan'a, Y�zbaşı Faruk'a, �teki subay ve eşlerine tek tek veda etti.Kağnı kolu da atlı jandarmalarla birlikte ilerleyip sağa saparak, Sarı Kışla'ya yol aldı. Kışlada bekleyen subaylar, y�z sandık mermiyi,K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 95iki ağır makineli t�feği ve az da olsa �teki gere�leri g�r�nce, bayram ettiler.Ordu, bir tek fişeğe bile sevinecek kadar yoksuldu ve acımasız savaş adım adım yaklaşıyordu.KISA bir eğitimden ge�irilmiş Yunan gen�lerini de, bu saatte gemiye bindiriyorlardı. Ertesi sabah İzmir'de olacaklardı. Oyuna gider gibi neşe i�indeydiler. Hepsinin yepyeni �niformaları, İngiliz botları, palaskaları, al�minyum mataraları, branda bezinden yapılmış sırt �antaları, ekmek torbaları vardı. Eğitimlerini Anadolu'daki birliklerde tamamlayacaklardı.G�verteye yayılan gen�ler, yarım yamalak T�rk�e bilenlerin uydurduğu oynak bir şarkıya başladılar:Mustafa more Kemali Bre inat�ı ka/ali..82c KIZILAY Genel Merkezi adına Y. Kadri'yi karşılayan şişman adam, faytonu, Hacı Bayram camisine �ıkan dar yolda, camlı bir kapının �n�nde durdurdu."Geldik efendim."Kapıyı a�tı ve yazarı i�eri buyur etti. Kızılay Genel Merkezi cilasız bir masa ile tahta bir dolaptan ve birka� iskemleden başka eşya bulunmayan k���k bir d�kk�ndı. Tek fiyakası, masanın �zerinde duran manyetolu telefondu.Adam Dr. Adnan Adıvar'a telefon edip bilgi verdi. Az sonra, Meclis İkinci Başkanı Dr. Adnan Adıvar, Kızılay Başkanı İsmail Besim Paşa ve Ruşen Eşref Bey koşarak geldiler.

Kucaklaştılar. Yandaki kahveden �aylar getirtildi. Y. Kadri'yi, İstanbul ve yolculuk hakkında soru yağmuruna tuttular. Ancak b�t�n soruları yanıtladıktan sonra, Dr. Adnan'a, "Halide Hanım nasıl?" diye sorabildi. "Her zor işin g�n�ll�s�. �ok şevkli. Bu akşam g�receksin. Odan hazır, bizimle kalıyorsun."Y. Kadri nazik�e itiraz etti:"Yoo, rahatsız etmeyeyim. Otelde kalırım."Kahkahayı bastılar."Ne oldu?"

Yakup Kadri Karaosmano ğ lu Ru ş en E ş ref � nayd ı n Dr. Adnan Ad ı var

"Ankara'da otel ne gezer? Taşhan denilen pireli bir hanımız var. O da her zaman doludur. Bir tek lokanta bile yok.""Ankara'ya birtakım �nemli yabancıların gelip gittiğini okuyoruz, onları nerede misafir ediyorsunuz?""Ya istasyonda, k�r hatta �ekilmiş eski bir yataklı vagonda, ya da yine istasyonda bulunan k���k misafirhanede."Y. Kadri, Ankara hakkında bir şeyler duymuştu ama artık d�nyaca �nl� bu şehrin bu kadar geri olduğunu tahmin etmiyordu.83 İr-kildi.Ruşen Eşref Ankara'yı �zetledi:"Vilayet konağının odaları, Bakanlıklar arasında b�l�ş�lm�ş durumda. Her Bakanlığa bir veya iki oda d�ş�yor. Milli Savunma Bakanlığı, Taş Mektep diye anılan erkek lisesinin; Eğitim Bakanlığı ise, Basın Genel M�d�rl�ğ� ile birlikte �ğretmen Okulu'nun binasına sığınmış durumda. Aynı binada, bazı milletvekillerinin kaldığı Meclis yatakhanesi ile yemekhanesi de var. Velhasıl burada yanaşık d�zen yaşıyoruz."S�z� Dr. Adnan Bey kaptı:"Hi� kimsenin redingotu ya da ona benzer resmi bir elbisesi yok. Allahtan Hamdullah Suphi İstanbul'dan ka�arken, 'jaketatay'ını yanına almış. Bir yabancı misafiri, el�iyi kabul ederken, hepimiz sırayla o tek protokol elbisesini giyerek, makamımızın vakarını koruyor ve d�nyaya meydan okuyoruz."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 97"Uzak�a oturan Bakanların makam atı var. Fevzi Paşa'ya iltimas ge�ildi, ona tek atlı bir makam faytonu verildi."Yine kahkahayı bastılar."M. Kemal Paşa nerede oturuyor?""İstasyonda bir binada. Ankaralılar, şehrin dışında, �ankaya denilen bir yerdeki b�y�k�e bir eski bağ k�şk�n� satın alıp Paşa'ya hediye ettiler. Yakında oraya taşınacak.""Kendisini ne zaman g�rebilirim acaba?""Yarın sabah Fevzi Paşa'yla birlikte Eskişehir'e gidecek. Oradan da K�tahya'ya ge�ecekler. Ne zaman d�nerler, belli değil. Sanırım Re-fet Paşa g�revden alınacak."İsmail Besim Paşa meraklandı:

"Refet Paşa'ya ne g�rev verecekler? Malum ya, pek nazlıdır, her g�revi beğenmez."Dr. Adnan Y. Kadri'ye d�nd�:"Ankara'da tek l�ks�m�z bu işte. M. Kemal Paşa'ya kapris yapmak."NESRİN ile Vedia evin avlusunda �ığlık �ığlığa kucaklaştılar. Komşular avluya d�k�ld�. Nesrin'i ayak �st� sorguya �ektiler. Meraklı kadınların ellerinden zorlukla kurtulup odaya girebildikleri zaman hava kararmaya y�z tutmuştu.Vedat gaz lambasını yaktı. Vedia pompalı gaz ocağına acele �ay suyu koydu. B�rek de yapmıştı. "Beş �ayımızı i�elim.." diye g�ld�, "..odalardan biri boşalacak. Eskişehir'e tayin oldular. Birka� g�n i�inde odana ge�er, rahat edersin. Şimdilik, kusura bakma, bu odada bi-zimle kalacaksın."Vedat, ortamın yoksulluğundan utanmıştı. "Ev yok.." diye a�ıklama yapma gereğini duydu, "..bulunabilenler de b�yle. Gidebileceğiniz hi�bir yer yok. Kadınların �arşıya �ıkması bile yadırganıyor. Porselen tabak, ince cam bardak bulmak b�y�k sorun."Vedia �rt�l� bir h�z�nle g�l�msedi:"Orta�ağa geldin sen."Vedat bu fırsattan yararlanıp ka�ınılmaz soruyu sordu:"Anlat bakalım, niye geldin?"Nesrin'in g�zleri kısıldı:98 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Babamın H�rriyet ve İtilaf�ılarla d�ş�p kalkmasından, Ali Kemal'in yazılarını beğenmesinden, s�zl�m�n ve ailesinin İngilizlere yaltaklanmasından, �evremizdeki ailelerin onursuzluğundan sıkıldım, bunaldım, utandım, iğrendim. Sonunda buraya attım canımı.""Baban nasıl izin verdi?""Vermedi ki.""Eee?""Ka�tım.""Anlamadım!""Aman dayı, anlamayacak ne var? Bir g�n �ok sıkıldım, bavulumu, takılarımı, biraz param vardı, paramı aldım ve evden �ıktım. İki g�n bir arkadaşımda kaldım. Sonra da gemiye bindim."Vedat da, Vedia da bakakaldılar."..İnebolu'dan mektup attım. Artık nerde olduğumu biliyorlar."Konuşmaktan rahatsız olduğu bu konuyu kapatmak i�in hızla yerinden kalkıp kocaman bavulunu a�tı:"Bakın, size ne ciciler getirdim."Getirdiği hediyeleri sedirin �st�ne sıralamaya başladı. Neler getirmemişti ki? Vedia Haylayf'tan alınmış s�sl� �ikolata kutusunu g�r�nce ağlamaya başladı.DR. ADNAN ve Halide Edip, Kalaba'da Genelkurmay Başkanlı-ğı'na yakın bah�e i�indeki bir evde oturuyorlardı. Evin �atı katındaki odayı Y. Kadri'ye vermişlerdi. Y. Kadri bavulunu a�ıp yerleşti, tıraş olup biraz dinlendikten sonra, yemeğe indi.Yemekte Ruşen Eşref �naydın ile eşi Saliha Hanım da vardı.Ruşen Eşref, M. Kemal Paşayı �anakkale Savaşı hakkındaki uzun r�portajı yaparken tanımış, hayran olmuş, Paşa Anadolu'ya ge�ince, ardından gelip emrine girmişti. Yazgısını M. Kemal'e bağlamış ilk sivillerdendi.Yemek neşe i�inde başladı, savaşı mavaşı unutup edebiyatın gizemli d�nyasına daldılar. Yemeğin sonuna doğru s�z d�nd� dolaştı, Ankara y�netiminin aşmak zorunda olduğu zor ve karışık sorunlara dayandı.D�ze �ıkmak i�in bir dizi mucize gerekiyordu.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 99SABAH M. Kemal ile Fevzi Paşalar trenle yola �ıktılar.

Vagon eski, sıralar tahtaydı. Odunla �alışan tren saatte 30 km. hız yapabiliyordu. Yolda odun biterse, g�revliler trenden inip istasyon bah�esindeki, yol kıyısındaki ağa�lan kesip par�alıyor, onları yakarak yola devam ediyorlardı.Eskişehir'e akşam varacaklardı.Demiryolunun yanındaki toprak yoldan bir kağnı kolu ge�iyordu. Son kağnının �st�ndeki kirli y�zl� �ocuk ayağa kalkıp trene askerce selam durdu.M. Kemal Paşa g�ld�, elini Fevzi Paşa'nın elinin �st�ne koydu:"Paşam, İsmet Paşa eşini, annesini Malatya'ya aldırdı. Siz de �ocukları İstanbul'dan Ankara'ya getirtecektiniz. Ne oldu? Bir terslik mi �ıktı?""Evet. K���k kızım hastalanmış.""Nedir?""Menenjit."832

Fevzi Paşa'nın, �zel dertlerini hi� yansıtmayan esmer y�z�ne şefkatle baktı:"Şimdi nasıl?""Tehlikeyi atlatmış.""Sevindim. Kim ilgileniyor?""Doktor Tevfik Sağlam.""İyi. Ben de onu tavsiye edecektim. Anneme de o bakıyor.."M. Kemal'in sesindeki titreyiş de Fevzi Paşa'nın i�ine dokundu."..Hakkımdaki idam kararını annemden saklamayı becereme-mişler. Duyması sağlığını bozdu. Bir t�rl� toparlanamıyor. Yolculuk yapabilecek hale gelirse, ben de annemi Ankara'ya aldıracağım."Susup d�ş�nceye daldılar.TALİME on beş dakika ara verilmişti. Sakız Adası'ndan Anadolu'ya gelmiş olan Panayot, başını, b�kt�ğ� dizlerine dayamış, d�ş�n�yordu.Kısa bir eğitimden sonra Anadolu'ya getirilip �eşitli birliklere dağıtılan neşeli gen�lerden biri de oydu. Cephe gerisine ilişkin renkli ser�venler hayal etmiş, kısmetine Aydın'daki 18. Bağımsız Alay d�şm�ş, neşesi �ok �abuk yok olmuştu.100 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuIssız, karanlık, �l� bir şehirdi Aydın. Bir yıl �nce Yunanlılarca yansı yakılmıştı. 60.000'den fazla T�rk işgal altında olmayan yerlere ka�mıştı.8313 Orada burada s�r�n�yor olmalıydılar. Ka�mamış olan yaşlı T�rklerse pek az sokağa �ıkıyorlardı. Aydın'ın g�neyinde bulunan k���k ama atak T�rk birlikleri zaman zaman Menderes ırmağını aşarak alaya baskın veriyorlardı. Y�reğine can korkusu d�şm�şt�. Sıcaklar bastırmış, yeni silahlar gelmiş, talimler ağırlaşmış, subaylar sertleşmişti. Teğmen, bu sabah talim başlamadan �nce ş�yle demişti:"Bu seferki savaş, �ok zorlu olacak."�ok zorlu ha!Bu s�z aklına geldik�e ağzı kuruyordu..:

M. KEMAL PAŞA ile Fevzi Paşa, gece Eskişehir'de kaldılar, sabah İsmet Paşa'yı da alarak, K�tahya'ya, G�ney Cephesi kararg�hına geldiler. B�t�n g�n mevzileri gezdiler. Akşam

toplandılar.M. Kemal kısa bir g�r�şmeden sonra, kararını a�ıkladı: G�ney ve Batı Cepheleri birleştirilecek, İsmet Paşa Batı Cephesi komutanlığını �stlenecekti. A�ıkta kalan Refet Paşa'ya Milli Savunma Bakanlığını �nerdi. Paşa'nın askerliğine değil, kıvrak zek�sına ve pratikliğine g�venirdi. Ama Refet Paşa, Genelkurmay Başkanlığını istediğini sezdirdi. Daha bir ay �nce, sekiz t�meni birarada y�netmeyi becereme-miş olan Refet Paşa'nın bu isteği, M. Kemal Paşa'nın canını sıktı:"Genelkurmay Başkanlığı, bizim teşkilatımıza g�re, bug�n fiilen Başkomutanlık makamıdır. Siz hen�z T�rk ordusuna Başkomutan olacak nitelikleri kazanmış değilsiniz. Bunu aklınızdan �ıkarınız!"K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 101Bunun �zerine Refet Paşa da Milli Savunma Bakanlığını kabul edemeyeceğini mırıldandı. M. Kemal, "O sizin bileceğiniz iş.." dedi, İsmet Paşa'ya d�nd�, "..Paşam, komutayı hemen devralın. D�nmemiz gerekiyor."84

"Baş�st�ne!"Ge� vakit K�tahya'dan ayrıldılar.Vagonun loş ışığında konuşarak yemek yediler. Sofraları pek sadeydi: Zeytin, peynir ve ekmek. M. Kemal'in hizmet �avuşu Ali Metin �ayları getirip bıraktı. Sessizce �ıktı.Batı Cephesi, S�ğ�t'ten S�ke'ye kadar genişlemişti. Cepheye bağlı b�t�n t�menleri artık bir elden idare etmek m�mk�n değildi. Kolordu d�zenine ge�mek ise zordu. Kalabalık bir kararg�h �rg�t�ne gerek vardı. Ge�ici bir zaman i�in, kalabalık bir kararg�ha gerek g�s-termeyen 'grup' d�zenine ge�mek doğru olacaktı.Bir s�reden beri tartışılan bu konuyu bir sonuca bağlayarak, ilk adımda ��er t�menli d�rt grup kurulmasına karar verdiler. M. Kemal, "Grup komutanlıkları i�in kimleri d�ş�n�rs�n?" diye sordu."Albay İzzettin, Kemalettin Sami, Halit ve Arif Beyler."85

M. Kemal ve Fevzi Paşalar başlarını sallayarak isimleri onayladılar."Asıl sorun asker ve silah sayımızın �ok d�ş�k olması. Buna karşılık Yunanlılar seferberlik ilan etti."Ankara seferberlik ilan edemiyordu. ��nk� seferberliğin gerektirdiği ne para vardı, ne malzeme, ne de silah.86 Fevzi Paşa homurdandı:"Dostluk Antlaşması imzalanalı hayli oldu. Rus yardımı h�l� ciddi olarak başlamış değil."M. Kemal sigara yaktı:"Ne yapalım, biz de kendi kaynaklarımızı kazımaya devam ederiz."Sıkıntı i�inde sustular.Trenin g�r�lt�s� sessizliği hışım gibi ezdi.BİNLERCE KİLOMETRE kuzeyde, Meşenski caddesindeki T�rk B�y�kel�iliği'nin ikinci katındaki �alışma odasında, Ankara'nın Moskova B�y�kel�isi Ali Fuat Paşa, Cebesoy Paşa ile El�ilik Başk�-102 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzutibi Aziz Meker, listeleri inceliyorlardı. El�ilik g�revlileri, Moskova Antlaşması'nın imzalanmasından sonra, Anadolu'ya g�nderilen b�t�n askeri malzemenin d�k�m�n� �ıkarmışlardı. Bug�ne kadar Anadolu'ya pek az silah ve cephane yollandığı anlaşılıyordu. Yardım artacağına azalmış, son g�nlerde ise b�t�n�yle durmuştu. Oysa imk�nsızlık i�inde kıvranan ordu, hasta can bekler gibi silah ve cephane beklemekteydi.Ali Fuat Paşa patladı:"Hemen şimdi Dışişleri Komiserliği ile temasa ge�, Komiser �i-�erin'le en kısa zamanda �zel bir konuşma yapmak istiyorum.""Peki efendim."�i�erin ge� gelip sabaha kadar �alışırdı. Bir�ok g�revli de onunla birlikte sabahlıyordu. Aziz

Bey telefon ederken Ataşemiliter Binbaşı Saffet Arıkan i�eri girdi. Y�z� allak bullaktı."Ne oldu?""Hayreti Bey'le konuştum. Enver Paşa'nın her faaliyetini gizlice bize bildirmeye razı oldu.""Ee, daha ne istiyorsun? Bu ne surat?"Ankara, son g�nlerdeki bazı faaliyetleri kuşku uyandırdığı i�in eski başkomutanın izlenmesini istemişti. Talat Paşa'nın yeğeni olan Hayreti Bey, Moskova'da Enver Paşa'nın k�tipliğini yapıyordu. Saffet koltuğa ilişti:"O da kaygı i�indeymiş. Bu y�zden kolay anlaştık. Paşa'nın birka� mektubunun suretini verdi."Mektup suretlerini Paşa'nın �n�ne bıraktı. Mektuplara g�z atar atmaz Ali Fuat Paşa'nın da y�z�, Saffet'inki gibi allak bullak oldu. Enver Paşa'nın, Anadolu'daki arkadaşlarına silahlı bir parti kurulması i�in emir verdiği, ilkbaharda, M�sl�man bir Bolşevik birliği ile doğu sınırından Anadolu'ya girmeyi tasarladığı anlaşılıyordu.87

İlkbahar gelmişti.Ali Fuat Paşa, boğuk bir sesle, "Bu adam yine silahlı macera peşinde.." dedi, "..halbuki daha ge�en g�nk� g�r�şmemizde, memlekette ikilik �ıkarmayacağına s�z vermişti.""Doğu sınırımızı g�ven altına aldık, tam b�t�n g�c�m�zle batıya d�neceğimiz sırada, bu ne b�y�k bir talihsizlik.""Durumu hemen Ankara'ya bildirelim."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 103Telgraf Moskova'dan Ankara'ya ancak on beş g�nde ulaşıyordu. Aziz Bey telefonu kapattı. Şaşırmış bir hali vardı. "Ne o? Yoldaş �i�erin yine mi �ok meşgulm�ş?" "Hayır efendim. Sizi hemen bekliyor."Y. KADRİ bu akşam da yemeğini aşağıda yemişti. Ne yemek yenecek başka yer vardı zaten, ne de Halide Hanım'ın ısrarına karşı koymak m�mk�nd�. Yemek bitmiş, kahve i�iyorlardı. Dr. Adnan, Mec-lis'in durumunu soran Y. Kadri'ye bilgi vermekteydi:"Başlangı�ta yakınımıza kadar yayılan isyanlar y�z�nden �ok g�� g�nler ge�irdik. Bir baskına karşı Halide bile silah kullanmasını �ğrenmek zorunda kalmıştı. Durumu anla. O g�nler geride kaldı �ok ş�k�r. Meclis kurtuluş i�in kesin kararlı ve tam bir birlik halinde. Ama tabii �eşitli eğilimler var. Başlıcaları, ilericiler, muhafazak�rlar, solcular ve fanatik İttihat�ılar. Tartışma eksik değil. Belki de d�nyanın en �zg�r meclisiyiz. Paşa, dağınıklığı gidermek ve muhalefete karşı dayanışma i�inde olmak i�in ilericilerle bir grup kurmayı d�ş�n�yor."878

Y. Kadri inanmakta zorluk �ekti:"Demek muhalefet zorlu."Dr. Adnan g�lerek, "Hatta bazı kez �ok zorlu.." dedi, "..tutucular saltanatı kaldırıp cumhuriyete gideceğinden kuşkulanıyor. Solcular Bolşevikliği benimsemediği i�in karşılar. İlericilerin i�inde de bakan olamadığı i�in k�sk�nler, kaprisliler var. İttihat�ıların �oğu Paşa'nın yanında ama en sert muhalefeti fanatik İttihat�ılar yapıyor.""Dertleri ne?""Bunlar Enver Paşa'dan başka lider kabul etmiyorlar."8713

"Nerde Enver şimdi? Almanya'da mı?""Hayır. Moskova'da."MOSKOVA'da �arlık zamanından kalma b�y�k binanın zengin d�şeli, geniş odasının bir k�şesinde, �rt�s� halı desenli bir masanın başında �ay i�iyorlardı. Masanın �st�nde fokurdayan, b�y�k�e bir Rus semaveri vardı. Ali Fuat Paşa konuşmasını s�rd�rd�:"..İşgal kuvvetleri silahlarımızın b�y�k kısmını İstanbul'da topladılar. El koydukları toplarımızın sayısı iki bine yakındır.."88

104 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�i�erin uzun bir 'oooo!' �ekti."..Ayrıca bir�ok topumuzu da kamalarını alarak kullanılmaz hale getirdiler. Damat Ferit,

İngilizlere yaranmak i�in 90 bin sandık cephaneyi Marmara denizine d�kt�rd�.."89

"Ne diyorsunuz?""Evet, �rneğine az rastlanılır t�rden bir haindi. İngiltere T�rkiye'ye silah satılmasını yasakladı. Elimizde yalnız Doğu ve İ� Anadolu'daki depolar var. Mesafeler uzak, yol yok, taşıt az, silahlar eski. Buna rağmen Sayın Komiser, zoru başardık, bug�ne kadar bu sınırlı kaynaklarımıza dayanarak savaştık. Ama ne zamana kadar b�yle s�rd�rebiliriz?"90

�i�erin alıngan bir sesle, "Size hayli silah ve cephane yardımı yaptık" dedi."Teşekk�r ederiz ama şunu s�ylememe izin veriniz: Biz emperyalizmin donattığı bir ordu ile savaşıyoruz. Bug�ne kadar yaptığınız yardımlar ise bir t�meni bile donatmaya yetmez.""Yanlışınız var!""Sadece 8 top, 20 hafif makineli t�fek ve 4.076 piyade t�feği." 91

"Emin misiniz?""Kesinlikle. İşte liste.."Listeyi �i�erin'in �n�ne bırakarak, "..Ama sorun bu değil" dedi."Nedir?""İki ay kadar �nce sizinle �ıkarlarımızı dengeleyen bir antlaşma yaptık. Bu antlaşma ile siz, en hassas yeriniz olan g�ney sınırınızı g�ven altına aldınız. Boğazlar yeniden bizim olunca, Akdeniz yolunuz da a�ılmış olacak, d�nya ile bağlantınızı sağlayacaksınız. Siz de buna karşılık bize silah ve para yardımında bulunmayı taahh�t etmiştiniz."Dışişleri Komiseri sesini y�kseltti:"Biz taahh�tlerimize sadığız.""�yleyse Anadolu'ya silah sevkıyatını niye durdurduğunuzu sorabilir miyim?" 92

�i�erin hır�ınca reddetti:"B�yle bir olay yok!"Ali Fuat Paşanın sesi de y�kseldi:"Var! Sorun da bu işte."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 105"Yardım devam ediyor!""Hayır! Durdurdunuz Sayın Komiser.."�i�erin'in g�zlerinin i�ine bakarak konuştu:"..��nk� bize yardım ederek İngilizleri kızdırmaktan �ekiniyor-sunuz." 92a

�i�erin sertleşti:"Biz mi İngilizlerden �ekiniyoruz?""Evet siz! ��nk� siz de bizim gibi abluka altındasınız. Batıda İngiliz ve Fransız, doğuda Japon ablukası s�r�yor. Nefes alamıyorsunuz.93 Bu �emberi kırabilmek i�in kısa bir s�re �nce İngilizlerle bir ticaret s�zleşmesi imzaladınız.94 Ama daha bu s�zleşmeyi �alışır hale getiremediniz. Gelin, a�ık konuşalım. Halden anlarız. Emperyalizmin ne olduğunu sizden daha iyi biliyoruz. ��nk� onun kurbanıyız."Ayağa kalktı."..Bunun i�indir ki savaşı s�rd�r�yoruz. Bunun i�indir ki Bekir Sami Bey'in yaptığı b�t�n anlaşmaları reddettik. Yoldaş �i�erin! Eğer uzlaşamazsak emperyalizm ikimizi birden avlayacak.."Sesini d�ş�rd�:"..istiyorsanız, silah sevkıyatını İngilizlerden gizli yapalım."95

Bu �neri �i�erin'i derinden sarstı.Abluka, isyanlar ve kıtlık i�inde tutunup yaşayabilmek i�in �ırpınan yeni rejim, herkesten ve her şeyden kuşkulanmaktaydı. Bekir Sami'nin Lloyd George'a yaptığı �neriyi �ğrenmişler, bundan �ok rahatsız olmuşlardı. İngilizleri yumuşatmak i�in azaltılan silah sevkıyatı, bunun �zerine ger�ekten durdurulmuştu. Galiba durumu yeniden değerlendirmek doğru olacaktı. Başını kaldırdı, "Oturun dostum." dedi, "..�ayımız ve vaktimiz var. Konuşalım."

İNGİLİZLERİN, �zellikle Albay Ravvlinson'u Ankara'nın elinden alamadıkları i�in İstanbul'da yeni bir milliyet�i avına �ıkacakları duyulmuştu.96 Ankara s�rekli, sicili temiz subay, usta, silah, cephane ve askeri gere� isterken, Muharip �rg�t�n�n bu s�ylentiyi dikkate alıp �alışmaları durdurması s�z konusu olamazdı. Gizliliğe daha �ok dikkat ederek �alışmayı s�rd�rd�ler.Hali�'teki depolardan birinin komutanı, deposunun sıkı denetim altında olmadığını s�ylemişti. Par�a par�a ka�ak�ılık yapıp tehli-106 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuke olasılığını artıracaklarına, bu kez b�y�k ka�ak�ılık yapmaya karar verdiler. Bunun i�in İngilizleri uyandırmayacak bir yol bulmak gerekiyordu. Haberalma* kolu harekete ge�ti. �� g�n sonra akşam�st� Binbaşı Ekrem, Y�zbaşı Aziz H�dai ve �rg�t�n haberalma kolunun başı Kurmay Y�zbaşı Seyfı Akko�, gerektik�e kullandıkları Aksaray'daki g�venli evde biraraya geldiler. �rg�t�n bunun gibi birka� g�venli evi daha vardı.Y�zbaşı Seyfi gelir gelmez, daha oturmadan, "Galiba aradığımız gibi birini bulduk" dedi."Yaşayın!"Perdeleri kapalı k���k odaya ge�tiler."İngiliz Haberalma Teşkilatı'nın deniz b�l�m� Galata'da İstav-ropulos hanında �alışıyor. Şefi Y�zbaşı Gordon. Emrinde bir�ok ajan bulunuyor. �oğu Ermeni ve Rum. Birka� da T�rk var."97

Aziz H�dai sunturlu bir k�f�r savurdu. Ekrem y�z�n� buruşturarak, "Yoksa bu satılık T�rklerden birinin yardımını mı isteyeceğiz?" diye sordu."Hayır. Y�zbaşı Gordon'un �ok g�vendiği şeflerden birine �engel atacağız.""Kim bu?""Babası, vaktiyle �nemli devlet hizmetlerinde bulunmuş bir Osmanlı Ermenisi. Y�zbaşı Gordon'un en �nemli adamı. Bir�ok haberalma ajanı bu adama bağlı. Bize yanaşabilirmiş. ��nk� İngilizlerden beklediğini bulamamış.""Ne bekliyormuş İngilizlerden?""İnsanca, uygarca muamele."G�ld�ler."Adı ne bu safdilin?""Pandikyan."98

PANDİKYAN EFENDİ, ge� saatte �alıştığı handan �ıktı. Gala-ta'daki Cenyo lokantasına doğru y�r�meye başladı. �� g�nden beri kendisini izleyen gizli �rg�t�n fessiz, pard�s�l� iki adamı da peşine takıldı. İşten �ıkınca bu lokantaya uğrayıp yemek yediğini saptamışlardı. Adamlar, Pandikyan Cenyo'ya yaklaşırken, hızla iki yanına ge�-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 107 tiler. Soldaki, pard�s�s�n�n cebindeki tabancanın namlusunu Pan-dikyan'a dayadı. Yırtıcı bir sesle fısıldadı:"Sakın bağırayım, ka�maya yelteneyim deme. Kalbura d�nersin. Ne s�ylenirse onu yap."B�ğr�ne dayanan namlu Pandikyan i�in �ok a�ıklayıcıydı."Peki.""Sakin y�r�."Sağdaki ilk sokağa d�nd�ler. Az ilerde bir otomobil bekliyordu. Sivil giyinmiş bir subay olan şof�r kapıyı a�tı. Bindiler. Şof�r telaş etmeden, �evreye g�z atarak yerine ge�ti. Araba hareket etti. Adamlardan biri siyah bir torba uzattı:"Başına ge�ir Pandikyan Efendi."Pandikyan s�ylenileni yaptı."Otomobil �rg�t�n Aksaray'daki gizli evinin �n�nde durdu. Hava iyice kararmıştı. Pandikyan ve iki adam indiler. Otomobil beklemeden uzaklaştı. Evin kapısı �alınmadan a�ıldı. İ�eri girdiler. Pandik-yan'ı kollarından tutarak biraz y�r�tt�ler, bir iskemleye oturttular.

Aziz H�dai, "G�zlerini a�abilirsin" dedi.Ter i�indeki Ermeni torbayı başından �ekip aldı. K���k gaz lambasının soluk ışığı altında, tam karşısındaki masasın başında �� �niformalı subayın oturduğunu g�rd�. G�lge gibi g�r�n�yorlardı. Ortada oturan Aziz H�dai, "Pandikyan Efendi.." dedi, "..T�rk milli kuvvet-lerinin misafirisin."Pandikyan titredi."..Sen de bizim gibi bu toprakta doğdun, b�y�d�n, okudun. Ne Ermenisin diye aşağılandın, ne Hıristiyansın diye eziyet g�rd�n. Y�zyıllarca birlikte �aldık, oynadık, yedik, i�tik, ağladık, g�ld�k. ��nk� yurt kardeşiydik. Sonra aramıza birtakım entrikacılar, d�nyayı yalnız kendilerinin sanan g��ler ve satılık, kiralık, hayalci adamlar girdi. Acı olaylar oldu. Bug�ne geldik. Bu yurdun hepimizin �st�nde hakkı var. Bu hak, bu yurdun insanlarına zerre kadar saygısı ve acıması olmayanlara hizmet edilerek mi �denir? Vicdanını yokla ve cevap ver!"Pandikyan'ın g�zleri nemlenmişti."Konuşabilir miyim?""L�tfen."Pandikyan Efendi konuşmaya başladı.100

108 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuM. KEMAL PAŞA gece ge� saate kadar Genelkurmay'da �alışmış, gece de orada kalmıştı. G�r�şmek i�in �ağırdığı Albay K�zım �zalp'i bekliyor, kararg�hın bir odasında kalan Dr. Refik Saydam'ın Kadife Hanım adlı g�zel kedisiyle oynuyordu. Yaver Salih, K�zım �zalp'in geldiğini bildirdi."Buyursun."Kedinin gıdısını okşayıp yere bıraktı, ayağa kalkıp K�zım Bey'i karşıladı. En g�vendiği komutanlardan biriydi. Oturdular. Paşa hemen konuya girdi:"Batı Cephesi birlikleri grup d�zenine ge�ti. Yunan işgali altındaki İzmit b�lgesi �evresindeki dağınık kuvvetlerimizi de bir komuta altında toplamak istiyoruz. Orada zayıf bir t�men ile bir s�vari tugayı, birka� da milli m�freze yani disiplinli �ete var. Bu birliği grup olarak değil, d�şmanın g��l� sanması i�in M�rettep Kolordu diye adlandıracağız.."Baktı:"..Komutanlığını kabul etmenizi istiyorum."Albay K�zım doğuda-batıda bir�ok birlikte g�rev almış, ateşten ge�miş, iyi �rg�t��, her an g�reve hazır bir subaydı. Duraksamadan cevap verdi:"Emredersiniz." 10Oa

"Ne zaman hareket edebilirsiniz?""Ne zaman hareket etmeliyim?""Bir an �nce.""�yleyse yarın sabah yola �ıkabilirim."SABAH Y�zbaşı Aziz H�dai Sirkeci'de, k�pr� yakınında, Reşadiye caddesinin başındaki T�rkiye Nakliyat Ambarı'nın kapısından i�eri girdi. Sivil giyinmişti. �st �ste yığılmış sandıkların ve �uvalların arasından ge�erek ilerledi. Depo bek�isi Mahmut Ağa �n�ne �ıktı. Aziz H�dayi Bey'i tanıyınca yol verdi:"H�sn� Bey yerinde."K���k odada, �st� dosyalarda dolu eski, tahta bir masanın başında, uzun y�zl�, tel g�zl�kl�, badem bıyıklı, kollarına g�mleği eskimesin diye siyah kolluklar takmış, k���k memur havalı biri oturu-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 109

H � sn � Himmeto ğ lu İ hsan Aksoley yordu. H�sn� Himmetoğlu, terhis olduktan sonra serbest hayata atılarak emanet�ilik ve komisyonculuk yapmaya başlamış, Yavuz grubundan bir subayın �nerisi �zerine Anadolu'ya k���k �apta silah ve malzeme ka�ırmak i�in başarılı bir ka�ak�ılık teşkilatı kurmuştu.101

Kazancını ticari nakliyattan sağlıyor, ka�ak askeri malzemenin Anadolu'ya gizlice ulaştırılması işinden �cret almıyordu. �eşitli gruplar ve �rg�tler, hemen her g�n ambara beş-on sandık ka�ak askeri eşya getirirlerdi. Muharip �rg�t�yle de �ok iş yapmıştı.El sıkıştılar. H�sn� Bey kapıyı kapadı. Oturdular."Hemen konuya gireyim. Bu kez iş b�y�k.""Ne kadar?""Yaklaşık 300 ton."H�sn� Bey umutsuzca başını kaşıdı:"Ooo! Y�zlerce sandık tutar. Bu kadar malı depodan nasıl �ıkarırız? Gemiye nasıl taşıtırız?G�mr�kten nasıl ge�iririz? Askeri denetimi nasıl atlatırız? �ok zor, hatta imk�nsız.""Depodan �ıkarma konusunu biz ��zeriz. �tesini konuşalım. Pandikyan Efendi'yle g�r�ş�p anlaştık."H�sn� Bey'in g�zleri a�ıldı:"Nasıl anlaştınız? "110 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Yine İngilizlerle �alışmaya devam edecek ama yaptıklarımızı g�rmezden, duymazdan gelecek. Yardımcı olacak. Bir aksilik olursa �nceden haber verecek."H�sn� Bey gevşedi:"Bu �ok iyi. Eğer Pandikyan bir a�ığımızı yakalamak i�in peşimizde dolaşan adamlarını bizden uzak tutarsa, g�mr�kten kolay ge�eriz. İhracat M�d�r� Pertev Bey ve g�mr�k��lerin �oğu Anadolu'yu destekliyor. G�mr�k M�fettişi Murat Davutyan da, Rıhtım Şirketi M�d�r� Yahudi Bohor Efendi de adamımdır.101a En zor kısım, askeri denetimi aşabilmek. Onu ne yapacağız?""Birlikte bir �are d�ş�nelim.""Peki. Hazırlık yapayım mı?""Evet."Ayağa kalktılar. Elleri sımsıkı buluştu.Y�ZBAŞI AZİZ H�DAİ H�sn� Bey'in yanından ayrılırken, İstanbul'daki İngiliz Kuvvetleri Komutanı General Harington da, Har-biye'deki kararg�hında, bir b�ro subayına, Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson'a g�ndereceği raporun ana �izgilerini dikte ediyordu:"Yunan ordusu iyi y�netilmiyor. T�rk ordusu ise g�nden g�ne g��leniyor ve akıllıca y�netiliyor. T�rklerin İzmit'in �evresinde bir kolordu kuracaklarını �ğrendik. Yunanlılara devrettiğimiz İzmit102 T�rklerin eline ge�erse, İngiliz ve T�rk birlikleri, tarafsız b�lgenin doğu

sınırında, Gebze-Şile arasında karşı karşıya gelecekler. İstanbul'a y�r�meleri halinde �ok zor durumda kalırız. ��nk� emrimdeki birlikler, Kemalist kuvvetlere karşı koyabilecek sayıda değil.."Sıra, Majestelerinin h�k�metini ayağa kaldıracak olan �nerisine gelmişti:"..Yenilip ayrılmak zorunda kalmadan, İstanbul'dan ve �anakkale Boğazı'ndan kendimiz �ekilmeliyiz. H�k�mete bu �nerimin gerek�elerini ayrıntılı ve s�zl� olarak da arz etmeye hazırım." 103 ıSubay şaşkın bakıyordu."Kurmay Başkanına verin bu notu. Geniş�e bir rapor olarak yazıp getirsin. Bug�n Londra'ya yollamak istiyorum."Ertesi g�n� kıyamet kopacak, Harington acele Londra'ya �ağrılacaktı.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 111LONDRA kaynarken, H�sn� Bey, elinde �antası, Hovagim-yan işhanının d�nerek y�kselen mermer merdivenlerini tırmanıyordu. İkinci katta, kapısında Fransız Denizcilik Şirketi yazan a�ık kapının �n�nde durdu. Şirketin direkt�r� M�sy� Şarl Kal�i'yi tanırdı. İngilizlerden nefret eden, şakacı, k�lt�rl�, �zg�rl�k��, g�venilir bir insandı.103a Onunla bir�ok k���k iş yapmıştı. Ama bu seferki �tekilere benzemiyordu. Besmele �ekerek i�eri girdi.İ�erisi denizciler, nakliyeciler, bir odadan �b�r odaya koşuşan g�revlilerle doluydu. Sivri sakallı Rum memur, g�z� Anadolu'ya ara sıra silah ka�ırdığını duyduğu H�sn� Bey'e ilişince, huylandı. Kal-�i'nin sekreteri ise dost�a g�ld�:"Buyrun, bekliyor."H�sn� Bey, kapıyı kapadı, oturdu, al�ak sesle, "Kaptanı ve tayfaları g�venilir bir gemi istiyorum" dedi."Sen işi iyice b�y�tt�n ha! Gemiyi ne yapacaksın?""Elimde birikmiş �ok y�k var.""Nereye taşıyacak? Patagonya'ya mı?""İnebolu'ya."Kal�i muzip muzip g�ld�:"Anlaşıldı. Başka bir şey sormayacağım. Benim i�in hava hoş. Yakalanırsanız, sahtek�r H�sn� beni kandırmış der, atlatırım. Y�k�n�z zıpzıp mıdır, fişek midir, nedir, ben nereden bileceğim? Benim işim aracılık."Ciddileşti:"�ok dikkatli olun. Bug�nlerde Pandikyan'ın adamları.."H�sn� Bey s�z�n� kesti:"Pandikyan tamam.""Ooo! İşte bu iyi. Ama �ıkışta askeri denetim var."Evet. Bu b�y�k sorundu. H�sn� Bey uzun uzun kafa yormuş, bir ��z�m bulmuştu. Utana utana, "Bana şu kızı olan Rus kaptanın gemisini verebilir misin?" diye sordu.M�sy� Kal�i'nin ağzı a�ık kaldı. H�sn� Bey s�ze ve işe kadın karıştırılmasından hi� hoşlanmayan katı bir adamdı. Dikkatle y�z�ne baktı. H�sn� Bey kıpkırmızı kesilerek, "Başka �are bulamadım" diye mırıldandı.112 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKal�i uzun bir kahkaha attı:"Sonunda sen de yola geldin ha! Merak etme, gerekeni yapacağım. Şimdi �deme nasıl olacak, ondan haber ver."Fazla �ekişmeden uyuştular.H�sn� Bey kapora olarak kendi cebinden 500 lira verdi. ��nk� Ankara, bu tarz toplu, b�y�k ka�ak�ılığı uygun g�rm�yordu. Başarılabileceğine g�venmiyor, yakalanırlarsa, ka�ırılan malzemenin imha edileceğini, bunun da bir felaket olacağını d�ş�n�yordu. Az ve g�venli ka�ak�ılık yeğlenmekteydi. Bu y�zden para yollamamışlardı.104

"Gemiyi ne zaman istiyorsun?""En �abuk zamanda."BEL�İKA'mn İstanbul El�isi De Well, T�rk gazetelerinde �ıkan ilgin� yazıları �evirtir, ajans haberlerini izler, diplomatik �evrelerden edindiği bilgileri birleştirip yorumlar, Br�ksel'e d�zenli olarak rapor ederdi. Başka yapacak ciddi bir işi yoktu.Bug�nk� raporunu yazıyordu:"Kemalist hareket, Ankara'dan, Kafkasya, İran, Arabistan, Suriye ve Mısır'a aksetmekle kalmadı, etki alanını Balkanlar, Rumeli ve Arnavutluk'a kadar genişletti..'.' 104a

B�y�k tehlikeydi bu. S�m�r�ye dayalı Avrupa ekonomisinin ve siyasetinin geleceği i�in Kemalistler'in yenilmeleri şarttı. Ama yenilecek gibi g�r�nm�yorlardı.Sıkıntı i�inde bir puro yaktı.ODESA adlı gemi, iki g�n sonra, bakım bahanesi ile Halic'e girdi ve deponun yakınında demirledi. Rus soylularını ve Bolşevik karşıtlarını İstanbul'a ka�ırıp sonra Rusya'ya d�nemeyen k���k�e gemilerden biriydi. Kuşku �ekmemek i�in gemi �� g�n sessizce bekleyecekti. Bu arada Aziz H�dai ve H�sn� Bey son hazırlıkları tamamlayacaklardı. H�sn� Bey Mavnacılar Derneğinin Başkanı Mehmet Kahraman ve kalabalık bir hamal grubunun başı K�rt Abuzer Ağa ile bağlantı kurdu. Bunlar ağızları sıkı, yurtsever insanlardı.1041*��z�lmesi gerekli ilk �etin sorun şuydu: Depodaki İngiliz n�bet�ileri olay yaratmadan nasıl atlatacaklar ya da adamları ne yapacaklardı? ��nk� daha soyulacak pek �ok depo vardı. İngilizlerin uya-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 113nıp sıkı �nlemler almasına yol a�mamak gerekiyordu. Depo komutanı, "Biraz paramız var mı?" diye sordu.Bir yıldır buradaydı. N�bet�ileri iyi tanıyordu. D�ş�nd�ğ� ��z�m� anlattı. Y�zbaşı Seyf�, "Ohooo.." dedi neşeyle, "..o kadarcık parayı, Yeni Cami �n�nde dilenir yine buluruz."RUŞEN EŞREF, Y. Kadri'ye, "Yarın M. Kemal Paşa seni �ğle yemeğine bekliyor" dedi. Y. Kadri'nin kalbi ağzına geldi. İki yıldır tanımak i�in can attığı insanı sonunda g�rebilecekti.Y. Kadri'yi �ankaya'ya faytonuyla Halide Hanım g�t�rd�. M. Kemal Paşa �ankaya'daki eve yeni taşınmıştı. Bakımsız bir toprak yolu izleyerek bağlar ve bah�eler arasından ge�ip �ankaya'ya �ıktılar. Yolda Halide Hanım, "Fikriye Hanım'ı g�r�rsen, selamımı s�yle" dedi."O kim?""Paşanın �vey babasının yeğeniymiş. Paşa'ya hayran olduğu anlaşılıyor. Kış başında İstanbul'dan �ıkageldi. B�ylece Paşa da zarif bir hanım elinin bakım ve �zenine kavuştu."Sesindeki kadınsı titreşimler Y. Kadri'nin dikkatinden ka�madı."..Olağan�st� g�zel g�zleri olan bir gen� hanım. Piyano �almasını da biliyormuş. Gelişi dedikodulara neden olmuştu ama zamanla alışıldı, konuşulmaz oldu. Bilgi d�zeyi Paşa'yı tatmin eder mi, bilemem. Malum, Paşa b�yle şeylere �ok �nem veriyor."Yerel giysileri i�inde birka� Giresunlunun beklediği bir n�bet�i noktasından ge�erek iki katlı bir bağ k�şk�n�n �n�nde durdular. Halide Hanım geri d�nerken Yaver Muzaffer Kılı� Y. Kadri'yi karşıladı, misafir salonuna aldı. Bir dakika sonra M. Kemal Paşa geldi. �zerinde iyi dikilmiş lacivert bir elbise vardı.104c

Y. Kadri M. Kemal'i, İkdam gazetesinde yayımlanacak olan yazısında ş�yle anlatacaktı:"M. Kemal Paşa, sivil giyinmiş, ortadan biraz daha boylu, zayıf ve sarışın bir zattı. Gazetelerde g�rd�ğ�m�z resimlerinden hi�birine benzemiyordu. Kendisi bu resimlerin hepsinden daha sevimli, daha canlı, daha m�stesna bir simaydı. Y�z� renk ve �izgi itibariyle bir tun� par�ası �zerine oyulmuş bir eski madalyonu andırır. Elmacık kemikleri �ıkık, ağız kemikleri kuvvetli ve alnı sertti. Ve bu y�z�n b�t�n�nde, �ok zahmet g�rm�ş, �ok uğraşmış, �ok d�ş�nm�ş kimsele- 114 Şu �ılgın TUrkler / Yunan B�y�k Taarruzurin �ehresindeki ifade vardır, fakat hi�bir yorgunluk emaresi g�stermemek şartıyla. Kısık ve

sıcak bir sesle konuşuyor, mavi g�zleri muammalı nazarlarla bakıyor. V�cudunun kımıldanışları gen� bir parsın kımıldanışları gibi sevimli, munis bir tarzda haşin ve �evik. Elleri m�temadiyen iri taneli bir kehribar tespihle oynuyor!' 104< ^Yemeği giriş katındaki mermer d�şeli, k���khavuzlu sofada yediler. Yemeğe Hamdullah Suphi, Ruşen Eşref ve Ferit Tek de katıldılar. Hamdullah Suphi Bey, Paşa'yı 'fırtına kuşu' gibi benzetmelerle �vmeye kalkışınca M. Kemal Paşa hemen s�z� değiştirdi. Bu sade haliyle, bir ihtilalin ve emperyalizme karşı verilen �ok cepheli, b�y�k bir savaşın kararlı liderinden, mazlum milletleri etkileyen bir �nc�den �ok, nazik, sakin bir aydına benziyordu. Onca işi arasında, yeni �ıkan kitapları okuduğu, İstanbul gazete ve dergilerini dikkatle izlediği an-laşılıyordu. Etkileyici bir �slubu vardı.�ankaya'dan o da bir M. Kemal hayranı olarak ayrılacak, sonuna kadar �yle kalacaktı.BAZI BAKANLAR, Mareşal Wilson ve General Harington, Başbakan Lloyd George'un başkanlığında, Başbakanlık'ta toplanmışlardı. Lloyd George, Lord Curzon ve Churchill �ok gergindiler.Kurul, �nce General Harington'un ayrıntılı a�ıklamasını, sonra da Savaş Bakanı Sir L.W. Evans ve Mareşal Wilson'u dinlemişti.Lord Curzon, "Anlaşılmaz bir şey.." dedi, "..Savaş Bakanlığı da, Genelkurmay Başkanlığı da, General Harington'un �nerisini askeri gerek�elerle benimseyerek, İstanbul'un ve �anakkale Boğazı'nın boşaltılmasını destekliyorlar. Bakanlığım bu �nerinin kesinlikle karşı-sındadır. Geri �ekilmemizin geniş ve felaketli yankıları olur. İngiltere'nin prestiji �ok ağır bir darbe alır. Bize �ok pahalıya mal olmuş zaferin b�t�n meyvelerini kaybederiz. Sevr Antlaşması'nı Ankara'ya kabul ettirene kadar Boğazları elimizde tutmak zorundayız. Askerlerimizin, İstanbul'u ve �anakkale'yi bırakmak i�in gerek�e aramak yerine, onları nasıl elimizde tutacağımızı d�ş�nmeleri daha doğru olurdu."S�m�rgeler Bakanı Churchill elini kaldırdı."Evet Mister Churchill."

K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 115

Lloyd George VVinston Churchill General Harington Churchill uzun bir konuşma yaparak, Lord Curzon'un g�r�ş�ne katıldığını, İstanbul'u boşaltırlarsa, Irak'ta, Filistin'de, Mısır'da durumlarının �ok ciddi şekilde sarsılacağını belirtti. S�z�n� ş�yle bitirdi:"Bu �neriyi şiddetle reddediyorum. Gerekiyorsa İstanbul ve �anakkale'deki birliklerimizi takviye eder ve d�v�ş�z."Boğazlar onun duyarlı noktasıydı. �anakkale Boğazı'nın 1915'te donanma ile zorlanması planını da, kara birliklerinin Gelibolu'ya �ıkarılarak Boğaz'ın d�ş�r�l�p İstanbul'un ele ge�irilmesi d�ş�ncesini de, b�t�n g�c�yle desteklemişti. Donanma yenilip geri �ekilmiş, kara ordusu ise 7 ay s�ren bir savaştan sonra başarısızlığı kabul ederek Gelibolu'yu boşaltmıştı.

T�rklerin emsalsiz savunması Britanya'ya y�z binden fazla kayba mal olmuş, Rus �arlığı'nın da yıkılmasına yol a�mıştı. Şimdi iki Boğaz da ellerindeydi ve d�v�şmekten ka�ınan bir komutan buralardan yine �ekilmeyi �neriyordu!Bu asla kabul edilemezdi.Hindistan İşleri Bakanı Mr. Montagu ikisinden farklı d�ş�nmekteydi:"Bence İstanbul'dan �ekilmek, Hindistan'daki durumumuz bakımından son derece yararlı olacaktır. �zellikle Hindistan M�sl�manları �zerinde �ok olumlu bir etki yapacağını d�ş�n�yorum."Sabırsız Lord Curzon, elini masaya vurarak, "Bu d�ş�nceye katılmıyorum!" dedi. Churchill de b�y�k bir kararlılıkla Curzon'u onay-116 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuladı. Başbakan Yardımcısı Chamberlain'ın da Curzon ve Churchill gibi d�ş�nd�ğ� belli oluyordu.Lloyd George bıyıklarını �ekiştirip durmaktaydı:"G�r�ş farklılıkları �ok keskin. Bir karara varmak zor. Toplantıyı s�rd�rmekte bir yarar g�rm�yorum. Savaş Bakanlığı'nın, konuyu, yalnız askeji a�ıdan değil, genel siyasetimiz ve �ıkarlarımız bakımından da, bir daha incelemesini istiyorum. Dışişleri Bakanlığı'nın da bir rapor hazırlamasını rica ederim. Yeniden g�r�şelim." 105

Savaş Bakanı başını eğdi. Lord Curzon ile Churchill bakıştılar ve belli belirsiz g�l�msediler. Mareşal Wilson Harington'un kulağına eğildi:"Şu siyaset�ilere bak. �yle bir barış yapmışlar ki, uygulamak i�in de savaş gerekiyor."YUNANLILAR dışında, savaşı g�ze alanlar yalnız bazı İngiliz siyaset�ileri ile diplomatlarıydı.İkinci İn�n� zaferi ve Yunan ordusunun Afyon'u boşaltıp g��l�kle Dumlupınar'a �ekilmesi, İtalyanların cesaretini kırmıştı. Toparlanıp 25 Mayısta Marmaris'ten, 1 Haziranda Antalya dolaylarından �ekildiler. �ekilişleri s�r�yordu. Ganimetten pay almak umuduyla İstanbul'da bekleyeceklerdi.G�ney cephesinde d�v�şen Fransızlar da �ukurova'yı elde edemeyeceklerini anlamışlardı. �ukurova ve �evresindeki T�rkler dişe diş d�v�şmekte, diren�leri g�n ge�tik�e artmaktaydı. 40 kişilik bir T�rk �etesi, 400 kişilik bir Fransız birliğini Toros ge�itlerinden birinde, esir etmeyi başarmıştı. Antep gibi k���k bir şehri bile ancak on ayda d�ş�rebilmişlerdi. Fransız birlikleri gittik�e eriyordu. Bakanlar Kurulu'nu ikna eden Başbakan Briand, İngiltere'yi �ıldırtacak bir şey yaptı: Parlamento Dışişleri Komisyonu Başkanı Franklin Bouillon'u ve iyi T�rk�e bilen Albay Sarou'yu Ankara'ya yolladı. Anlaşamazlarsa, T�rkiye'yi �rnek alan Suriye'de de tutunamayacaklarını kavramıştı.F. Bouillon ve Sarou 2 Haziran g�n� İnebolu'ya indiler. Yusuf Kemal Bey misafirleri İnebolu'da bekliyordu.İnebolulular sabahleyin iki g�zel faytonla ���n� Kastamonu'ya uğurladılar.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 117ALBAY K�ZIM �ZALP, M�rettep Kolordu kararg�hının bulunduğu Geyve'ye gelmiş, sade bir t�renle karşılanmıştı. K���k t�ren birliği yeni komutanı d�ş�nd�rd�. Se�kin olması gereken bu birlik bile g�r�n�m� bakımından i�ler acısı bir haldeydi.Yalnız kaldıkları zaman, adı şatafatlı, i�y�z� acıklı birliğin Kurmay Başkanı Yarbay Hayrullah Fişek harita başında durumu a�ıkladı:"B�t�n Kocaeli yarımadası, Sakarya'nın batı kıyısından Gebze'ye kadar, 11. Yunan T�meni'nin işgali altında. Bu da �teki Yunan t�menleri gibi dolgun, 13.000 kişi. �ok gaddar ve pis bir t�men. Ayrıca bu kesimde �apulcu, yağmacı Rum, Ermeni, �erkez ve Abaza �eteleri var. Onlar da 1.500 kişi kadar." 105a

"Biz?""Milli m�frezelerle birlikte b�t�n mevcudumuz 3.200 kişi."105b

"Yani feci durumdayız."

"Evet.""�evreden asker toplamamız m�mk�n değil mi?"Yarbay başını salladı:"M�mk�n fakat elimizde ne fazla subay var, ne de silah. Doğu Cephesinden bir t�men geldi, onu Batı Cephesine verdiler. Yeni bir t�men gelir de bize verirlerse..""Almak i�in �alışırım. Şimdi ş�yle yapalım. �evreye, gizli bilgiy-miş gibi, burada bir kolordu kurulduğunu, emrinde �nemli kuvvetlerin toplanmaya başladığını yayalım. Benim at �st�nde �ekilmiş fiyakalı bir fotoğrafımı, yeni Kolordu Komutanı diye İstanbul basınına ulaştırarak.."Nal sesleri yaklaştı. Keskin bir kadın sesi duyuldu:"Dur!"Albay K�zım konuşmasına ara verdi:"Kim bu?""Fatma Seher Hanım. Kara Fatma diye �nl� bir �ete reisimiz. Kadınlardan kurulu �etesiyle son İn�n� savaşına katıldı, hayli şehit deverdi."105c

Albay pencereden baktı. �apraz silahlı kadın s�variler d�zenli bir bi�imde sıralanmışlardı. Kırk �� kişiydiler.Yeni komutan ilk kez g�ld�:118 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Bu g�zel birliği selamlayalım." Dışarı �ıktılar.İKİ İNGİLİZ N�BET�İ, b�y�k ambarın yanındaki binada, depo komutanının odasında hazırlanmış olan zengince sofrada yiyip i�iyordu. Komutan ziyafetin başında n�bet�ilere, dostluk anısı olarak İstanbul işi telkari zarflı, yaldızlı altışar �ay bardağı ile birer kutu da fındıklı lokum ve badem ezmesi hediye etmişti. Evlerinden uzak askerlerin mutlu olmadıklarını ve �ok az para aldıklarını bilmekteydi. Orucunu yeni a�mıştı. Allanın bağışlayacağını �mit ederek n�bet�ilerle birlikte o da i�ki i�iyor, Mısır'daki esir kampında �ğrenebildiği �at pat İngilizcesiyle sohbet ediyordu.N�bet�iler, bu beklenilmez c�mertliğin ve ilk kez tattıkları rakının etkisiyle mest olmuşlardı.Bu sırada H�sn� Bey'in kalabalık adamları ambarı sessizce ve şaşırtıcı bir hızla boşaltıp irili ufaklı sandıkları deponun rıhtımına yığıyor, bir başka ekip de yandaki hurda ambarından alınan i�i boş sandıkları, boşaldığı anlaşılmayacak bi�imde depoya yerleştiriyorlardı. Depo komutanının bir adamı da, i�leri doluymuş gibi, hepsini etiketlemekteydi.���nc� ekip ise, soluk bile almadan sandıkları, rıhtıma yanaştırılmış 60 tonluk mavnaya taşıyordu.Hepsi �ıplak ayak ve kan-ter i�indeydi. Mermi ve fişeklerin patlamaması i�in �ok dikkatli hareket ediyorlardı. Her ekibin başında, tabancasının emniyeti a�ık, sivil giyimli bir subay bulunmaktaydı.İlk mavna dolar dolmaz, k���k bir r�mork�r tarafından �ekilerek ışıkları karartılmış gemiye yanaştırıldı. Yerini hızla, ikinci bir r�morkun �ektiği yeni mavna aldı.Vin�leri �alıştırmak �ok g�r�lt� yapıp dikkati �ekeceği i�in H�sn� Bey'in buluşu olarak, geminin kı� tarafından denize, halat ve kalaslardan yapılmış iskeleler sarkıtılmıştı. Mermi, fişek ve el bombası sandıkları, �uvallara sarılı silahlar, ayaklı top�u d�rb�nleri, fişek dol-durma aygıtları, silah yağları vb., gemideki d�rd�nc� ekip tarafından, hi� konuşmadan, mavnadan alınıp iskelelerin yardımıyla g�verteye taşınmaya başlandı. Mermi, fişek ve bomba sandıkları, tahtadan ya-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 119pılmış oluklar yardımıyla yavaş yavaş ambarlara kaydırılıp denetimi zorlaştıracak bi�imde yerleştirilecekti.İşi bu gece bitirmek zorundaydılar. Aynı oyun iki kez oynanamazdı.G�n ağarırken beş mavna dolusu malzeme Odesa'ya taşınmıştı. H�sn� Bey ve Aziz H�dai, komutana, boşaltılan malzemenin cinsini, sayısını ve teslim alındığını g�sterir bir belge

imzalayıp verdiler. Savaş sona erince Ankara tek fişeğin bile hesabını sorardı.Komutan, yeni n�bet�iler gelmeden, �oktan sızmış olan iki İngi-lizi uyandırdı. �ay ve taze simit ikram etti. N�bet�iler teşekk�r ederek ayrıldılar. Bu g�zel geceyi hi� unutmayacaklardı. Heyecandan kaskatı kesilmiş komutan da unutmayacaktı.Gemi g�nd�z hareketsiz bekledi, gece yarısı Hali�'ten �ıkıp Galata a�ığında demirledi. H�sn� Bey sabahleyin g�mr�k işlemlerini başlattı. Y�k, manifatura, dikiş makinesi, hurda demir, sac levhalar, tarım, demirci ve marangoz ara�ları, hırdavat, ahşap eşya gibi sakıncasız şeyler olarak g�sterilmişti. G�mr�k ve liman işletmesindeki namuslu T�rklerin yardımıyla işlemler bir terslik olmadan sonu�landı.106 Pan-dikyan s�z�n� tutarak adamlarının yaklaşmasını engellemişti.K�yl�, memur, esnaf ve t�ccar kılığındaki y�z kadar subay ile son 'imalat-ı harbiye' usta ve iş�ileri, yolcu olarak, �ğleden sonra sandallarla gemiye alındılar. Bazılarının eşleri ve �ocukları da birlikteydi. Yolcular arasında Teğmen İhsan ile Bursalı Osman �avuş da vardı. Y�k sahibi olarak H�sn� Bey de gemiye geldi. M�sy� Kal�i kulaklarını b�km�şt�, kaptan ve kızı Sonya, denet�ileri ağırlamak i�in hazırlıklıydılar. H�sn� Bey �vg�s�n� �ok duyduğu kızı ilk kez g�rd�.Sahiden �ok g�zel ve pek cana yakındı.Akşama doğru denet�i subayları taşıyan motor, H�sn� Bey'in ardarda okuduğu dualar arasında, gemiye yanaştı. İşin son ve en tehlikeli b�l�m� başlamıştı. Bu kadar �ok cephane ve gerecin yakalanması sahiden felaket olurdu.Galata'daki bir meyhanenin �st katında, Ekrem, Aziz H�dai ve Seyfi de, y�rekleri ağızlarında, g�zlerini gemiye dikmişler, ateş �st�nde bekliyorlardı.İngiliz, Fransız ve İtalyan subaylarından oluşan �� kişilik kurul, yolcu ve y�k denetimi yapmak �zere ağır ağır gemiye �ıktı. Kurulu,120 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumerdivenin başında kaptan, Sonya, ikinci kaptan ve H�sn� Bey karşıladı. İngiliz fena halde İngilizdi. H�sn� Bey'in morali bozuldu.Sonya t�m şuhluğu ve zarifliğiyle subayları bir kadeh i�ki i�meye davet etti, su gibi akan bir Fransızcayla, "Yorgun olmalısınız.." diye şakıdı, "..biraz dinlenirsiniz. Haydi gelin!"Cevap beklemeden, yol g�stermek i�in �nden y�r�d�. Dar elbisesinin i�inde kal�aları kazaska oynuyordu. Zavallı H�sn� Bey bakışlarını telaş i�inde başka yere ka�ırdı. �nce ip bıyıklı İtalyan subayı Sonya'nın r�zg�rına kapıldı, sonra da Fransız. Ciddi İngiliz surat i�inde meslektaşlarını izledi. K���k i�ki salonuna girdiler.H�sn� Bey yavaş�a geride kaldı. Kapı kapandı. K�peşteye yaslanıp beklemeye koyuldu. Bir s�re sonra dışarı kahkahalar yansımaya başladı. Sonra da kızın i� gıcıklayan sesi duyuldu. Balalayka �alarak Rus�a bir şarkı s�yl�yordu.G�neş Boğazi�i'ni yangına vererek ağır ağır battı.İkinci Kaptan kapıyı aralayıp H�sn� Bey'i �ağırdı. H�sn� Bey evrak �antasını alıp i�eri girdi:"Bismillah."Sonya, kucağında balalayka, i�ki tezg�hının �st�ne oturmuş, g�l�yordu. G�l�ş� de şarkı gibiydi. Subaylar �yle sarhoş ve o kadar mutluydular ki ambarları denetlemeden eşya belgelerini imzaladılar. Yolcuları g�rmeden yolcu listesini onayladılar.106a

Birer bardak votka daha i�tikten sonra, yıkılarak dışarı �ıktılar. Aynı dostlukla uğurlandılar. Motor hareket etti. Sonya'ya el sallayan İngiliz subayı motorun i�ine yuvarlanınca ip bıyıklı İtalyan yağlı bir kahkaha salıverdi.H�sn� Bey sevin�ten u�uyordu. Kendini tutamadı, bakmaya �e- • kindiği Sonya'yı kucaklayıp şapur şupur �pt�. Geminin d�d�ğ� �� kez �tt�. Bu, işler yolunda demekti. Ekrem, Aziz H�dai ve Seyfi Beyler, ayağa fırlayıp birbirlerine sarıldılar.M�SY� KAL�İ'nin memurlarından sivri sakallı Rum herkesin gitmesini bekliyordu. Son g�revli de �ıkınca, Ladil'le ilgili b�t�n belgeleri toplayıp �antasına koydu, şapkasını kaptı ve

Beyoğlu'ndaki Yunan Y�ksek Komiserliği'ne koştu. N�bet�i g�revliye kuşkusunu anlattı.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 121Yunan Y�ksek Komiserliği alarma ge�ti. Rus yardımını engellemek i�in bu sırada Batum a�ığında devriye gezmekte olan 13.000 tonluk Kılkış zırhlısı, �� saat sonra İstanbul'daki donanma irtibat subaylığından bir telsiz mesajı aldı. Mesajda, Fransız bandıralı bir geminin yarın sabah İnebolu'da olacağı, �ok miktarda silah ve cephane taşıdığı bildiriliyor, silah ve cephanelerin teslim alınması veya imha edilmesi i�in gerekenin yapılması emrediliyordu.Geminin rotası İnebolu'ya �evrildi. Kılkış'la birlikte devriye gezen Panter torpidobotuna ışıldakla Kılkış'ı izlemesi talimatı verildi.Seyir subayı �b�r g�n sabah İnebolu'da olacaklarını hesap etmişti.ODESA sabah İnebolu'ya ulaştı. Durum bildirildiği i�in İnebolu hazırdı.Gemi uzun uzun d�d�k �alarak İnebolu'yu selamladı, yavaşladı, deniz sığ olduğu i�in a�ıkta durdu, g�r�lt�yle demir attı. Yarbay Ni-dai, Binbaşı Kemal, Liman Başkanı Neyyir Bey ve yolcuları denetleyecek subaylar bir kayıkla gelip gemiye �ıktılar.�niformalarını giymiş ka�ak subaylar, babacan kaptan, g�zel Sonya ve deryadil gemicilerle vedalaşmış, bekliyorlardı. Yolcuları taşıyacak kayıklar gemiye yanaştılar. �rg�t hepsi hakkında temiz k�ğıdı verdiği i�in işlem uzun s�rmedi, kayıklara binmeye başladılar.Yarbay Nidai, y�k�n �abuk boşaltılması i�in sabırsızlanan H�sn� Bey'i yatıştırdı:"Merak etmeyin. Kayık�ılarımız yamandır. Gemiyi �abuk boşaltırız. Akşama kalmaz, geri d�nersiniz.""�yleyse malzemeyi yarın sabah Ankara'ya sevk etmeye başlarsınız, değil mi?"Nidai H�sn� Bey'in sırtını okşadı."Nasıl sevk edelim? Telaştan unutmuş olacaksınız. Yarın Ramazan bayramı.""Aaah, sahi."Birlikte ambarlara baktılar. İrili ufaklı pek �ok sandığı g�ren Nidai, "Benim bayramım başladı bile.." dedi neşeyle, "..bu gece deliksiz bir uyku �ekeceğim."Kendi yaşındaki H�sn� Bey'in elini kapıp �pt�:122 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Sağ olun."B�y�k kayıklar gemiyi sarmışlardı. Boşaltma işine yardım edecek taşıyıcılar gemiye �ıktılar. Bu işin ustası olmuştu hepsi. İki vin� g�r�l g�r�l �alışmaya başladı.Deniz �ğleden sonra dalga yaptığı i�in boşaltma uzun s�rd�. Son sandık da yalıya �ıkarıldığı sırada, vakit gece yarısına yaklaşıyordu. Ancak beşte biri Yarbaşı'na, �adır bezlerine ve �uvallara sarılı silahlar ve gere�ler ise yakındaki İkmal Komutanlığı binasına taşınmıştı. Kalan sandıklar, yalıyı doldurmuş, i� sokaklara taşmıştı. Halktan arife g�n� daha fazla �alışmalarını istemeye utanmışlardı. Herkes bayrama hazırlanıyordu. Zafer Kemal "Sabah ola hayır ola" dedi.Bir kaza olmasın diye mermi ve fişek sandıklarının başına n�bet�iler bıraktılar. H�sn� Bey'i ellerinden, yanaklarından �perek gemiye uğurladılar.Ertesi g�n bayramı b�y�k bir mutluluk i�inde kutlayacaklarını sanıyorlardı.9 HAZİRAN 1921 Perşembe sabahı, Yarbay Nidai g�n doğarken, uzun bir d�d�k sesiyle derin uykudan uyandı. Yataktan fırlayıp pencereye koştu. Odesa İnebolu'yu selamlıyordu. T�m ışıklarını yakmıştı. Az sonra İstanbul'a d�nmek �zere sabah pusu i�inde g�zden kaybolacaktı. Esenlikle varmasını dileyerek tıraş oldu, eşi yıpranmış �niformasını gece silip �t�lemişti. Namazdan sonra bayramlaşmak �zere giyinip evden �ıktı. �nce yalıya inip duruma g�z attı. Bir vukuat yoktu. Deniz sakin, hava g�zeldi. Bayram namazına katılmak i�in Yahyapaşa camisine y�r�d�.Cami az zamanda doldu.YUNAN ve İngiliz savaş gemilerini izlemek amacıyla Karadeniz kıyısı boyunca g�zetleme noktalan kurulmuştu. Biri �tekini g�ren tepelerde bulunan noktalar, elde telefon ağı kuracak

malzeme olmadığından, renkli bayraklarla haberleşiyorlardı.107 B�ylece, limanı olan şehirler ve limandaki gemiler �nceden uyarılıyordu. Yunan savaş gemileri daha �nce Samsun, Sinop ve Ereğli'yi bombalamışlardı.107*1

İnebolu'nun 100 km. doğusundaki g�zc�, sabah erkenden bir zırhlı ile bir torpidobotun batıya doğru seyrettiğini fark etmişti. İşa-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 123ret bayrağını sallayarak bir sonraki g�zc�ye durumu bildirdi. Noktadan noktaya işaretleşilerek haber Abana ve İnebolu'ya iletildi. İnebolu noktasındaki n�bet�i g�zc� haberi alır almaz, tepeden aşağıya, şehre koşmaya başladı.YAHYA PAŞA CAMİİNDE bayram namazının sonuna gelinmişti. G�zc�n�n haykırışı duyuldu:"D�şman gemileri geliyoooooooooo!"Son selamı verip ayaklandılar. M�ft�, "Ey cemaat.." dedi, "..tehlike savuşunca bayramlaşırız. Şimdi yalıya koşalım!"Cemaat yalıya aktı.Kayyım İnebolu sokaklarına daldı:"Ey ahaliiii, d�şman gemisi bastırmadan yalı boşaltılacaaak! Al-lahını, vatanını seven imeceyeeee�!"Bayram unutuldu.Pratik subaylar �abucak bir d�zen kurdular. Birka� y�kleme yeri belirlendi. Taşıma başladı. B�t�n İnebolu yalıya toplanmış, evlerde yalnız �ok yaşlılar, hastalar, hamileler ve bebekler kalmıştı. Bayramlık giysilerini giymiş herkes sıraya girdi: Kaymakam, Belediye Başkanı, m�ft�, �ğretmenler, memurlar, zanaatkarlar, esnaflar, kayık�ılar, subaylar, erler, yaşlılar, kadınlar, gen�ler.. Bir g�n �nce İnebolu'ya inmiş olan subaylar, usta ve iş�iler de koşup yardıma geldiler.Y�z�nden ter fışkıran bir subay, tek kişinin taşıyamayacağı ağır sandıkların kapaklarını zorlayıp a�ıyor, mermileri tek tek yeni yetme kızlarla oğlanlara uzatıyordu:"Dikkatli olun, d�ş�rmeyin ha!"Hi� d�ş�r�rler miydi? Hepsi bir merminin ne kadar değerli ve tehlikeli olduğunu �oktan �ğrenmişti. Yaşlı kadınlara makineli t�fek şeridi, t�fek gibi hafif şeyler veriliyordu. Onlar da bunları kollarında, torunları gibi sakınarak taşımaktaydılar. Zafer Kemal, jandarma �avuşuna, "K�ylere haber sal.." dedi, "Ne kadar araba, kağnı varsa, Yarbaşı'na gelsin. Sandıklarla a�ık mermileri birikmeden İki�ay'a atalım!"Az sonra �� atlı k�ylere u�acaktı.124 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuGen� erkeklerin bir kısmım da Yarbaşı'na g�nderdi. Bunların g�revi sandıkları taşıyanların sırtından dikkatle yere indirmek, sonra da arabayla İki�ay'daki cephaneliğe taşınmasını sağlamaktı.Merdivenli yolun yarısından, sandık ve �ıplak mermi taşıyanlar dikkatle tırmanıyor, �b�r yarısından, y�k�n� bırakanlar koşar adım iniyordu. İnebolu soluk soluğaydı. Arada bir �ığlığa benzer yakanlar duyuluyordu:"Hızlı! Allah aşkına daha hızlı!"Yakın k�ylerden arabalar gelmeye başlamıştı. Yarbaşı karınca yuvasına d�nd�.Sonunda korkulan oldu. İki savaş gemisi, homurdanarak İnebolu �n�nde belirdi. Fazla yaklaşmadan, a�ıkta durdular. Yalı boyuna dağ gibi yığılmış mermi sandıklarını g�rebilecek uzaklıktaydılar.Lanet olsun!Kılkış'tan denize indirilen beyaz bayraklı �� �ifte bir kayık yaklaşmaya başladı. İskeleye yanaşacağı anlaşılıyordu. Yarbay Nidai ve Kaymakam iskelenin ortasına kadar ilerlediler. Bir Yunan deniz subayı iskeleye �ıktı. Birbirlerine doğru birka� adım atıp durdular. Askerce

selamlaştılar. Subay mermi sandıklarından yana bir g�z attı, bir şey demeden bir zarf uzattı.D�nd�.Kayık uzaklaştı.Kaymakam, Belediye Başkanı, Nidai, Zafer Kemal, Askerlik Şubesi Başkanı Binbaşı Hasan Fehmi Bey, Neyyir Bey, M�ft�, Kayık�ılar K�hyası İlyas Kaptan, bazı kaymakamlık ve belediye ileri gelenleri iskelenin başında biraraya geldiler. Zarfın i�inde Fransızca yazılmış kı-sacık bir �ltimatom vardı. Kaymakam kaygıyla okudu ve a�ıkladı:"Komutan b�t�n silah ve cephaneyi teslim etmemizi istiyor. İki saat m�hlet vermiş. Cevabımızı almak i�in kayık yeniden gelecekmiş. Teslim etmezsek şehri bombalayacaklar."Bir sessizlik oldu. Zafer Kemal �fkeden titreyerek, "Teslim edecek miyiz beyler?" diye sordu.Hepsi birden silkinip isyan ettiler:"Hayır!""�yleyse ne duruyoruz? Yaşlıları, hastalan, �ocukları hemen İki�ay'a yollayalım. Sandıkları taşımaya devam edelim."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 125"Haydiiii!"Ortalık karıştı, her şey dehşetli hızlandı. Evler boşaltıldı. Sessizliğin yerini emirler, haykırışlar, �ocuk ağlamaları, beddualar aldı. Zaman insafsızca akmaya başladı.İki saatin dolmasına az kalmıştı. Yalıda iki y�zden fazla sandık vardı daha. Nidai, Zafer Kemal'e, "Ben tepeye �ıkıyorum.." dedi, "..kalan sandıkları yukarı g�ndermeye zaman yetmezse, taş binalara, mahzenlere taşıt. Kadınları da artık uzaklaştır. Ateş a�ılmadan siz de yukarı gelin."Yarbaşı'na �ıktı, ilerdeki fundalıklı tepeye geldi. Burada eski model toplardan kurulu bir batarya bulunuyordu."Topları atışa hazırlayın.." dedi, "..sahte toplan da �ıkarıp yerleştirin. Belki gemilerin yaklaşmasını �nleriz."Sahte toplar �ıkarıldı. Bunlar, ziftle boyanmış �� uzunca soba borusu ile yine zifte bulanmış uzun ve yuvarlak bir �am g�vdesiydi. Fundalıkların arasından, �apraz ayaklara yerleştirilerek top namluları gibi uzatıldılar.S�re dolmuş, kayık Kdkış'tan ayrılmış, yaklaşıyordu."Şunun �n�ne bir mermi savurun bakalım. Cevabımızı �ğrensin."İlk mermi motorun hayli uzağına d�şt�. Ama ikinci mermi geliş yoluna rastladı. Havaya başı k�p�kl� bir su s�tunu y�kseldi. Kayık hızla geri d�nd�. Subay emekli topu okşadı:"AferiS g�zelim."Nidai d�rb�nle baktı. Karadaki topların atış mesafesi dışında kalmaya dikkat eden Kılkış'ın �n direğine kırmızı bir flama �ekiliyordu."Ateş flaması �ektiler. Bombardımana başlayacaklar."Geminin uzun menzilli iki topu g�rledi. İlk mermiler denize d�şt�. Beşinci mermi yalıya isabet etti. Birka� b�y�k sandal par�alandı.Ateş giderek yoğunlaştı.108

İNGİLİZ H�K�METİNİN, �anakkale ve İstanbul'un T�rklere karşı kesin olarak savunulmasını kararlaştırdığı haberi General Ha-126 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzurington'u şaşırtmadı. Y�z�n� buruşturarak, "Tahmin ediyordum" dedi.Sir Rumbold'un bir de s�rpriz haberi vardı:."Bunun i�in de İngiliz, Fransız ve İtalyan birliklerinin, bir komuta altında birleştirilmesi �ng�r�l�yor. Lord Curzon, �n�m�zdeki hafta Paris'te yapılacak toplantıda, M�ttefik Kuvvetlerin Başkomutanlığı i�in sizi �nerecekmiş." 109

Geleceğin başkomutanı yerinden fırladı:"İşte bu olamaz! �ekilip gitmeyi �neren bir adama bu g�rev verilir mi? İngiliz mizahı bu olsa

gerek."KILKIŞ bir s�re sonra ateşi kesmişti.Nidai terini silerek, "Şehirde ciddi bir hasar olduğunu sanmıyorum.." dedi, "..ama galiba �ok kayık kaybettik."Sahte toplardan birini tekmeleyerek devirdi:"Allah kahretsin!"Erlerden biri, "Gidiyorlar" dedi.Gemiler batı y�n�nde uzaklaşmaktaydı."Cehenneme kadar yolları var."Koşar adım Yarbaşı'na geldi. Erkeklerin bir kısmı burada kalmıştı. Y�ksek sesle, "Daha tehlike ge�medi.." dedi, "..şehri boşalttığımızı anladılar, şaşırtmaca veriyorlar. Her an geri gelebilirler. Akşama kadar hi�biriniz şehre d�nmeyin!"Gen� bir subayı Yarbaşı'na dikti:"Ben izin vermedik�e kimseyi aşağıya salma!""Baş�st�ne."Zafer Kemal'le koşarak yalıya indiler. İkisinin de g�zleri yaşardı. Kayıkların yarıdan �oğu kullanılmaz hale gelmiş, iskele ��km�ş, birka� ev isabet almıştı. Zafer Kemal, "Yeni cephane gelse, �ok zorda kalırız.." diye inledi, "..en uygun liman burasıydı."Nidai, "İşgalci devletler, ilan ettikleri gibi sahiden tarafsız olsalardı.." dedi, "..Yunan donanmasının İstanbul'u �s olarak kullanmasına izin verirler miydi? n0 Bu insanlar kendilerine uygar, başkalarına vahşi.""Hakkın var. Beyaz yamyam bunlar!"K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 127Sağlam kayıkların bir kısmını i�erilere, sokak aralarına �ektirdiler. Sonra y�r�yerek hayli i�erdeki İki�ay'a geldiler. Halk İki�ay'ın kıvrımlarına sığınmıştı. Oyun oynayan �ocukların sesleri �ınlıyordu. Yakın k�ylerden kağnılar gelmiş beklemekteydi. Vakit kaybetmeden sandıkları kağnılara y�klediler. Bir kağnıyla ancak orta b�y�kl�kte bir sandık ya da k���k iki sandık taşınabiliyordu. Taşıma g�c� bu kadardı. Orduda �alışır durumda birka� kamyon vardı ama hepsi cephedeydi."Haydi selametle anam, selametle bacılar!"Kolbaşı yaşlıca, yanık y�zl� bir kadındı, "Haydi!" dedi. Kağnı kolu iki atlı jandarma eşliğinde yola �ıktı.Yarbaşı'nda bekleyenler, başlarında M�ft�, ikindi namazını kılmak i�in şehre inmek istediler. Subay yollarını kesti."Biliyorsunuz, Komutan şehre girmeyi yasak etti."M�ft�, "Hele beni bir dinle oğul.." dedi, "..ev yıkılsa yapılır. Ama cephane elden �ıksaydı ne yapardık? Bir mermi bile ziyan olmadı, hepsi kurtuldu. Şimdi izin ver de, Allah'a ş�k�r borcumuzu �deyelim."Bakıştılar.Gen� subay saygıyla �ekilip yol verdi.Cemaat Yahya Paşa camiine girerken Kılkış ve Panter birdenbire geri d�nd�ler. Uyarı �ığlıkları y�kseldi. Subay cemaati geri �evirmek i�in koştu ama yetişemeden ilk mermi d�şt�. Şiddetli bir patlama duyuldu. Camiye girdiği zaman namaz başlamıştı. Tekbir getirerek sec-deye kapanmaktaydılar. Bir an duraksadıktan sonra o da sessizce en arkadaki safa katıldı.Ara vermeden, mermi ıslıkları ve boğuk patlama sesleri i�inde, cami titredik�e d�k�len sıva par�aları altında, s�k�netle namaza devam ettiler.111

İNEBOLU bombalanırken, Yunan Başbakanı Gunaris, �evik ve geniş adımlarla parlamento k�rs�s�ne y�r�yordu. Uğultu kesildi."Sayın milletvekilleri, �nemli bir konuda bilgi sunmak i�in huzurunuzdayım."Sesini vereceği habere ayarladı:

128 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"..Kral Hazretleri, Anadolu'daki ordumuzla birlikte olmaya karar vermiştir. Yarın, Bizans geleneğine uyularak, Atina Katedrali'nde bir ayin yapılacak, sonra da Kral Hazretleri ordumuzun yanına, İzmir'e hareket edecektir."Herkes ayağa kalktı.Alkışlara "Yaşasın Kral!" sesleri karıştı. Biri "Ankara'ya!" diye haykırınca, b�t�n parlamento coştu; hep birden avaz avaz bağırmaya başladılar:"Ankara'ya! Ankara'ya!! Ankara'ya!!!" 112

ANKARA'da silahların ve cephanenin İnebolu'ya ulaştığı haberi b�y�k sevin�le karşılanmış, geminin �creti hemen İstanbul'a havale edilmişti.Ama sevin� uzun s�rmedi. �ğleden sonra Moskova B�y�kel�i-liği'nin şifresi Dışişlerine bomba gibi d�şt�. Ali Fuat Paşa, Enver Pa-şa'nın niyetini bildiriyordu. T�rkiye'ye yolladığı mektupların metinlerini de ge�mişti.Enver Paşa'nın yeniden tarih sahnesine d�nmek istemesi Ankara'yı b�y�k kaygıya d�ş�rd�. Anadolu'nun artık maceraya tahamm�l� yoktu. Genelkurmay, Doğu Cephesi Komutanı K�zım Karabekir Paşa'ya durumu bildirdi ve şu emri verdi: "Anadolu'ya girmek istemesi halinde Enver'i ve arkadaşlarını tutuklayınız!" u3

ALİ FUAT PAŞA ile Binbaşı Saffet neşe i�inde kahve i�mekteydiler. Az �nce Binbaşı ateş topu gibi gelmiş, m�jdeyi vermişti:"Rus yardımı yeniden başladı. Batum'da bekleyen bir gemimize, silah ve cephane y�kleniyor. Birka� g�n i�inde İnebolu'ya hareket edecek."Paşa kahvesinden h�p�rdeterek kocaman bir yudum aldı:"�ifte bayram yaşıyoruz."OYSA İnebolu'da sadece sokak aralarına �ekilmiş birka� kayık sağlam kalmıştı.Beş bin n�fuslu şehir boşaltılmış olduğu i�in �l� yoktu, birka� yaralı vardı. Bazı taş ev ve d�kk�nlar yıkılmış, birka� at�lye, depo,K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 129ahşap bina yanmış, kaymakamlık ve kayıkhane yara almış, Osmanlı Bankası'nın yarısı ��km�şt�. Başta g�mr�k sokağındakiler olmak �zere pek �ok evin camları kırılmış, bazılarının duvarları �atlamış, yollarda, bah�elerde mermi �ukurları a�ılmıştı. Yarbaşı'na �ıkan taş merdiven de hasar g�rm�şt�. Halk İki�ay'dan geri d�nerken şehrin �st�ne k�l ve moloz tozu yağmaya devam ediyordu.Evleri yanmış, yıkılmış kadınların �ığlıkları, akşama �zg� o g�rkemli sakinliği par�a par�a etti.İZM�R'de ise evlerden yollara kahkahalar ve şarkılar d�k�lmekteydi. Kral'ın geleceğini �ğrenen Rumlar sevin� i�inde y�z�yorlardı. Balkonlar, pencereler defne dallarıyla, d�kk�nların vitrinleri Kral'ın fotoğraflarıyla s�slenmişti. Kral'ı karşılayacak gen� kızlar i�in beyaz giysiler dikilmiş, başlarına takmaları i�in �i�ekten ta�lar yapılmıştı. Karşıyaka'da bulunan yan yana iki g�zel, beyaz ev, Kral ve maiyeti i�in d�zenlenip d�şenmişti.114

İzmir coşku i�inde Kral'ı bekliyordu.

Ali Fuat Cebesoy

Enver Pa ş a K � z ı m Karabekir Pa ş a �ALIŞKAN İNEBOLU sızlanmadı, yakınmadı, kimseden yardım da istemedi. Sabahleyinyaralarını sarmaya koyuldu. Evleri yıkılmış, yanmış ailelere daha geceden komşular sahip �ıkmışlardı.Kastamonu B�lge Komutanı Muhittin Aky�z Paşa'nın sabah erkenden İnebolu'ya gelmesi halkı sevindirdi. Paşa, her iyi ve k�t� g�nde aralarında olmuştu. Paşa'nın gelmesi azimlerini biledi. Yıkın-130 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzutıları hızla kaldırmaya, kırık ve �atlakları onarmaya, �ukurları doldurmaya başladılar. En �ncelikli sorun kayıklardı. Kayık�ılar, kalafat ustaları ve Menzil Komutanlığı erleri, denize ve kumsala yayılmış kayık par�alarını topluyorlardı.Bu artıklardan belki acele birka� kayık yapılabilirdi. ��nk� hemen her g�n bir gemi uğruyor, karaya yolcu ya da eşya �ıkarmak gerekiyordu.Yeter sayıda sandal yapılıncaya kadar b�y�k parti ka�ak mal ve yardım malzemesi başka Karadeniz limanlarına indirilecek, bu da zaman kaybına sebep olacaktı.KARABEKİR PAŞA, savaşın kimsesiz bıraktığı �ocukları toplamış, kolordusunun koruması altına almıştı. G�revlendirdiği subaylar bu talihsiz �ocukları izci-asker karışımı bir d�zen i�inde �zenle eğitip yetiştiriyorlardı.1148 Paşa da bu �ocuklara ara sıra ders verirdi. Bug�n de koroya kendi yazıp bestelediği bir marşı �ğretmeye �alışıyordu:T�rk yılmaz T�rk yılmaz Cihan yıkılsa T�rk yılmaz... Koro yine iyi s�yleyemeyince, Paşa kızmış gibi yaparak, "Olmadı cuklar.." dedi, "..baştan alacağız. Daha canlı. Haydi!"Sevimli koro avaz avaz yeniden başladı:�elik gibi kollu Tun�tan ayaklı T�rk hi� yılar mı T�rk hi� yılar mı T�rk yılmaz T�rk yılmaz... Emir subayı korkarak yaklaşıp "Paşam" diye fısıldadı. �ocuklar sustular. Karabekir Paşa bu kez sahiden kızdı:"Bizi rahatsız etmeyin demiştim."Emir Subayı "�z�r dilerim.." dedi, "..Genelkurmay'dan 'geciktirilmesi idamı muciptir' kayıtlı bir şifre geldi efendim."Karabekir �ocukları bug�nl�k terhis edip odasına �ıktı. Şifre Enver Paşa hakkındaydı. Trabzon'daki Enverciler y�z�nden zaten huzursuzdu. Enver Paşa'nın Bolşevik bir birlikle sınıra dayanması ola-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 131siliği huzursuzluğunu iyice artırdı. Emir Subayına �eşitli emirler yazdırdı.Genelkurmay Doğu Cephesinde bir tehlike kalmadığı i�in iki t�menini Batı Cephesine yollamasını istemiş, o da bir t�menini yollamıştı.11415 İlk �nlem olarak, yola �ıkmaya hazırlanan ikinci t�menin hareketini durdurdu.Bu t�men M�rettep Kolordu'nun yana yakıla beklediği t�mendi.K�tahya-Eskişehir Savaşı'ndan sonra yeniden yola �ıkarılacaktı ama Erzurum-Ankara arasında demiryolu olmadığı i�in yayan gelecek, Sakarya Savaşı'na yetişemeyecekti.BİR ZAFER kazanarak Venizelos efsanesini silmek isteyen Yunan Kralı Konstantin Atina'dan ayrılmadan �nce bir bildiri yayımladı. Bildiri ş�yle başlıyordu:"Ordumun başına ge�mek �zere yola �ıkıyorum!"

izmir Rumlar ı kral ı kar şı l ı yor 132 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuizmir I. Kordon Oysa h�k�met hevesli Kral'ın ordunun fiilen başına ge�mesini doğru bulmamıştı.115

Başbakan, h�k�metin bu g�r�ş�n� s�yleyebilmek i�in uygun bir zaman kollamaktaydı.12 Haziran 1921 Pazar g�n� Kral Konstantin, Limnos savaş gemisiyle, beraberinde oğulları, Başbakan Gunaris, Dışişleri Bakanı Baltacis, Savaş Bakanı Teotokis, Denizcilik Bakanı Mavromihalis, Genelkurmay Başkanı General Dusmanis, yardımcısı General Strati-gos olduğu halde saat 16.15'te İzmir'e geldi. �zerinde beyaz feldmareşal �niforması vardı. Top atışları ve t�renle karşılandı. Beyaz elbiseli g�zel kızlar g�vercinler u�urdular, �i�ekler serptiler. Kral'ın ayaklarına kapananlar oldu. On binlerce Rum Kordonboyu'nu doldurmuş, b�t�n Rum evleri bayraklarla donatılmıştı. Bando durmaksızın Yunan marşları �alıyordu.T�rkler evlerine �ekilmişlerdi.Kral ordu kararg�hını ziyaret ettikten sonra, mızraklı s�varilerin eşlik ettiği otomobil kafilesiyle Kordonboyu'ndan ge�erek Karşıya-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 133

ka'ya yol aldı. A�ık bir otomobile binmişti. Halk �ılgınca alkışlıyor, balkonlardan, pencerelerden �i�ekler atılıyor, haykırışlar y�kseliyordu.Karşıyakalı Rumlar da Kral'ı aynı taşkınlıkla karşıladılar. Kafile Kral i�in hazırlanmış beyaz evin �n�nde durdu. Genel Vali Steryadis saygıyla yol g�sterdi, �nde Kral, arkada Başbakan ve �teki ileri gelenler, bah�e yolundan eve doğru y�r�d�ler. Geniş ve g�sterişli kapı a�ıktı. Kapının �n�nde g�revliler Kral'ı karşılamak i�in bekliyorlardı.Evin mermer girişine b�y�k bir T�rk bayrağı serilmişti.Kral, Rumların gurur haykırışları i�inde, bayrağı �iğneyerek eve girdi.116

YETMİŞ BEŞ kağnılık bir kağnı kolu İnebolu-İki�ay'dan yola �ıkmak �zereydi. Zafer Kemal "Uğurlar olsun anam!" diye seslendi.Kolbaşı, "Sağ ol oğul" dedi, elindeki sopayla �k�z�n� d�rtt�. Kağnılar tekerleri inleyerek kımıldayıp y�r�d�ler. Kağnıcıların hepsi kadındı. Yalnız ���nc� kağnıyı 12 yaşında bir erkek �ocuk yediyordu. Kadınlardan biri hamileydi. Yedinci kağnının yanında y�r�yen sırım gibi gen� kadının ayakları �ıplaktı. Bazı kadınlar bebeklerini torbalayıp sırtlarına bağlamışlardı.Gen� subaylardan biri i�i �rpererek, "Ne m�barek kadınlar bunlar" dedi. �yleydiler. Yavrularına yiyecek taşıyan ana� kuşlar gibi orduyu besliyorlardı.Kağnı kolu gacırdıya gacırdaya uzaklaşıp gitti.FRANKLİN BOUILLON, Ankara'ya gelirken yol boyunca kağnı kollarını g�rm�şt�. Kağnıcıların �oğunun kadın olmasının Fransız diplomatı �ok etkilediği anlaşılıyordu.117

Yemekte s�rekli bu konudan s�z etti. �vg� ve heyecanı T�rk tarafına �mit verdi.Anlaşma sağlanırsa emperyalist cephe ikiye b�l�necek, ayrıca g�neyde de savaş sona ererse, Ankara oradaki İkinci Kolordu'yu Batı Cephesine kaydırabilecekti.Yemekten sonra g�r�şmelere ge�ildi. Ankara'yı M. Kemal, Fevzi Paşa ve Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Tengirşenk temsil ediyordu; Fransa'yı Franklin Bouillon ve Albay Sarou.G�r�şme neşeyle başladı. M. Bouillon'un Fransız askerlerinin Karadeniz Ereğlisi'nden �ekileceklerini bildirmesi neşeyi artırdı. Fa-134 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Bir ka ğ n ı c ı kad ı n ve � ocu ğ u kat yeni anlaşma i�in Sevr Antlaşması ile Bekir Sami'nin imzaladığı anlaşmanın temel alınmasını istemesi havayı gerginleştirecekti. M. Kemal Ankara'nın ilkelerini belirtti:"Sevr Antlaşması'nı kafasından silmeyen h�k�metlerle anlaşmamız m�mk�n değildir. T�rkiye B�y�k Millet Meclisi milli yeminimize (Misak-ı Milli'ye) aykırı bir anlaşmayı kabul etmez."M. Bouillon şaşırdı:"B�yle bir yeminin varlığını ilk defa duyuyorum. Bekir Sami Bey bir milli yemininiz olduğundan hi� s�z etmemişti."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 135"Bu ihmali y�z�nden de g�revinden �ekilmek zorunda kaldı. G�r�şmeye başlamadan milli yeminin metnini incelemenizde yarar var. Yusuf Kemal Bey size yardımcı olur. İncelemeniz bitince yeniden biraraya geliriz."Ayağa kalktı, �tekiler de."M�sy� Bouillon, milli yeminimizin �z� tam bağımsızlıktır. Yani siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kısacası her hususta bağımsızlık! T�rk milleti kanını tam bağımsızlığı sağlamak i�in akıtıyor."118

Başıyla hafif bir selam verip Fevzi Paşa'yla birlikte �ıktı. Odada M. Bouillon, Albay Sarou ve Yusuf Kemal Bey kalmışlardı. M. Bouillon merakla Yusuf Kemal Bey'e yaklaştı:"Yoksa siz aklınızdan kapit�lasyonları kaldırmayı mı ge�iriyorsunuz?"Yusuf Kemal Bey, duraksamadan, "Evet M�sy� Bouillon." dedi, "..Milli M�cadele toprak i�in yapılmıyor. Osmanlı topraklarının d�rtte ���n� oralardaki halkın iradesine bıraktık. Biz istiklal i�in m�cadele ediyoruz. B�y�k Millet Meclisi kapit�lasyonların kalktığını g�rmeden kılıcım kınına koymaz."'119

Fransız diplomat g�l�msedi:"Ah dostum, azminizi ve sabrınızı temsil eden kağnı kollarını b�y�k bir hayranlıkla izledim. Ama ger�ek�i olun ve bizimle uzlaşmaya bakın. ��nk� kağnı, kamyonu yenemez!" 120

Kamyon dediği emperyalizmdi.

NESRİN akşam dayısından, laf arasında, hayranı olduğu Halide Edip Hanım'ın Eskişehir hastanesine g�n�ll� hastabakıcı olarak gideceğini �ğrenince, kararını vermiş, ertesi g�n� Sağlık Bakanhğı'na başvurmuştu.İlgili m�d�r tel g�zl�kl� Dr. K�mil Bey'di. Nesrin'i dinleyen K�mil Bey şefkatle, "Bu savaş, bug�ne kadar yaptığımız hi�bir savaşa benzemiyor.." dedi, "..millet�e savaşıyoruz ve uyanıyoruz. Kalemi, silahı, kağnısı, y�reği ile hayata karışan kadını bir daha kimse eve hap-sedemez. Senin gibi �nc�ler sayesinde bambaşka, yepyeni bir T�rkiye kuruluyor. Orta�ağdan �ıkıyoruz. Verdiğin karar i�in seni kutlarım. Ama kızcağızım, hastabakıcılık �etin iş. Bu ayın sonunda burada136 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu �ocuk Esirgeme Kurumu faaliyete ge�ecek. Kimsesiz �ocuklarımıza sahip �ıkacağız. Hazırlıklar bitti. Senden orada yararlanalım."Nesrin doktorun g�zlerinin i�ine baktı:"Beni l�tfen Halide Hanımla birlikte Eskişehir'e yollayın efendim."K�mil Bey bu kararlı bakışa teslim oldu:"Peki kızım."KRALİN MESAJI, İkinci İn�n� yenilgisinin ezikliğini �zerinden atmış olan orduyu daha da canlandırdı. Mesajı askerlere, b�t�n birliklerde olduğu gibi Aydında da bir subay okudu:"Askerler! Vatanın sesi, beni yeniden sizin komutanınız olmaya �ağırdı. Kralınızdan size y�rekten selam! Milletin kurtuluş savaşındaki azimli �arpışmalarınızdan gurur duyuyorum. Şampiyonluğunu yaptığınız asil �lk�leri unutmuş değilsiniz. Bu kutsal toprak �zerinde, d�nyanın hayran olageldiği eşsiz uygarlığı işte tam bu noktada yaratmış olan Yunan �lk�s� i�in �arpışı-yorsunuz. Sizin değeriniz savaşın başarısını sağlayacaktır. Sizin erdeminiz fedak�rlığınızı garanti edecektir ve zaferleriniz yeniden yaratıcılığına layık olduğunuz eşsiz uygarlığı �i�eklendirecektir. �ocuklarımıza miras olarak, atalarımıza ve bize layık bir g�rev bırakacağız. Askerler! Hepiniz bu g�revle beraber, tek ve b�l�nmez Yunanistan aşkıyla dolu, b�y�k ve �lmez �lk�ye kendinizi adamış oldunuz. İleri! Kralınız sizinle beraberdir. Sizi, vatanın emrettiği yere g�t�rmektedir. Tanrı haklı savaşımızı kutsasın!" nı Mesaj �rkek Panayot'un da kanını kaynatmıştı. O da, bir�ok asker gibi ciğerlerinin t�m g�c�yle, "Yaşasın Kral!" diye haykırdı.Savaş canavarı olanca iştahı ile uyanmıştı.PUNTA (ALSANCAK) limanına yanaşmış bir İngiliz şilebinden, yeni alınan son kamyonlar ve ambulanslar, vin� g�mb�rt�leri ve haykırışlar arasında, rıhtıma indirilmekteydi. Liman alanını yoldanK�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 137ayıran tel �rg�lerin arkasında toplanmış olan meraklı Rumlar, Tillor ve Fiat marka gıcır gıcır ara�ları hayranlık ve gururla izliyorlardı.Ordu yalnız b�y�m�yor, b�y�k bir hızla silah, taşıt ve gere� bakımından da �ok g��leniyordu.Bu sefer T�rkleri ezeceklerdi.BATI CEPHESİ Kurmay Başkanı Yarbay Naci Tınaz odaya girdi. İsmet Paşa, Binbaşı Tevfik, Muharrem ve Kemal Beylerle harita başında �alışmaktaydı. Başını kaldırdı:"Sen k�t� bir haber vereceksin.""Evet efendim.""S�yle bakalım.""Franklin Bouillon ile yapılan g�r�şmelere ara verilmiş. Bug�n Ankara'dan ayrıhyormuş.

İkinci Kolordu'yu batıya kaydıramayaca-giz.�İsmet Paşanın y�z�nden bir an i�in mor bir bulut akıp ge�ti. Binbaşı Kemal, "D�şman en azından iki katımız" diye yakındı. İsmet Paşa, duygularını saklayan demir maskeyi yeniden y�z�ne ge�irdi:"Ne zaman kuvvet�e denk olabildik ki Kemal Bey.." dedi, "..kendi yağımızla kavrulacağız."Oradan buradan Batı Cephesine k���k b�y�k birlikler ve bazı silahlar yollanmıştı. Ama bu �aba Yunan g��lenmesine oranla �ok yetersizdi.Orduda 12 cins t�fek, 8 cins ağır makineli t�fek, 4 cins hafif makineli t�fek, 24 cins top vardı. Silah ve cephane ikmali zaten b�y�k bir sorundu; bu kadar �eşitlilik ikmal sorununu bazı kez i�inden �ıkılmaz hale getiriyordu.121a

YUNANLILAR taarruz hazırlıklarım hızlandırmışlardı. İzmit'teki 11. Yunan T�meni'ne 'birliklerini hızla İzmit'te toplamaya başlaması, toplanma biter bitmez deniz ve kara yoluyla Bursa doğusuna �ekilmesi' emredildi. Ordu bu uzak birliğini Bursa yakınma �ekerek, y�r�y�şe ge�ecek olan ordunun sol gerisini g�ven altına almak istiyordu.Emir 11. T�men Komutanı Albay Kladas'ı �rk�tt�. Karadeniz'e kadar yarımadaya yayılmış birliklerini toplamak kolay değildi. Kar-138 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuşılarında yeni kurulmuş bir kolordu vardı. T�rklerin yaydığı s�ylenti y�z�nden bu kolordunun g��l� olduğunu sanıyordu.121b Onun takibi altında �ekilebilmek b�y�k sorundu, ayrıca bu kesimdeki Rumlar ne olacaktı?Kurmay Başkanı, "Artık burada kalabileceklerini hi� sanmıyorum" dedi.Doğru s�yl�yordu. T�mene mensup askerler ile �evredeki �eteler k�ylerde askerlik ve insanlık dışı bir�ok su� işlemiş, yerli Rumların bir kısmı da bu t�mene g�venerek T�rklere �ok eziyet etmişti.1210

�ekilirken, k�ylerin, değirmenlerin, k�pr�lerin yakılıp yıkılması kararlaştırıldı. �ekiliş Rumlara gizlice duyurulacaktı. S�ratle bir �ekiliş planı yapıldı. T�rklerin elindeki b�t�n arabalar toplanacak, İzmit �evresindeki ve doğusundaki iki alay g��l� art�ıların koruması altında İzmit'te toplanıp deniz yoluyla Bandırma'ya taşınacaktı. İzmit'in g�neyinde bulunan alay ise Karam�rsel-Yalova yoluyla Gemlik'e �ekilmeye �alışacaktı.ANKARA İSTASYONU kalabalık, katar harekete hazırdı. Vagonların �oğu y�k vagonuydu. Vagonlara mermi sandıkları, erzak �uvalları ve k�feleri y�kleniyordu. Sundurmanın altında Halide Hanım ile onu ge�irmeye gelen Dr. Adnan Bey, Hamdullah Suphi Tanrı�ver, Yakup Kadri ile Nesrin, Vedia ve Y�zbaşı Vedat bir �bek oluşturmuşlardı. Y. Kadri ile Nesrin'in samimi konuşması Halide Hanım'ın dikkatini �ekti:"Siz tanışıyor muydunuz?""Tabii. Nesrin Hanım'la İstanbul'dan Ankara'ya birlikte gelmiştik. Silah arkadaşı sayılırız."G�l�şt�ler. Bir g�revli yaklaşıp selam verdi:"Hareket ediyoruz efendim."Halide Hanım ile Nesrin, uğurlamaya gelenlerle vedalaştılar. Lokomotif kazanının zonklaması artmıştı. D�d�kler �t�yordu. Asker ve subay dolu �� yolcu vagonundan ilkine bindiler. Askerlerin �oğu �niformasızdı. �zerlerinde k�yl� giysisi vardı. Halide Hanım ile Nesrin kendileri i�in ayrılmış olan karşılıklı iki boş sıraya oturdular.Tren istasyondan �ıkar �ıkmaz ağa�sız ve kirli sarı bozkır başladı. Halide Hanım, Ruşen Eşrefin eşinin de haftaya Eskişehir hastane-Ktitahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 139sine g�n�ll� hemşire olarak katılacağım s�ylerken, bir subay yaklaşıp selam verdi, "Rahatsız edebilir miyim?" diye sordu, Halide Hanım'a kendini tanıttı:"Y�zbaşı Faruk. İstiklal yolunu Nesrin Hanım'la birlikte y�r�m�şt�k. Selamlamadan ge�mek istemedim."Nesrin'e eğildi:

"Nasılsınız?""Teşekk�r ederim. Siz de mi Eskişehir'e gidiyorsunuz?""Hayır, ben daha ileriye, K�tahya'ya gidiyorum. 4. T�men'e tayin edildim."Halide Hanım, "Yarbay N�zım'ın t�menine �yleyse.." dedi, "..�ok talihlisiniz y�zbaşı. Oturmaz mısınız?"Faruk �ekinerek oturdu."Eşim ve ben N�zım Bey'i �ok severiz. Subaylarının ve askerlerinin N�zım Bey'e ne kadar bağlı olduklarını g�receksiniz. G�z�n�n i�ine bakarlar. Bu gen� komutanda insanları kendine bağlayan bir b�y� var. Meclisin a�ıldığı d�nemdeki bunalım g�nlerini birlikte yaşadık. Ne acı, ne �mitsiz g�nlerdi o g�nler. Belki g�leceksiniz ama o g�nleri d�ş�nd�k�e şimdi bana, �ok zenginmişiz gibi geliyor."Faruk'un eliyle dizindeki yamayı �rtmeye �alıştığını fark edince, "L�tfen �rtmeyin.." dedi, "..utanmayın da. O yama bizim i�in İngilizlerin dizbağı nişanından �ok daha değerli. Ordumuz heybetini yoksulluğundan alıyor."Geri ka�an telgraf direklerine ve akan bozkıra baktı:"Hepimize bu mağrur �slubu M. Kemal Paşa kazandırdı."ATİNA'daki İngiliz Ataşemiliteri Albay Nairne, Anadolu'ya ge�erek Yunan ordusunun son durumunu incelemiş, bir rapor hazırlamıştı. Raporunda Yunan ordusunu 'pek etkili bir savaş makinesi' olarak niteliyor, 'moral, disiplin ve eğitimin olağan�st� olduğunu' bildiriyordu. Sadece u�aklardan �ekilen fotoğraflar net olmuyordu, iyi okunamıyordu. General Harington raporu iyimser buldu.Bir de General Marden'den rapor istedi. General Marden hızla t�m Yunan ordusunu denetledi.Ziyaret ettikleri her birlikte İngiliz Milli Marşı ile karşılandı, İngiltere ve Lloyd George i�in sevgi g�sterileri yapıldı.122

140 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuGeneral Marden, İngiliz hayranı Yunan ordusunu iyi, subaylarını yetersiz bulmuştu. Harington da b�yle d�ş�n�yordu. Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson, Yunan ordusunun ancak bazı mevzii başarılar elde edebileceğini ileri s�rd�: "T�rk ordusunun arkasında, �ekilebileceği bin kilometrelik bir derinlik var. Yunan ordusu bu derinlikte kaybolur gider." 122a

Olumsuz değerlendirmeler, politikasını Yunan zaferine bağlamış olan Lloyd George'u �fkelendirdi. Bakanlar Kurulu toplantısında kendini tutamayıp bağırmaya başladı:"Yeter! Bizim generallerin Yunan ordusu hakkındaki kuşkuları ana artık g�l�n� gelmeye başladı. Bu defa �ok iyi hazırlandıklarını herkes biliyor. T�rkleri yenerlerse, bu bizim i�in paha bi�ilmez bir kazan� olacak. B�y�k ve g��l� bir Yunanistan, uzakdoğuya giden su yollarımızın Akdeniz'deki bek�iliğini yapabilir. 123 Bırakalım savaşsınlar."Savaş Bakanı gerilemedi:"Genelkurmay olaya askerlik �l��leriyle bakıyor ve Yunan ordusunun bir kazaya uğrayabileceği g�r�ş�nde ısrar ediyor."Dışişleri Bakam Lord Curzon da yeni bir Yunan yenilgisinin, İngiltere'nin yakındoğu, hatta doğu politikasını ��kertebileceğin-den kaygılanmaktaydı. Paris ile Ankara arasında g�r�şmeler yapıldığı hakkındaki s�ylenti kaygısını daha da artırmıştı. Anlaşma olursa T�rkler b�t�n g��leriyle batıya d�neceklerdi."Ben bu kritik aşamada izlenecek en doğru yolun, Atina ve Ankara'ya barış i�in arabuluculuk �nermek, b�ylece bu sonu belirsiz savaşı erteletmeye �alışmak olduğunu d�ş�n�yorum."124

Lord Curzon'un, sanki bu savaşı yaratan ve uzamasına yol a�an İngiltere değilmiş gibi konuşması Savaş Bakanını i�inden g�ld�rd�. İngiliz politikasındaki mantıksızlık, kaypaklık ve bencillik, iktidarda ve muhalefette T�rklere sempati duyanların, hi� olmazsa haksız dav-ramldığım d�ş�nenlerin sayısını artırıyordu. Ama politikanın dizgini ve kam�ısı Yunan bağımlısı Lloyd George'un elindeydi.

Uzun tartışmalardan sonra Lloyd George, arabuluculuk �nerisinin Paris'te yapılacak m�ttefikler arası toplantıda g�r�ş�lmesine razı oldu.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 141 TREN gece yarısı Eskişehir'e ulaştı. Y�zbaşı Faruk hanımların bavullarını indirdi. Kızılay Hastanesi Başhekimi Dr. Şemsettin Bey'in ve cephe kararg�hından bir subayın hanımları beklediğini g�r�nce, i�i rahat etti. Kimse beklemiyorsa kalacakları pansiyona kadar g�t�-recekti. Tren burada en az bir saat bekliyordu. Buna gerek kalmadığı i�in �abucak vedalaştılar. Halide Hanım faytona y�r�rken, Nesrin'e abla şefkatiyle, "İnşallah sağ salim d�ner ve yeniden karşılaşırsınız" dedi. Gen�leri birbirlerine yakıştırmıştı.Madam Tadia'nın pansiyonuna yerleştiler.İLERİ BİRLİKLERDEN M�rettep Kolordu kararg�hına, d�şmanda �ekilme belirtileri g�r�ld�ğ� bildirilmekteydi. Yunan ve T�rk keşif kolları arasında s�rekli k���k �atışmalar oluyordu.�nce g�t�rebilecekleri eşyaları arabalara y�kleyen Rumlar İzmit'e doğru g�� yoluna d�şt�ler. Sonra da Yunan askerleri, bazı k�pr�leri atmaya, bırakılan k�yleri yakmaya başladılar.�ekiliş kesinleşmişti.Gerekli emirler telgraf ve atlı habercilerle birliklere ulaştırıldı. İlk adımda Adapazarı'nı yakılmadan kurtarmak gerekiyordu. Baskın kolları gece yarısı harekete ge�ecek, 17. T�men de sabah Sapanca G�l�'n�n g�neyinden taarruza kalkacaktı.125

Başarılı olurlarsa, Yunan t�menini, İzmit �evresinde iki ucundan kıskaca alabilirlerdi.İNGİLİZ, Fransız ve İtalyan yetkililer Paris'te toplandılar. Lord Curzon �ncelikle, Ankara'ya karşı ortak hareket edilmesi gerektiği �zerinde durarak, m�ttefiklerden hi�birinin Ankara ile tek başına, a�ık ya da gizli g�r�şmelerde bulunmamasını istedi, F. Bouillon'un Ankara ziyareti dolayısıyla Fransız Başbakanı Briand'ı sıkıştırdı. Bri-and, 'M�sy� Bouillon'un Ankara'ya gazeteci olarak gittiğini' s�yleyerek �fkeli lordu atlattı.125a

Toplantıdan iki karar �ıktı: Barış i�in �nce Yunanistan'a arabuluculuk �nerilecek, Yunanistan kabul ederse aynı �neri Ankara'ya da yapılacaktı. General Harington da �anakkale ve İstanbul'da bulunan m�ttefik birliklerinin Başkomutanlığına getirildi.Barış i�in arabuluculuk �nerisi gece Atina'ya bildirilecekti.142 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuARABULUCULUK �nerisi Atina'ya ge�ilirken, iyi hazırlanmış �� baskın kolu da, sallarla gizlice Sakarya'yı ge�ti, sessizce ilerledi ve 04.00'te Adapazarı'na r�zg�r gibi girdi. Arkadan gelen birlikler de yetişti. Yunanlılar şehri yakmaya fırsat bulamadılar. Kısa bir �atışmadan sonra şehrin batısına �ekilip mevzilendiler.Adapazarlılar sevin�le sokaklara d�k�ld�ler.17. T�men de g�n atarken Sapanca G�l�'n�n g�neyinden taarruza ge�mişti. 07.30'da Sapanca'yı geri aldı, Yunan art�ılarıyla vuruşarak batıya doğru ilerlemeye başladı.BARIŞ �NERİSİ Yunan h�k�metini bocalatmıştı. İngilizleri g�cendirmek istemiyorlardı. Ama Yunanistan b�yle b�y�k bir ordunun y�k�n� uzun s�re taşıyamazdı. Bir an �nce taarruza ge�mek, her imk�nı kullanarak T�rk ordusunu ezmek, halkı yıldırmak ve Sevr Antlaşması'nı kabul ettirmek zorundaydılar. Bu ama�la K�rtleri ayaklandırmak ve Kemalistler! arkadan vurmaları i�in Bedirhan ailesinin reisi Emin Ali ve oğlu Celalettin'le de ilişki kurmuşlardı.125b

Notayı reddetmeden �nce, d�ş�ncelerini bir muhtıra ile patronları İngilizlere bildirmeyi yararlı buldular:"Yunan h�k�meti hayati Elen �ıkarlarına ve Elenizm'in tarihi ama�larına uygun bir politika izlemektedir... Elenizm'in, Ege Denizi'nin iki yakasına ve denizdeki adalara ihtiyacı vardır. Ancak o topraklara yerleştikten sonradır ki Elenizm kendine d�şen g�revi yerine getirebilir. Bu g�rev Asya tehlikesine karşı Avrupa'yı korumak g�revidir. Başka bir deyimle uygarlığın bek�iliği g�revidir. Ege Denizi'nin Avrupa ve Asya yakası, affedilmez T�rk y�netiminden

kurtulmadık�a, doğuda ger�ek ve �m�rl� bir barış yapılamaz. Bu toprakların kur-tarılmasından sonra yapılacak barış ise, İngiltere'nin b�lgedeki �ıkarlarına uygun olacaktır!" Muhtıra Yunanistan'ın İstanbul hakkındaki emelini a�ıklayan şu diplomatik c�mle ile bitiyordu: "Ayrıca Yunanistan, Boğazlardan ge�iş serbestliğinin samimi bek�isi olabilir ve bu g�revi y�klenmeye hazırdır." 126

K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 143 İZMİT kaynıyordu. Uzaktan top sesleri yansımakta, Rum g�� kolları ardarda gelip istasyona ve limana yığılmaktaydı. Şehirde �ok gergin bir hava vardı. Askerler �ok sinirli, Rumlar telaşlı, şaşkın ve �fkeliydi. Bir Rum, birlikte g�t�remeyeceği malları d�kk�nından �ıkarıp deli gibi sokağın ortasına yığdı, ateşe verdi.Saat�i Ali Efendi, ayak altında ezilmemek i�in geri d�nd�. Hris-to'nun at�lyesine uğramayı g�ze alamadı. O sokakta kargaşalık vardı. Eve d�nerken Hristoların kapısını �aldı ama a�an olmadı. Eve geldi. Karısının g�zleri ağlamaktan şişmişti."Ne oldu?""Hristolar burda. Seni bekliyorlar. Gidiyorlarmış."Ali Efendi odaya daldı. Hristo'nun sa�ları daha beyazlaşmış gibiydi."Selamunaleyk�m.""Kalimera."Oturdular. Hristo, "Şehir karışık." dedi, "..eve d�neceğini tahmin ettim. Sonra belki fırsat olmaz, ortalık daha da karışmadan veda etmek istedik. Şimdi de g�� sırası bize geldi Ali Efendi."Ali Efendi Hristo'nun dizini okşadı. G���n ne olduğunu iyi bilirdi. O da uzun yıllar �nce, g��e zorlanmış Rumelilerdendi. G��menliğin her t�rl� acısını tatmıştı."Ne zaman gidiyorsunuz?""Bu akşam.""Nereye gideceksiniz?""Kimi trenle İstanbul'a gidiyor. Biz gemiyle Bandırma'ya gideceğiz. Sonrasını bilmiyorum.""İşiniz zor. G�� eden acı yer, dert i�er."Hristo kuruyan dudaklarını sildi:"Eee, r�zg�r ektikti, şimdi fırtına bi�iyoruz."İkisinin de g�zleri doldu. Yirmi yıllık komşu ve dosttular. Dertlerini ve sevin�lerini paylaşarak birlikte yaşlanmış, Rumların ya da T�rklerin aşırılarına karşı, birbirlerine sığınagelmişlerdi. Hristo, "Sizin ordu d�nene kadar sakın dışarı �ıkma.." dedi, "..deli �ok."Sustular.Top sesleri devam ediyordu.144 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSAĞDAKİ TAKIM, Sapanca batısında duraklamış, ilerlemiyordu. Tabur komutanı �fkelenmişti. Sabredemedi, ateş hattına daldı, yata kalka ilerledi, takım komutanını buldu. Takım komutanı tabura yeni katılmış deneysiz bir yedek teğmendi. "Niye h�cum etmiyor-sun?" diye �ıkıştı. Teğmen kekeledi:"Askerin �oğunun s�ng�s� yok komutanım..." 126a

Komutan parladı:"S�ng�s� yoksa, dip�iği, k�reği, yumruğu, tekmesi, dişi, tırnağı yok mu? �ek silahını askerin �n�ne ge�.."Sesi yumuşadı, teğmeni belki de �l�me yolluyordu:"..Haydi oğlum, Mehmet seni takip eder.""Anladım komutanım."Az sonra savaş sisi, top uğultuları ve makineli t�fek takırtıları i�inde takım h�cuma kalktı.�ok ge�meden Yanıkk�y'e girecekti.İNGİLİZ DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI notaya bir an �nce ve kesin cevap verilmesi i�in

diretince, Yunan h�k�meti, Kral'ın da onayını alarak, bir karşı nota ile m�ttefiklerin arabuluculuğunu, dolayısıyla barışı reddetti:"Yunanistan, Elenizm'in y�zyıllık emellerini ve Sevr Antlaşma-sı'nın kendisine tanıdığı hakları savunurken, aynı zamanda Doğu Akdeniz havzasında ve Boğazlarda, uygar d�nyanın �ıkarlarını da savunduğu kanısındadır. Bu �ifte misyonun �nemini kavrayarak, maddi ve manevi g��lerini son haddine kadar toplamış ve Sevr Antlaşma-sı'nı Ankara'ya empoze edebilecek duruma gelmiştir. Bu g�rev anlayışı Yunanistan'ı, barış yapılıncaya kadar, kendisinden istenen b�t�n fedak�rlıklarda bulunmaya ve Sevr Antlaşması'nm uygulanmasın-dan ka�ınmaya �alışan T�rklere karşı, kendi yetenekleriyle yeni bir savaşı kabul ettirmeye itmiştir. Bu zorlayıcı nedenlerle, Yunan Kraliyet H�k�meti, hararetli arzusuna rağmen b�y�k m�ttefiklerinin tavsiyelerine uyamamaktadır. ��nk� askeri harek�tın, ordu şeflerime saptanmış s�renin �tesine ertelenmesi, askeri durumu Yunanistan aleyhine tehlikeye sokacak ve hasım [d�şman] tarafa, b�y�k devletlerin kesin emirlerine karşı yeniden direnme cesareti verecektir? 127

K�tahya - Eskişehir Savaşma Hazırlık 145Yunanlılar savaş istiyorlardı.KARŞIYAKA'daki k�şkte, �zerine harita paftalarının serili olduğu b�y�k ceviz masanın �evresinde savaş meclisi toplanmıştı. Kral'ın sağında Başbakan Gunaris, Savaş Bakanı Teotokis, Genelkurmay Başkanı General Dusmanis, yardımcısı General Stratigos, solunda General Papulas, Ordu Kurmay Başkanı Albay Pallis, Kurmay Başkan Yardımcısı Albay Sariyanis vardı.Papulas ordunun durumu hakkında bilgi sundu: Yunanistan'da 58.000 kişi, Anadolu'da da 12.000 Rum askere alınıp eğitilmişti. Anavatandan iki de yeni t�men gelmişti. Ordu mevcudu 200.000 kişiyi ge�mişti.127a Top, ağır ve hafif makineli t�fek ile u�ak bakımından T�rklerden �ok �st�n bir durumdaydılar. Bazı birlikler T�rklerde olmayan otomatik t�feklerle donatılmıştı. Yunanistan'dan lokomotif ve vagonlar getirtilmiş, 1.500 kamyon ve 250 ambulans alınmış, Bursa-Kestel arasına demiryolu d�şenmiş, Ege halkının elindeki develer ve at arabaları da toplanmıştı. İaşe ve sağlık teşkilatı m�kemmeldi. İki hastane gemisi, bir hastane treni vardı. Yedek cephane boldu. Fransa'dan yeteri kadar mermi satın alınmıştı. K�ğıt �zerinde silah satışını yasaklamış g�r�nen İngiltere'den, istedikleri her şeyi, el altından, aracılar kanalıyla satın alabiliyorlardı.128

Heyecandan dolgun y�z� kızarmış, pos bıyıkları dikilmiş olan Papulas, "Kral Hazretleri.." dedi, "..Yunan tarihinin en b�y�k ve g��l� ordusunu kuran h�k�mete, huzurunuzda teşekk�rlerimi sunuyorum. Ordumuz savaşa hazır, zaferden emindir."Taarruz planını Albay Pallis a�ıkladı. Planın ana amacı, T�rk ordusunu savaşı kabule zorlayarak imha etmekti.İn�n�'deki ve K�tahya doğusundaki mevziler �ok g��l�yd�. T�rk asıl kuvvetleri bu kesimde toplanmıştı. Bu nedenle cepheden taarruzdan sakınılması gerekiyordu. Bu g�r�şle hazırlanan plan ş�yle �zetlenebilirdi: T�rk ordusunun b�y�k kısmını cepheden yapılacak g�steriş taarruzlarıyla yerinde tutmak, yeterli kuvvetle ve T�rklerin kuvvet kaydırmasına vakit bırakmadan, Seyitgazi doğrultusunda taarruz ederek, g�ney kanadını kuşatıp orduyu yok etmek.128a

Bunun i�in g�neyde Afyon'a ilerlenerek Afyon d�ş�r�lecekti. Sonra da bu g��l� kol, T�rk g�ney (sol) kanadına taarruz etmek ve146 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu '

gerisine dolanarak kuşatmak amacıyla, Seyitgazi'ye ve sonra da Eskişehir'e y�nelecekti.Bu geniş kuşatma hareketi sonunda, ya T�rk ordusu yok olacak ya da teslim olup barış şartlarını kabul edecekti.

General Dusmanis, Papulas'ı k���mser, ordu kurmaylarına g�-venmezdi. Yunan ordusunun iki kez yenilmesine neden olmuşlardı. Plan sonu� vericiymiş gibi g�r�n�yordu ama yine g�venmedi. Kaba bir sesle, "Ayrıntılı hareket planını incelemek istiyorum." dedi, "..d�-ş�ncelerimi Kral Hazretlerine arz edeceğim. Planı, Kral Hazretleri onayladıktan sonra, birliklere tebliğ edersiniz."Albay Sariyanis sakin sakin, "Plan birliklere tebliğ edildi generalim" dedi.129

Dusmanis şaşırdı:"Kral Hazretleri onaylamadan mı?"Gunaris Kral'a eğildi, "�zel konuşalım efendim" diye fısıldadı. Kral donuk bir y�zle doğruldu, herkes ayağa kalktı. Kral Sariyanis'e �fkeyle baktı. İki nefret dolu g�zle karşılaştı.Yandaki odaya ge�tiler.Ger�eği a�ıklamanın zamanı gelmişti. Gunaris, "Efendimiz.." dedi, "..h�k�metiniz fiilen ordunun başına ge�menizi doğru bulmuyor."Kral'ın y�z kasları kabardı:"Neden?""Bu kıyasıya savaşın sizi yoracağından korkuyoruz. Ayrıca sizinle ordu arasında anlaşmazlık �ıkmasından da kaygı duyuyoruz. Orduda Venizelos taraftarı gizli ve geniş bir �rg�t var.""H�l� mı temizlenemedi bunlar?""Pek azı ayrılıp İstanbul'a gitmiş. Bir b�l�m�n� anavatana aldık. Kalanlar orduda ve �nemli yerlerdeler. �oğu da ordunun en başarılı komutan ve subayları. En parlakları da Albay Sariyanis. Orduda efsanevi bir �n� var. Bu savaşın planını o hazırlamış. Papulas yerinden almaya cesaret edemedi.130 Bunlarla ister istemez iyi ge�inmeye �alışıyor. Venizeloscular, Tanrı korusun, bir başarısızlık halinde, b�t�n sorumluluğu �zerinize yıkarlar. Bu da rejimin, dolayısıyla hepimizin sonu olur.."Yutkundu:K�tahya - Eskişehir Savasına Hazırlık 147"..Orduyu serbest bırakalım efendim."Kral'ın y�z� daha da donuklaştı. Daha 53 yaşındaydı ama sağlığı iyi gitmiyordu. M�cadele edebilecek kadar g��l� değildi artık. H�k�metin kararına boyun eğecek, zaferin şerefini Venizelosculara kaptırmamak i�in de ordunun peşinden ayrılmayacaktı.M�RETTEP KOLORDU ağır yaralıları ilk bakımlarını yapıp bulabildiği her taşıtla Eskişehir'e yolluyordu.Hastane kan ve yara kokmaktaydı.Koridor yeni gelen yaralıların yattığı sedyelerle dolmuştu. Gencecik bir er "anacığım" diye inliyordu. Halide Hanım, "Savaş denilen kanlı ziyafetin mutfağındayız.." dedi, "..nasıl? Dayanabilecek misin?"Nesrin i�i �ekilerek, "�alışacağım efendim" dedi.Ameliyattan yeni �ıkmış hastaların yattığı koğuşa girdiler.M�RETTEP KOLORDUNUN G�C�, 11. T�men'i durdurmaya yetmemiş, iki Yunan alayı, kuvvetli art�ıların koruması altında, pek az kayıp vererek İzmit'e �ekilmişti. İki savaş gemisi İzmit'e sokulan T�rk birliklerini s�rekli ateş altında tutarak yaklaşmalarını engelliyordu. Kolordu birlikleri şehri yarım daire i�ine almışlardı ama b�t�n �abalarına rağmen art�ıları ve ateş �emberini aşamıyorlardı.G�neydeki ���nc� Yunan Alayı ise �atışa �atışa Karam�rsel'e doğru �ekilmekteydi.�� kişilik bir atlı keşif kolu, hava kararınca, İzmit'in kuzeyindeki uzak�a tepelerden birine sokuldu. Atları ere bırakıp teğmenle onbaşı usulca tepeye tırmandılar. Teğmen d�rb�n�ne sarıldı. Projekt�rlerin keskin ışığı altında askerlerin telaşla gemiye bindikleri zor da olsa g�-r�lebiliyordu. Liman alanı asker, eşya ve kaynaşan sivillerle doluydu. A�ıkta iki gemi daha bekliyordu. Teğmen dişlerini gıcırdatarak, "Ka�ıyor katiller.." diye sızlandı, "..g�z g�re g�re. Ah be, bir tek topumuz olsaydı şurada!"

Onbaşı, "Emret, kuş gibi u�ar haber veririm.." dedi, "..topları yetiştirip analarını bellerler. U�ayım mı?"Teğmenin sesi �z�nt�den �atladı:148 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu "Hangi topları şaşkın? Koca kolorduda beş tane top var, onlar da bir g�nl�k yolda." 131

Onbaşı inledi:"Vah anam! Bu kadar kanadı kırık olduğumuzu valla bilmiyordum."Yumruğunu Yunanlılara doğru uzattı, kısık sesle bağırdı:"�len fırsat�ılar! Topumuz, t�feğimiz varken neredeydiniz? Ağalarınız kanadımızı kırdıktan sonra ortaya �ıkmak marifet mi? Ordu orduyken gelmeliydiniz ki ben sizi g�reyim. Ey 11. T�men! Seni unutmayacağız. Bir g�n elbet elimize d�şersin."Teğmen g�receğini g�rm�şt�, "Haydi, gidiyoruz!" dedi. D�rt nala geri d�nd�ler. Keşif kolunun raporu telgrafla Kolordu kararg�hına ulaştırıldı. Kararg�hta heyecana yol a�tı. 11. T�men İzmit'i de bırakmak �zereydi! Birliklere yeni emirler yollandı.28 HAZİRAN 1921 g�n�, �ğleye doğru, Eskişehir'deki cephe kararg�hında İsmet Paşa kurmay kuruluyla toplantı halindeydi.D�şmanın ağırlıklı olarak Uşak b�lgesinde toplandığı tahmin edilmekteydi. U�akların arızalanması ya da kısıtlı benzin y�z�nden sağlıklı ve s�rekli hava keşfi yapılamıyordu. Cephenin elinde sadece 300 litre u�ak benzini kalmıştı. Benzin kullanımını azaltmak i�in u�akların K�tahya'da toplanarak cepheye yaklaştırılması kararlaştırıldı. Komutanlığına usta pilot Y�zbaşı Fazıl getirildi.T�rk ordusunun savaş planı, taarruz edecek g�ce kavuşana kadar yine stratejik savunmada kalmaktı. Cephe, eldeki kuvvete g�re �ok uzundu ama ihtiyat ve takviyeler, cephe gerisindeki Eskişehir-K�tahya-Afyon demiryoluyla gereken kesime kaydırılabilirdi. Yunan ordusunun yaklaşma ve taarruz olasılıkları uzun uzun irdelenmiş, bu olasılıklar ve arazinin �zellikleri dikkate alınarak, yer yer iyi tahkim edilmiş savunma mevzileri hazırlanmıştı. Her mevzi �� hattan İ oluşuyordu: Birinci hat g�venlik hattı, ikinci hat asıl savunma hattı, ���nc� hat ihtiyat hattıydı. Bazı yerlerde tel �rg� engelleri ve mayınlı alanlar vardı.Ne var ki �ok g��lendiği �ğrenilen Yunan ordusuna karşı, Batı Cephesi'nde sadece 160 top ve 55.000 savaş�ı (silahlı) asker bulunu-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 149yordu. Geri kalanlar yardımcı sınıfların ve geri hizmet birimlerinin askerleriydi.Binbaşı Kemal "En azından 20.000 savaş�ıya ve daha �ok topa ihtiyacımız vardı" dedi. Sesi karamsardı. Savaş �ncesinde bu karamsarlığı tehlikeli bulan İsmet Paşa azarladı:"Memleketin imk�nı bu kadar. Sabırlı ve iyimser olmak zorundayız. Bizim bir tek ger�ek m�ttefikimiz var: Zaman! Zaman kazanmaya bakacağız. Zamanla askerce ve silah�a g��leniriz, zamanla halkın desteği daha da artar. O zaman gelince de vatanımızı d�şmandan temizleriz. Şimdi bize d�şen, �mitsizliğe kapılmadan, var olanla yetinmek, dağlarımıza, ovalarımıza tırnaklarımızı ge�irip o g�zel zaman gelene kadar direnmektir."Bir subay sessizce i�eri girip Yarbay Naci Tınaz'ın �n�ne bir not bıraktı. Yarbayın g�zleri parladı:"Paşam! Sabah İzmit'i geri almışız."İsmet Paşa neşeyle, "Haydi kahve i�elim" dedi.Y�zbaşı Cevdet Kerim İncedayı boynunu b�kt�:"Affedersiniz paşam, kahvemiz bitti. �ay da daha gelmedi."İsmet Paşa g�ld�:"Bu g�zel haberin şerefine bir şey i�meden olmaz. Haydi, birer sigara i�elim."İlk sigarayı kendi yaktı.G�N ATARKEN, İzmit'e �nce bir s�vari birliği girdi. Onu kuzeydeki tepelerden inen milli m�frezeler ve doğudan gelen bir piyade birliği izledi.

Halk sevinci ve acıyı birarada yaşadı.Askerlerin ve sivil Rumların gemilere bindirilmesi b�t�n gece s�rm�ş, son gemi de sabaha karşı İzmit'ten ayrılmıştı. Gitmeden �nce, İngilizlerin engel olması �zerine ancak 200 ev ve d�kk�nı yakmakla kalmışlar ama 300 kadar İzmitliyi �ld�rmeden de rahat edememişlerdi.132

Evde duramayan Ali Efendi sokağa fırladı, ana yola �ıktı. Ardar-da birlikler geliyordu. Askerleri seyretmeye doyamadı. Yorgun, sefil ve b�y�kt�ler. Kadınlar askerlerin �zerine kolonya serpiyor, mendil-150 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuler atıyorlardı. Atlarının kuyrukları ve kızlarının baş�rt�leri u�uşan Kara Fatma �etesini g�r�nce artık g�zyaşlarını tutmayı beceremedi. Kaldırıma ��k�p sarsıla sars�a ağlamaya başladı.İNEBOLU mermi ve fişek sandıklarını, silah ve gere�leri, yakın uzak b�t�n �evreden sağlanan kağnılarla, at arabalarıyla, ağır y�kleri de demir dingilli �k�z ve manda arabalarıyla ardarda Ankara'ya yolluyordu. Bu sabah da elli arabadan oluşan bir kolu yolcu ettikten sonra Zafer Kemal ve menzil subayları kayık�ılar kahvesinin yolunu tuttular. Toplantı vardı. Geniş kahve az sonra tıklım tıklım doldu. Y�neticiler, subaylar, �ğretmenler, İnebolu'nun ileri gelenleri, K�hya İlyas Kaptan ve kayık�ılar yerlerini aldılar.Kahvenin baş duvarında M. Kemal Paşa'nın bir b�y�k resmi asılıydı.Yarbay Nidai ayağa kalktı, katılanları selamladıktan sonra kayık�ılara seslenerek, "Yaz-kış demeden ordu malını karaya taşıdınız.." dedi, "..bug�ne kadar bu hizmetinize karşılık bir kuruş bile almadınız. Ama bombardıman sırasında kayıklarınız tahrip oldu. Pek azı kurtuldu. Bunu �ğrenen Ankara son taşıma hizmetinizin bedeli olarak biraz para yolladı.."Bir subaya baktı. Subay i�i k�ğıt ve madeni para dolu k���k bir torbayı Nidai'ye uzattı."..Bug�ne kadarki hizmetleriniz i�in y�rekten teşekk�r ederek, 1.680 lirayı k�hyanız İlyas Kaptan'a teslim ediyorum."Torbayı Kaptan'ın �n�ndeki masaya bıraktı. Kayık�ılar bozuldular. İlyas Kaptan hayal kırıklığı i�inde ayağa kalktı. Nidai telaşla, "Yaranızı sarmaya yetmeyeceğini biliyorum" diye durumu idare etmeye �alışınca, İlyas Kaptan, "Dur beyim.." diye terslendi, "..yanlış anladın. Bizim itirazımız miktarına değil, parayadır. Para istemeyiz. Yeni kayıklar yapılıyor. Evellallah hizmeti aksatmayız. M. Kemal Paşa'nın ellerinden �periz. Bizi sevindirmek istiyorsa, şu al�ak d�şmanı tepelesin."Eliyle torbayı Nidai'ye doğru itti.133

K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 151 İZMİT'in batısına ge�en bazı birlikler, g�neyde Gebze'ye, kuzeyde Karadeniz kıyısında Şile'ye kadar ilerlediler. İngiliz birlikleri ile y�z y�ze geldiler. İngilizler alarma ge�ti. T�rkler sakindi. Aldıkları emir gereği, telaş etmeden yayılıp yerleştiler.Bir İngiliz subayı Gebze karşısındaki T�rk birliğinin komutanından hemen m�lakat istedi. Aradaki şeritte buluştular. General Ha-rington 'T�rklerin tarafsız b�lgeye ilerleyip ilerlemeyeceklerini' �ğrenmek istiyordu.133a Bu kesimde m�ttefiklerin saptadıkları tarafsız b�lge sınırı Gebze'den başlamaktaydı.T�rk subayları oyunbaz İngilizlere g�lerek baktılar: Tarafsız b�lge mi? Bu b�lge tarafsız olsa Yunan donanması İstanbul'da �slene-mez, ihtiya�larını İstanbul'dan sağlayamaz, İstanbul'da Yunan askeri bulunamaz, Yunan savaş gemileri İstanbul'dan Karadeniz'e a�ılıp T�rk şehir ve kasabalarını bombardıman edemezdi!Harington'un sorusuna K�zım �zalp'tan şu cevap geldi: "Ankara'dan alacağımız emre g�re hareket edeceğiz."KUVVETLERİNİN T�rk birlikleriyle karşı karşıya gelmesi, General Harington'u �ok tedirgin etmişti. Albay K�zım �zalp'in lastikli cevabı iyice huylandırdı.Ama bir gelişme, generalin �mide d�şmesine yol a�acaktı.Emekli Binbaşı Henry'yi bilgi toplaması i�in bir s�re �nce Anadolu'ya g�ndermişti. Henry

madencilikle ilgileniyor g�r�necekti. İnebolu'ya inmiş, dinlenmek i�in İnebolu yakınındaki Ecevit'te bulunan Refet Paşa ile tanışmış, uzunca bir g�r�şme yapmışlardı. Bu g�r�şme Binbaşı Henry'de, M. Kemal'in General Harington'la g�r�şmeye istekli olduğu izlenimini uyandırmıştı.Henry, bu kritik g�nde İstanbul'a d�nd� ve edindiği izlenimi General Harington'a bildirdi.Harington, Henry'nin getirdiği olağan�st� habere d�rt elle sarıldı. M. Kemal'le buluşabilirse, hava yumuşayabilir, T�rkler İstanbul'a y�r�mez, şehirde �atışma �ıkmaz, belki de bir anlaşma i�in ilk adımlar atılabilirdi.İzin ve talimat verilmeM i�in durumu acele Londra'ya bildirdi. Konu kabinede tartışıldı ve şartlı izin �ıktı: Harington, buluşmayı is-152 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuteyen M. Kemal'i sadece dinlemekle yetinecek, g�r�ş bildirmeyecek-ti. Y�ksek Komiserlik M�steşarı Rattigan, İngiltere'nin bu asi generali ciddiye almasına karşıydı. H�k�metin uygun g�rmesi �zerine, hi� olmazsa M. Kemal'in Harington'un bulunacağı savaş gemisine, a�ık�ası generalin ayağına gelmesi gerektiğinde ısrar etti.Harington h�k�metin talimatını ve Rattigan'ın tavsiyesini dikkate alarak nazik bir mektup yazıp M. Kemal'e, İnebolu a�ıklarına gelecek Ajax zırhlısında kendisini dinlemeye hazır olduğunu bildirdi.134

Mektubu yollamasını yeni Hariciye Nazırı A. İzzet Paşa'dan rica ettiler. Paşa duraksadı. ��nk� Ankara'dan bir daha g�rev almayacağı s�z�n� vererek ayrılmış ama s�z�n� tutmayarak, Hariciye Nazırlığını kabul etmişti. M. Kemal'in g�stereceği tepkiyi kestirebiliyordu. Bunun i�in Ankara'nın İstanbul'daki resmi olmayan temsilcisi, Kızılay İkinci Başkanı Hamit Hasancan'ı tavsiye etti.Kızılay y�neticilerinin b�y�k �oğunluğunun Milli M�cadele'yi desteklediği herkes�e bilinmekteydi. Osmanlı h�k�meti, kızılaycılı-ğın bir d�zey ve nitelik işi olduğunu bildiğinden, bu kuruma ve y�neticilerine dokunmamak akıllılığını g�stermekteydi.Rattigan Hamit Bey'le g�r�ş�rken, Ankara'yı aşırı isteklerde bulunmak ve İngiltere'nin hayati �ıkarlarını kabul etmemekle su�ladı, g�zdağı vermeyi de ihmal etmedi:"Kemalistler İngiltere halkının savaştan usandığını sanmakla hata ediyorlar. B�yle giderse bir g�n karşılarında, kendilerini ezmek azmiyle birleşmiş B�y�k Britanya'yı bulacaklar." 135

Hamit Bey, 'zaten karşımızda, işgalci olarak başkentimizde, her entrikanın ve k�t�l�ğ�n de arkasındasınız' diyecekti, kendini tuttu. Yeni başlamış bir s�reci olumsuz etkilemekten �ekindi. Gizli telgraf merkezi aracılığıyla mektubun metnini o gece M. Kemal Paşa'ya iletti.MİHALI��IK ile Porsuk ırmağı arasındaki k���k �ınarlı k�y�n�n k�y odasında muhtar, yaşlı başlı k�yl�ler, esirlikten �� g�n �nce d�nm�ş olan Gazi �avuş'u dinliyorlardı. İki g�n hi� uyanmadan �l� gibi uyumuş, ilk bu akşam insan i�ine �ıkmıştı. Yaşadığı �etinlikler derin y�z �izgilerinden okunmaktaydı.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 153Balkan Savaşı'nda, �anakkale ve Irak'ta d�v�şm�ş, Musul'a doğru geri �ekilirken esir d�ş�nce, Hindistan'daki esir kampına g�t�r�lm�şt�. O m�thiş g�nleri sakin sakin anlatıyordu:"Bazı subaylarımızın dediğine g�re, İngilizler, kıpırdanan Hint M�sl�manları yenildiğimizi iyice anlasınlar da uslu dursunlar diye bizi oraya g�t�rm�şler. Esir olmak da savaşın cilvesidir diye birbirimizi teselli etmekteydik. Ama bir İngiliz astsubayı bir subayımızı tokatlayınca kahrolduk. İngiliz gemilerinin g�le oynaya �anakkale'den ge�tiklerini, Fransızların �ukurova'ya girdiklerini, Ermenilerin Kars'ı aldıklarını, Yunanlıların İzmir'e �ıktıklarını duyunca, �z�nt�den ağ-laştık. M. Kemal Paşa Anadolu'nun başına ge�ip de yedi d�vele mey-dan okuyunca da sevin�ten ağlaştık. Oradan Mısır'daki kampa getirdiler. �� arkadaş ka�tık. Bilmediğimiz yollara d�şt�k. ��lde kaybolduk. Yakalandık. Hapis yattık. Altı ay �nce pis bir y�k gemisiyle İstanbul'a getirip bıraktılar.Bir daha vurulduk. ��nk� İstanbul h�k�metinin esirlikten d�nenlerle ilgilendiği yok.

�oğumuz hasta, yaralı, sakat, bakıma muhta�. Devlet y�z�m�ze bakmıyor. Sanki İngilizler dost, bizler d�şmanız. Allah Allah! Biz hangi devlet i�in savaşmıştık? O kadar sayagel-diğimiz Padişahımızın devleti, b�yle bize yabancı bir devlet olmuş. Rumlarla Ermeniler, sakat, yalnız gazileri tenhada sıkıştırıp d�v�yor-lar.135a Neyse ki ben dilenmeden ve d�v�lmeden bir iş buldum. Kuruş kuruş yol parası biriktirdim. Param tamam olunca yola �ıktım. Sonunda Allahıma bin ş�k�r, k�y�me d�nd�m, evime kavuştum."Bakışlarını dolaştırdı, "Bir şey sormak istiyorum.." dedi, "..askerlik �ağına gelmiş �ocukların �oğu k�yde. �ğrendim ki �ocukları elbirliği ile saklayıp askere g�ndermemişiniz. Benim oğlumu da k�yde tutmuşunuz."Uzun bir sessizlikten sonra muhtar, "Evet, doğrudur" diye mırıldandı."Niye b�yle ettiniz ki?"Yaşlı muhtar dikildi:"Bak Gazi �avuş, yaşıtlarından k�ye bir sen geri d�nd�n, �tekilerden hi� haber yoktur. Ocaklarınız s�nmesin diye oğullarınızı koruduk. Yanlış mı ettik?"154 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu Gazi �avuş ayağa kalktı:"Yanlış etmişiniz Muhtar Ağa. İşgal ne, d�şman nedir bilseydiniz b�yle yapmazdınız herhalde. Savaş daha bitmedi. Biz t�keninceye kadar d�v�şt�kt�. Sıra oğullarımızdaydı. �ocukları analarının etekleri altında saklamaya devam ederseniz, bu sefer b�t�n milletin ocağı s�necek, her g�n ağlayacağız. Ben yarın oğlum Ali'yi askere g�t�receğim. Haydi Allah rahatlık versin."Sekerek odadan �ıkıyordu, Muhtar Emmi, "Acele etme." diye seslendi, "..yarın bir daha konuşalım."GECE M. KEMAL PAŞA, Fevzi Paşa, Yusuf Kemal Tengirşenk, İstanbul'dan Ankara'ya ge�en ve Dışişleri M�steşarlığına atanan Suat Davaz ve Hikmet Bayur, istasyondaki binada toplanmışlardı. Haring-ton'un mektubunu inceliyorlardı. Değerlendirme uzun s�rmedi. Kısa ve nazik bir cevap hazırlandı. �� nokta vurgulanıyordu: G�r�şme isteğinin M. Kemal'den geldiği doğru değildi; tam istiklal ilkesinin kabul edilmesi şartıyla g�r�şme m�mk�n olabilirdi; g�r�şme gemide değil, karada, İnebolu'da yapılabilirdi.136

Fevzi Paşa tok sesiyle, "Yani kendi toprağımızda" dedi.Bu hava ve �slup Suat Davaz i�in �ok yeni şeylerdi. Osmanlı Hariciyesi ka� zamandır y�ksek sesle ve kesin konuşmayı unutmuştu. Cevap metni, Hamit Hasancan eliyle İngilizlere ulaştırılmak �zere gece yarısı İstanbul'a tellendi.HAMİT HASANCAN, cevap metnini, sabahleyin Hariciye Nazırı A. İzzet Paşa'nın s�sl� odasında Rattigan'a verdi. Meraklı Ratti-gan hemen cevaba g�z attı. Okuduk�a y�z�n�n rengi değişiyordu. Birden patladı:"M. Kemal, General Harington'la g�r�şmek i�in İngiltere'nin tam istiklal ilkesini kabul etmesini �n şart olarak ileri s�rm�ş. Tam istiklal ne demek?"Hamit Bey g�l�msedi:"Siz tam istiklalden ne anlıyorsanız işte o demek."Rattigan başını A. İzzet Paşa'ya �evirerek, "Kemalistler akıllarını ka�ırmış g�r�n�yorlar.." dedi, "..b�yle bir şart asla kabul edilemez!"137

Kalktı, pencereye gitti.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 155

A. İzzet Paşa şaşırmıştı, Ha-mit Bey'e eğildi, "Bu �ocuk�a bir �ılgınlık.." diye fısıldadı, "..İngiltere gibi bir b�y�k devlete �n şart ileri s�r�l�r m�? İngiltere gibi b�y�k bir devlet �n şart kabul eder mi?" 138

Hamit Hasancan, Ordu Komutanlığı, Harbiye Nazırlığı, Sadrazamlık yapmış olan bir zaman-ların bu �nl� ve saygın askeri A. İzzet Paşa'ya h�z�nle baktı. Milli M�cadele'nin anlamını hi� kavramamış, kapit�lasyonları ve işgali yazgı diye kabullenmiş, emperyalizmin yenileceğini aklının ucundan bile ge�irmeyen, Sevr Antlaş-ması'nı alınyazısı gibi g�ren, ��r�m�ş d�zenin �r�n�, tipik bir Osmanlıydı.Sesini d�ş�rmeye gerek g�rmeden, "Paşam.." dedi, "..hi�bir devlet şerefimizden ve �midimizden daha b�y�k değildir."Rattigan, pencereden, Temmuz g�neşi altında g�m�ş gibi parlayan İstanbul'a bakıyor ve ş�yle d�ş�n�yordu: "Lord Curzon haklı. İstanbul'u T�rklerden almak, Avrupa'nın beş y�z yıldır beklediği bir fırsattı. Ne acı ki bu fırsatı ka�ırmış g�r�n�yoruz. Tarafsızlığı a�ık�a terk etmeli ve k�stah Ankara'ya karşı b�t�n g�c�m�zle Yunanistan'ı desteklemeliyiz.139 M�sl�man T�rklerin Avrupa toprağında ne işi var?"İngiliz Dışişleri Bakanlığı M. Kemal'in Harington'a yolladığı mesaja cevap vermeye gerek olmadığına karar verecek, Malta'daki s�rg�n T�rkler gibi Anadolu'daki esir İngilizler de yaklaşan savaşın sonunu bekleyeceklerdi.13951

Ahmet izzet Pa ş a 156 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Harbiye de ingiliz i ş gali alt ı nda MİLLETVEKİLLERİ soluk almak i�in Millet Bah�esi'nde oturuyorlardı. Hava �ok sıcaktı.

Aralarında Malta'dan ayrıldıktan sonra oyalanmadan Ankara'ya gelmiş olan Ziya G�kalp de vardı.Konu Avrupa'ydı.G�kalp s�ze karışmadan dinliyor, Ankara ortamındaki d�ş�nceleri dinlemeye �nem veriyordu. Yunus Nadi Bey d�ş�ncesini sorunca susamadı, ellerini her zamanki gibi g�beğinin �zerinde birleştirerek, "Avrupa konusu �nemli.." dedi, "bu konuda bir-iki şey s�ylemek istiyorum.B�y�k savaşın bitmesinden beri ne kadar �ok olay yaşadık. Memleketimiz bug�ne kadar hi� bu kadar uyandırıcı olaylar karşısında kalmamıştı. B�y�k musibetlerin uyandırıcı bir etkisi vardır. En b�y�k musibet, emperyalistlerin niyetini b�t�n �ıplaklığı ile a�ıklayan Sevr Antlaşması'dır. Bu antlaşmayla T�rkiye'yi par�alamak, k���len T�rkiye'yi bile s�rekli denetimleri altında tutmak istiyorlar. Ankara bu feci antlaşmayı reddetti, İstanbul ise kabul etti. Emperyalizmin niyetini ve Sevr'i kabul eden teslimiyet�i zihniyeti asla unutmamalıyız. Bunlar T�rkiye i�in iki b�y�k tehlikedir.Avrupalı siyaset�ilerin bencil ve acımasız oldukları doğru. Her soruna kendi �ıkarları a�ısından ve kendi �l��leriyle bakıyorlar. Ger-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 157

Ziya G � kalp �eği araştırmak zahmetine de girmiyorlar. Ama Avrupa uygarlığını bu siyaset�iler değil, Avrupa'nın sanatı, bilimi, d�ş�nce hayatı ve tekniği temsil eder. Avrupa siyaset�ileriyle Avrupa uygarlığını birbirine karıştırmamalıyız. Papaza kızıp oru� bozulmaz. T�rklerin y�z� Orta Asya'dan beri batıya d�n�kt�r.."Y. Kadri edebiyat yapmadan duramadı:"Hep g�neşi kovalamışız.""Evet, g�neşi kovalayarak, yurt, devlet, hanedan, din, alfabe de-ğiştire değiştire, Orta Asya'dan K���k Asya'ya, Anadolu'ya gelmişiz, ancak burada s�k�n bulabilmişiz. Biz Batı T�rkleriyiz. M�ttefiklerin oburluğu, niyetleri, Sevr Antlaşması, Yunanlıların vahşeti, bazı arkadaşlarımızın duygusal doğuculuğu, dar g�r�şl� din �evrelerinin tutumu, tarihin bu iki bin yıllık akışını tersine �evirmeye yetmez. �evirmeye �alışanlar başlarını tarihe �arparlar. Bu ger�eği de asla unutmamalıyız. ���nc� b�y�k tehlike de bunu unutmaktır."ZİYA G�KALP'in iki ay kadar �nce aralarında bulunduğu Malta s�rg�nleri sıkıntılarını okuyarak, yazarak, konuşarak, dil �ğrenmeye �alışarak unutmaya �alışıyorlardı. Serbest bırakılmaları son dakika durdurulan 27'ler Vardela adlı kışlaya alınmışlardı. Burası tel �r-g�lerin dışındaydı, Polvarista adlı zindandan daha rahattı.T�m s�rg�nlere haftada iki g�n d�rt saat de şehre inme izni verildi.Valetta tam bir liman şehriydi. Daha ilk g�n, Malta'dan ka�mayı hayal edenlerin ka�ma heveslerini iyice canlandırdı. �eşitli gruplar İngilizlere ve s�rg�nler arasında bulunması olası boşboğazlara belli etmeden planlar yapmaya koyuldular.158 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

En kararlılar İttihat�ıların İaşe Nazırı Kara Kemal ile Ermeni kıyımına karıştıkları iddiasıyla buraya getirilmiş olan valiler grubuydu. İngilizler bunları yargılamadan bırakmayacaklarını a�ıklamışlardı.Ka�ış i�in �ok becerikli, işbilir ve ağzı sıkı birinin dış hazırlığı �zerine alması gerekiyordu. Bu kişiyi Kara Kemal Bey buldu: Emekli S�vari Yarbayı, İttihat�ı Basri Bey.Sans�rden ka�ırılan bir mektup ve hesabına yeterli para g�nderilen Basri Bey vakit kaybetmeden İtalya'ya ge�ecekti.139b

ALBAY K�ZIM, 17. T�men Komutanı Albay Nurettin �zsu ile İzmit B�lgesi Komutanlığına atanmış olan Yarbay Emin Yazgan'ı, M�rettep Kolordu kararg�hına �ağırmıştı. Durumu değerlendirdiler. Yunan taarruzu yakın g�r�n�yor, cephe gerisini gecikmeden g�ven altına almak gerekiyordu:"Emin Bey, Gebze-Şile arasındaki o s�zde tarafsız b�lgenin sınırını b�t�n�yle denetim altına alın, bu kesimdeki Rum ve Ermeni �etelerinin İstanbul ile bağlantılarını kesin. Sapanca G�l�'n�n kuzeyini bu �etelerden siz temizleyeceksiniz. Bunun i�in emrinizdeki k���k milli m�frezeleri kullanın. �etenin dilinden �ete anlar."G�l�şt�ler.Nurettin Bey'e de, "Siz de Gemlik'e doğru �ekilen Yunan alayını takip etmeyi hızlandırın.." diye emretti, "..K�rfez k�ylerinin bir kısmını olsun yakılmadan kurtarmaya �alışalım. Sapanca'nın g�neyindeki b�lgeyi de siz temizleyeceksiniz. Geride bir tek �apulcu, eşkıya, haydut kalmayacak. Halk nihayet bir oh desin. �ok �ekti zavallılar. Teslim olan haydutları sağ isterim."Albay Nurettin, "�eteler tamam.." dedi, "..ama bu namussuz alay ge�tiği yeri yakarak �ekiliyor. Engellemek i�in �ırpmıyorsak da pek başa �ıktığımız s�ylenemez. Savaşın da bir ahlakı vardır. Bunlarda savaş ahlakının zerresi yok."Hın� dolu bir sessizlik sindi odaya.Kurmay Başkanı Hayrullah Fişek, "Karam�rsel'de, İstanbul'dan ka�ırılmış iki yeni topumuz vardı.." diye sessizliği bozdu, "..Yunanlılar işgal edince orada kalmıştı.140 Eğer ellerine ge�tiyse �ok yanarım."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 15911. T�MEN'in Gemlik'e �ekilen alayı, Karam�rsel'i de b�t�n�yle yakmıştı.141 H�l� t�t�yordu.İnebolu gibi Karam�rsel de Anadolu'nun bir kapısıydı. İstanbul'dan buraya da ka�ak silah ve cephane getirilir, gelen silah ve cephaneyi halk, kadın erkek, �oluk �ocuk ellerinde, sırtlarında taşıyarak arabalara y�klerlerdi.M�freze dumanlar i�inden ge�erek ortada bir yerde durdu. �rpertici bir sessizlik vardı. Yalnız i�in i�in devam eden yangının �ıtırtıları duyuluyordu. Sağda solda vurulmuş, yanmış hayvan leşleri yatmaktaydı. M�freze komutanı �steğmen, "Kimse yok mu?" diye bağırdı. Bir yıkıntının i�inden �ok yaşlı, kamburca bir kadın �ıktı. Baktı. Y�z�nde g�l�msemeye benzer bir g�lge belirdi. Acıdan kısılmış bir sesle, "Sahile gidin oğul" dedi.Atları sahile s�rd�ler. Birden bir kadının attığı sevin� �ığlığı işitildi:"Kemal'in askerleriiiii!"Ağa�ların arkasından, �ukurlardan, �atısı yanmış kayıkhaneden, tepeciklerin ardından y�zleri isten ve korkudan kararmış, g�zleri sevin�ten b�y�m�ş yaşlı kadınlar bağrışarak �ıktılar. Bir anda atların arasına karışıp �steğmenin ve askerlerin �zengilerine sarılıp ağlaşa-rak ayaklarını �pt�ler:"Elhamd�lillah!"�steğmenin i�i par�alandı:"Başka kimse yok mu? Bu kadar mı kaldınız anacığım?"Kadın ağlayarak g�ld�, "Yok oğulcan.." dedi, "..d�şmanın geleceğini duyunca ka�ıştık. Biz koşamadıktı, buraya saklandık. �tekiler dağa gittiler. Geldiğinizi anlayınca aşağı inerler. İki top gizlemiştik. Onları da getirirler.."

Canıyla baktı:"..Oh yavrum, domuzlar daha uzaklaşmamıştır. Yetişip �evirin topları �stlerine, verin mermiyi, verin mermiyi..""Toplar nerde?"Yaşlı kadın, "Dur, bekle" dedi, kayıkhaneye y�r�d�, az sonra 12-13 yaşında, pembe y�zl� g�zel bir kızla d�nd�:"Torunumdur, sahildeydi, bu da ka�amadı. Kayıkhanenin mahzenine sakladık, kapağının �st�ne ağları yığdık, domuzlar bulamadı-160 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzular. Ş�k�r kızlarımızı saklamaya gerek kalmadı artık. Bu seni bizimkilerin olduğu yere g�t�r�r. Topların yerini g�sterirler. Haydi kızım!"Kız �steğmene el etti:"Beni takip et ağabey."Birka� adım y�r�d�. Sonra dayanamadı, heyecanla koşmaya başladı. Yangın yerinden �ıkıp yolu ge�tiler, dağa vurdular. K���k kız �steğmenin atının yanında, atın tayı gibi koşuyordu.Kestirmeden dağa tırmandılar.

İ psiz Recep � etesi YARBAY EMİN BEY İzmit'e d�nm�şt�. Emrindeki milli m�freze reislerini �ağırttı. Reisler geldiler. Aralarında Fatma Seher Hanım da vardı. G�revlerini anlattı. Eski eşkıya İpsiz Recep, "Askerce mi d�v�şeceğiz?" diye sordu."Evet. Teslim olana dokunmayacaksınız. Cezasını devlet verir."Kandıralı Molla Halit itiraz etti:"Onlar �yle mi yaptı? Ne asker dinlediler, ne sivil, ne ihtiyar, ne kız, ne kadın, ne �ocuk.."K�tahya - Eskişehir Savaşma Hazırlık 161

m Fatma Seher Han ı m G�zlerinden kin akıyordu. Emin Bey "Bana bakın.." dedi, "..biz cellat değiliz, askeriz.""Kumandanım bunların hepsi eli kanlı haydut!"Emin Bey ayağa kalktı. Reisler de kalkıp askerce durdular."�fkenizi gemleyin. Emrimin dışına kim �ıkarsa, canını yakarım. Kurmay Başkanına uğrayıp g�rev b�lgelerinizi �ğrenin. Haydi!"Bir ağızdan "Baş�st�ne!" dediler, selam �akıp �ıktılar.KARŞILARINDA birden s�varileri g�ren dağa ka�mış kadın-er-kek Karam�rselliler �ığlık �ığlığa atılıp s�varileri ve atlarını sevgiye boğdular. Topları dik bir yamacın en �st�ne, ağa�lar arasına saklamışlardı. Hep birlikte oraya �ıkıldı. �zerlerini yapraklı dallar ve otlarla �rterek, topları ormana katmışlardı.�steğmen şaşkınlık i�inde, "Bu koca topları buraya nasıl �ıkardınız?" diye sordu. Bilge g�r�n�şl� bir ihtiyar, g�l�mseyerek, "Değişik bir milletiz.." dedi, "..işler d�zg�nse ertesi g�n� bile d�ş�nmeyiz, birbirimizi yeriz. İşler karıştık�a ağır ağır uyanmaya başlarız. İyice karışınca da, kenetlenip olmayacak işleri başarırız. Bunları da buraya b�yle �ıkardık. �ıkarmadık u�urduk."M�frezenin �avuşu becerikliydi. Toplan aşağıya indirmek i�in askerleri ve k�y�n erkeklerini işe koştu. Kadınlar, kızlar, �ocuklar bir k�şede toplanıp seyre durdular. İhtiyarla �steğmen de bağdaş kurup oturdu. İhtiyar bir sigara sarıp uzattı:"Buyur.""Sağ ol.""Daha işin başında, baltayı, kazmayı, tırpanı kapıp Kemal Pa-şa'nın bayrağı altına koşmak varmış. Ve lakin işgal nedir bilmediği-162 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumiz i�in ge� ayıldık oğul. Kafamızı karıştıranlar da oldu. Tepenin ardını g�remedik. �ok acı g�nler yaşadık. Neyse, hepsi bitti gitti.""Karam�sel'de sağlam bir tek ev bile kalmamış. Ne yapacaksınız?""Hava sıcak, a�ıkta yatarız. Biz o evleri parayla pulla değil, sabırla yapmıştık. Yine yaparız. Bizde sabır �ok. Yeter ki kendi bayrağımızın altında olalım. Bunun değerini bilmeyen, d�nyada hi�bir şey bilmiyor demektir."Kadınlar alkışlayıp bağırışınca baktılar. Erkekler, ilk topu kımıldatmış, y�r�t�yorlardı.İhtiyar, "Şunlar gibi y�zlerce topun g�rlediğini de bir g�rebil-sek.." diye g�ğ�s ge�irdi, g�zlerini �steğmene �evirdi, "..Ne dersin, g�r�r m�y�z? Ne zaman g�r�r�z?"�steğmen 17. T�men'dendi. T�meninin durumunu biliyordu. �n�ne baktı.KIYICILIĞI ile �nl� �eteci Hrisantos ve adamları, Şile'nin hemen doğusunda, Kabakoz yakınındaki sık ağa�lıkta mola vermişlerdi. K�t� haberler almışlardı bug�n. Bir �ete Kandıra

yakınında, bir başka �ete de Ak�aova'da kıstırılıp yakalanmıştı. Ah Panaya mu! Yunan t�meninin �ekilmesinden sonra T�rkler b�lgeyi temizliyor olmalıydılar. Bunun �zerine taşıyamadıkları ağır yağma mallarını bırakıp yola d�şm�şlerdi. Hepsinin cebi, kuşağı, heybesi para ve takı doluydu. Bu gece Şile'nin g�neyinden tarafsız b�lgeye ge�erek orada birbirlerinden ayrılıp İstanbul'a dağılacaklardı.Akşam karası ��km�şt�. B�y�k�e bir ateş �st�nde iki kazan kaynıyordu. �oğu tıraş olmuş, derli toplu bir kılığa girmişti. �etenin birka� ileri geleni şarap i�erek Hrisantos'u dinliyordu:"..�z�lmeyin vre. Bizimkiler T�rk ordusunu tepeleyince yine buraya d�neriz. Sakarya'nın �tesine bile ge�eriz. O zaman buralar �ok şenlikli olacak. Bir d�ş�n�n. Ta Ak�akoca'ya kadar y�zlerce yeni k�y."Bir �eteci, silahına sarılıp ayağa zıpladı. Hrisantos kızdı:"Ne oluyor?""Bir ses duydum."K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 163"Otur yerine pezevengi! Ne telaş ediyorsun? D�rt yanda n�bet�i var."�eteci isteksizce yerine oturdu ama kulağı tetikte bekledi. Ağa�lar hışırdıyordu. İ�i rahatlamıştı ki orta yere el bombası gibi bir ses d�şt�:"Davranmayın, sarıldınız!"Hrisantos ve onun gibi hızlı iki �eteci silahlarını �ekip ayağa fırladıkları anda t�fekler patladı. �nında devrildiler. ��� de başından vurulmuştu. D�rt yandan Kara Fatma ve kızları belirdi. T�fekleri �etecilere d�n�k, parmakları tetikteydi. Biri kımıldasa silahlarını boşaltacakları belli oluyordu. Kara Fatma emretti:"Silahlarınızı bırakıp ayağa kalkın!"Hrisantos'un par�alanmış suratı g�zlerinin �n�nde duruyordu. Hi� duraksamadan kalktılar."Tabancası, bı�ağı olan yere atsın."Attılar.�zerlerindeki, heybelerindeki m�cevher ve paraları, hi� itiraz etmeden, ortaya serilen battaniyenin �zerine yığdılar."İşte b�yle palikaryalar. Balta d�ner, sap d�ner, g�n gelir hesap d�ner. İki yıllık zulm�n, yağmanın, kundak�ılığın, hainliğin, hayvanlığın hesabını verme g�n�n�z geldi. Sizi divan-ı harbe teslim edeceğiz. Akıbetinizi o belirleyecek."Akıbetlerinin ne olacağını kestiriyorlardı. Titrediler. Ela g�zl� bir gen� kadın usulca Kara Fatma'nın yanına sokuldu, al�ak bir sesle, "Aradığım iti sonunda buldum abla" dedi. Kara Fatma da fısıltıyla sordu:"Hangisi?""Ateşin yanında duran."Ateşin yanında esmer, kıvırcık sa�lı, dolgun dudaklı bir �eteci duruyordu. Kara Fatma'nın bakışından huylanıp başını �n�ne eğerek suratını saklamaya �alıştı."Komutan diri isterim dediydi.""�ld�rmeyeceğim.""Peki �yleyse."Ela g�zl� kadın ilerledi, t�feğinin namlusuyla Rum �etecinin �enesinin altına dokundu:164 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Kaldır başını!"Erkek başını doğrulttu."Bana bak!"Erkek baktı."Tanıdın mı beni?"Erkek g�zlerini kapadı, zor duyulur bir sesle "Affet" dedi.Kadın bir adım geri �ekildi. Olacağı sezen kadınlar ve �eteciler nefeslerini tuttular. Erkeğin

apış arasına ardarda iki el ateş etti. Erkek yakıcı bir �ığlık atarak par�alanan kasıklarını tuttu, sarsıla sarsıla dizlerinin �st�ne ��kt�, başı �n�nde, ulur gibi bağırmaya başladı. Ela g�zl� kadın Kara Fatma'ya minnetle baktı:"Sağ ol abla. Belki artık rahat uyuyabilirim.""Tamam kızım."Sesini y�kseltti:"Bağlayın bu rezilleri birbirlerine. Ağırdan alanı, karşı geleni, ka�maya yelteneni �nında vurun!"�eteciler yıldırım gibi sıraya girdiler.İZMİR Basmane istasyonu hıncahın� doluydu.General Papulas, ordu kararg�hında h�k�met temsilcisi olarak bulunacak olan General Stratikos ve kurmay kurulu, �zel trenle, savaşı y�netecekleri Uşak'a hareket etmek �zereydiler.Her yan Yunan bayraklarıyla s�slenmişti. Genel Vali Stergiadis, Yardımcısı, Belediye Başkanı, Metropolit Hrisostomos, şehrin ileri gelenleri, İzmir kararg�hında kalan subaylar, gazeteciler ve taşkın halk, ordu komutanını yolca etmeye gelmişlerdi. Bando durmadan zafer marşını �alıyor, fotoğraf�ıların magnezyum ışıkları �akıp s�n�yor, Rumlar "Ankara'ya!" diye bağırıyordu.Tren alkışlar arasında hareket etti. Hrisostomos g�ğs�ndeki ha�ı başı hizasına kaldırarak trenin son vagonu da �n�nden ge�ene kadar �yle durdu, hepsini kutsadı.General Stratigos'a verilen g�rev Pallis ve Sariyannis'le birlikte Papulas'ı da rahatsız etmişti. Papulas, siyaseti askerlikten �ok seven bu geveze generalin, ordu kararg�hında zorlukla sağladığı uyumu bozacağından �rk�yordu. Tren istasyondan uzaklaşınca ���n� kom-partımanına davet etti. Oturur oturmaz General Stratigos'a, "Gene-K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık 165rai Dusmanis'in Kral Hazretlerine verdiği muhtırayı g�rd�n�z m�?" diye sordu. Sesi hi� de dost�a değildi. Kurmaylar da Dusmanis'in yardımcısı Stratigos'a kuşkuyla bakıyorlardı.Stratigos, "Evet, okudum.." dedi, "..hareket planını beğenmemiş. Karmaşık buluyor." 142

"Sizin d�ş�nceniz?""Ben aynı d�ş�ncede değilim. Planı dikkatle inceledim ve �ok beğendim. Durumu �ok iyi değerlendirmişsiniz. Anadolu'nun derinliklerinde, Yunan ordusuna şeref katacak bir zafer g�r�yorum." 143

Papulas rahatladı, "B�yle d�ş�nd�ğ�n�ze sevindik General.." dedi, "..10 Temmuz g�n� ordumuz, işte o zafere doğru y�r�yecek."Yunan b�y�k taarruzu başlıyordu.166 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuİkinci B�l�mK�tahya-Eskişehir Savaşı10 Temmuz 1921 - 24 Temmuz 192110 TEMMUZ 1921 Pazar g�n� saat 04.00'te Yunan ordusu, cephe gerisinde g�venliği sağlamak i�in yeterli kuvvet bıraktıktan sonra, S�ğ�t-Afyon arasındaki 170 km. uzunluğundaki T�rk cephesine doğru beş kol halinde harekete ge�ti.1921 yılının ���nc� savaşı yola �ıkmıştı.Yunanlılar T�rklere, yeniden kurdukları orduyu g��lendirebile-cekleri geniş�e zamanı hi� vermemişlerdi. En fazla iki ay ara verip yeniden saldırıyorlardı.General Trikupis komutasındaki Kuzey T�menler Grubu (iki t�men) İn�n� mevzilerine; General Polimenakos komutasındaki ���nc� Kolordu (iki t�men) K�tahya kuzeyine ilerleyecekti. Bunların g�revi buradaki T�rk birliklerini oyalayarak yerlerinde tutmaktı.Albay �iroyanis komutasındaki 9. T�men'in hedefi de K�tahya idi. Bu t�menin g�revi kuzey ve g�neydeki kuvvetler arasında g�venliği ve haberleşmeyi sağlamak, T�rklerde K�tahya'ya

taarruz edileceği izlenimini uyandırmaktı.Yunan ordusunun ağırlık merkezi g�neydeydi:K�tahya - Eskişehir Savaşı 167

Katarlar Anadolu'yu ele ge � irme hevesindeki Rum ve Yunanl ı lar ı cepheye ta şı yordu Uşak-Dumlupınar �evresinde toplanmış olan General Kondu-lis komutasındaki Birinci Kolordu (iki t�men) ile General Vlahapu-los komutasındaki İkinci Kolordu (iki t�men) doğuya doğru hızla y�r�yecekler, T�rk sol kanadına taarruz edeceklerdi.G�ney T�menler Grubu, iki t�men ve s�vari tugayı ile, bu iki kolordunun g�neyinden Afyon'a y�r�yordu. Afyon'u d�ş�rd�kten sonra, 12. T�meni ile S�vari Tugayı, T�rk g�ney kanadının arkasına dolanıp kuşatmak i�in kuzeye ve kuzeydoğuya y�nelecekti.112. T�men'e Kral'ın kardeşi Prens-General Andreas komuta etmekteydi.laYUNAN T�MENLERİNİN �nc� ve yancı birlikleri, yollardan, derelerden, ormanlardan, vadilerden, tarlalardan ge�erek, otları, ekinleri, kır �i�eklerini eze eze, karınca yuvalarını �iğneye �iğneye, postal, nal, boru, tekerlek ve motor seslerinden oluşan �rk�t�c� bir168 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu uğultu ve homurtu i�inde ilerlediler. Kuşlar �ığlık �ığlığa havalanıyordu.Atlı ve yaya �nc�leri, kalabalık ve uzun alaylar, otomobiller, telsiz kamyonları, bataryalar, istihk�mcılar, muhabereciler, sıhhiyeciler, bandocular, seyyar hastane ve mutfaklar, su tankları, kasap m�frezeleri, ağır ve hafif cephane ve erzak kamyonları, ambulanslar, at araba-ları, deve kolları, kesimlik s�r�ler izliyordu.Yunan �nc�ler ile mevziler ilerisindeki T�rk s�vari birlikleri arasında yer yer �atışmalar başladı.Yunan u�akları T�rk mevzilerinin �zerinde durmadan dolanmaktaydı. Bir Yunan u�ağı K�tahya'yı bombaladı. Hızları ve y�kselme yetenekleri d�ş�k, kolayca arızalanan eski T�rk u�akları Yunan u�aklarını zorlukla engellemeye �alışıyorlardı.Karanlık basana kadar, sayı ve ateş g�c� bakımından �st�n Yunan birlikleri, ağırlaşarak da olsa ilerlemeyi s�rd�recek, zayıf ileri birlikler de d�şmanı yıpratıp yavaşlatmaya �alışarak, adım adım asıl savunma mevzilerine doğru geri �ekileceklerdir.K�tahya - Eskişehir Savaşı 169

Albay İ zzettin � al ış lar Albay Kemalettin Sami G � k � en Albay (Deli) Halit Kars ı alan SAVAŞIN BAŞLADIĞINI �ğleden sonra �ğrenen Y. Kadri Ge-nelkurmay'a koştu. Kararg�h �ok hareketliydi. Telgraf merkezi durmadan �alışıyor, subaylar koşuşuyor, şifreler ��z�l�yor, durum harek�t haritasına işlenip değerlendiriliyor, ikinci kattaki M. Kemal ve Fevzi Paşalara s�rekli bilgi veriliyordu. Kimsenin Y. Kadri ile ilgilenecek zamanı yoktu. Bu sevimli yazarı bir yere oturttular ve kendisini unuttular. Gece ortalık yatışınca, Yarbay Salih Omurtak, meraktan �len Y. Kadri'yi haritanın başına �ağırdı. �ayına ekmek batırıp yiyerek bilgi verdi:"Bakınız, Batı Cephemiz S�ğ�t'ten Afyon'a, oradan da batıya d�n�p Menderes Irmağı boyunca Ege'ye kadar uzanıyor. Asıl cephe S�ğ�t-Afyon arası. Bu cepheyi, g��leri farklı d�rt ayrı grupla savunmaktayız.�nce k���k bir bilgi: Savaşın gelişimine g�re, bir yerden başka bir yere birlik kaydırmak gerekebilir. �� bin, beş bin kişilik bir t�menin, bir yerden �ekilip alayları, toplan, kadana ve katırları, atları, m�himmatı, yem ve yiyecekleri, hastanesi, b�t�n ara� ve gere�leriyle yola �ıkıp bir başka yerdeki mevziye yerleşmesi, savaş kadar yorucu bir iştir. 'Falan t�men şuradan alınıp şuraya g�nderildi' gibi bir c�mle duyarsanız, bu c�mlenin �ok b�y�k bir uğraş demek olduğunu unutmayın."Y. Kadri b�t�n ciddiliğiyle "Unutmam" dedi.170 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Bir Yunan t�meni 11.000 ile 13.000 askerden oluşuyor. Bizimkiler en �ok 5.000. Kuvvet bakımından iki-�� T�rk t�meni, bir Yunan t�meni ediyor. Bizimkiler kalabalık olmadıkları i�in onlardan daha kolay ve hızlı hareket edebiliyorlar.

Cephe gerimizde Adana-Konya-Afyon-K�tahya-Eskişehir-An-kara demiryolu var ki nakil ve ikmal işlerinde �ok b�y�k kolaylık sağlıyor. Bu bizim i�in b�y�k talih. Ama bu konuda da ciddi sorunlarımız bulunuyor.Lokomotif sayısı yetersiz, elimizde �alışan sadece 18 lokomotif var. 23 lokomotif daha lazım ama elde etme şansımız yok tabii. Bozulanların onarımı, yedek par�a olmadığı i�in �ok uzun s�r�yor. K�m�r yok, odun kullanıyoruz. Odun bulmak marifet. Vagonlar eski. Makinistlerin, hareket memurlarının �oğu Rum ya da Ermeni. Bunlar ancak silah zoruyla veya bol para karşılığı �alışıyorlar. Bir g�n bu gafilliğin neye mal olabileceğini hi� d�ş�nmeden, demiryollarımızı g�z� kapalı yabancılara emanet etmişiz, onlar da tek T�rk bile yetiştirme-mişler. Bunlar hi� unutulmaması gereken hayati dersler! Şimdi Demiryolları Genel M�d�r� Albay Behi� Bey'in a�tığı kursta acele T�rk makinistler ve g�revliler yetiştirilmeye �alışılıyor. Uzun s�z�n kısası, demiryoluyla birlik nakledilmesi de sorunlu bir iş.lbŞimdi gelelim birliklerimize. Sıkıldınızsa haber verin."Y. Kadri Bey isyan etti:"Hi� sıkılır mıyım? Bilmezsem savaşı nasıl izleyebilirim?"Salih Bey birer kahve s�yleyip devam etti:"Pek�l�. En kuzeyde, İn�n� mevzilerinde 1. Grup var. Komutanı Albay İzzettin �alışlar. İzzettin Bey �anakkale'de M. Kemal Paşa'nın kurmaybaşkanıydı. Birinci ve İkinci İn�n� Savaşlarına katılmış, �ok g�venilir bir komutandır.Bu grubun solunda, K�tahya'nın batısında, 3. Grup yer alıyor. Komutanı Albay Arif Bey. Orduda Ayıcı Arif diye bilinir. Arif Bey de Birinci ve İkinci İn�n� Savaşlarına katılmıştır. M. Kemal Paşa'nın sınıf arkadaşı. Laf aramızda, komutanlar zincirinin zayıf halkası.K�tahya'nın g�neyinde, Albay Kemalettin Sami G�k�en komutasındaki 4. Grup bulunuyor. Bu komutanımız bug�ne kadar 16 kez yaralanmıştır. Sağ eli bu y�zden sakat.."Y. Kadri şaşırmıştı, g�ld�.K�tahya - Eskişehir Savaşı 171"..İkinci İn�n� Savaşı'na katıldı ve 17'nci kez yaralandı. Ama ata iki kolu da sağlammış gibi biner. Kararlı, y�rekli, bilgili bir komutandır.Bu �� grubumuz mevzilerini kesin olarak savunacak.4. Grubun g�neyinde, Afyon �n�nde 12. Grup bulunuyor. Komutanı Albay Halit Karsıdan. Deli Halit diye anılır. İkinci İn�n� Savaşı'na katıldı, o da yaralanmıştı. Gayet sert, korkusuzca cephe hattında dolaşır, inat�ı, değişik bir komutan.Bu grubun iki t�meni, bir s�vari tugayı var. Bunlar Afyon'un batısında ve kuzeyinde bekliyorlar.Yunan taarruzu başlayınca, bir t�meni ve s�vari tugayıyla d�şmanı biraz oyalayıp f�zeye �ekilecek, 4. Grubun sol kanadına yanaşacaklar. �ekilecekleri mevziler �nceden hazırlanmıştır. Bunlar Seyitgazi y�n�n� kapayacak, kuşatılma olasılığına karşı, ordunun sol kanadını koruyacaklar.İkinci T�men, M�rettep T�men adını taşıyor, Afyon'un batısında. Bu t�men g�c� yettiğince Afyon'u savunmaya �alışacak. Bu birliğin �st�n kuvvetlerle kesin savaşa girerek hırpalanmasını ve elden �ıkmasını uygun g�rm�yoruz. Gerektiği zaman ezilmeden Afyon'un doğusuna ve g�neyine �ekilip Konya y�n�n� �rtecek.2İşte b�yle. Durumumuz iyidir. Yunan ordusunun yayılışı, planı hen�z anlaşılmış değil. İki g�n i�inde belli olur."11 TEMMUZ PAZARTESİ, yine k���k ve sınırlı �atışmalarla başladı. Askeri birlikler ile kadınlar ve askerlik yaşı dışında kalan erkeklerden kurulu iş�i taburları, mevzileri daha da geliştirmek ve pekiştirmek i�in boğucu sıcakta durmaksızın �alışmaktaydılar.28

Her t�menin bir subay komutasında, 30 askerden kurulu birka� akıncı kolu vardı. Bunlar numaraları ile anılıyorlardı. Bu serden-ge�ti kollar, Yunan birliklerinin gerilerine sarkıyor, aralarına sızıyor, telefon ve telgraf hatlarını kesmek, ikmal kollarını vurmak i�in canlarını

c�mert�e tehlikeye atıyorlardı. Akıncılar, Cephe Komutanlığının emri gereğince, orduya katılmayıp d�şman cephesinin gerisinde, dağlarda kalacak, binbir tehlike i�inde d�şmanla �arpışmayı s�rd�receklerdir.215

172 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu Yunan işgaline uğrayacaklarını anlayan k�yler ve kasabalar halkından imk�nı ve dermanı olanlar g�� yoluna d�şt�ler. Gecikenler Yunan birliklerinin ortasında kalacaklardı.Yunan ordusu yine T�rk k�ylerini yakmaya başlamıştı.TBMM Başkan Vekili Dr. Adnan Bey, "Efendim.." dedi, "..g�ndemimizde Bakanlar Kurulu Başkanımızın d�şman mezalimi hakkında a�ıklaması var. Buyrun Paşa Hazretleri."TBMM'nin k���k toplantı salonundaki boyasız ve cilasız sıralar milletvekilleriyle, iki yandaki balkonlar dinleyiciler ve gazetecilerle doluydu. Savaşın başlamış olması dolayısıyla hava elektrikliydi. Fevzi Paşa k�rs�ye �ıktı. Mırıltılar s�r�yordu."�nce, başlayan d�şman taarruzu hakkında bilgi vermek istiyorum."Mırıltılar kesildi. Fevzi Paşa cephe durumunu a�ıkladı, savaşın birka� g�n sonra kesin safhaya gireceğini belirtti, s�z� Yunan zul�mlerine getirdi:"Ge�en g�n Meclisimizde d�şman mezalimi hakkında uzun tartışmalar yapıldı. Gerekirse,bizim de onun gibi davranmamızı teklif edenler oldu. Bu konuyu Bakanlar Kurulunda g�r�şt�k. D�şman ordusu, ger�ekten, her yenilginin acısını, gerideki masum ve silahsız in-sanlardan �ıkarmayı, k�yleri yakıp yıkmayı şiar edinmiştir. Ama efendiler, bizim askerimiz, y�zyıllardan beri intikamını savaş meydanında almayı �ğrenmiş bir askerdir. Onun i�in y�ce heyetinizden istirham ediyoruz, d�şmanın seviyesine inmeyelim..."Alkışlar ve bravo sesleri y�kseldi.3�fkeli bir milletvekili yanındakine, "M�ttefikler Anadolu'da işlenen cinayetleri bilmiyorlar mı?." dedi, "..Biliyorlar. İzmir'e �ıktığında Yunan t�meni ve İzmirli Rumlar �yle şeyler yaptılar ki bir kurula inceletmek zorunda kaldılar. İzmit ve Gemlik arasındaki Yunan me-zalimini incelemesi i�in de bir Kızılha� Kurulu yolladılar. Kurullar bu iki yerde yapılan insanlık dışı hareketleri saptadı ve rapor etti.3a İnsan sanır ki Avrupalılar kıyameti koparacaklar. Tersine �rtbas ettiler. Her şeyi sessizliğe g�md�ler. Ayın g�r�nmeyen y�z� gibi, Batının da g�r�nen parlak y�z�n�n arka yanı kapkara."K�tahya - Eskişehir Savaşı 173Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi ile Mazhar M�fit Beyler sessizce dışarı �ıktılar. Meclis Başkanlığı odasının kapısı �n�nde Salih Bozok'la Yarbay Salih Omurtak al�ak sesle konuşuyorlardı. Hamdullah Suphi Bey, "Reis Paşa'yı g�rebilir miyiz?" diye sordu. Salih Bozok, "�alışıyordu ama sizi bekletmek istemez.." dedi, "..buyrun."Kapıyı vurup a�tı, yol verdi.M. Kemal Paşa, masanın �zerine serilmiş bir harita başındaydı. Olduk�a d�ş�nceli bir hali vardı. Girdiklerini fark etmedi. Hamdullah Suphi Bey seslenmek zorunda kaldı:"Paşam?"Başını kaldırdı. G�r�nce, g�l�mseyerek ayağa kalktı, ellerini sıktı:"Buyrun."Oturmadılar. Hamdullah Suphi Bey, "Vaktinizi almayacağız." dedi, "..Mazhar M�fit Bey'in başkanı olduğu �ğretmenler Derneği, birka� g�n sonra Ankara'da toplanacak. İki y�zden fazla �ğretmen katılıyor. Fakat Fevzi Paşa'yı dinleyince teredd�te d�şt�k. Savaşın yo-ğunlaşacağı anlaşılan bir sırada b�yle geniş bir toplantı size ayak bağı olabilir. Uygun g�r�rseniz erteleyelim."M. Kemal Paşa, "Hayır, hayır, ertelemeyin." dedi, "..cahillikle, ilkellikle savaş, d�şmanla savaştan daha az �nemli değildir. Toplantıya katılacağım ve konuşacağım." 412 TEMMUZDA Yunan ordusunun stratejik yayılması anlaşılmıştı. Cephe Komutanlığı, ihtiyatındaki t�menleri Albay Fahrettin Altay komutasında 5. Grup olarak �rg�tledi. Bu yeni grubu hızla, 1. ve 3. Gruplar arasındaki kesime, K�tahya kuzeyine s�rd�. 4. Gruba da demiryoluyla bir t�men yolladı.

