"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı

QIRIM MHENDSLK VE PEDAGOGKA NVERSTETQIRIMTATAR TL VE EDEBYATI LMY-ARATIRMA MERKEZ

ELYAZMA KTAPLAR LMY-ARATIRMA MERKEZ

MLLET CEVHERLERNoman elebicihan, Cafer Seydahmet, Hasan-Sabri Ayvazov, Habibullah Odaba, Osman Murasov, Cemil Kermenikli, Abdurahman Qadrizade

19171920 ss. Millet gazetasnda baslan edebiy-publitsistik eserler

Hrestomatiya

Qrmdevoquvpedneir2012

821(512.19)-9284(4-) 70

Qrm Mhendislik ve Pedagogika niversitetini lmiy uras tarafndan neirge tevsiye etildi

(Protokol 4, 26.11.2012 s.)

Ta q r i z c i l e r : filologiya ilimleri doktor, professor Gumenk V..; filologiya ilimleri namzeti, doent Mamutov B.A.; filologiya ilimleri namzeti, doent Yksel G.Z.

Millet cevherleri: Noman elebicihan, Cafer Seydahmet, Hasan-Sabri Ayvazov, Habibullah Odaba, Osman Murasov, Cemil Kermenikli, Abdurahman Qadrizade: 19171920 ss. Millet gazetasnda baslan edebiy-publitsistik eserler. Hresto-matiya / tertip etici .N. Kirimov; [muharrirler: .A. Kerim, U. Edemova]. Sim-feropol: QCi Qrmdevoquvpedneir neriyat, 2012. 716 s. Qrmtatar tilinde (latin, arap ve kiril hurufatnda).

821(512.19)-92ISBN 978-966-354-529-5 84(4-)

Millet gazetasnda baslan edebiy-publitsistik eserlerni toplaan ve tertipke ketirgen, arap yazsndan latin hurufatna evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-latin hurufatna evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks- hurufatna evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-hurufatna evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-urufatna evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-evirgen, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-, qyn szlerge izahatlar bergen, bibliografi k ks-hatlar bergen, bibliografi k ks-atlar bergen, bibliografik ks-k ks-tergini tizgen QMPni Qrmtatar tili ve edebiyat ilmiy-aratrma Merkezini hadimi, filologiya ilimleri namzeti, doent Tair Kirimov.

Kitapqa kirsetilgen maqaleler alman muharebesinden so birinci kere matbaa yzni krmekteler. Milliy klassiklerni mri ve yaratcln grengen edebiyatnaslar, hocalar ve filologiya fakltetini talebelerine tevsiye etile.

: , , - , , , , : - , 19171920 . / .. ; [: .. , . ]. : , 2012. 716 . (, ).

821(512.19)-92ISBN 978-966-354-529-5 84(4-)

.., ., . . ., 2012ISBN 978-966-354-529-5 , 2012

70

70

3

MuQADDEME

I

Qrmn medeniy messiselerini ziyaret etv esnasnda zamanmza qadar saqlanlp kelingen milliy yadikrlqlar zerinde malmat toplamaq-nen qanaatlenmeyip, biz meraqlanan eski elyazmalarn ve baslan ceryan-larn terence grenmege lyq krdk. Baasaray, Aqmescit eherlerini merkeziy mzey ve ktphanelerini esasqa alp, bu yerde olan kitaplarn bir payn cedvelge aldq. Hususan, Aqmescit Devlet arhivini fondlarn aratrr ekenmiz, 1944 senesine qadar Qrmda neirden qqan byle mil-liy gazeta ve mecmualara rastkeldik:

Terciman (i. Gaspraln vefatndan sora, gazetan muharirleri Refat Gaspral ve Hasan Ayvazov oldu);

Millet (i. Gaspral tarafndan 1906 senesi qarlan gazeta); Millet (Esasl olaraq S. Ayvazov ve O. Murasovn muharrirli-ginde neir etilgen gazeta); (i. zenbal muharrirliginde qqan gazeta); (Birinci qrmtatar halq Qurultay azalarn umumiy muhar-rirligi altnda qqan gazeta); Qrm oca (A. Arif, V. ibragimof, M. Qurtmemetov muharrirli-ginde); Yei dnya (eit yllarda gazetan muharrirliginde O. Deren-Ayrl, O. Bekirof, Y. Musanif, O. Zekki, M. Nedim bulund); Qrm mslmanlar (Muharrirleri: O. Murasov ve S. Memetov, nair-rotmistr: S. M. Mftizade); Ya quvvet (Qrm oblast komsomol Komitetini organ, mesl redaktor: Seydahmetov);

19171920 ss. Millet gazetasinda basilan edebiy-publitsistik eserler

4

Kz aydn (Muharrirler kollegiyas: M. Nedim, H. Bali. S. Ayva-zov, A. Ltifzade, E. emyizade ); Azat Qrm (eit yllarda gazetan muharrirliginde i. N. Nuri-yev, M. Qurtiyev bulund); Qzl Qrm (Gazetan muharirliginde Akimof, i. Aliyef, S. H. Seydahmetov, i. Seyfullayev bulund); ve ilh.Mezkr arhivde olan btn rusa ve qrmtatarca neirler cedvelini 2008 senesi Qrm mhendislik ve pedagogika niversitetine baqqan Elyazma kitaplar ilmiy aratrma Merkezini blleteninde bastq 1.

Bugnge qadar nshalar e oq saqlanan Millet gazetas diqqat-mzn ayrca celp etti. Bu kt orta keyfiyetli ve 3450 santimetr eri-vesinden t qmaan cuma ve bayram knlerinden baqa her kn neir etilgen gazetadr. ilk sahifesinde muharrirni ba maqalesi yannda mede-niy messiselerni almas, intihaplar, teatrlerde ksterilmekte olan pyesalar ve ya kinofilmlerni nmayleri haqqnda haberler berilir ise, nevbetteki eki sahifede mahalliy ve t memleketlerde olan siyasiy, iqti-sadiy, itimaiy ve medeniy meseleler aydnlanr. Arada-srada baslan yazclarn manzume ve nesir eserleri gazetan bediy qurulna hususiy ahenk qoalar. Sokisi ise btnley ticariyet haqqndaki ilnlar ve bildirv-lerden ibaret. Umer Sami 1927 senesi ileri mecmuasnda basqan Qrmda tatar matbaacl adl maqalesinde qrmtatar milliy neirlerni tahlil etip Milletin ttan krnii ve tertibi Qrm mqyasnda alrsaq, bugn in bile pek gzel ve mkemmel, diyebiliriz. Mndericatna kelince, o da vaqtn-vuquatn hkmne kre, eitli. Zengin ve hararetlidir 2, aytqan kibi, biz de gazetan stten bile oqup qqanda Qrm haberleri, Dahiliye, Hari-ciye, Muharebe, Milliy matbuat ve baqa rubrikalarda kemi devrine ait ya tarihiy delil ve smalarnen tan olamz. Ancaq, z eserlerinen halq gnde qqan H. Ayvazov, C. Kermenikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuz-het, M. Qurtiy, A. Qadrizade, C. Seydahmet, O. Aqoqraql, H. Odaba, Yu. Vezirov, H. Cahit, E. Feyzi, H. Krki, A. eyhi, A. Abdlhamit, B. Qaba-can ve ilh. istidatl yazclar in bu gazeta qocaman bir icadiy meydan

1 . . // ilmiy blleten. 2008. 13. S. 8292.

2

Millet cevherleri. Hasan-Sabri Ayvazov

8

Mezkr arhivde ol an btn rusa ve qrmtatarca ne irler cedvelini 2008 senesi Qrm mhendislik ve pedagogika niversitetine baqqan Elyazma kitaplar lmiy ara trma Merkezini blleteninde bastq1.

Bugnge qadar nshalar e oq saqlan an Millet gazetas diqqa-tmzn ayrca celp etti. Bu k t orta keyfiyetli ve 3450 santimetr erivesinden t qma an cuma ve bayram knlerinden ba qa her kn ne ir etilgen gazetadr. lk sahifesinde muharrirni ba maqalesi yannda medeniy messiselerni almas, intihaplar, teatrlerde ksterilmekte ol an pyesalar ve ya kinofilmlerni nmay leri haqqnda haberler berilir ise, nevbetteki eki sahifede mahalliy ve t memleketlerde ol an siyasiy, iqtisadiy, itimaiy ve medeniy meseleler aydnlanr. Arada-srada basl an yazclarn manzume ve nesir eserleri gazetan bediy qurul na hususiy ahenk qo alar. Sokisi ise btnley ticariyet haqqndaki ilnlar ve bildirvlerden ibaret. Umer Sami 1927 senesi leri mecmuasnda basqan Qrmda tatar matbaacl adl maqalesinde qrmtatar milliy ne irlerni tahlil etip Milletin t tan krni i ve tertibi Qrm mqyasnda alrsaq, bugn in bile pek gzel ve mkemmel, diyebiliriz. Mndericatna kelince, o da vaqtn-vuquatn hkmne kre, e itli. Zengin ve hararetlidir2, aytqan kibi, biz de gazetan stten bile oqup qqanda Qrm haberleri, Dahiliye, Hariciye, Muharebe, Milliy matbuat ve ba qa rubrikalarda kemi devrine ait ya tarihiy delil ve smalarnen tan olamz. Ancaq, z eserlerinen halq gnde qqan H. Ayvazov, C. Kermenikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuzhet, M. Qurtiy, A. Qadri-zade, C. Seydahmet, O. Aqoqraql, H. Odaba , Yu. Vezirov, H. Cahit, E. Feyzi, H. Krki, A. eyhi, A. Abdlhamit, B. Qabacan ve ilh. istidatl yazclar in bu gazeta qocaman bir icadiy meydan olaraq tasvirlene edi. Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odaba n alayq. O, reportaj, felyeton, retsenziya ve bir sra gazetaclq janrlarn yannda ertege, byk ertege, kke ertege, ertege dgl, tekerleme, brtma, kezinti kibi zgn, trkiy halqlar a has ol an janr trlerini muvaffaqiyetnen qullanp, qrm-tatar matbuat tarihnda milliy aanelerini devamlaycs adnen qalmaq haqqn qazan andr. O vaqt qrmtatar gazetalarnda az qullanl an janrlar

1 . . //

lmiy blleten. 2008. 13. S. 82-92. 2 . . \\ . . ) .( . ..