12. Grubun Afyon kuzeyindeki t�meni ile s�vari tugayı, plan gereğince bir gerideki hatta �ekildiler.G�ney T�menler Grubu da Afyon �n�ndeki M�rettep T�men'e �ullanmıştı. Direnen t�meni �ekilmeye zorladı ve karanlığın basmasına rağmen takip etti. M�rettep T�men, Cephe emrine uyarak, Afyon doğusuna ve g�neyine �ekildi.13 Temmuz sabaha karşı, 12. Yunan T�meni'nden bir alay Afyon'a girdi.174 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuHER SAAT biraz daha yaklaşan top ve makineli t�fek sesleri y�z�nden gece Afyonluların g�z�ne uyku girmemiş, bazı T�rk birliklerinin şehrin doğusuna doğru �ekildiklerini g�rmek T�rkleri kahret-mişti. Başlarına gelecekleri �� ay �nceki işgalden biliyorlardı.Yunan alayının silah ve boru sesleriyle Afyon'a girmesi Rumları ayağa kaldırdı. İlahiler, marşlar ve şarkılar s�yleyerek, Yunan bayraklarını sallayarak h�k�met alanına doldular. Coşku sarhoşu bir subay ilk gelen kafilenin �n�ndeki Rumun taşıdığı bayrağı kapıp havaya kaldırdı:"İşte bayrağımız �� ay sonra yine Afyon'da! Yakında K�tahya'da, Eskişehir'de, Ankara'da ve İstanbul'da da dalgalanacak!Yaşasın b�y�k Yunanistan!Yaşasın yeni Bizans İmparatorluğu!Yaşasın Kralımız 12. Konstantin!.." 5Kalabalık �ığlık �ığlığa kendinden ge�ti.DURUM 4. ve 12. Gruplar kesiminde kritikleşmişti. �eşitli �nlemler alındı. Ayrıca 3. Gruptan, Yarbay N�zım'ın 4. T�menini �ok acele 4. Gruba yollaması istendi. Ama 3. Grup Komutanı Albay Arif, bu emri 12 saat bekletecek, �stelik t�menin ���nc� alayını da bir g�n sonra yollayacaktır.6Bu sebepsiz savsaklama felakete yol a�acaktır.Yunanlılar kuzeyde oyalama savaşı yapıyordu. Asıl sonu� yeri T�rk cephesinin g�ney kanadıydı.Birinci ve İkinci Yunan Kolorduları kuzeye y�neldiler ve taarruza ge�tiler.Taarruzları gece de s�rd�.Andreas'ın 12. T�meni ile S�vari Tugayı da, T�rk sol kanadının yanına taarruz etmek ve arkasına dolanmak i�in y�nlerini kuzeye �evirmişlerdi.B�ylece ertesi g�n bu kesimde, Yunanlılar, 180 top ve 40.000 kişi toplamış olacaktı. T�rklerse bu kesime 113 top, par�alarca 30.000 asker yetiştirebilecekti.7Savaş kesin safhaya girmişti.K�tahya - Eskişehir Savaşı 17514 TEMMUZ g�n� �ok hızlı başladı. Subaylar takviye birliklerini, g�ney kesimine yetiştirmek i�in istasyonlarda �ırpınıyorlardı. Bindirme ve indirme istasyonları mahşeri andırıyor, katarlar ardarda ve tıklım tıklım hareket ediyorlardı.T�rk ordusu zamanla yarış ediyordu.Savaş, g�neyde, 4. ve 12. Grup cephelerinde taarruz ve karşı taarruzlar halinde ve �ok kanlı s�rd�. Karşılıklı s�ng� h�cumları yapılıyor, tepeler bir alınıp bir veriliyordu. Bir tepe, bir saat i�inde on bir kez el değiştirdi.8Bug�n 12. Grup, mevzilerini korumak i�in b�t�n ihtiyatlarını cepheye s�rmek zorunda kalacak, iki alay komutanı şehit olacaktı.Albay Arif Bey'in hareketini geciktirdiği 4. T�men, iki alayıyla �ek�rler istasyonuna ancak �ğleden sonra gelebilmişti. T�men y�r�y�şe ge�ti. Daha da g�neye kaydırılmış olan bir t�menin bıraktığı mevzilere yerleşip Yumru�al-Nasuh�al hattını savunacaktı. Yumru-�al ve Nasuh�al tepeleri, 1800 metre y�ksekliğinde, bir tepeler zincirinin iki ucuydu.176 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Bırakılmış siperler, makineli t�fek yuvalan, top mevzileri, sığınaklar, yollar inceleniyor, birliklerin g�revleri belirleniyor, toplar ve makineli t�fekler yerleştiriliyor, mesafe ayarları yapılıyor, keşif birlikleri �ıkarılıyor, telefon ve telgraf hatları �ekiliyordu. T�men a� gelmişti. Akşam yemeği i�in kazanlar ateşe kondu.Gece yarısı yaklaşırken, 4. Grup Komutanı Albay Kemalettin Sami Bey telefon etti:"N�zım Bey, yerleşebildiniz mi?""Yerleştik sayılır. 58. Alayım mevziye girdi. 40. Alayım da Yum-ru�al'da mevziye girecek. Ama bu alay t�menime yeni verildi. Eğitim d�zeyi d�ş�k. Komutanına da g�venemiyorum.9Sabah erkenden o kesime gidip duruma bakacağım.""D�şman iyice yakınınızda. Yarın senin mevzilerine taarruz edebilir. G�reyim seni N�zım, d�şmana adım attırma."Yarbay N�zım, "Keşke 3. Alayım da burada olsaydı.." dedi, "..ama merak etmeyin, t�menim gerekirse kendini feda etmeye hazırdır.""Allah yardımcınız olsun."N�zım Bey Emir Subayı Nimet'e sabahla ilgili gerekli emirleri verdi. Sonra kararg�h emrinde tuttuğu Y�zbaşı Faruk'a, "Savaşmak istiyordun." dedi, "..işte beklediğin g�n geldi. Yarın senin komutanlığında bir m�freze d�zenleyip şu 40. Alay'ı takviye etmeni isteyeceğim. Sabah sen de bizimle gel. �evreyi bir g�r."15 TEMMUZ Cuma sabahı g�n doğarken Yarbay N�zım, Kurmay Başkanı Binbaşı Şerafettin, Y�zbaşı Faruk, Emir Subayı Nimet, bazı kararg�h subayları atlandılar, t�men s�vari takımıyla birlikte Yumru�al kesimine hareket ettiler.Orman yollarından ge�erek Yumru�al mevzilerinin �n�ne geldiler. Az ilerde bir tepe vardı. Tepede kimse yoktu. Oysa mevziin g�venliği i�in bu tepenin mutlaka tutulmuş olması gerekirdi. Alay komutanının bu zorunlu �nlemi aldırmadığı, tembellik edip bug�ne ertelediği anlaşılıyordu. Atlardan indiler. S�vari takımı geride beklemekteydi."Olacak iş değil. D�şman bu tepeyi ele ge�irirse mevzi nasıl savunulur? Yarım g�n daha erken gelebilseydik, bu eksikleri vaktinde g�r�p d�zelttirebilirdik."K�tahya - Eskişehir Savaşı 177Uzaktan top sesleri geliyordu. S�vari takımı komutanına, "Takımınla hemen tepeyi tut.." diye emir verdi, "..d�şman taarruza ge�erse, alaydan birlik gelene kadar burayı ne pahasına olursa olsun savunacaksın. Şimdi alaya gidip o tembel..."C�mlesini tamamlayamadı.Bir Yunan m�frezesi sabaha karşı bu kesime sızmış, gelenleri g�r�nce yakındaki ağa�lığa sinmişti. Bir makineli t�fek birdenbire �l�m yağdırmaya başladı. Kuşlar korku i�inde

u�uştular.Vurulan bi�ilmiş başak gibi d�ş�yordu.Her şey bir dakika i�inde olup bitti.10

Geride bekleyen s�vari takımı �fke �ığlıkları atarak ormana h�cum etti. N�zım Bey'in Emir �avuşu Ey�p atıldı, komutanını kucağına alıp atına bindi, deli gibi s�rd�. Yarbay N�zım'ın kara g�zl� beyaz atı da peşlerine takıldı. Gen� komutan g�ğs�nden ve elinden yaralanmıştı. G�ğs�n�n sol yanındaki kan lekesi gittik�e b�y�yordu. Ey�p �avuş, bir yandan atı u�uruyor, bir yandan da, sesi şefkat ve �mitle titreyerek, "Ne olur dayan." diye yalvarıyordu, "..Allah aşkına dayan. Sakın �lme kumandanım. Ellerinden �perim �lme. Kurban olayım dayan."Ağa�ların arasından sızan ışık oklarını bi�erek, tepeleri r�zg�r gibi aşarak, peşinde beyaz at, t�men kararg�hına geldi. T�men doktoru ilk tedaviyi yaptı. Durumu ağırdı. N�zım Bey'i Eskişehir hastanesine yetiştirmek i�in atlı bir cankurtaran arabasıyla �ek�rler istasyonuna indirdiler.Yarbay N�zım'ın g�zleri hafif�e aralandı. Ey�p �avuş sevin� i�inde, "Yaşıyor" dedi. Ama N�zım Bey son anlarını yaşıyordu. Durmayan kan, g�ğs�n� saran sargıya yayılmaktaydı. Fısıltıyla, "Tepeyi tuttular değil mi?" diye sordu. Bir subay, "Evet efendim.." dedi g�zleri yaşararak, "..m�sterih olun.""Arkadaşlar iyi mi?""Hepsi iyi. �ok iyi."Başında diz ��km�ş olan Ey�p �avuş'a baktı. Belki okşamak i�in sağ elini oynatmaya �alıştı, ancak kıpırdatabildi, canının son kırıntısını harcayarak, "Asıl siz dayanın �ocuğum" diyebildi. Başı yavaş�a sağına yaslandı ve �ylece kaldı. Ey�p �avuş ciğerleri par�alanarak haykırdı:178 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Haymıııırrr!"S�varilerin, h�cuma kalkan Yunanlıların elinden mucize halinde kurtarıp ka�ırabildikleri bazı ağır yaralı kararg�h subayları da istasyona getirilmişti. Acele hazırlanan bir trenle Eskişehir'e sevk edildiler.N�zım'ın beyaz atı da trenin yanında koşmaya başladı. Arazi, trenin yanında koşmasını engelleyince, at bir s�re trenden uzağa d�ş�yor, yol elverince yeniden N�zım'ın bulunduğu vagonun yanında beliriyordu.Ş ehit Albay N � z ı m Bey

K�tahya - Eskişehir Savaşı 179HABER Cephe kararg�hını kedere boğdu. İsmet Paşa Kurmay Başkanına, "Bu kuşak.." dedi, "..vatanından başka sevgili bilmemiştir."G�zlerini sildi:"Ankara'ya bildirin."M. Kemal Paşa, �ankaya'daki �alışma odasında, ertesi g�n Kongrede yapacağı konuşmayı hazırlıyordu. Manevi �ocuğu Abdurrahim de bir koltuğa yan oturmuş, resimli bir dergiye bakıyordu. On bir yaşındaydı. M. Kemal Paşa bu Vanlı, şirin, akıllı K�rt �ocuğunu beş yıl �nce, doğuda 16. Kolordu Komutanıyken g�rm�ş, kimsesiz olduğunu anlayınca evlat edinmiş, İstanbul'a geldiğinde annesine emanet etmişti. Okul tatil olunca da bu yaz başında Ankara'ya, yanına aldırmıştı.104 Fikriye sessizce i�eri girdi, bekledi."Bir şey mi var Fikriye?"Fikriye'nin y�z�nden b�t�n kanı �ekilmiş gibiydi:"Evet Paşam, k�t� bir haber var. Salih Bey �z�l�rs�n�z diye s�ylemeye cesaret edemiyor.""Nerde o?""Kapıda."M. Kemal Paşa, "Salih, gel!" diye seslendi. Salih Bozok i�eri girdi. Durdu."Ne var? Ne oldu?""Şimdi Fevzi Paşa telefon etti. 4. T�men kararg�h kadrosu felakete uğramış.""Ne demek o?""Kurmay Başkanı Binbaşı Şerafettin Bey yaralı olarak d�şman eline esir d�şm�ş. �oğu şehit olmuş efendim. Askerler ancak birka� yaralı subayı kurtarabilmişler."M. Kemal korkarak sordu:"N�zım?"Salih ağlamaya başladı.M. Kemal Paşa donup kaldı, sonra zorlukla, "Gel biraz y�r�yelim" dedi, bah�eye �ıktılar.

B�y�k ağa�ların altında y�r�d�ler.Uzun bir sessizlikten sonra M. Kemal Paşa, "Yarınki Kongreye birka� kadın �ğretmen de katılacak." dedi, "..bunu duyan bazı milletvekilleri karşı �ıktılar.11 Şu zavallı kafaya bak! Bu �ağ dışı, d�nyaya kapalı, alaturka, ilkel kafalar y�z�nden bug�n bu haldeyiz. Başka180 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuyolu yok, kendimizi yenilemek, ilerlemek, g�n�m�z uygarlığına ayak uydurmak, onlarla eşit duruma gelmek, bunu sağlamak i�in de bu donmuş, durmuş, uyuşmuş kafaları değiştirmek zorundayız. Yoksa bug�n kurtulsak bile, yarın yine ayak altında kalırız, kurbanlık ko�a d�neriz, yem oluruz, yine rahat rahat s�m�r�rler, bug�n yaptıramadıklarını ilerde yine yaptırmaya �alışırlar, yine bir s�r� işbirlik�i bulurlar. Uğrunda bir�ok �ocuğumuz gibi N�zım'ın da canını verdiği bu b�y�k m�cadele, boşa gitmiş bir gayret olur."

Mustafa Kemal Pa ş a ve manevi o ğ lu Abdurrahim Fikriye Han ı m KOMUTANI ve komuta kurulu savaş dışı kalmış olan 4. T�men sarsılıyordu. 40. Alay saat 11.00'de Yumru�al'ı boşalttı, dağınık bir şekilde geriye �ekilmeye başladı. Taarruz eden Yunan t�meni 4. Grubun savunma mevzilerinin bu b�l�m�n� eline ge�irdi.Bir başka Yunan t�meni de Nasuh�al'a taarruza ge�mişti. Ama 4. T�men'in 58. Alayı, her t�rl� �zveriyi g�stererek, mevziini kararlılıkla savunmaktaydı.4. Grup Komutanı Kemalettin Sami Bey, bu kesimdeki tehlikeli gelişmeyi durdurmak i�in elindeki son k���k birlikleri de takviye i�in yolladı. Yunan taarruzları b�y�k fedak�rlıklarla kırıldı.12. Grup da, ordu sol kanadım kuşatmaya �alışan Yunan birliklerine karşı biraz dağınık�a ama kanını esirgemeden direniyordu. Savaşın yaman koşulları i�inde 4!. Grup ile 12. Grup arasında tehlikeli bir boşluk oluşmakta, Andreas'ın t�meni bu boşluğa sokulmaktaydı.B�t�n cephede, Yumru�al'ın bir b�l�m� dışında, şimdilik esas savunma hatları ayaktaydı.K�tahya - Eskişehir Savaşı 18�Yunan birliklerinin dağılımı ve hareketleri, amacı a�ık�a belli ediyordu: Cepheyi yarıp T�rk ordusunun arkasına d�şerek b�t�n yolların toplandığı Eskişehir'e ulaşmak.Bu durum, �ekiliş yolu kesilecek olan T�rk ordusunun sonu demekti.Sağ kanattan bir t�men daha alındı. T�men birka� saatlik bir dinlenmeden sonra hızla Seyitgazi'ye y�r�yecekti.12. Grup �ekildiği hattı kesin olarak savunacaktı.GEC2 BOYUNCA �zellikle 4. Grup cephesinde �atışmalar zaman zaman s�rm�ş, yer yer boğuşmaya d�nm�şt�.�ok yoğun bir top�u ateşinden sonra, savaş�ı sayısı ve ateş g�c� �st�n iki Yunan kolordusu 16 Temmuz sabahı şiddetle taarruza kalktılar. 4. Grubun g�ney kesimi cehenneme d�nd�. Prens Andreas'ın 12. T�meni, 4. ve 12. Gruplar arasında oluşan boşluktan sızarak savunma hattının sol yanına yaklaştı, Kırmızı Tepe'yi ele ge�irdi. Buradan Yumru�al-Nasuh�al mevzilerinin gerileri toplarla rahat�a d�v�lebilirdi.Saat 11.00'e doğru Nasuh�al'ın �evresindeki T�rk cephesi dalgalanmaya başladı.N�ZIM BEY ile birlikte, ağır yaralı olan iki kurmay subay, Y�zbaşı Faruk, Emir Subayı Nimet ve S�vari Takımı Komutanı da, Eskişehir hastanesine getirilmişlerdi. Halide Edip'in

N�zım Bey'i o halde g�rmesini istemeyen başhekim, ancak bir saat sonra vedalaşmasına izin verdi.Koridora yatırılmış yaralılar ırmağı i�inden ge�tiler. Koridorun sonuna doğru y�r�d�ler. Son kapının yanında, N�zım'ı getirmiş birka� bitik asker vardı. ��melip sırtlarını duvara dayamış bekliyorlardı. Biri de Ey�p �avuş'tu. Halide Edip'i tanırdı. G�zlerinden ip gibi yaş inerek ayağa kalkıp selam durdu. Başhekim odanın kapısını a�tı, Halide Edip'e yol verdi.Oda loş ve serindi.N�zım Bey'i ayaklı bir sedyeye yatırmış, �zerine b�y�k bir T�rk bayrağı sermişlerdi. Halide Edip yavaş�a bayrağı kaldırdı. Şehit N�zım Bey, kalpağı ve g�ğs� kapalı �niformasıyla yatıyor, elleri g�ğs�n-182 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzude, huzur i�inde uyuyordu. N�zım'ın elini 'kardeş kardeşe veda eder gibi okşadıktan sonra' bayrağı usulca �rtt�. Dışarı �ıktı.llaBeyaz at, karşıdaki boş alanda, g�zlerini �mitle hastaneye dikmiş, bekliyordu. Ne yem yiyor, ne kimseyi yanına yaklaştırıyordu.Ameliyatı sona eren Y�zbaşı Faruk'u koğuşa taşıdılar. Yarı baygındı. Nesrin b�y�k�e bir ila� kutusundan yaptığı bir yelpazeyi sallayarak onu serinletmeye �alışıyordu. Yunan u�akları, istasyonu bombalamaya başladılar. Biri al�alarak hastaneye bir bomba bıraktı. Bomba ıslık �alarak d�şt�, b�y�k bir g�r�lt�yle avluda patladı. Koğuşun camları par�alanınca Nesrin korumak i�in Faruk'un �st�ne kapandı.Hava kararırken u�aklar �ekildiler.N�zım Bey'in cenazesi akşam treniyle Ankara'ya yolcu edilecek, g�zel beyaz atı bir daha g�ren olmayacaktı.�ĞRETMENLER KONGRESİ �ğretmen Okulunun salonunda toplanmıştı. Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrı�ver'in kısa a�ış konuşmasından sonra, M. Kemal Paşa k�rs�ye geldi.�n sırada milletvekilleri ve bakanlık y�neticileri oturuyorlardı. B�t�n arka sıralar kalpaklı erkek �ğretmenlerle doluydu. ���nc� ve d�rd�nc� sıranın sol yanında, sıkma başlı, on kadar kadın �ğretmen yer almış, arkalarındaki, �nlerindeki ve yanlarındaki koltuklar boş bır rakılmış, b�ylece kadınlarla erkekler birbirlerinden ayrılmıştı. Bu ilkel g�r�n�m M. Kemal Paşa'yı rahatsız etti. Bu y�zden konuşmaya durgun bir sesle başladı:"Muhterem hanımlar, efendiler!Bizi yaşatmamak isteyenlere karşı, yaşamak hakkımızı savunmak �zere toplanan T�rkiye B�y�k Millet Meclisi, burada, Ankara'da a�ıldı. Bug�n Ankara, milli T�rkiye'nin milli eğitimini kuracak olan �ğretmenler Kongresi'ne de sahne olmakla iftihar duymaktadır.Derin bir idari ihmalin devlet varlığında a�tığı yaraları sarmak i�in en b�y�k �alışmayı hi� ş�phesiz eğitim i�in yapmamız gerekiyor.Şimdi maddi ve manevi b�t�n g�� kaynaklarımızı d�şmanlara karşı kullanıyoruz. Ancak bu savaş g�nlerinde bile dikkat ve �zenle işlenip �izilmiş bir milli eğitim programı yapmaya emek sarf etmeliyiz.K�tahya - Eskişehir Savaşı 183Milli eğitim programı derken, hurafelerden, yabancı fikirlerden, doğudan ve batıdan gelebilen b�t�n tesirlerden uzak, tarihi ve milli seciyemize uygun bir k�lt�r� kastediyorum..."Salih Bozok salonun kapısının karşısındaki sıra başında oturuyordu. Kapı aralandı, boşlukta Yarbay Salih Omurtak g�r�nd�, 'dışarı gel' diye işaret etti. �nemli bir şey olmalıydı. Salih Bozok dışarı s�z�ld�:"Hayrola?" . :"4. Grup cephesi, Yumru�al-Nasuh�al arasında yarıldı. D�şman ordu i�ine sızıyor. Paşa hemen Genelkurmay'a gelse �ok iyi olacak.""İ�eri gel."İ�eri girip konuşmanın bitmesini beklediler.

"...Milletimizi yetiştirmek gibi kutsal bir g�rev y�klenmiş olan, gelecekteki kurtuluşumuzun y�ce �nc�leri, kadın ve erkek �ğretmenlerimiz hakkındaki saygı duygularımı bir kere daha belirtmek istiyorum. B�y�k tehlikeler �n�nde uyanan milletlerin ne kadar sebatk�r oldukları tarihten de bilinir. Silahıyla olduğu gibi kafasıyla da m�cadele mecburiyetinde olan milletimizin, birincisinde.g�sterdiği kud- reti, ikincisinde de g�stereceğine asla ş�phem yoktur. Her t�rl� g��l�ğ� g�ze alarak bu yolda sarsılmadan y�r�yeceğinize inanıyorum. G�reviniz �ok �nemli ve hayatidir. Bunda muvaffak olmanızı Cenab-ı Hak'tan temenni ederim."Herkes alkışlayarak ayağa kalktı.Paşa k�rs�den ayrılırken Salih Omurtak hızla yaklaştı, selam verdi, alkış şakırtıları i�inde haberi fısıldadı. Milletvekilleri ve bakanlık ileri gelenleri M. Kemalin �evresinde toplanmaya başlamışlardı."Anladım ama �nce yapmam gereken �nemli bir iş var. Sonra birlikte gideriz."Aranarak, "Mazhar M�fit Bey?" diye seslendi. Mazhar M�fit Bey yaklaştı:"Buyrun efendim."M. Kemal Paşa sesini herkesin duyacağı kadar y�kseltti:"Kongreye hanım �ğretmenlerimizi �ağırdığınız i�in sizi kutlarım. Ama hanımefendileri niye b�yle ayrı oturttunuz? Sizin kendinize mi g�veniniz yok, yoksa T�rk hanımlarının faziletine mi? Bir daha b�yle bir ilkellik g�rmeyeceğimi �mit ederim." 12

184 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuCevap beklemeden y�r�d�. Erkeklerden uzakta ve ayakta bekleyen kadın �ğretmenleri başını eğerek selamladı. Kenara itilmiş kadın �ğretmenlerin g�zleri minnetle parlıyordu. Onlar da M. Kemal Pa-şa'yı saygı ve geleceğe g�venle selamladılar.Zavalıların gelecekten beklediği şey, erkeklerle eşitlik gibi imk�nsız şeyler değil, biraz saygıydı.YUMRU�AL-NASUH�AL hattındaki birlikler, cephenin yarılması �zerine geri �ekilmeye başlamıştı.Yunan Birinci Kolordusu yarığı genişleterek, �ekilen birliklerin yollarını kesmek �zere T�rkmen Dağı'na ilerliyordu.Cephe ve Grup komutanlıkları, birliklerini, savaşın dişleri arasından �ekip biraz geride toplamak i�in g�n boyu didindiler. İlk iş olarak K�tahya havaalanındaki u�aklar Eskişehir'e ka�ırıldı. Cephe kararg�hının savaş kademesi, cepheye yaklaşarak Eskişehir g�neyindeki Karacahisar'a geldi.İsmet Paşa, 12. Grup Komutanı Halit Bey'i, '4. Grubun sol yanında boşluk bırakarak orduyu tehlikeye soktuğu i�in' azarladı. 13.30'da verdiği emirle de bulunduğu hattı kesinlikle savunmasını emretti. Bu azar Halit Bey'i �ok sarsacaktı. Birliklerini zaten sertlikle y�netiyor-du. Sertliğini daha da artırdı. Birliklere kesin savunma yapılacağını bildiren emirler yağdırdı. 2. S�vari T�meni Komutanına yolladığı emri ş�yle bitirecekti: "T�meniniz bu g�revi yapmadığı takdirde sizi şahsen sorumlu tutacağım ve her t�rl� �rfi işlemi yapacağım."Bu, asker dilinde 'kurşuna dizdiririm' demekti.Cephe Komutanlığı, gelen son bilgileri de değerlendirdi: Yarma derinleşmişti. Ordu tehlikedeydi. Saat 21.30'da, b�t�n ordunun, d�şmanla teması keserek, bir basamak geriye, Karacahisar-Seyitgazi hattına �ekilmesini emretti. Ordu bu yeni hatta toplanıp toparlanarak savaşa devam edecekti.K�tahya bırakılıyordu.Yunan ordusunun yararlanmaması i�in birlikler kesimlerindeki demiryollarını bozup k�pr�leri atarak �ekilmeye başladılar.Asker arasına karışmış paralı ya da g�n�ll� bozguncular, Padi-şah'tan izinsiz savaşmanın dine aykırı, milliyet�ilerin dinsiz olduğunu fısıldaya fisıldaya, cahil erleri zehirleyip durmuşlardı. Bu etkinin

K�tahya - Eskişehir Savaşı 185��r�tt�ğ� erler �ekilişi fırsat bilerek, yavaş yavaş sıvışıp gecenin karanlığına karıştılar. Bunlara ordunun dağıldığını, savaşın bittiğini sanan zayıf ruhlular da katılacaktı.12a

Cephe Komutanlığı, �� s�vari t�menini, Albay Fahrettin Al-tay'ın komutası altında S�vari Grubu olarak �rg�tledi. S�vari Gru-bu'nun g�revi, �ekilen orduyu korumaktı.Bu grup geleceğin �nl� S�vari Kolordusu'nu oluşturacaktır.ŞEHİT N�ZIM BEY, M. Kemal Paşa'nın, bakanların, milletvekillerinin, sivil ve asker b�t�n y�neticilerin ve Ankara halkının katıldığı b�y�k bir t�renle sonsuzluğa yolcu edilmiş, Meclis, r�tbesini albaylığa y�kseltmişti. Bundan b�yle Şehit Albay N�zım diye anılacaktı.1213

M. Kemal Paşa bir g�n i�inde zayıflamış gibiydi. G�n�n acısını, cepheden gelen olumsuz haberler daha da derinleştirmişti. Direksiyon binasında, Yarbay Salih Omurtak'ın verdiği son bilgileri dinliyor, durumu haritadan izliyordu. Salih Bey'in a�ıklaması bitince başını g�ğs�ne eğerek i�ine �ekildi. Bir ikmal trenine cephane, erzak ve sağlık malzemesi y�kleyenlerin telaşlı sesleri duyulmaktaydı. M. Kemal kimbilir ka� olasılığı tarttıktan sonra başını kaldırdı, "Salih Bey.." dedi, "..şimdi tek ama�, orduyu dağılmadan elde tutmak olmalı. Bunu sağlamak i�in daha geriye, hatta �ok geriye bile �ekebiliriz. Ama b�yle ağır bir kararın sorumluluğunu tek başına İsmet Paşa'ya y�klemek doğru olmaz."Durdu, "İsmet Paşa'ya bir telgraf g�ndermek istiyorum, yazar mısınız?" dedi, bir an d�ş�n�p telgrafı yazdırdı:"Hareket etmek �zere olan bir trenden yararlanarak sizinle gelip g�r�şmek istiyorum. Sıkıntı verir miyim? Cevabınızı bekliyorum."BATI CEPHESİ kararg�hının savaş kademesi Karacahisar'a yerleşmeye �alışıyordu. Bu unutulmuş, sessiz k�y birdenbire �adırlar, atlar, arabalar, kamyonlar, koşuşan ve bağıran insanlarla dolmuştu. Osmanlı hanedanının atası Osman Bey'in 600 yıl �nce beyliğini ilan et-tiği tarihi yerdi burası. Karacahisar'da doğan o k���c�k beylik �� kıtaya yayılarak g�rkemli bir imparatorluk olmuştu. Ama değişen ve gelişen hayata ayak uyduramadığı, kendini yenileyemediği, aydınlan-186 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Jmayı yaşayamadığı i�in giderek koflaşmış, b�z�lm�ş, sonunda da bitmişti. Son T�rkler, bu yıkıntıdan yeni bir devlet �ıkarmak i�in �ırpınmaktaydılar. Bu �ırpınış bug�n bir d�n�m noktasına gelip dayanmıştı. Yeni bir devlet kurmak �lk�s� ya burada s�necek, ya da yeniden canlanıp s�recekti.Komuta kuruluna gelen ilk bilgilere g�re kuzeydeki İzzettin �a-lışlar'ın 1. Grubu, d�zenini koruyarak �ekiliyordu. S�vari Grubu �rtme g�revini yapıyor, 3. Grup da az-�ok d�zenle �ekiliyordu. Ama cephesi beklenmedik zamanda ve yerden yarıldığı i�in 4. Grup t�menlerinin �ekilişinin d�zensiz, hatta karmakarışık olduğu anlaşılmaktaydı. Beş t�menli bu Gruptan d�nden beri hi� haber yoktu.Kurmayların hepsi mutsuz, �oğu karamsardı.13 Binbaşı Kemal, "Cepheyi yaran d�şman 4. Grubun gerisine, T�rkmen Dağı'na akıyor.." diye inledi, "..Grup d�şman i�inde kaldı." 14

Grup belki de dağılmıştı.Binbaşı Cemil Taner, "Sabah erkenden bir hava keşfi yaptırarak durumu anlarız" dedi.Naci Tınaz umutsuzca başını salladı:"Anlayamayız. U�aklar Eskişehir'e gelebildi ama bakım yapacak ustalar ve malzemeler daha yolda."�ekilen birliklerin ağırlıklarını taşıyan at ve �k�z arabaları yolları tıkamıştı. Ancak bir g�n sonra gelebileceklerdi.Emir subayı, İsmet Paşa'nın �n�ne şifresi ��z�lm�ş bir telgraf notu bıraktı. Okur okumaz

y�z� rahatladı: "�ok iyi.." dedi, "..teşriflerine cidden m�teşekkir olacağımı hemen bildir."Kurmaylar meraklanmışlardı. A�ıkladı:"M. Kemal Paşa sabah Eskişehir'de olacak. B�yle g�zel bir s�rprize galiba hepimizin ihtiyacı vardı. Haydi şimdi yarın i�in alınacak �nlemleri konusalım."YUNAN ORDU KARARG�HI, ilerleyen orduyu izleyerek, Afyon kuzeyindeki Belcemeşe istasyonuna gelmişti. Komuta kurulu, kararg�h vagonunda, harita başındaydı. Yunan birliklerini k���k ha�lar, T�rk birliklerini k���k yıldızlar temsil ediyordu. Ha�lar �oğalmış ve doğuya doğru yayılmıştı.Herkes haklı olarak neşeliydi.K�tahya - Eskişehir Savaşı 187Cephesi yarılan T�rk ordusu �ekilmeye �alışıyordu.G�neydeki birlikleri hızlandırmaya karar verdiler. B�ylece Seyitgazi ve sonra da Eskişehir doğudan kuşatılarak, T�rk ordusu �ember i�ine alınabilecekti.General Stratigos heyecanlanarak, "Emir verin.. " diye bağırdı, "..hemen harekete ge�sinler! Hemen! Hemen! Bu m�thiş fırsatı ka�ırmayalım. D�şman �ekilirse, havaya kılı� sallamış oluruz." 15

Sariyanis'in y�z�ne geniş bir g�l�mseme yayıldı:"Elimizden ka�amayacaklar."17 TEMMUZ 1921 g�n� sabah beşte Eskişehir'e gelen M. Kemal Paşa'yı İsmet Paşa karşıladı. Otomobille Karacahisar'a hareket ettiler. Bu saatte son T�rk birliği de azap i�inde K�tahya'yı terk etmekteydi."Hızır gibi yetiştin. Cephe yarılınca, hepimiz �ok sarsıldık.""�z�lme. Bir g�n Meclis'te de s�yledimdi, yarılmayacak cephe yoktur."M. Kemal Paşa'nın elini tuttu:"Sağ ol."Gelen son bilgileri a�ıkladı. Şof�r�n ve emir subayının yanında daha fazla konuşmadılar.Kurmaylar ve kararg�h subayları, paşaları d�rt g�zle bekliyorlardı. Uykusuz ve huzursuzdular. M. Kemal Paşa hepsinin elini sıktı, hatırlarını sordu, kısa bir konuşma yaptı:"K�tahya �arpışmasını kaybettik. ��nk� d�şman b�t�n kaynaklarını seferber etmişti. Şu anda insan, silah ve ara� bakımından bizden �ok �st�n. Ama beyler, Yunanistan'ın toplayabileceği azami kuvvet, sarf edebileceği azami gayret, işte bundan ibaret. Hepsi bu! Şu halde bu kuvveti ve bu gayreti boşa �ıkarırsak, iş değişir. O andan itibaren de zaman bizim lehimize işlemeye başlar. İ�iniz rahat olsun, bu gayreti boşa �ıkarırız."Sakinliği ve olayı ele alışı, subayları yatıştırmıştı. M. Kemal Paşa, odadan son �ıkan Tevfik Bıyıklıoğlu'nun omzuna dokundu, yavaş sesle, "Kendini bırakma, tıraş ol Tevfik!" dedi.�� g�nd�r tıraş olmayan Binbaşı Tevfik utandı:"Baş�st�ne efendim."188 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu M. Kemal ve İsmet Paşa harita serili portatif masanın başına ge�ip oturdular. M. Kemal Paşa son durumun işlendiği haritayı inceledikten sonra sordu:"Durum tatsız. Şimdi ne yapmayı d�ş�n�yorsun?""D�şman, savaşı bizim i�in hezimete �evirmek �zere her taraftan bastırıyor. Bizim i�in en tehlikeli olasılık, d�şmanın g�ney kolunun, sol kanadımızı yenerek ya da a�ığından dolaşarak, ordumuzun gerisine ge�mesi. Bunu �nlemek i�in 12. Gruba ne pahasına olursa olsun direnmesi emrini verdim. S�vari Grubu'nu da sol kanadımıza yolluyorum. Yine durduramazsak, yapılacak en doğru iş, tabii, orduyu hırpalatmadan basamak basamak geriye �ekmek olacak.."Duraksadı:"..Ama savaşmadan şehir ve toprak bırakmanın, askeri bir zo-runluk olduğunu halka nasıl anlatırız?"

"O benim sorunum. Sen teredd�t etmeden, askerliğin gereği neyse onu yap.""Bazı hazırlıklarım var. Uygun g�r�rsen, �nce onları denemek istiyorum. Eğer sonu� alamazsam �ekilirim.""�ekilmeye karar verince d�şmanla arayı iyice a�malısın. Orduyu yeniden toparlamak i�in zaman kazanalım.."M. Kemal elini haritanın �zerinde dolaştırdı. Anadolu'yu okşuyor gibiydi:"..Bence Sakarya nehrinin gerisine kadar �ekil."İsmet Paşa i�i burkularak baktı:"Bu kadar geniş �ekilme seni Meclis'te �ok zor durumda bırakmaz mı?""Zararı yok. G�ğ�s gererim. Yeter ki ordu elde kalsın." 16

Bakışları buluştu. Anlaştılar. İsmet Paşa M. Kemal'e dayanarak askerliğin gereğini yerine getirecek, M. Kemal Paşa da İsmet Paşa'ya g�venerek Meclis'in ve kamuoyunun tepkisini g�ğ�sleyecekti.Kararg�hın havası değişmiş, karamsarlığın yerini �mit ve azim almıştı. �ğle �zeri 4. Grubun d�şman i�inden sıyrılarak Avdan K�-y�'ne ulaştığı haberi gelince, İsmet Paşa ka� g�nd�r ilk kez g�ld�:"Nihayet iyi bir haber!"K�tahya - Eskişehir Savaşı 1894. GRUP KOMUTANI Kemalettin Sami Bey ve Kurmay Başkanı, bir k�t�ğ�n �zerine ��km�ş dinleniyorlardı. Az ilerdeki yoldan, karışık bir halde, ağır makineli t�fek y�kl� katırlar, bitkin, ayağı vuruk, kimi yaralı askerler, erzak ve cephane arabaları, dik durmaya �a-lışan subaylar ge�iyordu.Zorlukla �l�m �emberinden �ıkmışlardı.Kemalettin Sami Bey, "İsmet Paşa kurtulduğumuzu duyunca sevinecektir" dedi. Kurmay Başkanı y�z�n� buruşturdu:"Ama binlerce askerin silahıyla birlikte ka�tığını �ğrenince de sevinci kursağında kalacaktır."Kemalettin Sami Bey, elinin tersiyle terini sildi:"Bu acı olayın sebeplerini tekrar tekrar konuşmalıyız. Gen�leri �ok iyi eğitmek gerekiyor. İstanbul h�k�meti de emperyalistler de karşılarında bilin�li bir millet g�rmek istemiyor, millileşmeyi sulandırmak i�in hemen faaliyete ge�iyor namussuzlar. Neyse. Şimdi yemek işini halletmeye bakalım. Asker iki g�nden beri a�."Yoğun savaş y�z�nden evvelsi akşam askere yemek ve ekmek verilememiş, asker torbasındaki birka� peksimetle a�lığını bastırmıştı. Sonra da yollara d�k�l�p gerektik�e �arpışarak, dağılıp buluşarak, esir vermeden geri �ekilmişlerdi.17

Elini alnına vurdu:"Yahu biz de a�ız!"GENERAL PAPULAS, T�rk ordusunun tamamını kuşatıp �ember i�ine almak i�in t�menlerini son takatlerine kadar zorluyor, t�menler de ellerinden gelen gayreti g�steriyorlardı. T�rk ordusu imha edilmeden geri �ekilirse, savaş �ok uzayabilirdi.T�rk Komutanlığı, orduyu ilk aşamada Karacahisar-Seyitgazi hattına �ekip bu gayretleri boşa �ıkarmıştı. Şimdi ordunun bu hatta direnmesi, yeni gayretleri de boşa �ıkarması gerekiyordu. Ordunun g�venliği �zellikle sol kanadı oluşturan 12. Grubun direncine bağlıydı.M. Kemal Paşa sabah Karacahisar'dan Halit Bey'e bir telgraf g�ndererek, 'cepheye geldiğini, sevgiyle g�zlerinden �pt�ğ�n�' bildirmişti. Y�rekten bağlı olduğu M. Kemal Paşa'nın bu kısacık telgrafı, Albay Halit Bey'in kararlılığını iyice pekiştirip heyecanını katladı. İle-190 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

ri hatlara gitti, subayları ve askerleri �lesiye savunmaya hazırladı. Ne yorgunluk tanıyordu, ne uykusuzluk. Diyordu ki: "12. Grup, ordunun esenliğini sağlamak, vatana bor�lu olduğu hizmeti yapmak i�in d�şman h�cumunu ne olursa olsun kırmak... siperini kaptıran kıta, her ne

pahasına olursa olsun geri almak zorundadır."12. Grubun bir birliği, bu bilenmişlikle, Prens Andreas'ın 12. T�menini Baş�ren Ge�idi'ni ge�erken yakaladı. T�men, �nc�s� savaşmak i�in yayılınca, ge�itte sıkışıp kalacak, b�t�n gece T�rk ateşi yiyecekti.18

İNGİLTERE'nin Atina El�isi Lord Granville, gece Dışişleri Ba-kanlığı'na g�n�n son raporunu yazdı:"..Afyon'dan sonra K�tahya'nın da bug�n zaptedildiği haberi Atina'ya akşam ge� saatlerde ulaştı ve Medis'te Başbakan tarafından a�ıklandı. Papulas Eskişehir'e y�r�d�klerini bildirmiş. Elli bin kadar esir alındığı hakkında hik�yeler anlatılıyor. Kiliselerin �anları �alıyor, halk silah atarak sokaklarda dolaşıyor. Yarın 101 pare top atışı yapılarak zafer resmen kutlanacak ve katedralde ş�kran ayini yapılacak" Haber Lord Graville'i de bir Yunanlı kadar sevindirmişti.M. KEMAL PAŞA Karacahisar'da geceledi. Onun ve İsmet Pa-şa'nın cephenin bu kadar yakınında olduğunu bilmek yaralı ordunun moralini y�kseltmiş, sarp arazi de Yunanlıların hızını kesmişti.18 Temmuz sabaha karşı saat 03.00'te, 12. Gruba bağlı birlikler, Seyitgazi'nin kuzeybatısında, ��saray yakınında konmaya ge�miş dolgun bir Yunan alayını yakaladılar ve duman ettiler. Ka�an askerlerini alay sancağını a�arak durdurmaya �alışan komutanın �abası işe yaramadı, alay dağıldı. Alayı korumak isteyen Yunan s�vari tugayı da tutunamadı, o da kayıp vererek geri �ekildi.19

Ama bu sınırlı başarılar durumu kurtarmaya yetmiyordu. Genel bir başarı kazanmaya imk�n kalmamıştı. ��nk� ka�aklar durmadan artmakta, ordu erimekteydi. Kimileri işgal altında kalan k�ylerine ka�ıyor, kimileri dağlara dağılıyordu. Bazı azgın ka�ak grupları ise, cepheye yollanan k���k takviye birliklerini geri �eviriyor, komutanları "Niye din kardeşlerimizi kırdırıyorsunuz?' diye tehdit ediyor,K�tahya - Eskişehir Savaşı J 91silah zoruyla erleri serbest bıraktırıyorlardı. Bir kısmı da �apulculuğa soyunmuştu; k�yleri ve ikmal kollarını yağmalamaktaydılar.20

Yunan t�menlerinin batıdan Eskişehir'e yaklaşması �zerine İsmet Paşa resmi dairelerin Eskişehir'den ayrılıp Mihalı��ık'a taşınmasını emretti. Subay aileleri Mihalı��ık ve Sivrihisar'a, hastane, u�ak b�l�ğ� ve silah tamirhanesi Ankara'ya �ekilecekti.Son tren de ge�tikten sonra Eskişehir doğusundaki demiryolu k�pr�s� u�urulacak, demiryolu da geri �ekildik�e bozulacaktı.ESKİŞEHİR'de panik başladı.Başhekim Şemsettin Bey, doktor, hemşire ve hastabakıcıları acele topladı. Hi� dinlenmeden �alışmışlardı. Ayakta zor duruyorlardı. Başhekim, "Haber k�t�.." dedi, "..Eskişehir boşaltılıyor. Ankara'ya gidiyoruz. Kımıldatılmayacak kadar ağır olanları yazık ki burada bıra-kacağız. Geri kalanlar istasyona taşınacak."Gen� bir doktor �ne �ıktı:"Efendim, yola �ıkamayacak ağır yaralılarımızla birlikte ben de burada kalmak istiyorum. Hi�birini d�şmanın şefkatine bırakamayız."Başhekimin g�zleri yaşardı:"Sağ ol kardeşim."G��l�kle kendini toparladı:"Gecikiyoruz. Hazırlığa başlayalım."21

Eskişehir Havaalanı Komutanı da herkesi toplayıp şu emri vermişti:"U�aklar, b�t�n malzeme ve herkes Polatlı'ya gidecek! Haydi beyler, işbaşına!"Polatlı'da yedek bir havaalanı vardı.Silah tamirhanesine gelen bir binbaşı da perişan bir y�zle, subaylara ve ustalara, "Savaş talihi b�yle tecelli etti.." dedi, "..tamirhane Ankara'ya taşınacak. Her şeyi toplayın. Geride bir tek

vida bile bırakılmayacak.""Ne zaman toplanmaya başlayalım?""Hemen! Şimdi! Derhal!"Silah tamirhanesi adı verilen ve tophane, silahhane, d�k�mhane, demirhane gibi b�l�mleri bulunan bu kuruluşta imalat-ı harbiye subay ve ustalarıyla onların yetiştirdikleri iş�iler �alışıyordu. 1920'den192 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzubaşlayarak Anadolu'ya ge�mişlerdi. Kamaları alınmış toplara, �elik vagon dingillerinden kama yaparak, t�fekleri onararak, eksik par�alarını bulup buluşturup tamamlayarak orduyu ferahlatmışlardı.213 Mızıldanmadan �are bulur, yokluğa yenilmez, iş bitirmeye bayılırlardı.Makineleri, aletleri, kullanılabilir her şeyi toplamaya başladılar.B�y�k demiryolu at�lyesi de toplanıyordu. Onarım i�in at�lyede bulunan arızalı lotomotif ve vagonlar tahrip edilecekti.Şehrin terk edileceğini �ğrenir �ğrenmez, halk da g�� hazırlığına koyuldu. D�şmanın kıyıcılığını duymuşlardı. �ok ge�meden �oluk �ocuk yayalar, k�pekler, eşya y�kl� eşekler, atlar, at ve �k�z arabaları, Ankara yoluna d�şt�ler. Arabası olmayanların ellerinde, kollarında sepetler, torbalar, omuzlarında heybeler, bazılarının sırtlarında denkler vardı. Bir kız �ocuğu geride bırakmaya kıyamadığı kuşunu da almıştı yanına. Saka kuşu, k���k kafesinin i�inde zıplıyor, sevin� i�inde şakıyordu.G�� kafileleri, g�zyaşı gibi ağır ağır akarak, birbiri ardınca uzaklaştılar.1 *

fI

V . Sik ■

1

Bir hastane K�tahya - Eskişehir Sayası 193ARKASINA havaalanının, u�ak b�l�ğ�n�n, hastanelerin ve tamirhanelerin ara� ve gere�leriyle dolu y�k vagonları eklenmiş iki lokomotifti katar istim �st�ndeydi. Gece serinliği basmıştı. İsli gaz lambalarından perona h�z�n d�k�l�yordu.Hemşire ve hastabakıcıların g�zetiminde, ağır yaralılar taşınmaktaydı. Zorlukla y�r�yen bir yaralıya Nesrin yardımcı oldu. Son yaralı da bindirilince, doktorlar da binmek i�in trene y�r�d�ler. Halide Edip Hanım istasyon binasının �n�nde duran M. Kemal Paşaya baktı. Yenilginin b�t�n acısı sanki onda toplanmıştı. Y�z� sapsarıydı. Yanında H�kimiyet-i Milliye gazetesine savaş izlenimlerini yazmak i�in cepheye gelmiş olan Ruşen Eşref �naydın ile Salih Omurtak ve Salih Bozok vardı. Şehri en son terk edecek olan istihk�m subaylarıyla konuşuyordu:"..�z�lmeyin �ocuklar. Ordu yaşıyor. �nemli olan bu. Demiryollarını onarılamayacak gibi tahrip etmeyin. Sonra uğraşmayalım. ��nk� nasıl olsa d�şmanı mahvedip bu yoldan geri geleceğiz."Son c�mleyi o kadar inan�la s�ylemişti ki ezgin subayların duruşları bile değişti.22

Uzun katar, gece yarısı hareket etti.İstihk�mcılar son trene selam durdular.Bu sırada sol kanatta Seyitgazi batısında ise kanlı boğuşmalar s�r�yor, kuşatılmayı �nlemek i�in 12. Grup �lesiye direniyordu. S�vari Grubu da bu kanada yetişip savaş d�zenine girmişti.

Salih Omurtak Salih Bozok Muzaffer K ı l ı� 194 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

ESKİŞEHİR'in boşaltıldığı �abucak Ankara'da duyulacak, milletvekilleri sabah, �fke ve kaygı i�inde Meclis'e koşacaklardı. Asker k�kenli milletvekilleri �ekilmenin de bir savaş t�r� olduğunu a�ıklamaya �alışıyorlardı ama kimse dinleyecek halde değildi. O kadar g�vendikleri ordu bir bir şehirleri d�şmana bırakarak �ekilmekteydi. Her kafadan bir ses �ıkıyordu. İttihat�ı Hafız Mehmet'in sesi g�r�lt�y� bastırdı:"İşte apa�ık s�yl�yorum. Enver Paşa gelip de ordunun başına ge�medik�e kurtulamayız!"Bursa Milletvekili Muhittin Baha Pars'ın tepesi attı:"Bırak Allah aşkına. Enver'in maceracı ve tecr�besiz bir asker olduğunu sen de bilirsin ama İttihat�ılık gayretiyle b�yle konuşuyorsun. Yenilince ka�tı. Meclisi a�tık, orduyu yeniden kurduk. Şimdi hazıra konmak i�in mi gelecek?"Hafız Mehmet dilini tutamadı:"Ordu yeniliyor be. Enver Paşa dost bir kuvvetle geri d�nse, durumu d�zeltse, k�t� m� olur?"Enver Paşa'nın toplama bir Bolşevik kuvvetle Anadolu'ya girmek istediği hakkında bir s�ylenti vardı ama karanlık g�nlere �zg� s�ylenti furyası i�inde kimse �nemsememişti. Bunu Enverci bir İttihat�ının ağzından duymak pek �oğunu �rk�tt�. Ahmet Muhtar Mol-laoğlu, "Bana bak.." dedi, "aklınızı başınıza toplayın. Taşıma kanla istiklal savaşı verilmez. Sonra kan yardımının faturasını insanın g�z�ne dayarlar."S�reyya Yiğit, Hafız Mehmet'in koluna yapıştı:"Iraklılar ve Suriyeliler İngilizlerle Fransızları kurtarıcı olarak karşılamışlardı. Şimdi bu kurtarıcılardan kurtulmak i�in �ırpınıyorlar. Bunu sakın unutma!"Ankara Milletvekili Atıf Taşpınar Hoca araya girdi:"Beyler! Ankara g��men ve yaralı dolu. Zavallı Eskişehirliler de buraya gelecektir. O kadar kişiyi nereye yerleştireceğiz? Kavga edeceğimize bunları konuşalım."K�tahya - Eskişehir Savaşı 195ENVER PAŞA Dr. N�zım'ı �ağırttı.Sovyet y�netimi, Enver Paşa'ya se�kin misafirlerin ağırlandığı, eski Başvekillerden Prens Gor�akov'un sarayının bir dairesini ayırmıştı. Dairenin bir odasında da yurtdışına ka�mış �nde gelen İttihat�ılardan Dr. N�zım kalıyordu. Dr. N�zım m�kellef salona girince, "Doktor gel.." dedi, "..otur. �nemli bir haberim var.."Dr. N�zım oturdu. Enver Paşa'nın y�z�nde �z�nt� ve �mit karışımı bir gerginlik vardı:"Dışişleri Komiserliğinde telsiz-telgraf haberlerini g�sterdiler. Yunan ordusu Eskişehir'e de girmiş."

Dr. N�zım heyecanlandı:"Şu halde Ankara'nın sonu geldi.""Evet.""�yleyse bize de yol g�r�nd�.""Evet.""Ruslar emrinize kuvvet vermeyi kabul ettiler mi?""Bolşevik M�sl�manlardan kurulu bir kuvvet i�in dayatıyorum. Daha bir sonuca varamadık."23

Dr. N�zım ayağa kalktı, iktidar tutkusu tınlayan bir sesle, "Olmaz Paşam.." dedi, "..g�r�şmeleri bir an �nce sonu�landırmak gerek. Hemen harekete ge�emezsek, fırsatı ka�ırabiliriz. G�r�şme uzaya-caksa, Anadolu'daki arkadaşlarımızla yetinelim, kuvvet istemekten vazge�elim. İktidar kadın gibidir, bekletmeye gelmez."İNGİLTERE i�in bu sıralarda iki şehir �ok �nemliydi: Ankara ve Moskova.İngiliz Haberalma Servisi, Ankara'da �rg�tlenmeyi hen�z başaramamıştı. S�rekli ve doğru bilgi edinilemiyordu. T�rk dostu bir Hindistanlı kimliği ile M. Kemal Paşa'yı �ld�rmesi i�in yollanan Mustafa Sagir'in İngiliz ajanı olduğu Ankara'da �ok �abuk anlaşılmış ve yargılanarak 24 Mayısta idam edilmişti.24 Bu sebeple Ankara'da �ok dikkatli olarak �rg�tlenmeye �alışıyordu. Kurulması i�in �alışılan merkeze 'Black Jumbo' kod adı verilmişti. Hazırlıklar s�r�yordu.Moskova'da ise �ok iyi �rg�tlenmişti. S�rekli bilgi akıyordu oradan. Edinilen bilgiye g�re, Moskova, Enver Paşa'yla birlikte Anadolu'ya sevk etmek �zere 130.000 kişilik bir kuvvet toplamaktaydı. En-196 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuver Paşa'yı, Bolşevikliği benimsemeyen M. Kemal'e karşı bug�ne kadar bir koz olarak elinde tutan Moskova, yenilgi �zerine, bu kozu ileri s�rmeye karar vermiş g�r�n�yordu.Rattigan'a Moskova'dan alınan bu raporu �zetlemeyi bitiren General Harington, "M. Kemal iki ateş arasında.." dedi, "..batıdan Yunan ordusu y�r�yor, doğuda Sovyet birlikleri y�r�meye hazırlanıyor."Rattigan huzursuzca kımıldadı:"M. Kemal sorunu bitecek, bu sefer de Enver sorunu başlayacak. Sovyet birlikleri Ankara'ya ka� g�nde ulaşabilirler?""Kurmaylarımın hesabına g�re 68 g�nde." 25

Rattigan'ın i�i rahatladı:"Yunanlılar onlardan �ok �nce Ankara'ya varırlar."Harington, "Evet.." dedi, "..kanımca T�rk ordusu artık direne-mez." 25a

"Desenize T�rk sorunu bitiyor."YUNAN 10. T�meni Eskişehir'i işgal ettikten sonra şehrin doğusuna g�venlik birlikleri s�rerek durmuş, T�rk ordusu Eskişehir do-ğusu-Seyitgazi hattına �ekilmişti.İsmet Paşa, Yunan ordusundaki bu durgunluktan yararlanarak, son bir hamle ile Eskişehir ve �evresindeki Yunan birliklerine karşı, toplayabildiği 9 t�menle taarruz etmeye karar verdi.21 Temmuz sabahı Eskişehir savaşı başladı.1. Grubun Eskişehir'in kuzeyinden yapmış olduğu taarruz, b�yle bir hareket beklemeyen Yunanlılarda telaş uyandırdı. 3. Grup karşısındaki Yunan birliklerinde Je ka�ma, dağılma belirtileri g�zleniyordu.26 Beklenmedik taarruz Yunan komuta kurulunu panikletti. T�rk taarruzunun başarıya ulaşması ve Eskişehir'in elden �ıkması Yunan ordusunun g�venliğini alt �st edebilirdi. Komutanlık ne yapacağını şaşırmıştı.26a Ama tehlikeyi kavrayan birlikler, Ordu Komutanlığından emir almadan, direnişe ge�tiler, iyi direndiler.T�rk cephesinin merkezindeki zayıf bir t�menin bir karşı taarruz �n�nde gerilemesi cephe hattını dalgalandırdı, kanatları a�ık kalan komşu birlikler aynı hizaya gelmek i�in geri �ekilmek zorunda kaldılar.

T�rk taarruzu yavaşladı, sonra da durakladı.K�tahya - Eskişehir Savaşı 197İSMET PAŞA, kırık bir sesle, "Taarruz �ok �mit verici başlamıştı, iyi gelişiyordu" diye s�ylendi. Yarbay Naci, "Haklısınız paşam.." dedi, "..ama geliştirmeye artık asker ve silah sayımız yetmiyor. Silahıyla birlikte ka�anların sayısı, yirmi bini ge�miş durumda.""Ne diyorsun?"Bu, ordunun ��te biriydi. Ka�aklar daha da artacak gibi g�r�n�yordu. Ordu Yunanlılara değil, asker deyimiyle 'General Ka�ka�'a yenilmekteydi."B�y�k savaşlar g�rm�ş eski askerlerimizi silah altına alabilsey-dik, iyi olacaktı. Yazık ki h�k�met �ekingenlik g�sterip bu teklifimizi �ok ge� kabul etti. �ağrıyı duyuramadan savaş başladı. Orduya katı-lamadılar.27 Tecr�beleriyle gen� askerlere �ok yararlı olacaklardır.""Umarım hepsi katılır efendim. Tam da harman zamanı ama..""Katılırlar. ��nk� bu �ağrıyı alan ger�ek asker bı�ağın ordunun kemiğine dayandığını anlar."T�RK ORDUSU bir basamak daha geri �ekilmeyi başarırsa, Yunan ordusu havaya kılı� sallamış olacaktı. Bunun farkında olan Yunan Komutanlığı, sağ kanadındaki birlikleri, T�rk cephesini Seyitgazi doğrultusunda yararak ordunun �ekiliş yolunu kesmek i�in olanca g��leriyle saldırtmaktaydı.Albay Halit, g�zleri delice parlayarak, k���k odada dolaşa dola-şa, Kurmay Başkanı Binbaşı Ziya Ekinciye emrini yazdırıyordu:"Yaz! Bulunduğumuz mevzileri re pahasına olursa olsun savunacağız. Her r�tbedeki komutandan, I kliğine h�kim olmasını istiyorum. Korkaklık g�sterenleri affetmeyecek ve idam edeceksiniz. Yaz! Emrimi yerine getirmeyenlere karşı, ben de, makamı ve r�tbesi ne olursa olsun silahımı kullanmak zorundayım." 28

Binbaşı Ziyanın duraksadığını g�r�nce parladı:"Ne diyorsam yaz! Vatan elden giderken, merhamet ihanettir. Emri hemen t�menlere ilet. Ben ileri mevzilere gidiyorum."Binbaşı Ziya komutanı tanımıştı: Ateş hattına kadar sokularak askerin savaş direncini artırmaya �alışacak, biri korkup da geri �ekilirse vuracaktı.29

198 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuGECE Genelkurmay'da M. Kemal ve Fevzi Paşa ile birlikte Dr. Adnan, Y. Kadri, Urfa Milletvekili Ali Saip Ursavaş ve Salih Bozok, cepheden gelecek haberi bekliyorlardı. Yan odada Halide Hanım İngiliz gazetelerinde �ıkan ilgin� haber ve yazıları �evirmekteydi. İşini bitirince, o da katıldı.Geniş�e odanın havası sigara dumanı ve gerginlik doluydu. Zaman ge�mek bilmiyordu.Kapı vuruldu ve sessizce aralandı. Salih Bozok şifre subayının uzattığı telgrafı kapıp koşar adım M. Kemal Paşa'ya verdi. Paşa telgrafa g�z attı, sonra Fevzi Paşa'nın �n�ne kaydırdı:"Eskişehir savaşını kazanamadık. İsmet Paşa Sakarya'nın doğusuna �ekilmek i�in izin istiyor."Y�zler soldu.Dr. Adnan, "Bunu duyan Meclis ayaklanacaktır" dedi.Ali Saip Bey, "Başta Enverciler" diye ekledi. �tekiler de tabloyu tamamladılar:"Tavizciler...""D�zenli ordu karşıtları...""Saltanat�ılar...""Tutucular..."Dr. Adnan noktayı koydu:"Muhalif, muvafık, herkes. Kıyamet kopacak."Neler olabileceğini hayal eden Ali Saip Bey kaygıyla doğruldu:"Paşam, bana �yle geliyor ki bu zor d�nemi bu Meclis'le atlata-mayız."M. Kemal Paşa, "Yanılıyorsun.." dedi, "..bence bu zor d�nemi ancak bu Meclis'le, onun

sayesinde atlatabiliriz. �fkesine, isyanına, her tepkisine katlanacağız."30

��nk� bu Meclis kavgacıydı, sabırsızdı, gevezeydi, genel olarak tutucuydu ama hi� kuşku yok, yurtsever bir Meclis'ti.T�RK ORDUSUNUN savaşı b�t�n�yle keserek geri �ekilmeye başladığı haberleri, K�tahya'ya gelmiş olan Yunan Ordu Kararg�hına gece yarısından sonra ulaştı. T�rk sol kanadındaki birlikler son g�n� de �ylesine şiddetle direnmişlerdi ki, Yunan ordusu T�rk birliklerinin �ekiliş yolunu kesmeyi başaramamıştı. T�rk ordusu bir tek birlik bileK�tahya - Eskişehir Savaşı 199kaptırmadan, b�t�n geri teşkilleri, erzak ambarları, cephanelikleri, seyyar hastaneleri ile bir basamak daha geri �ekilerek yine tehlikeden sıyrılmıştı. Yunanlıların da soluğu kesilmiş, ikmal işleri aksamaya başlamıştı. T�rkleri takip etmek ihtiyatlı Papulas'ı �rk�tt�.Savaş durdu.Yunan B�y�k Taarruzunun 12 g�n s�ren birinci evresi, kesin bir sonu� vermeden sona ermiş, Yunan ordusu havaya kılı� sallamıştı. 30a

Ama kesin zafer bekleyen h�k�meti ve Yunan kamuoyunu doyurmak gerekti. General Papulas, �ğleden sonra bir basın toplantısı yaptı. Salona �ok sayıdaki muhabirlerin alkışları arasında girdi. Sağına General Stratigos'u, soluna Kurmay Başkanı Albay Pallis'i alarak oturdu. Arkalarında ordu kararg�hının �nde gelen kurmayları yer aldı. Magnezyumlar �akıp s�n�yordu.Alkışlar, kutlamalar ve fotoğraf �ekimleri sona erince, "Teşekk�r ederiz.." diye s�ze başladı, "..Afyon ve K�tahya'dan sonra Eskişehir'i de d�ş�rd�k. Biraz soluk almayı hak ettik sanıyorum. Bu zafer uzun ve yoğun bir hazırlığın sonucudur. Kral Hazretlerinin İzmir'e gelmesi ve muzaffer ordumuzu izlemesi de, g�c�m�ze g�� kattı. T�rk ordusunu hezimete uğrattık. Yunanlılar i�in Elenizm'in beşiği olan K���k Asya yollan yabancı değildir. Biz Anadolu'yu istila etmiyoruz, uygarlığa a�ıyoruz. Yunanistan artık b�t�n Anadolu'ya yerleşmeye ve Boğazların bek�isi olmaya hak kazanmıştır. Yunan ordusu bu hak �zerinde ısrar etmeye kararlıdır, hakkını kabul ettirecek kadar da g��l�d�r."Katimerini gazetesinin yazarı Hristos Nicolopulos, "Bir soru sorabilir miyim?" dedi."Elbette.""D�şman ordusunun son durumu ne? Nerede? Ne yapıyor?"Bu soruyu General Stratigos cevapladı:"Beyler, Kemalist ordudan geriye bir enkaz kalmıştır. Bu enkaz Ankara'ya doğru ka�ıyor. Onun yok olması da gecikmeyecektir. Kısacası T�rk ordusu artık askeri bir değer taşımıyor."31

Neşeli sesler y�kseldi.200 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuGENELKURMAY BAŞKANI General Dusmanis ise, T�rk ordusunu elinden ka�ıran Eapulas'a ve kibirli kurmaylarına ateş p�sk�r-mekteydi:"Kesin sonu�lu bir galibiyet kazanamadığımız i�in siyasi sorun yine ��z�lmemiş olarak kaldı. Bunun sebebi ordu komutanı ile yardımcılarının yetersizlikleri ve yeteneksizlikleridir. Ordumuz bunların elinde kaldığı s�rece her girişim başarısızlıkla sonu�lanacak!" 31a

Bu zafer g�n�nde, huysuz, kaba generalin s�rekli yakınması ve ordu y�neticilerini durmaksızın aşağılaması yakın �evresini bile rahatsız ediyordu. Oysa her aşamada General Dusmanis haklı �ıkacaktı.LLOYD GEORGE ise �ok neşeliydi. Savaş Bakanı L.W. Ewans'a, "Sayın Bakan.." dedi, "..Atina'dan, İstanbul'dan ya da buradan birini g�nderin de şu ilgin� savaşı incelesin. ��nk� doğunun geleceğini bu m�cadele belirleyecek.."Hınzırca baktı:"..Kurmaylarınız birka� hafta �nce titreşmekteydiler. M. Kemal'in yenilmez ordusuyla İstanbul'a y�r�yeceğini iddia ediyorlardı. İnsan danışmanlara inanmamak gerektiğini, ancak

hayat deneyleriyle �ğreniyor. Yunanlılar haklı �ıktı. �ılgın Kemalistler tarihe karıştı.."Lord Curzon'a d�nd�:"..Yunanlılar artık Sevr Antlaşması'yla yetinemezler. Daha geniş �apta tatmin edilmeleri gerekir. Bu konuda ne yapabileceğimizi d�ş�nmeye başlayalım." 32

FRANKLİN BOUILLON Beyrut'ta kalarak savaşın bitmesini beklemişti. Sonu�, T�rk-Fransız �atışmalarının sona ermesini isteyen Beyrut'taki Fransız diplomat ve askerlerinde hayal kırıklığı yarattı.Ah inat�ı T�rkler ah!Uysallık g�sterip anlaşmaya yanaşsalardı, g�neydeki �atışmalar bitecekti. Bundan yararlanarak g�neyden batıya kuvvet kaydırıp belki de Yunanlıları yenmeleri m�mk�n olabilirdi. Yenilginin r�zg�rı bug�nk� Ankara y�netimini devirirse, g�r�şmelere kimbilir kimlerle sıfırdan başlamak zorunda kalacaklardı.Bouillon, "Kendilerine de s�ylemiştim.." diye homurdandı, "..delice bir kahramanlıkları var. Ama b�yle bir m�cadele, hi� �d�n veril-Ktttahya - Eskişehir Savaşı 201meden, hele b�y�k devletlerle �ekişilerek, tam bağımsızlık diye inat edilerek, yalnız kahramanlıkla kazanılabilir mi? Kazanamadılar işte! Yeniden savaşabileceklerini de sanmam. Şaşılacak kadar yoksullar."ABD ATAŞEMİLİTERİ acele Eskişehir'e gelip Yunan komutanlarıyla g�r�şt�. Y�ksek Komiserliğine �ektiği telgrafın �zeti şuydu: "T�rkler bitmiştir?32*YUNAN başarısı İstanbul Rumlarını sevince boğmuştu. Bo-ğaz'da Yunan bayraklarıyla s�slenmiş motorlar tur atıyor; otomobil dizileri, Beyoğlu, Şişli ve Galata caddelerinden, klaksonlarını �ala �ala ge�iyordu.Sait Molla, zaferi kutlayan bir otomobil dizisinin arasından zorlukla ge�erek, Cercle d'Orient adlı kul�be girdi. İstanbul se�kinlerinin kul�b�yd� burası. Hanedan damatları, emekli Osmanlı paşaları, y�ksek b�rokratlar, nazırlar, bazı l�vantenler ve gazeteciler ile havayı koklamak isteyen yabancılar burada yemek yer, i�er, bolca �ene �alar, gazete okur, yan masalara kulak verirlerdi.Bir masada acele acele yazısını bitirmeye �alışan Ali Kemal'i g�r�nce sevindi. Hemen yanına oturdu. Ali Kemal, yazmaya ara verip, "G�rd�n m� Molla Bey.." dedi, "..korkmaya gerek yokmuş. Bizim d�zme kahramanlar, on g�nde perişan oldular.""Evet. �ok ş�k�r.""Ankara'ya doğru ka�ıyorlarmış. Yunan Y�ksek Komiseriyle konuştum, Yunan ordusu, yorulduğundan değil, artık takibe değecek bir kuvvet kalmadığı i�in duraklamış. Ordu, biraz dinlendikten sonra hareket edip bizim kabak�ıların yuvası Ankara'ya y�r�yecekmiş. O zaman her biri bir yere ka�ar, M. Kemal saklanır, yine biz bize kalırız."Kahkaha attı. Ertesi sabah yayımlanacak olan yazısını �abucak tamamlayıp �ağırdığı Rum şef garsona verdi:"Bunu hemen gazeteye yolla. Bize de kahve ve Yunan konyağı getirsinler."Metaxa nefis bir konyaktı.202 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu CEPHE KARARG�HI geri �ekilerek Sarık�y'e gelmişti. Binbaşı Tevfık ve Y�zbaşı Cevdet Kerim, kerpi� bir evin duvarına yaslanmış, ge�ip giden yorgun ve sefil askerleri seyrediyorlardı.Yenilgi Tevfık Bey'i iyice yıpratıp k�t�mser yapmıştı, "Bu iş bitti Cevdet Kerim" dedi.33

"Sen �z�nt�den ve yorgunluktan b�yle konuşuyorsun. Biraz uyusaydın.""Ah bir uyuyabilsem. Uyuyamıyorum ki. Naci Bey benden de beter. O �� g�nd�r uyumuyor. Yemek de yemiyor. Bu yenilgiyi nasıl i�imize sindireceğiz?"Yaşaran g�zlerini saklamak i�in arkasını d�nd�.

Yakup Ş evki Pa ş a Cevat � obanl ı Pa ş a Ali ihsan Sabis YENİLGİ HABERİ Malta'dakileri de perişan etti. Paşaları sıkıştırdılar: Askeri a�ıdan bir �mit var mıydı? M. Kemal Paşa bir �ıkış yolu bulabilir miydi?Y. Şevki Paşa, Cevat Paşa, Mersinli Cemal Paşa, Ali İhsan Paşa yenilgi sefilliğini ve acısını yaşamış, ger�ek�i askerlerdi. G�n�lleri bir mucize istiyordu ama �mit veremediler. Dağılmış bir orduyu toparlayıp geride yeniden bir cephe kurmak, orduyu hızla takviye etmek, donatmak, yedirmek, silahlandırmak g��t�, �ok g��t�, d�r�st�esi imk�nsızdı.K�tahya - Eskişehir Savaşı 203Anadolu'nun ne kadar kararlı olduğunu bilen Rauf Bey e bile karamsarlık ��km�şt�.En �mitsiz kişi, oynak miza�lı şair S�leyman Nazif'ti. "Bunca d�şmana, felakete, musibete, talihsizliğe, yoksulluğa karşı bir M. Kemal ne yapabilir?" diye sızlanıyor, cevabını da kendi veriyordu:"..Hi�bir şey."Bu duyguyla Milli M�cadele aleyhinde yazılar yazıp Ali Kemal'in Peyam-ı Sabah gazetesine g�ndermeye başlayacak, bu y�zden b�t�n s�rg�nler tarafından boykot edilecek, s�rg�nl�k boyunca bir başına kalacaktı.33a

YUNANİSTAN baştan başa zafer sarhoşuydu. Meydanlar, caddeler taşkın kalabalıklarla dolup taşıyordu.Yunan propaganda makinesi harekete ge�miş, d�nyaya, 'otuz bin T�rk�n esir alındığı; 'T�rk ordusunun b�t�n toplarını bırakıp ka�tığı! 'cephede bulunan M. Kemal'in kararg�hının bombalandığı, kararg�h subaylarından d�rd�n�n �ld�ğ�, yirmisinin yaralandığı' gibi hayal �r�n� haberler yayıyor ve bir�ok kişiyi inandırıyordu. M. Kemal'in esir edildiği haberi bile u�urulmuş, İzmirli Rumlar, bu haberi ger�ek sanarak coşkunca kutlamışlardı.33b

Ordu kurmaylarının Ankara'ya y�r�me hevesi, bazı �st komutanların uykusunu ka�ırıyordu. General Vlahapulos'un yerine İkinci Kolordu Komutanlığına atanan General Andreas bunlardan biriydi.Birinci Kolordu Komutanı Kondulis'in de kendisi gibi d�ş�nd�ğ�n� �ğrenince General Papulas'ı ziyaret etti, atanması dolayısıyla teşekk�r ettikten sonra, "G�nlerdir T�rkler bozguna uğradı diye zafer t�renleri yapıyoruz.." dedi, "..amacımız T�rk ordusunu yok etmekti. Ama yok olmadı, m�tareke istemedi, pes etmedi. Hi�bir birliğini kaptırmadan geri �ekilmeyi başardı. Ne ciddi esir alabildik, ne de iddia edildiği gibi ganimet. Şimdi kendi se�tiği yerde savaşmak i�in bizi bekliyor. Y�r�rsek ikmal merkezlerimizden �ok uzaklaşacağız. Bunun bir�ok tehlikesi var. Buna rağmen Ankara'ya y�r�yeceğimiz s�yleniyor." 33c

Papulas bıyığını sıvazladı:"Size g�venirim, onun i�in a�ık konuşacağım. Evet, Ankara'ya y�r�me konusu tartışılıyor. Merak etmeyin, ordunun bir macera-204 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuya s�r�klenmesine izin vermem. H�k�met ısrar ederse, �ekileceğim." 33d

Andreas emrine verilen S�vari Tugayındaki atların yaşlılığından yakınacaktı ama komutan �ok yorgun g�r�n�yordu. Bu konuyu a�maktan caydı.Papulas ger�ekten yorgundu. Bu seferin yapılmasını isteyenlerin �okluğu generali uyutmuyordu. Kimi askerlik bakımından gereklilik olduğuna inanarak, kimi kabaran hırsına kapılarak, g�c�n� yitirmiş T�rk ordusunu b�t�n�yle bitirmek istiyordu. H�k�met de İngilizle-rin dolaylı teşvikiyle Ankara seferine yatkın g�r�nmekteydi.Yunanlılar durmak ile y�r�mek arasında bocalıyordu.T�RKLER de bocalıyordu. Morali bozulanlar, ordunun yeniden toparlanabileceğine inanamayanlar, yılgınlar, soluğu kesilenler de vardı, Kuva-yı Milliyeciler gibi azmini ve iyimserliğini hi� kaybetmeyenler de.Akşam gazetesinin kapkara manşeti yurtseverleri titretmişti:"Git vatan Kabe'de siyaha h�r�n" Saraya gazeteler ise bayram ediyorlardı.Bu karışık ortam, gafilleri ve hainleri harekete ge�irdi:Yunan askerleri k�yleri yakıp T�rk kadınlarının ırzına ge�erken, K�tahya Belediye Başkanı H�seyin H�sn�, General Papulas'ı ziyaret ederek başarısını kutladı, 'K�tahya'yı milliyet�ilerden kurtardığı i�in' teşekk�r etti.34

Gerici Konya isyanının elebaşılarından Delibaş Mehmet İzmir'de ortaya �ıktı, sık sık Yunan Ordu Kararg�hını ziyaret etmeye başladı. Yeni bir pisliğe daha bulaşacağı anlaşılıyordu, 3S

Milli ordunun yenilmesine sevinen saraya bağlı din adamları ve siyaset�iler, Yunanlılarla elbirliği yaparak Milli M�cadele'yi b�t�n�yle s�nd�rmeyi ama�layan Anadolu Cemiyeti adlı gizli bir �rg�t kurmak i�in hazırlığa giriştiler. Başlarında Vahidettin'in beş kez Şeyh�-lislamlığa getirdiği İngiliz işbirlik�isi Mustafa Sabri Efendi vardı. 36

Bu yenilgi Hariciye Nazırı A. İzzet Paşa'yı da �mitlendirdi. İşgalci diplomatlara, 'Kemalist ordunun ve Millet Meclisi'nin y�zde altmış beşinin desteğini garanti edebileceğini' bildirdi.37

Yani milli ordunun ve Meclis �oğunluğunun M. Kemal'e karşı ayaklanmaya ve İngiliz uy-K�tahya - Eskişehir Savaşı 205duşu İstanbul h�k�metinin yanında yer almaya hazır olduğunu m�jdeliyordu.Ankara ger�ekten tarih sahnesinden silinmek �zere miydi, yoksa T�rkler bir yeniden doğuşun eşiğinde miydiler?Zaman g�sterecekti.206 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

���nc� B�l�m Sakarya Savaşı'na Hazırlık25 Temmuz 1921 - 13 Ağustos 1921PORSUK IRMAĞI'nın kuzey kıyısındaki patikada kırk kadar askerden oluşan bir birlik, d�zensiz bir şekilde y�r�mekteydi. Hepsi d�k�l�yordu. Birka�ı �ıplak ayaktı. Bazıları ayaklarına �uval, �aput sarmıştı. Yaralılar yardımla y�r�yorlardı.Cephe yarılınca o kızılca kargaşalık i�inde taburlarından ayrı d�şm�ş, ormanda kaybolmuş, d�v�şm�ş, alayı aramak i�in vakit kaybetmiş, ordunun gerisinde kalmışlardı. Belki daha g�venlidir diye Porsuk'un kuzeyine ge�erek, orduya yetişmeye �alışıyorlardı.Asker ka�aklarını arayan bir s�vari m�frezesi birdenbire tepeden aşağı inerek �evrelerini sardı. M�frezenin komutanı, y�z� yaralı bir y�zbaşıydı. �mer �avuş �ne �ıkıp selam verdi. Y�zbaşı eli tabancasında, �avuşa ve birliğe g�z attı. Ka�ağa ve bozguncuya benzemiyordu bunlar:"Hangi birliktensiniz?""4. T�men, 55. Alay, 3. Tabur, 1. B�l�kteniz komutanım!""B�l�ğ�n geri kalanı nerde?""B�l�kten geri kalan budur."Sakarya Savaşı'na Hazırlık 207

"Nereye gidiyorsunuz?""Duyduk ki ordu Sakarya �tesine �ekiliyormuş. Biz de oraya gidiyoruz. Alayımızı orada arar buluruz."Y�zbaşı sevindi. Bunlar silahlarının şerefini sonuna kadar korumaya kararlı sahici askerlerdi. Sesi yumuşadı:"Şu tepenin ardında, suyu bol bir k���k k�y var. Orada dinlenin. Sonra durmadan doğuya y�r�y�p Sakarya'yı aşın. Ama birliğini k�ye bu haliyle sokma. Halkı �zmeyin. Anladin mı?"�avuş anlamıştı:"Evet komutanım! K�ye sanki belimiz kırılmamış gibi gireceğiz. Baş�st�ne!"Y�zbaşı h�z�nle g�l�mseyerek atının başını �evirdi. Ka�ak ve bozguncu avlamak i�in d�rt nala uzaklaştılar. M�freze uzaklaşana kadar selam duran �avuş, elini indirip birliğe d�nd�:"Duydunuz. Halka teftiş vereceğiz. Ona g�re. Sıraya gir! �abuk, �abuk, �abuk! Hazır ol! Arş!"Ayaklarını s�r�yerek y�r�meye başladılar."Bu ne bi�im y�r�y�ş len? Başınızı kaldırın. Canlı y�r�y�n. Haydi hep beraber."Kalan son g�c�yle marşa başladı:Annem beni yetiştirdi Bu ellere yolladı Al sancağı teslim etti Allaha ısmarladı... Marşa �nce Hamza Onbaşı'yla birka� er mırıldanarak katılmıştı. �avuş azarlayınca katılanlar arttı, giderek hepsi katıldı. Marş ila� gibi geldi. Y�r�y�ş canlandı, d�zene girdi, başlar dikildi, sesler y�kseldi. �ınarlı K�y�'ne, sefil g�r�n�şlerine hi� uymayan bir �alım i�inde girdiler.B�t�n kapılar kapalı, pencerelerin tahta kepenkleri �rt�l�yd�. G�r�n�rde kimse yoktu. Elinde domuz fişeği s�r�lm�ş av t�feği, k�y odasının aralık kapısından gelenleri g�zleyen Gazi �avuş, hluhtar ile iki yaşlıca k�yl�ye, "Korkmayın." dedi, "..bunlar �apulcu da değil, ka�ak da.""Emin misin?""Bunlar Ezrail'le g�reş tutmuş babayiğitler."T�feği bırakıp dışarı koştu:208 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu \\\\"Hoş geldiniz kardeşler! Gazanız m�barek olsun. Hey millet! Su getirin! Sofra a�ın! Kemal'in askerleri bunlar!"Kadınlar, kızlar, �ocuklar, ellerinde testiler, bakra�lar, �anaklarla evlerden �ıktılar. Sofralar a�ıldı. Karpuzlar kesildi. Asker iki g�nd�r uyumamıştı. Karnı doyanlar ağa�ların altına, duvar diplerine uzanıp uyudular.�mer �avuş, Hamza Onbaşı, Gazi �avuş, muhtar ve yaşlı erkekler biraraya gelip diz �st� ��kt�ler. Sigaralar sarıldı. �mer �avuş savaşı hik�ye etti, "D�şman da iyi d�v�şt�.." dedi, "..o da yoruldu. Dinlenince yine y�r�y�p peşimizden gelecektir. ��nk� bizi bitiremedi."Muhtarın sakalı titredi:"�yleyse bizi de ezip ge�ecektir.""Elbette. S�ylemesi benden. K�yleri �nce soyuyor, sonra yakıyorlar."Gazi �avuş muhtarın g�z�n�n i�ine baktı:"Herkes oğullarını ırmak gibi cepheye akıtsaydı, bu duruma d�şmezdik."Muhtar kızdı, "O lafın sırası ge�ti." dedi, "..şimdi ne edeceğiz, onu s�yle sen!""Ne edeceğiz, siz gelinleri, kızları, taze anaları, �ocukları, gitmek isteyen erkekleri g�� yoluna vuracaksınız. Ben de delikanlıları g�t�r�p usul�nce askere yazdıracağım. Savaş bitince

kavuşuruz."Muhtarın başı �n�ne d�şt�. Bu toprak ka� y�zyıl yıldır işgal g�rmemişti. İşgal �st�ne masal bile dinlememişlerdi. Ama neler olabileceğini kestirebiliyordu. Bir zamanlar Rus savaşına katılmış, savaşın �irkin y�z�n� tanımıştı. Başını zorlukla kaldırdı:"Pek�l� Gazi �avuş, �yle edelim."B�Y�K MİLLET MECLİSİ, h�k�metin isteği �zerine gizli oturuma ge�mişti. Tutanak k�tipleri ve dinleyiciler salonu boşalttılar. K�tiplerin yerini hızlı yazan milletvekilleri aldı. Fevzi Paşa k�rs�ye geldi. Tıraşı uzamış, uykusuz ve yorgundu. Bozguncuların ortaya �ıkması olasılığının belirdiğini s�yleyerek, Konya ve Kastamonu b�lgelerinde iki İstiklal Mahkemesinin kurulup ordunun sağ ve sol kanatlarının g�ven altına alınmasına gerek g�rd�klerini belirttikten sonra asıl konuya girdi:Sakarya Savaşı'na Hazırlık 209

Durak Sakarya Diyap A ğ a Mustafa Kemal Pa ş a ile birlikte "D�şmanı Ankara batısında, Sakarya mevzilerinde karşılamaya hazırlanıyoruz. Fakat biz Ankara'da kaldık�a, ordu, daima Ankara'yı korumak zorunluğunu duyacak ve serbest�e savaşamayacaktır. Bakanlar Kurulu, orduyu manevralarında serbest bırakmak i�in h�k�met merkezimizin Kayseri'ye naklini uygun g�rmektedir."Bir şaşkınlık sessizliğinden sonra Meclis patladı:"Hayırr! Aslaaa! Olmaz �yle şey!!!"�oğu ayağa kalkmıştı. Bazıları sıraları yumrukluyordu. Fevzi Paşa konuşmasını g�r�lt�ler arasında s�rd�rerek s�z�n� zorlukla tamamlayabildi:"Bu iki hususun g�r�ş�lerek karara bağlanmasını rica ediyorum."K�rs�den indi. Erzurum Milletvekili Durak Bey (Sakarya) k�rs�ye y�r�rken bağırdı:"S�z istiyorum!"Oturumu y�neten Dr. Adnan Bey'in cevabını beklemeden k�rs�ye �ıktı:"Efendiler! Biz bu davaya başladığımız g�n, elimizde ne b�yle bir ordu vardı, ne bu kadar silah. Bug�n eskiye nispetle �ok kuvvetliyiz. Bu sebeple Bakanlar Kurulu'nun �nerisini reddediyorum."Alkışlar y�kseldi."..Halk gidebilir. Ailelerimiz gidebilir. Memurlar gidebilir. Herkes gidebilir.."Cebinden silahını �ıkarıp k�rs�n�n �st�ne koydu:210 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�yttk Taarruzu"..Ama biz, elimizde silah, burada �leceğiz. Hi�birimiz şehitlerimizden daha b�y�k değiliz."Meclis ayağa fırlayıp Durak Bey'i alkışlamaya başladı. Bakanlar Kurulu'nun �nerisini her reddeden yoğun alkışla destekleniyordu. Ama birka� milletvekilinin telaşa kapıldığı da g�zleniyordu. Son olarak beklenilmez bir şey oldu, o g�ne kadar hi� s�z alıp konuşmamış olan Tunceli Milletvekili Diyap Ağa'nın elini kaldırdığı g�r�ld�. Dr. Adnan Bey inanamadı, sordu:

"S�z m� istiyorsunuz Diyap Ağa?""Heya.""Buyrun."Meclis sustu. Sakalı g�ğs�ne inen Diyap Ağa ağır ağır k�rs�ye geldi. G�zlerini kısarak Meclis'i s�zd�, "Lafım kısadır.." dedi, "..biz buraya ka�maya mı geldik, yoksa kavga ederek �lmeye mi?"K�rs�den indi.Meclis alkıştan yıkılacaktı.1Milletvekillerinin isteği �zerine Samsun Mahkemesi de eklenerek, �� yeni İstiklal Mahkemesinin kurulması oybirliği ile kararlaştırıldı. Bu mahkemelere ilerde Yozgat İstiklal Mahkemesi de katılacaktır. H�k�met arşivlerinin Kayseri'ye taşınması kabul edildi.Se�ilecek bir kurul Sakarya doğusuna �ekilen orduya Meclis'in selamını g�t�rmek i�in cepheye gidecekti.SAKARYA'NIN BATISINDA, ordunun �ekilişini korumak ve Yunan ordusunu g�zlemek i�in kuzeyde, Mihalı��ık �evresinde iki t�meni olan 1. Grup; g�neyde, Emirdağ'da S�vari Grubu, ikisi arasında birka� yerde de s�vari ve piyade alayları bırakılmıştı. M�rettep Kolordu Kocaeli'nde, M�rettep T�men Afyon'un doğusundaydı.Batı Cephesi birlikleri, silah ve ağırlıklarıyla birlikte, Beylik K�pr� ve Kavuncu K�pr�s�'nden Sakarya'nın doğusuna ge�meye başladılar.Bitkin subaylar ve erler, başlan �nlerinde y�r�yor, ağır toplara koşulmuş kadanaların boyunlarından kan sızıyor, demir cephane arabalarını �eken katırların ağzından kızıl k�p�kler d�k�l�yordu. A� akbabalar, kan ve ��r�k et kokan yaralı kafilelerinin �zerinde d�n�p durmaktaydı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 211Yunan i ş gal b � lgesi ve T � rk ordusunun Sakarya bat ı s ı nda b ı rakt ığı art �ı birlikler. Beylikah ı r, Sar ı koy ve Sivrihisar'da birer alay, Mihali ��ı k'tai. Grup, Emirda ğ � evresinde S � vari Grubu vard ı r. Sakarya kıyısında kısa bir mola verildi. Asker o m�barek suda elini y�z�n� yıkayıp serinleyince, t�menler kendilerine ayrılmış yerlere gidip yerleşmek i�in yeniden y�r�y�şe ge�tiler.Askerleri sefil g��menler izledi.Sivrihisar'ın neredeyse t�m� Ankara'ya g��ecekti.RUMLARIN kalabalık ve cıvık sevin� g�sterileri İstanbullu T�rkleri kahretmekteydi.Ankara, b�t�n gizli �rg�tlere ve gruplara tepki g�stermemelerini, �yelerinin olay �ıkarmamalarını sağlamalarını, gizlilik i�inde asıl g�revlerini s�rd�rmelerini emretmişti. Bu y�zden millici subaylar bu sahneleri, �fkelerini i�lerine akıtarak g�rmemeye �alışıyorlardı. Bir g�n nasıl olsa b�t�n bu rezillikler bitecekti. Buna inanıyor, inanmayanlara da d�şman oluyorlardı.Esnaflar da iş yerlerine zarar verecekleri korkusuyla sessiz kaldılar. Bu taşkın kalabalık kimi kez �ok densiz oluyordu. Bazı gen�ler tepki g�sterdiler ama g�sterileri durdurmayı başaramadılar.Sayıları yetersiz, kavga deneyleri azdı.212 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

�İ�ERİN, Ali Fuat Paşa'yı dikkatte s�zerek, "Ordunuz savaşı kaybetmiş g�r�n�yor" dedi."Haber alamadığım i�in kesin bir şey s�yleyemem. Ama stratejimizi biliyorum. Ordu gerideki yeni bir hatta �ekilerek savaşı mutlaka s�rd�recektir.""Bir Sovyet birliğinin fiili yardımda bulunmasını d�ş�nmez misiniz?"Ali Fuat Paşa bu konunun a�ılmasını bekliyordu, g�r�şmeyi bunun i�in istemişti. Bu soruyu kuşkuya yer vermeyen bir kesinlik ve a�ıklıkla cevapladı:"Hayır Sayın Komiser. ��nk� bu bizim �z m�cadelemiz. Yalnız emperyalizmle değil, hain İstanbul y�netimi ve onun uzantılarıyla da m�cadele ediyoruz."Bakıştılar. �i�erin, "Peki.." dedi, "..hi� olmazsa Enver Paşa'nın, M�sl�man bir kuvvetle Anadolu'nun yardımına koşması, bu sıkışık d�neminizde yararlı olmaz mı?""Tersine, olağan�st� zararlı olur. B�l�n�r�z. Anadolu'da M. Kemal Paşa, b�y�k bir �abayla, milli bir cephe kurdu. Bu cephe par�alanırsa, bizi lokma lokma yutarlar. Enver Paşa birlik toplamak isteyebilir ama Moskova'nın buna izin vermeyeceğini kuvvetle tahmin ediyorum. ��nk� bu Moskova-Ankara arasındaki dostluk antlaşmasına kesinlikle aykırı d�şecektir."�i�erin diretti:"Ama aldığımız haberlere g�re Yunanlılar, Boğazların bek�iliğine talip olmuşlar. Bu ucuz bek�iliği İngilizler destekleyebilir. B�ylece bizi de boğmuş olurlar. Yunanlılar Ankara'ya y�r�r ve kesin bir başarı kazanırlarsa.."Ali Fuat Paşa itiraz etti:"Kazanamazlar!"�i�erin, nazik olmak i�in kendini zorlayarak, "Ama gelen haberler hi� de �mit verici değil" dedi."G�venimin basit ama g��l� dayanaklarını a�ıklamama izin veriniz. Ankara-�stanbul arasındaki gizli telgraf haberleşmesini sağlayan telgraf�ıların parolası, 'zafer'dir. Askeri gere�ler, İstanbul'dan İnebolu'daki askeri birime, gizlice ticari eşya gibi sevk edilir. Bu gere�-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 213lerin teslim edileceği kapalı adres ş�yledir: Zafer Ticarethanesi-İne-bolu. Kağnıcı kadınlar yolda doğum yaparlarsa, �ocuğa 'Zafer' adını koyarlar. Zafere b�ylesine inanmış ve bağlanmış bir halkı yenmek m�mk�n m�d�r?" 2OYSA Albay Sariyanis'e g�re, T�rkleri yenmek yalnız m�mk�n değil, kolaydı da. Ama b�yle d�ş�nmeyenler de vardı. Bunların başında General Papulas geliyordu.Ankara seferinin planını yine Albay Sariyanis hazırlamıştı. Planına g�veuiyordu. General Papulas'ı ikna etmek i�in sabah toplanan komuta kurulunda s�z istedi. Konuşmasına, "İki yıldır Ankara'yı ele ge�irmenin şartlarını, mesafe ve yolları inceliyorum. T�rkleri ezme-dik�e

ya da Kızılırmak'ın �tesine atmadık�a, ne Batı Anadolu'yu koruyabiliriz, ne İstanbul'u alabiliriz" diye başladı, plan hakkında ayrıntılı bilgi sundu ve a�ıklamasını ş�yle bitirdi:"Bu akın, askeri bir gezinti olacak. Ankara'yı kolayca ele ge�ireceğimize eminim." 2a

Papulas basit ama deneyli bir askerdi. Orduyu bekleyen tehlikeyi seziyordu. �mitle ordunun İkmal Şubesi M�d�r� Yarbay Yorgos Spridonos'a baktı. Bu yarbayın �alışkanlığına ve d�r�stl�ğ�ne g�venirdi. Spridonos, beklediği gibi konuştu:"Ben emin değilim."Sariyanis'ten �nce Kurmay Başkanı Albay Pallis sinirlendi:"Neden?""��nk� T�rkler �ekilirken, yararlanabileceğimiz b�t�n demiryollarını bozdular. İkmal merkezimizi Eskişehir'e almak, ikmal sistemimizi tersine �evirmek zorundayız. Bunun i�in de her �eşit malzeme, bundan b�yle, deniz yoluyla İzmir'den Bandırma'ya, dar demiryoluyla Bandırma'dan Bursa'ya, karayoluyla Bursa'dan Karak�y istasyonuna, demiryoluyla Karak�y'den Eskişehir'e taşınacak, Eskişehir'den de her g�n ordunun ihtiyacı olan tonlarca malzeme kara yoluyla Sakarya b�lgesine ulaştırılacak.21" Bu kadar karışık ve zor bir ikmal sistemi d�zenli işleyebilir mi? Bir yerde mutlaka tıkanır. Bu yolların g�venliğini sağlamak i�in de pek �ok askere gerek var. A�ık s�yl�yorum, bu sistemle ve bu şartlar i�inde b�y�k bir sefer ordusunun214 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuihtiya�larını d�zenli, yeterli ve g�venli şekilde karşılamak m�mk�n değildir. Ben karşılayamam."Sariyanis �fkeyle baktı:"Karşılarsın. Emrinde binden fazla kamyon, binlerce araba ve deve var.""Sen mesafeleri ve yollan iki yıldır incelediğini s�yledin. Ben yeni inceledim ve şu kanıya vardım: Eğer bu y�r�y�ş ger�ekleşirse, ordumuzun yenilmesi ka�ınılmazdır." 3Ankara seferini candan destekleyen General Stratigos bu uğursuz yargıya �ok i�erlemişti, Papulas'ı, "B�yle konuşmaya izin vermeyin!" diye uyardı.Spridonos ayağa kalktı:"Komutanım! Anlaşılıyor ki ikmal merkezimizden 200-250 km. uzaklaşacak olan ordunun ulaşım ve ikmal işinin başarılabileceği d�ş�n�l�yor. Yerimi, bunu başaracak olan arkadaşa terk etmeye hazırım, orduda vereceğiniz her g�reve razıyım." 4Papulas, "Otur Yorgo" dedi, kurula d�nd�:"Ben de en az bu arkadaşım kadar kaygılıyım ve sonu�tan kuşku duyuyorum."General Stratigos, "Neden ama." diye bağırdı, "..T�rk ordusunun kısa zamanda yeniden toparlanmasına imk�n yok. Haberalma Şubesinin elinde buna aykırı bir bilgi mi var?"Ordu Haberalma Şubesi M�d�r� Y�zbaşı Karassos, "Hayır efendim." dedi, "..aldığım son bilgilere g�re, T�rkler Ankara'dan ka�maya başlamışlar. Parlamentoyu da daha doğudaki bir şehre taşıyorlarmış."Stratigos, ağzı gizli bir g�l�şle kıvrılarak y�z�ne bakınca Papulas, "Ama g�neydeki kolorduyu da Akşehir'e taşımaya başladılar!" diye bağırdı.Kurmay Başkanı Albay Pallis, Papulas'ı yatıştırmak i�in araya girmek zorunluğunu duydu:"Komutanım, izin verirseniz, Yarbay Spridonos ile g�r�şerek durumu yeniden değerlendirelim. Sonucu arz ederiz.""Tamam. Toplantı bitmiştir."�fkeyle odadan �ıktı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 215General Stratigos, kurmay kurulundaki anlaşmazlığı hemen Başbakan Gunaris'e yetiştirecek, Gunaris K�tahya'ya gelip ilgililerle y�z y�ze konuşmak i�in o g�n İzmir'e hareket edecekti.POLATLI'ya �ekilen cephe kararg�hı, istasyon ile �evresindeki tek katlı birka� Tatar evine, karanlık bir hana ve �adırlara yerleşmişti. Orduyu doyurmak, bakıma almak, yeniden d�zenlemek i�in hi� durmadan �alışmak gerekiyordu.

M. Kemal Paşa İsmet Paşa ile konuşmak i�in Polatlı'ya geldi. İsmet Paşa'nın k���k odasında durumu g�zden ge�irdiler.Sonu� belli olmuştu. Ordu, 1.643 şehit, 4.981 yaralı ve 374 esir vermiş, 18 top, 47 ağır, 34 hafif makineli t�fek kaybetmişti.5 Elde yalnız 28.825 t�fek kalmıştı.53

Ger�ek buydu."Ka�ak sayısı?""Tam sayı belli oldu. Şaşırmaya hazır ol: 30.809.""Neee?""�stelik bunların 30.122'si de t�feği ile ka�mış. O y�zden elimizde az t�fek kaldı." 6"Ordunun yarısı bu!" 7"Ne yazık ki evet."M. Kemal isyanla ayağa kalktı:"Anadolu'yu y�zlerce yıl, yalnız canına ve malına ihtiyacın olduğu zaman hatırlarsan, bunun dışında kaderine terk ve cehalete teslim edersen, sonu� tabii b�yle olur. İnsanlarımızı okutmamış, bilin�lendirmemiş, kafalarını ve y�reklerini milli bir terbiyeden ge�irmemişiz ki. Cami okullarında ve medreselerde, ne tarih, coğrafya dersi verilir, ne de vatan, millet nedir �ğretilir. Bu y�zden iki yıldan beri d�şman kadar, cahil, gafil ve hainlerle de uğraşıyoruz. Komutanlar bu sefer �ok dikkatli olsunlar, bozgunculara fırsat verilmesin.""Baş�st�ne."Savaştan sonra, bu talihsiz millet i�in yapılması gereken �ok iş vardı. Milleti y�zlerce yıllık uykudan uyandırmak gerekiyordu.Bir s�re susarak istasyonu seyrettiler. Askerler y�k vagonlarını boşaltıyorlardı. Ayakları �ıplak, �stleri perişandı. İstasyonun bir k�şesinde de, gen� kızlar, kadınlar, �ocuklar ve yaşlı erkeklerden oluşan216 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzubir kalabalık beklemekteydi. Ellerinde kazma-k�rek, yiyecek �ıkınları ve su testileri, sırtlarında yorganlar vardı. Bir onbaşı bu reng�renk kalabalığı harekete ge�irdi. Sakarya y�n�ne doğru y�r�meye başladılar.İsmet Paşa, "Mevzileri bir an �nce hazırlamak i�in �evre halkından yardım istedik.." diye bilgi verdi, "..kazmasını, k�reğini ve �ocuğunu alan geldi. İş�i taburları kurduk. Tarlada �alışır gibi canla başla siper kazıyor, yol a�ıyor, yorgun orduya yardım ediyorlar. G�rd�ğ�n gibi �oğu da kadın. Kadınlarımızın hakkını nasıl �deyeceğiz, bilmem."M. Kemal Paşa, y�reğinden gelen bir sesle, "�deyeceğiz İsmet." dedi, "..�demek zorundayız."MİHALI��IK'a �ekilen resmi birimler ile asker aileleri, belirlenen bir sırayla yola �ıkıp Sakarya doğusuna ge�erek Kızılcahamam'a gitmekteydiler. Mihalı��ık Askerlik Şubesi de toplanıyordu. Gazi �avuş, torbalarını sırtlamış dokuz delikanlı ile �ıkageldi. Oğlu Ali de delikanlıların arasındaydı. Şube Başkanı �olak Y�zbaşı eşya toplanmasını durdurdu. Filistin'de dirseğinden yaralandığı i�in geri hizmete alınmıştı. Sırasında dokuz erin ne kadar işe yaradığını iyi bilirdi. Bekletmeden gerekli işlemleri başlattı. Sonra da �n�nde birikmiş evrak yığınına eğildi. Eldeki işleri bitirmesi gerekti. ��nk� birka� g�n sonra da şube yola �ıkacaktı. Gazi �avuş esas duruşta, "Y�zbaşım bir şey sorabilir miyim?" dedi."Sor.""Duydum ki Kemal Paşa eski askerleri de silah altına �ağırmış. Doğru mudur?""Evet, doğru.""Paşa'yı �anakkale'den bilirim. Zorda olmasa �ağırmazdı. Biz sıramızı savmıştık. On yıl d�v�şt�m. �avuş oldum. �� kere yaralandım. Esir d�şt�m. Geri gelebildim. Demek ki koca Allah beni ordunun bu zor g�n� i�in esirgemiş. Orduya katılmak i�in ne yapmalıyım?"Y�zbaşı saygıyla başını kaldırdı. Baktı. Zaferin tadını, yenilginin acısını tatmış ger�ek bir askerdi bu."Otur. Bir �ay i�elim hele."

Sakarya Savaşı'na Hazırlık 217�avuş oturdu:"Sağ ol.""Ka� yaşındasın?""Otuz iki.""Yanında bir belge var mı?""Kafa k�ğıdım bile o kıyamette kaybolup gitti y�zbaşım. Bir canımı kurtarabildim."Y�zbaşı anlayışla g�l�msedi:"Zarar yok. Evinle helalleştin mi?""Evet.""Tamam. Seni ve �ocukları, 1. Gruba yollayacağım. Grup kararg�hı burada. Bir piyade, bir de s�vari t�meni var. Sizi 1. Piyade T�-meni'ne verirler. Komutanı Abdurrahman Nafiz Bey. �ok disiplinli bir t�mendir. Top, t�fek sesi duymamış yeni askerlere senin gibi tecr�beli �avuşların �ok yararı olur."Posta eri kurutulmuş otlardan yapılma uyduruk �ayı getirdi.FEVZİ PAŞA da, Ankara'da kurmaylarla durumu değerlendiriyordu. Ordu, d�şmanla arayı 200 km. a�arak, yeni bir savaşa hazırlanmak i�in gereken zamanı kazanmıştı.Yunan ordusu da yıprandığı i�in �ekilen orduyu izleyemeyip durmuştu. Y�r�y�şe ge�ebilmek i�in ciddi hazırlık yapması gerekti. Bu s�re yirmi g�n olarak hesaplanıyordu.Bu zamanı �ok iyi değerlendirmek, vurgun yemiş ordunun silah ve savaş�ı asker sayısını �oğaltmak, ikmal �rg�t�n� yeniden d�zenlemek gerekti.Sakarya doğusuna �ekilen orduda ancak 30.000 savaş�ı (t�fekli er) kalmıştı. Gerisi, istihk�m, muhabere, ulaştırma, sağlık, bando, ekmek�i takımı gibi sınıfların ve destek hizmet birimlerinin �oğu silahsız erleriydi.Merkez Ordusu'ndan bir t�men oluşturması ve yollaması istenmişti. Eğitim merkezlerinde de beş bin kadar asker vardı."Kalan a�ığı yeni askerlerle dolduracağız."Y�zbaşı Nuri Berk�z, "Evet ama Paşam.." dedi, "..bitkin halk yenilmiş bir orduya yeniden destek verir mi? �stelik zaman �ok dar, ancak yakın illerden asker toplayabiliriz. Bu kesimin askerlik yaşına218 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzugirmiş n�fusu, ihtiyacı karşılar mı? Yeter sayıda asker geldi diyelim, acemileri 10-15 g�nde eğitip savaşa hazırlamak m�mk�n m�d�r? Bu kadar kısa s�re i�inde acemi bir asker ne �ğrenebilir ki?"Sorun bu kadar değildi elbette.Mesela b�t�n telsizler kurtarılmıştı ama �ekiliş sırasında �oğu arızalanmıştı. Elde yedek par�a yoktu. Mesela t�m s�varilerin elinde sadece y�z on sekiz kılı� vardı.7a Bu y�zden s�variler genellikle piyade savaşı yapıyor, erler atlı h�cuma mızrak diye u�ları sivriltilmiş uzun sopalarla kalkıyorlardı. Mesela 75 mm.lik mermi �ok azalmıştı. Oysa topların �oğu bu �aptaydı. Cephe �ok acele bu mermilerden istiyordu. Ama yakın depolarda bu �apta mermi yoktu. Karayoluyla doğudaki depolardan getirtmek ise aylar alırdı.Y�zbaşı Şahap G�rler i�i yanarak sordu:"Topsuz mu savaşacağız?"Top olmadan ya da az topla savaş kazanmak imk�nsızdı. Bir savaşta sonucu kesin olarak top belirliyordu.Bu �apraşık sorunlar on beş-yirmi g�n i�inde nasıl ��z�lecekti?ERKENCİ MİLLETVEKİLLERİ sabah simidi yiyip �ay i�mek ve dertleşmek i�in Merkez Kıraathanesi'ne gelirlerdi. Bug�n de cam �n�ndeki masada birka� milletvekili vardı. �aylarını i�meyi unutmuş, �z�nt� i�inde, �nlerinden ge�ip Taşhan'a doğru ilerleyen uzun g�� kafilesini izliyorlardı. Meclis g�r�şmelerinin dışarı sızması �zerine, �zellikle Ankara'ya sonradan

yerleşmiş aileler �ankırı, Kırşehir, Kayseri gibi illere gitmeye başlamışlardı. Bu kimbilir ka�ıncı kafileydi. Yaylılar kadın ve �ocuk, y�k arabaları eşya doluydu. Erkekler sessizce arabaların yanında y�r�yorlardı.Samsun Milletvekili Emin Gevecioğlu, "Bu gidişle geldiğimiz yollardan yine Asya'ya d�neceğiz galiba" dedi. Bir zaman sustular.Afyon Milletvekili Mehmet Ş�kr� Ko� homurdandı: "Bu yenilginin hesabını sorumlularından sormayacak mıyız?" Aydın'ın Kuva-yı Milliyeci Milletvekili Esat İleri kızdı: "Yahu vatan ayağımızın altından kayıyor, şimdi kavga etmenin sırası mı? B�yle anlarda kavgaya ara verilir. Arkadaşlar yarın cepheyeSakarya Savaşı'na Hazırlık 219gidecekler. D�n�şlerini bekleyelim. Ordu ne durumda, niye yenilmiş, bir �ğrenelim. Sonra ne yapacağımıza karar veririz."GUNARİS, K�tahya'ya, yanma Savaş Bakanı Teotokis'i de alarak gelmişti. General Stratigos'un tavsiyesine uyarak, �nce, hi� sevmediği Albay Sariyanis'le gizli bir g�r�şme yaptı:"Albay, ayrı g�r�şlerin insanıyız. Ama bana size g�venilebileceği s�ylendi. H�k�meti aydınlatmanızı istiyorum. Ger�ek durum ne? Ne yapmalıyız?""Ger�ek şu ki T�rk ordusu yenilmemiş, geriye atılmıştır. Şimdi ulaştığımız noktada kalır ve beklersek, T�rklere yeniden g��lenmeleri i�in fırsat vermiş oluruz. Savaş katlanamayacağımız kadar �ok uzar. Bu kadar geniş bir b�lgeyi uzun s�re g�ven altında tutmamız �ok zor. Bu sebeple T�rk ordusunu pes ettirmek ya da iyice doğuya s�rmek, Ankara'daki tesis ve depoları yok etmek, yararlanabileceği b�t�n kaynaklan kurutmak, Ankara-Eskişehir demiryolunu bir daha kullanılamayacak bi�imde bozmak zorundayız. Bunu yaptığımız zaman T�rk tehlikesi sona erer."Teotokis, "Başarabilir miyiz?" diye sordu.Sariyanis her zamanki edasıyla, "Tabii.." dedi, "..��nk� bu kadar kısa zamanda yeniden toparlanamaz. T�rk ordusu daha doğuya �ekilirse, doğudaki Ermeniler, kuzeydeki Pont�s �eteleri, g�neydeki K�rt aşiretleri arasında kalacak. Batıda da biz varız.7b Ayrıca Delibaş Mehmet'in yardımıyla Konya'da, Kemalistler'e karşı b�y�k bir ayaklanma da hazırlıyoruz. Nereye ka�acak? B�yle bir ateş �emberinin i�inden hi� kimse sıynlamaz." 8"Peki, askerlerimizin b�y�k b�l�m�n� ne zaman terhis edebiliriz?"H�k�meti sıkıştıran en b�y�k sorun buydu."Bu kesin zaferden hemen sonra. ��nk� karşımızda �ekineceğimiz ciddi bir kuvvet kalmayacak. T�rk ordusundan geriye en fazla, dağlara ka�mış bir avu� subay ve asker kalır."Gunaris, her şeyin tasarladığı gibi gideceğine g�venen bu kurmaya inandı:"Savaş Konseyine sunulacak raporu bu anlayışla hazırlamanızı rica ediyorum."220 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Albay Pallis'le birlikte rapor taslağını hazırladık bile. Ama imzalaması i�in General Papulas'ı ikna etmek gerek.""Onu ben ikna ederim. Ordunun neye ihtiyacı var?""Biraz daha kamyona ve giyeceğe." 9İkisi de ayağa kalkıp el sıkıştılar. En fanatik Venizeloscu ile en sadık Kralcı, T�rk ordusunu yok etmek i�in anlaştılar.Batı Anadolu'yu, Trakya'yı ve İstanbul'u Yunanistan'a katarak, Ege denizine b�t�n�yle egemen olmak, b�ylece b�y�k �lk�y� (me-gali idea) ger�ekleştirmek i�in T�rk ordusunu yok etmekten başka �are yoktu.M. KEMAL PAŞA Polatlı'dan ayrılmadan �nce, Ankara-Kayseri yolu �zerindeki Keskin il�esinden bir telgraf almıştı. Keskin halkının temsilcileri diyorlardı ki:"..Bazı milletvekilleri heyecan ve telaş i�inde buradan ge�erek geriye ka�tılar. Bizler canca ve malca her fedak�rlığı yapmaya hazır bulunuyoruz. Bu milletvekillerinin telaşını haklı

g�sterecek bir tehlike varsa, yediden yetmişe cepheye gitmemize izin veriniz." 10

İşte g�vendiği halk konuşmaya başlamıştı.Ankara'ya daha iyimser d�nd�.Gafiller ile zayıf ruhlulardan arınmış, k���k ama kararlı bir ordu kalmıştı elde. Şimdi bu �ekirdek ordunun mayalayacağı g��l� bir ordu oluşturmak gerekiyordu.B�t�n g�n ara vermeden �alıştı.Anadolu ve Rumeli M�dafaa-yı Hukuk Derneği'nin b�t�n şubelerine telgraf �ekti, bucak ve k�ylere dağılarak halka durumu anlatmalarını istedi.Tabansız yedi milletvekili ger�ekten Ankara'dan ka�mıştı. Meclis Başk�tibi Recep Peker'e, "Bunlar sonra y�z�m�ze nasıl bakacaklar acaba?" dedi. Recep Peker g�ld�:"Hi� utanmadan bakacaklardır Paşam, utanma duyguları olsa ka�mazlardı."Fevzi Paşa ile buluştu. Fransızlarla G�ney Cephesi'nde bir yarı-m�tareke durumu oluşmuş, G�ney Cephesi'ndeki İkinci Kolordu'nun bir t�meni (9. T�men), Yunan ordusunun bir saldırısına karşı Konya y�n�n� �rtmesi i�in Akşehir'e getirilmişti. Kolordu kararg�hı ile ikin-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 221ci t�meninin de (5. T�men) Akşehir'e taşınmasını kararlaştırdılar. Bu kolordu, 2. Grup adıyla Batı Cephesi Komutanlığı emrine verildi.İstanbul'daki gizli �rg�tlerden, �ok acele kaydıyla sicili temiz subay, m�himmat, �zellikle ve ivedi olarak da 75 mirdik mermi istendi.Karadeniz limanlarına indirilen Rus yardımı silah ve mermilerin Ankara'ya yollanmasının hızlandırılması emredildi.Artırabilecek her birlik, bir manga bile olsa, Sakarya'ya yollanacaktı. Akşam Dışişleri Bakanıyla birlikte yeni Sovyet El�isi Natsare-nus'u kabul ederek, Enver Paşa konusunda Ankara'nın hassasiyetini belirtti.BAŞBAKAN GUNARİS'in, Bakan Teotokis ve General Strati-gos'la birlikte apansız ziyaretine gelmesi Papulas'ı şaşırtmıştı. Başba-kan'ın �ok haşin bir hali vardı. Vakit kaybetmedi:"H�k�met savaş emrini d�şmana boyun eğdirin diye vermişti. Bunu sağlamanız i�in hi�bir şeyi esirgemedik. Peki, ne oldu General, T�rkler boyun eğdi mi?"Papulas'ın alnından ter fışkırdı, hırıldar gibi, "Hayır" dedi."T�rkleri elinizden ka�ırdınız. Şu halde savaş bitmedi. Yeni haklar elde etmek bir yana, Sevr Antlaşması'yla sağlanmış olan �ıkarlarımız bile askıda kaldı."Papulas, "Sayın Başbakan." dedi, "..Anadolu'nun en zengin ve verimli b�lgesi elimizde. Bu kadar başarıyla yetinemez miyiz?" nGunaris sertleşti:"Hayır! ��nk� bu ge�ici bir durum. Sevr Antlaşması'nın y�r�rl�ğe girmesini sağlamak, b�ylece durumumuzu yasallaştırmak ve s�rekli kılmak gerek. Bunun i�in de Ankara'ya y�r�mek ve d�şmana Sevr'i kabul ettirmek zorundayız."Papulas kıvranıyordu:"Ordu g�revini fazlasıyla yaptı. �ok yoruldu. Bizim de �ok kaybımız var.""Zarar yok. Trakya'dan Anadolu'ya yeni bir t�men daha ge�iriyoruz." 12

"Orta Anadolu bozkırını ge�mek zorunda kalacağız. İkmal �ok g��leşecek. Ankara �ok uzak..""Yeni kamyonlar geliyor." 13

222 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"D�şman da hazırlanıyor. Kendi se�tiği yerde savunma yapacak. �ok kayıp verebiliriz."Stratigos Papulas'ın onuruna seslendi:"Korkmayın General!" 13a

Papulas erimekteydi. Gunaris son vuruşu yaptı:"Haydi Papulas! Karar ver! Yoksa yarın sabah Kral Hazretlerinin ve tarihin huzurunda,

Yunanistan i�in �ok hayati olan bu savaşa karşı �ıkan tek insan olarak kalacaksın!" 14

Papulas'ın başı �n�ne d�şt�. Uzun bir sessizlikten sonra, "Peki." dedi, "..Tanrı beni utandırmasın."MUHARİP adlı �rg�t emri alır almaz işe koyuldu. İlişki kurdukları Top�u Dairesi Başkanı Erzurumlu Yarbay Salih Bey dedi ki:"Depolardan ne isterseniz alın. İsterlerse beni deponun kapısına assınlar!" 15

Ama bazı başka gizli �rg�tlerin ya da ka�ırdıkları silah ve m�himmatı Ankara'ya satarak para kazanmak isteyen fırsat�ıların acemice girişimleri y�z�nden İngilizler huylanmış, g�venlik �nlemlerini �ok sıkılaştırmışlardı. Yakalananları, Kroker Oteli'nin bodrum katına tıkıyor, konuşturmak i�in adamlara ağır işkence yapıyorlardı.16

R�şvet ve aldatma yoluyla ancak k���k ka�ak�ılıklar yapılabilmekteydi. B�y�k ka�ak�ılık iyice zorlaşmıştı.Bug�nk� Atak�y'�n olduğu yerde bulunan Bakırk�y Barut Fab-rikası'nın depolarında 75 mm.lik bol mermi ve daha bir�ok savaş malzemesi olduğu �ğrenildi. Buraya hi� el atılmamıştı.�mitlendiler.��nk� Bakırk�y Fransız işgal b�lgesindeydi. Fransızlarla arada zoraki bir dostluk oluşmuştu. Fransızların Yunanlıları sevmedikleri de kesindi. Belki bu depoların boşaltılmasına g�z yumabilirlerdi.Bakırk�y Barut Fabrikası'nı soyma işini Muharip �rg�t�nden Yarbay Ey�p Durukan �stlendi. Son durumu �ğrenmesi i�in bir y�zbaşıyı g�revlendirdi. Y�zbaşı sivil giyinip fabrikada g�revli Sanayi Teğmeni Tahir Tuğhan'ı ziyaret etti. Teğmen �rg�t�n g�vendiği bir subaydı.Tahir Tuğhan, "İngilizler mermi sandıklarını ilk g�nlerin telaşı i�inde gelişig�zel yığdırmışlar.." dedi, "..sandıkların �st�ndeki a�ıkla-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 723malar silinmiş. Kayıtlar da dağınık. Aralarına farklı �apta mermi sandıkları karışmış olabilir. Haberiniz olsun.""Zarar yok. Mermi mermidir."M�tareke olunca �retimi durdurulan fabrika Bakırk�y'le Yeşilk�y arasındaki g�zlerden uzak koyun kıyısında, geniş bir alana yayılmıştı. Depolar fabrikanın uzun iskelesine yakındı. Mermilerin ve �teki gere�lerin kolayca taşınabileceği anlaşılıyordu.Şimdi sıra Fransızları razı etmeye gelmişti. Muharip y�neticileri Anadolu'ya el altından silah ve m�himmat satmak isteyen bankacı M�sy� Marcel Savoie'yı iyi tanırlardı. Fransız yetkililerinin g�vendiği bir adamdı. Bir�ok kez g�r�ş�lm�ş, fakat Ankara'nın yeterli parası olmadığı i�in onunla bug�ne kadar bir iş yapılamamıştı. Yarbay Ey�p Bey o akşam M�sy� Savoie'yı buldu, ne istediklerini anlattı. Tabii, daha b�y�k ve k�rlı işler i�in bunun bir deneme ve başlangı� olduğunu sezdirmeyi ihmal etmedi. Fransız para kokusunu bir kilometre uzaktan alırdı. G�zleri parladı:"Anladım. Bana birka� g�n izin verin."Durumu, desteklemesi i�in Fransızlarla sağlam bağlantılar kurmuş olan Hamit Hasancan'a da duyurdular.

Kral, Genekurmay Ba ş kan ı General Dusmanisve kurmaylar ı yla birlikte 224 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSAVAŞ KONSEYİ, sabah Kral'ın başkanlığında toplandı. Toplantıya Veliaht Prens Yorgi, Gunaris, Teotokis, Dusmanis, Papulas, Stratigos, Pallis ve Sariyanis katılıyordu. Ordunun raporu Gunaris'in istediği doğrultuda hazırlanmıştı. Pallis, Ankara'ya y�r�y�ş�n�n gerek�esini a�ıklayarak hareketin amacını �zetledi:"T�rk ordusunu pes ettirmek, �ekilirse dağıtıncaya kadar takip etmek, Ankara'daki b�t�n tesis ve depoları yıkmak, malzemeyi imha etmek, Ankara-Eskişehir demiryolunu bir daha kullanılmayacak şekilde bozarak bug�nk� hatlarımıza geri d�nmek."17

Kral yine hasta g�r�n�yordu. �lg�n bir sesle, "Hazırlık i�in ka� g�ne ihtiya� var?" diye sordu.Papulas susuyordu. Pallis cevap verdi:"En fazla yirmi g�ne."Kral kuşkuya d�şm�şt�:"D�şman bu s�re i�inde toparlanamaz mı?"Pallis, "M�mk�n değil efendim.." dedi, "..ka�aklar y�z�nden �ok zayıflamış durumda. Kaynakları yeni bir ordu kurmaya elverişli değil. Askerlerine �niforma bile veremeyecek kadar yoksullar. Bu kısa zaman i�inde ne top sayısını artırabilir, ne m�himmat sağlayabilirler. Yeniden askere alacakları gen�leri eğitecek kadar zamanlan da olmayacak. T�rk ordusu şu anda bizim bakımımızdan en uygun durumda bulunuyor."Kral Başbakan'a baktı:"H�k�metin g�r�ş�?""H�k�metim, ordunun bu haklı ve cesur kararını destekliyor, zamanlamayı uygun buluyor, siyasi sorumluluğunu �stleniyor.""Genelkurmay?"General Dusmanis, "Biz de harekete karşı değiliz.." dedi, "..ama bu kez M. Kemal'i elimizden ka�ırmayalım."Kral g�l�msedi:"Bir yerde durmalı ki yakalayabilelim."Y�zler neşeyle aydınlandı. Kral bakışlarını dolaştırarak sordu:"Karşı g�r�şte olan var mı?"Papulas �n�ne baktı. İstifa etme zamanını ka�ırmıştı. Artık orduyu Ankara'ya g�t�rmek ve zaferle d�nmek zorundaydı. Evet, boz-

Sakarya Savaşı'na Hazırlık 225kın ge�mek ve ikmal zincirini kurmak zor olacaktı ama hangi savaş kolaydı ki? İ�i yavaş yavaş yeni savaşa ısınıyordu. Ankara fatihi olarak geri d�nmenin �ekiciliği, kaygılarını bastırmaya başlamıştı.Kimseden ses �ıkmayınca, Kral toplantıyı kapadı:"Savaş Konseyi ordunun �nerisini oybirliği ile kabul etmiştir. Tanrı kararımızı kutsasın ve yardımcımız olsun." 18

Hepsi ha� �ıkardı.Ertesi g�n Eskişehir'e hareket edeceklerdi. .ON BEŞ KİŞİDEN oluşan Meclis Kurulu Polatlı'ya gelmişti. Cephe Komutanı ile kısaca g�r�şt�kten sonra Grupları ziyaret etmeye başladılar. Başarısız sonu�tan dolayı komutanlara kırgın gibiydiler. Aralarında Yunan kaynaklı s�ylentilerin etkisinde kalanlar da vardı. Ama daha ilk adımda ordunun yoksulluğu, �ıplaklığı hepsini ayılttı. Bug�ne kadar nasıl dayanabildiğine şaştılar. Mahmut Esat Bozkurt derin bir şefkat ve saygıyla, "Ordumuz meğerse.." dedi, "..hi� şik�yet etmeden, kefenine sarınmış da �yle d�v�şm�ş."Karavana yediler, kalabilecekleri yer olmadığı i�in gece battaniyeye sarılarak asker yatağında yattılar, yani toprakta.Sabah kalan birlikleri de g�rmek i�in yola d�şeceklerdi.M�SY� MARCEL SAVOIE'nın y�z� g�l�yordu. �etin tartışmalardan ve yorucu pazarlıklardan sonra, Fransızlar mermilerin ka�ırılmasına g�z yummaya razı olmuşlardı. Ama İngilizler fark edip olaya el koyarlarsa, izin verdiklerini reddedecek, T�rkleri koruma-yacaklardı. �rg�t bu koşulları kabul etti. Pazarlığa ge�tiler. M�sy� Savoie sandık başına bir lira istiyordu. Muharip �rg�t� fiyata itiraz edince, �ok şaşırdı:"İşi �st d�zeyde dost�a bağlayabildim ama alt katlarda durum değişti. Bazılarına �deme yapmam gerekiyor. Bana belki birka� kuruş kalacak." 18a

Durum Ankara'ya bildirildi.KURUL b�t�n g�n dolaştı, son olarak da 12. Grup Komutanı Albay Halit Bey'i ziyaret etti. Kızgın g�neş, susuz ve g�lgesiz arazi milletvekillerini iyice yormuş, ordunun yoksulluğu sinirlerini bozmuştu.226 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuHalit Bey de, o saate kadar, grubunun savunacağı b�lgede hazırlanan savunma mevzileriyle ilgilenmişti. Elde ne dikenli tel vardı, ne kum torbası, ne �imento, ne demir, ne de siperler i�in k�t�k. Sadece arazinin doğal imk�nları ile taş ve topraktan yararlanılabiliyordu. Halit Bey de yokluğa isyan halindeydi.Neşesiz bir buluşma oldu.Konya Milletvekili Vehbi �elik Hoca, Halit Bey'in babacan g�r�n�ş�ne kapılarak soru sormaya heveslendi:"Halit Bey oğlum, bu ne hal? Biz sizi İzmir yollarında g�rmek isterken, neden buralara geldiniz? Niye yenildiniz?"Moraran Halit Bey hışımla yerinden fırladı, "Bana bak Hoca!" diye infilak etti, "..siz buraya halimizi g�rmeye, bizi teselli etmeye, derdimize �are bulmaya mı geldiniz, yoksa gevezelik edip yaramıza tuz basmaya mı?"�ıktı gitti.18b

Bu tepkiyi olgunca sineye �ektiler. ��nk� bir şeyi �ok iyi anlamışlardı. Subaylar yenilginin lafına bile katlanamıyorlardı. Daha fazla oyalanmaya gerek yoktu. Ertesi sabah Ankara'ya d�nerek genel durumu Meclis'e arz etmeye karar verdiler.ANKARA'dan onay gelince, sabaha karşı, bir Fransız gemisi Ba-ruthane'nin uzun iskelesine sessizce yanaştı. Taşıma, y�kleme ve sevk işlerini, yine H�sn� Bey ve teşkilatı �stlenmişti. �� bine yakın mermi sandığı hızla taşınıp gemiye y�klendi.Uzaktan bir motor sesi gelse, İngilizlerin devriye motoru sanıp y�rekleri ağızlarına geliyordu.

Yakalanma korkusuyla işi kısa kestiler. Gerekli malzemeyi almışlardı. Y�klemeyi durdurdular. Ama bir�ok malzemede g�zleri kalmıştı. Hele bazıları ne harikaydı: Pilli el fenerleri, lambalar, k���k gaz ocakları, aydınlatma ve işaret fişekleri, bunların tabancaları, ışıldaklar, portatif k�rekler, al�minyum mataralar, �elik miğferler, deri eldivenler, harita �antaları vb. Bu g�zel oyuncaklar Alman birliklerinden kalmış olmalıydı.Yoksul orduyu sevindirmek i�in bunları ilk fırsatta Marmara yoluyla İzmit'e yollamaya karar verdiler. B�yle yapmakla denetimden kurtulmuş oluyorlardı. Ne var ki Marmara'da İngiliz devriye motorlarına, Yunan torpidobotlarına yakalanmamak i�in �ok dikkatli hare-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 227ket etmek gerekmekteydi. Yakalananları konuşturup �rg�t y�neticilerini �ğrenmek i�in ağır işkenceden ge�iriyorlardı.Depolar harıl harıl soyulurken, Fransız n�bet�iler, tabii sus payı karşılığı, Baruthane'nin girişindeki ahşap barakada toplanmış, iskambil oynamışlardı. Fabrikanın korkak m�d�r� de evine yollanmıştı.Depo kapıları yeniden kilitlendi. Gemi sabah ayrılıp işlemler i�in Galata a�ığında demirleyecek, denetim atlatılırsa İnebolu'ya hareket edecekti.Denetimi aşamamak korkusu �rg�t y�neticilerinin i�ini titretiyordu.YARBAY SPRIDONOS, yeni bir zafer hevesine kapılan General Papulas'ın baskısı y�z�nden g�revden ka�amamıştı. Orduya gerekli her �eşit malı hızla Eskişehir'e yığıp depoluyordu ama kaygıları da artarak s�r�yordu.T�rkler vatanlarının derinliğine �ekilmiş, Yunan ordusunun cehennem yolculuğuna �ıkmasını bekliyorlardı. Ordunun, Sakarya doğusuna �ekilen T�rkler hakkında hi�bir ciddi bilgisi yoktu. K�t� olasılıkları hi� dikkate almayan hayalci kurmaylar tehlikeyi g�rmek istemiyorlardı. Durumu, tahmin ve varsayımlarla değerlendiriyor, biri itiraz edince de kızıyorlardı.Ne var ki h�k�met s�z�n� tutmuştu. Savaş sırasında hurdaya �ıkmış ya da par�alanmış kamyonların yerine yeni ve g��l� kamyonlar yollamaktaydı. Mudanya'ya son olarak 800 kamyon gelmişti. Eğer M�hendis Binbaşı Vlangalis ve adamları, Eskişehir ile Ankara arasın-daki demiryolu ve k�pr�leri kısa zamanda onarmayı başarırlarsa ikmal sorunu belki biraz hafiflerdi.Sinir i�inde sağa sola emir yağdırmayı s�rd�rd�.18c

GEMİ, Fransız denet�inin ve T�rklerin istiklal m�cadelesine saygı duyan Fransız gemi komiserinin yardımı ile denetimden ge�ip yola �ıktı.İnebolu'ya �� bin sandık mermi yollandığı bildirildi.Y�neticiler y�k�n Yarbaşı'na taşınması i�in halkı uyardılar. Ne kadar kağnı ve araba varsa İki�ay'a getirilmesi i�in de d�rt bir yana haber saldılar.İşin ivediliğini biliyorlardı.228 Şu �ılgın T�rkler / \unan B�y�k TaarruzuSABAH Fransız gemisinin İnebolu'ya yanaştığı saatte Fevzi Paşa yeni kurulan Silah Tamirhanesini denetlemeye geldi.İmalat-ı Harbiye M�d�rl�ğ� Fevzi Paşa'nın emriyle 1920'de kurulmuş, iş genişleyince 1921 yılı başında Genel M�d�rl�k yapılmıştı. Ankara ve �evresindeki k���k baruthaneler, fişek doldurma at�lyeleri, iş ocakları, sara�haneler, marangozhaneler, silah tamirhaneleri bu Genel M�d�rl�k�e kurulup y�netiliyordu.

Silah Tamirhanesi Sakarya Savaşı'na Hazırlık 229

Eskişehir'den gelen imalat-ı harbiyecilere yer olarak istasyon yakınında, bug�nk� MKE Genel M�d�rl�ğ�'n�n bulunduğu yerdeki eski s�vari tavlası g�sterilmişti. Tavla, b�y�k, y�ksek tavanlı, uzun zamandır kullanılmadığı i�in harap ve pisti. Koca binayı hızla temizleyip onarmış, �eşitli iş makinelerini, aletleri, jenerat�rleri taşıyıp yerleştirmiş, tamirhaneyi faaliyete ge�irmişlerdi.Sakatlanmış topları, top�u d�rb�nlerini, nişang�hları, makineli t�fekleri, t�fekleri, tabancaları harıl harıl onarmaya başlamışlardı bile.Fevzi Paşa, az konuşup �ok iş yapan y�neticilere, subaylara ve ustalara teşekk�r edip ayrıldı.19

Oradan, yakındaki Ankara Havaalanı'na ge�ti. Alan, bug�nk� Fen Fak�ltesi'nin bulunduğu yerde, sıkıştırılmış bir toprak pist ile bir baraka ve u�ak tamirhanesi olarak kullanılan b�y�k�e iki hangardan oluşmaktaydı. Tamirhane ara� ve gere�leri Ağustos başında, Polatlı'dan Ankara'ya alınmıştı.Havac ı lar ı m ı z Başmakinist Abdullah Usta ve adamları, u�abileceğini sandıkları d�rt u�ağa can vermek i�in �alışmaktaydılar. Bunlar da tıpkı imalat-ı harbiyeciler gibi cephe gerisi kahramanlarıydı.Farklı model �� u�ağı birleştirerek bir avcı u�ağı kurgulamayı bile başarmışlardı. Yedek par�a olmadığı i�in hurda u�aklardan aldıkları par�alan motorlara uydurmaya �alışıyor ya da kullanım s�resi �oktan dolmuş par�aları elden ge�irip ge�irip yeniden kullanıyorlardı. 20

230 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Fevzi Paşa, Hava B�l�ğ� Komutanı Y�zbaşı Fazıl'a "Gecikmeden Malık�y'de havaalanı hazırlat." dedi, "..u�akları bir an �nce oraya taşıyın. �ok yakında hava keşfi gerekeceğini sanıyorum."Havaalanından ayrılıp istasyona geldi. Kurulduğunu duyduğu L�tfiye Mahallesini g�rmek istiyordu. İstasyon g�revlileri, �ne d�ş�p yol g�sterdiler. K�r hatlara �ekilmiş vagonların aralarından ge�erek neşeli �ocuk seslerine doğru y�r�d�ler.Fevzi Paşa ağzı a�ık bakakaldı.İstasyonun bu b�lgesi bir panayır gibiydi. K�r hatlara �ekilmiş y�k vagonlarının i�i �arşaflarla evciklere b�l�nm�ş, şilteler serilmiş, vagonların arasına ipler gerilip �amaşırlar asılmıştı. Maltızlarda yemekler pişiyor, �ocuklar vagonların altında, arasında, �st�nde oynuyorlardı. Bazı kadınlar, kilim serdikleri kara vagonların sahanlıklarına oturmuş, dertleşmekteydiler.Ankara'ya ka�ırılan y�zlerce vagonu g�ren Bayındırlık Bakanı �mer L�tfi Yasan, bunların g��menlere ayrılmasını isteyince, bu �neri �nında kabul edilmiş, g��menler de L�tfi Bey'in bu can kurtarıcı buluşuna saygı olarak buraya L�tfiye Mahallesi adını vermişti. 20a

Evlerinden savrulmuş bu insancıklara i�i yandı. İngiltere'ye ve onun kiralık katili Yunan ordusuna lanet okudu!Kurul bug�n cepheden d�necek ve Meclis'te ordunun durumu g�r�ş�lecekti. Yemeği ayak �st� istasyonda yiyip Meclis'e yollandı.Eleştirileceği aklından bile ge�miyordu.BİR G�REVLİ, a�ık oturuma ara verildiği i�in koridora �ıkmış olan milletvekillerini uyarıyordu:"Gizli oturum başlıyor efendim. L�tfen salona buyrun. Kapılar kapatılacak. L�tfen!"Cepheden d�nen milletvekilleri a�ık oturumda orduyu �vmekle yetinmiş, eleştirilerini gizli oturuma saklamışlardı. Son milletvekilleri de salona girdiler. Mehmet Ş�kr� Ko�, yanındaki arkadaşına, ellerini ovuşturarak, "Hesap sorma saati geldi" dedi. Kapılar kapandı. Meclis Başkanı M. Kemal Paşa, zile vurdu:"Oturumu a�ıyorum."Gizli oturum başladı. Tarih 2 Ağustos 1921'i g�steriyordu. Dr. Rıza Nur elini kaldırdı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 231"Buyrun."Rıza Nur k�rs�ye geldi:"Efendim! A�ık oturumda konuşan arkadaşların arz ettikleri gibi cephede b�t�n birlikleri gezdik. Subay ve erlerle g�r�şt�k. Ordu sayıca yetersizdir ama elde kalan �ekirdek hakikaten m�kemmeldir. Savaşa hazırdır. Fakat bir�ok noksanlık ve aksaklık var. Şimdi onları arz edeceğim. S�ylenmeyen derdin devası olmaz.."Meclis derin bir sessizlik i�inde izliyordu. Rıza Nur ordunun yoksulluğunu anlatmaya başladı:"..Askerin �arığı yok. �oğunun ayağı �ıplak. S�varinin kılıcı yok. �adır yok, asker g�neş altında yanıyor. Bir�ok askerin matarası yok. Birliklerde su fı�ısı, kırba yok. Asker geri �ekilirken �amurlu Porsuk suyundan i�mek zorunda kalmış. Askerin y�zde yirmisinin s�ng�-

s� yok. Geri hizmetlerin iyi yapılmadığı anlaşılıyor. Bunlar Milli Savunma Bakanlığı'nın g�revleri. Fevzi Paşa Hazretleri'ni yakından tanırım. �ok saygım vardır. Cidden yurtsever, �alışkan ve doğru bir insandır. Ama kanaatimce bug�ne kadar uyumuş, g�revini hakkıyla yapmamıştır.."Fevzi Paşa'nın y�z� soldu."..Şu anda �� g�revi var. Bakanlar Kurulu'na başkanlık ediyor, Genelkurmay Başkanı İsmet Paşa cephede olduğu i�in ona vek�let ediyor ve Milli Savunma Bakanı! Bu �� �nemli g�rev neden bir kişide toplanmış? Bu ne hırs?"Fevzi Paşa yanında oturan Adalet Bakanı Refik Şevket İnce'ye, "Bu g�revleri ben mi istedim." diye yakındı, "..Meclis verdi."Rıza Nur Bey'in sesi sertleşiyordu:"..Bakanlar Kurulu da �ok ağır davranmıştır. O da bu konuda idaresizlik g�stermiştir.."Yer yer alkışlar duyuluyordu."..Taşıt ara�ları, gere�ler yetersiz. On-on beş g�n i�inde orduyu Sakarya'da tutunacak hale getiremezsek, felakete sebep oluruz. D�nyamızı da ahretimizi de kaybederiz. Şimdi d�ş�nd�ğ�m hal tarzını a�ıklayacağım. İsmet Paşa Hazretleri'ni �ok seven ve sayan bir insa-nım. Meziyet ve faziletleri de �ok y�ksektir. Fakat olağan�st� hallerde olağan�st� �nlemler gerekir. Ordunun başına."232 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Dr. R ı za Nur Selahattin K � seo ğ lu M. Ş� kr � Ko �

Haf ı z Mehmet Bey

Ardahan Milletvekili Hilmi Bey Ziya Hur ş it Bey Mersin Milletvekili Emekli Albay Selahattin K�seoğlu acele etti, oturduğu yerden, "M. Kemal Paşa ge�sin" diye bağırdı.Meclis dalgalandı. K�seoğlu başlangı�ta M. Kemal'in �evresinde toplanan komutanlar arasında yer almıştı. Ama bir takım adamı değildi. Se�ime katılarak siyaseti se�miş, Meclis'teki tutuculara katılmıştı.Beklenilmeyen bir �neriydi bu. Orduyu zaten savaşa hazırlamakla uğraşan M. Kemal Paşa dikkat kesildi.Rıza Nur Bey, eliyle M. Kemal Paşa'yı g�sterdi:"..Evet, bizim reisimiz tam bu işin adamıdır. Onun gibi iyi bir komutanımız yok. Bence bu millet, ancak onun verebileceği �mitle silkinebilir."Sakarya Savaşı'na Hazırlık 233�zellikle birka� muhalif bu s�zleri şiddetle alkışladı. Polatlı'ya giden kurul �yelerinden Trabzon Milletvekili H�srev Gerede kuşkulandı. Bir gariplik vardı. Kurul olarak b�yle bir ��z�m �nermeyi hi� konuşmamışlardı. �stelik bu �neriyi muhaliflerin candan desteklemeleri kuşkusunu artırdı.Neydi bunların amacı?Fevzi Paşa, konuşmasını bitirip de k�rs�den inen Rıza Nur Bey'e, "Sana yazıklar olsun.. " diye bağırdı, sinirden bıyıklan dikilmişti, "..ben makam hırsı olan biri miyim? Cepheye gider, bir er gibi savaşmasını da bilirim!"Dr. Rıza Nur karşılık vermeden yerine ge�ip oturdu."S�z Vehbi Bey'in. Buyrun."K�rs�ye Balıkesir Milletvekili Vehbi Bolak geldi:"Ben de yanlışlık ve noksanlardan s�z edeceğim..""Bravooo!""..Birincisi aylık sorunu. Cephedeki subay ve erler, d�rt aydan beri aylık ve har�lıklarını alamamışlar."Birinin, "Bunun sebebi ne, sorumlusu kim?" diye sorması Fevzi Paşa'yı �ok sinirlendirdi. Sesin geldiği yana bağırdı:"Hazinede para olmadığını sanki bilmiyor musun?"Meclis daha da dalgalanıp gerildi. Başkan zile vurdu:"Devam edin Vehbi Bey!""Ediyorum efendim. Cephedeki askerin t�t�n� yok. Kuru ot toplayıp i�iyorlar. Askerin y�zde sekseninin �niforması yok. Palaskası yok. �orabı, �amaşırı yok. Bazı t�men kararg�hlarında, gece harita okumak i�in, gaz lambası, fener bir yana, mum yok, mum! Evet beyler, ordumuz bu durumda."Uğultu ve tepkiler gittik�e �oğalıyordu. Ankara Milletvekili Şemsettin Bayramoğlu Efendi'nin g�zleri dolmuştu. "Aman yarabbi.." diye sızlandı, "..ordu ne haldeymiş.""..Ama biz inanıyoruz ki Reisimiz M. Kemal Paşa Hazretleri başkomutanlığı kabul ederse, ordu canlanır, bir ay i�inde d�şmanı terbiye ederiz." 21

M. Kemal Paşa dinliyor ve susuyordu.234 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuTARTIŞMALAR Meclis'te ge� saatte bitmişti. Yatakhanede s�r�yordu.Olayların ka�ınılmaz bir şekilde cumhuriyete doğru aktığını g�ren saltanat�ılar M. Kemal'in etkisini azaltmak i�in �areler aramaktaydılar. Başkomutan olarak Ankara'dan uzaklaşmasının, bu gidişin hızını keseceğini, belki de durmasını sağlayacağını d�ş�nerek �neriyi destekliyorlardı. K. Karabekir Paşa bile devreye girerek M. Kemal Pa-şa'yı cumhuriyete gitmekten sakınmaya davet etmekteydi. 22 Fanatik İttihat�ıların da, M. Kemal'in yenilmezliğini tehlikeye atarak Enver Paşa'ya yol a�mak istedikleri anlaşılıyordu.Tunalı Hilmi Bey, yatağının kenarına oturmuş �ay i�en Hafız Mehmet Bey'e, "Sizin amacınız

Paşayı başkomutan yapıp Ankara'dan uzaklaştırmak" dedi.Hafız Mehmet Bey g�ld�:"İyi bildin. Biz onu zaten yıldızı parlak, cesur bir komutan olduğu i�in başımıza getirmiştik. Siyaset yapsın diye değil. Siyaseti siyaset�ilere bıraksın, işini yapsın." 23

Tunalı Hilmi Bey �ok kızdı:"Hesabınıza g�re nasıl olsa ordu yenilecek, M. Kemal Paşa da orduyla birlikte silinip gidecek, siz de başınızda Enver Paşa, bu yangın yerinde at koşturacaksınız, ha? Cahilce siyasetinizle koca devleti par�aladınız. Şimdi de aynı kafayla Anadolu'nun par�alanmasına sebep olacaksınız. Vatan pahasına siyaset olur mu? Lanet olsun!"Hafız Mehmet yerinden fırladı. Araya girdiler:"Meclis'te tartışmak yetmedi mi? Bir de burada mı kavga edeceğiz?""Sabah ola, hayrola."Gaz lambaları iyice kısıldı. Ama yataktan yatağa fısır fısır tartışma, dertleşme, sızlanma s�r�p gidecekti.ALİ FUAT PAŞA da daha yatmamıştı. �alışma odasında, �n�nde bir kadeh votka, d�ş�n�yordu. Bu �alkantı, Ankara'da k���k hırsları ve hesapları su �st�ne �ıkarmış, g�r�ş farklarını keskinleştirmiş olmalıydı. 1920 Haziranında, �st�n Yunan kuvvetleri karşısında Bursa terk edildiği zaman Meclis �z�nt�den �ıldırmış, bir kurban aramış, o �fkeyle Albay Bekir Sami Bey gibi ger�ek bir kahramanın ba-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 235şını istemiş ve almıştı. 24 Şimdi daha da �fkeliydi herhalde. Bu kez kimin başını istiyorlardı acaba? Bu seferki hedefin M. Kemal Paşa olabileceği aklına bile gelmiyordu.Kapı vuruldu."Gel!"Binbaşı Saffet i�eri girdi."Hayrola Saffet Bey?""Bu saatte rahatsız ettiğim i�in �z�r dilerim. Uyanık olduğunuzu �ğrenince, elde ettiğim bilgiyi sabaha bırakmayı doğru bulmadım. Enver Paşa �i�erin'le gizli bir g�r�şme yaptıktan sonra, bug�n Moskova'dan ayrılmış." 25

Ali Fuat Paşa'nın g�ğs� sancıdı:"Nereye gidecekmiş?""�ğrenemedim. Gideceği yeri Hayreti Bey'den de saklamış. Şimdi Hayreti Bey'den geliyorum. Dr. N�zım da ortadan kaybolmuş. Birlikte ayrıldılar anlaşılan. Hayreti Bey 'Galiba Batum'a gidecekler' dedi. Akla yakın bir tahmin bu."Ger�ekten akla yakındı. Batum Trabzon'a kapı komşu, h�l� bir�ok T�rk�n yaşadığı bir limandı. Kuşku uyandıran hareketleri y�z�nden Anadolu'dan uzaklaştırılan eski ordu komutanı, Enver'in amcası Halil Paşa da oradaydı. Trabzon'a ge�mek �ok kolay, Trabzon'un fiili h�kimi ise Kayık�ılar K�hyası İttihat�ı Yahya'ydı. Olabilecekleri kestiren Ali Fuat Paşa, acıyla s�ylendi:"İşe bak. Millet can derdinde, Enver ve yoldaşları iktidar."MECLİS, ordunun hızla g��lendirilmesi gerektiğini anlamıştı. Ama nasıl g��lendirilecekti? Kaynaklar sınırlı, b�t�e yetersizdi. Ordu nasıl doyurulacak, donatılacaktı? Bu y�zden 3 Ağustos g�n�, g�r�şmeler genellikle mali sorunlara kaydı. Saatler ��z�m i�ermeyen ko-nuşmalar ve bakanların ayrıntılı a�ıklamalarıyla ge�ti.Zaman azaldık�a, M. Kemal'in başkomutanlığı �stlenmesini isteyenlerin sayısı artıyordu. M. Kemal Paşa'nın milletin son kozu olarak kalması, saygınlığının tehlikeye atılmaması gerektiğini d�ş�nenler de, kurtuluşun M. Kemal Paşanın dehasıyla sağlanabileceğini d�-ş�nmeye ve g�r�şlerini heyecanla a�ıklamaya başladılar.M. Kemal Paşa dinlemeyi s�rd�r�yordu.236 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

MECLİS'in iki g�nd�r i�ine kapanması, Ankara esnaf ve zanaatkarlarını huzursuz etmişti. Seğmen havalı bir esnaf, ertesi sabah, Merkez Kıraathanesi'ne girdi. Her zamanki masalarda yine bazı milletvekilleri vardı. "Beyler.." dedi, "..iki g�nd�r kendi aranızda konuşuyorsunuz. Bir de milletle konuşsanız."Milletvekilleri bakıştılar. Sahi, Meclise kapanıp milleti unutmuşlardı."Arkadaşlarla toplandık, sizi bekliyoruz. Buyrun, birlikte gidelim."�ıkrık�ılar yokuşundan Samanpazarı'na y�r�d�ler, oradan kale �n�ne �ıkan daracık yola saptılar. Yokuşun iki yanında k���k, g�sterişsiz nalbur, hırdavat, urgan d�kk�nları vardı. Kale �n�ne �ıkınca, seğmen, milletvekillerine yol g�stererek bir zahireciye girdi. Tavanı atkılı, b�lmeleri zahire dolu geniş d�kk�nda yirmiden fazla Ankaralı esnaf ve k�yl� toplanmıştı. Komşu esnaflar da koşup geldi. Yuvarlak y�zl�, g�r bıyıklı bir Ankaralı �ne �ıktı:"Hoş geldiniz.""Hoş bulduk.""Kulağımıza gelenlere g�re, Meclis, M. Kemal Paşa'nın başkomutan olmasını istiyormuş ama Paşa kabul etmiyormuş. Demek ki �mit yok."S�leyman Sırrı Bey irkildi:"Hayır. Paşa daha konuşmadı. Bizleri dinliyor.""�yleyse Paşa'ya s�yleyin, millet malıyla, canıyla arkasındadır. Başkomutanlığı kabul etsin. Bu d�kk�n benimdir. Ne varsa hepsini orduya helal ediyorum."Biri, "Ben de!" dedi.�teki esnaflar da katıldılar:"Bizimkiler de helal olsun."Bıyıkları sigaradan sararmış bir k�yl�, "Biz yakın k�ylerdeniz.." dedi, "..hepimiz adına s�yl�yorum, neyimiz varsa ordunun ayağına sermeye hazırız.. Yeter ki şu gelen kara belayı durdursun." 26

Heyecandan milletvekillerinin ağızları kurumuştu. S�leyman Sırrı Bey g��l�kle, "Sağ olunuz!" diyebildi. Vakit ge�irmeden Meclis'eSakarya Savaşı'na Hazırlık 237d�nd�, Ankaralıların s�ylediklerini ilgililere duyurdu. Vekili olduğu millete yakışmak i�in farklı bir şey yapmak gereğini duyuyordu. Başkanlığa bir yazıyla başvurarak, savaş s�resince orduda er olarak hizmet etmek istediğini bildirip izin istedi.İsteği uygun g�r�lecek, 1. S�vari T�meni kararg�hında er olarak hizmet edecekti. 26a

İSMET PAŞA askerin son durumunu �ğrenmek i�in Grup Komutanlarını �ğle yemeğine �ağırmıştı.Komutanlar gelişmeden memnundular. Sakarya doğusuna ge�ildiğinden beri, kazanlar kaynıyor, askere sıcak yemek veriliyordu. Ankara, Polatlı ve ordunun sahra fırınları, 24 saat �alıştırılmakta, cepheye ekmek akıtılmaktaydı.Ordug�hlarda tek t�k de olsa şakalar, g�l�şmeler duyulmaya, subaylar tıraş olmaya başlamıştı.Bekleyen mektuplar dağıtılmış, Ankara'dan biraz �adır, �orap, �arık, postal ve �amaşır, pek az da olsa er �niforması gelmişti. Milli Savunma Bakanlığı'nın Ankara'da kurduğu k���k dikimevinde, dikiş�i kadınlar beyaz Amerikan bezini ceviz yaprakları ile kaynatıp rengini biraz koyultuyor, bu boyalı bezden �niforma dikiyorlardı. Renk biraz dalgalı oluyordu ama hi� yoktan iyiydi.Asker sayısı her g�n azar azar artıyordu.4 AĞUSTOS PERŞEMBE g�n� Meclis, gizli oturumda durumu g�r�şmeye devam etti. Başkanlık k�rs�s�nde bug�n Dr. Adnan Bey vardı. Hava dolgun, y�zler gergindi. Akşama doğru konuşmalar başkomutanlıkta odaklandı. Artık b�t�n gruplar M. Kemal'in başkomutan olmasını istiyorlardı. K�rs�n�n karşısına gelen ilk sıranın sağ ucundaki değişmez yerinde, g�r�şmeleri izlemekte olan M. Kemal Paşa, son milletvekili konuşmasını bitirince, elini

kaldırıp s�z istedi. �� g�nd�r susan Paşa sonunda konuşacaktı.Keskin bir sessizlik oldu.Ne karar verdiğini kimse bilmiyordu. Akşamları sevdiği ya da saydığı kimselerle birlikte olmaktan, konuşup tartışmaktan hoşlanırdı. Ama iki g�nd�r kimseyi �ağırmamış, �ankaya'ya yalnız �ıkmıştı.238 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuDr. Adnan heyecanla "Buyrun" dedi. Bu �nın milletin y�zlerce yıldır yaşadığı en �nemli anlardan biri olduğunun farkındaydı. Anadolu Timur istilasından sonra bir kez daha �l�m-kalım a�mazına d�şm�şt�. M. Kemal Paşa telaş etmeden y�r�y�p k�rs�ye �ıktı. Mil-letvekillerine baktı:"Efendiler!Başkomutanlık sorunu dolayısıyla hakkımda g�sterilen g�ven ve tevecc�he teşekk�r ederim.Başkomutanlığı kabul ediyorum.."K���k salona sıkışmış iki y�ze yakın milletvekilinin derin bir nefes aldığı duyuldu."..Ama bundan beklenen yararları hızla elde edebilmek, ordunun maddi, manevi kuvvetini artırmak ve eksiklerini tamamlamak, sevk ve idaresini bir kat daha g��lendirebilmek i�in Meclis'in orduya ilişkin yetkilerini, �� ay s�reyle kullanmak istiyorum."Yetkileri konusunda �ok titiz ve kıskan� olan Meclis donakal-mıştı.Rıza Nur, "Olmaz b�yle şey!" diye bağırdı."Heyecanlanmanıza gerek yok beyefendi. Bu g�revi ben istemedim, siz �nerdiniz. 'Olağan�st� zamanların �nlemleri de olağan�st� olur' diyen de sizdiniz. O halde sorunu s�k�netle tartışalım.Başkomutanlığa tayinimden beklenen yarar, bug�nk� �alışma usulleri ile sağlanamaz. ��nk� ben zaten reisiniz olarak orduyla ilgilenmekteyim. Bu �alışma tarzını yeterli g�rmeyen, y�ksek heyetinizdir. �yleyse alınacak �nlem, ihtiyaca uygun olmalı. B�y�k bir hızla karar vermek, uygulamak ve sonu� almak gerekiyor. Durum bu işler i�in uzun g�r�şme ve tartışmalara vakit ayıramayacağımız kadar acildir. İtiraf edeyim ki istediğim yetki, sınırlı da olsa b�y�k bir yetkidir. Bu nedenle �� ay dedim. S�re sona erince, ya yetkiyi geri alırsınız veya yeniden uzatırsınız. Hele reisinize g�veniniz yoksa, b�yle bir yetki vermeniz doğru olmaz. �nerim ger�ekten d�ş�nmeye değer, �ok d�ş�n�n�z ve �yle karar veriniz!" 27

İnip yerine oturdu.Bu a�ıklamadan sonra bir�ok milletvekili konuştu. Kimi destekliyor, kimi Meclis'in sınırlı bile olsa yetkilerinin bir kişiye devredilmesine karşı �ıkıyordu. İttihat ve Terakki d�neminin acı anıları dola-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 239yısıyla bu yetkinin k�t�ye kullanılmasından �ekinenler de az değildi. Bu kargaşalıkta Selahattin K�seoğlu, 'Başkomutan' değil, Enver Paşa gibi 'Başkomutan Vekili' denilmesi i�in �abalayıp duruyordu. Saatler �abuk ilerledi, g�r�şmelerin devamı ertesi g�ne kaldı.M. Kemal bazı arkadaşlarıyla birlikte �ankaya'ya �ıktı.

K ı l ı� Ali Mazhar M � fit Kansu H � srev Gerede IHLAMUR VE İĞDE kokan bir �ankaya akşamıydı.Havuzlu holdeki sofraya ge�tiler. Ali �avuş emir bekliyordu. M. Kemal Paşa, "�ocuk.." dedi, "..belki arkadaşlar bir şeyler i�mek isterler. Sor bakalım."Top�u İhsan, "Siz i�meyecek misiniz Paşam?" diye sordu."B�yle g�nlerde i�mem. Mazhar M�fit Bey bilir.""Evet. Erzurum Kongresi s�rerken Paşa yalnız kahve i�mişti. Biz de utanıp i�kiden elimizden geldiğince uzak durmuştuk."Kılı� Ali'nin boynu b�k�ld�:"�yleyse i�meyelim.""İyi yaparsınız. Yarın �nemli bir g�n. Hele bir d�ze �ıkalım, yine beraber oluruz."S�reyya Bey, "Paşam.." dedi, "..gelişmeleri nasıl değerlendiriyorsunuz?""Diktaya gideceğimden kaygılananların itirazlarını saygıyla karşılıyorum. Yarın bir konuşma yaparak rahatlamalarını sağlayacağım."Aynı kaygıyı taşıyan Mahmut Esat Bozkurt'un y�z� gevşedi:240 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

I"B�ylece bizi de rahatlatacaksınız Paşam."Kahkahalar patladı."Ben milli h�kimiyet fikrine hayatımı bağladım Mahmut Esat Bey. Meclis'le �ekişirim, tartışırım ama Meclis'siz yapamam.28 İ�iniz rahat olsun. Zaten Meclis'in b�t�n yetkilerini değil, sadece orduyu savaşa hazırlamakla ilgili yetkilerini istedim. Bu sınırlı isteğimin sebebi a�ık: Uzun g�r�şmelerle kaybedilecek zaman yok. Her dakikanın değeri var. Meclis yine b�t�n yetki ve haklarına sahip olarak başımızda bulunacak. Beni Ankara'dan uzaklaştırmak, yenilerek silinip gitmemi isteyenlere gelince..""�neriniz oyunlarını bozdu."Ali Metin �avuş, dumanı t�ten b�y�k bir k�seyle geldi. �zerine kırmızı biberli yağ gezdirilmiş yoğurt �orbasının kokusunu i�lerine �ektiler:"Mmmmmmmmm..."M. KEMAL PAŞA ertesi g�n, gizli oturumda Meclis'i aydınlatan bir konuşma yaptı. Rıza Nur ve sekiz milletvekili, Meclis'in duyarlığını ve M. Kemal Paşanın �nerisini uzlaştıran bir tasarı hazırlayarak Başkanlığa sundular ve ivedilikle g�r�ş�lmesini istediler.29

Bu istek kabul edilerek tasarı g�r�ş�lmeye a�ıldı. Burdur Milletvekili hukuk�u Veli Bey'in (Saltıkgil) a�ıklamasından sonra, s�z isteyen olmadığı i�in tasarı gizli oya sunuldu. Oyların sayımı bitince, oturumu y�neten Dr. Adnan Bey sonucu a�ıkladı:"Efendim, oylama bitmiştir. Oylamaya 183 arkadaşımız katılmış, yasa 169 oyla kabul edilmiştir.."

Şiddetli alkışlar y�kseldi. Bunalım sona ermişti."..13 arkadaşımız muhalif kalmıştır. A�ık oturumda da muhalif kalırlarsa, korkarız ki, milli heyecan �rselenebilir."Muhalif kalan milletvekillerinden biri ayağa kalktı:"A�ık toplantıda kabul oyu vereceğiz."Bu incelik de alkışlarla y�celtildi. Meclis dış d�nyaya milli konularda tam birlik i�inde olduğunu g�stermeye �nem veriyor, en ters milletvekilleri bile buna uyuyordu. M. Kemal Paşa kısaca teşekk�r ettikten sonra, a�ık oturuma ge�ilmek �zere toplantıya 15 dakika ara verildi.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 241Meclis balkonları, uzun zamandır Meclis �n�nde bekleyen meraklı gazeteciler ve dinleyicilerle tıklım tıklım doldu. �ok �nemli bir tarih sahnesine tanık olacaklarının sezgisi i�indeydiler. Tutanak k�tipleri yerlerini aldılar. B�t�n milletvekilleri i�eri girdi.Dr. Adnan Adıvar, heyecanını dizginleyerek, a�ık oturumu olağan bir g�nm�ş gibi a�tı. G�ndemin �neriler b�l�m�ne gelince, Dr. Rıza Nur ve sekiz arkadaşının verdiği beş maddelik Başkomutanlık Yasası'nı okuttu. D�rt g�n s�ren tartışmalar sonunda sorun ��z�ld�ğ� i�in kimse s�z almadı. Gizli oylamaya ge�ildi.Sonu� derin bir sessizlik i�inde bekleniyordu. Oy sayımı sonucu Dr. Adnan Bey'e verildi. Dr. Adnan Bey sonucu a�ıkladı: Oylamaya 184 milletvekili katılmış, tasarı oybirliği ile yasalaşmıştı.Bir alkış tufanı koptu. Balkonda bazı dinleyicilerin birbirlerine sarıldıkları g�r�l�yordu. M. Kemal Paşa ayağa kalktı. Onunla birlikte Fevzi Paşa, bakanlar ve �bek �bek milletvekilleri de ayağa kalktılar ve bir daha oturmadılar. Bu sivil giysili, sarışın gen� adam, milletin zafer �midini ve kurtuluş iradesini temsil ediyordu. Alkışlar ve başarı dilekleri arasında k�rs�ye �ıktı. Duru bir sesle, "Sayın arkadaşlar.." dedi, "..Y�ce Meclis'in manevi kişiliğine ait olan Başkomutanlık g�revini fiilen ifa etmek �zere bendenizi memur ettiniz. Teşekk�rlerimi arz ederim.."Alkışlar salonu sarstı."..Efendiler!Zavallı milletimizi esir etmek isteyen d�şmanları, Allah'ın yardımıyla kesin olarak yeneceğimize g�ven ve inancım, bir dakika olsun sarsılmamıştır. Bu dakikada, bu inancımı, y�ksek heyetinize karşı, b�t�n millete karşı ve b�t�n �leme karşı ilan ederim. Bu inancımın, ger�ekleşmek i�in ihtiya� duyduğu tek şey, y�ce heyetinizin beni esirgemesi ve milletin bana yardımcı olmasıdır. Y�ksek heyetinizin ve milletimin esirgemesine ve şefkatine daima mazhar olacağıma b�t�n y�reğimle g�veniyorum.."G�zleri yaşaran bir tutanak k�tibi, elini g�zlerine siper ederek g�revini s�rd�rd�."..Buna dayanarak, y�ksek heyetinizden aldığım feyiz ile bu dakikadan itibaren Başkomutanlık g�revine başlıyorum!" 30

242 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuK�rs�den indi. Kendini, kucaklayan, g�len, ağlayan, dua eden milletvekillerinin arasında buldu.SALİH OMURTAK, telefon eden Salih Bozok'a "S�z� uzatma.." dedi, "Oldu mu? Onu s�yle!" Cevabı alınca odasının kapısına �ıkıp neşeyle bağırdı:"M. Kemal Paşa Başkomutaaaan�!""Heeeeeey!"Subaylar sevin�le kucaklaştılar. Albay Asım G�nd�z de oradaydı. Anadolu hareketinin sadece emperyalizm ve onun g�lgeleriyle savaş olmadığını, Osmanlı rejimine ve �ağdışı anlayışına karşı da bir ihtilal olduğunu anlamış, Anadolu'ya yeniden ama bu kez tek başına ge�mişti. İki g�nd�r Ankara'daydı. Daha M. Kemal Paşa'yı g�rmeyi başaramamıştı. Coşkuyla ayağa fırladı. K�tahyalıydı. Hafif K�tahya şivesiyle s�yleyerek oynamaya başladı:

Sarı zeybek aman Şu dağlara yaslanır... 31

Yıldırım gibi yayılan haber, ta doğu sınırındaki askere kadar b�t�n orduyu diriltti.İsmet Paşa, M. Kemal Paşa ile anlaştıkları gibi, Batı Cephesi Komutanlığı işlerinin yoğunluğunu ileri s�rerek Genelkurmay Başkan-lığı'ndan istifa etti. Meclis, Başkomutan'ın �nerisi �zerine Genelkurmay Başkanlığı'na Fevzi �akmak Paşa'yı, Milli Savunma Bakanlığı'na da Refet Bele Paşa'yı se�ti.Taşlar yerine oturmuştu.MECLİS TOPLANTISININ sona erdiği saatte Padişah Vahidet-tin, Yıldız Sarayı'nın zengin d�şeli loş bir salonunda, tatilden d�nen İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Horace Rumbold'u kabul etmişti. M. Kemal Paşa'nın oybirliği ile Başkomutanlığa se�ildiğini hen�z ikisi de bilmiyordu.Klasik nezaket c�mlelerinden sonra Y�ksek Komiser, Kral'ın Vahidettin'i ve İstanbul y�netimini destekleyen s�zl� mesajını iletti. Mesaj Vahidettin'i pek duygulandırdı. Milletin kendi arkasında olduğunu belirtmek i�in, "T�rkiye'nin bug�nk� ıstırabından sorumluSakarya Savaşı'na Hazırlık 243olanlar n�fusun ancak y�zde onudur" dedi; kısa bir duraksamadan sonra devam etti:"İngiltere Anadolu'daki savaşı neden durdurmuyor, anlamıyorum. Birka� savaş gemisini İzmir'e, bir-ikisini de Karadeniz'e yollamanız, iki yanı da mantıklı davranmaya zorlar."Sir Rumbold Padişah'a hayret ve gizli bir acıma ile baktı. �ok zavallı bir duruşu vardı. İngiltere Sevr'e karşı �ıkan M. Kemal'i değil, elbette Sevr'i benimseyen onu tutacaktı. Ama bu 600 yıllık devletin h�k�mdarının, olup bitenlere akıl erdiremediği anlaşılıyordu. Ne Yuna-nistan'ın İngiltere i�in anlamını kavramıştı, ne de Ankara'nın bir �ift savaş gemisiyle dize getirilemeyeceğini. S�z� uzatmadı, "Barışı sağlamak i�in uygun zamanın hen�z gelmediğini" s�ylemekle yetindi.Konuşma Vahidettin'in sızlanmaları ve Y�ksek Komiser'in avutucu cevapları ile sona erdi.Konuşmanın tutanağı, tarihin gurur ve utan� verici olaylarla dolu belgeliğinde hak ettiği yeri aldı.31a

BAŞKOMUTAN orduya ve millete bir beyanname yayımlayarak g�reve başladığını bildirdi. D�şmanı anayurdun 'harim-i ismetinde' (temiz kucağında) boğacağına s�z verdi.Bu �ok b�y�k bir s�zd�!Bu s�z� tutamayan silinip giderdi.Anadolu Ajansı'nın yurda ve d�nyaya yaydığı beyanname, b�t�n Anadolu ve millici İstanbul gazetelerinde yer aldı. M. Kemal Paşa'nın Başkomutan olması ve beyannamesi, halkta b�y�k bir �mit kabarmasına yol a�tı.Buna karşılık, milletin kendilerini desteklediğini, Meclis'in M. Kemal'i devireceğini iddia ve �mit edenleri derin bir hayal kırıklığına uğrattı.İngilizlerin de canları sıkıldı. Fazla bir şey yapması m�mk�n değildi ama M. Kemal Paşanın askerliğin yaratıcı bir sanat�ısı olduğunu �anakkale'den �ok iyi biliyorlardı.Yunanlılar ise olayın �nemini kavrayacak halde değillerdi. Zafer mahmurluğu i�indeydiler. Y�r�y�şe ge�mek i�in yapılan hazırlığın bitmesini, Eskişehir'de coşkun madalya ve ge�it t�renleri ile vakit ge�irerek bekliyorlardı.244 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuM. KEMAL PAŞA Başkomutanlık ile bakanlıklar arasında eşg�d�m sağlamak �zere bir kalem (sekreterya) kurdu. Milli Savunma Bakanlığı M�steşarı K�zım İnan� Paşayı sekreteryanın başına getirdi. K�zım İnan� Paşa, �anakkale'de ve Suriye'de Komutan Liman von Sanders Paşa'nın Kurmay Başkanlığını yapmış, deneyimli ve akıllı bir kurmaydı. Sekreterya onun başkanlığındaki birka� subay ile memurdan oluşuyordu.Trabzon Milletvekili H�srev Gerede'yi de yapılan işler hakkında Meclis'e bilgi vermekle g�revlendirdi. H�srev Bey Samsun'a M. Kemal ile birlikte �ıkan on sekiz subaydan biri, ilk kararg�h kadrosundan bir kurmay binbaşıydı.

Halkın sayıp g�vendiği, s�z�n� dinlediği bazı milletvekillerini halkı aydınlatmak ve gen�leri orduya kazanmak i�in yakın illere g�ndermek �zere odasına davet etti:"Herkesle konuşun. Halkı bilgilendirin. K�yl�, şehirli, b�t�n gen�lerin bu �l�m dirim savaşına katılmasını sağlayın. Millete �mit verin. Sizi mahcup etmeyeceğim.""Ne zaman hareket etmemiz uygun olur?""Yarın sabah!""Oooo!"Milletvekilleri telaşlandılar. Hepsi adına Mazhar M�fit Kansu konuştu:"�yleyse bize izin verin Paşam." 32

Hazırlanmak i�in gen� hızıyla odadan �ıktılar. Salih Bozok'u �ağırdı:"Salih.." dedi, "..kardeşimden mektup geldi. Paraları bitmiş. Şu notun gizlice anneme ulaşmasını sağla.""Baş�st�ne."Not �ok kısaydı: "Bankadaki parayı harcayın. Yetişmezse evdeki halıları satın." 32a

Sırada, ��z�m� i�in mucize bekleyen dev ve acil bir sorun vardı: Orduyu sayıca g��lendirmek, donatmak, savaş boyunca her g�n yiyecek ve cephane ile beslemek.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 245Bu �ok �etin soruna hemen, hemen, hemen bir ��z�m bulmak gerekiyordu. Hainlik sınırına yakın duran birka� koyu muhalif, M. Kemal Paşa'nın bu sorunun altında ezilip kalacağını beklemekteydi.Hava kararırken �ankaya'ya geldi. Fikriye Hanım ile iki satır konuştu, Abdurrahim'in başını okşadı ve �alışma odasına �ıktı.CEPHE GERİSİNDE g�venliği sağlamakta zorluk �eken Yunan İşgal İdaresi, dağlara �ıkmış milli �etelerin ve cephe gerisinde kalmış orduya bağlı akıncı kollarının baskınlarını ve sabotajlarını durdura-mıyordu. Her g�n bir-iki kayıp vermekte, haberleşme ve ulaşım aksa-maktaydı. B�t�n b�lgenin binlerce k�y�n� işgale yetecek kadar askeri olmadığı i�in �etelere ve akıncılara yataklık yaptıklarından kuşkulandıkları yerleri zaman zaman işgal ediyor, halka insafsızca g�zdağı vererek direniş ruhunu kırmaya �alışıyor, bir�ok sivil erkek ve kadını esir ya da rehine diye Yunanistan'a g�t�r�yordu. Sefalet i�indeki kamplarda tutulan bu sivillerinsayısı �� bini aşmıştı.32b

Bu sabah bir Yunan birliği Manisa'nın G�rdes kasabasını işgal etmişti.Demirci halkı heyecan ve korkuya kapıldı. G�rdes Demirci'ye �ok yakındı. Ka�maya imk�n yoktu. D�rt bir yan işgal altındaydı.Demirci, Manisa-Uşak-Balıkesir ��geninin ortasındaki dağlık b�lgede ve d�şman denizi i�inde bir ada gibiydi. Bir kez işgal edilmiş, Yunanlılar p�sk�rt�ld�kten sonra uzun zaman bir daha işgal g�rmemişti. Demirci Kaymakamı İbrahim Ethem Akıncı, bu durumdan ya-rarlanarak bir akıncı kolu kurmuş, giderek Parti Pehlivan, Halil Efe, Hacı Veli gibi dağlarda dolaşıp d�şmanla boğuşan bazı �ete reisleri, adamlarıyla birlikte bu �nl� kaymakamın emrine girmiş, akıncı kolu olduk�a g��lenmişti.Her fırsatta d�şmana darbe vurmaktaydılar.İbrahim Ethem Bey, G�rdes'ten Demirci'ye gelen y�neticiler, orduya bağlı akıncı kollarının komutanları ve Demirci Akıncıları'nın m�freze komutanları ile g�r�şt�. Akşam kaymakamlık ve belediye g�revlilerini, m�ft�y�, kasabanın �nde gelenlerini kaymakamlığa �ağırdı. �ağrılanlar koşar adım geldiler. Odada oturacak yer bulamayanlar ayakta dikildiler. İbrahim Ethem Bey, "D�şman yarın sabah burayı da işgal edecektir.." dedi, "..silahla karşı koymaya g�c�m�z yet-246 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumez. Kasabayı yakmalarına sebep oluruz. Bu y�zden �teki akıncı kollarıyla birlikte biz de Demirci'yi ge�ici olarak terk etmeye karar verdik. B�yle yaparak daha yararlı olacağımızı sanıyoruz.."

Dinleyenlerin g�ğ�sleri daraldı."..Ge�ici olarak diyorum, ��nk� bir g�n mutlaka geri d�nece-ğiz"Kaymakamlık k�tibine, "Evrakları toplayıp gizli mahzene kaldır.." dedi, Jandarma Baş�avuşuna d�nd�: "..Sen se�eceğin �� jandarma ile burada kalacak, g�revine devam edeceksin. Geri kalanları serbest bırak. İsteyen bizimle gelsin. Gizli mahzene silah ve cephane saklayın. G�n gelir, gerekir."Topluluğa y�neldi:"Birlik olun! Ne olursa olsun kurtulacağımıza inanın! D�şmana karşı vakar ve haysiyetinizi koruyun! D�şmanla işbirliği yapanın akıbetinin pek acı olacağını da hi� kimse unutmasın."Akşam inmişti. B�t�n akıncılar, h�k�met konağının �n�nde toplanmış, bekliyorlardı. Parti Pehlivan ile Halil Efe'nin eşleri erkek elbisesi giyip akıncıların arasında yer almışlardı.Demirci halkı akıncılarla ağlaşarak vedalaşmaktaydı.İbrahim Ethem Bey atına bindi, herkes adına, dehşet i�inde kaynaşan Demircililere seslendi:"Hakkınızı helal edin!""Helal-� hoş olsun!"Kadınların i� paralayan �ığlıklarını duymamaya �alışarak kuzeydeki dağlara doğru at s�rd�ler.33

AKINCILAR gece i�inde yol alırken, M. Kemal, �ankaya'daki �alışma odasında, otura dolaşa, kahve ve sigara i�e i�e, dağınık d�ş�nceleri toparlayıp birleştirmeye �alışıyordu.Zihninde, halktan gelen mesajlar, destek telgrafları ve Meclis'teki konuşmaların da etkisiyle, tarihte �rneği olmayan kapsamlı bir tasarı olgunlaşmaktaydı.Gece yarısı sessizce kahveyi tazeleyen Fikriye'den, kuru yemeklikleri saymasını istedi. S�ylediklerini dikkatle not aldı. Fikriye yemekle hi� arası olmayan Paşa'nın bu merakına �ok şaşmıştı:"Niye sordunuz?"Sakarya Savaşı'na Hazırlık 247"Yann anlarsın. Haydi sen yat artık. Ben daha �alışacağım."Fikriye her zamanki uysallığıyla "Peki Paşam." dedi, "..size iyi geceler.""Sana da."Gen� kadın �ıkarken, i�inden s�k�l�p gelen bir istekle arkasından seslendi:"Dua et �ocuk.""Ah! Başka bir şey yaptığım yok ki."M. KEMAL PAŞA, hazırladığı notları sabah �zel Kalem M�d�r� Hayati'ye verdi:"Bunları temize �ektir. Fevzi Paşa'ya telefon et. M�mk�nse, �ğleyin Bakanlar Kurulu'nu toplasın. Hem peynir ekmek yer, hem konuşuruz."Vedaya gelen Kastamonu, Konya ve Samsun İstiklal Mahkemesi başkan ve �yelerini kabul etti. "Cephe gerisini sağlam tutun." dedi, "..Damat Ferit gitti ama kuyrukları ve kafadaşları duruyor. T�rl� yollarla orduyu b�lmek, i�inden ��kertmek i�in �alışıyorlar, uyanık durun. Yarın bazı emirlerim yayımlanacak, bunların hızla ve d�r�stl�kle uygulanmasını g�zetin. Takdir sizin ama orduya geri d�nmeye hazır ka�akları affetmeniz iyi olur diye d�ş�n�yorum. Cahillik halkın kusuru değildir."Sonra da Cebeci hastanesine giderek yaralıları ziyaret etti. Paşanın �teki yaralılarla birlikte hatırını sorduğu Y�zbaşı Faruk, "Ben iyiyim Paşam." dedi, "..g�revimin başına d�nmek istiyorum. Fakat bu inat�ı doktorlara iyileştiğimi kabul ettiremiyorum."Doktorlar y�zbaşının gammazlığına g�ld�ler. Daha d�n akşam, M. Kemal'in başkomutan olduğunu �ğrenince, ameliyatlı olduğunu unutarak sevin�le yerinden fırlamış, birka� dikişi patlamıştı.M. Kemal'i ilk kez g�ren Nesrin, ziyaretten sonra Faruk'a, "Daha yaşarken efsane gibi bir insan, nasıl bu kadar m�tevazı ve nazik kalabiliyor?" diye sordu.

Yan yatakta yatan tek kolu kesik bir binbaşı s�ze karıştı:"Bir insan ger�ekten b�y�kse b�yle olur. Ama şunu diyeyim: Savaş sırasında �ok titiz, hatta serttir. Hatayı affetmez. �anakkale'de kararg�hında �alışmıştım, ordan bilirim."248 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Hasan Saka Refik Ş evket İ nce Muhittin Baha Pars HASTANEDEN ayrılan M. Kemal Paşa Valiliğe geldi. Bakanlar toplanmıştı. Simit ve kaşar peyniri getirttiler, �ay s�ylediler. Toplantı başladı. M. Kemal, "Yunan ordusunun harekete ge�mesi fazla uza-maz.." dedi, "..bu kısacık s�re i�inde ordunun eksikliklerini tamamla-yabilmek i�in ne yapabiliriz Hasan Bey?"Maliye Bakanı Hasan Saka, zor duyulur bir sesle ve i�i eriyerek, "Bence yapılabilecek bir şey yok efendim" dedi ve bilgi verdi: Yeni bir vergi konulsa bile, tahsilat �ok uzun s�rerdi. Halkın tasarruf g�c� sıfıra yakın olduğundan i� bor�lanmaya gitmek d�ş�n�lemezdi. Sov-yetler'den bu yıla ilişkin para yardımı gelmiş, aylıklara ve zorunlu cari giderlere gitmiş ve bitmişti. Ekonomi Bakanı Celal Bayar da Hasan Saka'nın a�ıklamalarına katıldı.�rk�t�c� bir sessizlik ��kt�. Her zaman panik halinde olan Sağlık Bakanı Dr. Refik Bey inler gibi nefes alıyordu.M. Kemal Paşa, "Beyler.." dedi, "..anlaşılıyor ki klasik mali �nlem ve y�ntemlerle bu işin i�inden �ıkamayacağız.""Evet efendim, yazık ki �yle.""Ama ne olursa olsun d�şmanı yenmek zorunda mıyız?""Eveeeet!""Şu halde bilinen usulleri ve her �eşit m�lahazayı bir yana bırakacağız."�antasından, Hayati Bey'in temize �ektirdiği yazıları �ıkardı:"Şunlara bir g�z atar mısınız?"Sakarya Savaşı'na Hazırlık 249K�ğıtları Hasan Saka'ya verdi. Maliye Bakanı k�ğıtları aldı. Okuduk�a y�z� sararıyordu. Terini sildi:"Ne diyeceğimi bilemiyorum. Halka d�nyada eşi benzeri olmayan bir taleple gidiyoruz."Bakanlar meraktan kıvranıyorlardı. M. Kemal a�ıklama yaptı:"Amacım b�t�n milleti savaşla ilgilendirmek, b�t�n kaynakları harekete ge�irmek, her evi, her işyerini, cephenin bir par�ası yapmak. Bunun i�in halkı malı ve emeği ile de savaşa katılmaya �ağıracağım. Y�ksek sesle okur musunuz? Arkadaşların da bilgisi olsun."Hasan Saka, terini sile sile, Tekalif-i Milliye (Milli Y�k�ml�l�k) emir taslaklarını okumaya başladı.Bakanlar, yeni bir savunma anlayışına tanıklık ettiklerini bilmeden, yarı hayranlık, yarı hayret i�inde dinlediler.İlk altı emir, son şeklini alarak, gece yarısından sonra, işgal altında olmayan b�t�n illere, mutasarrıflıklara ve il�elere tellendi.33a

�ORUM POSTANESİNDEKİ n�bet�i telgraf�ı, sabaha karşı, g�lle gibi ardarda d�şen,

Başkomutan imzalı altı telgrafı alınca, panik i�inde m�d�r�n�, o da Mutasarrıf Ali Cemal Bardak�ıyı uyandırdı. Mutasarrıf, Başkomutan'ın kanun g�c�ndeki emirlerine uyku sersemi g�z attı ve �nında ayıldı.Birinci emre g�re, her il�ede kaymakamın başkanlığında bir Milli Vergi Kurulu kurulacak, kurul iş bitene kadar aralıksız �alışacak, k�ylere kadar teşkilatlanacaktı. B�t�n devlet birimleri, dernekler, �ğretmenler, imamlar ve muhtarlar, Kurulun doğal �yesi gibi �alışacaktı. Kurul teslim aldığı her mal i�in, bedeli ilerde �denmek �zere makbuz verecekti. Emirlere aykırı davrananlar İstiklal Mahkemelerine sevk edilecekti.Olağan�st�l�k bundan sonraki emirlerde başlıyordu.Mutasarrıflık ve belediye g�revlilerini, askerlik şubesi başkanını, okul m�d�rlerini, m�ft�y�, M�dafaa-yı Hukuk Derneği y�neticilerini, eşrafı ve başlıca t�ccarları �ok acele toplantıya �ağırdı.EMİRDAĞ KAYMAKAMI da telgrafları okuyunca zembereği boşalmış gibi yerinden zıplamış, kendine gelir gelmez b�t�n ilgilileri, eşrafı ve esnaf temsilcilerini ayaklandırmıştı.250 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�ağrılanlar g�zlerini merak i�inde kaymakama diktiler. Kaymakam birinci emirden sonra, derin bir soluk alıp ikinci emri okudu:"Şehir, kasaba ve k�ylerdeki her ev, birer kat �amaşır, bir �ift �orap ve bir �ift �arık hazırlayıp kurula teslim edecektir."Daha ağır isteklerle karşılaşacaklarını tahmin edenlerin kasları gevşedi, y�zleri g�ld�, rahat bir soluk aldılar:"Bu kolay canım.""���nc� emre ge� bakalım Kaymakam Bey!"Kaymakam ���nc� emre ge�ti:"T�ccar ve halk elinde bulunan bez, amerikan, patiska, pamuk, y�n, tiftik, kumaş, k�sele, meşin, �arık, fotin, iplik, �ivi, nal, mıh, yem torbası, yular, belleme, kolan, kaşağı, semer ve urganın y�zde kırkı Vergi Kuruluna teslim edilecektir."Dinleyenler dehşetle doğruldular:"Neeeeeeee?"Kaymakamın hi� istemediği halde g�lmesi geldi:"Sakin olun. Dahası var. D�rd�nc� emir: Buğday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, pirin�, kasaplık hayvan, �ay, şeker, gaz, sabun, yağ, zeytinyağ, tuz ve mumun...""Eeeee?""Bunların da y�zde kırkı.""Ofooooofl"�ORUM'da da mutasarrıfı dinleyenler, emirleri duyduk�a sarsılıyorlardı:"Beşinci emir: Benzin, motor yağı, vazelin, lastik, buji, tutkal, telefon, kablo, pil ve tel stoklarının y�zde kırkı...""Anaaam!""Altı: Her �eşit taşıt aracıyla deve, at, �k�z, katır, kadana, merkep gibi y�k hayvanlarının y�zde yirmisi...""Vay anaaam!"Akşam d�rt emir daha geldi, emirlerin sayısı on etti. Başkomutan, halkın elinde bulunan her �eşit silah ve cephanenin �� g�n i�inde Vergi Kurullarına teslim edilmesini; il�e b�lgelerindeki kasatura, kılı�, mızrak ve eyer yapabilecek b�t�n zanaat�ıların adlarının ve �retim g��lerinin saptanarak bildirilmesini; halkın elinde kalmış olanSakarya Savaşı'na Hazırlık 251her �eşit taşıt aracıyla, ayda bir kez, 100 km.yi ge�memek �zere ordu mallarını �cretsiz taşımasını; ordunun giyim ve yiyimine yarayacak b�t�n terk edilmiş mallara el konulmasını emrediyordu.

EMİRDAĞ KAYMAKAMI vakit ge�irmeden İl�e Vergi Kurulunu kurdu.Kurul kaymakamın odasında toplandı.Kurul �yeleri bu hayati sorumluluğun altında ve halktan istenen �zverinin b�y�kl�ğ� karşısında sersemlemişlerdi. �yelerin �oğu �mitsizdi. Kaymakam halkın nasıl davranacağım kestiremediği i�in yalpalıyordu. Emirde, "Kurullara her şey makbuz karşılığı teslim edilecek, ne teslim edilmişse bedeli ilerde �denecek" deniyordu ama acaba halk inanır mıydı buna?Anadolu, Osmanlı tarih�ilerinin 'b�y�k ka�gun' adını verdikleri on yedinci y�zyıl sonundaki kargaşa d�neminden beri devlete g�venmez olmuştu. Can ve mal g�venliğini sağlayamayan devlet, eşkıyanın yağmaladığı k�yleri bir de vergi almak i�in kendi zorlayıp in-letmişti. Bu y�zden bir�ok b�y�k, bayındır, zengin k�y par�alanmış, k�yl�ler kel tepelere, kuytu vadilere, orman i�lerine g��m�ş, b�ylece devletin ve eşkıyanın g�z�n�n �n�nden, elinin altından, yolunun �zerinden ka�mıştı. Ka�amadığını anlaması uzun s�rmeyecekti. Eski devlet bug�ne kadar, bir şey vermeden, mal ve can vergisi isteyegel-mişti. Şimdi yeni devlet de istiyordu.Bunları konuşurlarken birden odanın kapısı k�t diye ardına kadar a�ıldı. Kapının �er�evesi i�inde Emirdağ'ın delisi Battal belirdi. Bağırdı:"Selam�naleyk�m!"Kaymakam �fkelendi:"Ulan deli, baksana �alışıyoruz. �ık dışarı!""Kızma beyim, biliyorum, onun i�in geldim. Duydum ki Kemal'in askeri �ıplakmış. Allah şahidimdir �zerimdekinden başka �amaşırım yok. �oraplarımı getirdim. Şimdi yıkadım, temizdir."Yaklaşıp masanın �zerine bir �ift ıslak y�n �orap koydu. �arıklarını sıyırıp odanın ortasında bıraktı:"Aha bunlar da �arıklarım. Haydi kolay gelsin!"252 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�ıplak ayak, huzur i�inde y�r�y�p �ıktı. Kapıyı g�mleterek kapadı.�yelerin dilleri tutulmuştu sanki. Kaymakam, "Halktan kuşkulandığımız i�in t�vbe edelim beyler.." dedi, "..Deli Battal gibi bir garibin bile y�reği k�p�rd�yse, tekmil halk ayaklanacak demektir. Hızlanalım." 34

�ORUM MUTASARRIFI Ali Cemal Bey Haymana'da Kaymakamlık, Ankara'da Emniyet M�d�rl�ğ� yapmış deneyli bir idareciydi. Sakin bir sesle yapılacakları sıraladı:"Bug�n hazırlığımızı yapar, k�ylere kadar teşkilatlanır, vergileri duyururuz. Yarın sabah da halkı beklemeye başlarız."Eşraftan biri uyarmak gereğini duydu:"Bizim Allah'a ş�k�r imk�nımız vardır, veririz. Ve lakin halktan yana sakın hayale kapılma Mutasarrıf Bey. Bitik halk rızkını verecek değil ya.""Biz gereğini yapalım da, bakalım halk neyler.."S�z�n� �mitle tamamladı:"..neylerse g�zel eyler."İLLER, mutasarrıflıklar, il�eler, bucaklar, emirleri aldık�a bir şaşkınlık ge�irdikten sonra telaşla �alışmaya koyuluyorlardı.Emirler, gazeteler, M�dafaa-yı Hukuk Derneği �yeleri, memurlar, �ğretmenler, ticaret ve esnaf odaları, jandarmalar, muhtarlar, imamlar, m�nadiler, bek�iler yoluyla b�t�n halka duyuruldu.B�rokrasinin paslanmış �arkları, ister istemez hızla d�nmeye başladı.Halk dalgalanıp hareketlendi.Kastamonu Kadınları M�dafaa-yı Hukuk Derneği de, kadınların orduya ayrıca yardımda bulunması i�in harekete ge�ti. �yeler şehre yayılıp ev ev dolaşarak ertesi g�n ikindi namazından sonra şehitler i�in okunacak mevlide Kastamonu hanımlarını davet ettiler.ANADOLU'daki pek �ok y�netici gibi �orum Mutasarrıfı da, b�t�n g�n hazırlıklarla

ilgilenmiş, ancak gece yarısı yatabilmişti. Heyecandan g�n ağarana kadar g�z�n� kırpmadı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 253Halkın tavrı sabah belli olacaktı.Evde duramadı, erkenden h�k�mete geldi. Vergi Kurulu �yeleri, g�revliler, işbaşı etmiş bekliyorlardı. Odasına �ıktı. Odacı kahvesini getirdi. Kahvesini alıp pencerenin �n�ne geldi. G�z�n� meydana a�ılan yol ağızlarına dikti.Sinek u�muyor, yaprak kımıldamıyordu.Neden sonra, derin sessizlik i�inde belli belirsiz bir g�r�lt� uyandı. Yavaş yavaş yaklaştı. Yol ağzından iki �uval y�kl� bir eşekle yaşlı bir erkek g�r�nd�. Onu b�y�k�e bir �uvalı sırtlamış bir başka erkek izledi. Derken ellerinde sepetler, heybeler ve torbalarla kadınlar s�k�n etti.Az sonra taş d�şeli h�k�met meydanı, arabalar, kağnılar, atlar, eşekler, denkler, balyalar, hur�lar, sepetler, k�feler, tenekeler, torbalar, heybeler, bakra�lar, testiler, kadınlar, erkekler ve �ocuklarla dolacaktı.Ali Cemal Bardak�ı ağlamaya başladı.35

ANKARA valiliğinin �n�ndeki geniş�e meydan da i�eri giremeyenlerle dolmuştu. Adalet Bakanı Refik Şevket İnce valiliğe yoğun kalabalığı zorlukla yararak girebildi. Alt kattaki b�t�n odalar Milli Vergi Kurulu ile ona bağlı alt-kurullara ayrılmıştı. Vergisini hemen �demek ya da mal bildiriminde bulunmak isteyen erkenci Ankaralılar, odaları ve koridoru doldurmuşlardı.G�revliler gece g�nd�z �alışacak, �� hafta boyunca eve gidip de �amaşır değiştirecek zaman bulamayacaklardı.36

Ortalık karınca d�ğ�n� gibiydi. �st kata �ıkan merdivenin sahanlığında gazeteciler, bu olağan�st� d�ğ�n� izliyorlardı. Yanlarına �ıktı. Sesi titreye titreye, "Beyler, bu tabloya �ok iyi bakın.." dedi, "..Anadolu uyanıyor!"KONYA'da da halk vergisini �demek i�in h�k�met konağını işgal etmişti. Bina uğulduyordu. �� Konyalı konuşmak i�in Vali Galip Pasiner Paşaya �ıktılar. Kalpaklı, değirmi sakallı Konyalı, "Paşam.." dedi, "..arkadaşlar bizi temsilci se�tiler. Konyalıların bir dileğini arz etmek istiyoruz. Biliyorsunuz, bir hafta sonra kurban bayramı..."Vali Paşa doğruldu:254 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Yooo, hemen s�yleyeyim, vergileri ertelemek m�mk�n değil."Konyalılar g�l�msediler:"Hayır Paşam, o başka, vergi borcumuzu �deyeceğiz. Biz bayram i�in harcayacağımız şeker parasını Kızılay'a, kurbanları da orduya vermeyi kararlaştırdık. İlgililere hazırlıklı olmaları i�in emir vermenizi diliyoruz."Galip Paşa'nın y�z� mutlulukla parladı.37

Milli M�cadele'nin başında Ankara'yı o kadar uğraştıran Konya artık Delibaş'ın, Zeynelabidin'in, Artin Cemal'in karanlık Konya-sı değildi.EVLER de arı kovanına d�nm�şt�. �orap, �amaşır ve �arık hazırlıyorlardı. Antalya'nın Elmalı kasabasında da, yakın komşu beş yeni yetme kız y�n �orap �rmek i�in biraraya gelmişlerdi. Konuşa konuşa �alışmaktaydılar.İ�lerinden biri, "Benim �rd�ğ�m �orabı giyecek asker, inşallah Afyon'a ilk giren asker olur" dedi. Bu hoş dilek kızlara sevin� �ığlıkları attırdı, emeklerine tarifsiz bir �mit tadı kattı:"Aaaaa! Benim �rd�ğ�m �orabı giyen asker de Eskişehir'e ilk giren olsun.""Benimki de Uşak'a girsin!""Benimki Bursa'ya."Sonuncu kız, "Benim askerim de inşallah İzmir'e girer!" dedi.Afet adındaki bu g�zel kız, ilerde İzmir'de M. Kemal Paşa ile karşılaşacak, himayesine girecek, İsvi�re'de eğitim g�rerek Profes�r Afet İnan olacaktı.38

VERGİNİN Y�KSEKLİĞİNDEN dolayı sızlananlar da vardı elbette. Hele Milli M�cadele'ye

karşı olanlar i�lerinden ateş p�sk�r�-yorlardı. Ama s�ylene s�ylene de olsa vergilerini vereceklerdi. ��nk� herkes birbirinin durumunu bildiği i�in ne kaytarmak m�mk�nd�, ne savsaklamak.Mal ka�ırmak isteyenler ile bu işten �ıkar sağlamaya yeltenenler, soluğu İstiklal Mahkemelerinde alacaklardı.38a

Sakarya Savaşı'na Hazırlık 255BİR JANDARMA ERİ Konya h�k�met konağının geniş bir odasının kapısına 'İstiklal Mahkemesi' tabelasını yerleştirirken, bir başka jandarma eri de odanın baş duvarına 'İstiklal Mahkemesi m�cahede-sinde (savaşında) yalnız Allah'tan korkar' yazısını astı.Konya İstiklal Mahkemesi �yeleri Konya'ya gelmişlerdi. �ğleden sonra �alışmaya başlayacaklardı.Mahkemenin �yeleri TBMM'ce milletvekilleri arasından se�ilmekteydi. Bir jandarma mangası ile yola �ıkıyor, b�lgesindeki illerin hangisinde gerekiyorsa orada mahkemeyi kuruyor, sanıkları hızla yargılıyor ve karar veriyorlardı. Kararları kesindi.Bir ihtilal mahkemesiydi.Halk iki y�zyıldır Osmanlı y�netiminin kararsızlığından, vurdumduymazlığından, ilgisizliğinden, yavaşlığından o kadar �ekmişti ki bu olağan�st� mahkemeleri memnunlukla karşıladı. Hızlı, kararlı ve cesurdu; yerel sorunlarla ilgileniyor, gaddar y�neticileri hizaya ge-tiriyor, etki altında kalmıyor, su�lu kim olursa olsun duraksamadan cezasını veriyordu.39

İstiklal Mahkemeleri bu nitelikleri ile namuslu, yurtsever halk i�in bir g�vence, halk�ı tutumuyla gelecek i�in de bir �mitti. Buna karşılık bozguncular, casuslar, hainler, b�l�c�ler, işbirlik�iler, isyancılar, gericiler, din t�ccarları ve akt�rleri i�inse elbette ciddi bir tehlikeydi. Bu safta olanların d�ş�ncelerini paylaşanlar, uzun yıllar sonra da bu ihtilal mahkemelerinin aleyhinde konuşacak, haklı �ıkabilmek hırsıyla yalan s�ylemekten �ekinmeyeceklerdi.Bug�n Kastamonu b�lgesi İstiklal Mahkemesi de �ankırı'ya ulaştı.NASRULLAH CAMİSİ gen�, yaşlı pek �ok hanımla doluydu.Mevlit sona ermişti. Dua ve şehitlere ithaf edilen fatihalardan sonra Kastamonu Kadınları M�dafaa-yı Hukuk Derneği Umumi K�tibi Saime Ayoğlu Hanım ayağa kalktı:"Y�ce Allah dualarımızı kabul buyursun.""Amiiiiin!""D�şman �lkemizin kalbine y�r�mek istiyor. Ordumuz yeni bir savaşa hazır olmak zorunda. Gazi ordumuza niye biz hanımlar da yardım etmeyelim? Ne dersiniz?"256 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKastamonu Milli M�cadele'yi insanca, malca, paraca s�rekli desteklemişti. Daha da destekleyecekti. "Hay hay" sesleri y�kseldi. �� gen� kız saflar arasında tepsileri dolaştırmaya başladı. Kadınlar k�pelerini, bileziklerini, taşlı y�z�klerini, boyunlarındaki takıları, para keselerini tepsiye bırakmaya başladılar."Helal olsun!""Helal olsun!""Helal olsun!"Tepsiler tepeleme doldu.39a

Hatice adlı Zonguldaklı bir gen� kız, Kastamonu hanımlarının bu c�mertliğini duyar duymaz, d�ğ�n� i�in o kadar �zenle diktirdiği gelinliğini satıp bedeli olan 30 lirayı Kızılay'a bağışladı.39b

Anadolu'nun durgun hayatına yeni heyecanlar, yeni değerler, yeni �l��ler, yeni �lk�ler katılıyor, millet silkiniyordu.Bu aydınlık ruh uzun yıllar canlılığını koruyacaktı.FETHİ OKYAR Ankara'ya g�ven i�inde gelebilmek i�in Avrupa'da �are ararken hayli vakit kaybetmiş, sonunda uygun bir İtalyan gemisine binerek 3 Ağustosta İnebolu'ya �ıkmıştı.İnebolu'nun artık bir otomobili vardı.

Otomobil S�leymanovi� adlı uyanık bir adamındı. Atsız, �k�z-s�z y�r�yen araba İnebolu halkı i�in b�y�k olay olmuştu. S�leyma-novi�'in arabası dileyeni iki g�nde Ankara'ya ulaştırıyordu. �creti kişi başına 75 liraydı. B�y�k paraydı bu ve Fethi Okyar'ın bu kadar parası yoktu. Faytonla yola �ıktı. D�rt g�nde �ankırı'ya geldi. �ankırı'da kendisini Salih Bozok bekliyordu. M. Kemal Paşa otomobilini yollamıştı. Sabah yola �ıktılar. Akşam Ankara'ya ulaştılar.�� yıldır g�r�şemeyen iki eski dostun karşılaşması heyecanlı oldu.B�t�n gece dertleştiler. Sorunların boyutu ve niteliği soğukkanlı Fethi Bey'i bile �rpertti.ANKARA'ya �nce Topal Osman Ağa'nın �nl� 47. Alayı gelmiş, t�renle karşılanmıştı. Alay Giresun ve �evresinin gen�lerinden kuruluydu. Pontus ve Ko�giri ayaklanmalarının bastırılmasında g�rev almıştı. Donatımları, kıvraklıkları Ankaralılara g�ven ve �mit vermişti.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 257Meclis'in �n�nden alayla birlikte Giresunlu millici G�lpembe Hanım da ge�mişti.Bug�n de akşama doğru Merkez Ordu'nun yeni kurup yolladığı iki alay geldi. Meclis �n�nden iki yanı bataklık istasyon yoluna d�nd�. İstasyonun yanında mola verecek ve nereye gideceği hakkında emir bekleyecekti.Alayların g�r�nt�s� bir g�n �nceki morali berbat etti. Subayların �niformaları birbirini tutmu-yordu. Hi�bir askerin �niforması yoktu. T�fekleri kayışsız ve s�ng�-s�zd�. Fişeklerini azık torbalarında ya da ceplerinde taşıyorlardı. �arıkları par�a par�aydı. Amasya'dan beri y�r�yerek geldikleri i�in yorgun ve toz-toprak i�indeydiler.Bir esnaf, hayal kırıklığına uğrayan arkadaşlarına, "�z�lmeyin.." dedi, "..zaferi kazanıp da barış olunca, ordumuzu g�zelce giydirir, sırmalara boğarız."Bu iki yeni alayı kurup 180 subay, 3.000 savaş�ı er, 4 top yollaya-bilen Merkez Ordusu, bu alaylardan daha yoksuldu.39c

ANKARA'ya akşam alacası ve yayla serinliği ��k�yordu. Bazı yaralılar hastabakıcıların yardımıyla tek katlı pavyonların ortasındaki bah�ede y�r�meye �alışmaktaydılar. Dr. Hasan, Nesrin'in koluna tutunarak tahta sıraya oturmaya �alışan Faruk'a, "Boşuna gevezelik etme." dedi, "..bir ay daha burada kalman gerek."Nesrin destekledi:"Doktor bey �ok haklı. H�l� koluma girmeden y�r�yemiyorsu-

Topal Osman A ğ a nuz.Y�zbaşı Faruk g�ld�:"Size nazlanıyorum da ondan."

258 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuİ�erden bir ses Nesrin'i �ağırdı. Nesrin izin isteyip i�eri koştu. Dr. Hasan arkasından karbeyaz g�mlekli ve baş�rt�l� Nesrin'e baktı. Koşmuyor sanki akıyordu. Faruk'un yanına oturdu, elini dost�a omu-zuna koydu:"İnsanların hallerinden anlayan bir doktor olarak teşhisimi s�yl�yorum: Bu harika kız seni seviyor.""Doktorcuğum, bu teşhisinde de yanılıyor olmanı dilerim.""Neden?"Faruk'un sesindeki şakacı ton birden kayboldu:"��nk� er-ge� cepheye gideceğim ve d�v�şeceğim. Arkamda benim y�z�mden acı �ekecek birini daha bırakmak istemem. İstanbul'da annemi bıraktım. Bir annem yeter."GENELKURMAY'daki k���k odada Yarbay Salih ile Albay Asım G�nd�z, kahve i�erek dertleşiyorlardı. Lloyd George'un yaptığı bir a�ıklama ikisinin de canını yakmıştı. Birden M. Kemal Paşa odaya girince şaşırdılar, ayağa fırladılar. Başkomutan Asım Bey'in elini sıktı. Sanki İnebolu'ya Şehzade Faruk'la geldi diye İstanbul'a geri g�ndermemiş gibi candan bir tavırla, "Asım hoş geldin.." dedi, "..niye gelir gelmez beni aramadın?""Cesaret edemedim.""Ne demek? Akademide baş-�avuşumdun. Beni �ağırabilirdin."Albay Asım Bey bu dost�a şakaya g�lemedi, b�y�k bir saygıyla, "Estağfurullah efendim" diye cevap verdi. Harp Akademisi'ndeyken baş�avuşu olduğu doğruydu ama o g�nden bu yana �ok şey değişmişti. Karşısında artık bir sınıf arkadaşı değil, bir devlet kurucusu, bir ihtilal lideri, bir Başkomutan vardı.Oturdular."Ne var ne yok Salih Bey?"As ı m G � nd � z Sakarya Savaşı'na Hazırlık 259

Yarbay Salih, "Lloyd George bir a�ıklama yapmış.." diye homurdandı, "'Sevr Antlaşması yırtıldığına g�re, artık taraflara silah satmak serbesttir' demiş.40 Şu halde Yunanlılara yeniden silah satmaya başlayacak bunlar."M. Kemal Paşa'nın y�z� gerildi:"Bu sorun değil. Zaten Romanya ve İspanya �zerinden gizlice satıyorlardı.41 Sorun Mr. Lloyd George'un bin toptan daha tehlikeli olan anlayışı. Sevr Antlaşması'nın galip Yunanlılar a�ısından yırtılmış olduğunu s�ylemek istiyor. Anlaşılıyor ki Yunanlılara yeni �d�ller ve-recek. Bizimse, bu rezil antlaşmanın t�mden yırtılması i�in d�v�şmeye devam etmemiz ve tartışmasız galip gelmemiz gerekiyor. ��nk� bu fraklı, rugan iskarpinli salon haydutları i�in hakkın �nemi yok, ancak kanla ikna oluyorlar."

�fkeyle yerinden kalktı, yukarı �ıktı. Fevzi Paşa yatsı namazını kılmış, Başkomutan'ı bekliyordu.M. Kemal Paşa, "Paşam.." dedi, "..eğitimleri biten Harbiydiler yarın akşam cepheye hareket edeceklermiş. Sabah talimgaha gidip �ocukları ziyaret edelim.""Hay hay.""Belki de �oğunu bu savaşta kaybedeceğiz.""�yle."İkisi de daldılar. Savaş başlayınca 20-21 yaşındaki bu gen� insanlar, takım komutanı olarak erlere cesaret vermek i�in en �nde ateşe koşacaklardı. Konuşulacak bir�ok sorun ve alınacak bir�ok karar vardı. Dalıp duygulanacak zaman değildi. Fevzi Paşa ister istemez sessizliği bozdu:"Haberler Yunan ordusunun y�r�meye hazır olduğunu g�steriyor. Bir an �nce cepheye gitmemiz gerektiğini d�ş�n�yorum..."ANKARA'dan �ok uzakta, Britanya İmparatorluğu'nun başkenti Londra'da, Carlton otelinin g�rkemli lokantasında Sir Basil Zaharof ile İyonya Bankası'nın Başkanı Sir John Stavridis, akşam yemeğinde biraraya gelmişlerdi. İkisi de Yunan ordusunun İzmir'e �ıkmasını ha-zırlayan olayları sessizce y�nlendirmişlerdi.Bir s�re Paris ve Londra ile ilgili magazin haberleriyle oyalandılar. Venizelos'un zengin bir İngiliz 'lady'si olan Miss Helena Şilizzi260 Şu �ılgın T�rkler / vUnan B�y�k Taarruzuile evliliğe hazırlanıyor olması Zaharof'un hoşuna gitti. İstediği gibi az pişirilmiş bonfilesinden b�y�k�e bir par�a keserken, asıl konuya girdi:"�nceki g�n Paris'e gelen Mr. Lloyd George ile g�r�şm�ş, silah satışlarını artık serbest bırakmasını rica etmiştim. Karar kesinleşin-ce hemen buraya geldim. Bu karardan Yunanistan'ın yararlanmasını nasıl sağlarız? �ocuklar Ankara'ya y�r�yecekler. Yardıma ihtiya�ları olacağını sanıyorum."Et par�asını ağzına attı, ağır ağır �iğneyerek Stavridis'e baktı. Stavridis g�l�msedi:"Kolayca. ��nk� İngiliz h�k�meti, �zel bankaların Yunanistan'a kredi a�masını serbest bırakacak. Bir-iki g�n i�inde bunu a�ıklayacaklar." 42

Zaharof zarif sakalını dalgalandırarak g�ld�:"Oooo! Harika."İş basitleşmişti.B�y�k armat�rlerden ve d�nyadaki �� b�y�k silah satıcısından biri olan Sir Basil Zaharof, Muğla'da doğmuş Rum asıllı bir Fransız vatandaşıydı, İngiltere'ye yaptığı hizmetlerin karşılığı olarak da İngilizlere �zg� 'Sir' sanını taşıyordu. Her g��l� iş adamı gibi Lloyd Ge-orge'un yakın dostuydu.42a

Yunanistan bu iki becerikli iş adamı i�in hem anavatan, hem de sağlam bir m�şteriydi. Yapılacak her �eşit yardımın ve a�ılacak her kredinin g�vencesi hazırdı: Dağlarından yağ, bağlarından bal akan, toprağının altı boraks, k�m�r, k�k�rt, kurşun, krom gibi zengin maden yataklarıyla dolu Batı Anadolu!G�zleri parlayarak kadehini kaldırdı.Sir John da.YUNAN ORDU KARARG�HI artık ge� saatlere kadar �alışıyordu. Ordu yeniden d�zenlenmiş, �� kolordu halinde �rg�tlenmişti.Y�r�y�ş g�n�n� �ğrenen kolordular son hazırlıkları yapıyorlardı.General Papulas Metaxa konyağından bir b�y�k yudum aldı. Arkasına yaslandı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 261Ordu dinlendirilmiş ve eksikler giderilmişti. Moral �ok iyiydi. İstihk�mcılar 30 metre boyundaki Alpu k�pr�s�n� onarmışlar-dı. Alpu istasyonu ���nc� Kolordu'nun ikmal merkezi olmuştu. Demiryolu onarıldık�a ikmal merkezi ileri doğru, Beylik K�pr�'ye kadar

kaydırılacaktı. �b�r iki kolordunun ikmal işi de �ok iyi d�zenlenmiş, ordunun Sakarya nehrini kolayca ge�ebilmesi i�in gereken k�pr� gere�leri de hazırlanmıştı.U�ak keşiflerine g�re T�rk ordusunun cephesi, batıya d�n�kt�.G�l�msedi.Cepheden taarruz edecek gibi ilerleyecekler ama bir t�meni kuzeyde bırakarak, hızla dağların arkasından g�neye inecek, yarmak ve kuşatmak i�in T�rk cephesinin g�ney (sol) kanadına baskın vereceklerdi.G�zlerini keyifle kapadı.Plan m�kemmeldi.GENERAL PAPULAS haklıydı. T�rk ordusunun cephesi batıya d�n�kt�. Ama savunma planı, sağ ya da sol kanada y�nelecek olası bir taarruzu karşılamak i�in gerekli esnekliği ve �nlemleri de i�eriyordu.Ordu, Ankara �ayı ile Ilıca Deresi arasında, nehrin doğu kıyısında savunma d�zeni almıştı. Orta geride de, d�şman taarruzunun y�n�ne g�re sağ ya da sol kanada g�nderilmek �zere g��l� ihtiyat birlikleri bulunduruluyordu.4215

Ancak şu sorun vardı:Ordu savaş�ı asker ve silah sayısı bakımından hen�z istenen g�ce ulaşabilmiş değildi. Ordunun g��lenmesi i�in yeterli sayıda yeni ve eğitimli askerin gelmesi gerekiyordu. Bunun i�in de zamana ihtiya� vardı. Savaş erken başlarsa, iki ordu arasında g�� bakımından �ok tehlikeli bir fark oluşacaktı ki bu yenilgiye yol a�ardı.�ncelikli sorun orduyu savaş başlamadan g��lendirmekti.İsmet Paşa bu ama�la, Genelkurmay'in tavsiyesine uyarak, Akşehir'de toplanmakta olan 2. Gruba, "cephe sol kanadına katılmak �zere gizlice hazırlanarak hemen y�r�y�şe ge�mesini" emretti. Bu karar sorunu ��zm�yordu ama hafifletiyordu.262 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBu sırada Ankara'da, Genelkurmay'da, M. Kemal Paşa, Fevzi Paşa, Salih Omurtak ve Harek�t Şubesinin kurmayları da, Genelkurmay'a bağlı olan M�rettep Kolordu'nun durumunu g�r�şmekteydiler. Kısa bir g�r�şmeden sonra aynı ama�la M�rettep Kolordu'nun da cephe sağ kanadına alınması uygun bulundu.Albay K�zım �zalp'e kolordusunu y�r�y�şe hazır tutması bildirildi.BAKIRK�Y BARUT FABRİKASININ depolarından ka�ırılan Alman fişekleri ile subayların 'oyuncak' dediği k���k ve yararlı malzemeleri taşıyan geniş karınlı bir motor karşı kıyıyı izleyerek Karam�rsel'e ulaşmıştı. Sabah g�n doğmadan İzmit'e ge�ti.Ka�ak�ı motorları Marmara'da işgalcilere yakalanmamak i�in geceleyin ve �ok dikkatli yol alıyor, deniz ufkunda bir g�lge belirse motor susturuluyor, gerekirse kıyıya yanaşıp yatıyorlardı.Motor iskeleye halat attı.Gizli �rg�t motorun geleceğini İzmit'e bildirmişti. Yaşlı bir deniz baş�avuşu, kaptanı ve m�rettebatı kucakladı, �pt�, kıyıya davet etti. �orba ve cevizli ekmek hazırlatmıştı.Askerler sandıkları, kutuları karaya taşımaya başladılar.CEBECİ ABİDİNPAŞA tepesindeki subay okulu, resmi adıyla Zabit Namzetleri Talimgahı Temmuz 1920'de a�ılmıştı.43 İstanbul'daki Harp Okulu'ndan ve işgal altındaki şehirlerde bulunan askeri liselerden ka�arak Ankara'ya gelenler ve yedeksubaylar, bu okulda kısa ve yoğun bir eğitim g�rd�kten sonra istiklal ordusuna katılıyorlardı.Nefti �adır bezinden dikilmiş uydurma �niformaları i�inde, y�zleri g�neşten yanmış iki y�z kadar teğmen, t�ren d�zeninde, Başko-nıutan'ın konuşmasını bekliyordu. Başkomutan'la birlikte, Fevzi, Re-fet ve K�zım İnan� Paşalar, asker k�kenli bazı milletvekilleri, Fethi Okyar, Genelkurmay ve Milli Savunma Bakanlığının �st y�neticileri de gelmişlerdi.M. Kemal Paşa iki adım �ne �ıktı:Sakarya Savaşı'na Hazırlık 263"�ocuklarım, bu talimgaha hen�z Harbiye diyemiyoruz. ��nk� �ok eksiğimiz var. Ama ben

sizlere, hakkınız olan adınızla hitap edeceğim.Harbiydiler!Savaş ve yenilgi acıları i�inde b�y�d�n�z. İşgal altındaki okullarınızdan, evlerinizden ka�tınız, milletinizin kurtuluş m�cadelesine katılmak i�in binbir zorluk i�inde Ankara'ya geldiniz. Burada yorucu bir eğitimden ge�tiniz. Ne �ocukluğunuzu bildiniz, ne gen�liğinizi yaşadınız. Birka� g�n sonra da �ok sert bir savaşa katılacak, gerekirse canınızı feda edeceksiniz.Biliniz ki gelecek nesiller bu fedak�rlıklar sayesinde, medeni �lemde, eşit haklara sahip, bağımsız bir milletin, fikri h�r, irfanı h�r, vicdanı h�r �ocukları olarak yaşayacaklar. Size s�z veriyorum!"Yeni teğmenlerin inanan sesi top gibi patladı:"Sağ oool!"44

YAŞLI BAŞ�AVUŞ topuklarını coşkuyla �arparak tekmil verdi:"Binbaşım, motor sabaha karşı geldi. Boşaltıldı. İstanbul'a geri d�nd�. Y�z bin Alman fişeği ile bir�ok harika ıvır zıvır getirmişler. Ivır zıvırları g�rd�m, bayıldım. Kurban olayım bunları hemen cepheye ulaştıralım. Komutanlarımız bayram etsin."Gelen malzemenin listesini İzmit Deniz Komutanı Binbaşı Celal K�pr�c�'n�n �n�ne bıraktı. Binbaşının y�z� pembeleşti. Gelen yararlı malzemeden �ok, babacan Baş�avuş'un cephedekiler adına duyduğu katıksız sevin�ten mutlu olmuştu. Baş�avuşun bir g�z� k�rd�, k�r g�z� bile sevin�le parlıyordu.Orduyu taş gibi birlik i�inde tutan bu sevgiydi.CEPHE KOMUTANLIĞININ emri 2. Grubun Akşehir'deki kararg�hına �ğleye doğru ulaştı. Konya y�n�n� �rtmek i�in d�zen almış olan grup hemen yola �ıkacak durumda değildi.Cephe sol kanadına ulaşmak i�in aşılacak bozkır yolu 150 kilometreydi. Bu mesafe ancak beş konakta alınabilirdi. İlk �� konakta su yoktu. Grubun cephane ve erzakıyla birlikte ek olarak �� g�nl�k suyunu da taşıması gerekecekti. Ama elde ne su fı�ısı bulunuyordu, ne de fı�ıları taşıyacak kadar araba.45

264 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Yola �ıkmayı zorlaştıran bir engel daha vardı. 5. T�men'in son alayı bu sabah erkenden Akşehir'e gelmek �zere Konya'dan hareket etmişti.Katardan bir daha haber alınamamıştı.5. T�MEN'in son alayını ve t�menin iki topunu taşıyan uzun katarın lokomotifi, odun bittiği i�in Konya-Akşehir arasında, Kemrelik rampasında can vermişti.Alay Komutanı şaşkına d�nd�.Trenler k�m�r olmadığı i�in odunla hareket eder, odun biterse yolda durup ağa�lar kesilir, hatta istasyonların ahşap kısımları par�alanıp ocağa atılırdı. İşbilir subaylar erleri yakın �evreye odun bulmaya yolladılar. Erler �alı-�ırpı ile d�n�nce, Birinci Tabur Komutanı Deli Y�zbaşı Zekeriya iyice delirdi:"Ulan k�z kebabı mı yapacağız burda? U�un! Bir par�a odun bulup getirmeyeni, yağlı �ıra diye bu iblisin ocağına s�rmezsem namerdim."Erler u�suz bucaksız bozkıra yayıldılar.Ufka kadar tek ağa� ve tek bina yoktu.Y�r�meye kalksalar Akşehir'e d�rt g�nde varırlardı. T�men kararg�hına haber verebilseler, belki komutan bir lokomotif yollayıp katarı Akşehir'e aldırırdı ama buraları bilen bir subay Akşehir'le bağlantı sağlanabilecek ilk istasyonun yayan �� saat �ekeceğini s�yl�yordu. Sağlam lokomotif yoksa ne yapacaklardı? Bu durumu �ğrenebilmeleri i�in ilk istasyona gidecek adamın geri d�nmesi de bir �� saat alacaktı.Ooooooof!GEYVE'deki M�rettep Kolordu kararg�hına cephe emri bu sırada geldi.

Bu kolordunun karşısında Bursa-S�ğ�t arasına yayılmış olan 11. Yunan T�meni bulunuyordu. Bu t�mene belli etmeden �ekilebilmek i�in hazırlık �ok gizli yapılmalı, hele 17. T�men'in buradan ayrıldığı hi� belli edilmemeliydi. Yoksa bu katil t�men durumu anlar anlamaz geride kalacak k���k birlikleri ezip ilerleyerek k�yleri yağmaya ve yakmaya girişebilirdi.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 265Albay K�zım �zalp 17. T�men'e �ok gizli olarak toplanmaya başlamasını emretti. Kararg�h subayları kolordunun ayrılışından sonraki savunma d�zenini planlamaya koyuldular.Geride S�vari Tugayı ile milli m�frezeler kalacak, b�lgenin ve birliklerin komutanlığını Tugay Komutanı Albay Hacı Arif Bey �stlenecekti.ASKERLER yine �alı-�ırpı ile d�nm�şlerdi. Y�zbaşı Zekeriya deli deli baktı ama bir şey demedi. Alay Komutanı ile �teki tabur ve b�l�k komutanları biraraya gelmiş konuşuyorlardı. Yanlarına gitti. Bir s�re onları dinledi. Kimsenin bir �are �retmediğini g�r�nce patladı:"Komutan!""Evet?""Bir fikrim var.""S�yle!""Vagonların �oğunun duvarı, tabanı ve sıraları tahta. Bunları par�alayıp yakarak yol alabiliriz. Yetmezse cephane sandıklarını yakarız. O da yetmezse postallarımızı, �arıklarımızı, palaskalarımızı...""Yeter!"Bu delice ��z�me komutanın aklı yatmıştı. U�ar gibi ortaya koştu. Askerler ve gen� subaylar, vagonların g�lgesine sığınmışlardı. Hava haince sıcaktı. Avazı �ıktığı kadar bağırdı:"Son iki vagonla gelenler ayağa kalksın!"Y�z kadar asker, bir teğmen ve bir astsubay ayağa kalktı.Yarım saat sonra iki vagon par�alanmış, tahta par�aları lokomotife bağlı olan 'yakacak vagonuna' taşınmıştı. Rum makinist, "Bu tahtalarla olmaz, s�nger taşına d�nm�ş bunlar" diye itiraz edip duruyordu. Y�zbaşı Zekeriya beklenilmez bir s�k�netle tabancasını �ekti, namlusunu adamın iki kaşının arasına dayadı, emniyetini a�tı:"On beş dakika sonra yola �ıkacağız. Anladın mı �orbacı?"Makinist �ok iyi anlamıştı. Ateş�iye ocağı canlandırması i�in ar-darda emir yağdırdı. Kazan istim tutar tutmaz hareket ettiler. İlk istasyonda durup Akşehir'e demiryolu telgrafı ile bilgi verip yola devam edeceklerdi.266 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBir Yunan keşif u�ağı g�r�lt�yle �zerlerinden ge�ip Ankara y�n�ne gitti. Arkasından kıskanarak baktılar.ANKARA ile Polatlı arasındaki Malık�y istasyonunun kuzeyindeki a�ıklıkta y�zden fazla er toplanmış, emir bekliyordu.Sarışın, uzun boylu, gen� bir havacı işi y�neten �steğmene, "Keşke bir el silindiri olsaydı" dedi."Haklısın aslanım ama silindir nerde? Ben istihk�m b�l�k komutanıyım, benim b�l�ğ�mde iki adet testere var. Ona g�re durumu anla. Ama merak etme. Sarık�y ve Polatlı havaalanlarını da b�yle hazırlamıştık. Toprağı ıslatıyoruz, ke�eciler gibi oynaya oynaya sıkıştırıyoruz. Bunu iki-�� kez tekrarlıyoruz. Taş gibi pist oluyor."�steğmen Batı Cephesi U�ak B�l�ğ� i�in havaalanı hazırlıyordu. �avuşa seslendi:"Haydi başlayın."�avuş erlere d�nd�:"Hazır mısınız? Başla!"Ne yapacakları erlere iyi tarif edilmiş olmalıydı. Kısacık ama g��l� adımlarla, ayaklarını vura vura, ıslak toprağı ezip bastırarak, d�zenli bir bi�imde ilerlemeye başladılar.Hareketleri giderek bir raksa d�n�şecekti.

�adırlar kurulmuş, b�y�k�e bir �ardak yapılmış, telefon hattı �ekilmiş, benzin varilleri ve yağ bidonları yakındaki boş bir ağıla yerleştirilmişti. Pistin yapımı bitince havaalanının tek eksiği kalacaktı: U�ak. Eldeki d�rt u�ak, u�abilmek i�in Ankara u�ak tamirhanesinde mucize bekliyordu.AKŞEHİR İSTASYON KOMUTANI, 5. T�men Komutanı Yarbay Kenan Dalbaşar'a haberi ulaştırdı: Kayıp katar bulunmuş, geliyordu.Oh yahu!Bu sorun kapanmış g�r�n�yordu. Ama su ve araba sorununu ��zmek m�mk�n olmamıştı. Grubun ağırlığı (erzakı, cephanesi, yedek silahları vb.) 75 ton tutuyordu. Akşehir Menzil Komutanlığı bu ağırlığı taşıyacak arabaların yarısı i�in kendi araba kollarını vermiş, yarısını da halktan toplayarak sağlamıştı. Ama Menzil Komutanı,Sakarya Savaşı'na Hazırlık 267"Elimde hi� fı�ı yok.." demişti, "..bunları taşıyacak araba da bulamam. Halkın elinde ne varsa zaten aldım."Su sorunu ��z�lmemişti.B�t�n ikmal ve menzil birimleri Konya'daki Batı Anadolu Menzil Komutanlığı'na bağlıydı. Oradan araba isteyebilirlerdi ama arabaların gelmesi en az bir hafta s�rerdi.Kafası bozulan Grup Komutanı Albay Selahattin Adil Cephe Komutanlığına, su sorunu ve araba olmaması y�z�nden grubunun cepheye katılmasını ş�pheli g�rd�ğ�n� belirten karamsar bir yazı yazdı.4*5

RUM MAKİNİST haklı �ıkmıştı. Yağmur ve g�neş yiye yiye niteliğini yitirmiş tahtalar zor yanmakta, yanınca da �abucak k�l olmaktaydı. Saatte en �ok 10 km. hızla gidebiliyor, gerektik�e durup iki vagon daha par�alıyorlardı. Duvarsız kalmış vagonlardaki askerler ağustos g�neşinden korunmak i�in koyunlar gibi birbirlerinin g�lgesine sokularak yumaklar oluşturmuşlardı.Bu gidişle Akşehir'e ancak gece varabileceklerdi.

Albay Selahattin Adil Yarbay Naci T ı naz 268 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu2. GRUP KOMUTANININ karamsar yazısı, en �ok Cephe Kurmay Başkanı Naci Tınaz'ı kızdırdı, kızdırmakla kalmadı, grubun cepheye katılamayacağını d�ş�nd�rerek telaşlandırdı da. Yenilgi, geri �ekiliş, on binlerce askerin ka�ışı, uykusuz geceler Naci Bey'in sinirlerini yormuştu. Hazırladığı �ok sert cevabı İsmet Paşa durdurdu, "Bu �slupla komutanı b�sb�t�n panikletmeyelim.." dedi, "..sen de sakin ol. Kesin olarak yola �ıkmalarını yaz ama �slubu yumuşat."Naci Bey �fkesini ve telaşını i�ine g�md�:"Peki efendim."

ANKARA askerlik şubesinde işlemleri biten, �arıklı, yemenili, potinli, şalvarlı, poturlu, pantolonlu, mintanlı, g�mlekli, ceketli, iki y�z kadar k�yl�, kasabalı ve şehirli gen�, ellerinde �ıkınları, torbaları, �antaları, heybeleri, dağınık d�zen, �nde davul zurna, arkada askerlik şubesinden bir subay, alkışlar, dualar, tehlil ve tekbirler arasında, neşeyle, bağıra �ağıra, bir eğitim alayına yollanmak �zere Meclis'in �n�nden ge�ip istasyona iniyordu. Saz �almayı bilenler, sazlarını t�fek gibi omuzlarına almışlardı. Bazılarının annesi, babası, kardeşleri de birlikte y�r�yorlardı.Aralarında iki de eski asker vardı.M. Kemal Paşa veda i�in Meclis'e gelmişti. Ertesi sabah cepheye gidecekti. Neşeli uğultuyu duyunca, bazı milletvekilleriyle, Meclis'in yola bakan balkonuna �ıkıp bu renkli kafileyi izledi. Eski askerlerden biri Paşayı tanımıştı. Heyecanla yanındakini d�rterek fısıldadı:"Mustafa Kemal Paşa!"İki usta asker selam vererek, g�zlerini Başkomutan'dan ayırmadan, ayaklarını sert�e vurarak y�r�y�nce, gen�ler de heveslendiler, onlar da iki usta askerin selamını ve y�r�y�ş�n� taklit ederek ge�meye koyuldular. B�t�n acemiliklerine rağmen askerce bir tavırları vardı. Savaşı kabul ettikleri belli oluyordu.Başkomutan gen�leri sevgiyle selamladı.46a

YOLA �IKMAK i�in bir ��z�m bulunmadığı ve Akşehir'de �akılı kaldıkları i�in 2. Grup kararg�hında da hava elektrikliydi. AlbaySakarya Savaşı'na Hazırlık 269Selahattin Adil Bey Kurmay Başkanı Binbaşı Burhanettin Denker'i odasına �ağırdı, bağırmaya başladı:"Nerede bu Menzil Komutanı? Bir �are bulsun diye emir vermiştim. Ne yapmış, nereye gitmiş, ne oluyor? H�l� bulamadınız mı adamı?"Burhanettin Bey s�k�netle, "Her yeri arattım, h�l� da aratıyorum.." dedi, "..nerede olduğunu, nereye gittiğini kimse bilmiyor. En gerektiği anda birdenbire sırra kadem bastı., Belki de ka�tı.""Neeeeeeee?"Masaya yumruğunu vurdu:"Buna d�ped�z hainlik denir."YAŞLI AKINCI Faris Ağa, "Beyim hazırız" dedi.Orduya bağlı akıncılar ile Demirci Akıncıları, dikkati �ekmemek i�in yolda birbirlerinden ayrılmışlar, Demirci Akıncıları Tavak yaylasına gelmişti. Şimdi yaylanın ormanlık bir k�şesinde toplanmış, İbrahim Ethem Bey'in yapacağı konuşmayı bekliyorlardı. Akşam g�-neşinde g�lgeleri uzamıştı. İbrahim Ethem Bey bir kaya par�asının �st�ne �ıktı:"Akıncılar!Evlerimizi, işlerimizi terk edeli g�nler oldu. O g�nden beri dağdayız, d�şman i�indeyiz. A� kaldık. Daha da kalacağız. İki şehit verdik. Daha da vereceğiz. Kurtulmadığımıza g�re, bu kavga s�recek. D�şmanımız yalnız Yunanlılar ve onların hizmetinde kan d�ken, ev yıkan, can alan Hıristiyan �eteler değil. İnanmak zor ama d�şmana hizmet eden ve yağma yapan M�sl�man �eteler de var. Ne yazık ki bizim bile aramızdan bir bozguncu �ıktı. Sizi ka�maya, d�şmana teslim olmaya teşvik ettiğini, hatta zorladığını �ğrendik. Vatan hainini hoş g�r�p affeden ondan daha haindir."D�nmeden arkaya seslendi:"Getirin şu haini!"İki akıncı, elleri arkadan bağlı, sa�ı sakalı birbirine karışmış birini, ite kaka meydanın ortasına getirdiler. Kısa, zayıf, k���k g�zl� bir �eteciydi. Debeleniyor, ağzından t�k�r�kler sa�arak bağırıyordu:"Vurun şu kaymakamı da evlerimize d�nelim!"270 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Y�z elli kadar akıncı yarım ay halinde dizilmiş, kıpırdamadan duruyorlardı. �eteci bir daha bağırdı:"Ulan korkaklar, vursanıza şunu!"İbrahim Ethem Bey başıyla işaret verince, bozguncunun sağındaki akıncı tabancasını �ekti, emniyetini şaklatarak a�ıp ensesine dayadı. Adam yalvarmak i�in ağzını a�ıyordu, silah patladı, �ne doğru savrulup y�z�koyun d�şt�.İbrahim Ethem Bey, "Şimdi beni iyi dinleyin!" dedi, "..aramızdan bir bozguncu daha �ıkmasını istemiyorum. Zayıflar, bu �etin şartları g�ze alamayanlar, pişman olanlar ayrılabilir. Ayrılanlara g�cenmeyeceğim. ��nk� bundan sonraki g�nlerimiz �ok daha zor ge�ebilir."Kimse kımıldamadı."Pek�l�. Biz rahat karar vermeniz i�in �ekiliyoruz. İsteyen silahını bırakıp gitsin. Gidecek olanlara s�z�m şudur: Bizim hakkımızda bilgi vermesinler. Başarımız i�in dua etsinler. Geri d�nemezsek hayırla yad etsinler."Kaymakam ile m�freze komutanları Parti Pehlivan, Halil Efe, Hacı Veli ve Mehmet Efe meydandan uzaklaştılar.Yarım saat sonra Faris Ağa geldi:"Beyim, mazeretli arkadaşlar silahlarını bırakıp ayrıldılar. Kalanlar emrinizi bekliyor."Akıncılardan kırkı d�r�st�e ayrılmıştı. Kalanlar ayakta d�zenli bir bi�imde bekliyorlardı.İbrahim Ethem Bey, "Ordu Sivas'a, Erzurum'a bile �ekilse biz burada kalacağız.." dedi, "..artık ne ev, ne aile. Bizim i�in bundan sonra bir tek d�ş�nce var: D�şmanı yok etmek. Ellerinizi koynunuzdaki nıushafın �zerine koyun. Yemin edeceğiz."Yemine m�freze komutanları da katıldılar:"D�şmanı yeninceye kadar savaşacağıma, arkadaşlarıma ihanet itmeyeceğime, halka zul�m yapmayacağıma, iyilikle muamele edeceğime vallahi ve billahi!"Silah sesi yerlerini belli etmişti. Bir başka yerde gecelemek i�in yola �ıktılar.47

KAYIP KATAR Akşehir'e gece ge� saatte ulaştı. Komutanlar is-l.ısyonda alayı bekliyorlardı.Sakarya Savaşt'na Hazırlık 271Akşef�ir'e on d�rt vagonun ahşap kısımlarını par�alayıp yakarak gelebilmişlerdi. Askerler g�neşten ve isten kararmışlardı. Baygın gibi uyuyorlardı. İnleyerek uyandılar, birbirlerinden g��l�kle ��z�ld�ler, zorlukla sıralandılar. Alay Komutanı yaklaşıp tekmil verdi. Yorgun-luktan sallanıyordu.Albay Selahattin Adil Bey, t�men komutanlarına, "Her şey hazır olsaydı bile bu gece yine yola �ıkamayacakmışız.." dedi, "..şunlara baksanıza. Alay �� g�nde kendine gelirse �ok iyi."BU SAATTE Genelkurmay'a Muharip adlı �rg�tten �ok can sıkıcı bir mesaj geldi. �rg�t İzmit'e ka�ak fişek ve askeri gere� g�t�ren motorun İstanbul'a d�nerken, bir İngiliz devriye motoru tarafından durdurulup arandığını, ka�ak fişeklerin ve gere�lerin teslim edildiğini g�steren makbuzun İngilizlerin eline ge�tiğini, �rg�t�n adının ve m�hr�n�n deşifre olduğunu, kaptan ve m�rettebatın tutuklandığını bildiriyordu.Allah kahretsin!Tam da savaşın eşiğinde, �alışmalara ara vermek, bazı g�revlileri hemen İstanbul'dan ka�ırmak gerekiyordu. �rg�t, yeniden faaliyete ge�ince Felah adını kullanmayı �nerdi.48

Felah kurtuluş demekti.12 AĞUSTOS 1921 Cuma sabahı Fikriye Hanım ile k���k Ab-durrahim, M. Kemal Paşa'yı ellerinden �perek cepheye uğurladılar.Arkasından su d�kt�ler.1919'da askerlikten ayrıldığı i�in sivildi. Orduya bir sivil olarak komuta edecekti. Her zamanki gibi giyinmişti: Astragan kalpak, geniş cepli, a�ık tirşe spor ceket, kravat, beyaz g�mlek, avcı pantolonu ve �izme.T�rk ordusunun başkomutanı kırk yaşındaydı.

ANKARA İSTASYONU olağan�st� bir g�n yaşıyordu.Başta Refet Paşa olmak �zere Bakanlar, Meclis Başkan Vekilleri, Ankara'daki milletvekilleri, Vali, Belediye Başkanı, sivil ve askeri �st y�neticiler, gazeteciler M. Kemal Paşa, Fevzi Paşa, Başkomutanlık272 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKalemi Umumi K�tibi K�zım İnan� Paşa'yı ve onlarla birlikte gidecek olan subayları uğurlamaya gelmişlerdi.Demiryolları Genel M�d�r� Albay Behi� Erkin �� vagonlu bir kararg�h treni hazırlatmıştı. 1912 Krupp yapısı g��l� lokomotifi bug�n ilk kez eğitimini tamamlamış bir T�rk makinist y�netecekti.Havada bir �mitsizlik yoktu ama coşku da yoktu. Durumun ciddiliği y�zlere yansımıştı. Din İşleri Bakanı Fehmi Ger�eker'in dudakları s�rekli kıpırdam�ktaydı. Anlaşılan durmadan dua ediyordu. Dr. Refik Saydam'ın sesi heyecandan daha da incelmişti.Paşalar herkesin elini sıkarak veda ettiler. Yaverler ve muhafızlar binince vagonların kapıları kapatıldı. Kararg�h treni peronu buğuya boğarak hareket etti.Saat 09.00'du.Biri olanca sesiyle haykırdı:"G�le g�le gidin, zaferle d�n�n!"BİNBAŞI TEVFİK, sabah raporlarını okumayı bitirir bitirmez kalpağını başına ge�irip İsmet Paşanın odasına daldı."Paşam!?"İsmet Paşa, iki g�nd�r boş kaldık�a, General Papulas'ın komutanlık psikolojisini ��z�p anlamaya �alışmaktaydı.49 Başını kaldırdı:"Evet?""D�şmanın Afyon'dan Emirdağ'a doğru bir hareketinin gelişmekte olduğu bildiriliyor.50

Anlaşılan buradaki Yunan t�meni �teki t�menlerle aynı hizaya gelmeye �alışıyor. Şu halde Yunan genel y�r�y�ş� bir-iki g�n i�inde başlayacak."Bir kuzgun s�r�s� kararg�hın toprak �atısını �ığlık �ığlığa yalayıp ge�ti.Savaş, ordu daha gerekli d�zeye ulaşamadan kapıyı �almıştı.EMİRDAĞ'a doğru gelişen d�şman hareketi 2. Grup Komutanı Selahattin Adil Bey'i �ok �rk�tt�. Burada biraz daha beklerlerse, genel Yunan y�r�y�ş� başlayacak, birliği ile cephe arasına g��l� Yunan birlikleri girecek, �ok kritik bir duruma d�şeceklerdi. Cephe de 'ne yapıp edip' harekete ge�mesini �ok kesin bir dille emretmişti.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 273T�men komutanları ve kurmay başkanlarıyla bir toplantı yaptı. Durumu bir daha değerlendirdiler. Burada kalmak susuz kalmaktan daha tehlikeli g�r�n�yordu. Cepheye ulaşmak i�in ilk �� konağı susuz aşmayı g�ze alarak ertesi akşam yola �ıkmaya karar verdiler. Kararg�h ve iki t�men, yolculuk hazırlığına girişti.Her şey �ılgınca hızlandı.

Yusuf izzet Pa ş a Fahrettin Altay AFYON'a 70 km. mesafedeki Emirdağ, Yunan ordusunu g�zlemek, ilerlerse savaşarak geciktirmekle g�revli S�vari Grubunun merkeziydi.Grup Komutanı Albay Fahrettin Altay �adırının �n�nde oturmuş kahvesini h�p�rdetiyordu. �l�mle y�z g�z olmuş her savaş�ı gibi o da her �nın tadını �ıkarmasını bilirdi. Halkın, evlerdeki tarihi kılı�ları bile Vergi Kuruluna teslim ettiğini �ğrenmişti. B�yle giderse yakında s�vari grubu kılı�la donatılabilecekti. Duyduğuna g�re MM Grubu da İnebolu'ya 3.000 adet sahici mızrak yollamıştı. .Keyifle bir yudum kahve daha aldı. Seyisi K�se, iki at boyu uzakta ��melmiş, bu �ocuk kalpli dev adamı hayran hayran seyrediyordu.Kurmay Başkanı geldi ve komutanın sabah keyfini mahvetti: Afyon'daki 9. Yunan T�meni yola �ıkmıştı. Emirdağ'a doğru ilerliyordu.274 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu.

Komutanın başına ağrı saplandı. Grubun iki t�meni, bir de tugayı vardı. Bir t�meni (2. Sv. T.) Yunan cephesi gerisine yaptığı akından daha d�nmemişti. �teki t�meni (14. Sv. T.) 60 km. kuzeyde, Belpı-nar'daydı; bu akşam Yunan cephesi gerisindeki Seyitgazi'ye akın yapmak i�in yola �ıkacaktı.Elinin altında yalnız 500 mevcutlu S�vari Tugayı bulunuyordu.■

Y�R�Y�ŞE GE�EN 9. Yunan T�meni ise 12.500 mevcutluydu.T�menin Komutanı Albay Kalinski, Afyon'da kalacak olan 4. T�men'in Komutanı General Trikupis'e veda etmeye gelmişti. T�meninin �nc�s� sabah erkenden yola �ıkmıştı. Kendisi, kararg�hı ve alayları ile birlikte �ğleden sonra hareket edecekti. K���k bir b�l�m� geride kalmıştı. O da birka� g�n sonra yola �ıkacaktı.Şık, yakışıklı, neşeli ve iyimserdi. Ge�ilecek arazi �orak, hava sıcak, yol uzundu ama subaylar ve askerler �ok istekliydi. Susuzluk tehlikesine karşı, yeteri kadar kamyon su tankına d�n�şt�r�lm�şt�. Kaygılanmak i�in hi�bir sebep yoktu. T�rk Başkomutanının ordusu i�in halktan �arık-marık istediği duyulmuştu. Kahkahayı bastı. Tri-kupis bu iyimser albayı uyarmak gereğini duydu:"İhtiyatı elden bırakmayın Albay Kalinski. Ayağı �ıplak T�rk askeri bizi iki kez yendi. Son savaşta da �ok iyi d�v�şt�ler. Şimdi daha da sert d�v�şeceklerdir. İki yan i�in de �ok kritik bir savaş olacak. Karım g�n�ll� hemşire olmak istedi. D�ş�nd�m ki bu savaşta bir kişi bile �ok �nemli. Bu y�zden isteğini kabul ettim. O da ordu hastanesiyle birlikte cepheye gidecek..."Kalinski g�lerek Trikupis'in s�z�n� kesti:"Bana inanın, Bayan Trikupis eve istediği gibi bir Ankara kedi-siyle birlikte d�necek."KARARG�H TRENİ ilk olarak Sincan'da durdu.İsmet Paşa, 4. ve 23. T�menleri İhtiyat Grubu adıyla Sincan �evresinde toplamış, cephede g�rev isteyen Bolu Milletvekili Yusuf İzzet Met Paşa'yı da bu grubun komutanlığına atamıştı.Paşalar iki t�menin yakındaki birliklerini ziyaret ettiler.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 275

Ba ş komutanl ı k Kararg � h Treni Yusuf İzzet Paşa milletvekili se�ilince 1920 Nisanında ordudan uzaklaşmış, istiklal ordusunun savaşlarına katılmamıştı. Ordunun yoksulluğuna daha alışamamış g�r�n�yordu:"Bana verilen t�menler �ok zayıf. İkisi biraraya getirilse, ancak bir alay eder. Takviye diye alay eder gibi sadece 60 er yollandı. �stelik hepsi de yarı �ıplaktı."Başkomutan, birliklerde kalabalık, �niforma, �arık değil, başka bir şey arıyor, aşırı bir dikkatle bakıyordu. Subayları �ok iyi tanıyordu. Bunlar yurtlarına canlarını vakfetmiş insanlardı. Askerlerin de �ok kararlı olduklarını g�zledi.Aradığı buydu. Y�reği g�venle doldu.Kırk kadar askeriyle Sakarya'nın doğusuna ge�erek t�menini bulmuş olan �mer �avuş'un y�reği de M. Kemal Paşayı g�rd�ğ� i�in mutlulukla dolup taştı. Başkomutan bir adım �n�nden ge�mişti. Ge�erken y�z�ne değil, g�zlerinin i�ine, ciğerine bakmıştı. "Ciğerimi okuduysa iyi.." diye d�ş�nd�, "Aferin asker demiştir."Başkomutan Sincan'dan ayrılırken Y. İzzet Paşa'nın kulağına eğildi:"Paşam, bu savaşı elde ne varsa onunla ve kesin olarak kazanmak zorundayız."276 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuTren hareket edince Fevzi Paşaya, "Merkez Ordusu'nun yolladığı iki alaydan birini 4. T�men'e, �tekini 23. T�men'e verelim de Y. İzzet Paşa'yı yatıştıralım.." dedi, "..Osman Ağanın alayı cephe ihtiyatı olarak kalsın." 51

"Peki Paşam."Ali �avuş kahveleri getirdi.Sağda solda bozkıra yayılmış irili ufaklı bir�ok birliğin eğitimde olduğu g�r�l�yordu. Paşalar bu yoğun etkinliği �ok beğendiler. K�zım Paşa, "�ok iyi.." dedi, "..eğitimsiz asker savaş canavarına �erez oluyor."Savaşın, gen� insan etine doymaz bir canavar olduğunu �ok iyi biliyorlardı.PAŞALARIN trenden g�r�p de beğendikleri birliklerden biri Haydar �avuş'un eğitmekte olduğu takımdı.Y�zbaşı Faruk'un İngilizlere selamlata selamlata caddelerden ge�irdiği ağır makineli t�fekleri tabutlara yerleştirmiş olan İstanbullu Haydar �avuş, eski askerlere yapılan �ağrıyı duyar duymaz bir yolunu bulup Anadolu'ya ge�miş, 61. T�menin 190. Alayına verilmişti. Eğitim merkezlerinde kısa bir eğitim g�r�p acele t�menlere yollanan yeni askerlerin eğitimleri pekiştiriliyordu. Daha �ok şey �ğrenmeleri gerekiyordu bu �aylakların.Koşan takımına bağırdı:"Yaaat!"Erler yorulmuşlardı, emir m�jde gibi geldi, kendilerini toprağa bırakıverdiler. Haydar �avuş �ıldırdı:"Vay reziller! Ben size �ğlen uykusuna mı yatın dedim? Bu ne? Savaşta, manda �amura uzanır gibi yatılır mı? �st�m�ze kurşun yağıyor. Şarapneller eşek arıları gibi u�uşuyor. Ne

yapacaktık? Kene gibi yere yapışmayacak mıydık? Yapış yere yapışşş!"Kiminin başına şaplak attı, kiminin kı�ını ayağıyla bastırdı:"G�m başını toprağa! Kı�ını indir, d�md�z ol. Niye yırtınıyoruz burada? Evinize sağ ve sağlam gaziler olarak d�n�n diye. Anladınız mı? �lmek marifet değil. Marifet �lmemek, savaşa devam edip d�şmanı tepelemek. Haydi �ocuklar, bir daha yapacağız. Kaaaalk!"Askerler inleyerek doğruldular.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 277Isı g�lgede 45 dereceydi.51a Eğitim alanı g�neş altında kavruluyordu. �stelik Haydar �avuş'un insafı yoktu. Acımadan �alıştırıyordu. Yalnız Haydar �avuş mu? B�t�n birliklerde, yeni Mehmet�ikleri �l�me kaptırmak istemeyen eğitim subayları ve �avuşlar da tıpkı onun gibiydiler.GAZİ �AVUŞ ile oğlu Ali ve �ınarcıklı delikanlılar Mihalı��ık'taki 1. T�men'e ama farklı alaylara verilmişlerdi. Gazi �avuş oğlunu ve �ocukları sık sık gidip yokluyor, �avuşlarıyla konuşuyor, iyi asker olduklarını işittik�e mutlu oluyordu.O da burada yeni askerleri inletmekteydi:"Şimdi bir daha h�cuma kalkacağız. Doğru yapmazsanız yine tekrarlatacağım, ona g�re. Hedef şu karşıdaki tek ağa�. Komutu iyi dinle ve hemen yap."Yere yapışmış olan askerler kulaklarını diktiler. Komut geldi:"Kalk, h�cuuuuum!"Takım sıcaktan bitkin ve su gibi ter i�indeydi. Ama �nında kalktılar, lanetlik tek ağaca doğru beşinci kez koşmaya başladılar. K�yden gelenlerin �oğu hızlı y�r�meyi bile bilmiyor, koşmayı yeni �ğreniyordu. Daha sonra el bombası atmayı, ateş ederek koşmayı, en son da s�ng�leşmeyi �ğreneceklerdi. Gazi �avuş da sekerek koşuyor ve bağırıyordu:"Koş! Yanındaki vurulsa da durma. Vurulanı sıhhiyeciler toplar. Senin işin hedefe ulaşmak, d�şmanı tepelemek. Koş!.."MİLLİ SAVUNMA BAKANLIĞI, şimdi Y�ksek İhtisas Hasta-nesi'nin bulunduğu yerdeki Ankara Erkek Lisesi'nin b�y�k taş binasının yarısına yerleşmişti. Subayların �oğu, �zerleri �ğrencilerin kazıdığı tuhaf yazılarla dolu okul sıralarında �alışıyordu. Duvarlarda okuldan kalma eğitim tabloları vardı. Yenilgi y�z�nden hepsi sinirli, sabırsız ve kırıcıydı. Yalnız yeni Bakan Refet Paşa neşeliydi. Bıyıklan ve �izmesi her zaman pırıl pırıldı. Sahiden mi iyimserdi, yoksa oynuyor muydu, anlaşılmıyordu.İstasyon d�n�ş�, kahve i�meye gelen misafirlerle sohbet etmek-' teydi:278 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Halk s�ng� yapılsın diye pencere demirlerini s�k�p getiriyor, demircilerin �n�ne yığıyor. Halkın canlılığı �ingenelere de yayıldı. Maşacı bir �ingene oymağı s�ng� yapmaya talip oldu. Oymakbaşı g�nde 25 s�ng� yapabileceklerini s�yl�yor..."Misafirler kibar kibar g�ld�ler. Ordunun işlerliğini yabancı savaş sanayiine bağlamış olan talihsiz anlayış y�z�nden, şimdi maşacı �ingenelere muhta� duruma d�şm�ş olmak, Kırşehir Milletvekili Yahya Galip Kargı'nın sırtını �rpertti.Emir Subayı i�eri girdi, saygıyla yaklaşıp Refet Paşanın kulağına birka� c�mle fısıldadı. Paşa'nın y�z� b�sb�t�n ışıldadı. Haberi misafirlere iletti:"75 mm.lik top mermileri gelecekti. İlk kafile Ankara'ya girmiş. Onu izleyen birka� kafile daha var. Her g�n b�yle iki-�� kafile gelecek. Eğer İstanbul'daki arkadaşlar, bu mermileri yetiştirmeseler, yanmıştık."Ağzı kulaklarında emir subayına d�nd�:"Haydi bize birer kahve daha s�yle."Y�Z KAĞNIDAN KURULU ilk kafile Sarıkışla'ya yaklaşıyordu. Kağnıların t�yleri diken diken eden gıcırtıları, kışlanın �n�nde 75 mm.lik mermileri bekleyen subaylara kuş cıvıltısı gibi gelmekteydi.Kolbaşı kağnısını durdurdu. Bir top�u binbaşı koştu, kolbaşının kertenkele derisi gibi sert,

p�r�zl� elini �p�p başına koydu:"Hoş geldiniz ana."Kadın, "Sağ ol oğul.." dedi, "..kızlarım �ok yorgun. Y�k�m�z� �abuk boşaltsınlar.""Baş�st�ne."Sekiz g�nd�r yoldaydılar. K�reli bir gelin doğum yapmış, Azda-vaylı bir kadın sancılanıp �lm�şt�.Sakat bir er kağnıcılara su dağıtmaya koyuldu. Top�u binbaşı sabırsızdı. İlk sandığı hemen a�tırdı. Mermilerden birini kucağına alıp sallamak geliyordu i�inden. Bunu kimsenin ayıplamayacağını da adı gibi biliyordu. �yle �zlemle beklemişlerdi bu mermileri. A�ılan san-dıktaki mermiler elden ele dolaştı. Acı bir sessizlik ��kt�.Mermiler 75 mm.lik değil, 77 mm.likti.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 279Telaşla b�t�n sandıklara bakıldı. Yalnız otuz sandıktan 75 mm.lik mermi �ıktı. Kalan b�t�n sandıklar 77 mm. �aplı mermilerle doluydu. Batı Cephesinde ise 77'lik sadece birka� top vardı.Binbaşının kanı dondu. Ortalığı ayağa kaldırmamak i�in yoldaki �� kafileyi de beklemeye karar verdi.KARARG�H TRENİ Sincan'dan sonra Malık�y'de durdu. Malı-k�y �ok hareketli bir istasyondu.Ordunun ihtiyacı olan her şey Ankara'dan Malık�y ve Polatlı'ya yollanıyordu. Batı Cephesinin g�nl�k yiyecek ve yem ihtiyacı yaklaşık 250 tondu. Savaş başlayınca cepheye her g�n 325 ton da cephane yetiştirmek gerekecekti.5113 Demiryolu olmasaydı her g�n 575 ton yem, yiyecek ve cephaneyi Ankara'dan 90 km. uzaktaki cepheye taşımak i�in binlerce araba gerekirdi. Demiryolunun �nemini ve değerini hi� kimse, istiklal ordusu subayları kadar bilemezdi.Ankara'dan trenle Polatlı ve Malık�y'e gelen yiyecek, silah ve m�himmat, araba ya da kağnı kollarıyla da kuzeydeki ve g�neydeki birliklere dağıtılıyordu.Son vagona yanaştırılan dolgu tekerlekli Daimler-Benz bir kamyona bir masa, birka� par�a kilim, koltuk, iskemle, portatif asker yatağı, hur� ve sandık y�klendi. B�t�n eşyası orta halli bir aile gibi bir kamyonu ancak dolduran Başkomutanlık kararg�hı, Cephe ve Genelkurmay kararg�hlarıyla birlikte, �� g�n sonra, Malık�y'�n 10 km. kadar g�neydoğusundaki Alag�z �iftliğine yerleşecekti.Y�kleme sona erince, kamyon her yanı zangırdayarak uzaklaştı.ESKİŞEHİR'de iki otomobil s�ratle gelip Kral'ın kaldığı g�zel ve b�y�k T�rk evinin �n�nde durdu. Kapıda bekleyen şık bir yaver birinci arabaya ilerledi, kapıyı a�tı:"Hoş geldiniz General."General Papulas otomobilden indi, yaveri ve n�bet�ileri babacanca selamlayarak i�eri girdi. Papulas'ı General Stratigos, Albay Pal-lis ve Sariyanis izlediler. Kral b�y�k taarruz �ncesinde komutanı ve yardımcılarını �ğle yemeğine �ağırarak orduyu taltif etmek istemişti. Yaver konukları ikinci kata aldı. Sofa geniş ve serindi. Başyaver sofada bekliyordu. Bekletmeden bir kapıyı a�arak konuklara yol verdi.280 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Kral, �� oğlu ve Genelkurmay Başkanı General Dusmanis, salonda ayakta bekliyorlardı. Kral'ın b�y�k oğlu Vorgi de Ankara seferine katılacaktı.Kral yalnız General Papulas'ın elini sıktı. �tekileri başını hafif�e eğerek selamladı. Oturdular. Papulas yemeğe ge�meden �nce bilgi sunmak i�in izin istedi:"Bu sabah ilk t�menimiz hareket etti. Hi�bir direnişle karşılaşmadan g�nl�k hedefine ilerliyor. Yarın �teki t"�menlerle bir hizaya gelecek, �b�r g�n, b�t�n ordu y�r�y�şe ge�ecek. Ankara �n�ne 85.000'i savaş�ı asker olan 122.500 kişilik bir ordu ile gidiyoruz. D�şmandan savaş�ı asker sayısı bakımından iki kat, ateş g�c� bakımından en az d�rt kat daha �st�n

durumdayız..." 51c

Savaş planının ayrıntılarını a�ıklamaya koyuldu.PAPULAS savaş planını a�ıklarken, Osmanlı Padişahı ve Halifesi Vahidettin, selamlık t�renine katılmak i�in k� ��k mabeyn k�şk�nden �ıkıyordu.Al cepkenli gidiş ağaları saltanat arabasının, iki yanında, kollarını kavuşturmuş bekliyorlardı. Atların derisi, yunnuşak İstanbul g�neşi altında pırıl pırıl yanıyor, koşumlar ışıldıyord \x. Arabanın arkasında, Başk�tip ve Başmabeynci ilk sırada olmak �zere saray g�revlileri yer almıştı. İşgal komutanlığı silahlı t�ren birliğini yasakladığı i�in alay eskisi kadar g�rkemli değildi ama yine de etkileyiciydi.Başyaver Avni Paşa Vahidettin'in saltanat arabasına binmesine yardımcı oldu. Alay saltanat marşıyla hareket etti, ara kapıdan Yıldız Camisi'nin avlusuna ge�ti. Sadrazam ve nazırlar, ayan (senato) �yeleri, sivil ve asker y�ksek g�revliler, hanedan damatları, el�ilik temsilcileri ve davetliler, b�y�k �niformaları ve protokol giysileriyle sıralanmış bekliyorlardı.Kadife sesli bir saray m�ezzininin okuduğu� ezan başlarken, Vahidettin camiye girdi, padişahlara �zg� olan b�l€ime ge�ti.Padişah-Halife'nin her cuma namazında h alka g�r�nmesi t�re gereğiydi. Ama selamlık t�renlerine ka� zamamdır halktan pek az kimse katılıyordu.Sakarya Si- avaşı'na Hazırlık 281İstanbul halkının �ok b�y�k bir b�l�m�, hi�bir yenilginin acısına, hi�bir zaferin sevincine katılmamış, milletinin ırzı ve namusu i�in şehit olanlara bir kez bile rahmet dilememiş olan bu benzeri tarihte az bulunur h�k�mdarı kafasından silip atalı �ok olmuştu.Y�z�n� ve y�reğini Ankara'ya �evirmişti.İstanbul yıkım ve esirlik, Ankara �mit ve �zg�rl�kt�.KARARG�H TRENİ Polatlı'ya gelir gelmez komuta kurulu toplandı.Son bilgiler g�zden ge�irildi. Keşif ve haberalma raporları Yunan ordusunun genel y�r�y�şe ge�mesine �ok az zaman kaldığını g�steriyordu. D�şmanın �n�nde savaş sanatına g�re iki ciddi se�enek vardı: T�rk ordusunun sağ ya da sol kanadına taarruz etmek.Komuta Kurulu Yunanlıların, ordunun sol kanadına y�nelmesini daha kuvvetli bir olasılık olarak değerlendirdi.Sol kanada taarruz i�in Yunanlılar Sakarya g�ney kolunu aşmak, suyu az, ��l karakterindeki arazide ilerlemek zorundaydılar. Bu se�enek ikmal yollarını da �ok uzatıyordu. Ama bu kanadın, kuzey kanattan �nemli bir �st�nl�ğ� vardı: Burada arazi Yunan ordusunun taarruz i�in a�ılıp yayılabilmesine �ok elverişliydi.2. Grup son kez uyarıldı. Hazır olduğu bilinen M�rettep Kolordu'ya da bu gece yola �ıkması emri verildi.Bu birlikler yetişemezlerse, d�şman ister sağ, ister sol kanada y�nelsin, direnmek �ok zor olacaktı.TOP�U BİNBAŞI nefes nefese Bakanlığa geldi. Yoldaki �� kafile de Sarıkışla'ya ulaşmış, sandıklar denetlenmiş ve mermilerin ancak k���k bir b�l�m�n�n 75 mm. �apında olduğu anlaşılmıştı.Haberi, eski t�men komutanı, yeni Bakanlık M�steşarı Albay Ali Hikmet Ayerdem'e bildirdi. Ayerdem b�rokrasinin savaştan daha tehlikeli olduğunu s�ylemekteydi. Haberi alınca zavallının y�z�, b�t�n kılcal damarları �atlamış gibi kıpkırmızı kesildi. Birlikte Refet Pa-şa'nın yanına girip durumu bildirdiler. Refet Paşa zaten zayıf, ufak tefek biriydi. �aresizlikten daha da ufaldı. İnler gibi sordu:"Şimdi ne yapacağız?"282 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSahi, ne yapacaklardı? Uygun �aptaki mermileri toplara uydurmak teknik olarak m�mk�nd� ama �ok vakit alan bir işlemdi bu. O kadar geniş vakit yoktu. İnebolu'ya, hen�z yollanmamış olan sandıkları a�ıp mermileri muayene etmeleri i�in emir verildi. �mide yer bırakmayan

cevap gece gelecekti:"İnebolu'da iki binden fazla sandık var ve mermilerin ancak d�rtte biri 75 mm.lik."Bu kadar az mermiyle bir meydan savaşı verilemezdi.KOMUTA KURULU'nun toplantısından sonra İsmet Paşa, Baş-komutan'la yalnız kaldı.Konuşmak istediği iki konu vardı.Birinci konu, ���nc� Grup Komutanı ve M. Kemal Paşa'nın sınıf arkadaşı Albay Arif Bey'in durumuydu. K�tahya-Eskişehir savaşlarında �nemli yanlışlar yaptığı ortaya �ıkmıştı. G�venilir bir komutan değildi. Kısa bir g�r�şmeden sonra g�revden alınması i�in anlaşmaya vardılar. Başkomutan, �� savaşa da katıldığını dikkate alarak Arif Bey'i Başkomutanlık sekreteryasında g�revlendirip onurunu korumayı uygun buldu.İsmet Paşa'nın ikinci konusu Cephe Kurmay Başkanı Yarbay Naci Tınaz'dı. İsmet Paşa Naci Bey'i �ok sevip g�venirdi ama bir s�re dinlenmesi gerektiğini d�ş�nmekteydi. Gelen savaş, iyi yetişmiş ve sinirleri �elik gibi bir kurmay başkanı istiyordu.Milli M�cadele'yi benimsemiş olan Albay Asım G�nd�z'de anlaştılar.Konuşma savaş�ı asker sayısına kaydı. D�şmanla aradaki farkı kapatmak m�mk�n değildi. Bunu bilen M. Kemal Paşa ka� zamandır, stratejik alanda g��l� olan d�şmana karşı, taktik alanda ne yapılabileceğini d�ş�nerek, yeni bir y�ntem geliştirmişti. 52 Tasarladığı y�ntemi İsmet Paşa'ya a�tı. İsmet Paşa, bilinen savaş y�ntem ve kurallarına bağlı klasik bir askerdi. M. Kemal Paşa'nın askeri dehasına ve yaratıcılığına sonsuz g�veni vardı �ma yine de duraksadı.M. Kemal Paşa y�ntemini t�rl� olasılıklara g�re krokiler �izerek a�ıkladı. İsmet Paşa iyi bir kurmay ve hesap adamı olarak y�ntemin yararını ve �nemini �ok �abuk kavradı ve hemen benimsedi.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 283Kararg�ha d�ner d�nmez kurmay kurulunu toplayıp anlattı. Asker sayısının azlığından bunalmış gen� kurmayların i�leri aydınlandı. İyi uygulanırsa bu y�ntem d�şmanı eritirdi.Y�ntemin �z� ile genel kuralları kaynaştıran bir cephe emri hazırlanıp 16 Ağustos g�n� birliklere yayımlanacaktı. 52a

M�RETTEP KOLORDU b�lgesi ile 11. Yunan T�meni'nin b�lgesi arasındaki duyarlı sınırda (Gemlik-lznik-S�ğ�t) 17. T�men'in bir alayı ile �eşitli milli m�frezeler vardı.Boşta bulunan �� milli m�freze, hava kararınca alayın bıraktığı mevzileri sessizce devralmaya başladı. Toplam 285 kişiydiler. Alayın ayrıldığının anlaşılmaması i�in bu gece ve sabah, bir alaymış gibi ateş yakacak, g�r�lt� edecek, keşif kolları ve devriyeler �ıkaracaklardı. 17. T�men Komutanı Albay Nurettin �zsu, "Yahu savaşmak bundan daha kolay" diye g�ld�.S�vari Tugayı ertesi sabah gelerek b�lgenin ve sınırın g�venliğini �st�ne alacaktı. �zerine o kadar sorumluluk y�klenen S�vari Tu-gayı'nın g�c�, topu topu 40 subay, 1.000 kadar er ve 2 de toptu.KARARG�H VAGONUNDA paşalar gaz lambasının soğuk ışığında oturuyorlardı. M. Kemal Paşa Enver Paşa'dan bir mektup aldığını a�ıkladı. "16 Temmuzda yazmış, ancak d�n elime ge�ti" dedi, okumaya başladı. Mektup ş�yle bitiyordu:"Yurtdışında kalmamızın, başta T�rkiye olmak �zere, kurtarmaya �alıştığımız İslam �lemi i�in yararsız ve belki de tehlikeli olduğunu sezdiğimiz anda memlekete geleceğiz. İşte o kadar!' K�zım İnan� Paşa s�ylendi:"Hep aynı �l��s�zl�k, hep aynı maceracı ruh, aynı hayalcilik, aynı yukardan konuşma."İsmet Paşa ayağa kalktı. Ka�amak yapıp gelmişti. Kararg�ha gidip �alışmalıydı. İzin istedi:"Enver Paşa bu b�y�k davalarla uğraşadursun, biz vatanımızı kurtarmaya bakalım."HALİL KUT PAŞA Batum'da Kral Bah�esi'nin karşısında, bah�e i�indeki g�zel bir k�şkte oturuyordu.284 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuVakit akşamdı. Kapı �alındı. Kapının bu tekinsiz saatte �alınması Paşa'nın emir subayı Y�zbaşı Muhittin'i kuşkulandırdı. K���k pencereden dışarı baktı. Kapının �n�nde ablak y�zl�

bir adam duruyordu. Tehlikeli birine benzemiyordu. Elini belindeki tabancanın �zerine koyup kapıyı araladı. Adam Alman şivesiyle kendini tanıttı:"Tavariş (yoldaş) Holzmann."Y�zbaşı Almanca sordu:"Ne istiyorsunuz?""Halil Paşa ile g�r�şmek i�in geldim. �ok �nemlidir."G�ven vermek i�in "Ali Bey'den selam getirdim" diye ekledi. Ali Bey' Enver Paşa'nın kapalı adıydı. Bu adı yalnız yakınları bilirdi. Aralık kapı ardına kadar a�ıldı. K�şk ayaklandı. Yoldaş Holzmann'ı salona aldılar. Holzmann Enver Paşa'nın d�nden beri Batum'da olduğunu haber vermeye gelmişti. Halil Paşa, "Nerde şimdi?" diye sordu heyecanla, "..Niye kendi gelmedi?""Batum istasyonunda eski bir vagonda kalıyor. Burada olduğunu kimsenin bilmesini istemiyor. Bug�nlerde buraya uğrayacak. Değişik bir kıyafetle gelirse şaşırmayın."İttihat�ıların sivil lideri Talat Paşa Mart ayında Berlin'de bir Ermeni tarafından �ld�r�lm�şt�. O g�nden beri hepsi ihtiyatlı davranıyordu. Bu dikkati doğal karşıladılar.Soğukkanlı Bolşevik, d�n tanıştığı ufak tefek adamın adı ge�ince heyecanlanan T�rklere şaşarak bakmaktaydı. Enver Paşa'nın yenik ve ka�ak bir eski başkomutan olduğunu �ğrenmişti. Moskova'nın, bu hem başarısız, hem Alman emperyalizminin eski dostu adama neden �nem verdiğini anlamamıştı. B�y�k siyaset buydu demek ki. Burnunu �ekti. G�revi d�ş�nmek değil, Rus gizli polisinin Batum şubesi adına Enver Paşayı korumak ve izlemekti.Kalkmak i�in izin istedi.BELPINAR'da bulunan 14. S�vari T�meni, Yunan cephesi gerisinde kalmış olan Seyitgazi'ye baskın vermek i�in hazırlanmıştı. �nc� yola �ıkmıştı. Karadağ'da t�meni bekleyecekti. T�men Komutanı Yarbay Suphi Kula atını mahmuzladı. Alnı akıtmalı yağız at sevin�le ileri atıldı.T�men yola �ıktı.Sakarya Savaşı'na Hazırlık 285K���k ama kıvrak Anadolu atlan, sakin yaz gecesi i�inde ilerlemeye başladılar. Saat 21.00'di.ALİOTİ konağının bah�e duvarından dışarı, Kordon'a �ok g�zel bir m�zik yansıdı. Orkestra canlanmıştı. Genel Vali Stergiadis, İzmir'de Yunan y�netiminin başlamasının yıld�n�m� şerefine garden-parti veriyordu.12 Ağustos 1920'de Vali Vekili Besim Bey, h�k�met konağında yapılan bir t�renle y�netimi Yunan temsilcisine devretmiş, b�ylece İzmir'de Yunan yasaları ve mahkemeleri y�r�rl�ğe girmiş, T�rk parasının yerini Yunan drahmisi almıştı. İzmir �evresine binlerce g��men yerleştiriliyor, T�rkler doğrudan ya da dolaylı yollarla g��e zorlanıyordu. Merkez Bankası Ege'ye yerleşen Yunanlılara işlerini geliştirmeleri i�in % 6 faizle kredi vermekteydi. Bu kredinin toplamı yalnız 1919 yılında 20 milyon drahmiyi bulmuştu. İzmir'den 1920 yılında 161 milyon drahmilik ihracat yapılmıştı.52b Yunan y�netimi, durgun Yunan ekonomisine taze kan pompalayan bu verimli b�lgeyi Yunan-lılaştırmaya �alışmaktaydı.Konağın geniş bah�esi tuvaletli ve bol m�cevherli hanımlar, �niformalı, redingotlu ve fraklı erkeklerle dolmuştu. Hava iyot ve İzmir manolyası kokuyor, orkestra hayat kadar g�zel par�alar �alıyordu. Bu akşam Kralcılar da, Venizeloscular da sakin ve mutluydu. Yunan or-dusunun Afyon, K�tahya ve Eskişehir'i almasından sonra a�ık�a �ekişmeyi ertelemişler, birbirlerini dedikodu ile hırpalamaya bakıyorlardı.Venizelos'un zengin bir İngiliz kadınıyla evleneceğini �ğrenen Kralcılar dokunaklı şakalar yapıyor, Venizeloscular da Sax-Weimar Prensesi Paola ile gizlice mektuplaştığını duydukları Kral'ı ince ince �ekiştiriyorlardı.53

Stergiadis kısa bir konuşma yaparak dinleyenlerin y�reklerinde kartal armalı, altın sırmalı Bizans bayrağını dalgalandırmak fırsatını ka�ırmadı:"Yunanlılık yakında, B�y�k İskender falanjlarının, Ha�lı eskad-ronlarının, Bizans lejyonlarının ge�tiği yollardan ge�erek Gordion'a

286 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuvaracak ve Haşmetli Kralımız K���k Asya k�rd�ğ�m�n� kılıcıyla ��zecektir.." 54

Şık alkışlar y�kseldi. Konuşmasını Yunanlıları ve Rumları coşturan şu c�mleye bitirdi:"..Buraya kalmak i�in geldik ve kalacağız!" 55

Garsonlar alkışlar kesilmeden şampanya dağıtmaya başladılar.2. GRUP Kurmay Başkanı, "Komutanım.." dedi, "..biz susuzluğu atlatacak �areler bulabiliriz. Ama hayvanları ne yapacağız? Onlar �� g�n boyunca susuzluğa dayanamazlar ki."Bataryalarda, makineli t�fek ve s�vari b�l�klerinde, ağırlık kollarında y�zlerce at, katır, �k�z ve eşek vardı.Selahattin Adil Bey, Kurmay Başkanına, "Yaramı kanatma.." diye yalvardı, "..Allah'a g�venip yola �ıkacağız işte."Kapı a�ıldı. Gelen grup kurmaylarından Y�zbaşı Nurettin Ba-ransel'di. Suratı iyice sertleşmişti:"Menzil Komutanı geliyor.""Ooo! Neredeymiş adam?""Sormadım efendim. Yalpalıyor. Sarhoş olmalı."Selahattin Adil Bey'le Kurmay Başkanı �fkeyle ayaklandılar. Menzil Komutanı binbaşı i�eri girdi. Sahiden yalpalıyordu. G�zleri de kan i�indeydi. Bitik�e, "İyi akşamlar" dedi.Selahattin Adil Bey ustura gibi keskin bir sesle, "İki g�nd�r sizi arıyoruz beyefendi! Neredeydiniz?" diye sordu.Menzil Komutanı g�l�msemeye �alıştı:"�z�r dilerim, oturmadan anlatamayacağım.""G�r�yorum, ayakta duramayacak haldesiniz."Binbaşı imayı anlayacak halde değildi, "İzninizle" diyerek, kendini koltuğa bıraktı. G�zleri kapanıyordu. Kesik kesik anlattı:"Burdan ayrıldığımı telaştan kimseye haber veremedim. K�ylerden haber g�ndermeye imk�n yok. �abucak hallederim sanmıştım ama iş uzun s�rd�. 60 saattir at �st�ndeyim. Hastaydım zaten. Hi� uyumadım. Galiba yemek de yemedim. Dağ k�ylerini dolaştım, yetecek kadar araba tedarik ettim. Testi, kırba, tulum, hatta fı�ı da buldum. Hepsi arabalarda. Arabalar yarın sabah erkenden pazar mey-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 287darımda emrinize hazır olacak. Ne zaman isterseniz yola �ıkabilirsiniz."Selahattin Adil Bey s�yleyecek s�z bulamadı. S�ylese de Menzil Komutanı duyamazdı. Başı g�ğs�ne d�şm�ş, kendinden ge�mişti. Komutanla Kurmay Başkanı, binbaşı rahat uyusun diye ayaklarının ucuna basarak odadan �ıktılar.Y�zbaşı da �ıkıyordu, durdu, ��melip Menzil Komutanı'nın dizlerini �pt�.17. T�MEN tam gece yarısı yola �ıktı.T�menin g�c� 150 subay, 2.500 asker, 1.650 t�fek ve 4 toptu. T�meni k���k bir koyun s�r�s� ile ağırlıkları taşıyan araba kolları izliyordu. G�r�lt� olmasın diye topların ve arabaların tekerleklerine �uval ve saman sarılmıştı. Konuşmak ve sigara i�mek yasaktı.T�menin cephe sağ kanadına zamanında yetişmesi i�in 250 kilometrelik sarp dağ ve sık orman yolunu altı g�nde aşması gerekiyordu.Kolordu kararg�hı ile bir s�vari alayı (33. Alay) ertesi g�n yola �ıkacaklardı.17. T�men b�t�n gece hi� durmadan y�r�d�. Yol �ok bozuktu. �oğunun tabanları kabardı ya da yarıldı.�nc� alayın komutanı ilk molayı g�n ışırken verdi. Askerler silahları �atar �atmaz inleyerek yerlere serildiler.Sıhhiyeciler harekete ge�ti. Bunlar unutulmuş k�ylerin diplomasız hekimleriydi. Her dert i�in kendilerine g�re bir devaları vardı. Her taburun tepesinde iki sıhhiyeci belirdi. Birinin elinde kaba s�vari �izmesi bulunuyordu.

"Ağlaşmayı kesin, sıhhiye geldiiii!"Tedavi y�ntemleri �ok basitti. Tabanı kabaranlara biri s�vari �izmesini giydiriyor, �teki sırtına binip bağırıyordu:"Zıpla!"Asker zıplayıp da yere basınca, taban derisi patlayıp �nında ete kaynayıveriyordu.T�men kararg�hı yetişmişti. Komutan s�r�n�n bir b�l�m�n� g�zden �ıkardı. Etler mutfağa yollandı, koyun postları tabanları derin288 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuyarılmış olanlara ayrıldı. Can sıcaklığı gitmemiş deriler, �abuk iyileşmeleri i�in yaralı ayaklara sarıldı.Ateşler yakılıp kazanlar kuruldu. Yarası hafif olan iştahlılar, kedi gibi yavaş yavaş kazanların �evresinde toplanmaya başladılar. Birinci taburun şişman aş�ısına takılmaya başladılar. Aş�ı bir yandan kep�eyle et suyunun k�p�ğ�n� alıyor, bir yandan da takılanlara yakası a�ılmadık cevaplar yetiştiriyordu.G�lmeyi hafiflik sayan dağ k�yl�leri bile g�ld�ler. Neşe taburdan tabura yayıldı. İkindiye kadar dinlenecek, sıcağın g�c� kesilince yeniden yola �ıkacaklardı.AKŞEHİR pazar yeri, dağ k�ylerinden inen kağnı ve at arabalarıyla dolmuştu. İlk gelenler yan yana bir hizada duruyorlardı. Ge� kalan arabalar arkaya ge�ip sıraya giriyorlardı. Y�zleri sabah aydınlığı i�inde eriyip gidecekmiş gibi g�r�nen safran y�zl� kadınlar, hilal boynuzlu �k�zlerin, mahzun bakışlı y�k atlarının yanı başında, kımıldamadan emir beklemekteydiler.Komutanların ve kararg�h subaylarının i�leri saygı ve minnetle tiril tiril titriyordu. Komutanlardan biri erkekleri sorunca, �n sıradaki bir kadın, "Erkeklerimiz cephede beyim.." dedi, "..yaşlılara da kıyamadık. Yol uzunmuş. Biz geldik.""Allah hepinizden razı olsun."Tek tek dolaşıp b�t�n kadınlara teşekk�r ettiler. Yeni T�rkiye'yi erkeklerle kadınlar ortaklaşa kuruyorlardı.Eksiği kalmayan grup, akşam hava kararır kararmaz, cephenin sol kanadına yetişmek i�in y�r�y�şe ge�ecekti.14. S�VARİ T�MENİ Karadağ'ın eteğinde durdu.�nc� tabur, Karadağ'dan ileri gidemediğini bildirmişti. T�men Komutanı, d�rtnala tepeye tırmandı, g�zetleme yerine geldi. G��l� top�u d�rb�n�yle Yunan kesimini taradı. Şakaklarından ter fışkırdı. �nc� ileri gidememekte haklıydı. Seyitgazi y�n�, y�r�y�şe ge�mek i�in ileriye yanaşmış b�y�k birliklerin ordug�hlarıyla doluydu. Yeni y�r�y�ş kollarının da toz kaldıra kaldıra yaklaştığı g�r�l�yordu.T�menini boşuna kırdırmamak i�in baskını erteledi, Grup Ko-mutanı'nın vereceği emri beklemek �zere Karadağ yakınındaki k�yeSakarya Savaşı'na Hazırlık 289�ekildi. Bu k�y işgalin ve vatan kaybetmenin ne olduğunu iyi bilen Rumeli g��menlerinin k�y�yd�. T�meni sevgiyle karşıladılar.REFET PAŞA makamına saat 08.00'de geldi. Herkesi kıskandıran neşesi u�up gitmişti. M�steşar, mermi konusuyla ilgisi olan herkesin gelmiş olduğunu bildirince toplandılar.İmalat-ı Harbiye Genel M�d�r�56 Albay Asım Bey, toplantıya tamirhanenin 'tophane b�l�m�' şefi M�hendis Veli Bey'i de getirmişti. M�hendis, kelebek kravatlı, 25 yaşında, y�z� ergenlik dolu bir delikanlıydı. Asım Bey Almanya'da m�hendislik �ğrenimi g�rm�ş bu delikanlıyı tophanenin başına �nl� Ahmet Ustalar'ın ısrarlı isteği �zerine atamıştı.57 Ustaların bu toy g�r�n�şl�, gepgen� birini neden tavsiye ettikleri kısa zamanda anlaşılacaktı: �ok bilgili, �ok becerikli, �ok yaratıcı biriydi.Refet Paşa mermi olayını a�ıklayınca, haberi ilk kez duyanlar paniklediler. Gen� m�hendisin sakinliği Refet Paşa'nın sinirine dokundu. M�hendise y�neldi. Densizce bir cevap verirse iyice azarlayacak-tı:

"S�yle bakalım delikanlı, ne yapacağız?""75 mirdik ka� mermi gerek? O kadar mermiyi ne kadar zamanda sağlamak zorundayız?"Refet Paşa'nın g�zleri a�ıldı. Allah Allah! Delikanlı lafı hi� dolandırmadan, işin bam teline ve p�f noktasına dokunmuştu. M�steşara baktı. M�steşar bilgi verdi: Ankara'ya ulaşan mermilerin 4.000 kadarının 75'lik olduğu anlaşılmıştı. Savaş da en �abuk ancak d�rt-beş g�n sonra başlayabilirdi. Demek ki vakit bakımından �ok sıkışık değillerdi. Yarından başlayarak, geri kalan mermiler değiştirilmeye başlanır, bu işlem kesintisiz s�rd�r�l�rse...M�hendis a�ıklamanın sonunu beklemeden, "Anlaşıldı efendim.." diye acele etti, "..hallederiz."�yle g�venle konuşmuştu ki Refet Paşa, dilinin ucuna geldiği halde, "Nasıl halledecekmişsiniz bakayım?" demekten ka�ındı. İyi de oldu. ��nk� m�hendis de nasıl halledeceklerini daha bilmiyordu. Bildiği, bu sorunu kesinlikle halletmek zorunda olduklarıydı.290 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSALİH BOZOK Cephe kararg�hından yollanan notu Başkomutan'ın masasına bıraktı. Nota g�re subay ve er sayısı, bug�n 70.000'e ulaşmıştı. Yola �ıkmış olan M�rettep Kolordu ile 2. Grubun katılmasıyla bu sayı 80.000'i bulacaktı.58

Bunun 45.000'i savaş�ıydı.İki haftada bu sonuca ulaşmak b�y�k başarıydı. Ama yeterli değildi. D�şmanla az �ok bir denge sağlanabilmesi i�in savaş�ı sayısı hi� değilse 60.000'e y�kselmeliydi.M. Kemal Paşa notu K�zım Paşa'ya uzattı, ayağa kalktı.Fevzi Paşa ile sağ kanattaki hazırlıkları inceleyecek, komutanlarla konuşacaklardı.İSMET PAŞA K�tahya-Eskişehir savaşında yaşanan olayların bir daha yinelenmemesi i�in sert bir emir taslağı hazırlamış ve Başkomutan'ın onayını almıştı. Emrin yeni y�ntemin uygulanmasına da destek verecek bi�imde olmasını istiyordu. Bitirince Tevfik Bey'i �ağırıp yazdırmaya başladı. Uzun emir ş�yle �zetlenebilirdi:"Savaş başlayınca, kimse emir ve izin almadan geriye gelmeyecektir. İzinsiz ve emirsiz geri gelen, kim olursa olsun, idam edilecektir."59

Tevfik Bey sarardı. Şimdiye kadar hi� b�yle bir emir verilmemişti. Tevfik Bey'in y�z�n� g�ren İsmet Paşa, "Bu bir kader savaşı Tevfik Bey.." dedi, "..anlatabildim mi?""Evet efendim. Anladım.""�yleyse devam edelim."Emrin kalanım yazdırmaya devam etti.M�HENDİS, tamirhane subayları ve Ahmet Ustalar, �zerinde 77 mirdik bir merminin durduğu tezg�hın �evresinde toplanmışlardı. Merminin �elik �ekirdeği canavar g�z� gibi hain hain parlıyordu.Usta Bey, "Mermiyi değiştirmek i�in i�ini boşaltmak zorundayız.." dedi, "..zaman alan da bu."M�hendis y�z�n� kaşıyarak, "Boşaltmak zorunda mıyız?" diye sordu."Boşaltmadan �alışmadık hi�."Sakarya Savaşı'na Hazırlık 291"�alışsak ne olur?"Kavak Ahmet Usta sinirli g�ld�:"Ne olacak, bummm! Tamirhane u�ar."Evet, b�yle bir tehlike vardı ama ince eleyip sık dokunacak zaman değildi. Tartıştılar, �ekiştiler, hızlı iş �ıkarmak i�in şu ��z�mde anlaştılar: Mermiler bu iş i�in yapılacak �zel, k���k torna makinelerine, i�leri boşaltılmadan, dolu dolu bağlanacak ve tornalanarak 7.5'lik topa uydurulacaktı. Bu tehlikeli işlemi yalnız m�hendis ile Ahmet Ustalar yapacaklardı.M�hendis ilk k���k torna makinesini �izip imal etmek i�in kolları sıvadı.Bu g�z�pek ve becerikli insanlar, sorunu ��zecek gibi g�r�n�yorlardı. Ama cephede bir başka sorun ortaya �ıkmış, şiddetle hava keşfine ihtiya� belirmişti. ��nk� g�zleri az mevcutlu T�rk

birliklerine alışmış keşif kolları y�r�y�ş �izgisine yanaşmış Yunan birliklerini abartarak, taburu alay, alayı t�men diye değerlendiriyor, kararg�hın kafasını karıştırıyorlardı. İsmet Paşa "Tam da gerektiği sırada bir tek u�ak da mı yok.." diye bağırıyordu, "..Hava Genel M�d�rl�ğ� ne g�n i�in var?" Malık�y Havaalanı'nda h�l� bir tek u�ak yoktu.ONARIM VE BAKIM, bir�ok eksiklik ve aksilikten dolayı uzun s�rd�ğ� i�in u�akların Malık�y'e u�ması bug�ne kalmıştı. İleri teknik sorunlarla ilgilenecek bir u�ak m�hendisi yoktu. Havacılığı başlatan Harbiye Nazırlığı, bir tane olsun T�rk u�ak m�hendisi yetiştirmeyi nedense hi� d�ş�nmemişti.U�aklar pistte sıralanmışlardı. Son denetimleri yapılıyordu. Hepsi �ift kanatlıydı. Başta Erzurumlu t�ccar Nafiz Kotan'ın orduya armağan ettiği iki Fiat keşif u�ağı duruyordu: Nafız-1 ve Nafiz-2.59a ���nc�s�, Fransızlara ait bir BreguetOCIV keşif u�ağıydı. G�ney cephesinde d�ş�r�lerek ele ge�irilmişti. D�rd�nc� u�ak, birka� u�ağın g�vdesi, kanadı, motoru birleştirilerek yapılmış o �nl� tek kişilik kur-gu-u�aktı. Kanatlarından yararlanılan avcı u�ağının modeli ile anılıyordu: Albatros D-III. Bu u�ağa İzmir adı konulmuştu.Abdullah Usta, Y�zbaşı Fazıl'a, "Bak, bunların d�rd�n�n de �oktan hurdaya �ıkması gerekirdi." dedi, "..u�aklardan sorumlu teknik adam olarak s�yl�yorum, bunlarla u�ulmaz!"292 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuI Y � zba şı Faz ı l Y�zbaşı Fazıl g�ld�:"Bunu bir yıldır s�yl�yorsun. Ama bir yıldır vızır vızır u�uyoruz." "Nasıl u�tuğunuza şaşıyorum." "Bir itirafta bulunayım mı? Biz de şaşıyoruz." Bakıştılar ve kahkahayı bastılar. Zorunluk ve �ılgınlık, teknik gerekleri aşıp ge�iyordu.BU SIRADA �ift kanatlı bir Br�gue-XIV Yunan keşif u�ağı, sabah g�zlemi i�in Eskişehir-Muttalip Havaalanı'nın toprak pistinde ilerledi, hızlandı, r�zg�rı g�ğ�sleyerek havalandı. Yeni takılmış 260 beygir g�c�ndeki motoru, saat gibi �alışıyordu.Orta Anadolu altlarında dev bir kuruboya resim gibi a�ıldı.Eskişehir'in doğusu ve g�neyi, ertesi g�n y�r�y�şe ge�ecek birlikler ve ağırlık kollarıyla doluydu. K���k T�rk keşif kollarının, tepelerden Yunan ordug�hlarını g�zledikleri g�r�l�yordu.Daha g�neye inip Sivrihisar'dan Polatlı'ya doğru u�tular.Altlarından geriye, kimbilir ka� uygarlığı emzirmekten yorgun d�şm�ş, aşınmış topraklar, �ıplak dağlar, kirli beyaz tepeler, kaburgaları sayılan etsiz d�zl�kler akıp gidiyordu. Hele M�lk K�y� ile Bey-likk�pr� arasında, haritada adı olmayan, geniş bir toz ��l� vardı kiSakarya Sava?l'na Hazırlık 293

-T�rkler buraya Acıkır diyorlardı- bu �l� sarısı boşluk pilotu da g�zlem subayını da irkiltti.Bu mevsimde arkadaşları, bu b�lgeyi y�r�yerek nasıl aşacaklardı?

BU B�LGEDEN ge�ecek olanlardan biri de Sakız Adalı er Pa-nayot'tu. Aydın'daki alaydan ���nc� Kolordu'ya bağlı 3. T�mene verilmişti.B�t�n birlikler gibi Panayot'un taburu da y�r�y�şe hazırlanıyordu. Yeni yazlık elbiseler, postallar ve ince �amaşırlar dağıtılmıştı. Yemekler iki g�nd�r �ok iyi �ıkıyordu.Tabur komutanı, "Korkmayın.." demişti, "..suyumuz bol. Yolumuz d�z. Ege'den daha sıcak olmaz. Bu y�r�y�ş g�zel bir gezinti olacak. T�rk ordusu dağılmak i�in ilk silah sesimizi bekliyor. Ankara'yı alacağız."Panayot o akşam sevgilisine mektup yazdı:"Ankara'dan ne istersin?"S�VARİ TUGAYI M�rettep Kolordu kararg�hının boşalttığı Mekece'ye saat 09.30'da girdi. Bir adam birdenbire �ne atıldı, Tugay Komutanı Albay Hacı Arif �rg��'�n atının dizginlerini yakaladı, haykırmaya başladı:"Kızımın �c�n� alacaksın değil mi? Almayacaksan niye atlandın, niye silahlandın? S�yle, kızımın �c�n� alacaksın değil mi?"Adam uluya uluya ağlamaya başladı. 11. Yunan T�meni telaş i�inde �ekilirken bile bir�ok kirli iş yapmıştı. Zavallı baba da buna tanık olan talihsizlerden biriydi. K�y� yandığı i�in Mekece'ye sığınan adamcağız, ka� zamandır rastladığı her subaya, askere ağlayarak bu soruyu soruyordu.Deli Baba diye anılır olmuştu.Tugay Komutanı atından inip Deli Baba'ya sarıldı, sırtını okşadı, "Namus s�z� veriyorum." dedi, "..yalnız kızının değil, b�t�n mazlumlarımızın �c�n� alacağız."Bunu bir g�n mutlaka başaracaklarına ta i�inden inanıyordu. Bu inan� olmasa bu savaş s�rd�r�lebilir miydi?294 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu K���K BİR S�VARİ BİRLİĞİNİN eşlik ettiği a�ık Mercedes otomobil, Polatlı demiryolunu ge�ip toprak yoldan kuzeye doğru ilerledi. M. Kemal ve Fevzi Paşalar arkada, Salih Bozok şof�r�n yanında oturuyordu.3. Grup mevzileri ve birlikleri buralardaydı ama onları d�n�şte denetleyeceklerdi. K�seler k�pr�s�nden Sakarya'nın batısına ge�erek 1. Grubun b�lgesine girdiler. Yunan ordusunu g�zleyen 1. Grup y�r�y�ş başlayınca d�şmanı oyalayarak geri �ekilecek, bu kesimdeki k�pr�leri yıkıp Sakarya doğusuna ge�ecekti.1. Grup Komutanı Albay İzzettin �alışlar ile piyade ve s�vari t�menlerinin komutanları Abdurrahman Nafiz Bey ile Osman Zati Bey paşaları karşıladılar. Yarı yarıya boşalmış bir k�y�n tek �ınarının altında oturdular. Yaşlı bir kadın kuyuda soğutulmuş ayran ikram edip �ekildi.K�tahya-Eskişehir savaşından, T�rkiye'nin geleceğinden, sonra da beklenen savaştan s�z ettiler.Başkomutan bu savaşın b�y�k �nemine değindi.İngiltere hem Doğu Akdeniz'e, Hindistan yoluna, İran, Irak ve Kuveyt petrollerine egemen olmak, hem de emperyalizme baş kaldırmış olan T�rkleri, d�nya M�sl�manları istiklal hevesine kapılmasınlar diye iyice cezalandırmak, Sevr Antlaşmasıyla da bir daha baş kaldıramayacak hale getirmek istiyordu. Bunu ger�ekleştirmek i�in Yunanlıları kullanıyordu. Yunanlıların arkasında İngiliz emperyalizmi durmaktaydı. Bilinen, bilinmeyen kısa ve uzun vadeli İngiliz �ıkar ve hesaplan i�in akacak Yunan kanının bedeli olarak Yunanistan'a, İzmir ve Doğu Trakya'yı vermişti.Demek ki Sakarya'da tam bağımsızlık isteği ile emperyalizm �arpışacaktı. Bunun i�indir ki bu savaş yalnız T�rklerin değil, b�t�n mazlum milletlerin savaşı olacaktı.Yunanlılar İzmir ve �evresi ile Doğu Trakya'dan başka, İstanbul'a da sahip olmak istiyorlardı. Bunun ger�ekleşmesi i�in Sevr Ant-laşması'nı Ankara'ya zorla kabul ettirmek zorundaydılar.Demek ki Sakarya'da Misak-ı Milli ile b�y�k Yunan �lk�s� de �arpışacaktı.

Bu savaşta milliyet�ilerin yenilmesini bekleyen ve isteyen bazı Osmanlılar da vardı: Padişah, padişah�ılar, hilafet�iler, yobazlar, iş-Sakarya Savaşı'na Hazırlık 295birlik�iler, casuslar, hainler ve ayrılık�ılar. Bu gafil, dar, sığ, hain kafaları yetiştiren d�zen de yaşayabilmek i�in �midini Yunan galibiyetine bağlamıştı.Demek ki aydınlığa �ıkabilmek i�in Sakarya'da bu kara d�zenin �midini de kırmak gerekiyordu.Başkomutan, "İşte bu nedenlerle bu savaştan kesinlikle galip �ıkmak zorundayız" dedi, geliştirdiği yeni savaş y�ntemini ayrıntılı olarak a�ıkladı, a�ıklamasını ş�yle bitirdi:"Toprağımızın her karışı, her noktası i�in kanımızı d�keceğiz. B�ylece �st�n d�şman kuvvetlerini şaşırtarak, yorarak, yıpratarak, ezerek, eriterek, a� bırakarak, sonunda onu, taarruza devam azim ve kudretinden yoksun bir hale getireceğiz. Subay ve erlerinize bu savaş y�ntemini �ok iyi anlatın." 59b

Komutanlar titrediler. Bu sadece bir y�ntem değil, daha başka, daha b�y�k, daha anlamlı bir şeydi. Salih Bozok yeni y�ntemi ilk kez dinlemişti. M. Kemal Paşa'ya baktı. Zihni uzun yıllar �ncesine kaydı. M. Kemal Paşa'dan aldığı bir mektuptaki c�mleyi hatırladı: "Bilirsin ben askerliğin her şeyinden ziyade sanatk�rlığını severim." 59c

C�mlenin anlamını şimdi kavramıştı.ANKARA'dan Cephe Komutanlığına d�rt u�ağın Malık�y'e bu akşam geleceği bildirildi. Pilotların dışındaki g�revliler trenle hareket edeceklerdi.İlk keşif u�uşu ancak ertesi sabah yapılabilirdi.İstihk�m Albayı Ahmet Ş�kr� Bey Y�zbaşı Ş�kr� S�kmens�-er'e d�nd�:"Muğla civarına bir Yunan u�ağı zorunlu iniş yapmıştı. O u�ak ne oldu? Belki işimize yarardı.""İncelemek i�in �� kişi yolladılar Albayım. Ancak varmışlardır."Arıza ve gecikmeleri sona erdirmenin kestirme ve g�venli yolu, yeni u�aklar almaktı. Ama Ankara'nın bu kadar parası hi� olmamıştı. Bundan sonra olacağı da �ok ş�pheliydi.Y�ZBAŞI Ş�KR� haklıydı. Bir deve kervanı, �an sesleri ve develere s�s diye takılan minik aynaların pırıltısı i�inde Muğla'dan �ı-296 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzukarken, pilot Vecihi, g�zlemci Hamdi ve Eşref Usta bir at arabasıyla şehre yeni giriyorlardı.Kervan, toplanan ilk vergileri Konya'ya g�t�r�yordu.İtalyanlar pilotu ve g�zlemciyi alıp kırık u�ağı T�rklere bırakmışlardı. U�ak İngiliz yapımı, iki kişilik, �ift kanatlı, De Hawilland-9 tipi bir keşif u�ağıydı. İniş takımı ve sağ kanadı kırılmış, d�meni sakatlanmış, g�vdesini saran keten par�alanmıştı. Motoru harap olmuş g�r�n�yordu. İyice muayene ettiler. Bundan daha beter durumdaki u�akları bile u�urmuşlardı. Bu ganimet u�ağı rahatlıkla u�urabilirlerdi.59d

Sevin�le kucaklaşıp d�nmeye başlayarak herkesi g�ld�rd�ler.KONYA MEYDANLARI kurbanlık ko�lar, satıcılar, alıcılar, kasaplar ve b�y�k kazanlarla doluydu. Orduya armağan edilen kurbanlar hemen oracıkta kesilip par�alanıyor, kavurma yapılmak �zere kazanlara basılıyordu. Bucak ve il�eler de, toplanan ilk vergileri, bayramdan �nce orduya yetişsinler diye Batı Anadolu Menzil Komutanlığına teslim edilmek �zere Konya'ya yollamışlardı. Bu iyi niyetli ama program dışı davranış y�z�nden Konya d�rt bir yandan şehre giren kervanların ve araba kollarının da h�cumu altında kalmıştı.Yollar tıkandı, şehir kilitlendi.Menzil Komutanı Albay K�zım Dirik'i tanımayanlar, daha ilk adımda bu duruma d�şen Konya'nın, Muğla, Denizli, Antalya, Burdur ve İsparta'dan yola �ıkarılacak vergi kolları da gelmeye başlayınca fel� olacağına, menzil �rg�t�n�n bu �ok b�y�k işin altında ezilip kalacağına bahse girebilirlerdi.Oysa Albay K�zım Dirik b�yle g�nlerin adamıydı.

Bu ge�ici kargaşalığı tatlı-sert y�ntemlerle �abucak d�zene koyacak, akşam Konya İstiklal Mahkemesi �yelerine ziyafet bile verecekti.İstiklal Mahkemesi, gelir gelmez, r�şvet yedikleri bilinen Ceza Mahkemesi Başkanıyla iki �yesini tutuklamış, ka� zamandır Konya'yı huzursuz eden bu pis sorunu sona erdirmişti.60

Bunu kutlamamak olmazdı.İl�elerden gelen �amaşır, �arık ve �oraplar eşek kollarıyla hemen ikmal noktalarına yollandı. Bazı iller orduya vergiden ayrı, armağanSakarya Savaşı'na Hazırlık 297olarak kavurma, tulum peyniri, meyve kurusu gibi yiyecekler de yol-luyorlardı. Orduyu doyurmak ve donatmak sorun olmaktan �ıkmıştı. Oysa iki hafta �nce bu sorun �aresiz sanılıyordu.Bu vergiler yoluyla 100.000 insanın ve 130.000 hayvanın 8 aylık yiyimi sağlanacaktır.603

PAŞALAR d�n�şte Ankara �ayı ile demiryolu arasında bulunan 3. Grup birliklerini de denetlediler. Hen�z g�revinden alınmamış olan Grup Komutanı Albay Arif Bey ve gruba bağlı �� t�menin komutanlarıyla konuştular.Savunmanın b�t�n�yle Sakarya'ya dayandırılmış olması Başko-mutan'ı memnun etmedi. D�şman nehri herhangi bir noktasından ge�ebilir, o zaman asker, en �nemli engelin aşıldığını, �yleyse savaşın kaybedildiğini sanabilirdi. Asıl savunma mevzilerinin uygun olan yerlerde geri alınmasını emretti. Yeni savaş y�ntemini anlattı.Komutanlara moral, yani �eliğe su verdi.MERCEDES Polatlı'ya d�nerken, ilk u�ak da akşam ufkunda g�r�nm�şt�. Kara nokta gittik�e b�y�yerek yaklaştı. Gelen Nafiz-1'di. S�z�ld�, havaalanı g�revlilerinin, civardaki askerlerin ve ikmalcilerin alkışları arasında piste indi.Onu Nafiz-2 izledi. Albatros D-III de geldi ama motorunun teklediği anlaşılıyordu. G��l�kle inebildi.D�rd�nc� u�ak Breguet-XIV ge� kalmıştı. �ok ge�medi, o da g�r�nd�. Gelişinde bir tuhaflık vardı. D�şer gibi al�alıyordu, yere dokunduğu anda motorundan alevler fışkırdı. Pilot zorlukla yere atlayabildi.U�ak tutuşup yandı.Daha ilk g�n bir u�ak kadro dışı kalmıştı.M�HENDİS k���k tornayı bitirmişti. Aygıt demirden yapılmış garip bir oyuncağa benziyordu. Sıra denemeye gelmişti. Mermi patlarsa tamirhaneye bir zarar gelmemesi i�in o komik g�r�n�şl� aygıtla birlikte yanına bir de mermi aldı. Binanın yakınında bir baraka yapı-lıyordu. Orada g�nd�zden bu iş i�in bir tezg�h hazırlanmıştı. Oraya ge�ti. Yardıma gelmek isteyenlere izin vermedi.298 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKoca tamirhanede iş durdu. Zaman ge�mez oldu. Subaylar, ustalar tezg�hlar arasında ama�sız dolanıp duruyorlardı.Kırk dakika sonra m�hendis tamirhaneye mermiyi havada sallayarak d�nd�. Ağzı kulaklarındaydı. İlk deneme olduğu i�in ihtiyatlı davranarak yavaş �alışmış, işi uzatmıştı. Bir �i�ek armağan eder gibi hoş bir jestle mermiyi Usta Bey'e verdi. Tornadan yeni ge�miş mermi pırıl pırıl parlıyordu. Usta Bey mermiyi �p�p başına koydu, bir an durakladı, sonra ani bir kararla mengeneye bağladı, bu ilk merminin g�vdesine keski ile imalat-ı harbiye tarihine ge�ecek olan şu �nl� c�mleyi kazıdı:"Venizelos cenaplarına hediyemizdir"61

Tamirhane kahkahaya boğuldu.B�t�n gece �alışarak beş k���k torna daha yaptılar. B�ylece g�nde, istenilenden iki kat daha �ok mermi 7.5'lik toplara uyarlana-bilecekti.Ankara'dan g �� durmaks ı z ı n devam ediyordu İKİ�EŞMELİK camisinin �evresindeki kahveler, babalar ve �ocuklarla doluydu. İzmir

t�resince arifeyi karşılıyorlardı. Gece yarısı kuyrukları kınalı, boynuzlan kurdeleli ko�lar, s�r�ler halinde buradan ge�irilip şehre indirilir, T�rk semtlerindeki kurban yerlerine da-ğıtılırlardı.T�re korunuyordu ama kimsede neşe yoktu. Babalar suskun, �ocuklar bile durgundu.İzmir T�rk� iki bu�uk yıldır g�lm�yordu.Sporting Clup, Kramer Palas'ın gazinosu, B�y�k ve K���k Pose-idon, Klonaridi, Cafe Corso, Cafe de Paris, Viyana Birahanesi ve benzeri eğlence yerleriyse, her gece dolup taşmaktaydı. İzmir Rumları veSakarya Savaşı'na Hazırlık 299

Ermenileri iki yıldan beri mutluydular. T�rk ordusu yenildiği i�in yirmi g�nden beri de bayram ediyorlardı.Ta karşıda, Karşıyaka'da, yalı boyundaki k���k, ahşap evin karanlık cumbasında, beyaz baş�rt�l� iki g�lge, uzaktan İzmir'i seyretmekteydi. 'G�vur İzmir' ışıklar i�indeydi. T�rk mahalleleri ise �oktan karanlığa g�m�lm�şt�.Acıyla inlediler. K���k olanın kocasını işgal g�n� şehit etmişlerdi. B�y�ğ�n�n kocası ise, �ld�r�lmemek i�in iki oğlundan ufağını alıp Rodos'a ka�mıştı.62 B�y�k oğlu Yunanlılarla savaşıyordu. Rumlar �ğrenmesinler diye, bilenlerin dışındaki hi� kimseye, S�vari Grubu Komutanı Albay Fahrettin'in annesi olduğunu s�yleyip de �v�ne-miyordu.Yıldız yağmuru başladı.Ellerini kaldırdı, y�ce Tanrı sevgili oğlunu ve askerciklerini korusun, al sancak İzmir'e geri d�ns�n diye g�zleri dolarak duaya durdu.ALBAY FAHRETTİN BEY erkenden yatmıştı. Emir Subayı �steğmen Fevzi U�aner ile akından d�nen 2. T�men'den Y�zbaşı Şeref İzmir, �steğmenin �adırının �n�nde yere oturmuş dertleşiyorlardı.Yıldız yağmuru başlayınca hayranlıkla susup seyrettiler. Y�zbaşı İzmir'i hatırlamış olmalı ki, durup dururken, "İzmir'e ilk giren subay ben olacağım!" dedi.Emir subayı, y�z� yıldızların ışığında g��l�kle se�ilen y�zbaşıya korkuyla baktı. Ne diyordu bu y�zbaşı? İzmir �ok uzaktaydı ve belki de yarın Yunan savaş makinesinin altında kalıp par�alanacaklardı. Y�zbaşı, teğmenin ne d�ş�nd�ğ�n� anlayarak g�ld�:"Delirdim mi diye bakıyorsun, değil mi? Korkma, deliliği atlattım. Artık beni ele ge�iremez."Y�zbaşı Şeref iki yıl �nce, bir İtalyan gemisiyle, esir d�şt�ğ� Trablus'tan yurda d�nerken,Yunanlıların İzmir'e �ıktıklarını duyunca �ok �z�lm�ş, ger�ekten delirmiş, "İzmir'e ilk ben gireceğim" diye tutturmuş, g�lenlere ve acıyanlara kızıp kendini Akdeniz'e atmıştı. Gemi durdurularak g��l�kle kurtarılmıştı.63

Y�zbaşı uzanıp �steğmeni �pt�, sanki ertesi g�n İzmir'e girecekmiş gibi sevin� i�inde zıplayarak gitti.Yıldız yağmuru artarak s�r�yordu.300 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuD�rd�nc� B�l�mAnkara'ya Y�r�y�ş14 Ağustos 1921 - 22 Ağustos 1921

14. S�VARİ T�MENİ'nin �nc� b�l�ğ�, ileri Yunan birliklerine �atmamak i�in sapa yollardan sessizce ilerliyordu. Grup Komutanı Albay Fahrettin Bey, baskın g�revinin yerine getirilmesini ve Seyitgazi �evresindeki durumun keşfedilmesini emretmişti.S�varilerin ayakları altında birdenbire yemyeşil bir vadi a�ılıver-di. Bardacık suyu, iki yanındaki değirmenlerin dolaplarını d�nd�rerek neşeyle akıyor, hava �am sakızı kokuyordu. Vadinin masalsı bir g�r�n�m� vardı. Tehlike kokusu alan atlar, kulaklarını diktiler. Vadinin karşı yamacında da Yunan �nc�s� belirdi. Birbirlerini g�ren T�rk ve Yunan komutanlar aynı anda �ığlığı bastılar:"D�şman!!!"Silahlar patladı. �nc� hızla yaya savaşına indi. Az sonra t�men yetişerek savaş d�zeni aldı. Yeni y�r�y�şe ge�miş olan 5. Yunan T�meni durdu, onun da bir alayı a�ıldı ve savaşa girdi.T�fek cayırtıları Bardacık vadisinin bin yıllık sessizliğini �ld�rd�.Ankara'ya Y�r�y�ş 301PORSUK'un kuzeyindeki Dudaş K�y� �evresinde de bir başka �atışma gelişiyordu. 1. S�vari T�meni'nden 10. Alay'in keşif b�l�ğ�, sabah keşfi i�in ilerlerken, y�r�y�şe ge�miş bir Yunan taburuyla burun buruna gelmiş ve sıkı ateş yemişti.Yunan y�r�y�ş� başlamış olmalıydı.Durum t�mene bildirildi ve alay silah başı yaptı. Alay imamının duasından sonra subaylar ve erler helalleştiler, yaya savaşı i�in mev-zilendiler.Beklemeye başladılar.Sabah sessizliği i�inde doğum sancısı gibi gittik�e artan ve hızlanan bir uğultu yaklaşıyordu. Yunan �nc�s�n�n arkasından, bir alayla takviyeli 16.000 kişilik bir t�men gelmekteydi. (7. T�men+16. Alay)10. Alay'da 250 savaş�ı vardı.1EVET, Yunan ordusu bu sabah, 14 Ağustos 1921 Pazar g�n�, saat 05.00'te, �� dolgun kolordusu ile harekete ge�mişti.Yunan b�y�k taarruzunun ikinci evresi başlamıştı.Sol kanattaki (kuzeydeki) ���nc� Kolordu'ya General Polime-nakos komuta ediyordu. Bu kolordunun �� t�meni Eskişehir-Anka-ra demiryolunun iki yanından Sakarya'ya doğru ilerliyordu. Eski komutan General Vlahopulos İşgal Genel Komutanı olmuş ve İzmir'de kalmıştı.Ortada, Birinci Kolordu vardı. Komutanı General Kondulis'ti. Bu kolordu �� t�meniyle Sivrihisar doğrultusunda y�r�yordu.Sağ kanatta (g�neyde) General Prens Andreas'ın komuta ettiği İkinci Kolordu bulunmaktaydı. Bu kolordu iki piyade t�meni ve bir s�vari tugayıyla g�ney Sakarya'nın g�neyinden yol almaktaydı. Afyon'dan yola �ıkan 9. T�men yolda kolorduya katılacaktı.Alay alay y�r�yen kalabalık t�menleri, yiyecek ve cephane kamyonları, ambulanslar, arabalar, deve kolları, benzin ve su tankerleri, hizmet birimleri ve s�r�ler izliyordu. Ordu kararg�hı, birliklere, 'T�rk ordusunun isyan edip dağıldığı' s�ylentisini yaymıştı. Morali zaten iyi olan askerler, bu s�ylenti y�z�nden b�sb�t�n rahatlamışlardı.Keyifle y�r�yorlardı.302 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Ankara'ya Y�r�y�ş 303BATI CEPHESİ Telsiz İstasyonu Komutanı Teğmen İhsan Ak-soley kulaklıkla telsiz biplerini dinliyordu, Osman �avuş'a, "S�vari Grubu arıyor.." dedi, "..telsiz �avuşu manipleye bug�n biraz telaşlı vuruyor.""Bir tatsızlık olmalı."Osman �avuş da kulaklıklarını taktı, S�vari Grubunun sabah raporunu almaya başladı.Art�ı birliklerden t�menlere t�menlerden gruplara, gruplardan Cephe Kararg�hına yağan telsiz ve telgraf raporları, şifre subayların-ca a�ılıyor, verdikleri bilgiler Harek�t Şubesinde birleştirilip durum haritasına işleniyordu. T�rk birliklerini kırmızı bayraklı, Yunanlıları mavi bayraklı iğneler temsil ediyordu.Yunan ordusunun b�t�n birlikleriyle harekete ge�tiği anlaşılmıştı.Başkomutan cephenin g�neyini denetlemeyi ertesi g�ne erteledi.Albay Arif Bey Başkomutanlık Kararg�hına alındı, t�menleri başka gruplara dağıtıldı. Yusuf İzzet Paşa'nın İhtiyat Grubu, 3. Grup adını aldı.Bu grup Malık�y'e, Malık�y'de bulunan 4. Grup da Polatlı'ya yaklaşacaktı.Her taşın binlerce kişiyi temsil ettiği b�y�k satran� başlamıştı.

YUNAN BİRLİĞİNDEN �NCE, ka�makta ge� kalmış son g�� kafileleri korkuyla gelip telaşla ge�tiler. Sonra Yunan �nc� taburu g�r�nd�. Ateşi yer yemez hemen yayıldı. Makineli t�fekler karşılıklı �l�m kusmaya başladılar. Savaş hızla kızıştı. 10. Alay'da birka� yeni er vardı. Biri, y�z� kanla sıvalı bir askeri g�r�nce kıvrılıp kustu. Bir başkası titremeye başladı. Burma bıyıklı onbaşı bağırdı:"Bana bak, Azrail korkakları arar, korktuğunu belli etme �ocuk!"Bir Yunan birliğinin alayın gerisine sarktığını g�ren Alay Komutanı Y�zbaşı Şerif G�ralp, askerini ezdirmemek i�in geri �ekti.Yoğun ateş altında zahmetle toplanıp yaralıları da alarak 4 km. gerideki Geyikli'ye �ekildiler. Daha ilk �atışmada geri �ekilmek y�zbaşıya ağır gelmişti. Acısını �ıkarmak i�in ağır makineli t�fek b�l�-304 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzug�n� yolun iki yanına, sırtların arkasına yerleştirdi. B�l�klerini de pusuya yatırdı. D�şman ne kadar yaklaşırsa yaklaşsın emri olmadan kimse ateş etmeyecekti. Beklemeye başladılar.YUNUS NADİ BEY'in Yenig�n gazetesinin baskı makineleri de Kayseri'ye yollanınca Ankara'da tek gazete kalmıştı: H�kimiyet-i Milliye.Taşhan'ın karşısındaki harap bir hanın birinci katındaki bir oda-cıkta yazılıp diziliyor, hanın ahırına yerleştirilmiş, gazyağı motorlu bir makinede basılıyordu. Başyazıları �oğunlukla Ruşen Eşref �nay-dın yazmaktaydı. Bug�nk� yazısının başlığı Hicret'ti (G��).G�� T�rk�n kanayan yarasıydı.Her bağımsızlığını kazanan Balkan devleti M�sl�man T�rkleri ve T�rk olmayan M�sl�manları ya kırmış ya g��e zorlamıştı. Bu g�� yıllarca s�rm�şt�, h�l� da s�r�yordu.la Bu facia sona ermeden, Yunan ordusunun acımasız tutumu, bu kez de on binlerce Anadolulunun canını ve ırzını korumak i�in evini, barkını bırakıp İ� Anadolu'ya sığınmasına yol a�mıştı.Uygar Batı, bu durumu seyretmekle yetiniyordu.Bug�n de yine binlerce �aresiz kadın, kız ve �ocuk g�� yolların-daydı.KATİMERİNİ gazetesi savaş muhabiri Hristos Nicolopulos, Es-kişehir-Sivrihisar arasındaki toprak yolda, toz kaldıra kaldıra ilerleyen otomobillerden birindeydi. Birinci Kolordu Kararg�hıyla birlikte cepheye gidiyordu.Uzaklardaki tepelerin �zerinde, k���k g�� kafilelerinin doğuya doğru y�r�d�kleri g�r�nmekteydi ama bu olay Nikolopulos'u ilgilendirmedi. O Yunanlılığının bin yıl sonra K���k Asya'yı yeniden fethetmesiyle ilgiliydi.Keşif ve avcı u�akları, T�rk cephesini s�rekli denetim altında tutuyorlardı. �nc�lerden gelen par�a par�a bilgilere g�re T�rkler, Sakarya'nın batısında, tahminlerin tersine pek az birlik bırakmışlardı.Birinci Kolordu'nun yolu �zerinde bulunan bir T�rk s�vari alayı fazla diren� g�stermeden Sivrihisar'a �ekildi.Ankara'ya Y�r�y�ş 305Tozdan başka sorun yoktu.Nikolopulos defterine şu notu d�şt�: "Y�r�y�ş neşeli ve sakin başladı."Embros gazetesi muhabiri İlia Vutieridu da ���nc� Kolordu Kararg�hı ile birlikteydi. O da bug�nden ş�yle s�z edecekti:"Asker neşeli. Arada bir 'Ankara'ya!' diye bağırıyor" 14. S�VARİ T�MENİ kendinden tam on misli kalabalık 5. Yunan T�meni'ne �atmıştı. Bir s�re savaştı. Sarılma tehlikesi belirince geri �ekildi.İkinci Kolordu Komutanı General Andreas, s�vari t�meninin kolordunun ikmal yolunu kesmek istediğini sanıp telaşlanmıştı. Sakarya'ya kadar Eskişehir-Seyitgazi-Emirdağ yoluyla besleneceklerdi. Seyitgazi yolunu korumak i�in 5. T�men'den bir alay ile bir bataryayı geride bıraktı. B�ylece t�menin b�t�nl�ğ� bozulmuş oldu.Y�r�y�ş aksamaya başlamıştı.

YUNAN �NC� TABURU, Geyikli'ye yaklaşıyordu. Bu kez daha dikkatli ve ihtiyatlıydı. Makineli t�fek b�l�ğ� komutanı, d�şmanın mesafesini telemetre ile �l��p Y�zbaşı Şerife fısıldıyordu:"1.500 metre... 1.200 metre... 1.000 metre..."Alay soluğunu tutmuş, komutanının işaretini bekliyordu."500 metre... 400 metre.;. 300 metre... 200 metre..."Mesafe �ıplak g�zle kestirilebilecek kadar azaldı. Arada 100 metre bile kalmamıştı. Y�zbaşı Şerif dişini sıktı, biraz daha bekledi. Sonra 250 kişinin beklediği işareti verdi:"Ateeeeş!"�nce d�rt ağır makineli t�fek takırdadı. Onları hemen hafif makineliler ve t�fekler izledi. Yunan taburu bir an donup kaldı, sonra �il yavrusu gibi dağıldı. Geride �� y�z kadar �l� ve yaralı bıraktı.lb Y�r�y�ş Yunanlılar i�in, tahminlerin tersine, hi� de iyi başlamamıştı.�ğlene doğru da b�t�n haşinliğiyle bozkır direnişe ge�ecekti.SABAH KEŞFİ i�in iki u�ak hazırdı.G�revli pilot ve g�zlemciler Fazıl'ın �adırında toplanmışlardı. Y�zbaşı Sırrı, "Biliyor musunuz.." dedi, "..yarın kurban bayramıymış."306 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSon g�nler �yle yoğun ve sıkıntılı ge�mişti ki hi�biri bayramı bilebilecek halde değildi. Y�zbaşı Fazıl y�z�n� buruşturdu:"Kasapların yola �ıkmasından anlamalıydık."Bug�n pilot Beh�et g�zlemci Y�zbaşı Sırrı'yla, pilot Halil g�zlemci Y�zbaşı Bahattin'le u�acaklardı.Fazıl, "Halil, siz demiryolunun kuzeyini tarayacaksınız.." dedi, "..Beh�et, siz de g�neyini. D�şmanın ağırlık merkezi kuzeyde mi, g�neyde mi, bunu belirleyeceğiz.""Tamam.""U�uş s�reniz en �ok bir bu�uk saat.""Yetmeyebilir.""U�akları zorlamayın. Zaten son demlerini yaşıyorlar. Zavallılara şefkatli davranın. Haydi �ocuklar!"Beş dakika sonra Nafız-1 ile Nafiz-2 havalandılar. U�akları uğurlayan Fazıl �adırına girdi. �ok ge�meden bir havacı �adıra daldı:"U�aklar geri d�n�yorlar ağabey!""Nasıl olur, daha yeni u�tular.""İkisi de tekliyor.""Allah kahretsin!"Dışarı fırladı. Nafiz-1 yalpalayarak yaklaşıyor, motorundan acayip sesler geliyordu. Beh�et'in u�ağa h�kim olabilmek i�in �ırpındığı g�r�l�yordu. Sert�e de olsa u�ağını indirmeyi başardı.Nafız-2'nin durumu iyice tatsızdı. D�şer gibi hızla al�alıyordu. Havaalanının ilerisindeki ağa�ların arkasında kayboldu. Pis bir g�r�lt� ve koyu bir toz bulutu y�kseldi. Deli gibi ağa�lığa koştular. Pilot ve g�zlemci b�yle bir kaza i�in ufak sayılacak yara bere ile kurtuldular ama u�ak sakatlanmıştı.2Cepheye keşif g�revinin yapılamadığı bildirildi.GENERAL PAPULAS, Albay Pallis ile ordunun Hava Komutanı Binbaşı Hacizafirios'u birlikte kabul etti.İlk raporlar ulaşmıştı.T�menler hedeflerine sorunsuz ilerliyordu. Hi�bir b�lgede ciddi bir direniş olmamıştı. Yunan u�akları s�rekli u�arak, d�şmanın hava keşfi yapmasına imk�n vermemişti.Papulas keyiflendi:Ankara'ya Y�r�y�ş 307"Oturun, birer kahve i�elim."

Hacizafirios'a baktı:"Taarruzumuzun başarı kazanması i�in baskın �zelliğini koruması gerek. Yeteri kadar u�ağımız var. D�şmanın hava keşfi yapmasını savaş başlayana kadar kesinlikle engelleyeceksiniz.""Emredersiniz."Ordu kararg�hı hen�z Eskişehir'deydi. Ertesi sabah yola �ıkacaklardı.�ĞLENE DOĞRU bozkır sert y�z�n� g�stermeye, azgınlaşan g�neş askeri dağlamaya ve �arpmaya başladı.�zellikle orta kesimde ve g�neyde, t�menlerin y�r�y�ş yolları �zerinde, mola verip g�lgesine sığınabilecekleri hi�bir geniş ağa�lık yoktu. Ormanlar geride kalmıştı.Aylardır yağmur yememiş �ıplak toprak un ufak olmuştu. Y�r�d�k�e yoğun toz bulutları y�kseliyor, �ndekilerin kaldırdığı yapışkan tozu, arkadakiler yutuyordu. Yayalar ve atlılar toz solumaktaydı. Komutanlar bu sorunu sıraların arasım iyice a�arak ��zmeye �alıştılar. Ama bu kez de y�r�y�ş kollan �ok uzadı. Bu uzun y�r�y�ş kollarına h�kim olmak ve g�venliği sağlamak sorun oldu. Tankerlerin su dağıtması �ok zaman almaya, bu da tepkiye yol a�maya başladı.Hayvanların su ihtiyacının da iyi hesaplanmadığı anlaşılmıştı.Yunanlılar, huyunu suyunu hi� bilmedikleri bir coğrafyada y�r�yor ve y�r�d�k�e sorunları b�y�yor ve �oğalıyordu.3GENERAL HARINGTON Fransız ve İtalyan işgal kuvvetleri komutanları General Charpy ve General Mombelli ile �ğle yemeği yiyecekti. Zengin ve karışık Osmanlı mirası ���n� de yakından ilgilendiriyordu. Sevr Antlaşması, hepsinin beklentilerini karşılayan iyi bir ��z�m olmuştu. Ama Almanlar, Macarlar, Avusturyalılar, Bulgarlar ve Osmanlı h�k�meti galiplerin barış şartlarını kabul ettikleri halde, milliyet�i T�rkler etmemiş ve Anadolu'da yeniden silaha sarılmışlardı. D�rt yıl s�rm�ş kıyasıya bir savaştan sonra, barış �zlemi i�indeki d�nya i�in bu �ok talihsiz bir durumdu. M�tareke imzalanalı neredeyse �� yıl olacaktı. T�rkiye sorunu gittik�e b�y�yerek ve şiddetlenerek s�r�p gitmekteydi.308 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuİngiltere'nin tek sorunu milliyet�i T�rkler değildi. Yayılan grevler, patlayan İrlanda olayı, Hindistan'daki Hindu-M�sl�man hareketleri, Mısır'daki ve Irak'taki milliyet�i kıpırdanışlar, Bolşevik ihtilali, Almanya'daki sosyalist ayaklanmalar, Fransa'yla olan anlaşmazlıklar İngiltere'yi uğraştırıyor ve korkutuyordu.Yunanlılar hi� olmazsa şu asi T�rkler sorununu bitirebilseler-di ne iyi olacaktı. Yunan ordu kararg�hında g�zlemci olarak bulunan Binbaşı Johnson Yunanlıların bug�n y�r�y�şe ge�eceklerini bildirmişti. T�rkler hakkında yeni bir bilgi yoktu.General Harington'un o kadar �mit bağladığı Black Jumbo Ankara'da h�l� faaliyete ge�ememişti.SICAK, saatler ge�tik�e daha yırtıcı oluyordu.Toz, askerleri beyaz hayaletlere, sıcak serseme �evirmişti. Yol bitmek bilmiyordu. Kızgın toprağın ateşi y�zlerine vuruyor, sıcakta eller ve ayaklar şişiyordu.B�lgedeki kuyuların suyu bol değildi. �abuk t�keniyor, ge� do-luyorlardı. Boşalan tankerleri doldurmaya bu kuyuların suyu yetmiyordu. Haritada g�r�len k���k akarsuların da yazın kurudukları anlaşılmıştı. Tankerlerdeki suyu idareli kullanmak şarttı.Kısıtlayıcı kurallar, sorunu birdenbire dramatik hale getirdi. Asker, bir kuyu ya da cılız bir �eşme g�r�nce, biraz olsun serinlemek i�in izin mizin almaksızın dağılıp suya h�cum etmeye başladı.Su başı tartışmaları giderek kanlı kavgalara d�n�şecekti.4ABDULLAH USTA ve ekibi akşam trenle Malık�y'e geldiler. �nce iki kişilik Nafiz-1 keşif u�ağı ile tek kişilik Albatros D-III avcı u�ağını bakıma aldılar. İki u�ağın huysuzluk eden motorlarını s�k�p indirdiler.

Beh�et Abdullah Usta'ya takılmadan edemezdi: "Duyduğuma g�re İsmet Paşa, 'yarın sabah bir u�ağı hazır etmezse, Abdullah Usta denilen o adamı, poposuna bir kuyruk takıp u�urtma diye u�uracağım' demiş. Demire can veren koca Abdullah Usta'ya s�ylenecek laf mı bu? Ben senin adına teess�f ettim. Ama sen �zel bir cevap vermek istiyorsan, s�yle, kendisine ileteyim."Ankara'ya Y�r�y�ş 309Bu gen�, yakışıklı pilotta şeytan t�y� vardı. Abdullah Usta hi� kızmaz, aksine onunla �ene yarıştırmaya bayılırdı. U�ağı tapışlayarak, "Hey yavru kuş.." dedi, "..İsmet Paşa bu mereti u�an halı sanıyor galiba. Buna u�ak derler u�ak! Ne sihirli s�zle u�ar, ne emirle. S�yle de, bunlara yeni motorlar alsın!"Bu gevezelik havacılar yatana kadar s�rd�.Makinistler, b�t�n gece, gaz lambası ve mum fenerlerinin ışığında �alışacak, Nafiz-1 veAlbatros D-IH'� sabah keşfi i�in hazırlayacaklardı. Ertesi g�n de onarabilmek �midiyle Nafiz-2'ye el atacaklardı.ENVER PAŞA, Dağıstanlı bir k�yl� kıyafetiyle az �nce �ıkagelmişti. B�y�k salonda oturuyorlardı. Halil Paşa'nın eşi Safiye Hanım, "Ben sizi yalnız bırakayım.." dedi, "..konuşacaklarınız vardır."Enver Paşa memnun oldu:"Teşekk�r ederim yenge."Safiye Hanım salondan �ıkar �ıkmaz konuya girdi:"Doktor N�zımla birlikte geldim. Ankara'daki arkadaşlarımız adına Trabzonlu Hafız Mehmet Bey'i �ağırmıştım, geliyor. Bizim K���k Talat da (Muşkara) birka� g�n i�inde burada olacak. Ee, sen hazırlıkları bitirdin mi?"Halil Paşa, isteksiz, s�n�k bir sesle, "Evet" dedi."Ne o? Bir şey mi var?""Evet. M. Kemal Paşa'yı Başkomutan yaptılar. Şimdi Meclis ve ordu onun �evresinde toplanmıştır."Enver Paşa oralı olmadı:"Meclis �nemli değil. Sorun �ıkarırsa dağıtırız. Ordu, d�n�nce de benim �evremde toplanır.""Bu �ok zor d�nemde Anadolu'da ikilik �ıkmasından korkuyorum."Enver Paşa ayağa kalktı. G�zel d�şeli geniş salona bakarak birka� adım attı:"Sen burada rahatı g�r�nce, kendini bırakmışsın. Teredd�te yer yok. Harekete ge�menin tam sırası."Halil Paşa sabahleyin Sovyet yardımıyla ilgili olarak Batum'da bulunan T�rk deniz ve kara subaylarıyla konuşmuştu. M. Kemal Pa-310 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuşa'nın Başkomutan olmasının sevinci i�indeydiler, hepsine başka bir şevk gelmişti. Enver Paşa'yı ne hatırlayan vardı, ne arayan.Ama Enver Paşa �ok istekli ve sabırsız g�r�n�yordu, kırmamak i�in konuyu uzatmaktan ka�ındı, "Peki" dedi.YUNAN ABLUKASI son bir aydır sıkılaştığı i�in Sovyet yardımı silah ve cephanenin Rus limanlarından Anadolu limanlarına ka�ırılması �ok zorlaşmıştı. Denizciler, Karadeniz kıyısında gerektiğinde sığınabilecekleri bir m�stahkem �s olmadan, her tehlikeyi g�ze alarak bu g�revi yerine getiriyorlardı.Nitekim bu gece de, orduda Paskal Mahmut diye anılan Y�zbaşı Mahmut G�kbora'nın kaptanı olduğu R�sumat IV adlı k���k gemi, silah ve cephane dolu olarak Batum'dan Trabzon'a hareket edecek, oradan alacağı talimata g�re y�k�n� uygun bir Anadolu limanına boşaltacaktı. Bu dokuzuncu seferiydi.Paskal Mahmut G � kbora

Elli yaşındaki k�hne gemi harekete hazırdı. Kaptan d�menciye d�nd�:"Yirmi derece sancak."D�menci komutu tekrarladı:"Yirmi derece sancak."Makine dairesine ses ileten boruya, "�ok ağır yol ileri" dedi.Borunun �b�r ucunda ikinci �ark�ı Yusuf vardı. O da aldığı emri tekrarladı:Ankara'ya Y�r�y�ş 311

"�ok ağır yol ileri."Pervanesi d�nmeye başlayan gemi homurdanarak yerinden oynadı ve usulca hareket etti."Işıkları kapatın."B�t�n ışıklar kapatıldı."Ağır yol ileri.""Ağır yol ileri."Limanın hayli uzağında, a�ık denizde, silah taşıyan T�rk gemilerini avlamak i�in n�bet tutan bir Yunan savaş gemisinin beklediği biliniyordu. Fark edilmemek i�in sigara bile i�meyeceklerdi."Viya b�yle.""Viya b�yle."İkinci Kaptan �steğmen Reşat Talayer, G�verte Teğmen Fahrettin Akyollu kaptan k�şk�ne girdiler:"Allah selamet versin!""Amin."Gemicik gittik�e uzaklaşarak gecenin i�inde eridi.5CEPHE KOMUTANLIĞININ 'izinsiz ve emirsiz geri �ekilenin idam edileceği' hakkındaki emri birliklere dağılmıştı.4. T�men'in 42. Alay Komutanı Yarbay H�seyin Avni Bey emri alınca, bir�ok alay komutanı gibi o da, alayının subaylarını akşam yemeğinden sonra topladı. Emri okudu, i�lerine sindirmeleri i�in biraz bekledi, sonra ayağa kalktı:"Bu savaş işte b�yle bir savaş olacak. ��nk� bu savaş fetih, yağma savaşı değil, vatan savaşı. Hi�bir hatayı affetmeye hakkımızın olmadığı bir savaş. Komutanlarımız izin vermedik�e �leceğiz, geri �ekilmeyeceğiz. Askere �rnek olacağız. �ocuklarımıza para pul, mal m�lk değil, milleti i�in şehit ya da gazi olmuş namuslu bir askerin �ocukları olmanın şerefini bırakacağız.Beyler!Kendinizi ve askerlerinizi bu b�y�k savaşa hazırlayın!"Alayı sırf fedailerden kurulu bir birlik gibi d�v�şecek, ilk şehitlerden biri de Yarbay H�seyin Avni Bey olacaktı.312 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

YUNAN BİRLİKLERİ genel olarak fazla �atışmaksızın ordu komutanlığınca belirtilen g�nl�k hedeflere ulaşmış, dinlenmeye ge�mişlerdi.Bu kez de g�nd�z ile gece arasındaki şaşırtıcı ısı farkı, sorun oldu. Akşam serinliği gece olunca bozkır ayazına d�nm�ş, ince giyimli askerler titreşmeye başlamışlardı.Yaz ortasında y�z bin battaniye nasıl bulunabilirdi?Ekmek Eskişehir, Seyitgazi, Emirdağ fırınlarında pişirilip birliklere �uvallar i�inde g�nderilmekteydi. Bazı a�ıkg�zler ısınmak i�in boşalmış ekmek �uvallarına sarınıp �yle yattılar. Bu buluş �abucak yayıldı. Ekmek �uvalları geri g�nderilmeyecek, bu y�zden ekmek ikmali hızla aksayacaktı.6�oğu i�in uykusuz ve soğuk bir geceden sonra sabah saat 05.00'te Yunan y�r�y�ş� yeniden başladı.T�rkler daha erken uyanmışlardı. Namaz kılıp bayramlaşacak-lardı.Bug�n kurban bayramının birinci g�n�yd�.R�SUMAT IV, Yunan savaş gemisine yakalanmadan sabah g�n ağarırken Trabzon limanına girdi. Deniz Ulaştırma Komutanlığı'ndan bir motor girişte bekliyordu, d�d�ğ�n� �alarak gemiyi selamladı. R�sumat buharlı d�d�ğ� ile �yle candan bir karşılık verdi ki Trabzon'da uyanmamış olanlar varsa onlar da uyandılar. 'Gemi mendireğin i�ine girdi ve motorun işaret ettiği yerde demir bıraktı.M�hendis Teğmen Cevat Talu ile G�verte Teğmen Kemalettin Bozkurt gemide n�bet�i kaldılar, Y�zbaşı Mahmut ve subaylar motora ge�tiler. Motor Deniz Ulaştırma Komutanlığı'nın iskelesine yanaştı. Karaya �ıktılar. Komutan Binbaşı Fahri bekliyordu.�nce askerce selamlaştılar, sonra kardeş�e kucaklaşıp �p�şerek bayramlaştılar.İKİ U�AK u�uşa hazır, pist başında bekliyordu.B�t�n havacılar, makinistler ve yer g�revlileri ayaktaydılar. Bayramlaştılar. Bayram yemeği �ğleyin birlikte yenecekti. Kararg�h subayı, yemekte etli pilav, ayran ve irmik helvası olduğunu a�ıkladı.Ankara'ya Y�r�y�ş 313Cephe kararg�hı da havacılara armağan olarak kahve yollamıştı. Uykusuz Abdullah Usta'nın bile y�z� g�ld�.Nafız-1'i Beh�et u�uracaktı. G�zlemci Y�zbaşı Sırrıydı.Y�zbaşı Fazıl, "Demiryolunun kuzeyini ve g�neyini iyice tarayacaksınız.." dedi, "..s�reniz iki bu�uk saat."Albatros'un pilotu Fehmi'ye d�nd�:"Sen birlikte u�up keşif u�ağını koruyacaksın.""Baş�st�ne."Albatros'ta pilot yerinin �n�nde, d�rt yana d�nebilir, canavar gibi bir makineli t�fek vardı. T�feğe şerit takılmıştı."Haydi �ocuklar, hayırlı u�uşlar."Helalleştiler.Motorlar ısınırken Beh�et bağırdı:"Sofrayı s�sl� istiyorum."Sarışın havacı artistik bir selam �aktı:"Emrin olur!"U�aklar hi� aksilik �ıkarmadan havalandılar, kanatlarını sallaya sallaya bir tur atıp aşağıdakileri selamladılar ve ufukta kayboldular.Havacılar sofraya temiz oturmak istiyorlardı. �adırların ortasındaki meydancıkta b�y�k bir faaliyet başladı. Birbirleriyle şakalaşarak, atışarak, yardımlaşarak kimi tıraş oluyor, kimi başını yıkıyor, biri botunu boyuyor, bir başkası pantolonunu �t�l�yor, bazıları bıyık d�-zeltiyor, d�ğme dikiyor, g�mlek yıkıyor, �orap yamıyordu.Sonra da �ardağın altında �ğle yemeği i�in Beh�et'in istediği gibi s�sl� bir sofra

hazırlayacaklardı.:,

Bayram an ı s ı 314 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBİNBAŞI FAHRİ, "Y�k�n�z� İnebolu'ya indireceksiniz." dedi, "..Her zamanki gibi gece yol alın, hava aydınlanmadan �nce bir limana sığınıp saklanın. ��nk� iyice azdı bunlar. Silahsız yelkenlilere bile ateş ediyor, takaları batırıyorlar. Korumasız limanlarda da �ok tedbirli olun. Kıyı g�zetleme postaları, limanlara d�şman gemilerinin durumunu bildiriyor. Ona g�re hareket edersiniz."Y�zbaşı Paskal Mahmut, "Tamam, anladık, baş�st�ne, emret, dediğin gibi yaparız.." dedi, "..ama artık sadede gelelim. �ğleyin ne yiyeceğiz? Bug�n bayram. Biz sıcak mısır ekmeği ile hamsi buğulamanın �zlemi i�inde yanıyoruz."Baş�ark�ı Arifin g�zleri ışıldadı:"Ve de...""H�t, �tesini s�yleme, binbaşıma ayıp olur, o lafın gelişinden ne istediğimizi anlamıştır."Fahri Bey gevrek gevrek g�ld�:"Hergeleler."Mahmut �ok sıkıntı �ekmişler gibi y�z�n� buruşturdu:"Batum'da her g�n havyar yemekten gına geldiydi binbaşım."Başta kendi, kahkayı bastılar.�l�mle k�şe kapmaca oynayan bu insanları �l�mden ya da �l�m� bunlardan uzak tutan bu neşe miydi, neydi?HAVACILAR �ardağın altında, el birliği ile portatif masaları birleştirerek uzun bir masa hazırladılar. Teneke tabakları, �atal bı�akları, s�rahileri, maşrapaları yerleştirdiler. Sarışın havacı, yakındaki tarlaya uzanıp gelincik topladı. Kan kırmızı gelincikleri su dolu iki maşrapaya koyup masanın iki ucuna bıraktı.�f be!Beh�et sofraya bayılacaktı.KARARG�H BİNASI �n�nde motorları �alışan yirmiden fazla kapalı otomobil ve i�i muhafızlarla dolu �st� tenteli kamyonlar beklemekteydi.General Papulas, Veliaht Yorgi, kurmaylar, kararg�h g�revlileri binadan �ıktılar. Papulas'ın yaveri saygıyla kapıyı a�tı. Komutan veAnkara'ya Y�r�y�ş 315Veliaht arabaya girdiler. Yaver Y�zbaşı Stefanopulos şof�r Galani'nin yanına bindi.Arabalar ardarda hareket ettiler.Telsiz istasyonu, ordu hastanesi, ordu bağlı birlikleri ile kararg�hın ağırlıklarım taşıyan yepyeni kamyonlar, bir saat �nce yola �ıkmışlardı.Komutan ve ordu kararg�hı cepheye gitmek �zere Eskişehir'den ayrıldılar. Araba dizisini kararg�h muhafızlarıyla dolu kamyonlar izledi.Yol tozlu, �evre ağa�sız, hava sıcak, doğa �ıplak ve haşindi. Em-peryalistliğe �zenmiş hırslı

ve k���k bir devletin gelecekteki kralı Veliaht Yorgi heyecanlanmıştı, "Bu savaş.." dedi, "..tıpkı Avrupalı bir ordunun s�m�rge kurmak i�in yaptığı ��l savaşlarına benziyor. Ne kadar g�zel. B�yle bir sefere katıldığım i�in �ok mutluyum." 7MUHARİP adlı gizli �rg�t�n y�neticileri, kimsenin bulamayacağı yerlere dağılıp gizlenmişlerdi. Y�zbaşı Seyfi Akko� Ankara'ya alınmıştı. Grup Başkanı Binbaşı Ekrem Baydar, uzak bir akrabasının Ey�p'teki evinde saklanıyordu.İngilizler, motor kaptanını konuşturamamış olmalıydılar. Yoksa adlarını �ğrendikleri �rg�t y�neticilerini tutuklamak i�in o g�n harekete ge�erlerdi. Demek ki kaptan, yakalanarak yaptığı yanlışlığı işkenceye katlanarak �demekteydi.Savaş başlamak �zereyken �rg�t hareketsiz kalamazdı. Aranıyor olsa bile bayram canlılığı i�inde dikkati �ekmeyeceğine g�venerek giyinip sokağa �ıktı. Şehzadebaşı'ndaki İstanbul kıraathanesine yollandı.Kıraathanenin yaşlı garsonu �rg�t y�neticilerinin posta kutu-suydu. B�yle durumlarda y�neticiler bu garson aracılığıyla haberle-şir, bir tehlike varsa ajanlar garsona mesaj bırakırlardı.G�REV S�RESİNİN bitiminden bir saat �nce, Albatros D-III g�r�nd�."Albatros d�n�yoooor!"316 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu Merakla toplandılar. Yalnız geliyordu. G�r�n�rde keşif u�ağı yoktu. Albatros sarhoş gibi indi. Koştular. Pilot Fehmi'nin g�neş yanığı y�z� g�zyaşıyla sırılsıklamdı.Faz�'ın kalbi sıkıştı:"Ne oldu Fehmi, keşif nerde?"Nafiz-1,2.000 metre y�kseklikte birden alev almış, yanarak d�şm�ş, Beh�et ve Sırrı şehit olmuşlardı.8Hepsi acıdan taş kesildiler.S�VARİ GRUBU bir yandan General Andreas'ın kolordusunu her fırsatta savaşmaya zorlayarak oyalayıp yormakta, bir yandan da, Yunan birlikleri ile 2. Grubun arasında durarak, grubun y�r�y�ş�n� korumaktaydı.Bu iki g�revin aksaksız y�r�t�lebilmesi i�in S�vari Grubu'nun, Cephe ve 2. Grupla ile s�rekli bağlantı i�inde olması gerekiyordu. Bu sebeple Grup Komutanı Fahrettin Bey, telsizcileri her zaman yakınında, elinin altında tutuyordu.Grubun telsizi eski, b�y�k, hantal bir cihazdı. Manda arabasıyla taşınıyordu. Benzin jenarat�r�yle �alışıyordu. Y�ksek, zor kurulur bir anteni vardı. Fahrettin Bey Telsiz Takım Komutanı Teğmen Rem-zi'ye "Bu telsize �i�ek gibi bakacaksınız.." diye emir vermişti, "..bir dakika bile arıza yapmayacak!""Baş�st�ne."Teğmen Remzi ile yardımcısı Teğmen Emin Orkut telsizin �zerine titriyorlardı. Telsizin hi� arıza yapmamasının ilerde ne kadar b�y�k bir yitime yol a�acığını nasıl bilebilirdi zavallıcıklar.BİNBAŞI EKREM İstanbul Kıraathanesi'ne girdi. Her zaman kalabalık olan kıraathanede bayram dolayısıyla bug�n pek az insan vardı. En dipteki masaya oturdu. Garson Ekrem Bey'i tanırdı. Yanında askerlik yapmıştı. Biraz sonra, tanışık olduklarını belli etmeden masasına bir gazete bıraktı:"Hayırlı bayramlar.""Hayırlı bayramlar. Bir sade kahve.""Peki.."Yavaş�a ekledi:■ Ankara'ya Y�r�y�ş 317"..Mesaj yok. Yalnız Dağ adlı bey uğradı. Yarın ikindi vakti Aksaray'da olacakmış."Aziz H�dai idi bu."Teşekk�r ederim."

Bir daha konuşmadılar. Kahvesini i�ti, y�kl� bir bahşiş bırakıp �ıktı.YUNAN İKİNCİ KOLORDUSU ile T�rk 2. Grubu, Sakarya'nın g�neyindeki b�lgede, aynı sert koşullar i�inde doğuya doğru y�r�mekteydiler. Aralarında bir y�r�y�ş g�n� fark vardı.T�rk komutan daha deneyimli olduğu i�in birliklerini k���k gruplar halinde ve daha �ok geceleri y�r�t�yordu. Buna rağmen yalnız bu g�n 322 asker hastalanmıştı. Bu zahmete katlanamayıp ka�anlar da olmuştu.9Yunanlıların durumu doğal olarak �ok daha ağırdı. ��nk� bu b�lgeyi hi� tanımadıkları i�in g�venlik kaygısıyla g�nd�zleri y�r�y�p sıcaktan kavruluyor, gece yatıp soğuktan titriyorlardı.Albay Kalinski sinir i�indeydi:"Hani bu y�r�y�ş askeri bir gezinti olacaktı?"TEK KİŞİLİK avcı u�ağı ile sağlıklı keşif yapılabilmesi i�in pilotların g�zlem eğitimi almış olmaları gerekti. Bu konuda en yetişkin pilot Fazıl'dı. O u�acaktı.Akşam keşfi i�in Albatros D-III hazırlandı. Bu g�zel u�ağa İzmir adını vermişlerdi.Abdullah Usta, u�ağa binmeden Fazıl'ı yakaladı, "Bak.." dedi, "..b�t�n par�aları tek tek bir daha elden ge�irdim. Yine de dikkatli ol. B�y�k pilot olduğunu bilirim. Ama sakın motoru zorlama, hız yapma, d�şmanla dalaşma. Ayağını �peyim. İki kurban yeter."Fazıl g�zleri dolan ustaya sarıldı:"Merak etme, sağ d�neceğim."Motoru �alıştırdı, ısıttı, pist başını doldurmuş gen� pilotlara ders verir gibi dikkatle ilerledi, elini salladı, hızlandı ve havalandı.İki saat sonra d�nd�. Alkışlarla karşılandı. Raporunu telefonla Binbaşı Tevfik Bey'e yazdırdı.318 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu HAVA KEŞİF RAPORU paşaları rahatlattı. Fazıl demiryolu kuzeyinde bir t�men, Sakarya'nın kolları arasında d�rt-beş, Sakarya'nın g�neyinde �� t�men saptamıştı.10 Bu durumda d�şmanın ağırlık merkezi ortadaydı. Kuzeyden gelmeyeceği anlaşılıyordu. Ya merkezden saldıracaktı ya da merkezde zayıf bir kuvvet bırakıp g�neye sarkacaktı.Askerlik sanatınca doğru olan g�ney kanada y�nelmesiydi. Ama bunun i�in g�neye �ark etmesi, Sakarya'yı aşması, yayılarak g�ney kanada yanaşması gerekiyordu.Bu bir hafta demekti.Bu amat�rce plan, T�rk ordusuna en �ok ihtiyacı olduğu şeyi, zamanı kazandıracaktı. Bir hafta, bu kritik d�nemde, b�y�k bir nimetti.Hemen iki t�men g�neye kaydırıldı. Ertesi g�n bu kanatta inceleme yapmaya karar verdiler. G�ney (sol) kanat b�y�k �nem kazanmıştı. Savaş burada d�ğ�mlenecekti.T�RK ART�I BİRLİKLERİ Yunan birlikleriyle ya d�v�şerek, ya g�z temasını koruyarak geri �ekiliyorlardı.Mihalı��ık'taki 1. Piyade T�meni, geride S�vari T�menini bırakarak, akşam Sakarya doğusuna ge�ti.G�neydeki S�vari Grubu da akşam, yaklaşan d�şman t�meni y�z�nden, halkın g�zyaşları i�inde Emirdağ'ı boşalttı. Bu insanları d�şmanın insafına bırakarak �ıkıp gitmek subayları da askerleri de kahretmekteydi. Acı sahneyi uzatmamak i�in atları mahmuzlayıp ka�ar gibi uzaklaştılar.Gece de Trabzon limanındaki R�sumat IV, İnebolu'ya gitmek i�in demir aldı:"Vira bismillah."M. KEMAL PAŞA, Fevzi, İsmet ve K�zım Paşalar, Binbaşı Tev-fik Bey, Yarbay Salih Omurtak, �ğleden �nce Albay Deli Halit Bey'in komutasındaki 12. Grubu ziyaret i�in iki arabayla grup kararg�hının bulunduğu Toydemir k�y�ne geldiler.Bu grup Sakarya boyunda, demiryolundan g�neydeki Yıldızte-pe'ye kadarki kesimde mevzilenmişti.Ankara'ya Y�r�y�ş 319Albay Halit Bey ve emrindeki t�men komutanları paşaları bekliyorlardı. Komutanlar

eksikliklerin az da olsa s�rekli giderilmesinden �ok memnundular. Asker neşeliydi. Bunu duymak paşaları sevindirdi. Ka�ak sayısı da �ok azalmıştı.Başkomutan, "Şu andaki asker sayımız istediğimiz d�zeyde değil.." dedi, "..ama g�neye y�neleceği anlaşılan d�şman bize zaman kazandırıyor. Askerlik şubelerinde, eğitim alaylarında bir�ok gencimiz ve askerimiz var. İşlemleri bitenler eğitim alaylarına, eğitimleri sona erenler orduya katılıyor. Millet, �ocuklarını saklamadan askere yolladığı i�in bu akış artık durmaz, savaş boyunca devam eder. İ�iniz rahat olsun." 1Oa

Yeni savaş y�ntemini geniş�e anlattı ve bir c�mleyle �zetledi:"Yurdumuzu karış karış koruyacağız." ıob

Nice savaş g�rm�ş komutanları bile heyecan bastı. Ger�ek bir �l�m-kalım savaşı olacaktı.Toydemir'den Yıldıztepe'ye �ıkıldı. Bu şirin tepeden geniş Sakarya vadisi b�t�n g�rkemi ile g�r�n�yordu. Yıldıztepe'nin sarışın yama�ları Sakarya'ya doğru yavaş�a, usulca, k���k dalgalar halinde inmekteydi. Ne g�zel bir vatandı bu. Bu sarhoş edici g�zellikten bir s�re g�zlerini alamadılar. Yazık ki birka� g�n sonra savaş burasını cehenneme d�nd�recekti. Bu kesimdeki bazı mevzileri gezip askerlerle bayramlaştıktan sonra, daha g�neye indiler.İnlerkatrancı K�y�'ne geldiler. Bu k�y�n g�neybatısında, �st� d�z bir tepe vardı. Sakarya'ya karışan Ilıca Deresi vadisinin bu tepeden iyi incelenebileceği anlaşılıyordu. Ilıca vadisi T�rk cephesinin g�ney �izgisini oluşturacaktı.Otomobilleri tepenin eteğinde bıraktılar, en yakındaki alaydan yollanan atlara binip ağır ağır tepeye �ıktılar.Alay Komutanı Başkomutan'a kendi se�kin atını ikram etmişti.BU SIRADA R�sumat IV k���k Ordu limanına giriyordu. Bir motor hızla yaklaştı. Gelen Liman Reisi Dursun Bey'di. R�sumat hız kesti. Reisi gemiye aldılar. Dursun Reis iyi haber getirmemişti:"Bir d�şman gemisi Samsun'dan bu yana limanları taraya taraya yaklaşıyormuş. Cephaneyi buraya boşaltacaksınız."320 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuMahmut Bey zengin k�f�r koleksiyonundan okkalı bir �rnek sundu. Ordu limanında k���k gemilerin bile yanaşabileceği bir iskele yoktu. Reis, y�k�n hızla boşaltılması i�in geminin m�mk�n olduğu kadar kıyıya yaklaştırılmasını istiyordu:"Kıyı ile geminin arasına kayıkları yan yana sıralayıp bir k�pr� yaparız."Aklı yatan Mahmut Kaptan kısa emirlerle gemiyi ağır ağır kıyıya yaklaştırdı.�IKTIKLARI TEPEDEN, doğu-batı doğrultusunda uzanan Ilıca vadisi ger�ekten iyig�r�n�yordu. Vadinin kuzeyi g�neye egemendi. Bu durum savunmaya kolaylık ve �st�nl�k sağlayacaktı. Esas savunma hattının bu vadinin kuzeyinde oluşturulması, 4. Grubun Yıldız Tepe ile Ilıca vadisi arasındaki kesime kaydırılması kararlaştırıldı. 4. Grubun soluna 2. Grup gelecekti.Doğuya doğru iyice ilerde, �evreye egemen, heybetli bir dağ vardı. G��l� bir d�rb�nle �evreyi inceleyen Başkomutan sordu:"Şu koyu renkli g�zel dağın adı ne?""Mangal Dağı."D�rb�n� g�z�nden indirdi. Yere serili olan haritaya baktı, dağı buldu, işaretledi:"Sol kanadımızı bu g�zel dağa dayayalım. D�şmanın daha doğuya doğru ilerleme olasılığı belirirse, bu dağı esas savunma hattına katarız."�ğle yemeğini Toydemir'de komutanlarla yiyeceklerdi. İsmet Paşa haritasını toplarken, bir at kişnemesi ve bir erin korku �ığlığını duyup başını kaldırdı.M. Kemal Paşa tam ata binerken, bir şeyden �rken at parlayın-ca, ayağı �zengiden kayıp yere d�şm�ş, sol b�ğr�n� b�y�k�e bir taşa �arpmıştı. n

Fevzi Paşa uzatılan mataradan avucuna boşalttığı su ile M. Kemal Paşa'nın y�z�n� yıkadı. M. Kemal Paşa g�zlerini araladı, başu-cunda diz ��km�ş İsmet Paşa'nın korku ile terleyen

y�z�n� g�r�nce g�l�msemeye �alıştı:"Merak etme, �nemli değil."Ankara'ya Y�r�y�ş 321Zorlukla doğrulup oturdu. İsmet Paşa'ya tutunarak ayağa kalktı. Y�z�nden canının yandığı belli oluyordu. Atı tutan seyise seslendi:"�ocuk, getir onu buraya."Beyaz, g�zel, uzun bacaklı, �rme yeleli bir attı bu. Yanlış bir şey yaptığının farkmdaymış gibi su�lu su�lu duruyordu. Seyis atı yaklaştırdı. M. Kemal Paşa, "Gel �ocuğum.." dedi, atın y�z�n� okşadı, "..senin bir kusurun yok." G�zlerinin arasından �pt�.Yavaş yavaş tepeden indiler.Sakarya sava ş meydan ı n ı n ana noktalan ile Sakarya sava ş alan ı R�SUMAT IV kıyıya iyice yaklaşıp sığa oturmadan demir attı. Reisten durumu �ğrenen Ordulu kayık�ılar, gemiyle kıyı arasında k�pr� oluşturmak i�in �ala k�rek kayıklarını yan yana sıralamaya koyuldular. Bu sırada belediye m�nadisi sokak sokak dolaşıyor ve Orduluları yardıma �ağırıyordu:"Ey ahali! Eli ayağı tutan limana gelsin! D�şman yetişmeden cephane taşınacaaaaak!"322 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Her yaştan erkekler, erkek �ocuklar limana koştular. Bunlara balık�ılar, askerlik şubesindeki askerler de katıldı. Sandalların �zerine gemiden kıyıya kadar u� uca kalaslar dizilip bir geliş gidiş yolu yapılmıştı.D�şman gelmeden gemiyi boşaltmak gerekiyordu. Cephaneyi ve silahlan g��l�kle, d�şe kalka, cambazlık yaparak, askerlik şubesinin taş binasının mahzenine taşımaya başladılar.2. GRUP �ğleyin G�kpınar'a ulaşmıştı.Burası Sakarya'ya karışan g�r G�kpınar deresinin kaynağıydı. Dik kayaların dibinden buz gibi duru su fişkırıyordu. Su bol, �evre zehir yeşili �imen, kaynağın ve derenin kıyıları koyu g�lge d�ken sık ağa�larla doluydu.Disiplin i�inde sıralarını bekleyen birliklere soğuk kaynak g�l�nden kırba, tulum ve testilerle su taşınıyor, sırası gelen askerler, derede zevk �ığlıklara ata ata yıkanıyor, daha ilerde de hayvanlar sulanıyordu.Askerler beş sıska koyununu otlatan k���k �oban Musa'yı sevdiler, aralarına alıp karavanaya ortak ettiler.Cehennem y�r�y�ş� bitmişti.Cephe Komutanlığı Grubun �b�r g�n akşam Mangal Dağı'na ulaşmasını istiyordu. Selahattin Adil Bey, "Allaha ş�k�r, �orak b�lgeyi aştık." dedi, "..bundan sonrası kolay. Kapağı cepheye

atınca daha da rahatlarız. D�şman d�ş�ns�n."Doğru s�yl�yordu.D�şman daha g�nlerce Anadolu'nun sıcağıyla, tozuyla, g�lgesiz ve susuz bozkırıyla boğuşacaktı.AVAM KAMARASI Başkanı, "Mr. Walter Guiness" dedi. Olağan oturumlardan biriydi. Milletvekilleri g�r�şmeleri s�n�k bir dikkatle izlemekteydiler. Mr. Guiness ayağa kalktı:"Beyler! Yunan ordusu yine y�r�y�şe ge�ti. Başbakan Mr. Lloyd George'a g�re en iyi siyasetin bu olduğu anlaşılıyor. Bu pek bencil, hele d�nya barışının yeniden kurulması bakımından pek felaketli bir siyaset. Bu durumun �z�c� sebebi, dış siyasetimizin, Dışişleri Bakanlığımız yerine, doğrudan doğruya Başbakan tarafından y�r�t�lmesi-Ankara'ya Y�r�y�ş 323dir. �z�lerek s�ylemeliyim ki kendisine deney ve bilgileriyle yararlı tavsiyelerde bulunabilecek olan uzmanlar, pek seyrek olarak g�reve �ağrılıyorlar. Ben bu s�zlerimle, Mr. Lloyd George'un danışmanları yoktur demek istemiyorum. Başbakanın �nemli bir danışmanı vardır. Bu �nemli danışman silah t�ccarı Sir Basil Zaharof'tur.."Topluluk dalgalandı. Dikkatler uyandı. G�l�msemeler ve alkışlar duyuldu."..Bu �nemli kişinin en �nemli �zelliği, Yunan �ıkarlarını korumada g�sterdiği azimdir. Eğer Başbakan dış siyasete y�n vermeyi s�r-d�recekse, �nce bu �lkenin insanlarının seslerine kulak vermelidir."Lloyd George, yanında oturan Mr. Churchill'e, y�z�n� buruşturarak, "Bir T�rk dostu daha" diye homurdandı.Cevap vermek i�in s�z istedi.OTOMOBİLLERLE �ok yavaş olarak Polatlı'ya gelmişler, M. Kemal Paşa vagonuna �ekilmişti. Yanında Cephe Sağlık M�d�r� Dr. Murat Cankat vardı. Paşalar ve kararg�hın �nde gelen subayları, derin bir kaygı ve sessizlik i�inde, yandaki vagonda, muayene sonuncu-nu bekliyorlardı.Doktor yarım saat sonra bekleyenlerin yanına geldi. Terini sildi. �rkm�ş g�r�n�yordu:"Bir ya da iki kaburga kemiğinin kırıldığını sanıyorum. Biri ciğerini tahriş ediyor. Sesi kısılmaya başladı. R�ntgen �ekilmesi gerek."Yalnız Ankara Hastanesi'nde r�ntgen vardı."�yleyse Ankara'ya gitmek zorunda.""Evet, hemen."İsmet Paşa, yaverine, "Treni hazırlatın.." dedi, topluluğa d�nd�, "..olayı gizli tutacağız."Refet Paşa'ya ve Cebeci Hastanesi'ne gizlice bilgi u�uruldu.MR. LLOYD GEORGE �fkeliydi:"...Majestelerinin h�k�meti olarak ne yapmamız bekleniyordu? T�rk milliyet�ilerini uzlaşmaya zorlamak i�in Anadolu'nun derinliklerine İngiliz askerleri mi yollayacaktık? Bu imk�nsız bir şey! Tek �are var: Yunanlılarla T�rkleri sonuna kadar vuruşturmak. Savaşın bir meziyeti de şudur: Taraflara, ger�eğe saygıda bulunmayı �ğretir.324 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

�yle �mit ediyorum ki barış girişimlerimize karşı �ıkan T�rkler, bu kez ger�eğe saygı duymasını �ğreneceklerdir."Avam Kamarası'nın �oğunluğu, emperyalist siyasetin g��l� temsilcisi Lloyd George'u şiddetle alkışladı. Walter Guiness yanındaki milletvekiline, "Başbakan b�t�n siyasi sermayesini Yunan atına yatırmış g�r�n�yor.." dedi, "..bu at kazanamazsa, iflas edecek." 12

EKREM VE AZİZ H�DAİ Beyler Aksaray'daki g�venli evde buluştular.Bilgi toplama elemanlarından olumsuz bir mesaj gelmemesi İn-gilizlerde bir kıpırtı olmadığını g�steriyordu. Galiba tehlike atlatılmıştı.�rg�t� yeniden canlandırmaya karar verdiler. Ankara, motor yakalanmadan �nce, acele 625

subay istemişti. Fazla a�ılmadan, şimdilik yalnız subay yollama birimini �alıştırmak akıllıca olurdu.O gece Ankara'dan izin ve yeni şifre istediler.CEPHANE VE SİLAHLARIN taşınması bitmek �zereydi. Kaptan, Reis ve subaylar keyif sigarası yaktıkları sırada Giresun Liman Reisliğinden gecikmiş bir telgraf geldi. Trabzon'dan alınan habere g�re bir Yunan savaş gemisi, Trabzon'u bombalamış, batıya doğru hareket etmişti.Allah kahretsin!Tarih, saat ve mesafeleri hesapladılar. Sonu� tatsızdı. Gemi iki saat sonra Ordu'da olabilirdi.Mahmut Kaptan yerinden hopladı, "Ulan ben bu gemiyi batırır, d�şmana teslim etmem" diye k�kredi. Genelkurmay'ın emri b�yleydi zaten. Hi�bir gemi d�şmana teslim edilmeyecekti. Ama kaptanın y�z�ne inanılmaz bir karar verenlere �zg� bir tuhaflık yayılmıştı."Ne oldu?""Aklıma bir delilik geldi.""Ne?"Reise d�nd�:"Gerektiğinde gemi i�in k�m�r bulabilir miyiz?""Fındık kabuğundan �l� k�m�r olur mu?""Makine yağı i�in..."Ankara'ya Y�r�y�ş 325"Fındık yağı ne g�ne duruyor?"Kaptan subaylara bağırdı:"Y�r�y�n, gemiye gidiyoruz."Mermi gibi odadan �ıktılar. Gemiye ge�tiler. M�rettebat cephanenin boşaltılması işine yardım etmiş, dehşetli yorulmuştu. Oraya buraya serilmiş, dinleniyorlardı."Toplanın!"Herkes toplandı."İki d�şman gemisinin arasında sıkıştık. Komutanlığın emri, bu gibi durumlarda geminin batırılıp d�şmana teslim edilmemesidir. Ben diyorum ki, gemiyi �yle batıralım ki d�şman �ekip gidince suyunu boşaltıp tekrar y�zd�rebilelim. Var mısınız?"M�rettebat bu ��z�me bayıldı. Ara�lar, gere�ler, haritalar, resmi ve �zel eşyalar kıyıya taşındı. Gemi, makinelerinin b�t�n g�c�yle sığlığa s�r�ld�. Kiniştin valfı s�k�ld�. Gemi su dolarken, reisin motoruyla gemiden ayrıldılar.R�sumat IV'�n g�vdesi, makine dairesi, k�m�rl�ğ�, ambarları, g�verte altları ağız ağıza suyla dolup battı ve kuma oturdu. İki direği, bacası ve kaptan k�şk� su �st�nde kalmıştı. Mahmut Kaptan, kaptan k�şk�n�n birka� camını kırdırdı, dışını yanık yağla kirlettirip kararttı. �n g�verte denizle bir hizadaydı. Sahte bir yangın i�in g�vertenin burun kısmına bir teneke gaz d�k�p yaktılar.Karaya �ıktılar.Kaptan, "Vay benim g�zel gemiciğim.." diye dertlendi, "..her kılığa girmiş, bir denizaltı olmamıştı, onu da oldu."REFET PAŞA, K�zım Paşa, M�steşar Albay Ali Hikmet Ayer-dem, Salih Bozok ile Muzaffer Kılı� başhekimin odasında sonucu bekliyorlardı.Doktorlar Başkomutan'ı, r�ntgeninin �ekilmesi ve muayene edilmesi i�in alıp g�t�rm�şlerdi.Sol kaburgalarından birinin kırık olduğu anlaşıldı.12a Kırık kaburganın ucu akciğeri �rseliyordu. Kaburga al�ıya alınamadığı i�in Dr. Mim Kemal �ke, belden yukarısını kalınca bir band ile sıkıca sardı. Kırık kaburganın zamanla kaynayıp iyileşmesi beklenecekti.326 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuDr. Adnan Adıvar, Dr. Refik Saydam, Dr. Şemsettin Bey, Dr. Murat Cankat ayaktaydılar. Arkalarında Nesrin Hemşire duruyordu.

Mim Kemal Bey, "Paşam.." dedi saygıyla, "..yatarak, az hareket ederek dinlenmeniz gerekiyor. Aksi takdirde kaburgadaki kırık, ciğerdeki tahriş, başımıza �ok iş a�ar. Velhasıl cepheye d�nmeniz m�mk�n değil. Yoksa."S�z�n� tamamlamak i�in yumuşak bir s�zc�k aradı, bulamadı:"..�l�rs�n�z." 13

�teki doktorlar başlarını sallayarak Dr. Mim Kemal Bey'i onayladılar.Mustafa Kemal Paşa �ankaya'ya d�nd�.BAZI MALTA S�RG�NLERİNİ ka�ıracak olan Basri Bey bug�n Roma'ya gelmişti. Roma'da İstanbul'u Osman Nizami Paşa, Ankara'yı Cami Baykurt temsil ediyordu. İstanbul'un İttihat�ılara yardım etmesi d�ş�n�lemezdi. Ayağının tozuyla Ankara Temsilciliğine başvurdu. Ataşemiliter Albay M�mtaz Bey Basri Bey'e yardımcı olarak yanındaki subaylardan İtalyanca bilen Y�zbaşı Muhlis'i verdi. Basri Bey ve y�zbaşı, ertesi g�n� Sicilya'ya ge�ecek, y�zbaşı on g�n sonra d�necekti:"Bağlantılar yapıldı Albayım. İş tamam."YUNAN ORDU KARARG�HI Hamidiye k�y�ne gelmişti. B�y�k toplantı �adırı kurulmuş, serinlik sağlamak i�in d�rt yanındaki etekleri toplanıp a�ılmıştı. Komutan, Veliaht, General Stratigos ve başlıca kurmaylar, uzun, portatif bir masanın �evresinde oturuyorlardı.Albay Pallis, "G�neye �ark etmek i�in gereken �izgiye ulaştık." dedi, "..beş t�menimiz, yarın dinlenip hazırlık yapacaklar. �b�r g�n g�neye y�nelecekler. En g�neydeki İkinci Kolordumuz ise doğuya doğru ilerlemeye devam edecek, t�menlerin Sakarya k�pr�lerinden g�neye ge�mesini koruyacak."Stratigos y�z�n� buruşturdu. Y�r�y�ş planının zaman yitimine yol a�tığına inanıyordu. D�ş�ncesini s�yleyecekken, Spridonos, "Ciddi bir sorunum var" diye �ne atıldı."Ne?"Ankara'ya Y�r�y�ş 327"Birlikler ekmek �uvallarımı geri g�ndermiyorlar."Albay Sariyanis bu şik�yete �ok i�erledi:"Buraya getirilecek sorun mu bu?""Haklısın ama bu y�zden her g�n sekiz bin yeni �uval bulmak zorundayım. Bu ne kadar s�re m�mk�n olabilir?" 13a

Sariyanis elini Spridonos'u aşağılarcasına salladı:"Her şeyi b�y�t�yorsun.""B�y�t�yorum ha? Ordu ekmeksiz kaldığı g�n bu s�z�n� hatırlatacağım."

General Papulas kurmaylar ı ile DOĞUDAN VE BATIDAN gelen iki Yunan savaş gemisi, akşam inerken, Ordu limanının a�ığında buluştu. Aralarında ışık ve bayraklarla haberleştikten sonra, biri limana yaklaşıp durdu.Halk ve denizciler dağılıp gizlenmiş, kayık�ılarla balık�ılar her zamanki gibi kahvelerindeki yerlerini almışlardı. Birka� meraklı da kıyıda durmuş, yanan gemiyi seyrediyordu.

Yunan subayları d�rb�nle limanı ve kıyıyı taramaya başladılar.Savaş gemisinden denize indirilen on iki �ifte bir sandal ile silahlı bir m�freze limana girdi. Batan geminin �evresinde dolandılar, R�sumat olup olmadığını denetlediler. Bir t�rl� yakalayamadıkları gemiyi iyi tanırlardı. Evet, yanmaya devam eden bu batık gemi oydu.Baş taraftaki yalancı yangın, Mahmut Kaptan'ın hesabına aykırı olarak yayılmış, �n direği de sarmıştı. Kalın direk b�y�k bir g�r�lt�yle yıkıldı. �rken Yunanlılar uzaklaşıp gemilerine d�nd�ler. Kuru sıkı328 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzubir z tfer atışından sonra doğudan gelen gemi batıya, batıdan gelen de doğuya hareket etti.Kayıklar R�sumat'ın �evresini aldı. Kayık�ılar, balık�ılar kova kova su d�kerek ciddileşen yangını s�nd�rd�ler. Devrilen direği kıyıya �ektiler. Mahmut Kaptan, "Yanan gemi taklidini bu kadar iyi yapmak şart mıydı a haspa?" diye bağırıyordu.Ş�k�r yakalanmamışlardı.Ah bir de sabahleyin gemiyi y�zd�rebilselerdi.

� ankaya K �ş k �

PAŞASININ kaza ge�irdiğini �ğrenen Fikriye Hanım az kalsın bayılacaktı. Kendini zorlukla toparladı, Paşa'yı b�y�k bir şefkatle yukarıya, yatak odasına �ıkardı.Salih Bozok, Dr. Murat Cankat, yaver Muzaffer Kılı� alt kattaki salona ge�tiler. Az sonra Abdurrahim de aşağıya indi. G�zleri dolu dolu Salih Bozok'a sokuldu. Hi� konuşmadan oturdular. Olayı duyup telaşlanan birka� Bakan geldi. Fikriye Hanım misafirleri Paşa'nın yanına �ıkardı. Az sonra hızla aşağıya indi. Dr. Murat Bey'e, g�zleri korku i�inde, "Bakanlara yarın cepheye d�neceğini s�yl�yor.." dedi, "..d�nebilir mi?"Dr. Murat Bey h�z�nle g�l�msedi:"Bakanların maneviyatı bozulmasın diye �yle s�yl�yordur. ��nk� d�nmesi m�mk�n değil. En azından iki hafta yatması gerek." 14

Ankara'ya Y�r�y�ş 3292 NUMARALI koğuşta sadece iki yatak doluydu. Birinde Faruk yatıyordu, �tekinde ateşten inleyen bir yaralı. Kalan yirmi k�sur yatak boş ve dağınıktı.Faruk, k���k idare lambasının zayıf ışığında, sırt �st�, g�zleri kapalı, bu akşam n�bet�i olan Nesrin'in gelmesini bekliyordu. N�bet�i hemşirelerin koğuşları denetleme saatiydi.�ok iyi tanıdığı zarif ayak sesleri duyuldu, yaklaştı, yaklaştı, yaklaştı, koğuşa girdi. Faruk bir �ığlık bekliyordu. Beklediği oldu. Nesrin �ığlığı bastı:"Aaaaaaaaaa! Bu yaralılara ne oldu Faruk Bey? Nerede bunlar?"Faruk oturdu:"Galiba Beyoğlu'na �ıktılar.."Ayaklarını karyoladan yere sarkıttı:"..Pinti felekten bir gece �alacaklar.""Şaka yapmayın ne olur."