Muqaddeme

5

olaraq tasvirlene edi. Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odaban alayq. O, reportaj, felyeton, retsenziya ve bir sra gazetaclq janrlarn yannda ertege, byk ertege, kke ertege, ertege dgl, tekerleme, brtma, kezinti kibi zgn, trkiy halqlara has olan janr trlerini muvaffaqiyetnen qullanp, qrmtatar matbuat tarihinde milliy aanelerini devamlaycs adnen qal-maq haqqn qazanandr. O vaqt qrmtatar gazetalarnda az qullanlan janrlar vastas ile yazc ve maarif ustas usanmadan halqn ilim-fenni, milliy tilini sevmege, qorumaa agrr.

Yuqarda alan adlarn srasna daha mahlslar ve kriptonimlerni qo-maq mmkn. Bular: Alupqaqan; Gimnazist; Catupatar; Cuciy; Cezmiy; atrtavl 1; ezmen; tkac; rtiy; Eski Qrml 2; Haberci; Kelm; Qarl; Qarl-Suvlu; Qarl-Buzlu; Qantimur; Qarahan; Qaratatar; Qarl; Qrml 3; Qzltal 4; Qorqaq; Qurultayl; Quladelik; Mantl; Milleti; Molla-krgen; Muhbir; Oq; Romanyal Baybr; Sabunaaan; arur; Seyirc; Soldat 5; Suvlu-Qobal; iman; Tatarolu; Tamaql; Tavus; Topqayal; Tunal; Turmu; Ulutavl; Yaral asker; M. R. 6; S., H. S., H. S.A. 7; M. Q., MQ 8; i. V.; B. F.; B. M.; . .; C. K.; T. i.; H., H. O. 9 ve ilh. Millet gazeta-snda baslan mellif isimlerni ekil variantlar da meraql:

N. elebicihan: Mfti elebicihan, elebi Noman, N. elebicihan, elebicihan;

H. Ayvazov: Ayvazof Hasan-Sabri, H. Sabri Ayvazof, Sabri Ayva-zof, Ayvazof S., H. Sabri;O. Murasov: Hafz Osman Murasof, O. Murasof;Qadri zade: A. Qadrizade, A. Rehmi Qadrizade;O. Aqoqraql: Osman Nuri Aqoqraql, O. Aqoqraql, Soldat: O. Aqoqraql, Osman Aqoqraql;H. Odaba: Timurcan Odaba, H. Odaba;

1 Habibullah Odaba2 Abdurahman Qadrizade3 Cemil Kermenikli4 Cafer Seydahmet5 Osman Aqoqraql6 Midhat Rifatov7 Hasan-Sabri Ayvazov8 Mustafa Qurtiyev9 Habibullah Odaba


6

M. Qurtiyev: Mustafa Qurtiy, Mustafa Qurtiyef;u. Seydahmetov: Umer Necatiy Seydahmetof, Necatiy Seydahme-tof, U. Necatiy Seydahmetof ve ilh.Byleliknen, Millet gazetasnda qullanlan isim konstruktsiya-lar mellifni harakterini, tercime-i haln, mefkreviy baqlarn, zenaat ve qays bir cemiyet tabaqasna menspligini aqlayabileler. Velhasl, bu ilk baqtan sade, nemsiz kibi krngen ufaq detaller Millet gazetasnda baslan pheli (dubia) melliflerni identifi-katsiyasna byk hzmet etmek mmkn.

Gazetan resmiy tilni de alayq. Bu yerde baz yazclar z eserle-rinde arapa ve farsice szlernen yourlaqan istanbul, bazlar ise Qrm l lehesini aqtan aq teviqat yapqanlarn seyir etemiz. Bu mese-lege ciddiy yanaqan alimler B. obanzade, H. Giraybay, A. Krmskiy, A. Samoylovini fikrine kre, qrmtatar tili zerinde peydalanan qarma-qarqlar ziyallarn Trklk ve Tatarlq ayeviy cemiyetlerine bln-genlerinden ibaret 1. Birisi istanbul lehesine nail olursa, ekincisi Qrz, Qazah, idil-Ural trklerini birletirip, yekne imaliy til ptan meydana ketirilmesi stnde tne edi. Lkin, tarih kstere ki, bularn yollar ayr olsa bile, maqsatlar bir: btn trkiy halqlarn birletirmektir. Millet stnlarnda aydnlanan til yonelilerini e atein raqipleri Habibullah Odaba ve Cemil Kermenikli olsa, aralarndan devaml qavan ardn kesmek niyetinen Trk lisann trl lehelerinde bulunan muhtelif la-vilerle (eit leksikalarnen) trk lisann zenginletirmektir, diye ortaa qqanlar da bar.

1 Aziz ehitimiz Amdi Giraybayn Qrm tarihi dissertatsiyasn ilve-si: Qrm edebiyatna bir baq // Yldz. 1995. 3. S. 820; . . . [.-. . ; . . . . ]. : , 2000. 296 s.; . . - . 1925 . .: ; , 2002. 158 .; obanzade B. Qrmtatar edebiyatn so devri. Aqmescit: Dolya, 2003. 132 s.; . [., . , . . . ; i. . ; . . . ]. : , 2003. 200 .

Muqaddeme

7

Mevzumzn devam eterek, qrmtatar matbuat tarihini grenilmesine S. afar, i. Kerim, N. Abdlvahap, G. Yksel, L. Selimova, E. Kangiyeva, H. Krml, S. Arkan, U. Akta, Y. Gopteyn, A. Nepomnyaiy, V. Ganke-vi, N. Yablonovskaya ve diger zemaneviy alimlerini qoqan isseni qayd etmeli. Bular tarafndan izahatl bibliografik kstergileri, edebiy laaplar ve eskirgen qrmtatar terminler luatlar, tezis ve monografiyalar neirge hazr-lanld. rnek olaraq, T. Kerim ve N. Abdlvahapn 2004 senesi ilmiy blletende basqan Millet gazetasn seme bibliografik kstergiini 1 alayq. Mnda berilgen malmatlara esaslanp, biz Qrm Mslmanlar Merkeziy icraat Komiteti tarafndan tesis etilgen siyasiy, itimaiy, iqtisa-diy ve edebiy Millet gazetasn quv devrini ekige blmek mmkn. Bu esasl olaraq 19171918 ss. cemaat erbab, yazc H. Ayvazov ve 19191920 ss. arheolog, folklorc O. Murasovn muharrirligi altnda qqan gazeta 2. eit vaqtlarda qsqa bir mddet iinde gazetan banda A. zenbal, M. Refat, H. Odaba, A. Ltifzade kibi icadiy ahslar tura. ismail Gaspraln Tercimanna kre, Millet gazetas medeniy ve mil-liy uyanuvndan ziyade qrmtatar halqn siyasiy konsolidatsiyas orunda ala edi. Faqat, bir-eki yln iinde gazeta Qrm ehalisini z kibi qr-mz qanl terror, vatandalar muharebesi, almanlar istils, hkmetlerni avumalarn bandan keirip baya qynlqlara dayana. Neticede ise 1919 senesini ortalarnda ii toqtala. Uzun vaqt mddetinden sora, Murasovn muharrirliginde faaliyetini ayrdan balaan Millet gazetas tamrdan deie. Evvel mustaqil, faqat tsenzura yknen ezilmesi havfl olan gazeta Qrm vaquflar idaresi altnda qa. Mndericesi sadeleken, nshalar teneffzlernen qqan Millet Sovet kndelik neirlerni klge-sinde qala. ahsen H. S. Ayvazov bu devirni tarif etkende, O. Murasovn gazetada yapqan hzmetlerini bile hatrlamay: Millet gazetas kk fasllarle 1919 senesi Denikin ve Vrangel hkmetleri devrine qadar devam idiyur. Velkin u arada muharrirni 1920-nc senelerde Qrm

1 Kirimov T. N., Abdulvaapov N. R. Millet gazetasn seme bibligrafik kstergii // ilmiy blleten. 2004. 1 (6). S. 1624.

2 idareden. Millet gazetas bugn yieden qmaya balad // Millet. 1919. 1. Sentbr 1.


8

mslmanlar 1 adl gazetan qaran bir avantrist olaraq belgiley: Vrangel devrinde Osman Murasof nam avantristin idaresi altnda Vran-gelcilerin nair efkr olmaq zere Qrm mslmanlar namnda bir gazeta daha qarlyur 2. Prof. ismail Asanolu Kerimni hesaplarna kre, H. S. Ayvazovn muharirliginde qqan Millet gazetasn says 400-den ziyade, O. M. Murasovn muharirliginde ise qararnen 80 nshas qt 3. Qrmtatar zemaneviy tetqiqatlarmz i. Kerimov ve T. Qurutovn ber-gen malmatlarna kre, Millet gazetasn cltlar Rusiye ve Almanya Devlet ktphanelerinde bulunmaqta 4. Aada Aqmescit ehri Qrm Cumhuriyet Devlet arhivinde saqlanp qalan Millet gazetas cltlarnda tikilgen sanlar cedvelini nmay etmege lyq kremiz. Birinciden, ks-terilgen sanlar sras neirni haln grengen zemaneviy tetqiqatlar in faydal olur, dep belleymiz. Ekinciden, devlet messiselerinde bulunan milliy yadikrlqlarmzn eitli sebepler dolaysnen mahv olunuv ve yaki yamaclqqa orav tendentsiyasn toqtatmaq niyetindemiz.

1917

Clt 1 (52 sahifeli) 5

yn 1, 2, 3, 4; yl 5, 6, 7, 8. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 [+dubl], 25, 26.