"Peki. Ka�tılar Nesrin Hanım."Nesrin isyan etti:"Neden ama?""Cepheye d�nmek istiyorlardı. Doktorlar izin vermeyince, ka�tılar." 15

"Hi�biri daha iyileşmemişti ki.""Zararı yok. Cephenin havası, karavanası insanı hastaneden daha �abuk iyi eder."Nesrin kapıya y�r�d�:"Ben olayı n�bet�i doktora bildirmek zorundayım."Faruk uzanıp kızın elini yakaladı:"Hayır, durun l�tfen. D�n ka�acaklardı. Bu akşam ka�malarını ben tavsiye ettim. ��nk� sizin n�bet�i olacağınızı biliyordum, ricamı dikkate alacağınıza g�veniyordum. Ka�akların istasyona ulaşıp cephe trenine binmeleri i�in bir yarım saate daha ihtiya�ları var. Sonra has-taneyi ayağa kaldırabilirsiniz. Şimdi l�tfen şuraya oturun. Bir yarım saat�ik dinlenmenizi rica ediyorum."Nesrin'i yanındaki yatağa oturttu. Kızın k���k eli h�l� kocaman avucunun i�indeydi. Fark edince utandı:"Ah affedersiniz."Telaşla elini �ekti.330 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

CEPHE KURMAY KURULUNUN gece toplantısı s�r�yordu. İkinci Şube M�d�r� Binbaşı Tahsin Alag�z toplanan bilgileri sunmuştu. Son olarak, Afyon'dan alınan haberi verdi:"İzmir'den Afyon'a gelen Delibaş Mehmet, �etesiyle birlikte d�n Afyon'dan ayrılmış. Haberi yollayan arkadaşımız Konya'ya ge�tiğini tahmin ediyor." 16

İsmet Paşa hi� beklemedikleri bir şey yaptı, galiz bir asker k�fr� savurdu, sonra da, "Bu it yine dini alet edip cahilleri azdırmaya �alışacaktır." dedi, "..Valiye acele bilgi verin. Geri hizmetteki erlerden bir birlik kurup bu Yunan uşaklarını tepelesin.""Baş�st�ne.""Ben dindar bir aileden geliyorum. Dindar bir insanım. Dinimizin �zerinde �ok d�ş�nm�ş�md�r. Sizler de dindarsınız. Elbet siz de dinimiz �zerinde d�ş�nm�şs�n�zd�r. Size ve kendime soruyorum: İslamlık, isteyenin istediği yere �ekebileceği, hainlik i�in de kullanıl-maya elverişli, lastikli, her emele uydurulabilir bir din midir?"Yaşlı, gen� subaylar itiraz ettiler:"Hayır!""Haklısınız. Ama genel duruma bir bakalım. Anadolu'daki bir�ok din bilgini, m�ft�, imam, hoca bizi destekliyor. Ama buna karşılık Osmanlı Şeyh�lislamı vatanı savunanların �ld�r�lmesinin din g�revi olduğu hakkında fetva verebildi. İstanbul'da pek �ok din adamı, din bilgini var. Dinin siyasete alet edilmesinin en pis �rneği olan bu fetvaya hi�biri karşı �ıkmadı, hepsi susarak destek verdi. İstiklal ordusuna ve idaresine karşı d�zenlenen isyanların �oğunda din silahı kullanıldı ve etkili oldu. Bazı din dernekleri bildiriler yayımlayarak halkı istiklal idaresine karşı gelmeye �ağırdılar. Birtakım din adamları isyanlarda başı �ektiler. İsyancılar, kuva-yı milliyecileri, subayları, askerleri, vatan savunmasını destekleyen yurtsever din bilginlerini, m�ft�leri din gereğidir diye �ld�rd�ler, din gereğidir diye d�şmana yardımcı oldular.17 Bazıları h�l� yardımcı oluyor. Mesela Tekirdağ M�ft�s�, mesela Bursa M�ft�s�, mesela Feraizci Hoca.18 Edirne M�ft�s� Hilmi Efendi Venizelos'un sağlığı i�in dua ediyor.18a

Anza-vur, 'Yunanlılar bizim dostumuzdur, padişahın emir ve rızası hilafına olarak onlara silah �ekmek k�f�rd�r, isyandır' diyor, Adliye NazırıAnkara'ya Y�r�y�ş 331Ali R�şt� Efendi gazetelere deme� verip, 'Yunan ordusunun başarısı i�in dua ediniz' diyor, Divitli Eşref Hoca, 'İngilizlere meydan okuyoruz, bu en b�y�k k�f�rd�r' diyor.19

Bu nasıl iş?Dinimiz d�şmana hizmet etmeyi, hainliği, işbirlik��iği, sefilliği, s�r�nmeyi, geri kalmayı, yenilmeyi, esir olmayı, şerefsizliği caiz g�ren bir din midir? Hi�bir din caiz g�rmez. İslamiyet hi� g�rmez.�yleyse bu yapılanlar, bu yaşadıklarımız ne? Nedir bu utan� verici olayların sebebi?Bunun bir a�ıklaması olmak gerekir. Medreselerde milli duygudan, istiklal fikrinden, yurt sevgisinden yoksun yetiştirilmiş olmak mı, din eğitiminin yetersizliği mi, din eğitimi verenlerin cahilliği mi, din devleti olmanın etkisi mi, son y�z yıllık ezik Osmanlı ruhu mu, dine g�m�l�p hayatı izlememek mi, İslamlığı hi� anlamamış olmak mı, dini orta�ağ kafasıyla yorumlamak mı, yoksa başka bir şey mi?Ne?Hangisi?Neden b�t�n M�sl�man �lkeler geri, sefil, esir?Bunun sebebini saptamak, dinin vatan ve millet aleyhine, �ıkar i�in, ticaret i�in, siyaset i�in, karanlık emeller ve yanlış ama�lar i�in kullanılmasını, s�m�r�lmesini �nlemek, bunun i�in gerekeni yapmak zorundayız. ��nk� biz dindar bir milletiz. Din bizde her zaman etkili olacaktır. Yoksa bu acı olayları s�rekli yaşayacağımızdan korkarım."NESRİN koğuşta, ka�akların cephe trenine binmesi i�in gerekli zamanın dolmasını bekliyor ve al�ak sesle Faruk'a bug�n tanık olduğu b�y�k sahneyi anlatıyordu:"Doktor Mim Kemal Bey, kırık kaburga oynayıp da ciğeri tahriş etmesin diye geniş bir bandla Paşa'nın g�ğs�n� sıkı sıkı sardı ve cepheye d�nemeyeceğini s�yledi. Paşa hi� sesini �ıkarmadı.""İtiraz etmedi mi?""Hayır."Faruk hemen teşhisini koydu:"�yleyse kafasına koymuş, o da ka�acak."332 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuANKARA, �rg�t�n 'Felah' adıyla yeniden �alışmaya başlamasını uygun bulmuş ve yeni şifre vermişti.Milli Savunma Bakanlığı, istiklal ordusu i�in 'sicili d�zg�n, sağlığı ve aile hayatı iyi subay' istiyordu. Bu nitelikteki subaylar �rg�t aracılığıyla Anadolu'ya davet edilir, daveti kabul etmeyenler 'vatan haini olarak' kabul edilip bu durum dosyalarına işlenirdi. Daveti kabul eden bek�rlara 25, evlilere 35-50 lira yolluk ve har�lık veriliyordu.�rg�t�n bu işle ilgili şubesi kolları yeniden sıvadı.MAHMUT KAPTAN, subaylar, tayfalar, Dursun Reis, kayık�ılar, balık�ılar, liman g�revlileri, meraklılar g�n ışırken kalktılar.Gemi y�zd�r�lecekti.Ama nasıl?Mahmut Kaptan sıkıntıdan kaşınıp duruyordu. Gemiyi y�zd�rmek, batırmak gibi kolay değildi. �nce birinin makine dairesine dalıp kiniştin valfını yerine takması gerekiyordu. Sıkıntısını �ğrenen Dursun Reis kaptanın omuzuna vurdu:"Y�zbaşım, bizim Hamdi diye bir oğlumuz var, derin su balığı gibidir. Tarif et, kiniştin valfını yerine takar, hi� merak etme. Geminin suyunu da biz boşaltırız, �z�lme."K���k Hamdi birka� kez makine dairesini dolduran kirli, yağlı, karanlık suya daldı, ne yapması gerektiğini �ğrendi. Sahiden balık gibiydi. Sonunda kiniştin valfını yerine taktı.İlk sınavı atlatmışlardı.Belediyenin g�reve �ağırdığı Ordulu kadınlar, kızlar, ellerinde kovalar, bakra�lar, g�ğ�mler, taslarla s�k�n ettiler, kayıklara binip gemiyi kuşattılar. T�rk� s�yleyerek suyu boşaltmaya başladılar:Ordu'nun dereleri

Aksa yukarı aksa Vermem seni ellere Ordu �st�me kalksa... TARİH�İ Yusuf Ak�ura, İstanbul'daki rahatını tepip Anadolu'ya ge�en 45 yaşında bir �niversite hocasıydı. Batı Cephesi Komutanlı-ğı'na başvurarak orduda bir g�rev istemiş, İsmet Paşa da bu yurtsever aydını saygıyla karşılayarak Cephe Kararg�hında g�revlendirmişti.Ankara'ya Y�r�y�ş 333Bayram dolayısıyla Polatlı'dan Ankara'ya izinli gelen Ak�ura, Dr. Adnan Bey'i ve Halide Hanım'ı ziyaret etti. Bir ara dedi ki:"Refik Halit Anadolu'ya s�rg�n edilmeseydi, o g�zel Memleket Hik�yeleri'ni yazamazdı. Anadolu'yu o sayede g�rd�. Osmanlı aydını yalnız İstanbul'u bilir, rahatını sever. D�nyası İstanbul'dan ibarettir. Anadolu'da yaşamayı g�ze alamaz. Oysa aydınlarımızın g�rev alma zamanı geldi. Cephede, cephe gerisinde, Anadolu'da aydınlara d�şen o kadar �ok iş var ki."Ak�ura'nın s�zleri y�z�nden Halide Edip Hanım b�t�n gece uyuyamayacaktı.HALİDE EDİP HANIM verdiği kararı sabah Dr. Adnan Bey'e a�ıkladı. Adnan Bey ancak bir saat karşı durabildi. Halide Edip Ha-nım'ın bir �zelliği vardı: En doğru d�ş�nd�ğ�ne, hep haklı olduğuna inanır ve aklına koyduğunu da yapardı.M. Kemal Paşa'ya bir mektup yazıp bir aydın olarak cephede bir g�rev istedi.20

Adnan Bey Halide Hanım'ın heyecanını kırmamak i�in M. Kemal Paşa'nın Ankara'da olduğunu, cepheye gidemeyeceğini s�ylemedi.SALİH, Muzaffer ve Muhafız Taburu Komutanı Y�zbaşı İsmail Hakkı Bey, belki Paşa'nın bir emri olur diye erkenden gelmişler, yemek salonunda oturuyorladı.Bir ayak sesi duyuldu. Salih ayağa kalkmaya davranınca, İsmail Hakkı elini tuttu:"Telaşlanma, Fikriye Hanım'dır."Merdivenden Fikriye Hanım değil, M. Kemal Paşa indi. Tıraş olmuş, giyinmişti. ��� de ayağa fırladılar. Salih ağlamaklı, "Aman Paşam.." dedi, "..niye kalktınız?""B�yle g�nde yatılır mı �ocuk?"Sesi iyice kısılmıştı:"İsmail Hakkı, taburunu topla, yarın cepheye hareket et.""Baş�st�ne."Salih Bozok'a d�nd�:"Trenlerde arkalığı �ne arkaya hareket ettirilebilir koltuklar olurdu. Bana arkalığı �yle olan bir koltuk bulun. Belki demiryolu am-334 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzubarında vardır. K�zım Paşa'ya haber verin. Bir saat sonra cepheye hareket edeceğiz.21 Albay Asım Bey'i de bulun. O da bizimle gelsin. Siz de hazırlanın.""Ama Paşam, doktor...""Dediğimi yapın.""Peki."İki yaver ve Y�zbaşı İsmail Hakkı azap i�inde �ıkarlarken Fikriye Hanım Paşa'nın yanına gelip durdu, sitemle baktı. Paşa, Fikriye Hanım'a tutunarak yavaş�a oturdu. Elinden �ekerek Fikriye Hanım'ı da oturttu."Bu kazayı anneme yazma.""Yazmam.""Teşekk�r ederim. Zavallı kadın, benden yana hep acı i�inde yaşadı. Ya hapisteyim, ya s�rg�nde, ya savaşta. İdama mahk�m olduğumu bile duydu.."Gen� kadının elini okşadı:"..Sen de �z�lme. Allah bana yardım edecektir."VECİHİ sevin� i�indeydi. Muğla demircilerinin yardımıyla kırık kısımlar onarılmış, sihirbaz Eşref Usta da motoru �alıştırmayı başarmıştı. İtalyanlar nazlanmadan motor yağı ile u�ak

benzini verdiler.Geride u�ağı bezle kaplamak ve uydurma emayit ile gerip kay-ganlaştırmak kalmıştı.Sonra, ver elini Ankara!2. GRUBUN �nc� koluyla 4. Grubun ileri bir karakolu İnlerkat-rancı'nın g�neyinde karşılaştılar.�ok heyecan verici bir buluşma oldu bu.Birbirlerini tanımıyorlardı. Ama vatan savaşı i�in �l�me birlikte y�r�yeceklerini biliyorlardı. Sarılıp �p�şt�ler, bir s�ğ�t ağacının altına ��kt�ler, sigaraları tellendirdiler. Biraz sohbet ettiler. Sigaralar bitince helalleşip ayrıldılar.Yolu �ğrenen �nc� geri d�nd�.2. Grup bug�n dinleniyordu. Sabah arabaları ve kağnıları ile buraya kadar gelen yiğit kadınlarla vedalaşılacaktı. Onlar Akşehir'e d�-Ankara'ya Y�r�y�ş 335necekler, grup y�r�y�şe ge�erek cephenin sol kanadında, Mangal Dağı �evresindeki yerini alacaktı.R�SUMAT'ın makine dairesine, ambarlarına dolan suyun b�y�k�e b�l�m� boşaltılmış ama gemi y�zmemişti. Suyun t�m�n� boşaltmak gerekiyordu. Eldeki imk�nlarla ancak bu kadar başarılabil-mişti.Dost bir geminin Ordu'ya uğramasını beklemeye başladılar.O g�n İstanbul'daki Yunan Y�ksek Komiserliği'nden gayretkeş bir g�revli, bir Rum gazetesine R�sumat No. IV adlı ka�ak�ı T�rk gemisinin Ordu limanında batırılıp yakıldığı haberini sızdıracak, haber iki g�n sonra bir Batum gazetesinde de yayımlanacaktı.KARARG�H TRENİ Ankara'dan sessizce hareket etti. Malı-k�y'de durdu. İki otomobil istasyonda bekliyordu. Başkomutanlık, Genelkurmay ve Cephe Komutanlığı kararg�hları Malık�y yakınındaki Alag�z'e alınmışlardı.Yeni kararg�ha hareket ettiler.K���k Alag�z �iftliği b�y�k bir ordug�h olmuştu. Her yanı subaylar, askerler, �eşit �eşit �adırlar, arabalar, atlar, telsiz antenleri, telefon ve telgraf direkleri kaplamıştı. B�y�k Savaş'tan kalma birka� da demir tekerlekli kamyon vardı. T�rk ordusunun �ok uzun yıllardır bu kadar canlı bir başkomutanlık kararg�hı olmamıştı.Otomobiller T�rkoğlu Ali Ağa'nın iki katlı, b�y�k�e evinin �n�nde durdular. Ev Başkomutan i�in hazırlanmış, telefon ve telgraf bağlanmıştı. Orduda bulunan tek asetilen (karpit) lambası da, �ok ışık verdiği i�in Başkomutan'a ayrılmıştı.Paşalar ile Başkomutanlık Sekreterliği g�revlileri evin �n�nde bekliyorlardı. Paşalar kucaklaştılar. �st kata �ıkıldı. Bu katta Başkomutan'ın �alışma ve yatak odası ile yemek ve yaverlik odası bulunuyordu. Demiryolu ambarında bulunan arkalığı hareketli koltuğu birlikte getirmişlerdi. Muzaffer Kılı� ile Ali Metin �avuş koltuğu �alışma odasındaki k���k masanın yanına yerleştirdiler.Odada birka� iskemle, yerde k���k bir halı vardı. Neşeyle kahve i�tiler. M. Kemal Paşa iyi g�r�nmeye �alışıyordu ama kımıldadık�a acıdan y�z� terlemekteydi.336 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Alag � z Kararg � h ı Paşaları neşelendiren bir haber verdi:"Halide Edip Hanım cephede bir g�rev istiyor."İsmet Paşa Halide Hanım'ı sayardı, bu isteğinden dolayı daha da saygı duydu. T�rkiye bir savaş kahramanından daha cesur bu �nc� kadınlar sayesinde, ilkel bir toplum olmaktan kurtulacaktı."Kaydını g�n�ll� er olarak yaparım. Kararg�hta �alışır."K�zım Paşa İsmet Paşa'nın omuzuna dokundu:"D�nyada, �nl� bir kadın yazarın er olarak g�rev aldığı ilk ordu kararg�hı seninki olacak."Paşa gururla baktı:"Evet."Sohbet iyiydi ama iş yoğundu. İsmet Paşa Albay Asım G�nd�z'le birlikte kararg�hına d�nd�.22 Yeni Kurmay Başkanı Albay Asım G�nd�z saygıyla karşılandı.Bug�n kararg�hta y�zler g�l�yordu. Başkomutan d�nm�ş, yeni asker katılımı s�rm�ş, onarımdan gelenlerle birlikte top sayısı 166'ya �ıkmış, yeteri kadar 75 mm.lik mermi gelmişti. M�rettep Kolordu sağ kanada yetişmiş, 2. Grup sol kanada yaklaşmıştı. Halkın verdiği ikiAnkara'ya Y�r�y�ş 337binden fazla kılı�, pala ve yatağan, ayrıca Ankara tamirhanesinde yapılmış mızraklar s�varilere dağıtılmak �zere Cephe kararg�hına teslim edilmişti. Binbaşı Kemal Bey bile iyimserdi bug�n. İsmet Paşa memnun g�l�msedi:"Ama biz askerliğin altın kuralına uyup en k�t�, en uzak olasılığa da hazırlıklı olmalıyız."İstihk�m Albayı Ahmet Ş�kr� Bey'e baktı:"..Gerektiğinde Polatlı'dan Ankara'ya kadar demiryolu makaslarını, su pompalarını, istasyonları ve telgraf hatlarını tahrip edebilmek i�in şimdiden �nlemini al." 23

"Emredersiniz."Ankara'da da Milli Savunma Bakanlığı, bir yenilgi halinde Ankara'yı Yunanlılara yıkıntı olarak teslim etmek amacıyla b�t�n tesis ve işe yarar binaların tahribi i�in sessizce hazırlık yapıyordu.24

�ĞLEDEN SONRA Ordu'ya, Karadeniz hattında �alışan İtalyan bandıralı Remo adlı yolcu gemisi geldi. Y�k indirilirken Dursun Reis ve kaptan gemiye �ıktılar. Durumu anlatıp İtalyan kaptandan yardım istediler.Kaptan R�sumat'ın ser�venini dinleyince heyecanlandı. Bu kahramanlara yardım etmemek

denizcilik ruhuna ihanet olacaktı. Geminin g��l� su boşaltma tulumbasını verdi. İş bitene kadar da bekledi.Ama R�sumat kuma �yle oturmuştu ki su iyice boşaltıldığı halde y�zemedi. �yle batık olarak duruyordu.�are, makineleri var kuvvetiyle �alıştırıp gemiyi yerinden oynatmaktı.Belediyenin �uval �uval yolladığı fındık kabuğu ile ocaklar doldurulup kazanlar fayrap edildi. Makineler fındık yağı ile temizlenip yağlandı. Makinelerin pirin�, �elik, demir par�aları yeni gibi olmuştu. Teğmen Cevat Talu, y�z� g�z� yağ i�inde, bağırdı:"Bu fındık ne m�barek şeymiş Reis!""�yledir oğul. Kabuğu bile nimettir."Akşama doğru motorları tam yol tornistan �alıştırdılar. Limanın kıyıları, kayık ve taka iskeleleri, kahveler Ordulularla doluydu. Dualar, haykırışlar arasında gemi titredi, sallandı, zangırdadı, birden kı-338 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzumıldayarak kumdan kurtulup y�zd�! Binlerce sevin� �ığlığı, havai fişekler gibi g�ğe y�kseldi.Mahmut Kaptan, "Ah yavrum.." dedi, "..y�z�yor, dalıyor, �ıkıyor, bir g�n de u�arsa hi� şaşmam."Gemiye �ıktı, diz ��k�p g�vertenin ıslak tahtalarını �pt�.Ertesi g�n� gemiyi elden ge�irip yolculuğa hazırlayacaklardı.CEPHE GERİSİNDE kalmış akıncıların g�revi telgraf ve telefon hatlarını kesmek, demiryolunu bozmak, k�pr�leri atmak, pusu kurmak, baskın vermek, ikmal kollarını vurup haber toplamaktı. Bu g�revleri yerine getirirken kimlerin Yunanlılara muhbirlik, casusluk, uşaklık ettiğini, kimlerin Yunan efendilerine g�venerek halka zorbalık ve zul�m yaptığını da duyup �ğrenmekteydiler.Zaman bulduk�a, bu işbirlik�ileri ve fırsat d�şk�nlerini uyarıyor, namuslu olmaya �ağırıyor,hainlikte ısrar edenlere cezalarını veriyorlardı.Asker ve sivillerden kurulu 15 No.lu akıncı kolu, on kişilik bir Yunan m�frezesinin kaldığı K�zl�ce k�y�n� ve muhtarı Sefer Ağa'yı defterine almıştı.Uygun bir zaman kollamaktaydılar.O zaman gelmişti.Bir g�n �nce yola �ıkmış, gece yol almış, g�nd�z gizlenmişlerdi. Bu gece de durmadan y�r�m�şlerdi.Şafak s�kerken ��e ayrıldılar. Her grupta on kişi vardı. Sessizce ilerlediler. Sel yatağından, bah�eler arasından, �itlerin arkasından k�ye yaklaştılar. K�pekler havlamaya başladı. Yunanca bağırtılar duyuldu. Hızlandılar.Birinci grup muhtarın avlusunu �eviren duvarın �zerinden i�eri atladı. Hırlayarak saldıran k�peği lahzada boğup susturdular.İkinci ve ���nc� gruplar bu sırada, �st katında askerlerin kaldığı karakolu iki yandan �evirmişlerdi. Kapıda ikisi giyimli, biri yataktan fırlamış, yarı �ıplak, elleri tetikte �� asker vardı. Evden telaşlı sesler geliyordu. İki kurt k�peği havlayarak �zerlerine koştu. İkinci grup kurt k�peklerini ve kapıdakileri vurdu, ateş ederek eve y�r�d�. Evin pencere kepenkleri, camları, pervazları, sa�akları, doğramaları par�alanıp dağılıyor, duvarları par�a par�a d�k�l�yordu.

Ankara'ya Y�r�y�ş 339���nc� grup evin arkasına ge�ip otların i�ine uzanmış sessizce beklemekteydi. Arkadan ka�maya yeltenen askerleri teker teker devirdiler.K�y uyanmıştı.Birinci grup muhtarı itekleyerek k�y meydanına getirdi. Korkudan g�zleri b�y�m�ş, rengi kire� beyazı olmuştu. Başı a�ık, ayakları �ıplaktı. K�yl�ler meydanın �evresini doldurdular.

Muhtarın b�yle cascavlak yakalanmış olmasına �oğunun �ok sevindiği belli oluyordu.Akıncı kolunun komutanı Teğmen Abdullah, "Bu deyyusun ne mal olduğunu biliyoruz.." dedi, "..onca rezilliği tek başına mı yaptı bu Allahsız? Yardımcıları, avaneleri, aferincileri kimdir?"K�yl� korkuyordu daha. Kimsenin sesi �ıkmadı. Teğmen �steleyince, yaşlı bir kadın, elini uzattı:"Aha biri şu!"Otuz akıncının g�z� o yana d�nd�. Kadın, orta yaşlı, kırmızı y�zl�, değirmi sakallı birini g�steriyordu. Adam akıbetini anladı, dizlerinin �st�ne d�şt�:"Hayır! Yalan s�yl�yor!"Kavruk bir k�yl� ortaya atıldı:"Sus namussuz!"Hepsi birden konuşmaya ve kimlerin neler yaptığını ağlayarak anlatmaya başladılar. K�llenmiş acılar yeniden alevlenmişti. K�ydeki hainlerin sayısı �ok değildi ama anlatılanlar, akıncıların midesini bulandırdı. Bir�ok k�yde, kasabada, �ok olmasa bile, bunlar gibi satılıklar ya da g�n�ll� işbirlik�iler eksik değildi. Akıncılar bunlara 'M�sl�man g�vuru' diyorlardı. Teğmenin, bu ��r�m�ş insanlardan dert yandığı bir y�netici, "İyi ki bu savaş oldu da ne durumda olduğumuzu anladık, bu hastalığın farkına vardık.." demişti, "..yalnız k�ylerde değil ki, şehirlerde de hayli ��r�k var. Hele İstanbul y�netimi ��r�k dolu. ��r�meyi durdurup yok edecek tek �are eğitimdir. Ama şimdiki gibi yetersiz, ilkel, ezberci, kaderci, �ağdışı medrese, cami eğitimi değil, sahici eğitim. �ocuklarımızı iyi insan, iyi yurttaş yapacak ger�ek bir millet eğitimi. Ankara h�k�meti bunu yapmazsa, bizi yine Osmanlının akıbetine mahk�m etmiş olur. Bunca acı da boşa gider."Akıncılar hainleri biraraya toplamışlardı. Zorbalıkları, korkun�- / lukları, meydan okuyuşları yok olmuştu, soğuk sudan �ıkmış k�pek340 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuyavruları gibi titreşiyorlardı. Muhtarı ve su�lan affedilmez �� kişiyi vurdular. Akıncı Yasasına uyarak, birinin kulağını kestiler. �tekiler korkudan ruhları u�muş gibi kımıltısız duruyorlardı. Bir daha muhbirlik etmeyeceklerine, zorbalık yapmayacaklarına yemin billah ettiler.Teğmen k�yl�lere, "En yakın Yunan karakoluna birini yollayın.." dedi, "..Akıncıların k�y� bastığını, askerleri ve kimi k�yl�leri �ld�rd�ğ�n� haber versin ki başınız derde girmesin. Ne yana gittiğimizi sorarlarsa, gittiğimiz y�n�n tersini g�sterin."Birer maşrapa s�t i�ip k�yl�lerin duaları ve teşekk�rleriyle k�yden ayrıldılar.24a

KUZEYDEKİ beş Yunan t�meni sabah dağların, tepelerin ardından g�ney Sakarya k�pr�lerine doğru y�r�meye başlamıştı.Geride bir alayla bir t�men bıraktılar.Alay Porsuk'un kuzeyine yerleşmişti. Sakarya kıyısına g�zetleme postaları s�rd�. Karşı kıyıda da T�rklerin g�zetleme postaları vardı. G�r�nmemeye �alışarak birbirlerini kolluyorlardı. G�r�nen ateşi yiyordu.7. T�men ise Porsuk'un g�neyinde, Beylikk�pr� karşısında kalmıştı. Alayın ve t�menin esas g�revi T�rk ordusunun kuzey kanadını oyalayarak g�neye birlik kaydırılmasını �nlemekti.Keşif kollarının raporları Cephe Komutanlığı'nın aklını karıştırdı. ��nk� yine abartarak, Porsuk'un kuzeyinde �� t�men olduğunu bildirmişlerdi.Porsuk'un g�neyindeki t�men sayısı doğru bilinebilse ger�ek anlaşılırdı. Ama bilinmiyordu. ��nk� 7. T�men ileri s�rd�ğ� birliklerle T�rklerin bu kesimde kara keşfi yapmasını ustaca engellemişti. t T�rkler hava keşfi de yapamıyordu. Avcı u�ağı yine arızalıydı. Yalnız 4. Grup g�neye kaydırılmıştı. Yetmezdi bu. Direnmek ve uşatılmayı �nlemek i�in başka t�menlerin daha kaydırılması gerekliydi. Ama sağlamcı İsmet Paşa, durum kesinleşinceye kadar, birlikleri merkezde tutmak i�in kaydırmayı durdurdu.Sesi �� ev �teden duyulmaktaydı:

"Genelkurmay'a, Milli Savunma'ya, Hava Kuvvetleri'ne, her yere yazın! Sağlam bir u�ak istiyorum! T�menler de Porsuk'un g�neyindeAnkara'ya Y�r�y�ş 341ne olup bittiğini �ğrenip bildirsinler. Onlardan da a�ık, kesin, g�venilir bilgi istiyoruuuuuum!"BOZGUNCULAR toz olmuşlardı. Ancak birka�ı yakalanabilmiş ve cezaları verilmişti.Ka�akların b�y�k�e b�l�m�n�n k�yleri Yunan işgali altındaydı. İşgal altındaki bu k�ylere d�nenler, yakınları şehit d�şm�ş ya da cephede d�şmanla savaşanların aşağılayan s�zleri, iğrenen bakışları altında ezik ve sefil yaşamaya �alışıyorlardı. Bazıları utanıp ya akıncı kollarına katılmış, ya da k�yden de ka�ıp dağa �ıkmış, işi eşkıyalığa vurmuştu. Bu toy eşkıyaları ya akıncılar vuruyordu, ya da Yunan askerleri.K�yleri işgal altında olmayanlar ise, evlerine d�nemiyor, şehirlere giremiyorlardı. Bozguncular gibi ka�aklara da aman verilmediğini biliyorlardı. K�pr�ler, kavşaklar ka�akları yakalamakla g�revli m�f-rezelerce tutulmuştu. Kimi af dileyip yeniden orduya katıldı, kimi vatan savaşına ilgi duymayan �mmet�i medreselere sığınıp gizlendi.Kalan ka�aklar, yarı eşkıya, yarı serseri, dağdan dağa geziyor, yiyecek bulmak i�in zaman zaman k�ylere uğruyorlardı. Yağmaya, tecav�ze kalkmazlarsa k�yl�lerden yardım g�rmekteydiler. Bu �evrenin d�nyadan habersiz k�yl�leri i�in askerden ka�mak ayıplanacak bir şey değildi, �ok uzun yıllardan beri yaşanan olağan bir olaydı. Ka�akların elebaşıları, Yunan ordusunun Halifenin ordusu olduğunu, bu orduya silah �ekmek istemedikleri i�in ka�tıklarını s�yleyerek saf k�yl�lerden aferin bile almışlardı.Ama acımasız Yunan ordusu bu k�ylerden ge�ince iş değişti.Tohumluklara, kışlık erzaka, s�r�lere el koymuşlar, k�pr� yapımı i�in gerekebilir diye evleri yıkıp dikmeleri, atkıları alıp g�t�rm�şlerdi. Harmanlanamamış ekinleri yakmış, eğlence olsun diye minarede ezan okuyan m�ezzinlere ateş etmişlerdi. Subayların �oğu yağma ve tecav�ze g�z yummuştu.K�yl� uyandı.24b

9. YUNAN T�MENİ'nin art�ı birliği G�kpınar'a ulaştı. Sıcaktan bunalmış, y�z derileri soyulmuş, dudakları yarılmış askerler, yarı �ılgın ve karmakarışık bir halde, birbirlerini �iğneyerek,342 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuhaykıra bağıra kaynak g�l�ne saldırdılar. Sırayı ve disiplini sağlamak isteyen subaylar tabancalarına el attılar.İkinci Kolordu ile 9. T�men'in kararg�hları az �nce G�kpınar'a gelmişlerdi. Yeni yerleşiyorlardı. General Andreas ile Albay Kalinski hen�z karşılaşmamışlardı. Askerlerin suya saldırışını g�ren General Andreas, emir subayına �fkeyle, "Albay Kalinkski'yi bulun!" dedi.Albay Kalinski'yi askeri d�zene sokmak i�in �ırpınırken buldular. Geldi."Bu ne, ordu mu, s�r� m�?"Kalinski'nin ne şıklığı kalmıştı, ne yakışıklılığı, ne de iyimserliği:"Ne deseniz haklısınız. Sıcak, toz, susuzluk t�menimi bu hale getirdi. Suyu g�ren askeri tutamıyoruz. D�zeni ancak şiddetle koruyabiliyoruz. Orduyu bu maceraya s�r�kleyenlere lanet olsun!" 25

K���k Musa Albay Kalinski'den daha dertli ve �fkeliydi. Pis askerler beş koyununu da elinden almışlardı. Bir bunları d�ş�nd�, bir evvelki g�nk� d�zen i�indeki T�rk birliğini. "Bunlar harami." diye ge�irdi i�inden, "..bizim ordu bunları iyice d�ver. İnşallah."Kaynak kıyısından, dere boyundan silah sesleri yansımaya başladı.G�NEYE �ark edip ge�iş i�in k�pr�lere yaklaşmakta olan beş Yunan t�meninden biri de Panayot'un 3. T�meniydi.Su, ekmek ve erzak taşıyan ağır kamyonlar Acıkır'da dingillerine kadar toza battıkları ve işlemedikleri i�in a� kalmışlar ve iki g�n de bataklık suyu i�mişlerdi. 25a

Birdenbire ortaya �ıkıp �ılgınca saldıran demir boyunduruklu �oban k�peklerini vura vura ilerliyorlardı. Birileri yanından ge�tikleri bazı k�yleri yakıyorlardı. Duyduğu yakarılar ve �ığlıklar Panayot'u sarsıyor, b�yle anlarda eve d�nmek istiyordu. Ama savaş bitmeden eve nasıl d�nebilirdi? �avuş diyordu ki:"Ne kadar �ok T�rk �ld�r�rsek savaş o kadar �abuk biter!"Bir tek T�rk �ld�rmemişti daha. Arkadaşı Pandelli, "Hi� olmazsa bir T�rk �ld�rmelisin" dedi. O bir T�rk �ld�rm�şt�.YATAK ODASINA portatif bir asker yatağı konmuştu. Ama Paşa geceyi �alışma odasındaki arkalığı yatırılan koltukta ge�irdi. Za-Ankara'ya Y�r�y�ş 343ten az uyurdu. Burada daha da az uyur olmuştu. Herkes yatmaya gidince ya d�ş�n�yor, ya kitap okuyordu. Gelirken İslam tarihiyle ilgili birka� �nemli kitap almıştı yanına.Uyanır uyanmaz Ali �avuş kahvesini verdi. Kararg�h berberi bekliyordu. Tıraş oldu. Gecelik entarisini �ıkarıp giyindi. Arkalığı yatık�a koltuğa yarı uzanmış durumda oturdu, b�ylece doktorların tavsiyesine az da olsa uymuş oldu.Albay Asım Bey telefon etti, Merkez Ordusu'nun yolladığı 16. T�menin iki alayı yola �ıkmıştı: 2.250 subay ve er.26

Alaylar savaşa yetişebilirse savaş�ı sayısı 58.750 olacak, altmış bine yaklaşılacaktı.Doktor sigara i�mesini yasak etmişti ama dayanamadı, bir sigara yaktı.HİNDİSTAN İŞLERİ BAKANI Mr. Montagu da sıkıntıyla sigaraya sarıldı. M�steşar Yardımcısı, Hindistan'dan alınan bilgileri �zetliyordu:"...Korktuklarımız oluyor efendim. Yunanlıların y�r�y�şe ge�mesi Hindistan'da karışıklıklara yol a�mış. Genel Vali bazı yerli liderleri tutuklamaya karar verdiğini yazıyor.""Ama bu sert tavır işleri daha da g��leştirecek.""Liderler bağımsızlıktan s�z etmeye başlamışlar. Gandhi ve Muhammet Ali Cinnah da, Anadolu'ya yardım kampanyası a�mışlar." 27

Mr. Montagu bilgece baktı:"İtiraf edelim ki �ok bencilce ve saldırgan bir siyasetimiz var. Bu siyasette ısrar edersek, T�rklerin Asya'ya d�nmesi yerine, galiba biz Adamıza �ekilmek zorunda kalacağız.""H�k�meti bir daha uyaramaz mıyız?""Bir yararı yok. Başbakan T�rklerin ezilmesini hayati bir zorun-luk sayıyor. Bu siyasetin bize neler kaybettirdiğini g�rm�yor. Aşkın g�z� k�rd�r derler. �ok doğruymuş. Yunan aşkı Mr. Lloyd George'u k�r etti."ALBATROS D-III'� g��l�kle pist başına getirebildiler. Bu mevsimde az rastlanılan sert bir r�zg�r vardı. Fazıl başlığını ve r�zg�r g�zl�klerini taktı. Yerine ge�ti. Motoru �alıştırdı. İki parmağını başı-344 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuna g�t�r�p izleyenlere selam verdi, gaza y�klenip u�ağı y�r�tt�, daha da şiddetlenen r�zg�ra rağmen b�y�k bir ustalıkla havalandırdı.�eyrek saat ge�meden yağmur başladı.Pa�a suyuyla gerdirilen kanat bezleri ıslanınca gevşiyordu. Fazıl son u�ağı korumak i�in g�revi yapmadan geri d�nd�.İSMET PAŞA ile Albay Asım Bey, harita basındaydılar.İsmet Paşa "Biz ikmal sistemimizi g��lendirirken, Yunan ordusu her g�n ikmal merkezlerinden uzaklaşıyor.." dedi, "..ikmal yolları her g�n biraz daha uzuyor. B�yle b�y�k bir deney yaşamadıkları i�in bunun tehlikelerini bilmiyorlar. Bu acemi orduya bu tehlikeyi hatırlatmanın zamanı geldi. Sakarya'nın g�neyinden y�r�yen d�şman kolordusunun Emirdağ �zerinden ikmal edildiği anlaşılıyor. Hatırlatmaya buradan başlayalım. Afyon'un doğusunda M�rettep T�men adını taşıyan karma bir t�menimiz var. Bu t�men Emirdağ'a baskın vererek bu ikmal merkezini k�rletsin. Sonra da..."

Tevfik Bey �z�nt�yle i�eri girip İsmet Paşa'nın s�z�n� keserek uğursuz haberi verdi: Yine keşif yapılamamıştı. Paşa'nın y�z�n�n pen�e pen�e morarmaya başladığını g�r�nce, odadan ka�tı.MİLLİ SAVUNMA BAKANLIĞI, savaşın yaklaşması �zerine, cephe gerisindeki bazı illerde, b�y�k hastaneler kurulmasını istedi.Bu illerden biri de �ankırı'ydı. Bin yataklı hastane kurması isteniyordu.Mutasarrıf, Belediye Başkanına, "Ne diyorsun.." diye sordu, "..başarabilir miyiz?"Belediye Başkanı Cemal Efendi, kır sakallı, g�sterişsiz biriydi, "Beyim.." dedi, "..devletimiz bizden gazilerimiz i�in bin yataklı bir hastane istiyorsa, başaramamak olmaz. Allah'ın ve halkın yardımıyla az zamanda kurarız. Ama bin tane karyola bulamayız. Hastanemiz yer yataklı olur. Belediye bina fukarasıdır. Siz bize yer verin, yeter."İZMİT'ten yola �ıkarılan y�z bin Alman fişeği ile yaşlı baş�avuşun pek beğendiği askeri oyuncaklar, G�yn�k-Nallıhan-Ayaş �zerinden b�y�k zorlukla Ankara'ya ulaşmıştı.Ankara oyuncakları bekletmeden Malık�y'e yolladı.■Ankara'ya Y�r�y�ş 345İkmalciler, evrensel 'bal tutan parmak yalar' yasasına uyarak, birka� �ay ocağı ile el fenerini, birka� potinle botu kendilerine ayırdılar. Kalanları, Cephenin hazırladığı plana g�re grup komutanlıklarına ve t�menlere dağıtmaya başladılar.Baş�avuş haklıydı. Oyuncakları alan komutanlar sahiden bayram edecek, en �ok da işaret ve aydınlatma fişek ve tabancalarına sevineceklerdi.D�ŞMANIN yolu uzatarak T�rklere kazandırdığı zaman �ok işe yaramıştı. İlk gelen askerlerin eğitimleri pekiştirildi. Eskiler gibi ustalaştılar.Sonra gelen askerler �aylaktı. �nce, bitlenmeye karşı �nlem olarak bunların da sa�ları sıfır numara kırkıldı. Sonra da bu �aylakları hızla eğitmek i�in teğmenler ve �avuşlar kolları sıvadılar.B�t�n askerlere �orap ve �amaşır dağıtıldı.�ANKIRI, İnebolu-Ankara yolunun �nemli konaklarından biriydi. Bu yoksul yerden her g�n bir�ok kişi ge�iyordu. Yeni şeyler s�yleyen bu insanlar y�zlerce yıldır donup kalmış olan zamanı yerinden oynatmış, zaman yeniden akmaya başlamıştı. Bu canlılık �ankırı'yı Milli M�cadele'yi en iyi anlayan illerden biri yapmıştı.Belediye Başkanı hemşerilerine g�veniyordu. Sağlık M�d�r�ne bin yataklı bir hastane i�in gereken eşyanın listesini yaptırdı: Bin şilte, iki bin �arşaf, bin yastık, iki bin yastık y�z�, bin battaniye vb... Sağlık m�d�r� her sayıdan sonra başkana belli etmemeye �alışarak, �mitsizce bir 'of �ekiyordu.Başkan birim amirlerini, M�dafaa-yı Hukuk ve Kızılay başkanlarını, �ğretmenleri, esnaf ve eşraf temsilcilerini, askerde olmayan başağaları,27a muhtarları, mahalle imamlarını �ağırdı. �ankırı k���k bir şehircikti. Hepsi yarım saat i�inde geldiler. Durumu anlattı.Hepsi şehre dağılıp halkı bilgilendirip yardıma �ağıracak, imk�nı olan her aile, payına d�şen ne ise, şilte ya da bardak, g�sterilen ambara g�t�r�p teslim edecek, bin yataklı �ankırı Hastanesi bir hafta sonra, tıbbi aygıtlar ve doktorlar dışında, hizmete hazır olacaktı.28

Bu hız ve dayanışma mutasarrıfı o kadar şaşırtacaktı ki uzun zaman ağzını kapatamayacaktı.346 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSUBAYLAR VE TAYFALAR erkenden işbaşı etmiş, b�t�n g�n durmaksızın �alışarak t�m ara�ları, aygıtları, d�zenekleri elden ge�irmiş, kaptan k�şk�n� kullanılır duruma getirmişlerdi.Yola �ıkmak i�in havanın kararmasını bekliyorlardı.G�neş batmış, karanlık bastırmıştı.Makineler �alıştırıldı. Kumanya ve sigara getirmiş olan reisle vedalaştılar. Reis ağlayarak ayrıldı. Işıklar s�nd�r�ld�. R�sumat sesi daha da a�ılmış olan d�d�ğ� ile Orduluları selamladı. Kıyıda bu �nı bekleyen Ordulular da karşılık verdiler:"Yolunuz a�ık olsunnnnn! Allaha emanet olunnnn!"

Gazi gemi ağır yolla Karadeniz'e �ıktı.Trabzon'a uğrayıp ertesi g�n onarım g�rmek i�in Batum'a gidecekti.Yunan T � menlerinin Sakarya G � neyine yakla şı m ı Ankara'ya Y�r�y�ş 347

İLK YUNAN T�MENİ 19 Ağustos 1921 sabahı, sağlamlaştırılmış bir k�pr�den g�neye ge�meye başladı.Saat 06.00'ydı.Hava kapalı, sıkıntılı ve �ok r�zg�rlıydı. Serseri r�zg�r dolana dolana esiyor, burga�lar yapıyor, toz yığınlarını u�uruyordu.R�zg�r dolayısıyla yine u�ak keşfi yapılamamıştı. 7. Yunan T�meni ileri s�rd�ğ� birliklerle kara keşfine de engel olmuş, T�rkleri g�zs�z ve kulaksız bırakmıştı. Kısacası ge�işin anlaşılması olasılığı yoktu.Yunan ordusu Sakarya'nın g�neyine ge�ip de T�rk cephesine doğru ilerlemeye başladığı zaman, durum fark edilecekti ama T�rkler �nlem almakta �ok ge� kalmış olacaklardı. G�ney kanadını g��lendirene kadar taarruz başlamış, belki de cephe yarılmış olurdu.T�RKİYE heyecan i�inde Yunan ordusunun Ankara'ya y�r�y�ş�n� izliyordu. Gazeteler bu uğursuz y�r�y�ş�yle ilgili haberler ve yazılarla doluydu. Yunan ordusu galip gelirse, Sevr Antlaşması'nın �ng�rd�ğ� d�zen y�r�rl�ğe girecek, b�ylece Anadolu'da bağımsız bir T�rk devleti kalmayacaktı.288 Bu olasılığı bilenlerin i�i kan ağlıyordu.İşgal altındaki bazı yerlerde ve İstanbul'da, bu tehlikeyi umursamayan, keyfi yerinde, milletin acısını paylaşmayan T�rkler de vardı. Bunlardan biri de Damat Ferit�i ve İngilizci yazar Refik Halit Karay'dı. Yunan ordusu arkasında kanlı ayak izleri bırakarak Ankara'ya yol alırken, milliyet�ilerle alttan alta alay eden, neşeli yazılar yazıyordu. Bug�nk� yazısının başlığı 'Patlıcan Meselesi'ydi:"Patlıcan meselesi deyip de ge�meyiniz. G�receksiniz ki başlığı dolu, lakin

Refik Halit Karay 348 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzui�i kof bir�ok y�ksek meselelerden, bu mesele daha ehemmiyetli, daha ciddi ve daha hayatidir" 28b

O AKŞAM Refik Halit Karay, Boğazi�i'ni seyrederek, lakerda, midye tava, karides ve marul g�beği ile rakısını i�erken, 61. T�men'in 174. Alay Komutanı ve yakın taburların komutanları da birarada yemek yemekteydiler. Bu akşamki yemek bulgur pilavı ve yoğurttu. Allah'a hamdettiler.Alay Komutanı Binbaşı Şevki Savaş�ı, "Bir g�n birikmiş aylıklarımızı alırsak.." dedi, "..para toplayalım ve orduya bir u�ak alıp armağan edelim. Var mısınız?"Subaylar "Varız" dediler.28c

MUDANYA'da İşgal Komutanlığına bağlı Yunan askerleri kahvelere girerek oturanları uyardılar:"Bug�n cuma, dininize saygı g�sterin, hayde vre herkes camiye!"B�ylece dinine dokunulmamasından başka bir şey istemeyen, d�ş�nmeyen yobazların g�nl�n� kazanıyorlardı. Namaza daha vakit vardı ama işgalci askerlerle itişmemek i�in halk kalktı, camiye yollandı.Mudanya Bidayet Mahkemesi sorgu yargıcı Abdullah Galip Tok�a, dini b�t�n bir M�sl�mandı. �ok �nemli bir engel yoksa cuma namazını ka�ırmazdı. Aptesini aldı. İ�inden, millete sabır vermesi, memleketi esenliğe �ıkarması, orduya zafer nasip etmesi i�in Allah'a dua ede ede camiye geldi. Ortalarda bir yer bulup oturdu. Kimsenin neşesi yoktu. Her g�n k�ylerden Yunanlıların yaptığı rezilliklerle ilgili haberler geliyordu. Birtakım vurdumduymazlar dışında halk azap i�indeydi. Cami hocası vaazının başında ş�yle dedi:"Ey M�sl�manlar! Neden mağlup olduk? Neden şehirlerimiz işgal edildi? İyi d�ş�n�n�z. ��nk� Allah'a kulluk g�revimizi ihmal etmeye başlamıştık. Bu işgalciler, hi� ş�phe yok ki, dini g�revlerini ihmal edenleri, dinsizleri terbiye i�in Cenab-ı Hak tarafından yollandı. Camilerimiz, mescitlerimiz şimdi bu işgalciler sayesinde doluyor. Bu nimetin kadrini bilelim." 28d

4 Abdullah Galip Bey'in midesi bulandı. Toparlanıp camiden �ık-"Keşke kalkıp itiraz etseydim, b�yle d�ş�nmenin M�sl�manlığa■ Ankara'ya Y�r�y�ş 349uymadığını, Allah'a saygısızlık olduğunu s�yleseydim" diye pişman oldu ama artık �ıkmıştı.�z�nt� i�inde işine d�nd�.Din konusundaki cahilliğin ne kadar tehlikeli olduğunu s�rekli g�rmekteydiler. Dinde cahillik ile ihanet arasında usturanın ağzı kadar incecik bir aralık vardı.M�RETTEP T�MEN cephe emrini �ğleden sonra aldı.

T�menin komutanı Yarbay Zeki Soydemir atak, bilgili, kararlı bir komutandı. Kurmay Başkanı Y�zbaşı Y�mn� �resin de komutanı gibiydi. T�men her an savaşa hazır bir cephe birliği olduğu i�in hazırlanması vakit almazdı. İki s�vari alayı ile hemen o gece yola �ıkmaya karar verdiler. 29

Dikkati �ekmeden b�t�n gece ilerleyecek ve sabah Emirdağ yakınında olacaklardı.BU SIRADA R�sumat IV, Batum limanının mendireğinden i�eri girmekteydi. Mahmut Kaptan ve m�rettebat avaz avaz şarkı s�yl�yorlardı:�ırpınırdı Karadeniz Bakıp T�rk�n bayrağına Ah �lmeden bir g�rseydim D�şer idim ayağına... D�d�ğ�n� �tt�rerek limanı ve limandaki gemileri selamladı, irtibat b�rosundaki T�rklere de geldiğini bildirmiş oldu.R�sumat'ı ilk fark eden, bakım i�in burada bekleyen Remo gemisinin tayfaları oldu. R�sumat'ın ser�venini biliyorlardı. Batum gazetesinde �ıkan battığı hakkındaki habere kahkahalarla g�lm�ş, herkese Yunanlılara oynanan oyunu anlatmışlardı. Remo uzun uzun d�-d�k �alarak karabatak R�sumat'ı selamladı. Batum limanında bulunan Preveze ve Aydınreis adlı T�rk gambotlarıyla birlikte, olayı duymuş olan yabancı gemiler de selamlamaya katılarak neşeli d�d�kleri, reng�renk bayraklarıyla bu karşılamayı bir zafer şenliğine �evirdiler.R�sumat'ın aralarından ge�tiği gemilerin denizcileri, g�vertelere �ıkarak bu k���k gemiye ve yiğit m�rettebatına selam durdular.350 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuR�sumat demir attı.Onarıldıktan sonra silah ve cephane y�klenip onuncu seferini yapmak �zere yakında yine yola �ıkacaktı.30

YUNAN T�MENLERİNİN g�neye ge�işi s�r�yordu. Bir t�men yedi saatte ge�mekteydi. Yunanlılar her şey d�zeninde gidiyor sanırlarken, T�rk keşif kolları bug�n ciddi keşifler yaptılar ve g�neye ge�işi saptadılar.Durum kesinleşmişti: D�şman g�neyden geliyordu.M. Kemal Paşa g�ld�:"Bunu sonuna kadar saklamak m�mk�nm�ş gibi �yle uzun bir yol y�r�d�ler ki en dar zamanımızda bize g�nler kazandırdılar."İsmet Paşa, yanlış keşifler y�z�nden gecikmiş olarak 3. Gruba g�ney kanada hareket etmesini emretti.Gruplar batıdan doğuya doğru ş�yle sıralanacaklardı: 4. Grup, 3. Grup, 2. Grup. Mangal Dağı'nı 2. Grup savunacaktı.1. Grup da ordu ihtiyatı olarak Haymana'ya hareket ettirildi.Başkomutan, Fevzi Paşa'dan g�ney kesimine inmesini, birlikleri denetlemesini ve savunma d�zenini g�zetmesini rica etmişti. Fevzi Paşa emir subayını ve Yarbay Salih Omurtak'ı yanına alarak Haymana'ya hareket etti.M�RETTEP T�MEN sabah Emirdağ'ın batısındaki tepelere yaklaşıp gizlenmişti. Durumu anlaması i�in k�yl� kıyafetiyle şehre yollanan k���k keşif birliği �abuk d�nd�. Birliğin komutanı teğmen raporunu s�zl� olarak verdi:"Fırınlara el koymuş, kasabaya pek �ok yiyecek yığmışlar. Prens'in kolordusu Emirdağ'dan besleniyormuş. Burada dinlenen birİ b�y�k birlik, bu sabah doğuya hareket etmiş.30a Geride kalan kuvveti, iki piyade taburu, bir s�vari b�l�ğ� diye tahmin ettik. Ciddi bir g�venlik �nlemi yok."Y�zbaşı Y�mn� g�ld�:"Demek bunlar bir baskına uğrayacaklarına hi� olasılık vermi-yorlar."

Komutan kararını a�ıkladı:Ankara'ya Y�r�y�ş 351"Top kullanırsak şehre zarar veririz. Top yok. Bir saat sonra, iki yandan birden şehre gireceğiz. Şehir d�şmandan temizlenecek, fırınlar yıkılacak, yiyecek stokları imha edilecek."Gerekli emirler verildi. Bir saat sonra s�variler iki yandan şehre daldılar. Sevin� �ığlıkları y�kseldi:"Kemal'in askerleri!.."Deli Battal sevin�ten �ıldırmıştı, �ıplak ayak bir b�l�ğ�n �n�ne d�şm�ş, bağıra bağıra koşuyordu:"Asker ağalar! D�şman şu yanda! Peşimden gelinnnnn..."Yunanlılar panik i�inde silah başı yaptılar. Bir Yunan subayı tabancayla Deli Battal'ı vurdu, aynı anda da bir kılı� darbesiyle y�z� ikiye b�l�nd�. S�variler Yunan kararg�h ve ordug�hlarını bastılar, yakaladıklarını kılı�tan ge�irdiler, �iğnediler, mızrakladılar, kurşunladılar. Sağ kalanlar, geride beşi subay, y�zden fazla �l�, bir o kadar da yaralı bırakarak şehirden ka�tılar. Emirdağlılar fırınları ve yiyecek yığılan yerleri g�sterdiler. Fırınlar yıkıldı. Yiyecekler halka dağıtıldı, kalanlar dışarı �ıkarılıp yakıldı.Yaşlı bir kadın bir teğmeni elinden tutup b�y�k�e bir ambara g�t�rd�. Yunanlılar ambara pek �ok kuru yiyecek doldurmuştu. Teğmen ofladı:"Bu kadar yiyeceği dışarı taşıyıp imha etmek i�in g�nler ister."Yaşlı kadın, "Gam �ekme oğul." dedi g�l�mseyerek, "..d�k gazı, yak. Bu bina benim. Varsın yansın."Yaktılar.YUNAN ORDU KARARG�HI G�kpınar'ın �ok yakınındaki Renkoğlu'na yerleşmişti.R�zg�r insanın y�z�ne cehennem �f�r�ğ� gibi �arpıyordu. B�y�k toplantı �adırının altında terleyip durmaktaydılar. G�neye ge�işin h�l� s�r�yor olması General Stratigos'u �ok sinirlendirdi:"Baskın verme h�lyasıyla y�r�y�ş� �ok uzattık ve orduyu gereksiz yere yorduk."Pallis ve Sariyanis �fkeyle baktılar. Sariyanis, "Boşuna ve gereksiz değil." dedi kaba bir tavırla, "..stratejik bir baskın bu. Y�r�y�ş planımız sayesinde T�rkler hangi kanada taarruz edeceğimizi h�l� keşfedemediler. İşte hava fotoğrafları.."352 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuR�zg�r dolayısıyla iki g�nd�r hava keşfi yapılamıyordu. �� g�n �nce �ekilmiş iki hava fotoğrafını masaya bıraktı."..Bakınız, cephesi h�l� batıya d�n�k. Oysa biz g�neyden, boş b�ğr�nden vuracağız."Birden Yarbay Spridonos'un feryadı duyuldu. Y�z� kıpkırmızı geldi:"Bir T�rk birliği Emirdağ'ı basmış! Fırınları yıkmış! B�t�n yiyecek stoklarımı yakmış!"Hepsi ayağa fırladılar. Spridonos ağlamaklıydı:"İkinci Kolordu'yu nasıl besleyeceğim?" 31

Papulas �ok kızmıştı:"G�venlik �nlemi almamış mı bu aptallar? Emirdağ'dan ayrılan birlik derhal geri d�ns�n. Bu melun birliği yok etsin!"Birlik geri d�necek, Afyon'daki Trikupis'in 4. T�meni de ileri �ıkarak yolunu kesmeye �alışacaktı. Ama bu 'melun birlik' sarp Emir Dağlarını durmaksızın y�r�yerek �emberden sıyrıldı. Yunan ordusunun başına iş a�mayı s�rd�recekti.�ĞLEDEN SONRA General Harington'u şaşırtan bir şey �ld�. Black Jumbo'dan ilk haber geldi.T�rk ordusu hakkında ayrıntılı bilgi veriyordu. 32

Black Jumbo'nun bu bilgileri elde edebilmesi inanılmaz bir olaydı, bu bilgileri İstanbul'a yollamak i�in gerekli teknik d�zeneği kurabilmiş olması daha da inanılmaz bir olaydı.33 En inanılmaz olay ise T�rklerin yenilgiden bu yana ge�en kısacık s�re i�inde, Sakarya'nın

doğusunda 20'den fazla t�men toplamayı başarmış olmalarıydı. İsmet Paşa'nın sakin ve sade emri, T�rk ordusunun �ok kararlı olduğunu belli ediyordu.Harington, General Marden'e, "Hayret.." dedi, "..sessiz sedasız, yeniden bir ordu kurmuşlar. Ankara'nınki yılgınlık değil, fırtına �ncesi sessizliğiymiş. Doğrusunu s�yleyeyim, bir enkaza doğru y�r�d�ğ�n� sanan Yunanlıları uyarmak, hi� i�imden gelmiyor." 34

Black Jumbo savaş boyunca elde ettiği a�ık, gizli bilgileri İstanbul'a yollamayı s�rd�recekti.Ankara'ya Y�r�y�ş 353HALİDE EDİP HANIM kendisini ge�irmeye gelen bazı bakanlara, Y. Kadri ve R. Eşrefe veda ederek cephe trenine bindi.Cephe i�in diktirdiği giysiyi giymişti: Lacivert baş �rt�s�, aynı renk uzun ceket, bol pantolon, yumuşak �izme. Cepheye giden bir y�zbaşı bavulunu rafa yerleştirdi.Her istasyonda trene yeni askerler doluşuyor, toprak rengi kadınlar ağlaşarak bir zaman trenle birlikte koşuyorlardı. Malık�y'e vardıklarında ay �ıkmıştı. İstasyonda derin bir sessizlik i�inde dağıtım bekleyen bir�ok yeni asker vardı. İsmet Paşa yaverini ve otomobilini yollamıştı.Otomobil Batı Cephesi Kararg�hı �n�nde durdu. Halide Ha-nım'ı Tevfık Bıyıklıoğlu karşıladı. Kararg�hın alt katındaki toprak zeminli iki odada subaylar �alışıyordu. Yukarı kattaki iki odadan birine g�t�rd�. Odada b�y�k�e bir masa ile �st� asker battaniyesi ile �rt�l� portatif bir yatak vardı. Burası Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa'nın makam ve yatak odasıydı. �b�r oda Cephe Kurmay Başkanı'nındı.İsmet Paşa elini sıktı, oturması i�in bir tahta iskemle g�sterdi ama Halide Hanım komutanına saygı g�sterip oturmadı."Artık ordumda bir ersiniz. Sizi Birinci Şubeye atadım. K���k bir eviniz, bir de hizmet eriniz olacak."Halide Hanım teşekk�r etti."Başkomutan'ı ziyaret ettiniz mi?""Hayır Paşam. Şimdi geldim.""Hemen gidin. Sizi bekliyor."Y�zbaşı Hasan Atakan Halide Hanım'ı M. Kemal Paşa'nın kararg�hına g�t�rd�. Halide Hanım bu sahneyi anılarında ş�yle anlatacaktı:"M. Kemal Paşa oturduğu koltuktan g��l�kle kalkmaya �alıştı. ��nk� kaburga kemikleri h�l� ağrılar i�indeydi... M. Kemal Paşa'ya doğru, kalbimde ger�ek bir saygı ile gittim. O kendi halindeki odada b�t�n gen�liğin bir millet yaşasın diye �lmeyi g�ze alan kararını temsil ediyordu. Ne saray, ne ş�hret, ne herhangi bir kudret, onun bu odadaki b�y�kl�ğ�ne yaklaşamaz. Gittim, elini �pt�m" 34a

354 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBundan b�yle akşam yemeklerini, İsmet Paşa, K�zım Paşa, Albay Arif Bey ile birlikte Başkomutan'ın sofrasında yiyecek, bu m�thiş savaşın kulisinde yaşayacaktı.G�NEYE KAYDIRILAN birlikleri ve yeni hazırlanan savunma mevzilerini denetleyen Fevzi Paşa, 2. Grup Komutanı Selahattin Adil Bey'e Mangal Dağı'nın �ok iyi berkitilmesini emretmişti. Yunanlıların cepheyi yarmak i�in �nce Mangal Dağı'nı, sonra da T�rbe Tepeyi basamak olarak kullanacaklarını tahmin ediyordu.Dağın savunmasına sadece bir alay ayrıldığını �ğrenince şaşırdı. Selahattin Adil Bey, kuşatmayı �nlemeyi daha �nemsemiş, elindeki az kuvveti geride, topluca bulundurmayı tercih etmişti.Fevzi Paşa pek az yaptığı bir şeyi yaparak Kolordu Komutanına bağırmaya başladı:"Olmaaaz! B�t�n �evreye egemen koca bir dağ, sadece bir alayla korunabilir mi? D�şman �nce burayı ele ge�irmek isteyecektir. Burayı ele ge�irirse mevzilerimizi korumak �ok g��leşir. Savunmamız tehlikeye girer. Beşinci T�men b�t�n alaylarıyla dağı işgal edecek, he-men berkitmeye başlayacak.."

Daha da bağırdı:"..Hemen!"İSTANBUL'dan yeni gelen ve ilk kez cepheye katılan Dr. Teğmen Rauf G�r�n, yeni yerleşilen kesimde bir sargı (ilk tedavi) yeri a�ması gerektiğini biliyordu ama nerede a�masının uygun olacağı hakkında hi� bilgisi yoktu. Sıhhiye �avuşuna sordu:"Doktor bey, sargı yeri en g�venli yerde olmalı. En g�venli yer ağır makineli t�fekleri taşıyan katırların bağlandığı yerdir. Bu katırlar �ok değerlidir. Makineciler bu y�zden en kuytu, en g�venli yeri keşfederler. Ama sen bilirsin."Doktor, sargı yerini katırların bulunduğu yerde a�tı.R�ZG�R hafiflemişti. Akşam bir hava keşfi yapıldı. G�zlemcinin verdiği rapor Yunan kararg�hını fena halde sarstı: R�zg�rdan dolayı hava keşfi yapılamayan son iki g�n i�inde T�rk ordusu sol kananı Ilıca vadisi boyunca doğuya, Mangal Dağı'na kadar uzatmıştı.Ankara'ya Y�r�y�ş 355Baskın h�lyası suya d�şm�ş, onca zaman ve emek boşa gitmişti.Kararg�h ileri gelenleri yemeği b�y�k �adırın altında birlikte yiyorlardı. Pallis ile Sariyanis, General Stratigos'un eleştirilerine hedef olmamak i�in yemeği harek�t �adırında yediler.İkisinin de morali bozuktu. Şarap biraz yatıştırdı. ���nc� kadehte yeniden neşelendiler. T�rkler g�neyden geleceklerini fark et-meselerdi, savaş kısa s�recekti. Şimdi belki birka� g�n daha uzayabilirdi, daha fazla değil. Kadehlerini tokuşturdular:"Zafere!""Zafere!"21 AĞUSTOS g�n� Yunan ordusunun T�rk hatlarına iyice yaklaşıp yayılarak, savaş d�zenialması gerekiyordu. Ama t�menler yorgunluktan berbat haldeydiler. �niforma ve ayakkabılar par�a par�a olmuştu. Ayak vuruğu olanlar �oktu. Bazı askerlerde sıtma başlamıştı. General Papulas, b�t�n birliklerin bulundukları yerlerde kalarak dinlenmelerini ve kendilerine �ekid�zen vermelerini emretti.Yunan ordusu dinlenirken, T�rk ordusunun g�ney kanadındaki �� grup da mevzilerini genişletip g��lendiriyordu.Fevzi Paşa'nın kesin emri �zerine 5. T�men Mangal Dağı'na ve eteklerine yerleşmiş, berkitmeye koyulmuştu ama arazi kayalıktı. Gerektiği gibi berkitebilmek i�in ne yeterli ara� vardı, ne de zaman. Zorlukla baş ve bel siperleri yapılabiliyordu.T�rk savunması ilk yarayı burada alacaktı.İSTİKLAL MAHKEMESİ Kastamonu'ya gelmişti. Bug�n İ. Ha-bip Sev�k'�n yazdığı bir yazı A�ık S�z adlı millici gazetede yayımlandı:"İstiklal Mahkemesinin tekrar gelişi b�t�n memlekete bir sevin� oldu. En inat�ı ka�aklar kendi ayaklarıyla o kapıya sığınmış, en azılı haydutlar kendi istemleriyle bu mahkemeye boyun eğmişlerdi. Durgun memurlara bir başka canlılık, tembel amirlere bile bir başka uyanış, h�k�met �arkına bir başka d�n�ş geldi. Hoş geldiniz!" ™h 356 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuANADOLU bir kıyametin eşiğindeyken, T�rkiye'nin ve İslam �leminin geleceğini g�r�şmek �zere, hayali geniş beş İttihat�ı gece Halil Paşa'nın k�şk�n�n salonunda toplandı. İstanbul'dan (K���k) Talat Muşkara, Ankara'dan Hafız Mehmet Bey gelmişti.Enver Paşa ilk s�z� Talat Muşkara'ya verdi. Komitacı Talat Bey uzun, ayrıntılı ve hırslı bir a�ıklama yaptı. Konuşması ş�yle �zetlenebilirdi:"Şu anda yalnız İstanbul'da 29 gizli şubemiz, bir�ok ilde silahlı teşkilatımız var. Her şey hazır. Artık beklemeye de gerek yok, merhamete de. Gerektiğinde kan d�kmekten �ekinmeydim. Hemen harekete ge�elim."Dr. N�zım destek verdi:

"Aynı fikirdeyim. Neden bekleyelim ki? M. Kemal'den mi korkuyoruz?"Enver Paşa Hafız Mehmet Bey'e d�nd�:"Siz ne d�ş�n�yorsunuz Hafız Bey?"Hafız Mehmet Bey Anadolu'nun havasını biliyordu:"Paşam, ben farklı d�ş�n�yorum. Hemen harekete ge�memiz doğru olmaz."Bu a�ıklama Talat Bey'i hayal kırıklığına uğrattı:"Hayrola Hafız Bey? Ankara seni de mi Kemalist yaptı?"Hafız Mehmet Bey kızdı:"Ne m�nasebet? Ama d�şman Ankara yolunda. Bence savaşın sonunu beklemeliyiz..."Dr. N�zım Hafız Bey'in s�z�n� kesti:"Beklemek doğru olmaz. Ya savaşı M. Kemal kazanırsa?"Tartışmaya karışmak istemeyen Halil Paşa y�reğini dizginleye-medi, ayağa kalktı:"Ne olur kazanırsa? Onun kazanması T�rkiye'nin kazanması demek değil mi?""Ama o zaman iktidara ge�emeyiz."Halil Paşa, İttihat ve Terakki iktidarının en �nemli y�neticilerinden biri olan bu heyecan adamına hayretle baktı. İktidarı her şeyden �ok seviyordu. Bu t�r siyaset�iler iktidarda olmanın verdiği g�ce ve saygınlığa taparlardı."Doktor, iktidar hırsı senin vicdanını karartmış."Ankara'ya Y�r�y�ş 357Dr. N�zım da ayağa kalkarak aynı şiddetle karşılık verdi:"Paşa, bizden uzak kalalı senin de y�reğin ��r�m�ş."Halil Paşa elini tabancasına attı:"Dua et ki evimdesin. Yoksa bu s�z�n bedelini hayatınla �derdin."Enver Paşa ayağa fırladı:"Beyler, oturun!"Homurdanarak oturdular."Sakin olmanızı istiyorum. Biz yeminli arkadaşlarız. Bu kardeşlikten daha ileridir."Hafız Bey'e d�nd�:"Niye savaşın sonunu beklememizi uygun g�r�yorsunuz?""Yenilip dağılmak bir yana, ordunun Kızılırmak'ın gerisine �ekilmesi bile M. Kemal Paşayı bitirmeye yeter. Durum b�yle. Kimsenin yeni bir yenilgiye, �ekilişe tahamm�l� yok. Benim g�rd�ğ�m, ordu yenilmese bile direnemez. Mutlaka Kızılırmak gerisine �ekilecek. G�c� bu kadar. Genelkurmay'm �ekilişle ilgili planlar hazırladığını biliyorum.35 Bu takdirde millet yeni bir baş arayacaktır.."Enver Paşaya baktı:"..Bu baş da belli. B�ylece sorun kendiliğinden ��z�lm�ş olur."Bu g�r�ş, �atışmalara, anlaşmazlıklara yol a�mayacak iyi bir ��z�m gibi g�r�n�yordu ama savaş sonu olaylarını beklemeyi gerektiriyordu. Dr. N�zım Talat Bey'e d�nd�:"İskele K�hyası Trabzon'da g�n�ll� asker topluyor demiştin. Bu g�n�ll�lere gizlice karışıp cepheye gidemez miyiz?"Halil Paşa itiraz etti:"Olmaz. Ben biliyorum. K�hyanın adamları ya hapisane ka�kını, ya haydut. Enver Paşa onların arasında yer alamaz."Dr. N�zım sabırsızlandı:"Ne yapacağız �yleyse?"Hafız Mehmet Bey "Uygun bulursanız.." dedi, "..Ankara'ya d�n�nce, g�n�ll� toplamak i�in Genelkurmay'dan izin alayım. Bir tek askere bile ihtiya� var, reddetmezler. Kafamıza uygun adamlar toplarız. Trabzon'da yeğenim var. Bu işi o d�zenler. Siz gizlice bizim topladığımız bu g�n�ll�lere karışırsınız."Talat Bey heyecanlandı:

358 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Memlekete er olarak girdiğiniz anlaşılınca, bu haber bomba ibi patlayacaktır!"Dr. N�zım sordu:"Sonra?"Cevap Enver Paşa'dan geldi:"Merak etme. Saati gelince de harekete ge�eriz. Kabul m�?""Hafız Bey'le yeğeni hemen g�n�ll� toplamaya başlarlarsa, ka-bul.""İzin alır almaz başlarız."Enver Paşa, "Hafız Bey." dedi, "..yarın memlekete d�n�n ve �a-ışmaya başlayın.""Peki paşam."İktidarı ele ge�irmek i�in T�rkiye'ye girmeyi, Hafız Bey'den ge-ecek habere ertelediler.36

GENERAL ANDREAS ile Kolordu Kurmay Başkanı Albay Ga-allias, S�vari Tugayı Komutanı Albay Nikolaidis'i dinliyorlardı. Al-jay Nikolaidis tugayının feci durumunu �l��l� s�zc�klerle anlatma-a �abalıyordu:"...Generalim, tugayımdaki atların �oğunun Balkan savaşından olma olduğunu biliyorsunuz. Geldiğimiz uzun yol, aşırı sıcak, su azığı, T�rk s�varilerin s�rekli tacizi, arpa yetersizliği atlarımı mahvetti, �u �evrede taze ot da yok. Bu sebeple atlar yola �ıktığımız zamankin-ien �ok daha k�t� durumdalar. Tugayım koşamıyor artık. D�şman s�varileriyle her karşılaşmamızda esir vermeye başladık."Gavallias, "Sevgili Niko.." dedi, "..şartlar aynı olduğu halde T�rk s�varileri nasıl bu kadar �alışkanlar? Her yanda cirit atıyorlar."Nikolaidis i�ini �ekti:"��nk� onların altında g�sterişsiz ama dayanıklı, bu iklime yatın Anadolu atları var. Benimkilerse s�sl� merasim beygirleri. Bu-�n �ğleden sonra bir T�rk s�vari birliği cephe gerimize sızdı, yetişip urduramadık. Y�z elli develik bir ikmal kolumuzu esir etti, bir kamyon kolumuzu da yaktı. Y�r�y�şe başladığımız zaman bunların kılı�ları ve ger�ek mızrakları yoktu. Şimdi yarısı kılı�lı, yarısı demir mızraklı olmuş. Tugayım bunlara karşı bir başına cephe gerisini ve kolordumuzun sağ yanını korumayı başaramaz.37 Bunu bildirmek i�inAnkara'ya Y�r�y�ş 359rahatsız ettim. Atılgan T�rk s�varilerine karşı ciddi �nlem almak gerekiyor."Planlarını �� t�menle saldıracaklarını d�ş�nerek yapmışlardı. Şimdi bir t�meni cepheden �ekip sağ geriye almak gerekiyordu.Şeytan alsın!Bu durum T�rklerin işine yarayacaktı.22 AĞUSTOS sabahı ���nc� ve Birinci Yunan Kolorduları, erleri yormayacak kısa y�r�y�şlerle T�rklerin ileri savunma hatlarına yaklaştılar, taarruz d�zeni alarak yine dinlenmeye ge�tiler.En sağdaki İkinci Kolordu T�rk sol kanadını kuşatmak �zere doğuya doğru y�r�d�.Yunan Ordu Kararg�hı Uzunbey K�y�'ne yerleşti.T�rk sol kanadının en ucunda 2. ve 3. S�vari T�menleri yer aldı. Albay İzzettin �alışlar'ın 1. Grubu, ordu yedeği olarak Haymana kesimine gelmişti Albay Fahrettin Altay'ın S�vari Grubu ise hayli g�neyde, Yunan ordusunun sağ a�ığındaydı.Şiddeti ve s�resi bakımından tarihte benzeri bulunmayan meydan savaşının başlamasına bir g�n kalmıştı.

General Papulas Uzunbey K � y � 'nde 360 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuYUNAN ORDUSUNUN Ankara'ya doğru y�r�y�ş� Malta'da b�y�k heyecan yaratmıştı. Paşalar gazetelerde �ıkan yalan ve yanlış haberlerle bir değerlendirme yapmanın m�mk�n olmadığını ileri s�r�yorlardı ama bu mantıklı itiraza kulak veren yoktu.S�rg�nler cevap alabilmek i�in bastırıyorlardı: Bizimkiler savaşı kazanabilir mi? Yine geri �ekilir miyiz? �ekilirsek ne olur? Ordu dağılır mı?Paşalar s�rg�nleri yuvarlak s�zlerle avutmaya, oyalamaya �alışırken, askerlikten zerre kadar anlamayan Feyzi Pirin��ioğlu bangır bangır bağırıyordu:"D�şmanı şakır şakır yeneceğiz, g�receksiniz!"Bu avuntu, her defasında bir�ok s�rg�n�n g�zlerini yaşartıyordu. Derme-�atma bir ordu ile Batının b�t�n kaynaklarından yararlanan Yunan ordusunu yenmek m�mk�n m�yd�?Ankara'ya Y�r�y�ş 361

Y�ZBAŞI FAZIL sarışın havacıyı telefon n�bet�isi olarak bırakıp bir arkadaşını g�rmek i�in istasyona gitmişti. Gen� havacı hafiften kestirirken manyetolu telefon hırıldadı. A�tı. Arayan Cephe Komutanlığından Binbaşı Tevfik Bey'di. Tevfik Bey'in verdiği bilgiyi heyecan i�inde not etti ve �adırdan fırladı, iki kolunu kanat gibi a�arak, bağıra bağıra koşmaya başladı:

"Heeeey milleettt! Vecihi Ağabey yepyeni bir u�akla Muğla'dan d�nm�ş. Bug�n Ankara'da, yarın burdaaaa!"Sevin�le Abdullah Usta'nın �adırına daldı, duramayıp direği devirmiş olmalı ki �adır ��kt�.ANKARA İSTASYONU �ok kalabalık ve g�r�lt�l�yd�. Cepheye gidecek beş y�z kadar asker vagonlara bindirilmekte, y�k vagonlarına top�eker kadanalar, katırlar, m�himmat sandıkları, onarılmış silahlar, ekmek ve erzak �uvalları, k�feleri y�klenmekteydi.Eskisi makineli t�fek mermileriyle delik deşik olduğu i�in Y�zbaşı Faruk, verilen yeni �niforması, tasa benzeyen başlığı ve tahta �antasıyla g�revlilerin g�sterdiği vagona bindi. Sonunda bu sabah taburcu etmişlerdi. Nesrinle ayak�st� ve resmice vedalaşıp hastaneden ayrılmış, bu saate kadar Milli Savunma Bakanlığı'nda uğraşıp gerekli işlemleri yaptırmıştı. Yazık ki atama istediği gibi olmamıştı. Doktor raporuna bakarak, savaş�ı bir birliğe değil, 1. Grup Kararg�hına vermişlerdi.Bu y�zden neşesizdi.Vagon ter, �arık ve t�t�n kokuyordu. Askerler ilk pencere yanını Faruk'a verdiler. �antasını sıranın altına s�rd�, pencereyi a�tı, istasyona �zg� canlılığı izlemeye başladı. Haftalardır hastanedeydi, dış d�nyayı, g�r�lt�y�, hareketi �zlemişti. Az sonra buharlı d�d�k havayı dalgalandırarak uzun uzun �tt�. Vagon sarsıldı. Hareket ettiler.Birden sıkmabaşlı, beyaz �niformalı, siyah pelerinli bir g�lge belirdi. Bu kıvrak g�lge, perondaki g�revlileri ve uğurlayıcıları yararak yaklaşıyor, g�z� pencerelerde, telaş i�inde birini arıyordu. Faruk sarktı, ellerini sallayarak, heyecan i�inde "Burdayım!" diye haykırdı.Nesrin pelerini u�a u�a koşup yetişti, elindeki paketi uzattı:"Bunu bulabilmek i�in geciktim. G�le g�le gidin. L�tfen kendinizi koruyun.."362 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuNesrin elini de uzattı ama artık tren iyice hızlanmıştı, ancak parmak u�ları birbirine değdi. Gittik�e geride kalmaktaydı. Yalnız kendinin duyabileceği bir inilti ile "..��nk� sizi seviyorum" dedi.K���l�p noktalaştı ve g�r�nmez oldu.Faruk pencereden �ekildi, i�inde t�rl� duygular u�uşarak paketi a�tı. Kahverengi, kıvır kıvır, harika bir kalpak getirmişti Nesrin. Tasa benzeyen başlığını �ıkardı, başına bu g�zel kalpağı ge�irdi. Hafif�e sağ kaşına eğdi.ANKARA HAVAALANI'nda Vecihi ile Eşref Usta'nın Muğla'dan getirdiği keşif u�ağının kuyruğuna ve g�vdesinin iki yanına T�rk u�ağı olduğunu belirten işaretler yapılıyordu. Silah�ılar u�ağın �� makineli t�feğini elden ge�irdiler. �nde iki sabit, g�zlemcinin �n�nde de bir oynak makineli t�fek vardı. ��� de zehir gibiydi. U�ağa, bomba atmak i�in geliştirdikleri d�zeneği de taktılar.Vecihi u�ağa 'İsmet' adının verilmesini �nermiş, Hava Genel M�d�rl�ğ� de �ok �zd�ğ� İsmet Paşa'nın g�nl�n� almak i�in u�ağa bu adın verilmesini kabul etmişti.38

U�ak ertesi g�n Malık�y Havaalanı'nda olacaktı.

İ smet ad ı verilen u � ak Ankara'ya Y�r�y�ş 363KASTAMONULULAR Nasrullah camisi �n�ndeki b�y�k meydanda toplanmışlardı.Halkı coşturan konuşmalar ve duadan sonra Başkomutan'a bir telgraf �ekilmesine karar verildi.Telgrafın 4. maddesi ş�yleydi:"Ordunun yiyeceğini, giyeceğini, silahını, cephanesini sonuna kadar sağlamak i�in hepimiz, g�nl�k nafakamıza varıncaya kadar b�t�n varımızı fedaya hazırız" 38a

TREN hava kararırken Polatlı'ya geldi. Acemi askerler karmakarışık bir halde perona indiler. G�revli subaylar bağıra �ağıra, d�d�k �alarak askerleri d�zene sokmaya �alışırken, Faruk aradan sıyrılıp istasyon komutanının odasına daldı, 1. Grubu nasıl bulabileceğini sordu.İstasyon Komutanı, tombalak, al yanaklı, savaş ortamına hi� uymayan şirin bir binbaşıydı, "Hele bir oturun" dedi, Faruk oturunca da sordu:"Yemek yediniz mi?""Hayır.""G�zel. Birlikte yeriz. 1. Grup d�n Haymana'ya alındı. Haymana buradan 45 km. g�neyde. Sizi bu gece bir ağırlık koluyla Haymana'ya g�nderirim."Kapının eşiğinde bekleyen k�yl� kıyafetli posta neferine, "Yemeğimizi getir oğlum" dedi. Posta az sonra iki tabak etli bulgur pilavı, iki baş soğan, iki par�a ekmek getirdi. Binbaşının y�z� minnetle parladı:"Oooooo! Bug�n yine ziyafet var ha. Allah Ankara'ya zeval vermesin."17500/5567 sayılı ordu emri saat 23.30'da birliklere dağıtıldı.Emre g�re ertesi g�n� kolordular T�rklerin ileri mevzilerini işgal etmekle yetinecekler, �b�r g�n sabah saat 05.00'te emir beklemeksizin T�rk esas mevzilerine taarruza ge�eceklerdi.Emirde ordunun amacı a�ıklanmıştı:"D�şman cephesini merkezden yarmak ve doğudan kuşatmak."364 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuOrdu, yarma i�in ortadaki General Kondulis'in komuta ettiği Birinci Kolordu'yu, kuşatma g�revi i�in de doğuya doğru a�ılan General Andreas'ın İkinci Kolordusunu g�revlendirmişti.İSMET PAŞA geceleri ge� saatte gelerek, hazırlanan cephe emrinin taslağını g�sterip Başkomutan'ın onayını alıyordu.Bu gece yansı da geldi. Emir taslağını Başkomutan'ın masasına bıraktı. Oturdu. Yorgun ve her ger�ek�i komutan gibi kaygılıydı. Yunan birlikleri taarruz mesafesine yaklaşmış ve savaş d�zeni almışlardı. Işıksız bir sesle, "Yarın d�ğ�n başlıyor" dedi.Cephe emrinde b�t�n birliklerin bulundukları mevzileri kesin olarak savunmaları isteniyordu.Başkomutan cephe emrini dikkatle okudu. Y�z �izgileri emri okuduk�a keskinleşip derinleşiyordu. M. Kemal Paşa'yı izleyen Ha-Ankara'ya Y�r�y�ş 365

lide Edip Adıvar o gece, anılan i�in şu notu alacaktı: "Zaferden emin, aksi �ıkarsa b�t�n arkadaşlarıyla birlikte �lmeye hazır!'39

Bu saatlerde T�rk ileri g�venlik birlikleri ile Yunan keşif birlikleri arasında yer yer, k���k, kısa �atışmalar oluyordu. Aydınlatma fişekleri ortalığı g�nd�ze �eviriyor, iki yanı da s�rpriz baskınlardan koruyordu.Sinirler gerilmişti.İki ordu da heyecandan uyuyamıyordu.366 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBeşinci B�l�m■

Sakarya Savaşı23 Ağustos 1921 -13 Eyl�l 192123 Ağustos 1921 Salı g�n� Sakarya Savaşı başladı.Hava kapalı ve boğucuydu.T�rkler cephe boyunca g�zetleme yerlerinden Yunan birliklerinin hareketlerini izliyorlardı.Beylik K�pr� karşısındaki Yunan 7. T�meni b�t�n g�n dikkati �ekecek �nemli bir harekette bulunmadı, T�rkleri uyuttu.G�neyde ise, Yunan ���nc� Kolordusu yayılarak yaklaştı, T�rk mevzilerini �ok yoğun top ateşi altına aldı. G�zelim Yıldıztepe, yeşil Ilıca vadisi alev ve duman i�inde kaldı. T�rk topları da cevap verdiler. Bozkır otları ve mor �i�ekli dikenler tutuştu. Karınca yuvalan kavruldu. Ateş ve barut dumanı havayı daha da boğucu yaptı. B�lge cehenneme d�nd�.T�rkler sabırla bombardımanın bitmesini bekliyorlardı. Eğitimi az olanlar, başlarının �zerinden şarapneller vızıldayarak ge�meye, yaralılar devrilmeye başlayınca korku i�inde b�z�ld�ler. Yer sarsılıyor, toprak fokurduyordu. Takım komutanları, tecr�beli �avuşlar, onbaşılar, eski askerler, korkanları azarlayarak, severek yatıştırmayaSakarya Savaşı 367�alıştılar. Toplar susup da Yunan birlikleri ilerlemeye başlayınca herkes silah başı etti. Savaş sarhoşluğu korkuyu bastırdı.Her �eşit merminin idareli kullanılması yazısız kanun olduğundan top�ular g�n�llerinin �ektiği gibi ateş edemezlerdi. Bir batarya coşsa, hemen uyanlar gelirdi:

"Mermiyi idareli kullan!"Ama bug�n askere moral vermek i�in bolca mermi harcanmasına g�z yumuldu. Mermiler yaklaşan Yunan birliklerinin başlarının �st�nde ve i�lerinde patladık�a, seyreden yeni askerler, "Yaşa top�u-başı!" diye bağırışıyorlardı.İleri g�venlik birlikleri, g��l� olmadıkları i�in genellikle kısa oyalama savaşları yaparak esas savunma hatlarına �ekilirlerdi. Bu kez bu k���k birlikler �ekilmediler, �ok sert karşılık vererek d�v�şt�ler. İsabetli top atışları, her yandan yağan makineli t�fek ateşleri, ilerleye-bilen Yunan birliklerini durdurdu.Yunan cephesinde bir şaşkınlık r�zg�rı dolaştı. Hani T�rk ordusu enkazdı? Hani hemen dağılacaktı?T�rklerde b�y�k bir başkalık vardı bu kez. B�ylesine canlı, şevkli, etki'i, sert, zehir gibi bir direniş beklemeyen Yunanlı komutanlar kaygıya kapıldılar. Savaşın uzayıp yağmur mevsimine kalması olasılığı hepsini d�ş�nd�rmeye başladı. Gecikme, yolları ge�ilmez hale getirirdi.Savaşı bir an �nce bitirmek gerekti.1Y�ZBAŞI FARUK ağırlık kollarından biriyle sabah Haymana'ya geldi. Haymana b�y�k bir ordug�ha d�nm�şt�. Grup kararg�hını zorlukla buldu. Grubun Kurmay Başkanı Y�zbaşı Asım Tınaztepe'yle İstanbul'dan tanışıyorlardı.Sarılıp �p�şt�ler.Faruk bir daha şansını deneyerek bir alaya verilmesini istedi ama Kurmay Başkanım kandıramadı:"Hi� �mitlenme. Atama emrine uyacağız. Yanımda kalacaksın. �ayını bitir, kalpağını d�zelt, komutana �ıkıyoruz."368 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBİR YUNAN KEŞİF U�AĞI Uzunbey'de yeni yapılmış olan piste indi. G�zlem subayı paniklemiş bir halde raporunu yazıp Binbaşı Hacizafırios'a verdi, o da Albay Pallis'e ulaştırdı.Rapora g�re T�rkler Yunan sağ kanadı karşısına b�y�k kuvvetler yığıyordu. General Papulas haklı olarak korktu. Bu kuvvet taarruz eder, İkinci Kolordu'yu ordudan ayırırsa hem kolordu hem de ordu �ok zor duruma d�şerdi. İkinci Kolordu'nun savunma �nlemleri alarak hareketsiz kalmasını emretti.Oysa g�zlemci subayın b�y�k bir kuvvet sandığı bu kitle, k�yl�lerin savaş alanından ka�ırdıkları koyun ve sığır s�r�leriydi.la5. S�VARİ GRUBU, Yunan ordusunun gerisine keşif kolları salmıştı. Bu k���k kollardan biri, İkinci Kolordu'nun arkasına sızdı, kolorduyu izleyen erzak ve cephane kollarından birini g�rd�.Arazi �ukurlar ve kuru su yataklarıyla doluydu. Uygun bir yere saklanıp bu ikmal kolunu g�zlediler. Bu uzun kolu bir s�vari takımı koruyordu. Ama atları �yle hantaldı ki T�rk s�varilerini yakalamaları m�mk�n değildi.Beş kişiden oluşan k���k keşif kolunun komutanı Sinoplu Ali-can Onbaşı, basit bir plan yaptı. G�zden uzak bir kavis �izerek yola yakın bir kaya kitlesinin ardına sindiler. İki er atların başında kaldı, ��� pusuya yattı.Alican Onbaşı'nın hesabı bir cephane kamyonunu vurmaktı. Hangisinin cephane kamyonu olduğu anlaşılmıyordu. Bi�imi değişik bir kamyonu g�zlerine kestirip silahlarını ardarda ateşlediler.Kamyon benzin tankeriydi. M�thiş bir g�r�lt�yle patlayıp par�alandı, yakınındaki erzak kamyonları tutuşmuş benzin yağmuru altında kalarak yanmaya başladılar.Keşif kolu atlanıp sıvıştı.�ZEL KALEM M�D�R� Savaş Bakanı Teotokis'e, "İngiliz Askeri Ataşesi Mr. Nairne telefonda efendim, randevu rica ediyor.." dedi, "..ne diyeyim? Hangi tarihi uygun g�r�rs�n�z?"

Bakan �ok neşeliydi bug�n, Yunanistan tarihinin en parlak g�nlerini yaşıyorlardı, Mr. Nairne ile kendi konuşmak istedi:"Albayı bana bağla."Sakarya Savaşı 369Birka� nezaket s�zc�ğ�nden sonra, "Bu sabah savaş başladL" dedi, "..her şey �ok iyi gidiyor. Olumsuz hi�bir haber yok. Randevu istiyormuşsunuz. Biz 5 Eyl�lde Ankara'da olacağız. O g�n sizi Ankara'da bekleyeceğim. Birlikte hakiki T�rk kahvesi i�eriz. Olur mu?"G�r bir kahkaha patlattı.lbOYSA iyi gitmeyen bir�ok şey vardı. S�zgelimi Yunan ikmal kolları i�in s�varilerden başka bir tehlike daha belirmişti.Yunan birliklerinin ge�işi sırasında ortadan kaybolan ka�aklar, ge�iş sona erdikten sonra ortaya �ıkıp yine k�ylere yanaşmışlardı. Ama durum değişmişti. Bekledikleri y�z� bulamadılar. Yunan ikmal kollarına y�neldiler.Silah, cephane, ila�, giyecek, yiyecek ve i�ecek taşıyan ikmal kamyonları Eskişehir'den Sivrihisar'a, oradan da Fettahoğlu k�pr�s�ne geliyor, k�pr�den g�neye ge�ip Uzunbey K�y�'ne ulaşıyor, malzeme Uzunbey'e yığılıyordu. Kolordular ihtiya�larını kamyonlarla Uzunbey'den almaktaydılar.Ka�aklar, Eskişehir ile Fettahoğlu k�pr�s� arasındaki ıssız b�lgede, k���k ikmal kollarını durdurup soymaya koyuldular. İkmal programı aksamaya başladı.2Yunan ordusu ka�akları el altından teşvik etmiş, ka�ak olayını sevin�le karşılamıştı. Şimdi bu ka�aklar Yunan ordusunun başına bela olmak �zereydiler.B�Y�K KOMİSYON ODASINA bir kara tahta yerleştirilmiş, H�srev Gerede, tahtaya renkli tebeşirlerle savaş alanının krokisini �izmişti. Başkomutan'ın yolladığı bilgiye dayanarak, toplanan milletvekillerine T�rk ve Yunan birliklerinin yerlerini g�sterdi, savaşın başladığını haber verdi.Zamir Bey, "H�srev Bey.." dedi, "..bir kurmay olarak s�yler misiniz, bu savaşı kazanma olasılığımız y�zde ka�?"H�srev Gerede d�ş�ncesini d�r�st�e bildirdi:"Y�zde elli bir." 3Bu ger�ek�i cevap milletvekillerinin zafer �mitlerini tam karşılamadığı i�in H�srev Bey'e fena halde i�erlediler.370 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu\ DR. MİM KEMAL BEY Başkomutanın yatıp dinlenmediğini �ğrenince Alag�z'e gelmişti. Muayene etti. Değişen bir şey yoktu. Ağrı, zor nefes alma ve ses kısıklığı ilk g�nk� gibiydi. Bandı yenilerken �ıkıştı:"Ama Paşam, siz hareket ettiğiniz s�rece ne bu kırık iyileşir, ne ciğerdeki tahriş."Paşa, "Haklısın ama." dedi, "..d�şman b�t�n hıncı ile �st�m�ze gelirken, benim yatmam olur mu? Şu sargıyı da biraz gevşek sar ki rahat hareket edebileyim. Bug�n ve yarın en zor iki g�n�m�z. Belki cepheye inmem gerekebilir."Dr. Mim Kemal, Dr. Murat ve Salih Bozok, umutsuzca bakıştılar. Paşa'nın doktor tavsiyelerini dinlemeye niyeti yoktu.İLERİ BİRLİKLER, bir Yunan t�meninin g�ney batıdan Mangal Dağı'na doğru yaklaştığını bildiriyorlardı. Bu durum Mangal Dağı'nı korumakla g�revli 5. T�men Komutanı Yarbay Kenan Bey'i huzursuz etti. Mangal Dağı'nın hemen arkasındaki yama�ta bulunan 2. Grup Kararg�hına gitti, takviye edilmesini istedi. 2. Grup Komutanı da kuşatılmayı engelleyememekten korkuyordu. T�men komutanının isteğini geri �evirdi:"Bir d�şman kolordusu sol kanadımızı kuşatmak i�in s�rekli doğuya y�r�yor. Kuşatmayı �nlemek i�in �ırpmıyorum. Her yana yetiştirecek kadar asker mi var elde? Sana tek nefer bile veremem." 4Kolordu Kurmay Başkanı Binbaşı Burhanettin Bey t�men komutanına yardımcı olmak i�in,

"Beyefendi." dedi, "..1. Grup Haymana'dan yola �ıkmış. Yarın sabah solumuza gelmiş olacak. Kuşatmayı �nlemek o grubun g�revi."Selahattin Adil Bey sesini y�kseltti:"Ama o gelene kadar da benim g�revim!"Bir şey diyemediler. Komutan da haklıydı. T�rk ordusu cephenin her noktasında g��l� olabilecek durumda değildi. Kenan Bey geri d�nd�. İhtiyatta tuttuğu ���nc� alayını da cepheye s�rd�.İLERİ T�RK BİRLİKLERİNİ atarak Mangal Dağı'na yaklaşan birlik, Birinci Kolordu'ya bağlı 12.000 kişilik Yunan 1. T�meni idi.Sakarya Savaşı 371T�rk cephesini yarmakla g�revli Birinci Kolordu Komutanı General Kondulis, Mangal Dağı'nı d�ş�rmeden T�rk cephesini yarmanın �ok zor olacağını g�rerek, dağın ne pahasına olursa olsun bug�n işgal edilmesini istemişti.1. T�men Komutanı Albay Frangos dağın bug�n d�ş�r�lebileceğini hi� ummuyordu. D�şman savunmasının bel kemiği olduğu anlaşılan dağ herhalde şiddetle savunulacaktı. �stelik hava anormal sıcaktı. Askerini kollayan bir komutan olarak ertesi g�n sabah serinliğinde taarruz edilmesini �nermiş ama aceleci General Kondulis'e s�z�n� dinletememişti.YUNAN T�MENİNİN Mangal Dağı'na ilerlediği sırada, Batı Cephesinin kurmay kurulu toplantı halindeydi. Cepheden gelen son bilgileri değerlendiriyorlardı. İsmet Paşa bazı kaygılı kurmayları yatıştırmak i�in dedi ki:"�� kez karşılaştığım General Papulas'ı ders gibi inceledim. Şu sonuca vardım: İyi bir kıta komutanı. Askerine h�kim. Ordusunu savaşa iyi hazırlıyor ve sevk ediyor. Ama sabırsız, �abuk sonu� almak istiyor. Alamazsa sinirleniyor, t�rl� kuruntulara d�ş�yor, korkuya ka-pılıyor. Bir tehlikeye uğramamak i�in savaşı kesiyor. Yine �yle olacaktır. Başkomutanımızın emrettiği y�ntemle savaşacağız ve daima ihtiyatta kuvvet bulunduracağız. Biri yepyeni, �teki askerlik kadar eski bu iki anlayışın bizi başarıya g�t�receğine eminim." 5KURMAY KURULU Afyon g�neyinde bulunan 6. T�men'e bağlı akıncı kollarının daha etkin olmalarını, M�rettep T�men'in de Fetta-hoğlu ve �evresine baskın yapmasını istedi.6. T�men'e bağlı beş akıncı kolu vardı. T�men Komutanı hedef belirleyip ���n� g�revlendirdi.M�rettep T�men'se Emir Dağı'nı bir gecede aşmanın b�y�k yorgunluğunu daha �zerinden atamamıştı. Ama komutan, "Asker y�r�d�k�e dinlenir.." dedi, "..bu gece yola �ıkıyoruz. T�meni y�r�y�şe hazırlayın."İZMİR U�AĞI tam 13.00'te havalandı. Yağmur başlayınca geri d�nd�.372 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuS�renin kısalığına rağmen kuzeye ve g�neye hızla g�z atmayı başarabilmişler, g�neyde, Mangal Dağı'na sokulan t�menle birlikte Mangal Dağı'nın hizasından doğuya doğru ilerleyen b�y�k kuşatma kolunu (Yunan İkinci Kolordusu'nu) g�rm�şlerdi.Hava acayipleşmiş, bozkıra g�n ortasında akşam loşluğu ��km�ş, g�ney ufku iyice kararmıştı. Bu karanlığın i�inde şimşekler kaynaşıyordu.YUNAN 1. T�MENİ Mangal Dağı'na gerektiği kadar yaklaşınca durdu, iki alayı ile yayılarak taarruz d�zeni aldı.G�zlem yerinden bakan Kenan Bey'in şakakları zonkladı. D�şman 5. T�men'den d�rt kat daha kalabalıktı.Mangal Dağı'nın g�ney eteğindeki siperlerin �n�nden ufka kadar bozkır gelinciklerle doluydu. Hafif r�zg�r altında dalgalanıp duruyorlardı. Yunan topları Mangal Dağı'nı ateş altına aldı. T�menin bataryalarının yanı sıra, İzmir depolarından İngilizlerin g�z yummasıyla alınmış ağır T�rk toplarından kurulu bir top�u birliği de vardı.5a İlk mermiler siperlerin ilerisine d�şt�. Patlayışın yarattığı hava akımı, b�t�n gelinciklerin yapraklarını koparıp savurdu. Toprak birdenbire �ıplaklaşmıştı. Antepli Adil k�fr� bastı:

"Hay eşşekler! Ne istediniz fakir �i�eklerden?"5. T�men'in sadece 6 topu vardı, onlarla karşılık verdi. İki saat sonra, Albay Frangos ateşi kestirdi. Dağı halla� pamuğu gibi atmışlardı. Yeterli g�rerek bir alayını taarruza kaldırdı.Saat 16.30'du.Toprağa sinmiş T�rkler canlandılar ve yerlerini aldılar. İ�inde şimşekler kaynaşan dev bir kara bulut r�zg�rıyla birlikte yaklaşmaya başladı. Dağın �zerinde durdu. Gittik�e sertleşen r�zg�r, tozu toprağı, g�neyden kuzeye, T�rk mevzilerine doğru u�urmaya başladı.Giderek g�z g�z� g�rmez olacaktı.MANGAL DAĞI'na taarruzun başladığı haberi 2. Grup Komutanı Selahattin Adil Bey'i d�ş�nd�rd�. 5. T�men'i takviye etmek şart olmuştu. 2. Grup emrine verilmiş olan Meclis Muhafız Taburu ile ihtiyattaki alaya hemen Mangal Dağı'na hareket etmeleri emrini verdi.Sakarya Savaşı 373Muhafız Taburu yakındaydı. Alay iki saat uzaklıktaydı ama bu havada yolu bulup yetişmesi �ok zordu.Şiddetli patlayışlarla sarsıldılar. Dağa ve �evresine yıldırım yağmaya başlamıştı.R�ZG�R fırtınaya d�nm�ş, hava gece gibi kararmıştı. Arka arkaya patlayan g�k g�r�lt�leri top seslerini bastırıyordu. G�ky�z� �atlıyor, yıldırımlar havayı �atırdatarak d�ş�yordu.Top�u g�zetleme yerinden telefonla toplara mesafe ve y�n veren 5. T�men bataryasının g�zlem subayı ağlamaklıydı:"...Hava iyice karardı. R�zg�r �ok şiddetlendi. Bana doğru esiyor... Hedefi g�remiyorum... G�z�m� a�ıp bakamıyorum ki... Bilmiyorum... Allah yardımcımız olsun!"Toplar sustu.T�rk savunmasının afet y�z�nden fel� olduğunu g�ren Albay Frangu İkinci Alayını da taarruza kaldırdı. R�zg�rı arkalarına alan alaylar iki yandan dağın eteklerine doğru ilerlediler.MANGAL DAĞI'nın eteklerindeki siperler dağdan aşağı akan sel sularıyla dolmaktaydı. Asker dizlerine kadar su i�indeydi. Ama asıl sorun r�zg�rdı. K���k taş ve �amur par�alarıyla karışık yağmur suyunu y�zlerine doğru �ylesine şiddetle savuruyordu ki askerler g�zlerini a�amıyorlardı. Bitlisli Veysel Onbaşı olanca sesiyle "Ateşşşş!" diye bağırıyordu ama kimse başını kaldıracak halde değildi ki ateş edebilsin. Yunan askerlerinin h�cum naraları duyuldu:"Aeraaaaa!"D�şman tufandan yararlanarak burunlarının dibine sokulmuştu.SELAHATTİN ADİL BEY Mangal Dağı'ndaki durumu yakından g�rmek i�in b�y�k zorlukla 5. T�men Kararg�hına gelebildi. Yağmur deli gibi yağmaktaydı. Kenan Bey ve kararg�h mensupları sırılsıklamdılar. Afetin verdiği dehşet i�inde geri �ekilen bazı askerleri yeniden cepheye d�nd�rmek i�in koşuşmaları gerekmişti."Ne durumdasınız?""Muhafız Taburu geldi komutanım, dağın doruğuna yerleşiyor. Ama alay yolda, daha gelemedi."374 Şu ��gın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Direnebilecek inisiniz?""İnşallah."Selahattin Adil Bey korkuyla, "Ah şu geceyi bir atlatabilsek" diye inledi. Sol yanından emin değildi. Oraya geleceği bildirilen 1. Grupla bağlantı kurulabilse i�i rahat edecekti.Havanın k�t�l�ğ� y�z�nden ne telsiz �alışıyordu, ne telefon.SOL KANADA gitmek emrini alan 1. Grup Kararg�hı ve birlikler, Haymana'dan ayrılmışlardı, yoldaydılar. Sağanak yağmur altında, iliklerine kadar ıslana ıslana, hi� durmadan 2. Grubun sol yanına doğru y�r�yorlardı. İzzettin Bey grubunu g�n doğmadan sol kanada yetiştirmek istiyordu.Toplar ve arabalar zorlukla ilerliyor, tekerler �amura saplanıyor, huysuz katırlar b�y�k zorluklar �ıkarıyordu. Her yanı bataklığa �evirmiş yağmurda durup da askere sıcak bir �orba

vermek m�mk�n olmamıştı. Asker torbasındaki daha k�t� g�nler i�in saklaması gereken peksimeti gizlice yiyerek a�lığını bastırıyordu.Mangal Dağı'ndan savaşın vahşi sesi yansıyordu.ALAG�Z'de İsmet Paşa gelince yemeğe oturdular. Ali Metin �avuş yemeği dağıtırken, Paşa genel durumu �ok kısaca �zetledi:"D�şman asıl kuvvetleriyle g�neydeki gruplarımızın ileri karakollarını geri attı ve durdu. Yarın sabah genel taarruza ge�eceğini tahmin ediyoruz."Cephe Kararg�hı, g�neydeki fırtına y�z�nden telsiz ve telefonlar işlemediği i�in d�şmanın Mangal Dağı'na taarruz ettiğini ve savaşın s�rd�ğ�n� bilmiyordu.Alag�z ve �evresinde hava olduk�a sakindi.R�ZG�R KESİLİNCE dağın �zerine yoğun, yapışkan bir sis ��kt�. Fırtınanın yardımıyla esas savunma hattına �ok yaklaşmış olan Yunan birlikleri sisten yararlanarak dağın eteğindeki bazı siperlere girdiler. Yunan askerleri savaşı bir an �nce sona erdirip evlerine d�nebilmek i�in �ok hırslı ve kararlı d�v�ş�yorlardı.Sakarya Savaşı 375O beyaz karanlık i�inde, yer yer, g�ğ�s g�ğ�se bir boğuşma başladı: S�ng�, kasatura, dip�ik, k�rek, el bombası, tabanca, yumruk, diş, tırnak... Bu kanlı kavgaya Y�zbaşı Zekeriya da katılmıştı. Bir yandan avaz avaz bağırarak askerini coşturuyor, bir yandan da koca tabancasını ateşliyordu:"Vurun katillere! Vurun ırz d�şmanlarına! Vurun!"BİRİNCİ KOLORDU Kurmay Başkanı Albay Gonatas durumu �zetledi:"1. T�men fırtınadan yararlanarak dağın batı eteğini işgal etti. Geri kalan yerler d�şman elinde. Boğuşma s�r�yor."Fırtınaya ve bunca baskıya rağmen T�rk direnişinin kınlamamış olması Kolordu Komutanı General Kondulis'i tedirgin etti:"Bu akşam bu işi mutlaka bitirmeye bakalım. Yarına kalırsa takviye alır, dağı daha da şiddetle savunurlar. Burda saplanıp kalır, ileriye gidemeyiz. Bu dağ y�ksekliğinden dolayı T�rk savunmasının i�ine egemen. Burayı alırsak cepheyi ezer ve yararız. Dağın bu gece mutlaka zaptedilmesini istiyorum. T�meni takviye edelim." 6

BU SIRADA Mangal Dağı'na y�nelik Yunan taarruzu yorgunluk y�z�nden hızını yitirmiş, sonunda durmuştu. Hen�z soluk almışlardı ki General Kondulis'in kesin emri geldi: Ara vermeden taarruza devam!Her yandan inlemeler, itirazlar ve yakınma homurtuları y�kseldi.Frangos ���nc� Alayına ve emrine giren takviye birliklerine de taarruza hazır olmalarını bildirdi. Yorgun birlikleri yeniden ateşe s�rebilmek i�in askerlere bolca konyak dağıtıldı. T�men bandosu �n hatta yanaştırıldı.Gece taarruzu, bandonun �aldığı Kral i�in bestelenmiş 'Kartalın Oğlu' marşı ile başlayacaktı.7MUHAFIZ TABURU dağın doruğuna yerleşmişti. Savaşa katılmak i�in heyecanla emir bekliyor ve gelişmeyi izliyordu. Gece aydınlatma fişekleri dolayısıyla kanlı bir donanma gecesine d�nm�şt�. Gece yarısı 5. T�men'in piyade komutanı Binbaşı Kadir Bey doruğa geldi:376 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Geri �ekiliyoruz İsmail Hakkı. �ekilişi senin tabur koruyacak."Y�zbaşı İsmail Hakkı itiraz etti:"Nasıl olur binbaşım? Biz hazırlığımızı yaptık. Taburumun savaş g�c� �ok y�ksektir. D�şmanın tepesine inip.."Binbaşının g�zlerinin dolu dolu olduğunu g�r�nce itiraz etmeyi kesti:"Baş�st�ne!"5. T�men'in alayları g��l�kle direnirken d�şmanın s�rekli takviye aldığını g�ren Selahattin Adil Bey, t�menin ve topların elden �ıkacağından korkarak, bağlantı kurulamadığı i�in Cephe

Komutanlığından izin istemeden, sorumluluğu �zerine alıp dağın boşaltılmasını emretmişti.8Mangal Dağı gece yarısından sonra aşama aşama boşaltıldı. Şehitler g�m�ld�. Aralarında Denizlili Deli Y�zbaşı Zekeriya da vardı.24 Ağustos sabaha karşı Muhafız Taburu'nun subay ve erleri, dağı savaşmadan bıraktıkları i�in ağlayarak geri �ekildiler.9BİR G�N �NCE b�t�n g�n hareketsiz kalarak T�rkleri g�zelce uyutan Yunan 7. T�meni, gece yarısından sonra, Beylik K�pr�'n�n iki kilometre g�neyinde sessizce iki ge�ici k�pr� kurarak bir alayını Sakarya'nın doğusuna ge�irmişti. T�rk g�zetleme postalan bu ge�işi ge� fark etmişlerdi. T�menin başarılı komutanı Albay Platis, k�pr� başını genişletmeye �alışıyordu.Bu t�menin karşısında Albay K�zım �zalp ve Albay Deli Halit Bey'in grupları vardı.Alarma ge�tiler.BU K�T� HABER Cephe Kararg�hını ayağa kaldırdı. Albay Asım Bey avaz avaz bağırıyordu:"Bu nasıl iş? Adamlar k�pr� kuruyor, taburları, hayvanları, topları ge�iriyor. Bizim g�zetleme postalan uyuyor. Olmaz b�yle şey!"Daha bu haberin yarattığı telaş ge�meden 5. T�men'in de Man-al Dağı'nı bıraktığı �ğrenildi.Donup kaldılar.Sakarya Savaşı 377M. KEMAL PAŞA İsmet Paşa'nın y�z�ne baktı:"Daha ilk adımda iki kanadımızdan birden darbe yemişiz.""�yle.""Sakarya'yı aşan birliği durdururuz. Ama Mangal Dağı'nın elden gitmesi g�neyde savunmamızı �ok k�t� etkileyecek.""Fırtınanın cepheyi allak bullak ettiği anlaşılıyor. Ama bu savaş mazeret kaldırmaz tabii. Soruşturma a�tırdım.""Soruşturma bitene kadar t�men komutanını g�revden �ek. Bunu da b�t�n orduya duyur.""Anladım. Baş�st�ne."İsmet Paşa 5. T�men Komutanı Yarbay Kenan Dalbaşar'ı o g�n g�revden aldı. Başkomutan da sert bir genelgeyle Mangal Dağı'nın terk edilmesini kınadı. Başkomutan'ın Kenan Beyle Selahattin Adil Bey'in idam edilmelerini istediği, İsmet Paşa'nın ricası �zerine affettiği s�ylendi ama cephe s�ylentisi olarak kaldı, doğrulanmadı.MANGAL DAĞI'nı kaybetmenin acısı 2. Grubun i�ine ��km�şt�. Dağı geri alabilmek i�in �ğleye doğru taarruz ettiler ama sonu� alamadılar. Dağı işgal eden Yunan 1. T�meni'nin savunma d�zenini aşamadılar.Fevzi Paşa 2. Grup Kararg�hına �fkeyle geldi. Grup Komutanı Albay Selahattin Adil ve kararg�h subaylarına ilk s�z�, "Hata ettiniz." oldu, "..Mangal Dağı g�ney kanadımızın kilidiydi. Orayı ne pahasına olursa olsun korumalıydınız. Artık �ok dikkatli ve sakin olun, iyi d�v�şerek bu hatayı unutturun."O kesimi yeniden d�zenledi. 2. Grubu biraz daha doğuya kaydırdı. İkinci �nemli mevzi olan T�rbe Tepe'nin savunulmasını Yusuf İzzet Paşa'nın 3. Grubuna verdi.DE HAWILLAND-9 ya da İsmet u�ağı, uzaktan yansıyan top sesleri arasında, ufukta g�r�n�nce havaalanında g�revli olan herkes pist başına koştu.U�ak kanatlarını sallayarak bir tur atıp alanı ve Malık�y istasyonunu selamladı. Sonra s�z�ld�, yumuşak�a indi, ilerleyip durdu. Ve-cihi ile Hamdi sevin� g�sterileri arasında u�aktan atladılar.378 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuAlıcı g�zle bakan Abdullah Usta u�ağı beğendi, diz ��k�p u�ağın tekerleğini �pt�, sonra kollarını a�ıp Vecihi ile Hamdi'yi kucakladı.G�n�n tek iyi olayı bu yeni u�ağın gelmesiydi.

BUG�N KUZEYDE, Beylik K�pr� kesiminde K�zım �zalp ve Deli Halit Bey birlikleri Yunan 7. T�meni'ni makasa alıp hırpaladılar ama karşı kıyıya atmayı başaramadılar. T�men k���c�k bir arazi par�asına yapışıp direndi. Bu acar t�meni nehrin �tesine atmak şarttı. Polatlı'yı ele ge�irirse, T�rk cephesinin sağ kanadını kavramış olmakla kalmaz, ikmal d�zenini de alt �st ederdi. 7. T�men nehrin �tesine atılamadığı gibi beş T�rk t�menini de karşısında tutmayı başarmıştı.G�neyde Yunan kolordularının b�t�n taarruzları p�sk�rt�ld�.Subayları ve arkadaşları yaralanan ya da şehit olan askerlerin b�t�n h�crelerine �fke doluyordu.Yunan İkinci Kolordusu ordu emrine uyarak savunmaya ge�miş, b�t�n g�n siper kazmıştı. Bu durum sol kanada inen 1. Gruba zaman kazandırdı. T�menler rahat�a yerleştiler. En sol u�ta, kuşatmaya karşı son savunma g�c� olarak 2. ve 3. S�vari T�menleri yer aldı.Yunan İkinci Kolordusu'nun ileri s�rd�ğ� keşif kolları, hava g�zlem subayını ve ordu komutanını korkutan kuvvetin, koyun s�r�leri olduğunu saptadı. Bu skandal General Andreas'ı �ıldırttı. 'Yeteneksizliklerini herkesin bildiği havacılar' y�z�nden koca bir g�n kay-bedilmişti.10

General Papulas ger�eği �ğrenince, ertesi sabah �� kolordunun birden şiddetle taarruza ge�mesini emretti.���NC� G�N (25 Ağustos) savaş gece yarısı başladı, gittik�e yayılarak b�t�n cepheyi sardı, g�n boyu s�rd�. İki yerde, T�rbe Tepe ve g�ney kanadın doğu ucunda �ok şiddetli oldu.Yarma y�n�ndeki ilk b�y�k doğal engel T�rbe Tepe'ydi. Onu d�ş�r�rlerse T�rk cephesinin 10 km. i�ine girmiş olacaklar, b�ylece yarma �ok kolaylaşacaktı. General Kondulis sabahı beklemedi, savaşı gece yarısı başlattı. T�m toplar T�rbe Tepeyi d�vmeye başladı. İki saat s�ren bombardımandan sonra bir t�menini taarruza kaldırdı. T�rkler iki saat top ateşi altında kalmamış gibi şevkle silah başı ettilerSakarya Savaşı 379ve tepeyi �l�m�ne savunmaya başladılar. Muhabir Nikolopulos kolordu g�zetleme yerinden bu savaşı izliyordu. Defterine ş�yle yazacaktı: "Bu tepelerde sinirleri ger�ekten �elik gibi T�rkler var!'1Oa

General Kondulis ikinci bir t�meni daha saldırttı. Savaş aydınlatma fişeklerinin beyaz ışıkları altında, sabaha kadar karşılıklı s�ng� ve bomba h�cumları ve boğuşmakla s�rd�. Sayı �st�nl�ğ� T�rbe Tepe'nin sabah terk edilmesine yol a�tı.Cephenin yarılması olasılığı belirmişti.Yunan t�menlerinden biri bu boşluğa doğru b�y�k bir hevesle ilerlemeye başladı. 3. Kafkas T�meni bu fırsat�ı t�mene �fkeyle �ullandı. Ardarda yaptığı s�ng� h�cumlanyla t�meni durdurdu. Cephenin yarılmasını engelledi. �ok kayıp vermiş, 7. Alay'ının b�l�klerinde er mevcudu 90'dan 40'a d�şm�şt�.1013 Yarma �midine kapılıp ilerleyen Yunan t�meni de savaş alanında sayılamayacak kadar �ok �l� bırakıp �ekilmişti.İsmet Paşa T�rbe Tepe'nin geri alınmasını istiyordu. Emir, 2. ve 3. Grup Komutanları tepeyi geri almak i�in hazırlanırlarken geldi. Taarruz planı yapıldı: 57. T�men taarruz edecek, 7. T�men ve 3. Kafkas T�meni de bu taarruzu destekleyeceklerdi.57. T�men'den 37. Alay'ın Komutanı Binbaşı Osman Bey alay sancağını a�tırdı. Sancağın a�ılması b�y�k olaydı. Alayı heyecan sardı.İlk taarruz edecek tabur mermi ve şarapnel sağanağı altında, koşarak, yata kalka, Yunan mevzilerine s�ng� h�cumu mesafesine kadar yaklaştı, yere yapıştı. Az sonra, "H�cuuum!" komutları ve yakıcı boru sesleriyle birlikte, s�ng� h�cumu i�in ayağa kalktı. 300 kişiydiler. S�ng�leri ilerde, savaş �ığlığı atarak �l�m kusan silahlara karşı koşmaya başladılar: "Allah Allah Allah Allah Allah Allah..."Vatanının bir kel tepesi i�in �l�me koşan bu 300 subay ve eri izleyen �teki tabur ve alaylarla yakın tepelerdeki komşu birliklerin subay ve askerlerinin y�rekleri kabardı, taburla birlikte onlar da "Allah Allah" diye savaş �ığlığı atmaya, tekbir getirmeye başladılar.

On bin askerin canından kopan bu dayanışma haykırışı, savaş alanını ger�ekten titretti. Bu m�thiş uğultu i�inde sırası gelen taburlar da birbirlerinin ardı sıra h�cuma kalktılar.İki Yunan t�meni b�y�k kayıp vererek geri �ekildi. T�rbe Tepe saat 18.30'da yeniden T�rklerindi.1Oc

380 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSOL KANADIN doğu kesiminde de bir başka �ok kanlı savaş vardı bug�n.1. Grup, hareketsiz g�r�nen Yunan İkinci Kolordusu'na taarruz i�in saat 13.00'te ilerlemeye başladı. Bu sırada General Andreas da taarruz etmek i�in iki t�menini Mangal Dağı'nın doğusuna yanaştırıyordu.Otuz bin savaş�ı karşı karşıya geldi. Kızılca kıyamet koptu.General Andreas ve Albay İzzettin �alışlar'ın kuvvetleri, bug�nden başlayarak g�nler ve gecelerce �ılgınca boğuşacak, biri kuşatmak, �teki bunu engellemek i�in d�v�şecekti.Tepeler oluk gibi kan akıtılarak durmaksızın el değiştirirken, g�neyde eğlenceli şeyler oluyordu. S�vari Grubu'nun Yunan cephesi gerisine s�rd�ğ� kollar, bug�n Yunan İkinci Kolordusu'nu besleyen bir ulaştırma kolunu vurmuş, bir�ok ganimet ele ge�irmişlerdi. Gani-metler arasında Yunan ailelerinin orduya hediye olarak yolladığı pek �ok �ikolata da vardı.Bir�ok asker �ikolatayı tanıdı. Bazıları �l��y� ka�ırıp �ikolata sarhoşu oldular.6. T�MEN'e bağlı �� akıncı kolu hava kararır kararmaz yola �ıktı. İlki Uşak'ın batısındaki b�y�k demiryolu k�pr�s�n� yıkacak, ikincisi Banaz-İslamk�y arasındaki demiryolu k�pr�lerini ve telgraf hatlarını bozacak, ���nc�s� bir ara ikmal noktası olan Banaz istasyonu-nu basıp yakacaktı.Yunanlıların, işgalleri altındaki b�lgede bulunan b�t�n istasyonları, k�pr�leri, demiryollarını, telgraf hatlarını korumaları m�mk�n değildi. Bunu sağlamak i�in on binlerce asker isterdi. Ancak �nemli yerleri korumaktaydılar. Bunu bilen akıncılar her fırsatta korumasız ya da zayıf korunan demiryollarını bozuyor, k�pr�leri atıyor, telgraf hatlarını kesiyor, Yunanlıları �ılgına �eviriyorlardı.Ama bu defaki hedefler �nemliydi, ciddi olarak korunuyorlardı.İşgal sınırına yaklaşınca helalleşip birbirlerinden ayrıldılar. Gece y�r�y�p g�nd�z saklanarak hedeflerine yaklaşacaklardı.Sakarya Savaşı 381ALBAY PALLİS kolordulardan gelen gece raporlarını bulunanların duyması i�in y�ksek sesle okudu.Raporlar �� kolordunun da kayıplarının ağır olduğunu belirtiyordu. Buna rağmen ne yarma ger�ekleştirilebilmiş, ne kuşatma ba-şarılabilmişti. �stelik T�rbe Tepe de elden �ıkmıştı. Birinci Kolordu Komutanı General Kondulis uğradığı ağır kayıp dolayısıyla ertesi g�nk� taarruzun ertelenmesini �neriyordu.11 İkinci Kolordu savaşarak doğuya doğru kaymayı s�rd�rm�ş ama her aşamada diren�le karşılaşmıştı.T�rk s�varileri ikmal kollarını vurmayı s�rd�r�yordu. Bug�n, biri cephane taşıyan iki deve ikmal kolunu daha vurdular.llaAlbay Bernardos ertesi g�n birliklerin dinlendirilmesini �nerince, Papulas �ok kızdı, "Hayır." diye bağırdı, "..taarruz edeceğiz. Durmadan taarruz edeceğiz. Durursak daha �ok eririz."�� kolordunun ertesi g�n de kayba bakmaksızın şiddetle taarruz etmelerini emretti.SAVAŞIN D�RD�NC� G�N� olan 26 Ağustos hakkındaki T�rk cephe emri 1. Gruba sabaha karşı geldi.Cephe Komutanı, 1. Grubun ordu sol kanadını kesinlikle korumasını ve gerekirse grup emrindeki iki s�vari t�meninin feda edilerek kuşatmanın engellenmesini istiyordu.12

Faruk 1. Grubun sol a�ığında bekleyen bu iki t�meni bir g�n �nce g�rm�şt�. Kısa boylu Anadolu atları �zerinde, ne kadar yoksul ve ne kadar yiğittiler. Y�reği yandı ama karara da saygı duydu. B�yle bir kararı ancak yaptığına g�venen ve tarihten korkmayan b�y�k askerler verebilirdi. D�şmanla aradaki sayısal fark, komutanların ve askerlerin fedak�rlığı ve ustalığı

ile kapatılabiliyordu. Cephe Komutanlığı ordunun selameti i�in g�z� gibi koruduğu bu iki s�vari t�menini feda etmeyi g�ze almıştı.Y�zbaşı Asım, "Bug�n piyadeler yine aslan gibi d�v�ş�rler, merak etme, bu acı ��z�me gerek kalmaz" dedi.Sonra da karıncalanan g�zlerini, yaşarmasınlar diye yumruğuy-la ovuşturdu.382 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuYUNAN ORDUSU b�t�n cephede b�y�k bir hırs ve hın�la taarruza ge�mişti. Savaş bu y�zden bazı yerlerde �ok �abuk boğazlaşma halini aldı. İşi bitirmek isteyen Yunanlı komutanlar birliklerini ardar-da saldırtıyorlardı.Sakarya ile Ankara �ayı'nın kesiştiği yerden Mangal Dağı'nın doğusuna kadar uzanan 70 kilometrelik cephe ateş i�inde kaldı. Cephe taarruz ve karşı taarruzlarla ileri geri dalgalanıyor, mevziler el değiştiriyor, arazi y�zlerce topun kesintisiz ateşi altında yeni bi�imler alıyordu.Andreas'ın kolordusu kuşatma �midiyle doğuya doğru a�ılmayı s�rd�rd�ğ� i�in cephenin boyu bug�n 80 kilometreyi aşacaktı.�zellikle g�ney kanadın her noktasında Yunan baskısı gittik�e artmaktaydı. Bazı yerlerde mevziler ��k�yor ama yerinden s�k�len hi�bir birlik dağılmıyor, ka�mıyor, biraz geride yerleşip yeniden direnişe ge�iyordu. İki yanındaki birliklerse �ekilmiyor, mevzilerini koru-yarak savaşı s�rd�r�yorlardı. Bu kesintisiz, yekpare direnme Yunanlıları şaşırtmakta ve eritmekteydi.Cephe Komutanlığı duruma g�re gerektik�e bir gruptan �b�r�ne tabur, batarya, alay ya da t�men kaydırarak, ara emirlerle cepheyi s�rekli d�zenleyerek d�şmanla dengeyi sağlıyordu.Hızlı bir satran� oynanmaktaydı.İSMET U�AĞI bug�n keşif yapmakla kalmadı, Yunan birliklerini bombaladı, bombalar bitince makineli t�fek ateşine de tuttu.Subaylar ve erler, g�zetleme yerlerinden ve siperlerden, T�rk işaretli bu yeni u�ağın Yunan birliklerinin �zerine dalıp dalıp ateş a�masını b�y�k bir keyifle izliyorlardı. U�akların eskiliği y�z�nden bu t�r g�sterilere hasret kalmışlardı.D�şmanın daha g��l� olması yarı �ıplak T�rk askerlerinin moralini bozmuyordu ama Yunan askerlerinin kıyafetini, postallarını kıskandıkları kesindi. Ama en kıskan�lar sıhhiyecilerdi. G�zleri Yunan sıhhiyecilerinin kullandığı al�minyumdan yapılma hafif İngiliz sedyelerindeydi. Kendilerininki kaba ağa�tan �atılmış kurşun gibi ağır sedyelerdi. Bir Yunan mevziine girilirse sıhhiyeciler, iki şeyin peşine d�ş�yorlardı: Hafif sedye ve kinin.Sakarya Savaşı 383KOMİSYON ODASI bug�n �ok kalabalıktı. Milletvekilleri H�s-rev Bey'i dinledikten sonra namazgahta binlerce kişiyle birlikte kılınacak cuma namazına katılacak, sonra da cepheden gelecek ilk yaralı kafilesini karşılayacaklardı. H�srev Gerede Başkomutanlıktan gelen bilgiyi yorumlayarak aktardı:"G�ney kanadımızda, Yıldız Tepe'den doğuya doğru sırayla 4., 3. ve 2. Gruplar kendilerinden en az iki kat g��l� d�şmanla �arpışıyor ve mevzilerini koruyorlar. Sol kanadımızda d�şman iyice a�ılarak cepheyi Mangal Dağı'ndan doğuya doğru hayli uzattı, G�zelcekale'ye yaklaştı. En solda bulunan 1. Grup da, kuşatmayı �nlemek i�in durmadan doğuya kuvvet kaydırıyor ve d�şmana ge�it vermiyor. Askerimiz az olduğu i�in cephenin uzaması tabii bizim savunma yoğunluğumuzu ve cephemizin derinliğini azaltıyor.""Yani H�srev Bey, durum tehlikeli mi?""Kuşatmayı durduramazsak tehlikeli.""Ne kadar tehlikeli?""�ok.""�f be! Bir g�n olsun y�z�m�z� g�ld�recek bir şey s�yleyemez misin yahu?"

Ankara, Namazgah, 26 A ğ ustos 1921 384 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuANKARA'nın namazgahı bug�nk� Etnografya M�zesi ve T�rkocağı'mn bulunduğu geniş ve y�ksek d�zl�kteydi. Ankaralılar sabahtan ağır ağır namazgahta toplanmaya, �imenlere oturup sessizlik i�inde namaz vaktini beklemeye başladılar. Namaz vakti yaklaştık�a kalabalık artıyordu. Namazgah �ğle olmadan on bine yakın Ankaralı ile doldu. Denilebilir ki zafer i�in dua etmek �zere sivil-asker, k�yl�-kentli, kalpaklı-sarıklı, zengin-fakir, y�r�yebilen herkes gelmişti.Balıkesir Milletvekilli Abd�lgafur Efendi c�ppesinin eteklerini toplayarak konuşma taşının �zerine �ıktı. �ok etkili bir konuşma yaptı. Konuştuk�a insan denizi heyecanla dalgalanıyordu.Y�ce Allah'tan zafer dileyince deniz kabarıp k�p�rd�. Binlerce g�ğ�sten kopan amin �ığlıkları Ankara'nın tozlu g�ğ�n� doldurdu.S�VARİ GRUBU Komutanı Albay Fahrettin Altay, keşif raporlarına bakarak Yunan cephesinin gerisindeki Uzunbey K�y�'ne baskın vermeyi kararlaştırdı. Oranın �nemli bir ikmal merkezi olduğu anlaşılmıştı. Yunan Ordu Komutanı ve kararg�hı da h�l� Uzunbey'deydi ama S�vari Grubu'nun bundan haberi yoktu.Kurmay Başkanı Binbaşı Baki Vandemir, "Bu baskına biz de katılalım komutanım, değişiklik olur" dedi.Bu �neri Fahrettin Bey'i keyiflendirdi:"İyi dedin. Hazırlığa giriş. Gece baskını yaparız. Telsiz ve ağırlıklar burada kalsın."Binbaşı Baki Bey topuklarını neşeyle birbirine vurarak selam verdi:"Baş�st�ne kumandanım!"TUNUS'un Kairouan şehrinde, b�y�k camideki cuma namazından �ıkan Bouhdiba Efendi hızla evine yollandı.Koynundan İllustration dergisini �ıkarıp sedirin �zerine koydu. Arkadaşının s�z�n� ettiği bu dergiyi bulmak i�in �ok dolaştığından camiye ge� kalmış, hutbenin ancak sonuna yetişebilmişti. Hutbenin sonunda Tunus Beyi, İslam Halifesi ve M, Kemal Paşa i�in dua edil-mişti. T�rklerin emperyalizme karşı silaha sarılmalarından beri ilk ikiSakarya Savaşı 385isme, Fransız s�m�rgesi Tunus'ta, M. Kemal Paşa'nın ismi de eklenmişti. T�m Magrip'te halk ozanları M. Kemal i�in heyecanlı t�rk�ler yakıyorlardı.Dergiyi karıştırıp aradığı sayfayı buldu. M. Kemal Paşa'nın �ok g�zel bir resmi vardı. Resmi �zenle kesti, odanın baş duvarında asılı k���k halıya iğneledi. Sevgiyle baktı.12a

Ortadoğu'da, Asya'da, Afrika'da emperyalizmin k�lesi, tutsağı, ucuz iş�isi ve pazarı olan

bir�ok mazlum millet bulunuyordu. Bu zavallı milletler ya i�ten ��kertilerek, ya aldatılarak, ya uyuşturularak, ya işgal edilerek emperyalizmin eline d�şm�şlerdi. S�m�r�l�p dur-maktaydılar.Emperyalizmin ne olduğunu yavaş yavaş anlıyor ve uyanıyorlardı. Ama hi�biri bu �ok kollu ejderhadan kurtulabilecek kadar azimli ve g��l� değildi. Bu y�zden T�rklerin verdiği Kurtuluş Savaşı'nı imrenerek, heyecan ve dikkatle izliyor, Bouhdiba Efendi gibi onlar da bu savaşın serdarı M. Kemal Paşa'ya b�y�k hayranlık ve saygı duyuyorlardı.Mustafa Kemal Paşa, yalnız Tunus'ta değil, ka� zamandır b�t�n mazlum �lkelerde, kurtuluş �zlemini temsil ediyor, 'Asya ırklarının kurtarıcısı! 'İslamın kahramanı! 'Doğunun kahramanı! 'Milliyet�iliğin babası! 'İslam d�nyasının en iyi evladı! '�ağın en b�y�k adamı' gibi adlarla anılıyordu. B�t�n M�sl�manların ve s�m�rgelerin ortak kahramanıydı.İslam tarihinde y�zyıllardır bu kadar evrensel olmuş hi� kimse yoktu.Bu mazlum milletler Milli M�cadele'yi başından beri izledikleri i�in Yunan ordusunun arkasında duran g�c�n İngiltere olduğunu iyi bilmekte, bu sebeple Anadolu'nun kalbindeki bu savaşın sonunu kaygı ve �mitle beklemekte, serdar M. Kemal Paşa ile ordusunun başarısı i�in dua etmekteydiler.12b

BAKANLAR, milletvekilleri, y�neticiler, hastane g�revlileri ve halk, istasyonu hıncahın� doldurmuştu. �nce iniltiye benzer bir d�d�k sesi duyuldu. Sonra yaralı getiren �ok vagonlu ilk katar istasyona ağır ağır, oflayarak girdi.386 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Yaral ı lar ı m ı z Y�k ve yolcu vagonlarından zorlukla y�r�yebilen y�zlerce yaralı subay ve er indi. Sargıları kirli ya da kanlıydı. Elbiseleri de �yle. Erlerin �oğunun ayağı �ıplaktı. Y�zler sapsarı ya da bembeyazdı.İstasyonu kan ve ter kokusu kapladı.Karşılayıcılar bu kadar �ok yaralıyı, hele bu kadar �ok yaralı subayı ilk kez g�r�yorlardı. Onlar da kurşun yemiş gibi oldular. En �ok sarsılan da Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam'dı. Bu kadar yaralıyla nasıl başa �ıkılacaktı?Erkek hastabakıcılar ve cephe gerisinde �alıştırılan sakat erler ağır yaralılarla dolu vagonlara girdiler. Yaralıların sedyeleri y�k vagonlarına yan yana dizilmişti.Sedyeleri indirmeye başladılar.Ağır yaralılardan ���n�n 4 saat s�ren yolculuk sırasında �ld�ğ� anlaşıldı. Bazılarının cephe hastanelerinde bacağı, ayağı, kolu ya da eli kesilmişti. �oğunun ameliyatı tazeydi. Ağrısı olan subaylar dişlerini sıkıyor ve susuyorlardı. Ama anne şefkati arayan gen� erlerin kimi inliyor, kimi ağlıyordu. Cephede de, cephe gerisinde de, binlerce yaralıya yetişecek kadar ağrı dindirici yoktu.

Sakarya Savaşı 387Ağır yaralılar Kızılay'ın ambulanslarına ve arabalara yerleştirilip hastaneye yollandı. Y�r�yebilen gaziler ve destek veren karşılayıcılar, birbirlerini teselli ederek hastaneye gitmek �zere yavaş yavaş y�r�meye koyuldular.120

A. Muhtar Mollaoğlu koluna girdiği yaralı bir binbaşıya, "Bu acıların bir�ok sorumlusu var.." dedi, "..bunların başında İngilizler geliyor. �lkeleri, i�indeki insanları hi� d�ş�nmeden biftek gibi kesip par�alıyor, tepki gelince de şaşırıyorlar."LLOYD GEORGE'un sekreteri ve sevgilisi Miss Stevenson'un g�ncesinden:"L. George Yunanlıların T�rkler karşısında ilerlemeleriyle �ok ilgileniyor... Siyasal �n�n�n Anadolu'daki olaylara �ok bağlı bulunduğunu s�yl�yor... 'Yunanlılar Sevr Antlaşması'nı koruyabilirlerse, T�rk • egemenliği sona erecek, İngiltere ile dost yeni bir Yunan İmparatorlu-ğu kurulacak ve Doğudaki b�t�n �ıkarlarımıza yardım edecektir' diyor. Bu konuda �ok haklı olduğuna inanıyor, bunun i�in her �eşit kumarı oynamaya hazır" 12d

SAATLER GE�TİK�E T�rk ordusu, sayıca eksik olmanın yarattığı sorunları iyice yaşamaya başlamış, t�menlerin, grupların ve Cephe Komutanlığının b�t�n ihtiyatları, bug�n zorunlu olarak zayıf noktalara ve a�ılan gediklere s�r�lm�şt�.Ağır baskı gece 2. Grup cephesinde yer yer ��kmelere yol a�tı. Birlikler gerideki hatlara alındılar. İki yandaki gruplardan Cephe Kararg�hına telaşlı haberler yansımaya başlayınca, Cephe Komutanlığı 22.45'te sert bir emirle duruma m�dahale etti:"T�menler, son erleri �l�nceye kadar mevzilerini kesin olarak savunacaklardır." 13

Direniş yeniden sertleşti.Yunan taarruzu gece yarısından sonra yavaşladı ve on altı saat s�ren vahşi savaş durdu.�ok kayıp veren iki taraf da yaralarını sarmaya koyuldu. Yorgunluktan kimse konuşmuyor, yemeğini yiyen toprağa d�ş�p uyuyordu.388 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBug�n Yunan İkinci Kolordusu da, kuşatmayı başarmak i�in yine doğuya doğru kaymayı s�rd�rm�ş ama karşısında daima 1. Gruptan inat�ı bir birlik bulmuş, T�rk cephesinin arkasına dolanamamıştı.23. T�men bu kesimdeydi. 68. Alayı cephede savaşıyordu. Bu alayın bir takımında saka eri olan Antalyalı Kel Zeynel, �n hat siperlerini geriye bağlayan sı�an yollarından iki b�kl�m ge�erek takımının siperlerine geldi. Bunlar aceleyle kazılmış yarım siperlerdi. ��meldi. Siperlerin hemen �zerinden makineli t�fek fişekleri vızıldayarak ge�mekteydi. Taze su getirmişti. Bağırdı:"Su geldi!"Sıcağın ve savaşın bunalttığı askerler sevindiler:"Yaşa be Kel!"Kel Zeynel takımın neşe kaynağıydı. Ast-�st ilişkisini iyi kavrayamadığından komutanlarla da lafını sakınmaksızın konuşuyordu. Takılmak i�in kendisine "Yunanlıları yener miyiz, ne dersin?" diye soran Takım Komutanına yan yan bakmış, sonra da ş�yle diyerek zavallı teğmeni şaka yaptığına pişman etmişti:"Bunu sen bilemiyorsun da ben mi bileceğim? �yleyse yazık senin yıldızına, tabancana, �izmene!"İki b�y�k tulum y�kl� eşeği ile durmadan gidiyor, geliyor, takımı susuz bırakmıyordu. �lmekten değil, takımından birinin vurulup �lmesinden �d� kopuyordu. Pek yufka y�rekliydi. İlk g�n� patır patır yaralanıp d�şenleri g�r�nce ağlayarak, "Amanın ağalar.." diye yalvarmıştı, "..kurban olayım artık kendinizi koruyun, vurulup da beni �zmeyin."Bir Yunanlı vurulunca da dertleniyordu:"T���� gitti yine bir �ocuk..."1. Grup birlikleri, b�t�n g�n d�şmanın korkun� ateş g�c� altında eğildi, b�k�ld�, eridi, ezildi, yer yer ��kt�, geriledi ama savunma azmini koruyarak d�şmana yol vermedi. S�vari

t�menlerinin feda edilmesine de gerek kalmadı.Savaş bu kesimde de gece yarısına doğru sona erdi.İki g�nd�r uyumamışlar, b�t�n g�n a� d�v�şm�şlerdi. Yemek savaş durulunca verilebildi. Yemeğini yiyen ve silahını temizleyen asker başını sıcaklığı daha gitmemiş toprağa koyar koymaz sızdı.Toprağa barut kokusu sinmişti.Sakarya Savaşı 389S�VARİ GRUBU gece yarısı yola �ıktı. Yayla akşamlarına �zg� tatlı bir serinlik i�inde Uzunbey e doğru ilerlediler.Yola neşeyle �ıkmış olan Albay Fahrettin Bey kısa bir zaman sonra suskunlaştı. Zor duyulur bir sesle, "Baki.." dedi, "..ben iyi değilim. Ateşim var. Atın �st�nde zor duruyorum."Binbaşı Baki Bey �z�nt�yle geriye seslendi:"Doktor bey!""Burdayım."Doktor atını mahmuzlayıp komutanın yanına yaklaştı. Y�z�n�n ter i�inde olduğunu g�r�nce, "Duralım!" diye seslendi.Durdular.Doktor komutanı bir mum feneri ışığında muayene etti. Ateşi 39'du. Sıtma krizi başlamıştı. İğne yaptı. Seyis hemen yere bir battaniye serdi. Bir battaniyeyi de yastık gibi d�r�p başucuna koydu. Fahrettin Bey 14. T�men Komutanı Suphi Kula'ya, dişleri birbirine vurarak, "Komutayı sen al.." dedi, "..Baki de seninle gelsin, yardımcı olur. Ge� kalmayın, hareket edin. Yoksa baskın baskın olmaktan �ıkacak. Haydi.""Emredersiniz."Az sonra komutlar y�kseldi ve grup hareket etti. Komutanla birlikte doktor, Emir Subayı Teğmen Fevzi, Seyis K�se ve s�vari m�frezesi kalmıştı. Fahrettin Bey titriyordu:"Bu sıtma ne dehşetli hastalıkmış be."Baş ucuna ��melmiş olan K�se, "�yledir komutanım.." dedi, "..Anadolu'da pehlivan �ok. Ama başpehlivan bu sıtmadır. Ondan sonra yoksulluk gelir. Sonra m�tegallibe. Sonra m�ltezim. Sonra eşkıya. Sonra..."Doktor, "Komutanı rahat bırak" diye terslendi. K�se doktora dargın dargın baktı:"Sordu, anlatıyordum. Sağ ol."Biraz geri gitti, g�zlerini komutana dikip sustu.GRUP KOMUTANLARINDAN gelen telaşlı raporlar Cephe kurmaylarının moralini bozdu. Durumun kritik olduğu anlaşılıyordu. Cephe derinliği bazı yerlerde tehlikeli derecede incelmişti. İkmal390 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�rg�t� de bug�n savaşın hızına ve t�ketimine ayak uyduramamış, bu y�zden top�ular m�himmat sıkıntısı �ekmişlerdi. Subay ve er kaybı �rk�t�c� boyuttaydı. Mesela 15. T�menin 38. Alayı'nın 20 subay bulunması gereken 1. Taburu'nda subay sayısı 6'ya d�şm�şt�.14 �avuş-lar takım komutanlığı, teğmenler b�l�k komutanlığı g�revlerini �stlenmişlerdi. Taburun mevcudu bir b�l�k kadar kalmıştı.İsmet Paşa gece Başkomutan'a geldi:"Sol kanatta direnmemiz g��leşti. Halit Bey'in Grubunu (12. Grup) Sakarya boyundan �ekip sol kanada alıyorum ama toparlanıp yetişmesi bir g�n alır. S�vari Grubu'nu da sol kanada �ekecektim, fakat o da baskın i�in g�neye inmiş. Sol kanada yetişemez. Bu y�zden yarın �ok kritik. Orduyu daha gerideki sağlam bir hatta almamız gerekebilir. G�neydeki durumu yakından bilen Fevzi Paşa'dan g�r�ş�n� bildirmesini istedim, cevabı daha gelmedi, bekliyoruz."Geri �ekilme olasılığı d�ş�n�lerek Genelkurmayca Sakarya'dan Ankara'ya kadarki mesafe i�inde �� doğal savunma hattı belirlenmişti. Ordu gerekirse bu hatlardan yararlanarak kademe

kademe Ankara'ya doğru geri �ekilebilirdi. Sakarya'dan sonraki ilk savunma hattı Zir-Malık�y-Haymana hattıydı.14a

Gecikmenin yaratacağı sorunlar K�zım İnan� Paşa'yı �ok kaygılandırdı. �ekilme s�z konusu olacaksa h�k�meti ve Meclis'i bir an �nce Ankara'dan daha doğuya taşımak gerekebilirdi. �z�nt�den �at-laşmış bir sesle, 'h�k�metin taşınmaya hazırlıklı olmasını sağlamak i�in Refet Paşanın uyarılmasını' �nerdi.Odaya sessizlik ��kt�.�ekilmeyle ilgili en acı ve ivedi sorun buydu.Başkomutan haritayı bir daha inceledi, Gruplardan gelen son raporları bir daha okudu. Durumu bir daha tarttı. Ordu tutunabilirdi ama bir o kadar da cephenin yarılması olasılığı vardı. Ankara y�netiminin g�venliği i�in en k�t� olasılığı dikkate almayı doğru buldu.Refet Bele'ye ve Meclis İkinci Başkanı Adnan Adıvar'a gizli bir telgraf yollayarak h�k�met ve Meclis'in Kayseri'ye taşınmasını iste-UZUNBEY'de bulunan Yunan kararg�hında da hava gergindi. Papulas zayiat �izelgesini �fkeyle masanın ortasına fırlattı. Onca kay-Sakarya Savaşı 391ba rağmen merkezde ve g�ney u�ta ancak birka� kilometre ilerleye-bilmişlerdi. Sesi iyice boğuklaşmıştı:"Aldığımız sonu� uğradığımız kayba g�re hi� değerinde. Adım adım geri �ekilerek canımıza okuyorlar. Erimemek i�in tek �aremiz var, d�şmanı bir an �nce yenmek."Yalnız İkinci Kolordu'dan 5. T�menin bug�nk� kaybı 1.300 subay ve erdi.15a Uzunbey'deki yeni ordu hastanesi bile yaralılarla dolmuştu. Demiryolu Bi�er istasyonuna kadar onarıldığı i�in kuzeydeki 7. T�men'in yiyecek ve cephane sorunu yoktu. Demiryoluyla olduk�a rahat ikmal ediliyordu. Ama T�rk s�varilerinin ve asker ka�aklarının ikmal akışını bozmaları, ayrıca kamyonların arızalanması y�z�nden g�ney kanattaki birlikler i�in ekmek ve benzin sorunu başlamıştı.1513

Bu sorunları ancak zafer sona erdirebilirdi. Papulas masaya yumruğunu indirdi:"Taarruza devammmm!"YUNAN BİRİNCİ KOLORDUSU'nun yorgun askerleri daha yeni yemek yemiş, uyumaya hazırlanıyorlardı. Fakat General Kon-dulis Papulas'tan daha telaş�ıydı. Kolordusunu gece yarısından biraz sonra 3. Grubun mevzilerine taarruza kaldırdı.Y�zden fazla topun sesi geceyi par�aladı. Aydınlatma fişekleri b�t�n b�lgeyi ışığa boğdu.3. Grubun yorgun t�menleri de yeni uykuya dalmışlardı. Yalnız n�bet�iler uyanıktı. Boru sesleri, patlamalar, komutlar, bağırtılar arasında uyandılar. Mermiler d�rt bir yanda havaya toprak s�tunlar kaldırıyor, yer kaynayan bir suyun y�z� gibi fokurduyordu.Savaşın beşinci g�n� yine �ok zorlu ve kanlı bi�imde başlamıştı: 27 Ağustos.FEVZİ PAŞA 3. ve 2. Grupların durumunu inceleyip gerekli emirleri verdikten sonra telefonla 1. Grup Komutanı Albay İzzettin Bey'i aradı:"..Raporunu okudum. Bug�n başarıyla savaştığın halde, yalnız d�şman baskısından s�z ediyorsun." 15c

392 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuİzzettin Bey, "Evet efendim.." dedi, "..��nk� bu kanatta durum kritik. Cephe Komutanlığının dikkatini s�rekli sol kanat �zerinde tutmak istiyorum.""2. ve 3. Grupların raporları da seninki gibi olunca, komutanlık endişeye d�şt�. Ben cepheyi i�inden g�r�yorum. B�t�n kesimleri dolaştım. Askerin maneviyatı sağlam. İkmal iyi. Mevzilerimiz fena değil. Seni takviye i�in bir t�men geliyor. Sabah emrine girecek. Metanet ve s�k�netle savaşı s�rd�r�n.""Baş�st�ne."Fevzi Paşa bu konuşmadan sonra, Alag�z'� arayarak, bu kesimde durumun ordunun geri �ekilmesini gerektirecek kadar tehlikeli olmadığını bildirdi. Gerektik�e kısa geri �ekilişlerle

savunmaya devam edilmesi uygun olurdu.16

Bunun �zerine Başkomutan kesin karar i�in 3. ve 2. Grup cephelerini kendi g�z�yle g�rmeye karar verdi. Refet Paşa'ya, h�k�met ve Meclis'in taşınması i�in yeni yazısını beklemesini bildirdi.Başkomutanın g�ney kanada geleceği Fevzi Paşa ve komutanlara duyuruldu.16a

15. T�MEN'in 38. Alayı'nda bir makineli t�fek takımının komutanı olan Yedek Teğmen Şevket Efendi (Soğucalı) esirlikten Eyl�l 1920'de İstanbul'a d�nm�ş, oyalanmadan Samsun'a ge�miş, 15. T�-men'e başvurarak g�rev istemişti. Alay Samsun'dan ayrılırken, Alay Komutanı Yarbay Demir Ali Bey, hepsi adına, alay sancağı altında, "İzmir'i almadan d�nmeyeceğiz" diye yemin etmişti.�nemli olayları g�ncesine not eden Şevket Efendi bug�n şunları yazdı:"Bug�n 1. ve 3. B�l�k komutanlarımız yaralandı, 2. B�l�k Komutanı Y�zbaşı Fehmi Bey ile 3. B�l�k Baş�avuşu şehit oldu. Taburumuzun mevcudu yarı yarıya azaldı. Burada mıhlanacağız, bu arkadaşlarımızın intikamını alacağız" 16b

T�RBE TEPE ve �evresindeki gece savaşı gittik�e sertleşip genişlerken 100 km. g�neyde derin bir sessizlik vardı. Yalnız cırcır b�ceklerinin sesi duyuluyordu. G�n doğumuna bir sigara i�imi kalmıştı. AteşiSakarya Savaşı 393d�şen Albay Fahrettin Bey uyanıp doğruldu. Tavşan uykusu uyuyan K�se ile emir subayı da �nında uyandılar. Ufuk aydınlanmıştı."Milleti uyandırın. Hazırlanalım."K�se'nin i�i rahat etmemişti:"Baş�st�ne de, sen iyi misin?"Fahrettin Bey g�l�msedi:"İyiyim oğlum. Sen �ayı demlemeye bak. Baskın başlamıştır. Yetişelim."Yanılıyordu. �nc� yolu şaşırdığı i�in Grup daha Uzunbey'e varmamıştı bile. Ancak saat sekize doğru taarruza ge�ebilecekti.Yarım saat sonra yola �ıktılar.YUNAN ORDU KARARG�HI kahvaltıdan sonra Uzunbey'den ayrılıp cepheye daha yakın olan İnlerkatrancı'ya hareket edecek, Uzunbey'de hastane, u�ak alanı ve ikmal depoları kalacaktı.Komutan, Veliaht, General Stratigos, İngiliz bağlantı subayı Binbaşı Johnson ve belli başlı kurmaylar b�y�k �adırın altındaki uzun masada kahvaltı ediyorlardı. Hava daha ısınmamıştı. Hoş bir yel esiyordu.Ge� kalan Pallis Komutanı, Veliaht'ı ve sofradakileri selamlayıp neşeyle yerine ge�ti. Y�z� ışıldıyordu:"Birinci Kolordu T�rbe Tepe'yi geri aldı." 16c

"Oooooooooo!"Haber Papulas'ı �ok mutlu etmişti:"G�n iyi bir haberle başladı."Sariyanis, "Bug�n cepheyi yarabiliriz" dedi. Veliaht sevin�le başını kaldırdı, tam bir şey s�yleyecekti, yakında bir top mermisi patladı, �zerlerine taş toprak sa�ıldı."Ne oluyor?"İkinci bir mermi daha yakına d�şt�, patlayışın r�zg�rı �adırı fırtınaya tutulmuş gibi salladı. Komutanın yaveri Y�zbaşı Stefanopulos heyecanla koşup geldi, korkudan g�zleri b�y�m�şt�:"T�rk s�varileri!"Hepsi ayağa fırladılar:"Neeee?" 17

394 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuS�VARİ GRUBU'nun katırların sırtında taşınan iki dağ topu vardı. Yunan komuta kurulunun

�d�n� patlatan, acele kurulup faaliyete ge�irilen bu iki toptu. G�venliği sağlamakla g�revli uyuşuk Yunan taburu silah başı edemeden bir s�vari alayı atlı h�cuma ge�erek taburun yarısını kılı�tan ge�irdi.18

Bir benzin deposu g�k g�rler gibi havaya u�tu.18a

U�aklar ardarda havalanarak ka�tılar. Cephane kamyonları ve benzin tankerleri de ka�ıyorlardı, biri arızalanınca yol tıkandı. İsabet alan kamyonlar korkun� bir sesle par�alanıyorlardı. Barut ve benzin kokusu nefes almayı zorlaştırdı.Komutan, Veliaht, General Stratigos, İngiliz bağlantı subayı binbaşı Johnson, toprak bir evin y�ksek duvarlı avlusuna sığınmışlardı. Avluya kerpi�, taş ve tahta par�aları yağıyordu.Soğukkanlılığını koruyan birka� Yunan subayı, kararg�h ile ikmal erlerini �rg�tleyip hızla bir savunma d�zeni kurdu. Hastanede bulunan bazı hafif yaralılar da koştular. Tabur da kendine gelerek silah başı etti. Durum dengelendi.Pallis komutanı ve ordu kararg�hını bu tuzaktan ka�ırmak i�in �ırpınıyordu ama kararg�hın bazı arabaları yara almıştı, Papulas'ın şof�r� Galani ortalıkta yoktu. Zaten Papulas da hastanede �alışan d�rt g�n�ll� hemşireyi bırakıp apar topar ka�mayı doğru bulmuyordu. D�rd� de �nl� kadınlardı. Komutanın emri �zerine Albay Ber-nardos g�n�ll� hemşirelere koştu:"General, sizin hemen bir ambulansla burdan ayrılmanızı ya da bizimle birlikte gelmenizi istiyor. �abuk hazırlanın!"D�rd� adına Bayan Trikupis konuştu:"Yaralılarımız ne olacak?"Bin beş y�z yaralı vardı hastanede. Bernardos �z�lerek, "Onlar burda kalacaklar" dedi."�yleyse biz de kalıyoruz. Bize ihtiya�ları var." 19

Ka�maya can atan Albay Bernardos, kadınların bu yiğit tavrı karşısında utandı. Bir şey diyemedi, selam verip yanmaya başlamış olan k�ye geri d�nd�.Sakarya Savaşı 395ALBAY FAHRETTİN ALTAY bu sırada yetişmişti. Gecikme y�z�nden baskının g�nd�ze kalmış olmasına canı sıkıldı. �st �ste emirler vererek taarruzu hızlandırıp şiddetlendirdi. S�variler �emberi daralttılar.Ka�maya �alışan kamyonlar uzaklaşamadan vurulup kalıyorlardı.General Papulas, T�rklerin eline ge�mesi istenmeyen malzemenin tahrip edilmesini emretti.19a

Uzunbey teslim olmaya hazırlanıyordu.Yere t�k�rd�:"Ordusu zafere y�r�yor, komutan esir d�şmek �zere."S�VARİLER kuşatmayı tamamlamış, bazıları k�ye sızmıştı bile. Yunanlıların cephane ve erzakı yok etmeye başladıkları sırada, S�vari Grubu'nun habercileri u�ar gibi geldiler. Atlarının ağzı k�p�k i�indeydi. Teğmen Remzi, Cephe Komutanlığının yazdırdığı �ok �nemli bir telsiz emrini alır almaz, habercileri yıldırım gibi yola �ıkarmıştı.Fahrettin Bey emre g�z attı:"İsmet Paşa hemen yola �ıkarak cephe sol kanadına yetişmemizi emrediyor."Yarbay Suphi Kula komutanın taarruzu keseceğini sezmişti, �nlemek istedi:"K�ye girmek �zereyiz albayım!"Fahrettin Bey, "Verdiğimiz zarar yeter.." dedi, "..sol kanadımız zor durumda olmalı. Bir dakika bile oyalanmak doğru değil. �n�m�zde 130 km. yol var. Taarruzu durdurun, geri d�n�yoruz." 20

130 km. �� g�n demekti.�ATIŞMA yavaş yavaş durdu. S�variler �ekiliyorlardı. General Papulas terini sildi:"Burada olduğumuzu anlamadılar."Veliaht ha� �ıkardı. General Stratigos sinir i�inde, "Ka�alım bu uğursuz yerden.." diye bağırıyordu, "..haydi, hemen!"

Papulas Kurmay Başkanına d�nd�:"Evet Kosti, gidelim.""Baş�st�ne."396 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuUzunbey karmakarışıktı. Albay Pallis bulunabilen şof�rler ve �a-lıştınlabilen arabalarla acele bir kafile d�zenledi. Kararg�h, tozu dumana katarak İnlerkatrancı'ya hareket etti.Saat 10.00'du. 21

BU SABAHKİ Akşam gazetesinde Falih Rıfkı Atay'ın, işgal sans�r�n�n bir�ok yerini �ıkarttığı 'Sakarya' başlıklı yazısı yer alıyordu:"Anadolu'nun silahsız T�rk k�yl�lerinden yarattığı ordu, d�rt g�nden beri Sakarya boyunda d�şman ile boğuşuyor... İman ile ıstırap, iki seneden beri Anadolu'da yeni bir T�rk yoğurdu. Bu T�rk harp ederken, bir ordu i�inde bir madde değildir ve bilmediği şeyler i�in vu-ruşturulan eski askere benzemiyor. Bu harp halk harbidir... Bu muharebenin b�y�kl�ğ�n� hissetmeyenlerde yalnız yurtseverlik değil, insanı v�cuda getiren vasıflardan hi�biri yoktur" 22

İstanbul'da son c�mleyi hak etmiş bir hayli hain ve gafil Osmanlı vardı.CEBECİ HASTANESİ daha ilk yaralı kafilesinin gelişiyle dolmuştu. Yeni hastaneler hazırlamak gerekiyordu.Erkek Lisesi'nin, dolayısıyla Milli Savunma Bakanlığı'nın bah�esinde sınıf olarak kullanılan barakalar, okul tatilde olduğu i�in boştu. İlk adım olarak bu barakalara ve kurulan �adırlara Sağlık Bakanlığı ambarından ve Ankaralılardan sağlanan 300 yatak yerleştirilerek bir yeni hastane kuruldu. B�y�k �adırlardan biri ameliyathane yapıldı. B�ylece tarihi Numune Hastanesi'nin temeli atılmış oldu.Bu �alışma sırasında �ğretmen Okulu'nun bazı �ğretmenleri g�n�ll� hemşire olmak i�in başvurmuşlar, dilekleri hemen kabul edilmişti.22a

Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam sabah koşar adım hastaneye geldi. Bug�n barakalardan birine Kızılay'ın İstanbul'dan getirttiği r�ntgen aygıtı yerleştirilecekti. B�ylece Ankara'da iki r�ntgen aygıtı olacaktı. Milli Savunma Bakanlığı ile ortak kullanılan bah�eye girince Milli Savunma Bakanı Refet Paşa ile karşılaştı. El sıkıştılar. Refet Paşa, "Kutlarım.." dedi i�tenlikle, "..�ok d�zenli ve tertemiz bir hastane oluyor.."Sakarya Savaşı 397Sağlık Bakanının kadınsı titizliği ve zor beğenmesi �nl�yd�."..Ama savaş b�yle s�rerse yaralı sayısı on bini bulur. Hazırlıklı olmalısınız."Dr. Refik Saydam'ın kulakları uğuldamaya başladı:"Ne dediniz?""On bini bulur. Belki de ge�er."Y�z�ne kan h�cum etti. On bin yaralı mı? On bin yaralıyı nasıl barındırırdı? Buna hi� imk�n yoktu.Refet Paşa'nın hesabı da eksikti. Yaralı sayısı yirmi bine yaklaşacaktı.23

�� AKINCI-KOLU DA g�revini yerine getirmişti. Banaz istasyonu yıkılıp ikmal malzemeleri ateşe verilmiş, İslamk�y-Banaz arasındaki on k���k k�pr� ile telgraf hatları bozulmuş, Uşak batısındaki b�y�k demir k�pr� u�urulmuştu. İzmir-Afyon arasındaki ikmal akışının yeniden eski hızına kavuşabilmesi haftalar isterdi. Afyon'daki 4. Yunan T�meni g�nlerce ekmeksiz kalacak, a�lığını gidermek i�in her evden zorla �� ekmek toplayacaktı.24

Akıncıların hemen hepsi, hedefleri koruyan muhafızlarla �atışıp boğuştukları i�in az-�ok yaralıydı. Beş de şehit vermişlerdi.Şehitlerini g�merek t�mene d�nmek �zere yola �ıktılar.M. KEMAL PAŞA, K�zım Paşa, Albay Asım, Binbaşı Tevfik ve Salih Bozok bu saatte, iki arabayla g�ney kanadın merkez kesimine gitmek �zere Alag�z'den ayrılıyorlardı.

�aldağı'nın eteğinden ge�erek 3. Grup Kararg�hının bulunduğu Soğluca'ya geldiler. Cepheye �ok yakındı burası. �� t�men komutanı da gelmiş bekliyordu. ���n�n de g�zleri kan �anağı gibiydi. İki g�nd�r hi� uyumamışlardı. T�rbe Tepe'nin elden �ıkması hepsini kahret-mişti. D�şman taarruza devam ediyor, askerini acımadan ateşe s�r�yordu.Başkomutan komutanları dinledi. Ordunun kanını ve canını esirgemeden savaştığı kesindi. Kimsenin g�z� geride değildi. Ama d�şmanın ateş g�c� �ok y�ksekti. Bunun kayba yol a�tığını ve birliklerin direncini etkilediğini anlattılar. Zorunlu �ekilmelerin sebebi buydu.398 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBa ş komutan' ı n cephede inceleme yaptığı ve komutanlarla g � r �ş t �ğ� yerler Başkomutan savaş başlamadan �nce bu komutanlarla konuşmaya fırsat bulamamıştı. Yeni y�ntemi �zetleyerek t�men komutanlarını g�revleri başına yolladı. Birlikte gelmek isteyen Grup Komutanı Yusuf İzzet Paşa'ya "Hayır.." dedi, "..g�revinizin başında kalın. Komutanların size ihtiyacı olacaktır. Bug�n zor bir g�n."Daha da g�neye inerek ateş hattının hemen gerisine kadar geldiler. Savaşın �ok şiddetli olduğu top ve t�fek uğultusundan anlaşılıyordu. Yedekte bekleyen tabur, erzak getirmiş kağnıcılar, cephane-ciler, hastane personeli ve yaralılar, Başkomutan'ı aralarında g�r�nce inanamadılar. Başkomutan hepsinin hatırlarını sordu, yaralıları ziyaret etti.Her an savaşa katılmayı bekleyen taburun subaylarıyla birlikte �ğle yemeği yediler. Subaylar savaş �ncesinin �rpertici s�k�neti i�indeydiler. Hayatla �l�m arasındaki �izgide duruyorlardı. Başkomutan g�revlerine kenetlenmiş subaylara başarı dilemekle yetindi:"Gazanız m�barek olsun!""Sağ oool!"Sakarya Savaşı 399

Subaylar Başkomutan'ın arabası g�r�nmez olana kadar g�zlerini bile kırpmadan selam durdular.Kılavuzluk yapan s�varilerin yardımıyla sapa dağ yollarından ge�erek ikindi �zeri zorlukla 2. Grubun b�lgesine geldiler. Bug�n bu cephede ciddi bir �atışma yoktu. Birlikler yeni mevzilerine yerleşiyordu. D�n �ok yorulmuş olan Yunan t�meni de bug�n işi ağırdan

almaktaydı. Başkomutan cephe gerisindeki ihtiyat alayın subay ve askerleriyle konuştu, sahra hastanesinde yatan yaralıları ziyaret etti. Yeni ameliyat olmuş ağır yaralı bir eski asker, M. Kemal Paşayı tanımıştı. Heyecanlandı. Ayağa kalkıp selam vermek i�in �ırpındı ama doktorlar okşayarak yatıştırdılar.Bir bacağının kesildiğinin hen�z farkında değildi.Sahra hastanesinin başhekimi, ağır yaralı olmayan subayların, iyileşene kadar cephe gerisinde kalmak haklarıyken, sargı yerinde ya da hastanede yaralarını sardırıp koşarak cepheye d�nd�klerini anlattı. Erler de b�yle yapmaya başlamıştı.K�zım İnan� Paşa, "Yunanlılar bunu bilseler hi� hayale kapılmazlar" dedi.Doktorun �ayını i�ip Yamak K�y�'ne gitmek �zere yola koyuldular. Yamak'ta Fevzi Paşa, 2. Grup Komutanı, t�men komutanları ve Yarbay Salih Omurtak'la buluştular.Bu kesimde de savaş şu sıra pek şiddetli değildi. Onun i�in acele edilmeden konuşuldu. Komutanlar �ok kararlı g�r�n�yorlardı. Ka�ak sayısı �ok azalmıştı, sağ elinin işaret parmağını yaralayarak askerden ka�mak isteyen yine birka� kişi �ıkmıştı ama askerin b�y�k �oğunluğu şevkle savaşıyordu. Bazılarının paniklemesinin sebebi korkaklık değil, daha giderilememiş olan acemilikti. Sadece bir kişi bozgunculuk yapmış, o da birliğinin �n�nde kurşuna dizilmişti.Fevzi Paşa'nın yeni savaş tarzını a�ıklamış olduğunu �ğrenen Başkomutan bazı teknik tavsiyelerde bulunmakla yetindi. Fedak�rlıkları i�in teşekk�r etti. Başarı diledi.Fevzi Paşa ve Salih Omurtak'ı da alarak Haymana'ya hareket ettiler.400 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuS�VARİ GRUBU sol kanada yetişebilmek i�in �ok kısa bir mola dışında s�rekli yol almış, yemek yemek ve gecelemek i�in bir k�yde durmuştu.Fahrettin Bey k���k �adırının �n�nde, yere serili bir battaniyeye bağdaş kurmuş, kahvesini beklemekteydi. K�se, dilinin ucu dışarda, komutanının kahvesini getiriyordu."D�kmeden getir. Yoksa şaplağı yersin.""Hi� d�ker miyim? Bu son. Başka kahve yok."Birden Kurmay Başkanı Baki Bey'in acı sesi duyuldu:"Ne diyorsunnnnnn???"Tatsız bir şey olmalıydı. Emir Subayı sese koştu. Baki Bey ve �d� kopmuş bir Yunanlı esirle birlikte geri d�nd�."Ne oldu Baki? Niye bağırıyorsun?"Baki Bey derin bir nefes alarak olayı i�ine sindirmeye ve yatışmaya �alıştı. Yunanlıyı g�sterdi:"Uzunbey'de esir aldığımız Yunanlıların sorguları yapılıyordu. Sıra buna gelmişti. Bunun adı Galanı.""Eee?""General Papulas'ın şof�r�ym�ş."Fahrettin Bey korkarak sordu:"Yani?""Yani biz taarruz ederken General Papulas ve ordu kararg�hı Uzunbey'deymiş."Albay daha bir yudum bile almadığı kahve fincanını yere vurdu. Bağırarak ayağa fırladı:"Lanet olsun bu telsize! Ulan vicdansız, bir g�n olsun arıza yapamaz miydin? Ka�ırılacak fırsat mıydı bu? O hain telsizci teğmen bir daha g�z�me g�z�kmesin. O hurda telsize �i�ek gibi bakmanın �lemi var mıydı? O namussuz telsiz �alışmasa, cephe emrini almayacak, şimdi burda Papulas'la kahve i�iyor olacaktık."K�se safiyetle, "Kahve bitti komutanım" dedi.Komutan g�rledi:"Yıkıl sersem herif!"Zavallı K�se k�s k�s geri �ekildi, komutanın g�z�n�n �n�nden yok oldu.25

Sakarya Savaşı 401HAYMANA'da Fevzi Paşa'nın kaldığı eve inmişlerdi. Ellerini y�zlerini yıkayıp serinledikten sonra, harita başında toplanıp durumu değerlendirdiler. Şu ortak g�r�şe vardılar: Zir-Malık�y-Haymana hattına �ekilmeye gerek yoktu.Ordu direniyordu.Meclis'in ve h�k�metin Kayseri'ye taşınması konusu b�ylece kapanmış oldu.SOL KANADIN doğu ucunda bug�n �ok şiddetli savaşlar yaşanmaktaydı.General Andreas ezip yarmak �midiyle 4. T�men'in mevzilerini saatlerce top ateşi altında tutmuştu. Yunan birlikleri y�r�meye başlayınca, yok oldukları sanılan birlikler yıkıntıların i�inden �ıkıp Yunan taarruzlarını s�ng� h�cumuyla karşılayıp kırdılar.25a

Birlikler can havli ile d�v�ş�yor, top�ular gerektik�e mahvolmayı g�ze alarak a�ığa �ıkıp Yunan h�cumlarını eziyorlardı.İyice doğuya a�ılan bir Yunan birliği sol kanadın arkasına taşacak gibi g�r�n�nce, Albay İzzettin Bey en sondaki 3. S�vari T�meni Komutanı Binbaşı İbrahim �olak'a ve ona bağlı olan piyade alayına şu emri yolladı:"Gerek t�meniniz, gerek emrinizdeki piyade alayı, mahvolunca-ya kadar dayanacak ve d�şmana yol vermeyeceksiniz."Eridiler ama d�şmana yol vermediler.25b

Akşam 22.40'ta Başkomutan Haymana'dan telefon ederek durumu sordu. İzzettin Bey sarsılan bazı birliklerini biraz geriye �ektiğini anlattı. Birlikler yeni mevzilerine yerleşiyorlardı."D�şman bu gece baskına ve gece h�cumlarına kalkışabilir. Uyanık olun. Gece baskınlarını mutlaka s�ng� h�cumuyla p�sk�rt�n." 26

"Baş�st�ne komutanım."Başkomutan ve arkadaşları, Fevzi Paşa ve Salih Omurtak'la ve-dalaşıp gece yarısına doğru Haymana'dan ayrıldılar. Yolda ay ışığında ağır ağır Haymana'ya y�r�yen yiyecek ve cephane kollarına rastladılar.İkmalciler bu yaman savaşın hızına ayak uydurmaya �abalıyordu.402 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuİSTANBUL'dan ka�ırılan, Rusya'dan getirilen, yurti�indeki uzak depolarda bulunan silah ve cephane ile Vergi Kurullarınca toplanan malzemenin cepheye ulaştırılması, y�z bin kişilik bir ordunun aksamadan her g�n ikmal edilmesi dev bir işti. Bu işi ger�ekleştirmek i�in savaşan ordunun yanı sıra bir de karınca ordusuna gerek vardı.

Fi ş ek doldurma at � lyesi

Bu ordu Milli M�cadele'nin başlamasıyla birlikte kurulmaya başlamış, aşama aşama genişlemişti. Yarısı resmi, yarısı �zeldi. On binlerce asker ve subay ile kadın, kız, �ocuk, sakat ya da yaşlı erkeklerin y�nettiği araba, kağnı, deve ve eşek kollarından oluşuyordu.Bu kollar ya doğrudan Ankara'ya ya da dekovil hattıyla Ankara'ya bağlı olan Yahşıhan'a akıyorlardı. Karınca ordusunun g�revi buSakarya Savaşı 403

Bir ula ş t ı rma kolu ve cephane ta şı yan kad ı nlar ı m ı z 404 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzukadarla bitmiyordu. Ankara'dan trenle Polatlı ve Malık�y'e gelen yiyecek, silah ve m�himmatın, araba ve kağnılarla birliklere dağıtılması, d�n�şte de ağır yaralıların ve bozulan

silahların Polatlı ya da Malı-k�y istasyonlarına taşınması gerekiyordu.Ordu, adsız kahramanlardan kurulu bu g�sterişsiz karınca ordusunun sayesinde ayakta durmaktaydı.YUNAN ORDU KARARG�HI İnlerkatrancı'ya yerleşmişti.Mermi izleri taşıyan ve eteğinin bir b�l�m� yanmış olan b�y�k �adırın altındaydılar yine. L�ks lambasının �evresinde gece kelebekleri kaynaşıyor, uzaktan top sesleri yansıyordu. Hi� konuşmadan oturuyorlardı. Sabahki felaket dolayısıyla hi�birinin neşesi yoktu. Canlarını g�� kurtarmışlardı. O kadar korkmuşlardı ki savaşı kesip geri d�nmeyi bile d�ş�nm�şlerdi.26a

Ordunun Afyon'la telgraf bağlantısı kesilmiş, ikmal sistemi yıkılmış, benzin ve cephane stokları tehlikeli d�zeye d�şm�şt�.27 Kolordulara iki g�n cephane alamayacakları bildirildi.28

İnlerkatrancı'da yeni a�ılan ordu hastanesi de dolmak �zereydi.Bir subay Albay Pallis'e şifreleri a�ılmış kolordu akşam raporlarını verip �ekildi. Papulas'ın boğuk sesi belki de iki saattir ilk kez duyuldu:"�nce kayıpları oku.""Peki efendim."Pallis raporlardan kayıpları �ıkararak okudu. Veliaht bu son sayıları daha �nceki kayıplarla topladı. Derin bir kaygıyla, "Beş g�n i�inde bir t�menden fazla kayıp vermişiz.." dedi, "..b�yle ne kadar devam edebiliriz?" 29

Papulas yakasını koparır gibi a�tı:"D�şman pes edene kadar."Hava h�l� boğucuydu ya da Papulas'a �yle geliyordu.28 AĞUSTOS g�n� savaş yine erkenden, olanca hır�ınlığıyla başladı.�nce kuzeydeki 7. T�men taarruza ge�ti. 12. Grubun sol kanada alınması �zerine, bu t�menin karşısında, sadece Kazım �zalp'in M�-rettep Kolordusu kalmıştı. İki piyade ve bir s�vari t�meninden kuru-Sakarya Savaşı 405lu M�rettep Kolordu, Ankara �ayı'ndan Beştepeler e kadar Sakarya doğu kıyısını savunacaktı. T�menler ancak bir Yunan alayı kuvvetin-deydi. Burada da sayı farkı kanla kapatılacaktı.Demiryolunun kuzeyinde Abdur rahman Nafiz Bey'in 1. T�meni, g�neyinde Nurettin Bey'in 17. T�meni vardı. Alay komutanları erlere cesaret vermek i�in ateş hatlarına kadar geldiler, birlikler canla başla direndiler.Yunan T�meni b�t�n �abasına rağmen, demiryolu kuzeyinde sonu� alamadı. Ama demiryolunun g�neyinde, iki alayıyla taarruza ge�erek, Beştepeler kesimindeki T�rk mevzilerini sarsmayı başardı. 48. Alay Komutanı Binbaşı Hasan Basri Bey ağır yaralandı. Son s�z� "D�şmanı defedin!" oldu.Emir subayı hi� �ekinmeden yalan s�yledi:"D�şmanı bozduk komutanım. Alayımız takip ediyor."Binbaşı g�zlerini huzur i�inde kapadı. Zafer r�yası g�rerek s�nd�.Yunanlılar Beştepeler'in bir b�l�m�n� ele ge�irdiler.Bu kesimdeki sahra hastanelerinde yer kalmadığı i�in yaralılar Polatlı'ya getirilip istasyonun karşısındaki d�zl�ğe yatırılıyorlardı. G�lge verecek bir tek ağa� yoktu. Binlerce yaralı g�neş altında kavrulmaktaydı.298 Cephane ve erzak getiren trenlerle Ankara'ya yollanıyorlardı.Yunanlı yaralılar da sahra hastanelerine sığmaz olmuş, Eskişehir'e yollanan yaralıların sayısı �ok artmıştı. Eskişehir hastaneleri dolduğu i�in yaralılar sokaklarda kalmışlardı.2913

Yaralıların anlattıkları ile ordunun zaferden s�z eden bildirileri birbirini tutmuyordu.Yaralıların sayısı ve anlattıkları, Savaş Bakanı Teotokis'in emriyle Kral'dan saklandı. Hasta Kral'ı �zmek doğru olmazdı.SAVAŞ bug�n g�neyde daha da hır�ındı.�� kolordu, şafakla birlikte b�t�n g��leriyle T�rk mevzilerine y�klendiler. 4., 3. ve 2. Gruplar

taarruzları fedak�rca kırarak mevzilerini korudular. 4. Gruptan 13. Alay Komutanı Yarbay Ahmet Rifat Bey şehit oldu.Kayıplar y�z�nden zayıflamış olan 1. Grup cephesinde ise durum �ok kritikti. 12. Grup gelene kadar dayanması gerekiyordu.406 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKıl payı dayandı. Ama kanını sebil ederek: 7. T�men Komutanı Yarbay Ahmet Derviş Bey yaralanmış, 41. Alay Komutanı Ahmet Muhtar Bey, 4. T�men Komutan Yardımcısı Yarbay Esat Faik Bey, 42. Alay Komutanı Yarbay H�seyin Avni Bey ve bir�ok subay, astsubay ve er şehit olmuştu.30 Şehitlerin arasında Şehit Albay N�zım Bey'in emir �avuşu Ey�p �avuş da vardı.Bu kanatta Haymana kaplıcası ve �evresi, b�y�k bir hastaneye d�nm�şt�. İleri birliklerden s�rekli yaralı kafileleri geliyor, operat�rler uyumaya zaman bulamıyorlardı.

M � rettep T � men Komutan ı Yarbay Zeki Soydemir YARBAY ZEKİ BEY'in M�rettep T�meni Fettahoğlu'na yakın bir k�yde konaklamış, keşif kollarını Sakarya k�pr�lerine s�rm�şt�. �zellikle Fettahoğlu k�pr�s�n� g�zl�yorlardı.Eskişehir'den gelen cephane ve erzak kamyonlarının Fettahoğlu'nda toplandığını, d�zenlenen konvoyların muhafızların koruması altında g�neye ge�tiğini �ğrenmişlerdi.Keşif kolu Fettahoğlu k�pr�s�nden 150 kamyondan oluşan bir ikmal konvoyunun g�neye ge�tiğini bildirince, s�vari alayı harekete ge�ti. Konvoyu yolda yakaladı. Konvoy kalabalık muhafızlarca korunuyordu. �atışma uzun s�rd�. Kamyonların b�y�k�e b�l�m� Fettahoğlu'na, 30 kamyon da cephe y�n�ne ka�mayı başardı.�atışma alanında, yanan 16 kamyonun kalıntısı, şof�rleri ka�mış on kadar sağlam kamyon ile altı esir ve �l�ler kalmıştı. Kamyonlar top�u cephanesi ve ekmek y�kl�yd�.31 Ekmekler k�yl�lerle b�l�ş�ld�. Cephane t�menden yollanan ve k�ylerden tedarik edilen arabalara y�klendi. Kullanmayı bilen tek kişi bile olmadığı i�in yepyeni kamyonları yaktılar.T�menin baskın m�frezeleri, bu kesimdeki ikmal noktalarını k�rletmek, ikmal kollarını vurmak i�in Sakarya boyuna yayıldılar.Sakarya Savaşı 407

12. GRUP saat 18.00'de 1. Grubun soluna yetişti. Son savaşta olduğu gibi ordunun solkanadını korumak, dolayısıyla ordunun esenliğini sağlamak g�revi yine Halit Bey'e d�şm�ş, bu ağır sorumluluk albayı iyice sinirli ve fazla duyarlı yapmıştı.Cephe emri gereğince en u�taki G�zelcekale kesimini devraldı. Burası irili ufaklı bir�ok taştan tepe ile u�urumlar, yarlar, yarıklardan oluşan, �ok sert ve karmaşık bir arazi par�asıydı. Askerler buraya Kanlıtepeler adını takmıştı. Yunan kuşatma kolunun ilerleyişini engellemek i�in emrindeki birlikleri aceleyle cepheye yığdı. Dar alanda yığışma oldu. Kurmay Başkanı Binbaşı Ziya Ekinci, bu tehlikeli uygulamaya karşı �ıkıp g�r�ş�nde ısrar da edince, albay �ok kızdı, bağırdı �ağırdı, �fkesini alamadı, tabancasına sarılıp bir el de ateş etti. Atik davranarak canını kurtaran Binbaşı Ziya Bey eşyasını toplamadan �ekip gidecekti.32

Halit Bey bu konuyla ilgilenmedi bile. Daha �nemli bir işi vardı. Birliklerinin arkasında bulunan b�y�k bir kaya par�asının �n�ne oturdu, iki tabancasını �ıkarıp kucağına koydu, savaşı izlemeye koyuldu. Komutanlar ve eski subaylar bunun anlamını iyi biliyorlardı: Geri �ekilmeye yeltenenin beynini dağıtacaktı.408 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuG�ZELCEKALE'nin taşlık tepelerinde Albay Halit Bey'�ı ve General Andreas'ın askerleri arasında inanılmaz bir boğuşma s�r�rken, 500 km. batıda, İstanbul'da, İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Harold Rumbold, Tarabya'daki yazlık ikametg�hının geniş, bakımlı bah�esinde İngiliz kolonisine gardenparti vermekteydi.Hava limonata gibiydi. Bah�e sivil-asker erkekler ve şık hanımlarla doluydu. Garsonlar i�ki ve ord�vr dolu g�m�ş tepsileri dolaştı rıyor, k���k bir orkestra hafif par�alar �alıyordu.Avaz avaz şarkı s�yleyen Rumlarla dolu b�y�k bir motor Tarab-ya koyuna girdi. İki şarkı arasında bir erkek "Ankara'ya" diye bağırdı. Alkışlar y�kseldi. Motor kıyıyı yalayarak şamata i�inde uzaklaştı.Yunan ordusunun y�r�y�şe ge�mesiyle birlikte Rumlar yeniden g�sterilere başlamış, ��-d�rt g�nden beri de "Ankara'ya" diye bağırmak moda olmuştu. El�ilik M�steşarı Rattigan, İstanbul g�venliğinden sorumlu Albay Maxwell'i bir kenara �ekti:"Bu g�steriler, Ankara'ya' diye bağırmalar, T�rklerin tepkisine yol a�maz mı? Y�ksek Komiser de, ben de, şehirde bir �atışma �ıkmasından �ekiniyoruz."Albay Maxwell başını salladı:"Milliyet�i gazetelerde �ıkan ateşli yazılara bakmayın siz. Onlar �mitsizlik �ığlığı. İstanbullu T�rkler yenilgi dolayısıyla seslerini kesmişlerdi zaten. Yunan ordusu Ankara kapısına dayanınca iyice sindiler. B�t�n haberalma hatlarımı a�ık tutuyorum. En ufak bir kıpırtı belirtisi bile yok."Albay Maxwell, M.M. Teşkilatı'nın gizlice silahlandırdığı İstanbulluların sayısının 20.000'e

ulaştığını, bunların i�inde Rumların g�sterilerini dağıtmaya, elebaşılarına anlayacakları dersi vermeye hazır y�zlerce kişi olduğunu bilmiyordu ama hi�bir kıpırtı belirtisi olmadığını s�ylerken haklıydı. ��nk� b�yle eylemlerde bulunulması kesinlikle yasaktı. Bu �rg�t�n, g�n� gelene kadar bilinmesi istenmiyordu. Silahlı �rg�t ancak İstanbul i�in silahlı m�cadele gerektiğinde ortaya �ıkacaktı.Ama halkın sabrını denetlemek m�mk�n değildi.Sakarya Savaşı 409NİTEKİM O AKŞAM ilk olay patlak verdi.Aksaray'a giden iki vagonlu yarı boş tramvaya, Karak�y'de iki Rum bindi, en �ndeki sıraya oturdular. Vagona rakı kokusu yayıldı. �teki yolcuların �oğu işten eve d�nen, yorgun, i�ine kapanık, sessiz T�rklerdi. Rumlar kendi aralarında bağıra bağıra Rumca konuşuyor, birbirlerine el şakası yapıyor, kahkahalar atıyorlardı.Bilet�i yanlarına geldi:"Evet beyler?"Gen� Rum y�ksek sesle T�rk�e, "Ver bakalım Ankara'ya iki bilet!" dedi.Bilet�i anlamamıştı:"Nereye?"Gen� Rum �tekine d�nd�:"Bir de nereye diye soruyor."�teki Rum bilet�iye �ıkıştı:"Nereye olacak vre Turkos? Ankara'ya işte. Kes Ankara'ya iki bilet. Biz de g�relim şu Ankara'yı."Rumlar bu oyunu pek sevmişlerdi, bir s�re devam ettirdiler. Birdenbire tok bir ses bu cıvık oyunun �st�ne balta gibi indi:"Yetti ulan!"Ses vagonun arkasından geliyordu. Sarhoş hayretiyle o yana d�nd�ler. Orta yaşlı, kır bıyıklı bir T�rk vagonun ortasındaki yolda ayakta durmuş kendilerine bakıyordu. Y�z� �fkeden kıpkırmızıydı. Elinde b�y�k�e bir tabanca vardı. "Alın cehenneme iki bilet!" dedi, silahını iki kez ateşledi. Alınlarından vurulan Rumların biri sıraların arasındaki yola yuvarlandı, �teki arka �st� u�up giriş sahanlığına d�şt�.Adam Efe Mehmet diye tanınan Edirnekapılı bir İstanbulluydu. Tabancasını koynuna yerleştirirken vatmana seslendi:"Durdur kardeş."Yolculara d�nd�:"Sabrımızı korkaklık sanıyor bu palikaryalar."Tramvay demir tekerleklerinden ve raylardan kıvılcımlar sa�arak zangırdaya zangırdaya durdu. Efe elini g�ğs�ne bastırarak yolcuları selamladı, polislere teslim olmak i�in aşağı indi.33

Rumların neşeleri s�rd� ama bu olaydan sonra Ankara �zerine şaka yapmaktan ka�ındılar.Ankara tekin değildi.410 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuKURTULAN 30 KAMYON cepheye hava karardıktan sonra ulaştı. 150 kamyon yerine ancak 30 kamyonun gelebilmesi, bunlardan sadece birka�ının cephane kamyonu olması Yunan komutanlığını �ıkmaza soktu.Tehlike �anları �almaya başlamıştı.Ordu emrine 'top�u cephanesinin idareli kullanılmasını' isteyen bir madde eklendi.34 T�rk s�varilerinin erişemeyeceği yeni ve g�venli bir ikmal yolu oluşturmak şarttı.HALİDE EDİP HANIM her gece olduğu gibi bu gece de istihbarat raporunu �zetleyecekti. Y�z�ndeki kaygı M. Kemal Paşa'nın i�ine dokundu. �mit ve g�ven verecek bir a�ıklama yaptı. Her g�n kararg�hta en tehlikeli olasılık hesapları i�inde ezilen Halide Hanım'ın kaygısı

ge�medi ama y�z�nden silinip i�ine �ekildi. Raporu okudu:"Veliaht Abd�lmecit Efendi, İngiliz Y�ksek Komiseri'yle bir g�r�şme yapmış. Edinilen bilgiye g�re 'Milliyet�ilerin politikası deliliktir'demiş.'. >35

M. Kemal Paşa y�z�n� buruşturdu:"İstanbul'da b�yle d�ş�nenler az değil. Bu kafalar i�in akıllılık, bir b�y�k devletin s�m�rgesi ya da uydusu olmak, onlarca y�netilmek, y�nlendirilmek. Adamlarda istiklal anlayışı, milli bilin� ve onur yok. İnsan bu anlayışı, bu bilinci, bu onuru i�g�d� gibi i�inde bulmaz. Bunlar eğitimle ve d�ş�n�lerek kazanılır. Bunların eğitiminde ve d�ş�nce d�nyalarında bu gibi kavramlar yer almıyor. Neyse. Devam edin hanımefendi.""�etesiyle Konya'ya ge�en Delibaş Mehmet adlı gerici eşkıya, d�n gece Karamanda adamları tarafından �ld�r�lm�ş" Hepsi doğruldu:"Ooooo!"K�zım Paşa meraklanmıştı:"Niye �ld�r�lm�ş?"

Veliaht Abd � lmecit Efendi Sakarya Savaşı 411"Din perdesi altında d�şman hesabına �alıştığını anlamışlar." 36

İsmet Paşa, "Bu hain ve katil yobaz ge�en yıl k�y k�y dolaşıp 'Yunan ordusu Halifenin emriyle geliyor, karşı durmayın' diye telkinde bulunuyordu." dedi, "..yazık ki etkili de olmuştu. Bu kez yanındaki haydutları bile kandıramamış. Bu iyi bir gelişme."M. Kemal Paşa mendiliyle y�z�n�n terini aldı:"İlerde halkımızın, bunca ibret verici tecr�beden sonra ger�ek dindarlarla din t�ccar ve akt�rlerini birbirlerinden ayırdedeceğini �mit ederim. Yoksa hep b�yle geri ve ezik kalırız. Başka?""Bu kadardı efendim."Muzaffer Kılı� i�eri girerek İsmet Paşa'ya kararg�htan yollanan bir telsiz notunu verdi. Notu okuyan İsmet Paşa, "S�vari Grubu yarın akşam sol kanadımıza yetişeceğini bildiriyor" dedi.K�zım İnan� Paşanın esmer y�z�ne pembelik yayıldı:"Şimdi General Andreas d�ş�ns�n."GENERAL ANDREAS kara kara d�ş�n�yordu zaten. Ordu bir �ıkmaza saplanmıştı. Kolordusu bir haftada 8.000 kayıp vermiş, buna karşılık yarı ��l, yarı kayalık bir arazide en fazla 20 km. ileri gidebilmişti.3611 Askeri bakımdan hi�bir değer ifade etmeyen bir kazan�tı bu. İkmal sistemi ��km�şt�. Askere bug�n ekmek hakkının ancak altıda birini verebilmişlerdi.361"Son bir hamle ile bu k�t� gidişi belki durdurabileceği �midi i�inde ara vermeden var g�c�yle saldırıyordu.Cephenin boyu 100 kilometreye �ıkmıştı.1. ve 12. Grup cephelerindeki boğuşma gece yarısından sonra da s�rd�. 4. T�men'le ilgili gece

raporu bu kanlı g�n� �zetliyordu:"H�cum taburunda yalnız bir subay kalmıştır. 42. Alay'da alay komutanlığı bir yedek teğmenin, b�l�klerin emir ve komutası da b�l�k �avuşlarının elindedir"^7 TOP�U CEPHANESİNİN tutumlu kullanılmasıyla ilgili ordu emrini pek az Yunan birliği dinledi. Savaş yine Yunan toplarının yoğun ateşiyle başlamıştı. Bu konuda en m�srif birlik, bir an �nce sonu� almak i�in �abalayan Birinci Kolordu'ydu.412 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu7. Yunan T�meni bug�n sert savaşlardan sonra Dua Tepe ve Kartal Tepe'yi ele ge�irmeyi başardı.Bug�n Gazi �avuş'un oğlu Ali de şehit olmuştu.Savaş 4. Grup cephesinde de erken başladı, şiddetlenerek b�t�n g�n s�rd�. 4. ve 3. Gruplar arasında bir boşluk oluştu. Bu boşluk �aldağı'na a�ılıyordu. �aldağı tıpkı Mangal Dağı gibi b�t�n �evreye egemen bir dağdı ve T�rk savunması sırtını bu dağa dayamıştı. Son dayanaktı.İsmet Paşa, daha az tehlikede g�rd�ğ� M�rettep Kolordu'dan 1. S�vari T�meni'ni �ekip 4. Gruba verdi. Oradan buradan k���k birlikler toplayıp onları da yolladı. Aradaki boşluk bu birliklerle doldurularak �aldağı yolu kapatıldı.Savaş gece yarısı dengelendi.38

3., 2. ve 1. Grup cephelerine taarruz geceden başlamıştı. �teki komutanlar gibi Birinci Kolordu Komutanı General Kondulis de, ordunun nasıl olsa cephane yollayacağına g�venerek, sabahleyin �zellikle 3. Grup mevzilerini uzun ve yoğun ateş altına aldırdı. Mevziler cehenneme d�nd�. Patlayış, ateş, alev, duman, �ığlık, şarapnel, taş, toprak, insan, kan birbirine karıştı. Her şey sarsılıyordu. Ateşi yeterli bulunca �� t�menini birden taarruza ge�irdi. Yoğun top ateşi ve taarruzun baskısı 57. T�men'i sarsmıştı. Askere şevk vermek i�in komutanlar ateş hattına geldiler. 37. Alay'in Komutanı Binbaşı Osman Bey şehit oldu. T�men saat 16.00'da sarsılmaya başladı ve giderek ��z�ld�.Komutanlar ��z�lmeyi durdurmak, Haymana'ya a�ılan boşluğu kapatmak i�in didinirlerken, beklenmedik bir şey oldu, General Kondulis bu başarıyı ilerletmedi, saat 17.00'de taarruzu yavaşlattı, sonra da durdurdu.38a

Sebebini anlamadıkları bu duraklama T�rklere nefes aldıracaktı. Haymana yolunu sağlamca kapattılar.YUNAN KURMAY KURULU da bu duraklamanın sebebini anlamamıştı. �aldağı ya da Haymana'nın ele ge�irilmesi, Ankara yolunun a�ılması demekti.Haymana doğrultusunda cepheyi yarmasına ramak kalmışken General Kondulis'in taarruzu yavaşlatması, sonra da durdurmasıSakarya Savaşı 413kurmay kurulunu şaşırttı. Sariyanis General Kondulis'e verip veriştirirken, General Papulas'ın yaveri geldi. Komutanın Yarbay Spridonos'u beklediğini haber verdi.Spridonos yeni bir ikmal yolu hakkında konuşmak i�in 'harek�t �adırına' gelmişti. Yavere yavaş�a sordu:"K�t� bir şey mi var?""Galiba."GENERAL PAPULAS geniş �adırında, portatif bir masanın başında, lambasını yakmamış, akşam loşluğu i�inde, yorgun ve yalnız oturuyordu. Spridonos'a "Otur" dedi. Sesi kaygı vericiydi.Spridonos oturdu."General Kondulis'ten �zel bir mesaj aldım. Oku!"Masanın ortasında duran telsiz mesajını �n�ne itti. Kondulis cephanesinin bitmek �zere olduğunu, bu y�zden taarruzu durdurduğunu, yeni cephane gelmediğini, d�şman taarruzu halinde cephesinin ��keceğini bildiriyor ve mesajını ş�yle bitiriyordu: "En kısa zamanda cephane ikmali i�in Tanrı'ya ve Başkomutana yalvarıyorum!" 39

Spridonos'un g�zleri yaşardı. Başını kaldırdı. Papulas'la g�z g�ze geldi. Komutanın g�zleri de acı doluydu:"Yorgo, T�rklere yakalanmadan cephane yetiştirmeni istiyorum."Spridonos ayağa fırladı. Heyecandan titriyordu:"Komutanım! Beşk�pr�'de cepheye getirtmeyi başaramadığım �ok cephane var. Onları getirmek i�in şimdi yola �ıkıyorum.""Acele et Yorgo."Papulas, General Kondulis'e 'savunmaya ge�ip cephane beklemesini' emretti. Spridonos yarım saat sonra silahlı askerlerle dolu �� otomobille yola �ıktı.40

12. GRUP CEPHESİNDE savaş b�t�n g�n delice s�rm�ş, boğuşma boğazlaşmaya d�nm�şt�.Kayalık mevzilere d�şen mermiler, keskin taş par�alarını da şarapnel gibi d�rt bir yana savuruyorlardı. Buradaki şartlara dayanmak i�in insan demirden d�k�lm�ş olmalıydı.414 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuHava kararırken yer yer ��z�lme başladı, iyi eğitilmemiş askerlerden geriye ka�anlar oldu. Ka�anlar ateş hattının tam gerisinde Albay Halit Bey ve iki tabancasıyla karşı karşıya geldiler. Y�zleri savaş kiriyle kararmış, g�zleri korkudan b�y�m�ş yılgın askerler, birden ayıldılar ama ge� kalmışlardı.Albay, kalabalığın �n�nde duran ka�maya kararlı birka� askeri korkun� bir hızla ardarda vurdu. Kalanların �eneleri kilitlendi. Demek Deli Halit Bey buydu!Halit Bey kalanlara, tabancasıyla cephe y�n�n� g�stererek tek kelime s�yledi:"Yerinize!"Askerler birbirlerini �iğneyerek cepheye geri d�nd�ler.Bir saat sonra bazı k���k gruplar yeniden geriye ka�maya başladılar. Karşılarına yine Halit Bey �ıktı. Bir yandan ka�ak gruplarının �n�ndekileri vuruyor, bir yandan da ateş etmesi i�in orada bulunan 16. Alay Komutanı Binbaşı Rahmi Apak'a bağırıyordu. Ateş etmezse onu da vurabilirdi. Rahmi Apak da tabancasını �ekip ateş etmeye başladı. Ama o ka�akların ayaklarına doğru, yere ateş ediyordu.Ka�aklar geldikleri hızla silahlarının başına d�nd�ler. Bir daha da kimse ka�maya yeltenmedi. Cephe daha az tehlikeliydi.Rahmi Apak o gece anı defterine, savaş tarzını hi� beğenmediği Halit Bey i�in şunu yazacaktı:"Bu adamın bulunduğu bir yerde ��z�lme ve bozgun olmaz. Geriye gelmekten herkes titrer" il TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden:"Bug�n iki piyade b�l�ğ�m�z� idare eden Asteğmen Ekrem Efendi de şehit d�şt�. B�ylece taburumuzun �� piyade b�l�ğ� de tamamen subaysız kaldı... Alayımızın mevcudu yarıdan da aşağıya d�şt�... Ama d�şman da �ok kayıp verdi... D�şmanı burada didikleye didikleye bitireceğiz." 41a

CEPHE bir dik a�ı şeklini almış, cephenin k�şesi ilerde kalmıştı. Cephe Komutanlığı gece k�şedeki birlikleri geriye �ekti. Cephe �izgisi d�zeldi ve kısaldı.411"Sakarya Savaşı 415Cephenin geri � ekilerek d � zeltilmesinden sonraki durum D�şmanın bir t�rl� ele ge�iremediği g�zel Yıldıztepe terk edildi. T�rk cephesi yavaş yavaş y�n değiştirmekteydi. Bu �ekilişle y�z� batıdan g�neye d�nd�.İstanbul'dan yeni gelen ve Haymana'da g�rev bekleyen subaylar, subay kaybı �ok olan birliklere verildiler.8. T�men Komutanı Albay K�zım Sev�ktekin orduda Efe K�zım diye anılan babacan, kabadayı bir komutandı. Takdim i�in yanına getirilen yeni gen� subaylarla pek kısa konuştu, isimlerini, nereli olduklarını sormadı. Hatta y�zlerine bile pek az baktı. Başarı dilemekle yetindi.Komutanın bu soğuk tavrı Kurmay Başkanını şaşırtmıştı. Ağzını arayınca komutanın birden g�zleri doldu:

"Yahu bu aslan gibi �ocuklar birka� g�n i�inde şehit olacaklar. İsimlerini bilmez, y�zlerini hatırlamazsam, acıya daha kolay katlanıyorum. Anlayabildin mi?"416 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

S�VARİ GRUBU gece sol kanat yakınındaki Canımana K�y�'ne ulaştı. K�yl�ler su ve ayran koşturdular. Atlar sulanıp yemleri verildi. Zavallıların yarıdan fazlasının nalları d�k�lm�şt�. Ertesi g�n b�y�k bakım g�n� olacak, atlar nallanacak, tırnakları ziftlenecek, kuyrukları kısaltılacak, eyer ve koşum takımları elden ge�irilecekti.�orba kazanları ateşe kondu. �oğu o kadar yorgundu ki yemeği bekleyemeden uyuyacaktı.Yunan ordusunun sağ a�ığında �� s�vari t�meni ile bir s�vari tugayının toplanmış olması Andreas'ı �ok �rk�tt�. Sağ kanadını korumak i�in ciddi �nlemler aldı. Bir s�vari t�meninin g�c� bir piyade taburu kadardı ama d�şmanı �rk�tmeye adı bile yetiyordu.41c

BEŞK�PR�'ye gece yarısı ulaştılar. Uzunbey olayından sonra T�rk baskını korkusuyla yaşayan k�pr� muhafızları, asker dolu �� otomobili ateşle karşıladılar.Birka� akıllı asker beyaz fanilalarını sallayarak, durmadan ateş eden muhafızların dikkatini �ekmeyi başardı.Sonunda k�pr�y� ge�tiler.Beşk�pr�'de 120 b�y�k kamyon cephane vardı. Bu kadar cephane, yeni ikmal yolu a�ılana kadar ordunun ihtiyacını karşılardı. Spri-donos T�rklere yakalanmamak i�in sabah olmadan geri d�nmek istiyordu. Fakat konvoyu d�zenlemek vakit aldı. Ancak g�n doğduktan sonra hazır olabildiler.Bug�n 30 Ağustos, savaşın sekizinci g�n�yd�.120 kamyon sıralandı. Spridonos muhafızlarla dolu iki otomobili sona ve ortaya yerleştirdi. Şof�rlerin yanına da birer muhafız oturttu. Hızlı gidilecek, ne olursa olsun durulmayacaktı. Kendi de otomobiliyle en �nde yer aldı. Ağır ağır k�pr�den ge�tiler.Muhafızların parmakları tetikte, g�zleri tepelerdeydi. Hi� T�rk s�varisi g�r�nm�yordu. Kamyonlar yanaşık d�zen, birbirlerinin toz bulutu i�inde uzaklaştılar.M�rettep T�men'in iyi gizlenen keşif kolu konvoyu izlemişti. Durumu t�mene bildirdi.S�vari Alayı konvoyu dağıtmak i�in yola �ıktı.Sakarya Savaşı 417KATİMERİNİ gazetesi savaş muhabiri Hristos Nikolopulos, askeri bir otomobille 2. T�men'in kararg�hına gitmek �zere sabah erkenden yola �ıktı. T�men Komutanı �nl� Albay Valettas'la yapacağı r�portajın �ok ilgi toplayacağına g�veniyordu.Nikolopulos yarı yolda bir sahra hastanesi g�r�nce arabayı durdurdu. �adırlarda yer

kalmamış olmalı ki yaralıların �oğu a�ıkta yatıyordu. Hastane başhekimiyle konuştu. Başhekim �adır ve sargı bezi sıkıntısı �ektiklerini s�yledi:"D�nden beri de ambulansları �k�zler �ekiyor."Bunu k�t� bir şaka sanmıştı. Yolda �k�zlerin �ektiği iki ambulans g�r�nce şaka olmadığını anladı.42 Benzin de sorun olmuştu demek ki. Cepheye hayli yaklaştığı sırada, �st� başı d�k�len bazı askerler arabayı durdurdular. Kıvırcık sakallı bir asker pencereyi a�an Ni-kolopulos'a "Cephane!!!" diye yalvardı, "..Allah aşkına cephane! Geriye d�n�n ve cephane getirin!" 43

Nikolopulos'un g�ğs�ne ağrı saplandı.İki hafta �nce Eskişehir'den şarkılar s�yleyerek ayrılan o gıcır gıcır Yunan ordusu, bu ordu muydu? Ne olmuştu da bu hale d�şm�şt�?FALİH RIFKI ATAY'ın bug�nk� yazısının konusu yine Sakarya Savaşı'ydı:"T�rk dağlarının bağrından kaynayıp T�rk k�yleri ve T�rk ormanları arasından akarak T�rk kıyılarında denize karışan Sakarya'nın ismi, yedi g�nden beri milli coğrafyadan milli tarihe ge�ti... S�nm�ş g�r�nen T�rk ruhu yedi g�nden beri Sakarya kıyılarında bir alev gibi yanıyor. T�rkler dirilmiyorlar, yaşadıklarını ispat ediyorlar!' **S�VARİ ALAYI, hızla yol alan konvoyun �n�ne ge�ip de yolunu kesemedi. Ancak yetişmeyi başarabildi. Tek �are vardı: Atlı h�cuma kalkmak.S�varileri g�ren şof�r korkudan kısılmış bir sesle "Komutanım!" dedi. Spridonos başını kucağındaki haritadan kaldırıp şof�r�n g�sterdiği yana baktı. T�yleri diken diken oldu. Kılı�larını �ekmiş, mızraklarını ileri uzatmış y�zlerce s�vari, sağdaki tepeden saflar halinde aşağı iniyor, demir kamyonların �zerine geliyordu.418 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Hızlan! Lanet olsun! Hızlan! Daha hızlan! Daha!" Muhafızlar ateş etmeye başladılar. Vurulan s�vari devriliyor, �tekiler doludizgin yaklaşıyorlardı. Bir anda demir kamyonların yanlarında bitiverdiler.Motor homurtuları, at kişnemeleri, h�cum naraları, bağırışlar, �arpışma, yırtılma, kırılma ve silah sesleri, kılı� şakırtıları, demir g�mb�rt�leri birbirine dolaştı.448

DR. HASAN Cebeci Hastanesi'nde başhekim yardımcısı olmuştu. Ortalığı titretiyordu ama işlerini d�r�st�e yapanlar kendisinden �ok memnundular. Sabah vizitesinden sonra yeni g�n�ll� hemşireleri topladı. Hen�z uyum sağlayamamışlardı, hata yapıp duruyorlardı. Doktorun haşlayacağını sanarak korku i�inde toplandılar. Ama doktor hi� beklemedikleri bir konuşma yaptı:"Hanımlar!G�n�ll� hemşire olarak uygarlık hareketinin �nc�leri arasına sizler de katıldınız. Bu cesur tavrınız dolayısıyla hepinizi kutluyorum.Beni iyi dinleyiniz!Oturduğum mahallede, kadınlar sokağa y�zlerini kara pe�eyle �rterek �ıkıyorlar. Bir erkek g�r�rlerse, arkalarını da d�n�yorlar. Duvara d�n�p ��melenler de var. Dini bir gereklilik mi bunlar? Hayır. Peki ne? D�ped�z ilkellik. Yazık ki bir�ok ilkelliğimiz daha var.Ama bir toplum donup kalmaz, değişip gelişir. Biz de ister istemez değişip gelişiyoruz. Hayatımıza �ğretmen, �eteci, iş�i, kağnıcı, yazar, dernek y�neticisi hanımlar karıştı. Bunlar da M�sl�man. Ama bu hanımlar pe�e takmıyor, �arşaf giymiyor, tavuk kafese kapanır gibi eve kapanmıyorlar. Kendilerini ikinci sınıf bir yaratık olarak g�rm�yorlar. Erkeklerin iki adım gerisinden y�r�m�yorlar. Vatan savaşına katılmayı namus borcu biliyorlar.Durum şu: Bir yanda o hanımlar var, bir yanda da sizler. İlkellikle uygarlık yan yana. Bunlar zamanla karşı karşıya gelecekler. Ya ilkellik uygarlaşmanın �n�n� kesecek, ya uygarlaşma ilkelliği yenecek. T�rkiye'nin geleceği bu �atışmayı sizin kazanmanıza bağlı.Bu �izgide durun, gerilemeyin, �d�n vermeyin, korkmayın, kanmayın, geleceğimizi ilkelliğe kurban etmeyin!

Haydi hanımlar, kolay gelsin!"Sakarya Savaşı 419

G � n � ll � hem ş irelerden bir k ı sm ı CEPHEDE �ıkıntı oluşturan b�l�mdeki birliklerin geri �ekilmesi Yunan kurmaylarını �ok �mitlendirmişti. Bu genel bir �ekilişe hazırlık olabilirdi. Durumu kesin olarak anlamak i�in hava keşfi yapılmasına karar verildi.On beş dakika sonra bir Breguet-XIV, İnlerkatrancı Havaa-lanı'ndan havalandı. Bir saat sonra d�nd�. Raporu kısa ve kesindi: T�rkler genel olarak geri �ekiliyorlardı. Yunan kararg�hı sevince boğuldu. Bekledikleri olmuş, T�rk direnişi sonunda ��km�şt�!Bu sevin� s�rerken cephane konvoyu da �ıkageldi.Kamyonlar kurşun, kılı� ve mızrak yaraları ile doluydu, �oğunun �n ve yan camları kırılmış, farları, �amurlukları par�alanmıştı. Yarısı patlak lastikle gelmişti. Muhafızların yarısı �arpışma alanında kalmıştı. 30 kamyonun bir kısmı geri ka�mış, bir kısmı da T�rklerin eline ge�mişti. Ama olsun, 90 kamyon cephane gelmişti ya.45 Konvoy g�sterilerle karşılandı.General Papulas, y�z� cam �izikleriyle dolu olan Spridonos'u kabul etti:420 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu "Teşekk�r ederim Yorgo. B�y�k iş basardın. Dağıtımı �abuk yap! �� kolorduyu da taarruza kaldıracağım. Ankara yolunu bu cephane ile a�acağız."Kolordulara, �ekilen T�rkleri takip etmeleri emredildi. Bug�nk� taarruza 'Ankara'ya Doğru' adı verildi.46

Yunanlıların iyimser olmaları i�in �nemli bir sebep daha vardı: �ıkıntıdaki birlikler geri �ekilince, Kavuncu k�pr�s� T�rk toplarının menzilinin dışında kalmıştı. Demiryolu Sazılar istasyonuna kadar �alıştırılıyordu. T�rk s�varilerinin h�cumuna uğrama tehlikesi olmadan, Sazılar-Kavuncu k�pr�s� ya da Eskişehir-Sivrihisar-Kavuncu k�pr�s� yolu ile ikmal yapılabilir, yaralılar da bu g�venli yollardan Eskişehir'e g�nderilebilirdi. S�variler y�z�nden ka� zamandır yaralıları cephede tutmuş, geriye yollayamamışlardı.Yunanl ı lar ı n yeni ikmal yollar ı : Kavuncu K � pr � s � - Saz ı lar İ stasyonu Kavuncu K � pr � s � - Sivrihisar - Eski ş ehir Sakarya Savaşı 421

YUNAN HAVACILARININ yine hayal g�rd�kleri anlaşıldı. T�rklerin �ekildiği filan yoktu. Geceleyin yerleştikleri yeni mevzilerde Yunan ordusunu bekliyorlardı.Her kesimde daha da şiddetle direndiler.Bug�n�n �nemli savaşı 4. Grup cephesinde oldu. Bu grubun karşısındaki ���nc� Kolordu, y�z�n� kuzeyden doğuya, �aldağı y�n�ne �evirmişti. Bu y�n� kapatma g�revi, 4. Grup emrine yeni girmiş olan 1. S�vari T�meni'nindi. Sayıca �ok azdı, savunmak zorunda olduğu cephenin genişliği ise sayısına g�re fazlaydı: 8 km.Aksi gibi taarruz da gittik�e şiddetleniyordu.Bu tehlikeli durum Cephe kurmaylarını �ok tedirgin etti. Yunanlılar �al'ı ele ge�irirlerse T�rk cephesinin gerisine h�kim olurlardı. Dağdan cephe gerisi tabak gibi g�r�n�yordu. Bu da yenilgi demekti. �al'a mutlaka takviye yetiştirmek gerekiyordu.Ama nereden?Sağ kanattaki M�rettep Kolordu'nun iki t�meni kalmıştı, merkezde durum kıl payı dengelenmişti, sol kanatta ise �l�m kalım savaşı s�r�yordu. Nereden bir kuvvet alınsa, orası zayıflayacak, biraz zorlanırsa kopacaktı. ,İsmet Paşa tehlikeyi g�ze alarak 15. T�men ile 24. T�meni �al'ı korumakla g�revlendirdi.BİNBAŞI TEVFİK BIYIKLIOĞLU 4. Grup Komutanı Kema-lettin Sami Bey'e telefonla �al'a iki t�men yolladıklarını bildirdi. 4. Grup Komutanı sevinemedi, Kurmay Başkanına dert yandı:"En yakın t�men bile ancak sabah yetişebilir.""Evet komutanım. Takviye gelene kadar dayanıp bu geceyi atlatmamız şart."Grubun tek ihtiyat birliği, iki taburlu 190. Alay'di. Komutan onu en zor saat i�in saklıyordu. Sonunda o en zor saat gelmişti."190. Alay'ı �al'a kaydıralım.." dedi, "..takviyeler yetişene kadar S�vari T�meni'ne destek versin.""Peki efendim."422 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSAĞLIK BAKANLIĞI, gelen yaralılara yer a�mak i�in y�r�yebilecek durumda olan yaralıları kafileler halinde, Allah'a ve yol �zerindeki k�ylerin şefkatine emanet ederek, yeni a�ılan �ankırı ve Kırşehir hastanelerine yollamaya başlamıştı. Yaralılar araba olmadığı i�in y�r�yerek gidiyorlardı. �ankırı 130, Kırşehir 180 kilometreydi. Buralar dolunca yaralılar yeni yapılan Kastamonu hastanesine yollanacaklardı.Ağustos sıcağı ortalığı kavuruyor, yaman yolculuk g�nler s�r�yordu.Yaralı akını azalmadığı i�in �ğretmen Okulu ile yanındaki Sanayi Okulu da hastaneye �evrilmişti. 47 Bug�nk� Bakanlar Kurulu toplantısında ilk s�z� yorgunluktan g�zlerinin altı

��r�m�ş olan Dr. Refik Bey aldı:"Onlar da doldu. Son gelen yaralılar a�ıkta kaldı. B�t�n resmi binalardan yararlanmak zorundayım."Refet Paşa Sağlık Bakanının niyetini anlamıştı, "Siz galiba bu binaya da el koymayı d�ş�n�yorsunuz" dedi."Evet. Hi� olmazsa birinci katı kullanmak istiyorum."Bayındırlık Bakanı �mer L�tfı Bey şaşırdı:"Eeee, biz nerede �alışacağız?"Bakanlıkların memurları, arşivleri, eşyaları Kayseri'ye yollanmış, Ankara'da sadece Bakan ile uygun g�rd�ğ� birka� memur kalmıştı. Adalet Bakanı Refik Şevket İnce, "Telaş etmeyin yahu.." dedi, "..ailemi Kayseri'ye yolladım. Evde iki odam boş. İki bakanlığı misafir edebilirim." 48

HDr. Refik Saydam Celal Bayar Sakarya Savaşı 423Bu a�ıklama �zerine İktisat Bakanı Celal Bayar da ikinci odaya talip oldu. Refik Şevket Bey sevindi:"Memnuniyetle. Evde eşya var. Bir şey getirmenize gerek yok. M�hr�n�z� alıp gelin, yeter."G�l�şt�ler. �oğu ateşten ge�erek bug�ne gelmişti. Bu y�zden paniğe kapılmıyorlardı. �mit gibi yenilmez, yıkılmaz bir m�ttefikleri vardı. Bu iyimser hava Sağlık Bakanım sinirlendirmişti. Kaleminin tersiyle masaya vurarak dikkatlerini �ekti:"S�z�m bitmedi, �nemli bir sorunum daha var."Hasan Saka homurdandı:"Anlaşıldı, yine para isteyeceksin.""Evet. ��nk�...""Biliyorum, �deneğin var ama paran yok. Halbuki ila� alman lazım."Maliye Bakanı'nın derdini bilmesi Dr. Refik Bey'e �mit verdi:"Evet."Hasan Saka, "Sen para diye �ok geldin gittin.." dedi, "..yandaki odanın Maliye Bakanlığı olduğunu iyi bilirsin. Odadaki kasa da devlet hazinesidir. Kasayı kapatmadım bile. İ�inde para bulursan al, helal olsun.""Peki, ne yapacağım?""Veresiye alacaksın."Refik Saydam titremeye başladı:"Rica ederim Hasan Bey! D�nyaya kafa tutan bir h�k�met, ordusunun ilacı i�in mahalle eczanesine el a�ar mı? Biri duysa ne der?"Hasan Saka istifini bile bozmadı:"Ne diyecek? 'Bunların paraları yok ama y�rekleri var' der." 48a

SAATLER ge�tik�e durum daha tehlikeli olmaktaydı. �al'ın batı eteğinde 1. S�vari T�meni canı pahasına dayanıyordu. Hava kararırken 190. Alay yetişti. Ama S�vari T�meni'nin takati

t�kenmişti, alaya bir g�rev veremeden ��z�ld�, emrindeki bazı k���k piyade birliklerini de birlikte s�r�kledi, adeta dağılarak kuzeydoğuya (Karayavşan'a) �ekildi.�aldağı y�n� a�ılmış oldu.424 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�n�nde bir engel kalmayan 10. Yunan T�meni rahat�a ilerlemeye başladı.Cephenin b�t�nl�ğ� ve g�veni tehlikeye girmişti.Kemalettin Sami Bey, 190. Alay'ın 'gerekirse kendini feda ederek, takviyeler yetişene kadar ilerleyen d�şmanı durdurmasını' emretti. 48b

Alayın komutanı Yarbay Sabit Noyon tam bir asker, alayı da ateş topu gibi bir birlikti.Yetişmek i�in durmadan ve hızlı y�r�m�şlerdi. Askeri dinlendirmek i�in uygun bir yerde ge�ici olarak durup silahlan �attılar. Yiyecek yoktu. Dert etmediler. Asker �ay yapıp peksimetle a�lık bastırmaya alışıktı. Hava kararınca durumu �ğrenmek i�in dağa keşif kolları yollandı. Askerler �ay i�in k���k ateşler yakarlarken �� kağnı ağır ağır gelip ordug�hın kıyısında durdu. �ndeki kağnıcı yaşlı bir kadındı. Seslendi:"Burası 190. Alay mı?"Haydar �avuş mum feneriyle yaklaştı, "Evet ana" dedi."Eyi. Size yiyecek getirdik."Haydar �avuş inanamadı. Bu kargaşalıkta ikmal işinin b�yle d�zenli, bu kadar hızlı işlemesi m�mk�n değildi."Allah Allah. Kim yolladı sizi?""Ne bileyim? Erzakla ekmeği verdiler, burayı tarif edip 'haydi' dediler, geldik."Birka� er yaklaşmıştı, biri sordu:"Ne var?"Kadıncağız torunu yaşındaki askerleri memnun etmek i�in dişsiz ağzını şapırdattı:"Ziyafet var yavrularıma. Tulum peyniri, ekmek, kavun.""Başka bir şey yok mu?"

Yarbay Sabit Noyon Sakarya Savaşı 425Kadın i�erledi:"Anaavv! Daha ne olsun �len?"Kızması hoşlarına gitmişti. �stelediler:"Sıcak yemek yok mu yani?""Şimdi şaplağı yersin ha! Bu kıyamette bunu bulduğuna ş�kret, zevzek!"Haydar �avuş buruşuk kadına b�y�k bir sevgiyle sarıldı:"Kızman hoşlarına gitti de ondan takılıyorlar anacığım. Kusura bakma."Kadın gevşedi:"Eh, �yleyse canları sağ olsun hınzırların.."Koca sesiyle bağırdı:

"..Kızlar! Y�k� boşaltıverin."Ordug�hın �b�r yanında, alay komutanı, iki tabur komutanı ve b�l�k komutanları bir ağacın altında oturmuş, al�ak sesle durumu değerlendiriyorlardı. Keşif kolları, d�şmanın dağın batı kısmını ve batı zirvesini işgal edip durduğunu saptamışlardı. Her yana h�kim zirvenin sabah d�şmanın elinde kalması b�y�k tehlike yaratacaktı. T�men taarruzunu kolayca ilerletir ve dağın tamamını ele ge�irirdi. D�şmanı durdurabilmenin ilk şartı, batı zirvesini geri almaktı. Komutan �nerisini yaptı:"Bu gece zirveyi baskınla ele ge�irelim. �lene kadar direnerek orduya zaman kazandıralım. O zamana kadar birlikler yetişir."Komutanlar duraksamadan �neriyi kabul ettiler."�yleyse beyler şimdi baskının ayrıntılarını konuşalım!"Emir subayı peynir, ekmek ve kavun getirdi."Asker?""�� araba erzak geldi efendim. Asker de yemeğe oturmak �zere.""G�zel."İ�leri rahat, yemek yiyerek baskını ve sonrasını planladılar.Zirveyi ve �evresini uzunca bir zaman savunacaklarını d�ş�nerek artan peynir ekmek b�l�şt�r�l�p torbalara yerleştirildi, sakalar tulumları doldurdular.Teyemm�m ederek yatsı namazını topluca kıldılar. Helalleşip gece yarısından �nce yola �ıktılar.426 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�aldağı'nın g�ney yama�larından yukarı tilki gibi sessizce tırmandılar. Baskın i�in yayıldılar ve zirvedeki Yunan birliğinin i�ine birka� noktadan birden s�ng�leriyle hışım gibi daldılar. Zirve ve �evresini temizleyip mevzilendiler.48c

SaatOl.OO'di.Savaşın dokuzuncu g�n� başlamıştı: 31 Ağustos!

.**I. Yunan Kolordusu kararg � h ı sava şı izliyor. CEPHE KARARG�HINDA genel olarak g�nd�z uyunuyor, gece �alışılıyordu. Ama g�nler o kadar hareketli ge�mekteydi ki g�nd�zleri de uyumak pek m�mk�n olmuyordu artık. Fırsat bulan, uykusuzluğunu beş-on dakika kestirerek gidermeye �alışıyordu. Hepsinin g�zleri k���lm�ş, avurtları ��km�şt�.İsmet Paşa Başkomutan'ın yanına, saat 01.00'den sonra gelebildi. Yorgun ve sıkıntılıydı:"Sol kanatta d�şman faaliyeti hızını kaybetti. Ama merkezde cepheyi yarmak i�in durmadan saldırıyorlar. Yarın da saldıracaklardır. Kemalettin Sami Bey �aldağı'na bir alay sevk etmiş. �al'da bu gece sadece bu alay var. �b�r birlikler ancak sabaha yetişebilir. Bu ge-

Sakarya Savaşı 427cemiz �ok kritik. �aldağı'nın elden �ıkması olasılığını dikkate alarak Kızılırmak'ın doğusuna �ekiliş planlarını hazırlamaya başladık." 49

Sustu.G�zler Başkomutan'a d�nd�. İsmet Paşayı, başını �n�ndeki haritadan kaldırmadan dinlemişti. Halide Edip Hanım ordunun en k�t� olasılığa g�re hazırlık yapmasına alışmıştı ama yine de i�i titredi. �al-dağı elden �ıkarsa ne olacağını da anlatmışlardı. �z�nt�den yanmaya başlayan g�zlerini M. Kemal Paşa'ya dikti. Şimdi başını kaldıracak, ger�ek�i bir insan olarak herhalde kararg�hın yaptığı hazırlıkları onaylayacaktı. Sonra da geri �ekilişin ayrıntılarını konuşacaklardı. O kadar emekle ve �mitle kurulmuş ve bug�ne kadar �l�m�ne direnmiş olan gazi orduyu �ekiliş yollarında d�ş�nd�. Millet bu ikinci �ekilişin acısına ve y�k�ne katlanabilir miydi?Nefesini tuttu.M. Kemal Paşa başını kaldırdı. Yoğun d�ş�nce anlarından sonra g�zleri koyulaşıyordu. Şimdi de �yle olmuştu: "�aldağı elden �ıksa da �ekilmeyeceğiz" dedi.K�zım Paşa şaşırdı:"Nasıl olur Paşam?"Başkomutan nasıl olacağını anlattı.YUNAN 10. T�MENİ sabaha karşı taarruza ge�ti. 190. Alay, arka arkaya s�ng� h�cumları yaparak Yunanlıları �nce durdurdu, sonra zirveden iyice aşağıya s�rd�.Alay hayli kayıp vermişti ama savaş azmi azalmamış, tersine artmıştı. Siperleri geliştirdiler, ağır makineli t�fekler i�in taştan yuvalar yaptılar. Puslu sabah aydınlığı i�inde kımıldayan her Yunanlı kurşunu yiyordu. Nişancı erler kuş u�urtmuyorlardı.Zirvedeki bu �ılgın alay y�z�nden 10. T�men ilerleyemez oldu. �al'ı ele ge�iremiyordu.49a

Albay Sumilas t�meninin b�t�n toplarının zirve ve �evresini d�vecek bi�imde yaklaştırılıp yerleştirilmesini emretti. Alayı tepeleyip ilerleyemediği i�in kolordudan ve ordudan azar işitmişti.Alayın g�zc�leri, dağın etek ve yama�larındaki her hareketi g�z-l�yorlardı. Topların toplandığını da g�rd�ler. Belli ki alayı yoğun ateş altına alacak, sonra taarruza ge�eceklerdi. Hızla siperleri ve bağlantı428 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuyollarını derinleştirdiler, sığınakları b�y�tmeye �alıştılar. Ağır makinelileri sakladılar. Toplar ateşe başlar başlamaz korunaklı yerlere �ekildiler.Zirve kızıl ateş ve kara duman i�inde kaldı. Dağ uyanmış bir yanardağa benzedi.190. Alay'in mevzilerini bir saatten fazla top ateşine tuttuktan sonra 10. T�men harekete ge�ti. Alay �ok kayıp vermiş, sığınaklar yıkılmış, siperlerin �oğu allak bullak olmuştu.Sağ kalanlar ve yaraları ağır olmayanlar silah başı ettiler. Savaş başladı. Sakalar, ağırlık�ılar, sağlık�ılar, aş�ılar, tabur imamları, flamacılar, borazanlar da sahipsiz kalmış t�fekleri alıp savaşa katıldılar.İlerleyemeyen 10. T�men taarruza ara verdi.���NC� KOLORDU'nun sabah raporu General Papulas'ı de-lirtmişti. Sesi kararg�hı sarsıyordu:"Bir alay t�menimizin i�ine dalıyor, zirveyi koruyan birliği temizliyor, en �nemli yeri ele ge�iriyor, koca t�men bu alayı defedemiyor, ezip y�r�meyi başaramıyor ve �aldağı'nı işgal edemiyor. Oysa ben d�n Kral'a ve h�k�mete Ankara'ya y�r�d�ğ�m�z�' bildirmiştim.Bug�n �aldağı'nı ve Haymana'yı istiyorum!!!" 50

TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden:"Durmadan y�r�yerek �aldağı'na geldik. Dağın g�neyine mev-zileniyoruz. Burasını tek er kalana kadar savunacağız. T�menimiz (15. T�men) �ok kayıp vermişti. Hen�z subay ve askerce ikmal edilmediği i�in b�l�klerimiz �avuşların komutası altında'.'5Oa

GERİ �EKİLEN 1. S�vari T�meni'nin 11. Alayından 2. B�l�k kayıptı. Esir d�şm�ş olacaktı. Esir olmayı b�y�k onursuzluk sayan Alay Komutanı ıstırap i�indeydi. Kendi alayından bir b�l�ğ�n esir olmasını affedemiyordu:"Bir s�vari esir olmaz, d�v�ş�r ve şehit olur!"2. B�l�k esir olmamıştı. Geri �ekilme kargaşası i�inde yolunu kaybetmiş, Yunan t�meninin i�inde kalmış, �aldağı'nın sarp vadilerinden birine �ekilip saklanmıştı. Yetmiş kişiydiler. Su yoktu. Mata-Sakarya Savaşı 429ralarındaki ve heybelerinde taşıdıkları k���k testilerdeki suyu i�mediler, peksimetleri yemediler, atlara verdiler. Tehlikeyi sezen eğitimli savaş atları sessiz duruyorlardı. B�l�k tam anlamıyla araziye uymuştu. B�l�k Komutanı d�rt bir yana atsız keşif kolları �ıkardı. Alayına kavuşmak i�in bir gedik arıyordu.B�l�k iki g�n b�yle yaşayacak, ���nc� g�n buldukları bir boşluktan sızarak d�şman i�inden kurtulacak, o sert, affetmez Alay Komutanı b�l�ğ�n� eksiksiz karşısında g�r�nce, utanmayı bir yana bırakıp askerin �n�nde sevin�ten �ocuk gibi ağlayacaktı. 5Ob

ALBAY Ş�KR� NAİLİ BEY'in komutasındaki 15. T�men dağın g�ney eteğine yerleşirken Başkomutan'ın otomobili de, dağın kuzeyindeki bir y�kseltiye tırmanıyordu.Bu k���k tepeden, dev bir boğaya benzeyen �aldağı ile altın sarısı Haymana Ovası g�r�nmekteydi. Fevzi Paşa ve Yarbay Salih Omurtak otomobille, yakınlardaki grupların komutanları atlarla �nceden gelmiş bekliyorlardı. Komutanların yanında grup ve bazı t�-menlerin kurmayları vardı.Tehlikeli durum y�z�nden hepsi mutsuz ve hayli telaşlıydı.Başkomutan komutanların ve kurmayların ellerini sıktı, hatırlarını sordu. �ok iyi d�v�şt�klerini s�yleyerek teşekk�r etti. Yatışmalarını sağladıktan sonra �aldağı'nı g�stererek konuya girdi:"B�t�n �evreye h�kim, g�zel bir dağ. Elimizde kalması �ok iyi olur. Kalması i�in ne m�mk�nse yapın.""Baş�st�ne!""Elimizden �ıkarsa, ge�erli kurallara g�re savaşın aleyhimize d�nd�ğ�n�, yenildiğimizi d�ş�nenler olacaktır. Ama b�yle d�ş�nmekle yanlış yapacaklardır.."Komutanlar ve kurmaylar bakıştılar. Başka ne d�ş�n�lebilirdi ki?"..��nk� biz alan savunması yapıyoruz. Bu y�ntemde 'h�kim yer' d�ş�ncesinin yeri olamaz. Bir ordu aklını ve anlayışını koruyorsa, onun i�in mevzi �nemli değildir. Bir asker her yerde savaşır. Tepenin �st�nde, tepenin altında, derenin i�inde, ovada, her yerde. �yleyse �aldağı'nı da her alan gibi şiddetle, inatla savunacağız. Eğer elimizden �ıkarsa, araziye mahk�m olmayacağız, durup cephe kurmak i�in ille dağ, tepe aramayacağız, elverişli bir yer bulmak i�in kilomet-430 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzurelerce geriye gitmeyeceğiz, beş y�z metre, bin metre geri �ekilip yeniden cephe kuracağız ve aynı azimle savaşa devam edeceğiz." 50c

Salih Bozok, gergin, kavruk y�zlerin birdenbire gevşediğini g�rd�.Bu a�ıklama y�zlerce yıllık savunma anlayışının yerine her t�rl� taktik yaratıya a�ık, esnek bir savunma anlayışı getiriyor, hepsini d�ş�nd�ren d�ğ�m� ��z�yordu. Fevzi Paşa da rahatlamıştı. B�y�k bir saygı ve şefkatle M. Kemal Paşa'nın sırtını sıvazladı.ALBAY SUMİLAS'ın 10. T�meni yeniden taarruz i�in hazırlık yaparken, General Kondulis bir t�meniyle �al'ın, iki t�meniyle de Haymana'nın g�neyine taarruza ge�ti.�ok acımasız bir savaş başladı. Ortalık kan g�l�ne d�nd�.51 T�rkler her taarruz girişimini, �l�m�n �zerine y�r�yerek s�ng� h�cumuyla s�nd�r�yorlardı. Yunan subaylarının askerleri taarruza kaldırmak i�in zorladıkları, gen� subayların askerlerine �rnek olmak i�in kendilerini feda ettikleri g�r�lmekteydi. Savaş alanı Yunan �l� ve yaralıları ile doldu. �ok kayıp veren

Yunan t�menleri savaşı kestiler.52

15. T�men'den bir m�freze �al'ın batı zirvesine ulaştı. M�frezenin komutanı y�zbaşı, 190. Alay'ın d�n geceden beri burada direnerek �al'ın d�şmesini �nlediğini biliyordu. G�revi devralmak ve Alay Komutanı Yarbay Sabit Bey'in ellerinden �pmek i�in mevziye girdi.Kanı dondu.Yıkık siperler, bağlantı yolları, sığınaklar, mermi �ukurları, şehitler ve yaralılarla doluydu. Alaydan geriye komutan, birka� subay ve 150 er kalmıştı.53 Şehitleri birlikte g�md�kten sonra g�revi m�frezeye teslim eden alay, yaralılarını alarak dağdan aşağıya indi.GECE YUNAN KARARG�HINDA herkes �ok sinirliydi. �al-dağı ele ge�irilememiş, Haymana yolu a�ılamamıştı. Yine �ok kayıp verilmişti. Papulas yarmayı ger�ekleştirmek i�in, Andreas'ın kolordusundan bir t�men alınarak yarma b�lgesindeki kuvvetlerin takviye edilmesini emretti.Albay Bernardos �ekine �ekine, "Ama o kanattan bir t�men �ekersek d�şmanı sol kanadından kuşatma planımız suya d�şer" dedi.Papulas parladı:Sakarya Savaşı 431"Sen ne diyorsun? O plan �oktan suya d�şt�! Oradaki d�şman s�varileri neredeyse bizim sağ kanadımızı kuşatacaklar. Tek �are cepheyi yarmak. Yarın yine taarruz edeceğiz!"General Stratigos, buz gibi bir sesle, "General.." dedi, "..her taarruzumuz binlerce insana mal oluyor. Buna karşılık ciddi bir sonu� alamıyoruz. Ordu şimdiye kadar buna bir �are bulmalıydı."Papulas masaya yumruğunu vurdu:"Siz bu seferin başlıca teşvik�isiydiniz. Zorluklan ve tehlikeleri anlattığım zaman bana 'korkma' demiştiniz."Stratigos da bağırdı:"Ordu eriyor! Ge�mişi değil, bug�n� konuşalım."Papulas ayağa kalktı. Y�z�n�n sağ yanı seğiriyordu:"Evet, eriyor. �stelik a�. Bazı birliklere ekmek yetişmediği i�in haşlanmış buğday verildi. G�c� t�kenmek �zere. Ben bunları bilmiyor muyum? Ne yapayım, savaşı keseyim mi?"General Stratigos �rkm�şt�. "Yoo, hayır" dedi."�yleyse yeter! Eleştiriye son veriniz!"Pallis'e d�nd�:"Yarın da taarruz edilecek. Sabah erkenden!"T�RK ORDU KARARG�HINDA da hava �ok gergindi.7. Yunan T�meni'nin Duatepe ve Kartaltepe'den sonra Karadağ'ı da alması ve Polatlı'ya iyice yaklaşması iki b�y�k sorun yaratmıştı:Bu kez de sağ kanadın kuşatılması tehlikesi belirmişti. Bir delik yamanırken bir başka yer deliniyordu. İsmet Paşa 1. S�vari T�meni'ni 4. Gruptan alıp zor duruma d�şen M�rettep Kolordu'ya geri yolladı.Sağ kanattaki birlikler Polatlı'dan ikmal ediliyorlardı. D�şmanın yaklaşması ikmal d�zenini bozmuştu. Şimdi Polatlı'dan geride, Yunan toplarının ulaşamayacağı kadar uzakta yeni bir ikmal noktası kurmak gerekiyordu.Cephe Komutanlığı �aldağı ve Haymana kesimlerinin savunulması i�in de ek �nlemler aldı. 23. T�men'e, alaylarından birini Cephe ihtiyatı olarak hemen Haymana'ya yollamasını emretti.432 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

� mer Halis B ı y ı ktay Ş� kr � Naili G � kberk 23. T�MEN'in iki alayı ilk hattaydı. T�men Komutanı Yarbay �mer Halis Bıyıktay, ���nc� alayı olan 68. Alay'ı dinlenmesi i�in cepheden yeni geri �ekmişti. Daha iki saat bile olmamıştı.T�menin yazgısı buydu. Durmadan savaşıyor, bir yere g�nderiliyor, y�r�yor, siper kazıp yerleşiyor, savaşıyor, fırsat bulursa yemek yiyor, sonra bir başka yere yetişmesi isteniyor, yeniden y�r�yor, yeniden siper kazıyor, yeniden savaşıyordu... Hep b�yle ge�mişti g�nler. �� alayı da buna alışıktı. Bu y�zden askerler y�r�rken uyumayı �ğrenmişlerdi.Alaya hemen toplanıp Haymana'ya hareket etmesini emretti. Askerler yeni yatmışlardı. Kalktılar. Saat 23.00'te yola �ıktılar.Kel Zeynel'in alayıydı bu. Takımının en sonunda, g�zlerinden uyku akarak, elindeki kuru ekmeği kemire kemire, eşeğiyle uygun adım tin tin y�r�yordu. Y�r�y�ş kolunu denetleyen b�l�k �avuşu ge�erken laf attı:"Ne haber Zeynel Ağa?"Zeynel, "Ne olacak �avuşum.." dedi, "..Allah yine 'y�r� ya kulum' dedi, y�r�yorum."�avuşun kahkahası gece sessizliği i�inde tabanca gibi patladı.Sakarya Savaşı 4331 EYL�L 1921 Perşembe g�n� yine top sesleriyle başladı.Kuzey kanatta 7. T�men, Dua Tepe'nin doğusundaki Basrikale Tepe'sini sabah erkenden şiddetli top�u ateşi altına aldı. Birka� dakika i�erisinde tepenin doruğunda bulunan Basri Baha'nın y�ksek duvarlı kabri yerle bir oldu. Tepenin �zeri d�md�z bir hale geldi. Yoğun ateşten sonra dolgun bir Yunan taburu Basrikale'ye doğru taarruza ge�ti. Bu tepe sağ kanadın kilidi idi. D�şman bu y�ksek tepeyi ele ge�irirse, ordunun sağ kanadına tamamen h�kim bir duruma ge�miş olacaktı.Taarruz etmek i�in burdaki birliklerin en zayıf �nını bulmuşlardı. Dua Tepe'den �ekilen birlikler Basrikale'ye yeni yerleşiyorlardı. Siperler daha yarım yamalaktı. Yunan birliği berkitilmemiş ve d�zenlenmemiş T�rk mevzilerine iyice yaklaşınca s�ng� h�cumuna kalktı.K�zım �zalp, kararg�hıyla birlikte savaşı Karapınar K�y�'n�n kuzeyindeki 1063 rakımlı tepedeki g�zetleme ve komuta yerinden heyecan i�inde izliyordu.�ok az rastlanılan bir şey oldu. Yunanlıların h�cum ettiği yarım yamalak mevzideki askerler son �na kadar d�şmana ateş edeceklerine, siperlerinden fırladılar, onlar da s�ng� h�cumuna kalktılar. Siperlerin �n�ndeki alanda s�ng�ler ışıldadı. Birbirlerine girdiler. Seyredeni bile yaralayan �ok kanlı bir boğuşma başladı.K�zım �zalp kaskatı kesilmiş, boğuşmanın sonunu bekliyordu.Sağ kalan Yunanlılar geri ka�tılar. Basrikale Tepesi T�rklerde kalmıştı.D�şmanın toplarının menzili i�inde kalan Polatlı boşaltıldı. İstasyona indirilen yiyecek ve ekmekler, birliklere dağıtılamadan k�l olmuştu. Durumu �ğrenen yakın k�ylerden ve

�iftliklerden birliklere yufka ekmeği ile azık yağacaktı.Yunan ���nc� Kolordusu �ok �abaladı ama ilerleyemedi.Bug�n Panayot da yaralanmıştı. Savaşa ara verilince sıhhiyeciler yaralıları toplayıp geri taşıdılar. Panayot'u İnlerkatrancı'daki ordu hastanesine g�nderdiler. Sol bacağından yaralıydı. Hastanede unutamayacağı bir sahneye tanık olacaktı.Birinci Kolordu Komutanı General Kondulis bir t�meniyle yine �al'a y�klendi. Ama �al Grubu (15. ve 24. T�menler) �ok iyi direniyordu. Asker hayal edilmesi bile zor bir �zveriyle d�v�şmekteydi.434 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu15. T�MEN'in 38. Alayı iyi mevzilenmişti. Hele ağır makineli t�feklerden biri, ilerde, tek başına, �ok elverişli bir yer tutmuş, d�şmana g�z a�tırmıyordu. Yunan birliği yeniden taarruza kalktığı sırada t�fek arıza yaptı. Bu talihsizlik savunmayı �ok zor durumda bıraktı. D�şman taarruzu hızla gelişmekteydi. Abdurrahman �avuş arızayı arıyor, telaş ve heyecandan bulamıyor, �z�nt�yle g�zlerinden ip gibi yaş akıtıyordu. Teğmen Şevket uzaktan bağırdı:"İğne mahfazasına bak!"Mahfaza o kadar kızmıştı ki el dokundurulamıyordu. Makineli t�feğin Karadenizli erlerinden biri mahfazayı kara başlığı ile tutup �ıkardı. Arıza anlaşıldı: İğnenin ucu kırılmıştı. Yeni bir iğne takmak i�in kırık iğneyi �ıkarmak gerekti ama iğne �ıkaracağını bir t�rl� bulamıyorlardı. Yunanlılar iyice yaklaşmışlardı. Abdurrahman �avuş başlığa sarılı olan mahfazayı yakaladı, dişleri, dudakları, dili cayır cayır yanarak, kızgın iğne kovanını dişlerinin arasına sıkıştırıp �evirdi, kırık iğneyi �ıkarıp yenisini taktı. �evreye yanık kemik ve et kokusu yayıldı. Dakikada 500 mermi yakan makineliyi �alıştırdı.Can acısından ve heyecandan b�t�n ciğeri ile bağıra bağıra yakına gelmiş olan Yunan askerlerini bi�meye başladı.53a

GENERAL KONDULİS �al y�n�nden �midini kesti.İki t�meniyle Haymana y�n�n� bir daha zorladı. Gırtlak gırtlağa bir savaş başladı. 8. T�men birka� saat i�inde 900 erini kaybetti, 57. T�men'in �� alay komutanı da yaralandı, 176. Alay'dan iki b�l�k, 131. Alay'dan iki tabur esir d�şt�.54 Savaş dolayısıyla bu birliklerin mevcutları �ok azalmıştı ama birlik olarak esir olmaları herkesi şaşırttı ve �ok �zd�.8. ve 57. T�menler, Haymana'nın 2 km. g�neyindeki sırtlara �ekildiler ve burada �ılgınca direndiler. ��nk� bu sırtlardan �tesi Haymana, dolayısıyla Ankara'ydı.Ağır kayıp Kondulis'i korkuttu. Taarruzları durdurdu, Kurmay Başkanına, "Etimiz d�k�l�yor.." dedi, "..hedefe ancak iskeletimiz varacak." 54a

Sakarya Savaşı 435Yunan 3. ve 1. Kolordular ı n ı n � al Da ğı ve Haymana g � neyine taarruzlar ı MİLLİ SAVUNMA BAKANLIĞI'ndan gelen 31 Ağustos g�nl� ivedi mesaj �zerine Binbaşı Ekrem Bey, subay g�nderme işi ile ilgili g�revlilerle Aksaray'daki g�venli evde akşam �zeri buluştu. Hemen konuyu a�tı:"Ankara acele 15 alay komutanı, 35 tabur komutanı, 150 y�zbaşı, 400 teğmen ve �steğmen istiyor." 54b

Y�zbaşı Rasim �ıplak ayak ateşe basmış gibi inledi:"Ooof! Ne �ok subay kaybetmişiz."Ekrem Baydar, "Ankara, gidecekler i�in yol parası da yollamış.." dedi, "..bu akşam faaliyete ge�in.""Baş�st�ne."GENERAL ANDREAS, ordunun emri �zerine batıya, Albay Ka-linski'nin komutanı olduğu disiplinsiz 9. T�men'i yollamıştı. Birinci Kolordu ile araları �ok a�ıldığı i�in bazı birliklerini de bu boşluğa s�rd�. Elinde ciddi taarruz yapabilecek g�� kalmadı.436 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

İki yan da top�u d�ellosuyla vakit ge�irdi. 1. ve 12. Grup bu sayede dinlendi. Bitkin birlikler sıcak yemek yiyebildiler, temizlik yaptılar ve gece erkenden toprağa uzanıp uyudular.Y�zbaşı Faruk bu fırsattan yararlanarak Nesrin'e mektup yazdı:"Nesrin Hanım, Karavana ve barut kokusu yaradı. �ok iyiyim. Bug�n savaş yok. Savaş g�r�lt�s�ne o kadar alışmışız ki bu sessizlik hepimize tuhaf geldi. Siz nasılsınız? İşiniz başınızdan aşkın olmalı. Şehitlerimizi burada toprağa veriyor, yaralıları size yolluyoruz. �n�m�zdeki yaz bu topraklarda gelincikler kan kırmızı a�acaktır. Şefkat ve ilginiz i�in size b�t�n g�nl�mle bir daha teşekk�r ediyorum. Kalpağımı kıskanan �ok. Nazara geldi. Ge�en g�n ateş hattına gitmem gerekmişti. Afacan bir mermi kalpağımın sağ yanını �izip ge�ti, k���k bir savaş anısı bıraktı. Başta suratsız Hasan, b�t�n doktorlara selam. ■ Allaha emanet olun" Mektubu ertesi g�n� yollayacak ama adresini bildirmeyecekti.BU GECE Nesrin yine n�betteydi. Sorumlu olduğu koğuşlar arasında koşturup duruyordu. G�n�ll� hemşirelerden gen� bir �ğretmen de Nesrin'e canla başla yardım etmekteydi.Koğuştan �ıkarken yardımcısına, "Ni�in b�t�n �ğretmenler g�n�ll� hemşire olmadınız?" diye sordu, "..Sayınız herhalde bu kadar değildir."Gen� �ğretmen, "Haklısınız." dedi, "..daha kalabalığız. Ama bazı arkadaşlar gelmedi. ��nk� arkadaşlarımızdan birinin yakını bir din adamı var. M�sl�man bir kadının yabancı erkeklere dokunmasının dine uygun olmadığını s�ylemiş. Arkadaşların da bir b�l�m�, 'demek ki bu iş dinimize uygun değil' deyip gelmediler."Nesrin koridorda zıngadak durdu:"B�yle d�ş�nenler herhalde pek �ok ki bizde bu hayırlı, g�zel meslek oluşmamış. Diyelim ki hemşirelik gereği yapılan şeyler dince bir kusur. Ama biri bir insanın, bir milletin iyiliği, huzuru, yararı, hayrı i�in biraz kusur işlese, ne olur? Y�ce Allah bunun bir �zveri olduğunu takdir edemez mi? B�yle incelikleri kavramaktan uzak, ol-Sakarya Savaşı 437gun bir insandan daha mı katı? Bu g�zel davranışı, bencillikten daha değerli, daha insanca, daha M�sl�manca saymaz mı?"�z�nt�yle baktı:"..Bir insanın Allah'ı b�yle sırf cezalandırıcı gibi g�rmesi ve yalnız kendini kurtarmaya �alışması ne kadar yanlış bir şey. Bu dar anlayış bazı M�sl�manları �ok bencil ve katı yapıyor. Bence M�sl�manlık bu değil. Toplumun selameti, kişinin selametinden �nce gelir. Neyse. Gel, yaralılara yardım etmek kusursa, biz g�zel Allahımızın affına sığınarak kusur işlemeye devam edelim."

�teki koğuşa girdi.Ameliyattan yeni �ıkmış bir yaralı "Su..." diye inliyordu. Koştu, nemli bir t�lbentle yaralının dudaklarını ıslattı. Yaralı, birliğini bi�en bir Yunan makineli t�feğini, s�r�nerek yaklaşıp el bombasıyla susturmuş bir fedaiydi. V�cudunda ondan fazla kurşun yarası vardı.İŞ Y�K� �ok artmış olan Kızılay, yakındaki �� katlı, geniş bir Ankara konağına ge�mişti. Alt kat at�lyelere ayrılmıştı. �cretli ve g�n�ll� hanımlar sargı paketi hazırlıyor, asker �amaşırı dikiyorlardı. Orta kat da idari işlere ayrılmıştı. Son kat misafirhane olarak kullanılıyordu. Halide Hanım'ın cepheye gitmesi �zerine Kalaba'daki evin d�zeni bozulmuş, Y. Kadri buraya taşınmıştı.Karanlık basınca koyu bir sessizliğe g�m�len Ankara'da Kızılay Merkezi aydınlar i�in bir sığınak oldu. Akşamlan ���nc� katın sofasında toplanıyor, bol �ay i�erek ge� saatlere kadar cephe haberlerini konuşuyor, T�rkiye'nin geleceğini tartışıyorlardı. Bu sohbetlere katılmak i�in zaman zaman Dr. Adnan Bey de gelip gece kalmaktaydı.Bug�n d�şmanın Haymana'nın kapısına dayandığı, Yunan 7. T�-meni'nin Polatlı istasyonunu top ateşi altına aldığı duyulmuştu. Bir memur "Ordu dağılırsa, bir daha toparlananlayız" dedi. Yaşlı bir kı-zılaycı azarladı:"Sus! Ordu yenilebilir ama millet yenilmez."Milli M�cadele'yi t�kenmez, Kuva-yı Milliyecileri iyimser yapan sır buydu işte.HERKES �adırına �ekilmişti. B�y�k �adırın altında yalnız Pal-lis'le Sariyanis kalmıştı. Uzaktan top sesleri geliyor, ufukta ara sıra438 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzutop ışıkları �akıp s�n�yordu. Albay Sariyanis, o kadar emek verdiği ve g�vendiği planın adım adım ��k�ş�ne tanık olmanın derin �z�nt�s� i�indeydi. Acıdan kararmış bir sesle, "Oyunu kaybediyoruz" dedi.55

Pallis kızdı:"B�yle konuşma! Senin de benim de �mitsizliğe kapılmaya hakkımız yok. Daha şansımız �ok. �aldağı d�ş�nce neler olacağını biliyorsun."Bir kurmay olarak �ok iyi biliyordu elbette. �aldağı d�şerse T�rk direnişi par�alanıp ��kecek, iki g�n sonra da Ankara kalesinde Yunan bayrağı dalgalanacaktı.Sariyanis başını �n�ne eğdi ve bunun i�in dua etti.2 EYL�LDE, orduya bağlı top�u birlikleri ile ���nc� ve Birinci Kolorduların t�m topları sabah �al ve Haymana kesimindeki T�rk mevzilerini delice d�vmeye başladılar. Savaşın on birinci g�n�yd�. Mevziler cehenneme d�nd�. Havadan mermi yağıyor, havaya taş, toprak, silah ve insan par�aları u�uyordu. Bir saat sonra iki kolordu �aldağı'nı ve Haymana'yı ele ge�irmek azmiyle ilerledi.�ok yırtıcı bir savaş başladı.GENERAL PAPULAS yaralıları ziyaret etmek i�in İnlerkatran-cı'daki ordu hastanesine geldi. Hatır soracak, 'Ordunun Annesi', 'Ordunun Ablası' gibi kuruluşların anavatandan yolladığı sigaraları, şekerleri, k���k hediyeleri de yaralılara dağıtacaktı. Ka� zamandır yapmayı d�ş�nd�ğ� ama ger�ekleştiremediği bu ziyaretin yaralıları �ok memnun edeceğini umuyordu. Başhekim ve doktorlarla birlikte b�y�k hastane �adırına girdi.Panayot �ok heyecanlıydı. Başkomutanı ayakta karşılamak istiyordu. Ama ayağı �ok sancıdığı i�in başaramadı. Yatakta oturmaya �alışırken t�ylerini diken diken eden bir şey oldu, protesto ıslıkları ve "terhis!" �ığlıkları duyuldu. Bu acayip tepki birdenbire yayıldı. Dev �adır �fkeli yaralıların �ığlıkları ile doldu:"Eve gitmek istiyoruz!""İngiliz petrol� i�in �lmek istemiyoruz!""Burda ne işimiz var?""Bizi eve yolla!"Sakarya Savaşı 439

Sonra daha pis sesler y�kseldi: "Yuh! Yuuh! Yuuuh!"Askerler Başkomutanlarını yuhalıyorlardı. Panayot korku ve utan�la taş kesildi.55a

HER G�N birka� keşif, dolayısıyla bombalama u�uşu yapılıyordu.Bug�n Vecihi ile Basri u�tular. Keşif u�uşunun sonuna doğru g�neybatıda u�an bir Yunan u�ağı g�rd�ler ve anlaştılar. Bombalarını atacak, sonra bu u�ağın peşine d�şeceklerdi.Bombaları �nceden belirledikleri hedeflere attılar. Ağırlıktan kurtulan u�ak rahatladı. Kıvrak�a Haymana �zerinde bulunan Yunan u�ağına d�nd�ler. Yunanlı pilotlar �atışmadan hoşlanmıyorlardı. Bu pilot ka�amayınca �atışmayı kabul etmek zorunda kaldı. �l�m turu denilen turlamalara başladılar. D�nerlerken rakibini uygun duruma d�ş�r�p vuran galip gelecekti.T�rk ve Yunan askerleri bir yandan savaşmakta, bir yandan da başlarının �zerindeki bu ustalık savaşını izlemekteydiler.Vecihi daha tecr�beli bir pilottu. Sabırla d�n�yor, y�kseliyor, al�alıyor, hızlanıyor, yavaşlıyor, Yunanlı pilotu a�ık vermeye zorluyordu. Birden bu fırsatı yakaladı, yıldırım gibi kayıp Yunan u�ağının kuyruğu altına daldı. Basri tetikte bekliyordu. Makineli t�feğini �alıştırdı.Vurulan Yunan u�ağı d�ne d�ne d�şmeye başladı. Askerler savaşmayı kestiler, Vecihi ile Basri i�in b�y�k tezah�rat yaptılar:"Yaşaaaaaaaa�!"Yunan u�ağı Ilıca vadisine �akılıp par�alandı.Geri d�nen Vecihi ile Basri bir zafer turu atıp Malık�y'e indiler. Olayı telefonla �ğrenmiş olan havacılar ve meydan g�revlileri pist başında bekliyorlardı. Sarmaşdolaş oldular.55b

HAYMANA VE �AL DAĞI'ndaki acımasız savaş s�r�yordu.Haymana g�neyinde T�rkler �ok �etin bir savunma yapmaktaydı. Yunanlılar Haymana'ya ge�it bulamadılar.Ama �al'ı savunan iki T�rk t�meninin direnci azalıyordu. Zaten ikisi de zayıftı. Kıyasıya savaş daha da zayıflatmış, t�menlerin mev-440 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

cudu 500 askere d�şm�ş, b�l�kler subaysız kalmıştı. Bazı topların da mermisi bitmişti.56

İsmet Paşa, ihtiyatta tuttuğu 68. Alay'ı Haymana'dan �al'a, bu iki t�mene yardıma yolladı, sol kanattan 12. Grup Komutanı Halit Bey'e de, kararg�hıyla birlikte hemen yola �ıkarak �al'daki iki t�menin komutasını �stlenmesini emretti.Halit Bey ancak ertesi sabah yetişebilirdi.�al Grubu, yoğun top ateşi altında ancak akşama kadar dayanabildi, akşam �st� sarsılmaya başladı. Bunu sezen Albay Valettas birliğini taarruza kaldırdı. 2. T�men yarı a� ve yorgundu. Ama �alda-ğı ele ge�irilirse savaşın biteceğini uman askerler son g��leriyle ileri atıldılar.İki T�rk t�meni saat 19.00'da dayanamayıp ��z�ld�.B�t�n yaralılarını alarak kuzeye �ekilmeye başladılar. Bir mermi �ukurunda, bir taşın arkasında, bir siper yıkıntısının altında oldukları i�in g�r�lmeyip birlikte g�t�r�lemeyen yaralıları Yunanlılar esir almıyor, s�ng�leyip �ld�r�yorlardı.568

2. Yunan T�meni �aldağı'nı işgal etti. Korkulan olmuş, T�rk cephesi ikiye b�l�nm�ş, yani yarılmıştı.56b

T�MENLERİN ��z�lmesi ve �aldağı'nın d�şmesi Cephe kararg�hında sinirleri gerdi.�ekilen iki t�men ne yapıyordu?Dağı işgal eden Yunan t�meni ne yana ilerliyordu?İki soru da bir�ok tehlikeli sorunu i�ermekteydi. Bağlantı sağlanamadığı i�in hi�bir bilgi alınamamıştı. Zaman akmıyor, sanki damlıyordu.Ge� saatte Binbaşı Tevf�k Bey nefes nefese İsmet Paşa'nın odasına daldı. Şimdi haber gelmişti. �ekilen t�menler, Başkomutan'ın istediği gibi biraz geride durup yerleşmiş, sağdaki

ve soldaki Gruplarla da değinti sağlamışlardı.�aldağı'nın kuzeyinde, dağın eteğinin 300 metre gerisinde cephe yeniden kurulmuştu.560

"D�şman t�meni ne yapıyormuş?""�al'ı işgal etmiş ve durmuş efendim. Demek ki o da iyice yorulmuş."Sakarya Savaşı 441Bu aşamada hi�bir birlik yorulduğu i�in durmaz, yarmayı derinleştirmek i�in ilerlerdi. Heyecanlanan İsmet Paşa ayağa kalktı:"Hayır, bence başka bir şey oldu. Ama h�k�m verebilmek i�in yarını bekleyeceğim."� al Da ğı 'n ı n elden �ı kmas ı ndan sonra da ğı n biraz kuzeyinde kurulan yeni savunma hatt ı . ABD'nin Atina El�isi Mr. Hail, Savaş Bakanlığından aldığı bilgilere dayanarak Anadolu'daki durumu Washington'a gece ş�yle bildirdi:"Sakarya ırmağının kıyısında g�nlerdir s�ren savaş, Yunanlılardan yana d�nm�şe benzemektedir. Yunanlılar birka� g�n i�inde Ankara'ya varmayı �mit ediyorlar!" 442 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

İNLERKATRANCI'da bayram havası esiyordu. Kararg�h subaylarından kurulu amat�r orkestra neşeli havalar �almaktaydı. B�y�k �adırın altındaki uzun masa ziyafet i�in hazırlanmıştı. Oturmak i�in Papulas'ı ve Veliaht'ı bekliyorlardı.General Stratigos Papulas'ın �adırına girdi. Papulas, gaz lambasının hasta ışığında, ceketinin �n� a�ık, masasında oturuyordu. Bir g�n �nceki tartışmayı unutturmak isteyen Stratigos dost�a, "Veliaht Hazretleri de sofraya şeref vermek �zere.." dedi, "..sizi almaya geldim. �aldağı'nın d�şmesini kutlayacağız. Cepheyi yardık, Ankara yolu a�ıldı."Papulas şefkatle, "Oturun general, biraz konuşalım" dedi. Stratigos oturdu. Bug�n hastanede protesto edildiği duyulmuştu. Onu anlatacağını sandı. Papulas y�z�n�n terini sildi:"�aldağı gibi b�t�n �evreye egemen bir dağ elimize ge�erse d�şmanın dağılacağını ya da hızla Kızılırmak'a �ekileceğini tahmin ediyorduk.""Evet. Askerlik fennince b�yle olması gerekmez mi?" 56d

Papulas �n�ndeki iki telsiz mesajını Stratigos'un �n�ne itti:"Okuyun! Bunlar, Birinci ve ���nc� Kolordu Komutanlarımızdan gelen mesajlar. Dağı terk eden d�şmanın biraz geri �ekilip yerleştiğini, dağın kuzey eteğinde yeniden bir cephe kurduğunu bildiriyorlar."Stratigos isyan etti:"Fakat m�mk�n değil bu.""Ama b�yle. Dağı elde ettik ama d�şman ikiye b�l�nmedi, dağılmadı, Kızılırmak'a doğru geri �ekilmedi. Bilmediğimiz bir askeri anlayışla savaşıyor. Kolordulara savunmada kalmalarını emrettim. ��nk� yeniden savaşa başlamak i�in şimdi her şeyi bir daha değerlendirmemiz

gerekiyor. D�şman �aldağı'nın kuzeyinde kurduğu bu yeni cepheyi g��lendirecektir. Buna karşılık ordumuz bitik halde. Yalnız �aldağı bize 4.000'den �ok subay ve askere mal oldu. İkmal d�zenimiz iflas etmiş halde.57 Ankara'yı işgal i�in ısrar etmenin felakete sebep olacağından �ekiniyorum."Gelen mesajları avcunun i�inde ağır ağır buruşturup top yaptı ve fırlatıp attı:Sakarya Savaşı 443"..Kısacası general, orduyu daha fazla zorlarsam, �yle anlıyorum ki, geri �ekilecek g�c� bile bulamayacağız." 58

Orkestra coşkuyla zafer marşını �almaya başlamıştı. Stratigos yerinden doğruldu:"Allah kahretsin! Şunu susturacağım..."Papulas filozof�a bir eda ile, "Bırakın.." dedi, "..sahte bir zaferle oyalansınlar. Raporlar gelince nasıl olsa ger�ek anlaşılacak."Stratigos oturdu. G�zbebeklerinin rengi bile solmuştu. Papulas devam etti:"İkinci Kolordu Kurmay Başkanı Albay Gavallias benim eski ya-verimdir. Akıllı ve d�r�st bir askerdir. Savaşın geleceği hakkında ne d�ş�nd�ğ�n� �ğrenmek istemiştim. Anlamlı bir rastlantıyla bug�n cevabını aldım. Bakın ne diyor."Gavallias'ın mektubunu okudu:"..'Ordumuz d�şmanın daha ilk savunma hattını ele ge�irebilmek i�in kuvvetinin ��te birini kaybetti. Ankara'ya ulaşmak i�in kimbilir daha ka� hat var? Eğer savaşa devam edersek, anlaşılıyor ki generalim, ordunun geri kalanı da tamamen eriyecek ve siz, Ankara'ya tek başınıza girmek zorunda kalacaksınız'. 59

İfadesi hoyrat�a ama haklı. Gavallias bana her zaman ger�eği s�ylemiştir. Bug�ne kadar otuz bin savaş�ı kaybettik. Buna karşılık en fazla 20 km. ilerleyebildik. Ankara h�l� �ok uzakta. Ger�ek�i olma saati �aldı dostum. Kabul edelim ki d�şmanın taktiğini de, azmini de yenemiyoruz. Orduyu dinlendireceğim. Durumumuzu anlatan bir rapor yazarak Sakarya batısına ge�mek i�in h�k�metten izin isteyeceğim. Hazırlayacağım raporu g�t�r�r m�s�n�z?"Stratigos'un g�zleri yaşarmıştı, titrek bir sesle, "Evet" dedi.60

Alkış sesleri duyuldu. Orkestra 'Kartalın Oğlu' marşına başlamıştı.BATI CEPHESİ kararg�hındaki kurmaylar ve �al'a yakın birliklerin komutanları, b�t�n gece, dağı işgal eden Yunan t�meninin bu başarıyı tamamlamak i�in yeniden harekete ge�mesini beklediler. Savaş sanatının gereği buydu. Kaygı i�indeydiler. ��nk� �aldağı'nın444 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzukuzeyinde yeni bir cephe kurulmuştu ama daha yeteri kadar g��len-dirilememişti.Başkomutanla İsmet Paşa da beklediler. Başkomutan'ın uykuyla arası iyi değildi zaten. Ama kimi zaman yorgunluktan İsmet Paşa'nın g�zleri kapanıp başı g�ğs�ne d�şer, tahta iskemlenin �zerinde otururken, ��-beş dakika kestirir, sonra silkinerek uyanırdı. B�yle anlarda Başkomutan, İsmet Paşa uyuyabilsin diye parmağını ağzına g�t�rerek odadakileri sustururdu. Vakit ilerledik�e K�zım Paşa'nın da i�inin ge�tiği oluyordu.Bu gece kimse g�z�n� kırpmadı.D�şman gece boyunca kıpırdamadan kaldı.SABAH RAPORLARI durumu aydınlattı: �aldağı'nı ele ge�iren t�men, dağı savunmak i�in durmadan siper kazmaktaydı. �teki Yunan t�menleri de hareketsiz kaldılar. On ikinci g�n�n sonunda Yunan ordusu, savunmaya �ekilmişti.Tarih 3 Eyl�ld�.General Papulas'ı �ok iyi ��z�mlemiş olan İsmet Paşa h�km�n� verdi:"Papulas korkuya kapılıp fikren yenildi ve ordusunu durdurdu. Şimdi bir kazaya uğramadan savaşı sona erdirmenin yollarını d�ş�n�yordur."HAKLIYDI. General Papulas �adırına kapanmış, Savaş Bakanı aracılığı ile h�k�mete yollayacağı raporu yazıyordu.Amacı savaşı hemen kesip orduyu Sakarya'nın batısına �ekmekti. Ama pek �ok olumsuzluğa

yol a�acağını iyi bildiği bu b�y�k kararın sorumluluğunu tek başına taşıyacak kadar safdil değildi. Askerce gereklerden anlamayan politikacılar adamı parampar�a ederlerdi.H�k�metin onayı ve izniyle geri �ekilmek istiyordu.İzin gelene kadar orduyu Sakarya'nın doğusunda oyalayacaktı.MECLİS TELGRAFHANESİNE sabah raporu �ğlene doğru geldi. Milletvekillerinin sabırsızlığını g�ren H�srev Bey şifresi ��z�l�r ��z�lmez raporu kapıp komisyon odasına koştu. �aldağı'nın d�şt�ğ�n� belirten ilk madde milletvekillerini sersemletti. Devamını okusaSakarya Savaşı 445

Ş akir K ı nac ı Dr Fuat Umay durumun tehlikeli olmadığını H�srev Bey de anlayacaktı, milletvekilleri de. Ama �ok telaşlanan milletvekillerinden biri korkuyla "Yani?" diye sordu. H�srev Bey'in iyi bildiği kurallara g�re savaş yitirilmişti. Raporun devamını okumadan, bu ger�eği yumuşatarak a�ıkladı:"Kanaatimce savaşın birinci kısmını kaybetmiş bulunuyoruz."Bu a�ıklama komisyon odasını dolduran milletvekillerinin b�y�k b�l�m�n� �ıldırttı:"Ne diyorsun sen?""Kayıp mı ettik?""Kaybettik ne demek?""Bir dağ kaybetmekle savaş kaybedilir mi?""Zafere imanı olan biri b�yle konuşmaz!""Zafere inanmayana aramızda yer yok!"Zaferden başka hi�bir sonuca razı olmayan milletvekilleri zavallı H�srev Bey'in yakasına yapıştılar, tartaklamaya, itip kakmaya başladılar.61 Ortalık karıştı. Ankara Milletvekili Şakir Kınacı, "Sakarya'da tutunamazsak Kızılırmak'ta d�v�ş�r�z, olmazsa Yeşilırmak'ta, o da olmazsa Fırat'ta" diye bağırıyordu.Rapor masanın �zerinde kalmıştı. Rapora g�z atan Bolu Milletvekili Dr. Fuat Umay bir iskemlenin �zerine �ıktı:"Beyler durun! Yenilgi menilgi yok! Raporun devamını okuyorum."446 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuOkudu.Ortalık bu kez de sevin�ten karıştı.�ALDAĞI bunalımını atlatan T�rk ordusu rahatlamıştı. Birlikler bug�nk� durgunluktan yararlanarak eksiklerini b�t�nlemeye baktılar. Temizlik yaptılar. Yeni gelen askerler yoğun eğitime alındı. Bazı askerlerin giysileri par�a par�a olmuştu. Bunlara �amaşır ve �niformaya benzeyen bir şeyler dağıtıldı. �aldağı'ndaki d�şmanın g�r�ş ve ateşine a�ık mevziler berkitildi ve korunma hendekleri hazırlandı.Yakın k�yler dinlenen birliklere kazanlarla sıcak yemek yolladılar.�al kuzeyine yetişen Albay Halit Bey buradaki iki t�menin komutasını �zerine aldı. İsmet

Paşa Halit Bey'in emrine bir t�men ile Topal Osman Ağa'nın 47. Alayı'nı da verdi.61a Bu kesim iyice g��lenmişti. D�şman taarruz ederse, �ok yırtıcı bir direnişle karşılaşacaktı.Ama Yunanlılar hareketsiz kaldılar. Sadece keşif kollan arasında �atışmalar s�r�yordu. Esir alınan Yunanlılar hemen "ekmek" diye yalvarıyorlardı. Subayların savaşmayan askerleri vurduklarını s�ylemekteydiler.62

TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden: "Şehit Mehmet hattını Cephe komutanlığının emriyle 11. T�-men'e teslim ederek geri �ekildik. Bakım i�in geride toplandık. Koca alayımız d�şmanla on iki g�nd�r pen�eleşe pen�eleşe neredeyse dolgun bir b�l�k kadar kalmış. 62a

Yeni erler geldi. Aralarında B�y�k Savaşa katılmış yaşlılar ve sakallılar da var. Eğitim başladı. Durup dinlenmeden yeniden savaşa hazırlanıyoruz" 62b

POLATLI İSTASYONU top ateşi altında olduğu i�in tren hayli uzakta durmuştu. Y�k�n� boşaltıyor, Ankara'ya g�t�rmek i�in son �arpışmalar dolayısıyla sayısı �ok artmış olan yaralıları bekliyordu.Yeterli sedye ve araba yoktu. Bunun i�in yalnız ağır yaralılar sedye ya da arabayla taşınıyordu. �tekiler y�r�mek zorundaydılar. G�ney kanattan demiryoluna ulaşmak b�y�k sorundu. 50 km. y�r�mek gerekiyor, yaralı hızıyla bu yolu aşmak ��-d�rt g�n alıyordu. G�renlerin y�reğini par�alayan bir y�r�y�şt� bu.Sakarya Savaşı 447Y�zbaşı Faruk b�yle bir yaralı kafilesini g�rd�. Kararg�hta kafilenin halini anlatırken, g�zleri yaşardı. Albay İzzettin Bey duygularını belli eden biri değildi. Ama bu kez onun da g�zleri doldu:"Can d�şmanımız yalnız yoksulluk değil ki Faruk Bey. Bir�ok can d�şmanımız var: İngiltere, Yunanistan, İstanbul zihniyeti, cahillik, 31 Mart kafası, tembellik... Birini yenmek yetmez. Hepsini yenmeliyiz."GELEN YARALILAR Ankara istasyonunda birikmeye başladı. ��nk� Ankara'da yaralıları yatıracak yer kalmamıştı. Sağlık Bakanlığı, Valilik ve Belediye �aresizlik i�inde kıvranıyordu. Olmaz gibi gelen bir �neri ortalıkta dolaşmaya başladı:"Ağır yaralılar hastanelere, ağır olmayan yaralılar evlere!"Olacak şey miydi bu? Mutaassıp halk buna razı gelir miydi? Ama bu sihirli s�z hızla yayıldı ve benimsendi.Meclis bu işi �rg�tlemesi i�in Dr. Rıza Nur'u g�revlendirmişti. Bir�ok Ankaralı evinin bir odasını Sakarya gazilerine a�acak, evlere yerleştirilen yaralılarla doktor milletvekilleri ilgileneceklerdi.620

Herkesi titreten sorun ��z�lm�şt�.CEPHEDE S�nni, Alevi, T�rk, K�rt, �erkez, Abaza, Tatar, Boşnak, Laz, Pomak, Arap, kısacası b�t�n Anadolulular birlikte kan d�kerlerken, işgal altında olmayan b�t�n şehirlerde de mitingler yapılıyor, camilerde toplanılıp zafer i�in dua ediliyor, mevlit okunuyor, aşiret ve derneklerden Meclis Başkanlığına her g�n orduyu destekleyen telgraflar yağıyordu.62d

Anadolu altı y�zyıldır ilk kez b�yle bir birlik yaşamaktaydı.Buna karşılık Yunan ordusunun Ankara'ya girmesini isteyenler de vardı. Bunlardan biri de yazar Ali Kemal Bey'di. Akşam bir İngiliz dostuyla konuşmuş, Yunan ordusunun Ankara yolunu a�tığını �ğrenmişti. Bu y�zden pek neşeliydi:"Demiştim sana, Ankara ordusu Yunanı yenemez. Yenemiyor işte. Yunan ordusu yarın �b�r g�n Ankara'ya girer, bu haddini bilmez serserileri yakalar. �ok da iyi olur. Bu kuru g�r�lt� biter, başımızı dinleriz. İstiklal, h�rriyet, milli and, milliyet�ilik filan gibi iyi tınla-448 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzuyan i�i boş laflarla vakit kaybetmez, tıpkı Yunanistan gibi İngiltere'yeİ bağlanırız. Her sorunumuzu ��zecek tılsım budur." YUNAN ORDUSU kurmay kurulu toplanıp durumu b�t�n y�nleriyle değerlendirdi. �mide kapılmaya imk�n kalmamış, oyun kaybedilmişti.

General Stratigos sonucu ş�yle �zetledi: "Yunan iradesi, M. Kemal'in iradesi �n�nde baş eğdi." 63

Daha ağır bir duruma d�şmemek i�in ordunun nehrin batısına �ekilmesi zorunluydu. �ekiliş sırasında Beylik K�pr� kesimi b�y�k �nem taşıyacaktı. Bu duyarlı kesimi iyice g�ven altına almak i�in yakındaki T�rk birliklerinin daha geri atılmaları gerekiyordu. Ertesi g�n ���nc� Kolordu'nun bu kesimdeki T�rk birliklerine taarruz etmesi kararlaştırıldı ve hedefler belirtildi.Cephede birikmiş yaralıların hızla Eskişehir'e g�nderilmeleri kararlaştırıldı.4 EYL�L PAZAR sabahı, ���nc� Kolordu taarruza kalktığı sırada, General Stratigos Papulas'ın raporuyla Eskişehir'e hareket etmişti. Oradan Bursa'ya ge�ecekti. Kral, Savaş Bakanı ve Genelkurmay Başkanı General Dusmanis Bursa'ya gitmişlerdi.B�y�k �mitlerle geldikleri yoldan şimdi yenilgiyi haber vermek i�in geri d�n�yordu. T�rk ordusu ne pes ettirilebilmiş, ne dağıtılabil-miş, ne de Ankara işgal edilebilmişti. Cephe yarılamamış, kuşatıla-mamış, 15-20 km. toprağa karşılık ordunun ��te birinden �oğu kay-bedilmişti. Yunan tarihinin en b�y�k, en donatımlı ordusu, yoksul T�rk ordusuna yenilmişti.Ne acı bir olaydı bu!Bundan daha da acı olan bir şey vardı: İngiltere'nin ve Yunanistan'ın �ıkarlarının g�vencesi olan Sevr Antlaşması'nı Ankara'ya zorla kabul ettirmeye imk�n kalmamıştı.İki yıldan fazla s�ren kanlı m�cadele, onca emek, para, can, �mit ve h�lya boşa gitmişti.Yol boyunca i�inden ağladı.;Sakarya Savaşı 449TAARRUZA KALKAN ���nc� Kolordu, ordunun belirttiği hedeflere varmayı başaramadı, sadece bir t�meni b�y�k kayıp pahasına biraz arazi kazanabildi.�aldağı'ndaki t�men, �evredeki T�rk mevzilerine h�kim olmasına rağmen seyrek ve etkisiz top ateşiyle yetindi. Kolordusunun ��te ikisini kaybetmiş olan General Kondulis, t�menlerin �atışmaya yol a�masından ka�ınıyordu.Taarruzun hi�bir anlamı kalmamıştı.İSMET PAŞA 5 Eyl�l g�nl� emrinde, 'bundan sonra elden �ıkacak her yerin kesinlikle geri alınmasını' emretmekteydi.64 Bu emir savaşın yeni bir d�neme girdiğini g�steriyordu. İki hafta s�ren ağır ve kanlı savaştan sonra inisiyatif Yunan ordusundan T�rk ordusuna kayıyordu.Savaşın on d�rd�nc� g�n� başladı.Yunan ���nc� Kolordusu bir g�n �nce ulaşamadığı hedefleri ele ge�irmek i�in bug�n yeniden taarruz ettiyse de istenilen sonucu alamadı. Eski hızı ve hırsı kalmamıştı. �teki cephelerde de, keşif �atışmalarından, zaman zaman top�u d�ellosundan başka bir hareket olmadı.Papulas boşuna kayıp verilmemesi i�in taarruzları durdurdu. �� kolordu da, mevzilerini berkitip savunmada kalacaktı. Geri �ekileceklerini ordudan gizliyor, birliklere yeni bir genel taarruz i�in din-lendirildikleri izlenimini vermeye �alışıyordu!55

CEPHE KARARG�HINDA telaş, heyecan, g�r�lt�l� geliş gidişler, tartışmalar, oflamalar yerini s�k�nete bırakmıştı.Binbaşı Kemal �eyrek saattir, g�zlerini dikmiş, bir mucizeye bakar gibi durum haritasına bakıyordu. On savaşa bedel bir savaş yaşamışlardı. Sonunda sessizliği bozdu:"Yunan ordusunun savaş anlayışı sayı �st�nl�ğ�ne, yani kaba kuvvete dayanıyor. G��l�yse y�kleniyor, değilse �ekiliyor. Askerlik sanatı a�ısından hi�bir incelikleri, buluşları ve yaratıcılıkları yok. Oysa askerlikte uygulanabilecek bir�ok imk�nlar, yollar, se�enekler var. Sadece en basit ve kolay olanlarını kullanıyorlar. Bizim askerliğimiz �ok farklı. Savaş sanatının b�t�n inceliklerinden yararlanıyoruz."450 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuBinbaşı Tahsin saklı bir gururla g�l�mseyerek, "Haklısın.." dedi, "..bu sayede bizden �ok

g��l� olan d�şmanı yendik. İlerde bu savaşın, uzmanlar tarafından her g�n�yle bir sanat eseri gibi inceleneceğine inanıyorum."Yeniden sustular.Yaşanan olağan�st� sonucun s�ze gelir yanı pek azdı.D�RT Y�Z KİLOMETRE batıda, Demirci'de ise kıyamet kopuyor-du. Halk �oluk �ocuk sokaklara d�k�lm�şt�. Demircililer sevin�ten ağlıyor, atların �zengilerini �p�yor, avaz avaz bağırışıyorlardı:"Hoş geldiniz!!!""Var olunuz!!!""Aslanlar!!!"Yunan askerlerinin Demirci ve �evresinden �ekildikleri haberini alan Demirci Akıncıları dağdan inip d�rt hafta �nce ayrıldıkları Demirci'ye geri Demirci Kaymakamı İbrahim d�nm�şlerdi. Ethem BeyBu s�re i�inde dağdan dağa gezmiş, �ş�m�ş, yanmış, a� kalmış, korkmuş, korkutmuş, Yunan askerleri ve Yunanlıların emrindeki �etelerle �atışmış, baskınlarda bulunmuş, halka moral vermiş, akıncılı-ğın b�t�n gereklerini yerine getirmişlerdi.Demirci bayram yeri gibiydi. H�k�met meydanında m�ft�n�n okuduğu g�zel bir duadan sonra akıncılar ve halk evlere �ekildi. Sa�ı sakalı iyice uzadığı i�in kimilerinin tanımakta g��l�k �ektiği Kaymakam İbrahim Ethem Bey odasına �ıktı.İnsafsız işgalin yarattığı pek �ok acı sorun birikmişti.65a

Sakarya Savaşı 451

6 EYL�L Salı g�n� Yunan ordusu b�t�n�yle hareketsiz kaldı. Savaşın on beşinci g�n�yd�.Uzun katarlar ve konvoylarla Eskişehir ve Bursa'ya yollanan yaralıların �okluğu ve sefillikleri g�renleri şaşkına �evirmişti. Bu acı durumun halka ve basına yansımaması i�in İzmir'e �ekilen telgraflara sans�r konuldu.65b

Bug�n kaderin zehir gibi acı bir şakası olarak, İngiliz gazetesi Daily Telegraph'ta Kral Konstantin'in bir demeci yayımlanmıştı. Kral, 'bu kez M. Kemal'in ordusunu yok edeceklerini ya da b�y�k kısmını esir edeceklerini' s�yl�yor, demecini 'Ankara'ya gireceklerini' a�ıkla-yarak bitiriyordu.66

Oysa Kral bu sırada Savaş Bakanı Teotokis ve Genelkurmay Başkanı Dusmanis'le birlikte General Stratigos'un ağzından Yunan yenilgisini dinlemekteydi.Kral i�in hazırlanmış b�y�k Bursa evinin salonundaydılar.Kral bembeyazdı. İngiliz ataşemiliterine 5 Eyl�lde Ankara'da randevu vermiş olan Savaş Bakanının şakaklarından su gibi ter akıyordu. Papulas'dan M. Kemal Paşa'nın esir edilmesini isteyen General Dusmanis'in �z�nt�den dudakları kabarmıştı.Bug�ne kadar Kral'a ve Genelkurmay Başkanına yeterli bilgi vermemiş olan ordu, birdenbire yenildiğini bildirmişti.66a Kapkara bir sessizlik ��kt� �zerlerine.General Stratigos Atina'ya ge�mek i�in �ğleden sonra Bandırmadan gemiye bindi, kimseyle konuşmamak i�in kamarasına kapandı.MALTA İngiliz y�netimi A. Emin Yalman'a sağlığı dolayısıyla şehirdeki bir otelde kalması i�in izin vermişti. Otel b�y�k ve sessizdi. Hava sıcaktı. Gazetelerde bug�n bir tek iyi haber yoktu. B�t�n g�n� sıkıntı i�inde ge�ti. Serinlemek i�in akşam dışarı �ıktı. Ana caddede Diyarbakır Milletvekili Z�lf� Tiğrel'e rastladı. Z�lf� Bey pek heyecanlıydı:"Sana rastladığım �ok iyi oldu. Bir şey s�yleyeceğim. S�ylemezsem �atlarım. Gel benimle."Ahmet Emin'i elinden �ekerek bir kahvenin �st katına �ıkardı. Issız bir k�şeye oturdular. Sesini iyice kıstı:"Az �nce 16 arkadaşımız ka�tı."452 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Ne diyorsun?"Ahmet Emin'in k���k kara y�z� i�inden aydınlanmış gibi parladı. Bu olay, kibirli İngilizlerin suratına inen ne g�zel bir tokattı! Daha �nce de iki kişi ka�mıştı. Kuş u�maz diye �v�nd�kleri Malta delik deşik olmuştu.Z�lf� Bey ka�anların Kara Kemal Bey, valiler ve bu kafileye alınan Ali İhsan Paşa olduğunu a�ıkladı. Ka�aklar �ok dikkatli davranmış, bir-iki kişi dışında kimseye a�ılmamışlar. Tek ihtiyatsızlık eden cimri Ali İhsan Paşa olmuş. Yanına alamayacağı bir kısım eşyasını bir g�n �nce satışa �ıkarmış. Bu hal biraz ş�phe uyandırmış ama �zerinde fazla durulmamış. Bug�n de iki kat �amaşır, �st�ste iki elbise ve en �ste de pard�s� giyerek dışarı �ıkmış."Akdeniz sıcağında perişan oldu tabii." 66bA. Emin Yalman, "Paşanın malı canından azizmiş" diyerek kahkahayı bastı. Neşeyle birer konyak s�ylediler.Tricotti adlı İtalyan gemisi bir g�n �nce Valetta'nın Marca Siro-co adlı k���k limanına gelip y�k�n� indirerek ka�akları beklemeye başlamıştı. Bug�n ayrı ayrı şehre inen ka�aklar, heyecanlı olaylardan sonra, Sicilya'dan Malta'ya gelmiş olan Maltalı ka�ak�ının talimatı uyarınca, beşer beşer gemiye binmişlerdi. Z�lf� Bey a�ıklamıyordu ama g�zc�l�k yaptığı anlaşılıyordu:"Gemi 19.30'da hareket etti. Şu anda İtalya yolunda. Gece yarısına kadar ka�tıkları anlaşılmazsa, en hızlı savaş gemisi bile yetişemez, kurtulurlar."Zindana d�nmek istemiyordu. Birlikte yemek yediler. Gece Z�lf� Bey zindana d�nd�, A. Emin Bey otele.Zindan y�neticileri 16 kişinin ka�tığını gece sayımında anladılar ve İngiliz moru kesildiler. Malta Genel Valisi Lord Plumer'e kadar t�m y�neticiler ayaklandı. 02.00'de iki torpido ka�akları yakalamak i�in Akdeniz'e a�ıldı ve tabii bir sonu� alamadı.16 ka�ak sabaha karşı Messina yakınındaki sakin bir limana �ıkacaktı. 67

7 EYL�L savaşın on altıncı g�n�yd�.G�n�ll� ya da se�ilmiş m�frezeler, durumu anlamak i�in gece boyunca b�t�n cephede Yunan mevzilerine baskınlar yapmış, geceyiSakarya Savaşı 453el bombası, silah ve boğuşma sesleri doldurmuştu. Yunanlılar mevzilerinde duruyorlardı. Ama �ok duyarlı ve sinirliydiler.

Malta'da da İngilizler �ok sinirliydi.16 �nemli s�rg�n� ka�ırmış olmanın acısını ka�mayan s�rg�nlerden �ıkarmak i�in şehirde kalma ve şehire inme izinlerini kaldırdılar. N�bet�iler artırıldı. Daha rahat olan Verdala kışlasında kalanları, k�t� Polverista kışlasına taşımak istediler. Verdala kışlasındaki-ler, su�suzlukları kabul edilmiş s�rg�nlerdi, serbest bırakılacakken, İngilizlerin son dakikada karar değiştirmesi y�z�nden Malta'da kalmışlardı. Aralarında nazırlık ve ordu komutanlığı yapmış kimselerin bulunduğu bu s�rg�nler, Polverista'ya taşınma kararma itiraz ettiler. Bunun �zerine İngilizler işi zora d�kt�ler. Albay Galatalı Şevket Bey kendisini s�r�klemeye yeltenen İngiliz erine tokadı yapıştırdı. Aynı şeyi İstanbul eski Merkez Komutanı Albay Cevat Bey de yaptı. Olaylar �ıktı. Bu ikisi İngiliz k�stahlığının kayda ge�mesi i�in zorla g�t�r�lmeyi tercih etti, tepkiyi yeterli bulan �tekiler muhafızların g�zetiminde Polverista'ya taşındılar.68

Albay M�rsel Bey (Baku) �fkeden ağlayarak durup durup M. Kemal Paşaya sesleniyordu:"Paşam, ne olur yen şu rezilleri!"Yunanlıları yenmek İngilizleri yenmek demekti.BU SAATTE Atina'da Başbakan Gunaris, Dışişleri Bakanı Balta-cis ve Maliye Bakanı Protopapadakis, b�y�k bir hayal kırıklığı i�inde, General Stratigos'u dinliyorlardı. General s�z�n� ş�yle bağladı:"Kısacası durum, ordunun raporundan daha �rk�t�c�d�r. Karşımızda yeni, kararlı ve �ok iyi y�netilen bir ordu bulduk."Gunaris zor duyulur bir sesle, "Kısa zamanda nasıl yeni bir ordu kurabildiler." diye inledi, "..ordumuz nasıl oldu da yenildi?""��zemediğimiz bir taktik ve yenemediğimiz bir irade ile savaştılar sayın Başbakan." 69

"M. Kemal'in orduyu toparlayamayacağını sanıyorduk, yeni ayaklanmalar bekliyorduk. Yanılmışız. General Metaksas haklı �ıktı. Sonunda b�t�n bir milletle karşı karşıya kaldık."454 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuProtopapadakis, "Ordu geri �ekilirse.." dedi, "..bu sefer de kendi milletimizle karşı karşıya kalacağız. Venizeloscular ayaklanacak, terhis bekleyen aileler sokağa d�k�lecek, parlamento karışacak."Baltacis yaralı bir sesle c�mleyi tamamladı:"Lloyd George'un da g�venini kaybedeceğiz."Stratigos telaşlandı:"Ama b�yle siyasi kaygılarla orduyu daha uzun zaman orada, d�şman tehditi altında bırakamayız. H�k�met bir an �nce bir karara varmalı ve bildirmeli. Gecikirsek ordumuz bir kazaya uğrayabilir. O zaman İzmir bile elimizden gider."Protopapadakis korkuyla Başbakana "Ne yapacağız?" diye sordu. Ordu geri �ekilirse, savaş hali devam edecek demekti. B�yle b�y�k bir ordunun ekonomik y�k�n� uzun s�re nasıl taşıyacaklardı?Gunaris General Stratigos'u �rperten bir cevap verdi:"Bilmiyorum."BASKINLAR g�nd�z de s�rd�.Yunanlılar yerlerinde duruyorlardı. Ama hava keşfi geriye doğru bir hareket olduğunu saptamıştı. Yaralılarını, ağırlıklarını ve yardımcı birimlerini Sakarya batısına ge�iriyor, azar azar �ekilmeye hazırlanıyor gibiydiler.M. Kemal Paşa, Fevzi Paşa'ya telefon ederek, cephe sağ kanadına ge�ip d�şmanın durumunu incelemesini, Cephe Komutanlığına da 'taarruz etmek i�in �n hazırlık yapılmasını' emretti.70

Kurmaylar �eşitli taarruz planları hazırlamaya başladılar.KRAL KONSTANTİN Savaş Bakanı Teotokise, "H�k�met cevabını ni�in geciktiriyor." dedi, "..ordunun �ok zor durumda olduğu belli." 71

Gece raporun kopyasını bir daha okumuş, hi� uyumamıştı. Sesi bitik, y�z kasları ��z�lm�ş gibiydi. �ıplak başı ter i�indeydi. Dus-manis'i ve Teotokis'i g�r�şmek i�in sabah yeniden

�ağırmıştı. Bakan, "Bilemiyorum efendim.." dedi, "..yenilginin kamuoyuna nasıl a�ıkla-nacağını tartışıyor olabilirler. A�ık�a yenildik diyemeyiz."Dusmanis sert�e başını kaldırdı:"Ne diyeceğiz?"Sakarya Savaşı 455"B�t�n gece bunu d�ş�nd�m. Belki ş�yle bir şey denebilir: Sakarya Savaşının birinci d�nemi sona erdi. Bu d�nem ordumuzun zaferiyle sona ermiştir. Ordu kışı Sakarya'nın batısında ge�irecektir. B�yle bir şey."Dusmanis y�z�n� buruşturdu:"Ama ordu ger�ekten Sakarya'nın batısında kalmalı. Yoksa hem yenildiğimiz anlaşılır, hem b�t�n siyasal avantajlarımızı kaybederiz." 71a

"Doğru."Bu sırada Atina'da, ger�ekten Teotokis'in form�l�ne benzer bir a�ıklama geliştirilmekteydi. Ama İngilizleri kısa bir s�re i�in bile kandırmak imk�nsızdı. Black Jumbo gelişmeleri aksatmadan Harington'a bildiriyordu.FEVZİ PAŞA saat 19.00'da sağ kanada geldi. K�zım �zalp'i 1063 rakımlı tepedeki komuta yerinde buldu.Bu tepeden, batarya d�rb�n�yle d�şman cephesi ve Kavuncu k�pr�s�ne kadar cephe gerisi rahat�a g�zleniyordu. Fevzi Paşa d�rb�nle durumu uzun uzun inceledi. Ger�ekten Yunan ordusunda geriye doğru sessiz bir hareket g�zleniyordu. Albay K�zım Bey, "Birka� g�nd�r b�yle Paşam.." dedi, "..bence harekete ge�me zamanı geldi."Fevzi Paşa da aynı kanıya varmıştı:"Taarruza ge�memiz i�in �neride bulunacağım. Bakalım İsmet Paşa ne diyecek? Ordunun genel durumunu en iyi o biliyor."GENELKURMAY BAŞKANI'nın taarruz �nerisi gece yarısından sonra Cephe kararg�hına ulaştı. İsmet Paşa da Başkomutan ve Fevzi Paşa gibi d�ş�n�yordu ama bazı kaygıları vardı.Asım Bey'e, "Zafere �ok yakınız ama takatimizin de sonunda-yız." dedi, "..ancak bir taarruz yapabilecek kadar canımız var. Top�u cephanemiz uzun bir savaşı karşılayacak d�zeyde değil.72 Bu y�zden d�şmanın �ekileceğine kesin kanaat getirmeden, orduyu taarruza kaldırmayı doğru bulmam. Savaşı bu noktaya kadar �ok g�zel getirdik. İyi donatılmış, bizden kalabalık, top�usu zengin, hırslı ve iyi d�v�şen bir orduyu ezdik, taarruz azmini kırdık. Bu sonucu tehlikeye atmamak i�in ihtiyatlı davranmalıyız." 73

456 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuŞimdilik sol kanattan �� t�menin ve 11 ağır topun yola �ıkmak i�in hazır tutulmasını emretmekle yetindi.8 EYL�L g�n� sabaha karşı Sakarya kesiminde yağmur başladı.T�rklerin rahmet diye sevin�le karşıladığı yağmur, Yunanlılar i�in felaket habercisiydi.�� g�nd�r h�k�metten cevap alamamış olan Papulas zaten �ok gergindi. Savaş Bakanının bir telgrafına g�cenmiş, g�revden alınmasını istemiş, iki g�n �adırdan �ıkmamış, ancak Bakanın kesin ricası �zerine g�revine devam etmeye razı olmuştu.73a Yenilgi herkesi aşırı duyarlı yapmıştı. Yağmurun ince ince ve s�rekli yağması sinirlerini iyice bozdu. Toprağı �rten toz tabakası kaygan �amura d�n�şmeye, kabak lastikli kamyonlar patinaj yapmaya başlamıştı.Ani bir kararla Savaş Bakanını atlayıp doğrudan Başbakan Gunaris'e telgraf �ekerek h�k�met cevabının �abuklaştırılmasını istedi.Bu saatte hava g�ney İtalya'da pırıl pırıldı.16 ka�ak, Basri Bey ve Maltalı ka�ak�ı, bir feribotla Messina boğazını ge�ip İtalyan �izmesinin burnundaki Reggio limanına gelmişlerdi. Maltalının �nceden anlaştığı g�mr�k��ler pasaportsuzlara zorluk �ıkarmadılar. Hi� vakit ge�irmeden trene binildi.Ertesi g�n Roma'da olacaklardı.İstanbul'da ise harika bir sonbahar g�n� yaşanıyordu bu sırada. Hava serince, deniz mavi

pusluydu. Karşı kıyı akılda kalmış bir r�ya par�ası gibiydi.Ama İngilizler bu g�zelliği g�recek durumda değillerdi. Black Jumbo T�rklerin karşı taarruza hazırlandığını bildirmiş, ayrıntı da vermişti. 'T�rk başarısının İstanbul'da yaratacağı yankıdan^ a�ık�ası T�rk coşkusundan �ekinen General Harington, alınması gerekli ve m�mk�n �nlemleri g�r�şmek i�in kurmaylarını, General Marden'i, Albay Maxwell'i, haberalma şeflerini Harbiye'deki odasında topladı.74

T�rklerin yenileceğini tahmin eden Albay Maxwell taarruza hazırlandıklarını �ğrenince şaşırdı:"Nasıl olur?"General Marden, "Şaşırmakta haklısınız.." dedi, "askeri kuramları alt�st eden bir savaş bu. Hi�bir tahminimiz tutmadı. T�rk ordusunun uyguladığı karmaşık savunma y�ntemini ��zemedim."Sakarya Savaşı 457İngiliz Genelkurmayı da ��zemeyecekti.75

G�r�şme başladı.Toplantıya katılanlar, Black Jumbo'nun verdiği bilgileri �ğrenmişlerdi. İ�lerinden biri, bu gizli bilgilerin General Papulas'a ulaşmasını sağlayacaktı.SAKARYA'da yağmur s�r�yordu.Başbakanın cevabı şaşırtıcı bir hızla akşam geldi. Gunaris Papulas'a, 'siyasi fikirlerin etkisinde kalmaksızın, yalnız askeri yararları g�z �n�nde tutarak karar vermesini' bildirmişti.Cevap Papulas'ı yatıştırdı. Yağmur yolları ge�ilmez hale getirmeden ve orduyu ezdirmeden, Sakarya'nın batısına �ekebilirdi artık. �ekiliş tarihini ve d�zenini saptamak i�in kurmay kurulunu toplantıya �ağırdı.Yağmurun başlaması b�t�n orduyu �rk�tm�şt�.75a

İSMET PAŞA ve kurmayları da toplanmış, gruplardan gelen keşif raporlarını değerlendiriyorlardı. Birlikler b�t�n g�n taarruz ve baskınlarla Yunan mevzilerini yoklamayı s�rd�rm�şler, hayli esir ve ganimet almışlardı. İki de hava keşfi yapılmış, Yunan ordusunun �ekilmeye hazırlandığı anlaşılmıştı.İsmet Paşa talimat bekleyen �� t�menin ve ağır topların, hava karardıktan sonra yola �ıkarılmalarını emretti. Taarruz hazırlığı Yunanlılarca anlaşılmamalıydı. H�l� T�rk ordusundan daha g��l� olan Yunan ordusuna �ld�r�c� bir darbe vurmak i�in taarruzun baskın �zelliğini taşıması �ok �nemliydi.Asıl taarruz Beylik K�pr� kesimine, Yunan sol kanadına y�neltilecekti. �teki grupların g�revi cephelerindeki birlikleri g�steriş taar-ruzlarıyla oyalamak, tutmaktı. D�şman ordusunu yıpratacak ve Beylik K�pr� kesimine takviye g�ndermelerini engelleyeceklerdi. Plan Yunan ordusunu �ncelikle ka�maya zorlamayı ve Sakarya'ya d�kmeyi ama�lıyordu.Akşam yemeğini kurmaylarıyla birlikte yedi. �ok neşeli bir yemek oldu. Kemal Binbaşı bile neşeliydi.458 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuİSTANBUL �ıkışlı �ok gizli telsiz mesajı, Yunan ordu kararg�hına, İsmet Paşa kurmaylarıyla neşe i�inde yemek yerken geldi. G�venilir kaynak, 'T�rklerin taarruza hazır olduklarını' bildiriyordu. D�şmanın ���nc� Kolordu'yu geri atarak ikmal yollarını kesmek istediği anlaşılmaktaydı. Bu bilgi panik yarattı. Sakarya batısına �ekilmeden �nce bu b�y�k tehlikeyi �nlemek gerekiyordu. General Papulas kolorduları şu c�mleyle başlayan telaşlı cephe emriyle alarma ge�irdi:"İnanılır kaynaklardan �ğrenildiğine g�re T�rkler, ���nc� Kolorduya karşı pek fazla kuvvet toplamıştır..." 76

Aslında T�rkler daha kuvvet toplamamışlardı ama Black Jumbo b�yle bilgi vermişti. Papulas'ın emrine g�re ���nc� Kolordu ne pahasına olursa olsun direnecek, Birinci ve İkinci Kolordular ise T�rk taarruzunun hızını kesmek i�in karşılarındaki T�rk birliklerine taarruz

edeceklerdi.T�rk taarruzu, bir İngilizin Yunan dostluğu ya da T�rk d�şmanlığı y�z�nden, baskın olmaktan �ıkmıştı.Emri alan Yunan birlikleri hazırlığa giriştiler.General Andreas ordu emrini '�mitsiz bir �ığlık' olarak değerlendirmişti. Ordu, İkinci Kolordu'nun da taarruz etmesini istiyordu ama İkinci Kolordu bitikti.76a T�rkler karşısında �ok tehlikeli durumlara d�şebilirdi. Orduya başka bir ��z�m tarzı �nerilmeliydi.T�men komutanlarını toplantıya �ağırdı.�� T�MEN ve ağır toplar, karanlık basar basmaz kuzeye doğru y�r�y�şe ge�tiler.Yağmur yağıyordu.�arıklar eskiyip atıldığı, yenileri de gelmediği i�in askerlerin �oğu �ıplak ayaktı. Yorgunluktan, uykusuzluktan, sıcaktan hepsi zayıflamış, avurtları ��km�şt�. Islana ıslana, su dolu �ukurlara, �amurlara bata �ıka ama neşeyle y�r�yorlardı. ��nk� taarruz edeceklerini duymuşlardı. Yarı �ıplak birliklere bir heybet, hepsinin y�r�y�ş�ne bir �alım gelmişti.Son iki hafta anlatılamayacak kadar yaman ge�mişti. Ne kadar yaman ge�tiğini Sakarya gazilerinden başka hi� kimse kestiremezdi.Şimdi taarruz sırası onlardaydı.Sakarya Savaşı 459Bunun ne harika bir duygu olduğunu da yalnız Sakarya gazileri bilebilirdi.İSMET PAŞA yemekten sonra geldi. Durumu g�lerek �zetledi:"Papulas geri �ekilmek istiyor ama bunu uygulayabilecek kadar cesur değil. Kendisine yardımcı olmamız gerekiyor."G�l�şt�ler."..Bu ama�la sağ kanada gizlice yeteri kadar kuvvet ve top toplamaktayım. �b�r g�n taarruz edebiliriz."Başkomutan, "Yarın �ğleden sonra M�rettep Kolordu kararg�hına gidelim.." dedi, "..Fevzi Paşa da orada. Ayrıntıları konuşuruz.""Baş�st�ne."Onca kaygı, korku, karabasan dolu g�nlerden sonra bu inanılmaz aşamaya gelinmiş olması Halide Edip Hanım'ın i�ini kamaştır-mıştı. Komutanları g�zden ge�irdi. Hepsi �ok sakindi. Coşkusunu paylaşacak birini aradı. Gen� yaver Muzaffer Kılı� ile g�z g�ze gelince, aradığı yoldaşı bulduğunu anladı.İkisi tuttukları g�zyaşlarını bıraktılar.İSTANBUL Basın Derneği'nin Ayasofya Camisi'nde Sakarya şehitleri i�in d�zenlediği mevlit sona ermiş, duaya ge�ilmişti. Cami her soydan binlerce İstanbullu ile doluydu.G�nlerce gazetelerde ilan edilerek herkesin �ağrıldığı mevlide hanedandan yalnız Veliaht Abd�lmecit Efendi ile şehzade �mer Hilmi Efendi katılmıştı. Saraydan, h�k�metten, H�rriyet ve İtilaf Parti-si'nden, dinci derneklerden ve işbirlik�i gazetelerden kimse yoktu.Cemaat duahanın Allah'a her yakarışına aminlerle katılıyordu. Duahan, "Sakarya boylarında T�rklere karşı harp eden d�şman askerlerini Kahhar isminle kahreyle ya Rabbi!" diye yakarınca, i�i acıyla dolu binlerce kişi birdenbire �ığlık �ığlığa, ağlayarak infilak etti:"Amiiiiiiiin�!"Camiyi aydınlatan y�zlerce yağ kandilinin alevi, binlerce �ığlığın r�zg�rından etkilenerek cezbeye gelmiş gibi titrediler.İngiliz ve Yunan ajanları mevlidi izliyorlardı. Halkın biriktirdiği kin ve �fkenin b�y�kl�ğ�n� g�r�nce renkleri u�tu.77

460 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuİKİNCİ KOLORDU'ya bağlı 5. T�men komutanı Albay Trilivas, 13. T�men Komutanı Albay Digenis, S�vari Tugayı Komutanı Albay Nikolaidis gece yarısından sonra gelebildiler. Generalin �adırında toplandılar. Toplantıya kolordu bağlı birliklerinin komutanları da ka-

tılıyordu. Kolordu Kurmay Başkanı durumu ve ordu emrini anlattı. Albay Digenis itiraz etti:"İmk�nsız. Kendimizi savunabiliriz ama taarruz edebilecek halde değiliz. Bazı askerlerim sırf karınlarını doyurmak i�in esir d�şmeye �alışıyorlar. Şunu da s�ylemeliyim. Alay komutanlarımdan Albay Plastiras a�ık�a Kral Hazretleri'nin aleyhinde konuşmaya başladı."General Andreas Albay Plastiras'ı tanıyordu. İyi bir komutan olduğu s�ylenen bu sert, kaba albay Venizeloscu gizli 'milli savunma' �rg�t�n�n �nemli y�neticilerindendi. Demek ki ordudaki Venizelos-cular seslerini y�kseltmeye başlamışlardı. ��z�lme genişlemeden bu savaşı bitirmek gerekiyordu.Albay Trilivas da taarruz etmekten �ekindiğini s�yledi. T�meni �ok zayıflamıştı. S�vari Tugayı'nın durumunu konuşmadılar bile. Feci olduğunu hepsi biliyordu.Andreas, "Biz de bu sebeplerle ş�yle bir ��z�m d�ş�nd�k." dedi, "..Kolordumuz hızla batıya hareket ederek �teki iki kolordumuzun arasında yer almalı. �� kolordu biraraya gelince savunma g�c�m�z artar. Yoksa ya nehire d�k�leceğiz ya da ikmal yollarımızdan kopup bozkırda mahvolacağız. Eğer a�ıkladığım ��z�m� uygun g�r�yorsanız, orduya �nermeyi d�ş�n�yorum. Ne dersiniz?"78

Komutanlar ��z�m� duraksamadan kabul ettiler."Teşekk�r ederim."General Andreas �neriyi sabah orduya yolladı. Ordunun bu makul �neriyi kabul edeceğini d�ş�nerek, zamandan kazanmak i�in kolordunun ağırlıklarını da batıya doğru yola �ıkardı.79

Savaşın on sekizinci g�n� başlamıştı: 9 Eyl�l.TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�nl�ğ�nden: "14 saat s�ren sıkı ve zahmetli bir y�r�y�şten sonra sabahleyin Karapınar'a geldik ve M�rettep Kolordu'nun emrine girdik. Yağmur dindi, hava a�tı. 23. T�men de geldi. İkimiz ve 1. T�men Dua Tepe'ye taarruz edeceğiz.Sakarya Savaşı 461Araziyi inceliyor ve yarınki savaşa hazırlanıyoruz. Asker sevin� i�inde'.'80 MALTA KA�AKLARI saat 10.00'da dağınık olarak Roma garına indiler. Basri Bey iyi bir hazırlık yapmıştı. Heyecanlı ka�akları, g�ze �arpmamaları i�in �nceden belirlediği ���nc� sınıf otellere ve s�n�k pansiyonlara dağıttı. İngiliz Gizli Servis ajanlarının ka�akları, �zellikle İtalya'da aradıkları muhakkaktı.Ankara Temsilciliği Anadolu'ya ge�eceğini belirten Ali İhsan Paşa'yı paraca destekledi. Ka�aklara uydurma isimlerle pasaport alabilmek i�in �alışmaya başladı.Ka�aklar Almanya'ya ge�ecek ve izlerini kaybettireceklerdi. Ali İhsan Paşa ise kılık ve kimlik değiştirip bir s�re uygun gemi bekleyecek, 19 Eyl�l g�n� Bari'den bir İtalyan gemisine binerek Kuşadası'na �ıkacak ve Ankara'ya gelecekti. 81

FARUK'un yolladığı kısacık mektup Nesrin'i �ok mutlu etmişti. Her boş kaldığında okuyor, her seferinde mektuba g�nl�nce yeni anlamlar y�kl�yordu. �ok �abalamış, Faruk'un adresini �ğrenmeyi başaramamış ama bu durum mektup yazmasına engel olmamıştı. Her g�n k���k mektuplar yazıp biriktiriyordu. Yollayamayacağı i�in i�inden geldiği gibi sesleniyor, denetsiz yazıyordu.Bug�n evdeydi. İzin g�n�yd�. Bebek bekleyen Vediaya yardım etti biraz. Sonra odasına �ekilip g�nl�k mektubunu yazmaya oturdu:"Faruk, Bug�n cuma. Evdeyim. Aklım ve y�reğim sende..'.' BUG�N Ankara'nın yine hareketli g�nlerinden biriydi. Yeni bir asker kafilesi cepheye uğurlanacaktı. Halk, orduyu durmadan yeni can ve kanla besliyordu.�arşı bayraklarla donatılmıştı. Alay Hacıbayram'da toplandı. Kurbanlar kesildi. Milli ordunun �niformasız, postalsız, palaskasız, k�t�ks�z, matarasız, yemek torbasız, sırt �antasız askerlerine halk alışmıştı, hi� gocunmuyordu artık. Kendileri de yoksuldu, ordu da. Birbirlerine yakışıyorlardı.462 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuCamiden namazgaha gelindi. Alayı burada binlerce Ankaralı karşıladı. Aralanıp aralarına

aldılar. Birlikte cuma namazı kılındı. Namazdan sonra zafer i�in dua edildi, birleştirici konuşmalar yapıldı, şiirler okundu. Yeni askerler davul zurna eşliğinde şehirde bir y�r�y�ş yaptıktan sonra istasyona geldiler.Alkış ve dualarla cepheye yolcu edildiler. 82

GENERAL ANDREAS'ın �nerisi ordu kararg�hına ulaştı ve b�y�k tepki yarattı:"Hayır! Bu asla olamaz! Andreas delirmiş."Albay Bernardos General Andreas'ı korumaya �alıştı:"Sadece bir �neride bulunuyor. Ne var bunda?""�yleyse neden ordunun cevabını beklemeden ağırlıkları yola �ıkarmış?""Vakit kazanmak i�in diyor ya."Sarıyanis bağırmaya başladı:"Hayuıır! Orduyu bir oldubittiye getirerek geri �ekilme �nerisini kabul ettirmeye �alışıyor. ��nk� taarruz etmekten korkuyor. �nce Kral Eskişehir'den Bursa'ya ka�tı. Şimdi de kardeşi cepheden ka�mak istiyor."Bernardos �fkeyle �adırı terk etti. Pallis ve Sariyanis yalnız kalmışlardı. Sariyanis, "Şu generale aşağılayıcı bir cevap verelim" dedi.Pallis başını salladı:"Komutan imzalamaz.""Ben başka k�ğıtların arasına koyup imzalatırım." 83

Az sonra bunu başaracaktı.T�MENLER kendilerine ayrılan kesimlere yerleşiyor, birlikler ile K�zım �zalp'in komuta yeri arasına telefon hatları d�şeniyordu. Tepenin �zerinde, komutanlar ve g�revliler i�in k���k siperler hazırlanmıştı. Bu tepeye savaştan sonra Zafer Tepe adı verilecekti.Başkomutanın kararg�h treni �ğleden sonra Polatlı yakınındaki yarmada durdu. Başkomutan, İsmet Paşa ve Albay Asım Bey otomobille Zafer Tepe'ye geldiler. Fevzi Paşa ve Albay K�zım Bey'le toplanıp konuştular. Başkomutan taarruzun ertesi sabah başlamasını onayladı.B�y�k satrancın son aşamasına gelinmişti.Sakarya Savaşı 463K�zım Bey, 1. T�men Komutanı Abdurrahman Nafiz Bey'i, 17. T�men Komutanı Nurettin Bey'i, bu taarruz i�in M�rettep Kolordu emrine girmiş olan 15. T�men Komutanı Ş�kr� Naili Bey ile 23. T�men Komutanı �mer Halis Bey'i Zafer Tepe'ye davet etmişti.84

B�y�k komutanların burada olduğunu g�rmek hepsini heyecanlandırdı. B�y�k komutanlar da Sakarya Savaşı'nın bu gazi komutanlarını g�rmekten mutlu oldular. Bu komutanlar savaş başladığından beri kimbilir ka� kez �l�p �l�p dirilmişlerdi. Kucaklayarak başarı dilediler. Komutanlar zafer s�z� verdiler, Albay K�zım Bey'den gerekli emirleri alıp hızla birliklerinin başına d�nd�ler. Yapacak o kadar �ok işleri vardı ki. B�t�n gece uyumayacaklardı.Başkomutan ve arkadaşları Fevzi Paşa'yı da birlikte alarak, K�zım Bey'i bin t�rl� uğraşla baş başa bırakıp kararg�h trenine d�nd�ler. Başkomutan, Fethi Okyar'ı davet etmişti. Akşam yemeğinde o da bulundu. Pek �ok konu vardı ama pek az konuşuldu.Hepsinin aklı yarınki b�y�k g�nde idi.GENERAL PAPULAS'ın mesajı İkinci Kolorduya gece geldi:"Mevzilerinizi terk etme planınız beni şaşırttı. Kolordu, her ne olursa olsun mevzilerinde kalacak ve T�rkler taarruz ettiği takdirde, karşı taarruza ge�ecektir. Karar vermeye yetkili kişi, ordu komutanı olarak yalnız benim. Geri �ekilme hakkındaki b�t�n emirlerinizi iptal ediniz." 85

Albay Gavallias, "Komutan ceza olarak beni de g�revden almış.." dedi, "..yerime Albay Nikolaidis'i atamış."Acele karar, kaba �slup, Gavallias'ın değiştirilmesi General And-reas'ın onurunu kırmıştı. Ayağa kalktı, Gavallias'a, "Ağırlık kollarını geri �ağırın." dedi, "..sonra da g�revinizi Albay Nikolaidis'e devredin!" 86

�adırdan �ıktı.Serin bir yayla gecesiydi. �evreye baktı. Ka� uygarlığı emzirmiş olan bu u�suz bucaksız Anadolu yaylasında ne kadar anlamsız olduklarını, ne kadar k���k kaldıklarını d�ş�nd�:Ne arıyorlardı bin yıllık T�rk yurdunun ortasında?464 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuSAVAŞ son birka� g�n yavaşlamıştı ama hi� durmamıştı. Bug�n de hava kararır kararmaz b�t�n t�menlerin keşif kolları d�şmanın son durumunu �ğrenmek i�in yine baskınlara başladılar.D�şman yerindeydi.Beylik K�pr� kesiminin savunmasını, 7. T�men'i de emrine alan ���nc� Kolordu Komutanı General Polimenakos �stlenmişti. Yunan ordusunun bir felakete uğramadan �ekilebilmesi Beylik K�pr�'n�n son �na kadar elde tutulmasına bağlıydı. General Polimenakos Dua Tepe, Kartal Tepe ve Karadağ'daki birlikleri kesin savunma yapmaları i�in uyardı. Cephe gerisine yeterli cephane yığıldı. Mevziler berkitildi. N�bet�iler artırıldı.T�rk komutanlar bu �nlemleri fark etmişlerdi. Taarruz hazırlıklarını gece ve gizlice yapmışlardı. Durumun fısıldandığını bilmedikleri i�in d�şmanın, bu hazırlığı nasıl olup da sezdiğine ve korunma �nlemleri aldığına şaşıyorlardı.İleri mevzilerdeki Yunan askerleri silahları kucaklarında beklerlerken, ilk taarruz dalgasını oluşturan T�rk birlikleri de, sessizlik i�inde taarruz �ıkış mevzilerine yanaşıp yerleştiler, namaz kılıp subayları ve arkadaşlarıyla helalleştiler, silahları kucaklarında sabahı beklemeye başladılar. �� t�mende de, taarruza katılmayacak olan postalar, aş�ılar, iaşe erleri, borazanlar, sakalar, nazlarının ge�tiği arkadaşlarına, �arşıya �ıkacaklarmış gibi ganimet ısmarlıyorlardı:"Ben iyi bir palaska istiyorum.""Bana g�m�ş t�t�n tabakası.""Bana sağlam bir pantolon!""G�zel bir saat isterim, tamam mı?"Kel Zeynel de takımının �avuşuna sokuldu:"�avuşum, bunlar unutur, sen bana sağlam bir �arık getir, he mi?"Millet g�ld�."�len Yunanda �arık ne arar? �izme istesene."Zeynel'in hevesi ka�tı, "�yleyse kalsın" dedi."Neden ki?""Ben �arıktan başka şey giyemem, giysem y�r�yemem, susuzluktan yanarsınız valla."Sakarya Savaşı 465İKİNCİ KOLORDU'nun cevabı Albay Pallis ve Albay Sariyanis'i, gece harek�t �adırında, konyak i�erlerken buldu. General Andreas İkinci Kolordu Komutanlığı'ndan alınmasını istemekteydi. Sariyanis sevindi. Telgrafın devamını okuyan Pallis'in y�z� karışmıştı:"Sevinmekte acele ettin.""Neden?""Andreas'la birlikle yeni Kurmay Başkanı Nikolaidis, Kolordu Top�u Komutanı, Kolordu İstihk�m Komutanı da istifa etmişler." 87

Sariyanis kadehini yere vurdu:"Hayvanlar!"Komutanın Andreas'ın istifasını kabul etmesi belki sağlanabilirdi. Ama bu toplu tepki işi bozmuştu.Papulas istifaları reddedecekti.10 EYL�L Cumartesi sabahı paşalar, Fethi Okyar ve kararg�h kadroları, erkenden Zafer Tepeye geldiler. Halide Onbaşı da gelmişti. Albay Asım Bey Halide Edip Hanım'ı akşam onbaşılığa y�kseltmiş, koluna kırmızı şeridi takmıştı. Artık Halide Onbaşı diye anılacaktı.Savaşın on dokuzuncu g�n�yd�.

�oğunun gece g�z�n� kırpmadığı belli oluyordu. Dua Tepe sis altındaydı. Sis giderek gevşedi ve a�ıldı. Tepe g�r�nd�. İki h�rg��l�, yumuşak �izgili, Sakarya nehrine paralel uzanan, u�uk bakır renkli bir dağdı. D�şmanın Dua Tepe'nin �evresindeki mevzilerini �ok iyi berkitmiş olduğu g�r�l�yordu. 1., 15. ve 23. T�menler Dua Tepe'ye, 17. T�men Kartal Tepe'ye taarruz edecekti. Bu iki tepeyi bug�ne kadar �ok iyi savaşmış olan 7. Yunan T�meni savunacaktı.K�zım Bey'in emriyle, saat 07.30'da T�rk topları �nce tanzim, sonra da tahrip ateşine başladılar. Dua Tepe mevzilerinin �zerini ateş ve duman kapladı. Askerler �ok keyiflendiler:"Yaşaaa top�ubaşı!"Albay Platis'in 7. T�meni'nin subay ve askerleri, ordunun g�venliği i�in kesin olarak direnmeleri gerektiğini iyi biliyorlardı ve �ok sıkı hazırlık yapmışlardı.T�rklere ge�it vermemeye kararlıydılar.466 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Sakarya'da T � rkTaarruzu BAŞKOMUTAN'ın �st� a�ık bir otomobille aralarından ge�ip Dua Tepe'ye doğru gitmesi, cephe gerisindeki birlikleri heyecanlandırdı:"M. Kemal Paşa mıydı ge�en?"Evet, ge�en oydu, cepheye gidiyordu. Asıl heyecanı, Başkomu-tan'ı yanıbaşlarında g�ren ağır bataryaların komutan ve erleri yaşadılar.88 Başkomutan Zafer Tepe'den g�rd�ğ� kilit yerleri ateş altına aldırdı.T�rk ordusunun mermi hovardalığı uzun s�rmedi. Saat 08.30'da top ateşi kesildi ve �� T�rk t�meni b�y�k bir uğultu i�inde taarruza kalktı. 1. T�men solda, 15. T�men ortada, 23. T�men sağdaydı.Tam bu saatte merkezdeki ve sol kanattaki �teki T�rk Grupları da taarruza ge�mişlerdi. Yunanlılar hazırlıklı oldukları i�in bu taarruzlar baskın etkisi yaratmadı.Ama Birinci ve İkinci Kolorduların arasına bir T�rk birliği kama gibi girince telaşa kapılacaklar, bu telaş i�inde T�rk s�varilerinin, gerilerinden batıya doğru aktığını fark edemeyeceklerdi.Sakarya Savaşı 467

n

ZAFER TEPE'de kimse y�ksek sesle konuşmuyordu. Sadece K�zım Bey'in t�menlere telefonla verdiği emirler duyulmaktaydı.Başkomutan tepeye d�nm�şt�. Gri pelerinine sarınmış a�ıkta oturuyor, d�rb�nle savaşı

izliyordu. Fevzi Paşa bir siperin i�inde sessizce Kuran okumaktaydı.T�rk birlikleri �ok hırslı ve kararlı, Yunan 7. T�meni de �ok hazırlıklı ve inat�ıydı. Savaş bu y�zden �ok şiddetli ve kanlı oldu. Birlikler ardarda s�ng� h�cumuna kalkarak, Yunan savunmasını yer yer kırdılar ve ilk mevzilere girdiler.Ama bazı yerlerde Yunanlılar �ok sıkı direniyorlardı. Bu inat�ı mevzilerden birinin karşısında takılıp kalmış olan 15. T�men'den 56. Alay'in Komutanı Yarbay Fehmi Tınaz alay sancağını a�tırdı. H�cuma kalkacak birlikler şevk �ığlıkları atmaya başladılar. H�cum borularının havayı yırtmasıyla birlikte iki serdenge�ti tabur h�cuma kalktı. D�şman siperlerine kadarki mesafe hızla koşularak ge�ilecek, sağ kalanlar s�ng�leriyle siperlere dalacaklardı. Alay sancağını taşıyan sancaktar, h�cum eden taburlarla birlikte ileri atıldı.D�şman makineli t�fekleri delice �alışmaktaydı.Vurulanlar d�ş�yordu. Sancaktar başından yaralanıp sendeleyince yanındaki sancak muhafızı �nında atılıp sancağı yere d�şmeden yakaladı ve koşmayı s�rd�rd�. Arkasından �teki sancak muhafızları geliyordu. Yeni sancaktar da vurulursa bu kez sıradaki muhafız atılıp sancağı yere d�şmeden yakalayacak ve o da �l�m�n g�z�ne koşacaktı.T�rk taburlarının kararlılığını g�ren Yunan birliği s�ng� h�cumunu kabul etmekten ka�ındı, mevzilerini boşaltıp geriye �ekildi.Taarruz dalgaları hi� durmadan birbirini izledi. 7. T�men birlikleri bu fırtınanın �n�nde tutunamadılar, ��z�l�p dağıldılar, Dua Te-pe'yi terk ederek Beylik K�pr�'ye doğru ka�tılar.Saat 14.00'te dağın g�ney doruğunda bir T�rk sancağı parladı.Dua Tepe b�t�n�yle ele ge�miş, �evresindeki k�yler de kurtarılmıştı. Ka�an Yunanlılar Beylik K�pr�'n�n �n�ndeki sırtlarda durup mevzilendiler. T�rklerle Beylik K�pr� arasında sadece 12 km., bir hamlelik bir uzaklık kalmıştı.468 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Mustafa Kemal Pa ş a ZaferTepe'den sava şı izliyor TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden:"Dua Tepe savaşında 5. B�l�k Komutanımız Uşaklı Y�zbaşı Bas-ri Bey şehit d�şt�. Her zaman b�y�k bir �zlemle s�z ettiği anasından başka kimsesi yoktu. Allah rahmet eylesin. D�şman geride 5 top, 18 otomatik t�fek, 200'den fazla piyade t�feği bıraktı, birka� subay ve hayli er esir aldık'.' 88a

�NCEDEN bilgili ve hazırlıklı olunmasına ve o kadar iyi berkitilmiş olmasına rağmen Dua Tepe'nin elden �ıkması Papulas ve kurmaylarını �ok korkuttu. T�rk ordusunun Beylik K�pr� kesimini ele ge�irmesi ���nc� Kolordu'nun, belki de ordunun sonu olurdu.Sakarya Savaşı 469Durum �ok kritikti.Bir k�t� haber daha geldi: T�rk s�varileri de g�neyde Mangal Dağı'nı geri almışlardı. 89

T�rkler orduyu iki u�tan birden kavramak �zereydiler. Y�klenerek Yunan ordusunu Sakarya'ya d�kebilirlerdi. Papulas, birliklerin mevzilerini kesin olarak savunmalarını, cepheyi daraltmak ve savunmayı yoğunlaştırmak i�in de İkinci Kolordu'nun hemen bug�n batıya hareket etmesini emretti.90

General Andreas emri okuyunca h�z�nle g�lecekti:"Batıya hareket etmemizi d�n hakaretle reddetmişlerdi, bug�n emrediyorlar. Bu ne şaşırtıcı bir y�netim!"Savaşın yırtıcı dişleri arasından sıyrılabilmek i�in geceyi bekleyeceklerdi.Bu sırada ���nc� Kolordu Komutanı General Polimenakos, Beylik K�pr� �n�ne �ekilen birliği bir alayla, Kartal Tepe'yi da iki alayla takviye edecek, Beylik K�pr� �n�nde g��l� bir duvar oluşturacaktı.Polatlı-Beylik K�pr� arasındaki 8 kilometrelik demiryolu da tahrip edilecekti.KESİN SONU� i�in T�rklerin Beylik K�pr�'y� ele ge�irmeleri şarttı. Bu sayede Yunan ordusu imha edilebilirdi ama Dua Tepe'yi geri alan birlikler �ok kayıp vermişti. Yeni bir taarruza girişmeden �nce kuvvet kaybının giderilmesi ve azalan cephanenin ikmali gere-kiyordu.B�y�k komutanların onayı ile kuzeyde taarruz ertelendi.Buna karşılık 57. T�men'in demiryolu g�neyindeki Karadağ'a taarruz etmesi uygun bulundu.91

57. T�men bu b�y�k, sert �izgili, doruğu kartal başına benzeyen dağa taarruz etmek �zere yaklaşıp a�ıldı ve taarruz etti.ZONGULDAK maden k�m�r� iş�ileriyle ilgili olarak hazırlanan yasa tasarısı 5.5.1921 g�n� g�r�ş�lm�şt�. Bug�n ikinci kez g�r�ş�lecekti.Meclis salonu dolu, ordunun genel taarruza kalktığını �ğrenen milletvekilleri neşeliydiler. Hafız Mehmet Bey ile Ardahan Milletve-470 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzukili Hilmi Bey en arka sırada oturuyorlardı. Hafız Mehmet Bey fısıltıyla, "Enver Paşa'nın memlekete d�nmesi zorlaştı" dedi."Belki de imkansızlaştı."�z�nt� i�inde sustular.Zonguldak b�lgesindeki madenlere ilişkin eski mevzuat, 13-50 yaş arasında olup da bu �evrede yaşayanları maden ocaklarında �alışmakla y�k�ml� tutmaktaydı. Mevzuat, ocaklardaki dar yerlere ancak k���k �ocukların girebileceği gerek�esiyle �alıştırılmalarına izin veriyordu. Bu ilkel mevzuatta hi�bir iş�i hakkı yer almamaktaydı.Yeni tasan ile y�k�ml�l�k kaldırılıyor, �ocukların madenlerde �alışması yasaklanıyor, sağlık, kaza, tazminat, �cretsiz tedavi, temizlik, en az �cret, sekiz saat �alışma s�resi gibi genel haklar ilk kez d�zenleniyordu.Adalet Bakanı Refik Şevket İnce, İktisat Bakanı Celal Bayar ve bazı milletvekillerinin yaptıkları konuşmalardan sonra tasarı oylanıp kabul edildi, yasalaştı.Ciddi bir devrimdi bu.Celal Bayar 17.9.1921 g�n� k�rs�ye gelerek, bu yasa dolayısıyla iş�ilerin yasanın kabul edildiği 10 Eyl�l g�n�n� 'en b�y�k g�n' olarak kabul ettiklerini, bu g�n� her yıl kutlayacaklarını bildirdiklerini a�ıklayacaktı.918

�TEKİ GRUPLARIN g�steriş ve oyalama taarruzları akşam �zeri yavaşladı ve durdu. Yeni askerlerin �oğunlukta olduğu birlikler yorulmuş, cephane de azalmıştı.

Hava kararır kararmaz General Andreas'ın kolordusu hızla toplandı. İki t�men ve S�vari Tugayı, ayrıldıklarının anlaşılmaması i�in g��l� art�ılar bırakarak saat 23.00'te y�r�y�şe ge�tiler.�akal ulumaları askerleri �rpertiyordu. G�n doğana kadar hi� durmadan y�r�meye kararlıydılar. Ama az sonra, zifir gibi karanlık i�inde, geri �ağrılmış olan ağırlık kollarıyla burun buruna geldiler. B�y�k bir kargaşalık yaşandı.92 Ağırlık kollarının kolordu birliklerine yol vermesi saatler aldı.T�rkler İkinci Kolordu'nun ayrıldığını ancak sabah fark edebileceklerdi. Bu gafillik komutanları �ok kızdırdı ama yapılacak bir şey yoktu. Kuş ka�mıştı. Yetişmek m�mk�n değildi.Sakarya Savaşı 471�ekilirken k�yleri yağmalayıp yakıyorlardı.93

T�ten k�yleri g�rmek, k�yl�lerin halini d�ş�nmek subay ve askerleri �ıldırtıyordu. Ama ordu bu pislikleri �nında cezalandıracak g��te değildi. �mer �avuş g�zleri dolarak dedi ki:"Elbet b�t�n bu rezilliklerin �c�n� alacağımız bir g�n gelecektir!"Eski takımından pek az kişi sağ kalmıştı. Eskilerden Hamza Onbaşı, "Elbette gelecek" dedi.Orduda herkes o b�y�k g�n�n geleceğine iman ediyordu. Etmeseler bu acılar y�reklerini �atlatırdı.11 EYL�L savaşın yirminci g�n�, bir gece savaşıyla başladı.57. T�men, gece yarısı b�t�n g�c�yle Karadağ'a bir daha taarruz etti. �yle hızlıydı ki Yunan 3. T�meni dağın gerisindeki sırtlara �ekilerek yok olmaktan zorlukla kurtuldu. Ama ordunun esenliği i�in toparlanmak zorundaydı, toparlandı, mahvolma korkusunun verdiği enerji ile karşı taarruza ge�erek sabaha karşı Karadağ'ı geri aldı.7. T�men de sabahleyin Dua Tepe'yi �ok yoğun ateşe tuttu. Demiryolu Sazılar istasyonuna kadar onarılıp bug�n işletmeye a�ılmış, Eskişehir'den bol cephane gelmişti. Dua Tepe'deki mevzileri iyice d�vd�kten sonra �ğleyin geri alma azmiyle taarruza kalktı. Ama burayı d�n yeniden vatana katmış birlikler �ok sert karşılık verince, eriyerek geri �ekildi.Yunan 10. T�meni ise Polatlı-�al Dağı arasında bulunan Ke-malettin Sami Bey'in 4. Grubuna h�cum etti. Ama� bu grubu Beylik K�pr� kesiminden uzak tutmaktı. �st �ste saldırdı. �ok kayıp verdi ama 4. Grubun ilerlemesine de engel oldu.Bug�n Yunanlılar �ok hareketli ve başarılıydı.57. T�men Karadağ'ı geri alamamıştı. 57. T�men yeniden Karadağ'a, 17. T�men de Kartal Tepeye taarruza ge�tiler. Hırs ve korku i�inde toprağa yapışan Yunan birliklerini s�k�p atamadılar. Bu duvarı yıkmak i�in yeni kuvvet gerektiğini g�ren İsmet Paşa, Albay İzzettin �alışlar'ın 1. Grubunun kuzeye hareket etmesini emretti.GENERAL PAPULAS gece verdiği emirle, ordunun 12/13 Eyl�l gecesi Sakarya batısına �ekileceğini a�ıkladı. �ekilişin felakete472 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzud�n�şmemesi i�in birlikler t�m g�venlik �nlemlerini alacak, arkada kuvvetli art�ılar bırakarak, kademe kademe geri �ekileceklerdi. Ge�ici k�pr�ler hazırlanıyordu. Eski ve yeni 7 k�pr�den ge�ilecek, �ekilince k�pr�ler kullanılmaz hale getirilecekti.94 Ordu kararg�hı yarın Sakarya batısına ge�ecekti.Herkes �ok dikkatli olmalıydı.M. Kemal Paşa da aynı saatte 'b�t�n birliklerin d�şmanın �ekilmeye başladığını anlar anlamaz, �ekilişi bozguna �evirmek i�in taarruza ge�ilmesini' emretti.Herkes tetikte duracaktı.SAKARYA SAVAŞI'nın yirmi birinci g�n� başladı. Tarih 11 Eyl�l� g�steriyordu.15. T�men b�t�n gece Dua Tepe'nin g�ney eteğinden Beylik K�pr� y�n�ne taarruz etmiş, sonu� alamamıştı. S�ng� h�cumlarını g�nd�z de s�rd�rd�. İlerleyip Beylik K�pr�'y� ele ge�irebilse ���nc� Yunan Kolordusu'nun �ekiliş yolunu kesecekti. Ama ilerleyemi-yordu.

Bu kez mevzilerini can havliyle savunanlar Yunanlılardı.Başkomutan, paşalar, Fethi Okyar ve kurmaylar sabah Zafer Te-pe'ye yine geldiler. K�zım �zalp bozulan, mermisi biten topları geriye yollamış, birlik komutanlarına 'gerekmedik�e ateş a�ılmamasını, s�ng� kullanılarak cephane harcanmasından ka�ınılmasını' bildirmişti.95

Başkomutanın izniyle, Karadağ-Kartal Tepe duvarını yıkmak i�in 1., 17. ve 23. T�menleri taarruza kaldırdı.İNGİLİZ İRTİBAT SUBAYI Binbaşı Johnson'un, Yunan ordusunun geri �ekileceği hakkındaki mesajı Rattigan'ı �ok sarsmıştı. "İnanılmaz bir sonu�.." dedi, sinirlenince burnu akıyordu, burnunu sildi, "..bu şu demek: �� yıllık �abamız boşa gitti."General Marden ayağa kalktı:"Bu gelişme en �ok bizi yoracak. Bari Eskişehir'e �ekilmeyip nehrin batısında kalsalar.""Sakarya batısında tutunabilirler mi?"Sakarya Savaşı 473"Evet. Kolaylıkla. Kışı rahatlıkla orada ge�irebilir. Bir�ok k�y var. Demiryoluyla ikmal edilirler. T�rklerin ateş altında nehri ge�mesi m�mk�n değil. Orada kalmaları �ok lehimize olur."Boğazlar ile T�rkler arasında Yunan ordusunun bulunmasını istiyorlardı. Yunanları bu sebeple Anadolu'da kalmaya zorlamaktaydılar.Hep zorlayacaklardı.GENERAL KONDULİS'in Birinci Kolordusuna ait birlikler, geri �ekilme telaşı i�indeydiler. �l�lerini g�mmeden yola �ıktılar, bir�ok ağırlıklarını almadılar.96 Geride kuvvetli art�ılar bırakmışlardı.Sol kanattaki T�rk t�menleri bu y�zden Birinci Kolordu'nun ayrıldığını zamanında anlayamadılar.Ancak art�ılar geri �ekilmeye başlayınca harekete ge�tiler. Başlangı�ta bunları izleyebiliyor, silah ve esir alabiliyorlardı. Ama can telaşı i�indeki art�ılar Sakarya k�pr�lerine ulaşabilmek i�in �ok hızlandılar.Art�ılarla da ara a�ıldı.Korku kinden daha hızlıydı.S�VARİ T�MENLERİ par�a par�a geri �ekilen Yunan birlikleri ile �arpışıyorlardı. Albay Fahrettin Altay ve kararg�hı, Ilıca vadisinde yoğun bir sis i�inde kaldı. Ancak sis dağılırken harekete ge�ebildiler. Fahrettin Bey �evreyi g�rebilmek i�in atını s�rerek gruptan biraz ayrıldı. Bir dere yatağının i�inden birdenbire silahlı bir Yunan askeri �ıktı �n�ne.Aradaki mesafe y�z metreden az, albay yalnız ve silahsız, adamları uzaktı. Birliğini ve yolunu kaybettiği anlaşılan Yunanlının tehlikeli bir hareket yapmaması i�in babacanca, "Yaklaş" diye seslendi. Korkudan zangırdayan Yunanlı yaklaşırken, emir subayı Fevzi ile seyisi K�se d�rtnala �ıkageldiler. Fevzi silahı yere atmasını işaret edince hemen attı. K�se attan atlayıp t�feği aldı, bu sırada g�z� esirin sağlam g�r�nen kunduralarına takıldı. Kendi ayağında altı yarı yarıya erimiş, zavallı bir �arık vardı. Fahrettin Bey K�se'ye, "Bu delikanlı esir olduğuna g�re artık misafirimiz sayılır." dedi, "�nce delikanlının karnını doyur. Anladın mı?"Mutsuz bir ses duyuldu:474 Şu �ılgm T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu"Anladım komutanım.""Sonra ayakkabılarınızı değiştirirsiniz."K�se'nin g�zleri iki namlu gibi parladı, �ıplak bileklerine taktığı mahmuzları şakırdatarak anlayışlı komutanına y�rekten selam verdi:"Emrin olur!"Kararg�h mensupları Yunanlı askeri, 'komutanın esiri' diye hayli şımartacaklardı.97

YUNAN ORDUSUNUN baş belası M�rettep T�men bir g�n �nce, Fettahoğlu K�pr�s�'n�n batısındaki bir ge�itten sessizce Sakarya nehrinin kuzeyine ge�mişti. Bu sabah erkenden yola

�ıkarak gizlice Fettahoğlu'na sokuldu. Burada bir�ok malzeme, k���k bir u�ak alanı ve bir tabur vardı.Saat 11.00'de baskın verdi. Tabur karşı koyamadı, k�pr�y� tahrip edemeden, apar topar g�neye ge�ip Uzunbey e ka�tı.T�men 3 u�ak, 2 kamyon, 15 araba, bir r�ntgen makinesi, �ok sayıda ila� ve malzeme ile 1.500 kasaplık hayvan ele ge�irmişti. Ganimetleri g�ven altına aldı, ertesi g�n Sivrihisar'a baskın vermek i�in akşam ��kerken yola �ıktı.Sivrihisar'da Yunan subaylar ı

Sakarya Savaşı 475G�NEŞ BATIYORDU. Ufuk baştan başa kan kırmızı kesilmişti. Kartal Tepe'nin yama�larında birdenbire kızıl ışık i�inde binlerce s�ng� parlayıverdi. Bunlar b�t�n g�n �lesiye m�cadele etmiş olan 1. ve 23. T�men askerlerinin zafer s�ng�leriydi. Kartal Tepe geri alınmıştı.Zafer Tepe'dekiler rahatladılar.12. Grup �aldağı'nı, s�variler de Mangal Dağı'ndan sonra, uğrunda pek �ok subay ve askerin şehit olduğu T�rbe Tepe'yi ele ge�irmişlerdi.Gazi tepeler tek tek geri d�n�yorlardı.Geride iki tepe kalmıştı: Beştepeler ile Karadağ.S�VARİ T�MENLERİ hava kararınca, b�t�n g�n y�r�y�p koşmuş olan atları doyurmak, sulamak ve dinlendirebilmek i�in �atışmayı kestiler. Sabah �ok erkenden, d�şmanı bastırmak �zere Kavuncu K�pr�s� ile Beşk�pr�'ye gitmeyi planlamışlardı.Oysa Yunanlılar nehri ge�meye başlamışlardı bile.97a

İLK OLARAK^ Yunan S�vari Tugayı, sandallar birleştirilerek yapılmış portatif bir k�pr�den batıya ge�ti.Sonra İkinci Kolordu'nun Kavuncu K�pr�s� ile yanında yapılmış ge�ici k�pr�den ge�işi başladı. Telaş, kaygı ve ağırlık kollarının d�zensizliği k�pr�lerin �n�nde yığılmaya sebep oldu. Ama asıl karışıklık ge�işten sonra başladı. Kimsenin batı kesimi hakkında ciddi bilgisi yoktu. İnsanlar, hayvanlar, taşıtlar gittik�e koyulaşan karanlık i�inde birbirlerine girdiler. Durum tam bir kargaşalık ve karabasana d�n�şm�ş, kilitlenip kalmışlardı.İkinci Kolordu batıya ge�er ge�mez, Kavuncu K�pr�s�'nden Porsuk'a kadar Sakarya'nın batısındaki tepeleri işgal etmekle g�revliydi. Ama bu bilgisizlik ve korkun� d�zensizlik i�inde bu g�revi bu gece yerine getirmesi m�mk�n değildi.General Andreas, bir T�rk birliğinin nehrin kıyısında belirip bu karmakarışık �ekilişi g�rmesinden korkuyordu. Yeni Kurmay Başkanına, "Ş�k�r ki d�şman Sakarya'yı b�yle ge�tiğimizi bilmiyor.." dedi, "eğer nehrin kıyısına birka� makineli t�fek getirmiş olsa,

yenilgimiz kesin ve tam olurdu." 98

476 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Yunan Ordusu korku i � inde ka � maya � al ışı yor SAKARYA'ya ulaşan Birinci Kolordu da Beşk�pr� kesimindeki iki k�pr�den nehri ge�meye başladı. K�pr�lerin ağzında hayli birlik ve ağırlık kolu vardı. General Kondulis, makineli t�fek birlikleriyle bir g�venlik �emberi oluşturmuş, batıya ge�irilen topların gerektiğinde doğuya karşı kullanılacak bi�imde yerleştirilmesini emretmişti. T�rklerin yetişerek ge�işi engellemelerinden korkuyordu.Korktuğu başına geldi.Ka�ırdıkları kolorduyu yakalamak i�in durmadan y�r�m�ş olan t�menlerin �nc�leri yetişmişlerdi. Tepelerin ufuk �izgilerinde g�-r�nd�ler. �zerlerine batan g�n�n kızıl ışığı vuruyordu ve gittik�e �o-ğalıyorlardı. A�ılıp savaş d�zeni aldılar ve taarruza ge�tiler.Yunanlılar bu taarruza batıya ge�irmiş oldukları toplar ve art�ıların makineli t�fekleri ile karşılık verdiler. �atışma s�rerken, birlikler b�y�k bir korku i�inde k�pr�lerden ge�ip canlarını karşı kıyıya attılar. Karanlıktan yararlanan art�ılar da par�a par�a karşıya ka�tılar. K�pr�ler yakıldı.Sakarya Savaşı 477G�NEŞ BATIYORDU. Ufuk baştan başa kan kırmızı kesilmişti. Kartal Tepe'nin yama�larında birdenbire kızıl ışık i�inde binlerce s�ng� parlayıverdi. Bunlar b�t�n g�n �lesiye m�cadele etmiş olan 1. ve 23. T�men askerlerinin zafer s�ng�leriydi. Kartal Tepe geri alınmıştı.Zafer Tepe'dekiler rahatladılar.12. Grup �aldağı'nı, s�variler de Mangal Dağı'ndan sonra, uğrunda pek �ok subay ve askerin şehit olduğu T�rbe Tepe'yi ele ge�irmişlerdi.Gazi tepeler tek tek geri d�n�yorlardı.Geride iki tepe kalmıştı: Beştepeler ile Karadağ.S�VARİ T�MENLERİ hava kararınca, b�t�n g�n y�r�y�p koşmuş olan atları doyurmak, sulamak ve dinlendirebilmek i�in �atışmayı kestiler. Sabah �ok erkenden, d�şmanı bastırmak �zere Kavuncu K�pr�s� ile Beşk�pr�'ye gitmeyi planlamışlardı.Oysa Yunanlılar nehri ge�meye başlamışlardı bile.97a

İLK OLARAK^ Yunan S�vari Tugayı, sandallar birleştirilerek yapılmış portatif bir k�pr�den batıya ge�ti.Sonra İkinci Kolordu'nun Kavuncu K�pr�s� ile yanında yapılmış ge�ici k�pr�den ge�işi başladı. Telaş, kaygı ve ağırlık kollarının d�zensizliği k�pr�lerin �n�nde yığılmaya sebep

oldu. Ama asıl karışıklık ge�işten sonra başladı. Kimsenin batı kesimi hakkında ciddi bilgisi yoktu. İnsanlar, hayvanlar, taşıtlar gittik�e koyulaşan karanlık i�inde birbirlerine girdiler. Durum tam bir kargaşalık ve karabasana d�n�şm�ş, kilitlenip kalmışlardı.İkinci Kolordu batıya ge�er ge�mez, Kavuncu K�pr�s�'nden Porsuk'a kadar Sakarya'nın batısındaki tepeleri işgal etmekle g�revliydi. Ama bu bilgisizlik ve korkun� d�zensizlik i�inde bu g�revi bu gece yerine getirmesi m�mk�n değildi.General Andreas, bir T�rk birliğinin nehrin kıyısında belirip bu karmakarışık �ekilişi g�rmesinden korkuyordu. Yeni Kurmay Başkanına, "Ş�k�r ki d�şman Sakarya'yı b�yle ge�tiğimizi bilmiyor.." dedi, "eğer nehrin kıyısına birka� makineli t�fek getirmiş olsa, yenilgimiz kesin ve tam olurdu." 98

476 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu

Yunan Ordusu korku i � inde ka � maya � al ışı yor SAKARYA'ya ulaşan Birinci Kolordu da Beşk�pr� kesimindeki iki k�pr�den nehri ge�meye başladı. K�pr�lerin ağzında hayli birlik ve ağırlık kolu vardı. General Kondulis, makineli t�fek birlikleriyle bir g�venlik �emberi oluşturmuş, batıya ge�irilen topların gerektiğinde doğuya karşı kullanılacak bi�imde yerleştirilmesini emretmişti. T�rklerin yetişerek ge�işi engellemelerinden korkuyordu.Korktuğu başına geldi.Ka�ırdıkları kolorduyu yakalamak i�in durmadan y�r�m�ş olan t�menlerin �nc�leri yetişmişlerdi. Tepelerin ufuk �izgilerinde g�-r�nd�ler. �zerlerine batan g�n�n kızıl ışığı vuruyordu ve gittik�e �o-ğalıyorlardı. A�ılıp savaş d�zeni aldılar ve taarruza ge�tiler.Yunanlılar bu taarruza batıya ge�irmiş oldukları toplar ve art�ıların makineli t�fekleri ile karşılık verdiler. �atışma s�rerken, birlikler b�y�k bir korku i�inde k�pr�lerden ge�ip canlarını karşı kıyıya attılar. Karanlıktan yararlanan art�ılar da par�a par�a karşıya ka�tılar. K�pr�ler yakıldı.Sakarya Savaşı 477Birinci Kolordu, Sakarya'nın doğu kıyısında biraz �l�, hayli malzeme ve taşıt bırakarak geceye karıştı.Sakarya doğusunda yalnız ���nc� Kolordu kalmıştı.���NC� KOLORDU'nun bir t�meni batıya ge�mişti. İki t�meni Beylik K�pr� �n�nde, Beştepeler'de ve Karadağ'da direnmeyi s�rd�r�yordu.M�rettep Kolordu'nun subay ve askerleri iki g�nd�r uyumamış, kayıplar giderilememişti. Cephane sıkıntısı s�r�yordu. Ama durmak zamanı değildi. Albay K�zım �zalp t�menlerine, Beylik K�pr�'y�, Beştepeler'i ve Karadağ'ı geri almalarını emretti.Sakarya Savaşı'nın son gece savaşı başladı.

S�VARİ T�MENLERİ, 13 Eyl�l Salı sabahı, savaşın yirmi ikinci g�n�, g�n ışımadan yola d�şt�ler ama Yunan ordusu karşıya ge�mişti. Kavuncu K�pr�s� ile Beşk�pr� �n�nde sadece gecikmiş birka� perakende birlik vardı.Yunan top�ularının koruyucu ateşi altında, itişe kakışa batıya ka�tılar.G�ney kesiminde Yunan ordusundan kimse kalmamıştı.KUZEYDE ise savaş h�l� s�r�yordu.G�n doğumuna yakın Yunan mevzilerinde sarsılma başladı. Sabahleyin Beştepeler ve Karadağ'daki birlikler ��z�ld�ler. S�ng�den kurtulabilenler Karailyas K�pr�s� ile Beylik K�pr�'ye doğru ka�maya başladılar. Beylik K�pr�'y� savunan birlik de mevzilerini boşaltıp bu ka�ışa katıldı.Yunanlıları kovalayan birliklerin i�inde Gazi �avuş'un takımı da vardı. R�zg�r gibi ge�tikleri savaş alanı yaralılar, cesetler, oraya buraya sa�ılmış silahlar, su bidonları, kaputlar, konserveler, cephane sandıkları, fişek şeritleri, mektuplar, teneke tabaklar, postallarla doluydu.En �nde koşan Gazi �avuş yamacı d�n�p de aşağıda Sakarya'yı g�r�nce durdu. Takım da durdu. Son kır �i�eklerinin s�slediği sonbahar toprağı dalgalana dalgalana Sakarya'ya iniyordu. M�barek Sakarya kıyısına kadar bir tek Yunanlı yoktu. K�pr�leri yıkıp ka�mışlardı.478 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuG�zlerinden yaş inerek g�c� yettiğince bağırdı:"Oğluuuum! Boşuna �lmediiiin! D�şmanı yendiiiik!.."Sesi tepeden tepeye yankılandı.Bulunduğu yerde diz ��kt�, başını ş�k�r secdesi i�in toprağa koydu.Takımı da �yle yaptı.Kuzey kesimi de Yunan ordusundan temizlenmişti. Kimi Yunanlılar Sakarya'nın batısına ge�ebilmiş, kimi de �l�, yaralı, hasta ya da esir olarak doğuda kalmıştı.Savaş tarihinin �ok uzun s�rm�ş birka� meydan savaşından biri olan Sakarya Savaşı T�rk ordusunun zaferiyle sona ermişti.

Sakarya Sava şı ile ilgili an ı kartlar ı ndan bir � rnek: D �ş mana ge � it yok! Sakarya Savaşı 479

İSMET PAŞA sonucu Başkomutan'a arz etti:"23 Ağustostan beri devam eden Sakarya Meydan Muharebesi, T�rkiye B�y�k Millet Meclisi Ordusu'nun kesin zaferi ile neticelenmiştir. �� g�nden beri devam eden genel karşı taarruzumuz tesiri ile bug�n �ğleden evvel b�t�n d�şman ordusu mağlup olarak ve b�t�n�yle nehir batısına atılmış bulunuyor. D�şmanı aralıksız takip ediyoruz."Sonu� 11.33'te resmen ilan edildi. 98a

Başkomutan, İsmet Paşa'nın kısa raporunu TBMM'ye g�nderdi, zaferi valilere ve M�dafaa-yı Hukuk derneklerine bildirdi. Ardarda emirler yayımladı: Başkomutanlık sekreteryasını kaldırdı. Grup d�zenine son verilerek kolordu d�zenine ge�ilmesini emretti ve genel seferberlik ilan etti.Yunan b�y�k taarruzu yenilgi ile sona ermişti.ANKARA'nın aklı ve kulağı �� g�nd�r Sakarya'daydı.Haber geldi ve şehir kabardı. Bayraklar asılıp d�kk�nlar kapandı, herkes sokağa d�k�ld�. Meclis'in ve H�kimiyet-i Milliye gazetesinin �n�nde toplanarak milletvekillerini ve gazetecileri alkışladılar. Sonra marşlar s�yleyerek Milli Savunma Bakanlığı'nın �n�ne gelip ordu i�in b�y�k g�steri yaptılar. Oradan da hastanelere giderek yaralıları ziyaret ettiler. Kafileye katılmış olanlar birbirlerinden ayrılamıyor, durup durup kucaklaşıyorlardı. Davulunu, zurnasını, sazını, ke-men�esini, darbukasını, zilini kapan geliyor, kafileye katılıyordu.Binler Meclis ile Taşhan'ın �n�nde toplandı. Seğmenler, Karadenizliler, Doğulular, G�neydoğulular, Akdenizliler, Orta Anadolulular, Egeliler, Trakyalılar, Marmaralılar, g��menler coştular, zafer şerefine oynamaya başladılar.Ulus meydanı bir Anadolu mahşeri oldu.Bu sırada yaşlı, gen� bazı kadınlar Millet Bah�esi'nde toplanıyor, durmadan kalabalıklaşıyorlardı. Zafer i�in �ok dua etmişlerdi. Şimdi zaferin mutluluğunu paylaşmaya gelmişlerdi. Kadınların evden dışarı �ıkıp da bir olayı, hele bir eğlenceyi b�yle erkeklerle birlikte izledikleri şimdiye kadar pek g�r�lmemişti. Homurdananlar oldu ama homurtuları zafer coşkusu i�inde kaynayıp gitti."480 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k TaarruzuAnkaral ı lar

ANADOLU Yunan y�r�y�ş�n�n başladığı g�nden beri y�reği ağzında yaşıyordu. Yirmi iki g�n y�zyıl gibi uzun s�rm�ş, bitmek bil-memişti. Zafer haberini alır almaz ferahlayıp coştu. B�t�n şehirlerde g�steriler başladı. Zafer top atışlarıyla selamlanacak, dualar edilecek, gece fener alayları d�zenlenecekti.Mutlu haberi alan Yeni Adana gazetesinin başdizgicisi Hamdi G�nen g�n�n manşetini ağlaya ağlaya eliyle dizdi: "Ordumuz Kati Zaferi Kazandı!"

Fransız işgali altındaki Adana'da iki işbirlik�i gazete vardı: Adana Postası ve Ferda. Bu iki gazetede Fanizade Mesut'un, M�ft� Zihni Efendi'nin ve Hafız Mehmet'in Milli M�cadele aleyhinde, Fransız mandası lehindeki yazıları ve a�ıklamaları yayımlanmaktaydı.100

Milli M�cadele'yi destekleyen Yeni Adana gazetesi, Adana'dan iki saat uzakta, Pozantı'da, k�r hatta bulunan bir vagonda yazılıyor, diziliyor, elle �evrilen makineyle basılıp işgalcilerden gizli Adana'ya yollanıyor, el altından dağıtılıyordu.Yeni Adanacı'lar, zaferi bildiren gazeteyi bug�n kırmızı m�rekkeple ve binlerce bastılar. Gazete işgalci Fransızlara ve Ermeni kopuklara rağmen Adana'da a�ıkta satıldı ve kapışıldı.101

Hainleri bir �rperti aldı.Sakarya Savaşı 481

Meclis � n � ve Millet Bah � esi'nde Ankaral ı lar İSTANBUL'da işgal kuvvetleri alarma ge�miş, T�rkler g�steri yapmaya kalkışırlarsa �nında bastırmak i�in bir�ok �nlem almışlardı. Meydanlarda birlikler bekliyor, kalabalık caddelerde devriyeler geziyor, duyarlı semtlerde asker dolu kamyonlar dolaşıyordu. İşgal sans�r�ne, gazetelerde tahrik edici yazılara izin vermemesi emredilmişti.Akşam gazetesi, haberi alır almaz ikinci baskı yaptı. Birinci sayfasında Ankara'nın resmi bildirisine ve M. Kemal Paşa'nın resmine yer vermekle yetindi. M. Kemal Paşanın resmi, bu g�nlerde sancak gibi bir şeydi.101a Gazetede sans�r�n ve işgal y�netiminin takılacağı hi�bir sakıncalı yazı yoktu. Gazeteleri dağıtıcı �ocuklara veren g�revli, bu gazeteyi nasıl satacakları konusunda iki-�� kelime ile yol g�sterdi. �ocuklar gazetelerle İstanbul'a dağıldılar:"T�rk zaferini yazıyor...""Yunanlıların ka�tığını yazıyor...""Yunan bozgununu yazıyor..."Y�reğe işleyen bu incecik �ocuk haykırışları on binlerce kişinin biraraya gelip de yapacağı bir g�steriden �ok daha etkili oldu.482 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu... Eğer Rumlar, gazeteci �ocukları korkutup susturmak isterlerse, birtakım kararlı gen�ler bu alıngan Rumları anlayacakları dille engelliyorlardı. Birileri herhalde son bir ay i�inde bu gen�lere bir şeyler �ğretmişti.HAZIRLIĞINI BİTİREN M�rettep T�men saat 14.00'te Sivrihisar'ı bastı. Sivrihisarlılann �oğu Ankara'ya �ekilmiş, geride daha �ok yaşlılar ve hastalar kalmıştı. Dişsiz bir nine kalpaklı subayları g�r�nce heyecandan d�v�nerek �ığlığı bastı:"Bizimkileeer�!"Burada, bir T�rk t�meninin gelip de Sivrihisar'ı basabileceğini akıllarının ucundan bile ge�irmeyen bir piyade taburu ile bir s�vari b�l�ğ� bulunuyordu. Direnmeye yeltendiler ama

s�variler �ok hızlıydı.Kısa zamanda dağılıp 25 esir vererek ka�tılar.Sivrihis�rlılar ağlaşarak koştular, s�varilerin �zengilerini, atların boyunlarını �pt�ler.T�men Sivrihisar'da T�rk esirlerin bulunduğunu duymuştu. �nce onlar arandı. Sayıları 400'e yakındı. Aralarında 1 Eyl�l g�n� esir d�şen 176. Alay'dan iki b�l�ğ�n, 131. Alay'dan iki taburun subay ve erleri de vardı. Yarı �ıplak, kir i�inde ve a�tılar. Sevin�ten dilleri tutuldu.İkisi ila� dolu �� otomobil, malzeme ve yiyecek depoları ile kararg�h subaylarının geriye yolladıkları �zel eşyalar ele ge�mişti. Pa-pulas'ın bavulundan beş madalya �ıktı.T�men Komutanı Yarbay Zeki Soydemir, hastanede yatan 30 kadar Yunanlı yaralıyı ziyaret edip hatırlarını sordu. Yaralılar ihtiya�ları sağlanarak yerlerinde bırakıldı. Yunanlı doktorlar esir alındıkları i�in yerli iki T�rk doktora emanet edildiler.Depolardaki �amaşır ve ayakkabıların bir kısmı t�mene ve esirlere dağıtıldı. Yiyecek depolarında her şey vardı. Birazı ailelere verildi. T�men aş�ıları t�mene ziyafet �ekmek i�in iş başı ettiler.Yemekten sonra, kurtarılan T�rkler, esirler, yiyecekler, malzemeler ve Papulas'ın �zel eşyası bir m�frezenin korumasında Fetta-hoğlu'na yollanacak, t�men gerekli g�venlik �nlemlerini alarak geceyi Sivrihisar'da ge�irecekti.102

Sakarya Savaşı 483K�ZIM �ZALP ile Grupları yakında bulunan İzzettin Bey ve Kemalettin Sami Bey, paşaları kutlamak i�in Polatlı yakınındaki kararg�h trenine geldiler.Dokunaklı bir buluşma oldu. G�z yaşartıcı anıların yanı sıra aksaklıklara da değinildi. D�şman yenilmişti ama imha edilememişti. Bu y�zden Grup Komutanlarının mahcup bir halleri vardı.103

Başkomutan g�n�llerini aldı:"Taarruz planının amacı, d�şmanı Sakarya'ya d�k�p imha etmekti. Ama şimdiki g�c�m�z ve ordunun eğitim d�zeyi, d�şmanı ancak yenmemize yetti. �z�lmeyin, vakti gelince de imha edeceğiz."BAŞKOMUTAN'ın emri �zerine, eldeki birliklerden ��er t�-menli beş kolordu kuruldu, grup d�zeni tarihe karıştı. Her kolordunun geniş bir kararg�hı ve gerekli bağlı birlikleri olacaktı.Birinci Kolordu Komutanlığı'na Albay İzzettin �alışlar, İkinci Kolordu Komutanlığı'na Albay Selahattin Adil Bey,103a ���nc� Kolordu Komutanlığı'na Albay K�zım �zalp, D�rd�nc� Kolordu Komutanlığı'na Albay Kemalettin Sami G�k�en, Beşinci Kolordu (s�vari) Komutanhğı'na Albay Fahrettin Altay atandı.M�rettep Kolordu'nun yerine İzmit kesimi i�in Kocaeli Grubu kuruldu. Grup, bir t�men, bir s�vari alayı ve İzmit cephesinde bulunan birlikler ile milli m�frezelerden oluşuyordu. Komutanlığına Albay Deli Halit Bey getirildi.10313

Bir aşama daha kalmıştı: Bu kolorduları Batı Cephesi Komutanlığı'na bağlı iki orduda toplamak.İSMET PAŞA, "D�şmanı hemen geri �ekilmeye zorlayacağız" dedi.Albay Asım Bey �z�nt�yle başını salladı:"Biliyorsunuz Paşam, ciddi bir savaşa girecek kadar cephanemiz yok." 103c

"Biliyorum. Taşıtlarımız da yetersiz. Sıkı bir takip yapabilecek halde değiliz. Kabul. Ama d�şmanı yerinden oynatmak zorundayız. Şimdi en duyarlı, �rkek zamanı. Bir kez oynadı mı, arkası gelir. Sağ-484 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzudan soldan birliklerimiz ilerlemeye başlarsa, benim bildiğim General Papulas �adırını toplar ve gider."Kurmaylar g�l�şt�ler.Sakarya'nın g�neyinden S�vari Kolordusu'nun, Porsuk'un kuzeyinden de yeni Kocaeli Grubu ile ���nc� Kolordu'nun batıya doğru y�r�meleri kararlaştırıldı.

�teki birlikler de Porsuk-Kavuncu K�pr�s� arasında Sakarya'yı ge�meye �alışacaklardı.15. T�MEN Beylik K�pr� kesiminde karşıya ge�mek i�in 38. Alay'ı g�revlendirmişti. 38. Alay �aresiz kaldı. K�pr� yapmak i�in gerekli hi�bir malzeme yoktu. Yakındaki yıkık bir k�yden tahta par�aları getirtildi. Zorlukla �ivi, halka ve ip bulundu. D�rt kişi taşıyabilecek bir sal yapılabildi.Karşı kıyıya daha yirmi kişi ge�meden, d�şman ge�it yerini keşfedip top ateşi altına aldı. Bir tepeciğin �zerinden ge�işi y�netmeye �alışan Alay Komutanı Demir Ali Bey yaralandı.104

Bug�n nehrin başka yerlerindeki ge�me girişimleri de başarısız olacak, ge�ebilenler d�şmanın saldırısı �zerine geri d�neceklerdi.YUNAN KARARG�HINDA herkes �ok sinirliydi. Kurmaylar, ge�iş sırasında, d�şman eline ge�mesin diye gece ordu telsizini yakacak kadar korkuya kapılmışlardı. Orduda ���nc� Kolordu'nun durumu hakkında bilgi yoktu. Ge�ip kurtulmuş muydu, esir mi d�şm�şt�, h�l� bilinmiyordu.105

Papulas burnundan soluyarak, "Cepheden bu kadar uzaklaşmakla yanlış ettik." dedi kurmaylara, "..hi�bir şeye h�kim değiliz."Kimse itiraz edemedi.Birden Y�zbaşı Stefanopulos izin istemeden odaya daldı:"�z�r dilerim. Şimdi bildirdiler. Bir d�şman t�meni Sivrihisar'ı basmış!"Papulas �fkeyle haritaya �yle vurdu ki haritanın �zerindeki b�t�n işaretler d�rt bir yana dağıldı:"Şeytan alsın! Yine gerimize sızdı bunlar. Bir birlik bulup Sivrihisar'a yollayın! Hemen, şimdi! Haydi!"Sakarya Savaşı 485El altında yalnız zavallı S�vari Tugayı vardı. Hemen yola �ıkarıldı.ALBAY K�ZIM BEY akşam yemeğini Zafer Tepe'de Kurmay Başkanı Hayrullah Fişek'le birlikte yedi. G�nlerdir birka� saatten fazla uyumaya fırsat bulamamıştı. Hava kararıyordu. Uzaklardan bir davul zurna sesi yansımaktaydı. Bir birlik zaferi kutluyor olacaktı. Kaputuna sarılarak toprağa uzandı. G�zlerini kapadı.Az sonra uyandırdılar.Cephe Komutanlığı'ndan gelen bir subay, r�tbesinin mirlivalığa (tuğgeneralliğe) y�kseltildiğini bildiren yazıyı getirmişti.106 Bu g�zel haber �zerine kararg�h subayları sevin� i�inde birbirlerini uyandırarak komutanlarını kutladılar.Asker ahlakınca, kendileri �d�llendirilmiş gibi mutlu olmuşlardı.K�zım �zalp Paşa bu g�sterişsiz, i�ten t�renden sonra yine toprağa uzandı. G�revini yapmış ve bunun �d�l�n� almış olmanın huzuru ve mutluluğu i�inde uyudu.MİRLİVALIĞA Y�KSELEN ikinci komutan da Albay Fahrettin Altay'dı. Kararg�h subayları hemen kırmızı bir kumaş par�asını kesip yakasına taktılar. Komutanlarının paşalığını coşkuyla kutladılar.Fahrettin Paşa da 1912'den beri savaşıyordu: Balkan Savaşı, D�nya Savaşı, şimdi de Milli M�cadele. Rahat y�z� g�rmemiş, her zorluğu vatan hizmetidir diye yakınmadan �stlenmiş bir kuşaktandı.Paşa olduğunu annesine haber vermenin bir yolunu bulmalıydı.M. KEMAL PAŞA, Fevzi Paşa, İsmet Paşa, K�zım İnan� Paşa, Fethi Okyar, Halide Onbaşı, Albay Asım G�nd�z ve Albay Arif Bey yemeğe oturmuşlardı.Cephe kararg�hının aş�ısı bu akşam Başkomutan'a iltimas ge�miş, onun sevdiği yemeklerle g�zel bir sofra hazırlamıştı: Kuru fasulye, pilav ve kuru �z�m hoşafı.Herkes memnun oldu.Bir T�rk i�in bundan g�zel zafer yemeği olamazdı.486 Şu �ılgın T�rkler / Yunan B�y�k Taarruzu�ok neşeliydiler. Daldan dala atlıyorlar ama s�z d�n�p dolaşıp Sakarya Savaşı'na geliyordu.

Başkomutan, "Bu savaşta subay, astsubay ve erlerin katlandıkları fedak�rlık ve g�sterdikleri �aba, insan g�c�n�n �st�ndedir" dedi, gazileri �vd�.107

Millet de ordudan geri kalmamıştı.Binlerce sahne aktı hayalinden: Milli y�k�ml�l�klerini gecikmeden yerine getirenler, ikmalciler, kağnı, araba, eşek ve deve kolları, iş�i taburları, gizli �rg�tler, silah ve cephane ka�ak�ıları, hamallar, g�mr�k��ler, sandalcılar, motorcular, denizciler, havacılar, doktorlar, g�n�ll� hemşireler, dikimevi terzileri, sargı bezi hazırlayanlar, takılarını orduya armağan eden kadınlar, ustalar, iş�iler, demiryolcular, şof�rler, gazeteciler, �ğretmenler, yurtsever din adamları, Kuva-yı Mil-liyeciler, Kızılaycılar, M�dafaa-yı Hukuk�ular, y�neticiler...Hi�bir d�nemde b�t�n milletin katıldığı b�yle bir m�cadele yaşanmamıştı.G�zleri minnetle parlayarak, "Bu zafer y�z binlerce yurtsever insanımızın ortak eseridir" dedi.108

Sakarya Savaşı 487

İkinci kitapT�rk b�y�k taaruzuBirinci B�l�mB�y�k Taarruza Hazırlık14 Eyl�l 1921 -13 Ağustos 1922Y�ZBAŞI FARUK sabah trenine bindi. Yaralılar arasında bir yer bulup oturdu. Birinci Kolordu Kararg�hı ile ilgili bazı atama işlemleri i�in birinin Ankara'ya yollanacağını duymuş, kendisini g�ndermeleri i�in a�ık�a yalvarmıştı.Nesrin'i �ok �zlemişti ��nk�.Bakanlıktaki iş biter bitmez hastaneye koşacaktı. Ama duygusunu Nesrin'e nasıl a�acaktı? Bunun i�in y�rekli olmak gerekiyordu. Kendi kendine "A�acağım" diye s�z verdi, "bu da benim Sakarya zaferim olur."M�RETTEP T�MEN, Yunan S�vari Tugayı'nın Sivrihisar'a yaklaştığını �ğrenince, şehre bir zarar gelmemesi i�in araziye �ıktı.Sivrihisar'ın doğusunda karşılaştılar.�arpışma akşama kadar s�recek, S�vari Tugayı yakınlardaki dağlara ka�acak, bir kısım erlerini esir verecekti. Yeni Yunan kuvvetlerinin yollanması �zerine M�rettep T�men de Fettahoğlu K�pr�-B�y�k Taarruza Hazırlık 491s�'nden g�neye ge�erek, S�vari Kolordusu'na katılacak, Zeki Soyde-mir 2. S�vari T�meni Komutanlığı'na atanacaktı.1BAŞK�TİP RIFAT BEY, eğilerek, "..Haberi İngiliz Y�ksek Komiserliği de doğruladı.." dedi b�y�k bir saygıyla, "..Ordu Yunanlıları ger�ekten yenmiş efendim."Vahidettin g�zlerini kapayıp i�ine �ekildi. K���k mabeyn dairesindeki odadaydılar. Vahidettin her zamanki koltuğunda oturuyordu."Bu milli zaferi kutlamak istersiniz diye d�ş�nd�m.."Vahidettin'in y�z� duygu ve d�ş�ncelerini ele vermeyen bir donukluk i�indeydi. Tek �izgisi bile kıpırdamadı. Yaşanan m�thiş olayların dışında, soyut bir h�k�mdardı sanki."..Emrinizi almak i�in rahatsız etmiştim."

Vahidettin g�zlerini hafif aralayarak baktı. Bı�ak ağzı gibi par-ladılar. Padişah'ın bu milli zaferden hi� memnun olmadığı anlaşılıyordu."Peki efendim."Arka arka giderek huzurdan �ıktı.BU HABERDEN hi� memnun olmayacak biri daha vardı: İngiltere Başbakanı Mr. Lloyd George. Haberi alınca yerinden zıplamıştı:"Bu doğru olamaz!"Miss Frances Stevenson, "Şimdi Dışişleri Bakanlığı yazdırdı" dedi."Lanet olsun."Notu bir daha okudu. Uzun bir sessizlikten sonra, "Askerler beni uyarmışlardı.." diye mırıldandı, "..ama ben Yunanlıların galip geleceğine kesinlikle inanmıştım. Adamları teşvik ettim. Bu sonuca g�re yalnız Yunan ordusu yenilmedi Frances, benim barış politikam ve saygınlığım da ağır yara aldı. Bir �ıkış yolu bulmalıyım."D�nyanın lideri Lloyd George �ş�yor gibi b�z�lm�şt�. Miss Stevenson'ın i�i eridi, şefkatle, "Kahve ister misin?" diye sordu."Evet Frances, l�tfen, iyice sert olsun."BAŞBAKAN GUNARİS bu sırada parlamentoda konuşuyor, milletvekillerini, vereceği ger�eğe aykırı habere hazırlıyordu:492 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"..İngiliz gazetelerinin yazdığına g�re Veriizelos, 'Ankara'ya y�r�mek yanlıştı' demiş. Yunan askeri Ankara �n�nde kutsal kanını d�kerken, Venizelos Londra'da balayı hazırlığı yapıyordu.."Alkışlar, kahkahalar ve aşağılayıcı �nlemler y�kseldi. Venizelos-cu milletvekilleri sıra kapaklarına vurmaya başladılar. İ�lerinden biri haykırdı:"Ankara'yı aldınız mı, onu s�yle!"Kralcılar ayağa fırladılar. Kavga zorlukla �nlendi. Başbakan daha enerjik bir sesle konuşmaya devam etti:"..Venizelos Sevr Antlaşması'yla Yunanistan'a Anadolu'da sadece on altı bin kilometrekare toprak sağlayabilmişti. Ama biz bunu, haşmetli Kralımızın desteğiyle y�z bin kilometre kareye �ıkardık.." 2Alkışlar salonu doldurdu."..Ankara'ya bu durumu g�ven altına almak i�in ilerledik. Ordumuz T�rk ordusunu arka arkaya yenerek Sakarya'dan 50 kilometre ileri gitti. Savaşın bu d�nemini zaferle kapatmış bulunuyoruz. Yağmur mevsimine girildiği i�in fedak�r ordumuzu, kışı rahat ge�irebil-sin diye nehrin batısına aldık. T�rk taarruzu y�z�nden geri �ekilmiş değildir.3 Ordu Sakarya'yı, d�şmanı iyice yendiği i�in hi�bir tacize uğramadan, b�y�k bir d�zen i�inde ge�ti. Haklarımızı elde edinceye kadar da, Sakarya'nın kıyısında kalacağız!"Venizeloscular salonu terk etmeye başlamışlardı. Gunaris yoğun alkışlar ve bağırışlar arasında k�rs�den indi. Protopapadakis, "Yalan i�inde y�z�yoruz" diye fısıldadı.4 Baltacis ter d�k�yordu:"Ger�eği halktan daha ne kadar saklayabiliriz ki?""Binlerce yaralı İzmir'e ve Yunanistan'a akmaya başlayıncaya kadar!'Kralcılar ile Venizeloscular arasındaki ge�ici ateşkes sona ermişti.5FARUK işini bitirip hava kararmadan Cebeci Hastanesi'ne yetişti. Nesrin i�in geldiği anlaşılmasın diye �nce Dr. Hasan'ı sordu. �ıktığını s�ylediler."Peki, Nesrin Hanım?""O daha burada. Binada.""Teşekk�r ederim."B�y�k�e binaya girip koğuşların bulunduğu koridorda y�r�d�. A�ık kapılardan yaralılar g�r�n�yordu. Bir yaralının �n�ndeki be-

B�y�k Taarruza Hazırlık 493yaz g�lgeyi g�r�nce durdu. Oydu. Kapının a�ığında sessizce bekledi. G�lge hareket etti, d�nd�, yaklaşmaya başladı. Kapının boşluğunda duran Faruk'u fark edince dondu. İnanmadan bakıyordu. Faruk yavaş�a seslendi:"Merhaba Nesrin Hanım!""Ah, ger�ekmişsiniz."Hızla y�r�y�p elini uzattı. Faruk bu k���k eli tuttu, eğildi, alafranga �pt�. Nesrin başhekimin odasından dayısına telefon etti. Faruk'a, itiraz kabul etmez bir sesle, "Bana, daha doğrusu, bize gidiyoruz.." dedi, "..dayımla da tanışmış olursunuz. O da gecikmiş, işinden şimdi �ıkıyor. Haydi."Pelerinine sarındı. Serin, durgun bir sonbahar akşamıydı. Y�r�d�ler.Bir zaman konuşacak bir şey bulamadılar. Sonra ikisi birden konuşmaya başladı. Eve kadar hi� susmadılar. Faruk birka� kez s�ylemeye yeltendiyse de cesaret edemedi: "Bir de M. Kemal Paşa 'T�rk subayı kahramandır, cesurdur' diyor. İlgisi bile yok. İ�im korkudan k�pek yavrusu gibi titriyor."Y�zbaşı Vedat eve onlardan erken yetişip Vedia'ya Nesrin'in bir misafirle geleceğini haber vermişti. Vedia ortalığı yıldırım gibi topladı. �zenle giyindi. Sofrayı kurdular.Yemek �ok g�zel ge�ti. Bir İstanbul akşamı yaşadılar. Faruk gece yarısı istemeye istemeye kalktı. Bir daha kimbilir ne zaman karşılaşabileceklerdi. Kolordu batıya kaydırılacaktı."Duygularımı mektupla belirtirim" diye teselli etti kendini.BAKIRK�Y'de Balık�ı Aleko, deniz kıyısındaki salaş meyhaneden �ıktı. Uykusu gelmişti. Sallana sallana evinin yolunu tuttu. İri yarı, g��l� kuvvetli, pos bıyıklı, yakışıklı bir Rum kabadayısıydı. Yunan ordusu Ankara'ya doğru y�r�meye başladığı zaman, sevin� g�s-terilerinin en �n�nde yer almış, bu g�sterilere engel olmak isteyen bazı T�rk gen�lerinin canını yakmıştı.Sakızağacı'na gitmek i�in istasyon caddesinden sağdaki ilk sokağa sapınca, bir gen� �ıktı �n�ne:"Selam Aleko!"494 Şu ��gın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBir olağan�st�l�k sezen kabadayı, kuşağındaki bı�ağa el atıyordu ki arkadan sessizce gelmiş olan iki gen�, geniş, uzun bir �uvalı başından aşağıya, dizlerine kadar ge�iriverdi. ��� birden atılıp kabadayıyı yere yıktılar, sucuk gibi bağladılar. Dışardan bir bezi ağzına dolayarak sesini kestiler. Gen�lerden biri Aleko'nun kulağına eğildi:"Şimdi biz de senin canını yakacağız. Su�unu biliyorsun. Tekrar edersen cezan daha ağır olacak."Bakırk�y'�n �nl� kabadayısı Aleko sabah sokakta, kırık bir oyuncak gibi bulundu. Hastaneye kaldırıldı.Benzer olaylar, sanki �nceden kararlaştırılmış gibi, bug�nlerde İstanbul'un bazı semtlerinde yaşanacak, incitici Rum g�sterilerinin bazı �nc�leri kimlikleri saptanamayan birilerince cezalandırılacaktı.ZAFER HABERİ Malta s�rg�nlerini havalara u�urmuştu. 'Zindan baskılarını filozof�a bir g�l�msemeyle karşılamaya' başladılar. İngilizlerin yukardan bakışları g�l�n� geliyordu artık.Lloyd George'un Yunanistan'ı ve rezil politikası yenilmişti!Bu neşe i�inde, klasik tiplerin yerini ger�ek kişilerin aldığı 'yeni tarz Karag�z' oyunu başlattılar. Suretleri Albay Cevdet Bey �izdi, metinleri Aka G�nd�z yazdı. Birka� kişilik bir saz heyeti ve taklit�iler grubu oluştu. Hayal perdesinde d�nemin ve g�n�n olayları yer ala-caktı. İlk akşamın kahramanları Kral Konstantin ve General Papulas oldu.M�thiş eğlendiler.6Sakarya zaferinin kendilerini de ilgilendirecek b�y�k sonu�lar vereceğini kestiriyor ve bekliyorlardı.

D�RT BİR YANI d�şmanla �evrili Demirci'de hayat olağanmış gibi y�r�yor ama herkes tetikte duruyordu. Kaymakam İbrahim Et-hem Bey giyimli yatıyor, b�t�n akıncılar silahlı geziyor, atları eyerli bekliyordu.Sabah İşgal Genel Komutanı General Vlahopulos'un bir bildiri yayımladığı �ğrenildi. General Ankara ordusu ile işbirliği yapanların idam edileceğini, ailelerinin s�rg�ne yollanacağını, servet ve mallarının mahvedileceğim' a�ıklamıştı.Akıncılar g�ld�ler.B�y�k Taarruza Hazırlık 495Bunları g�ze almayan akıncı olmazdı ki zaten.�ğleden sonra Salihlili Uzun Abdullah adlı bir �erkez iki mektup getirdi. Biri, �erkez Ethem'dendi. �teki, yardımcısı Sami'den. Mektubu Pehlivan Ağa'ya, Ağa da Kaymakam Bey'e verdi. Ethem 13 Eyl�l g�n� yazılmış mektubunda, Pehlivan Ağa'ya ve Halil Efe'ye, 'ar-tık hi� �midin kalmadığını, Yunanın Ankara'ya girmek �zere olduğunu' s�yl�yor, 'teslim olmalarını, teslim olurlarsa fevkalade yaşayacaklarını, kendilerinin Yunanlılardan fevkalade saygı g�rd�klerini' yazıyordu.Ethem'in Yunanlıların Sakarya'da muzaffer olacaklarına g�vendiği anlaşılıyordu. Yenildiklerini duyunca �ok �z�lm�ş olmalıydı. Eski reislerinin Yunanlılar adına �alışması, teslim olmalarını �nermesi Pehlivan Ağa ile Halil Efe'ye �ok dokundu."T��..."Aynı �neriyi almış olan kaymakamla birlikte bu rezil mektuplara cevap vermemeyi kararlaştırdılar.7FRANSA'nın Franklin Bouillon'u yeniden Ankara'yla g�r�şmek i�in yola �ıkardığını duyan İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Harold Rum-bold �ok rahatsız olmuştu. Rattigan kestirip attı:"Fransa onayımızı almadan Ankara ile anlaşamaz."Y�ksek Komiser tecr�beli bir diplomattı. "Dengeler değişiyor Mr. Rattigan.." dedi, "..şaşırtıcı değişimlere hazırlıklı olmalıyız. Olaylar daha fazla aleyhimize d�nmeden, Malta'daki T�rkleri serbest bırakarak, Ankara'nın elindeki İngilizleri geri almalıyız.8 T�rklerin Ermeni kıyımı yaptığı hakkındaki iddia iflas etti. Artık bu gerek�eyi ileri s�rerek Malta'da kimseyi tutamayız."General Harington, "On altısı da ka�tığına g�re.." dedi, "..Malta'da zaten elli dokuz T�rk kaldı."Andrew Ryan itiraz etti:"Bunlardan sekiz subayı, savaş sırasında İngiliz esirlerine k�t� davrandıkları i�in tutuklamıştık. Bu sekiz T�rk� mutlaka yargılamak ve cezalarını vermek zorundayız. Gerisi serbest bırakılabilir." 9Sir Harold Rumbold, "M. Kemal adalet istiklaline aykırı olduğunu ileri s�rerek yargılama hakkımızı kabul etmemişti.." dedi, "..yine etmeyeceğini sanıyorum."496 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuRattigan sinirlendi:"Bu sekiz T�rk�n �tekilerle birlikte serbest bırakılmasını biz �nersek, Londra reddeder. İngiltere'ye saygısızlık yapan herkes bunun bedelini �demeli. Londra'nın Ankara'nın k�stah�a gururuna boyun eğeceğini hi� sanmam." 10

AKŞAM HAVA KEŞFİ Yunan komuta kurulunu �ok tedirgin etti: Sakarya g�neyinden d�rt-beş bin kişilik bir T�rk s�vari birliği (S�vari Kolordusu) batıya doğru ilerliyordu, �nc�s� Fettahoğlu'na ulaşmıştı. Bu s�variler Sakarya'nın kuzeyine ge�ip ordunun gerisini sarabilirlerdi.Sakarya'nın batısında kalabilmek i�in yeni bir savaşı g�ze almak gerekiyordu ama ordu yeni bir savaşı kaldıracak durumda değildi.Lanet olsun!DİKRAN da �ıldırmış gibi "Lanet olsun!" diye bağırıyordu. �fke i�inde Ali Kemal Bey'in

odasına �ıktı. Soluk soluğaydı."Ne bağırıyorsun Dikran? Ne oldu?""Dizgiciler b�t�n harf kasalarını devirip gitmişler."On binlerce harfi toplayıp yerlerine yerleştirmek g�nler alırdı. �fkeyle sordu:"Deli mi bunlar? Niye b�yle bir şey yapmışlar?"Dikran koltuğa ��kt�:"Sizin yazınızı dizmemek i�in."Ali Kemal Bey buz kesti. Ankara'nın etkisi gazetenin dizgi b�l�m�ne kadar sızmıştı ha! Yazısını az �nce dizilsin diye aşağıya yollamıştı. Gazete gece basılacak, sabah İstanbul'a dağıtılacaktı. Amacı zafer coşkusu i�indeki şaşkın millicileri ayıltmaktı. Ne zaferi? Zafer filan yoktu yahu. Yunan ordusu kendi isteğiyle geri �ekilmişti. K�k-redi:"Al�aklar! Namussuzlar! İttihat�ı keratalar! Şimdi İngiliz polisine gidiyorum. Hepsinin anasını ağlatacağım. İngiliz zırhlıları Bo-ğaz'da durduğu s�rece beni kimse susturamaz. Hi� kimse." nB�y�k Taarruza Hazırlık 497İSTANBUL Y�ksek Komiserliği'nin Malta s�rg�nleri ve İngiliz esirleri hakkındaki �nerisi �zerine Lloyd George i� kabineyi topladı. Toplantıya Mareşal Wilson'u da �ağırmıştı.Lord Curzon her zamanki gibi uzun, s�sl� bir giriş konuşması yaptı. "Her iki taraf da zafer t�renleri yaptığına g�re, son T�rk-Yunan savaşının berabere bittiği ileri s�r�lebilir" deyince,12

Mareşal Wilson itiraz etti:"Bu doğru değil."Lord Curzon Mareşal Wilson'a hayretle baktı. S�z�n�n kesilmesine alışık değildi. Wilson aldırmadı, Lloyd George'a, "Sayın Başbakan.." dedi, "..buraya askeri ger�ekleri a�ıklamak i�in �ağrıldığımı sanıyorum. Savaş berabere bitmedi. Yunan kaynaklı b�t�n haberler ger�eğe aykırıdır. T�rkler askeri bakımdan parlak bir zafer kazandılar. T�rk ordusu bug�ne kadar stratejik savunmada kalmış, savunma se�eneklerinin hepsini ustaca kullanmıştı. Şimdi inisiyatif T�rk ordusuna ge�ti. T�rk ordusu dilerse Musul'a ya da İstanbul'a y�r�yebilir.Durum bu." 13

Curzon �ok i�erlemişti. Fakat Wilson'la tartışmaya girmek istemedi. S�z�n s�s�ne değil �z�ne değer veren askerlerle ne zaman tar-tışsa yeniliyordu. Savaş Bakanı Sir L.W. Evans s�z istedi:

Lord Curzon 498 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Sayın Başbakan, iki olasılık da bizim i�in felaket olur. Bakanlığım bu gibi tehlikeli olasılıkları �nlemek i�in, Ankara ile aramızdaki gerginliği gidermenin gerekli olduğunu d�ş�n�yor." 14

Montagu bu g�r�ş� hemen onayladı. Lloyd George S�m�rgeler Bakanı Church�Te baktı.