1 Aqmescit Devlet Arhivinde baqa gazetalarn arasnda qarp qalan Qrm mslmanlarn bir nshasnda byle yazlara rastkelemiz: Birinci sene-i de-vamiyesi. Cuma ve bazar knleri irtesinden maada her kn qar siyasiy, itimaiy, iqtisadiy ve edebiy bitaraf milliy gazetedir. Muharrirler: O. M. Murasov, S. M. Meh-metof. Nair: rotmistr Selim-Mrza Mftizade / Qrm mslmanlar. 1920. 13. Aprel 30.

2 H. Sabri Ayvazof. Qrmtatarlarnda gazeta ve gazetaclq // ileri. 1927. 4 (12). Aprel. S. 13.

3 . . // ilmiy blleten. 2004. 1 (6). S. 25.

4 , ; Staats Bibliothek zu Berlin.

5 Millet gazetasn ilk nshas 1917 senesi iyn 27-de basld.

Muqaddeme

9

Clt 2 (212 sahifeli)

Avgust: 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53; Sentbr 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71; Okt.: 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93; Noyabr 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117; Dekabr 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.


yn 2, 3; iyl 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 21; Avgust: 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42; Sentbr 70; Oktbr 82, 86, 87, 88, 92; Dekabr 137.

Clt 4 (271 sahifeli)

yn 1, 2, 3, 4; iyl 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26; Avgust: 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53; Sentbr 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71; Oktbr 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93; Noyabr 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117; Dekabr 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.

Clt 5 (54 sahifeli)

Avgust: 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53.

Clt 6 (32 sahifeli)

Sentbr 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71.1 Cltta baqa sanlar arasnda Milletni 1918 senesi yanvar aynda qqan

1-nci ve 2-nci san bar.


10

Clt 7 (36 sahife)Oktbr 72, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90,

91, 92, 93.


Noyabr 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107 2, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117.

Clt 9 (42 sahifeli)Dekabr 118, 119, 120. 121, 122, 123, 124, 125, 128, 129, 130,

131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.

1918


Yanvar: 3, 4, 5, 7, 8, 9; Avgust: 81; Noyabr 152, 161; Dek. 165, 166, 167, 170, 171, 168, 176.


Yanvar: 2, 4, 6, 7, 8; May: 16, 26; yn 36, 38, 39, 41, 44, 45, 47, 48, 54, 55, 57; yl 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 75, 76, 77, 78, 79; Avgust: 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92,

1 Mnda 1917 senesine ait Qrm Mslman icra Komitetini resmiy nair efkr olaraq saylan rusa gazetasn bir nshas bar (1917. 14. Oktbr 28).

2 Milletni 108 nomerol nshas birevler tarafndan clttan yrtlp yoq etildi. Faqat, ayn nshan da Aqmescit Devlet arhivinde saqlanan Terciman gazetas cltlamalarn birisinde taptq.

3 1919 senesine ait olan Milletni 26 (yanvar ay); 28, 29, 30 (fevral ay) sanlarnen beraber Al bayraq [1918. 120 (5) mart; 15. 25 (12) mart; 16. 26 (13) mart] ve Millet ii [1918 8. 16 (1) mart; 9. 19 (4) mart] gazetalar bar.

4 Cltta arap hurufatl trke Tasvir-i efkr adl gazetan eki san bar (1918 se-nesi, 9 temmuz ve 25 haziran). Neirni qqan yeri: istanbul, eref soqa. Mesl mdiri: Ahmet Rasim.

Muqaddeme

11

93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105; Sentbr 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 115; Oktbr 120, 121, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137; Noyabr 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162; Dekabr 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 174, 177, 178, 179, 181, 182, 183, 184.

1919 Clt 12 (30 sahifeli)

Yanvar: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26; Fevral 29, 30, 31, 32, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48; Mart 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72; Aprel 74 [+dubl], 78, 79; yn 81; Sentbr 1, 3, 5, 7, 11, 12, 13; Oktbr 24; Noyabr 28, 35.

1920


Yanvar: 1 (52), 2 (53) [+dubl], 3 (54) [+dubl], 4 (55) [+dubl], 6 (57) [+dubl], 7 (58), 8 (59), 9 (60), 10 (61), 11 (62), 12 (63), 13 (64); Fev-ral 14 (65), 15 (66), 16 (67), 17 (68) [+dubl], 18 (69), 19 (70), 20 (71), 21 (72), 22 (73), 23 (74) 2.

1 Mnda O. M. Murasov ve S. M. Memetovn muharrirligi altnda cuma ve bayram knlerinden baqa her kn qqan Qrm mslmanlar adl siyasiy, i-timaiy, iqtisadiy, edebiy qrmtatar gazetasn bir san da bar (1920. 13. Aprel 20).

2 Qayd etmege kerek ki, Millet gazetasn baz sanlar Aqmescit ar-hivinde saqlanan Terciman gazetasn cltlarnda da tikilgen. Bu 1913, 1915, 1916 senelerge ait olan 174 sahifeli Tercimann cltlamasnda hem Qrm oca (1917. 18. Sentbr 1.; 23. Sentbr 26; 45. Dekabr 13), Millet ii (1918. 4. Fevral 12 (25); 6. Fevral 14 (27); 8. Mart 16 (1); 9. Mart 19 (4) ve (1917. 1. iyl 22), Millet kibi kndelik neirlerine rastkelinmek mmkn. Hususan Millet gazetasn byle sanlar bar: 1918. 137. Oktbr 31, 150. Noyabr 15; 1920. 12 (27). Fevral 5, 22 (73). Fevral 21, 23 (74). Fevral 24, 28 (79). Mart 12.


12

II

ayeviy-psihologik atmalar, siyasiy sarsntlar, falsifikatsiyalar ile mrekkepleken devrimizde 1917 1920 ss. Millet gazetasnda baslan itimaiy-siyasiy, ilmiy-tenqidiy eserler toplamn maqsad: oquycn asl menbaalarnen tantrmaq, vatandalarn evvelden yapqan tarihiy interp-retatsiyalarn ayrdan idraq etmek, tarihnaslarn meydana qaran delillerinen qyaslamaq in ya imknlar dourmaqtr. II Cihan Muhare-besinden evvel qrmtatar milliy neirlerini belli bir qsm arap hurufatna bazanan neticesinde kiril elifbesi esasnda terbiyelengen nesiller 1 z tamr-larndan mahrum olayatqanlarn duymayp qalmaqtalar. Milliy-medeniy ketiatn hususiyetlerini ilk qaynaqlarndan grenmege arzu etken zemane-viy aratrcs in bu eski yazlar qara hisar misalinde krne. Rusiye ar-l, sovetler hkmeti zamannda halq intellektal yadikrlqlarn mahv olunmas, hurufatlarn avutruv muameleleri ve ilh. tariht belli sebepler-den dolay milletni ontolojik, yani tabiy evrimi aqsaya balad2. Bgnki qrmtatar ilimini zayfl da qsmen bun ile baldr. 1943 senesi Azat Qrm gazetasnda baslan Tilimiz ve edebiyatmz haqqnda baz qaydlar adl maqaleni mellifi eyhzade Noman bu hususta byle ayta: 1928 senesine qadar Qrmda arap harfler ile pek oq kitapqlarnen obanzade Bekir Sdqiy beyni ilmiy eserleri, A. zenbaln Hicretleri ve tek-tk pyesler tab ve neir etildiler. Tatarn kylsi, mnevveri bularn ala oquy ediler. 1928 senesi elifbemiz latin elifbesine avutrlan so, tatar-lar ktleviy surette latincege baykot iln ettiler. 1938 senesi ferman boyunca

1 Hicrette yaaan qrmtatar halqn bir pay in kiril hurufatnda II Cihan muharebesinden evvel ve so baslan milliy neirler de qapal, iriilmez kibi saylmaq mmkn.

2 Boyaciyev T. inqilp devrinde qrmtatar yal: Qrmtatar yalar arasnda burjua milletiligi ceryan ve kommunist hareketi tarihinden qsqa bir oerk. Aqmescit: Qrm Devlet neriyat, 1930. 168 s.; Asanov A. Milliy-medeniy yapclq cebhesinde on eki yl kre. Aqmescit: Qrm Devlet neriyat, 1933. 48 s.; Nikolskiy P. Qrm hanlndan bizim knlerge qadar / rusadan qrmtatarcaa evirgen Z. Aqsaq. Aqmescit: Qrm Devlet neriyat, 1930. 49 s.; Krmer . S. Sovyet cehenneminde kyl ve ici durumu. istanbul: Pul-han matbaas, 1948. 32 s.

Muqaddeme

13

rus elifbesine avutrlan so, bu baykot daha keskin bir ekil ald. Qrm-tatar ziyals Qzl Qrm, Komsomolets gazetalar, jurnallar i te oqu-maz edi. Qrmtatar tili zor-zq rus harfine, nahvna uydurld. Qrmtatar edebiyat 3 epos, 4 rivayet ve Hseyn amil Tohtaraznen srlanabildi. Gasprinskiy, elebicihan, Cafer Seydahmet, evqi Bektre, obanzade, Kermenikli, Geraybayn ve ilh. bilgen til ve edebiyat dersi bergen hocala-rmz az ediler, talebeler ise olarn adlarn bile eitmey ediler. Qrmtatar edebiyat markas altnda III ve IV snflardan balap X snflara barancek hep rus klassiklerini tercme edebiyat keirilir edi 1. Baba-dedelerden miras qalan tilini, hrf-adetlerini muqaytlqnen asrlar boyu grenip kelgen avam halqqa ya elifbeleri havfl ve acnql olp krndi.

Misal olaraq, yuqarda ad alan Cemil Kermeniklini alayq. O, z eserlerinde milletni uzaq ve yaqn kemiine mracaat etip, hr devletni tiklemesi in zgn ayeler ve usullarn bile aratrp kef ete. Bunnen beraber yazc qrmtatarlarda milliy medeniyetni saqlanmas ve ekil-lenmesi yolunda (sovetler tarafndan mutaasipli sfatnda ksterilgen) konservatizmni zarardan ziyade fayda ketirebilecegini isbatlamaa tra. Mnda eski elifbeni latinletirvi mnasebetile balanan kampaniya-snda da faal surette itirak etkenleri arasnda H. Ayvazov, H. Odaba, A. Ltifzade, i. Lemanov, B. obanzade kibi icadiy smalarn rastketire-bilemiz 2. B. obanzadeni 1926 senesi Bakuda Umum uralar ittifaqn Birinci Trkoloji Qurultaynda yapqan maruzasnda yle denile: Arqa-dalar, trk tili ile arap tili arasnda fonetika ve qsmen nahv ve saire cihe-tinden hi bir mnasebet yoqtr. yaz ile tilin arasnda ahenk olma-dndan, on yahut on birinci asrdan balayaraq, arap elifbas trk tilini mahiyetini bozmutr 3.

Byleliknen, XIX ve XX asrlar arasnda icat etken yazclarn yaratcln tahlil eterek, biz evvelce nmne olaraq ksterilgen metinde

1 eyhzade N. Tilimiz ve edebiyatmz haqqnda baz qaydlar // Azat Qrm 1943. 26 (122). mart 30.

2 . (19211941): / . . . : www.cidet.org.ua / uk / studii / 34 (06) / 2.html.

3 H. Sabri Ayvazof. Yei yol. Yei elifba haqqnda. Aqmescit: Qrm Yei Elifba Merkeziy Komitesi, 1927. 60 s. S. 5455.


14

qrmtatar ziyallarn btn mslman trk dnyasn lehe ile birletirmek kibi mhim arzularn his etemiz. Bu samimiy hayallarn devamn 1928 senesi Qrmda tekil olunan Ya Elifba Dostlar Cemiyetini yayratqan Yei elifba arqta inqilp demektir! ayesinde tapmaq mmkn 1. Demokratik inqilp demir perdeleri artnda yzni saqlamaa alqan Sovyet sosyalistleri de bata umum halqlarn birletirmek (yani milliy halq tillerini, adetlerini, dinlerini mahv etip, ya ruslatrlan qavmini meydana ketirmek) maqsadnen kendi rus elifbesini latincege avutrmaa akademik seviyesinde ciddiy davranlarn kstergeni kibi olsa, neticede ise siyasiy, maaleviy, itimaiy ve diger sebeplerden dolay latin elifbesinden vazgeeler 2. Keni eklinde tnmege alqan Ya elifba mcahitleri sovetlerni zalm siyasetini duyan idil-Ural tatarlarn vekil-leri Galimcan araf, Galim can ibrahim ve trkoloji konferensiyasn ayr taqm itirakilerinen ktergen bu japonyallar latin elifbasn qabul itmedikleri halda ne in teraqqi itmi ve medeniylemilertir? Dnyan her tarafnda, medeniyet dnyasn her sahasndan pek oq alimler, mtefekkirler ve mtehassslar yetitiren yehudiler ne in elifbalarn degitirmeyurlar? Qomularmz bulunan grcler ve erme-niler ne in latin elifbasna kemiyurlar? 3 kibi haql suallerine ehem-miyet bermeyler, dep neticeler ekmezden evvel bir-eki delilge mracaat

1 Qrm Muhtariyetli sosyalist uralar cumhriyeti hkmetini atot. Aq-mescit: Qrm Devlet neriyat, 1929. 121 s. S. 96.

2 - // : . . 6. : , 1930 / . . . : www.tapemark.narod.ru / rus-latini-ca-1930.html; . // : . . 6. : , 1930 / . . . : www.kadmir.org; . / . . . c: http://www.zon-akz.net/articles/27220.

3 H. Sabri Ayvazof. Yei yol. Yei elifba haqqnda. Aqmescit: Qrm Yei Elifba Merkeziy Komitesi, 1927. 60 s. S. 5455; Aam Aliolu. Yei elifba mudafaa yolunda. Aqmescit: Qrm Yei Elifba Merkeziy Komitesi, 1927. 67 s. S. 32; H. Sabri Ayvazof. Ya elifbaya kemek meselesi // ileri. 1927. 4 (12). Aprel. S. 5760.

Muqaddeme

15

eteyik. Qrmn medeniy-itimaiy mrnde 192030-nc yllarndaki Sovet hkmetini ayeviy-siyasiy tazy ve qrmtatar ziyallarna nisbeten yaplan teftiler, tevqif ve qatiller zaman olaraq belli 1. Bu tazyqn qurban olan V. ibrahimof, A. zenbal, H. Giray-bay, H. apaq, H. Turup, S. Hattatov, H. Odaba, C. afar, O. Aqoqraql, H. Ayvazov, A. Ltifzade kibi medeniyet erbaplarn yerine ketirilgen ya kadrlar zayf ve tecribesiz ediler. Kendisine tabi olan etnik mslman halqlarn cahillikten qurturacaq olan Sovyet hkmeti ise z reformalarnen oquv yurtlarnda inqilptan evvel ve so grenilgen ilmiy kitaplarn yasaq ete ya da bir qa kere deitire edi 2. 1928 ve 1938 senelerinden itibaren Qrmda latin, kirilce harf-lerinen qarlan devaml neirlerni oqus z seviyesinen evvel-kisinden kommunistik sunniyligi, ahenksizligi ile belli edi. E esas bu hkmetni teklifini istep-istemeyip qabul etken altmtan ziyade halqn elifbeleri mrde milletlerara medeniy kpri olmayp, aksine qaramaqarlnen trkiy milletlerni biri-birinden hep uzaqlatrd. Siyasiy qapqana tken trk qavmlerde oqumaa-yazmaa bilmegen-lerni says arttqa, iqtisadiy-itimaiy, siyasiy-medeniy durumlar da fenalat 3. Lkin yazlar zaten olmaan (yoqsa az ekillengen)

1 . 19211928 . / . . . . 1 / [. . . , . . ]. : , 2009. 352 . . 141155; alba. Qrma ufutlarn krv // Azat Qrm. 1942. 5. fevral 6; lksal M. Krm yolunda bir mr: hatralar. Birinci bask. Ankara: afak Matbaaclk San. Tic Ltd. ti, 1999. 424 s. S. 143144.

2 . // - : . . 2. 1936. . 159. . . (); M. K. Kommunizm ve mekteplerimiz // Azat Qrm. 1942. 93. Dekabr 1.

3 . // - : . . 2. 1936. . 167. . . ().


16

Beps, itelmen, Ket, Koryak, Yaqut, uva kibi halqlar in ya elif-belerni menimsemeleri faydal olan haqqnda baz bilgilerimiz bar 1. Mnda kommunizm adeptleri tarafndan trk mslmanlarn yazlarna nisbeten yapqan ayeviy reformalar siyasetini grenir ekenmiz, 196970-nci senelerde Qazaqstanda Kommunizm tuy gazetasn ilve olaraq arap hurufatnda qqan Yei hayat adl uyurca kndelik neirini de qayd etmelimiz 2. XIX asrn sou ve XX asr banda icat etken qrmtatar edibi Hasan ergeyevni Eit, mevta ne syleyr! adl eserini alayq. Poema 1905 senesi yazlsa da, ayr kitap olaraq 1909 sen-esi neir olund. Mnda oquyc qabirden tirilip qqan ve ky, eherlerni dolanan mevta vastasnen Rusiye arl ile zapt etilgen Qrm msl-man cemiyetini acnql vaziyetini aq kre. Bundan tr mellif qatt nezaret tekiltlarndan saqnaraq, aaneviy arap yazs yerine rus elif-besini qullanmaa mecbur ola 3. Zaten, byle misallerni ketirgenimizni sebebi bu sabq uralar esareti altnda yaaan trk-mslmanlarda huru-fatlar meselesini hem menfiy ve hem msbet taraflarn kstermektir. Belli qrmtatar hattat, etnograf ve tarihs O. Aqoqraqln bu hususta

1 O. Aqoqraql. Yazlar tarihinden / Osman Aqoqraql: eserler toplam / [ter-tip etici i. A. Kerim]. Aqmescit: Tavriya neriyat, qrmtatar edebiyat blgi, 2006. 320 s. S. 181189; . : // . .: , 2002. . 97106 / . . . : http://www.udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com.


20

leri tarafndan trk mslmanlarn yazlarna nisbeten yapqan ayeviy reformalar siyasetini grenir ekenmiz, 196970-nci senelerde Qazaqs-tanda Kommunizm tuy gazetasn ilve olaraq arap hurufatnda qqan Yei hayat adl uy urca kndelik ne irini de qayd etmelimiz39. XIX asrn sou ve XX asr ba nda icat etken qrmtatar edibi Hasan ergeyevni E it, mevta ne syleyr! adl eserini alayq. Poema 1905 senesi yazlsa da, ayr kitap olaraq 1909 senesi ne ir olund. Mnda oquyc qabirden tirilip qqan ve ky, eherlerni dolan an mevta vastasnen Rusiye arl ile zapt etilgen Qrm mslman cemiyetini acnql vaziyetini aq kre. Bundan tr mellif qatt nezaret te kiltlarndan saqnaraq, aaneviy arap yazs yerine rus elifbesini qullanma a mecbur ola40. Zaten, byle misallerni ketirgenimizni sebebi bu sabq uralar esareti altnda ya a an trk-mslmanlarda hurufatlar meselesini hem menfiy ve hem msbet taraflarn kstermektir. Belli qrmtatar hattat, etnograf ve tarihs O. Aqoqraqln bu hususta aytqan kibi, medeniyet yoluna t ken halqn iqtisadiy-siyasiy vaziyetleri dei keninen, qullan an mustaqil yazs da ayp ola41 Lkin bazda bu yazlar aksine, ayrdan

blgi, 2006. 320 s. S. 181 189; . :

// . .: , 2002. . 97 106 / . . . :

http://www.udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com 39 . . ) .( . .

" " ) (! . . ) .( . .

" " ) (!

40 Kerimov . E it, mevta ne syleyur! (A. ergeyevni poemasna dair baz qaydlar) // Yldz. 1996. 6. S. 158 167; . ,

! . : . . , 1909. 12 .; H. ergeyevni mezkr poemasn tolu metni QMPni Qrmtatar ve trk edebiyat kafedrasn aspirant A. Muradasilov tarafndan Aqmescit Devlet arhivinde birinci olaraq tapld / . ,

! // . 2009. 51-52 (10201021). 30.