Churchill beklemediği bir cevap verdi:"Ben de Savaş Bakanı gibi d�ş�n�yorum." 15

Sir L.W. Evans devam etti:"Bunun ilk adımı olarak Malta'daki b�t�n T�rklerin serbest bırakılmasını �neriyorum.""Hepsini mi?""Evet, ayrımsız hepsini."Lloyd George'un y�z� gittik�e buruşup ufalıyordu. Lord Cur-zon s�z aldı:"Malta s�rg�nleri konusunu politik alana kaydırma �abamız bir sonu� vermedi. Zararlı �ıkan biz olduk. Esirlerimiz h�l� T�rklerin elinde. Bu sebeple Savaş Bakanının �nerisine, hi� istemeden ben de katılıyorum."Churchill başını sallayarak Curzon'a destek verdi. �l� g�l�ş� gibi soğuk bir sessizlik oldu. Lloyd George, "G�r�yorum ki.." dedi, "..�� ay direndikten sonra şu T�rk paşasısın, neydi adı, evet, Mustafa Kemal Paşa'nın dediğine geldik. Buna katlanmam �ok g��. Esirlerimizi kurtarabilmek i�in ilk kez ama son olarak bu T�rk�n şartlarını kabul ediyorum."Kimseyi selamlamadan kalkıp salondan �ıktı.T�RK BİRLİKLERİ Yunan ordusunun sağ ve sol kanat a�ıklarından ilerliyorlardı. Sakarya torbası i�inde bekleyen Yunan ordusu iki yandan sarılmaktaydı.Yağmur yeniden başlamış, Orta Anadolu �amur denizine d�nm�şt�.General Papulas, Albay Pallis'e, "Burada kalırsak �ok zor duruma d�şeceğiz." dedi, "..bir an �nce Eskişehir-Afyon hattına �ekilmeliyiz.""Ama h�k�met...""H�k�met burda kalmamızı istiyor diye ordunun mahvolmasına g�z yumamayız."B�y�k Taarruza Hazırlık 499Yer değiştiren bir Yunan birliği evin �n�nden ge�iyordu. Pallis baktı. Başları �nlerindeydi. Sakalları uzamıştı. Islak ve yorgundular. �niformaları eskimişti, postalları �amur i�indeydi. Omuzlarındaki silahlar ağır geliyordu. Ayaklarını s�r�yerek y�r�yorlardı. Bunların on altı saat d�v�şebilen, o istekli, kararlı, hırslı, cesur Yunan askerleriyle hi� ilgileri yoktu.Pallis komutana hak verdi.BAŞKOMUTAN M. Kemal Paşa, 16 Eyl�l 1921 Cuma g�n� saat 15.30'da, Fevzi Paşa, K�zım Paşa, Albay Arif, Fethi Okyar ve Polatlı'ya gelen Refet Paşa ile birlikte Ankara'ya d�nd�.İstasyon bayraklarla s�slenmiş, yere halılar serilmişti.Başkomutan b�t�n Meclis, h�k�met, şehir y�netimi, Ankara'da-ki subaylar ve halk tarafından b�y�k bir coşkuyla karşılandı.16 İnsaflı ve değerbilir muhalifler de gelmişti.Hep birlikte istasyondan TBMM'ye kadar y�r�d�ler. Yol bozuk ve yokuştu. Ama kimse yorulmadı.Hi�birinin ayağı yere değmiyordu.��nk� bu bir zafer y�r�y�ş�yd�.Her millete ve her kuşağa nasip olmayan olağan�st� bir olaydı.Millet Bah�esi yine kadınlarla dolmuştu. �nlerinden ge�erek Meclis'e giren Başkomutanı saygıyla alkışladılar.M. Kemal Paşa Meclis'te biraz kaldıktan sonra ayrıldı. �ankaya'ya d�nerken Kavaklıdere d�nemecinde Ruşen Eşref, Yakup Kadri ve Hamdullah Suphi Bey'e rastladı. Karşılama t�renine yetişeme-mişlerdi. Arabasını durdurdu, indi, ellerini sıktı. Y. Kadri bu sahneyi ş�yle anlatacaktı:"�zerinde 22 g�nl�k cehennemin tozundan dumanından en hafif bir iz bile yok. Y�z� rahat, sakin ve tatlı tatlı g�l�msemekte. Sanki yıkanıp tıraşını olduktan ve kahvaltısını ettikten sonra �ıktığı bir kır gezintisinden d�n�yordu. Harp tarihinin en uzun, en �etin meydan muharebesinden hen�z muzaffer �ıkmış bir Başkomutana, bir milli kahramana s�ylemek i�in hazırladığımız minnet ve hayranlık s�zleri i�imizde kaldı. Hamdullah Suphi gibi bir b�y�k

hatip bile, �n�m�zdeki adamın hi�bir iş g�rmemiş, hi�bir medih ve senaya layık değilmiş, bizden biriymiş gibi duruşu karşısında ne diyeceğini şaşırdı" 17

500 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuFİKRİYE VE ABDURRAHİM, Paşa'nın zaferini ellerini �perek kutladılar. Fikriye akşam i�in g�zel bir i�ki sofrası hazırladı, kendi de g�zelce giyindi, belli belirsiz boyandı.Abdurrahim yemeğini erken yemişti, �ekilip yattı.Sofrada Fikriye de bir kadeh i�ti. Sonra piyanonun başına ge�ti. Parmaklarını tuşlarda dolaştırdı, rast makamında karar kıldı ve Paşasının g�zlerine bakarak Dede Efendi'nin y�r�ksemai şarkısını s�ylemeye başladı. Sevginin g�zelleştirdiği kısık bir sesi vardı:Y�z�nd�r cihanı m�nevver eden Fedadır yoluna bu can ve ten Senin�in yandığım nedendir neden Senden midir, benden midir Dilden midir, bilmem ah. Şarkıdan şarkıya, İstanbul t�rk�lerinden Rumeli t�rk�lerine atladı, s�rpriz olarak da M. Kemal Paşa'ya uyarlanmış bir Azeri marşı okudu:Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa... Kutlama uzayıp gitti.İSMET PAŞA Halide Edip Hanım'ı, Yusuf Ak�ura'yı ve Y. Kadri'yi Yunan zul�mlerini incelemekle g�revlendirdi. Başkan se�tiği Halide Hanım'ın emrine bir teğmen ile bir de fotoğraf�ı verdi.B�y�k bir acı i�inde, "Birliklerden gelen bilgiler �ok �z�c�.." dedi, "..zulme uğramış k�yleri dolaşın, sağ kalanları dinleyin, ayrıntılı bir rapor hazırlayın. Batı d�nyası, Anadolu'yu uygarlığa a�mak i�in geldiğini' iddia eden şu haydut s�r�s�n�n neler yaptığını �ğrensin."Y. Kadri bu �alışmanın, 'batı d�nyasının kalbinde, en ufak bir insani duygu uyandırmayacağı' kanısındaydı. ��nk� 'bu facianın asıl sanığı, batı d�nyasıydı.' Ama verilen g�reve d�rt elle sarıldı.Başkan Halide Hanım, "Su�lu millet yoktur, su�lular vardır.." demiş, "..bu faciayı �ok tarafsız ve sakin incelemek istediğini" s�ylemişti.1711 Y. Kadri de, Yusuf Ak�ura da uygar insanlar olarak Halide Hanım'ın bu yaklaşımını doğru bulmuşlardı.G�nlerce Sakarya'nın doğusunu gezdiler, k�yl�leri dinlediler. G�rd�kleri vahşet eserleri, dinledikleri olaylar hepsini dehşete d�-B�y�k Taarruza Hazırlık 501s�rd�. İlk patlayan Halide Hanım olacak ve ş�yle yazacaktı: "Yunanlıların hareketleri, aklını ka�ırmış insanların hareketleri gibiydi... Tutumları b�t�n vahşet �l��lerini aşmıştı'.'17b

Yunan ordusu, Sakarya'nın doğusunda bulunduğu her yeri ��le �evirmiş, kana boğmuştu.ORDUNUN �ıkış hattına �ekilmek istemesi Gunaris'i zor durumda bıraktı. Parlamentoda ordunun Sakarya batısında kalacağını s�ylemişti. Barış g�r�şmelerinde pazarlık payı sağlayacağını d�ş�nenler, mesela General Dusmanis, ordunun geri gelmemesi i�in di-reniyorlardı.General Stratigos Gunaris'e, "Orduya bulunduğu yerde kalmasını emredebiliriz.." dedi, "..ama bu bir kumar olur ve bu kumarda orduyu kaybedebiliriz."Gunaris �ekilmenin zorunlu olduğunu anladı:"�yleyse ordu yalnız demiryolunu tahriple yetinmesin. �ekiliş yolu �zerinde d�şmanın işine yarayabilecek ne varsa hepsini, her şeyi yok etsin!" 18

Ordu Sakarya'nın batısındaki b�lgeyi de mahvetmek i�in hazırlandı.T�RKİYE B�Y�K MİLLET MECLİSİ yine olağan�st� bir g�n yaşamaktaydı. Savaş i�inde kendilerini bırakanlar bile tıraş olmuş, tertemiz giyinmişlerdi. Dinleyici balkonları dopdoluydu. Dinleyiciler arasında Rusya B�y�kel�isi Natzeranus ve Afganistan B�y�kel�isi Ahmet Han ve bir�ok gazeteci bulunuyordu.

Başkan Vekili Hasan Fehmi Ata� oturumu a�tı, kısa s�ren bazı yasal işlemlerden sonra M. Kemal Paşa'yı k�rs�ye �ağırdı:"S�z, T�rkiye B�y�k Millet Meclisi Reisi Başkomutan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nindir."M. Kemal Paşa, her zamanki yerinde, ortadaki birinci sıranın sağ başında oturuyordu. Ayağa kalkar kalkmaz bir alkış tufanı koptu, konuşmaya başlayıncaya kadar artarak s�rd�. K�rs�ye �ıkan bu �elimsizce insan, emperyalizmin b�t�n isteklerini i�eren Sevr projesini Sakarya toprağına g�mm�şt�.502 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuM. Kemal Paşa Milli M�cadele'yi kısaca �zetledi, Sakarya Savaşı'nı anlattı. Sık sık alkışlarla karşılanan heyecan verici konuşmasını ş�yle bitirdi:"Efendiler!Biz haklarımızı barış yoluyla sağlamak i�in her yola başvurduk. Bu hususta hi� kusur etmedik. Fakat bizim iyi niyetimizi ve ciddiliğimizi medeniyet �leminden gizlediler. Ancak ilkel kavimlere tatbik edilebilir muamele ile, birtakım �ocuk�a, manasız tehditlerle karşı-ladılar.Efendiler!B�t�n cihanın bilmesi lazımdır ki T�rk halkı, T�rkiye B�y�k Millet Meclisi ve onun h�k�meti, uşak muamelesine tahamm�l edemez. Her medeni millet ve h�k�met gibi varlığının, h�rriyet ve istiklalinin tanınması talebinde kesin olarak ısrar etmektedir. Ve b�t�n davası da bundan ibarettir... Y�ksek heyetinizin başkanı olarak beyan ederim ki biz savaş değil, barış istiyoruz. Eğer Yunan ordusunun bizi, bu meşru, bu haklı davamızdan vazge�irebileceği d�ş�n�l�yorsa, bu m�mk�n değildir.Efendiler!Ordumuz, vatanımızda bir tek d�şman eri bırakmayıncaya kadar takip ve taarruzuna devam edecektir." 19

K�rs�den indi. B�t�n milletvekilleri ve dinleyiciler ayağa kalkmışlardı. Alkışlar arasında salondan ayrılıp odasına gitti.Başkan, 'Kozan Milletvekili Fevzi Paşa ile Edirne Milletvekili İsmet Paşa'nın, M. Kemal Paşa'ya, milletin ş�kranını belirtmek �zere, gazi unvanı ve m�şirlik (mareşallik) r�tbesi verilmesi hakkında bir yasa �nerileri olduğunu' bildirerek yasa �nerisini g�r�şmeye a�tı.Oylamaya muhalifler de katıldılar. �neri oybirliği ile yasalaştı. 20

GAZİ M. KEMAL PAŞA, Milli M�cadele'nin amacını �ok a�ık olarak �zetlemişti: T�rk halkının b�t�n davası, 'varlığının, h�rriyet ve istiklalinin tanınmasını istemekten' ibaretti.Dava bu kadar basit, bu kadar insancaydı.Ama �ağın lideri İngiltere bu haklı ve basit isteği kabul etmiyor, Sevr'i kabul ettirmek i�in, Yunanistan'ın arkasına saklanarak T�rkiye ile dolaylı savaşı s�rd�r�yordu.B�y�k Taarruza Hazırlık 503Le Temps gazetesi ger�ek durumun adını koyacaktı: "Ger�ekte savaş İngiltere ile T�rkiye arasındadır!'21

YUNAN ORDUSU Savaş Bakanlığının "Batıya doğru her hareketi durdurunuz" emrine rağmen, telaş i�inde �ekiliyordu.22 �ekilirken b�t�n k�yleri, ağıllan, koruları, kağnıları ve arabaları yakıyor, �eşmeleri yıkıyor, kuyuları taş toprak ya da cesetlerle doldurarak k�r-letiyor, hayvan s�r�lerini g�t�r�yor, g�t�remediklerini kurşunluyor-du. 'Her şeyi sistematik bir tarzda yok ediyor, taş �st�nde taş bırakmıyordu.' Karşı �ıkanlar �ld�r�l�yordu.Kudurmuş gibiydiler.Beylik K�pr�-Alpu arasındaki 26.040 demiryolu par�asından, 25.500'�n� ve b�t�n istasyonları, k�pr�leri, demiryolu tesislerini, telgraf hatlarını, ayrıca Afyon-�ay arasındaki 50 kilometrelik demiryolunu da tahrip edeceklerdi.T�rklerin bu iki demiryolunu da onaramayacaklarını, demiryolundan yoksun T�rk ordusunun

bir daha ciddi bir taarruza kalkamayacağını d�ş�n�yorlardı. Bu g�ven i�inde, eski mevzilerine yerleşip barış g�r�şmelerinin başlamasını bekleyeceklerdi.23

KRİSTAL AVİZEDEN d�k�len yumuşak ışık altındaki sade sofrada yemek yiyorlardı. Enver Paşa pek az konuştu. Zafer T�rkiye'ye girme ve idareyi ele alma h�lyasını bitirmişti. Halil Paşa da, Safiye Hanım da Enver Paşa'nın hayal kırıklığına saygı g�stererek sustular.Enver Paşa yemek bitince kalktı. Yengesi Safiye Hanım'a veda etti. Halil Paşa ile birlikte zemin kata indiler. Halil Paşa, "�z�lme Paşam.." dedi, "..biz kaybettik ama T�rkiye kazandı.""Haklısın.""Keşke burda kalsaydın bu gece.""Kalamam, sabah belki yola �ıkacağız.""Nereye? Kimle?""Hacı Sami ile belki Baku'ya gideceğiz."Hacı Sami karanlık bir adamdı. Halil Paşa'nın canı sıkıldı:"Ne gereği vardı?""Burada beklemenin bir anlamı kalmadı. Hafız Mehmet'e g�venerek vakit kaybettik."504 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"G�n�ll� toplamasına izin vermemişler. Kuşkulandılar anlaşılan.""Aldırma, o hik�ye kapandı."Girişte Y�zbaşı Muhittin bekliyordu. Saygı ile ev kapısını a�ıp bekledi. Bah�eye �ıktılar. Dış kapıya doğru y�r�d�ler."Baku'da ne yapacaksınız?""Bilmiyorum. Belki T�rkistan'a ge�eriz.""Niye?""Orada bir şeyler yapabileceğimi sanıyorum.""Ne gibi?""Bakalım. Belki M�sl�man T�rkleri Rusya'ya karşı ayaklandırırım."Muhittin bah�enin b�y�k demir kapısını a�ıp yol vermişti. K�şk�n �n�nden ge�en iki yanı ağa�lıklı, sessiz yola �ıktılar.Halil Paşa, "Paşam.." dedi, "..yapma ne olursun. Bunlar hayal. Hep hayal peşinde koştun. Artık ger�ek�i ol."Enver Paşa Halil Paşaya sarıldı:"Allahaısmarladık."Ayrılıp y�r�d�. Halil Paşa ve Y�zbaşı Muhittin, Enver Paşa kaybolana kadar arkasından baktılar. Halil Paşa inledi:"�l�m� aramaya gidiyor bu Muhittin." 24

LONDRA İstanbul'a, t�m s�rg�nlerle t�m tutsakların değişimi i�in harekete ge�ilmesi emrini verdi. İngiliz Y�ksek Komiseri Rum-bold ile Ankara temsilcisi Hamit Bey arasında g�r�şme başladı. Hi�bir dost�a s�zc�ğ�n kullanılmadığı soğuk g�r�şme birka� g�n s�rd�, sonunda s�rg�n ve tutsak değişiminin, 30 Ekim g�n� İnebolu'da yapılması kararlaştırıldı.B�t�n s�rg�nler 25 Ekim �arşamba g�n� Chrysanthemum ve Montenol adlı, biri iyice, biri k�t�, iki k���k gemiyle Malta'dan ayrılacaklardı.Dileyen s�rg�n İnebolu'da inip Ankara'ya katılacak, �tekiler, gemilerin d�n�ş�nde İstanbul'da ineceklerdi.GENERAL PAPULAS ve kararg�hı 20 Eyl�lde Eskişehir'e geldi. Şehir yaralı doluydu. Yaralılar İzmir'e ve Pire'ye yollanıyordu. Yu-B�y�k Taarruza Hazırlık 505nanhlar ve Rumlar, İzmir'e gelen ve Yunanistan'a yollanan yaralıların �okluğundan, acı ger�eği anlamaya başlamışlardı.İngiltere'nin Atina El�isi Lord Grinville yenilgiye �ok �z�lm�şt�. Belki de g�zleri yaşararak Londra'ya şu raporu yolladı:

"Burası baştan başa hayal kırıklığına uğramış ve k�t�mserliğe kapılmış durumda." 25

Kral Atina'ya d�nmeden �nce, orduya ve halka moral vermek i�in resmi yalanı s�rd�ren bir bildiri yayımladı. Orduya seslendiği bildiri ş�yle sona eriyordu:"Bu seferi başarı ile tamamladınız. 'Ankara'ya' diye bağırdığınızı duydum, ancak sizin yeni zahmet ve fedak�rlıklara maruz kalmanızı istemedim. Sonu� amacımız i�in yeterlidir. D�şman elinizdeki toprakları geri almak i�in yılacağınızı �mit ederek bekliyor. Yurdu i�in savaşan Yunanlıların yorulmadığını g�steriniz ve s�ng�n�z ilerde ona bağırınız: Gel de al!"26 K���k bir Anadolu gazetesi bu bildirinin son c�mlesine şu cevabı verecekti:"Bekle, geleceğiz."KRAL Atina'ya d�nmek i�in Mudanya'da gemiye binerken, Kars'ta T�rkiye ile Azerbaycan, G�rcistan, Ermenistan ve Rusya temsilcilerinin katıldığı Kars Konferansı a�ılıyordu. T�rkiye'yi K�zım Ka-rabekir Paşa'nın başkanlığındaki bir kurul temsil ediyordu.B�y�k�e salon �zenle d�zenlenmişti. �akı gibi gen� subaylar temsilcileri karşıladılar, yerlerini alana kadar kendilerine eşlik ettiler. Ev sahibi olarak K�zım Karabekir Paşa konferansı kısa bir konuşmayla a�tı. Bu konuşmayı Rus temsilcisi Y.S. Ganetsky ile Ermeni temsilcisi Mravyan'ın T�rk dostluğunu ve m�cadelesini �ven konuşmaları izledi.G�r�şmelere ge�ildi.Anlaşma 13 Ekimde imzalanacak, doğu sınırı kesinleşerek, iyi komşuluk d�nemi başlayacaktı.27

İSMET PAŞA iki yandan ilerleyen T�rk birliklerini, geniş bir savaşa tutuşmamaları i�in dizginliyordu. Durumu elverişli olarak de-506 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

ğerlendiren S�vari Kolordusu, hi� olmazsa Afyon'u kurtarmak i�in Cephe Komutanlığından izin istedi. Cephe Komutanlığı da �mide kapılmış olmalı ki bu izni verdi.Afyon'da General Trikupis'in 4. T�meni vardı. General Kondu-lis'in kolordusu trenle yardıma yetişti. T�rk İkinci Kolordusu da S�vari Kolordusu'nun yanında yer aldı.Trikupis ve Kondulis ile Fahrettin Altay ve Selahattin Adil Bey kuvvetleri arasında başlayan savaş 8 Ekime kadar s�rd�.Afyon ve Afyon'un g�neyindeki tepeler zinciri Yunanlıların elinde kaldı; Afyon'un hemen doğusundaki Kocatepe'yi ise T�rkler aldı. Bu tek başarı b�y�k �nem kazanacak, B�y�k Taarruza y�zbaşı olarak katılan askeri tarih�i Fahri Belen ş�yle yazacaktı:"Kocatepe 1.900 metre y�ksekliğiyle b�t�n sahaya h�kimdi. Doğuya ve batıya uzanan kollarıyla, b�y�k kuvvetlerin gizlice toplanmalarına elverişliydi. İnsan o g�nk� duruma g�re Kocatepe'yi, d�şmanı g�zaltında bulundurmak ve bir orduyu gizlemek i�in tabiatın bir l�tf� sayabilir" 28

İki ordu da yorulmuştu. Bu yıl i�inde, dile kolay, d�rt kez savaşmışlardı. Savaşa ara verdiler.Yunan ordusu bıraktığı mevzilere yerleşmeye koyuldu.T�rk ordusunun yerleşmesi �ok zor oldu. Yeni mevziler hazırlanacaktı. Derinliğine �� hat halinde mevzilenmek, yol a�mak, topları ve makineli t�fekleri yerleştirmek, g�zetleme yerlerini, cephanelikleri hazırlamak, haberleşme, ulaşım ve ikmal sistemini kurmak, gerekli barınakları yaparak askeri kıştan korumak gerekiyordu. Bir �arık ancak bir ay dayanmaktaydı. Allahtan askerlik şubeleri ile depolarda, milli vergi emirleri gereği toplanmış hayli �amaşır, �orap ve �arık vardı. Birliklere dağıtılmaya başlandı.28a

Cephe Komutanlığı Polatlı'dan Sivrihisar'a taşındı.Y�ZBAŞI FARUK belki y�z�nc� kez mektuba başladı. Ama yazdığını yine beğenmedi.Ya giriş g�zel olmuyor, ya s�z� 'seni seviyorum'a getirmeyi beceremiyor, ya bitirişi s�n�k buluyordu. Oysa yazmaya oturmadan �nce her defasında kendine cesaret ve emir vermekteydi:

B�y�k Taarruza Hazırlık 507"Ne olacak, 'seni seviyorum' diye yazacaksın, iki s�zc�k, o kadar, uzatmana gerek yok, bu kadar bile yeter, haydi, aptal adam! K���c�k bir kızdan korkulur mu? Haydi, yaz!"K�ğıdı buruşturup attı. Bir yeni k�ğıt �ekti �n�ne.İZMİR'e ve Yunanistan'a h�l� yaralı yağıyordu.Rumlar ve Yunanlılar Yunan ordusunun ger�ek kayıp sayısını uzun yıllar �ğrenemediler. Yetkililer ya saklıyor ya da k���lterek a�ıklıyorlardı.29

Ama saklanamayacak olan bir ger�ek vardı: Kaybın ağırlığı Yunan ordusunun 'taarruz ruhunu ve cesaretini' yok etmişti. Bu y�zdendir ki Yunan ordusu artık T�rklere taarruz etmeyi aklına bile getirmeyecek ve savunmada kalacaktı.29a

Savunmada da kalsa, Yunan ekonomisinin bu ordunun y�k�n� uzun zaman taşıması �ok zordu. Aksi gibi Papulas da ordunun insanca ve silah�a takviyesini isteyip duruyordu. Kalmak zor, Anadolu'dan �ekilmek daha zordu. Başbakan Gunaris politik ve ekonomik yardım sağlamak, bu �ıkmazdan kurtulmak �midiyle, Baltacis ve General Stratigos'la birlikte Roma, Paris ve Londra'da temaslarda bulunmak i�in Atina'dan ayrıldı.İZMİR VE ATİNA sessizleşirken gidenler geri d�n�yor, Ankara canlanıyordu. İstanbul tarzı iki lokanta a�ılacaktı. Millet Bah�esi'nin kapalı b�l�m�ne bir sinema makinesi konmuştu. Yakında film g�sterileri başlayacaktı.Malta'dan ka�an Ali İhsan Paşa, neşe i�indeki Ankara'ya ulaştı ve t�renle karşılandı.Batı Cephesine bağlı iki ordu kurulacağı, Ali İhsan Paşa'nın bu ordulardan birinin komutanlığına atanacağı duyulmuştu. Paşanın kendini beğenmişliğini, hoyratlığını ve ge�imsizliğini bilenler, komutanlar arasındaki uyumun bozulacağından kaygıya d�şt�ler.Kaygılanmakta haklı oldukları �ok �abuk anlaşıldı.1. Ordu Komutanlığı'na atandığını �ğrenen Ali İhsan Paşa �ok sarsıldı. 'Tepesinden vurulmuş gibi' oldu. 'İki yıl kıdemli olduğu İsmet Paşa'nın emri altına nasıl girerdi?' Olacak şey miydi bu? Askerliğin ruhu kıdemdi. Gece başını yumrukladı, ağladı, �fke krizi ge�ince508 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuuzun uzun d�ş�nd�, kenarda bırakılmak tehlikesi vardı, sabah Fevzi Paşaya 'ancak ge�ici olmak şartıyla bu g�revi kabul edeceğini' bildirdi.30

Yol hazırlığına girişti.Hazırlık sırasında bazı sivri muhaliflerin Ali İhsan Paşayla g�r�şmeleri, Ali İhsan Paşa'nın bu t�r ilişkilerden ka�ınmaması dikkati �ekmişti. Milli ordunun milli bir tavrı vardı. Hi�bir subay bu tavrın dışına �ıkmamıştı, g�rev namusları buna izin de vermezdi. Hepsi Balkan Savaşı'nda subayların farklı siyasetlere bulaşmış olmasının acı sonu�larını yaşamışlardı.Milli orduda b�yle oyunlara yer yoktu.TERZİ heyecandan titreyen ellerle Gazi'nin �l��lerini alıyor ve not etmesi i�in Salih Bozok'a s�yl�yordu. Gazi'ye yeni �niforma dikecekti. �ankaya K�şk�'n�n birinci katındaki misafir kabul odasınday-dılar. Odada R. Eşref de vardı.Gazi R. Eşrefe, "O m�thiş Sakarya g�nlerinde şunu anladım.." dedi, "..zafer başlıbaşına bir ama� değildir. Zafer, kendisinden daha b�y�k bir amacı elde etmeye yaramak, yeni bir �lem doğmalı. Yoksa boşa gitmiş bir gayret olur." 31

Sustu.R. Eşref bu c�mlenin anlamını idrak edecek kadar uyanık ve ufku geniş biriydi. Batının �n�nde uşak�a duran, işbirlik�i, dalkavuk, kişiliksiz y�neticiler, askerler, diplomatlar, siyaset�iler, din adamları, istiklal d�ş�ncesinden yoksun aydınlar, para i�in d�şmana hizmet edenler, bozguncular, son iki y�z yıllık yorgun, yenik Osmanlı �leminin �r�n�yd�ler. Bu insanları �reten, yetiştiren d�zen s�r�p gidecekse, zafer ger�ekten boşa gitmiş bir gayret olur, T�rkiye bu kafalarla yine bir g�n batı �n�nde uşak ya da dilenci durumuna d�şebilirdi.Salih, "Efendim, apolet olacak mı, nasıl olacak?" dedi."Yakada bir yıldız olsun, yeter."

S�sl� bir mareşal �niforması dikeceğini sanan terzi hayal kırıklığına uğradı. Gazi Ruşen Eşrefe d�nd�:"..Yarın M�sy� Franklin Bouillon Ankara'da olacak. Dışişleri bir akşam yemeği verecek. Yusuf Kemal Bey sizi de �ağırmak istiyordu.""�ağırdı efendim."B�y�k Taarruza Hazırlık 509AKŞAM YEMEĞİ i�in tek elverişli yer h�l� istasyondaki direksiyon binasının b�y�k odasıydı.Franklin Bouillon, birlikte geldiği Albay Mougin, Yusuf Kemal Bey, Fethi Okyar, Suat Davaz, Hikmet Bayur ve Ruşen Eşref, sofraya oturmadan �nce ayakta, aperatif alıyorlardı.

Yusuf Kemal Tengir ş enk Franklin Bouillon Fethi Okyar Sofra kurallarını bilenlerin yetiştirdiği iki dikkatli garson hizmet etmekteydi.F. Bouillon, "İngiliz h�k�metinin kalın ve ince, a�ık ve kapalı b�t�n hesaplarını alt �st ettiniz.." dedi, "..itiraf edeyim bizim hesaplarımızı da."Yusuf Kemal Bey'e bakarak neşeyle devam etti:"��nk� inanılmaz bir şey oldu, kağnı kamyonu yendi." 32

Kahkahalar y�kseldi. Kadehini uzattı, Y. Kemal Bey'in kadehine vurdu. Şakacı bir eda ile sesini al�aktı:"Size bir sır vereyim. H�k�metim, T�rkiye konusunda İngiliz h�k�metinin politikasından bağımsız hareket etmeyi kararlaştırdı."T�rkler bakıştılar.Eğer M�sy� Bouillon doğru s�yl�yorsa, emperyalist cephe b�l�nm�şt�.510 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu T�RK ZAFERİ Afrika ve Asya'daki b�t�n mazlum �lkelerde sevince yol a�mıştı. Taşbaskısı bir Lahur gazetesinin ilk sayfasında, T�rk ve Acem masallarındaki �şık ve kahraman tasvirleri gibi, �l��s�z, oransız, karışık bir resim yer almıştı.Gen� bir kahraman, yere devirdiği kalkanlı ve zırhlı bir pehlivanın g�ğs�ne basıyordu. Herk�l'�n aslan postunu giyen bu kahramanın gen� başı �st�nde, bir miğfer gibi, yeleli biraslan kafası vardı. Ve kahramanın d�rt kolundan biri kılı�, biri han�er, biri g�rz, biri kement tutuyordu. Resmin altındaki d�rtl�ğ�n T�rk�esi ş�yleydi:Savaş g�n�nde b�y�k serdar Kılı�la pehlivanın başını kesti Han�erle g�ğs�n� yırttı G�rz ile ayağını kırdı ve kementle elini bağladı. Bu b�y�k serdar, Lahurlu ressamın g�z�yle M. Kemal Paşa'ydı. Bu muzaffer kahraman, k�le, mihnetkeş, sefil ya da a�, b�t�n Doğulular i�in bir kurtuluş �midi ve teselli kaynağıydı. �zledikleri kahramanı onda g�r�yorlardı. 33

İTALYAN VE FRANSIZ BAŞBAKANLARI, Gunaris ve Balta-cis'e, hi� �mit vermemişlerdi.Yunan kurulu �midini Lloyd George'a bağlayarak Londra'ya geldi.

İngiliz y�netimi Yunanistan'ın kendini İngiltere'nin ellerine bırakmasını, arabulucuğunu kabul etmesini istedi.Kabul ettiler.İngiliz y�netimi, Yunan ordusunun barış g�r�şmeleri sona erene kadar, Afyon-Eskişehir hattında kalmasını, bu hattı ne pahasına olursa olsun, kesinlikle korumasını talep etti. Boğazları bir T�rk hareketinden koruyabilmek i�in arada Yunan ordusunun bulunmasını yine istemekteydiler.Yunanlılar Eskişehir-Afyon hattında kalmayı da kabul ettiler.Ne var ki bunun i�in ekonomik yardıma ya da krediye muhta�tılar. Ama bu isteklerine karşılık bir s�r� karışık a�ıklamalar dinlediler, olumlu bir sonu� alamadılar.Son toplantıdan otele d�nd�kleri g�n Gunaris, "Bizi Anadolu'ya ittiler.." diye sızlandı, "..T�rk�n başını getir, �d�l�n� al diyorlar. Bu ama�la iki yıldır savaşıp duruyoruz. T�rk� yenemiyoruz, Anadolu'da-B�y�k Taarruza Hazırlık 511ki soydaşlarımızı T�rk�n merhametine bırakıp geri de d�nemiyoruz. Bu iki durum arasında ezildik, yardım edin diyoruz, etmiyorlar."Emperyalizmin milletleri kendi �ıkarı i�in nasıl kullandığını daha yeni anlamaya başlamıştı.Başı g�ğs�ne d�şt� ve ağlamaya başladı.34

LONDRA'da Yunan-İngiliz g�r�şmeleri s�rerken, T�rk-Fran-sız g�r�şmeleri sonu�lanmış, Ankara Anlaşması imzalanmış, b�ylece g�ney cephesi kapanarak Hatay dışında T�rkiye-Suriye sınırı kesinleşmişti.Fransa yaklaşık y�z bin asker bulundurduğu Antep, �ukurova ve Mersin b�lgesinden Suriye b�lgesine �ekilecekti. �ekilirken fazla silah ve cephanenin bir kısmını parasız bırakacak, bir kısmını satacaktı.35

Anlaşmayı �ğrenen İngilizler kriz ge�irdiler.Galipler cephesi yarılmıştı.LORD CURZON'a g�re Fransa, bu 'meşum' anlaşmayı imzalamakla, m�ttefikler arası işbirliği ilkesine, verdiği şeref s�z�ne ve İngiliz �ıkarlarına aykırı davranmıştı.Uzun bir nota ile anlaşmanın T�rkiye lehindeki b�t�n maddelerine şiddetle ve kesin bir dille itiraz etti. Lord Curzon ve İngiliz diplomasisi, T�rkiye lehindeki bir gelişimi kabul etmeye hazır değildi.36

T�RK-FRANSIZ ANLAŞMASI Rusları da kuşkulandırmıştı. Dışişleri Komiseri �i�erin Rusya'nın Litvanya'daki El�isi Aralov'u Moskova'ya �ağırdı:"Yoldaş Aralov, sizi Ankara'ya b�y�kel�i olarak g�ndermeyi d�ş�n�yoruz."Aralov huzursuzca kımıldandı:"�stesinden gelebilir miyim? T�rkiye �ok �nemli bir �lke.""Tabii gelirsiniz. Biz sanki anadan doğma diplomat mıydık? Siz de �arlık ordusunda sıradan bir subaydınız ama i� savaş sırasında ordulara komuta ettiniz. Bu işi de başaracağınıza eminim. Ankara'da Azerbaycan B�y�kel�isi de olacak. Yalnızlık �ekmezsiniz."G�zl�ğ�n� �ıkararak yorgun g�zlerini ovuşturdu:512 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"..T�rkler iki yıl �ukurova ve �evresini işgal eden Fransız ordusuyla savaştılar. Başa �ıkamayan Fransa, Ankara ile bir �n barış anlaşması yapmaya ve Suriye'ye �ekilmeye razı oldu. Yoldaş Aralov! Şunu anlamamız gerekiyor: Dostumuz Ankara bu anlaşma ile ger�ekten emperyalist cepheyi ikiye b�lmeyi mi başardı, yoksa adım adım batılılara mı yanaşıyor? Herkesten kuşkulanmayı gerektirecek �alkantılı bir durumdayız. Volga b�lgesindeki kıtlık ve a�lık rejimi sarsıyor. Ger�eği �ğrenebilmek i�in kısa zamanda Ankara'da bulunmanızı is-tiyorum."Bu kesin �slup Lenin'in onayının alındığını g�steriyordu. Semi-yon İvanovi� Aralov "Anladım Yoldaş Komiser" dedi.37

BAŞKOMUTAN, Demiryolları Genel M�d�r� Albay Behi� Er-kin'e, "Fransızlar �ekilir �ekilmez, ikmal sistemini Adana-Konya-Akşehir hattına alacağız.." dedi, "..ama Polatlı-Eskişehir hattına da ihtiyacımız olacak. Bu hattı en kısa zamanda onarmanı istiyorum.""Baş�st�ne.""Nerden iş�i bulacaksın? O �evredeki erkeklerin hepsi silah altında.""Kadınlarımız sağ olsun Paşam." 38

Y. KADRİ hazırlanan raporu bastırmak i�in istanbul'a gidecekti. İsmet Paşa'ya veda etmek i�in Sivrihisar'a geldi. Paşa Y. Kadri'yi yemeğe alıkoydu. Halide Onbaşı g�revi gereği Sivrihisar'daydı, onu da �ağırdı.Sohbet sırasında, İsmet Paşa, "Ben İstanbul'dan ayrıldığım zaman oğlum daha kundaktaydı.." dedi, "..aradan iki yıl ge�ti. Şimdi aslan gibi olmuştur. Yakında Konya'ya gelecekler. O g�n� d�ş�nd�k�e heyecanlanıyorum."Bakışları ve y�z�, harika bir baba olacağını g�steriyordu. Halide Hanım da cephe izlenimlerini aktardı:"Sakarya Savaşı'na katılmış olan subay ve askerler, uzaktan bile kolayca ayırdediliyorlar. �ok hoşa giden bir �alımları, havalı bir duruşları var. Zaferin g�zelliği hepsinin y�zlerine vurmuş. Bu hal, birliklerin bulunduğu k�ylerdeki kadınları �ok etkiliyor. Ama b�yle karma k�ylerde disiplin �ok sert. Kadınlar uzaktan bakıştıkları askerlerleB�y�k Taarruza Hazırlık 513evlenebilmek i�in komutanlardan izin almamı istiyorlar, ben de yardım edip duruyorum."G�l�şt�ler.İsmet Paşa askerlik anıları anlatırken, birden, "Ge�mişi bırakalım, biraz gelecekten bahsedelim, ister misiniz.." dedi, "..bir g�n Milli M�cadele'nin askeri d�nemi kapanacak. O d�nem kapanınca neler yapmalıyız?"Her ciddi aydının sorunuydu bu.Her şeyi, cumhuriyet rejimine ge�menin m�mk�n olup olmadığını bile tartıştılar. Halide Edip Hanım liberal, Y. Kadri devrimciydi. İsmet Paşa yemeğin sonunda "Cepheye yakın olmak i�in yakında Akşehir'e gideceğiz.." dedi, "..taarruz hazırlığını hızlandırmak gerekiyor.""Hazırlık uzun s�rer mi Paşam?"Paşa g�ld�:"Hemen taarruz etmemizi istiyorsunuz değil mi? Bunu hepimiz istiyoruz. D�şman kendini toparlamadan bir kış taarruzuna girişebi-lirsek, sonu� alma olasılığımız y�ksek. Ama iş uzarsa, d�şman kendine gelecektir. O zaman �ok iyi hazırlanmak şart. Mesela Kars kalesin-deki b�y�k �aplı topları getirtmeliyim. O ağır toplar oradan buraya �k�zlerle taşınacak. B�y�k sorun. Aylar alır. �stelik b�t�n bu hazırlıkları Yunanlıları ve asıl İngilizler^uyandırmadan, �ok gizli y�r�tme-liyiz. Fark ederlerse bizi taarruzdan alıkoymak i�in kimbilir neler yaparlar. İngilizin oyunu bitmez. Eğer gecikirsek sakın �mitsizliğe ka-pılmayın. Sizinle İzmir'de g�r�şeceğiz." 39

Cumhuriyet... Taarruz... İzmir...Y. Kadri bir r�yada olduğu duygusuna kapıldı.S�RG�NLERİ taşıyan iki gemi 30 Ekim sabahı İnebolu'ya ulaştı. İki başka gemi de Trabzon ve Zonguldak'taki tutsakları alıp getirmişti.D�rt gemideki s�rg�n ve tutsaklar değişimin başlamasını bekliyorlardı. Ama �eşitli p�r�zler�ıktı, işlem uzadı, sinirler kopacak gibi gerildi. Değiş tokuş ancak iki g�n sonra, 1 Kasım Salı sabahı başlayabildi. 11 kişi İstanbul'a d�necekti.514 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuİnebolu kayık�ıları Ankara'ya gidecek 48 s�rg�n� kıyıya taşıdılar. Gelen s�rg�nler M. Kemal Paşa'ya topluca şu telgrafı �ektiler:"Bizi kurtaran Meclis'e ve onun Başkanına ş�kranlarımızı arz ederiz. Vatanın her t�rl� hizmet ve k�lfetine hazırız." 40

H�K�MET durmadan homurdanan Genelkurmay Başkanı General Dusmanis'i g�revden almıştı. Papulas'ın durumu tartışılıyordu. İkinci Kolordu Komutanı Prens Andreas �� ay izin alarak ortalıktan kaybolmuştu. Terfi s�releri gelmiş olan Albay Valettas, Albay Fran-gos, Albay Digenis, Albay Sumilas ve 11. T�men Komutanı Albay Kladas generalliğe terfi ettirildiler. T�rk taarruzu sırasında bu yeni generallerin �nemli g�revleri olacaktı.İşgal altındaki topraklarda -sanki Yunanistan'a katılmış gibi— Yunan idaresini kurmaya başladılar. Ama� Yunan ordusunu ayakta tutabilmek i�in Batı Anadolu'yu ekonomik olarak s�m�rmekti.��nk� Anadolu Ordusu g�nde 8 milyon drahmiye mal oluyordu. B�t�e bu y�zden ge�en yıl 250 milyon drahmi a�ık vermişti. Yeni yılda daha da artacaktı bu a�ık. Bunu �nlemek gerekiyordu. 41

MALTA S�RG�NLERİNDEN, son İstanbul Meclisi'nde milletvekili olanlar T�rkiye B�y�k Millet Meclisi'ne katıldılar, askerler yeni g�revlere atandılar.Beklenilmeyen olumsuzluklar da başladı. Kara Vasıf Bey Mec-lis'teki Enverci İttihat�ıları canlandırdı. Kulisler hareketlendi. Muhalifler M. Kemal Paşa'nın M�dafaa-yı Hukuk Grubuna karşı bir muhalefet grubu oluşturmayı d�ş�nmeye, akşam yemeklerinde buluşup bu konuyu olgunlaştırmaya başladılar.Gazi de Fethi Bey ile birlikte Rauf Bey ve Yakup Şevki Paşa'yı yemeğe �ağırdı.Fikriye ile Ali Metin �avuş, havuzlu holde, kar gibi beyaz �rt�l� masanın �zerini, mezelerle �i�ek bah�esi gibi s�slemişlerdi. Gazi, bir ara Yakup Şevki Paşa'ya, "Fevzi Paşa'yla g�r�şt�n�z m�?" diye sordu."Evet. Benim i�in İkinci Ordu Komutanlığını d�ş�nd�ğ�n�z� s�yledi.""Kabul eder misiniz?"B�y�k Taarruza Hazırlık 515Y. Şevki Paşa'nın g�zleri b�y�d�:"Ne demek? Elbette, şerefle. Niye sordunuz?""��nk� Ali İhsan Paşa, daha kıdemli olduğunu ileri s�rerek İsmet Paşanın emrine girmek istememişti.""Aman Paşam, �l�m kalım kavgası verilirken, kıdem, unvan, mevki hesabı yapılır mı? Bu ne zırva iş? Biz Malta'da yatarken, İsmet Paşa Anadolu ordusunu sizinle birlikte kurmuş bir arkadaşımız. Şimdi omuzumuz biraz daha kalabalık diye, �nceki olayların hi�birini bilmeden, hazıra konup onun yerine mi ge�eceğiz? B�yle sa�ma şey olmaz."Gazi, "Teşekk�r ederim" dedi, Rauf Bey'e baktı:"Sen bir g�rev d�ş�nmez misin Rauf?""Bir s�re dinlenmek istiyorum.""Tecr�beli insanları ihmal ya da israf etmeye hakkımız yok. Şu anda Bayındırlık Bakanlığı boş. Seni aday g�stermek istiyorum."Rauf Bey karşı �ıktı:"Hayır, l�tfen. Beni affet."Fethi Bey yeni İ�işleri Bakanı se�ilmişti, kızdı:"Ne yani, biz �ırpınırken sen seyir mi edeceksin? Elbette sorunlarımızı paylaşacaksın. Haydi,buluşmamızın şerefine!"Kadehini kaldırdı.Hepsi Fethi Bey'e katıldılar.Gazi, Malta'dan gelen Kara Vasıf Bey'in de M�dafaa-yı Hukuk Grubu Y�netim Kuruluna girmesini isteyecekti.

Kara Vas ı f Bey RaufOrbay M. Akif Ersoy 516 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBİRİNCİ ORDU KARARG�HI �ay'a, İkinci Ordu Kararg�hı Bolvadin'e yerleşti.Yakılan, yıkılan k�yler, k�yl�n�n �abası ve ordunun da yardımıyla yeniden barınılabilir duruma getirildi. K�ylerin bir b�l�m�ne k���k birlikler yerleşti.Askerden ka�ma hastalığının k�k� kurutulamamıştı. Ama ka�ak sayısı iyice azalmıştı. Ka�anların bir kısmı da geri d�n�yordu.Ordular taarruz eğitimine ağırlık verdiler. G�nd�z eğitimlerine ve atışlara gece eğitimleri ile gece dersleri de eklendi. Askerin yalnız iyi bir asker değil, iyi bir yurttaş olması, ne i�in d�v�şt�ğ�n� bilmesi de isteniyordu. Subaylar, hatta komutanlar i�in meslek kursları d�zenlendi. Tatbikatlar, manevralar başladı. Nerede işe yarar bir şey varsa, Batı Cephesi'ne yollanıyordu. Kars kalesindeki ağır toplar yola �ıkarıldı. Konya'da araba, silah tamirhanesi, şof�r talimgahı, nalbant okulu, saraciye at�lyeleri a�ıldı. İnebolu-Ankara arasında kağnı ve arabaların yanı sıra, kiralık kamyonlar da yer aldı. Ankara yurtdışından cephane, silah, kaput, elbise, hatta u�ak almak i�in harekete ge�ti.T�menlerin mevcudu 7.000-8.000'e �ıkarılacaktı. Yeni bir kolordu kurularak (6. Kolordu) 2. Ordu emrine verildi.B�t�n bu hazırlıklar, sessizlik ve gizlilik i�inde y�r�t�l�yordu.CEPHE KOMUTANLIĞI hazırladığı taarruz planına 'Sad' kapalı adını vermişti. Bir�ok se�enekten en riskli ama en �abuk sonu� verecek olanı se�mişlerdi: Afyon �ıkıntısının g�neyinden kuzeye doğru yapılacak bir taarruzla Yunan cephesinin yarılması, d�şmanın �ev-rilip imha edilmesi tasarlanıyordu. Planın esasları Başkomutan'a ve Genelkurmay Başkanı'na arz edilmiş, onay g�rm�şt�.Planın beğenilmesi Cephe kurmaylarını memnun etmişti. Ama şevklerini kıran bir sorun vardı: Ali İhsan Paşa s�rekli Cephe kararlarına itiraz ediyor, Cephe kurmaylarını k���ms�yor, hi�bir şeyi beğenmiyordu.Gizli �rg�tten Y�zbaşı Seyfi Akko� Anadolu'ya ge�ince, Batı Cephesi kararg�hında g�revlendirilmişti. 1. Ordu'dan gelen son yazı hakkında bilgi verdi:B�y�k Taarruza Hazırlık 517"..Ali İhsan Paşa bir t�meni denetlemiş. Diyor ki: 'Bunlar adeta ellerine �ıplak ve kirli t�fek verilmiş bir fukara kalabalığı. Asker es-vaplı y�zde beş insana tesad�f edemedim. Pek �oğunda matara, �anta, ekmek torbası, battaniye, k�rek yok. Hepsi eldivensiz'..." 42

Albay Asım Bey homurdandı:"Eldiven ha? �ocukların ayağına �arığı, kı�ına donu zor buluyoruz. Ali İhsanla işimiz var."Ali İhsan Paşa'nın sınıf arkadaşıydı. Huyunu iyi bilirdi. Aleyhinde konuşacaktı ama İsmet Paşa s�z�n� kesti:"Milli M�cadele başlamadan Malta'ya g�t�r�ld�. Bir�ok şeyi yaşamadı. Yaşamadan, Milli M�cadele'nin şartlarını kavramak kolay değil. Ordu kurulalı hen�z bir yıl oldu, bir yıl i�inde d�rt kez savaştı. Bunun ne demek olduğunu o da kavrayacak ve sorun olmaktan �ıkacaktır."

SAVUNMAYA ge�miş olan Yunan ordusu, Kuzeyden g�neye kadar b�t�n cepheyi, �zellikle de Afyon ve �evresini �ok sıkı şekilde berkitmekteydi.Afyon'un g�neyinde, doğudan batıya doğru, aşılması zor, u�urum ve yarlarla dolu tepeler zinciri vardı. Esirler ve halk �alıştırılarak bu tepelerde ve gerilerinde savunma mevzileri hazırlanmasına başlanmıştı. Birinci hattın �n�ne kat kat tel �rg� �ekiliyor, duyarlı yerlere ayrıca mayın d�şeniyordu. Kritik yerlerde tel �rg�lerin derinliği 20 metreyi bulmaktaydı. Sığınakların �st�, Afyon-�ay arasındaki demiryolundan s�k�len raylarla �rt�l�yor, gereken her noktada �ok g��l� direnek merkezleri kuruluyor, ilk hattın arkasında ikinci bir hat daha hazırlanıyordu.43

Buranın berkitilmesinde İngiliz istihk�mcılarının danışmanlık yaptıkları, 'T�rklerin burayı bir yılda yıkamayacaklarını iddia ettikleri' s�yleniyordu. Bu hattın sarsılmazlığına o kadar g�veniliyordu ki Afyon, Yunan ordusunun ikmal merkezi yapılmış, hastaneler, kolordunun b�t�n ulaşım ara�ları, subay ailelerinin �oğu, bazı askeri okullar Afyon'da toplanmıştı.43a

Bu gereksiz g�venin cezasını �ok ağır �deyeceklerdi.518 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuRAUF BEY'in Bayındırlık Bakanı olmasından sonra, Balıkesir Milletvekili Vehbi Bolak Milli Eğitim, Dr. Rıza Nur da Sağlık Bakanı se�ilmişlerdi.Albay Kara Vasıf Bey, Rize Milletvekili Ziya Hurşit Bey'in koluna girdi, "H�k�mette �� bakanımız oldu.." dedi, "..adım adım ilerliyoruz.""İyi ki geldiniz. Zafer bizi uyuşturmuştu."Yunan ordusunun yerle ş im plan ı ve cephe hatt ı

B�y�k Taarruza Hazırlık 519

En arka sıraya ge�ip oturdular.Başkan Hasan Fehmi Bey, "Nahiye (bucak) ve K�yler İdaresi yasa tasarısının g�r�ş�lmesine devam edeceğiz.." dedi, "..Nahiye Kurulunun se�imiyle ilgili 25. maddede kalmıştık."Erzurum Milletvekili H�seyin Avni, Bey el kaldırdı."Buyrun."H. Avni Bey k�rs�ye geldi. Salonda ilgisizlik uğultusu s�r�yordu."Efendim, bendeniz bir hususu dikkatinize arz etmek istiyorum. K�ylerimize gidin, yirmi evli bir k�yde ancak �� erkek bulursunuz. Geri kalanı kadındır. Bunlar hayata katılır, vergi verirler. Y�ksek Meclis bu insanlara da hakkını vermeli, Nahiye kurullarına artık kadınlarımız da �ye olarak girebilmelidir."

Uğultu kesildi. Dikkatler k�rs�de toplandı. Tunalı Hilmi Bey bağırdı:"Yaşa!"Sonra da yanındaki milletvekiline, "Adam nihayet şu k�rs�den doğru bir şey s�yledi" dedi. G�ld�ler."..��nk� bilenler bilir, k�yl� kadınlarımızın erkekten farkı kalmamıştır."Bir�ok sarıklı ve fesli tepki g�sterdi:"Otur yerine!""Bilmediğin işlere karışma!""Sus!"H. Avni Bey pişkin bir hatipti. Etkilenmeden devam etti:"Efendiler! Hissiyata kapılmayın. K�ylerde erkek kalmadı. Bir kadın ��-d�rt eve bakıyor, aile reisi oldu. Artık kadınların da se�me ve se�ilme haklarını kabul etmek durumundayız."Biri haykırdı:"Feministliğinizi tebrik ederim.""İnsanlığımı tebrik ediniz."Birka� alkışa karşılık, olumsuz tepkiler arasında k�rs�den indi. Tunalı Hilmi Bey s�z aldı:"Şu k�rs�den b�t�n T�rkl�k ve M�sl�manlık �lemine akseden sesin sahibini tebrik ediyorum. Yeni doğmuş Azerbaycan'ın bile ka-520 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzudulların se�ime katılmasını kabul etmesi bize en b�y�k bir ders olmalıdır."Konya Milletvekili Vehbi �elik Hoca seslendi:"Bizim memleketimize Bolşeviklik girmedi!""Se�im hakkı Bolşeviklik değildir Hoca Efendi. Erkeksiz k�ylerde kadınlar muhtarlık yapmıyor mu? Kadınların kadılık yapması, camilerde vaaz etmesi, cephelerde savaşması caiz değil mi? Caiz."Muhittin Baha Bey, "Kadınlar evlere �ekilse, a� kalırız a�" diye bağırdı ama uğultu i�inde sesini duyuramadı.�ankırı Milletvekili Hacı Tevfik Efendi ayağa fırlamıştı:"Se�im yalnız erkeklerin hakkıdır!"Birka� etkisiz itiraz y�kseldi. Konya Milletvekili Musa K�zım Efendi (G�ksu) k�rs�ye �ıkmıştı:"Erkeklerin se�im hakkını bile sağlayamadığımız bir zamanda, kadınların se�im hakkından bahsetmek deliliktir. Boşuna tartışıyoruz. T�rk kadını se�im hakkı istemiyor. İstemez. ��nk� kadınla erkeğin birarada bulunması asla caiz değildir. Olamaz. Yapılan �neriyi şiddetle reddediyorum."Alkışlar y�kseldi.Dr. Fuat Umay yanındakilere, "B�yle d�ş�nenlerin kafası salt cinsellikle dolu." dedi, "..insanları kızma mevsimindeki hayvan gibi g�r�yorlar. Allah'ın �vd�ğ� insanın hayvandan hi� farkı yok mu yani? İnsan yalnız cinsellikten mi ibaret?"K�rs�ye Malatya Milletvekili L�tf� Bey �ıkmıştı. "Şeriatta kadınların se�im hakkını reddeden bir h�k�m yok." dedi, "..ama kabul eden bir h�k�m de yok. Hakkında kesin h�k�m bulunmayan bir şey kabul edilemez. ��nk� efendiler, bizim dinimiz akl� değildir, nak-l�dir." �Burdur Milletvekili Mehmet Akif Ersoy yanında oturan Zamir Bey'e, �z�nt� i�inde, "Hale bak, adam aklı reddediyor!" dedi. İlk cuma g�nk� vaazında bu konuya değinmeye karar verdi.Zamir Bey s�ylendi:"Bunların kafa saatleri orta�ağda durmuş. Bizi gerileten, sonunda ��kerten işte bu gibi k���k kafalar. B�yle k���k kafalardan kurtu-lamazsak daha �ok �ekeriz."B�y�k Taarruza Hazırlık 521ANKARA'nın Hacettepe semtindeki k���k, g�zel Tacettin Camisi cuma g�n� dolup taştı.Mehmet Akif Bey acele etmeden yerini aldı. �ks�rerek sesini a�tı:

"Ey cemaat!Bug�n d�nyada milyonlarca M�sl�man var. Ne acıdır ki hi�birinin istiklali yok. Yalnız biz istiklal sahibiydik. Ama biz de y�zyıllardır, elde ne varsa, yabancılara verip geri �ekile �ekile yaşıyorduk.Bunun sebebi dinimiz midir? Haşa. İslamiyet hayatı, aklı, mantığı, zamanın icaplarını reddetmez. İslamiyet dini, �l�ler dini değildir. Ama batı d�nyası ilim ve fende ilerlerken biz M�sl�manlar ne yaptık? Her şeyi Allah'a havale ve emanet edip tembellik, cehalet ve bağnaz-lık i�inde donup kaldık. Sonu� ortada: Dilenerek yaşayan h�k�metler, harabeler, ekilmemiş tarlalar, yakılmış ormanlar, hastalıklar, hurafeler, �f�r�kler, yolsuz, okulsuz k�yler, pis şehirler. Milletin hayrı i�in ne d�ş�nsen 'Olmaz!' diye dikilen ilimsiz hocalar. Her yeniliğe, 'Biz dedemizden b�yle g�rmedik' diye karşı �ıkan yobazlar.Milletlerin hayatında duraklamak bile �lmek demek iken, biz tamamen durmuşuz. Geriden de geri bir hale d�şm�ş�z. G�r�nen k�y kılavuz istemez. Yaşadığımız, ilkel bir hayattır.Peki, batı ne halde? Gemileri denizleri aşıyor, şimendiferleri d�nyayı geziyor, u�akları havalarda dolaşıyor, ilim adamları hayatlarını araştırmaya vakfetmiş, halk ise m�temadiyen �alışıyor ve okuyor.Durum bu.Fakat kudretleri arttık�a hırsları da �oğalıyor. Asya'yı, Afrika'yı bitirdiler, şimdi sıra bize geldi. Sevr Antlaşması'nı okudunuzsa anla-mışınızdır ki bunların bizden istedikleri artık toprak moprak değil, bu defa canımızı, varlığımızı istiyorlar.M�sl�manlar!Bizi yenmek i�in d�şmanın elinde iki vasıta var: Birincisi kaba kuvvet. �nce kaba kuvvete başvurdular. Doğudan Ermeniler, g�neyden İngilizler ve Fransızlar �st�m�ze y�r�d�. İtalyanlar Konya'ya kadar yayıldı. Karadeniz boyunca silahlandırılmış Rumlar ayaklandırıl-522 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzudi. Yetmedi. Batıdan da Yunan ordusunu s�rd�ler. Ne oldu? �ld� sanılan M�sl�man T�rk doğruldu ve yurdunu savunmaya başladı. Sonu�? Artık ne doğuda d�şman var, ne g�neyde. Allah'ın yardımıyla ikisini de yendik. Pontus �etelerini de susturmak �zereyiz. Karşımızda bir Yunan ordusu kaldı. Onu da Sakarya'da bozduk. Batıya attık. Bir de Boğazlar'daki M�ttefikler var. Biz evelallah ikisini de yeneriz.Ama d�şmanın ikinci bir vasıtası var ki birincisinden de g��l�: Nifak! Osmanlı Devleti'ni bu silahla par�aladılar, sonra da par�aları teker teker yuttular. �yleyse bug�n de, yarın da herkes g�z�n� d�rt a�malı, kimin ve neyin hesabına birbirimizin gırtlağına sarılmamız isteniyor, bunu �ok iyi d�ş�nmeli.Aklımızı kullanmazsak b�yle mazlum ve garip olmaya devam ederiz."Ellerini kaldırarak duaya ge�ti:"Ya İlahi, bize tevfikini g�nder..." 45

FİTNE her yanda pusuda bekliyordu. �zellikle İstanbul'da.Bazı Osmanlı nazırları, din adamları ve siyaset�ilerinin ��-d�rt ay �nce kuruluş �alışmalarına başlamış oldukları Anadolu Cemiyeti adlı gizli �rg�t faaliyete ge�mişti. Cemiyet kurtuluş savaşı veren Ankara'ya karşı Yunanlılarla işbirliği yapmayı ama�lıyordu. Başkanı eski Şeyh�lislamlardan Mustafa Sabri Efendi'ydi. Sarıklarına kadar siyasete batmış olan bu t�r din adamları i�in istiklal, h�rriyet gibi kavramların hi�bir �nemi yoktu. Onlar i�in hayati konu, din adamlarının işlevsel olduğu saltanat rejiminin ve din devletinin s�rmesiydi.Cemiyet, hazırladığı yazılı �neriyi bug�n Yunan Y�ksek Komi-serliği'ne verdi. �nerinin başlıca maddeleri ş�yleydi:"Anadolu'yu M. Kemal'in pen�esinden ve kuvvetlerinden kurtarmak amacıyla, Yunan işgali altındaki Batı Anadolu'da Padişah adına Batı Anadolu �zerk H�k�meti kurulacak ve Milli Meclis se�imleri yapılacaktı,Bu �zerk h�k�metin başkenti Bursa olacaktı,

Bu y�netimin başında Hıristiyan bir vali bulunacaktı,Kurulacak olan g�n�ll� Anadolu ordusunun talim ve silahlandırılması işinden Yunan Başkomutanı sorumlu olacak, Yunan Baş-B�y�k Taarruza Hazırlık 523komutanı gerekli hallerde iyi T�rk�e bilen bir miktar Yunan subayını Anadolu ordusuna katacaktı,�zerk h�k�met adliye, polis ve �teki idare kollarıyla ilgili kurumlar kuracaktı,Bu h�k�met Yunanistan'la barış yapacaktı,Cemiyet Trakya'yı da Yunanistan'a veriyordu.Anadolu Cemiyeti'nin b�t�n �yelerinin Bursa'da toplanması i�in gerekli giderleri karşılamak �zere Yunan h�k�meti, Cemiyet İdare Heyetine 100.000 T�rk lirası verecek, bu paranın sarf edilen b�l�m�, Anadolu Milli Meclisi a�ılır a�ılmaz, yeni belediye vergilerinden toplanacak parayla hemen geri verilecekti."Bu yazılı başvuru, Yunanistan Y�ksek Komiseri tarafından bir torpidoyla hemen Atina'ya, Dışişleri Bakanlığına g�nderildi.46

�UKUROVA, Fransız y�netimi ve askeri �ekildik�e, T�rk y�netimi ve askeri tarafından par�a par�a teslim alınıyor, evler bayraklarla donanıyor, kurbanlar kesiliyor, anavatana kavuşan halk bayram ediyordu. Fransızlarla birlikte, T�rklerle yalnız kalmaktan �ekinen Er-meniler de gitmekteydiler.Yeni Adana gazetesi Adana'ya d�nd�:"Buzlu, karlı dağlar arasında tam iki yıldır vatan kaygusu, fazilet aşkı ile haykırdık. Hi�bir ıstırap, hi�bir mahrumiyet bizi yolumuzdan �evirmedi... �ok �nemli g�nlerden sonra �z vatanımıza kavuştuk. Başımızın �zerinde dalgalanan şanlı bayrağımız, h�rriyet ve istiklalimizin ebediyen d�n�ş�n� m�jdeliyor!"^ Milli M�cadele'ye karşı yayın yapan Adana Postası ve Ferda gazeteleri susmuş, sahip ve yazarları, �teki işbirlik�ilerle birlikte Fransızlara karışıp İskenderun'a, Halep'e, Şam'a ka�mışlardı.Kimbilir, belki de ilerde, bu ve benzeri işbirlik�ilerin �ocukları, T�rkiye'ye d�n�p siyaset ve basın d�nyasına katılacaklardı.GUNARİS birka� bakanla durumu değerlendiriyordu. Baltazis Anadolu Cemiyeti'nin �nerisini �zetledi. G�ld�ler.524 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuO kadar �alışmış, para d�km�ş ama bu �apta bir hainliği �rg�tlemeyi başaramamışlardı. Bu ara İstanbul'daki 'Milli Savunma' �rg�t� de, Ege'de �zerk bir y�netim kurulması i�in �alışıyordu.Gunaris, "Bu hain T�rklere ihtiyacımız yok.." dedi, "..gerekirse b�yle �zerk bir y�netimi biz kendimiz kurarız."ALİ İHSAN PAŞA, eskiden birlikte �alıştığı 3. Kafkas T�me-ni'nin başarılı Komutanı Yarbay Halit Akmans�'n�n 1. Ordu Kurmay Başkanlığına, Cephe kararg�hından Binbaşı Cemil Taner'in de Harek�t Şubesi M�d�rl�ğ�ne atanmalarını istemiş, istekleri uygun g�r�nm�şt�.Atla yakın bir birliği denetlemeye gidiyorlardı. Sağında Halit Bey, solunda Cemil Bey vardı."..Ben sırf vatana hizmet i�in gururumdan fedak�rlık ettim. Yoksa benim gibi bir komutan İsmet'in emrine girer mi? Ben Mustafa Kemal'in sınıf arkadaşıyım, �stelik o sınıfın da birincisiyim. İsmet kim, ben kim? Daha orduyu giydirmeyi bile becerememiş. Hazırladıkları plan da komik. Bu sefiller ordusu, o planla, sonu� almak bir yana, taarruza kalkmayı bile beceremez..." 48

Sakarya Savaşı gibi bir olağan�st�l�ğ� yaşamış olan Halit Bey "Paşam.." dedi, sesi isyanla titriyordu, "..Sakarya mucizesini bu beğenmediğiniz sefil ordu yaratmıştı. Bunu unutmayın."B�yle bir itirazı hi� beklemeyen Ali İhsan Paşa gazapla baktı:"D�ş�ncenizi sormadım. Sorduğum zaman s�ylersiniz."

Atını kanatırcasına mahmuzlayıp ileri �ıktı. Halit ve Cemil Beyler geride kalmışlardı. Halit Bey bir şey s�yleyecekti, Cemil Taner susturdu:"Sus, sonra konuşuruz. Geride kalmayalım. Şimdi ona da kızar."Atlarını mahmuzladılar.ARALIK AYI �ok hareketli ge�ti.Azerbaycan B�y�kel�isi İbrahim Abilov, Ukrayna Olağan�st� B�y�kel�isi General Frunze ve Buhara Temsilcileri Ankara'ya geldiler. Sevgiyle karşılandılar.Ukrayna ile dostluk anlaşması imzalandı.B�y�k Taarruza Hazırlık 525

İ brahim Abilov Yurtdışından satın alınan ve i�erde yaptırılan �niforma ve kaputlar askere dağıtılmaktaydı. Birliklerde koyun postlarından da gece n�bet�ileri i�in gocuk yapılıyordu. Silah, cephane ve ara� noksanı s�rd�ğ� i�in Sad taarruzu ilkbahara ertelendi.MAHMUT ESAT BEY, M. Kemal Paşa'ya, Kara Vasıf Bey'in M�dafaa-yı Hukuk Grubu İdare Kurulunda, 'takip olunan askeri siyaset hakkında g�r�şme a�ılmasını' istediğini bildirdi."Bilmiyor muymuş?""Konuyu yarma erteledik. Ne yapmamız uygun olur?"Rauf Bey'in de Bakanlar Kurulunda aynı konuda g�r�şme a�ılmasını �nerdiği bildirildi.49

Şaşırdılar.Mahmut Esat Bey, "Daha d�n geldiler, bug�n tertip i�indeler" dedi. M. Kemal Paşa sinirlendi:"Bizim siyasetimiz a�ık ve basit: Haklarımızı alıncaya kadar m�cadele etmek. Bunu Yunanlı bile biliyor. Bu siyaset sayesindedir ki doğu sınırımızı kesinleştirdik. Bug�nlerde g�ney illerimizi de Fransızlardan geri alıyoruz.."Ayağa kalktı:"..Bu siyasetin tersi, istiklalden, vatan toprağından, milletin haklarından �d�n vermeye razı olmaktır, iradesizliktir, sahte bir barışla milleti avutup aldatmaktır. Bu ikisi Sivas Kongresi'nde de Amerikan mandasını savunmuşlardı. Hatta Vasıf Bey, 'Mali durumumuz, istiklal sahibi olmaya elverişli değildir' demişti.50 Ben bu t�r olayları olmamış sayarak herkesi istiklal ve milli egemenlik d�ş�ncesi �evresinde toplamaya �abalıyorum. Siyasetimizi sulandırmalarına izin vermeyin! Bakalım ne yapacaklar?"Rauf Bey sağlığını ileri s�rerek Bakanlıktan, Kara Vasıf Bey sebep g�stermeden Grup İdare Kurulundan istifa edecekti.526 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuAvrupa'dan d�nen eski Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey de �evresinde bir hayli muhalif topladı. Bunların g�r�ş� ş�yle �zetlenebilirdi: Savaş halini uzatmamak, m�mk�n olanla yetinip b�y�k devletlerle anlaşarak barışa ge�mek.�UKUROVA'yı geri almanın son aşamasına gelinmişti.Orduyu temsilen bir T�rk birliğinin şehre girdiği 5 Ocak 1922 g�n�, Adana'da yer yerinden

oynadı. Y�zlerce kurban kesildi. İki y�z kişinin taşıdığı 105 metre boyundaki dev T�rk bayrağı bando eşliğinde b�t�n şehirde dolaştırıldı. Sevin� ka�-g�� �detini ezip ge�mişti; kadın erkek b�t�n Adanalılar sokaklarda oynuyorlardı.Her g�n� acılarla dolu işgal d�nemi sona ermişti.Yeni Adana gazetesi bug�n yine kıpkırmızı m�rekkeple basıldı:"Bug�n Adana'nın milli bayramıdır. Bu uğurda şehit olan kahramanlarımızın ruhuna binlerce fatiha, sağ kalanlara binlerce minnet ve ş�kran" 51

5 Ocak 1922 Adana B�y�k Taarruza Hazırlık 527BİRİNCİ ORDU Kurmay Başkanı Yarbay Halit Bey, �nceden haber vermeksizin Akşehir'e gelerek, Cephe Kurmay Başkanı Albay Asım Bey'le g�r�şmek istedi. Birka� nezaket s�z�nden sonra, g�revinden istifa etmek istediğini bildirdi."Ne oldu?""Ben daha �nce Musul'da, Ali İhsan Paşa'nın emrinde bulunmuştum. Bu y�zden bana g�veniyor. �st� kapalı belirttiğine g�re, Ankara'da bazı muhaliflerle teması olmuş. Eğer kendini g�sterirse, Başkomutan yapacaklarını vaat etmişler."Asım Bey donakaldı:"Sen neler s�yl�yorsun?""Bu vaad anlaşılıyor ki paşanın hırsını ateşlemiş. O da, �nce İsmet Paşa'yı harcamaya �alışarak zemini ve ordu muhitini başkomutanlığına hazırlamak istiyor. Bunun i�in de kendinden �nce ne olmuşsa k���ms�yor, kendinden başka kim varsa aşağılıyor. Tahamm�l etmek m�mk�n değil." 52

Sustu.Bu tutum, istiklal ordusunu par�alamak demekti. Askerliğin b�t�n kural ve ilkelerine de aykırıydı."Şimdi bunu İsmet Paşa'ya nasıl anlatmalı? Kanıt ister.""Arz ettiklerimi ayrıntılı olarak yazıp vermeye hazırım.""Bir kişinin ifadesiyle yetinmez ki.""Zarar yok. Nasıl olsa Ali İhsan Paşa rahat durmayacaktır. Arkası gelir." 53

YENİLGİ Yunan cephesi gerisinde karışıklığa yol a�mış, asayiş bozulmuştu. Yunan İşgal Komutanlığı cephe gerisini sıkı bir disiplin altına almak i�in bir�ok yerle birlikte Demirci'nin de yeniden ve hemen işgal edilmesini emretti. Haber kulaktan kulağa Demirci Kaymakamına ulaştırıldı.Akıncılar gece yarısı Demirci'yi terk ettiler. Yam�ılarına sarılarak atlarını yine dağa s�rd�ler.Soğuk can yakıyor, g�zleri yaşartıyordu.528 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

\RAUF BEY ve Vasıf Bey'den sonra Refet Paşa da istifa etti. Bunun �teki istifalar ile ilgisi yoktu. Refet Paşa tasarruf amacıyla Genelkurmay Başkanlığı ile Milli Savunma Bakanlığı'nın birleştirilmesini, Fevzi Paşa'nın sadece Bakanlar Kurulu Başkanı olarak kalmasını sa-vunmaktaydı. Bu yolla �ok istediği Genelkurmay Başkanlığı'nı sessiz sedasız �stlenmeyi hesap ediyor olmalıydı. Meclis �nerisini kabul etmemişti. İstifa buna tepkiydi.54

İstifaları birbiriyle bağlantılı ve M. Kemal Paşa'ya karşı bir tavır olarak yorumlayan İstanbul y�netimi �mide kapıldı. Bu yorum İngilizlere de mantıklı geldi.LLOYD GEORGE ve bazı bakanlar, Lord Curzon'u dinlemek �zere toplanmışlardı. T�rkiye'yi kollayan Mr. Montagu toplantıya �ağrılmamıştı. Curzon, "Olaylar hem bizim, hem Yunanlıların daha fazla aleyhine gelişmeden, duruma y�n vermemiz gerektiğini d�ş�nen Bakanlığım hak�a bir barış planı taslağı hazırladı" dedi."G�zel.""Plan, Sevr'i T�rkler i�in olduk�a yumuşatıyor. Yunan isteklerine de yeterince cevap veriyor. Yani adil ve dengeli.""Ankara Sevr'e dayalı bir barış planını kabul eder mi?""M. Kemal'e karşı g��l� bir muhalefet oluştuğunu haber alıyoruz. İstanbul h�k�meti, M. Kemal'in otoritesinin ��kmek �zere olduğu kanısında." 55

"İlgin�.""Bu olasılık ger�ekleşirse iktidar ılımlılara ge�ecektir. Onların bu planı kabul edeceğini sanıyorum. Ama bu olasılık ger�ekleşmezse, planı kabule zorlamak i�in Ankara'ya karşı uygulanabilecek bazı baskı �nlemlerini de saptadık. Mesela Akdeniz ve Karadeniz'deki limanlarını ablukaya almak. İstanbul'daki işgali iyice sertleştirmek. Yunanistan'a her t�rl� aktif yardımda bulunmak. Yunan ordusunda m�ttefik subayların g�rev almasına izin vermek..." 56

Lloyd George'un y�z�ne pembe bir g�l�ş yayıldı. Ellerinde, T�rklere karşı kullanılabilecek daha bir�ok imk�nlar olduğunu bilmenin huzurunu duydu. Bunları ve yenilerini gerektik�e devreye sokabilirlerdi.B�y�k Taarruza Hazırlık 529Lord Curzon, adil ve dengeli olduğunu iddia ettiği barış planı taslağını a�ıklamaya girişti.56a

GAZİ Milli Savunma Bakanlığı'nı K�zım Karabekir Paşa'ya teklif etmişti. Aldığı cevabı Fevzi Paşa'ya telefonla bildirdi:"Karabekir Paşa, Bakanlık teklifimizi uygun g�rmedi.""Neden?""T�rk-Fransız Anlaşmasının Moskova'da hassasiyet yarattığını, bu y�zden Doğu Cephesi'nden ayrılmasının doğru olmadığını ileri s�r�yor." 57

"�yleyse cephedeki asker milletvekillerinden birini d�ş�nece-ğiz.""Benim aklıma K�zım ve Fahrettin Paşalar geliyor.""Hangisi se�ilse olur. İkisi de g�rev adamıdır."ALİ İHSAN PAŞA Kurmay Başkanı Yarbay Halit Bey'in istifasına ve �nında 5. Kafkas T�meni Komutanlığına atanmasına �ok i�er-lemişti. Yıldızının barışmadığı Albay Selahattin Adil Bey'in r�tbesi de mirlivalığa y�kseltilmişti. Daha bu olayı i�ine sindiremeden Milli Savunma Bakanlığına K�zım �zalp Paşa'nın se�ildiğini �ğrenince sinir kesildi:"Yahu, bu K�zım ne zaman paşa olmuştu?""Sakarya'dan sonra.""�aylak yani. İsmet Paşa beceriksiz. Kararg�hı tecr�besiz. Ne talihsizlik! Bu kadro orduyu zafere g�t�remez." 58

Y�ZBAŞI FARUK'tan Nesrin'e:"Sevgili Nesrin Hanım, Size y�zlerce mektup yazdım ama hi�birini beğenmedim, g�ndermedim. Sıradan bir mektup yazmayı da istemedim. Bu y�zden aylar ge�ti.

Son bir hayat hamlesiyle bunu yazıyorum. Nasılsınız? Erkeklerin sağlıklısı bile sorunken bir de y�zlerce erkek hastayla uğraşmak ne kadar g�� olmalı. Kolay gelsin. 530 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu\Ben bir tabura komutan olmak istiyordum. Bu isteğimi yerine getirsin diye Kolordu Komutanına kendimi sevdirmeye �alıştımdı. �l��y� ka�ırmış olmalıyım, beni �ok sevdi ve yanında alıkoydu. Kolordunun haberalma şubesi m�d�r� yaptı. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa, laf aramızda, �ok tuhaf bir adam �ıktı. Sevilmeyi değil, kendisinden korkulmasını istiyor. Korkutucu şeyler yapıyor. Tabii g�l�n� oluyor. İşte b�yle. Vedia Hanım'a ve Vedat Bey'e selamlar. Saygılarımla" UZUN bir yolculuktan sonra Ankara'ya gelen Sovyet Rusya B�y�kel�isi Aralov, g�ven mektubunu Meclis Başkanı Gazi M. Kemal Paşa'ya sunmuş, t�rende Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey de bulunmuştu.T�ren sonunda M. Kemal Paşa, Aralov'a, "Kalın da bir kahve i�elim" dedi."Memnuniyetle."Yusuf Kemal Bey de kaldı. Oturdular. M. Kemal Paşa, "Protokol� bir yana bırakarak dost�a konuşmak istiyorum.." dedi, "..Moskova B�y�kel�imiz Ali Fuat Paşa, Fransa ile yaptığımız anlaşmanın Moskova'da kuşku yarattığını bildiriyor."Aralov a�ık kalplilikle, "Evet" dedi."Fransa ile yaptığımız anlaşmayı saklamadık, bir suretini, sizden �nceki sayın B�y�kel�iye verdik.59 M�sy� Franklin Bouillon'a da, batı d�nyasının gizli sandığı Moskova Antlaşması'nın bir suretini verdik.60 Bu kadar a�ığız. Gizli diplomasiden kesinlikle uzağız. Bug�nlerde Dışişleri Bakanımızı barış aramak i�in Avrupa'ya g�ndereceğiz.."Aralov huzursuz baktı."..��nk� bir an �nce silahı bırakıp işimize sarılmak, doğuyla da, batıyla da, barış i�inde yaşamak istiyoruz. Uygarlığın nimetlerinden yararlanmak, artık mutlu olmak benim milletimin de hakkı. Siz de askersiniz, savaşın ne olduğunu bilirsiniz.""İyi bilirim."B�y�k Taarruza Hazırlık 531 "..Yakında Azerbaycan B�y�kel�isi İbrahim Abilov Bey'e ve size, sessiz sedasız savaşa hazırlanan ordumuzu g�stereceğim. Milletinin insanca yaşaması i�in �lmeye hazır iki y�z bin asker g�receksiniz. Savaşmak istemiyoruz. Ama b�y�k devletler, yalnız kuvvetin dilinden anlamakta ısrar ederlerse, bu orduyu harekete ge�ireceğim.."Bir an durdu:"..İnanın, o kıyamet g�n�n� d�ş�nd�k�e Yunanlılara acıyorum. Yazık ki efendisi İngiltere acımıyor. �mit ederim ki sorun, silahsız ��z�l�r."Bu kısa, a�ık konuşma Aralov'da b�y�k saygı uyandırdı.MİLLİ SAVUNMA BAKANI K�zım �zalp Paşa ilk iş olarak hastaneleri ve yaralı barınaklarını ziyaret etti. En son Cebeci Has-tanesi'ne geldi. Başhekim Şemsettin Bey, Dr. Hasan ve Nesrin tarafından karşılandı. Birinci koğuşa girdiler. Bakan kapının yanındaki ilk yatakta yatan Teğmen Refik'in hatırını sordu. Teğmen, "Teşekk�r ederim, iyiyim Paşam" dedi. Bakan �b�r yatağa ge�mek �zereydi, başhekim sessizce battaniyeyi aralayarak, bu iyimser yaralının durumunu g�sterdi: İki bacağı da dizlerinin �zerinden kesilmişti. K�zım Paşa'nın g�zleri doldu, eğilip yaralının başını �pt�, "Benden bir isteğin var mı �ocuğum.." dedi şefkatle, "..ailen nerde? Onların bir ihtiyacı var mı? S�yle l�tfen."Teğmen bir şey istiyor olmaktan utanarak, "İstiklal Madalyası'nı hak ettiğimi sanıyorum.." dedi, "..ondan başka bir şey istemem efendim." 60a

ŞUBAT AYINDA b�t�n subaylar gibi 61. T�men'in 174. Ala-yı'nın subayları da birikmiş aylıklarını aldılar.Orduya bir u�ak armağan etmeye s�z vermişlerdi. Hızla para topladılar. Toplanan parayı u�ak alınması i�in Milli Savunma Bakanlığı emrine verdiler.Alınacak u�ak '174. Alay' adıyla hava kuvvetlerine katılacaktı.60b

PADİŞAH VAHİDETTİN gen� ve g�zel eşi Neriman Hanım'ın dairesinden pek �ıkmıyor, �ıktığı zaman da karanlık, kuşkulu işler �e-532 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuviriyordu. Herkesten gizli birtakım adamları kabul edip g�r�şmekte, Damat Ferit artıklarıyla ilişkisini s�rd�rmekteydi.600

Yaver Albay Naci Bey (İldeniz) bu hale katlanamayınca Anadolu'ya ge�miş, Padişah yaverinin Milli M�cadele'ye katıldığının duyulması b�y�k yankı yapmıştı.Felah �rg�t� daha etkili bir olay yaratmak i�in iki subaya Anadolu'ya ge�meleri �ağrısında bulundu: İlki Sadrazam Tevfik Paşa'nın oğlu, Vahidettin'in damadı Binbaşı İsmail Hakkı Okday'dı. İkinci subay ise Sadrazamlık Başyaveri Yarbay H�seyin H�sn� Bey'di. Durak-samadan evet dediler. Arkadaşları Anadolu'da d�v�ş�rken, İstanbul'da konfor i�inde yaşamak ka� zamandır ikisini de utandırmaktaydı.İsmail Hakkı Bey eşi Ulviye Sultan'ın Nişantaşı'ndaki konağında yaşıyordu. Ka�tığının anlaşılmaması i�in ka�ış tarihinden bir hafta �nce bir tartışma �ıkarıp odasını ayırdı.Felah �rg�t� İsmail Hakkı Bey'e Ada-pazarlı koyun t�ccarı Mustafa Ağa' diye sahte bir kimlik hazırlamıştı. İ. Hakkı Bey 28 Ocak sabaha karşı kalktı. Mustafa Ağa kıyafetine girdi. �antası hazırdı. K�peği Berbat'a veda edip kimseye sezdirmeden Ulviye Sultansessizce sokağa �ıktı.Saat yedi bu�ukta Haydarpaşa'daydı. H�seyin H�sn� Bey de gelmişti. Durumu bilen millici g�revliler kolaylık g�sterdiler. Tren 08.00'de kalktı. Hereke'deki İngiliz denetimine takılmadan Geyve'ye geldiler. Geyve'den sonra tren �alışmıyordu. Ka�akları karşılayan su-baylar bir araba bulup ikisi de Ankara'ya yolcu ettiler.�rg�t, ka�akların Geyve'ye ulaştıklarını �ğrenince, durumu el altından gazetelere bildirdi. Ertesi g�n b�t�n gazetelerde Vahidettin'in damadı ve Tevfik Paşa'nın oğlu ile Sadrazamlık Başyaverinin Anadolu'ya ka�tığı haberi birinci sayfalarda yer aldı.Haberin doğru olduğu anlaşılınca sarayda ve sultan konağında kıyamet koptu.60d

B�y�k Taarruza Hazırlık 533BALIKESİR MİLLETVEKİLİ Hasan Basri Bey ve arkadaşları bir �ngerge vererek Yunan zul�mlerinin protesto edilmesini istemişlerdi. Hasan Basri Bey acı �rneklerle dolu bir konuşma yaptı. �nerge, gereğinin yapılması i�in Dışişleri Bakanlığına havale edildi.60e

Bakanlık, her zaman yaptığı gibi durumu birer nota ile galip devletlere bildirerek ilgilerini dileyecek, galip devletler de bu notaları dosyalarına kaldıracaklardı.T�rkler d�ş�ncelerini ve ger�ekleri batı basını yoluyla kamuoyuna ulaştıramıyordu. Tarih boyunca ulaştıramamışlardı. ��nk� devletin bunun i�in kurulmuş bir �rg�t�, bu konuda bir

tecr�besi ve yetişmiş bir tek adamı yoktu. Anadolu Ajansı'nın yurtdışına etkisi olmuyordu.Buna karşılık kamuoyu yaratmanın, tanıtmanın ve propagandanın �nemini �oktan anlamış olan Yunanistan, 1912'de Atina'da bir basın b�rosu kurmuş, giderek Londra, Paris, Roma'da gibi �nemli merkezlerde, el�ilikler dışında, basın temsilcilikleri a�mıştı.60f

T�rk protestosunun basın �evrelerine sızması �zerine alarmda bekleyen bu temsilcilikler, 'barbar T�rklerin Anadolu'da Pontus Rumlarına kıyım yaptığını' iddia eden b�ltenler yayımlayarak, T�rk protestosunu boğup etkisiz hale getireceklerdi.İSMAİL HAKKI OKDAY ve Yarbay H�seyin H�sn� Bey, Ankara'ya doğru yol alırken, Dışişleri Bakanı Y. Kemal Tengirşenk ile Hikmet Bayur, Hukuk M�şaviri M�nir Erteg�n, �zel Kalem M�d�r� Ferit ve K�tip Kemal Beyler de Ankara'dan ayrıldılar. Ankara-Geyve arası sekiz g�n s�rd�. Dokuzuncu g�n trenle İstanbul'a vardılar. Y. Kemal Bey milli h�k�metin İstanbul'a gelen ilk Bakanı olarak Haydarpaşa'da �niversite gen�leri tarafından b�y�k g�steriyle karşılandı.Bakan ve kurul �yelerinin hepsi İstanbulluydu. Ertesi g�n buluşmak �zere yakınlarının evlerine dağıldılar.Y. Kemal Bey sabah, Sadrazam Tevfik Paşa'yı ziyaret etti. Ahmet İzzet Paşa da gelmişti. Y. Kemal Bey Avrupa'daki temasları sırasında Ankara ile İstanbul arasında 'fikir birliği' olduğunu vurgulamak istiyordu. T�rkiye'deki ikilikten yararlanan Batıya karşı bu iyi bir tavır olur diye d�ş�nmekteydi.534 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBu isteği uygun g�ren Tevf�k Paşa, "Zat-ı Şahane ile g�r�şecek misiniz?" diye sordu. İsteği benimsendiğine g�re Padişahla g�r�şmemek olmazdı, Y. Kemal Bey, "Eğer isterlerse, g�r�ş�r�m" dedi.61

Ertesi g�n Ahmet İzzet Paşa Y. Kemal Bey'i alıp saraya g�t�rd�. Bu gelişmeye bakarak Y. Kemal Bey, Padişah'ın kendisiyle g�r�şmek istediğini sandı. Tevfık Paşa sarayda bekliyordu. Başmabeynci ���n� Vahidettin'in huzuruna �ıkardı.Vahidettin her zamanki koltuğunda oturuyordu. Rengi soluktu, g�zleri �ukura ka�mıştı. Damadının Ankara'ya katılması onu �ok sarsmış olmalıydı. Kendisini saygıyla selamlayan Y. Kemal Bey'e selam vermeksizin, basit bir el hareketiyle karşısındaki koltuğu g�sterdi. Ankara Dışişleri Bakanı, bozulduğunu belli etmemeye �alışarak Padişah'ın karşısına oturdu. Paşalar ellerini g�beklerinin �zerinde kavuşturarak ayakta kaldılar.Vahidettin hi�bir şey s�ylemeden g�zlerini kapadı. Uzayan sessizliği kırmak i�in Y. Kemal Bey, "H�k�metim, T�rkiye B�y�k Millet Meclisi'ni tanımanızı diliyor" dedi. Vahidettin g�zlerini a�madı, cevap vermedi. Uzun ve katı sessizlik s�rd�. Padişah, Ankara'nın Dışişleri Bakanını hi�e sayma anlamı taşıyan bu suskunluğuyla, kendisini �ağırmadığını, Ankara'nın �nerisini de konuşmaya değer bulmadığını a�ıklamış oluyordu.Sessizlik iyice uzayınca Y. Kemal Bey, sinirden titreyerek izin isteyip kalktı. Paşalar da birlikte �ıktılar. Padişah g�r�şmek istemediği halde saraya g�t�r�lmesine �ok i�erlemişti. İki Osmanlı paşasına terbiyesinin elverdiği �l��de hakaret etti.62

TAM DA BU SIRADA İstanbul'un bir başka yerinde, �ok şaşırtıcı bir olay gelişmekteydi.Ankara kurulunun gizli belgelerinin K�tip Kemal'in elindeki �zel �antada olduğu anlaşılıyordu. K�tip kayınpederinin evinde kalıyordu. Vahidettin'in emriyle ev g�zetlemeye alınmıştı. Becerikli sivil polis, herkesin �ıkıp evde kimsenin kalmadığını anlayınca i�eri gir-miş, k�tibin evde bıraktığı kilitli g�rev �antasını a�mıştı.İ�indeki 6 gizli belgenin fotoğraflarını �ekiyordu.İşi bitince belgeleri �zenle yeniden �antaya yerleştirdi. Kilidi kapadı. Belgeler, Y. Kemal Bey'in �zellikle Londra'daki g�r�şmeler sıra-BUy�k Taarruza Hazırlık 535sında dikkate alması gereken gizli h�k�met talimatı ve yine bazı �ok gizli bilgilerdi.Vahidettin, belgelerin fotoğraflarını g�vendiği bir saray g�revlisiyle o akşam İngilizlerin

Y�ksek Komiseri Sir Harold Rumbold'a yolladı.Bilgiler Londra'ya ge�ildi.Lord Curzon, Londra'da Y. Kemal Bey'le g�r�şme masasına, Ankara h�k�metinin gizli d�ş�ncelerini �ğrenmiş olarak oturacaktı.63

MECLİS TOPLANTI SALONU da, iki balkonu da tıklım tıklım doluydu. İ�eri giremeyenlerin M. Kemal Paşa'nın konuşmasını duymaları i�in pencerelerin camları �ıkarıldı. ���nc� toplantı yılına giriliyordu. Toplantı yeni yılını Meclis Başkanının bir konuşmayla a�-ması �detti.Saat 13.30'da Meclis Başkanı Gazi M. Kemal Paşa, başkanlık k�rs�s�ne �ıktı. Uzun yıllar anımsanacak olan konuşmasını yaptı. İ� ve dış �nemli sorunlara değindiği s�ylevinin ekonomi b�l�m�ne ge�ince, sordu:"T�rkiye'nin sahibi ve efendisi kimdir?"Sesler y�kseldi:"K�yl�ler!""..Evet, T�rkiye'nin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki �retici olan k�yl�d�r.."Alkışlar patladı."..O halde herkesten daha �ok refah, saadet ve servete m�stahak ve layık olan k�yl�d�r. Bundan dolayı TBMM h�k�metinin ekonomik siyaseti, bu temel amacı elde etmeye y�neliktir. Yedi y�zyıldan beri cihanın �eşitli yanlarına yollayarak kanlarını akıttığımız, kemiklerini yabancı topraklarda bıraktığımız ve yedi y�zyıldan beri emeklerini ellerinden alıp israf ettiğimiz, buna karşılık daima aşağıladığımız ve k���msediğimiz, bunca fedak�rlık ve ihsanlarına karşı, nank�rl�k, k�stahlık, cabbarlıkla uşak katına indirmek istediğimiz bu asıl sahibimizin huzurunda, bug�n, tam bir saygıyla ve utanarak ger�ek duruşumuzu alalım.."Alkışlar uzun s�re devam etti.536 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuS�ylevin bitiminden sonra yapılan se�im sonunda Rauf Bey Meclis İkinci Başkanlığına se�ildi. Bu sonu�la Başkanlık Divanında bir �eşit koalisyon oluşmuştu.63a M. Kemal Paşa'nın bu sonu�tan memnun kaldığı s�ylenemezdi. Ama bunu belli etmedi.Siyasi dağınıklığa yol a�mamak i�in bir�ok şeyi sabırla karşılıyordu. Bug�nk� s�ylevinde, eğitim alanında temel amacın 'genel cahilliğe son vermek' olduğunu belirtmişti. Yeni Milli Eğitim Bakanı, bu a�ıklamaya dayanarak, 'Mektepler Teşkilatı' adıyla bir yasa tasarısı hazırlayacaktı. Bu tasarıya g�re liselerin adı 'yeni medresei resim dersinin adını '�izgi dersi! m�zik dersinin adı 'ilahi dersi' oluyordu. Gazi buna da a�ık�a ses �ıkarmadı.63b

Zafere kadar sabredecekti.Y�ZBAŞI FARUK Nesrin'den zarfa konmuş bir kartpostal aldı:"Faruk Bey, Sizi kararg�hta tuttuğu i�in komutana minnetlerimi s�yleyiniz. Bir daha savaşmanızı istemiyorum. Sizi savaşırken d�ş�nmeye dayanamam. ��nk� sizi seviyorum" �arpıldı.Bu kız, y�rekli kağnıcılar ve g�z� kara �eteciler hamurundandı.Mektup yazmaya oturdu. Sayfalar dolusu, upuzun, karmakarışık, sırasız, d�zensiz, g�nlerce yazdı. Mektup "Ben de sizi seviyorum" diye başlıyor, "Sizi �ok seviyorum" diye sona eriyordu.Artık her g�n mektup yazacak, biriktirip biriktirip birbirlerine yollayacaklardı.İNGİLİZ DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI T�rk-Fransız Anlaşmasının feshedilmesi i�in �ok �alışmıştı. Fransızlar alttan almış, bundan sonra birlikte hareket edeceklerine s�z vermiş ama anlaşmayı da korumuşlardı.Y. Kemal Bey Paris'te, T�rk-Fransız dostluğunun g��lendiğini g�rerek memnun oldu. Fakat A. İzzet Paşa'nın da Paris'e geldiğini duyunca midesi bulandı.63c

İstanbul y�netimi, Ankara ile birlik olmadığını, ikiliğin s�rd�ğ�n� belirtmenin gerekliliğine

karar vermiş, A. İzzet Paşayı Avrupa'ya yollamıştı.B�y�k Taarruza Hazırlık 537Ankara kurulunun ardından A. İzzet Paşa da Paris'ten Londra'ya hareket edecek, Lord Curzon ikisiyle ayrı ayrı konuşacak, bu ikilikten tatlı tatlı, ustaca yararlanacaktı.64

VAHİDETTİN'İN DAMADI Binbaşı İsmail Hakkı Bey Batı Cephesi kararg�hına atandı. Padişah damatlığını tepip Anadolu'ya gelmiş olması kararg�h subaylarının hoşuna gitmişti. Sevgi ve saygıyla karşılandı.Ama y�z� pudralıydı, hareketleri fazla alafrangaydı, �slubu yapmacıktı. Hepsi halk �ocuğu olan subaylar İsmail Hakkı Bey'i yadırgadılar. Osmanlıca bilen bir yabancı subay gibiydi.Giderek arkadaşsız kaldı.16. T�men'in Kurmay Başkanlığına atanınca �ok sevinecek ve koşarak gidecekti.M. KEMAL PAŞA orduyu denetlemek ve son durumu g�rmek i�in 6 Mart gecesi Ankara'dan trenle ayrıldı. Beylik K�pr� yeni yapılmıştı, daha derme �atma haldeydi. Tren bu ge�ici k�pr�den kaplumbağa hızıyla ge�ti. Sabah Bi�er'e geldiler. Demiryolu Bi�er'e kadar onarılmıştı.�oğu kadın olan iş�iler, bozkır ayazında, demiryolunu Bi�er'den ileriye g�t�rmek i�in işbaşı etmişlerdi. Gazi, m�hendise, ustalara ve iş�ilere teker teker ellerini sıkarak teşekk�r etti.Otomobili istasyona indirilmişti. Sivrihisar'a hareket etti.LORD CURZON Y. Kemal Bey'le iki kez g�r�şt�. Ankara Mi-sak-ı Milli kabul edilirse barış yapmaya hazırdı. Ama İngiltere Misak-ı Milli'yi, yani T�rkiye'nin tam bağımsızlığını kabul etmiyordu.Lord Curzon, T�rklerin bir taarruza kalkışıp Yunanlıları yenmesinden �ekinmekteydi. Ama A. İzzet Paşa'dan edindiği bilgi ve Ankara h�k�metinin Y. Kemal'e verdiği gizli talimatın zayıf ifadesi, Ankara'nın m�cadeleyi sonuna kadar g�t�remeyeceğini g�stermekteydi.Rahatladı.Bu rahatlık i�inde Ankara ve İstanbul ile oyun oynarken bir olay patlak verdi.64a Yerel liderlerin ağır baskısı altında bunalan Hindistan Genel Valisi Lord Reading Hindistan İşleri Bakanı Montagu'ya bir538 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzutelgraf g�ndererek, 'Hindistan'daki M�sl�manların yatışmaları i�in İstanbul'un boşaltılmasını, İzmir ve Edirne'nin T�rklere verilmesini zorunlu g�rd�ğ�n�' bildirdi.Başbakanın katı siyasetinden şik�yet�i olan Mr. Montagu, bu gizli telgrafı basına sızdırdı. Ortalık karıştı. Lloyd George ve Lord Curzon Montagu'ya ateş p�sk�rd�ler. İngiliz kamuoyu bazı şeyleri yeni yeni �ğreniyordu. Koalisyon �atırdamaya başladı.Başbakan Lloyd George, T�rkiye'yi destekleyen Montagu'yu azletti.65

Bu işlem, İngiliz resmi siyasetinde T�rk d�şmanlığı tavrının s�receği anlamına geliyordu. Lloyd George 'ebediyen Yunan taraftarıydı' ve ebediyen T�rk d�şmanı kalacaktı.14 MART g�nl� İkdam gazetesinde Y. Kadri'nin �nemli bir yazısı yer aldı. Ankara'da Kızılay Merkezi'ndeki dertleşme ve tartışmaların �r�n� olan bir yazıydı:"...Bu kanlı cenkler, bu korkun� m�cadele yalnız T�rklerle Yunanlıların savaşı değil, ge�mişle geleceğin �arpışmasıdır. Eğer gen� Anadolu ordusunun kurtaracağı vatan �zerinde yeni hayatın ve yeni fikrin ışığı parlamayacaksa, eğer orada gene ge�mişin o gerici, yeniliğe d�şman, boğucu ve �ld�r�c� karanlığı h�k�m s�re-cekse, kurtuluş kelimesinin ifade ettiği mana, pek eksik kalmaz mı? Zaman y�r�yor, daima �ne doğru, ileriye doğru y�r�yor. Bunun aksine gitmek imk�nsızdır!' 65a

M. KEMAL PAŞA birlikleri denetliyor, komutanlarla g�r�ş�yor, bir bahar taarruzunun m�mk�n olup olmadığını anlamaya �alışıyordu.Akşehir'e gelirken �ay istasyonunda 1. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa'yla g�r�şt�. "On g�nd�r cephedeyim.." dedi, "..s�rekli eleştirdiğiniz gibi, askerin �oğu ger�ekten

�niformasız.."Ali İhsan Paşa g�r�ş�n�n onaylandığını sanarak g�l�msedi."..Ne yapalım? Yoksuluz, �niformamız, mataramız, palaskamız yok diye m�cadeleden vaz mı ge�elim? D�şmana teslim mi olalım?"Ali İhsan Paşa irkildi:"Oo, hayır."B�y�k Taarruza Hazırlık 539"�yleyse şartlarımızı hi� dikkate almadan neden her şeyden şik�yet ediyorsunuz? Pırıl pırıl bir ordunun başına ge�eceğinizi mi hayal ediyordunuz? Bu ordu, milletinin kaderini paylaşan gazi bir ordudur. Tek dayanağımız ve son talihimizdir. Bu ordunun yarısını, namusunuza emanet ettik. Bunu unutmayın!"Ayağa kalktı, elini uzattı:"İyi g�nler dilerim."Bu �ok ciddi bir uyarıydı. Ali İhsan Paşa mevkiinin tehlikeye girdiğini anlamıştı. Ankara'daki arkadaşlarına durumu bildirmeliydi.KIŞ dağlarda �ok acımasızdı.Demirci Akıncıları �ok g��l�k �ekmişlerdi. Zaman zaman a�, uykusuz kalmış, donma tehlikesi atlatmış, hastalanmış, yaralanmış, şehit de vermişlerdi. Ama Yunanlıları, Ermeni, Rum ve �erkez �eteleri, 'g�vur M�sl�manları', her fırsat d�şt�k�e tepelemişler, işgal idaresini �ılgına �evirmişlerdi.İşgal Komutanlığına bağlı b�y�k bir kuvvet Demirci Akıncılarının peşine d�şt�. Akıncılar Ulus Dağı'nın karlı ormanlarına daldılar.Bu g�zel dağın yollarını iyi bildikleri i�in iki kez kuşatmayı yarıp �ıkmayı başardılar. Dağılan m�frezeler ikinci kuşatmadan kurtulunca, 17 Mart Cuma g�n� buluştular. B�t�n akıncıların y�z� taş gibiydi. Kuşatmayı yararken bazı akıncılar gibi M�freze Komutanlarından Halil Efe'nin eşi G�rdesli Makbule de şehit olmuştu.Halil Efe'yi delice seven Makbule, kocasından ve akıncılardan hi� ayrılmamış, s�rekli birlikte gelmişti. Halil Efe de eşini �yle severdi. Sevgileri ve yiğitlikleri efsane gibi yayılmıştı d�rt yana.Makbule'yi Ulus Dağı'ndaki Kocayayla'da, kimsenin bulamayacağı bir k�şede toprağa verdiler.65b

Akıncı ahlakınca şehit olanlara ağlamak ayıptı. Makbule'nin toprağa verildiği g�n, akıncılar Halil Efe'yi de, İbrahim Ethem Bey'i de, birbirlerini de ayıplamadılar.Hepsi kana kana ağladı.İNGİLİZ, FRANSIZ VE İTALYAN Dışişleri Bakanları T�rklere ve Yunanlılara �� ay s�reli m�tareke �nerisinde bulunmuşlar, ara vermeden barış şartlarını da g�r�şmeye başlamışlardı. M. Poincare Cur-540 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuzon'un hazırladığı ve İngiliz h�k�metinin benimsediği barış planını beğenmemişti. Curzon'u adım adım geriletiyordu.G�r�şmelerin az da olsa T�rkler lehine geliştiği bu sırada Sadrazam Tevfik Paşa İngiliz Y�ksek Komiseri Sir Harold Rumbold ile �ok gizli olarak konuşmak istedi.Y�ksek Komiser'in ikametg�hında buluşmaya karar verdiler. En g�venli yer orasıydı. Sebebi ve konusu a�ıklanmayan bu ziyaret Rumbold gibi soğukkanlı ve tecr�beli bir diplomatı bile heyecanlandırmıştı. �ok �nemli bir şey olmalıydı.Tevfik Paşa konyağından b�y�k�e bir yudum aldı, g�zel bir İn-gilizceyle, "Padişah Hazretleri d�n gece beni saraya �ağırdılar.." dedi, "..bir proje geliştirmişler. Lord Curzon Hazretlerine bu projeyi ulaştırmanızı rica ediyorlar.""Emrederler.""Efendimiz, bizimle hemen bir anlaşma yapmanız şartıyla, İstanbul ve �anakkale

Boğazlarının muhafazasını ebediyen İngiltere'ye vermeyi taahh�t ediyor. Muhafaza i�in gerekli toprakların idaresi de İngiltere'ye bırakılacak. İngiltere bu ama�la kendi askerini kullanabileceği gibi T�rk jandarmasını da emrine alabilir. Efendimiz, b�ylece b�t�n İslam �leminde, İngiltere'nin Halifeliğin koruyucusu, hatta ortağı olduğunun anlaşılacağını �mit ediyor. Bu yolla, Hindistan'da ve sair yerlerdeki M�sl�manların İngiltere aleyhtarlığının tamamen yıkılacağını d�ş�n�yor.."Hırıltılı bir nefes aldı:"..Padişah Hazretlerinin projesi bu."Sir H. Rumbold inanamadı. Lord Curzon'un barış planını biliyordu. O plan bile bu kadar T�rkiye'nin aleyhinde değildi. M�sl�manların Halifesi İngiliz himayesini kazanabilmek i�in istiklal hevesi i�indeki b�t�n M�sl�manları satıyor, Halifelik etkisini İngilizlerin �ıkarı i�in kullanacağına s�z veriyor, Boğazları g�zden �ıkarıyor, 80 yaşındaki Sadrazam da bu pazarlığa aracılık ediyordu.Sir H. Rumbold, "Sizin g�r�ş�n�z� �ğrenebilir miyim?" diye sordu.Tevfik Paşa, "Ben de bu �neriye katılıyorum." dedi, "..yalnız, bu proje h�k�metimden bile gizlidir. Bu gizliliğe, anlaşma imzalanıncaya kadar, majestelerinin h�k�metinin de uyacağına g�veniyoruz.""Bize g�venebilirsiniz." 66

B�y�k Taarruza Hazırlık 541FRANSIZ BAŞBAKANI ve Dışişleri Bakanı M�sy� Poincare, Lord Curzon ve İtalyan Dışişleri Bakam Sinyor Schanzer, �� g�n i�inde T�rkiye ve Yunanistan'a barış şartlarını da bildirdiler. Barış şartlarının kabul edilmesi halinde, Yunan ordusu Anadolu'yu boşaltmaya başlayacaktı.Barış �nerisine g�re Edirne, Kırklareli ve Gelibolu Yunanistan'a veriliyordu,Azınlıklar g�ven altına alınacaktı,Doğuda bir Ermeni yurdunun kurulması konusu Milletler Ce-miyeti'ne havale edilecekti,Boğazların Anadolu kıyıları silahsızlandırılacaktı,T�rk ordusu ve jandarması, 85.000 kişiyle sınırlı olacak, g�n�ll� ve �cretli askerlerden oluşacaktı.67

Yunanlıların Anadolu'yu boşaltması, bu şartların kabul edilmesine bağlanmıştı. G�r�şmeler s�rd�ğ� s�rece Yunan ordusu Anadolu'da kalacaktı. M�tarekenin ucu a�ıktı. �� ayda bir uzatılarak yıllarca s�rd�r�lebilirdi. Her iki ordu galiplerin subaylarınca denetlenecek, bu yolla T�rk ordusu hakkında her t�rl� bilgiyi de elde etmiş olacaklardı.DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI barış şartlarını Akşehir'e bildirdi.Şartları inceleyen Gazi ve İsmet Paşa �ok �fkelendiler. İsmet Paşa, "Bu şartlan kabul etmek m�mk�n değil.." dedi, "..ama reddedersek d�nyaya savaş arayan bir millet olarak g�r�neceğiz.""Reddetmezsek bu kez de barış �midiyle gevşeyeceğiz. Tavizciler m�mk�n olanla yetinerek barış yapalım diye tutturacaklar.""İki olasılık da k�t�. Ne yapacağız?""Bir �ıkış yolu bulacağız." 68

BUG�N İSTANBUL'da Dar�lf�nun (�niversite) konferans salonunda iki konferans vardı. İlk olarak Akil Muhtar Bey Einstein'ın izafiyet (g�recelik) teorisi hakkında konuştu.İkinci konferansa ge�meden �nce kısa bir ara verildi.�niversite y�neticileri, hocalar, S�leyman Nazif Bey en �ndeki protokol koltuklarında oturuyorlardı. Salon muhabirler, fesli, sarık-542 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzulı �ğrenciler, sivil ve �niformalı tıbbiyeliler, �ğrenci olmayan meraklı dinleyicilerle ağzına kadar doluydu.Bir s�re �nce Ertuğrul Gazi i�in 'Tatar yavrusu' diyen İran edebiyatı hocası H�seyin Daniş

Bey, yakın zamanda da "Fuzuli T�rk değildir" diye bir yazı yazmış, S�leyman Nazif Bey de "Hayır, T�rkt�r!" diye cevap vermişti. Filozof bug�nk� konferansında doğruyu a�ıklayacaktı.M�tareke başlangıcından beri T�rke o kadar haksızlık edilmişti ki �ğrenciler filozofun kimi destekleyeceğine �ok �nem veriyorlardı. Rıza Tevfik Bey, koltuğunun altında, her zamanki gibi birka� kalın kitapla k�rs�ye �ıktı.�ğrenciler gerildi.Filozof omuzlarına inen uzun sa�larını dalgalandırarak salonu g�zden ge�irdi, bir adım �ne geldi, "Beyler.." dedi, "..sizleri merakta bırakmamak i�in kanaatimi hemen s�yleyeceğim, sonra da iddiamı kanıtlayacağım. Fuzuli T�rk değil, Acemdir."S�leyman Nazif Bey ayağa kalktı:"Yanılıyorsunuz, Fuzuli �zbe�z T�rkt�r, Azeri T�rk�d�r."Rıza Tevfik Bey direndi:"Hayır efendim, siz yanılıyorsunuz, T�rk değildir."Gerginlik bir anda yoğunlaştı. Bir�ok �ğrenci sinir i�inde ayağa kalkmıştı:"T�rkt�r!"1

R ı za Tevfik S � leyman Nazif B�y�k Taarruza Hazırlık 543Sinirlilik filozofa da ge�ti:"Beyler, Fuzuli T�rk olsa ne �ıkar? Siz T�rkler aranıza bir tek Fu-zuli'yi almakla ne kazanırsınız?"Bir �ğrenci haykırdı:"Sen T�rk değil misin?""Değilim. T�rkl�kten �oktan istifa ettim. T�rk�n kılıcından başka �v�necek nesi vardı? O da bitti. H�l� İstanbul'da oturabiliyorsa-nız, bunu b�y�k devletlerin size değil, İslam �lemine duyduğu saygıya bor�lusunuz."Salon bir anda karıştı, b�t�n �ğrenciler ayağa fırladı:"Sus namussuz!""Milliyetsiz herif!""İn aşağı oradan!"Tepkinin şiddeti Rıza Tevfik Bey'i sersemletti:"Bu ne bi�im konuşma? Ben sizin hocanızım.""Artık değilsin! Sus!"Filozof son bir kez kabadayıca dikildi:"Bana bakın, İngilizler burada olduk�a, kimse beni susturamaz, istediğimi s�ylerim. Bana bir halt edemezsiniz."Bir �ğrenci k�rs�ye doğru fesini fırlattı:"Defol soytarı!"Y�zlerce �ğrenci onu izleyerek feslerini Rıza Tevfık'e savurmaya başladı:

"Defooool�"Rıza Tevfik dolu gibi yağan, başına, y�z�ne, sırtına �arpan feslerden kendini korumaya �alışarak zorlukla k�rs�den indi, sarıklı �ğrenciler ile H�rriyet ve İtilaf Partili oldukları sakal ve kıyafetlerinden anlaşılan bazı Arapsı adamların koruması altında salondan �ıkıp gitti, �ğrenciler ve bazı dinleyiciler arkasından bağırıyorlardı:"Hain!""Satılmış!""Uşak!"Edebiyat Fak�ltesi �ğrencileri konferans salonundan ayrıldılar, fak�lte binasındaki b�y�k bir sınıfta kendi aralarında toplantılar.Bir �ğrenci lideri, H�seyin Daniş, Rıza Tevfik, Ali Kemal ve Bar-samyan adlı �niversite hocalarını, yazı ve konuşmalarından �rnekler544 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuvererek su�ladı ve "Bu hocaların beşincisi de yazık ki şair Cenap Sahabettin Bey'dir.." dedi, "..Yunan ordusunun Bursa'ya girdiği g�n, hepimiz kan ağlıyorduk. Cenap Sahabettin Bey derste dedi ki: '�z�lmeyin efendiler, tersine memnun olun. ��nk� Yunanlılar bizim lehimize �alışıyor. Memleketi milliyet�i denilen haydutlardan, serserilerden temizliyorlar!"Tepki bir yanardağ gibi patladı:"Lanet olsuuuuun!""Bu imparatorluk ve s�m�rge aydınları �� yıldan beri kurtuluş �midimizi kırmaya, tarihimizi ve milletimizi aşağılamaya, istiklal fikrini �ld�rmeye �alışıyorlar. Artık yeter!""Yeteeeeeer!"Edebiyat Fak�ltesi �ğrencileri bu heyecanlı toplantının sonunda, 'istiklal ve milliyet duygularına yabancı ve saldırgan' beş hoca �niversiteden ayrılıncaya kadar dersleri boykot etmeye karar verdiler. Kısa zamanda Hukuk, Fen, Tıp, Eczacılık, Diş Fak�lteleri ile M�lkiye ve �teki b�t�n y�ksekokulların katılacakları b�y�k 'Dar�lf�nun grevi' başladı.İstanbul M�tarekenin başından beri bu genişlikte ve bu d�zeyde milli bir hareketi yaşamamıştı. Konu gazetelerin birinci sayfalarını kaplayacak, H�seyin Daniş ve Rıza Tevfık Beyler tepkinin ciddiyetini anlayarak g�revlerinden istifa edeceklerdi. Başta Ali Kemal Bey, �teki �� hoca direniyordu.Rekt�rl�k �niversiteyi ge�ici olarak kapattı.69

GAZI, m�tareke ve barış şartlarını g�r�şmek �zere Bakanlar Kurulunu Sivrihisar'a �ağırdı, �d�n vermeyen ama savaş�ı da g�r�nmeyen incelikli bir cevap hazırlamıştı. Bakanlar Kurulu cevabı uygun buldu. Cevap Meclis'te g�r�ş�l�p onaylandıktan sonra Londra, Paris ve Roma'ya tellenecekti.Bakanlar kuruluyla birlikte, Başkomutan'ın davet ettiği Sovyet Rusya B�y�kel�isi Aralov, Ataşemiliter Zvonaryev ve Azerbaycan B�y�kel�isi İbrahim Abilov da Sivrihisar'a gelmişlerdi.Ertesi g�n Bakanlar Kurulu Ankara'ya d�nerken, Gazi ve misafirleri de Sivrihisar'dan Akşehir'e hareket ettiler. Yolda cepheye m�-B�y�k Taarruza Hazırlık 545

Aralov, Gazi Mustafa Kemal Pa ş a, Abilov himmat ve yiyecek taşıyan uzun deve katarlarına rastladılar. Yunanlıların �ekilirken yaktıkları k�yleri g�rd�ler.Yol �zerindeki kararg�h ve t�menlere uğradılar. Ordu Sakarya ordusundan �ok farklıydı. Kıyafetler bir�rnek değildi ama �ıplak ayaklı asker kalmamıştı. Bazı askerlerin palaskası, k�t�kl�ğ�, matarası, hatta ekmek torbası bile vardı. Başkomutan birliklere taarruz manevrası yaptırdı. Askerlerin �ok iyi eğitildiği, ordunun kıvrak, hızlı ve �ok istekli olduğu g�r�l�yordu.Birliklerde bandoların ve T�rk musikisi topluluklarının konserlerini dinlediler, oyunlar, yarışmalar, temsiller seyrettiler. İki yobazın cahilliği ve a� g�zl�l�ğ�yle ilgili temsile erler �ok g�lm�şlerdi.1 Nisan g�n�, S�vari Kolordusu'nun ge�it t�reninde ve bazı g�sterilerinde bulundular. Dokuz bin atlının ge�işi �ok heybetli oldu.Trenle Konya'ya geldiler. İstasyon Paşa'yı karşılamaya gelen Konyalılarla doluydu. Y�zlerce meşale parıldıyordu. Sakarya kahramanı Gazi M. Kemal Paşa'yı b�y�k coşkuyla karşıladılar.546 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuİnceleme ve gezi programları i�inde bir medrese de vardı. Kanlı canlı, gen� mollalar ile hocalar avluda dizilmiş, bekliyorlardı. En yaşlı hoca, Paşa'dan medrese sayısının artırılmasını ve medrese �ğrencilerinin askere alınmamasını rica edince, M. Kemal Paşa sinirlendi:"Sizin i�in medrese, Yunanlıları mağlup etmekten, halkı zul�mden kurtarmaktan daha mı değerli? Millet kan i�inde y�zerken, halkın en iyi �ocukları cephelerde d�v�ş�r, yurt i�in canlarını feda ederken, siz burada gen�, sapasağlam delikanlıları besiye �ekmişsiniz. Bu asalakların askere alınmaları i�in yarın emir vereceğim."Hocalar sindiler. Ama akıllarından hi� de iyi şeyler ge�mediği belli oluyordu. Belki de, 'senin de yıldızını s�nd�r�r�z, yine bizim g�n�m�z gelir' diye d�ş�n�yorlardı.İki g�n boyunca okullar, at�lyeler, tamirhaneler, kurslar, hastaneler gezildi. Konya b�y�k bir eğitim ve �retim merkezi olmuştu.Nalbantlık Okulunda ilk nalbantların mezuniyet t�reni vardı. Son olarak ona katıldılar. Mezun olan �ğrenci g�steri olarak �nce bir at nallıyor, sonra diplomasını alıyordu. Aralov ve Abilov de gen� nalbantlara diplomalarını verdiler. Aralov ilk nalbanda ş�yle dedi:"Senin nalladığın at, soylu T�rk ordusuyla birlikte İstanbul'a ilk giren at olsun!"Bu dilek herkesin �ok hoşuna gitti ve şiddetli alkışlarla karşılandı. Aralov, Zvonaryev ve Abilov 6 Nisanda Ankara'ya d�nd�ler.69a Yeni T�rk ordusunu �ven deme�leri gazetelerde yer aldı. Ama Yunan kurmayları, T�rk cephesinde ciddi bir canlılık fark etmedikleri i�in bu

a�ıklamaları dostluk belirtisi olarak değerlendirdiler, �nemsemediler.İSMET PAŞA rahatsızdı. Erkenden yatmak i�in bir �orba i�ip sofradan kalktı. M. Kemal Paşa, Halide Hanım ve Asım Bey yemeğe devam ettiler. Halide Hanım, İsmet Paşa'nın oğlundan heyecanla bahsetmesini anlattı, "Doğrusu o kadar �zlediği oğluyla karşılaşmasını �ok g�rmek isterdim" dedi.M. Kemal Paşa'nın birden buruklaşması Halide Hanım'ı telaşlandırdı:"Bir hata yaptım. Nedir? L�tfen s�yleyin."B�y�k Taarruza Hazırlık 547"Ailesi bildirmeye cesaret edemedi. Ben de s�yleyemedim. Oğlu yazık ki bir yıl �nce...""Ah!"M. Kemal Paşa g�zlerinin dolduğu g�r�lmesin diye başını �evirdi.6913

BUG�N Sir Harold Rumbold Vahidettin ile gizli bir g�r�şme yaptı, h�k�metinin, m�ttefiklerinden ayrı bir anlaşma yapmak istemediğini, bu sebeple Tevfık Paşa ile bildirdiği tasarının kabul edilmesinin m�mk�n g�r�lmediğini �ok nazik bir dille a�ıkladı.G�r�şmede hi� T�rk yoktu, �evirmenliği A. Ryan yapıyordu.Sir H. Rumbold akşam, bug�nk� g�r�şmeyi Londra'ya ş�yle bildirecekti:"Sultan arzuhal veren bir doğuluya benziyordu. Bizimle anlaşabilmek i�in s�rekli dil d�kt�. 'İstanbul h�k�metinin, Ankara'nın kabul etmeyeceği barış şartlarını kabul etmeye razı olduğunu' s�yledi, �zellikle 'İngiltere ile herhangi bir �zel uyuşmaya hazır olduklarını' belirti. Yunanlıların boşaltacakları toprakların İstanbul h�k�metine verilmesini istiyor. Hayatının tehlikede olduğunu ileri s�rd�." 69c

BAŞBAKAN GUNARİS Mart ayında bir kez daha talihini denemek i�in Londra'ya gelmiş ama olumlu bir sonu� alamamıştı.Ordunun giderlerini karşılamak �ok zorlaşmıştı. İngiltere ise 'barış g�r�şmelerine kadar Anadolu'da kalın' diye diretiyordu.69d Maliye Bakanı akıllı Protopapadakis bir �ıkış yolu buldu:Halk elindeki k�ğıt parayı ikiye b�lecek, yansını alıkoyacak, �teki yarısını h�k�mete verecekti. Elindeki yarım banknot tam banknotun yarı değerinde olacak, h�k�mete verilen par�a bono sayılacak, vadesi gelince karşılığı �denecekti.Bu yolla sağlanacak bir bu�uk milyar drahmi ve Anadolu'dan alınacak vergiler ile ordu yeterli s�re Anadolu'da kalabilirdi.69e

İSTANBUL'daki gizli �rg�tler de Anadolu ordusunu ayakta tutmak i�in �ırpınıyorlardı. Ordunun yana yakıla m�himmat beklediğini bildikleri i�in kış boyunca b�t�n imk�n ve fırsatları zorlamış ama548 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzusonu� alamamışlardı. İngilizler �zellikle Hali�'teki depoları �ok sıkı denetliyorlardı. �rg�tler k���k ka�ak�ılıklarla avunmaktaydılar.T�rk-Fransız ilişkilerindeki sıcaklaşma �mide yol a�tı. Fransız denetimi altındaki Zeytinburnu Fabrikası depolarında yeteri kadar fişek ve mermi vardı. Bunlar Anadolu'ya ge�irilebilse ordu bir değil, iki meydan savaşı verebilirdi.İngilizlerden gizli g�r�şmeler aylar s�rd�. İşi Felah �rg�t�nden Yarbay Ey�p Durukan y�r�tmekteydi. M�sy� Savoie da işin i�indeydi. Sonunda Paris izin verdi, anlaşma sağlandı. G�r�n�ş� kurtarmak i�in fabrikadaki fişek ve mermiler hurda diye satın alınacak, gemiye y�kleneceği g�n depodaki Fransız askerler talim bahanesiyle uzaklaştırılacak, fabrikada M�d�r Nuri Bey, T�rk g�revliler ve yalnız birka� Fransız subayı kalacaktı. Ka�ak�ılar eğer İngilizler tarafından yakalanırlarsa, Fransız y�netici ve komutanlarının bu işle ilgileri olduğu kesin olarak saklanacaktı.Bu b�y�k nakliye işini H�sn� Himmetoğlu �stlendi. M�sy� Pan-dikyan ve M�sy� Kal�i ile ilişki kurarak ulaşım, y�kleme ve g�mr�kten �ıkışı g�ven altına aldı. Movano adlı gemi bir g�n �nceden Zeytinburnu �n�ne gelerek demirledi.

İlk y�kleme 11 Nisan 1922 Salı g�n� yapılacaktı.H�sn� Bey gerekli hazırlıkları yaptı. Cephane sandıkları depodan kamyonlara, kamyonlardan mavnalara, mavnalardan vapura y�klenecek, iki sandal g�zc� olarak denizde bekleyecekti. Kara kısmında da İngiliz baskınına karşı n�bet�iler bulunacaktı.Akşama kadar 917 sandık piyade fişeği, 11.516 top mermisi y�klendi. Movano, Fransız temlikinin yardımıyla denetimden ge�ti, altın değerindeki y�k�n�, fırtına y�z�nden İnebolu'ya gidemedi, 12 Nisan g�n� Ereğli'ye indirdi. Altı sefer daha yapılacak, Anadolu'ya 333.247 atım top�u m�himmatı ge�irilecekti.�eşitli gizli �rg�tlerin yardımı ve desteği, Fransızların g�rmezden gelmesi, H�sn� Himmetoğlu'nun ka�ak�ılık �rg�t�n�n isimsiz kahramanlarının �abası ile mermi sorunu ��z�lm�şt�.69f

LORD CURZON, y�z�nde ekşi bir g�l�msemeyle, "Ankara m�tareke ve barış şartlarını kabul ettiğini bildirdi" dedi. Yalnız Chamberlain yanıldı ve erken sevindi:B�y�k Taarruza Hazırlık 549"G�zel haber."Başbakan ve i� kabinenin �teki bakanları Curzon'un a�ıklamasının arkasını beklediler. Ankara'nın şartlan bu kadar kolay kabul etmeyeceğini biliyorlardı. Nitekim m�tareke ve barış şartlarını kabul ettiğini bildiren Ankara da bir şart ileri s�rm�şt�: Yunan ordusunun, m�tarekeyle birlikte, barış g�r�şmelerini beklemeden, Anadolu'yu boşaltması.69sL.W. Ewans, "�ok ustaca bir geri vuruş bu" dedi.Churchill g�zl�klerinin �zerinden bakarak s�ylendi:"Bu şartı kabul ettiğimiz takdirde, T�rkler barış masasına b�t�n sorunlarını ��zm�ş olarak otururlar."Lord Curzon c�mleyi tamamladı:"Elimizde hi�bir koz kalmamış olduğu i�in de masadan istediklerini alarak kalkarlar. B�ylece Mondros'tan bu yana s�rd�rd�ğ�m�z b�t�n �abalar havaya gider."Lloyd George elinin i�i ile sumene vurdu. Sinirlenmişti:"Bu konuyu uzatmaya gerek yok. T�rk karşı �nerisini reddedeceğiz, m�tareke ve barış şartlarında ısrar edeceğiz. Ankara yine kabul etmezse bir daha barış konusunu asla ele almayacağız ve bu hareketsizliği Ankara ��kene kadar s�rd�receğiz."Ordusunu uzun zaman ayakta tutacak g�c� olmayan Ankara, s�re uzarsa ordusunu k���ltmek, belki de dağıtmak zorunda kalır, sonunda g�c� t�kenip soluğu kesilir ve İngiliz şartlarına boyun eğerdi.Başbakan Lloyd George'un hesabı buydu.70

ANKARA'! ı mali durumu Lloyd George'un tahmininden daha k�t�yd�. Ordunun haftalık beslenmesi i�in 184.000 liraya gerek vardı. Bu giderek artacaktı. Maliye Bakanı Hasan Saka devleti işletmek ve orduyu doyurmak i�in mali kaynakları zorlayıp duruyordu.Son olarak 9 yeni vergi yasasını Meclis'ten ge�irebilmişti. Sinekten yağ �ıkarmaya �alışı-yordu. �nerdiği son yasayı Meclis reddedince, sinirleri boşaldı ve istifa etti.

H. Fehmi Ata � 550 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuYerine G�m�şhane Milletvekili ve Meclis Başkan Vekili Hasan Fehmi Ata� se�ildi.

GAZİ, İsmet Paşa, Albay Asım Bey ve cephe kurmayları durumu g�zden ge�iriyorlardı.Fransa ve İtalya ile �eşitli silah ve ara� anlaşmaları yapılmıştı ama kamyonlar, makineli t�fekler ve u�akların gelmesine daha zaman vardı. Ereğli ve İnebolu'ya yığılan m�himmatın cephe depolarına ulaşması da hayli vakit alacaktı.Bahar taarruzundan da vazge�ildi.Batı Cephesinin mevcudu 180.000 kişiyi ge�mişti. Ağır topların bir kısmı gelmişti. Her iki ordu Adana-Konya-Akşehir demiryoluyla ikmal edilmeye başlanmıştı. Taarruzun ilke olarak yazın yapılması ve ordunun yeni g�c�ne g�re, Sad planından yola �ıkılarak, daha enerjik ve kapsamlı bir taarruz planı hazırlanması kararlaştırıldı. B�t�n hazırlıklar olası bir d�şman taarruzuna karşı �nlem almak diye g�sterilerek gizlilik korunacaktı.Başkomutan'ın hesabı da Yunan ordusunu 'memleketin harim-i ismetinde' yok etmekti.Ankara'ya neşe ile d�necekti. Sakarya komutanlarından Yusuf İzzet Paşa'nın �ld�ğ�n� �ğrendi. Ankara'ya gelince de Moskova olayını �ğrenecekti.Neşesi s�nd�.1 MAYIS iş�i bayramı İmalat-ı Harbiye ve Demiryolu iş�ilerinin d�zenlediği bir t�renle, b�t�n d�nyada olduğu gibi Ankara'da da kutlandı.Silah Tamirhanesi'nin kapısı zafer takı gibi s�slenmişti. T�rene iş�ilerin yanı sıra bazı milletvekilleri ile Rus el�iliğinden gelen g�revliler de katıldı. Cephelerde emperyalizme karşı d�v�şen savaş�ılar saygıyla anıldı. İstanbul'daki sosyalist derneklere, basına, İş�i Birliği'ne telgraf �ekilerek Ankara iş�ilerinin selamları g�nderildi.İstanbul'da ise 1 Mayıs K�ğıthane'de, bahar eğlencesi olarak kutlandı. Ne emperyalizm lanetlendi, ne Milli M�cadele anıldı. İstanbul'daki sol gruplar işgalcilerle ve d�şmanlarla değil, birbirleriyle �atışıyor, iş�iler �cret m�cadelesiyle yetiniyorlardı.B�y�k Taarruza Hazırlık 551May ı s 1922, Ankara İstanbul solunun g�ndeminde, emperyalizme karşı �l�m kalım savaşı veren Milli M�cadele yoktu.70a

MOSKOVA yine bir kuşku krizine kapılmıştı. Sovyet Rusya gizli �rg�t� �eka'dan gelen silahlı kişiler, akşam T�rk B�y�kel�iliğine bağlı ataşemiliterlik dairesini, diplomatik kurallara aykırı olarak kabaca basmış, kol ve silah g�c�yle her yanı aramış, casusluk kanıtı diye resmi yazıları ve mektupları alıp gitmişlerdi.Ali Fuat Paşa olayı �ğrenir �ğrenmez o gece yarısı protesto etti, belge ve mektupların geri verilmesini ve �z�r dilenmesini istedi. Dışişleri Komiserliği cevap vermedi.Ertesi g�n Ali Fuat Paşa sert bir nota ile olayı bir daha protesto etti, alınan belgeler geri verilmediği ve �z�r dilenmediği takdirde Moskova'yı terk ederek Ankara'ya d�neceğini bildirdi. Bu, dost bir �lkeye karşı g�sterilebilecek en ağır tepkiydi.71

MOSKOVA'da bu olumsuz olay yaşanırken, Ankara'da da bir başka olumsuzluk gelişmekteydi. Başkomutanlık Yasası'nın s�resi iki552 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

kez g�r�ş�lmeksizin ��er ay uzatılmıştı. ���nc� uzatmanın konuşulacağı bug�n (4 Mayıs) �yle olmayacağı anlaşılıyordu. B�t�n muhalifler gelmişlerdi. Mahmut Esat Bey Fethi Okyar'a sordu:"Gazi Paşa nerde? Niye gelmedi?""Grip olmuş, yatıyormuş.""Eyvah! Bug�n kuliste acayip bir hava esiyor."Kara Vasıf Bey kuliste, bazı tarafsız milletvekilleriyle kulis yapıyordu:"Başkomutanlığı s�rd�rebilmek i�in 'taarruz edeceğim' diye hepimizi oyalıyor.""Oyalıyor mu?""Evet, ben askerim, bilmez miyim, �� y�zyıldır taarruz savaşı yapmamışız. Hep savunmada kalmışız. Taarruz �ocuk oyuncağı değil. Bambaşka bir ordu ister."Meclis Reis Vekili Musa K�zım Efendi k�rs�deki �ana vurdu. Dışarıda kalmış milletvekilleri de i�eri girdiler. Kapılar kapatılınca, gizli oturumu a�tı, h�k�metin Başkomutanlık Yasası'nın �� ay daha uzatılmasını �nerdiğini bildirdi. Afyon Milletvekili Mehmet Ş�kr� Ko� s�z istedi."Buyrun."Mehmet Ş�kr� Bey koşar gibi k�rs�ye geldi:"Arkadaşlar! Başkomutanlık Yasası'nın s�resi bu akşam sona eriyor. ��-beş saatlik �mr� kaldı. Bu yasa bitti. Konuşulacak bir yanı yok artık."Bu a�ıklama kuvvetle alkışlandı. Alkışlayanların sayısının y�ksekliği, Bakanları ve M�dafaa-yı Hukuk Grubu y�neticilerini �rk�tt�."..Yeniden Başkomutanlığa gerek var mı, yok mu, Meclis birini Başkomutan yapacaksa, bu Mustafa Kemal Paşa mı olur, başka biri mi olur, bunları ilerde konuşuruz. Ama b�yle gizli oturumlarda değil, milletin �n�nde, a�ık�a konuşuruz. Hakikatleri mil-H�seyin Avni Ulaş

B�y�k Taarruza Hazırlık 553

BU SAATTE İsmet Paşa ve kurmaylar, yeni taarruz planı �zerinde �alışıyorlardı.U�aklar Afyon g�neyinin sık sık havadan fotoğrafını �ekiyor, k�yl� kıyafetine girmiş subaylar araziyi ayrıntılarıyla inceliyorlardı. Savaş bu kesimde d�ğ�mlenecek ya da ��z�lecekti.Direnek merkezlerinin �okluğu, her birinin b�y�k ateş g�c� ve arazinin sarplığı, bazı kurmayları duraksatmıştı. Başka taarruz se�enekleri �zerinde de durulmasını �nerdiler. Ama İsmet Paşa başka ��z�m� kabul etmedi:"Cebimizde para, arkamızda silah ve m�himmat fabrikaları yok. �abuk sonu� almak ve işi bir seferde bitirmek zorundayız. Bunun yolu da bir baskın taarruzuyla Yunan cephesini bizim a�ımızdan en uygun yerden yarmaktır. �ok �etin ama en uygun yer Afyon'un g�neyi."Asım Bey de, "Burayı iyi berkitmişler ama derinliği sadece 5 kilometre." dedi, "..bu mesafeyi aştığımız anda, Afyon'da ve Sinanlı ovasındayız. Bu 5 kilometreyi bizim ordu, Yunan İhtiyat Kolordusu yetişmeden yarıp ge�er."Y�zbaşı Ş�kr� İsmet Paşa'nın �n�ne bir not bıraktı. Paşa g�z gezdirdi:"M. Kemal Paşadan. Başkomutanlık s�resi uzatılmamış ama ordunun başsız kalmaması i�in Başkomutanlığı bırakmadığını bildiriyor."Siyası manevralar �evirmeye meraklı olan muhalefete, bir ihtilal s�reci yaşandığını anımsatacak sert bir karardı bu. İsmet Paşa konuştuk�a �fkesi arttı:"Başkomutan olmayı kendi mi istemişti? Hayır. Kurulmasına �nc�l�k ettiği Meclis talep etti. Ne oldu? Yenildi mi? Hayır. İstiklal bayrağı altına topladığı milletini, canı ve malıyla harekete ge�irdi, son ha�lı ordusunu yendi. Kutsal kabul ettiğimiz ne varsa hepsini kurtardı. Şimdi de i�li dışlı bin t�rl� entrikaya, iftiraya, demagojiye, ilkelliğe g�ğ�s gererek, eğer kazanamazsa şerefini, hatta hayatını kaybedeceğini bile bile, kesin sonu� i�in imk�nsızı zorluyor. Bu adamların takdirini kazanabilmek i�in acaba daha fazla ne yapabilirdi?"T�k�r�r gibi ekledi:"İnsan tarihten utanır be. Vatan pahasına siyaset olur mu?"556 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBAŞKOMUTANLIK YASASI'nın d�şt�ğ�, M. Kemal Paşa'nın artık başkomutan olmadığı, muhaliflerce her yana duyurulmuştu. Ertesi g�nk� oylamada da aynı sonucun alınacağına g�veniyorlardı. �oğunluğun oyunu değiştirmesi i�in hi�bir sebep yoktu. Olay Saray ve �evresinde, İngiliz Y�ksek Komiserliği'nde, Yunan kararg�hında sevin�le karşılandı.Muhalif bir grup Kara Vasıf Bey şerefine, yeni a�ılan Anadolu lokantasında ziyafet veriyordu. Lokantada zafer r�zg�rı esmekteydi.Haberi alan Ali İhsan Paşa da b�y�k �mide kapıldı. Yazdığı mektuplara bağlı olarak bazı şeyler olacağını beklemişti ama �n�n�n bu kadar �abuk a�ılacağını tahmin etmemişti.Bu sırada M. Kemal Paşa ateş i�inde tutanakları inceliyor, notlar alıyordu. Sabaha kadar �alışacaktı. Hizmet etmek i�in birlikte sabahlayacak olan Fikriye kahvesini tazeledi.MECLİS SALONU dolmaya başlamış, oturum gizli olacağı i�in tutanak k�tipleri ve dinleyiciler i�eri alınmamışlardı. M. Kemal Paşa da ilk sıranın sağ başındaki yerine ge�ti. Gece hi� uyumamış, �alışmıştı. Y�z� kire� gibiydi.Musa K�zım Efendi 13.30'da toplantıyı a�tı. H�seyin Avni Bey bağırdı:"Oturum gizli mi, neden gizli? �nce bunu anlayalım."M. Kemal Paşa ayağa kalktı, muhaliflerin bulunduğu yana d�nerek, "Ben �nerdim.." dedi, "..�zel bir konuşma yapmak istiyorum."Hafız Mehmet, "İtiraz etme.." diye uyardı arkadaşını, "..bırakalım konuşsun. Bakalım ne diyecek?"Oturumun gizli olmasının kabul edilmesi �zerine Başkan, M. Kemal Paşaya s�z verdi. M. Kemal Paşa k�rs�ye gelirken, S�reyya Yiğit, "Ne kadar sakin" dedi. Muhittin Baha şefkatle baktı:"B�yle g�r�nmek i�in ne kadar �aba harcadığını bir de ona sormalı."

M. Kemal Paşa k�rs�de durdu, bakındı. B�t�n sıralar doluydu. Ge� gelenler ayakta kalmışlardı."D�nk� g�r�şmede rahatsızlığım sebebiyle bulunamadım. Fakat tutanakları g�zden ge�irdim, verilen oyları inceledim. Bulunmuş kadar bilgi sahibi oldum.I B�y�k Taarruza Hazırlık 557Efendiler!Başkomutanlık Yasası'nın kabul edildiği g�n� hatırlayalım. Yunan ordusu Ankara'ya y�r�mek �zereydi. Y�ksek kurulunuz, d�şmanı durdurmak ve durumu kurtarmak i�in bir �nlem d�ş�nmek zo-runluğunu duydu. Sonu� olarak Başkomutanlık kuruldu ve ona yeteri kadar yetki verildi. Bu yasanın �� ay s�reli olmasını �neren benim. Bug�ne kadar iki kez uzatıldı. Ancak işin başında da Başkomutanlığın varlığından şik�yet�i kimseler vardı. Bug�n de aynı şik�yet�iler y�z�nden yasanın s�resi uzatılmamıştır. Bu konudaki g�r�şlerimi a�ıklamadan �nce, sorunun �z�n� ele almak, bunun i�in de d�n burada, bu yasanın gereksizliğini ileri s�rm�ş arkadaşların iddialarından yararlanmak istiyorum. Mesela Salih Efendi ş�yle demiş: 'M. Kemal hakkımızı gasbetmek istiyorsa, verirsek aptalız.'Efendiler!L�tfen hatırlayınız. Ben kimseye beni Başkomutan yapınız demedim. Tersine b�t�n Meclis bana, 'Başkomutan olacaksın' dedi. Bug�n bu yasadan şik�yet�i olan arkadaşlar, bu k�rs�den, 'Ordunun başına ge�, zafere y�r�yelim' diye feryat ediyorlardı.."Sesler duyuldu:"Evet, doğru!""..A�ık konuşacağım i�in beni mazur g�r�n�z. Her birinizin se�ilmesi ve burada toplanması i�in en �ok ben �alışmışımdır. Bunun i�in, pek �oğunuz bilirsiniz ki en yakın arkadaşlarımla fikir m�cadelesi yaptım, hayatımı tehlikeye attım. S�z�n kısası, bu Meclis benim eserimdir. Ben de herkes gibi eserimi al�altmak değil, y�celtmek isterim.."Alkışlar y�kseldi."..Onun i�in Salih Efendi'nin, benim de hi� olmazsa kendisi kadar Meclis'in hakları ile ilgilendiğimi farz etmesini rica ederim. Fazla bir şey istemem.."G�l�şler, kahkahalar duyuldu."..Meclis'in hakkını gasbetmek s�z�n� Salih Efendi'ye red ve iade ediyorum! Bu konunun gizli oturumda g�r�ş�lmesi de tartışma konusu olmuş. Mehmet Ş�kr� Bey, 'Gizli toplantılarda konuşarak ger�ekleri milletten saklamayalım' demiş. Efendiler! Y�ce Meclisimiz558 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzualelade bir yasama meclisi değildir. İcra yetkisini de haiz olduğu i�in bir b�y�k h�k�met gibidir. �yle değil mi?.."Bu soruyu, Meclis'in icra yetkileri konusunda �ok titiz olan muhaliflere d�nerek sormuştu. Onlar da, "Evet, doğru!" diye onayladılar."..Devleti idare eden bir h�k�metin, b�t�n kararlarını a�ıkta konuşarak verdiği nerede g�r�lm�şt�r? D�nyada �rneği var mı? Hele konu Başkomutan ve ordunun durumu ise, bunlar d�şmanın �n�nde tartışılabilir mi? Ama Ş�kr� Efendi bu zorunluğu komedi olarak vasıflandırmış. Efendiler! Aramızda komedi oynayan biri varsa bu, Ş�kr� Efendi'nin kendisidir. Daha bir yıl �nce, h�k�meti devirmeye teşebb�s su�undan tutuklandığını ve adaletin pen�esinden ne kadar b�y�k bir zilletle kurtulduğunu unutmadık."M. Ş�kr� Bey kıpkırmızı kesildi."..H�seyin Avni Bey de yasanın aleyhinde bulunurken demiş ki, 'Miskinler, bu tarz hareketle milleti rezil edeceksiniz'.."H. Avni Bey itiraz etti:"Ben �yle bir şey demedim.""Ama yazık ki bu s�zler tutanakta yer alıyor beyefendi!""Hayır, olamaz, yanlış!"

"Şimdi efendiler..."H. Avni Bey itiraza devam edince, M. Kemal Paşa sinirlendi:"Ee, gevezelik yeter! Burası mahalle kahvesi mi?""Hayır, milletin k�besi.""�yleyse saygı g�stermeyi �ğren!"H. Avni yerine ��kt�. Yenilmekteydiler."..Efendiler! Bir adam Başkomutanlığı ele ge�irir ve yasaya dayanmayan yetkiler kullanırsa, o adama diktat�r denir. Ben, y�ce kurulunuzun kabul buyurduğu yasayla bu g�reve geldim. O yasaya dayanarak �alıştım. Yasa yapma hakkınızı da b�t�n�yle bana devretmiş değilsiniz. Bana verdiğiniz yetki sadece ordu ile ilgili ve sınırlıdır. Y�ce Meclis dilediği anda onu da geri alabilir. Şu halde bu taşkınlığa ne gerek vardı? Bu dayanaksız, manasız iddialarla ne elde etmeye �alışıyoruz? Niyetimiz orduyu kıpırdayamaz halde tutmak mıdır?..""Haşa! Asla!! Ne m�nasebet!!!"B�y�k Taarruza Hazırlık 559

Ali Ş� kr � Bey "Ama Vasıf Bey demiş ki, 'Yerimizden kıpırdayamadık ve kıpırdayamayaca-ğız.' Bazı arkadaşlarımız ordunun kıpırda-yamayacağını ileri s�ren gafilin bu s�zlerini alkışlamışlar.."Trabzon Milletvekili Ali Ş�kr� Bey, Hafız Mehmet'e, "Kaybediyoruz" diye fısıldadı."Evet, adam tek başına hepimizi yeniyor.""..Efendiler! Buna yalnız �z�lmekle kalmadım, �ok da utandım. Rica ederim, bu olayı buraya g�melim, kimse işitmesin."Son olarak, "İddiaları ve cevaplarımı dinlediniz. Karar Mec-lis'indir. Ama bir ger�eği belirtmeliyim. D�nk� duruma g�re bu dakikada ordu komutasızdır. Eğer ben orduya komuta etmekte devam ediyorsam, yasaya aykırı olarak komuta ediyorum. Meclis'te beliren duruma g�re derhal komutanlıktan el �ekmek isterdim ve Başkomutanlığımın sona erdiğini h�k�mete bildirirdim. Fakat giderilemez bir k�t�l�ğe meydan vermemek zorunluğunu duydum. D�şman karşısında bulunan ordumuz başsız bırakılamazdı. Binaenaleyh bırakmadım, bırakamam ve bırakmayacağım!"Oylama yapıldı.Başkomutanlık Yasası'nın uzatılması hakkındaki h�k�met �nerisi, 11 ret, 15 �ekimser oya karşı 177 oyla kabul edildi.73 Sonu� Ziya Hurşit Bey'in sinirini bozdu, elindeki kalemi olanca hıncıyla sıranın kapağına saplayıp kırdı.Fevzi Paşa'nın y�z� g�l�yordu, Refik Şevket Bey e eğildi:"U�urumun kenarından d�nd�k."ALİ FUAT PAŞA ve birlikte geri d�necek olan el�ilik kadrosu 10 Mayıs g�n� topluca Moskova garına geldiler, B�y�kel�iliğe ayrılan vagona yerleştiler.Sovyet y�netimi olayın yakışıksızlığını anlamıştı. Ali Fuat Paşa'yı gitmekten caydıracak tek ��z�m vardı: �z�r dilemek. Lenin hastay-560 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Lenin di, �i�erin yurtdışındaydı, �i�erin'in yardımcısı Ermeni Karahan'sa �z�r dilemeye yanaşmıyordu.Ali Fuat Paşa'nın gidişini engellemek i�in �eka tarzı bir ��z�m bulundu. Vagonu katardan ayıracaklardı. Ama karşılarında �ıtkırıldım bir diplomat değil, serdenge�ti bir asker vardı. Ali Fuat Paşa, eli cebindeki tabancada, �ok kararlı bir tavırla, vagonu katardan ayırmaya kalkışan g�revlileri kovdu. Diretmeleri halinde b�y�k bir olayın patlak vereceğini anlayan g�revliler �ekildiler.Tren hareket etti.2 Haziranda Ankara'da olacaklardı.74

ALİ FUAT PAŞA ve arkadaşları yoldayken, 15 MAYIS 1922 g�n�, 76 din adamı ve siyaset�inin imzaladığı bir muhtıra, İngiliz Y�ksek Komiserliği'ne teslim edildi.Muhtırayı imzalayanlar arasında Fizolof Rıza Tevfik, eski Adliye Nazırı Vasfi Efendi ve 8 siyaset�i daha vardı. Muhtıraya S�leymaniye, Fatih ve Beyazıt medreseleri adına 9 kişi, Kadiri ve Rufai tarikatları adına 10 şeyh, ayrıca bazı Anadolu şehirleri adına 44 kişi imza koymuştu.75

Ankara y�netimini 'cinayet �etesi', Ankara y�neticilerini ve milletvekillerini 'caniler' diye niteleyerek, barış anlaşmasının yalnız Sul-tan'la yapılmasını talep etmekteydiler.76

Vahidettin ve �evresindeki dincileri en �ok korkutan, yenilikti (tecedd�t). Osmanlı tarihi �ok kısaca eski ile yeni arasındaki m�cadele diye �zetlenebilirdi. Yenilik değişim demekti, yeni rejim, yeni hayat demekti.Gelecekten �dleri patlıyordu hepsinin.�NİVERSİTE Y�NETİMİ �ğrenciler istedi diye �� �ğretmenin g�revine son vermeyi doğru bulmuyor, Sarayın bir �eşit s�zc�s� durumundaki Ali Kemal'i atmayı da g�ze alamıyordu. �niversiteyiB�y�k Taarruza Hazırlık 561daha fazla kapalı tutmayı doğru bulmadı. Sorunu ��zmeden 20 Mayıs g�n� �niversitenin a�ılacağım ilan etti.Boykot�u �ğrenciler de boykotu s�rd�rmeye karar verdiler. Halkın �oğunluğu vemillici basın gen�lerin yanındaydı.20 Mayıs g�n� b�t�n fak�lte ve y�ksekokullar a�ıldılar ama b�y�k olaylar patlak verdi. Rum, Ermeni ve H�rriyet ve İtilaf�ı gen�ler derslere girmek istediler. Bunlarla milliciler arasında kavgalar �ıktı, camlar kırıldı, bir�ok yaralanan oldu. Kavgalar, d�v�şler, tepkiler, heyecanlı toplantılar akşama kadar s�rd�.�niversite y�netimi b�t�n fak�lte ve y�ksekokulları yeniden kapattı.76a

YUNAN PARLAMENTOSU m�tareke şartlarına ve h�k�metin m�tarekeyi kabul etmesine b�y�k tepki g�stermiş, Gunaris bu y�zden barış şartlarını a�ıklamaktan ka�ınmıştı. İzmir'in elden ka�tığını �ğrenseler, milletvekilleri de, millet de ayaklanırdı. Yunan ve Rum kamuoyu İzmir'in T�rklere geri verilmesine katlanamazdı.Hilalden alınan toprak hi�bir zaman hilale geri verilmemişti.

İzmir'i vermemek i�in cesurca bir şey yapmak gerekiyordu. Parlamentodan g�venoyu istedi. Aldığı g�venoyunu yeterli g�rmeyince istifa etti. Kral, bazı sonu�suz denemelerden sonra, h�k�meti kurmakla Petros Protopapadakis'i g�revlendirecekti.Protopapadakis h�k�met kurmayı başardı ve 21 Mayısta g�venoyu aldı. Gunaris, Baltacis, Teotokis yeniden h�k�mete girdiler. General Stratigos da bu kez Ulaştırma Bakanı olarak h�k�mete girmişti.Protopapadakis toplanan parayla barış g�r�şmeleri başlayana ve İzmir Yunanlılara kalana kadar orduyu Anadolu'da tutabileceğini hesaplamıştı. Altı ay sonra kurşuna dizileceğini herhalde aklının kıyısından bile ge�irmiyordu.İSMET PAŞA'nın eşi ve annesi Malatya'dan Konya'ya gelmişlerdi.Paşa iş hafifler hafiflemez bir g�n i�in Akşehir'den ayrılıp heyecanla Konya'ya gitti.Suskun d�nd�.Bir daha oğlundan s�z etmedi. Kendini yeniden b�t�n g�c�yle işine verdi.76b

562 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuVENİZELOS halayından d�nm�şt�. Llpyd George'u Avam Kamarası'ndaki odasında ziyaret etti. Barış şartlarını duymuştu. Yunan ordusunun İzmir'e �ıkmasını sağlamıştı. Eserini korumak zorundaydı. İzmir'in kesinlikle Yunanistan'a verilmesi konusunda Lloyd George'dan ağırlığını koymasını istedi. B�t�n şirinliğiyle, "Yunanlılığın tek �midi sizsiniz" dedi.Bu s�z Lloyd George'u �ok duygulandırdı:"Ben her zaman i�in Yunan dostuyum. Bunu en iyi siz bilirsiniz. Ama i� ve dış dengeleri korumak gerekiyor. Barış şartları Fransa ve İtalya ile �ok �etin g�r�şmelerden sonra belirlenebildi. Fakat ilgililere �zel olarak şunu duyurabilirsiniz: Eğer Yunanistan, barış g�r�şmeleri başlayana kadar Anadolu'da kalırsa, vaadedilmiş topraklar onun olacaktır.."Elini Venizelos'un eli �zerine koydu:"..S�z veriyorum." 77

Venizelos Lloyd George'nun bu s�z�n� dostlarının aracılığıyla Protopapadakis'e duyurdu.YUNAN H�K�METİNDE bir silkinme oldu. H�k�met General Dusmanis'i yeniden Genelkurmay Başkanlığına getirdi. General Papulas yine istifa etmişti; bu kez kabul etti. Ye-rine General Hacianesti'yi atadı. Doğu Trakya'daki kolordu da kendisine bağlandı.Hacianesti orduda disiplini ve bilgisi ile tanınmış bir komutandı. Dindar, kararlı ve kibirli bir subaydı.G�rev başına gelir gelmez, belki de Dusmanis'in tavsiyesine uyarak, Albay Pallis ve Albay Sariyanis'i ordu kararg�hından uzaklaştırdı. Ordu Kurmay Başkanlığına 2. T�men'in parlak komutanı General Valettas'ı getirdi.Sakarya'daki kolordu komutanları Albay Kondulis ile Polimenakos'u g�revden aldı. Birinci Kolordu Komutanlığı'nı

B�y�k Taarruza Hazırlık 563General Trikupis'e, İkinci Kolordu Komutanlığını General Digenis'e, ���nc� Kolordu Komutanlığını General Sumilas'a verdi.

Yemeği d�zeltti. Cephe gerisindeki aylak subay ve askerlerin cepheye d�nmelerini sağladı. Uyuşmuş orduya canlılık verdi.77a

Hacianesti komutanlığa iki g�r�şle gelmişti: İlki Anadolu'daki cepheyi geri �ekip daraltmaktı. B�ylece savunma kolaylaşır, bazı askerler de terhis edilebilirdi. 8 yıldır askerlik yapanlar vardı. İkinci g�r�ş� Trakya'daki birliklerle İstanbul'u işgal etmekti. Bu işgalin t�m T�rklerin direnişini kıracağına g�veniyordu.�nce cepheyi incelemeye, birlikleri denetlemeye başladı. Hızla cepheyi dolaştı ve İzmir'e d�nd�. Orduyu, yerleşimi, savunma mevzilerini �ok beğenmişti. Orduyu denetleyen İngiliz subayları da ordunun son durumunu �ok beğenmişlerdi. Orduyu geri �ekme ve cepheyi kısaltma d�ş�ncesinden vazge�ti. D�nd�ğ� g�n gazetecilere bir deme� verdi:"B�t�n cepheyi dolaştım. M. Kemal adında bir komutana rastlamadım." 77b

Bu deme� b�t�n Yunan gazetelerinin manşetlerinde yer aldı, yaralı Yunan ruhunu okşadı.BATI CEPHESİ taarruz planı taslağını, incelenmek �zere Ge-nelkurmay'a g�nderdi. Cephe, her olasılığı dikkate alan kapsamlı bir plan hazırlamıştı.Fevzi Paşa planı �ok beğendi, 'kurt kapanı' adını taktı.Genelkurmay'da da plan �zerinde �alışılmaya başlandı. Bu �alışmalara zaman zaman Başkomutan da katılmaktaydı.Plan olgunlaşıyordu.Mali durumu konuşmak i�in bir toplantıya Hasan Fehmi Bey'i de �ağırdılar. Yeni Maliye Bakanının pratikliği, iyimserliği paşaları sevindirdi, anlattıkları g�ld�rd�:"Akın akın ziyaret�ileri g�r�nce, ne �ok dostum varmış diye se-vindimdi. Tebrik eden filan yok. Hepsi para istiyor. Tecr�besizim diye beni ilk g�nden faka bastıracaklar. 'Bundan b�yle para yalnız yağlı kurşun ile keskin s�ng�ye' dedim, hepsini savdım. Taarruza kadar b�yle yapacağım. Aylıktan başka şeye para vermediğim i�in şimdi b�t�n Bakanlıklar can d�şmanım. Selahattin Adil Paşa da, m�steşar564 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuolur olmaz, ayağının tozu ile geldi, orduya bir jest yapmak istiyor, komutanlar i�in on tane otomobil istemez mi? Dedim ki: 'Hay hay Paşam, baş�st�ne. İzmir'de d�şmanın elinde istediğinizden fazla otomobil var. Buyrun, gidin, alın, hepsi sizin olsun.'" 78

Falih R ı fk ı Atay Yahya Kemal Beyatl ı İSTANBUL Y�NETİMİNİN pek �ok sorunu vardı. Maliyesi iflas halinde, ekonomisi �l�, halkı hayat pahalılığı altında ezikti. Yoksulluk ahlakı ve sağlığı kemirip durmaktaydı. G��menler cami avlularında, yangın kalıntılarında, yan a� yaşıyorlardı. Yoksulluk y�z�nden bilinen M�sl�man fahişe sayısı 774'e �ıkmıştı. H�k�met işgalcilerin şamar oğlanı gibiydi.Saray, h�k�met, memurlar, aydınlar, bilim adamları �alışsalar, tartışsalar, araştırsalar, belki bu sorunların bir b�l�m�ne �are bulunabilirdi.Ama anlaşılan şu idi ki Osmanlı erkekleri i�in M�sl�man kadınların nasıl giyinmesi gerektiği konusu her konudan daha �nemliydi. Sırf bu konuyla ilgilenmek �zere bir cemiyet kuruldu.

Amacı M�sl�man kadınlar i�in hem din kurallarına, hem de zamanın zevkine uygun bir giyim modeli belirlemekti.Padişahın emriyle Seriye ve Maarif Nezaretleri de konuyla ilgilendirildi.B�y�k Taarruza Hazırlık 565Yetkililer, g�revliler, ilgililer, uzmanlar, danışmanlar, devletin tarihten silineceği g�ne kadar sık sık toplanacak, bu konuyu tartışacak, g�r�şmeler gazetelere yansıyacaktı. 78a

Y. Kadri, F. Rıfkı ve Yahya Kemal akşam yemeği i�in buluşmuşlardı. Sohbet ederlerken h�k�metin kadın giyimi konusundaki bu r�k�ş girişiminden s�z a�ıldı. İslamlık gibi evrensel bir dini, giyim-ku-şama indirgeyen bu �apsız yaklaşımı ��� de yadırgamıştı. Y. Kadri, "Bizanslılar da son g�nlerini buna benzer konuları tartışarak ge�irmişlerdi" dedi. Yahya Kemal i� ge�irdi:"Bir imparatorluğun batması trajik bir olaydır. Ama bu tartışmalar, Osmanlının batışını Mınakyan Efendi'nin melodramlarına �eviriyor."GAZİ PAŞA, Kocaeli kesimindeki birlikleri incelemek, İsmet Paşa'yla taarruz tarihini konuşmak, annesiyle birlikte Ankara'ya d�nmek istiyordu. K�zım Paşa'yı yanına alarak trenle yola �ıktı. Demiryolu onarımı devam ediyordu.Sarık�y istasyonunda İsmet Paşa ile buluştular.Ali İhsan Paşa'nın bu kez de Birinci Kolordu Komutanı İzzettin Bey'le �ekiştiğini �ğrendiler. Taarruz ordusunun komutanı, bağlı olduğu Cephe Komutanlığı ile de, emrindeki birlik komutanlarıyla da uyumsuzluk i�indeydi. Taarruz gibi duyarlı ve riskli hareketler ast-�st ilişkilerinde tam bir uyum ve g�ven isterdi. İsmet Paşa'nın Ali İhsan Paşa'nın g�revden alınmasını istemesini bekledi. İsmet Paşa, "Biraz daha sabredelim" deyince, uzatmadı, asıl konuya ge�ti:"Bize taarruz i�in bir tarih verebilecek misin?""Evet."Gazi'nin ve K�zım Paşa'nın y�zleri g�ld�. Meclis'te b�y�k baskı altındaydılar."Hen�z istediğim gibi hazırlanabilmiş değiliz ama o g�ne kadar eksiklerimizi tamamlayabileceğimizi sanıyorum. Ağustos sonunda harekete ge�ebiliriz."Gazi, "O vakte kadar Meclis'i oyalamak �ok zor ama katlanırız" dedi.Ayrıldılar.566 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuK�zım �zalp eksiklere ��z�m aramak i�in İsmet Paşa ile birlikte Akşehir'e, Başkomutan Geyve'ye hareket etti.Kad ı nlar ı m ı z demiryolu onar ı m ı nda GENERAL HARINGTON yaz d�nemi hakkında Genelkurmay'a bir rapor hazırladı. Tahmin ve d�ş�ncelerini ş�yle belirtiyordu:"..Yunan ordusu takviye aldı ve onun daha bir yıl Anadolu'da tu-tunabileceği kadar parası var. Kemalist ordu tarafından yerinden atılamayacağını biliyor.Kemalist ordu bir harekete kalkışamaz ve kalkmak da istemiyor. Kemalist ordu iyileşmedi. Bu ordudaki �oğunluğun, savaştan bıkmış olması olasıdır.Kanaatimce Anadolu'da silah zoruyla bir ��z�m sağlanamaz." 78b General Harington'un T�rk ordusu hakkındaki tahminleri t�m�yle yanlıştı. ��nk� doğru bilgi alamıyordu. Sakarya Savaşı sırasında en gizli bilgileri elde edebilen Kara Jumbo, harıl harıl taarruza hazırlanan ordudan hi�bir haber sızdıramamaktaydı.Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson emekliye ayrılmamış olsaydı, Kara Jumbo'nun T�rk ordusu hakkındaki suskunluğunun sebebini belki Harington'dan daha doğru yorumlayabilirdi.GAZİ, Kocaeli Grubu kararg�hının bulunduğu Geyve'de askeri t�renle karşılandı. Yemeğe ge�meden �nce, Grup Komutanı Albay Halit Bey'le yalnız kaldılar.B�y�k Taarruza Hazırlık 567

Halit Bey, "Grubumun g�c� az.." diye yakındı, "..beni takviye edin Paşam. ��nk� karşımda katil, zalim ve ırz d�şmanı 11. T�men var.."G�zlerinden hın� fışkırıyordu. Belli ki bir�ok kirli olayı duyup �ğrenmişti. Yunan h�k�metinin �d�l olarak 11. T�men Komutanı Albay Kladas'ı generalliğe y�kseltmiş olmasını da affetmiyordu."..Elimdeki kuvvetle bu t�meni yenemem. Bu namussuz t�men ve komutanı elimden ka�arsa �ok yanarım."Gazi Halit Bey'in omuzunu okşayarak, "Bu t�meni tepelemenizi ben de �ok isterim." dedi, "..lekeli �n�n� iyi biliyorum. Ama sizi takviye edebileceğimizi hi� sanmıyorum. İmk�nlarınızla yetinerek bir şeyler yapmaya �alışın."Halit Bey başını itaatla �n�ne eğdi. Bir �ocuk gibi mahzunlaş-mıştı.Kocaeli Grubu kararg�hının ve yakın birliklerin b�t�n subaylarının katıldığı al�akg�n�ll� yemek �ok g�zel ge�ti. Gazi yemekte, hepsini iliklerine kadar titreten bir konuşma yaptı. İstiklal-i tam sahibi, ilkellikten uzak, g��l� ve onurlu bir devlet, �ağdaş bir T�rkiye'nin g�vencesi olacak milli bir ordu vaadetti.Sabah civardaki birlikleri denetledikten sonra Adapazarı'na gitmek �zere yola �ıktı. Annesini Adapazarı'na aldırmıştı.Z�beyde Hanım �� yıldır g�rmediği oğlunu bekliyordu.GEYVE'den Adapazarı'na gelen toprak yolun iki yanı, işgalin ve kurtuluşun ne demek olduğunu yaşamış Adapazarhlarla dolmuştu. Gazi'nin otomobili g�r�n�r g�r�nmez, heyecana gelen halk yola inip arabanın d�rt bir yanını �evirdi.Z�beyde Hanım Askerlik Şubesi Başkanının evinde misafirdi. Sevin� haykırışları yaklaşınca, başındaki beyaz baş�rt�y� sıkıladı, evin �n�ndeki sundurmaya �ıktı. Araba g�r�nd� ama binlerce insanın i�inde kaldığı i�in �ok zor ilerleyebiliyordu. Gazi arabadan inip halk denizini yararak annesine doğru y�r�meye başladı. Halkın sevgisini aşmak kolay değildi.Z�beyde Hanım ağlamaya başladı.Sonunda kavuştular. Başkomutan Gazi M. Kemal Paşa b�y�k bir saygı ve sevgiyle eğilip annesinin elini �pt�. Sonra sarmaşdolaş oldu-. lar. Halk "Allah ayırmasın" diye bağırmaya başladı.568 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Z � beyde Han ı m Başkomutan akşam yemeğini annesiyle yedi.Ertesi g�n Milli M�cadeleyi destekleyen Fransız yazar Claude Farrere'le buluşacaktı.79

ERTESİ G�N T�rk dostu bir İngiliz, General Tovvns-hend de, Avam Kamarası'nda s�z alarak T�rkleri destekleyecekti.'Mondros'tan beri T�rklere acımasız davranıldığını' belirterek, 'H�k�metin T�rkiye ile ilgili politikasını değiştirmesini, yanlıştan d�nerek T�rklerle dost olmaya �alışmasını' istedi.H�k�metinin politikasını savunan Lloyd George, barışın sağlanamamasının tek sorumlusu olarak M. Kemal'i g�sterdi:"M. Kemal anlaşmaya yanaşmıyor." 79a

B�y�k Britanya İmparatorluğu'nun Başbakanı su i�er gibi kolaylıkla yalan s�ylemekteydi. Lloyd George'un 'ha�lı anlayışını' aşmadan adil bir barışa ulaşmak imk�nsız g�r�n�yordu.HALİDE EDİP HANIM, bir s�re Ankara'ya gidebilmek i�in İsmet Paşa'dan izin istemeye gelmişti. İsmet Paşa, "Eğer Ateşten G�mlek gibi bir roman yazacaksanız, peki" dedi. Ateşten G�mlek 6 Hazirandan beri İkdam gazetesinde yayımlanmaya başlamıştı."Okuyor musunuz?""Tabii."İsmet Paşa'nın ne kadar yoğun olduğunu bilen Halide Edip Hanım şaşırdı:"Bu kadar iş arasında?"B�y�k Taarruza Hazırlık 569"Benimki bir şey mi? Siz bu kadar iş arasında o g�zel romanı yazmayı nasıl başardınız?"Kapı saygıyla aralandı, Asım Bey, "Girebilir miyim?" diye sordu. Konu acil olmasa gelmezdi. Y�z� sapsarıydı."Tabii, buyrun."Asım Bey İsmet Paşa'mn �n�ne şifresi a�ılmış bir yazı bıraktı ve oturdu. Alnındaki damarlar kabarmıştı. Okuduk�a İsmet Paşa'nın da y�z� değişiyordu. �ok �zel bir şey olduğunu anlayan Halide Hanım vedalaşıp ayrıldı.Ali İhsan Paşa'nın se�tiği bazı gen� subayların er kılığına girerek t�menlere gittikleri, askerlerin arasına karışarak, "Memleketi ancak Ali İhsan Paşa kurtarabilir" diye propaganda yaptıkları bildiriliyordu.Uzun bir sessizlik oldu.İsmet Paşa, "Benimle uğraşmasına katlanırım." dedi, "..nitekim bunca ay katlandım. Ama orduya siyaset sokmasına, orduyu b�lmesine, hele bu maskaralığa asla izin vermem. Kimse

orduyu kendi emeli i�in kullanamaz. Milli Savunma Bakanlığına Ali İhsan Paşanın Ordu Komutanlığından alınmasını yazalım. Hemen!" 80

G�REVİNDEN ALINDIĞI Ali İhsan Paşa'ya 19 Haziran gecesi tebliğ edildi.B�yle bir karar beklemeyen Paşa �ok sarsıldı. Ankara'daki arkadaşların b�yle bir karara izin vermeyeceklerine inandırmıştı kendini.Zulme uğramış bir surat takındı. Ordusuna bağlı kolordu ve t�menlere i�li bir yazıyla veda etti. Eşyasını topladı. Ordu Komutanlığına 5. Kolordu Komutanı Fahrettin Altay Paşa'nın vek�let etmesi uygun g�r�lm�şt�. Sabah ordunun komutasını, yakışıksız s�zlerle Fahrettin Paşa'ya devretti.Bundan b�yle oturmayı d�ş�nd�ğ� Konya'ya gitti. Ankara'nın o kadar g�venini kaybetmişti ki uzun zaman g�z altında tutulacaktı.81

ALİ İHSAN PAŞA'nın azledilmesi Ankara'da dalgalanmalara yol a�tı. Muhalifler K�zım �zalp Paşa'yı sıkıştırdılar. K�zım Paşa hazırlıklıydı. Ali İhsan Paşa Milli Savunma Bakanlığına bir yazı yollayarak,570 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzumilletvekillerinin g�revlerini iyi yapmadıklarını, �ok para aldıklarını ileri s�rm�şt�. Yazıyı �nlerine koydu.Herkesi eleştiren ama eleştirilmeye katlanamayan muhalifler Ali İhsan Paşa konusunu bir daha a�madılar.82

Şimdi sorun 1. Ordu Komutanlığı'na kimin getirileceği idi. Asıl taarruzu bu ordu yapacaktı. Fevzi Paşa haklı olarak, "Acele edelim.." diyordu, "..taarruza az kaldı. Yeni komutanın ordusuna ve taarruz g�revine intibak etmesi hayli zaman alır."ERTESİ G�N Aralov T�rk El�iliğindeki olay sebebiyle Moskova'nın �z�r dilediğini bildirdi. Bu haber herkesi, �zellikle de Ali Fuat Paşayı sevindirdi. Gazi bu vesileyle, Harbiye'den beri arkadaşı ve Milli M�cadele yoldaşı Ali Fuat Paşa'yı yemeğe �ağırdı, yemeğin sonuna doğru, Ali İhsan Paşa'nın neden g�revden alındığını anlattıktan sonra, 1. Ordu Komutanlığı'nı �nerdi. Ali Fual l'aşa, "Şey." diye kekeledi, "..yani teşekk�r ederim. Fakat ben biliyorsunuz, İsmet Paşa'dan �nce Cephe Komutanıydım. Şimdi onun emrine niımem, doğru olur mu?"Ali Fuat Paşa'nın da protokola bu kadar �nem vermesi < u/i'nin canını sıktı. Kırıldığını ve ayıpladığını belli etmemeye �alışmak, "Haklısınız" dedi.83

Ertesi g�n K�zım Paşa'yı Refet Bele Paşa'ya yolladı.REFET BELE Ke�i�ren'de, k���k ve g�zel bir k�şkte oturmaktaydı.K�zım Paşa'yı k�şk�n bah�esindeki kameriyede kabul etti. Yine �ok şık giyinmişti. K�zım Paşa s�z� uzatmadan 1. Ordu Komutanlığı'nı �nerdi."Ordu taarruz edebilecek mi sence?""Evet Paşam, kesin kararlıyız.""Ben sana s�yleyeyim, taarruz edemeyiz. Yunan oıdıusu kendini toparlamıştır. Etsek bile M�ttefikler daha işin başında m�dahale ederler, sonu� alamayız. İngilizlerle bir an �nce uzlaşmaya ve barış yapmaya bakalım. Memleketin bana ihtiyacı olduğu zumun rrlik bile yaparım ama bu şartlarda �nerini kabul etmem m�mk�n deftil. Benimazur g�r."84

B�y�k Taarruzu lU/ıılık 571 K�zım Paşa, Refet Paşa'nın yanından hayal kırıklığı ile ayrıldı. Milli M�cadale'nin b�y�k hizmetler g�rm�ş bu �nc� kahramanlarına ne olmuştu? Zafere bir adım kala, biri kıdemi sorun ediyor, �teki İngilizlerce belirlenecek bir barışa razı oluyordu.T�rkiye yol ağzına yaklaştık�a, saflar beliriyordu.SICAKTAN BUNALMIŞ milletvekilleri Millet Bah�esi'ni doldurmuştu. Ziya Hurşit ile bazı muhalifler en dipteki masada oturuyorlardı.Ziya Hurşit, al�ak sesle, "Ben de Ali İhsan Paşa'yı akıllı biri sanırdım.." dedi, "..azledilmeyi bekleyeceğine, eline koca bir ordu ge�miş, ne duruyorsun, y�r� Ankara'ya, işi bitir."

"Yavaş konuş.""Lanet olsun! Bu son fırsattı. Bir daha orduya h�kim olamayız."NURETTİN PAŞA, Merkez Ordusu Komutanı olduğu sıradaki bazı sert uygulamaları dolayısıyla TBMM'de ağır eleştirilere uğramış, Ordu Komutanlığından alınmıştı.Ankara �aresiz kalınca 1. Ordu Komutanlığı'nı ona �nerdi. En kıdemli paşa oydu. Hırslı, tutucu, şiddetli bir askerdi. 17. Kolordu Komutanı ve Vali olarak İzmir'de bulunmuştu. �neriyi yapan K�zım �zalp Paşa'ya ş�yle dedi:"Şimdi d�şmanla işbirliği yapan hain Hacı Hasan Paşa'yı Belediye Başkanlığına ben atamıştım. Bu leke �zerimde kaldı. Metropolit Hrisostomos Efendi'nin etkisiyle de İzmir'den uzaklaştırıldım. Eğer Valilikte ve 17. Kolordu Komutanlığında kalabilseydim Yunanlılar İzmir'e �yle kolayca �ıkamazdı, silahla karşı koyardım. Bu talihsizliği hi� unu-

Nurettin Pa ş a 572 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuunutamıyorum. Velhasıl bu ikisiyle g�r�lecek şahsi davam var. Şimdi siz bana yalnız hesaplaşma fırsatı değil, şeref de bağışlıyorsunuz. İsmet Paşa'nın emrinde iftihar ve itaatla �alışırım." 85

Sorun bitti.Nurettin Paşa 29 Haziran g�n� iş başı etti.Siyasetten, dedikodu ve entrikadan temizlenen 1. Ordu �ok �abuk kendine geldi. Komutanlar arası uyum sağlandı. İzzettin �alışlar istifasını geri aldı.Planın uygulanmasıyla ilgili �alışmalara başlandı.Y�KSEK KOMİSER Stergiadis, Belediye Başkanı Hacı Hasan Paşa, Efes Metropoliti Hrisostomos ile Rum cemaati adına �� Rum, İyonya tasarısıyla ilgili bazı ayrıntıları g�r�şm�şler, toplantı bitmişti.Yunan h�k�meti, İzmir'i elde tutabilmek i�in Ege'de �zerk bir y�netim kurmayı d�ş�n�yordu.Hrisostomos eteklerini hışırdatarak �ıkarken, birden kapı eşiğinde durdu, "Atina'dakilere s�ylemeyi l�tfen unutmayın.." dedi, "..biz Anadolu Rumları, son �� yıl i�inde Yunan ordusuna asker olarak otuz beş bin �ocuğumuzu verdik. Şimdi bir o kadar insanımızı da İyon-ya Y�netiminin emrine veriyoruz. Yalnız İzmir �evresinde kurulacak k���k bir devlete razı değiliz. İyonya devleti, Antalya'dan İzmit'e kadar b�t�n Batı Anadolu'yu i�ine almalı. Kendi kendine ancak b�yle yeterli olur ve ayakta durabilir."Rumlar İyonya i�in ger�ekten bir ordu kuruyorlardı. Bursa-Ban-dırma-Soma-Manisa-Simav b�lgesinde 20.000 kişilik 48 tabur kurulmuştu bile. Yunan subayları 16-55 yaş arasındaki bu insanları eğitiyor, Rum kadınlar bu ordu i�in �niforma dikiyorlardı. Bunlara Yunanca 'Politophylakion' (Silahlı Sivil Muhafız Teşkilatı) deniyordu. Yunan ordusu �ekilse bile, bu yeni ordu Ege Rumlarını koruyacaktı.86

Taşkın Yunan hayali sağduyuya sığmıyordu.

•�NİVERSİTE Y�NETİMİ �ğrencilerin gevşemeyeceklerini anlayınca, sorunu bitirmek i�in s�z konusu hocaların s�resiz izinli sayılmalarına karar verdi.Ali Kemal'in ve Barsamyan'ın dersleri kaldırıldı, Cenap Şahabet-tin'in yerine Yahya Kemal, Rıza Tevfik'in yerine Ahmet Naim ve İs-B�y�k Taarruza Hazırlık 573mail Hakkı (Baltacıoğlu), H�seyin Daniş'in yerine Velet �elebi atandı, atamalar Vahidettin'in onayına sunuldu.�niversite temizlenmişti.Atamalar onaylandıktan sonra, dersler başlayacaktı.M. KEMAL PAŞA Fethi Okyar'ı direksiyon binasına davet etmişti. Hi� giriş yapmadan, "Fethi Bey, biz ağustosta taarruz etmeye karar verdik" dedi.Fethi Bey'in g�zleri b�y�d�:"Ne diyorsunuz?""Bunu bilen beşinci kişisiniz.""Anladım.""Eski hi�bir ordumuza benzemeyen, �ok g��l� ve bilin�li bir ordumuz oldu. En ge� iki g�n i�inde Yunan cephesini yararız. Sonrası Yunanlılar i�in felaket olacaktır. Sizi şunu sormak i�in rica etmiştim. Hemen Avrupa'ya hareket edebilir misiniz?""Evet.""Buna sevindim. Fransız, İngiliz ve İtalyan yetkililerle son kez konuşmanızı istiyorum. Misak-ı Milli'ye uygun bir barış yapmaları olasılığı varsa, kan d�kmeyelim."Fethi Bey, "Bir �mit var mı?" diye sordu."Hayır, yok. Ama biz uyan g�revimizi bir daha yapalım. Kamuoyu ve tarih �n�nde, akacak kanın sorumluları belli olsun."İSTANBUL'da hava başkaydı. Teslimiyet�ilerin sesi olan Ali Kemal, bug�nk� Peyam-ı Sabah gazetesindeki yazısında diyordu ki: "M�ttefiklerin kararlarına itaat etmek lazımdır1,'86a

Aşağılık duygusu, Batı'nın her isteğini emir sayan Osmanlı y�neticileri ile siyaset�ilerinin iliklerine işlemişti. O kadar işlemişti tamamen ge�tiği sanıldığı bir d�nemde yeniden n�ksedebilirdi.Bu hastalık Padişah'ta da vardı. O da kısa bir s�re �nce, kız kardeşi Mediha Sultan'ın oğlu Sami ile İngiliz Haberalma Servisi'nde �alışan Y�zbaşı Armstrong'a ş�yle bir mesaj g�ndermişti: "M. Kema ve adamları İngilizlerin d�şmanıdır. Bense İngilizlerin dostuyum, isterseniz vermeye hazırım. Halife olmak haysiyetiyle daima sizin tarafınızı tutarım." 86b

574 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuOsmanlı Devleti'nin ve hanedanının son padişahı, bir İngiliz v�zbaşısından bile medet umuyordu.Bu kadar k���len b�r devlet ve rejim yaşayabilir miydi?ATİNA'da bambaşka bir hava esiyordu.Başbakan Protopapadakis, Gunaris, Teotokis, Baltacis, Strati-ıi,os, Stratos gibi bakanlar, Y�ksek Komiser Stergiadis, Genelkurmay l'.aşkanı General Dusmanis, Başkomutan General Hacianesti, Kral'ın başkanlığında, İyonya Devleti ve İstanbul'a y�r�y�ş konularını g�r�-■�yorlardı.Toplantı �� saat s�rm�ş, g�r�şme sonu�lanmıştı.Kral alınan iki kararı g�zel �zetledi:"Batı Anadolu'da işgalimiz altındaki t�m b�lgede, gerekli b�t�n hazırlıklar tamamlanacak ve İyonya �zerk Y�netiminin kurulduğu ilan edilecek; İstanbul şehri, M�ttefiklere bir bilgi notası verilerek I rakya Ordumuz tarafından işgal edilecek." 87

Hepsi derin bir �mit ve imanla ha� �ıkardı. B�y�k �lk� ger�ekleşiyor, Bizans İmparatorluğu dinliyordu.

Atina Katedrali'nin b�y�k �anı, kararları kutsar gibi �almaya başladı.BAKANLAR, Meclis Başkanının �nerdiği birka� aday arasından c�ilir, Bakanlar Kurulu da kendi arasından birini Başkan se�erdi. Se-■ imler hep b�yle olagelmiş, Kurul Başkanı da bug�ne kadar hep Fevzi Paşa olmuştu.Yunanistan Anadolu'da ve İstanbul'da tehlikeli oyunlar oynama-a hazırlanırken, TBMM'deki muhalefet de bir başka tehlikeli oyuna soyunuyordu: Bakanların Meclis Başkanı M. Kemal Paşa'nın �nerdiği adaylar arasından değil, kendi belirledikleri adaylar arasından se�ilmesini istiyorlardı. Daha �nemli bir istekleri de Bakanlar Kurulu Başkanının, Başbakan adıyla doğrudan Meclis�e se�ilmesiydi.M. Kemal Paşa �ok tedirgin oldu.Tam da taarruz �ncesinde, muhalefetin etkisiyle, bug�ne kadar-ki 'tam istiklalci' h�k�met siyasetine aykırı bir Başbakan ve Bakanlar Kurulu se�ilebileceği kuşkusuna kapıldı. Bu kuşkuyu haklı �ıkaracak bir�ok işaret vardı.B�y�k Taarruza Hazırlık 575Yeni usul� d�zenleyen yasa kabul edilince, b�t�n bakanlar teker teker k�rs�ye �ıkarak istifalarını a�ıkladılar ve topluca M. Kemal Paşa'nın odasına geldiler. M. Kemal Paşa'nın y�z�ne ilk kez karamsarlığın g�lgesi d�şm�şt�:"Siz de fark etmişinizdir, amaca yaklaştık�a Meclis'te muhalefet artıyor."Uzunca bir s�re sustuktan sonra devam etti:"..Hedefe ancak tam istiklale inanan, cesur, kararlı bir Bakanlar Kurulu ile varabiliriz. Meclis'e ger�ek d�ş�ncesini belli etmesi i�in fırsat tanımaya karar verdim. Ben de Meclis Başkanlığından ve Başkomutanlıktan istifa edeceğim." 88

BAKANLAR yıldırım �arpmış gibi oldular.Milli M�cadele'nin yerellikten genele, kongrelerden B�y�k Millet Meclisi'ne, Heyet-i Temsiliye'den h�k�mete, �etecilikten orduya gelişip b�y�mesini sağlayan M. Kemal Paşa'ydı.Bu liderliği hak eden başka hi� kimse yoktu.Durum kuliste duyuldu. Ortalık karıştı. Bazı milletvekilleri Paşa'nın odasına doldular ama etkili olamadılar. Paşa kararını değiştirmedi. Muhalefet şehvetiyle hareket eden birka� muhalif dışında bu sonuca sevinen �ıkmadı. Hi�biri b�yle bir sonu� beklemiyordu. M. Kemal Paşa'ya muhalefet etmekteydiler ama onu değiştirip Meclis Başkanlığına bir başkasını getirmeyi bug�ne kadar hi� d�ş�nmemişlerdi. Bu yaman m�cadelenin onsuz y�r�t�lemeyeceğini kestirebilecek kadar akılları vardı.M. Kemal Paşa Meclis'ten �ıkıp �ankaya'ya gitti. Sonu� belli olana kadar da şehre inmeyecekti.Milli M�cadele tarihinin bu �ok kritik d�nemi iki g�n s�rd�, tehlikeyi g�ren �oğunluğun uzlaşmasıyla sona erdi. Muhalefet, iki sert bakan dışında eski b�t�n bakanları yeniden se�meye razı oldu. M. Kemal Paşa da, iki yana da yakın duran Rauf Orbay'ın başbakanlığını kabul etti. K�zım Paşa, "Dert bitmiyor ki.." dedi, "..bundan sonra da Başkomutanlık yasasının uzatılması konusu var."M. Kemal Paşa g�ld�:"O kolay. Bu kez sorun �ıkacağını hi� sanmıyorum."K�zım Paşa hayretle baktı.576 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu12 TEMMUZ G�N� TBMM'de se�imler yapıldı. İki yan da s�zlerini tuttu. Bakanlar Kurulunun b�y�k �oğunluğu M�dafaa-yı Hukuk�u bakanlardan oluştu. Rauf Orbay da Başbakanlığa se�ildi.89

B�ylece Meclis, ger�ek d�ş�ncesini belli etmiş, M. Kemal'in liderliğinden vazge�meyeceğini g�stermişti.Milli Savunma Bakanlığına az farkla se�ilen K�zım �zalp Paşa, istifa etmek istiyordu. M. Kemal Paşa, "Sakın ha." dedi, "..deli misin? Se�imi yarım oy farkla bile kazansan, istifa

etmeyeceksin." 90

Taarruza �ok az zaman kalmıştı.DR. ADNAN ADIVAR oturumu a�tı:"Başkomutanlık Yasası'nın �� ay daha uzatılması hakkındaki �nerinin �ncelik ve ivedilikle g�r�ş�lmesi isteniyor. Oylarınıza sunuyorum. Kabul edenler?"Eller kalktı. �oğunluk �neriyi kabul etmişti. Kara Vasıf Bey konuşmaya hazırlanıyordu. Herhalde, 'işte' diyecekti, 'ordu kıpırdamadı, kıpırdayamıyor.' M. Ş�kr� Bey şaşırdı:"Ama niye gizli oturum istemiyor bunlar?"M. Kemal Paşa kalemiyle sıraya vurarak s�z istedi."Buyrun."Uğultu kesildi. Paşa k�rs�ye geldi. Muhalefetin hi� beklemediği bir konuşma yaptı:"..Ordumuzun maddi ve manevi kuvveti, hi�bir olağan�st� �nleme başvurmayı gerektirmeyecek seviyeye ulaşmıştır. Bu sebeple Meclis'in bazı yetkilerini kullanmama gerek kalmamıştır."A�ıklama alkışlarla karşılandı. M. Kemal Paşa'nın Başkomutanlığı, bir�ok muhalifin de katılmasıyla, s�resiz uzatıldı.Ertesi g�n Akşehir'e hareket etti. Memnundu. Her şey d�zeninde g�r�nmekteydi.OYSA AKŞEHİR'de �ok ciddi bir sorun bekliyordu kendisini. İsmet Paşa, "Bu kez de Yakup Şevki Paşayla bir zorluk �ıktı" dedi. "Ne gibi?" "Planı �ok tehlikeli buluyor. Taarruzdan vazge�ilmesini �neri-yor." 91

"Ooof!"B�y�k Taarruza Hazırlık 577"Ofya.""Sen d�şmanın kuşkusunu �ekmeyecek bir bahane ile ordu ve kolordu komutanlarını Akşehir'e �ağır. Bir de ben konuşayım. Belki ikna etmeyi başarırım."YUNANLILARIN İstanbul'u işgal etmeye hazırlandıkları M�ttefiklerce �ğrenilmişti. �� Y�ksek Komiser, İşgal Başkomutanı ile İngiliz, Fransız ve İtalyan kuvvetlerinin komutanları bir 'savaş konseyi' halinde toplanmışlardı.General Pelle, "Beyler.." dedi, "..H�k�metim, İstanbul'a zorla girmeye kalkıştığı takdirde Yunan ordusunu ateşle karşılamamız i�in emir verdi."General Mombelli 'İtalya'nın da bu kararı paylaştığını' belirtti.92

Rumbold i�ini �ekti:"�mit ederim ki �atışmaya gerek kalmaz."İstanbul resmen M�ttefiklerin işgali altında, sivil ve asker binlerce İngiliz, Fransız ve İtalyan İstanbul'dayken, Yunan askerleri İstanbul'u nasıl işgal edecek ve İstanbul'da ne yapacaklardı? Var olduğu tahmin edilen silahlı T�rk �rg�tleri karşı dururlarsa, sokak savaşlarının başlayacağı İstanbul ne hale gelirdi?Harington, İstanbul'un işgalinin General Hacianesti'nin d�ş�ncesi olduğunu a�ıklayınca, Fransız Kuvvetleri Komutanı General Charpy �fke kustu:"Bu adam ya deli ya da budala!"Alınacak �nlemleri g�r�şmeye başladılar.RUSYA'dan, Doğu ve G�ney cephelerinden yollanan, İstanbul depolarından ka�ırılan silahlar, m�himmat ve askeri gere�ler, yavaş ama kesintisiz olarak Batı Cephesine akıyordu.Bu arada b�y�k bir Fransız şilebi de, Mersin limanına geldi. Sipariş edilen 1.500 hafif makineli t�fek ile 100 Berlier marka kamyon getirmişti.�ok yakında 40 kamyon daha gelecekti. Eskilerle birlikte ordunun 300 kadar kamyonu olacaktı.Yoksul ordu i�in bu �ok b�y�k bir olaydı! 93

578 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

BATI CEPHESİ, komutanları Akşehir'de toplamak i�in ilgin� bir bahane buldu. Futbol orduda yaygın bir spor olmuştu. Tatil g�nleri alaylar, t�menler birbirleriyle kıran kırana ma�lar yapıyorlardı. Cephe kararg�hı futbol takımı ile Kolordular Karmasının 28 Temmuz Cuma g�n� Akşehir'de ma� yapmaları kararlaştırıldı.Olay basına bildirildi. Ordu ve kolordu komutanları, yakın birlikler bu g�zel ma�ı izlemeye �ağrıldılar. Cephe istihk�m birliği bir d�zl�ğ� futbol sahası olarak hazırlamaya koyuldu. İki sıradan oluşan bir ahşap trib�n de yapacaktı.DIŞİŞLERİ BAKANI BALTACİS, h�k�metinin, T�rkleri barışa zorlamak i�in İstanbul'u işgal etmeye karar verdiğini belirten notayı, M�ttefiklerin Atina el�ilerine verirken, komutanlar da Akşehir'de toplanıyorlardı.M. Kemal Paşa, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa, komutanlar toplantısından �nce biraraya gelip planı bir daha g�zden ge�irdiler. G�r�şler birleştirildi.�ğleden sonra ma�ın yapılacağı sahaya gelindi.Trib�n�n birinci sırası M. Kemal Paşa, Fevzi Paşa, İsmet Paşa, Y. Şevki Paşa, Nurettin Paşa ve Fahrettin Paşa'ya ayrılmıştı. Paşaların �oğu ilk kez bir futbol ma�ı izleyecekti.İkinci sıraya Cephe Kurmay Başkanı Albay Asım G�nd�z, Birinci Kolordu Komutanı Albay İzzettin Bey, D�rd�nc� Kolordu Ko-B�y�k Taarruza Hazırlık 579

mutam Albay Kemalettin Sami Bey ile cephe, ordu ve kolordu �st subayları oturdular.Saha toprak, kaleler filesizdi. Sahanın �� yanını gen� subaylar, havacılar, doktorlar, astsubaylar, askerler, iş�iler, şof�rler ve bazı meraklı Akşehirliler �evirmişlerdi.Hakem ve oyuncular uzun şortluydu. Ayaklarında bot, yarım �izme ya da postal vardı. Biri kırmızı formalıydı, �teki beyaz. Kaleciler dizlerine sargı bezi sarmışlardı.Şeref trib�n�n� ve seyircileri selamladılar.Ma� başladı. Futbolu bilenler de bilmeyenler de �ok neşelendiler. Yalnız Yakup Şevki Paşa durgunluğunu korudu.Ma� 2-2 bitti.B�y�k komutanlar akşam yemeğinden sonra Cephe kararg�hında, Başkomutan'a ayrılmış olan b�y�k odada biraraya geleceklerdi. Kolordu Komutanları taarruz planını hen�z bilmiyorlardı.İlk kez �ğreneceklerdi.