41 O. Aqoqraql. Yazlar tarihndan / Osman Aqoqraql: eserler toplam / [tertip etici .A. Kerim]. Aqmescit: Tavriya ne riyat, qrmtatar edebiyat blgi, 2006. 320 s. S. 181 185.


20

leri tarafndan trk mslmanlarn yazlarna nisbeten yapqan ayeviy reformalar siyasetini grenir ekenmiz, 196970-nci senelerde Qazaqs-tanda Kommunizm tuy gazetasn ilve olaraq arap hurufatnda qqan Yei hayat adl uy urca kndelik ne irini de qayd etmelimiz39. XIX asrn sou ve XX asr ba nda icat etken qrmtatar edibi Hasan ergeyevni E it, mevta ne syleyr! adl eserini alayq. Poema 1905 senesi yazlsa da, ayr kitap olaraq 1909 senesi ne ir olund. Mnda oquyc qabirden tirilip qqan ve ky, eherlerni dolan an mevta vastasnen Rusiye arl ile zapt etilgen Qrm mslman cemiyetini acnql vaziyetini aq kre. Bundan tr mellif qatt nezaret te kiltlarndan saqnaraq, aaneviy arap yazs yerine rus elifbesini qullanma a mecbur ola40. Zaten, byle misallerni ketirgenimizni sebebi bu sabq uralar esareti altnda ya a an trk-mslmanlarda hurufatlar meselesini hem menfiy ve hem msbet taraflarn kstermektir. Belli qrmtatar hattat, etnograf ve tarihs O. Aqoqraqln bu hususta aytqan kibi, medeniyet yoluna t ken halqn iqtisadiy-siyasiy vaziyetleri dei keninen, qullan an mustaqil yazs da ayp ola41 Lkin bazda bu yazlar aksine, ayrdan

blgi, 2006. 320 s. S. 181 189; . :

// . .: , 2002. . 97 106 / . . . :

http://www.udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com 39 . . ) .( . .

" " ) (! . . ) .( . .

" " ) (!

40 Kerimov . E it, mevta ne syleyur! (A. ergeyevni poemasna dair baz qaydlar) // Yldz. 1996. 6. S. 158 167; . ,

! . : . . , 1909. 12 .; H. ergeyevni mezkr poemasn tolu metni QMPni Qrmtatar ve trk edebiyat kafedrasn aspirant A. Muradasilov tarafndan Aqmescit Devlet arhivinde birinci olaraq tapld / . ,

! // . 2009. 51-52 (10201021). 30.

41 O. Aqoqraql. Yazlar tarihndan / Osman Aqoqraql: eserler toplam / [tertip etici .A. Kerim]. Aqmescit: Tavriya ne riyat, qrmtatar edebiyat blgi, 2006. 320 s. S. 181 185.

3 Kerimov i. Eit, mevta ne syleyur! (A. ergeyevni poemasna dair baz qaydlar) // Yldz. 1996. 6. S. 158167; . , ! . : . . , 1909. 12 .; H. ergeyevni mezkr poemasn tolu metni QMPni Qrmtatar ve trk edebiyat kafedrasn aspirant A. Muradasilov tarafndan Aqmescit Devlet ar-hivinde birinci olaraq tapld / . , ! // . 2009. 5152 (10201021). 30.

.

Muqaddeme

17

aytqan kibi, medeniyet yoluna tken halqn iqtisadiy-siyasiy vazi-yetleri deikeninen, qullanan mustaqil yazs da ayp ola 1 Lkin bazda bu yazlar aksine, ayrdan tiklene, yani gizli qullanltan alnp resmiy olaraq tanlabilgenini 1940-nc yllarda qqan Azat Qrm gazetas misalinde alamaq mmkn 2. Mnda Cihan Muharebesi zamannda Qrm mslmanlarn mrne dair vesiqal malmatlarn arap, kiril ve esasl olaraq latin elifbesi ile birlikte oquyca taqdim etilgenine qaniy olamz. Alan yazlarn sokisi ise Trkiye, Azerbaycan ve Qazanda muvaffaq olan, yani trkiy grammatik hususiyetlerine azm-oqm uyunlatrlan ya elifbelerini bir sintezi edi 3.

Millet gazetasnda qrmtatarca metinlerni transliteratsiyas vaqtnda rastketirgen baz qynlqlarn aanda:

1. Arap, fars, rusa hususiy terminler, abbreviaturalarn dorusn tapmaq in mahsus izahatl luatlarna, mtehassslarn tecribelerine mracaat etsek bile, cevaplar taplmaan bir oq suallerimiz mevcuttr. Bu sahada maqalelerni altnda adlar qsqartlp berilgen, yani krip-tonim ile imzalanan melliflerni pheli olaraq (dubia) ette qaldrdq.

2. Millet gazetasn metinleri misalinde Qrm lehesini bir dere-cede silingenini qayd etmege lzimdir. Bu ciddiy meseleni zegini bediy-publitsistik eserlerini mellifi C. Kermeniklini tenqidiy almalarnda krebilemiz 4. O, Yahya-Naci Bayburtln 1927 senesi basqan elifbesinde waw () harfini stnde mahsus hareketi olmayp [o], [], [u], [] seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqarlqn douran hafif he () harfi [e] ve hem [a] kibi oqulann para, pare, baada, baede

1 O. Aqoqraql. Yazlar tarihinden / Osman Aqoqraql: eserler toplam / [ter-tip etici i. A. Kerim]. Aqmescit: Tavriya neriyat, qrmtatar edebiyat blgi, 2006. 320 s. S. 181185.

2 Yuqarda Azat Qrm gazetan muharrirleri i. N. Nuriyev ve M. Qurtiyev olann aytqan edik. Faqat, mezkr neirni ya taplan nshalarn grengende, mnda muharrirlik yapqanlar arasnda A. Zehni, M. Reat kibi adlarn da rastke-tirdik.

3 Ya elifbemiz // Azat Qrm. 1942. 61. Avgust 21; Velican M. Ya elifbe hususnda // Azat Qrm. 1942. 61. Avgust 21; Nen arapa yazamz // Azat Qrm. 1944. 3. Yanvar 7.

4 Kermenikli C. Bizde elifba kitab // Terciman. 1916. 81. Aprel 9; Terciman. 1916. 83. Aprel 14.


18

kibi szlerni misalinde kstere. Bun ile beraber Millet gazetasnda qullanlan kf () harfi stnde belgileri olmayp hem gef () hem de () hariflerini vazifelerini eda etkenini de kremiz. Her halda, zemaneviy aratrcs arap hurufatl metinlerde qullanlan

19171920 ss. Millet gazetasnda basl an edebiy-publitsistik eserler antologiyas

21

tiklene, yani gizli qullanl tan alnp resmiy olaraq tanlabilgenini 1940-nc yllarda qqan Azat Qrm gazetas misalinde alamaq mmkn42. Mnda Cihan Muharebesi zamannda Qrm mslmanlarn mrne dair vesiqal malmatlarn arap, kiril ve esasl olaraq latin elifbesi ile birlikte oquyc a taqdim etilgenine qaniy olamz. Al an yazlarn sokisi ise Trkiye, Azerbaycan ve Qazanda muvaffaq ol an, yani trkiy grammatik hususiyetlerine azm-oqm uy unla trl an ya elifbelerini bir sintezi edi43.

Millet gazetasnda qrmtatarca metinlerni transliteratsiyas vaqtnda rastketirgen baz qynlqlarn a anda:

1. Arap, fars, rusa hususiy terminler, abbreviaturalarn do rusn tapmaq in mahsus izahatl lu atlarna, mtehassslarn tecribelerine mracaat etsek bile, cevaplar taplma an bir oq suallerimiz mevcuttr. Bu sahada maqalelerni altnda adlar qsqartlp berilgen, yani kriptonim ile imzalan an melliflerni pheli olaraq (dubia) ette qaldrdq.

2. Millet gazetasn metinleri misalinde Qrm lehesini bir dere-cede silingenini qayd etmege lzimdir. Bu ciddiy meseleni zegini bediy-publitsistik eserlerini mellifi C. Kermeniklini tenqidiy al malarnda krebilemiz44. O, Yahya-Naci Bayburtln 1927 senesi basqan elifbesinde waw )( harfini stnde mahsus hareketi olmayp [o], [], [u], [] seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqar lqn do ur an hafif he )( harfi [e] ve hem [a] kibi oqul ann para, pare, ba ada, ba ede kibi szlerni misalinde kstere. Bun ile beraber Millet gazetasnda qullanl an kf )( harfi stnde belgileri olmayp hem gef )( hem de ) ( hariflerini vazifelerini eda etkenini de kremiz. Her halda, zemaneviy ara trcs arap hurufatl metinlerde qullanl an idiyur (idiyor), gzel (kzl), halda (halde), urbalar

42 Yuqarda Azat Qrm gazetan muharrirleri .N. Nuriyev ve M. Qurtiyev

ol ann aytqan edik. Faqat, mezkr ne irni ya tapl an nshalarn grengende, mnda muharrirlik yapqanlar arasnda A. Zehni, M. Re at kibi adlarn da rastketirdik.



idiyur (idiyor),


21









gzel (kzl),


21









halda (halde),


21









urbalar (urbeler),


22

(urbeler), Qrmda (Qrmde), haman (heman), qalmaya (qalmaye), kk (gk, kk,) devlet (davlt), keldi (geldi), lkin (lekin), asker (askr), zalm (zalim) ve ilh. terminlerni oqun bir qa trl ol ann qayd etmeli. Ve mnda imaliy-trkiy,

arbiy-trkiy leheleri tesirinde azm-oqm bulun an eski qrmtatar metinlerini milliy izgilerini aydnlatp saqlama a kerek.

A a da oquyc a nmay etilgen metinler arap hurufatndan latincege aqtarlp zemaneviy qrmtatar tiline uy unla trld.

III

Qrmtatar halqn milliy gazetas ol an Milletni mstaqil ne ri

olaraq terence grendigimiz sayesinde oq tesadfli, evvelde bizge sr olp kelgen malmatlarn tapamz. Ya bilgiler ve ke flerine malik olamz. Misal olaraq, H. Odaba n qrmtatar milliy ne ir i ine qo qan hissesine tenqidiy bir nazar ta layq. Hususan, Millet gazetasn mrni nefis edebiyat ve gazetaclq nmunelerinen yara tr an Odaba , oquyclar a zni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqit, filolog ve eserlerinde realizm bediy usuln qullan an yazc olaraq tantt. Eserlerini sadeligi, fikir etv serbestligi ilk baq ta primitiv olp krnse de, tarihiy malmat ve bediyetligi cihetinden ayet meraql ve qymetlidir.

Mellif, z eserlerinde halq, daha do rus, qrmtatar ivelerini birle -tirip, orta tilde yaz an ertege, kezinti, hikye ve ilh. janr trleri vastasnen Millet gazetasn evvelde mhrlenip qal an siyasiy- ayeviy stereotip-lerini bozma a al a. Habibullah efendi bu at mal meseleni byle tarif ete: Ba qa trl yazmaqn gazetten maa yer bermiyler, sen tatarca yazas, gazetni resmiy tili ise trkedir. Biz saa bir ertegelik yer bere-miz, ba qa yazlarn qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksi, z memle-ketimde z tilimnen yazma a yol bermegen so, men de btn yazacaq eylerimni gazetni ortasndan ekilgen bu qara izgini astnda ertege

suretinde yazma a mecbur olam...45. Mnda Mevlt bayram ertegeni mellifi gazeta idaresine nisbeten ikyetlerini bildirmek degil de, qrm-tatar ehalisini siyasiy dnya baq larn ktermekni, tazertmekni t ne.

45 atrtavl. Mevlt bayram: Kikene ertege // Millet. 1918. 177.

Dekabr. 19.

Qrmda (Qrmde),


22




III






Dekabr. 19.

haman (heman),


22




III






Dekabr. 19.

qalmaya (qalmaye),


22




III






Dekabr. 19.

kk (gk, kk,)


22




III






Dekabr. 19.

devlet (davlt),


22




III






Dekabr. 19.

keldi (geldi),


22




III






Dekabr. 19.

lkin (lekin),


22




III






Dekabr. 19.

asker (askr),


22




III






Dekabr. 19.

zalm (zalim) ve ilh. terminlerni oqun bir qa trl olann qayd etmeli. Ve mnda imaliy-trkiy, arbiy-trkiy leheleri tesirinde azm-oqm bulunan eski qrmtatar metinlerini milliy izgilerini aydnlatp saqlamaa kerek.

Aada oquyca nmay etilgen metinler arap hurufatndan latincege aqtarlp zemaneviy qrmtatar tiline uyunlatrld.

III

Qrmtatar halqn milliy gazetas olan Milletni mstaqil neri ola-raq terence grendigimiz sayesinde oq tesadfli, evvelde bizge sr olp kel-gen malmatlarn tapamz. Ya bilgiler ve keflerine malik olamz. Misal olaraq, H. Odaban qrmtatar milliy neir iine qoqan hissesine tenqidiy bir nazar talayq. Hususan, Millet gazetasn mrni nefis edebiyat ve gazetaclq nmnelerinen yaratran Odaba, oquyclara zni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqit, filolog ve eserlerinde realizm bediy usuln qullanan yazc olaraq tantt. Eserlerini sadeligi, fikir etv ser-bestligi ilk baqta primitiv olp krnse de, tarihiy malmat ve bediyetligi cihetinden ayet meraql ve qymetlidir.

Mellif, z eserlerinde halq, daha dorus, qrmtatar ivelerini birle-tirip, orta tilde yazan ertege, kezinti, hikye ve ilh. janr trleri vastas-nen Millet gazetasn evvelde mhrlenip qalan siyasiy-ayeviy ste-reotiplerini bozmaa ala. Habibullah efendi bu atmal meseleni byle tarif ete: Baqa trl yazmaqn gazetten maa yer bermiyler, sen tatarca yazas, gazetni resmiy tili ise trkedir. Biz saa bir ertegelik yer bere-miz, baqa yazlarn qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksi, z mem-leketimde z tilimnen yazmaa yol bermegen so, men de btn yazacaq

Muqaddeme

19

eylerimni gazetni ortasndan ekilgen bu qara izgini astnda ertege suretinde yazmaa mecbur olam 1. Mnda Mevlt bayram ertegeni mellifi gazeta idaresine nisbeten ikyetlerini bildirmek degil de, qrm-tatar ehalisini siyasiy dnya baqlarn ktermekni, tazertmekni tne. Btn Qrm mslmanlarn milliy ruhta terbiyeley. Bu sz ustasn edebiy-tenqidiy, publitsistik, bediy eserlerini terence grenir ekenmiz, onu Millet gazetasnda 1919 senesini ortalarnda, bir qa ay ba muha-rir vazifesini eda etkenini alaymz 2. Bunu isbat olaraq neirni sahifele-rinde atrtavl adnen baslan Basmahane ileri, Gazeta meselesi, Gazeta kibi maqalelerdir 3. Sora ayn u yln sentbr ayndan itibaren ise gazetan bana Osman Murasovn kelgenini idareden serlevhal qsqa bildirvni mndericesinden alamaq mmkn: Millet gazetas bugn yineden qmaya balad. Millet evvelkisi kibi yine de siyasiy, edebiy, itimaiy ve iqtisadiy bir gazettir. Neir muvaqqat Vaquf Komissiyas oldundan Millet yei tekil olunan Duhovny Pravleniyas ile Vaquf Komissiyasn resmiy nair-i efkr tanlacaqtr. Millletni ba muhar-riri ve mdir mesli sabq Brhan- teraqqi ve Hamiyyet gazetalar muharriri bulunan, Birinci Qrm Qurultay azas Osman efendi Murasov-dr. iki seneden beri bir hayli boyalara kirb qqan Millet bugn artq bitaraf bayra altna qtn iln idiyur 4.

Yuqarda bahs etkenimiz kibi, H. S. Ayvazov muharrirlikten ketken so, iini ayrdan balaan gazetan vaziyeti deie. Bu avumalarn bir qa tarafn aqlayabilemiz:

Muharririyetni Aqmescitteki Teatralnaya aralndan Kantarnaya soqana kmesi 5;

1 atrtavl. Mevlt bayram (kikene ertege) // Millet. 1918. 177. Dekabr 19.

2 ani H. Ayvazovn Millet gazetas muharrirliinden qmas ve O. Murasovn Milletni bana kelmesi arasnda olan vaqt.

3 atrtavl. Dereky: Basmahane ileri (ertege) // Millet. 1919. 39. Fevral 17; Gazeta meselesi // Millet. 1919. 69. Mart 27; Gazeta // Mil-let. 1919. 70. Mart 28.

4 idareden // Millet. 1919. 1. Sentbr 1. 5 1917 senesi Millet idaresi Teatralny aral, 1 ve 1918 senesinden itiba-

ren Kantarnaya soqa, 20, adresi bynca yerlee edi.


20

Devlet tarafndan gazeta in ayrlan para mqdarn eksilmesi;1. Oquyclar abunesinden olan kelir faizini aa enmesi;2. Nezaret tazyq ve daha maalarn eksilmesi neticesinde gazeta 3.

hadimlerini iten ketmesi. Bundan tr, kndelik neirni mnderice cihe-tinden zayflamas;

Elektrika, kgt, bya ve baqa tekiliy-tehnikiy istimallar in olan borlar neticesinde matbaa mainalarn toqtaluv. Bu sayede ucuz satn alnan basma malzemeler keyfiyetini farql. Gazeta sanlarn z vaqtnda qmayuvdr. H. Odaban Gazeta adl maqalesinde Millet gazetasn faaliyeti haqqnda bergen malmatlar ve ahsiy aratruvmzn neticelerine bazanan cedvelimizde baz noqtalarn aqlayaraq, mevzumz boyunca evvel yaplan baz almalarn kenilemege ya imknlarn kremiz 1. Misal olaraq, 1918 senesi sentbrde Millet idaresini Kantar-naya soqana kmesinen beraber zne Qrm oca gazetasn da qop kenilengenini qayd etmek mmkn 2. Bugnde Aqmescit Devlet Arhivinde saqlanan Terciman gazetasn cltlamasnda kzmizge Qrm oca

1 . . : , 2008. 123 .; Seyityahya N. Qrmtatar edebiyatnda destan janrn stnde almalarn ehemmiyeti // Bahesaray. 2006. 39. S. 2223; . (19051941 .) // - . 2009. 7 (187) / . : www.relga.ru.; . - (- 1917 .) / . : www.turkolog.narod.ru.

2 Millet matbaas yerinden kerek, yei yerine yerletiginden ve matbaasna Qrm oca matbaasn da qouldndan, ilerini bir qat daha keniletmidir. Bir taraftan ilerini tzgn ve yolunda yapaca kibi, ilerin gzelligi ve temizligi ile be-raber ucuzlqlarna da ayrca diqqat itecekdir. Bya ve ktlarn yahlqlarna ve ustalqqa olan yeiliklerine de muracaat iderek, mterilerini bir qat daha mem-nn itmeye alacaqtr. Matbaa tatarca ve rusa harflerin bir oq qsmlarna malik oldundan, her iki trl siparileri de qabul idebilir. Trl-trl defterler, vizitny kartalar, toy davetnameleri kibi nazik ve ince hzmetleri yapan ustalarle onlara mahsus nefis ktlar da vardr. Aqmescit, Kantarny caddede sabq Mahkeme-i eri-ye binas (iln) // Millet. 1918. 100. Sentbr 5; Mustafa efendi Qurtiyev (mri ve yaratcl haqqnda malmatlar) // Azat Qrm. 1943. 44 (140). iyn 1.