B � y � kTaarruz'a haz ı rlanan ordunun Kolordu Komutanlar ı 580 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

AKŞAM Aya Fotini Kilisesi, Metropolit Hrisostomos'un �ok �nemli bir konuşma yapacağını duyan Rumlarla dolmuştu.Ortodoks kiliselerine �zg� ağır, loş, heybetli hava i�inde Metropolit Hrisostomos, acele etmeden konuşma yerine geldi. Boyu olduğundan da uzun g�r�n�yordu:"Kardeşlerim, sizlere bundan d�rt yıl �nce, 'm�k�fat zamanı gelmiştir' demiştim ve Yunan askerlerinin Anadolu'ya akını başlamıştı.Kardeşlerim!Tanrı bizi yeni bir m�k�fata daha layık g�rd�. Ordumuz yarın sabah, kutsal Bizans İmparatorluğu'nu diriltmek �zere İstanbul'da olacak..."Rumlar delirdiler, sevin� �ığlıkları y�kseldi:"Hristo anesti�!" {İsa dirildi)AKŞEHİR TOPLANTISI saat 21.00'de başladı.M. Kemal Paşa'nın başkanlığındaki toplantıda Fevzi Paşa, İsmet Paşa, Cephe Kurmay Başkanı Asım Bey, 1. ve 2. Ordu Komutanları ile 1., 4. Kolordu Komutanları ve S�vari Kolordusu Komutanı vardı.93a �ok uzun yıllar sonra T�rk ordusu ilk kez taarruz edecekti. Taarruz eden ordunun savunmadaki ordudan daha g��l� olması askerliğin demir kuralıyken, d�şman sayıca ve ateş g�c� bakımından T�rk ordusundan daha �st�nd�. İyi eğitim g�rd�ğ� biliniyordu. Afyon tahkimatının g�c� hakkında �rk�t�c� s�ylentiler vardı. Haklı olarak gergin ve heyecanlıydılar.M. Kemal Paşa, "�nce Fevzi Paşa planı �zetlesin, sonra ayrıntıları g�r�şelim" dedi.Fevzi Paşa haritanın başına ge�ti:"Aylardır �zerinde �alışılan planın esası, silah�a ve sayıca bizden �st�n olduğunu bildiğimiz d�şmanı, bir darbede ��kertmektir. Bunu ancak bir baskınla sağlayabiliriz. Bunun i�in kuvvetimizin b�y�k kısmını, tam bir gizlilik i�inde, Afyon'un g�neyinde toplayacağız.Afyon ile 40 km. batısındaki �iğiltepe arası, asıl taarruz cephesidir. Asıl taarruzu Birinci ve D�rd�nc� Kolordumuz yapacak. Asıl taarruz cephesinde d�şmandan �� kat daha fazla kuvvet toplayacağız. Kalecik Sivrisi ile Tınaztepe arasındaki 12 kilometrelik kesim, yarma yeridir. Bu kesimde d�şmandan 6 kat daha fazlaB�y�k Taarruza Hazırlık 581kuvvetimiz olacak.93*3 2. Ordumuz, karşısındaki d�şman kuvvetlerini oyalarken, bu

kolordularımız d�şman cephesini yaracak, S�vari Kolordusu ile birlikte Sincanlı ovasına inecekler. B�ylece d�şmanın İzmir'le her t�rl� bağlantısını kesmiş olacağız. Bu d�şmanı �evirip imha ettikten sonra kalan par�aları kolayca yakalar ve yeneriz. ��nk� her yerde d�şmandan daha �st�n bir durumda olacağız."T � rk Taarruz Plan ı : Kuzeyde oyalama, Afyon g � neyinde Yunan cephesini yarma 582 Şu �ılgın T�rkler / T�rk BUyUk Taarruzu

Plan sade, �ok etkili ve riskliydi.Yakup Şevki Paşa �mitsizce g�zlerini kapadı. S�vari Kolordu-su'nun harekete ge�ebilmesinin cephenin yarılmasına bağlı olması Fahrettin Paşa'yı d�ş�nd�rd�. Nurettin Paşa planı �ğrenmiş ve i�ine sindirmişti.Yakup Şevki Paşa, "Ben d�ş�ncelerimi İsmet Paşa'ya daha �nce hem yazmış, hem de s�ylemiştim.." dedi, "..şimdi, izin verirseniz, kısaca tekrarlamak istiyorum.""Buyrun.""Y�z bine yakın insanı, Afyon'un kuzeyinden g�neyine kaydıracaksınız ve d�şman bunu sezmeyecek. Buna imk�n yok! Baskın niteliği kaybolduğu zaman da, bu planın anlamı ve değeri kalmaz. Ben bir taburun yerini oynatıyorum, d�şman u�ağı ertesi sabah bu değişikliği saptıyor."İsmet Paşa, "D�şmanın anlamaması i�in her �nlemi alacağız, merak etmeyin" dedi.Yakup Şevki Paşa i�erledi:"G�r�r�z.."Surat i�inde devam etti:"..Nakliye kollarımız da yetersiz, y�r�yen orduya cephane yetiş-tirebilmeleri m�mk�n değil."M. Kemal Paşa g�lerek, "Biz de cephane ikmalini d�şmandan yaparız Paşam" dedi. Yakup Şevki Paşa'nın yumuşamaya hi� niyeti yoktu:"..Afyon tahkimatını da incelettim. Biz burayı �yle bir g�nde, iki g�nde yaramayız. Hayal g�rmeyelim. Ayağı �arıklı askerle, o sarp, vahşi arazide, d�şman mevzilerinin ve direnek merkezlerinin karşısında �akılıp kalırız. O zaman ne olacak? D�şmanın ihtiyat kolordusu yetişip savaşa katılacak. B�yle olunca cepheyi yarmaya g�c�m�z yetmez. Ayrıca d�şman savaş sanatı gereği, Afyon'un kuzeyinden Akşehir y�n�ne doğru taarruza ge�erse bizi iyice g�neye atar. Konya y�n� a�ık kalır. Ordu, dava, belki de memleket elden �ıkar."

M. Kemal Paşa, y�z�n�n �izgileri kıpırdamadan, "Peki, ne yapmamızı tavsiye edersiniz?" diye sordu."Uygun bir yerde cepheden taarruz ederiz. D�şmanla eşit şekilde savaşırız. Geri �ekilirse takip ederiz. �ekilmeye zorlayamadığımızB�y�k Taarruza Hazırlık 583yerde durur, tekrar hazırlanır, yeniden taarruz ederiz. B�ylece tek dayanağımız olan orduyu tehlikeye atmamış oluruz.""Bu tarz bir savaşla kesin sonu� alınabilir mi?""Alınamaz ama yenilsek bile ordu elde kalır."Yakup Şevki Paşa Harbiye'de bir s�re strateji �ğretmenliği yapmıştı. Bu y�zden hoca diye anılır, d�ş�ncelerine saygı g�sterilirdi. Ama konuştuk�a cesaretini kaybetmiş olduğu, d�ş�ncelerinin eskidiği anlaşılıyordu.İsmet Paşa s�z aldı:"Uğraşa uğraşa, ancak bir yılda, d�şmanla az �ok denk bir hale gelebildik. Bunu memleketin imk�nlarını sonuna kadar zorlayarak elde edebildik. Bir daha bu g�c� yaratamayız. Bu y�zden bu sefer kesin sonu� almak, savaşı bitirmek zorundayız. Bunun i�in de, tehlikesine rağmen, bu planın uygulanmasından başka �are g�remiyorum."Başkomutan, "Ben de" dedi.Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa da kesin konuştu:"Ben de başka �are g�remiyorum."Yakup Şevki Paşa geri �ekilmedi, bir kez daha itiraz etti:"Yapmayın. T�rk milletinin b�t�n varı bundan ibaret. Askeri, topu, t�feği, cephanesi işte bu kadar. Şimdi siz onu bir noktaya yığarak tehlikeye atıyorsunuz. Buna razı gelemem."M. Kemal'in sesi keskinleşti:"Varımız bundan ibaretse, kesin sonucu bununla almak zorundayız.""Buna karar verenler tarihe karşı, b�y�k vebal altında kalırlar. Adama vatan haini derler. Hepimizi Meclis'in �n�nde asarlar.""Korkmayın Paşam. Tarihe ve millete karşı b�t�n sorumluluk bana aittir."Hava �ok gerilmişti. İsmet Paşa ayağa kalktı, M. Kemal Paşa'ya d�nd�:"Paşam! Arkadaşımız, izniniz �zerine d�ş�ncelerini serbest�e arz etti. Yoksa, Başkomutanımız olarak vereceğiniz her emri, tıpkı kendi d�ş�nce ve inancımız gibi canla başla yerine getireceğimizden emin olabilirsiniz."G�zler Yakup Şevki Paşa'ya d�nd�. Paşa, �n�ne bakarak, ağır ağır, "D�nya savaşındaki talihsizlikler benim neslimi galiba biraz faz-584 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzula ihtiyatlı yaptı.." diye mırıldandı, "..kaygılarımı korumakla birlikte Başkomutan'ın vereceği emirlere teredd�ts�z uyacağım tabiidir."Gerginlik azalmıştı. İsmet Paşa yerine oturdu. M. Kemal Paşa, "Teşekk�r ederim.." dedi, "..�yleyse şimdi planın ayrıntılarına ge�iyoruz." 94

Toplantı sabaha kadar s�recekti.KOMUTANLAR sabah �aylarını i�erlerken, Trakya'daki Yunan birlikleri İstanbul'a doğru y�r�y�şe ge�ti.�nc�ler, tarafsız b�lge sınırlarında, ateş etmeye hazır Fransız birlikleri ve T�rk jandarmaları ile karşı karşıya geldiler.�nc� birliklerin komutanları bir adım daha atarlarsa, bu birliklerin ateş edeceklerini anladılar. �ok kararlı g�r�n�yorlardı. M�ttefiklerle savaşa tutuşmak Yunanistan'ın sonu olurdu.Durdular, b�y�k komutanlara durumu bildirdiler. Gerginlik i�inde ge�en saatlerden sonra, emir geldi:"Geri �ekilin!"Delilik yenilmişti.

VAHİDETTİN atama kararlarını onaylamıştı.�ğrenciler �ğrenci Derneğinde, fak�lte �nlerinde toplanıp feslerini havaya atarak zaferlerini kutladılar. Bu yalnız beş hocaya karşı değil, �niversitenin kararsız, medrese anlayışlı, korkak y�netimine karşı da kazanılmış bir zaferdi.Fak�lte y�netimleri fak�ltelerin a�ılış ve sınav g�nlerini belirledi. Boykotu başlatan Edebiyat Fak�ltesinde sınavlar 9 Eyl�l g�n� başlayacaktı.T�rk s�varileri İzmir'e girerken.İSTANBUL FİYASKOSUNUN ertesi g�n� Y�ksek Komiser Stergiadis, İzmir'de, tepki �ekmemek i�in İyonya adını anmadan, Ege'de �zerk bir y�netimin kurulduğunu ilan etti.Bu girişim, İzmir'i T�rklere geri veren barış şartlarına karşı Yunanlıların bulabildiği tek �areydi. Ordu Anadolu'yu boşaltsa bile, geride bir Yunan y�netimi kalacaktı.B�y�k Taarruza Hazırlık 585İyonya �zerk Y�netimini M�sl�manlar adına Belediye Başkanı Hacı Hasan Paşa bir deme�le destekledi.Lloyd George da Avam Kamarası'nda bu hareketi haklı bulduğunu bildiren bir konuşma yaptı. B�ylece İzmir'in T�rklere geri verilmesinden caydıklarını dolaylı bir şekilde a�ıklamış oldu.95

GAZİ, Fevzi Paşa, İsmet Paşa ve Asım Bey, �ğleden sonra toplandılar.Geceki g�r�şmeler sonunda plan kesin şeklini almıştı. Uygulanması i�in Bakanlar Kurulunun kararı gerekiyordu.Afyon karşısına �� piyade, bir s�vari kolordusu yığılacaktı, yani y�z bin kadar insan ve on binlerce hayvan... Y�r�y�ş �izelgelerini ve uygulama esaslarını inceleyen Fevzi Paşa neşe i�inde, "D�şmanı uyandırmamak ve yanıltmak i�in m�kemmel �areler bulmuşlar" dedi. Birlikler d�şmanın anlamaması i�in son yığınak yerine taarruzdan bir g�n �nce geleceklerdi.Gizliliği sağlamak i�in kolorduların �evresindeki ve y�r�y�ş yolları �zerindeki k�yleri, Yunan taarruzu bekleniyor bahanesiyle, geriye g�ndermek, hareket alanını haber sızmasına karşı g�ven altına almak gerekiyordu.96Y�r�y�ş 14 Ağustos g�n� başlayacaktı.Asım Bey, "Yunanlılar da ge�en yıl Sakarya'ya doğru y�r�y�şe 14 Ağustos g�n� başlamışlardı" dedi.Hepsi bir an i�in o ateşten g�nlere gittiler ve geri d�nd�ler.Fevzi Paşa koca sesiyle g�ld�:"O uzun y�r�y�şle bizi aldatıp g�ya baskın vereceklerdi. Baskın nasıl olurmuş şimdi g�r�rler."BUG�N Fethi Okyar Paris'ten Londra'ya ge�ti.Ayağının tozuyla Dışişleri'ne başvurdu, Bakan ile g�r�şmek i�in randevu talep etti.G�nlerce bekleyecek, s�rekli oyalanacak, atlatılacak, Bakan ile de, Başbakan ile de konuşamayacaktı.Buna karşılık Lloyd George, Avam Kamarası'nda dış politika hakkında a�ılan genel g�r�şme sırasında, 4 Ağustos g�n�, yeni ve sert bir konuşma yaparak, barış �mitlerini ve olasılıklarını b�t�n�yle yok etti:586 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

"..Ankara, martta bildirdiğimiz barış şartlarının h�l� ge�erli olduğunu sanıyorsa, �ok aldanı-yor. Bu şartlar artık h�k�ms�zd�r. İzmir'de h�kimiyet T�rklere bırakılamaz..." 97

GENERAL HACİANESTİ Trakya'dan sessizce İzmir'e d�nd�. Lloyd George'un konuşmasına rağmen �ok mutsuz g�r�n�yordu. General Valettas'a dert yandı:"İngiliz GenelkurmayınınLloyd George 'un zorlad.ğ. ��z�m: İstanbul'u işgal etmemize olumlu Savaş! baktığını biliyordum.97a �ok iyi birplan yaptık. İstanbul'a kolayca girecektik. Fakat namussuz Fransızlar karşı �ıkmış. Hırsız İtalyanlar da onlara katılmış. İngiltere m�ttefiklerinin yanında yer almak zorunda kaldı. Yoksa şimdi İstanbul'da olacaktık. Birliklerin ne kadar sevin� ve heyecan i�inde yola �ıktığını tahmin edebilirsin. Askeri geriye zorlukla �ektik, g�� yatıştırdık. Bu işin peşini bırakacak değilim. D�şmanda kıpırdama var mı?""Hayır. Her şey bıraktığınız gibi. Hi�bir hareket yok.""G�zel."Oysa b�y�k fırtınanın patlamasına �ok az kalmıştı.KURBAN BAYRAMININ ���nc� g�n�, 6 Ağustos 1922'de, Bakanlar Kurulu vilayet konağında toplandı. Yusuf Kemal Bey Lloyd George'un yaptığı son konuşmanın �evirisini getirmişti.Konuşma �fke, �z�nt� ve nefretle dinlendi. Mahmut Esat Boz-kurt, "Savaşmaktan başka �are kalmadı" dedi. Vehbi Bey kararsızdı:"İyi ama taarruz edebilecek halde miyiz? Meclis'teki bazı asker arkadaşlar, taarruzu d�ş�nmeyi cinnet sayıyorlar." 98

Ata Bey M. Kemal Paşa'ya, "Siz ne d�ş�n�yorsunuz Paşam?" diye sordu. Paşa da b�yle bir soru bekliyordu, "Ben de bu konudaB�y�k Taarruza Hazırlık 587a�ıklama yapmak i�in gelmiştim.." dedi, "..H�k�met kabul ederse, ordu taarruza ge�meye hazırdır."Odaya hayret, heyecan, sevin� ve kaygıyla karışık bir sessizlik ��kt�. İlk �nce Din İşleri Bakanı ayıldı:"Oooh, elhamd�lillah!""�nce Fevzi ve K�zım Paşalar, gizli kalması kaydıyla, bilgi sunsunlar. Sonra durumu tartışalım. Yalnız taarruz tarihini sormamanızı rica ediyoruz."Rauf Bey saygıyla, "Sormayız Paşam" dedi.Fevzi Paşa bilgi vermeye başladı."BAKANLAR KURULU kısa bir g�r�şmeden sonra, taarruza ge�ilmesini onaylamıştı. Alınan karar kesin olarak gizli tutulacak, Mec-lis'e ancak taarruz başlayınca bilgi verilecekti.Karar hemen Akşehir'e bildirildi. İsmet Paşa, Asım ve Tevfik Beyleri odasına �ağırdı:"Ordu komutanlarına taarruza hazırlık emrini hazırlayın. Bug�n yollayalım.""Baş�st�ne.""Her şey gizli y�r�t�lecek. Taarruz kararını, sadece t�men komutan ve kurmay başkanları bilecek. Taarruz edileceği alt kademelere cepheye iyice yaklaşılınca a�ıklanacak. B�t�n faaliyetler olası bir d�şman taarruzuna karşı hazırlık olarak g�sterilecek. Birliklerin �ev-resindeki ve y�r�y�ş yolları �zerindeki k�yler hemen boşaltılsın. Bu b�lgeye giriş-�ıkış sıkı

denetim altına alınacak. Kuş u�urtulmayacak. Hata yapanın fena halde canını yakarım." 10�FARİS AĞA İbrahim Ethem Bey'in yanına ��kt�:"Beyim, izninle s�yleyeceklerim vardır.""Buyur Faris Ağa.""Neredeyse bir yıldan beri dağdayız. Sonunda Halil Efe'yi de şehit verdik. Parti Pehlivan Ağa yaralı. Biz bitiğiz. Bu kışı da dağda ge�irecek halimiz kalmamıştır. Artık cephe gerisini terk edip orduya katılmamız iyi olur diye d�ş�n�yorum."İ. Ethem Bey azarladı:"Boş konuşma. Ordu mutlaka taarruza ge�ecek."588 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Ne zaman? Kışın bekledik, olmadı. Baharda bekledik, olmadı. Yaz da geldi, ge�iyor. Ne bir ses, ne bir nefes."Milyonlarca mazlum, ka� zamandır ordu y�r�yecek diye beklemekteydi. Gemlikli Hafize Nine sızlanıyordu:"Hani Kemal'in askerleri gelecekti?"Mekece'deki Deli Baba ağlayıp duruyordu:"Hani ordu kızlarımızın �c�n� alacaktı?"Alaşehirli Fatma Yunan askerlerinin incittiği kadınlardan biriydi. Gelmeyen orduya s�v�yordu:"Korkaklar! Yalancılar! Hainler!"KRAMER PALAS'ın bah�esi yine kalabalıktı. Rumlar Lloyd Ge-orge'un son ve kesin a�ıklamasının sevinci i�indeydiler. L. George 'Helenizmin koruyucusu' ilan edilmişti.Yarbay Spridonos ile ordunun yeni Hareket Şubesi M�d�r� Albay Passaris yemek yiyorlardı. Genel neşeye aykırı olarak ikisi de durgundu.Albay Passaris, Albay Sariyanis'in tam tersi, �l��l�, hesaplı, ger�ek�i bir kurmaydı. Ordunun İzmir �n�ne �ekilerek cephesini daraltmasından yanaydı. İstanbul'un işgal girişimine de karşı �ıkmıştı ama s�z�n� dinletememişti.Passaris sigara yaktı:"Lloyd George'un son konuşması beni korkuttu.""Neden?""T�rklere savaşmaktan başka yol bırakmadı.""Evet ama T�rklerin savaşabileceğini g�steren bir işaret yok.'!"Bence �ok uyanık durmalıyız. Ama başta komutan olmak �zere herkesin i�i rahat."ORDUNUN taarruza kadar iki milyon y�z bin liraya ihtiyacı olduğu hesaplanmıştı. Milli Savunma Bakanı bastırıyor, Maliye Bakanı "Hazinede beş kuruş kalmadı" diye feryat ediyordu.Başkomutan Bakanları direksiyon binasına �ağırdı. İki Bakan da pek acıklı bakıyordu. Başkomutanın sakin, hatta g�le� bir hali vardı. Bu hal etekleri tutuşmuş iki Bakanın da g�c�ne gitti.B�y�k Taarruza Hazırlık 589M. Kemal Paşa, "Beyler.." dedi, "..tamamen �aresiz değiliz. Hindistan M�sl�manlarının yolladığı 600.000 lira bankada duruyor. Hi� dokunmadım. Kimseye de dokundurtmadım. Bu parayı Maliye Bakanlığı emrine vereceğim. İlk ihtiya�ları karşılar." 10Oa

K�zım Paşa'nın y�z� g�ld�. M. Kemal Paşa Hasan Fehmi Bey'e d�nd�:"Geriye bir bu�uk milyon lira kalıyor. Onu da Maliye Bakanı olarak siz bulacaksınız."Babacan Hasan Fehmi Bey kurşun yemiş gibi oldu. Sesi kısıldı:"Nerden? Bulabileceğim hi�bir yer yok."Başkomutan mazeret kabul etmez bir tavırla, "Bunu ben bilemem.." dedi, "..siz bu g�reve işte bu zor g�n i�in se�ilmiştiniz." 101

Hasan Fehmi Ata�, direksiyon binasından i�i yanarak, dizleri titreyerek �ıktı. Taarruzun

parasızlık y�z�nden yapılamaması halinde başına gelebilecekleri d�ş�nmemeye �alışıyordu.Gece uyuyamadı.Sabah işe bir �are bulmuş olarak geldi. Ankara Osmanlı Bankası M�d�r� M�sy� Bojeti'yi makamına davet etti.M�sy� Bojeti, Fransız şivesiyle tatlı bir T�rk�e konuşurdu. "Beni emretmişsiniz" dedi."Estağfurullah. Rica etmiştim. M. Kemal Paşa adına bankanda bulunan 600.000 lira Bakanlığımın emrine verildi.""Evet, Gazi Paşa'nın yazılı talimatını aldım.""Bir konu daha var. Bankan şu anda tarihi bir an yaşıyor M�sy� Bojeti."M�d�r şaşırdı, bu �nın tarihi olmasını gerektirecek hi�bir olağan�st� durum yoktu:"Nasıl tarihi an? Anlamadım.""Maliye'ye bir bu�uk milyon lira lazım ve bu parayı bana sen bulup bor� olarak vereceksin."M�d�r �ok telaşlandı:

M�sy� Bojeti590 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu■•$■

"Ben, hayır, buna imk�n yok!""Boşuna �ırpınma. Milli h�k�metin sınırları i�inde 16 şubeniz var. İstediğim bu parayı vermezsen, şubelerinin tamamına el koyar, kasalardaki b�t�n parayı alır, yerine makbuz bırakırım. D�ş�nmek i�in sana bir saat m�hlet. Git, d�ş�n, gel!"M�sy� Bojeti durumun ciddiliğini anlamıştı. İşi uzatırsa miktarın artacağından korktu, "M�hlet istemem." dedi, "..bir bu�uk milyon liraydı değil mi?""Evet.""Peki. Yarın emrinizde olur."Hasan Fehmi Bey, b�y�k bir c�mertlikle, "Şimdi bir bardak �ayı hakkettin" dedi.102

7 AĞUSTOS G�N� Vahidettin ile Sir Harold Rumbold son kez g�r�şt�ler. Bir daha g�r�şmeleri kısmet olmayacaktı.Rumbold bu g�r�şmeyi Lord Curzon'a ş�yle bildirdi:"..Barış �midimi sordu. İngiltere'nin her barış �abasına �nc�l�k ettiğini, bu �abaların başarısızlığının sebebini Ankara'da aramak gerektiğini anlattım. Milliyet�i liderlere karşı ağır hakaretlere başladı. Onların bir h�k�met değil, bir asiler ve ihtilalciler topluluğu, İttihat�ı ve Bolşevik olduklarını s�yledi.Kendisinin barış yapmaya, bunun i�in fedak�rlıkta bulunmaya hazır olduğunu belirtti.Milliyet�ilerin bastırılması i�in meşru h�k�metin desteklenmesini, İstanbul kuvvetlerine silah ve para yardımı yapılmasını istedi." 103

Sir Harold Rumbold tecr�beli bir diplomattı; bir�ok şaşırtıcı, �arpıcı olaya tanık olmuştu ama b�ylesini ne g�rm�ş, ne de duymuştu. Yazmayı bırakıp bir an durdu. "İnanılmaz bir durum.." diye d�ş�nd�, "..T�rk Sultanı, d�zenini korumak amacıyla Sakarya Savaşı'nı kazanmış T�rk ordusunu silahla yok etmek istiyor, daha da şaşırtıcı olanı, yok edebileceğini sanıyor. B�yle

birine ne denir?"ALİ KEMAL'in bug�nk� yazısı ş�yle başlıyordu: "Tehlike �zerimize doğru y�r�yor. İzmir'i, Edirne'yi kılı�la, kuvvetle kurtarmak, Yunanlıları denize d�kmek tasavvuru, bir r�ya idi, bir h�lya oldu.Ankara'nın i� ve dış siyaseti iflas etmiştir" 104

B�y�k Taarruza Hazırlık 591AFYON G�NEYİNE kaydırılacak birliklerin ge�eceği yollar, konaklayacakları yerler belirlenmişti. İstihk�m birlikleri ve iş�i taburları ağır topların ge�eceği yollan d�zeltiyor, k�pr�leri g��lendiriyor, dar ge�itleri genişletiyordu. Toprakta iz kalırsa, �alışıldığı anlaşılmasın diye, ağa� dalları ya da samanla �rt�l�yordu.Y�r�y�ş sırasına bağlı olarak k�yler boşaltılmaktaydı.Y�r�y�ş emrini alan birlik hava kararınca yola �ıkacak, yol boyunca ışık kullanmayacak, g�n doğmadan �nce konaklayacağı yere varacaktı. Herkes ağa� altlarına, evlere, ahırlara, ambarlara sığınıp akşama kadar g�zden saklanacak, g�nd�z kimse g�r�nmeyecek, ateş yakılmayacak, a�ıkta kalan her şey maskelenecekti.Ama� �ok sık u�an Yunan keşif u�aklarına a�ık vermemekti.Bazı birliklerin, ayrıldıklarının anlaşılmaması i�in �adırları s�kmeden bırakması uygun g�r�ld�. Geride kalacak az sayıda er, birlik ayrılmamış gibi g�nl�k etkinlikleri s�rd�recekti. D�şmanı kandırmak i�in kimi k���k birlikler g�nd�z ters y�nde y�r�t�l�p gece geri alınacaktı.İsmet Paşa y�r�y�ş� g�nl�k, kısa emirlerle kendi y�netecekti.13 Ağustos g�n� ilk emrini verdi: 14/15 Ağustos gecesi, Birinci Kolordu'dan 15. T�men �ay batısına kayacak, onun boşalttığı yere de D�rd�nc� Kolordu'dan 11. T�men gelecekti.B�y�k y�r�y�ş bir g�n sonra başlayacaktı.

İkinci B�l�mAfyon G�neyine Y�r�y�ş14 Ağustos 1922 - 25 Ağustos 1922AFYON'UN G�NEYİNE d�rt kolordu kaydınlacaktı: 100.000 kadar insan, binlerce at, hayvan ve araba.Birinci Kolordu �ay yakınında, İkinci Kolordu Emirdağ'da, D�rd�nc� Kolordu Bolvadin civarında, S�vari Kolordusu Ilgın ve Akşehir �evresindeydi.Bu gece (14 Ağustos) yola �ıkacak olan 15. T�men'in Komutanı, Batı Cephesi eski Kurmay Başkanı Yarbay Naci Tınaz'dı. 15. T�men'in eski Komutanı Ş�kr� Naili Bey, 2. Ordu'ya bağlı ���nc� Kolordunun Komutanı olmuştu.Subaylar ve askerler erkenden yemeklerini yediler.Komutanlar alayları, bataryaları ve ağırlık kollarını denetlediler. Bir Yunan taarruzu olasılığına karşı �nlem olarak yer değiştirdiklerini sanan subaylar ve askerler, neşesiz ve �fkeliydiler.Hava iyice kararınca 15. T�men y�r�y�şe ge�ti.Afyon G�neyine Y�r�y�ş 593Y � r � y �ş ten sonra T � rk ordusunun yerle ş imi ANKARA'da Azerbaycan B�y�kel�iliğinde yemek vardı. Zengin bir b�fe hazırlanmıştı. Azerbaycan el�iliği g�revlileri ile T�rk ve Rus misafirler, �bek �bek oturmuş sohbet ediyor, yiyip i�iyorlardı. Piyanoda bir hanım al�ak sesle Azeri şarkıları s�yl�yordu.M. Kemal Paşa, İbrahim Abilov ve Aralov, bir k�şede oturuyorlardı. İbrahim Abilov her zamanki gibi Sovyet rejimini �verek M. Kemal Paşa'yı etkilemeye �alışmaktaydı. M. Kemal Paşa, "İbrahim Bey.." dedi g�lerek, "..T�rkiye �ok farklı bir memleket. Kaldı ki rejiminizin ne gibi safhalar ge�ireceği de daha belli değil. Hen�z deneme safha-sındasınız."

İbrahim Bey itiraz etti:"Yo, bizim rejim tamamdır."594 Şu ��gın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

"Şimdi bu tartışmayı bırakalım. Size s�yleyeceklerim var. Uygun bir yere ge�elim."İbrahim Abilov'in �alışma odasına ge�tiler."Bir hafta sonra, taarruza ge�mek �zere cepheye hareket edeceğim.."Abilov ve Aralov heyecanlandılar."..Ama bunu d�nyadan gizlemek, �zellikle İngilizlerin Yunanlıların yardımına gelmesini �nlemek istiyorum. Sizden bir ricam var. Ben Ankara'dan ayrıldıktan sonra, �ankaya'da bir �ay partisi vereceğim ilan edilecek. Bu parti ertelenecek. Siz de birka� g�n sonra, bir kabul resmi d�zenlediğinizi a�ıklarsınız. Kabul resmi başladığı saatte, g�revlendireceğim biri geliprahatsızlandığım i�in katılamayacağımı bildirir. Bu bana birka� g�n daha kazandırır. Ne dersiniz?""Tamam."Aralov da, "Kabul" dedi."Teşekk�r ederim."Abilov, "Paşam.." dedi heyecan i�inde, "..sen muzaffer olacaksın. ��nk� Allah vatanını savunanla beraberdir." * . Sarıldılar.Dışarda piyanoya bir T�rk ge�miş olmalıydı. Bir İzmir t�rk�s� duyuldu:"İzmir'in kavakları D�k�l�r yaprakları..." TAARRUZ ZAMANI yaklaştık�a Yakup Şevki Paşa'nın huysuzluğu artmaktaydı. Erkenden yatmıştı ama uyuyamıyordu.Emrinde sadece iki kolordu kalmıştı, yani beş piyade ile bir s�vari t�meni. 1. Ordu cepheyi yarana kadar, bu kadarcık kuvvetle iki bu�uk d�şman kolordusunu, s�rekli h�cum ederek yerinde tutması gerekiyordu.Yerinde tutulması gereken d�şman, 2. Ordu'dan �� kat kalabalık, silah bakımından beş kat g��l�yd� ve 1. Ordu, cepheyi ka� g�nde yarabilirdi?Yarabilir miydi?Afyon G�neyine Y�r�y�ş 595Taarruzdan �nce elbette bir toplantı yapılacaktı. Bu toplantıda s�z�n� ge�irinceye kadar plana

yine itiraz etmeye karar verince biraz rahatladı, az sonra uyudu.K�ZIM PAŞA �ğleye doğru M. Kemal Paşayı Meclis'teki odasında buldu."B�t�e Komisyonu, Milli Savunma b�t�esi i�in bir alt kurul kurmuş. Ordu hakkında bilgi vermem i�in beni �ağırıyorlar. Ne emrediyorsunuz?""Seni hırpalayacaklardır. Ne derlerse desinler, sineye �ek. Taarruzdan bahsetme. Fevzi Paşa'nın cepheye gittiğini de s�yleme.""Peki efendim."YUNANLILAR sonsuza kadar Anadolu'da kalacakları �midi ile �eşitli hazırlıklara girişmişlerdi.H�k�met Anadolu'da Yunan Milli Bankasının şubeler a�masını uygun g�rm�şt�. İlk şube eyl�lde Ayvalık'ta a�ılacaktı. İzmir'de de bir �niversite kurulması kararlaştırıldı.T�rk ordusunun bu r�yalara son verecek olan sessiz y�r�y�ş� kesintisiz s�r�yordu. D�rd�nc� Kolordu'dan 5. T�men de 17 Ağustos akşamı g�neye doğru yola �ıktı.M. KEMAL PAŞA da 17 Ağustos gecesi Konya'ya hareket edecekti.G�nd�z Rauf Bey'e, K�zım Paşa'ya ve evinde hasta yatan Yusuf Kemal Bey'e veda etmişti. H�k�met M. Kemal Paşa'nın Ankara'da olduğu izlenimini verecekti.Akşam yemeğini annesi, Fikriye ve Abdurrahim'le �st kattaki sofada yedi. Annesinin elini �perek veda etti, duasını aldı.Aşağıya indi. Merkez Komutanı Yarbay Fuat Bulca ve yardımcısı Y�zbaşı Vedat gelmiş, bekliyorlardı. "Ankara'dan ayrıldığımı belli etmeyeceksiniz.." dedi, "..hazırladığımız sahte programı uygulayın. Bana zaman kazandırın.""Baş�st�ne."İki araba kapıdaydı. Bavullar yerleştirilmişti. Bu kez Mahmut Soydan Bey de refakat subayı olarak beraber geliyordu. Gazi Fikriye596 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuve Abdurrahim'le de vedalaştı. Fikriye her zamanki gibi sırtını sıvazlayarak yolcu etti.Arabalar hareket ettiler.Yarbay Fuat Bulca, Y�zbaşı Vedat, muhafızlarla birlikte k���k Abdurrahim de selam durdu. Bir muhafız arkalarından su d�kt�.Konya'ya ulaşır ulaşmaz telgrafhaneyi denetim altında aldırarak, bilgi sızmasına fırsat vermeyeceklerdi.ALT KURULUN Başkanı H�seyin Avni Bey'di. �yeler ve dinlemeye gelmiş olan milletvekilleri b�y�k masanın �evresinde yer almışlardı. Muhalif �yeler arasında Kara Vasıf Bey ile Selahattin Bey vardı. Ali Ş�kr� Bey ve Hafız Mehmet Bey de takviye i�in katılmışlardı.Muhalif �yeler K�zım Paşa'ya y�klenmeye başladılar. K�zım Pa-şa'nın ka�amak cevapları, M�dafaa-yı Hukuk�u milletvekillerini de sinirlendirdi. Kara Vasıf Bey, "Meclis'te ordu kıpırdamayacak dediğim zaman, M. Kemal Paşa beni ağır şekilde tenkit etmişti." dedi, "..haklı olduğum anlaşıldı. Başkomutanlık uzatılalı bir ay oldu, ordu h�l� bulunduğu yerde ��r�t�l�yor. Taarruz �midi vererek bizi oyalıyorsunuz..""Bravo!""..Taarruz edileceğine dair en ufak bir işaret bile yok."Selahattin Bey s�z aldı:"Milli Savunma Bakanının ordunun ger�ek durumunu ve kararını, bug�n, burada, ka�amak yapmadan a�ıklamasını talep ediyorum!"Bu talebi bir�ok milletvekili destekledi. K�zım Paşa, "Efendim.." dedi, "..bildiğiniz gibi ordumuz taarruz i�in hazırlık yapmaya devam ediyor."Muhalifler g�ld�ler:"Bu masalı bir yıldır dinliyoruz.""Ne zaman hazır olacak, onu s�yleyin!"

"Kışa mı?""Yoksa gelecek yaza mı?"K�zım Paşa, "O kadar uzun s�receğini sanmıyorum" diye cevap verdi. Kahkahalar patladı.Afyon G�neyine Y�r�y�ş 597K�zım Paşa'nın i�inden, yerinden fırlamak, "Bir hafta sonra taarruz edeceğiz!" diye bağırmak, hepsini şaşırtmak, zıplatmak, susturmak geliyordu ama dişini sıkıp sustu, sataşmalara, k���msemelere katlandı.Durumu bilmeyen Zamir Bey, S�reyya Yiğit'e, "Bu ne zavallı Bakan yahu!" diye yakındı. Bir de okkalı k�f�r savurdu.220 AĞUSTOS AKŞAMI, İkinci Kolordu ile S�vari Kolordusu da harekete ge�tiler. İki kolordu g�neye inerken, b�y�k komutanlar da Akşehir'de, Başkomutan'ın geniş odasında biraraya geldiler.Saat 23.00't�.Başkomutan kısa bir a�ıklama yaptı, kararının kesin olduğunu s�yledikten sonra, taarruzun nasıl yapılacağını harita �zerinde ayrıntılı olarak anlattı.3O �na kadar g�neye elli bin kişi kaydırılmış, d�şmanın ruhu bile duymamıştı. D�şman ordusu eski durumunu koruyordu.4 Ne var ki bu başarı Y. Şevki Paşa'yı yatıştırmadı, Başkomutan susar susmaz lafı kaptı, 'durumu tehlikeli bulduğunu, başarılı olunmazsa, şimdiye ka-darki kazan�ların da elden gideceğini' uzun uzun yineledi.Başkomutan, cevap vermedi, Asım G�nd�z'e d�nd�:"25 Ağustos akşamı her t�rl� haberleşmeye son verilecek. Limanlara giriş-�ıkış durdurulacak. İstanbul ile İzmit arasındaki kara ve demiryolu ulaşımı kesilecek. Yani biz işi bitirene kadar d�nyanın Anadolu'dan haberi olmayacak. Yeteri kadar u�ağımız var. �ocuklar d�şmanın hava keşfi yapmasını da �nlesinler.""Baş�st�ne."İsmet Paşa'ya baktı:"Siz de ordulara yazılı emrinizi veriniz. 26 Ağustos Cumartesi sabahı d�şmana taarruz edeceğiz." 5�� y�z yıldır verilmemiş bir karar ve emirdi bu.Ayağa kalktı. Başta Y. Şevki Paşa olmak �zere hepsi ayağa fırlayıp esas duruşa ge�ti. Nurettin ve Fahrettin Paşaların g�zleri dolmuştu."Paşalar! Gazanız m�barek olsun!"�� G�N SONRA Afyon orduevinde bir balo verilecekti. Birinci Kolordu Komutanı General Trikupis baloya ilişkin sorunlarla ilgile-598 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuniyordu. İyi bir moral gecesi olacaktı. Kurmay Başkanı Albay Meren-tidis odaya girdi:"Generalim, bir T�rk askeri cephemize sığınmış. T�rklerin Afyon g�neyine gizlice �� t�men yığdıklarını s�yl�yormuş." 6Trikupis durakladı:"G�ney cephemizde zaten �� t�menleri var. �� daha altı eder. Altı t�men taarruz i�in az, savunma i�in �ok."Acele hava keşfi istedi. İki saat sonra g�zlemci subay telefon etti:"Bir hareket yok. Fotoğrafları g�nderiyorum."Eski ve yeni fotoğraflar karşılaştırıldı. T�rk mevzilerinde hi�bir yenilik, değişiklik g�r�nm�yordu. Yine de Trikupis birliklere dikkatli olmalarını ve g�zlerini a�malarını emretti.İngiliz Haberalma �rg�t� de ciddi bir s�rpriz beklenmediğini bildirince, Atina El�isi Lord Granville, huzur i�inde yaz tatiline �ıktı. Sir H. Rumbold da �ıkmak i�in hazırlık yapıyordu. ,U�AK B�L�Ğ� Akşehir'den �ay'daki alana taşınmış, cepheye yakınlaşmıştı.'""

U�ak b�l�ğ�nde �alışır durumda 10 u�ak vardı: 6 Brege-XlV keşif, 3 Spat-XIII av ve bir de De Hawilland-9 (İsmet). Havacıların ve ustaların ağzı kulaklarındaydı.

Yeni u � aklarT � rk havac ı lar ı n ı � ok mutlu etmi ş ti Afyon G�neyine Y�r�y�ş 599Yunan keşif u�aklarına engel olunması emri �ğleye doğru geldi. Yunan u�akları ile �arpışma demekti bu. Hızlı ve kıvrak Spat av u�akları bu iş i�in bi�ilmiş kaftandı. Fazıl devriye u�uşu yapması i�in hemen birini g�revlendirdi. Spat az sonra ok gibi u�tu.Eşref Usta, "Bunlar s�l�n gibi u�uyorlar" dedi.Abdullah Usta uyardı:"Maşallah de.""Maşallah."25 Ağustos akşamına kadar s�rekli devriye u�uşları yapılacak, 4 Yunan u�ağı inmeye zorlanacak ya da d�ş�r�lecekti.7BAŞKOMUTAN, Akşehir'de eski bir Rum evinde kalıyordu.Gazi �ğleyin uyandı. Tıraş olup aşağıya indi. Mahmut Bey, Salih ve Muzaffer bekliyorlardı. Ali Metin �avuş kahvesini getirdi. �nce d�şmanda bir hassasiyet olup olmadığını sordu. Az �nce İsmet Paşa telefon edip bilgi vermişti:"Yokmuş efendim."En �nemli sorun buydu. Memnun oldu:"Biliyor musunuz, gece Reşat Nuri Bey'in �alıkuşu romanını okumaya başladım. �ok beğendim. İhmal edilmiş Anadolu'yu ve gen� bir hanım �ğretmenin yaşadığı zorlukları, ne g�zel anlatmış. Bitirince İsmet e vereceğim. Sonra da sizler okuyun."Mahmut Bey, "Savaşa beş kala roman okuyabiliyor.." diye d�ş�nd�, "..M. Kemal Paşayı, M. Kemal Paşa yapan da herhalde bu �zelliği olsa gerek." 81. ORDU KOMUTANI Nurettin Paşa taarruz edecek iki kolordu komutanını �ağırdı. Birlikte Kocatepe'ye �ıkarak taarruz edilecek hedefleri ve araziyi incelediler.Arazinin hır�ınlığı, direnek merkezlerinin ve dayanak noktalarının kat kat tel �rg�ler i�inde olması ikisini de etkilemedi. Bir yıldır taarruz eğitimi g�rm�ş olan subay ve askerlerine g�veniyorlardı.BUG�N bir Yunan keşif u�ağı bir T�rk avcı u�ağının saldırısına uğramış, Afyon Garip�e meydanına zorunlu iniş yaparak kurtulmuş-600 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

tu. T�rk cephesinden geceleri yol �alışması yapıldığını d�ş�nd�ren boğuk sesler yansıyordu.Trikupis T�rklerin taarruz edeceğinden kuşkulandığını orduya bildirdi. Hacianesti g�ld�:"Cephedeki komutanlar abartıcı ve duyarlı olurlar. General Trikupis de b�yle. Bug�ne kadarki bilgilerimiz g�steriyor ki d�şmanın genel bir taarruza ge�mesi olası değil. İngilizler de bu kanıda."

Passaris itiraz etmeye yeltendi:"Fakat generalim.."Hacianesti bu kuruntulu kurmayını k���k bir el hareketiyle susturdu:"Olsa olsa kendi kamuoyunu oyalamak i�in sınırlı bir hareket yapacaktır."Valettas, "Buna rağmen.." dedi, "..bazı �nlemler almamız doğru olmaz mı?"Komutan General Valettas'ı dinlemek inceliğini g�sterdi:"Pek�l�. Orduyu uyarın. Ama telaşa vermeden." 9HABERCİ H�SEYİN iki hafta �nce, emir almak i�in gizlice cep heye gitmişti. Beklenmedik bir anda Ala�am dağındaki saklanma yerlerine neşe i�inde, bağıra bağıra �ıkageldi:"Akıncılar! M�jdemi isterim! Ordudan haber vaaaaar!"Akıncılar ayaklandılar. H�seyin, İbrahim Ethem Beye askerce selam verdi, heybesinde sakladığı k�ğıdı �ıkarıp uzattı:"Ordu emridir beyim. Taarruz başlayınca ne yapacağınız burada yazılıymış."M�freze komutanlarından Veli Ağa, "Taarruzun zamanı belli mi H�seyin?" diye sordu."Bir şey demediler ama eli kulağında olmalı."Bir akıncı avaz avaz haykırdı: "Ey namert d�şman! Saatin geldi! Yaptıklarının hesabını vermeye hazır ooool!"İntikam tutkusu yorgun, sefil akıncılara �rk�t�c� bir canlılık verdi.İ. Ethem Bey emri okudu. Ordu b�t�n akıncı gruplarıyla birlikte Demirci Akıncılarının da taarruz başlayınca harekete ge�mesini, cephe gerisini de Yunanlılar i�in hep birden cehenneme �evirmele-Afyon G�neyine Y�r�y�ş 601rini istiyordu. G�l�msedi. Bug�n� d�ş�nerek �evredeki bir�ok k�y� �rg�tlemişti. K�yl�ler de d�şmanı kırmaya katılacaklardı.Faris Ağa sakladığı son tutam kahveyi pişirmişti. Teneke bir kupa i�inde İ. Ethem Bey'e getirip verdi:"Haklı �ıktın beyim. Afiyet ve helal olsun." 10

BİRİNCİ VE D�RD�NC� KOLORDU Komutanları da, kendilerine bağlı t�menlerin komutanlarını, g�zetleme yerlerinde topladılar. Araziyi ve taarruz edecekleri hedefleri g�stererek, g�revlerini anlattılar.T�men komutanlarına, taarruz edileceğini birliklerine a�ıklama izni verildi.Ordu �� yıldır bug�n� beklemişti!Her acıya bu g�n hayal ve �mit edilerek katlanılmıştı. Şamatasız bir kıyamet koptu. T�menler akşam yola d�ğ�ne gider gibi �ıktılar. Dıştan yine sessizdiler ama i�lerinden sevin� �ığlıkları attıkları g�zlerinden belli oluyordu.23. T�men'in 68. Alayı'ndan saka eri Kel Zeynel de taarruzla ilgili bir şeyler duymuştu. Yanından ge�en takım �avuşuna, al�ak sesle seslendi:"�avuşum, İzmir'e gidiyormuşuz, ka� saatte varırız?"G�lmek değil, hapşırmak bile yasaktı. Ama bu konuşmayı işitenler kahkahalarını tutamadılar.Zapartayı yediler.S�VARİ KOLORDUSU kararg�hı ve 1. S�vari T�meni 24 Ağustos sabaha karşı Sandıklı'ya geldi.Bu kolordu, d�şman cephesi yarılınca, a�ılan gedikten ge�erek Sincanlı ovasına, d�şman gerisine akacaktı. Bunun i�in cephe yarılın-caya kadar beklemesi gerekiyordu. Bu durum Fahrettin Paşa'yı sıkıyordu. Başka bir ��z�m bulmalıydı.�iğiltepe ile Toklu Sivrisi arasında, 15 km. genişliğinde, sarp, sık ormanla kaplı ve yolsuz Ahır Dağı vardı. Buradan ge�menin imk�nsızlığı y�z�nden Yunanlıların geceleri bu kesimde n�bet�i bırakmaya gerek duymadıklarını �ğrendi. Sol yanda mevzilenmiş olan 6. T�men'in akıncıları buraları iyi bilirdi. Bu t�menin komutanı ile ilişki602 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

kurdu. 1. S�vari T�meni'ne de Ahır Dağı'na 3 keşif kolu �ıkarmasını emretti.Ballıkaya denilen yerden Yunan cephesinin gerisine, Sincanlı ovasına inen dar, u�urumlu, ger�ekten ge�ilmez gibi g�r�nen bir dağ yolu olduğu �ğrenildi.Fahrettin Paşa orduya, S�vari Kolordusu'nun, cephenin yarılmasını beklemeden, 25 Ağustos akşamı, bu ke�i yolundan dağı aşmasını, 26 Ağustos sabahı Yunan cephesinin gerisine inmesini �nerdi.Ordu komutanının da g�z� karaydı. Bu tehlikeli �n^Şiyi kabul etti.11

t�

Fahrettin Altay ve Kararg � h ı 24 AĞUSTOS g�n�, akşama doğru, Başkomutan, Genelkurmay Başkanı ve Batı Cephesi Komutanı ile kararg�hları bir dizi otomobil ve kamyonla Akşehir'den ayrıldılar.Bu gece cephe gerisindeki Şuhut kasabasında kalacak, 25 Ağustos g�n� Kocatepe'nin eteğindeki �adırlı ordug�ha ge�eceklerdi.Afyon G�neyine Y�r�y�ş 603�ndeki arabada M. Kemal, Fevzi ve İsmet Paşalar vardı. M. Kemal Paşa g�l�mseyerek, "Fransız Başbakanı M�sy� Poincare gizli bir mesaj yollamış.." dedi, "..diyor ki: 'Eğer taarruz edip Afyon'u alabilir ve on beş g�n elinizde tutabilirseniz, yakında Venedik'te toplamayı d�ş�nd�ğ�m�z barış konferansında bu başarı, sizin i�in olduk�a �nemli bir koz olur!'llaFevzi ve İsmet Paşalar y�ksek sesle g�ld�ler. Fevzi Paşa, "Bunlar h�l� g�c�m�z�n farkında değil" dedi."İyi ki."M. Kemal Paşa �alıkuşu'nu bitirmişti. Kitabı İsmet Paşa'ya verdi.M. KEMAL PAŞA ve arkadaşları Şuhut'a girerken, Afyon'daki orduevinde balo başlamıştı. G�revleri baloya katılmalarına elveren subaylar ve eşleri, sevgilileri salonu doldurmuşlardı. Neşe i�inde yiyip i�iyorlardı.12 Bazı subaylar İzmir'deki eşlerini bu balo i�in Afyon'a �ağırmışlardı.Hanımların hepsi tuvaletliydi.General Trikupis ile kolordusuna bağlı 1. T�men Komutanı General Frangos, 4. T�men Komutanı General Dimaras, 5. T�men Komutanı Albay Rokka, 12. T�men Komutanı Albay Kalidopulos, birlikte oturmaktaydılar. Baloya katılabilen subaylarının mutluluğunu izliyorlardı.Sakarya yenilgisinin acı etkisi hayli azalmıştı.

İzmir'den getirtilen orkestra dans m�ziğine ge�ince, pisti şık subaylar ve g�zel kadınlar kapladı. Rugan �izmeler ve ayakkabılar, ince ve y�ksek topuklu iskarpinler, yeni cilalanmış pist �zerinde daireler, helezonlar, zikzaklar �izmeye başladılar.BU SAATLERDE Birinci ve D�rd�nc� Kolorduya bağlı t�menler ve ağır top taburları da, derin bir heyecan ve sessizlik i�inde, son konaklarına y�r�yorlardı.Cepheye yaklaşıldığı i�in bir�ok ek �nlem alınmıştı. Atların, katırların, kadanaların ayaklarına, top ve araba tekerlerine �uval sarılmış, huysuz hayvanların ağzı bağlanmıştı.Sabah ulaşacakları konaktan bir sonraki durak, taarruza hazırlık hattıydı.604 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuT�menler, bataryalar, ağır top taburları ve s�vari b�l�kleri, g�n doğmadan son konaklarına ulaşıp yerleştiler. Balo da bu sırada dağılıyordu. Akşama kadar sessizlik i�inde saklanacaklardı. Saklanacak yeterli yer olmayan konaklarda kalacak birlikler bol yapraklı dal par�alarıyla gelmişlerdi. A�ıkta kalanlar bunların altına girdiler.Tarih 25 Ağustos 1922, g�nlerden cuma idi.İsmet Paşa saat 12.00'de ordulara ve Kocaeli Grubu'na genel taarruz emrini yolladı.CEPHEDEKİ bazı kıpırtılar, tecr�beli Trikupis'i iyice huylandırdı. Her olasılığa karşı t�menleri alarma ge�irdi. Hastanelerdeki ağır hastaların İzmir'e yollanmasını emretti. İkinci (İhtiyat) Kolordu'dan takviye olarak 7. T�meni istedi. Kolordu kurmayları T�rklerin Afyon �n�nde en fazla 6 t�men toplayabileceğini hesap etmişti.13 Bu kadar bir kuvvet Afyon m�stahkem mevkii i�in bir tehlike değildi.Trikupis, T�rklerin Afyon g�neyinde bunun iki katı kuvvet topladıklarını bilmediği i�in akşam orduevinde iştahla yemek yedi, keyifle şarap i�ti.Erkenden yatacak, cehenneme uyanacaktı.G�N BATIYORDU.Sesi g�zel askerler, topların, cephane sandıklarının ya da taşların �zerine �ıkarak ezan okudular. Cephe boyunca tabur tabur akşam namazı kılındı ve zafer i�in dua edildi.Sessizce sıcak yemek yenildi.Uzun asker kaputlu, beyaz baş�rt�l� G�l Hanım D�rd�nc� Kolordu birliklerini dolaşıyordu:"...Hi� yakınmadan silahınıza cephane, size ekmek taşıdık. Y�k-s�nmeden siperlerinizi kazdık. Severek yaranızı yıkadık, kırığınızı sardık. Ateş altında suyunuzu yetiştirdik. Yolunuza sa�ımızı serdik. Şimdi bunca kadının hakkını, erkek olmanın bedelini �deme vaktidir. Eğer bu sefer kardeşlerinizi kurtarmadan d�nerseniz, bilin ki ananız da, bacınız da, yavuklunuz da hakkını helal etmeyecektir..."23. T�men'de bir er onbaşısına fısıldadı:"Alay sabah sancak a�acak mı?""�yle duydum."Afyon G�neyine Y�r�y�ş 605"A�arsa, askere r�zg�r yetişemez."15. T�men'de bir teğmen takımını �evresine toplamıştı:"Eğer g�z�m� bir an i�in olsun geriye �evirirsem, �l�mden yılıp da geriye tek bir adım bile atarsam, beni hain bilin. Kanım size helal olsun!"Askerler k�yden gelmiş mektup, sigara tabakası, yavuklu yadig�rı �evre, işlemeli �orap gibi değerli eşyalarını b�l�k eminine teslim ettiler. Sonra birbirleriyle helalleştiler. Dargınlar barıştı.Toplan boruları vurmaya başlamıştı. Silahları kuşanıp d�zene girdiler. Sallanıp da ses �ıkaracak ne varsa hepsini sıkılayıp bağladılar.Takımlar, b�l�kler, taburlar, alaylar, bataryalar, cephane ve yiyecek kolları, sıhhiyeciler, muhabereciler, istihk�mcılar, g�nd�zden yolları �ğrenmiş kılavuzların �nc�l�ğ�nde, taarruza hazırlık mevkilerine doğru, b�y�k bir sessizlik i�inde y�r�meye başladılar.Kısa bir y�r�y�ş yapacaklardı.

�� g�nl�k bir hilal vardı g�ky�z�nde. İnce kollarıyla bir yıldızı kucaklamıştı. Yaşlılar bunu zafere yordular.14

DAĞ YOLUNUN bir yanı dik yama�, bir yanı u�urumdu. �ok dikkatli olmak gerekiyordu. Albay M�rsel Baku'nun komutasındaki 1. S�vari T�meni, kılavuzla birlikte, �nc� olarak tek sıra olup Ballıka-ya'dan yola �ıktı.1. S�vari T�meni'ni, Kolordu Komutanı ve kararg�hı izledi. Arkadan 14. T�men, en sondan 2. T�men gelecekti. Toplan, telsiz ve ağırlık kollarını 2. T�men getirmeye �alışacaktı.Sabah Sincanlı Ovası'nda olabilmek i�in S�vari Kolordusu'nun, hi� durmadan y�r�y�p zifiri karanlıkta bu ip gibi dağ yolunu ge�mesi gerekiyordu.PAŞALAR ve kararg�hlarının savaş kademeleri, halkın "Kılıcınız keskin olsun! Allah'a emanet olun!" sesleri arasında Şuhut'tan ayrılıp Kocatepe'nin eteğindeki �adırlı ordug�ha taşınmışlardı. Ordug�h �akır�z� deresinin yanına kurulmuştu.Yalnız telgraf takırtıları, telsiz bipleri ve su değirmeninin gıcırtısı duyuluyordu.606 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

İsmet Paşa ile Asım Bey gelen raporları inceliyorlardı. Fevzi Paşa �adırına �ekilmiş, Kuran okuyordu. Başkomutan �adırının �n�nde asılı b�y�k gaz lambasının ışığında, portatif masaya serili haritanın başına ge�mişti.Saklamaya �alışıyordu ama heyecanlı olduğu belliydi. Oyalanmak i�in Mahmut Bey'e bilgi vermeye başladı:"Şurası Afyon'un g�neyindeki tepeler. Bunların hemen arkası Sincanlı ovası. Bu ovadan Afyon-İzmir demiryolu ge�iyor. Yani Yunan ordusunun can damarı.Asıl taarruz b�lgesinde Birinci ve D�rd�nc� Kolordularımız, d�şmanınsa takviyeli iki t�meni var. Yarma b�lgesinde d�şmandan altı kat daha g��l�y�z.15 İşte gizlice y�r�yerek yaptığımız yığınakla bunu sağladık. Y�z bin kişi y�r�d� Mahmut Bey. Planlama, uygulama ve disiplin bakımından m�thiş bir olay bu. D�şman duymadı. Akşamki hava keşfine g�re d�zeninde hi�bir değişiklik yok. Kısacası baskın başarılı olmuştur.İkinci Kolordumuz, �ndeki kolordularınızın gerisinde, yedekte bekleyecek.Yunan ordusunun d�zeni ise ş�yle: Kuzeyde, Kocaeli Grubumuz karşısında 11. T�meni, Eskişehir ve �evresinde ���nc� Kolordusu, Afyon ve �evresinde Birinci Kolordusu var. İkisinin arasında ise General Digenis'in İkinci Kolordusu bulunuyor. Bu kolordu kuzeye, g�-neye yetişmeye hazır yedek kuvvet.Genel savaş�ı sayısı bakımından denk sayılırız. Ama silah�a bizden hayli �st�n oldukları kesin. Daha fazla silahlanmamız m�mk�n olmadı.16

Bunca emeğin ve �abanın boşa gitmemesi i�in General Digenis yetişip de Trikupis'in kolordusunu takviye etmeden �nce, cepheyi en ge� iki g�n i�inde yarmamız gerekiyor. ���nc� g�ne kalırsak durumumuz zorlaşır.Ama inanıyorum ki en ge� ikinci g�n kesinlikle yararız.Cepheyi yarıp Sincanlı ovasına inerek, General Trikupis'in ve General Digenis'in kolordularının İzmir'le bağlantılarını kesmiş olacağız. Bu iki kolorduyu birka� g�n i�inde �evirip imha edeceğimizi sanıyorum. Sonra..."Sustu.Dalıp gitti.Afyon G�neyine Y�r�y�p 607

���nc� B�l�mB�y�k Taarruz26 Ağustos 1922 -18 Eyl�l 1922T�MENLER �nceden belirlenmiş hazırlık hatlarına ulaşmışlardı. Ağır ve hafif toplar �nceden

se�ilmiş yerlere yerleştirildiler. Cephane kolları topların yanına mermi taşıyor, muhabereciler telefon ağını kuruyorlardı. Sıhhiyeciler sargı yerlerini a�mışlardı. İstihk�m birliği, h�cum edecek birliklere tel �rg�lerde gedik a�acak tahrip m�frezeleri yollamıştı.B�t�n bunlar sessizlik i�inde yapılıyordu.Taarruz edecek birlikler, topların tanzim ve tahrip ateşleri sırasında d�şman mevzilerine h�cum mesafesine kadar yanaşacaklar, top�u ateşi ileri kaydırınca, s�ng� h�cumuna kalkacaklardı. B�l�k ve takım subayları ile �avuşlar, askerlerin arasında yerlerini almışlardı. Birlikte h�cum edeceklerdi. Sis y�z�nden taarruz edecekleri tepeleri daha g�remiyorlardı.Askerler subayların tavsiyelerine uyarak, bir-iki saat uyumak i�in başlarını t�feklerine ya da birbirlerinin omuzlarına yasladılar.B�y�k Taarruz 609

Mehmet � ik h � cum emrini bekliyor 610 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

BAŞKOMUTAN, Fevzi Paşa, İsmet Paşa ve kararg�hlarının savaş kademeleri, saat 03.30'da atlara bindiler.1Sisli, serin, karanlık bir geceydi.Fenerli iki s�vari yol g�stermek i�in �ne ge�ti. Yola �ıktılar. M. Kemal Paşa �nde gidiyordu,

yalnızdı. Arkasından Fevzi ve İsmet Paşalar geliyordu. Daha arkada kurmaylar, yaverler, g�revliler, hizmet erleri, seyisler vardı.�evre yedekler ve geri hizmet birlikleriyle doluydu.Ağır ağır Kocatepe'ye �ıktılar.1. Ordu Komutanı Nurettin Paşa ve ordu kararg�hı savaş kademesi Kocatepe'de gecelemişti. Telefon ve telgraf bağlantıları yapılmış, g�zetleme �ukurları a�ılmış, g��l� top�u d�rb�nleri yerleştirilmişti.Nurettin Paşa paşaları karşıladı. Sis dolayısıyla topların ateşe bi-ı az ge� başlayacaklarını bildirdi. M. Kemal Paşa Kocatepe doruğunun kıyısına geldi. Aşağıya baktı.Ufka kadar her yan sis i�indeydi. Nurettin Paşanın yaveri paşalara �ay verdi. Biraz soğuktan, daha �ok da heyecandan hepsinin i�i titriyordu.Saat 05.00'e doğru g�n ışımaya, sis dağılmaya ve dev tepeler yavaş yavaş belirmeye başladılar.Herkesin Ankara'da sandığı Başkomutan Kocatepe'de, ordusunun başındaydı. Başıyla İsmet Paşa'ya işaret etti, İsmet Paşa Nurettin l'aşa'yı uyardı. 1. Ordu Komutanı Nurettin Paşa telefonla kolordulara gerekli emri verdi.�nce bir tek top sesi duyuldu, mermisi koca Tınaz Tepe'ye d�ş-f �. Sonra b�t�n toplar d�zenleme {tanzim) ateşi i�in g�rlediler.05.30'da batarya komutanları zevk narası atar gibi emir verdiler:"Ateş!..""Ateş!..""Ateş!.."Tahrip ateşi başladı. Bu kesimde 200 kadar top vardı. Hazırlanmış ateş planına g�re, Yunan mevzilerini, direnek merkezlerini, makineli t�fek yuvalarını, tel �rg�leri, yeri bilinen Yunan toplarını ateş altına aldılar.laB�y�k Taarruz 61]Ne Yunanlılar b�yle yoğun, dehşet verici ateş g�rm�şt�, ne de T�rkler. Tepeler yanıyordu sanki. Cephanelikler ateş alıyor, kamyonlar u�uyor, toplar par�alanıyordu. Kocatepe bile zangırdıyordu.Piyadeler h�cum mevzilerine, tel �rg�lere doğru ilerlemeye başladılar.Bu cehennemlik ateş 20 dakika s�rd�. Bataryalar bu kez 10 dakika s�recek imha ateşine ge�tiler. Siperleri ve g�zetleme yerlerini d�vmeye başladılar.Başkomutan ateş planını, topların ustaca kullanımını �ok beğenmişti. İsmet Paşa'ya bir�ok kez teşekk�r edecekti.Bazı tel �rg�ler top�u ateşiyle yıkılmıştı. Bazılarını da istihk�m-cılar ya da sabırsız askerler yıktılar. İmha ateşi sona erer ermez subaylar ve askerler, a�ılan gediklerden mevzilere, direnek merkezlerine daldılar.Fırtına gibi esiyorlardı:"Allah Allah... Allah Allah..."Top�ular ateşi ilerilere kaydırdılar. Top, makineli t�fek, el bombası, boru sesleri ve savaş naraları i�inde, 06.45'te 5. T�men Kalecik Sivrisi'ni ele ge�irdi. On dakika sonra 15. T�men'in 38. Alayı'nın da Tınaz Tepe'yi aldığı haberi geldi.TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden:"Tınaz Tepe'yi zaptettik. �ok yazık ki alay komutanımız ttyas Bey taarruzun başladığı ilk dakikalarda yaralandı. Yaralı olmasına rağmen geri gitmedi, kaldı, tepe zaptedilince atını s�r�p Tınaz Tepe'nin doruğuna �ıktı. D�şman geride iki top bırakmış. Bir erimiz toplardan birinin �zerine �ıkarak ezan okudu: Allah-� ekber!" lb ■Yarbay ilyas Aydemir

612 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuFARİS AĞA ve bazı akıncılar ka� g�nd�r sabah namazından ■■onra, n�betleşe kulaklarını yere dayayıp toprağın kalbini dinlemekleydiler.Bu sabah da �yle yapmışlardı.Toprağa kulağını dayamış olan Faris Ağa titremeye başladı. Kendinden ge�miş gibiydi. Birden, ayağa zıplayarak ondan beklenmeyen bir coşku ile bağırdı:"Top sesi bu toooop! Toplarımız g�rlemeye başladı. Heeeey�!"İ. Ethem Bey talimat almak i�in yakın k�ylerden gelip n�bet bekleyen k�yl�lere d�nd�:"Duydunuz, �� yıldır beklediğimiz g�n geldi. Şimdi k�y�n�ze koşun. Herkes �arığını �eksin, silahını kuşansın. Verdiğim talimata g�re hareket edeceksiniz. Haydi bakalım, gazamız m�barek ola!"K�yl�ler el �p�p koşarak ayrıldılar. İ. Ethem Bey M�freze Komutanlarına seslendi:"Ağalar! M�frezelerinizi toplayın! Gidiyoruz." lcBELEN TEPE'nin �n yamacındaki y�ksek ve sık �alılar, top ateşi y�z�nden tutuşmuştu. Subaylar ve askerler hi� duraksamadan bu alevlere daldılar. Kimi yanarak şehit oldu, kimi alevlerin i�inden ok gibi ge�ip siperlere, direnek merkezlerine girdi.2Saat 09.00'da 23. T�men de Belen Tepeyi ele ge�irmişti.Alınmaz, ge�ilmez, yarılmaz sanılan Afyon mevzilerinin en kritik yerleri tek tek ele ge�iriliyordu. Şimdi bu başarıyı derinleştirip genişletmek gerekti.Hava B�l�ğ� Yunan İhtiyat Kolordusu'nun d�zeninde bir değişiklik olmadığını rapor etti. Bu iyi haberdi.SABAH aynı saatte 2. Ordu'nun ve Kocaeli Grubu'nun yaklaşık 100 topu da ateşe başlamıştı.Top ateşleri geri kaydırılınca, ilk hat birlikleri, karşılarındaki birlikleri yerlerinde tutmak i�in taarruza kalktılar. G�steriş taarruzu olduğu i�in �atışma sert değildi. Ama Yarbay Salih Omurtak'ın komutasındaki 61. T�men, ciddi bir atılımla cephesindeki g��l� Kazu�uran direnek merkezini ele ge�iriverdi.B�y�k Taarruz 613Bu sonu� Yunanlıları duraksattı: Asıl taarruz yeri kuzey miydi, yoksa g�ney miydi?HAVA H�KİMİYETİ T�rklere ge�mişti. Asıl taarruz b�lgesinin neresi olduğunu keşfetmek i�in �ırpınan Yunan u�akları T�rk cephesine ge�meyi başaramıyorlardı.Yeltendikleri anda T�rk av u�akları saldırıyordu.Bug�n Y�zbaşı Fazıl bir Yunan u�ağını d�ş�recek, d�rt Yunan u�ağı da zorunlu iniş yaparken kırılacaktı.3AHIR DAĞI'nın kuzey eteğine yakın Y�r�kmezarı adlı k�yde bir kadın k���k bah�esine yayılmış tavuklara yem veriyordu. Dağ yolundan gelen bir uğultu duydu. Uğultu b�y�yerek yaklaşıyor, yer titriyordu. K�pekler havlamaktan vazge�ip sindiler. Tavuklar �rk�p k�mes-lerine ka�tılar.Neydi ki bu?Birden dağın i�inden kalpaklı s�variler �ıkıverdiler.Kadın �ığlığı bastı:

"Bizimkiler! Kemal'in askerleri!"Baştaki subay seslendi:"Bacım, buralarda d�şman askeri var mıdır?""Yok! Tokuşlar K�y�'ne kadar rahat. G�vurlar ondan sonra."K�yl�ler dışarı uğramışlardı. El sallıyor, sesleniyor, ağlıyor, dua ediyorlardı. Binlerce s�vari, arkası kesilmeksizin sel gibi ovaya akıyordu.K�y�n muhtarı ş�k�r secdesine kapandı.Rezil işgal sona ermişti.ORDUNUN taarruza ge�mesi Afyon T�rklerini havalara u�urdu. Sevin�lerini saklamayı beceremediler.Rum ve Yunanlılar, sevindiğini belli eden altı y�z kadar T�rk� tekme tokat toplayıp İmaret camisine tıktılar.Bir testi su bile vermediler yanlarına.T�RK FIRTINASI s�rmekteydi. 614 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuAsıl taarruz yerinin Afyon g�neyi olduğu belli olmuştu. Triku-pis yetişen 7. T�men'i 1. T�men Komutanı General Frangos'un emrine verdi. Yedekte bekleyen Albay Plastiras'ın alayını da 4. T�men'i takviyeye yolladı. Yetmeyecekti bu. ��nk� cephedekiler, 'dalga dalga �l�me y�r�yen T�rkler karşısında askerlerin zorlukla tutunduklarını' bildiriyordu.Trikupis İhtiyat Kolordusu'nun 9. T�meni de yollamasını istedi.Hacianesti bunu gerekli g�rmedi:"D�şman, bizim kuruntulu Passaris gibi şaşkın. En g��l� olduğumuz yere saldırıyor. İhtiyat Kolordumuz taarruza ge�ince, bunları ikiye b�ler ve ezer. Trikupis'e bug�n kaybedilen yerleri geri almasını, İhtiyat Kolordusu'na da �ay'a doğru hemen taarruza ge�mesini yazalım." 4Albay Passaris komutanı yine kızdırmayı g�ze aldı:"İhtiyat Kolordusu'nun taarruz hazırlığı i�in zamana ihtiyacı var, ancak 48 saat sonra karşı taarruza ge�ebilir.""Sen bir şey demek istiyorsun.""Evet efendim, bence General Trikupis'in kolordusunun 48 saat dayanması �ok zor. Dayanamazsa her şey mahvolur. Hi� beklemeden Dumlupınar mevzilerine geri �ekilmesi daha doğru olur diye d�ş�n�yorum..."Hacianesti b�t�n damarları ka-bararak bağırdı:"Ne diyorsun sen? O mevziler, bir yıldır, b�yle bir g�n i�in hazırlanmadı mı? Ben g�rd�m. �ok rahat dayanır. Aksini d�ş�nen haindir."İ ngiliz casusu Sait Molla B�y�k Taarruz 615

ANADOLU'nun dış d�nya ile her t�rl� bağlantıyı kesmesi �eşitli yorumlara yol a�tı.İngilizler ve onların haberalma başarılarına g�venenler, Ankara'da M. Kemal Paşa'ya bir darbe yapıldığını d�ş�n�yorlardı.Sait Molla �ğrendiği bu haberi hemen Ali Kemal Bey'e telefonla bildirdi. Ali Kemal Bey yeni kalkmıştı, uyku sersemiydi, bir avu� baldırı �ıplak y�z�nden �niversiteden kovulduğu i�in sinirliydi ama bu haber y�z�n� g�ld�rd�.O da telefonu olan dostlarına yaydı bu g�zel haberi.�� S�VARİ T�MENİ de Tokuşlar �evresinde toplanınca Fahrettin Paşa, her birine bir g�rev verdi. Kuzeye de kuvvetli keşif kollan yolladı. Keşif kollarının bir g�revi de demiryolunu ve telgraf hatlarını tahrip etmekti.Cephe gerisinde cirit atan binlerce T�rk s�varisini g�ren Yunanlılar panikliyorlardı. S�variler savaş havasına girmişlerdi. Direnmeye yeltenen birlikleri, atlı h�cuma kalkarak kılı�tan ge�iriyorlardı.Demiryolu ve telgraf hatları, k�yl�lerin de yardımıyla, birka� yerden tahrip edildi. Birinci ve İkinci Yunan Kolordularının İzmir'le ulaşım ve haberleşmesi kesildi.Saat 14.00't�.BAŞKAN VEHBİ HOCA, Başbakanı, 'askeri durum hakkında a�ıklama yapmak �zere k�rs�ye davet edince' Meclis'te bir kıpırdama oldu.Ardahan Milletvekili Hilmi Bey şaştı:"Allah Allah, ne var ki?"Kara Vasıf Bey, "Belki bir k�y almışızdır" diye g�ld�.Rauf Bey k�rs�ye geldi. Heyecanını belli etmemek i�in kendini tuttuğu anlaşılıyordu:"Efendim, uzun zamandır noksanlarını tamamlamakla uğraşan ordumuz, bu sabah genel taarruza ge�miştir.."Alkışlar y�kseldi:"Allah başarı versin!""..En yakın zamanda kesin zafere nail olmasını Cenab-ı Hak'tan niyaz eylerim."616 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Alkışlar daha da şiddetlendi. Kara Vasıf Bey, "G�z boyama taarruzu bu" dedi. Hilmi Bey doğruladı: "Tabii canım. Ali İhsan Paşa ordunun durumunu bildirmişti. Sefaletmiş."Durak Bey bağırdı:

"Biri dua etsin!"Erzurumlu Nusret Efendi k�rs�ye y�r�d�.YIKILMAYAN sığınaklardan �ıkan, geriden yetişen Yunanlılar direnişe ge�mişlerdi. Arazinin yapısı savunmacılara b�y�k kolaylık sağlıyordu. Takviyeler de gelince savaş �ğle �zeri dengelendi.Trikupis Kurmay Başkanına, "Galiba krizi atlattık.." dedi, "..birlikler kaptırdıkları yerleri geri alırlarsa, iyice rahatlarız.""Haklısınız."Kapı b�y�k bir g�r�lt�yle a�ıldı, �ıldırmış gibi bir teğmenle emir subayı yuvarlanırcasına i�eri daldılar. Emir subayının teğmene engel olamadığı anlaşılıyordu. Teğmen "Generalim.." diye inledi, "..s�variler... Binlerce s�vari...""Ne diyor bu?"Emir subayı a�ıkladı:"T�rk S�vari Kolordusu, cephe gerimize sızmış efendim."Trikupis ve Kurmay Başkanı dehşet i�inde ayağa fırladılar.5KOCATEPE'de hava �ğleden sonra gerginleşti. Hız azalmış, cephe daha yarılamamıştı. Yunanlılar bazı yerleri geri almaya başlamışlardı.Nurettin Paşa �ok sinirliydi. Gecikme, Kurmay Başkanı Asım Bey'i ve bazı kurmayları da telaşlandırmıştı.Başkomutan g�z�n� kırpmadan savaşı izliyordu. Genellikle ayaktaydı. Kimi zaman bir taşa ilişip haritasını işaretliyordu. Yemek yememişti. Ardarda kahve ve zincirleme sigara i�iyordu.İsmet ve Fevzi Paşalar sakin g�r�n�yorlardı.Savaş aşağıda, tepeler, yarlar, �ukurlar, taşlı bayırlar, kayalar, siperler, tel �rg�ler, hendekler, kum torbaları, makineli t�fek yuvaları, kamyon ve top enkazları, yanmaya devam eden �alılar, �l�ler ve toplanmamış yaralılarla dolu �rk�n� arazide, savaş dumanı altında, bir an bile durmadan devam ediyordu.Bu sınırlı alanda altmış bin insan boğuşmaktaydı.B�y�k Taarruz 617GENERAL VALETTAS ve Albay Passaris General Hacianesti'nin odasına girdiler. Bu izinsiz giriş Hacianesti'nin canını sıktı, sertlikle, "Ne var?" diye sordu."D�şman Afyon'la demiryolu ve telgraf bağlantımızı kesti."Hacianesti'nin y�z� soldu:"Nasıl olur?""S�vari Kolordusu, cephemizi bilinmeyen bir yerden delmiş."General Valettas, "Durum kritikleşiyor.." dedi, "..hemen Uşak'a hareket edelim generalim. Savaşı burada �� saat geriden izliyoruz.""Oturun. �nce durumu bir daha değerlendirelim." 6

ALBAY İZZETTİN BEY, 15. T�men Komutanı Yarbay Naci Bey'den, Tınaz Tepe'de kaybettikleri yerleri bu gece geri almasını istedi:"Baş�st�ne."Naci Bey'in yanında 56. Alay Komutanı Yarbay Fehmi Bey (Tı-naztepe) vardı. Ona, "Asker �ok yorgun.." dedi, "..ne yapmalı?"Fehmi Bey sordu:"T�menin b�t�n borazanlarını toplamama izin verir misiniz?"Naci Bey anlamıştı, g�ld�:"Gerekeni yapın."Bazı yerlerde karanlığa rağmen savaş �ılgınca s�rmekteydi. Bazı yerlerde ise savaşa ara verilmişti. Tınaz Tepe ara verilen yerlerdendi. N�bet�iler ve ileri g�venlik m�frezeleri dışında askerler yemek yer yemez toprağa kıvrılıp uyumuşlardı.T�menin borazanları uyandırılıp 56. Alay Komutanı'nın emrine g�nderildiler. Fehmi Bey

alayının tabur komutanlarına d�ş�ncesini anlattı, askerlerini uyandırıp gece taarruzuna hazırlamaları i�in taburlarının başına yolladı.Doksan borazan biraraya gelmişti. Fehmi Bey sordu:"Hazır mısınız?"Uykulu uykulu "Evet" dediler. Fehmi Bey i�inden g�ld�. Birazdan doksan borazan birden h�cum havası vurunca, kendilerinde de, başkalarında da ne uyku kalırdı, ne de yorgunluk. Başlarına Teğmen Rıfkı'yı bıraktı:618 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

"Teğmen yeter diyene kadar durmadan h�cum havası vuracaksınız. Anlaşıldı mı?"Taburların hazır olduğu bildirilince 'başlayın' işaretini verip alayının başına koştu. Doksan bo-razan geceyi yırtıp par�aladı.Borazanların uğultusu Yunan mevzilerine g�k g�r�lt�s� gibi yansımıştı. Alarm d�d�kleri �tmeye, n�bet�ilerin kurt k�pekleri havlamaya, aydınlatma fişekleri atılmaya başladı.T�rkler gecenin i�inden boran gibi geldiler. S�ng�leri aydınlatma fişeklerinin keskin ışığında parıl parıl yanıyordu.7

Yarbay Fehmi T ı naztepe PAŞALAR �adırlı ordug�ha d�nm�şlerdi. Fevzi Paşa yemeğini yiyip yatmıştı. İsmet Paşa ordular ve kolordular ile telefonla konuşuyor, ertesi g�n i�in emir veriyordu.M. Kemal Paşa, Mahmut Bey'e ve kaygılı olduklarını g�rd�ğ� yaverlerine, "Yunanlılar iyi d�v�ş�yorlar.." dedi, "..iyi d�v�şt�kleri i�in de mahvolacaklar. ��nk� savaşmakla hata ettiler. Bug�n Dumlu-pınar'a �ekilseler belki kurtulurlardı. Yarmak i�in gerekli b�t�n kritik yerler elimizde. Yarın bu iş biter."Binbaşı Tevfik yaklaştı:"15. T�men Tınaz Tepe'de elinden �ıkan yerleri geri almış efendim.""Bu haberi bekliyordum. G�zel. Haydi yatalım. Yarın yorucu bir g�n olacak. Allah rahatlık versin."ALBAY PLASTİRAS askerleri �zerindeki b�y�k etkisi, kabalığı ve Venizelos'a bağlıhğıyla �nl� bir Evzon Alayı komutanıydı. Anadolu'daki gizli Milli Savunma (Etniki Amyna) �rg�t�n�n başkanıydı. Milli Savunmacı olduğu belirgindi ama başkan olduğu bilinmiyordu.B�y�k Taarruz 619Trikupis, emrine ek birlikler de vererek Plastiras'ın, bir gece taarruzuyla K���k Kalecik'i geri almasını istemişti.Kararg�h g�revlilerinden Y�zbaşı Kanellopulos, Albay Plastiras'ın gece yarısı yolladığı mesajı General Trikupis'e bildirdi:"Albay taarruz etmeyi reddediyor efendim.""Neden?"

"Gece taarruzunu tehlikeli bulduğunu s�yledi. Sabah harekete ge�ecekmiş."Trikupis'in i�ine ilk kez korku d�şt�:"�mit ederim ki ge� kalmış olmayız." 8B�T�N T�MENLER geceleyin sabah taarruzu i�in hazırlık yaptılar. Bataryalar ileri yanaştırıldı.Bir g�n �nceki savaş sırasında taşlık arazide askerlerin �arıkları par�alanmıştı. �ıplak ayak taarruz edeceklerdi.Albay Kemalettin Sami Bey, t�men komutanlarına dedi ki:"Birlikleriniz imha derecesinde sarsılsa bile bug�n hedeflerinizi zaptedeceksiniz.""Baş�st�ne!"Albay İzzettin Bey de Tınaz Tepeye geldi. Yarma b�lgesindeki iki t�men komutanıyla buluştu."Bug�n ne pahasına olursa olsun, cepheyi yaracağız.""Emredersiniz!" 9HEPSİNDEN �NCE en sağdaki Efe K�zım'ın 8. T�meni sabahı beklemeden harekete ge�ti, saat 04.00'te, ateş etmeden sessizce ilerledi, s�ng� h�cumu ile ilk Yunan mevzilerine girdi. Bu kesimdeki savunma sisteminin kilit noktası olan Kurtkaya direnek merkezini 04.30'da ele ge�irdi.36. Alay'dan �steğmen Ag�h b�l�ğ�n�n �n�nde ilerlemiş, yaralandığı halde geri gitmemiş, Kurtkaya'nın doruğunda alnından vurularak şehit d�şm�şt�.D�rd�nc� Kolordu'nun yarma kesimindeki iki t�meni daha gece yarısı h�cum mevzilerine girmiş bekliyordu.Tan atarken top�ular d�şman mevzilerini d�vmeye başladılar. Patlayışlar dev kayaları sallıyor, Yunan mevzileri canlı bir yanardağın620 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuağzı gibi kaynıyordu. Tel �rg�ler yıkılıyor, toprağa g�m�lm�ş mayınlar patlıyordu. Top ateşi kayarken birlikler h�cuma ge�tiler, siperlere, sığınaklara daldılar, dayanak noktalarını yerle bir ettiler. Ağır kayıp veren Yunanlılar kuzeye doğru ka�tılar.Plastiras harekete ge�ene kadar T�rkler ezip ge�mişlerdi.Bu kesimin en �nemli mevkii olan Erkmen Tepesi saat 06.00'da d�ş�r�ld�. D�şmanın bu kesimde tutunması artık m�mk�n değildi.Soldaki Birinci Kolordu t�menleri de, birbirleriyle yarışmaktaydılar. Son tepeleri de alırlarsa, cephe yarılmış olacak, Sincanlı ovasına ineceklerdi.Engellenemez bir tutkuyla ilerliyorlardı.PAŞALAR VE KARARG�HLARI sabah erkenden Kocatepe'ye gelmişlerdi. Yunan savunma sisteminin adım adım ��k�ş�n� seyrediyorlardı.Yalnız �iğiltepe karşısındaki 57. T�men bir t�rl� ilerle-yememişti. Kuşatma kolu, ateş yememek i�in, hayli a�ıktan dolaşınca, etkisiz kalmıştı. M. Kemal Paşa bu t�menin komutanı Albay Reşat Bey'i severdi. Emrinde �ok başarılı hizmetler g�rm�şt�. Teşvik etmek i�in telefon etti:"Reşat Bey h�l� hedefinize ulaşamadınız. Bir sorun mu var?""Yarım saat sonra ulaşacağız efendim. S�z veriyorum.""Peki, size g�veniyorum."

Mustafa Kemal Pa ş a Albay Re ş at � i ğ iltepe'ye telefon etmeye giderken B�y�k Taarruz 621M�STEŞAR RATTIGAN General Harington'u telefonla aradı:"Rahatsız ettiğim i�in �ok �z�r dilerim. T�rklerin taarruz ettiği hakkında bir s�ylenti var."Harington g�l�msedi:"Aslı yok Mr. Rattigan. Keyfinize bakın.""Teşekk�r ederim."T�rkler taarruz ederek pazar g�n�n� mahvetmiş olsalardı Rattigan �ok kızacaktı. B�y�k Ada'ya gitmeye hazırlanıyordu. Zengin bir Rumun verdiği yemeğe katılacaktı.TRİKUPİS ayağını yere vurdu:"Lanet olsun!"T�rkler mevzileri, direnek merkezlerini arka arkaya d�ş�r�yor-lardı. Bug�n d�nden de hızlıydılar. Bu y�zden 9. T�men'i tekrar istemişti ama Hacianesti yine izin vermemişti. İkinci Kolordu'nun ertesi g�n �ay doğrultusunda taarruz etmesinde ısrar ediyordu. Bu doğru bir karardı ama Afyon'un ayakta kalması şartıyla.Oysa Afyon �ok zor durumdaydı.B�y�k �aplı mermiler Afyon'un i�ine de d�ş�yordu artık. Her mermi patlayışında şehir sarsılıyordu. Kurmay Başkanı Merentidis Afyon'u boşaltmak gerektiğini d�ş�n�yordu.Beklenmeyen bir şey oldu. Birliğinin başında olması gereken 4. T�men Komutanı General Dimaras �ıkageldi. Perişan bir hali vardı. Kendini ilk koltuğa bırakarak inledi:"Bu iş bitti. Artık tutunamayız. Kararg�hım bile d�şmanın elinde."Bir T�rk avcı u�ağı binanın �atısını yalayarak ge�ti. Trikupis Frangos'u aradı:"General, ne durumdasınız?""Ateş hattındaki birliklerim dağılmak �zere. Ancak silah zoruyla tutabiliyorum. Cephe yarılmak �zere..."Bir g�r�lt� oldu. Bağlantı kesildi. Hat kopmuş olmalıydı. Telefonu fırlattı. Kurmay Başkanıyla bakıştılar ve anlaştılar.Kararg�h mensuplarını topladı:"Direnmenin bir anlamı kalmadı. Afyon'u boşaltıyoruz. Kuzeybatıya �ekilip ordunun emrini bekleyeceğiz. Merentidis, birini Frangos'a yolla. Dumlupınar'a �ekilsin ve bizi mutlaka orada beklesin." 10

622 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuGeneral Dimaras ağlamaya başladı.■t�

ŞEHRİN BOŞALTILACAĞI haberi yıldırım gibi yayıldı. Afyon Rum ve Ermenilerini korku sardı. Bir yıl �nce Yunan ordusu Afyon'u işgal edince, T�rklerle aralarındaki sekiz y�z yıllık toprak kardeşliğini bozmuşlardı. Bir�ok acı, kirli olay yaşanmıştı o g�nden bu yana. T�rklerin tepkisinden kurtulmanın tek yolu ka�maktı.�abuk hazırlananlar istasyona h�cum ettiler. Ama yetkililer sivilleri bindirmediler. Durmadan yaralı geliyordu cepheden. Eskişehir'e onlar yollanacaktı. Şaşkın bir kararg�h g�revlisi, Birinci Kolor-du'nun telsizini de ilk katara y�kletti.Binlerce Rum ve Ermeni, tıpkı bir zamanların T�rk g��menleri gibi, taşıyabilecekleri eşyaları y�klenip g�� yoluna d�şt�.Bu da her g�� kafilesi gibi kalbi olanlara acı veren bir kafileydi. Yaşlılar, kadınlar, erkekler, gen�ler, �ocuklar, bebekler, k�pekler, kuşlar, bavullar, sepetler, boh�alar... Aralarında yaldız �er�eveli aynasını ya da hunili gramofonunu bırakmaya kıyamayanlar da vardı.Kimi askerlere karışıp gidecek, kimi K�tahya'ya doğru y�r�yecekti.YARIM SAAT dolalı hayli olmuştu. �iğiltepe d�şmemişti h�l�. M. Kemal Paşa Reşat Bey'le konuşmak istedi.Telefona Emir Subayı �steğmen Bozkurt Kaplangı �ıktı."Reşat Bey'i istemiştim."Bozkurt zorlukla, "Reşat Bey az �nce intihar etti efendim.." dedi, "..size bir a�ıklama bırakmış. Peki, okuyorum: 'Yarım saat i�inde size o mevzii almak i�in s�z verdiğim halde s�z�m� yapamamış olduğumdan dolayı yaşayamam'."�steğmen Başkomutan'ın teselli edici s�zlerini ağlayarak dinledi.11

Ş ehit Albay Re ş at � i ğ iltepe B�y�k Taarruz 623HACİANESTİ'nin yaveri Y�zbaşı Kazanidis, T�rklerin taarruza ge�tiğini �ğrenen kulağı delik gazetecilerle başa �ıkamayacağını anlayınca, yazmayacakları s�z�n� aldıktan sonra, "Evet.." dedi, "..d�n taarruza ge�tiler. Daha doğrusu M. Kemal, itibarını kurtarmak i�in ordusunu ateşe attı.""Sizce ne olur?"Kazanidis g�l�msedi:"Birka� g�n sonra burada sizi esir M. Kemal ile tanıştırabilirim."lla

Gazeteciler ordu bir bildiri yayımlayana kadar hi�bir şey yazmayacakları s�z�n� vererek, ordu kararg�hından neşe ile ayrıldılar.Saat 13.OO't�.BU SAATTE İzzettin Bey kolordusuna bağlı t�menlerin ileri m�frezeleri, savaş dumanı i�inde, siperlerden atlayarak, savaş kalıntılarını aşarak koşuyorlardı. Yunanlıları yakalamak istiyorlardı. �nlerinden �ekilip yok olmuşlardı birden.15. T�men'den Teğmen Rıfkı ile takım �avuşu zıngadak durdular. Bir yamacın başına gelmişlerdi. Aşağıda ağustos g�neşi altında -parlayan geniş bir ova vardı. Dağınık d�şman

birlikleri kuzeye doğru ka�ıyorlardı. Teğmen b�y�lenmiş gibi baktı:"�avuş, burası Sincanlı Ovası!""�yleyse?""Evet!"�avuş geriye d�nd�, koşarak yaklaşan �ıplak ayaklan kan i�indeki askerlere b�t�n ciğeriyle haykırdı:"Cepheyi yardıııuııkkk!""Heeeeey�!"O kadar �v�len Afyon m�stahkem mevkii ancak 32 saat dayana-bilmişti. Ağır makinelileri kurup, ka�anları bi�meye başladılar. Makineli t�feklerden kurtulabilenler daha kuzeyde de T�rk s�varilerinin kılı�larıyla karşılaşacaklardı.KOLORDU BAĞLI BİRLİKLERİ, Afyon'daki askeri okulun �ğrencileri, Yunanlı memurlar, cephane kamyonları, ambulanslar, demiryolu g�revlileri, subay aileleri, kargaşalık i�inde Afyon'u terk ediyorlardı.624 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuKargaşalığın sebebi, Afyon'un d�şeceği hi� d�ş�n�lmediği i�in bir boşaltma planı yapılmamış olmasıydı.Son olarak General Trikupis ve kararg�h kadrosu, koşar adım komutanlık binasından �ıktılar. Koyu bir yangın dumanı şehri kaplamaktaydı. Yunan ruhu, T�rklere ait bir yerleri yakmadan s�k�net bulmuyordu. Telaşla otomobillere bindiler. Son subay da binince kafile hareket etti. Yunan işgali ve zulm� sona ermişti.B�t�n minarelerden sala verilmeye başlandı.İmaret camisine koşup a� ve susuz bırakılmış olan T�rkleri kurtardılar. Ama gittik�e genişleyen yangınlarla baş edemediler.TRİKUPİS'in Afyon'u boşalttığını �ğrenen General Digenis kararsız kaldı. Ordu ertesi g�n� taarruza ge�mesini istiyordu. Fakat bu emrin yerine getirilebilmesi i�in gerekli d�zen, cephenin yarılması ve Afyon'un boşaltılmasıyla bozulmuştu.Kurmay Başkanıyla g�r�şt�kten sonra kararını verdi:"Biz de Eğret'e (Antikaya) doğru geriye �ekilelim. T�menlere bildirin."Trikupis'in t�menleri ile birleşerek, geride sağlam bir savunma hattı kurabilirlerdi.Bu sırada S�vari Kolordusu'nun 2. T�meni de Digenis'in Kolordusuna doğru y�r�yordu. Eğret'te karşılaşacaklardı.23. T�MEN, Yunan cephesinin gerisindeki T�rk k�y� Sinir-k�y'den (şimdiki adı Tınaztepe) ge�erek kuzeybatıya doğru ilerleyecekti. Yama�tan aşağıya inerken, t�men bandosu İzmir Marşı'nı �almaya başladı.K�yl�ler sevin� g�zyaşları d�kerek komutanların ellerini �pmeye koştular. Atlara, �zengilere sarılıyor, kızlar askerlerin �zerine �eyiz boh�alarından �ıkardıkları mendilleri, �evreleri atıyor, kolonya serpiyorlardı.Kel Zeynel "İzmir ne g�zelmiş" dedi."İzmir daha ilerde.""Orası da b�yle g�zel midir?""Daha da g�zelmiş.""Allah Allah. Burdan g�zel yer olur mu?"B�y�k Taarruz 625Bu candan k�y� bırakıp gitmek zordu ama d�şmanı kovalamak gerekiyordu. T�men k�y� hi� durmadan ge�ti, ovaya inip ilerledi.Saat 14.00't�.T�men Komutanı Kolorduya şu raporu g�nderdi:"Sinirk�y'deyim. Gazi Başkomutanımızı cephede g�rmediğinden bahseden Hacianes�'nin Sincanlı Ovası'nı dolduran perişan birliklerinin ka�ışım seyrediyorum'.' 11 '>

Yunan cephesi yar ı ld ı ktan sonraki durum: S � vari Kolordusu ile 1. ve 4. Kolordular Sincanl ı ovas ı ndalar 626 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

PORTATİF bir tahta masaya serilmiş harita başında, M. Kemal, Fevzi ve İsmet Paşalar ile Asım Bey, bundan sonraki durumu g�r�ş�yorlardı.1. ve 7. T�menlerden sağ kalanlar, General Frangos'un komutası altında kuzeybatıya doğru �ekiliyor, bunları İzzettin Bey'in kolordusu takip ediyordu.D�rd�nc� Kolordu da Sincanlı ovasına inmiş, demiryoluna yanaşıyordu.2. Ordu karşısındaki Yunan cephesinin sağ yanı (Afyon kesimi) boş kalmıştı. Bu cephedeki t�menlerin geri �ekilmesi i�in 2. Ordu'nun sol yanını biraz ilerletmesi yetecekti.Durumun Yakup Şevki Paşaya telefonla bildirilmesi kararlaştırıldı. Asım Bey 2. Ordu Komutanı'nı arayıp durumu anlattı. Yakup Şevki Paşa itiraz etti:"Benim cephemden �ekilen yok. D�şman yerinde duruyor. Harekete ge�emem."Afyon m�stahkem mevkiinin bu kadar �abuk yıkılabileceğine inanmadığı i�in durumu kabullenemiyordu. Ordusunun Kurmay Başkanına d�nd�:"G�ya d�şman Afyon'dan �ekiliyormuş. Yalan!" 12

Yakup Şevki Paşa'nın cevabı İsmet Paşa'yı kızdırdı. M. Kemal Paşa, "Kolayı var.." dedi, "..hareket emrini doğrudan birlik komutanlarına ver, Y. Şevki Paşa ordusunun peşine takılsın." 13

Fevzi Paşa gevrek bir kahkaha attı:"İşte bu kadar."2. Ordu'nun solundaki birlikler emri alıp da Yunanlıları biraz zorlayınca karşısındaki birlikler kuzeybatıya �ekilecek, 2. Ordu'nun da �n� a�ılacak ve durum kuşatmaya doğru gelişecekti.İZMİRLİ S�vari Teğmeni Yıldırım Kemal, hastalandığı i�in Konya hastanesine yatırılmıştı. Neşeli, sevimli, herkesin �ok sevdiği bir delikanlıydı. Sıkıldığı i�in �� g�n �nce hastaneden ka�mış, savaşın başladığını, kolordunun cephe gerisine ge�tiğini �ğrenince, bir at ele ge�irip Ballıkaya'dan Ahır Dağı'na dalıp, ke�i yolunu bir başına aşmıştı.B�y�k Taarruz 627Kolordu kararg�hını ve Fahrettin Paşayı K���kk�y istasyonuna yakın bir yerde buldu. Selam verdi:"İyileşip geldim. Emrinizdeyim Paşam."

Son zamanlarda İstanbul'dan Anadolu'ya ka�an askeri lise �ğrencileri, kısa bir s�vari eğitiminden sonra teğmen olarak kolorduya verilmişlerdi. Yıldırım Kemal de bu �ocuk yaştaki teğmenlerden biriydi. Hemen d�v�şe katılma isteğiyle yanıyordu. Paşa teğmeni �pt�, eski alayına verdi. Alayı bu sırada K���kk�y istasyonunu ele ge�irmek i�in demiryolu muhafızları ile �arpışıyordu. Teğmen atını d�rtnala s�r�p gitti.İki saat sonra bu gen� İzmirlinin şehit olduğu haberi geldi.�teki şehit yoldaşlarıyla birlikte istasyonun yanındaki bah�eye g�m�ld�. Bu k���k istasyona Yıldırım Kemal adı verildi.14

HACİANESTİ ve Stergiadis, Sporting Clup'un terasında akşam yemeği yiyorlardı. İzmir'de hava nefis, deniz ipek gibiydi. İki yan da bildiri yayımlamadığı i�in savaşın başladığını bilenler pek azdı.Herkes neşeliydi.Hacianesti, al�ak sesle, "...Hi� merak etmeyin.." dedi, "..tek sorunum, Trikupis'le �abuk haberleşememek. Başka bir sorun yok. Yarın İkinci Kolordum taarruza kalkarak T�rkleri taarruza yeltendikleri i�in pişman edecektir. O zaman bir bildiri yayımlar, kamuoyunu bil-gilendiririm. Haydi şerefe!""Şerefe!"Hacianesti'nin yaveri Y�zbaşı Kazanidis sessizce yaklaştı. Y�z� kıpkırmızıydı. Eğilip fısıldadı:"Generalim!""Ne var?""Kararg�ha gelmeniz gerekiyor.""Neden?"Y�zbaşı sesini daha da d�ş�rd�:"Cephe yarılmış efendim."Hacianesti donup kaldı. Sonra sarhoş gibi sallanarak ayağa kalktı:"�z�r dilerim. Gitmem gerekiyor."628 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Komuta kurulu toplantı halindeydi. Hepsinin y�z�ne felaketin g�lgesi vurmuştu. Başkomutan, "Ne yapacağız?" diye sordu. Passa-ris el kaldırdı."S�yle.""İki kolorduyu da General Trikupis'in emrine verelim. Trikupis, hi� vakit kaybetmeden iki kolorduyu Dumlupınar m�stahkem mevkiine �eksin."Bernardos, "B�ylece �zmir yolu da sağlamca �rt�lm�ş olur" dedi."Bunun i�in Trikupis kuvvetlerinin Dumlupınar'a d�şmandan �nce ulaşması gerek."General Valettas durumu toparladı:"General Frangos da Dumlupınar'a �ekiliyor. İkisi Dumlupı-nar'da birleşirse, T�rkleri durdurabiliriz."Hacianesti başını kaldırdı:"Ama Trikupis'in bu �l�m yarışını kazanması şart. Yoksa..."�tesini s�ylemek istemedi. Bu yarışı kazanamamanın sonucunu d�ş�nerek hepsi �rperdi.�oğu ha� �ıkardı."Trikupis'e ve Frangos'a yollanacak emri hazırlayın." 15

8. T�MEN'den bir alay saat 17.30'da Afyon'a girdi.Halk yol boyunca iki yana ayran kazanlarını, su k�plerini, b�rek ve ekmek kadayıfı tepsilerini, dilim dilim kesilmiş karpuzları, kavunları dizmişti.Alay Komutanı iki b�l�ğ� yangınları s�nd�rmeye yolladı. Kalanlar durmadılar, y�r�y�şlerini biraz ağırlaştırıp yiyerek, i�erek, alkışlar, dualar arasında y�r�d�ler.D�rd�nc� Kolordu'nun �teki �� t�meni de hızla tepelerden aşağıya, Afyon'un batısına

iniyordu. G�revi Yunan t�menlerinin Dumlupınar'a �ekilmesini �nlemek ve rastladığı birlikleri imha etmekti. Pek az uyumuş, durmadan d�v�şm�şlerdi. Ayakları yara i�indeydi. �ğle yemeği yememişlerdi. Ama hi� savaşmamış gibi din� ve neşeliydiler.Zaferin sihriydi bu.B�y�k Taarruz 629MİLLETVEKİLLERİ salona, koridora, komisyon odalarına dağılmış cepheden haber bekliyorlardı. Taarruz başlamıştı. Sonra ne olmuştu?Bir milletvekili bağırdı:"K�zım Paşa geliyor."Kapıya koştular. K�zım �zalp Paşa'nın y�z� g�l�yordu, durdu, g�zleriyle bir muhalif aradı, buldu, ona bakarak, "İki saat �nce Afyon'a girdik" dedi.Kıyamet koptu.Bir�ok muhalif de bu sevince katıldı.BAŞKOMUTAN, Genelkurmay Başkanı, Cephe Komutanı, 1. Ordu Komutanı ve kararg�hları, akşam Afyon'a geldiler.Belediye binasına yerleştiler. Binanın geniş sofasında Afyonlular b�y�k bir ziyafet sofrası hazırlamışlardı.Birinci, İkinci ve D�rd�nc� Kolordu Komutanları ve bazı t�men komutanları, paşaları karşılamaya gelmişlerdi. Bu g�zel sofrayı g�r�nce kaldılar. Ama T�rk ordusu da, Yunan ordusu da dağınık bir haldeydi. D�şmanın ne yana y�neleceği, ne yapacağı belli olmamıştı. Yapılacak �ok iş vardı. Zafer ziyafeti başlayınca bitmez, saatlerce uzardı.İsmet Paşa b�t�n komutanları g�revleri başına yolladı. Zavallılar birer par�a b�rek alıp k�s k�s gittiler.16

TRİKUPİS, telsizi Eskişehir'e yollandığı i�in ordu ile bağlantı kuramıyordu. Durumu bildiremiyor, emir alamıyordu.Digenis'in telsizi vardı. Onunla buluşmak i�in binlerce adamıyla kuzeybatıya doğru ilerledi.Karanlık basınca durdular. Gecelemek i�in �ok sıkı g�venlik �nlemleri aldılar. Her yerde g�r�ld�ğ� s�ylenen s�varilerden ve silahlandıkları �ğrenilen k�yl�lerden �ekmiyorlardı. �� yılın bedelini �deme vaktinin gelip �attığının farkındaydılar.Yaptıklarını biliyorlardı.27 AĞUSTOS GECESİ pek az �atışma oldu. İki yan da birliklerini dinlendirdi.630 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuT�rkler 28 Ağustos sabahı erkenden d�şman peşine d�şt�ler.Afyon yakınlarındaki istasyonlarında bulunan vagonlarda, cephane, ara� gere� ve pek �ok konserve vardı. Buralardan ge�en askerler sırt �antalarını, heybelerini �eşitli konservelerle doldurdular.23. T�men yeni yola �ıkmıştı ki 4. Yunan T�meni'yle karşılaştı. Bu t�menin g�neyini Albay Plastiras alayının koruması gerekirken, Plastiras emri dinlememiş, gece haber vermeden alayını alıp daha kuzeye gitmiş, 4. T�men'in g�neyini a�ık bırakmıştı.23. T�men hızla savaş d�zenine girerek taarruza ge�ti. Baskına uğrayan 4. T�men b�y�k kayıp vererek dağıldı. General Dimaras ertesi g�n, yanında kalmış olan 500 askerle Trikupis'e sığınacaktı.16a

ESKİ M�RETTEP T�MEN Komutanı Yarbay Zeki Soydemir 2. S�vari T�meni'nin Komutanıydı. T�meniyle bu saatte Eğret K�y�'ne yaklaşıyordu. K�y�n yakınında b�y�k bir Yunan ordug�hı bulunuyordu. İkinci Kolordu kararg�hı ile 9. T�men burada gecelemişti. Ha-rekete ge�mek i�in toplanıyorlardı.S�vari T�meni ikiye ayrıldı, yarısı ateş baskını yaptı, yarısı atlı h�cuma kalktı.General Digenis'in �adırı bile kurşun yarası aldı.2. T�men, kendinden d�rt kat kalabalık ve g��l� 9. T�men ile savaşarak, bu b�y�k t�menin ve �evredeki birliklerin y�r�y�ş�n� 6 saat geciktirdi. �ok kayıp verdi.

Ama Trikupis-Digenis kuvvetlerinin hızını keserek, Dumlupı-nar'a yetişmelerini engellemişti.17

S�VARİLER toparlanmak i�in daha kuzeye �ekilince, İkinci Kolordu kararg�hı ve 9. T�men batıya doğru y�r�meye başladı. Bir Yunan �nc� birliği Olucak K�y�'ne girdi. D�şmanın geldiğini g�ren k�yl�ler dağa ka�tılar. �nc�, ka�amayanları ve �ocukları bir eve toplayıp yaktı.17a

Birinci ve İkinci Kolordu Komutanları, kararg�hları, bağlı birlikleri, ağır top�u alayları, d�rt dolgun t�men (5., 9., 12., 13. T�menler) ve komutanları, ağırlıklar, askeri �ğrenciler, y�zlerce otomobil, kamyon, ambulans ve at, akşam Olucak K�y�'nde ve �evresinde toplandı.B�y�k Taarruz 631Ortalık mahşere d�nd�. Ge� saatte 4. T�men Komutanı da kalan 400 adamıyla geldi.Orduyla bağlantı sağlanamıyordu.B�yle durumlarda Trikupis'in, kıdemli komutan olarak İkinci Kolordu'ya da emir verme yetkisi vardı. İki kolordunun komutanı olarak kararını verdi: Gerekirse savaşarak Dumlupınar'a �ekileceklerdi.T�rklerden �nce oraya ulaşmak i�in hemen yola �ıkmaları gerekirdi. Ama kılavuz bulamamışlardı. Bir tek T�rk yoktu ortalıkta. Hepsi dağlara �ekilmişti. Karanlıkta T�rk s�varilerinin h�cumuna uğrama olasılığı da vardı. Yola sabah �ıkılmasına karar verdi.Geceyi b�y�k bir huzursuzluk i�inde Olucak ve �evresinde ge�irdiler.Yiyecek �ok azalmıştı. Yarı a� yattılar.İNGİLTERE'nin İzmir Başkonsolosu Harold Lamb, gece Londra'ya şu telgrafı yolladı:"26 Ağustos g�n� T�rklerin Uşak doğusunda demiryolunu keserek, Afyon'u kuşattıklarını, hatta Afyon'un T�rkler tarafından ele ge�irildiğini duydum" Olayları iki g�n arkadan yansıtan bu telgraf Londra'ya 29 sabahı ulaştı. Ciddi bir ilgi g�rmedi. Zaten Lamb sabah ikinci bir telgraf g�ndererek, 'Afyon'un d�şt�ğ� haberinin doğrulanmadığını' bildirecekti.1715

29 AĞUSTOS sabahı İzzettin Bey kolordusunun b�t�n t�menleri Frangos kuvvetlerini yakalamak i�in harekete hazırlanıyorlardı.Hava r�zg�rlıydı.15. T�men'in 56. Alayı da y�r�y�şe ge�mek �zereydi. Ama dişsiz, buruşuk y�zl�, şirin bir yaşlı kadın Alay Komutanı Fehmi Bey'in eline yapışmış bırakmıyordu. �evrede alayı uğurlamaya gelmiş kadın, erkek y�zlerce k�yl� vardı. Sıraya girmiş askere h�l� b�rek, meyve, pestil ikram etmeye, haşlanmış yumurta vermeye �abalıyorlardı. Bazı �ocuklar askerlerin kucağına tırmanmışlardı. Ortalık bayram yerine benziyordu.632 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Anam, izin ver de yola �ıkalım.""Yoo, valla bırakmam.""Ge� kalıyoruz. Yolumuz uzun.""Biz sizi �� yıl bekledik. Şimdi biraz da siz bekleyin. Daha diyeceğim var. Ben �sk�pl�y�m. Ay yıldız �sk�p'ten ayrılınca, onun peşine d�şt�m. G��menin derdi, bayrağının altında �lmektir, oğul. Beş kere g�� ettim. O nereye, ben oraya. Sonunda Anadolu'ya geldik. Ama d�şman buraya da yetişti. Al sancak orduyla birlikte Ankara'ya gitti. Mecalim yok ki yine peşine d�şeyim. O d�nene kadar �lmeme-ye ahdettim. Ahdimi de tuttum. Ordu da, o da d�nd�. Ama bir a�ıp da sancağın y�z�n� g�stermediniz."Fehmi Bey'in y�reği k�p�rd�:"Biraz bizimle birlikte y�r�yebilir misin?""Y�r�r�m!"Komutanın işareti �zerine komutlar verildi. Alay y�r�y�ş d�zenine girdi. Sancaktar ve sancak muhafızları en �ndeydi. Fehmi Bey yaşlı kadını sancaktarın arkasına g�t�r�p bıraktı."Burda dur anacığım."

Kadıncağız ne olacağını anlamamıştı. Huzursuz bakıyordu. Sancaktar ve muhafızlar usul�nce sancağı a�ınca, kadının y�z�ne sanki nur yağdı, �yle parladı birden. Sancaktar sancağı kaldırdı. Al sancak kadının başının �zerinde dalgalanmaya başladı.Kadın dirildi, dikildi, başını gururla kaldırdı.Alayla birlikte, g�zleri sancakta, dimdik, ayrılık �eşmesine kadar y�r�d�.18

DUMLUPINAR �nceden hazırlanmış, savunan i�in �ok avantajlı bir savunma mevzii idi. Kuzeyinde Murat Dağı, g�neyinde Toklu Sivrisi vardı. Refet Bele Paşa geri alamadığı i�in Yunanlılarda kalmış, yedek hat olarak iyice berkitilmişti.Frangos kuvvetleri esir ve kayıp vere vere �ekildi, Dumlupınar'a yerleşti. Uşak'tan Albay Gonatas'ın komutanı olduğu 2. T�men de yardıma yetişti. Bu hi� savaşmamış, dolgun bir t�mendi. İzmir'den cephane ve yiyecek de geldi.Ciddi bir savunma cephesi kurulmuştu.B�y�k Taarruz 633Ama İzzettin Bey'in kolordusu �ok şiddetle y�klendi. Frangos komutasındaki kuvvetler �ok sarsıldılar. Daha fazla kayıp vermemek i�in Dumlupınar'ı bırakıp bir gerideki hatta �ekildiler.Sadece m�stahkem mevziin en kuzeyinde Albay Plastiras'ın alayı kaldı. O da savaşın iplerine dolandığı i�in geri �ekilemiyordu. 23. T�rk T�meni'yle boğuşmaktaydı.29 A ğ ustos 1922: 23. T � men Frangos kuvvetleri ileTrikopis birliklerinin aras ı na girerek birle ş melerini engeller 634 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

TRİKUPİS-DİGENİS kuvvetleri Dumlupınar'a ulaşmak ve Fran-gos kuvvetleri ile buluşmak amacıyla, sabah �ok erken Hamur K�-y�'ne gitmek �zere Olucak'tan ayrılmışlardı.Ayrılırken k�y� ve ormanı yaktılar.Yunanlılar i�in �ok zor bir g�n başlıyordu. Bug�n b�y�k kayıp vereceklerdi.Kemalettin Sami Bey'in Kolordusu Trikupis-Digenis kuvvetlerini Olucak'tan Hamur K�y�'ne y�r�rken yakaladı ve taarruza ge�ti. B�t�n g�c� ve hırsıyla y�klendi. Kadanalarla �ekilen ağır toplardan kurulu Ağır Top�u Alayı yolun k�t�l�ğ�ne, havanın sıcaklığına rağmen 50 km. yol yaparak savaşa yetişecekti. Tecr�beli top�ular b�yle bir hızın �rneği olmadığını s�yl�yorlardı.Kuzeyden gelen 14. S�vari T�meni de, Hamura y�r�yen Yunan kuvvetlerini g�r�nce, mermisi bitene kadar top ateşi altına aldı. Mermiler kalabalık, sıkışık kolların i�ine d�ş�yor, d�şt�ğ� yerde b�y�k boşluklar oluşuyordu. Hava kararırken iki alayıyla da atlı h�cuma ge�ti.

Yunan birliklerinin i�ine ilk dalan 3. Alay'dan Y�zbaşı Şekip'in b�l�ğ� oldu. Bu kesimdeki Yunanlılar dehşete kapıldılar. İki bine yakın Yunanlı direnmeden esir oldu. �atışma s�rd�ğ� i�in Y�zbaşı Sekip esirlerin geri g�t�r�lmesi i�in ancak on muhafız ayırabilmişti. Muhafızlar o kargaşanın i�inden iki bin esiri �ıkarmaya �abalarken, Y�zbaşı Sekip ve erleri Yunan birliklerinin i�inde yalın kılı� d�rt d�n�yorlardı. Bir kurşun y�zbaşıyı buldu. Atından d�şen Y�zbaşı Sekip ve yanındaki 23 er binlerce Yunanlının i�inde kaldı.19

Şehit y�zbaşının ve şehit oldukları anlaşılan erlerin d�şman i�inde kaldığını �ğrenen 3. S�vari Alayı Komutanı Yarbay Ferit kahroldu.YAKUP ŞEVKİ PAŞA zafere inan�sızlığı y�z�nden iki g�nd�r Batı Cephesi Komutanlığı'nın canını �ok sıkmıştı. Yunan kuvvetlerinin �ekildiğini sonunda kabul etti ve o da ordusunu bug�n batıya doğru hızla ilerletti.G�neyde D�rd�nc� Kolordu, kuzeyde S�vari Kolordusu vardı. 2. Ordu birlikleri de doğudan yanaşacaklardı.Trikupis-Digenis kuvvetleri kuşatılıyordu.B�y�k Taarruz 6359. T�men'den g��l� bir birlik, hava kararırken, ateş hattının gerisinden �al-Dumlupınar yoluna �ıkarak Dumlupınar'a doğru ilerledi. Birliğin başında 9. T�men Komutanı Albay Gardikas vardı.Kurtulmak i�in Dumlupınar'a ulaşmak, orada beklediğine g�venilen Frangos kuvvetiyle birleşmek gerekti.Dumlupınar y�n�nden savaş uğultusu yansıyor, aydınlatma fişekleri �akıyor ama bir haber gelmiyordu. Gece yarısına doğru bir otomobilin Hamur'a yaklaştığı g�r�ld�. Subaylar heyecanla koşuştular. Komutanların �evresini sardılar. Gelen Gardikas'ın yolladığı bir subaydı.Bayılacak kadar yorgundu:"Generalim! Dumlupınar'a 3 km. kadar yaklaşmıştık. Fakat bir d�şman birliği �n�m�z� kesti. �ok �abaladık. Yolu a�mayı başaramadık. Savaşmayı s�rd�r�yoruz ama Albay Gardikas sonu� alacağımızı hi� sanmıyor. D�şman �ok sert." 19a

�mitsizlik iniltileri duyuldu. Bir subay, "İki g�nd�r a�ız.." diye �ığlık attı, "..cephane de bitiyor."Bir başka subay �ne �ıktı:"Biz savaştık�a d�şman sertleşiyor. Yarın daha da sert olacaktır. Teslim olma vakti geldi komutanım."Yakarışlar y�kseldi:"Teslim olalım!""L�tfen!""Durdurun artık bu savaşı, İsa aşkına!"12. T�men Kurmay Başkanı Yarbay Saketas �ne gelmişti:"Susun korkaklar! Susun ve beni dinleyin!"Subaylarla askerlerin �zerine y�r�d�. Yarbay Saketas y�r�d�k�e subay ve askerler a�ılıp yol veriyorlardı."Benimle birlikte Dumlupınar yolunu a�mak ve orduyu kurtarmak i�in �lmeyi g�ze alacak g�n�ll� var mı aranızda?"Bir teğmen �ne �ıkıp selam verdi:"Ben varım komutanım!"Bir papaz ilahi s�ylemeye başlamıştı. Duygulanan kalabalıktan sesler geldi:"Ben de varım... Ben de... Ben de..."636 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuSaketas kalabalığın a�tığı yoldan ilerliyordu. G�n�ll� subaylar ve askerler yarbayın arkasından y�r�d�ler. Karanlığın i�inde kayboldular. İlahi gittik�e uzaklaştı.

Trikupis, Dumlupınar yolunun a�ılması i�in savaşan Gardikas birliğinin hemen takviye edilmesini emretti. Frangos'un Dumlupı-nar'dan ayrıldığını bilmiyordu. Bu inan�la ş�yle dedi:"Teslim olmak s�z�n� bir daha duymak istemiyorum. General Frangos Dumlupınar'da bizi bekliyor. Gece olduğu i�in olup biteni g�remediğini, anlamadığını sanıyorum. Yarın sabah şansımızı bir daha deneyeceğiz. Araya girmiş olan T�rk birliğini aramızda ezer ve Dumlupınar'a varırız. Şimdi Dumlupınar'a yakın olmak i�in �alk�y'e y�r�yeceğiz. Kısa bir yol bu. Komutanlar hazırlık yapsın.."Kam�ısını kaldırdı:"..�ocuklarım! Bu geceki parolamız 'mesalongi' (�zg�rl�k) olsun!"O kısacık yolu aşmak saatler aldı. Ya T�rk h�cumlarına uğruyor, ya birbirlerini T�rk birliği sanarak �atışmaya giriyorlardı.Verdikleri kayıp sayısı �ok artmıştı.Kurtuluş �midini yitiren hayli subay ve asker, gece hızla y�r�yerek Kızıltaş vadisine ulaştılar ve o yoldan ilerleyerek �ember kapanmadan batıya ka�arak, Frangos kuvvetlerine katıldılar.Bu kuvvetlerin acı yazgısına ortak olacaklardı.20

ALBAY GARDİKAS'ın başında olduğu birliği Yarbay �mer Halis Bıyıktay'ın 23. T�meni durdurmuştu.T�men Albay Plastiras'ın alayı ile savaşırken, yaklaşan bu birliği g�rm�ş, Trikupis kuvvetlerinin �nc�s� olduğunu anlamış, hi� duraksamadan taarruz ederek yolunu kesmişti.B�t�n gece savaşacaklardı.İZMİR BAŞKONSOLOSU Yunan kaynaklarından aldığı haberi Londra'ya ge�ti:"Yunanlılar Afyon'u boşaltmak zorunda kaldıklarını şimdi kabul ettiler:' Atina ve İzmir'de halk savaşın başladığını �ğrenmişti.Cepheden iyi haberler gelmiyordu.21

B�y�k Taarruz 637TATİLE �IKAN Lord Granville'in yerine Atina'da işg�der olarak Mr. Bentick kalmıştı. Bentick Albay Nairne'e gece telefon etti, uykusunu ka�ırmış olan soruyu sordu:"Afyon d�şt� diye Yunanlılar Anadolu'yu boşaltmak zorunda kalmaz değil mi?""Hayır. Yeni bir hatta �ekilir ve savunmayı s�rd�r�rler. Yunan Genelkurmayı T�rkleri durduracaklarını s�yl�yor."Bentick sevindi:"�ok iyi. Yoksa Londra'ya karşı �ok komik duruma d�şecektim.""Neden?""��nk� d�n, onu bizden daha iyi koruyabileceklerini ileri s�rerek, İstanbul'un Yunanlılara devredilmesini �nermiştim." 22

23. T�MEN'in Trikupis-Digenis kuvvetlerinin yolunu kestiği hakkındaki bilgi Batı Cephesi kararg�hına gece yarısından sonra geldi.Bilgi, durum haritasına işlenince kurmayların soluğunu kesen bir g�r�nt� belirdi: Bu b�y�k kuvvet �ember i�ine alınmıştı. Sadece g�rkemli Murat Dağı'mn kuzey eteğindeki Kızıltaş vadisi yolu a�ıktı.Beklenen sonuca varmak i�in d�rt g�n yetmişti.Paşalar uyandırılıp bilgi sunuldu.M. Kemal Paşa hızı ve kararlılığı sağlamak i�in 1. Ordu kararg�hına gitmeye karar verdi. Fevzi Paşa'dan da, S�vari Kolordusu ve 2. Ordu'ya gitmesini, bu birliklere gerekli emri vermesini rica etti.İsmet Paşa Afyon'da kalarak genel durumu y�netecekti.Hava ışırken yola �ıktılar.SABAH �alk�y'e geldikleri zaman, Trikupis, Frangos'un d�n Dumlupınar'ı terk ettiğini, Uşak'a y�r�d�ğ�n� �ğrendi. �ok sarsıldı ama belli etmemeyi başardı. Uzun uzun haritayı inceledi:

"Şu halde Kızıltaş vadisi yoluyla Murat Dağı'nı aşarak Uşak'a ulaşacağız. Başka yol yok."Bir kurmay subay, "O korkun� dağda kayboluruz efendim" dedi.Trikupis duymazlıktan geldi:# 638 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Y�r�y�şe ge�elim."�alk�y'den Kızıltaş vadisi yolu �zerinde bulunan Alh�ren'e doğru y�r�meye başladılar. Yağmur başlamıştı.YİNE sıtma krizi ge�iren Fahrettin Paşa bir yam�ıya sarılmış titremekteydi. Fevzi Paşa, "D�şmanın batıya ka�abileceği bir tek yer var, Kızıltaş vadisi. Bu yolu hemen kapamanız gerekiyor.""Ben gelişime bakarak daha geceden bu emri vermiştim. �� t�menim de o vadiyi kapamaya gidiyorlar.""�yleyse ben 2. Ordu'ya ge�eyim. Sen de bir an �nce iyileşmeye bak. Kolordunun başına ge�."G�lmeye �alıştı:"İyileşirim. ��nk� doktorun bu sefer vurduğu sıtma iğnesi galiba katır dozuydu."3. ALAY KOMUTANI Yarbay Ferit g�zlerine inanamadı.Binlerce Yunanlının i�inde kalan 23 erden 17'si, şehit y�zbaşılarının ve arkadaşlarının cesetleriyle birlikte geri gelmişti.O ko'rkun� kalabalığın i�inden nasıl kurtulup geldiklerini an-latamıyorlardı. Anımsamıyorlardı. Gelmişlerdi işte. Yarbay hepsini �pt�. �d�l olarak her birine bir �ay şekeri par�ası verdi. Verecek başka bir şey yoktu.Y�zbaşı Şekip'i ve erlerini t�renle vatan toprağına kattılar. 22a

FEVZİ PAŞA, Yakup Şevki Paşa'nın savaş idare yerine gelmişti. İki paşa kucaklaştılar. Kurmaylar paşaların �evresini sardı. Hepsinin y�z� parlıyordu.Fevzi Paşa'nın a�ıklamasını dinleyen Yakup Şevki Paşa, "...Yani Afyon cephesini yardık, d�şman ordusunu ��e b�ld�k ve d�rt g�nde d�şmanın iki kolordusunu kuşatacak duruma geldik ha?" dedi. Hayret i�indeydi.Fevzi Paşa g�ld�:"Evet paşam."Yakup Şevki Paşa, "Ben tecr�besiz, kararsız, korkak bir asker değilim.." dedi kendine dargın bir sesle, "..ama ne iddia ettimse tersiB�y�k Taarruz 639�ıktı. Neye karşı durdumsa mahcup oldum. Yahu, bu mucizenin sırrı ne?"Fevzi Paşa, Yakup Şevki Paşa'nın elini okşadı ve sorusunu cevapladı:"M. Kemal Paşa."CEPHEYE �AĞRILAN Halide Hanım ile Ruşen Eşref zorlukla Afyon'a yetişmişlerdi. İsmet Paşa, "Tam g�n�nde geldiniz.." diye karşıladı, "..Başkomutan yaşanan olayları sizlerin yazmanızı istiyordu."Halide Hanım g�ld�:"Bu arada bunları da mı d�ş�n�yor?""O neden M. Kemal?"R. Eşref, "Gazi Paşa'ya g�r�nmemiz gerekmez mi?" diye sordu."Paşa cephede. 11. T�men savaş idare yerine gidiyormuş.""Ateş hattı değil mi orası?""Evet, ateş hattı."30 A ğ ustos 1922 Ba ş kumandan Meydan Sava şı 640 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

11. T�men'in savaş idare yeri, �alk�y ile Selkisaray arasında, sonra Zafer Tepe adı verilecek olan Kara Tepe'deydi.1. Ordu ve D�rd�nc� Kolordu Komutanları Başkomutan'a katıldılar. �� otomobilleDumlupınar-�alk�y yoluyla Kara Tepe'ye hareket ettiler.Her yandan yanaşan T�rk t�menleri Trikupis-Digenis kuvvetlerini Adatepe'ler civarında daracık bir alana sıkıştırıyorlardı. Yolun sol yanına zaman zaman top mermileri d�ş�yor, sağdan bir T�rk birliği kuşatmaya katılmak i�in yaklaşıyordu.Yağmur artmaktaydı.23. T�MEN'i takviye etmesi ve Kızıltaş vadisinin ağzını kapatması i�in bir t�men yollanmıştı. Hava olduk�a kararmış, yağmur şiddetlenmişti. Bu t�menin ileri s�rd�ğ� alay, araziyi tanımadığı ve yağmur y�z�nden iyi g�zetleme yapamadığı i�in vadinin 3-4 kilometre g�neyinde durdu. S�variler daha yetişmemişti.Kızıltaş vadisi a�ık kaldı.Albay Gardikas, 5. T�men Komutanı Albay Rokkas'la anlaştı. İki-�� bin kadar askerle birlikte Kızıltaş vadisine �ekilerek batıya doğru y�r�meye başladılar.2213

İki t�men komutanı, silah arkadaşları d�v�ş�rken savaş alanından ka�mışlardı.Bu grup, T�rklere yakalanmamak i�in hi� mola vermeden y�r�yecek, yaralananları taşımak i�in durmayacak, yorulanları beklemeyecek, hastalananları bırakacak, bu vahşi y�r�y�şle s�variler gelmeden �nce vadinin bitimindeki ge�itten ge�ecekti.M. KEMAL PAŞA 11. T�men Komutanı Yarbay Derviş Bey'den taarruzu şiddetlendirmesini, top�uların a�ığa �ıkarak ateş etmelerini istedi."Baş�st�ne."Derviş Bey top�ulara gerekli emirleri verdi, taarruzun başında bulunmak i�in ileri hatta koştu.Başkomutanın savaşı ateş hattından izlemesi ve y�netmesi, �evredeki b�t�n subayları ve askerleri daha da coşturmuştu. BirliklerB�y�k Taarruz 641Zafer Tepe bug � nk � d � zeniyle Yunan savunma mevzilerine iyice yaklaştılar. Top�ular a�ığa �ıkarak ateşe başladılar.\2. Ordu'dan 61. ve az sonra da 16. T�menlerde geldi, Adate-pe'lerin kuzeyindeki ormana ve tepelere yayıldılar. 61. T�men'in 190. Alayı'ndan Haydar �avuş Allı�ren K�y�'n�n kuzeyindeki yama�ta şehit oldu.Otuz bin insan, iki Adatepe ile bu tepelerin kuzeyindeki vadiye yığılmıştı. Yunan askerleri ilerde buraya '�l�m �ukuru' adını vereceklerdi.Cephane kamyonları vurulduk�a, g�ğe ateş fıskiyeleri y�kseliyor, kulakları sakatlayan

tarakalar duyuluyordu. Trikupis'in kurmaylarından Y�zbaşı Kanellopulos ilerde bug�n� �zetle ş�yle anlatacaktı:"Top�ular ile bazı birlikler hen�z disiplini koruyorlardı. Kızıl-taş vadisi yoluyla ka�mak isteyenler Allı�ren'e doğru sızmaktaydılar. General Trikupis'in emrine g�re, karanlık basana kadar direnilecek, karanlık basınca Kızıltaş vadisinden batıya doğru hep birlikte �ekili-nilecekti. T�rkler �evremizi kuşatmayı tamamladılar. Acı savaş başladı. Saat 13.30'du. 642 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

General Trikupis ve Digenis, bir taş ocağında, heykel gibi duygusuz ve sakin, başlayan faciayı izlediler. Kararg�h subayları �evrelerinde oturmuşlar, komutanlarını şarapnel par�alarına karşı koruyorlardı. Trikupis teslim olma �nerilerini s�rekli reddediyordu. Saat 16.00'da T�rk top�usunun faaliyeti doruğa �ıktı. Eriyorduk. Bataryalarımız mahvoluyor, cephane ve yaralı dolu kamyonlar havaya u�uyor, insanlar b�y�k bir korku i�inde ormanlara, yarıklara, kuytulara ka�ışıyorlardı. Sinirler boşanmıştı. Bazı komutanlar korkudan �ılgına d�nm�ş askerlerini yatıştırmak i�in alay sancaklarını a�tırdılar. Bir yararı olmadı. Kuzeyden, doğudan yeni yeni T�rk birliklerinin yaklaştıkları g�r�l�yordu. Saat 18.30'da b�t�n toplarımız susturulmuştu. Titreyerek g�neşin batmasını bekliyorduk! '23

KIZILTAŞ VADİSİ, tabanından ince bir derenin aktığı, iki yanı sık ormanlık bir vadiydi. Silahlanmış k�yl�ler bu vadiden ge�en k���k kafilelere saldırıp yok ediyorlardı. Yine k���k bir grup geliyordu. Nefeslerini kesip beklediler.On beş kadar Yunanlı ka�ak soluya soluya yaklaşıyordu. �ndeki subay bir hışırtı duydu, başını �evirdi, k�yl�leri g�rd� -ellerinde baltalar, kazmalar, satırlar, tırpanlar, bir de t�fek vardı- "T�rkler" diye bağıracaktı, bağıramadı, alnına kurşunu yedi.K�yl�ler askerlerin �zerine atıldılar.G�NEŞ Murat Dağı'nın ardında kaybolup akşam alacası ��kerken, top ve piyade ateşi kesildi, askerler s�ng� h�cumuna kalktılar. �elik s�ng�ler akşam ışığında �akıp s�n�yorlardı.M. Kemal Paşa siperin i�inde ayağa kalktı. Savaş heyecanı ile doluydu. Kabarıp taşarak haykırdı:"Hacianestiii! Nerdesin? Gel de ordularını kurtar!" 24

HACİANESTİ odasının penceresinden karanlık denize bakıyordu. General Valettas son bilgileri verdi:B�y�k Taarruz 643"General Frangos'un emrindeki birlikler Uşak'a �ekiliyor. Bazı askerlerin birliklerden ayrılıp

k���k gruplar halinde birleşerek batıya doğru ka�tıkları bildiriliyor.""Trikupis?""Bug�n ondan hi� haber yok."Hacianesti'nin omuzlan daha da ��kt�. B�t�n enerjisi akıp gitmiş gibiydi. İki g�nd�r İzmir'den Uşak'a gitmeye karar veremiyordu.Bir geminin neşeli d�d�ğ� ikisine de can yakan bir �ığlık gibi geldi.ALBAY GARDİK AS-Albay Rokkas grubu, s�variler yetişmeden ge�itten ge�meyi başarmıştı.Bunun sevinci i�inde ilerlerken, 1. S�vari T�meni yakalayıp �evirdi. �ok kayıp ve esir verdiler. Kurtulabilenler Frangos kuvvetlerine katıldılar.

Kurtulan (!) Yunan askerlerinin durumu 644 Şu ��gın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Korku hepsinin sinirlerini sakatlamıştı.Savaşan askerleri paniğe uğratmasınlar diye hemen cephe gerisine postalandılar. Yunan ordusuna bir yararları dokunmadı.K���K ADATEPE'de son dakikaya kadar disiplinlerini koruyan az sayıda Yunan askeri vardı. Bunlar arkadaşlarının ka�abilmeleri i�in kendilerini feda ediyorlardı.T�rk birlikleri bu son �ırpınışı da kırdılar ve karanlıkta birbirlerine zarar vermemek i�in durdular.Facianın �zerine katran karası bir gece indi. Yağmur daha da şiddetlenmişti.Sağ kalmış on bine yakın subay ve asker, eşya ve cephane y�kl� katırlar, 12 dağ topu ve silahlarıyla, sessizlik i�inde, Kızıltaş vadisine doğru �ekildiler. Bu selin i�inde kolordu ve t�men komutanları da vardı.T�rk Alayı'nın 3-4 km. kuzeyinden ge�erek vadiye girdiler.24a Gelenlerin �ok kalabalık olduğunu g�ren k�yl�ler saklandılar.S�variler Kızıltaş vadisinin bittiği yerdeki ge�itte bekliyorlardı.

EMPERYALİSTLERİN donattığı, emperyalizmin y�nlendirdiği Yunan ordusu ezilmişti. T�rkiye i�in yepyeni bir d�nem başlıyordu. Falih Rıfkı Atay 30 Ağustos zaferi i�in ş�yle yazacaktı:"Nemiz varsa, eğer bağımsız bir devlet kurmuşsak, h�r vatandaşlar olmuşsak, şerefli insanlar gibi dolaşıyorsak, yurdumuzu Batının pen�esinden, vicdanımızı ve d�ş�ncemizi Doğunun pen�esinden kurtarmışsak, şu denizlere bizim diye bakıyor, bu topraklarda ana bağrının sıcaklığını duyuyorsak, belki nefes alıyorsak, hepsini, her şeyi 30 Ağustos zaferine bor�luyuz" 24b

BUG�N 2. Ordu'ya bağlı Ge�ici S�vari T�meni de K�tahya'ya girmiş, �ılgınca karşılanmıştı.Sağ yanı a�ık kalınca, Eskişehir'deki ���nc� Kolordu'nun durumu tehlikeye d�şt�. General Sumilas, "Bir vuruşta koca orduyu ��e ayırdılar.." dedi, "..artık tutunamayız. Ordudan izin isteyerek, biz de geri �ekilelim."Kurmay Başkanı ayağa kalktı:B�y�k Taarruz 645"Galiba Anadolu maceramız sona eriyor." "Bence sona erdi bile."31 AĞUSTOS SABAHI Başkomutan, Fevzi Paşa, Afyon'dan gelmiş olan İsmet Paşa savaş alanını gezdiler. Ruşen Eşref de birlikteydi.Hava a�ılmıştı.Her yan alan iki kolordu ve beş t�menin topları, kimi yanmış, kimi sağlam kamyon ve otomobiller, arabalar, binlerce silah, gere�, sandık ve eşya, pek �ok yaralı, ceset ve ceset par�asıyla doluydu. Sıhhiyeciler yaralıları ve cesetleri topluyor, veterinerler ağır yaralı hay-vanları acı �ekmesinler diye vuruyorlardı.25

İki yandan kalabalık esir kafileleri ge�iyordu. Bir g�n �ncenin korkusu g�zbebeklerine işlemişti. �evre dağlar, tepeler, vadiler, b�yle ka�aklarla doluydu. Birlikler buraları tarayıp ka�akları topluyorlardı.Başkomutan İsmet Paşaya, "Bundan sonra ne yapmayı d�ş�n�yorsun?" diye sordu.646 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Yunan esirleri "D�şmanın alabileceği her t�rl� �nlemi felce uğratacak şekilde ve hızla, orduyu hi� durmadan İzmir'e y�r�tmeyi d�ş�n�yorum."İsmet Paşa Yunanlıların Trakya'daki t�menlerini Anadolu'ya getirterek İzmir �n�nde bir savunma mevzii kurmalarından, bu arada İngilizlerin işe karışmalarından �ekiniyordu. 2. Ordu Yunan ���nc� Kolordusu'nun yolunu kesecek şekilde kuzeye y�r�t�lebilir, o kolordu da esir alınabilirdi ama ama� bu değildi: Ama� zaferi tehlikeye d�ş�rmeden, vatanı bir an �nce geri almaktı.26

M. Kemal Paşa bu d�ş�nceyi onayladı.Kalıntıların i�inde, yerde bir Yunan sancağını g�r�nce, "Yerden kaldırın!" dedi. Yaver Muzaffer, sancağı yerden alıp bir topun �zerine bıraktı.27

30 AĞUSTOS akşamı Kızıltaş vadisine �ekilmiş olan Trikupis-Digenis grubu, b�t�n gece, yağmur altında karmakarışık y�r�m�ş, sabaha karşı s�varilerin ve k�yl�lerin ateşini yiyerek epeyce kayıp vermiş, dağılıp iki kola b�l�nm�şt�:B�y�k Taarruz 647General Dimaras ile 12. T�men Komutanı Albay Kalidopulos kolu, yaklaşık bin kişiydi.Trikupis-Digenis kolu ise altı-yedi bin subay ve erden oluşuyordu.İki grubun da yiyeceği yoktu. �evreyi tanımıyorlardı. Kılavuz bulamıyorlardı. B�t�n k�yl�ler k�yleri boşaltıp uzağa �ekilmişlerdi. Ağa� yaprağı, ot yiyerek Murat Dağı'mn vadileri arasında dolaşıp duracaklardı.İlk �emberden kurtulmuşlardı ama b�y�k �emberden kurtulmak m�mk�n değildi.BAŞKOMUTAN'dan "İleri!" emrini alan Birinci Kolordu karşısında General Frangos kuvvetlerinin direnmesi m�mk�n değildi. 1 Eyl�l g�n� Uşak'ı da bırakarak daha batıya �ekildiler.Buralı Rumlar da uzun bir katarla İzmir'e g��mek �zere Uşak'tan ayrılmışlardı. Katar, vagonların �atılarına kadar insan ve eşya ile doluydu. Askerler �ekilirken Uşak'ı yaktılar. İzmir'e kadar yollarının ge�tiği her yeri, t�m binaları, camileri, mescitleri yakıp yıkacaklardı. Bağları bile yakmaya �alışıyorlardı. Ama�lan geride kullanılamaz, yaşanamaz bir yangın yeri bırakmaktı.27a

İlk T�rk birliği saat 18.00'de Uşak'a girdi. Ordu ve halk sevinmeyi sonraya bırakarak şehri kasıp kavuran yangınları s�nd�rmeye koştular.28 Birinci Kolordu Komutanı Albay İzzettin �alışlar, iki yıl �nce Uşak'ı Yunanlılara terk etmek zorunda kalan birliğin komutanıydı.Talih ona kaybettiği şehri geri alma mutluluğunu yaşatmıştı.YUNANLILAR Eskişehir'i boşaltarak geriye �ekiliyorlardı.

Panayot'un birliği sona kalmıştı. Şehirden �ıkmadan �nce evleri yağmalayıp yakıyorlardı. Savaşmayı iyice �ğrenmiş olan Panayot sonunda birka� T�rk �ld�rebilmişti. Arka �antasına sığacak k���k ama değerli birka� şey bulabilmek �midiyle b�y�k�e bir eve daldı. Ev sa-hiplerinin �oğu şehir dışına ka�mıştı. Burası da boştu. Dışından sade, i�inden s�sl�, g�zel bir Eskişehir eviydi.�st kata �ıktı.Odalardan birinde ceviz bir sandık buldu. Evin kızının �eyiz sandığıydı herhalde. Arka �antasını oyalar, kumaş par�aları, dantellerle648 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzudoldurdu. Hızla aşağı inip sokağa �ıktı. Ge� kaldığını anladı. T�rk askerleri şehre girmişlerdi.Teslim oldu.Bir yıl sonra k�y�ne d�n�nce, sevgilisinin nefret ettiği bir adamla evlenmiş olduğunu g�recek, �lmediğine yanacaktı.BUG�N General Dimaras-Albay Kallidopulos grubunun takati t�kendi. A�lık, yorgunluk ve korku hepsini �ok sinirli yapmış, bazıları hayaller g�rmeye başlamıştı. ı2. Ordu'dan k���k bir birliğe rastladılar/ onlar da hi� �atışmadan teslim oldular./Sırada Trikupis grubu vardı.H�K�MET Kral'ın başkanlığında, Tatoi Sarayı'nda toplanmıştı. Panik halindeydiler. Ordunun durumu hakkındaki s�ylentiler �ok korkutucuydu. Şehirler bir bir elden �ıkıyordu.Teodokis, "Dikkafalı aptal Hacianesti ile bu iş y�r�mez." dedi, "..d�şman �ok hızlı ve g��l�. Onu ancak yeni ve iyi bir komutan durdurabilir.""Kim?"Stratigos atıldı:"Bence General Trikupis."Baltacis �ok huzursuzdu:"Ya o da durduramazsa? D�şman İzmir'e akıyor.""Bir �neriniz mi var?""Evet efendim. İngiltere aracılığıyla derhal m�tareke isteyelim. Hi� olmazsa İzmir elimizde kalır. Yoksa bu gidişle İzmir'i de kaybedeceğiz."Başbakan Protopapadakis, "�neriye katılıyorum" dedi. Elleri titriyordu. Bakanlar da kabul ettiler. M�tareke isteği Kral'a da uygun gelmişti. Bu yolla Anadolu'dan s�p�r�lmeyi �nleyebilirlerdi. Onayladığını belirtti. Savaş Bakanı Teotokis'e, "General Trikupis'in atama kararnamesini hazırlayın.." dedi, "..Telsizle arayarak Başkomutanlığa atandığını bildirin.""Peki efendim." 29

B�y�k Taarruz 649YUNAN SAVAŞ BAKANLIĞI General Trikupis'i telsizle s�rekli aramaya başladı.Bu mesajı T�rk telsizcileri saptadılar ve Cephe Komutanlığına bildirdiler.General Trikupis ve yanındakiler, bu sırada, Kızıltaş vadisinin �ıkışına yaklaşmışlardı. �ıkışta s�varilere �attılar. Bine yakın kayıp vererek geri ka�tılar.YUNAN H�K�METİNİN yenilgiyi kabul ederek m�tareke i�in arabulucuk istemesi Atina işg�deri Bentick'ten başlayarak, aşama aşama b�t�n İngiliz y�neticilerini şaşkınlığa uğrattı. Haberi her �ğrenen �ığlık atıyordu:"Hayır!""Hayır!!""Hayır!!!"En �ok şaşıran, �z�len, kızan ve bağıran da Lloyd George olacaktı:"Bu benim iflas etmem demektir."T�rk ordusunun bu kadar kısa zamanda, İngiliz subaylarının 'm�kemmel bir savaş makinesi' diye �vd�kleri Yunan ordusunu ezmiş olmasına inanamıyorlardı.

Yunan dileği, T�rklere ulaştırılmak �zere İstanbul Y�ksek Ko-miserliği'ne bildirildi. Y�ksek Komiserlik de Ankara'ya bildirecekti ama Ankara cevap vermeyecekti.Sir Harold Rumbold General Harington'a sitem etti:"Bana bir s�rpriz beklemediğinizi s�ylemiştiniz.""T�rkler hepimizi gafil avladılar."Rattigan �ok sinirliydi:"Bu adamları durdurmak i�in bir şeyler yapmalıyız. Yoksa Yunanlılarla birlikte biz de yenilmiş olacağız."Harington "Yunanlılara cesaret vermesi i�in İzmir'deki bağlantı subayımıza telgraf g�nderdim.." dedi, "..Hacianesti Trakya'dan bir t�men �ekti. Bu t�menin de yardımıyla T�rkleri Alaşehir hattında durdurabileceklerini sanıyorum."Sir Harold Rumbold homurdandı:"Umarım." 30

650 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBu zafer yalnız İngilizleri değil, Padişah'ı ve İstanbul h�k�metini de �ok sarsmıştı. Bu zaferin T�rkiye'de yepyeni bir d�nem a�acağı belliydi.GENERAL HACİANESTİ Trakya'da bulunan bir t�meni, Fran-gos kuvvetlerini takviye etmesi i�in ger�ekten İzmir'e getirtmişti.Ama t�men savaşmak istemiyordu. İzmir'de karaya �ıkmayı reddetti. T�men Komutanı General Skarlatos, ordu kararg�hına gelerek durumu bildirince General Hacianesti �ıldırdı:"Ne demek? Derhal gemiye d�n, �ek silahını ve �ıkmayı reddedenleri vur! General, bu t�men karaya �ıkacak ve cepheye gidecek!"General Skarlatos, "Bunlar karaya �ıksalar bile.." dedi, "..cepheye gitmez, İzmir'i yağmalamaya koyulurlar. Yenilgiyle ilgili haberler t�menimi bir s�r� haline getirdi. Zora baş vurarak bu haydutları karaya �ıkarmam i�in ısrar ediyor musunuz?""Hepinize lanet olsun!" 31

İZMİR'e y�r�yen k���k ka�ak grupları yiyecek istemek i�in yolları �zerindeki k�ylere uğruyor, ayak �st� bir şeyler yiyip yola d�ş�yorlardı. Kimi yerlerde k�yl�ler silahla karşı duruyor ya da �eteler bu ka�akları �evirip temizliyorlardı.Savunmasız Kuzuluk K�y�'ne yirmi ka�ak geldi. K�yl�ler �eşme �n�nde toplanmış dertleşiyorlardı. Yunanlıların geldiklerini g�ren bir kız korku i�inde evine ka�tı. İ�eri girip kapıyı ve tek pencerenin kepengini kapadı. Yunan askerlerinden biri g�zel kızı fark etmişti. Kapıyı, kepengi zorladı ama a�mayı, kırmayı başaramadı. Bir arkadaşı yanaştı:"O g�zel kızı istiyor musun?""İstemez miyim? Taze incir gibi.""�yleyse evi ateşe ver. Dışarı �ıkar.""Akıllısın."Kapının �n�ne saman yığıp ateşledi. Alevler az sonra evi sardı. Annesi kıza dışarı �ıkması i�in, Yunanlıya kıza dokunmaması i�in yalvarıyordu. K�yl�ler uzakta toplanmış ağlaşmaktaydılar.B�y�k Taarruz 651Durum ka�akları eğlendiriyordu. Kız az sonra, yanmamak i�in ya kapıdan, ya pencereden dışarı atacaktı kendini ve asıl eğlence o zaman başlayacaktı. Keyif i�inde beklediler.Kız dışarı �ıkmadı, evle birlikte yandı.TRİKUPİS-DİGENİS grubunun dağ şartlarına ve a�lığa dayana-bilme g�c� kalmamıştı. Subayların �oğu, askerlerin t�m� teslim olmak istediler.General Trikupis bu isteğe bir s�re karşı koyduysa da askerin kesin tavrı karşısında teslim olmayı kabul etmek zorunda kaldı.Kılıcını kırdı.General Digenis ve 13. T�men Komutanı Albay Kaimbalis, iki kolordunun ve beş t�menin

kurmay başkanları, kurmayları, top�u komutanları, 580 subay, 4.985 er, 100 makineli t�fek ve 12 dağ topuyla, Minkarip adlı k���k bir k�yde, 1. Ordu'dan bir birliğe teslim oldular.32

Esir Yunan Ba ş komutan ı General Trikupis652 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuBAŞKOMUTANLIK, Genelkurmay, Batı Cephesi, 1. Ordu ve D�rd�nc� Kolordu Komutanlıkları kararg�hları Uşak'a yerleşmişlerdi.Uşak h�l� t�t�yor ve şehrin �zerine k�l yağıyordu.Uşak'a getirilen esirler kafilesi yanık kokusu ve yangın kalıntılarıyla dolu yollardan ge�mekteydi. Kafilenin �n�nde iki kolordu komutanı, �� t�men komutanı, arkalarında kolordu ve t�menlerin kurmay başkanları, �st r�tbeli subaylar, bunların da arkasında y�zlerce kararg�h ve birlik subayı vardı.Yolların iki yanına, esirleri Uşaklıların tepkilerinden korumak i�in askerler dizilmişti. Acı ve �fke dolu kadın ve erkekler, askerlerin arasından bağırıyor, k�frediyor, yumruk sallıyor, y�zlerine t�k�-remedikleri i�in yere t�k�r�yorlardı.Bir�ok subayın y�z�ne, y�z yıl ge�se bile silinmeyecek bir korku sinmişti.Askeri protokol gereği, galip ordunun komutanları, sadece iki kolordu komutanını, Cephe Kurmay Başkanı da kolordu ve t�men kurmay başkanlarını kabul edecekti.G�revliler �nce kurmay başkanlarını kafileden ayırıp Batı Cephesi Kurmay Başkanı Albay Asım G�nd�z'�n odasına getirdiler. Yangınlar, yağmalar, cinayetler y�z�nden Asım Bey �ok kızgındı. Elini vermedi. "Oturun" demedi.Nefretle bakarak, "Sizleri.." dedi, "..askerlik ve insanlık kaideleri i�inde savaşan d�zenli bir ordunun kurmayları diye mi, yoksa ahlak ve kanun dışı, kanlı bir �etenin mensupları olarak mı karşılamak lazım? Teredd�t i�indeyim." 33

General Trikupis ve Digenis'i �nce D�rd�nc� Kolordu Komutanı Kemalettin Sami Bey, sonra 1. Ordu Komutanı Nurettin Paşa, daha sonra Cephe Komutanı İsmet Paşa kabul etti. İsmet Paşa, kısa bir konuşmadan sonra, iki kolordu komutanını, M. Kemal Paşa'nın huzuruna g�t�rerek Paşa'ya takdim etti.ESİRLER Başkomutan'ın masasının karşısındaki iki iskemleye oturdular. Trikupis biraz daha din� g�r�n�yordu. Digenis bitkindi.Başkomutan sağına Fevzi Paşayı, soluna İsmet Paşa'yı almıştı. Savaştan konuştular. Salonun sonundaki aralıkta Halide Edip Hanım, Ruşen Eşref, Mahmut Bey, yaverler ve bazı kurmaylar, derin bir dik-B�y�k Taarruz 653katle bu tarihi sahneyi izlemekteydiler. �� yılda nereden nereye gelinmişti? O şamatacı,

acımasız, kibirli Yunan ordusunun yerinde yeller esiyordu. �zerk İyonya y�netimi de, Bizans İmparatorluğu'nu diriltme h�lyası da tarihe karışmıştı.M. Kemal Paşa konuşmanın sonunda, "Hacianesti yerine Başkomutanlığa atandığınızı biliyor musunuz?" diye sordu."Hayır.""Bildirmek i�in telsizle sizi arıyorlardı.""Durumumuz bu işte Mareşalim. Y�netim her zaman olayların gerisinde kaldı. Sonu� da tabii b�yle oldu."Utan� i�inde �n�ne baktı."�z�lmeyin General. Siz vazifenizi yaptınız. Artık misafirimiz-siniz.."Ayağa kalktı. �tekiler de kalktılar. İki general, Mareşal Gazi M. Kemal Paşa'nın karşısında esas duruşta durdular."..Sizin i�in bir şey yapabilir miyim?""Eşime sağ olduğumun bildirilmesini rica ederim. Kendisi İstanbul'da."Başkomutan İsmet Paşaya, "Gerekeni yapın" dedi.Esir Generaller, M. Kemal Paşa'yı derin bir saygıyla selamlayıp ayrıldılar.34

TEĞMEN ŞEVKET EFENDİ'nin g�ncesinden:"Uşak'tan ge�iyoruz. Şehrin girişinde, Sakarya Savaşı'nda şehit olan Y�zbaşı Basri Bey'in annesi oğlunu arıyordu. Bana da 'Basrim nerde?' diye sordu. Sendeledim. Sarardım. Doğruyu s�yleyemedim, 'Arkadaki alayda' dedim. Kadıncağız sevin� i�inde geriye y�r�d�. Hepimiz ağladık. Bir anneyi b�yle bir yalanla oyaladığım i�in kendimi hi� bağışlamadım" 34a

1. ORDU KOMUTANI, İkinci Kolordu'yu bug�ne kadar ihtiyat kuvveti olarak savaş dışında tutmuştu. Bug�n İkinci Kolordu'yu da cepheye s�rerek savaşa soktu.4. T�men'den �mer �avuş'un beklediği an gelmişti sonunda. Takımını �ok iyi hazırlamıştı. Askerini topladı:654 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Bana bakın! Sekiz ay durmadan eğitim yaptık. B�t�n o �alışmalar işte bug�n i�indi."�ğleden sonra savaşa girdiler. G�rd�kleri eğitimin hakkını verdiler. Karşılarındaki birliği ezip dağıttılar. D�şman d�k�nt�lerini toplayarak ilerlediler. İyi yer tutan bir Yunan art�ı birliği ilerlemelerini durdurdu.Bir tepeye yerleşip ateş savaşına başladılar. İki yan da cephaneye kıyıyordu. Savaş alanında duyulması imk�nsız sesler işiten �mer �avuş geriye baktı, inanamadı: Gen�, yaşlı k�yl�ler, ellerinde g�ğ�mler, testiler, i�i tepeleme �z�m dolu sinilerle, savaşan askeri serinletmek i�in kızgın savaşa aldırmadan, tepeye �ıkıyorlardı. Her yandan uyarılar yağdı:"Geri gidin!""�ekilin burdan!""Ka�ılın!"Duymadılar ya da dinlemediler. Getirdikleri �oban armağanla-rıyla savaşan askerlerin arasına dağıldılar. �mer �avuş'un yanına se-kiz-dokuz yaşında, yeşil g�zl� bir kız sokulmuştu. Su dolu bir maşrapa uzattı:"Buyur ağam i�, susamışsındır."Halkın can ve sevgi c�mertliği, �mer �avuş'a dokundu, ağlayası geldi. Bu halk i�in �lmeye değer diye d�ş�nd�. Serseri mermilerden korumak i�in elini k���k kıza siper etti.35

YUNANLILAR ka�ıyor, T�rkler kovalıyordu. Bir T�rk telsizi Yunan telsizlerine s�rekli şu mesajı yollamaya başlamıştı:"Yunanlılar, tarihinizden utanın. Ka�mayın da savaşalım!" 36 2. T�men Komutanı Albay Gonatas orduya şu raporu verdi: "İskelet halini almış birliklerin kalanı da saatten saate dağıl-maktadır. Karmakarışık bir ka�ak s�r�s�, İzmir'e ulaşmaktan başka bir şey d�ş�nmeksizin batıya doğru akıp gidiyor. A�lık bu felaketi tamamlıyor!' 37

İzmir'i ka�ak askerler ve g��menler kaplamıştı. Sokaklar onlarla doluydu. Metropolit

Hrisostomos T�rklere karşı İzmir'i korumaları i�in serseri ka�aklara silah dağıtıyordu. Stergiadis Metropolit Hrisos-tomos'a �ıkıştı:B�y�k Taarruz 655"Serserilere silah dağıtacağınıza, g��menlere yiyecek ekmek, kalacak yer bulun! İnsanca bir iş yapın!" 38

���nc� Kolordu kayıp ve esir vererek, zorlukla Bursa'ya doğru �ekilmekteydi.

Yunan esirleri İSMET PAŞA Frangos kuvvetlerinin arkasını keserek bu kuvvetleri esir etmek ve işi bitirmek istiyordu. Telsizle S�vari Kolordusu'na, Kula-Alaşehir hattını savunmaya hazırlanan Frangos kuvvetlerinin arkasına, Salihli'ye hareket etmesini emretti. İzmir'e �ekiliş yolu kesilecek olan Frangos kuvvetlerinin yapacağı tek şey teslim olmaktı.S�vari Kolordusu'nun t�menleri Kula �zerinden Salihli'ye hareket ettiler.Telsizle verilen emir, İngilizlerin b�y�k savaş gemilerinden birinin telsizi tarafından saptandı. İngilizler bu bilgiyi hemen Yunan Ordu Kararg�hına ge�tiler.Ordu Frangos'a bildirdi.General Frangos gerekli �nlemleri alacak, kuvvetleri esir olmaktan kurtulacaktı.39

656 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuAKINCILAR, �eteler, k�yl�ler, Yunanlılar i�in cephe gerisini de cehenneme �evirmişlerdi.Ordu kurallara uyuyordu. Ama �eteler ve k�yl�ler i�in kural, halka k�t� davranmış Yunan subaylarını ve askerlerini yakaladık�a temizlemekti.Yunanlılarla işbirliği yapanların b�y�k b�l�m�, g��en Rumlarla birlikte gidiyorlardı.Balıkesir şehrini Demirci Akıncıları geri aldılar.YUNAN H�K�METİ General Trikupis'in esir d�şt�ğ�n� ancak 6 Eyl�lde �ğrenebildi. Başkomutanlığa General Polimenakos'u atadı.General Valettas ve Albay Passaris g�revlerinden alınarak yerlerine Albay Pallis ve Albay Sariyanis getirildi. Kader bu iki iddialı kurmaya Yunan ordusunun ka�ışını d�zenlemek g�revini uygun g�rm�şt�.Gemi bulabilen İzmir Rumları Yunanistan'a ge�meye başladılar.�EKİLİRKEN Alaşehir'i de b�t�n�yle yakmışlar, halkın �oğunu, kadın-�ocuk ayırmadan �ld�rm�şlerdi. Savaşı yine kıyıma �evirmişlerdi.Bir birlik i�in i�in yanan ateşleri s�nd�rmeye �alışıyordu. Bir k�şede nasılsa sağ kalmış ��-beş kadın, birbirlerine sokulmuş, ışığı t�kenmiş g�zlerle, bir zamanlar mutluluk ve ferah i�inde yaşadıkları harabeye bakıyorlardı.Beş-on kişilik bir esir kafilesi ge�ti. Giysileri par�a par�a, dudakları şiş, y�zleri kir i�indeydi. �eşmeden su i�mek istediler. Muhafız asker izin verdi. Esirler su i�erken kadınlarda bir

hareketlenme oldu. Birbirlerine esirlerden birka�ını g�stererek fısıldaştılar. Herhalde bu insan kalıntılarından bazılarını tanımışlardı. Birdenbire, �fke �ığlıkları atarak esirlerin �zerine atıldılar, se�tikleri esirleri, anlatılamaz bir kin ve inanılmaz bir hızla paralayıp �ld�rd�ler.Kimse araya giremedi.B�y�k Taarruz 657B�Y�K KOMUTANLAR Adala'daki 2. Ordu Kararg�hında, t�renle karşılandılar. Yakup Şevki Paşa M. Kemal Paşa'nın �n�ne ge�ti. Elini uzattı:"Paşam! Sen haklı �ıktın. Ver elini �peyim."M. Kemal Paşa sarıldı:"Estağfurullah. Ben sizin ellerinizden �perim.""Bu zafer senin azmin sayesinde kazanıldı.""Hayır Paşam, milletin gayreti, sizin emeklerinizle kazanıldı. Bu zafer hepimizin."Yakup Şevki Paşa, "Sana son bir kez daha itiraz edeceğim." dedi, "..Hayır! Benim gibilere kalsa daha yerimizde sayıyorduk. Sen bu millete Allah'ın bir l�tfusun." 4�İSTANBUL'da işgal kuvvetleri komutanları toplantı halindeydi. T�rk ilerleyişini g�steren durum haritasına bakan General Charpy, "S�variler yarın İzmir'e girer" dedi."Bu hızla piyadeler de.""On d�rt g�n i�inde iki y�z elli bin kişilik bir orduyu hemen hemen yok edip 400 km. yol almak, olağan�st� bir olay."Harington i�ini �ekti:"Tarihin en b�y�k ��k�nt�lerinden biri bu. Bunu ger�ekleştiren ordu birka� g�n sonra �anakkale'de tarafsız b�lge sınırına dayanacak." ma

"O zaman ne yapacağız?""Hamlet'in dediği gibi: İşte sorun bu."İSMET PAŞA, 'alınan top sayısının 300'�, esir sayısının 15.000'i ge�tiğini, bu sayının s�rekli arttığını' a�ıklamıştı. Fevzi Paşa da 'Yunan ordusunun can kaybının 100.000 olarak hesaplandığını' s�yledi.Bir sessizlik oldu.M. Kemal Paşa, "Savaşmak istemedik." dedi, "..davamızı g�r�şme yoluyla ��zmek i�in her yola başvurduk. Yusuf Kemal Bey'i, Fethi Bey'i Avrupa'ya yolladık. Barış istememizi zaafımıza yordular. Sonu� alamadık. Vatanımızı kurtarmak i�in silaha sarıldık. Bu dehşeti at-lattıktan sonra, bir g�n Yunanlıların da ger�ekleri anlayacaklarını ve658 Şu ��gın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzudost olacağımızı d�ş�n�yorum. ��nk� bizim insanımız kinci değildir, barışın değerini bilir. Barıştan g�zel ne var?" 41

HALİDE EDİP HANIM, Ruşen Eşref Onaydın ve Binbaşı Kemal Bey otomobille Adala'ya yetişmeye �alışıyorlardı. Binbaşı birden, şof�re, "Dur!" diye bağırdı.Araba yavaşlayıp durdu. Binbaşının dikkatini esir bir Yunan subayını geriye g�t�ren bir asker �ekmişti. Yunan subayı eşeğe binmişti. Asker yayaydı. Asker binbaşıyı g�r�nce selam verdi. Yunan subayı eşekten indi. Hasta suratlı biriydi."Kim bu?""Bir esir.""Nereye g�t�r�yorsun?""Geriye. Alay kararg�hına."Binbaşı kızdı:"Ulan sen bunun seyisi misin, hizmet eri misin? Hayvana sen bin, o y�r�s�n."Asker, ���n�n de y�reğini titreten bir i� temizliğiyle, "Hi� olur mu komutanım.." dedi, "..o şimdi ocağından kopmuş bir gurbet adamı. Misafir. Bana emanet."Binbaşı g�zlerinin dolduğunu belli etmemek i�in başını �evirip şof�re, "Y�r�!" diye bağırdı.Araba hareket etti. Asker selam durdu. Sonra Yunan subayına eşeğe binmesini işaret etti:

"Haydi bin �orbacı. Akşam karavanasına yetişelim. A� kalma."Yola d�şt�ler.42

T�RKİYE bir b�y�k bayram yerine, T�rkler bayram �ocuklarına d�nm�şt�. B�t�n İslam �lkelerinde ve s�m�rgelerde de T�rk zaferi kutlanıyordu.Gandhi �arpıcı bir deme� verdi:"Haydi beni bir daha tutuklaym İngilizler! Ama tutuklamak ve �ld�rmekle iş bitmiyor. İşte, �ld� sanılan T�rkler, cenaze t�renleri i�in hazırlanan tabutlarını kaatillerinin başlarına ge�irdiler."Mehmet Ali Cinnah da Londra'da bir basın toplantısı yaparak şunları s�yledi:B�y�k Taarruz 659"İngiliz h�k�meti barış i�in Mustafa Kemal Paşa'ya yardımcı olabilirdi. Ama olmadı. Tersine savaşı k�r�kledi. Biz Hint M�sl�manları, o kazansın diye durmadan dua ettik. Şimdi de kazandığı i�in Allah'a hamdediyoruz. Kazanan yalnız Mustafa Kemal Paşa değildir, b�t�n esirler d�nyasının zaferidir bu.Zindabat Mustafa Kemal!" 43

TATOİ SARAYI'nın loş salonunda Kral ve Başbabakan Protopa-padakis oturuyorlardı.Protopapadakis, "Ordu ka�ıyor.." dedi, "..H�k�metim dağıldı, toplayamıyorum. Atina ka�ak g��menlerle doluyor. Panik her yana yayılıyor. Belki Kalogeropulos gibi tecr�beli birinin kuracağı yeni bir h�k�met duruma h�kim olabilir efendim."Sustu.İzmir'de durum korkun�tu. Askerler, askeri y�netim, Stergiadis, Naipzade Ali, Belediye Başkanı Hacı Hasan Paşa, işbirlik�i T�rkler, Rum cemaati �nderleri, hepsi, İzmir'i terk etmişlerdi.8 Eyl�l gecesi İzmir h�k�metsizdi.Silah seslerinden ve bağırışlardan arka ve ara sokaklarda �atışmaların olduğu anlaşılıyordu.MANİSA MİLLETVEKİLİ S�reyya Yiğit ile Mediha Hanım'ın d�ğ�nleri de, 8 Eyl�l akşamı, Dikmen'de yapıldı. Ankara'da 200 davetliyi alacak bir yer yoktu. S�reyya Bey'in evinin b�y�k�e bah�esine �adırlar, �ardaklar kuruldu. Bir saz takımı tutuldu.G�nd�z nik�h kıyıldı.Akşam Başbakan Rauf Bey, bakanlar, bir�ok milletvekili ile yakın komşular gelmeye başladılar. Ailesi Ankara'da olanlar aileleriyle geliyorlardı.�ok g�zel bir yaz gecesiydi.Z�beyde Hanım da Fikriye ile geldi. Hanımlar ve erkekler karşılıklı oturdular. Haremlik selamlık, ka� g�� gibi �detler bitiyordu. D�ğ�n başladı. Sofralar kuruldu. Zafer haberleri dolayısıyla herkes neşeliydi. D�ğ�n neşe i�inde s�rerken bir s�vari geldi. Başbakana bir telgraf getirmişti. Başbakan telgrafı okudu, M. M�fit Bey e uzattı, o660 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzuda g�lerek okuyup Yunus Nadi Bey'e uzattı. Kalabalık �ok meraklan-mıştı:"Ne oluyor?"Telgraf T�rk s�varilerinin İzmir yakınında olduklarını, sabah İzmir'e gireceklerini bildiriyordu. Topluluk sevin�ten �ılgına d�nd�. Erkekler bellerindeki tabancaları �ekip havaya ateş etmeye başladılar. Dikmen'den ve şehirden de cevaplar geldi. Saz takımı İzmir marşını �almaya başladı. Haber şaşırtıcı bir hızla yayıldı. �evredeki halk d�ğ�n evine koştu. Bunları, 'Dikmen'de millet d�ğ�n� olduğunu duyan' şehirliler izleyecekti. Kimse uyumadı, silah sesleri, sevin� naraları, davul zurna sesleri susmadı. Davetli sayısı sabah binleri aşmış, bah-�eye sığmamış, Dikmene yayılmıştı. Kimi getirdiği koyunu kesiyor, kimi ateş yakıyor, kimi evinde ikram edilecek ne varsa alıp getiriyor, ortaya sa�ıyordu. S�reyya Bey'in 'acaba g�zel bir d�ğ�n olur mu' diye kaygılandığı d�ğ�n, unutulmaz bir millet d�ğ�n� olmuştu.Kimse dağılmadı.İzmir'den haber beklediler.43a

S�VARİ KOLORDUSU 9 Eyl�l Cumartesi sabahı iki kol halinde marşlar s�yleyerek İzmir'e y�r�meye başladı.1. ve 2. S�vari T�menleri Bornova-İzmir yolunda ilerliyorlardı.Hava mis gibi İzmir kokuyordu. ,Direnen k���k birlikleri kılı�tan ge�irerek İzmir'e girdiler. �nde 2. T�men'den 4. Alay'in Komutan Yardımcısı Y�zbaşı Şeref İzmirli ve birliği vardı. Kader bu y�zbaşıya da, o kadar istediği 'İzmir'e ilk giren s�vari' olmak mutluluğunu nasip etmişti.�nc�y�, t�menin �b�r alayları izledi. Binlerce s�vari, kılı� �ekmiş olarak, kordonboyunu doldurmuş ka�ak Yunanlı askerler, g��menler, Rumlar, Ermeniler, vatandaşlarını korumak i�in karaya �ıkmış olan İngiliz, Fransız ve İtalyan subay ve askerleri ile bağıran, dua eden, ağlayan T�rklerin arasından, minarelerden yağan sala sesleri altında, d�rtnala, nallarından kıvılcımlar sa�arak, heybet ve haşmetle ge�tiler.H�k�met konağına T�rk bayrağını Y�zbaşı Şeref, Kışlaya Y�zbaşı Zeki Doğan, Kadifekale'ye Asteğmen Besim �ekti.44

B�y�k Taarruz 661- Kendinden ge�miş İzmirliler Konak Meydanı'nı doldurmaya başladı.S�vari Kolordusu Komutanı Fahrettin Paşa, kararg�hı ve 14. S�vari T�meni ise, Menemen yolundan geldiler. Karşıyaka'nın yahbo-yuna �ıkmak i�in denize inen sokaklardan birine girdiler.İzmirliler bug�n i�in sakladıkları bayrakları �ıkarmışlardı. Her yer bayraktı. Gen� kızlar pencerelerden s�varilerin başına �i�ek, konfeti, g�lsuyu serpiyor, gelin telleri atıyorlardı. Kaldırımları dolduran halk, ağlıyor, alkışlıyor, �ılgınca bağırıyor, bazıları komutanların, s�-varilerin �izmelerini, �zengilerini �pmeye �alışıyordu.Sokağın yalıboyuna a�ılan ağzında uzun boylu bir g�lge belirdi. Fahrettin Paşa'nın g�zleri doldu. Annesiydi bu. Atından atlayıp koştu. Kucaklaştılar:"Fahrim!""Anam!"Karşıyaka iskelesinin yanına bir dağ topunu yerleştirdiler. 21 pare atışla g�zel İzmir'i selamdılar.45

B�Y�K KOMUTANLAR Belkahve'den d�rb�nle G�zel İzmir'e bakıyorlardı bu sırada.M. Kemal Paşa nice sonra d�rb�n� indirdi. Y�z�ne akşam g�neşinin altın ışığı vuruyordu, İsmet Paşa'ya, "Biliyor musun, bir r�ya g�rm�ş gibiyim" dedi.46

"Haklısın. Bu kadar mucize, olağan�st�l�k, harikalık ancak bir r�yada yaşanabilir."Hava kararana kadar Belkahve'de kaldılar. Nif'e (yeni adı Kemal Paşa) d�nd�ler. Tek katlı bir ev M. Kemal Paşa i�in hazırlanmıştı. Paşa'yı girişteki sofada beyaz baş�rt�l� kadınlar karşıladılar. Hayal gibiydiler. Diz ��kt�ler, sarılıp dizlerinden �pt�ler, baş�rt�lerinin ucuyla �izmelerinin tozunu alıp s�rme gibi g�zlerine s�rd�ler. G�zlerinden minnet yaşları akarak kalktılar, el bağladılar.B�y�k gaz lambalarının aydınlattığı bir odanın kapısı a�ık duruyordu. Gazi Paşa, Fevzi Paşa, İsmet Paşa, Mahmut Soydan, Halide Edip Hanım, Ruşen Eşref ve Salih Beyler odaya girdiler. Halı kaplı al�ak sedirlere oturdular.662 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuHayal kadınlar tepsilerle yemek taşıdılar. M. Kemal Paşa'ya, bir k���k tepsi i�inde i�ki de getirdiler. Teşekk�r edip geri g�nderdi. Daha i�ilecek zaman değildi.Bir sevin� yorgunluğu ��km�şt� �zerlerine. Paşa, "Yahu.." dedi, "İzmir'e girdiğimiz akşamdır bu. Bu kadar sessiz oturulur mu? Bari şarkı s�yleyelim."Kendi bir şarkıya başladı:"Yine bir g�lnihal..." Bilenler neşeyle katıldılar.47

AKŞAM gazetesinin �n�, itişen, �ekişen, kaynaşan, bağıran İstanbullularla doluydu. Ordunun

İzmir'e girdiğini yazan gazete kapışılıyordu. Manşet ş�yleydi:"Elhamd�lillah İzmir'e kavuştuk" Falih Rıfkı Atay ikinci kattaki odasında, Yakup Kadri'ye telefonla bilgi veriyordu:"Hi� durmadan basıyoruz, yetiştiremiyoruz. Halk �ılgın gibi kapışıyor. Gerekirse sabaha kadar basacağız." 48

Gazete dağıtıcısı �ocuklar "İzmir'e girdik!" diye �ığlık atarak şehre yayılmışlardı. İstanbul en mutlu akşamlarından birini yaşamaktaydı.

Ak ş am gazetesinin man ş eti: "Elhamd � lillah İ zmir'e kavu ş tuk" B�yUk Taarruz 663AYA FOTİNİ kilisesi tamamen doluydu. Ağlayanlar �oktu. Cenneti kendi elleriyle cehenneme �evirmişlerdi. Metropolit Hrisosto-mos'un sesi titriyordu:"Kardeşlerim!Tanrı, bu dar kapıdan ge�memizi istiyor. Bizi acıyla tecr�be, ateşle terbiye ediyor.."İ�eriye bayram eden T�rklerin s�ylediği bir marş sızdı:"İzmir'in dağlarında �i�ekler a�ar Altın g�neş orda sırmalar sa�ar..'.' "..�midinizi kesmeyin. Dua edin..."Yakıcı bir haykırış kiliseyi �ınlattı:"Kako hronis nahis Georgis!" [Kahrolsun [Lloyd] George!)NİF'te şarkılar s�r�yordu. Fevzi Paşa s�ylenen şarkıları bilmediği i�in katılamıyordu ama tempo tutarak neşeye ortak oluyordu.Binbaşı Seyfi Akko� kapı aralığından işaret ederek Salih Bo-zok'u dışarı �ağırdı. Salih Bozok on saniye sonra geri d�nd�. Y�z� �ğle g�neşi gibi parlıyordu:"Bir �nc� birliğimiz de Bursa'ya girmiş." 49

Mahmut Soydan b�t�n sesiyle bir şarkıya başladı:"Bursa'nm ufak tefek taşları..'.' Hepsi yeni bir coşkuyla katıldılar.SAİT MOLLA bu gece evinde kalmaktan korktu, Rıza Tevfik'e geldi. �niversite �ğrencilerinin, Bakırk�y'de Cenap Şahabettin'in, Beyoğlu'nda Ali Kemal'in evinin �n�nde toplanıp eğlendiklerini duymuş, sinirleri bozulmuştu. Konyak i�iyor ve dertleşiyorlardı. ��km�ş haldeydiler. Dışardan sokaklara d�k�lm�ş T�rklerin neşeli bağırtıları, g�l�şleri geliyordu.Sait Molla, "Birka� g�n daha bekleyip İngilizlere sığınmaktan başka �are yok" dedi."Evet, burası bizim i�in bitti."Sait Molla inledi:"Yoksul T�rk bunu nasıl başardı?"664 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

9 EYL�L g�n� İzmir'de ne sıkıy�netim ilan edildi, ne sokağa �ıkma yasağı. S�variler şehri denetim altına almışlardı. T�rkler ge� saatlere kadar zaferi kutladılar.Şehir gece yarısından sonra sessizliğe g�m�ld�.

S�vari Kolordusu'nun ağırlıkları geride kalmıştı. Gece saat 03.00'te İzmir'e girdi. Kolordunun bandosu da ağırlıklarla birlikte gelmişti. Denizi g�r�r g�rmez bando aşka gelip İzmir Marşı'nı �almaya başladı.Şehir yeniden uyandı.Kutlamaya doymamış olan millet yeniden giyinip sokaklara d�k�ld�. Sabaha kadar eğlendiler.49a

PAŞALAR 10 Eyl�l 1922 Pazar sabahı İzmir'e geldiler. H�k�met konağına indiler. Konak Meydanı silme doluydu. Kurbanlar kesiliyor, halk bir an bile susmadan sevin� �ığlıkları atıyordu. Kalabalığın arasından ge�irilip kışlaya g�t�r�len esirler "Zito Mustafa Kemal!" diye bağırıyorlardı.Metropolit Hrisostomos ka�mamıştı. M. Kemal Paşa'yı g�rmek i�in konağa geldi ama Nurettin Paşa ile g�r�şebildi. Nurettin Paşa Hrisostomos'u azarladı, yerine bir vekil bırakarak g�revinden �ekilmesini istedi. *Hrisostomos konaktan �ıktı, meydandaki insan denizinin i�ine karıştı. Halk Hrisostomos'u lin� etti. 50

BUG�N Peyam-ı Sabah gazetesinde de Ali Kemal'in son yazısı yayımlandı:"Gayeler birdi ve birdir" Mihran Ali Kemal'in ortaklığına da, yazılarına da son verdi.Damat Ferit de gizlice İstanbul'a gelmişti. Eşinin m�cevherlerini, konakta bulunan y�kte hafif pahada ağır k���k eşyaları alıp yeniden ve sessizce Avrupa'ya ka�acaktı.İKİNCİ KOLORDU KOMUTANI İzzettin �alışlar Paşa, kısa bir s�re i�in İzmir'e askeri vali olarak atandı.Kararg�hıyla h�k�met konağına yerleşti. Y�zbaşı Faruk'u bekleyen binlerce �apraşık iş vardı. Onca işin arasında Y�zbaşı Vedat'a 'iyiB�y�k Taarruz 665olduğunu belirten' bir telgraf g�ndermeyi becerebildi. Y�zbaşı Vedat bu bilgiyi Nesrine ulaştırırdı.Halk sevin� i�inde ama g�revliler ateş �zerindeydi. �ekilirken her yeri yakan Yunan/Rum karakteri, İzmir'i T�rklere sağlam bırakır mıydı?Bu hainliğe fırsat vermemek i�in herkes tetikteydi.M. KEMAL PAŞA, İzmirlilerin armağanı olan �i�eklerle s�sl� otomobille Karşıyaka'ya hareket etti. Bir gecelik olsun dinlenmeyi hak etmişti. Otomobilin �n�nde ve arkasında mızraklı s�variler vardı.Kordonboyu, eşyalarının başında bekleyen Rum g��menlerle doluydu. �nlerinden bir zafer meşalesi gibi ge�en M. Kemal Paşa'ya �fke ve hayranlıkla bakıyorlardı. O efsane insan şu sarışın, yakışıklı, gen� adam mıydı?Ah Hriste ke Panaya!KARŞIYAKALILARIN M. Kemal Paşa i�in hazırladıkları evin �n�, bah�esi, beyaz baş�rt�l�, maşlahlı her yaştan kadınlar ve fesi atıp kalpak giymiş erkeklerle doluydu.Paşa'yı g�renler ağlamaya başladılar.Birka� basamakla �ıkılan mermer girişin �zerine bir Yunan bayrağı serilmişti. Paşa sordu:"Bu ni�in?"Heyecan i�inde a�ıkladılar:"Kral kalacağı eve, bizim bayrağımızı �iğneyerek girmişti.""Ne olur Paşam, siz de onun gibi yapın!""�c�m�z� alın!"Bir kadın g�zlerinden yaş inerek, "L�tfen" diye yalvardı. Kral'ın kaba davranışı kadınları �ok kırmış olmalıydı. M. Kemal Paşa, "Sizi anlıyorum.." dedi, "..ama o bir milletin timsalini �iğnemekle hata etmiş. Ben o hatayı tekrar edemem."Muzaffer'e d�nd�:

"Kaldır �ocuk."Muzaffer bayrağı topladı. 51

Bu g�rg� farkı zarif Karşıyaka hanımlarını b�sb�t�n ağlattı.666 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k TaarruzuFRANG OS kuvvetleri donanmanın desteği ile �eşme'ye �ekiliyordu. Sumilas, Fransız subayların engellemesi �zerine Bursa'yı yaka-madan bırakmış, Mudanya'ya ulaşmaya �alışıyordu.Askerler par�a par�a Yunan adalarına ve Tekirdağ'a ka�ırılıyor-lardı.Yarbay Yani Papadimas Midilli Adası'nda g�revliydi. Adaya gelen askerleri g�r�nce siniri bozuldu. Orman yangınından ka�ıp kurtulmuş hayvan s�r�s�ne benziyorlardı. Yenilginin şiddeti onurunu kırdı.Tabancasını şakağına dayadı ve tetiği �ekti. 51a

ORDU eridik�e Atina'daki yılgınlık da artıyordu. Kalogeropulos h�k�meti kurmayı başaramamıştı:"Kimse g�rev kabul etmiyor efendim. Aldığım bilgiler bazı subayların bir darbe yapacağını g�steriyor."Kral'ın y�z� daha da sarardı:"Kim bunlar?" �"Albay Plastiras ve arkadaşları.""Bu hareketi durduramaz mıyız?"Kalogeropulos boynunu b�kt�:"Hangi kuvvetle?"Y. KADRİ, F. Rıfkı bir gemide yer bulup İzmir'e geldiler. M. Kemal Paşa'nın kararg�hının nerede olduğunu Binbaşı Şeref İzmir'den �ğrenip oraya koştular. S�resi dolan herkes gibi o da bir �st r�tbeye y�kseltilmişti. Tecr�beli, başarılı �avuşlar da teğmen yapılmıştı. Gazi �avuş, �mer �avuş da, Teğmen Gazi Efendi, Teğmen �mer Efendi olmuşlardı. Mareşal Fevzi �akmak Halide Hanım'ı da '�avuş' yaptı.Başkomutanın kararg�hı kordonda, �� katlı, beyaz bir evdi.İ�erisi �ok hareketliydi. \ �nce İsmet Paşa'yı g�rebildiler. Y. Kadri'nin elini sıkarken, "İzmir'de g�r�şeceğimizi s�ylemiştim" dedi.B�y�k bir mutlulukla g�l�şt�ler.B�y�k Taarruz 667M. Kemal Paşa'nın kapısının �n�nde m�ttefik subayları, konsoloslar, yabancı gazeteciler i�eri girmek i�in bekliyorlardı. İki yazarı herkesten �nce kabul etti. Millici basına b�y�k �nem veriyordu. �ok neşeliydi. "Biliyor musunuz.." dedi, "..bizimkiler, Yunanlıların 11. T�menini, komutanıyla birlikte Mudanya �n�nde sıkıştırıp esir ettiler."UĞURSUZ 11. T�menin Komutanı General Kladas, Kurmay Başkanı, iki alay komutanı ve �teki esir subaylar, Mudanya'da, Deli Halit Paşa, Ş�kr� Naili Paşa ve bazı t�men komutanlarının �n�nde, esas duruşta duruyor, korkuyla bakıyorlardı.Geri �ekilirken yalnız orduyla değil, silahlanmış halkla da �arpışmak zorunda kalmışlardı. Halkın sertliği subayları da erleri de �ok yıldırmıştı.Dışardan halkın �fkeyle bağırdığı duyuluyordu. Ne istediklerini anlamak i�in T�rk�e bilmeye gerek yoktu. Deli Halit Paşa, terc�mana, "S�yle şunlara.." dedi, "..korkmasınlar. Kendilerini halka teslim edecek değiliz."General Kladas "Zito Mustafa Kemal!" diye fısıldadı. Korku ve yorgunluktan sesi �ıkmıyordu. Esir alınan d�rd�nc� t�men komutanıydı. Subayları ile birlikte Ankara'ya g�nderilecekti.52

BU SIRADA �� t�men komutanı ile 220 Yunan subayı, d�zenli bir bi�imde sıralanmış, başta muhafızların komutanı Teğmen Rıfat Erdal, iki yanda birka� muhafız er, istasyondan

TBMM'ye doğru y�r�yorlardı. Bu ilk esir kafilesiydi. Afyon'dan Sarık�y'e kadar y�r�m�ş, Sarık�y'den trenle gelmişlerdi. General Trikupis ve Digenis bir tepkiyle karşılaşmamaları i�in Sincan'da trenden alınıp arka yoldan Sarıkışla'ya getirilmişlerdi.Yolun iki yanı, Ulus Meydanı, Millet Bah�esi Ankaralılarla doluydu. Meclis balkonunda da milletvekilleri vardı.Taş atan, saldıran, t�k�ren yoktu ama halkın arasından lanetlenerek ge�iyorlardı. Rıfat Erdal'ın işareti �zerine, TBMM'nin k���k, g�sterişsiz binasını selamlayarak ilerlediler.Sarıkışla yoluna d�nd�ler.53

668 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

Esir Yunan komutanlar İZMİR'de korkulan oldu.Frenk mahallesinde birka� yerde birden yangın �ıktı. Hızla Kordon'a kadar yayıldı. İtfaiye ve ordu, yangınları s�nd�rmeye yetişemedi. İzmir'in yarısı k�l olacaktı.M. Kemal Paşa'nm kararg�hı, Uşaklıgiller ailesinin kızı Latife Hanım'ın ısrarlı ricası �zerine G�ztepe'deki b�y�k k�şke taşındı. Bu olay Latife Hanım'ı �ok mutlu etti.Paşa'ya hayrandı, boynundaki madalyonda resmini taşıyordu.�etelerin ve akıncıların g�revleri sona ermişti.Demirci Akıncıları Balıkesir h�k�met konağı �n�nde toplandılar. Silahlarını, fişeklerini ve el bombalarını ordu ambarına bırakmışlardı. O korkun� g�r�n�şl� akıncılar yeniden sıradan k�yl�ler olmuşlardı. Yakup Şevki Paşa ve kararg�hı bu veda t�reninde bulunmak i�in konağın merdivenlerinde yerlerini aldılar.İbrahim Ethem Bey kısa bir veda konuşması yaptı:"Akıncı kardeşlerim! İşimiz bitti. Veda vakti geldi. Şimdi, verdiğimiz s�z gereği, bir teşekk�r bile beklemeden k�y�n�z�n yolunu tutun ve sabana yapışın. Siz savaşırken k�y�n�z yakılmış, eviniz yağmalanmış, aileniz kayba uğramış olabilir. Tevekk�lle karşılayın. DahaB�y�k Taarruz 669acısı belki bazı hainleri zengin hatta mevki sahibi olmuş g�rebilirsiniz. Bir g�n, hizmetinizi k���mseyenler bile �ıkabilir. B�t�n bunları �l�me meydan okumuşların vakarı ile seyredin. Ancak vatanın kurtuluşunda payı olanların duyabileceği o engin hazzı, hi�bir şeye de-ğişmeyin. ��nk� bu hazzı vatanın kurtuluşunda payı olanlardan başka hi� kimse duyamaz."Helalleşmek i�in akıncıların arasına karıştı.54

FRANGOS kuvvetlerinden son asker 16 Eyl�l gece yarısı �eşme'de gemiye binmişti. ���nc� Kolordu'nun birlikleri de kayıp vere vere zahmetle Erdek'e kadar �ekildi. Buradaki son Yunan askeri de 18 Eyl�l g�n� gemiye bindi.55

Anadolu'da esirler dışında tek Yunan ve Rum askeri kalmamıştı.Şimdi �� yıldan fazla s�rm�ş yaman m�cadelenin son ve en �nemli evresine gelinmişti. Asıl d�şmanla hesaplaşılacaktı. Milli M�cadele i�inde İngilizlerle 15 kez �arpışılmıştı. Bunlar

k���k �arpışmalardı. Şimdi son ve kesin bir �arpışma yaşanacak, belki de savaşılacaktı.553

NURETTİN PAŞA, "Bence derhal �anakkale ve İstanbul �zerine y�r�yerek İngilizleri de defedelim" dedi.İsmet Paşa Nurettin Paşa'nın kolunu tuttu:"Ben size bir şey s�yleyeyim mi? Osmanlı İmparatorluğu'nu da Enver Paşa'nın buna benzer hesapsız ve aceleci niyetleri yıktı. Zafer sır�a kadehe benzer. Ancak dikkatle kullanılırsa işe yarar. Yoksa kırılır. Bir daha da eski hale getirilemez."M. Kemal Paşa, "�anakkale'ye y�r�yeceğiz.." dedi, "..ama savaş aramak i�in değil. M�ttefikleri, �zellikle de İngilizleri, istediğimiz gibi bir m�tarekeye zorlamak i�in. Eğer İngilizler savaşmayı g�ze almışlarsa, ilk ateşi onlar a�sınlar. O zaman savaşırız."Fevzi Paşa doğruldu:"�anakkale �zerine y�r�y�ş� Yakup Şevki Paşa idare etsin."M. Kemal ve İsmet Paşalar g�ld�ler. Başkomutan, "�ok iyi olur.." dedi, "..tam onun titizliğine uygun bir iş." 55b

670 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

İ ki sava ş�ı : Churchill ve Lloyd George T�RK BİRLİKLERİNİN �anakkale'ye yaklaştıkları haberi �zerine İngiliz k���k kabinesi toplandı ve bazı kararlar aldı. En �nemlisi, 'bir T�rk birliği tarafsız b�lge sınırını aştığı takdirde, silahla karşılanacaktı.'Churchill, "T�rkleri, adımını Avrupa yakasına atmadan, barış masasına oturtmak zorundayız.." dedi, "..�anakkale az bir birlikle savunulamaz. Tasarruf edebileceğimiz b�t�n birlikleri oraya sevk edelim. Britanya Birliği'ne dahil b�t�n devletlerden de asker yollamala-rını isteyelim. T�rkler bl�f yapmadığımızı, savaşmaya kararlı olduğumuzu anlasınlar."Lloyd George bu yaklaşımı b�y�k bir hevesle benimsedi.Kararlar General Harington'a bildirildi.56

GENERAL HARINGTON General Marden'e, "H�k�met.." dedi, "M. Kemal'in altı yıl �nce bize karşı savunduğu �anakkale'yi, şimdi bizim ona karşı savunmamızı istiyor. Pek�l�. �anakkale'ye hareket edin ve komutayı �stlenin. Yazılı emrim olmadık�a T�rklere ateş a�ıl-mayacak. Yeni bir savaşa sebep olmak istemiyorum. Anladınız mı?""Evet Generalim." 57

B�y�k Taarruz 671DAILY MAİL gazetesinde Sir Charles Tawsend'in bir demeci yayımlandı. Lloyd George'u birka� kez uyarmış olan Tawsend ş�yle diyordu:"Başbakan Lloyd George ve arkadaşları, T�rk gururunun ne anlama geldiğini anlamadılar. Anlasalardı İngiltere bu gurur kırıcı duruma d�şmezdi" 57a

BİR T�RK BİRLİĞİ tarafsız b�lge sınırındaki bir k�pr�ye yaklaştı. K�pr�n�n karşı yanındaki direğe İngiliz bayrağı �ekilmiş, iki makineli t�fek yerleştirilmişti. Eller tetikteydi.İngiliz subayı bir şeyi fark etti. T�rk askerleri t�feklerini omuzlarına, namluları aşağıya gelecek bi�imde, ters asmışlardı. Birlik k�pr�den ge�mek i�in bir zorlamada bulunmadı. K�pr�n�n karşısında k���k bir ordug�h kurdu. Askerler derede �amaşır yıkadılar. �ama-şırlarını kurusun diye İngiliz tel �rg�lerine serdiler.General Marden birliklerini daha gerilere �ekip savunma alanını daralttı. Tel �rg�leri �oğalttı. T�rklerle dostluk yapılmasını yasakladı.BAŞBAKAN RAUF BEY ile Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey İzmir'e geldiler. Rauf Bey İngilizlerle bir sorun �ıkmasından �ekiniyordu.M. Kemal Paşa, "Bu bir sinir savaşı.." dedi, "..bizim sinirlerimiz daha sağlam. Bu savaşı biz kazanırız."�anakkale'de T�rk birlikleri sessizce �oğalarak tarafsız b�lgeyi �� yandan sarmışlardı. General Marden bu durumu ş�yle tanımlıyordu: Bizi barış�ı bir hava i�inde kuşatıp boğacaklar.KANADA ve Avustralya asker yollamayı kabul etmemiş, G�ney Afrika cevap bile vermemişti. Kimse savaş istemiyordu.Ama Lloyd George direniyordu:"Yunanlılardan yararlanalım. Ellerinde işe yarar birka� t�men kalmıştır herhalde."T�rk-Yunan savaşını yeniden başlatacak olan bu �neri Chamberlain'i titretti. İtiraz edecek oldu:672 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu"Sayın Başbakan, basın bizi savaş tamtamları �almakla su�larken..."Lloyd George �yle bir �fkeyle baktı ki başını �n�ndeki k�ğıtlara eğdi ve sustu.58

YUNANİSTAN'da beklenen oldu, ordu ve donanma ayaklandı. Bir u�ak Atina �zerinde u�arak darbecilerin isteklerini a�ıklayan bildiriler attı. Darbeciler �ncelikle parlamentonun dağıtılmasını, Kral'ın tahttan �ekilmesini istiyorlardı.Venizelos'la temasa ge�mişlerdi.İngiliz Ataşemiliterine, ilk hedeflerinin kalan kuvvetlerle Edirne ve Trakya'yı savunmakolduğunu a�ıklamışlardı.59

�ANAKKALE'de iki tugay, 50 top, 36 u�ak ve 16 savaş gemisi toplanmıştı. Lord Plumer de Malta'dan gelmişti.Savaş Bakanı L.W. Ewans, "Takviye yollamaya devam ediyoruz.." dedi, "..ama T�rkler tel �rg�lere kadar sokulup adeta dillerini �ıkarıyorlar. Ateş a�madık�a bu gidişi durdurmak m�mk�n değil."Lloyd George kızdı:"Ne duruyorlar? En fazla 24 saat s�re versinler, geri �ekilmezler-se ateş a�sınlar!"Church�Tin g�zleri parladı:"Bunu hemen İstanbul'a bildirelim." 60

İngiltere ve T�rkiye arasındaki gerginlik d�nya gazetelerine sı�ramış, yeni bir savaş olasılığı gittik�e ateşlenen İngiliz kabinesinden başka herkesi germişti. Fransa ve İtalya �anakkale'den askerlerini �ektiler.İngiltere yalnız kaldı.- İzmir'de bulunan T�rk y�neticiler sakindiler ya da sakin g�r�nmeye �alışıyorlardı.T�RK 1. Ordusu komutanlığı İzmit'e yerleşti, birlikleri buradaki tarafsız b�lge sınırına da dayandılar. Daha barut kokan askerlerin ve subayların kararlı g�r�n�şleri İngiliz subaylarını �rk�tt�.T�rklerin Karadeniz yoluyla Trakya'ya gizlice asker ve top ge�irdikleri s�ylenmekteydi.General Harington, her akıllı asker gibi, savaştan �ekiniyordu.61

B�y�k Taarruz 673

İ ngiliz B � y � kel � ili ğ inde T � rk co ş kunlu ğ una kar şı g � venlik � nlemleri art ı r ı ld ı GENERAL PAPULAS saraya geldi. Albay Plastiras ile konuşmuştu. Sonucu bildirdi:"Plastiras istifa edip tahtı bırakmanız i�in bu akşam saat 22.00'ye kadar s�re tanıdı."General Metaksas, "Hemen istifa edin efendim.." diye yalvardı, "..L�tfen. Yoksa hayatınızdan endişe ederim."Papulas bu d�ş�nceyi başını sallayarak doğruladı. Darbecileri �ok haşin bulmuştu. Kral uzun, upuzun bir sessizlikten sonra, "Peki.." dedi, "..tahttan feragat ettiğimi bildiren yazıyı hazırlayın." 62

GENERAL HARINGTON, 'her an barış i�in bir anlaşmaya varılabileceğini' ileri s�rerek, geri �ekilmeyen T�rk askerlerine ateş edilmesi kararını uygulatmamış, bu tutumunu da Londra'ya bildirmişti.Lloyd George k�kredi:"General politikadan elini �ekip kendi işine baksın!"ChurduM de bu d�ş�ncedeydi. Hi�bir Bakan 'biz de parmaklarımızı tetikten �ekelim' diyemedi. Yalnız CharbeA�n, "Başbakanım.."674 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzudedi, "..hi�bir m�ttefikimiz ve birliğimize dahil hi�bir devlet yanımızda değil. B�t�n basın aleyhimizde. Savaş�ı olmakla su�lanıyoruz. L�tfen, Lord Curzon'u bekleyelim, yarın Paris'ten d�necek." 63

POINCARE ile g�r�şen Lord Curzon, ertesi g�n Paris'ten d�nd� ve doğru Başbakanlığa geldi. Y�z� yeşile �alıyordu. Sesi bozulmuştu:"...M. Poincare �anakkale konusunda politikamızı desteklemesinin m�mk�n olmadığını, T�rklerle dost olmak istediklerini a�ıkladı. Bunu akşam telgrafla bildirmiştim. Ama bildirmediğim bir husus var. Yunanistan'dan asker istememizin Fransa'ya hakaret olduğunu s�yledi, k�p�rd�. �eyrek saat beni azarladı, aşağıladı. Hayatımda b�yle bir olay yaşamamıştım. Sonunda odadan ka�tım ve hı�kıra hı�-kıra ağladım." 64

G�zlerini bir yere dikti ve sustu.