Muqaddeme

21

bayram ve cuma ertesinden baqa her kn qqan siyasiy, ilmiy, ede-biy ve iqtisadiy gazetas arpqan edi 1. Milletni bergen haberine kre, bu kndelik neir 1917 senesi iynni 30-dan itibaren neir etilmege balaan edi 2. Qrm oca gazetan tarihiy sahifelerinde M. Qurtiyev, H. Cahit, R. Muratov, H. Rahmiy, M. erefeddin, Fehmiy kibi icadiy simalarn bediy, ilmiy, siyasiy eserlerinen beraber folklor nmneleri, ilnlar ve oquyclar tarafndan idarege adna yazlan mektpler, qymetli haberlerni rastketirmek mmkn. Halbu ise, gazeta yalz 1917 senesi iyn ayndan 1918 sen-esi sentbr ayna qadar V. ibrahimovn, M. Qurtmemetovn nairligi ve A. Arifni muharrirligi altnda Qrm oca basmahanesinde qqan edi 3.

Millet gazetas erivesinde taplan medeniy hazineleri zerinde balaan qoumamzn devam eterek, Millet matbaahanesinde qqan siyasiy-itimaiy, iqtisadiy ve edebiy kndelik neirleri Al bayraq 4 ve Millet ii gazetalarn da rastketiremiz. Bular Qrm oca kibi mez-kr arhivni kataloglarnda qayd etilmegeni kibi, Millet gazetasn nshalar ile qarqandr 5. Velhasl, stnde muharriri: yazclar heyeti

1 . . // . 2008. 13. . 89; Qrm oca (Bayramlar ve cuma irtelerinden baqa her kn qar siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetasdr). 1917. 18. Sentbr 1; 23. Sentbr 26; 45. Dekabr 13.

2 Qrm oca (iln) // Millet. 1917. 5. iyl 2 [Qrm oca gazetasn asl nshalarda her kn qqan gazeta yazlsa, ilnda gazetan haftada eki defa qp balaan haqqnda haber berile]; Seyidcelil Hattatov. ihtar: Qrm oca gazetasn birinci nomerasnda // Millet. 1917. 5. iyl 2.

3 Qonaqbay. Gazetalarmzn tarihi // Azat Qrm. 1943. 5 (101). Yanvar. 16; Bu yerde Qrm oca gazetasnda muharrirlik yapqanlarn arasnda M. Qurtiyevni de qayd etmege mmkn (Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qrm. 1943. 44 (140). iyn 1).

4 Prof. ismail Asanolu Kerimni aytqanna kre, Al bayraq gazetas sora-dan ii halq adnen qqan edi.

5 Al bayraq [cuma ve bayram knleri irtesinden mada her kn qqan siyasiy-itimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yl q. Muharriri: heyet-i tahririye, nairi: Millet matbaas idaresi]. 1918. 1. 20 (5) mart; 15. 25 (12) mart; 16. 26 (13) mart; Millet ii [cuma ve bayram knleri irtesinden mada her kn qqan siyasiy-itimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yl q. Muharriri: heyet-i tahririye, nairi: Millet matbaas idaresi]. 1918. 8. 16 (1) mart; 9. 19 (4) mart.


22

olaraq yazlsa, Al bayraq qrmtatar sosyalistleri, Millet ii gazetas ise H. Ayvazovn idaresinde qa 1. Hususan, sosyalistlerni muharrirligi altnda olan neirni vazifesi qrmtatarlarn rus inqilabiy gazetalarn so haberlerinen tan etmekten ibaret edi.

Millet ve yuqarda alan kndelik neirlerni t krnii zerinde mualzalar yapmaa ar. Yalz Millet matbaasnda qqan gazetalarn alanda, bularn hal pek acnql olann kremiz. aye, mnderice cihetinden kl olan Millet Terciman gazetasn yksek teh-nikiy stnligine nisbeten pek fuqare: kt qaba, harfleri silingen, foto-suretlerden ise acizdir. Bua baqa taraftan yanasaq, mnda belki arhiv had-imleri ve ya devletni lqaydszl neticesinde Qrm mslman halqn eski basma oranlar slavyan neirlerine baqqanda, zayf halndadr. Mnda sahifeleri ipranp tklen, yrtlan ve hatta baz cltlarndan paralar kes-ilip alnan krne.

Aqmescit eherindeki devlet arhivi binasnda bulunan Millet gazetasn baz yllarndaki sanlar Baasaray mzehanelerinden, ahsiy fondlarndan alnd dep, belleymiz. Ayr sanlar zerinde pota belgileri vas-tasnen gazeta abunecilerini adresini de bilemiz: Yevpatoriya, Qatq bazar qahvehane. A. emyizade Seyit-afar ve ilh.

IV

Milliy oquv yurtlarnda hocalq yapqan muallimler, messiselerde res-miy ktlarn hazrlaan hadimler, maiiyette ev donatmalarna ait ecne-biy stlahlarn qrmtatarca qarln aratrmaqnen meul olan avam halq bile bugn qullanlan tilni az ilengeni in rahatszlana. Onu funktsionanal imknlarn tarln, passivligini seze. Bu kibi hatr soru-lacaq hallarda bulunan yalz qrmtatarlar degil. Postsovet srlar er-ivesinde yaap, bilingvistik (polilingvistik) mhitte terbiyelengen diger milletlerni de rastketirebilemiz. Mezkr trk-mslman halqlarn tantqan

1 H. Sabri Ayvazov. Qrmtatarlarnda gazeta ve gazetaclq // ileri. 1927. 4 (12). Aprel. S. 13; Qonaqbay. Gazetalarmzn tarihi // Azat Qrm. 1943. 5 (101). Yanvar. 16; . . // . 2004. 1 (6). . 25.

Muqaddeme

23

baz tetqiqatlarn esasqa alr isek, bularn almalarnda milliy termi-nologiya apparatn ayrdan tiklenmesi ve bu yolda eski yazl ceryan-larnen bir srada folklor nmnelerini grenilv meseleleri de aydnlatla. Ky-hocalq, avclq, aaneviy tbbiyet ve ilh. adetlerni yaattrmasnen beraber zemaneviy mediya tehnologiyalar, siyasiy-itimaiy, iqtisadiy-maiiy ve trl mhim sahalarn qavraycaq luatlar projelerini mrge keirmesi ciddiy tnile 1. Maqsatlar ise, marginal halqlar tarafndan yayratlan assimiltsiya hcumndan qoralanmaq, milliy kimligini saq-lamaqtr. Menmenlik hususnda laf aqanda, mnda etnonimik aspektini de kzde tutmalmz. Albu ise, leheler yaki etnonim yaqnl cihetten birle-ken trkiy halqlar qonan yeri, mentaliteti, tarihi ve hatta din baqmndan ayr-ayr qavimler olaraq saylabilir 2. Her halda, mevzumzn bu nazik tarafn ileride tafsiltl olaraq aydnlatmaq in kenarda qaldramz. Ve imdilik qrmtatar terminologiya ilmini ilerilemesine hisse qoqan zema-neviy tetqiqatlarn kz gmizge alayq. Misal olaraq, Hseyin Krki, Seyran Hseyinov, Adile Emirova, ismail Kerimov, Mustafa Arslan, Emine Ganiyeva, Nariye Seydametova, Oleg Rustemov, Elmaz Veliyeva kibi melliflerni biz seken mevzusna balanan aratrmalarnda til, edebiyat, huquq, gazetaclq misalindeki saalar aqlanmaqta 3. 2003 sene-

1 Cumakunova G. Krgz ve Trkmen Trkelerinde Atlk Terminolo-jisi // Modern Trklk Aratrmalar dergisi. 2009. Clt 6. Say 2. S. 4055; Kk M. Terimlerin anlam genilemesi yoluyla sz varlna katklar // IV Uluslararas Byk Trk Dili Kurultay. Akmescit, 2009. 438 s. S. 343351; Sinor D. Altay dillerindeki Kzey kavram iin kulla-nlan terimler zerine dnceler // Trk Dnyas incelemeleri Dergisi. 2006. 2. Cilt VI. S. 531535; . // Elektronik ceryan: http://www.neotech.kz/techterminikz.html; . , // . . 2011. 1. . 8284; Azrbaycanca-rusca-ingilisc-fransizca izahl geoloji terminlr lti / A. . liyev, Q. i. Hackrimov, F. D. Mahmudova, Y. R. irinov; red. M. M. Mmmdov. Mineral xammal elmi tdqiqat institutu. Bak: Qara-ba, 2006. 727 s.

2 . . // Elekt-ronik ceryan: http://www.polit.ru/article/2009/04/30/mudrak.

3 Krki H. Qrmtatar tilinde qarlqlar ile grammatika terminleri luat / ilmiy muharrir: A. Emirova. Neirge hazrlaan: E. Ganiyeva, N. Seydametova. Simfero-pol: Ayan, 2008. 64 s.; Emirova A., Ganiyeva E., Seydametova N. Qrmtatar tilini


24

sinden beri belli yonelite alqan Qrmtatar tili ve edebiyat ilmiy Aratrma Merkezini de amal 1. Qrmtatar ilmini araitlerini incelegen mezkr messiseni mdri i. Kerimovn alatqanna kre, zemaneviy lingvistik terminologiyas ekseriy hallarda orta yahut aliy mekteplerni talaplarna riayet etmey. nki fonologiya, leksikologiya, frazeologiya ve semantikasn taqdim etken ilmimizde hal daha zayflqlarn tapmaq mm-kn. Bular terminolojik dzenini bozan oqmanal, pheli ve qarama-qarlql szlerni ekseriyetidir. Halmz yengilletirmek in yerli ve t memleketler arivlerinde saqlanan qadim variyetimizni nmne-lerini menimsemelimiz diye devamlay professor 2. Milletlerara mnase-betleri ve srgn etilgen vatandalar ileri Komitetini 2011 yl hesaba-tn alrsaq, mnda ise oquv terminologiyasn ilenilmegeni sebebinden dersliklerni keyfiyeti aqsaan, eitli fenlerni ana tilde alp baracaq mtehassslarn taplmaan itiraf etile. Meseleni terence aqlamaq niye-tinen 19902011 ss. mddeti arasnda baslan qrmtatarca derslikler ced-velini tizmek qararna keldik. Faqat, bu ini ne derecede mrekkep ola-nn yalz mahalliy basmahanelerini ziyareti esnasnda aladq. Bularda baslqan mahsullarn kartotekas olmaanndan tr ivan Fdorov adna Ukrayna Kitap Palatasn fondlarna mracaat ettik. Albu ise halqmzn Qrma avdetinden so, bugngece matbuat yznden qqan qrmtatarca dersliklerni umumiy kataloglar hal daha tizilmedi, desek yalmamz belki Her halda, bu soy statistik aratrmamz milliy terminologiya

tilnaslq terminleri luat. Simferopol: QCi Qrmdevoquvpedneir, 2008. 88 s; Ganiyeva E. Qrmtatar tilnaslq terminleri ve metalingvistik birlemlerini lu-at. Simferopol: QCi Qrmdevoquvpedneir, 2008. 84 s; Kerim i. Qrmtatar qyn szler. Aqmescit: Tavriya. 2006. 176 s; O. // Elektro-nik ceryan: http://librar.org.ua/sections_load.php?s=philology &id=2109.