Lord Curzon M. Poincare Lord Curzon'un uğradığı muamele ve Fransa'nın �anakkale olayında İngiltere'yi desteklememesi, T�rklerin kararlılığı Lloyd George'un b�t�n �midini kırdı. Yine yeniliyordu.Ayağa kalktı. "Ne yapalım." dedi, "..y�zyıllar nadir olarak d�hi yetiştirir. Şu talihsizliğimize bakınız ki o b�y�k d�hiyi y�zyılımızdaB�y�k Taarruz 675T�rk milleti yetiştirdi. Hi�bir �abamız sonu� vermedi, M. Kemal Pa-şa'ya yenildik." 65

LLOYD GEORGE'un durumu kabul etmesi m�tareke g�r�şmelerine başlama yolunu a�mıştı. Franklin Bouillon İzmir'e geldi. �ok dost�a karşılandı. G�zel haberler getirmişti:"M�ttefikler, m�tareke imza edilir edilmez Yunanlıların, isteğiniz uyarınca, Edirne'yi ve Trakya'yı boşaltmaya başlamalarını kabul ettiler."Y�zyıllardır T�rkiye ilk kez savaşmadan, hakkı olan bir toprağı geri alacaktı. M. Kemal Paşa'ya sordu:"M�tareke g�r�şmeleri i�in nereyi uygun buluyorsunuz?""Mudanya'yı."Akşam yemeğine kalmadı, bir Fransız savaş gemisi ile İstanbul'a gitti: "İngilizleri boş bırakmaya gelmez."AKŞAM YEMEĞİNDE G�ztepe'deki k�şkte Başkomutan, Başbakan, Y. Kemal Bey, paşalar ve İstanbul'dan gelen gazeteciler birlikte olmuşlardı. Sabah M. Kemal Paşa ile Y. Kadri k�şk�n bah�esinde karşılaştılar.Bir hizmetli kahvelerini getirdi.M. Kemal Paşa, "İki muzaffer ordumuza karşı kimse yeni bir savaşı g�ze alamaz.." dedi, "..birka� g�n i�inde m�tareke isteyeceklerdir. B�ylece Milli M�cadelemizin d�rt yıl s�ren ilk safhası kapanmış olacak. Şimdi bir yol ayrımındayız. Ya �lkeyi ve milleti, İstanbul'un o teslimiyet�i, �ağ dışı zihniyetine ve rejimine terk edeceğiz; ya da akılcı, bilime �ncelik veren, bağımsız, �zg�r, başı dik, yeni bir toplum olacağız. Sizce hangi yolu se�meli?"Y. Kadri tarihin nereye aktığını Ankara'dayken g�rm�şt�. Şimdi bu akış hızlanmış ve g�rleşmişti. "Tabii akıl yolunu" dedi."Evet, asıl kurtuluşa akıl yoluyla varabiliriz. Bunun i�in de Milli M�cadele'nin ikinci safhasını a�malıyız. Zor, �etin bir yol. Bağnazlıkla, dar g�r�şl�l�kle, �nyargılarla, hurafelerle, iliklere işlemiş cahillikle, din t�ccarlarıyla, belki uyanmamızı istemeyen dış g��lerle de m�-cadele edeceğiz. Ama bunu g�ze almak, hepsiyle m�cadele etmek, bu g�zel toplumu bir daha hi�bir g�c�n s�m�remeyeceği şekilde bilgi ve676 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzubilin�le donatmak zorundayız. D�nya hızla gelişirken, biz yerimizde sayamayız. Yoksa geleceğin akıllı nesilleri bizi affetmez." 65a

KRAL KONSTANTİN Yunanistan'dan ayrılarak Palermo'ya yerleşti. B�y�k oğlu Yorgi Kral oldu.Cunta, yenilginin sorumluları olarak Başkomutan General Ha-cianesti, Başbakan

Protopapadakis, eski Başbakan Gunaris, Savaş Bakanı Teotokis, Dışişleri Bakanı Baltaciz, İşleri Bakanı Stratos'u tutukladı. Olağan�st� bir mahkeme kuruldu.Yenilgi Yunanistan'ı o kadar sarsmıştı ki 14 yıl istikrarsızlık i�inde yaşadı. 19 kez h�k�met, 3 kez rejim değişecek, 7 h�k�met darbesi olacaktır.66

MUDANYA G�R�ŞMELERİNİ İsmet Paşa y�r�tt�. Kargaşalıkları s�ren Yunanlılar katılmadı. G�r�şmeler �etin ge�ti. Lord Cur-zon yine bir sorun �ıkarmıştı. Doğu Trakya'nın T�rklere verilmesine karşı �ıkıyordu. Ama T�rkler o kadar haklıydı ki sonunda inatlaşmadan caydı.Anlaşma 11 Ekimde imzalandı.B�y�k salonun sokağa bakan yanında duvara asılı g�zel bir halı vardı. M�tareke anlaşmasını imzalayan generaller halının �n�ne ge�erek bir anı fotoğrafı �ektirdiler.

B�y�k Taarruz 677General Charpy keyifliydi:"D�nya Savaşı nihayet bitti."G�l�şt�ler.General Harington İsmet Paşa'ya, "İstediğiniz gibi bir m�tareke yaparak, sanıyorum ki dostluğunuzu hak ettik General" dedi."Barış g�r�şmelerinde de bu anlayışın devam etmesini dilerim."General Mombelli, "Biz de bunu diliyoruz" dedi.Bir subay yaklaşarak İsmet Paşa'ya t�ren birliğinin hazır olduğunu bildirdi. Generaller, binbir zorlukla bir�rnek ve temizce giydirilmiş t�ren birliğini denetledikten sonra İstanbul'a d�neceklerdi.SADRAZAM TEVFİK PAŞA bilgi sunmak i�in saraya koşmuştu. K���k odada ikisi de ayaktaydılar.Tevfik Paşa, "M�tareke anlaşması imzalanmış efendim.." dedi, "..savaş sona erdi."Vahidettin pencereden dışarı baktı. Sona eren yalnız savaş mıydı? Bir şey demedi. Ağır ağır y�r�d�. Odadan �ıktı.Uzaktan martıların �ığlıkları geliyordu.BURSA ŞARK TİYATROSU salonu İstanbul'dan gelen kadın ve erkek �ğretmenlerle doluydu. Karışık oturuyorlardı. Kadınların �oğunluğu sıkma başlıydı, erkekler kalpaklı. �n sırada Fevzi Paşa, İsmet Paşa, Yakup Şevki Paşa ve K�zım Karabekir Paşa ile yaşlıca �ğ-retmenler oturuyorlardı.M. Kemal Paşa şiddetli alkışlar, "yaşa" sesleri arasında sahnedeki k�rs�ye �ıktı, alkışların bitmesini bekledi. Sivil giyinmişti:"�ğretmen hanımlar, �ğretmen beyler!Bug�n �ok g�zel bir g�n. İstanbul'dan kalkıp buraya geldiğiniz i�in g�zel.Hepinizi kendim ve silah arkadaşlarım adına sevgi ve saygıyla selamlıyorum.Bug�n barış g�r�şmeleri i�in Lozan'a davet edildik."

Alkışlar y�kseldi."..Refet Paşa ve k���k bir, birliğimiz, T�rkiye B�y�k Millet Mec-lisi'ni ve onun gazi ordusunu temsilen İstanbul'dalar.."Alkışlar şiddetlendi.678 Şu �ılgın T�rkler / T�rk B�y�k Taarruzu

"..Ve Lloyd George, Başbakanlıktan istifa etti.."Salonu titreten alkışlara, "g�le g�le" sesleri de karıştı."..Hanımlar, beyler!Bu noktaya kolay gelmedik. �ğretmenlerimiz, şairlerimiz, yazarlarımız, uğradığımız felaketin bir daha yaşanmaması i�in o kara g�nlerin sebeplerini, nasıl kan ve g�zyaşı d�kerek kurtulduğumuzu, en doğru, en g�zel şekilde anlatacaklardır. Bu vesile ile şehitleri tazimle yadedelim. Kurtuluşa emek vermiş asker sivil, kadın erkek, şehirli k�yl�, gen� yaşlı herkesi minnetle selamlıyorum. Ama şunu belirtmeden ge�emeyeceğim. D�nyanın hi�bir kadını, 'Ben vatanımı kurtarmak i�in T�rk kadınından daha fazla �alıştım' diyemez.."�ğretmenler y�rekten alkışlıyordu. Komutanlar �rperdiler. Anadolu kadınları olmasaydı bu zafer acaba kazanılabilir miydi?"..Ama bilelim ki bug�n ulaştığımız nokta ger�ek kurtuluş noktası değildir. Kurtuluşa ancak uygar, �ağdaş, bilime, fenne ve insanlığa saygılı, istiklalin değerini ve şerefini bilen, hurafelerden arınmış, aklı ve vicdanı h�r bir toplum olduğumuz zaman ulaşabiliriz.�ğretmenler!Ordularımızın kazandığı zafer, sadece eğitim ordusunun zaferi i�in zemin hazırlamıştır. Ger�ek zaferi, cahilliği yenerek siz kazanacak, siz koruyacaksınız. �ocuklarımızı ve geleceğimizi ellerinize teslim ediyoruz. ��nk� aklınıza ve vicdanınıza g�veniyoruz!" 67

�ğretmenler Gazi M. Kemal Paşa'nın ellerini �pmek i�in k�rs�n�n �n�ne aktılar.NESRİN'in kapalı bir zarf i�inde yolladığı kartpostal Faruk'a ulaştı. M. Kemal Paşa ile muzaffer komutanları g�steren �ok g�zel bir anı kartı yollamıştı."Seni zafer ve barış kadar seviyorum." • si'"' " 'B�y�k Taarruz 679Sonu�19 Eyl�l 1922 - 27 Ekim 1922Neler oldu?Yunan ordusu Edirne, Tekirdağ, Kırklareli ve Gelibolu'dan da �ekildi, Doğu Trakya yeniden vatana katıldı. Devir işlemleri 30 Kasım 1922'de bitti1 Kasım 1922'de, TBMM saltanatı kaldırdı. Halk İstanbul'da �� g�n s�recek olan 'milli saltanat' bayramını başlattı.18 Kasım 1922'de, Abd�lmecit Halife se�ildi.20 Kasım 1922'de, Lozan Konferansı a�ıldı.24 Temmuz 1923'te, Lozan Antlaşması imzalandı.2 Ekim 1923'te, İngiliz, Fransız ve İtalyan işgal kuvvetleri İstanbul'dan ayrıldılar.13 Ekim 1923'te, TBMM'nce Ankara başkent ilan edildi.29 Ekim 1923'te, TBMM, cumhuriyeti kabul ve ilan etti (saat 20.30).Gazi M. Kemal Paşa oybirliği ile Cumhurbaşkanı se�ildi. Cumhuriyetin ilk Başbakanı İsmet İn�n� oldu. Fevzi �akmak Paşa uzun yıllar T�rk ordusunun başında kaldı. Celal Bayar 1937-38'de Başbakan, 1950'de ���nc� Cumhurbaşkanı oldu.Sonu� 681[Cumhuriyetin devraldığı miras: 13 milyon n�fus, ilkel bir tarım, sıfıra yakın sanayi, madenlerin b�y�k �oğunluğu, limanlar ve var olan demiryolları yabancı şirketlerin y�netiminde. 153 ortaokul ve lise, sadece bir �niversite var. Halkın yalnız % 7'si okur-yazar, bu oran kadınlarda % 1 bile değil. Ortaokullarda 543, liselerde sadece 230 kız �ğrenci okuyor.

Ekonomik bakımdan yarı-s�m�rge. Kişi başına gelir 4 lira, kişi başına ortalama kamu harcaması 50 krş. Alt yapı her alanda yetersiz. Bilim hayatı ve d�ş�ncesi yok sayılacak d�zeyde. Anadolu araştırmayan, nakilci ve yetersiz medreselerin elinde. Her yanda tarikatler, tekkeler, derg�hlar. Yasalar �ağın gereklerinin gerisinde. Kadınların ilke olarak toplumsal hayatları ve hi�bir hakları yok. Kadınların da bir g�n erkekler gibi doktor, m�hendis, avukat, belediye başkanı, milletvekili, bakan olabileceklerini hayal etmek bile zor. Ne se�me hakları bulunuyor, ne se�ilme. Kısacası vatandaş sayılmıyorlar. �lke neredeyse b�t�n�yle ve pek �ok alanda orta�ağı yaşıyor.]3 Mart 1924, Halifelik ve Din İşleri Bakanlığı kaldırıldı, Tevhid-i Tedrisat (eğitimin birleştirilmesi) yasası kabul edildi, Diyanet İşleri Başkanlığı kuruldu.[Bu �ok �nemli iki devrimi, �ağın gereklerine uygun 'yeni insan' yetiştirmeyi, akıla ve bilime �ncelik vermeyi, Anadolu aydınlanmasını ger�ekleştirmeyi ama�layan devrimler izleyecektir. Maddi kalkınma ile sosyal, k�lt�rel kalkınma da birlikte y�r�t�l�r.Atat�rk rahmetli olduğu zaman T�rkiye demir-�elik ve milli savunma sanayiini kurmuştu, u�ak ve denizaltı yapabiliyordu. Limanlar ve demiryolları millileştirilmiş, 3.000 km. yeni demiryolu yapılmıştı. Son 15 yılın ortalama kalkınma hızı % 10'dur. Halkevleri ve Millet Mektepleri a�ılmış, �niversite reformu yapılmış, �ağdaş yasalar y�r�rl�ğe girmiştir. Yeni devlet kadınlara olan borcunu �demiş, kadınlar, erkeklerle eşit haklara kavuşmuştur.Batı d�ş�n�rleri bu hızlı, g�rkemli gelişimi T�rk Mucizesi diye nitelemişlerdir.1Kurtuluş Savaşı'na emeği ge�enler, barış zamanında da cumhuriyete kanat gererler, �ok �nemli işler başarırlar.]682 Şu �ılgın T�rklerNe oldular?K�zım �zalp TBMM Başkanı; Hasan Saka, Dr. Refik Saydam ve Recep Peker Başbakan; M. Necati, Vasıf �ınar, Alb (Org.) Cemil Cahit Toydemir, Bnb. Saffet Arıkan, Yzb. C. Kerim İnceda-yı, Yzb. Ş�kr� S�kmens�er, Milletvekili ve Bakan; Abdurrahman Nafiz G�rman, K�zım Orbay, Salih Omurtak, Nurettin Baransel, Orgeneral ve Genelkurmay Başkanı; Ali Cemal Bardak�ı, İ. Ethem Akıncı, K�zım İnan�, K�zım Dirik Vali; Korg. Yakup Şevki Subaşı, T�mg. K�zım Karabekir, Tuğg. Asım G�nd�z, Tuğg. Fahrettin Altay, Tuğg. İzzettin �alışlar, Tuğg. Kemalettin Sami G�k�en, Yb. Sabit Noyon, Bnb. Cemil Taner, Yzb. Hasan Atakan, Yzb. Asım Tı-naztepe, Yzb. Şahap G�rler Orgeneral; Tuğg. Selahattin Adil, Alb. Ş�kr� Naili G�kberk, Alb. Nazmi Solok, Alb. Ali Hikmet Ayerdem, Alb. Naci Eldeniz, Yb. Baki Vandemir, Yb. Ahmet Derviş, Yb. Halis Bıyıktay, Yb. Kenan Dalbaşar, Bnb. Ekrem Baydar, �tğm. Fevzi U�aner Orgeneral; R. Eşref �naydın, Y. Kadri Karaosmanoğlu El�i ve Milletvekili; F. Rıfkı Atay, T�mg. Nurettin Paşa, T�mg. Halit Karsıalan, Alb. Halit Akmansu, Yzb. Mahmut Soydan Milletvekili; Bnb. Tevfik Bıyıklıoğlu, Hikmet Bayur Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri; Fethi Okyar Milletvekili, Bakan, Başbakan; H�srev Gerede El�i; Yb. Ey�p Durukan T�mgeneral ve Askeri Fabrikalar Genel M�d�r� oldular.T�mg. Halit Karsıalan, 1925'te kaza kurşunu ile Meclis'te vurularak �ld�.Bnb. Fazıl, 1923'te bir g�steri sırasında d�şerek şehit oldu.Parti Pehlivan Ağa (asıl adı Mehmet Başkak), k�y�ne �ekildi, 1941'de �ld�.Padişah Vahidettin (1861-1926), saltanatın kaldırılması �zerine bir mektupla General Harington'a başvurarak, İstanbul'dan ayrılmak istediğini bildirdi, 17 Kasım 1922'de İngilizlere sığındı, Malta'ya g�t�r�ld�. İtalya'nın San Remo kentinde �ld�.Veliaht Abd�lmecit (1868-1943), Vahidettin'in ka�ışı �zerine Halife se�ildi, 1924'te halifeliğin ilgası �zerine yurt dışına �ıkarıldı,Sonu� 683Halifeliğinin s�rd�ğ�n� iddia etti ama kimse ciddiye almadı, Paris'te �ld�.Damat Ferit 6 Ekim 1923'te Fransa'da Nice kentinde �ld�.

Tevfik Paşa, Ahmet (1845-1936), son Osmanlı sadrazamı, istifasını verip İstanbul'da evine �ekildi, saygı g�rd�, askeri t�renle g�m�ld�.Ahmet İzzet Paşa, Furga� (1864-1937), o da Tevfik Paşa gibi evine �ekildi. Son Sadrazamlar adlı eserin 4.cildinde anıları var.Ali Kemal milliciler tarafından yakalanıp yargılanmak �zere İzmit'e ka�ırıldı. İzmit'te Nurettin Paşa'nın etkisiyle lin� edildi (Kasım 1922).Vahidettin ve Damat Ferit'in �evresinde toplanarak Milli M�-cadele'yi s�nd�rmek i�in �alışanlar, casusluk yapanlar, zafer �zerine T�rkiye'den ka�tılar. T�rkiye bu hain ve gafillerden 150'sini vatandaşlıktan attı. Bunların arasında eski Şeyh�lislam M. Sabri, Eski Adalet Nazırı Ali R�şt�, Rıza Tevfik, H�rriyet ve İtilaf Partisi Başkanı Albay Sadık, �erkeş Ethem, Sait Molla, Refik Halit Karay gibi kişiler vardır. 150'likler 1938'de affedildiler.Topal Osman Trabzon Milletvekili Ali Ş�kr� Bey'i 27.3.1922 g�n� Ankara'da �ld�rd�, kendi de �ld�.Eski Rize Millletvekili Ziya Hurşit, Atat�rk'�n arkadaşı Albay Ayıcı Arif, eski Trabzon Milletvekili Hafız Mehmet, 1926'da İzmir suikastıyla ilgili g�r�lerek idam edilirler. Dr. N�zım ve Ardahan Milletvekili Hilmi Bey de 'İttihat�ılar sorunu' ile ilgili g�r�lerek Ankara'da idam edileceklerdir.2Başlıca muhalifler aday g�sterilmedikleri i�in ikinci d�nemde TBMM'de yer almadılar.Lloyd George, David (1863-1945): T�rkiye'ye karşı izlediği savaş�ı politika saygınlığını �rselediği gibi koalisyon ortağı ile olan anlaşmazlığını da derinleştirdi, 1922 Ekiminde Başbakanlıktan istifa etti, bir daha iktidara gelemedi. 1943'te Miss Frances Stevenson'la evlendi.Lord Curzon, George Nathaniel (1859-1925): Lozan g�r�şmelerinin birinci d�neminde İngiltere'yi temsil etti, sonra yerini Sir Ha-rold Rumbold'a bıraktı. 1924'te yeni Başbakan Baldwin Lord Cur-684 Şu �ılgın T�rklerzon'un yerine Dışişleri Bakanlığına Chamberlain'ı getirdi, bakanlık ve başbakanlık umutlan sona erdi.General Harington, orgeneralliğe y�kseldi ama mareşal yapılmadı. Buna �anakkale olayı sırasındaki emre itaatsizliğinin sebep olduğu s�ylendi. Son olarak Cebelitarık'ta vali ve komutandı. 1940 yılında �ld�.Kral Kostantin tahtını bırakmasından d�rt ay sonra ocak 1923'te Palermo'da �ld�.Protopapadakis, Gunaris, Teotokis, Baltaciz, Stratos ve General Hacianesti, Yunanlıların" 'b�y�k felaket' adını taktığı yenilgiden sorumlu g�r�lerek 28 Kasım 1922'de birarada kurşuna dizildiler.General Papulas da 1935'te bir h�k�met darbesi girişimine katıldığı i�in kurşuna dizildi.General Andreas, İngiliz yardımıyla Yunanistan'dan İngiltere'ye ka�ırıldı.Venizelos, Elefterios (1864-1936), Lozan'da Yunanistan'ı temsil etti, 1924'Te yeniden Başbakan oldu, ayrıldı, 1928'de b�y�k �oğunlukla se�imi kazandı, bu kez barış�ı politika izledi, 1930'da Ankara'ya geldi, 1932 se�imini kaybetti, 1935'te yine Yunanistan'dan ayrılıp Paris'e gitti, orada �ld�.1) Bu d�nemde iki kez �ok partili sistem denenmişse de irticanın harekete ge�mesi �zerine, ilkinde, K�zım Karabekir, Rauf Orbay ve arkadaşlarının kurduğu Terakkiperver Cumhuriyet Partisi h�k�met�e kapatılmış; ikincisinde Serbest Cumhuriyet Partisi kurucuların-ca feshedilmiştir. 2) Gazi Paşa'ya Suikast, Uğur Mumcu, Tekin y., İstanbul, 12. basım, 1994. Sonu� 685Sons�zMilli M�cadeleye hainlikleri ya da gafletleri nedeniyle karşı �ıkanların b�y�k b�l�m� Cumhuriyeti benimsemiş, Osmanlı Devle-ti'nin k�l�nden tam bağımsız, yepyeni bir devlet �ıkaran Atat�rk'e saygı ve minnet duymuşlardır.Yurtdışına ka�anların bir b�l�m� kinlerini, hainliklerini s�rd�rd�ler, Cumhuriyet'e karşı

�eteler, cepheler kurdular, gazeteler �ıkardılar, yalan ve iftira dolu kitaplar yayımladılar. Memlekette kalanlar susup yeraltına �ekildiler. Fırsat kolladılar.Cumhuriyet'i yıkabilmenin �n şartının Atat�rk saygısını, sevgisini yok etmek, Milli M�cadele'yi k���ltmek, �nemsememek, benimsememek olduğunu d�ş�nd�ler.Bu ama�la, Atat�rk ve Milli M�cadele karşıtı, baştan sona yalanlarla, iftiralarla, saptırma ve �arpıtmalarla dolu, cahilce, insafsızca yazılar, kitaplar yayımladılar. Gen� insanların kulaklarına bu yalanları, iftiraları fısıldadılar, saptırma ve �arpıtmaları ger�ekmiş gibi be-nimsetmeye �abaladılar.Bug�n T�rk gen�liği biri �tekine benzemeyen iki tarihe inanıyor:Sons�z 687Biri bu romanın esas aldığı, sağlıklı ve d�r�st belgelere dayalı, hepimize gurur veren ger�ek tarih... �teki Cumhuriyeti yıkmak i�in �abalayanların uydurdukları, yalanlarla dolanlarla dolu, sahte tarih.Bir s�re �nce s�yleyip yazdıkları kimi g�l�n�, kimi insanı utandıran yalanları toplayıp ger�ekleri belgelerle a�ıklayan bir kitap yazmıştım: Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele.Cevap veremediler. Gazete ve dergilerde bu t�r yalanların da arkası kesildi. ��nk� belgelere, kanıtlara, ciddi tanıklara karşı yalanı savunmak m�mk�n değildir. Ama kulaklarınıza yalan fısıldamaya devam edenler varsa, var olduklarını sanıyorum, adını verdiğim kitaba bir g�z atmanızı ve doğruyu �ğrenmenizi dilerim. Yalanın yoldaşı ve savunucusu olmayın.Sevgili gen�ler!İstiklal Savaşı, d�nyadaki en meşru, en ahlaklı, en haklı, en kutsal savaşlardan biridir. Emperyalizmi ve yamaklarını dize getiren, bir enkazdan yepyeni, �ağdaş bir devlet kurmayı başaran atalarınızla gurur duyun, şehit ve gazi atalarınızın onurunu yalancılara �iğnetmeyin.Sevgilerle.688 Şu �ılgın T�rklerNOTLARBaşlangı� Notlan1) Padişah-Halife, 14 Kasım 1914'te cihad-ı ekber ilan ederek, d�nyadaki b�t�n M�sl�manları İngilizlere ve yandaşlarına karşı savaşa �ağırdı. Şaşırtıcı bir ger�ek a�ığa �ıktı: T�rkiye dışındaki M�sl�manlar �zerinde Halife'nin bir etkisi olmadığı anlaşıldı. Tersine, İngiliz ve Fransızlar adına silahlandırılan M�sl�man askerler Osmanlılara karşı şevkle savaşacak, Mekke Şerifi H�seyin bile, İngilizlere karşı silaha sarılmak yerine, onlarla anlaşarak Osmanlı kuvvetlerini arkadan vurmayı tercih edecek, hatta T�rklere, 'İngiliz ve Fransızların bile reva g�rmediği' şekilde zalimce davranacaktır. Osmanlıların �mmet d�neminin sona erdiğini anlamaları i�in Birinci D�nya Savaşı'nın bu acı ve ibret verici sahnelerini yaşamaları gerekmişti. Bilgili ve akıllı olanlar bunu bir daha unutmayacaklardı.2) Y�zbaşı Selahattin'in Romanı, 2.c, s.10.3) Sevr Antlaşması, ��l� Anlaşma, işgaller, Yunanlıları ve Ermenileri destekleme, Yunan savaşları, Yunan kıyımlarına te pki g�stermeme, 1921-1922 yılı uygulamaları, Lozan'daki tutumları...4) Boğaz'da demirleyen 50'den fazla savaş gemisinden kurulu dev donanmanın i�inde, Mondros'u imzalayan Amiral Galtorphe'in verdiği s�ze rağmen, d�rt Yunan savaş gemisi de yer alır. Bug�n T�rkler i�in �ok acı bir g�nd�r. İstanbullu Rumlar ve Ermeniler ise, sevin�ten de-Başlangı� Notlan 689�ye d�nerler. Şehir Yunan bayrakları ile donatılır. Y�zlerce yıldan beri yurttaşlık, hemşerilik, komşuluk, arkadaşlık yaptıkları, birlikte b�y�d�kleri insanların, bu en acı g�ndeki sevin� g�sterileri T�rkleri, bir daha unutamayacakları kadar incitecektir. G�rg�s�zl�ğ� iyice artırırlar. Beyoğlu caddesindeki Yunan el�iliğine bayrak �ekilirken ve indirilirken yapılan t�ren sırasında, Rumlar oradan ge�en bir T�rk selam durmaz ve fesini �ıkarmazsa d�verler. Rum ve Ermeni patrikhaneleri T�rkiye aleyhindeki her t�rl� entrikanın odağı olurlar.5) Bu kadro milli duygudan yoksun �mmet�ilerden, istiklal fikri olmayan �eyrek aydınlardan, işbirlik�ilerden, din s�m�r�c�leri ve yobazlardan oluşuyordu. Vahidettin, Damat Ferit ve bunların �evresi, genel olarak bu karanlık, karışık partiye dayanırlar. Bu parti y�neticileri, İngilizlere yaranabilmek i�in, hi�bir araştırmaya dayanmadan, İttihat�ıların Ermeni kıyımı yaptığını kabul ederler. Bu parti y�zyıllardır, her yeni, ileri, aydınlık, �ağdaş harekete karşı duran tutucu, gerici anlayışın 20. y�zyıldaki uzantısıdır. Daha sonraki tutucu, gerici, karşı devrimci anlayışlara ve partilere de analık edecektir.6) F. Rıfkı Atay diyor ki: "M�tareke edebiyatında cinayet yerine ge�en şeylerden biri de T�rklerde milliyet duygusu uyandırmaktı." Maarif Nazırı Fahrettin Rumbeyoğlu, okul kitaplarından "T�rk" kelimesinin �ıkarılmasını emreder. Bazı aydınlar T�rk olmadıklarını a�ıklarlar. H�rriyet ve İtilaf�ı filozof Rıza Tevfik

B�l�kbaşı, bir Fransız gazetesine şu demeci verir: "İngilizlerden �ok şey �ğrendim. Fransız medeniyetine hayranım. Bende duygu ve d�ş�nce bakımından beğenilecek ne varsa, sizindir. Bende fena olan her şeyin kaynağı benim!" T�rklerin kurduğu Osmanlı Devleti'ni y�netenler y�zyıllarca T�rkl�ğ� hakir g�rm�şlerdi. M�tareke ile birlikte bu tavır yeniden belirir. Şair Cenap Sahabettin bir Fransız dergisine verdiği yazıda ş�yle diyebilecektir: "T�rkler ilim ve medeniyet sahasında hi�bir şey yapmamışlar, hi�bir eser v�cuda getirmemişlerdir. Ne bir mezhep, ne bir felsefe, ne bir sanat yaratmışlardır." (Y.K. Karaosmanoğlu, Ergenekon, S.12Ş)7) Jeschke, İngiliz Belgeleri, s.4,16.12.1918.8) S.R. Sonyel, Dış Politika, l.c, s.44.9) Jeschke, İngiliz Belgeleri, s.9, 30.7.1919.10) Sina Aksin, İstanbul H�k�metleri, s.234 ve bir�ok kaynakta.11) Veliaht Abd�lmecit, İngiliz El�iliği Başterc�manı Ryan'a şu a�ıklamayı yapmıştır: "Anadolu'daki hareket haince, aptalca ve gaddarcadır." (Jeschke, TSK Kronolojisi, s.56, 8.8.1919)Şehzade Abd�lhalim Efendi, bu gelişmelere bakarak, daha 1919 sonunda, ş�yle diyecektir: "Bu hanedan bitmiştir. Bizden millete hi�bir690 Başlangı� Notlarıhayır beklenemez artık. Bizi bir tarafa atarak, millet kendini kurtarmalıdır!" (Yakın Tarihimiz, 3.c, s.316)12) Ama �ukurova'yı işgal eden Fransız birlikleri ve bu birliklerde g�revli Ermeniler �evreyi talana başlayınca iş değişir. D�rtyol'un Karak�se K�y� halkı, yollara barikatlar kurar ve 19 Aralık 1918'de gelen talan-cıları silahla karşılar. İşgal, yağma ve kıyım yayıldık�a direniş genişleyecek, G�ney Anadolu Fransızlara karşı b�t�n�yle silaha sarılacaktır. (H. Saral, Vatan Nasıl Kurtuldu, s.28)Orta ve Doğu Karadeniz b�lgesinde Pontus�u �etelere karşı da Karadeniz halkı silahlanır. Haksızlığa uğrayan, tehlikeyi g�ren halk ayağa kalkmaya başlar.13) {Sakarya'dan İzmir'e, s.182) Lloyd George Yunanlıları ş�yle değerlendirmektedir: "T�rk barbarlığı karşısında Hıristiyan medeniyetini m�dafaa ediyorlar. B�y�k Yunanistan, İngiliz İmparatorluğu i�in paha bi-�ilmez bir kazan� olacaktır. Doğu Akdeniz'in en �nemli adaları onlarındır. Bunlar S�veyş Kanalı ile bizim Hindistan ve Uzakdoğu'ya giden su yollarımız �zerinde bulunan doğal denizaltı �sleridir. Eğer Yunanlılara, ulusal yayılışları d�neminde sağlam bir dostluk g�sterirsek, İmparatorluğumuzun birliğini sağlayan b�y�k deniz yolunun başlıca koruyucularından biri olurlar." (H. Bayur, Atat�rk'�n Hayatı ve Eseri, s.314)14) İlk kurşunu o g�n, Konak meydanında, gazeteci Hasan Tahsin atar. Bunu Urla ve Ayvalık'taki 173. ve 172. Alayların silahlı direnişi izleyecektir. İlk alayda sadece 18, ikincisinde ise 150 kadar er vardır. (TİH, Mondros'tan Mudanya'ya, l.c, s.267 vd.)İzmir'in Yunanlılarca işgal edildiğini duyan halk, bir�ok şehirde olayı protesto eder. Aydın'da 57. T�men Komutanı Albay Şefik Aker 'kuva-yı milliye' kurulmasını �nerir, silah depolarını a�arak halkın silahlanmasını kolaylaştırır. 56. T�men'in yeni komutanı Albay Bekir Sami G�nsav Bandırma'ya gelir gelmez, Yunan bayraklarını toplatır, halkı silahlanmaya �ağırır.Yurtsever Denizli M�ft�s� Ahmet Hulusi Efendi, h�k�met �n�nde toplanan halka ş�yle diyecektir: "Her ne pahasına olursa olsun, Yunanlılara karşı koymak gerekir... Ben fetva veriyorum. Hi�bir m�dafaa vasıtası olmayan bir M�sl�man dahi yerden �� taş alarak d�şmana atmaya mecburdur." (S. Selek, Anadolu İhtilali, s.77) Ege halkı da a�ık-gizli �rg�tlenmeye başlar.15) Patrik Vekili Dorotheos Mamalis, T�rkiye Rumları i�in trajik gelişmelere yol a�acak bir karar alır, 'artık Osmanlı uyruğu olmadıklarını, hepsini vatandaşlık y�k�ml�l�klerinden muaf tuttuğunu' ilan eder. (B.Başlangı� Notları 691Criss, s.163 vd.) Bu, hi�bir hukuki dayanağı olmayan, Patrik'in boyunu �ok aşan tehlikeli bir karardır. Patrikhanenin, arkasında Avrupa'yı g�rd�ğ� zaman neler yapabileceğini g�steren uyarıcı bir �rnek olarak tarihe ge�er. Bunun sonucu şu olur: Yunan ordusuna katılan Rumlar, T�rklerce yakalandıkları zaman, esir değil, evrensel hukuk kurallarına uygun olarak, hain işlemi g�recek ve idam edileceklerdir.16) 22 Haziran 1919 g�nl� Amasya Genelgesi, ilk milli m�cadele belgesi, işbirlik�i saraya ve h�k�mete karşı bir ihtilalin de ilk işaretidir. Birinci c�mlesi, T�rkiye'nin durumunu, Milli M�cadele'nin amacını ve y�ntemini belirtmektedir: "Vatanın b�t�nl�ğ�, milletin bağımsızlığı tehlikededir; milletin bağımsızlığını yine milletin azmi ve karan kurtaracaktır!'17) Temsil Heyeti Ankara'ya gelirken Hacıbektaş'ta bir akşam kalır ve M. Kemal Paşa Alevilerin lideri Cemalettin �elebi ile g�r�ş�r. Aralarında sarsılmaz bir anlayış oluşur. Yurtsever S�nniler gibi Aleviler de Milli M�cadele'yi y�rekten destekleyeceklerdir.18) İngilizci Refi Cevat Ulunay da ş�yle bağırır: "İstiklal diye bağıranlar k�t� niyetlidir!" Refi Cevat ve benzerlerinin ısrarla yazıp yaydıkları g�r�şe g�re 'T�rkiye'nin istiklale değil, İngilizlerin himayesinde yaşamaya, bu yolla gelişmeye ihtiyacı vardır; İngiltere elinden tutmazsa T�rkler y�r�meyi bile beceremezler! B�yle d�ş�nen aydınlar şimdi de var mı, yok mu?19) İşgal g�n� Vahidettin, Sivas Milletvekili Rauf Orbay, Balıkesir Milletvekili Abd�laziz Mecdi Tolon Hoca ve Konya Milletvekili Vehbi �elik Hoca'dan oluşan Meclis kurulunu da kabul eder.

Nice kahraman, d�hi ve sanat�ı yetiştirmiş Osmanlı hanedanının son padişahı Vahidettin'in zavallılığını, korkaklığını, teslimiyet�iliğini a�ıklayan bu ilgin� g�r�şme ş�yle �zetlenebilir: "Vahidettin: - Bu adamlar daha �ok şey yaparlar, her istediklerini yaparlar! Her şeye c�ret edebilirler! Meclis'teki s�zlerinize ve hareketlerinize dikkat ediniz!Vehbi Hoca: - Efendimiz, onların kudreti milleti yıldıramayacaktır. Millet azimlidir, kararlıdır, Hakkın yardımıyla haklarından gelecektir. Milletiniz, memleketi de, sizi de kurtaracaktır. M�sterih olunuz padişahım.Vahidettin - Hoca! Hoca! Dikkatli olun! Bu adamlar, her istediklerini yaparlar!Mecdi Hoca - Padişahım, bu k�firlerin kudreti zahiridir, şu gemilerin top menzili dışına �ıkamaz. Senin milletinin y�reği, onların demirin-692 Başlangı� Notlarıden metindir. Millet, istiklali uğruna giriştiği m�cadeleden muhakkak muzaffer �ıkacaktır. Endişe buyurmayınız. Vahidettin - Hoca, vaziyet meydanda! Hadiseler ortada! Bu adamlar isterlerse yarın Ankara'ya giderler!Rauf - Efendimiz, biz huzurunuzda milleti temsilen bulunuyoruz. Millet, haysiyet ve istiklale aykırı bir kaydı kabul etmemeye kesin kararlıdır. Eğer milletin hislerine terc�man olduğumuza kani iseniz, arz ediyoruz ki, milletin sizden istirhamı, haysiyet ve istiklale aykırı bir antlaşmaya ve s�zleşmeye imza koymamanızdır. Aksi takdirde istikbali �ok karanlık g�r�yoruz.Vahidettin - Rauf Bey, millet koyun s�r�s�! Bu s�r�ye bir �oban lazım! İşte o da benim!"Yolda, Vehbi Hoca, derin bir acı i�inde olan Mecdi Hoca'nın omzuna elini koyar, "Gam �ekme efendi..." der, "..Allah b�y�kt�r! Bu millet kurtarıcısını bulacaktır. Milleti koyun s�r�s� saymak, rıza-yı ilahiye de aykırıdır. Yaşarsak, �ok şey g�receğiz." (R. Orbay'ın Hatıraları, Yakın Tarihimiz, 2.c, s.240)20) T.M. G�ztepe, Vahidettin M�tareke Gayyasında, s.267.21) S. Selek, Anadolu İhtilali, s.80-83; Ankara M�ft�s� Rıfat B�rek�i ve yurtsever Anadolu din adamları bir karşı fetva ile bu hain fetvanın karşısına dikilirler, İstanbul fetvasının etkisini �nlerler.22) Halkın milliyet�ilere destek vermesini �nlemek i�in �eşitli dinsel �rg�tlerden de yararlanır. Yunanlılara karşı direnen milliyet�ileri ezmek i�in serserilerden oluşan Kuva-yı İnzibatiye adlı silahlı bir birlik kurar. Ayrıca, emekli ve alaylı jandarma subayı Ahmet Anzavur'a, Padişah fermanıyla paşalık r�tbesi, �apulcularına da 'Kuva-yı Muhammediye' unvanı verir ve milli kuvvetlerin �zerine yollar. İngilizlere, Ankara'ya karşı K�rtleri birlikte ayaklandırmayı' �nerir. İstanbul y�netimini destekleyen İslamı Y�celtme Derneği, Yunan ordusu Ege'de en kirli işleri yaparken, bildiriler yayımlayarak, "Yunan ordusunun Halifenin ordusu sayılması gerektiğini, hi� de zararlı bir topluluk olmadığını, asıl kafaları koparılacak mahlukatın Ankara'da bulunduğunu" ileri s�rer. (Y. Nadi, Ankara'nın İlk G�nleri, s.117; T. Tunaya, T�rkiye'de Siyasi Partiler, s.462) Konya halkını kışkırtmaya �alışanlar da, "Kim milliyet�ilerle birlikte Yunana karşı giderse şer'an k�firdir" diyeceklerdir. (S. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya, 3.c, s.127) Din akt�rlerinin �ok faal olduğu bir d�nemdir bu d�nem. İstanbul h�k�meti ve �zellikle İngilizler el ele verip Anadolu'nun Ankara'ya karşı ayaklanmasına �alışırlar ve bazı kesimlerde başarır, kanlı kardeş kavgalarını başlatırlar. Bolu ayaklanmasından birka� ayrıntı:Başlangı� Notları 693"2 Mayıs 1920 g�n�, Ankara'ya karşı ayaklanan D�zce asileri Bolu'ya y�r�d�ler. Bu saldırıya Bolu ve D�zce'ye yakın bazı k�yler de katılmıştı... 3 Mayıs sabahı her taraftan şehre saldırdılar... Binbaşı İhsan şehit oldu... Birka� �apulcu koşuşarak onu soydular, şehidi �ıplak halde sokak ortasında bıraktılar... Ellerine ge�irdikleri askerleri, eski lise binasının kırık camlan ile kestiler ve korkun� işkencelerle �ld�rd�ler... Bolu'da kalan (Devrekli) Abd�lkadir adında �ok gen� bir subayı da soyarak ve işkence yaparak Bolu sokaklarında dolaştırdılar. Bı�akla v�cudunu delik deşik ettiler ve belediye �n�ne attılar. Zavallı gen� subayın �ok yarası vardı ama �lmemişti. Ertesi g�n subayın kıpırdadığını pencereden g�ren bir doktorun hanımı kocasına haber verdi. Doktor, sabahın tenhalığından faydalanarak subayı memleket hastanesine kal-dırttı. Fakat kudurmuş asiler durumu �ğrendiler ve birka� melun derhal hastaneye gelerek subayın boynuna bir ip ge�irdiler ve sokaklarda s�r�kleyerek �ld�rd�ler ve 'İşte Şeyh�lislamın fetvasının h�km� yerine geldi!' diye bağırdılar." (TİH, İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, s.10-3,113; R. �zk�k, D�zce-Bolu İsyanları, s.288 vd.) Anadolu'daki 153 yurtsever din bilgini ve m�ft� de bir karşı fetva yayımlayarak bu ihanetin karşısına dikilirler. Ger�ek dindarlar, vatanı i�in d�v�şen milliyet�ilerin yanında yer alır. K�r cahiller, �apulcular, hainler, sahte dindarlar ve dini �ıkarları i�in kullanmaya yeltenenler ise, sinecek, yeraltına gireceklerdir.Dinin i� ve dış siyasete alet edilmesinin acı sonu�larını g�ren, bağnazlığın ve din s�m�r�s�n�n, yarım yamalak din eğitiminin nelere mal olduğunu yaşayan yurtseverler, bu �ok d�ş�nd�r�c�, pis, vahşi olayları unutmayacaklar, yeni devletin bu t�r olayların yinelenmesini �nleyecek bi�imde �rg�tlenmesine b�y�k �zen g�sterecektir. Bu ayaklanmalar g��l�kle de olsa kısa s�rede bastırılır. ��nk� hi�birine halkın b�y�k �oğunluğu destek vermemiştir.23) TBMM'nin a�ıldığı tarihte T�rkiye'deki g��ler: 38 bin İngiliz, 59 bin Fransız, 17 bin İtalyan, 90 bin Yunan askeri, g�neyde 10 bin silahlı Ermeni, kuzeyde 25 bin Pontus�u Rum (İ. Artu�, Kurtuluş Savaşı'nın Zorlu Yılları, s.35). Bu sayılara doğudaki Ermeni ordusu, Batı Anadolu'daki Rum, Ermeni ve M�sl�man �eteleri, Kuva-yı İnzibatiye, Anza-vur kuvveti ve isyancılar dahil değildir.

24) KS G�nl�ğ�, 2.c, s.200, 7.9.1920.25) (Devrin Yazarları, l.c, Y. Kemal'in yazısı, s.499) Kuva-yı Milliye'nin ve ordu birliklerinin Yunan istilasına karşı koymaları �zerine, Ali Kemal de Ankara'yı Yunanlılara baş eğmeye davet eder: "Ankara y�neticilerinin Yunanlılara h�l� meydan okumalarına �ılgınlıktan başka694 Başlangı� Notlarıbir sıfat verilemez. Yunanlılarla aramızda akılca da, ilimce de, kuvvet bakımından ve her a�ıdan bu derece fark varken, onlarla muharebelere girişilemez." (T. �zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.371)26) D�nyada ve Rusya'da başlayan sol hareketler ve sol y�netim T�rkleri de etkiler ama T�rkiye'de bir�ok nedenle ciddi bir gelişim g�stermez. Milli M�cadele d�neminde Anadolu'da d�rt hareket g�r�l�r: Yeşil ordu derneği, Ankara Halk İştirakiyun Partisi (Tokat Milletvekili N�zım, Bursa Milletvekili Şeyh Servet Efendi vb.), M. Kemal'in izni ile Ankara'da kurulmuş olan 'Resmi' Kom�nist Partisi (Hakkı Be-hi�, Yunus Nadi vb.; bu parti danışıklı bir partidir), T�rkiye Kom�nist Partisi (Mustafa Suphi, Ethem Nejat vb.). Hi� biri gelişmez. Bunların i�inde en ciddisi M. Suphi'nin başında olduğu harekettir. M. Suphi ve 15 arkadaşı 1921 yılı Ocak ayı i�inde, Ankara'ya gelmek �zere Kars'a, Kars'tan Erzurum'a ge�erler. Halk bunlara kendiliğinden ya da telkin sonucu tepki g�sterir. K. Karabekir Paşa bu grubu Rusya'ya d�nmeleri tavsiyesi ile Trabzon'a yollar. Trabzon'dan bir motorla ayrılırlar, genel kanıya g�re İskele K�hyası İttihat�ı Yahya K�hya'nın adamlarınca 28/ 29 Ocak gecesi denizde �ld�r�l�rler. (A. Sayılgan, Solun 94 Yılı, s.91-153; F. Tevetoğlu, T�rkiye'de Sosyalist ve Kom�nist Faaliyetler, s.118-335; Mete Tuncay, T�rkiye'de Sol Akımlar, s.70-142)27) Bu madde Saltanat�ılarla birlikte K�zım Karabekir Paşa'yı da rahatsız etmiştir. Cumhuriyetten sakımlmasım tavsiye edecektir. (Nutuk, 2.c, s.H7vd.)28) Yoksul Anadolu'da bu ordunun kurulması, sonra da can, para, erzak, silah, cephane, askeri ara� ve gere� bakımından s�rekli ikmal edilebilmesi, b�y�k bir zafere eşit değerde bir olaydır. Bu mucizenin sırrı, davanın haklılığı, halkın anlayış ve c�mertliği, y�netenlerin inandırıcılığı ve �nderlik yetenekleridir. Bu tarihte ordunun elinde 12 cins piyade t�feği, 4 cins hafif makineli t�fek, 8 cins ağır makineli t�fek, 24 cins top vardır. (İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s. 53)29) Bir soruşturma komisyonunun, İzmir ve Doğu Trakya'da n�fus incelemesi yapması teklifini, Ankara temsilcileri hemen kabul ederler, Yunanlılar hemen reddederler. Oysa o g�ne kadar Ege'ye 126.000 Yunan g��meni getirip yerleştirmişlerdir. Yunan heyetinde bulunan Savaş Bakanı Gunaris, kısa bir zaman sonra şu itirafta bulunacaktır: "Bizzat İngilizler, bu komisyonu reddetmemizi istediler. Hatta konferansa vereceğimiz cevabın metnini hazırlayıp bize verdiler!"Konferans s�rerken yapılan İngiliz-Yunan gizli g�r�şmelerinden birinde, konferansta alınacak kararları Ankara'nın kabul etmemesi ha-Başlangı� Notları 695�nde, ne yapmayı d�ş�nd�klerinin sorulması �zerine Yunan heyeti adına Ordu İkinci Kurmaybaşkanı Albay Sariyanis ş�yle der: "Ordu, hedefi Ankara olan bir taarruza ge�erek, Anadolu'yu 3 ay i�inde Mustafa Kemal kuvvetlerinden temizlemeye hazır ve muktedirdir. Hatta Karadeniz kıyılarına asker �ıkarılarak Samsundan Sivas'a, Trabzon'dan Erzurum'a ilerleyerek bu iki �nemli merkezin ele ge�irilmesi bile planlanmıştır!1

Bu iddiaları duyan Fransız Generali Gourod, G�ney Anadolu'daki T�rk-Fransız �atışmalarında yaşanan olayları d�ş�nerek Yunanlıları ger�ek�i ve �l��l� olmaya davet edince, Albay Sariyanis şu alaylı karşılığı verecektir: "Yunan askeri, Fransız askeri değildir generalim!" Kral Konstantin de boş durmaz, The New York Times'a bir deme� verir: "Mustafa Kemal bir haydut par�asıdır... Masadan sinek kovar gibi haritadan silebileceğimiz bl�f�� bir sahtek�rdır!" Vahidettin de Konstantin ile aynı fikirdedir. 21 Mart 1921 g�n�, İngiliz Komiseri Sir Harold Rumbold'a, 'Mustafa Kemal'in ve arkadaşlarının eşkıya olduklarını' s�yleyecektir.30) T�rkiye de buna karşılık Volga Boyu'nda a�lık �ekenlere verilmek �zere 800 ton tahıl armağan edecektir. (Bir Karag�n Dostluğu, A. Şem-sutdinov, s.241 vd.)696 Başlangı� NotlarıK�tahya-Eskişehir Savaşına Hazırlık Notları1) / İn�n�, l.c, s.250.2) S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s.26.3) TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı, s.128.4) Ali Kemal'in konuşmaları, �eşitli yazılarına dayanmaktadır. (A. Kemal ve yazıları hakkında bazı kaynaklar: Kurtuluş Savaşı G�nl�ğ�; Hayat Tarih Mecmuası, 1970, sayı 9 vd.; F. Kandemir, İstiklal Savaşı'nda Bozguncular ve Casuslar; Y. Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, s.70-99)5) B�y�k Zaferin Ellinci Yıld�n�m�ne Armağan, s.129.6) T.M. G�ztepe, Vahidettin M�tareke Gayyasında, s.258.7) H. Bayur, T�rk Devletinin Dış Siyasası, s.84; S. Selek, Anadolu İhtilali, s.536; D. Walder, �anakkale Olayı, s. 117.8) �ekilirken 1.194 sivili �ld�rd�ler (ZC, 15.c, s.238).9) Askerlerin durumunu yansıtan bazı kaynaklar: D. Arıkoğlu, s.248; �zleyiş, s.65; İ. �alışlar, 2. İn�n� Muharebesinde 61. Fırka, s.3; A.İ. Sabis, Harp Hatıralarım, 5.c, s.73; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.559.

10) İ. İdikut, İdeal Komutanlarımızdan 4.T�men Komutanı N�zım Bey, s.104.10a) ER. Atay, �ankaya, s.289 vd.11) ZC, 9.c, s.307-320.12) ZC, 9.c, s.321; General Trikupis 2. İn�n� Savaşını, 'en kanlı savaşlardan biri' diye tanımlıyor.(Ge�era/ Trikupis'in Anıları, s.67); M.L. Smith, s.220.13) KS G�nl�ğ�, 3.c, s.465.14) D. Walder, �anakkale Olayı, s.140,193; R.H. Sinha, s.109; Sakarya'dan İzmir'e, s.20.15) ZC, 9.c, s.384.16) 4. T�men, 5. Kafkas T�meni, 11. T�men.17) KS G�nl�ğ�, 3.c, s.466; Sakarya'dan İzmir'e, s.14.18) KS G�nl�ğ�, 3.c, s.473'ten yararlanarak.19,) T�rk K�lt�r� dergisi, sayı 102, General Metaksas'ın Anıları, �ev.: Se-lahi R. Sonyel; M.L. Smith, s.222 vd. 19a) TİH, İdari Faaliyetler, s. 129; TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı,s.126; S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s.38.20) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.l67'den yararlanarak; N.H. Uluğ, Hemşeri-miz Atat�rk, s.186 vd.21) Jeschke, TKS Kronolojisi I, s.148; Sakarya'dan İzmir'e, s.17, 22. 21a) İ. Bardak�ı, Ankara'nın Sancılı G�nleri, Milliyet, 19.5.1974.

K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık Notları 69722) Malta S�rg�nleri, s.317.23) Malta S�rg�nleri, s.229-252.24) A.E. Yalman, 2. c, s.194.25) C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.664.26) General Dusmanis, s.308; Belgelerle T�rk Tarihi dergisi, sayı 49, Yunan Meclisi tutanakları.26a) M.L. Smith, s.227.27) T�rk K�lt�r� dergisi, sayı 102; M.L. Smith, s.222 vd.28) Fransız Y�ksek Komiseri General Pelle, Kızılay İkinci Başkanı Hamit Beyi uyarır: "İngilizler Boğazlara ve İstanbul'a el koymaya �alışıyorlar!' (H. Himmetoğlu, 1. c, s.360 vd.)29) Milli M�cadele'yi el altından destekleyen namuslu bir Osmanlı paşa-sıdır. (H. Himmetoğlu, 1. c, s.270,415; Bilge Criss, s.184 vd.)30) KS G�nl�ğ�, 3. c, s.473.31) T�rk subaylarından, r�tbe farkı g�zetmeksizin, işgal subaylarını selamlamaları isteniyordu: Şevki Yazman, İstiklal Savaşı Nasıl Oldu, s.11; Cumhuriyete Kan Verenler, s.56; Y�zbaşı Selahattin'in Romanı, 2. c, s.12.32) Benzer bir olay i�in: N. Peker, s.57.33) İlk kez İkinci İn�n� başarısından sonra Milli M�cadele �nderlerinin resimleri İstanbul gazetelerinde ve fotoğra�ı vitrinlerinde yer alır.34) Jeschke, İngiliz Belgeleri, s.5-9.35) KS G�nl�ğ�, 3. o, s.457.36) Şefik Okday, B�y�kbabam Son Sadrazam Tevfik Paşa, s.41.37) Nutuk, 2. c, s.lll.38) Jeschke, TKS Kronolojisi I,14.4.1921.39) İngiliz Belgelerinde, III. c, LXXX.40) İngilizlerin sıkı kontrol� zafere kadar s�rm�şt�r. İ. Aksoley'in anılarında ayrıntılı bilgi var.41) Yunanlılar, İngilizlerin isteği �zerine 28 Nisan 1921'de İzmit'i işgal edeceklerdir. (KS G�nl�ğ�, 3. c, s.498)42) İngiliz Belgelerinde, III. c, s.LXVII, g�r�şme tutanağı.43) İngiliz Belgelerinde, III. o, s.304, belge no. 110.44) İngiliz Belgelerinde, s.92, belge no. 34.45) İngiliz Belgelerinde, s.LIX.46) Nutuk, II. c, s.110 vd., �zellikle Bekir Sami Bey'in mektupları.47) Kurul �yeleri: Zekai Apaydın, H�srev Gerede, Yunus Nadi, Cami Bay-kurt, İzmit Milletvekili Sırrı, Mahmut Esat Bozkurt; g�revliler: Yzb. Y�mn� �resin, Muvaffak Menemencioğlu.48) F.A. Tansel, İstiklal Harbinde M�cahit Kadınlarımız, s.39.698 K�tahya - Eskişehir Savaşma Hazırlık Notları49) Kişiler hakkında bilgi: N.N. Tepedelenlioğlu, s.56.50) H. Bayur, T�rkiye Devletinin Dış Siyasası, s.88, son iki c�mleyi, konuyu y�r�tmek i�in ben ekledim; A. İzzet Paşa kurulu hakkındaki izlenimler i�in: Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.62-67.51) K. Ko�er, s.112; B. �ukurova, s.33 vd.52) General İ. Aksoley'in anıları, HTM, 1969/8 vd.; H. Himmetoğlu, 1. c, s.156 vd., s.167 vd.

53) TİH, İdari Faaliyetler, s. 98 vd.; Karakol/Zabitan/Yavuz Grubu, Ham-za/M�cahit/Muharip/Felah Grubu, Muavenet-i Bahriye Grubu, Namık Grubu, G�neş Grubu, M.M. Teşkilatı, M.M Grubu vb.M.M Teşkilatı, gerektiğinde İstanbul'da silahlı m�cadele i�in kurulmuş �ok gizli bir kuruluştur. Her semtte şubeleri, y�neticileri, silahlı �yeleri vardı. Gizli Başkanı İstanbul Em.Md. Albay/Paşa Esat Furga� idi.M.M Grubu ise ka�ak�ılık yapmak ve haber toplamakla g�revliydi. Başkanı Ankara'da anıları bir�ok yanlışla dolu olan Albay H�samettin Ert�rk, İstanbul'da ise Albay Kemal Ko�er ya da Topkapılı Mehmet Bey idi.Bu iki �rg�t, bazı hırslı �yeler sebebiyle s�rekli �ekişme halindeydiler. Bu durum Ankara Genelkurmayını �ok uğraştırmıştır. (H. Himmetoğlu, 1. c, s. 100 vd.)Ankara'nın esas �rg�t� son iki adı Muharip/Felah olan gruptur. Yalnız bu �rg�te, haber alma işinde kadın kullanma yetkisi verilmiştir. Bu grubun gerektiğinde devreye girecek iki de yedek �rg�t� vardı: Ferhat Grubu, Kerimi Grubu. (Himmetoğlu, 1. c, s.187,190)54) H. Himmetoğlu, 1. c, s.293 vd.55) Gizli Celse Zabıtları, 2. c, s.74; Nutuk, II. c, s.112; Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.77; �ankaya, 1. c, s.172.56) Atat�rk'�n S�ylev ve Deme�leri, 1. c, s.22.57) Y.K. Karaosmanoğlu, Atat�rk, s.lll; Y.N. Nayır, Atat�rk Diyor ki, s.91.58) Jeschke, TKS Kronolojisi, s.143.59) S. Yerasimos, T�rk-Sovyet İlişkileri, s.201.60) G. Ellison, Ankara'da Bir İngiliz Kadını, s.27; T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.172; D. Arıkoğlu, s.215.61) Mihal L. Roda, s.151.62) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.86.63) KS G�nl�ğ�, 3. c, s.498 vd.63a) Kızılay, Donanma Cemiyeti, mavnacılar, kayık�ılar, hamallar, arabacılar, bazı kadın dernekleri.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık Notları 699 63b) Bilge Criss, s. 193 vd.63c) Bilge Criss, s.41-47, 173-193, K. Ko�er, s.44 vd.; aralarında sultanza-deler, yabancı diplomatlar, ev hanımları, din adamları, hayat kadınları, hırsızlar, polisler, Yahudiler, Milli M�cadele yandaşı Ermeniler, levan-tenler, batılılar da vardır.64) İ. Aksoley'in anıları, HTM, 1969/9.65) İ. Aksoley'in anılan, HTM, 1969/9.66) A.E. Yalman, 2. c, s.192.66a) Korsan Murat Bey hk. bilgi: H. Himmetoğlu, 1. c, s.387.67) İ. Aksoley, HTM, 1969/10; Hakkı Petek'in anıları, HTM, 1970/9.68) General Stratigos, l.c, s.211.69) Spridonos, s.135; General Dusmanis, 2. c, s.135; General Stratigos, 1. c, s.210.70) Orgeneral Asım G�nd�z, bu olayı anılarında ş�yle anlatıyor."Bir g�n Şehzade �mer Faruk Efendi, beni g�rmek �zere evime �ıka-geldi. Anadolu'ya ge�mek hususunda ısrar ediyordu. M.M Grubundan arkadaşlarla g�r�şt�m, 'M. Kemal Abd�lmecit'i istiyordu, o gidemedi, bari oğlunu g�t�relim. Bu herhalde yanlış bir hareket olmaz' dedim. Şehzade de hazırlandı. Ben kıyafet değiştirmiş ve vapura biletle binmiştim. B�ylece vapurumuz İnebolu'ya hareket etti" {Hatıralarım, s.42)71) �mer Faruk anılarında diyor ki: "Derin bir suk�t-u hayale uğramıştım. O zaman 23 yaşında idim. Tecr�besizdim, teess�r�m pek derin oldu. İstanbul'a d�nd�ğ�m zaman İngilizler tarafından yakalanacak, Kro-ker Oteline hapsedilecek veya Malta'ya s�r�lecek, belki de �ld�r�lecektim. Sarayın bana karşı takınacağı tavır, Vahidettin'in intikam almaya kalkması.. Birer birer g�z�m�n �n�ne geliyordu. İstanbul'a yaklaştık�a korku ve heyecandan titriyordum. Vapur Sirkeci'de rıhtıma yanaştı. Eşyalarımı bir hamala verdim. Doğruca eşim Sabiha Sultan'ın evine gittim" {Resimli Tarih Mecmuası, 1950/29 ve 1950/30)72) N. Peker, s.333.73) D. Kitsikis, s.231.74) TİH, Ayaklanmalar, s.281-294.75) KS G�nl�ğ�, 3. c, s.488; U. Kocat�rk, Atat�rk ve TC. Tarihi Kronolojisi, s.251.76) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.86.77) Malta S�rg�nleri, s.373.78) İla-yı Vatan, Tarikat-ı Salahiye, İngiliz Muhipleri, Cemiyet-i Ahme-diye, Teali-yi İslam, Muhafaza-yı Mukaddesat, Muhafaza-yı Saltanat, Necat ve İtila Cemiyeti vb. (B�lent �ukurova, Kurtuluş Savaşında700 K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık NotlanHaberalma ve Yeraltı �alışmaları, s.114-141; Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.368)79) N. Peker, s.328.80) Malta S�rg�nleri, s.230 vd.81) Malta S�rg�nleri, s.224.82) Malta S�rg�nleri, s.376. 82a) Malta S�rg�nleri, s.385.

82b) ZC, 15. c, s.238 vd. (İ�işleri Bakanı Fethi Okyar'ın a�ıklaması; bu a�ıklamaya g�re Rum �etelerinin sayısı 180-200, İngilizlerin dağıttığı silah sayısı 10.000)82c) Spridonos, s.172.83) Bir zamanlarAnkara, Anadolu'nun tiftik tekelini elinde tutan, b�y�k, zengin bir şehriydi. Ama ardarda gelen kıtlık, sel, �ekirge saldırısı, savaşlar ve İngilizlerin G�ney Afrika'da tiftik ke�isi yetiştirmeyi başararak tiftik tekelini kırmaları y�z�nden, n�fusu y�z binden on sekizbine d�şerek kasabalaşır, ticaret merkezi olmaktan �ıkar. Bir s�re �nce de� b�y�k bir yangın ge�irmiş, d�rtte biri yanmıştır. Ankara, kale i�indeki birka� k���k mahalle ile İstasyondan başlayıp Meclis ve Taşhan'ın �n�nden, Karaoğlan, Samanpazarı, Hamam�n� ve Cebeci'den ge�ip Abidinpaşa tepesine ulaşan, yarı taş, yarı toprak bir tek ana yolun iki yanında yer alan daracık sokaklı ufak mahallelerden ibaretti. Şehrin �evresinde meyve bah�eleri ve bağlar bulunuyordu. Yaz aylarını, Ke�i�ren, Etlik, Kavaklıdere ve �ankaya'daki bağ evleri ve bağ k�şklerinde ge�iren Ankaralıların bir kısmı, Meclis a�ıldıktan ve h�k�met kurul-duktan sonra, bunları bazı milletvekillerine ve memurlara kiralarlar. 83a) S�leyman K�l�e, s.20.83b) Y�cel �zkaya, Milli M�cadele'de Ege �evresi, K�lt�r Bakanlığı Y, Ankara, 1994; M.L. Smith, s.230.84) Nutuk, 2. c, s.109 vd.85) Ayıcı Arif diye �nl�. Atat�rk'�n sınıf arkadaşı. İzmir suikastı dolayısıyla 1927'de asılacaktır; bazı konulardaki tutumu hk. bilgi: R. Apak, Yetmişlik Bir Subayın Anıları, s.204 vd.86) Nutuk, 2. c, s.125.87) AFC, Moskova Hatıraları, s.163-172, 229; Ş.S. Aydemir, Enver Paşa, 3. c, s.592, 601 vd.; RTM, 1950/2; K. Karabekir, Enver Paşa, s.126,137; Tek Adam, 2. c, s.392 vd.; Sonyel, 2. c, s.40 vd.87a) M�dafaa-yı Hukuk Grubu (Birinci Grup) 10 Mayıs 1921'de kurulmuştur. 87b) F.R. Atay, �ankaya, s.255 vd.88) TİH, İdari Faliyetler, s.96.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık Notları 70189) TİH, İdari Faaliyetler, s.69.90) AFC, Moskova Hatıraları, s.199.91) TİH, İdari Faaliyetler, s.263-266.92) AFC, Moskova Hatıraları, s.196,197.93) AFC, Moskova Hatıraları, s.198, 240 vd.94) AFC, Moskova Hatıraları, s.197.95) AFC, Moskova Hatıraları, s.197.96) H. Himmetoğlu, 1. c, s.219.97) H. Himmetoğlu, 1. c, s.406 vd.98) Ekrem Baydar, Hatıralar, 12 Ekim 1970, Cumhuriyet gazetesi; H. Himmetoğlu, 1. c, s.406-412; Mesut Aydın, Milli M�cadele D�neminde, s.211 vd.99) Ekrem Baydar, Hatıralar, 12 ve 13 Ekim 1970, Cumhuriyet gazetesi.100) H. Himmetoğlu, 1. c, s.409 vd. 100a) K. �zalp, s.176.101) H. Himmetoğlu, 1. c, s.274 vd. 101a) Hepimize Bir Bayrak, s.40.102) KS G�nl�ğ�, 28 Nisan 1921.103) İngiliz Belgelerinde, 3. c, s.XC VIII; �anakkale ve İstanbul boğazları ve �evresi işgalcilerce 18 Mayıs 1921 g�n� tarafsız b�lge ilan edilmiştir.103a) T�rk dostu M. Kal�i hakkında geniş bilgi i�in: K. Ko�er, s.28 vd.104) Bu olay ve devamı, H. Himmetoğlu, 2. c, s.77-87'den yararlanılarak ve bazı benzer-ka�ak�ılık olayları birleştirilerek yazılmıştır.104a) KS G�nl�ğ�, 3.c, s.518.104b) K. Ko�er, s.20,161.104c) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.167.104d) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.109 vd.105) Kabine tutanağı: İngiliz Belgelerinde, 3. c, s.XCVIII. 105a) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.45,130.105b) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.45.105c) F.A. Tansel, İstiklal Harbinde M�cahit Kadınlarımız, s.25-29; A.E. Yalman, 2. c, s.315.106) Silah ka�ak�ılığı ile ilgili b�t�n anılarda Pandikyan, saygı ile anılmaktadır. H. Himmetoğlu, TBMM'nin zaferden sonra Pandikyan'a 1.500 lira ikramiye verdiğini yazıyor. (1. c, s.412)106a) H. Himmetoğlu, 1. c, s.272, 2. cilt, s.77 vd.107) TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı, s.32, 83. 107a) Jaeschke, TKS Kronoloji I, s.154,17.6 tarihli bilgi.108) Bu olayla ilgili esas kaynaklar: N. Peker, s.335 vd.; Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.87 vd.; H�sn� A�ıks�zc�, İstiklal Harbinde Kas-702 K�tahya - Eskişehir Savaşma Hazırlık Notlarıtamonu, s.119 vd.; TİH, İdari Faaliyetler, s.112. Konu �zetlenerek aktarılmıştır.109) Sakarya'dan İ zmir'e, s.35.

110) Sakarya'dan İ zmir'e, s.195.111) R Peker, s.343.112) Belgelerle T�rk Tarihi dergisi, S. Sonyel'in araştırması, sayı 49.113) K. Karabekir, Enver Paşa, s.132 vd.114) Bilge Umar, s.298.114a) K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.644. 114b) 3. Kafkas T�meni.115) General Dusmanis, s.260; M.L. Smith, s.246.116) �zleyiş, s.166.117) Y.K. Tengirşenk, s.247.118) NUtefr/T f.lHI ITT119) Y.K. Tengirşenk, s.251, bu konuşma aslında ekim g�r�şmelerinde yapılmıştır.120) �zleyiş, s.82. F. Bouillon'un 1922'de İzmir'de s�ylediği s�zden esinlenerek.121) Bilge Umar, S:216-218.121a) İ. Artu�, Kurtuluş Savaşı'mn Zorlu Yıllan, s.299. 121b) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.161. 121c) M.L. Smith, s.234-236.122) D. Walder, s.235 vd.122a) Sakarya'dan İzmir'e, s.148-153.123) Hikmet Bayur, Atat�rk ve Eseri, s.314.124) Sakarya'dan İzmir'e, s.28-41; B. Umar, s.218 vd.125) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.130-138; 17. T�men'in adı o zaman M�ret-tep T�men idi. 17. T�men adını sonra alacaktır. İzlemeyi zorlaştırma-mak i�in şimdiden 17. T�men diye anılmıştır.125a) Sakarya'dan İzmir'e, s.43. 125b) Sakarya'dan İzmir'e, s.33.126) Sakarya'dan İzmir'e, s.53 vd.; Bilge Umar, s.219. 126a) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.137.127) Sakarya'dan İzmir'e, s.57; Bilge Umar, s.220.127a) Spridonos, s. 135; Yunan ordusundaki Anadolu Rumlarının sayısı 35.000'i bulacaktır.128) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.62, 67, 100; General Stratigos, 1. c, s.210; KAS�T, s.303, 327; Spridonos, s.135; Sakarya'dan İzmir'e, s.160; Albay Nairne'in ve General Marden'in raporları i�in: Sakarya'dan İzmir'e, s.144-161.K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık Notları 703128a) TİH, K�tahya-Eskişehir, s. 100.129) General Dusmanis, 1. c, s.63-69 (birka� g�ne yayılmış olan tartışmalar ve olaylar biraraya getirilip �zetlenmiştir).130) M.L. Smith, s.194 vd.; Andreas, s.11; Spiridonos, s.27.131) K. �zalp, 1. c, s.177.132) KS G�nl�ğ�, 28.6.1921; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.138; bu �atışmalarda T�rk kaybı: 1 subay, 74 er şehit, 9 subay, 180 er yaralı; Yunan kaybı: 3 subay, 34 er �l�, 2 subay, 85 er yaralı.133) N. Peker, s.369; İstiklal Madalyası verilen tek kurum İnebolu Kayık�ılar Derneği'dir.133a) K. �zalp, 1. c, s.179.134) Sakarya'dan İzmir'e, s.68-141.135) Sakarya'dan İzmir'e, s.113.135a) R. Orbay'ın Hatıraları, Yakın Tarihimiz, 2. c, s.404; Nebizade Hamdi, Devrin Yazarları, 1. c, s.509.136) Sakarya'dan İzmir'e, s.117'.137) İngiliz Belgelerinde, 3. c, 187. belge.138) Sakarya'dan İzmir'e, s.123.139) Sakarya'dan İzmir'e, s.195,126,17.139a) Bir jest olarak 12 r�tbesiz İngiliz serbest bırakılacaktır. 139b) A.İ. Sabis, 5. c, s.31 vd.; Malta S�rg�nleri, s.383 vd.; A.E. Yalman, 2. c, s.l99vd.140) K. �zalp, s.180.141) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.160,164.142) General Dusmanis, 2. c, s.68, 69.143) Mihal L. Roda, s.152.704 K�tahya - Eskişehir Savaşına Hazırlık NotlanK�tahya-Eskişehir Savaşı Notlan1) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.98-101.T�rkler: 15 piyade t�meni, 4 s�vari t�meni, bir s�vari tugayı; 55.000 savaş�ı asker, 711 ağır ve hafif makineli t�fek, 160 top (TİH, K�tahya-Eskişehir, s.168)Yunanlılar: 11 t�men, bir s�vari tugayı; 106.000 savaş�ı asker, 908 ağır ve hafif makineli t�fek, 318 top. (KAS�T, s.327)la) Prens Vasiopedos Andreas, bug�nk� İngiliz Krali�esinin eşinin babasıdır. Anıları yayımlanmıştır.lb) Demiryolları i�in şu kaynaklardan yararlanılmıştır: TİH, K�tahya-Eskişehir, s.33; TİH, Sakarya �ncesi, s.33,

95; Şevki Yazman, İstiklal Savaşı Nasıl Oldu, s.44; Kurtuluş Savaşında Demiryolu Savaşı (Behi� Esemenli), HTM 1968/3; Murat Ergun, Bir Demiryolcunun Kurtuluş Savaşı Hatıraları, s.l; İstiklal Harbinde Milli Demiryollarımız, Behi� Erkin, basılmamış anılar, ATAŞE Kitaplığı.2) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.92, 94, 203.2a) İş�i taburları i�in: A. M�derrisoğlu, Kurtuluş Savaşı'nın Mali Kaynakları, s.401. 2b) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.171.3) ZC, I. D�nem, 11. cilt, s.236 vd.3a) İ. Artu�, Kurtuluş Savaşı Başlarken, s.215 vd; KS G�nl�ğ�, 3. c, s.513-525; 527-530.4) İ. Habip Sev�k, O Zamanlar, s.39-42.5) Son Bizans İmparatoru 11. Konstantin'di. Bizans İmparatorluğu'nu diriltme hayalini kuran Yunanlılar, Kral Konstantin'i 12. Konstantin olarak anıyorlar.6) Celal Erikan, Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, s.138; F. Belen, s.329; E Al-tay, s.288; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.225.7) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.543; F. Belen, s.330.8) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.273.9) İ. İdikut, İdeal Komutanlarımızdan 4. T�men Komutanı N�zım Bey, s.120.10) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.272-277.10a) Sessiz Bir Tarih, Abd�rrahim Tuncak, Başkent �niv. ATAM m�zesi tanıtma broş�r�; S. G�k�en, Hep Atat�rk'�n Yanında, s.98,104,113.11) İ. Habip Sev�k, Atat�rk İ�in, s.17. İla) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.181 vd.12) İ. Habip Sev�k, Atat�rk İ�in, s.18.K�tahya - Eskişehir Savaşı Notları 70512a) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.582-583. 12b) C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.690.13) F. Altay, s.289.14) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.349.15) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.343; General Dusmanis, s.89.16) Nutuk, 1. c, s.19,126; İ. İn�n�, 1. c, s.257; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.552.17) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.351, 595.18) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.349.19) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.373; Yunan S�varisi, s.100.20) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.586-587.21) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.182.21a) Top�u Albay Latif Bey'in raporu: TİH, İdari Faaliyetler, s.124 vd.22) Bu katarla 800 hasta ve yaralı subay ve er taşınmıştır. (TİH, K�tahya-Eskişehir, s.572); T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.183; �zleyiş, s.41; İstiklal Yolunda, s.121.23) Enver Paşa olayı i�in yararlanılan kaynaklar: Ş.S. Aydemir, Enver Paşa; Halil Kut, Bitmeyen Savaş; K. Karabekir, İstiklal Savaşımızda Enver Paşa;AFC, Moskova Hatıraları; Sakarya'dan İzmir'e, s.188 vd.24) KS G�nl�ğ�, 3. c, s.501, 504, 522, 525, 527 (idamı, 24.5.1921).25) Sakarya'dan İzmir'e, s.184-190. 25a) Sakarya'dan İzmir'e, s.181.26) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.482-483. 26a) Spridonos, s.156; Dusmanis, 1. c, s.90.27) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.170; 1889 doğumlulara kadar olanlar �ağrılmıştır.28) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.472-477'deki emirler �zetlenerek birleştirilmiştir29) Rahmi Apak, 70'lik Bir Subayın Hatıraları, s.254.30) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.188; Y. Nadi, Ankara'nın İlk G�nleri, s.98; ER. Atay, �ankaya, s.523; �zleyiş, s.59.30a) K�tahya-Eskişehir Savaşı i�in yararlanılan kaynaklar: TİH, K�tahya-Eskişehir Muharebeleri; F. Belen, T�rk Kurtuluş Savaşı, s.327-334; C. Erikan, Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, s. 134-144; Komutan Atat�rk, s.678-701; KAS�T, s.302-421.31) Sakarya'dan İzmir'e, s.174-175 (Papulas'ın ve Albay Pallis'in a�ıklamaları birleştirilmiştir); Bilge Umar, s.223; General Dusmanis, 1. c, s.l-02; Nikolopulos, s.56; "Ordu Harek�t Şubesi şu kanıya varmıştı: D�şman kuvvetinin %'�n� kaybetmiştir? (Mihal L. Roda, s.168)706 K�tahya - Eskişehir Savaşı Notları31a) Dusmanis, 1. c, s.90-91; General Metaksas da "M. Kemal ordusu yenilgiye uğratılmamış, hemen hemen hi�bir kayba uğramadan geriye �ekilip kurtulmuştur" diye yazacaktır. (Sonyel, 2. c, s.179, dipnot 176)32) D. Walder, �anakkale Olayı, s.182; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.549. 32a) T�rkiye'nin Paylaşılması, s.355.33) F.R. Atay, �ankaya, s.297.33a) A.E. Yalman, 2. c, s.149; F.R. Atay, �ankaya, s.145; Yakın Tarihimiz, 1.o, s.232 (S�leyman Nazif'in a�ıklaması: "M. Kemal'e inanmazdım"). 33b) Sakarya'dan İzmir'e, s.167-174; TİH, K�tahya-Eskişehir, s.531; MihalL. Roda, 1. c, s.170; Nikolopulos, s.34; KAS�T, s.421. 33c) Andreas, s.46, 56-57, 60-61; KAS�T, s.428;

General Dusmanis, 90-122. 33d) Andreas, s.61.34) KS G�nl�ğ�, 3. e, s.605; KAS�T, s.419.35) TİH, Sakarya �ncesi, s. 124.36) Sakarya'dan İzmir'e, s.348 vd.; Himmetoğlu, 1. c, s.346-347.37) Sakarya'dan İzmir'e, s.202.

K�tahya - Eskişehir Savaşı Notları 707Sakarya Savaşı'na Hazırlık Notları1) Gizli Celse Zabıtları, 2. c, s.103 vd. (�zetlenmiştir); H.T.Us, 1930-1950 Hatıraları, s.327; D. Arıkoğlu, Hatıralarım, s. 236.2) AFC, Siyasi Hatıralar, s.14-15; Moskova Hatıraları, 229-230; Y. Nadi, Ankara'nın İlk G�nleri, s.94; K. Ko�er, s.51.2a) KAS�T, s.427; Andreas, s.77.2b) KAS�T, s.441; Spridonos, s.159,164.3) Spridonos, s.161.4) Spridonos, s.161.5) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.537, 563, 583; esir sayısı tartışmalı; Yunan kayıpları: 1.491 �l�, 6.432 yaralı, 110 kayıp (KAS�T, s.419).5a) TİH, Sakarya �ncesi, s. 155.6) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.583.7) Fevzi Paşa'nın a�ıklaması: Gizli Celse Zabıtları, 2. c, s.116.7a) TİH, Sakarya Savaşı, s.478; Asım G�nd�z, s.87; Rıza Nur, Hayat veHatıratım, 3. c, s.835. 7b) General Stratigos, 2. c, s.17.8) General Stratigos, 2. c, s.17; TİH, Sakarya �ncesi, s.124.9) Andreas, s.55, 63.10) TİH, K�tahya-Eskişehir, s.534; kaynakta Ankara'dan ka�an yedi milletvekilinin adları var.11) Andreas, s.61.12) General Stratigos, 2. c, s.34.13) KAS�T, s.443.13a) General Stratigos, Yunan ordusunun Ankara'ya y�r�mesini ve onu yakıp yıkmak istemesini 'y�ksek ve şerefli bir gaye' olarak niteliyor (Stratigos, 2. c, s.27).14) Papulas, s.4; Andreas, s. 64; M.L. Smith, s.252.15) K. Ko�er, s.16.16) Bu konuda bir �rnek: H. Himmetoğlu, 2. c, s.140-154.17) KAS�T, s.449.18) General Stratigos, 2. c, s.8 vd.; KAS�T, s.449; TİH, Sakarya �ncesi, s.22; İ. İn�n�, s.265 vd.18a) H. Himmetoğlu, 2. c, s.177.18b) D. Arıkoğlu, s.238; Rıza Nur, 3. c, s.837.18c) Yunan ikmal organizasyonu: KAS�T, s.441 vd.19) TİH, İdari Faaliyetler, s.l38'de binanın fotoğrafı var.708 Sakarya Savaşı'na Hazırlık Notlarıİmalat-i Harbiye hk. yararlandığım genel kaynaklar: Tek Adam, 2. c, s.471; TİH, İdari Faaliyetler, s.114-130; Ahmet Akar'ın Anıları, Makine ve Kimya dergisi, 1954/2; Ahmet Akyol'un anıları, MKE dergisi, 1984/9; Yıllar Boyu Tarih, 1982 /10.20) U�aklarla ilgili bilgiler i�in esas olarak şu d�rt kaynaktan yararlandım: S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi; V. H�rkuş, Havalarda 1914-1945; TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı; HTM, Milli M�cadele'de Hava Kuvvetlerimiz, 1973/12.20a) �zleyiş, s. 160.21) ZC, 11. c, s.400 vd.; Gizli Celse Zabıtları, 2. c, s.132 vd.; Nutuk, 2. c, s.126; ER. Atay, �ankaya, s.,297'-298; İn�n�, 1. c, s.259.22) Nutuk, 2. c, s.117 vd.; ER. Atay, �ankaya, s.261 (muhafazak�rlar hk.); K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.915-924.23) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.116.24) İ. Artu�, Kurtuluş Savaşı'mn Zorlu Yılları, s.74-75.25) AFC, Moskova Hatıraları, s.227.26) Gizli Celse Zabıtları, 2. c, s.161 (Tunalı Hilmi Bey'in a�ıklamasından yararlanarak).26a) K. �zalp, s.206; ZC, 12. c, s.224.27) Nutuk, 2. c, s.127 vd.; D. Arıkoğlu, Hatıralarım, s.241 vd.

28) ER. Atay, �ankaya, s.289.29) Tasarıyı hazırlayanlar: Dr. Rıza Nur (Sinop), Şemsettin Bayramoğlu (Ankara), Hilmi �ayırlıoğlu (Ankara), Ahmet Baydar (Yozgat), H�s-rev Sami Kızıldoğan (Eskişehir), Hacı Ş�kr� Aydınlı (Diyarbakır), Ha-fız Hamdi Dumrul (Biga), Muhittin Baha Pars (Bursa), Hamdi �lk�-men (Trabzon).30) TBMM Zabıt Ceridesi, 12. c, s.18,19.31) Asım G�nd�z, s.55.31a) İngiliz Belgelerinde, III. c, s.593-594.32) Damar Arıkoğlu, s.239; TİH, Sakarya �ncesi, s.12; gidilen yerler: Bolu, Kastamonu, �ankırı, Yozgat, �orum, Kayseri, Kırşehir, Niğde, Aksaray, Konya, İsparta, Silifke, Burdur, Antalya.32a) Ağabeyim M. Kemal, s.50.32b) B.N. Şimşir, Lozan Telgrafları, 1. c, s.417. Bu zavallıarın sayısı on bini aşacaktır.33) Demirci Akıncıları, s.61 vd.33a) Alptekin M�derrisoğlu, Kurtuluş Savaşı'mn Mali Kaynakları, s.367 vd.; TİH, İdari Faaliyetler, s.357 vd.34) Kaynak: E.Muh.Alb. Emin Orkut.Sakarya Savaşı'na Hazırlık Notları 70935) İ. Bardak�ı, Taşhan'dan Kadifekale'ye, s.111 (Ali Cemal Bardak�ı'nın anısı).36) N.H. Uluğ, Hemşerimiz Atat�rk, s.185-186.37) KS G�nl�ğ�, 3. c, s.626 (Anadolu Ajansı'nın haberi).38) Afet İnan, Atat�rk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s.107.38a) Makbuz karşılığı alınan her şeyin parası, İkinci Meclis d�neminde �denmiştir (�zleyiş, s.61).39) TBMM işgal ve isyanlar arasında a�ılmıştır. Meclis, isyanları �nlemek, varlığını ve amacını korumak i�in Hiyanet-i Vataniye (Vatana İhanet) Kanunu'nu kabul etti. Kanunu var olan mahkemeler uygulayacaktı; uygulama başarılı olmadı. Kanun ayrıca casusluk, bozgunculuk, askerden ka�ma gibi yoğun yaşanan konulan da kapsamıyordu. ��z�m arayışları ve tartışmalar uzun zaman s�rd�. 11 Eyl�l 1920'de, Refik Şevket İnce'nin gayretleriyle 'asker ka�akları' hakkındaki kanun kabul edildi. Bu kanunla, askerden ka�mayla ilgili su�lara, Meclis'in kendi �yeleri arasından se�eceği 3 milletvekilinden oluşan İstiklal Mahkemeleri adı verilen �zel mahkemeler bakacaktı. Bu mahkemelerin kurulmasındaki ama�, hızlı �alışmasını ve mahkemenin yerel etki-lerden bağımsız karar vermesini sağlamak, Milli M�cadele �lk�lerini korumaktı. Yetkileri zamanla vatana ihanet, casusluk, bozgunculuk, isyan, yolsuzluk konularına bakacak şekilde genişletildi. Mahkeme, polis, jandarma ve savcıların hazırladığı ilk soruşturma dosyalarına dayanarak yargılıyor, tanık dinliyor, gerekirse y�zleştirmeye başvuruyordu. Sanığa mutlaka savunma hakkı tanınıyordu (Erg�n Aybars, İstiklal Mahkemeleri, s.25-43 vd.).39a) M. Baydar, Atat�rk ve Devrimlerimiz, s.312 (Saime Ayoğlu'nun anıları); N. Peker, s.368.39b) Mondros'tan Mudanya'ya, 4. c, s.99. 39c) T/H, Sakarya �ncesi, s.189.40) Sakarya'dan İzmir'e, s.160; Jeschke, TKS Kronoloji I, s.159.41) Sakarya'dan İzmir'e, s.160. 41a) TİH, Sakarya �ncesi, s.150.42) Sakarya'dan İzmir'e, s.197-198. 42a) D. Kitsikis, s.191-209.42b) H. Bayko�, s.22; TİH, Sakarya �ncesi, s.67.43) TİH, Sakarya �ncesi, s.54; Talimgah 1923'te Harp Okulu adını alacaktır.44) K�tahya-Eskişehir Savaşı ile Sakarya Savaşı arasında eğitim s�releri kısaltılmış ve Subay Talimgahından cepheye 600'e yakın gen� subay g�nderilmiştir (İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.309).710 Sakarya Savaşı'na Hazırlık Notları45) TİH, Sakarya �ncesi, s.187.46) TİH, Sakarya �ncesi, s.185-188. 46a) D. Ankoğlu, Hatıralarım, s.239.47) Demirci Akıncıları, s.71-73'ten yararlanarak.48) TİH, İdari Faaliyetler, s.101; H. Himmetoğlu, 1. c, s.224.49) İ. İn�n�, 1. c, s.252-253.50) TİH, Sakarya �ncesi, s.193; Spridonos, s.170.51) TİH, Sakarya �ncesi, s.200. 51a) Baj Makario, s.66.51b) TİH, Sakarya, s.474.51c) 9 piyade t�meni, bir s�vari tugayı, orduya bağlı �� top�u birliği ve takviyeli bir alay katılıyor. 296 top, 2.052 hafif makineli, 672 ağır makineli t�fek. Ordunun sağ gerisini 4. T�men (Afyon), sol gerisini 11. T�men (Gemlik-Bilecik) koruyor. Cephe gerisinde ayrıca piyade ve demiryolu alayları var. Trakya'dan getirtilen t�men (15. T�men veya Bağımsız T�men diye anılıyor) savaşın sonunda Eskişehir'e gelir. T�rkler: 167 top, 205 hafif makineli t�fek, 515 ağır makineli t�fek (KAS�T, s.435; Vandemir, s.12; TİH, Sakarya, s.4).52) Sath-ı m�dafaa (alan savunması) diye anılan bu y�ntem ş�yle �zetlenebilir:"K���k, b�y�k her birlik bulunduğu yeri b�y�k �zveriyle ve inatla savunacak. Savunma hattı kırıtırsa, tutunabildiği en yakın bir mesafede, ilk durabildiği noktada mevzilenecek ve savaşa devam edecek. Yanındaki birlikler, eski y�ntemde olduğu gibi onunla birlikte geri �ekilmeyecekler. Bulundukları yerde kalacak ve direnecekler. Yani savaş alanının her noktasında savaşa devam edilecek. Hat değil nokta savaşı yapacaklar?

(Geri �ekilme ancak gerektiğinde ve �st komutanların izni veya emri ile olacak.) Oysa o g�ne kadarki genel kurala g�re, savunma hattı kırıtırsa, birlikler birlikte ve b�y�kl�kleriyle orantılı bir mesafeye �ekilir, geride yeniden bir cephe hattı oluştururlardı. M. Kemal Paşa yeni y�ntemiyle, bu savunma savaşı tekniğini b�t�n�yle değiştiriyor ve geleceğin savaş tekniklerini etkileyecek bir �ığır a�ıyor.52a) 16.8.1921 g�nl� emir, HTVdergisi, sayı 69, belge no. 1512; KS G�nl�ğ�, 3.c, s.632.52b) Mihal L. Roda, s.82 vd.53) D. Kitsikis, s.215; M.L. Smith, s.254, 404.54) Bug�nk� Yassıh�y�k. Polatlı'nın 15 km. kuzeyindeki antik yer. S�ylenceye g�re ��zenin Asya'ya egemen olacağı k�rd�ğ�m burada bulunuyordu.55) Mihal L. Roda, s.97.Sakarya Savaşı'na Hazırlık Notları 711 56) İlerde Askeri Fabrikalar Genel M�d�rl�ğ� adını alacaktır. (MKE'nin atası)57) Ahmet G�rsoy (Usta Bey), Ahmet Akar, Ahmet Akyol, Tosbidik Ahmet, Tavşan Ahmet, Kavak Ahmet (TekAdam, 2. c, s.471-47).58) Bu sayıya Afyon g�neyindeki 6. T�men, Afyon doğusundaki M�ret-tep T�men, Kocaeli b�lgesindeki S�vari Tugayı ve milli m�frezeler dahil değildir.59) TİH, Sakarya �ncesi, s.210.59a) M. Goloğlu, Cumhuriyete Doğru, s.196.59b) Nutuk, 2. c, s.133 ile TİH, Sakarya, s.341, Orduya Beyanname'sindenyararlanarak. 59c) Salih Bozok, s.165. 59d) V. H�rkuş, s.104 vd. (105.sayfada bu g�zel u�ağın resmi var)60) Erg�n Aybars, İstiklal Mahkemeleri, s.120.60a) A. M�derrisoğlu, Kurtuluş Savaşı'nın Mali Kaynakları, s.486.61) Yıllar Boyu Tarih, 1982 Ekim, sayı 10 (Ahmet Akyol Usta'nın anıları); MKE dergisi, 1954/2 (Ahmet Akar Usta'nın anıları).62) İlki eczacı Y�zbaşı Ahmet, ikincisi Albay İsmail Hakkı; ilki F. Altay'ın eniştesi, ikincisi babasıdır (F. Altay, s. 355).63) HTM, İ. Aksoley'in anıları, 1970/10.712 Sakarya Savaşı'na Hazırlık NotlarıAnkara'ya Y�r�y�ş Notları1) S�vari t�meninin b�t�n kuvveti 882 subay ve erdir.la) Bu tarihte İstanbul'da evsiz, sadakaya muhta� 65.000 g��men vardır. Vakit gazetesi İzmir ve Trakya'nın işgalinden sonra g�� eden T�rklerin sayısını 367.000 olarak veriyor (KS G�nl�ğ�, 4. c, s.94).lb) Şerif G�ralp, s.175.2) TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı, s.155.3) KAS�T, s.457.4) Mihal L. Roda, s.173; İlia Vutieridu, s.4; genel olarak: Andreas, s.92 vd.; Nicolopulos, s.61.5) R�sumat IV hk. yararlandığım kaynaklar:Yakın Tarihimiz, 3. c, s.346 (Emrullah Nutku); RTM, 1956/78; Nahit �apaner, Kurtuluş Savaşında Deniz Kahramanları, s.18 vd.6) İlia Vutieridu, s.7; Spridonos, s. 171; Nicolopulos, s.66.7) Nikolopulas, s.58.8) TİH, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı, s.155; S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s. 107; Kurtuluş Savaşı'nın ilk havacı şehidi Teğmen Fehmi'dir, 24.3.191???, (Vecihi, Havalarda, s.98).9) TİH, Sakarya �ncesi, s. 230; S. Adil, s.380-381.10) TİH, Sakarya �ncesi, s.231.10a) Sakarya Savaşı boyunca cepheye 50.100 yeni er katılır. Bu sayı, kayıp sayısından daha y�ksek olduğu i�in Batı Cephesi savaştan, sayı bakımından daha da g��l� �ıkacaktır {TİH, Sakarya �ncesi, s.55).10b) Klasik savunma anlayışına uygun olarak, genel savunma hattını koruyup, topluca ve kısa geri �ekilişlere adım adım savunma denirdi. Bu eski savunma anlayışına ilişkin bir deyimdir. M. Kemal Paşa'nın y�ntemi bundan �ok farklıdır.11) Asım G�nd�z, s.59; F. �zdilek, AAM dergisi, sayı 11; İ. Hakkı Tek�e, Anılar, G�naydın, 13.12.1977; Sakarya Meydan Muharebesi, T. ve F. Okulu Komutanlığı, s.11; s�z konusu tepe Gazi Tepe olarak anılmaktır. 'Kemalpaşa Tepesi' adı ile de haritalara işlenmiştir.12) D. Kitsikis, s.191, 202; Sakarya'dan İzmir'e, s.209. 12a) Nutuk, 2. c, s.134.13) Yakınlarından Hatıralar, s.107, 117; Dr. İ. �zkaya, Milliyet (10.11.19-76); R.E. Onaydın, İstiklal Yolunda, s.12.13a) Spridonos, s.171; Nicolopulos, s.65.14) R. Şevket İnce'nin G�ncesi, Milliyet (29.10.1982); İ. Hakkı Tek�e'nin Hatıraları, Milliyet (13 Kasım 1968).Ankara'ya Y�r�y�ş Notları 71315) �zleyiş, s.66.

16) TİH, Sakarya �ncesi, s.124.17) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.430, 544; Sakarya'dan İzmir'e, s.396; Milli M�ca-dele'de Bursa, s.200; K. Misailidis, s.230,248; TİH, Ayaklanmalar, s.25, 33, 37, 54-60, 60-65, 85, 88, 98-105, 142, 166, 185, 188-200; Y�zbaşı Selahattin, 2. c, s.66, 94; R. �zk�k, D�zce-Bolu İsyanları, s.288, 290; C. Kutay, İstiklal Savaşı'nın Maneviyat Ordusu, s.99 vd.18) 150'likler listesi, No. 34, No. 42 (�zakman, Kronoloji, s.331-335); Y.K. Karaosmanoğlu, Ergenekon, s.116 vd.18a) �zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.371.19) Y. Nadi, Birinci B�y�k Millet Meclisi, s.7, 117; T. Bıyıklıoğlu, Atat�rk Anadolu'da, s.17; Y. Kemal, Devrin Yazarları, 1. c, s.499; R. �zk�k, D�zce-Bolu İsyanları, s. 253; S. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya, 3. c, s.127.20) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.190.21) M. Kemal Paşa 16 Ağustosta yaralanmış, Ankara'ya gelmiş, muayene olmuş, 17 Ağustosta tekrar cepheye, Alag�z'e d�nm�şt�r; farklı tarihler yanlıştır. (Fethi Okyar'ın G�ncesi, T�rk K�lt�r�, 82. sayı, s.748-749; R.E. Onaydın, İstiklal Yolunda, s.121; İ.H. Tek�e, Hatıralar, 13.11.1968, Milliyet; K�zım İnan� Paşa'nın Ankara'dan Polatlı'ya yolladığı telgraf (Harp Tarihi Belgeleri dergisi, sayı 75/1976, belge no. 1621); F. Belen, s.343.22) Fevzi Paşa'ya da, İsmet Paşa'ya da, k�yde bulunan iki katlı, altı taş, �st� kerpi� birer k���k ev ayrılmıştı. Fevzi Paşa ile İsmet Paşa'nın kararg�h ve ev olarak kullandıkları bu evler zamanla yıkılmıştır. Yalnız Başkomutanlık Kararg�hı m�ze olarak korunuyor.23) TİH, Sakarya �ncesi, s.150.24) S. K�l�e, s.221; N. Hakkı Uluğ'dan aktaran: İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.151.24a) Akıncılar Yasası metni: T. Erg�l, Kurtuluş Savaşında Manisa, s.393. 24b) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.159.25) Andreas, s.93; Spridonos, s. 164.25a) Mihal L. Roda, s.173; İlia Vutieridu, s.7.26) TİH, Sakarya �ncesi, s.266; Bayko�, s.16.27) R.H. Sinha, s.118,119.27a) Başağa: Yaren geleneğinde en b�y�k yaren, başkan.28) N. Peker, s.267.28a) Sevr Antlaşması, tam metni: Seha Meray-Osman Olcay, Osmanlı İm-paratorluğu'nun ��k�ş Belgeleri; �zeti: �zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.435 vd.714 Ankara'ya Y�r�y�ş Notları28b) R.H. Karay, Ago Paşa'nın Hatıratı, s.88 vd.28c) TİH, İdari Faaliyetler, s.479.28d) A. Galip Tok�a, İki M�tareke Arasında Mudanya, s.14.29) �� s�vari, bir piyade alayından kurulu, ge�ici bir t�men (İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.243).30) R�sumat onuncu seferini yaparken 1921 Eyl�l sonunda yakalanmamak i�in yine kaptanın emriyle batırılacak ama gemicik bu kez y�ze-meyecektir. Bu, Kurtuluş Savaşı boyunca, Yunan donanmasının onca didinmesine karşı, milli deniz kuvvetlerinin verdiği tek kayıptır (Yakın Tarihimiz, 3. c, s.380, Emrullah Nutku).30a) Askeri tarihlerimizde Edipidu M�frezesi diye anılan birlik (Evlidis M�frezesi, KAS�T, s.455).31) KAS�T, s.463.32) Sakarya'dan İzmir'e, s.196, 212 vd.33) Bu bağlantının sırrı şimdi de teknik olarak a�ıklanamıyor.34) General Harington'un anıları, s.108.34a) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.191-193; bu tarihte M. Kemal Paşa 40, Halide Hanım 37 yaşındadır. 34b) Gazetenin 262. sayısında.35) Bu �nlem, en k�t� olasılık d�ş�n�lerek alınmıştır {TİH, Sakarya �ncesi, s.136, Kroki No. 15).36) Cumhuriyete Doğru, s.261-302; K. Karabekir, Enver Paşa, s.85-90, 164; RTM, 2. sayı, 1950; AFC, Moskova Hatıraları, s. 236, 271; Ş.S. Aydemir, Enver Paşa, 3. c, s.603; F.R. Atay, �ankaya, s.255; Halil Pa-şa'nın Hatıraları, s.354-358; Anadolu İhtilali, s.575; EJ. Z�rcher, s.2-30; Fethi Okyar'ın g�nl�ğ�, T�rk K�lt�r� dergisi, sayı 82; Yakın Tarihimiz, 1. c, s.307 (S.S. Karaman'ın yazısı).37) Yunan S�varisi, s.137,148; Andreas, s.113.38) V. H�rkuş, s.106; S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s.108. 38a) N. Peker, s.367.39) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.194.Ankara'ya Y�r�y�ş Notlan 715Sakarya Savaşı Notları1) Sakarya Savaşı i�in yararlandığım genel kaynaklar: TİH, Sakarya Meydan Muharebesi; Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya; Hulusi Bayko�, Sakarya Meydan Muharebesi; İ. Artu�, B�y�k D�neme�; F. Belen, T�rk Kurtuluş Savaşı, s.335-374; KAS�T, s.421-612; Andre-as, Felakete Doğru; Spridonos, s.167-210.la) Yunan S�varisi, s.144; Spridonos, s.174; Andreas, s.103-105. lb) Sakarya'dan İzmir'e, s.217; K. �zalp,

s.204 (Bakanın bu a�ıklaması, iki yandan birinin gevezeliği y�z�nden basına yansıyacaktır).2) Nicolopulos, s.79.3) D. Arıkoğlu, Hatıralarım, s.250.4) H. Bayko�, s.53.5) / İn�n�, s.252. 5a) KAS�T, s.470.6) KAS�T, s.471; Vandemir, s.35: 'Mangal Dağı karşısında 17.000 kişi toplanmıştı'.7) Ş. Soğucalı, İstiklal Harbinde Olaylar, s.95; Nicolopulos, s.17.8) TİH, Sakarya, s.ll; S. Adil, s.382.9) İ. Hakkı Tek�e, Milliyet, 13.11.1968.10) Yunan S�varisi, s.144; Spridonos, s.174. 10a) Nikolopulos, s.73.10b) TİH, Sakarya, s.39.10c) KAS�T, s.484; Asım G�nd�z, s.88.11) İlia Vutieridu, s.14; KAS�T, s.477,485, 487; Andreas, s.113. İla) Yunan S�varisi, s.148.12) TİH, Sakarya, s.49.12a) Atat�rk'�n D�ş�nce ve Uygulamalarının Evrensel Boyutları Sempoz-yomu (Ank. Univ.), s.163 (Prof. Abd�lvahap Bouhdiba'nın anısı).12b) Bilal N. Şimşir, Doğunun Kahramanı Atat�rk, s.41 vd., 480 vd.; Uluslararası Atat�rk Sempozyumu, İşbankası, �zellikle s.359-418; Atat�rk'�n D�ş�nce ve Uygulamalarının Evrensel Boyutları Sempozyumu, Ank. Univ., �zellikle s.161-186.12c) E.B. Şapolyo, Milli M�cadele'nin İ� Alemi, s.101.12d) M.L. Smith, s.248.13) TİH, Sakarya, s.57.14) Ş. Soğucah, İstiklal Harbinde Olaylar, s.88.14a) TİH, Sakarya �ncesi, s.113; C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.721.716 Sakarya Savaşı Notları15) TİH, Sakarya, s.62 vd. 15a) Andreas, s.112.15b) Andreas, ikinci �eviri, s.113. 15c) I. Kolordu, s.25, 27.16) C.K. İncedayı, s.lll; C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.719 vd. 16a) C.K. İncedayı, s.113.16b) Ş. Soğucalı, İstiklal Harbinde Olaylar, s.9; 38. Alayla, s. 16. 16c) Bu savaş sırasında 57. T�men Kurmay Başkanı Yarbay Salih Zeki Bey şehit oldu.17) Spridonos, s.178; Yunan S�varisi, s.150; Ambelas, s.22; Sakarya'dan İzmir'e, s.219; TİH, Sakarya, s.76.18) Ambelas, s.22; Bayko�, s.92. 18a) Andreas, s.113.19) Nikolopulos, s.77, 79; Ambelas, s.22 19a) KAS�T,sA91.20) F. Altay, s.303.21) Spridonos, s.179; Sakarya'dan İzmir'e, s.219 vd.22) F.R. Atay, Eski Saat, s.123.22a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.23 (1.9.1921).23) TİH, Sakarya, s.484,1.058 subay+ 17.422 er � 18.580.24) TİH, Sakarya, s.61,123.25) Ambelas, s.22; F. Altay, s.303. 25a) İ. �alışlar, s.32.25b) İ. �alışlar, s.25.26) TİH, Sakarya, s.74,79 (Başkomutan'ın saat 23.00'te verdiği yazılı emirden).26a) F. Altay, s.304.27) Nicolopulos, s.80.28) Andreas, s.110.29) KAS�T, s.501; İlia Vutieridu, 8.17; Andreas, s.110. 29a) Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, s.245.29b) Ambelas, s.21.30) Bayko�, s.98 (1. Grubun bug�nk� zayiatı 970 subay ve er); On Yıllık Harbin Kadrosu, s.279-280; İstiklal Savaşında 7. T�men, A.R. �zkul, s.93; TİH, Sakarya, s.94.31) TİH, Sakarya, s.95; Bayko�, s.102.32) R. Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, s.250; Binbaşı Ziya Ekinci Moskova'ya ataşemiliter olarak yollanacaktır (AFC, Moskova Hatıraları, s.329).Sakarya Savaşı Notları 71733) HTM, 1971/2 (Efe Mehmet Sultanahmet cezaevinde yatar, 1923'te serbest bırakılır).34) KAS�T, s.499; TİH, Sakarya, s.96.35) Jaeschke, TKS Kronolojisi I, s.160.36) M. �nder, Yeni Konya gazetesi, 6.9.1953; TİH, İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, s.187.36a) Andreas, s.122; İ. �alışlar, s.45. 36b) İlia Vutieridu, s.21.37) İ. �alışlar, s.39; TİH, Sakarya, s.92.38) Bug�n 5. Kafkas T�meni'nin 13. Alayının 1. Taburunda sadece 4 subay canlı kalabilmişti (A.

M�derrisoğlu'ndan aktaran: İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.110).38a) Bayko�, s.108.39) Spridonos, s.185.40) KAS�T, s.503.41) R. Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, s.255. 41a) 38. Alayla, s.18.41b) M. Kemal Paşa'nın Meclis'teki a�ıklaması, 19.9.1921, ZC, 12. c, s.2-58. 41c) F. Altay, İstiklal Harbimizde S�vari Kolordusu, s.28, dipnot.42) Andreas, s.113.43) Nicolopulas, s.81.44) F.R. Atay, Eski Saat, s.125.44a) Spridonos, s.185; KAS�T, s.503.45) Spridonos, s.185.46) Spridonos, s.184, 203.47) Dr. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, 3. c, s.860.48) R.Ş. İnce'nin G�nl�ğ�, 29.10.1982, Milliyet.48a) İstanbul eczanesinin sahibi H�seyin Bey bir�ok ilacı parasız verecektir.48b) Bayko�, s.119; D�rd�nc� Kolordu, s.109. 48c) TİH, Sakarya, s.117; Bayko�, 119; Vandemir, 30.8 b�l�m�.49) Bayko�, s.124,135: M�rettep Kolordu ile 4. Grubun Ayaş-Kalecik �zerinden, �teki grupların Ankara g�neyinden Kızılırmak'a �ekilmeleri �ng�r�l�yor.49a) TİH, Sakarya, s.125,137.50) KAS�T, s.535-537; Bayko�, s.119,129; Sakarya'dan İzmir'e, s.222. 50a) 38. Alayla, s.20; TİH, Sakarya, s.118: "lS.T�men bir bu�uk tabur mevcudunda kalmıştı"50b) Şerif G�ralp, s. 187'den yararlanarak.718 Sakarya Savaşı Notları50c) ZC, 12. c, s.258; İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.131.51) 57. T�men'in 37. Alayında sadece iki subay sağ kaldı, 8. T�men'in 135. Alayı mevcudunun ��te ikisini yitirdi (TİH, Sakarya, s.133).52) �al'daki Yunan kaybı: 49 subay �l�, 145 subay yaralı, 613 er �l�, 3.4-34 er yaralı ve 72 kayıp = 4.313 (KAS�T, s.549); TİH, Sakarya, s.133, 137.53) TİH, Sakarya, s.130, 141; Bayko�, s.129; /. İn�n�, 1. c, s.263; İstiklal Savaşında IV. Kolordu, s.110.53a) Ş. Soğucalı, İstiklal Harbinde Olaylar, s.86-87'den esinlenerek.54) TİH, Sakarya, s.147; Bayko�, s.142; TİH, Sakarya, s.142; Vandemir, 1 Eyl�l paragrafı (esir d�şme).54a) "Birinci Kolordunun durumu korkun�tu. Mevcudu ��te bire inmiş" (Andreas, ikinci �eviri, s. 141)54b) TİH, İdari Faaliyetler, s.354 (M.S. Bakanlığı'nın 31.8.1921 g�nl� yazısı).55) Andreas, ikinci �eviri, s.127.55a) Spridonos, s.90; Andreas, s.114,132; İlia Vitieridu, s.21. 55b) Vecihi H�rkuş, s.115.56) Bayko�, s.158; 38. Alayla, s.21.56a) Cumhuriyete Kan Verenler, s.187; M.L. Smith, s.254-255 (Kral sevgilisi Paola'ya yazdığı mektupta, bu savaş ahlakına aykırı hareketi savunuyor).56b) KAS�T, s.543 vd.; General Stratigos: "T�rklerin �ekileceklerini sanıyorduk" {Sakarya'dan İzmir'e, s.226)56c) 38. Alayla, s.22; bu cepheye 'Şehit Mehmet hattı' adı verilir.56d) Sakarya'dan İzmir'e, s.226.57) Papulas'ın raporundan: "Kamyonların şayan-ı hayret bir �l��de azalması, ikmal işini imk�nsız kıldı" {TİH, Sakarya, s.490)58) Papulas'ın raporu, TİH, Sakarya, s.489 vd.; KAS�T, s.553.59) Andreas, s.133; Papulas'ın bu tarihteki hesabına g�re kayıp 29.000'dir (Dusmanis, 1. c, s.129); savaş s�rd�k�e bu sayı artar.60) Andreas, s. 144; KAS�T, s.555.61) D. Arıkoğlu, Hatıralarım, s.253.61a) Alaydan sadece 285 kişi sağ kalmıştır. (Ahmet G�rsoy, Atat�rk'�n Muhafızı Osman Ağa, M�dafaa-yı Hukuk Derneği Giresun Şubesi Yayını 1, s.27.)62) K. �zalp, s.203; İstiklal Savaşında M�rettep Kolordu, s.155.62a) Alayın 1. Taburunda 61, 2. Taburunda 42, 3. Taburunda 26 piyade erikalmıştır (Ş. Soğucalı, İstiklal Harbinde Olaylar, s. 101). 62b) 38. Alayla, s.23-24.Sakarya Savaşı Notları 71962c) D. Arıkoğlu, Hatıralarım, s.252.62d) KS G�nl�ğ�'n�n 3. cildi, 14.8'den Sakarya Savaşı'nın sonuna kadar her g�n bu t�r haberlerle dolu.63) General Stratigos, 2. c, s.31.64) TİH, Sakarya, s.173.

65) KAS�T, s.559; TİH, Sakarya, s.190; Papulas'ın aldatıcı emri: "...Bundan, ordunun taarruzdan ve ileri hareketten vazge�tiği anlamı �ıkarılmamalıdır. Aksine, bu savunma tedbirleri sayesinde taarruz sırasında, kuşatma hareketi i�in kuvvet tasarruf etmemiz m�mk�n olacaktır:'65a) Demirci Akıncıları, s.82 vd. 65b) Mihal L. Roda, s.179.66) Sakarya'dan İzmir'e, s.217. 66a) Andreas, s.175.66b) A.E. Yalman, 2. c, s.201; A.İ. Sabis, 5. c, s.33.67) A.E. Yalman, 2. c, s.199; A. İhsan Sabis, 5. c, s.31 vd.; Malta S�rg�nleri, s.383 vd.68) Malta S�rg�nleri, s.386 vd.; A.E. Yalman, 2. c, s.206.69) Sakarya'dan İzmir'e, s.219 (General Stratigos'un raporu); Stratigos, 2. c, s.31.70) Anadolu İhtilali, s.633; A. G�nd�z, s.100.71) Dusmanis, 1. c, s.132. 71a) Dusmanis, 1. c, s.134.72) K. �zalp, 1. c, s.203, 213 vd.73) TİH, Sakarya, 198 (İsmet Paşa'nın raporu). 73a) KAS�T, s.557.74) Sakarya'dan İzmir'e, s.228.75) Sakarya'dan İzmir'e, s.206. 75a) İlia Vutieridu, s.87.76) TİH, Sakarya, s.207. 76a) Andreas, s.142.77) KS G�nl�ğ�, 4. cilt, s.39, 9.9.1921.78) Andreas, s. 145-150; KAS�T, s.563.79) Andreas, s.148.80) 38. Alayla, s.25.81) A.İ. Sabis, 5. cilt, s.36-37.82) KS G�nl�ğ�, 4. cilt., s.39.83) Andreas, s.148,149,185,148,176.84) K. �zalp, 1. c, s.205 vd.; T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.202.85) TİH, Sakarya, s.209; Andreas, s. 151.720 Sakarya Savaşı Notları86) Andreas, s.152.87) Andreas, s.155 vd.; istifasının metni, TİH, Sakarya, s.223.88) �zalp, s.207. 88a) 38. Alayla, s.26 vd.89) TİH, Sakarya, s.230.90) KAS�T, s.569; Andreas, s. 156.91) Ankara'dan Polatlı'ya giderken, Polatlı'nın solunda, ovanın ortasındaki kara renkli ilgin� dağ.91a) ZC, 10. c, s.197-223; ZC, 12. c, s.172-179.92) Andreas, s.157.93) TİH, Sakarya, s.268, 279, 282 vb.94) TİH, Sakarya, s.259.95) K. �zalp, s.210.96) TİH, Sakarya, s.250 vd.; s.257 (raporun 3. maddesi).97) F. Altay, s.308.97a) İsmet Paşa 13.45'teki emriyle bu olasılığı bildirerek birlikleri uyarmıştır (TİH, Sakarya, s.246).98) Andreas, s.164-166.98a) Sakarya'dan İzmir'e, s.230.99) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.49 vd. Şenlikler g�nlerce s�recektir.100) Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, s.172.101) �. Sami Coşar, Milli M�cadele Basını, s.84. 101a) �ankaya, s.294.102) TİH, Sakarya, s.266; ZC, 12. c, s.237 (Başkomutan'ın TBMM'ye verdiği rapor); General Stratigos, raporunda, 'yaralılara �ok iyi muamele edildiğini' belirtir (İ. Artu�, B�y�k D�neme�, s.267).103) İ. �alışlar, s.73.103a) S. Adil Bey de bir s�re sonra mirlivalığa y�kseltilecektir.103b) 5., 9. ve 24. T�menler lağvedilir, subay ve erleri �b�r t�menlere verilir.103c) Ordunun elinde 5.000 atımlık mermi vardır, b�t�n T�rkiye'de ise 20.000. Oysa Sakarya Savaşı sırasında yalnız orta �aplı toplar tutumlu olarak 60.000 mermi harcamıştır. Yeni bir savaş i�in genel olarak, 100.000 mermi gerektiği hesaplanıyordu {TİH, Sakarya, s.322).104) Ş. Soğucah, İstiklal Harbinde Olaylar, s.109-113.105) Dusmanis, 1. c, s.156,2. c, s.99.106) Mirlivanın karşılığı tuğ+t�mgeneralliktir.107) 21 Eyl�l g�nl� Orduya Beyanname'sinde komutanları, subayları ve erleri coşkun bir dille �vecektir. Erler i�in ş�yle diyor:Sakarya Savaşı Notları 721"..D�nyanın hi�bir ordusunda y�reği sizinkinden daha temiz ve sağlam bir askere rastgelinmemiştir. Her zaferin

mayası sendedir. Her zaferin en b�y�k payı senindir!" {TİH, Sakarya, s.342) 108) dair Price, Sakarya Savaşı i�in ş�yle yazıyor:"İki y�zyıldan beri Batı, ihtiyar Osmanlı İmparatorluğunu par�alamaya �alışıyordu. Fakat Sakarya'da T�rk�n kendisi ile karşılaştı ve ona dokunduğu anda da tarihin y�n� değişti. Tarih bir g�n Sakarya kıyılarında cereyan eden ve �ok kimsenin bilmediği bu savaşı, devrimizin en b�y�k olaylarından biri olarak kaydedecektir!' (A.J. Toynbee, T�rkiye, s.123)A.J. Toynbee de ş�yle diyor: "Denilebilir ki bu savaş i�inde yaşadığımız y�zyıl tarihinin en b�y�k savaşlarından biridir!' (aynı yer)722 Sakarya Savaşı NotlanB�y�k Taarruza Hazırlık Notları1) TİH, Sakarya, s.283,295; s�varileri S�vari Kolordusunun t�menlerine verilerek M�rettep T�men dağıtılır.2) Sakarya'dan İzmir'e, s.269.3) TİH, Sakarya, s.289 (Gunaris'in Savaş Bakanına cevabı).4) Mihail Roda, s.170.5) M.L. Smith, s.258-259.6) A. Emin Yalman, 2. c, s.211.7) Demirci Akıncıları, s.88-89.8) Malta S�rg�nleri, s.389.9) Malta S�rg�nleri, s.392.10) Sakarya'dan İzmir'e, s.132.11) T.M. G�ztepe, Vahidettin M�tareke Gayyasında, s.411'den yararlanarak.12) Sakarya'dan İzmir'e, s.264.13) Sakarya'dan İzmir'e, s.231-234, 252-253.14) Sakarya'dan İzmir'e, s.251.15) Sakarya'dan İzmir'e, s.243.16) Jeschke, TKS Kronolojisi I, s.162; KS G�nl�ğ�, 4. c, s.56.17) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.149 vd. 17a) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.205.17b) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.205.18) Stratigos, 2. c, s.35.19) ZC, 12. c, s.254 vd., �zetlenerek.20) ZC, 12. c, s.264, 153 sayılı yasa; aynı doğrultuda Manisa Milletvekili S�reyya Yiğit ve 62 arkadaşının, Erzurum Milletvekili Durak Bey'in, Aydın Milletvekili Tahsin (San) Bey'in, Siirt Milletvekili Halil Hulki (Aydın) Efendi'nin de �nerileri de vardı.21) �zakman, Kronoloji, s.163.22) TİH, Sakarya, s.326 (Bakan'ın emri), 327 (Papulas'ın cevabı).23) Y. Kadri Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.155, 158; T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.205 vd.; K. �zalp, s.213, 218; Sakarya'dan İzmir'e, s.230 (İngiliz raporu); TİH, Sakarya, s.240,255,268,279, 282,284,290,293, 299,308,312,314,318,319,336 (Papulas'ın bu konudaki raporu), 346, 347 (Cenevre toplantısı), 404; Ambelas, s.24; Spridonos, s.267; Dus-manis, s.377; M.L. Smith, s.256; KS G�nl�ğ�, 4. c, s.68, 82.B�y�k Taarruza Hazırlık Notları 72324) Ş.S. Aydemir, Enver Paşa, 3. c, s.615 vd.; 4 Ağustos g�n� Sovyetler'le �arpışırken, Pamir eteklerinde şehit olacaktır.25) Sakarya'dan İzmir'e, s.268.26) Nicolopulos, s.96.27) K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.936 vd.; A.M. Şemseddinov, s.220 vd.; İsmail Soysal, s.39 vd.; Kurtuluş Savaşımız, s.137 vd.28) Fahri Belen, T�rk Kurtuluş Savaşı, s.422. 28a) TİH, İdari Faaliyetler, s.461.29) Ger�eği, Anadolu savaşlarında bulunmuş olan K.D. Kanellopulos, 19-37'de yayımlanan K���k Asya Mağlubiyeti adlı kitabında a�ıklamıştır: "Muazzam �l� kitlesi ve 25.000 kişilik yaralı kafilesi" (1. c, s.8) Yunan Askeri Harp Tarihi Dairesi'nin hazırladığı 'K���k Asya Seferinin �zetlenmiş Tarihi' adlı resmi tarihte (1967) ger�eğe daha a�ık olarak yer verilir: "Yunan ordusu, muharip kuvvetinin % SO'sini Sakarya savaş alanında bıraktı" (s.701)Daha k���k sayılar ağır yenilgiyi �rt bas etme amacını g�tmektedir. T�rk kaybı: 5.713 subay ve asker şehit, 18.480 subay ve asker yaralı. Ne oldukları bilinmeyenler ve esirler bu sayıya dahil değildir. Bunlar dahil toplam genel kayıp 33.654't�r (A. M�derrisoğlu, Sakarya Meydan Muharebesi G�nl�ğ�, s.623). Yunan �niformalı Batı saldırganlığı, ordu ve halka Sakarya'da yaklaşık 50.000 kayba malolmuştur. 29a) Trikupis'in Anıları, s.86.30) A. İhsan Sabis, 5. c, s.54 vd.Anıları, Paşa'nın dedikoduculuğunu, ge�imsizliğini, hastalık derecesindeki kibrini, vehimliliğini, sorumsuzluğunu apa�ık belirtmektedir. Sonradan yazdığı i�in anılarını istediği gibi kurgulamış. Bir�ok iddiasını anıların yayımlandığı tarihte yaşamayanlara y�kl�yor. Yalnız Milli M�cadele kahramanlarına değil, tarihe karşı

da ayıp ediyor.31) �zleyiş, s.44.32) �zleyiş, s.82.33) F. Rıfkı Atay, Eski Saat, s.265'den yararlanarak.34) M.L. Smith, s.266, 281; Dusmanis, s.13; N. Psyrukis, Anadolu Seferinin Nedenleri, Sosyal Adalet dergisi, Ekim ve Aralık 1964 sayıları; Gu-naris'in ağlaması: Stratigos, s.72.35) Kurtuluş Savaşımız, s.146 vd.; Sakarya'dan İzmir'e, s.280 vd.; K. �zalp, s.221; Fransız kuvvetleri �ekilirken, Adana'da birikmiş fazla silah ve malzemenin yarısını parasız bırakır, yarısını para karşılığı verir. Bunlar arasında, 10 u�ak ile 3 telsiz istasyonu da vardır; 'y�z bin asker' konusu: Sakarya'dan İzmir'e, s.288; Bige Yavuz, s.151 vd.36) Sakarya'dan İzmir'e, s.273, 281 vd., 338; Sonyel, 2. c, s.215 vd.724 B�y�k Taarruza Hazırlık Notları37) Aralov, s.l vd.; AFC, Moskova Hatıraları, s.260, 263-270; Sonyel, 2. c, s.187.38) Belleten, sayı 200, s.849 vd. (Ziya G�rel); Behi� Erkin, İstiklal Harbinde Milli Demiryollanmız, 2. c, s.l; HTM, 1968/3 (Demiryolu Savaşı).39) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.160-162.40) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.125.41) Sakarya'dan İzmir'e, s.279-280; bu konudaki İngiliz belgelerini incelemiş olan B.N. Şimşir diyor ki: "Sivil Yunan idaresi, vergi toplamaktan, sistematik el koymalar ve doğrudan doğruya T�rk mallarını gasbet-meye kadar �ok y�nl� ve �ok geniş bir s�m�r� politikası bi�iminde uygulanmıştır... Anadolu'da kan d�kmekle kalmamışlar, Anadolu'nun kanını da emmişlerdir!'M.L. Smitht, s.286; Sakarya'dan İzmir'e, s.422; S. Selek, Anadolu İhtilali, s.411 vd.42) A.İ. Sabis, 5. c, s.81,168.43) D�rt bir yanı kat kat tel �rg�, siper ve ağır makineli t�fek yuvalan ile �evrili, uzun zaman direnebilecek kadar cephane, su ve yiyecek yığıl-■ mış y�ksek yerler. Bir �eşit kale. 43a) Passaris, s.41.44) ZC, 14. c, s.221 vd. (�zetlenerek).45) Emin Erişirgil, İslamcı Bir Şairin Romanı, s.255, 191, 153; Safahat, s.129-159, 289, 140-141, 193, 191, 321, 192, 346, 344, 320, 305, 347; ayrıca K�fe, s.17, Seyfi Baba, s.55, Berlin Hatıraları, s.264; �.R. Doğ rul, Nesirler, s.268-373'ten yararlanılmış, birka� s�zc�k sadeleştirilmiştir.46) Sakarya'dan İzmir'e, s.348-355; Sonyel, 2. c, s.256.47) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.166,182.48) A.İ. Sabis, 5. c, s.55, 56,102,127,141, 249.49) Nutuk, 2. c, s.143.50) Sivas Kongresi Tutanakları, s.52, 69, 73 vd.51) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.219-220.52) A.İ. Sabis, 5. c, s.60,127,173; Ziya G�ğem, 1. c, s.123, 2. c, s.193.53) Genel bilgi: Nutuk, 2. c, s.168-171; A.İ. Sabis, 5. c, s.184 vd.; Asım G�nd�z, s.120-122; F. Altay, s.316, 319-326; K. �zalp, s.228-230; /. İn�n�, 1. c. s.269,272; İ. �alışlar, Sakarya'dan İzmir'e 1. Kolordu, s.17-19; Selahattin Adil, s.396; TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.191 vd.; Aralov, s.87-88.54) Nutuk, 2. c, s.144.55) Sakarya'dan İzmir'e, s.341.56) Sakarya'dan İzmir'e, s.328, 330, 342; Sonyel, 2. c, s.218.B�y�k Taarruza Hazırlık Notları 725 56a) Aslında Sevr kadar tehlikeli bir tasarıdır. Bilgi i�in: Sakarya'dan İzmir'e, s.331 vd.57) K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.994.58) A.İ. Sabis, 5. c, s.169,179, 203, 218, 224, 300 vs.; F. Belen, s.404, dipnot; F. Altay, s.326.59) AFC, Moskova Hatıraları, s.264.60) Y. Kemal Tengirşenk, Vatan Hizmetinde, s.250. 60a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.253.60b) TİH, İdari Faaliyetler, s.479.60c) Sina Aksin, İstanbul H�k�metleri ve Milli M�cadele, s.143-147 vb.60d) İ.H. Okday, Yanya'dan Ankara'ya, s.410 vd.60e) ZC, 16. c, s.218 vd.60f) D. Kitsikis, Yunan Propagandası, s.63 vd.; �alışma y�ntemleri: Kişisel ilişkiler, dostluklar, salon toplantıları, sohbet yemekleri, mektuplar, kitaplar, dergiler, b�ltenler, konferanslar, baskı grupları oluşturmak, dernekler, geziler, �d�ller, hizmet satın almak vb.; s.72 vd.61) Y. Kemal Tengirşenk, s.256.62) Y. Kemal Tengirşenk, s.258; bu, Vahidettin'in TBMM'yi tanımayı ikinci kez reddetmesidir. İlki 28.1.1921'dir (Jeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, s.161).63) Rumbold'un 7 Mart 1922 g�n ve 232 sayılı yazısı (Sonyel, 2. c, s.220 vd., dipnot 388; Sonyel, ayrıca: Son

Osmanlı Padişahı Vahidettin ve İngilizler {Belleten, 154/1975'te, �alınan belgelerin fotoğraflarını, bununla ilgiliİngilizlerin birimleri arası yazışmalarnı a�ıklıyor).63a) ZC, 18. c, s.2 vd.; o d�nemde Meclis toplantı yılının başlangıcı 1 Mart idi.63b) Y. Kadri Karaosmanoğlu, Ergenekon, s.109 vd.; Meclis bu yasa taslağını d�zeltilmesi i�in geri yollayacaktır.63c) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.312.64) H. Bayur, T�rkiye Devletinin Dış Siyasası, s.107; Y.K. Tengirşenk, Vatan Hizmetinde, s.262 vd.; GZC, 3. c, s.172 vd.; Sakarya'dan İzmir'e, s.348.64a) Sonyel, 2. c, s.224; Sakarya'dan İzmir'e, s.347 vd.; K�rk��oğlu, s.225 vd.65) H. Bayur, T�rkiye Devletinin Dış Siyasası, s.108 vd.; D. Walder, �anakkale Olayı, s.191-196.65a) Y.K. Karaosmanoğlu, Ergenekon, s.108 vd. (yazının tarihi: 14 Mart1922) 65b) Demirci Akıncıları, s.212 vd.66) Sakarya'dan İzmir'e, s.389 (g�r�şme tarihi: 15 Mart 1922).726 B�y�k Taarruza Hazırlık Notları67) H. Bayur, T�rkiye Devletinin Dış Siyasası, s.110; Sakarya'dan İzmir'e, s.366 vd.68) Nutuk, 2. c, s.155 vd.; F.R. Atay, �ankaya, s.305; Sakarya'dan İzmir'e, s.368; TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.351.69) Dar�lf�nun Grevi ile ile ilgili kaynaklar: K. İsmail G�rkan, Dar�lf�nun Grevi; M. Goloğlu, Cumhuriyete Doğru, s.381-384,413-420; T.M. G�ztepe, Vahidettin M�tareke Gayyasında, s.414 vd.; KS G�nl�ğ�, 4. o.ı s.351 vd.69a) Aralov, s.81-119.69b) G. Bilgehan, Mevhibe, 1. c, s.91.69c) Sakarya'dan İzmir'e, s.394 vd.69d) M.L. Smith, s.286.69e) M.L. Smith, s.292.69f) H. Himmetoğlu, 2. c, s.154-187.69g) Ankara'nın cevabı: TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.363 vd.70) Sakarya'dan İzmir'e, s.369, 373, 375, 389.70a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.408; Y. Ko�, İstiklal Harbinde İstanbul Sendikaları G�revini Yaptı mı? (T�rk-İş dergisi, no. 350, Nisan-Mayıs 2002)71) AFC, Moskova Hatıraları, s.329 vd.72) GCZ, 3. c, s.310-329; konuşmalar �zetlenip sadeleştirilmiştir.73) GCZ, 3. c, s.334-354; Nutuk, 2. c, 159-165; konuşmalar �zetlenmiştir.74) AFC, Moskova Hatıraları, s.344 vd.75) Bu 44 kişi Yıldız'da misafir edilen ve 'Yıldız Yaranı' diye anılan Anadolu şeyhleri, hocaları olmalı (A.B. Kuran, İnkılap Tarihimiz ve J�n T�rkler, s.376).76) Sakarya'dan İzmir'e, s.396 vd. 76a) Dar�lf�nun Grevi, s.70 vd.76b) G. Bilgehan, Mevhibe, 1. c, s.90 vd.77) M.L. Smith, s.281, 291, 295 vd. 77a) Kanellopulos, 2. c, s.51.77b) D. Arıkoğlu, s.280.78) S. Selek, Anadolu İhtilali, s.137-138, H. Fehmi Bey'in anıları. 78a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.482, 488, 494 vd.78b) Sakarya'dan İzmir'e, s.444.79) Muharrem Giray'm anıları, Yakın Tarihimiz, 2. c, s.356 vd. 79a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.452.80) F. Belen, s.404, dipnot; /. İn�n�, s.269, 273; C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.761 vd.81) A. İhsan Sabis, 5. c, s.322 vd.B�y�k Taarruza Hazırlık Notları 72782) K. �zalp, s.230.83) K. �zalp, s.229; Nutuk, 2. c, s.171.84) Refet Paşa'nın İngiliz Binbaşı J.D. Henry ile İnebolu'da g�r�şmesi: Sakarya'dan İzmir'e, s.317 vd.; K. �zalp, s.229; Nutuk, 2. c, s.171; Ara-lov, s.128; S. Selek, Anadolu İhtilali, s. 147 vd.; Asım G�nd�z, s.237.85) N. Ta�alan, Ege'de Kurtuluş Savaşı Başlarken, s.49, 195; Bilge Umar, s.309; K. �zalp, s.229.86) Sakarya'dan İzmir'e, s.409,414, 417-421; M.L. Smith, s.294, 295, 297, 298, 329; Spridonos, s.237; İzmir'den Bursa'ya, s.127 vd.86a) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.504. 86b) S.R. Sonyel, 2. c, s.229.87) Sakarya'dan İzmir'e, s.414-427; M.L. Smith, s.304.88) ZC, 21. c, s.349 vd.; Nutuk, 2. c, s.176; K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.1077 vd.89) ZC, 21. c, s.358 vd.: Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa; Milli Savunma Bakanı K�zım �zalp Paşa; Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Tengir-şenk; Adalet Bakanı Celalettin Arif Bey (sonra Rıfat �alıka); Dinişleri Bakanı Abdullah Azmi Efendi; Maliye Bakanı Hasan Fehmi Bey; Milli Eğitim Bakanı Vehbi Bolak; Ekonomi Bakanı Mahmut Esat Bozkurt; Bayındırlık Bakanı Reşat Bey; Sağlık Bakanı Fuat Umay (Rıza Nur'a vek�leten);

İ�işleri Bakanı Ata Bey (Fethi Okyar'a vek�leten).90) K. �zalp, s.230.91) TİH, B. Taarruza Hazırlık ve B�y�k Tarruz, s.180; İ. İn�n�, s.279, 285.92) M.L. Smith, s.305.93) TİH, İdari Faaliyetler, s.479.93a) TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.20.93b) C. Erikan, Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, s.201.94) /. İn�n�, 1. c, s.279 vd.; D. Arıkoğlu, 285 vd.; �ankaya, s.308 vd.; TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.204; �zleyiş, s.115; Asım G�nd�z, HTM, 1974/8; 30 Ağustos Hatıraları, s.41; Asım Us, 1930-50, s.34; BTTD, Kurtuluş Savaşı �zel Sayısı, s.82; H.R. Soyak, Atat�rk'ten Hatıralar, s.135.94a) 95) 96) 97)Sakarya'dan İzmir'e, s.431; KS G�nl�ğ�, 4. c, s.571. Asım G�nd�z, s.147.Sakarya'dan İzmir'e, s.384,455; K�rk��oğlu, s.233; Sonyel, 2. c, s.260; M.L. Smith, s.260; B.N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde, IV. c, s.LXXIX ve 326 vd. 97a) Sakarya'dan İzmir'e, s.430.728 B�y�k Taarruza Hazırlık Notlan98) 30 Ağustos Hatıraları, s.21, 24.99) Nutuk, 2. c, s.173; Yakın Tarihimiz, 3. c, s.5 (K. �zalp'in a�ıklaması).100) Asım G�nd�z, s.147.100a) Par�a par�a toplam 106.400 İngiliz lirası gelmiştir (77//, İdari Faaliyetler, s.175).101) K. �zalp, s.233; TİH, İdari Faaliyetler, 8.175� �zleyiş, s.91.102) S. Selek, Anadolu İhtilali, s.138 (Hasan Fehmi Ata�'ın anıları).103) Sakarya'dan İzmir'e, s.401 vd.104) KS G�nl�ğ�, 4. c, s.573.B�y�k Taarruza Hazırlık Notları 729Afyon G�neyine Y�r�y�ş Notları1) İ. Bardak�ı, s.90, 96,104 (İ. Abilov'in anıları); Aralov, s.146,150.2) K. �zalp, s.233.3) M.L. Roda, s.83,124.3) Nurettin Paşa'nın Anıları, HTM, 1976/1.4) Kanellopulos, s.51.5) Nutuk, 2. c, s.174; Nurettin Paşa'nın anılan, HTM, 1976/1; F. Altay, s.329.6) Kanellopulos, s.52; Passaris, s.64; C. Erikan, Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, s.203 (1. T�men'den bu hainin, Afyon g�neybatısında otuz bin askerin toplandığını bildirmesi, onca gizlilik �abasını sıfıra indirebilirdi. Yunan komutanlar, başka g�stergeler olmadığı i�in bu ihbarı ciddiye almamışlardır).7) S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s.147-148.8) Mahmut Soydanın G�nl�ğ�, HTM, 1966/7.9) Kanellopulos, s.54; Passaris, s.55.10) Demirci Akıncıları, s.308 vd.11) E Altay, s.331 vd.; S. Selışık, 1. S�vari T�meni.12) B�y�k Zaferin Ellinci Yıld�n�m�ne Armağan, H. Bayur'un incelemesi, s.79.13) Passaris, 2. c, s.l.14) Yakın Tarihimiz, 3. c, s.9 (K. Sami Bey'in anıları); Ş. Yazman, B�y�k Taarruz Nasıl Oldu, s.27; Ş. Soğucalı, 38. Alayla, s.43; Cumhuriyete Kan Verenler, s.294 (General N. Aytek'in anısı); F. Belen, s.427.15) C. Erikan, Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, s.201.16) İki yanın g��leri:Subay Er T�fek Hf.Mk.Tf. Ağ.Mk.Tf. Top Kılı�T: 8.658 199.283 100.352 2.025 839 323 5.282Y: 6.418 218.205 90.000 3.139 1.280 450 1.280Otomobil Kamyon U�ak33 198 101.776 4.036 50 {T�H, B�y�k Taarruza Hazırlık, s.16)730 Afyon G�neyine Y�r�y�ş NotlarıB�y�k Taarruz Notları1) B. Taarruz i�in yararlanılan askeri kaynaklar: TİH, B�y�k Taarruz; TİH, B�y�k Taarruzda Takip Harek�tı; İ. Artu�, B�y�k Taarruz; F. Belen, T�rk Kurtuluş Savaşı, s.427 vd.; KAS�T, s. 685-983; K.D. Kanel-lopulos, K���k Asya Mağlubiyeti; Passaris, K���k Asya Ordusunun ��z�lmesi ve Esareti.la) Sayı i�in: İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.70.lb) 38. Alayla, s.45.lc) Demirci Akıncıları, s.311.2) F. Belen, s.430 vd.

3) S. Tanman, T�rk Havacılık Tarihi, s.150; Kanellopulos, s.76.4) Passaris, s.70.5) Kanellopulos, s.71; /. İn�n�, 1. c, s.293.6) Kanellopulos, s.72, 79; KAS�T, s.743, 757; Passaris, s.84.7) Ş. Soğucalı, İstiklal Harbinde Olaylar, s.123-127; 38. Alayla, s.48 vd.8) KAS�T, s.731.9) IV. Kolordu, s.229; TİH, B. Taarruz, s.122.10) Trikupis'in Anıları, s.29.11) ZC, 23. c, s.268 (M. Kemal Paşa'nın a�ıklaması). İla) İ. Bardak�ı, Taşhan'dan Kadifekale'ye, s.117. llb) TİH, B�y�k Taarruz, s.134.12) F. Belen, s.447.13) C. Erikan, Komutan Atat�rk, s.805; F. Belen, 443.14) F. Altay, s.335 vd.15) KAS�T, s.775; Kanellopulos, 2. c, s. 11 vd.16) /. İn�n�, 1. c, s.289. 16a) Spridonos, s.252.17) TİH, B�y�k Taarruz, s.174 vd.; F. Altay, s.337 vd.2. T�men'in şehitleri arasında 13. Alay Komutanı Y�zbaşı Galip ilebirlikte �� y�zbaşı ve iki de teğmen vardı. Bu alay 'intihar alayı' adıylaanılır.F. Altay diyor ki: "Bug�n�n saygıdeğer şehitleri i�in Eğret (Arnikaya)yakınında bir anıt yaptırdım. K�yl�ler her yıld�n�m� g�n� oradatoplanarak dua ederler!' (s.339)17a) İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.130; F. Altay, s.339.17b) Sakarya'dan İzmir'e, s.458.18) T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.249'dan esinlenerek.B�y�k Taarruz Notları 731 19) TİH, B�y�k Taarruz, s.224. 19a) Kanellopulos, s.41 vd.20) Kanellopulos, 2. c, s.35, 37, 37, 44, 45, 47; Spridonos, s.255; KAS�T, s.799, 807; Trikupis, s.31 (Yb. Saketas, teslim olmamak i�in intihar edecektir); TİH, B�y�k Taarruz, s.277; İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.166; Kanellopulos bu b�y�k kitlenin i�inde 'bir�ok sayıda g��menin de bulunduğunu' yazıyor.21) Sakarya'dan İzmir'e, s.458.22) Sakarya'dan İzmir'e, s.460, 462. 22a) TİH, B�y�k Taarruz, s.224. 22b) �. Artu�, B�y�k Taarruz, s.186.23) Kanellopulos, 2. c, s.61-81; E Belen, s.469; KAS�T, s.828 vd.24) 30 Ağustos Hatıraları, s.47 (M. Kılı�'ın anısı). 24a) İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.171.24b) 26 Ağustos sabahı başlayıp 30 Ağustos gecesi biten 5 g�nl�k meydan savaşına Batı Cephesi Komutanlığı 'Başkumandan Meydan Savaşı' adını vermiştir.25) Bu b�y�k facia g�n� Yunanlıların kayıpları tam olarak saptanamamıştır. 20.000 esir, yaralı ve �l� olarak tahmin ediliyor (İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.173).26) /. İn�n�, 1. c, s.290; Atat�rk diyor ki "Kendilerine bir milletin talihi emanet edilmiş adamlar, milletin kuvvet ve kudretini yalnız ve ancak yine milletin ger�ek ve elde edilmesi m�mk�n menfaatleri yolunda kullanmakla g�revli olduklarını bir an hatırlarından �ıkarmamalıdırlar?27) 30 Ağustos Hatıraları, s.47; Cumhuriyet y�netimi, yakılan binlerce caminin ve mescidin yerine en kısa zamanda yenilerini yapacaktır.27a) Spridonos diyor ki: "Maalesef silah altındaki Yunanlılar arasında, nisbet itibariyle az fakat hepsini lekeleyen, insanlıktan ve insanlık d�ş�ncesinden mahrum bir�ok kimse mevcuttu. İzmir'e doğru y�r�mekte olan bu kitle i�indeki bu hırsız, kundak�ı, haydut ve kaatiller, temizlenmesi m�mk�n olmayan birer lekedir!1 (s.266)28) 1.785 ev, 12 cami ve mescit, 636 d�kk�n ve mağaza yanmıştır (TİH, B. Taarruzda Takip Harek�tı, s.35).29) Sakarya'dan İzmir'e, s.455,465,479.30) Sakarya'dan İzmir'e, s.484,485,491,496.31) M.L. Smith, s.328; Ambelas, s.160; bu isyancı t�men Urla'ya �ıkarılır, birka� g�n sonra da Yunan adalarından birine yollanır.32) TİH, B. Taarruzda Takip Harek�tı, s.51 vd.; Trikupis, s.38 vd.; F. Belen, s.488-492; Spridonos, s.261.732 B�y�k Taarruz Notları33) A. G�nd�z, s.181.34) S.S. Berkem, Unutulmuş G�nler, s.130; T�rk�n Ateşle İmtihanı, s.243 vd.; �zleyiş, s. 102 vd.; Trikupis, s.40; Bug�n Fevzi �akmak mareşalliğe, İsmet İn�n�, Nurettin Paşa, Yakup Şevki Subaşı korgeneralliğe, Albay Asım G�nd�z, Albay İzzettin �alışlar, Albay Ali Hikmet Ayer-dem, Albay Ş�kr� Naili G�kberk, Albay Kemallettin Sami G�k�en, Albay Halit Karsıalan, Albay K�zım Sev�ktekin, Albay Naci Eldeniz, Albay M�rsel Baku mirlivalığa (tuğgeneralliğe) terfi ettiler vb.34a) 38. Alayla, s.55.

35) 38. Alayla, s.53'ten yararlanarak.36) Spridonos, s.230.37) İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.210.38) M.L. Smith, s.327; Sakarya'dan İzmir'e, s.516; D. Walder, s.214.39) İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.238; TİH, B�y�k Taarruz ve Takip Harek�tı, s.71, 78, 82-85,106; Yunan S�varisi, s.232.40) A. G�nd�z, s.131. 40a) HTM, 1967/9.41) TİH, B�y�k Taarruz ve Takip Harek�tı, s.245, 244; T. �zakman, Vahi-dettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.554 (Savaş sonunda kesin esir sayısı: 20.826, en az �l� sayısı 121.500 kişidir); /. İn�n�, s.300; T�rk kaybı: 146 subay, 2.397 er şehit, 378 subay, 9.477 er yaralı (İ. Artu�, B�y�k Taarruz, s.288).42) S.S. Berkem, s.132 vd.43) İ. Bardak�ı, Taşhan'dan Kadifekale'ye, s. 151,152.43a) Nuyan Yiğit, Atat�rk'le 30 Yıl, İbrahim S�reyya Yiğit'in �yk�s�, s.210 vd.44) TİH, B�y�k Taarruz ve Takip Harek�tı, s.125-127; Bilge Umar, İzmir'de Yunanlıların Son G�nleri, s.267 vd. (B. Umar Kadifekale'ye bayrak �ekenin Teğmen Celal olduğunu yazıyor)45) F. Altay, s.355.46) Tek Adam, 3. c, 8.11.47) �zleyiş, s.129.48) �ankaya, s.314.49) U. Kocat�rk, Kronoloji, s.342. 49a) F. Altay, s.357.50) F. Altay, s.359 vd.; lin� olayı ve Nurettin Paşa'nın rol� vb. hk. ayrıntılı bilgi: B. Umar, İzmir'de Yunanlıların Son G�nleri, s.308 vd.51) R.E. �naydın, �zleyiş, s.166. 51a) Ambelas, s.32.B�y�k Taarruz Notlan 73352) Yalın Tolga'nın tanıştırdığı yaşlı bir Bursalı bana, bazı k�yl�lerin Mudanya ile Bursa arasındaki yolda beklediklerini, Bursa'daki esir kampına sevk edilen 11. T�men askerlerinin i�inden tanıdıkları su�lu askerleri muhafızların elinden zorla alarak cezalandırdıklarını anlattı.53) HTM, 1971/9 (Teğmen Rıfat Erdal'ın anıları); RTM, 1957/67 (F. Kan-demir'in anısı).54) Demirci Akıncıları, s.396 vd.55) Spridonos, s.272, 278; TİH, İstiklal Harbinin Son Safhası, s.26. 55a) T. �zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele, s.445-446. 55b) Asım Us, 1930-50, s.45; B�y�k Taarruz ve Takip Harek�tı, s.224.56) Sakarya'dan İzmir'e, s.514; D. Walder, �anakkale Olayı, s.295, 239, 240, 255, 244, 253.57) D. Walder, �anakkale Olayı, s.299. 57a) İ. Bardak�ı, Milliyet, Eyl�l 1974.58) D. Walder, �anakkale Olayı, s.254.59) M.L. Smith, s.339.60) D. Walder, �anakkale Olayı, 342; Harington, s.115.61) D. Walder, �anakkale Olayı, 310.62) M.L. Smith, s.340, 341.63) D. Walder, �anakkale Olayı, s.348, 346, 317, 383; M.L. Smith, s.344.64) D. Walder, �anakkale Olayı, 280.65) Atat�rk Araştırma Merkezi dergisi, sayı 14, s.284 (Prof.Dr. İ. Girit-li'nin yazısı)65a) Y.K. Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, s.176.66) D. Walder, �anakkale Olayı, s.409.67) Atat�rk'�n �eşitli konuşmalarından yararlanarak.68) Hakan.VE:734 B�y�k Taarruz NotlanKISALTMALARA.E. Yalman: G�rd�klerim Ge�irdiklerim AFC: Ali Fuat Cebesoy age: adı ge�en eser A. İhsan Sabis: Harp Hatıralarım A.M. Şamsutdinov: Mondros'tan Lozan'a T�rkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi, 1918-1923 Ambelas: Yeni Onbinlerin İnişi Andreas: İki �evirisi var: Genel olarak Felakete Doğru adıyla yapılan �eviriye g�nderme yapılıyor. İkinci �eviriye (Cemal Tosun �evirisi) g�nderme yapıldığı zaman 'ikinci �eviri' diye not veriliyor. Aralov: Bir Sovyet Diplomatının T�rkiye Anıları Asım G�nd�z: Hatıralarım Baj Makario: T�rk-Yunan Harbine Ait Notlar Bayko�: Kur.Alb. Hulusi Bayko�, Sakarya Meydan Muharebesi b�.: Basılmamış �eviri

Bige Yavuz: Kurtuluş Savaşı D�neminde, T�rk-Fransız İlişkileri Bilge Criss: İşgal Altında İstanbul Bilge Umar: Yunanlıların İzmir'de Son G�nleri 735B. �ukurova: B�lent �ukurova, Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yeraltı �alışmaları C.K. İncedayı: Cevdet Kerim İncedayı, T�rk İstiklal Harbi D. Arıkoğlu: Hatıralarım D. Avcıoğlu: Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi Demirci Akıncıları: İbrahim Ethem Akıncılar, Demirci Akıncıları Devrin Yazarları: Devrin Yazarlarının Kalemiyle Milli M�cadele ve Gazi M. Kemal D. Kitsikis: Yunan Propagandası IV. Kolordu: F.Aykut, İstiklal Savaşında IV. Kolordu Dusmanis: K���k Asya Harbinin İ�y�z� Erg�n Aybars: İstiklal Mahkemeleri F. Altay: Fahrettin Altay, On Yıl Savaş ve Sonrası F. Belen: Fahri Belen, T�rk Kurtuluş Savaşı GCZ: Gizli Celse Zabıtları H. Himmetoğlu: Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları HTM: Hayat Tarih Mecmuası Hepimize Bir Bayrak: Torkom İstepanyan'ın Anıları H. Bayko�: Hulusi Bayko�, İstiklal Savaşında Sakarya Meydan Muharebesi İ. İdikut: İhsan İdikut, İdeal Komutanlarımızdan 4. T�men Komutanı N�zım Bey İlia Vutieridu: Sakarya �tesi Harek�tı İngiliz Belgelerinde: Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atat�rk İ. İn�n�: Hatıralar İsmail Soysal: T�rkiye'nin Siyasal Andlaşmalan İstiklal Yolunda: Ruşen Eşref �naydın, İstiklal Yolunda İ. �alışlar: İzzettin �alışlar, Sakarya Meydan Muharebesinde 1. Grup Jaeschke, İngiliz Belgeleri: T�rk Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri Jaeschke, TKS Kronolojisi I, II: T�rk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi K. Misailidis: K���k Asya Seferi KAS�T: K���k Asya Seferinin �zetlenmiş Tarihi Ko�er: Kurtuluş Savaşımızda İstanbul K. �zalp: Milli M�cadele, 1. c. KS G�nl�ğ�: Kurtuluş Savaşı G�nl�ğ� 736Kurtuluş Savaşımız: T�rk Dış Politikasında 50 Yıl, Kurtuluş Savaşımız (1919-1922) Malta S�rg�nleri: Bilal N. Şimşir, Malta S�rg�nleri Mihal L. Roda: Yunanistan K���k Asya'da M.L. Smith: Anadolu'nun �zerindeki G�z M.M. Kansu: Mazhar M�fit Kansu, Erzurum'dan �l�m�ne Kadar Atat�rk'le Beraber M. Aydın: Mesut Aydın, Milli M�cadele D�neminde TBMM H�k�meti Tarafından İstanbul'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri N. Peker: Nurettin Peker, 1918-1923 İstiklal Savaşı, Resim ve Vesikalarla İnebo-lu-Kastamonu Havalisi Nicolopulos: Hristos V. Nikolopulos, 1921'in Onbinleriyle Beraber N.N. Tepedelenlioğlu: Bilinmeyen Taraftarıyla Atat�rk 38. Alayla: Ş. Soğucalı, 38. Alayla Samsun'dan İzmir'e �zakman, Kronoloji: 1881-1938, Atat�rk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronoloji �zleyiş: Ruşen Eşref �naydın, �zleyiş Papulas: General Papulas'ın Hatıratı R.H. Sinha: M. Kemal ve Mahatma Gandi RTM: Resimli Tarih Mecmuası S. Adil: Selahattin Adil, Hayat M�cadeleleri Sakarya'dan İzmir'e: Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgeleri ile Sakarya'dan İzmir'e Salih Bozok: S.Bozok-Cemil Bozok, Hep Atat�rk'�n Yanında Sherill: N.H. Sherill, Atat�rk Nezdinde Bir Yıl El�ilik Sonyel: Selahi R. Sonyel, T�rk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika Spridonos: Harp ve H�rriyetler Stratigos: Yunanistan K���k Asya'da S�leyman K�l�e: Mareşal Fevzi �akmak (2 kitap) S. Yerasimos: T�rk-Sovyet İlişkileri Şerif G�ralp: İstiklal Harbinin İ�y�z�

Tek Adam: Ş.S. Aydemir, Tek Adam TİH: Harp Tarihi Dairesinin T�rk İstiklal Harbi dizisi TİH, K�tahya-Eskişehir: TİH, K�tahya, Eskişehir Muharebeleri TİH, Sakarya �ncesi: TİH, Sakarya Meydan Muharebesinden �nceki Olaylar ve Mevzi İlerisindeki Harek�t 737 TSK: T�rk Kurtuluş Savaşı T�rk�n Ateşle İmtihanı: Halide Edip Adıvar, T�rk�n Ateşle İmtihanı Vandemir: Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya V. H�rkuş: Vecihi H�rkuş, Havalarda 1914-1945 Yıldız'dan Sanremo'ya: Vahidettin'in 4. Kadınefendisi Nevzat Vahidettin'in Hatıraları Y.K. Tengirşenk: Yusuf Kemal Tengirşenk, Vatan Hizmetinde Yunan S�varisi: T. Hrisohoos, K���k Asya Savaşında Yunan S�varisi ZC: TBMM Zabıt Ceridesi (Tutanak Dergisi) 738BAŞLICA KAYNAKLARAna belgeler Nutuk, 3 cilt, 1934, İstanbul S�ylev ve Deme�ler, 5 cilt, TİTE Y., 1961-1972 Milli M�cadele D�nemine Ait 100 Belge, K�lt�r Bakanlığı Y., Ankara, 3. baskı, 1994 TBMM Zabıt Cerideleri, 1. D�nem, 23.4.1920-Nisan 1923 Gizli Celse Zabıtları, 4 cilt, İşb.Y, 1984 Kronolojiler T�rk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, G. Jeschke, 2 c, TTK, Ankara, 1970 Kurtuluş Savaşı G�nl�ğ�, Zeki Sarıhan, 4 c, �ğretmen D�nyası-TTK, Ankara, 1982-1996 Atat�rk ve T�rkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Utkan Kocat�rk, TTK, Ankara, 1983 Atat�rk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi, T. �zakman, Bilgi Y, Ankara, 1999 Tarihler T�rk Devrim Tarihi, Şerafettin Turan, 1. ve 2. kitap, Bilgi Y, Ankara, 1991-1992 739T�rk Parlamento Tarihi, 1. D�nem (1919-1923), 3 cilt, Ankara, 1993 Siyasi Tarih, Fahir Armaoğlu, Ankara, 1964 Milli Kurtuluş Tarihi, Doğan Avcıoğlu, 4 cilt, İstanbul, 1974 Mufassal Osmanlı Tarihi, 6. cilt, İstanbul, 1963 20. Y�zyıl Tarihi, 2 c, Arkm K., İstanbul, 1980 Kişiler Atat�rk, Y. Kadri Karaosmanoğlu, Remzi K., İstanbul, 1971 TekAuam, Ş.S. Aydemir, 3 cilt, Remzi K., İstanbul, 1965 Mustafa Kemal Atat�rk, Şerafettin Turan, Bilgi Y., Ankara, 2004 Atat�rk, Hayatı ve Eseri, H. Bayur, Ankara, 1970 Hemşerimiz Atat�rk, N.H. Uluğ, İşb. Y, Ankara, 1972 Atat�rk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Afet İnan, TTK, Ankara, 1968 Komutan Atat�rk, C. Erikan, İşb. Y, Ankara, 1972 M. Kemal ve Mahatma Gandi, R.K. Sinha, Milliyet Y, İstanbul, 1972 Atat�rk Nezdinde Bir Yıl El�ilik, C.H. Sherill, �ev. A. Ekrem, A. Halit K., İstanbul, 1935 İsmet İn�n�, Şerafettin Turan. Bilgi Y., Ankara, 2003 İkinci Adam, Ş.S. Aydemir, Remzi Kitapevi, 1966 Fevzi �akmak, Askeri-Hususi Hayatı, S. K�l�e, İzmir, 1953 Enver Paşa, Ş.S. Aydemir, 3 cilt, Remzi K., İstanbul, 1972 Osmanlı Sadrazamları, İ.M.K. İnal, 4. c, Derg�h Y, İstanbul, 1982 B�y�kbabam Son Sadrazam A.Tevfik Okday, Şefik Okday İstanbul, 1968 İdeal Komutanlarımızdan 4. Fırka Komutanı Miralay Şehit N�zım Bey, İ. İdikut, İstanbul, 1952 Kurmay Albay Halit Bey - Akmans�, Dr. Z. G�ğem, İstanbul, 1954 B�y�k Taarruzda Batı Cephesi Komutanları ve Şehitleri, Ş.S. Okay-M.V. Okay, Y�netici Y, İstanbul, 2. basım, 1986 Bizim Diplomatlar, Bilal N. Şimşir, Bilgi Y, Ankara, 1996 Anılar, gazete yazıları, g�nceler, şiirler Hatıralar, İsmet İn�n�, 1. c, Bilgi Y, Ankara, 1985 Mevhibe, G�ls�n Bilgehan, l.c, Bilgi Y, Ankara, 1994 Milli M�cadele, K�zım �zalp.l. c, TTK, Ankara, 1971 Milli M�cadele Hatıraları, Ali Fuat Cebesoy, Vatan neşriyatı, İstanbul, 1953 740 Siyasi Hatıralar, Ali Fuat Cebesoy, Vatan neşriyatı, İstanbul, 1957

Atat�rk İhtilali, M. Esat Bozkurt, Altın Kitaplar, İstanbul, 1967 Hayat M�cadeleleri, Selahattin Adil, İstanbul, 1982 Vatan Hizmetinde, Y. Kemal Tengirşenk, İstanbul, 1967 Bitmeyen Savaş, Halil Kut, 7 G�n Y., İstanbul, 1972 Atat�rk'ten Hatıralar, Celal Bayar, Sel Y., İstanbul, 1955 T�rk İstiklal Harbi (Garp Cephesi), Cevdet Kerim (İncedayı) İstanbul, 1927 Erzurum'dan �l�nceye Kadar Atat�rk'le Beraber, M. M�fit Kansu, 2 cilt, TTK, Ankara, 1968 Hatıralarım, Damar (Zamir) Arıkoğİa, İstanbul, 1961 Hatıralar, Yasin Haşimoğlu/S. Şehitoğlu, Ankara, 1973 Ankara'nın İlk G�nleri, Yunus Nadi, Sel Y., İstanbul, 1955 Hep Atat�rk'�n Yanında, Salih Bozok/Cemil S. Bozok, �ağdaş Y, İstanbul, 1985 İstiklal Mahkemesi Hatıraları, Kılı� Ali, Sel Y, İstanbul, 1955 Atat�rk'le Otuz Yıli İbrahim S�reyya Yiğit'in �yk�s�, Nuyan Yiğit, Remzi K., İstanbul, 2004 Vatan Yolunda, Y. Kadri Karaosmanoğlu, Selek Y, İstanbul, 1958 Ergenekon, Y. Kadri Karaosmanoğlu, Remzi K., İstanbul, 1964 Atat�rk'� �zleyiş, R.E. Onaydın, TTK, Ankara, 1957 İstiklal Yolunda, R.E. Onaydın, TTK, Ankara, 1960 H�srev Gerede'nin Anıları, Haz.: Sami �nal, Literat�r Y, İstanbul, 3. basım, 2002 Bilinmeyen Taraflanyla Atat�rk, N.N. Tepedelenlioğlu, Yeni �ığır K., İstanbul, 1959 �ankaya, F.R. Atay, İstanbul, 1969 Eski Saat, F.R. Atay, Akşam Mat., İstanbul, 1933 Ni�in Kurtulmamak, F.R. Atay, Varlık Y, İstanbul, 1953 T�rk�n Ateşle İmtihanı, H.E. Adıvar, Atlas K., İstanbul, 1971 Dağa �ıkan Kurt, H.E. Adıvar, Remzi K., İstanbul, 1970 Milli M�cadele'nin İ� Alemi, E. Behnan Şapolyo, İnkılap ve Aka Y, İstanbul, 1967 Yakın Tarihte G�rd�klerim ve Ge�irdiklerim, A. Emin Yalman, 2. cilt, Rey Y, İstanbul, 1970 Siyasi ve Edebi Portreler, Y. Kemal Bayatlı, İst. Fetih Cemiyeti Y, İstanbul, 1986 . ■

741Atat�rk'ten Hatıralar, H. Rıza Soyak, l.c, Yapı ve Kredi B. Y., İstanbul, 1973 Y�zbaşı Selahattin'in Romanı, İlhan Sel�uk, 2 c, Remzi K., İstanbul, 2. basım, 1975 RaufOrbay'm Hatıraları, Yakın Tarihimiz, 1-4. cilt, İstanbul, 1962-1963 İstiklal Harbinde Kastamonu, A�ıks�zc� H�sn�, Kastamonu, 1933 Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, H�sn� Himmetoğlu, 2 e, �lk� Mat., İstanbul, 1975 Kurtuluş Savaşımızda İstanbul, Kemal Ko�er, Vakit Mat., İstanbul, 1946 Atat�rk'le Bir �m�r, Sabiha G�k�en, Altın Kitaplar, İstanbul, 1994 T�rk Mucizesi, B.G. Gaulis, Yeni İstanbul Y, İstanbul, 1969 Ankara'da Bir İngiliz Kadını, Grace Ellison, �ev.: Osman Olcay, Bilgi Y, Ankara, 1999 Atat�rk İ�in, İ. Habip Sev�k, K�lt�r Bk.lığı, Ankara, 1981 O Zamanlar, İ.H. Sev�k, K�lt�r Bk.lığı, Ankara, 1981 M�tarekede İzmir Olayları, N. Morali, TTK, Ankara, 1973 M�tarekede İzmir, N. Morali, İstanbul, 1976 Dar�lf�nun Grevi, Prof.Dr. İsmail G�rkan, Harman Y, İstanbul, 1971 İstiklal Harbimiz, K. Karabekir, T�rkiye Y, İstanbul, 1969 Kılı� Ali Hatıralarını Anlatıyor, Kılı� Ali, Sel Y, İstanbul, 1955 Hayat ve Hatıratım, Dr. Rıza Nur, 2. cilt, Altındağ Y, İstanbul, 1968 Devrin Yazarlarının Kalemiyle Milli M�cadele ve Gazi M. Kemal, M. Kaplan ve arkadaşları, 2 c, K�lt�r Bk., Ankara, 1981 1930-1950, Asım Us, İstanbul, 1966 Milli M�cadele Anıları, H.V. Velidedeoğlu, Varlık Y., İstanbul, 1971 Safahat, M. Akif Ersoy, İnkılap K., İstanbul, 2. baskı, 1944 Emperyalizme Karşı T�rkiye, N.H. Uluğ, Belge Y., İstanbul, 1971 Unutulmuş G�nler, S�reyya S. Berkem, Hilmi Kitabevi, İstanbul,1960 Bir Demiryolcunun Kurtuluş Savaşı Hatıraları, M. Ergin, İstanbul, 1966 İki M�tareke Arasında Mudanya'nın Tarihi, A.G. Tok�a, İstanbul, 1959 Vahdettin M�tareke Gayyasında, T.M. G�ztepe, Sebil Y., İstanbul, 1969 Savaş anıları ve kitaplarıHatıralarım, Asım G�nd�z/İ. Ilgar, Kervan Y, İstanbul, 1973 On Yıl Savaş ve Sonrası, Fahrettin Altay, İnsel Y, İstanbul, 1970 T�rk Kurtuluş Savaşı, Fahri Belen, K�lt�r M�steşarlığı Y, Ankara, 1973 742 Kurtuluş Savaşımızın Tarihi, Celal Erikan, Gen�ek Y., İstanbul, 1971 Bir Komutandan Anılar (Y. Şevki Subaşı), M. Sadık Atak, Ankara, 1977

İkinci İn�n� Muharebesinde 61. T�men, İzzettin �alışlar, 85 No.lu Ask. Mec. eki, 1931 Sakarya Meydan Muharebesi'nde 1. Grup, İzzettin �alışlar, Ask. Mec. eki, İstanbul, 1932 Sakarya'dan İzmir'e 1. Kolordu, İzzettin �alışlar, Ask. Mec. eki, İstanbul, 1932 İstiklal Harbinde IV Kolordu, Kur.Yzb. Fahri Aykut, Ask. Mec. eki, İstanbul, 1935 Demirci Akıncıları, İbrahim Ethem Akıncı, TTK, Ankara, 1978 Sakarya Meydan Muharebesi G�nl�ğ�, Alptekin M�drerrisoğlu, Kastaş Y., İstanbul, 2004 Komutanlarımızın Hatıraları, S. G�ng�r, Kanaat K., İstanbul, 1937 30 Ağustos Hatıraları, Sel Y., İstanbul, 1955 Cumhuriyete Kan Verenler, N. Ekici ve arkadaşları, H�rriyet Y, İstanbul, 1973 1919-1922 T�rk-Yunan Harbine Ait Notlar, Baj Makario, ATAŞE Kitaplığı, be Sakarya'dan Mudanya'ya, Baki Vandemir, Genelkurmay Y, Ankara, 1946 Sakarya Meydan Muharebesi, Hulusi Bayko�, 134 sayılı Ask. Mec. eki, 1944 T�rkiye Nasıl Kurtarıldı, H. Saral-T. Saral, İşb. Y, Ankara, 1970 Kurtuluş Savaşı'nm Zorlu Yılları, İbrahim Artu�, Kastaş Y, İstanbul, 1988 B�y�k D�neme�, İ. Artu�, Kastaş Y, İstanbul,1985 B�y�k Taarruz, İ. Artu�, Kastaş Y, İstanbul, 1986 On Yıllık Harbin Kadrosu, Dr. İsmet G�rg�l�, TTK, Ankara, 1993 Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Rahmi Apak, Genelkurmay Y, Ankara, 1957 B�y�k Taarruzda 1. S�vari T�meni, Selahattin Selışık, ATAŞE Kitaplığı, basılmamış �alışma İstiklal Savaşının İ�y�z�, Şerif G�ralp, İstanbul, 1958 İstiklal Harbinde Olaylar, Şevket Soğucalı, Ankara, 1947 38. Alayla Samsun'dan İzmir'e, Şevket Soğucalı Genelkurmay Y, 1941 İstiklal Harbinde Milli Demiryollaramız, Behi� Erkin, ATAŞE Kitaplığı, basılmamış �alışma 743 T�rk Havacılık Tarihi 1918-1923, Sıtkı Tanman, Hv. Kuv., Eskişehir, 1953 Havalarda, Vecihi H�rkuş, Kanaat K., İstanbul, 1942 İstiklal Savaşı Nasıl Oldu, Şevki Yazman, Akşam K., İstanbul, 1934 B�y�k Taarruz Nasıl Oldu, Şevki Yazman, Akşam K., İstanbul, 1933 Harp Hatıralarım, A. İhsan Sabis, 5. cilt, Ankara, 1951 Belgelerle Kurtuluş Savaşı, Belgelerle T�rk Tarihi dergisi �zel sayısı, İstanbul, 1968 T�rkiye'de Yunan Vahşet ve Soykırımı Girişimi, Talat Yalazan, 2 e, ATAŞE Y., Ankara, 1994 T�H, Deniz Cephesi ve Hava Harek�tı, ATAŞE Y., Ankara, 1964 TİH, Ayaklanmalar, ATAŞE Y, Ankara, 1974 TİH, G�ney Cephesi, ATAŞE Y, Ankara, 1966 TİH, İdari Faaliyetler, ATAŞE Y., Ankara, 1975 TİH, K�tahya-Eskişehir Muharebeleri, ATAŞE Y, Ankara, 1974 TİH, Sakarya Meydan Muharebesi'nden �nceki Olaylar, ATAŞE Y, Ankara, 1972 TİH, Sakarya Meydan Muharebesi, ATAŞE Y, Ankara, TİH, B�y�k Taarruza Hazırlık ve B�y�k Taarruz (10 Ekim 1921-31 Temmuz 1922), ATAŞE Y, Ankara, 1994 TİH, B�y�k Taarruz (1-31 Ağustos), ATAŞE Y, Ankara, 1995 TİH, B�y�k Taarruzda Takip Harek�tı (31 Ağustos-18 Eyl�l 1922), ATAŞE Y, Ankara, 1969 TİH, İstiklal Harbinin Son Safhası (18 Eyl�l 1922-1 Kasım 1923), ATAŞE Y, Ankara, 1969 Araştırmalar, incelemelerOsmanlıların Yarı S�m�rge Oluşu, Tevfik �avdar, Ant Y, İstanbul, 1970 Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Alptekin M�derrisoğlu, Maliye Bk.lığ Y, Ankara, 1973 İzmir'den Bursa'ya, Asım Us, H.E. Adıvar, ER. Atay, YK. Karaosmanoğlu, Atlas K., İstanbul, 1974 Atat�rk Anadolu'da, Tevfik Bıyıklıoğlu, TTK, Ankara, 1959 Modern T�rkiye'nin Doğuşu, Bernard Lewis, �ev.: M. Kıratlı, TTK, Ankara, 5. baskı, 1993 İşgal Altında İstanbul, Bilge Criss, İletişim Y, İstanbul, 2. baskı, 1994 İzmir'de Yunanlıların Son G�nleri, Bilge Umar, Bilgi Y, Ankara, 1974 744 Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yeraltı �alışmaları, B�lent �ukurova, Ardı� Y., İstanbul, 1994 Anadolu İhtilali, Sabahattin Selek, Cem Y., İstanbul, 5. basım, 1973 Milli M�cadele'nin Sosyal Tarihi, Doğu Ergil, Turhan K., Ankara, 1981 İstiklal Mahkemeleri, Erg�n Aybars, İleri K., İzmir, 1995 Milli M�cadele'de İttihat�ılık, Eric Jan Z�rcher, �ev.: N.Salihoğlu, Bağlam Y, İstanbul, 1987 İlk Meclis'ten Kalanlar, Nalan Se�kin, Ankara, 1970 Kurtuluş Savaşı Gen�liği, Zeki Sarıhan, Kaynak Y, İstanbul, 2004 İstiklal Harbinde M�cahit Kadınlarımız, Fevziye A. Tansel, AKM Y., Ankara, 1988 Taşhan'dan Kadifekale'ye, İlhan Bardak�ı, Milliyet Y, İstanbul, 1975 İstiklal Harbimiz Enver Paşa ve İttihat -Terakki Erkanı, K. Karabekir, Menteş K., İstanbul, 1967 T�rkiye'de Sosyalist ve Kom�nist Faaliyetler, Dr. Fethi Tevetoğlu, Ankara, 1967

Solun 94 Yılı, Adan Sayılgan, Ankara, 1968 T�rkiye'de Sol Akımlar, Mete Tuncay, Bilgi Y, Ankara, 3. baskı, 1978 Kurtuluş �zerine 10 Konferans, B�lent Tan�r, Der Y, İstanbul, 1995 XX. Y�zyılda T�rkl�ğ�n Tarih ve Acun Siyasası �zerindeki Etkileri, Hikmet Bayur, TTK, Ankara, 1989 İstanbul H�k�metleri ve Milli M�cadele, Sina Aksin, Cem Y, İstanbul, 1983 İstanbul H�k�metleri ve Milli M�cadele Karşıtı Faaliyetleri, H�lya �zkan, ATAŞE Y, Ankara, 1994 Milli M�cadele Basını, �mer Sami Coşar, Gazeteciler Cemiyeti Y, İstanbul, 1964 M�tareke'de Yerli ve Yabancı Basın, İhsan Ilgar, Kervan Y, İstanbul, 1973 Amerikan Basınında T�rk Kurtuluş Savaşı, Osman Ulagay, Yelken Mat.,İstanbul, 1974 İşbirlik�iler, İlhami Soysal, G�n Y, İstanbul, 1985 ISO'likler, İlhami Soysal, G�n Y, İstanbul, 1985 T�rkiye'de Siyasi Partiler, T.Z. Tunaya, İstanbul, 1952 T�rkiye'nin Siyasal Andlaşmalan, İsmail Soysal, l.c, TTK, Ankara, 1989 Cumhuriyete Doğru, M. Goloğlu, Başnur Mat., Ankara, 1971 745 G�ney Asya M�sl�manlarının İstiklal Davası ve T�rk Milli M�cadelesi, Mim Kemal �ke, K�lt�r ve Turizm Bk. Y., Ankara, 1988 1918-1923 İstiklal Savaşı, Resim ve Vesikalarla İnebolu-Kastamonu Havalisi, Nurettin Peker, G�n Basımevi, İstanbul, 1955 Mondros'tan Mudanya'ya, Selahattin Tansel, 4 c, K�lt�r M�steşarlığı Y, Ankara, 1973 İstiklal Savaşı'nda Bozguncular ve Casuslar, F. Kandemir, Yakın Tarimiz Y, İstanbul, 1964 Denizli Vakası, S. �rgeevren, Sel Y, İstanbul, 1955 Uluslararası Atat�rk Sempozyumu, İşb., Ankara, 1983 Atat�rk'�n D�ş�nce ve Uygulamalarının Evrensel Boyutları, Ankara �niv. Y, Ankara, 1983 B�y�k Zaferin Ellinci Yıld�n�m�ne Armağan, K�lt�r M�steşarlığı Y, Ankara, 1972 Sivas Kongresi Tutanakları, Haz.: Uluğ İğdemir, TTK, Ankara, 1986 Tetkik Heyeti Amirlikleri, H. Pehlivanlı, Genelkurmay Y, Ankara, 1993 Vahidettin, M. Kemal ve Milli M�cadele/yalanlar, yanlışlar, yutturmacalar, T. �zakman, Bilgi Y, Ankara, 1997 Yunan kitapları Harplerimizin Vaka ve Hadiselerine Ait Hatıralar, N. Trikupis, ATAŞE Kitaplığı, b�. Hatıralarım, N. Trikupis, �ev.: A. Angın, (yukardaki eserin �zetidir), Akşam Kitap Kul�b�, İstanbul, 1967 General Papulas'm Hatıratı, Yeni İstanbul Y, İstanbul, 1969 Yeni Onbinlerin İnişi, D.T. Ambelas, Genelkurmay, Ankara, 1943 Felakete Doğru, V. Andreas, �ev.: R. Apak, Genelkurmay Y, Ankara, 1932 Eskişehir-Sakarya 1921, V. Andreas, �ev.: Cemal Tosun, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Harbinin İ�y�z�, General V.Dusmanis, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Ordumuzun Dağılması, General Fessopulos, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Savaşında Yunan S�varisi, T.İ. Hrisohoos, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Mağlubiyeti, K.D. Kanellopulos, 2 c, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Seferi, Kostas Misailidis, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Felaketine Dair, E. Iahanokardos, ATAŞE Kitaplığı, b�. 746Yunanistan K���k Asya'da, M.L. Roda, ATAŞE Kitaplığı, b�. K���k Asya Ordusunun ��z�lmesi ve Esareti, M.N. Passaris, ATAŞE Kitaplığı, b�. 1921'in Onbinleriyle Beraber, Hristos V. Nikolopulos, ATAŞE Kitaplığı, b�. Harp ve H�rriyetler, Y.L. Spiridonos, ATAŞE Kitaplığı, b�. Yunanistan K���k Asya'da, K.Stratigos, ATAŞE kitaplığı, b�. Sakarya �tesi Harek�tı, İlia Vitieridu, ATAŞE Kitaplığı, b�. 1919-1922 K���k Asya Seferinin �zetlenmiş Tarihi, ATAŞE Kitaplığı, b�. Dış ilişkiler ve belgeler T�rkiye'nin Paylaşılması, L. Evans, �ev.: T. Alanay, Milliyet Y., İstanbul, 1972 Sovyet Devlet Arşivi Gizli Belgelerinde Anadolu'nun Taksimi Planı, E.E. Adamov, �ev.: R. Apak, Belge Y., İstanbul, 1972,2. baskı Osmanlı İmparatorluğunun ��k�ş Belgeleri, S.L. Meray ve Osman Olcay, SBF Y., Ankara,1977 Kurtuluş Savaşıyla İlgili İngiliz Belgeleri, G. Jeschke, �ev.: C. K�pr�l�, TTK, Ankara, 1971 İngiliz Belgelerinde Atat�rk, Bilal N. Şimşir, 4 cilt, TTK, Ankara, 1973-1975 İngiliz Belgeleriyle Sakarya'dan İzmir'e, Bilal N. Şimşir, Milliyet Y., İstanbul, 1972 İngiliz Gizli Belgelerinde T�rkiye, Erol Ulubelen, �ağdaş Y, İstanbul, 1967 Malta S�rg�nleri, Bilal N. Şimşir, Bilgi Y, Ankara, 1985

İngiliz Kaynaklarından T�rk Kurtuluş Savaşı, Taner Baytok, Ankara, 1970 T�rk-İngiliz İlişkileri, �. K�rk��oğlu, SBF Y, Ankara, 1978 T�rk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, S.R. Sonyel, 2 c, TTK, Ankara, 1973 Kurtuluş Savaşı D�neminde T�rk-Fransız İlişkileri, Fransız Arşiv Belgeleri A�ısından (1919-1922), Yrd.D�.Dr. Bige Yavuz, TTK, Ankara, 1994 Moskova Hatıraları, Ali Fuat Cebesoy, Vatan Y, İstanbul, 1955 T�rk-Sovyet İlişkileri, Stafanos Yerasimos, G�zlem Y, İstanbul, 1979 Bir Karag�n Dostluğu, A. Şemşiddunov-Y.A. Bagirov, �ev.: A. Hasanoğlu, Bilim Y, İstanbul, 1979 T�rk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Kamuran G�r�n, TTK, Ankara, 1991 Bir Sovyet Diplomatının T�rkiye Anıları, S.İ. Aralov, �ev.: Hasan Ali Ediz, Birey ve Toplum Y, İstanbul, 2. baskı, 1985 Mondros'tan Lozan'a T�rkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923, 747A.M. Şemşuddinov, �ev.: A. Behramoğlu, (�zellikle s.187-299), Doğan K., İstanbul, 1998 �anakkale Olayı, David Walder, �ev.: M.A. Kayabal, Milliyet Y., İstanbul, 1971 Yunan Propagandası, Dimitri Kitsikis, �ev.: H. Devrim, Kaynak K., İstanbul, 1974 T�rkiye'nin �zerindeki G�z, M.L. Smith, �ev.: H. İnal, H�rriyet Y., İstanbul, 1978 T�rkiye, AJ. Toynbee, �ev.: K. Yargıcı, Milliyet Y., İstanbul, 1971 Yunanlıların Anadolu Macerası, A.A. Pallis, �ev.: Orhan Azizoğlu, Yapı Kredi Y, İstanbul, 1995 Amerikan Gizli Belgeleriyle T�rkiye'nin Kurtuluş Yıllan, Orhan Duru, Milliyet Y, İstanbul, 1987 T�rk Devletinin Dış Siyasası, Hikmet Bayur, TTK, Ankara, 1973 S�reli yayınlarBelleten, Belgelerle T�rk Tarihi dergisi, Atat�rk Araştırmaları Merkezi dergisi, Harp Tarihi Vesikaları, T�rk K�lt�r�, Makine Kimya End�strisi, Resimli Tarih Mecmuası, Hayat Tarih Mecmuası, Silahlı Kuvvetler dergisi (Zafer), Yirmi Asır, Sosyal Adalet, Eski Muharipler dergisi, Yıllar Boyu Tarih, Tarih ve Toplum ve Cumhuriyet, Milliyet, H�rriyet, Ulus, Akşam, Yeni Asır, Demokrat İzmir vb. gazeteler. Doğrudan yararlanılan anılara metinde g�nderme yapılmıştır. �ok yer tutacağından �teki anıların d�k�m�ndenka�ınıldı.

Başlıca kaynak kişiler Em.Muh. Albay Emin Orkut Em.Top�u Tuğg.Osman Nuri G�ler Em.Kur. Albay H�sametin Tuga� Em. Dr. General Rauf G�r�n Ord.Alb. Bekir Sıtkı Kural Em.Sv.Bnb. Osman Mesut Berk�n Em.Muh.Astsb., Kd.Baş�vş. Niyazi Ergen Yazar Naşit Hakkı Uluğ

Turgut �zakman'ın "Milli M�cadele" KitaplarıDr. Rıza Nur DosyasıVahidettin, M.Kemal ve Milli M�cadele "yalanlar, yanlışlar, yutturmacalar"1881-1938 Atat�rk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi19 Mayıs 1999 Atat�rk Yeniden Samsun'da Birinci Kitap19 Mayıs 1999 Atat�rk Yeniden Samsun'da İkinci KitapŞu �ılgın T�rkler

TURGUT �ZAKMAN, 1 Eyl�l 193O'da Ankara'da doğdu. 1952'de Ankara �niversitesi Hukuk Fak�ltesi'ni bitirdi. Bir s�re avukatlık yaptı. K�ln �niversitesi Tiyatro Bilimi Enstit�s�'ne devam ettikten sonra Devlet Tiyatrosu'na dramaturg olarak girdi. TRT'de Merkez Program Daire Başkanlığı, Genel M�d�r Yardımcılığı, Devlet Tiyatrolarında Genel M�d�r Başyardımcılığı ve 1983-1987 yıllan arasında Genel M�d�rl�k yaptı. 1988-1994 arasında Radyo-Televizyon Y�ksek Kurulu'nda �yelik ve Başkan Yardımcılığı g�revlerinde bulundu. Evli. �� �ocuğu, �� torunu var.28 Eyl�l 1998'de, "�st�n hizmetleri dolayısıyla" Anadolu �niversitesi'nce "fahri doktor" unvanı verilen �zakman, pek �ok esere imza attı.Oyunları: Masum Katiller, Pembe Evin Kaderi, G�neşte On Kişi, Tufan, Duvarların �tesi, Hastane, Karag�z'�n D�n�ş�, Kanavi�e, Ocak, Parampar�a, Bulvar, Ulusal Kolej Disiplin Kurulu, Komşularımız, Babamla Birlikte-1971, Darılmaca Yok, Berberde, Kardeş Payı, Ak Masal Kara Masal, Ben Mimar Sinan, Ah Şu Gen�ler, Deliler, Sarıpınar-1914, Fehim Paşa Konağı, Resimli Osmanlı Tarihi, Bir Şehnaz Oyun, T�re, Delioğlan.Senaryoları: Keloğlan Aramızda, Keloğlan'la Cankız, Yatık Emine, Tuzsuz Deli Bekir, Kurtuluş (TRT, dizi), Cumhuriyet (TRT, dizi ve film).

Romanları: Korkma İnsancık Korkma, Romantika, 19 Mayıs 1999-Atat�rk Yeniden Samsun'da (2 kitap, şaka-roman), Şu �ılgın T�rkler.Meslek Kitapları: Radyo Notları, Oyun ve Senaryo Yazma Tekniği.Araştırma-İnceleme Kitapları: Dr. Rıza Nur Dosyası; Vahidettin, M.Kemal ve Milli M�cadele; Atat�rk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi.Terc�me Dergisi Şiir �zel Sayısı'ndaki (1946) şiirleri, Unutulmaz Şiirler adıyla yeniden d�zenleyerek yayıma hazırladı.1968'de, Sarıpınar-1914 ile Sanat Sevenler Derneği'nce yılın yazan se�ildi. 1979'da Fehim Paşa Konağı ile T.İş Bankası B�y�k �d�l�'n�, 1981'de Sanat Kurumu ve Avni Dilligil �d�llerini; 1983'te Resimli Osmanlı Tarihi ile �smet K�ntay �d�l�'n�; 1984'te Bir Şehnaz Oyun ile Enka İkincilik �d�l�'n�; 1997'de Vahidettin, M.Kemal ve Milli M�cadele ile Sedat Simavi Sosyal Araştırmalar �d�l�'n� ve 1998'de Yunus Nadi Sosyal Bilimler �d�l�'n� aldı. 1999'da, tiyatro sanatına katkılarından dolayı Cumhurbaşkanlığı K�lt�r ve Sanat B�y�k �d�l�'ne değer g�r�ld�.2002 Nisanında Eskişehir Belediye Başkanlığı, a�tığı ikinci tiyatroya "Turgut �zakman Sahnesi" adını verdi.2003 Ekiminde Edebiyat�ılar Derneği, "T�rk tiyatrosuna ve edebiyatına 50 yılı aşkın emeği ve katkıları nedeni ile" 2003 Onur �d�l�'n� verdi.