1 . . - // . 2007. 11. . 4041.

2 , // Elektronik ceryan: http://women.qirim.org/club/malumat15.htm; . http://qha.com.ua/yazar.php?id=123; . : http://www.kirimtatar.com/Researches/emirova.html.

Muqaddeme

25

tarihini incelemesinde mhim rol oynayacandan hi bir phemiz yoq. Ve aada ksterilgen dersliklerni nerinen bal suallerni aratrrken, byle nazik noqtalara rastkelemiz:

1. Bahs etilgen Komitetni hkmet ayran paralarn usulsz taqsimi. Filo-log mtehassslarn milliy terminologiyan temelden grenmek in tevsiye etken projelerine lqaydszl. Ayr saalara mensp stlahlarn hasl vari-antnen az tan olan mtercimler ukrayinceden (rusadan) ana tilimizge eitli gnhlqlar ile evirgen dersliklerni neiretilmesine esassz destegi.

2. Oquv qullanmalar bir kere degil, eki ve hatta be kereden fazla ayr-dan tzetilip-tzetilmeyip basla. oqus hallarda bu hesap, fizika, himiya, tabiatnaslq, biologiya, tarih ve ilh. fenler boyunca qarlan kitaplar mektep talebelerni faydasna degil, zararna ala. Yani aaneviy arait-lerde terbiyelengen balalarn semantik ve ayeviy cihetten eitli tehlke-lerge orata.

3. Qrmtatar halqn medeniy uyanuv yolunda baslan oquv malzemelerini saysn alayq. Meselege statistik noqtayi nazarndan yanarken, zemane ilmimizni hangi bir taraf zayf yoqsa kl olann alamaq niyetinen izahl bibliografik tasnifini de teklif etemiz (aadaki menbaalar cedveli kirilceden latin hurufatna aqtarld):

Metodik qullanmalar ve programmalar

Acimambetova G. 1. Zemaneviy qrmtatar tili fenini grenv boyunca oquv-metodik tevsiyeler. 4-nci kurs in. Aqmescit. Dol, 2011. 60 s.

Acimambetova G. 2. Zemaneviy qrmtatar tili fenini grenv boyunca oquv-metodik tevsiyeler. 5-nci kurs in. Aqmescit. Dol, 2011. 50 s.

Akimova S.3. Edebiyat derslerine usuliy tevsiyeler. Aqmescit: Qrm-devoquvpedneir, 2005. 76 s.

Akimova S.4. integratsiya kursu boyunca qrmtatar ve etel ede-biyat: Umumtahsil oquv yurtlar in programma. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2005. 64 s.

Akimova S.5. Qrmtatar ve etel edebiyat. 512-nci snflar: Umumtahsil oquv yurtlar in programma. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2005. 64 s.

Alidinova M.6. Rus tilinde oqutlan mekteplerni 511 snflar in qrmtatar tilinden taqvim-mevzuat plan. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2001. 24 s.


26

Alidinova M.7. Qrmtatar tili: 512-nc snflar: Umumtahsil oquv yurt-lar in programma. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2005. 40 s.

Aliyeva L.8. Yazma iler. Orta snflar in diktantlar, beyan ve inalar cynt. Metodik tevsiyeler: qrmtatar tili hocalar in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedne-ir, 1996. 49 s.

Aliyeva L.9. Ana tili hocalar in metodik qullanma: Orta snflarda fonetika, iml, leksikologiya ve frazeologiyan gretv metodikas. Aqmes-cit: Qrmdevoquvpedneir, 1997. 68 s.

Aliyeva L.10. Qrmtatar tilini gretv usulnasl. Aqmescit: Qrm-devoquvpedneir, 1998. 128 s.

Aliyeva L.11. Qrmtatar tili derslerini plan-konspektleri 7-nci snf: oqutuv qrmtatar tilinde alp barlan mekteplerni talebeleri in. Aqmescit: Qrm-devoquvpedneir, 2011. 186 s.

Asanova L.12. Balan snflarda qrmtatar tilini gretvni intensivle-tirv meselesi: Metodik qullanma. Aqmescit: Tarpan, 1999. 88 s.

Asanova L.13. Qrmtatar tili dersligine metodik tevsiyeler (kiri laqrd kursu) Aqmescit: Tarpan, 2001. 32 s.

Asanova L.14. Qrmtatar tilinden 1-nci snfta tkerilgen derslerni kon spektleri. Aqmescit. Ocaq, 2006. 116 s.

Asanova F.15. Qrmtatar edebiyatn tarihi: Metodik tevsiyeler ve derslerni plan-konspektleri. 9-nc snf. 2 qsml metodik qullanma. Qsm-1. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2006. 136 s.

Asanova F.16. Qrmtatar edebiyatn tarihi: Krgezmeler toplam. 9-nc snf. 2 qsml metodik qullanma. Qsm-2. Aqmescit: Qrmdevoquv-pedneir, 2006. 63 s.

Asanova F.17. Edebiyat derslerine yardmc usuliy qullanma: 512-nci snflar in. Qsm-1. Aqmescit: QCi Qrmdevoquvpedneir neri-yat, 2008. 224 s.

Asanova L.18. Qrmtatar tili derslerini konspektleri. 1-nci snf in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2011. 114 s.

Bekirova A., Yayayeva A., Ganiyeva E. 19. evremizdeki alemnen tan etv derslerine metodik tevsiyeler. Simferopol: Tsentr uebno-metodieskogo obespeeniya i sovremennh sredstv na rodnh yazkah. 1998. 24 s.

Muqaddeme

27

Bekirova A., Pravilova V., Yayayeva A., Ganiyeva E.20. Tabiatnaslq dersligine metodik tevsiyeler. 2-nci snf. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 1998. 28 s.

Bekirova A., Pravilova V., Yayayeva A., Ganiyeva E.21. Tabiatnaslq dersligine metodik tevsiyeler. 3-nci snf. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 1998. 61 s.

Bekirova A., Veliullayeva A., Harahad S., Yayayeva A.22. Umumtah-sil orta mekteplerni oqutuv qrmtatar tilinde alnp barlan balan snf-lar in ana tili boyunca programma. Aqmescit: Tarpan, 2000. 64 s.

Cepparova L., Yayayeva N.23. Qrmtatar tili ve edebiyatndan testler: 58-nci snflar in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2003. 220 s.

Cepparova L., Yayayeva N.24. Qrmtatar tili ve edebiyatndan testler: 59-nc snflar in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2005. 272 s.

Cepparova L.25. Devlet neticelev attestatsiyas in qrmtatar tilinden testler. 9-nc snf. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2008. 71 s.

Devletov R., Samidinova L.26. Yazuv derslerine malzemeler: 1-nci snf in. Aqmescit: Tezis, 2007. 132 s.

Fevzi G., Akimova S.27. Qrmtatar edebiyat derslerini konspektleri 5-nci snf in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2011. 94 s.

Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A. 28. Zemaneviy qrmtatar tili kursun programmas. Aqmescit: Dol, 2004. 20 s. 1

Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L.29. Qrmtatar tilinden testler. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2006. 52 s.

Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L.30. Qrmtatar tilinde devlet neti-celev attestatsiyas in diktantlar cynt: 9-nc snf. Aqmescit: Qrm-devoquvpedneir, 2006. 36 s. 2

Harahad S.31. Balalar elene: Balalar in sanalatrlan bayram ve eglen-celi terbiyeviy tedbirler. Aqmescit: Tarpan, 2000. 202 s.

Hayruddinov M., Kravtsova L.32. Kk mekteplilerni inkiaf ettirici oqutuvn esaslar. Aqmescit: Sanat, 2001. 288 s.

1 2005 s. ayrdan basld: Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A. Zema-neviy qrmtatar tili kursun programmas. Aqmescit: Dol, 2005. 24 s.

2 2008 s. ayrdan basld: Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L. Devlet ne-ticelev attestatsiyas in qrmtatar tilinden diktantlar cynt. 9-nc snf. Aq-mescit: Qrmdevoquvpedneir, 2008. 56 s.


28

Hayruddinov, M. Kravtsova L., useyinov S.33. 1-nci snfta matemati-kan gretv boyunca metodik tevsiyeler Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 1998. 43 s.

Hayruddinov M.34. 2-nci snfta matematikan gretv boyunca metodik tevsiyeler. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 1998. 36 s.

Hayruddinov M., Kravtsova L., useyinov S.35. 3-nci snfta matemati-kan gretv boyunca metodik tevsiyeler Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 1998. 33 s.

braimova E.36. Audirlev ve oquv tehnikasn tekermek in metinler cynt: umumtahsil mektebini balan snf in. Aqmescit: Qrmde-voquvpedneir, 2009. 60 s.

Lmanova . Tahtarova L.37. Tuvan edebiyat: 3-nci snf. Metodik tevsi-yeler ve derslerni plan-konspektleri. Simferopol: QCi Qrmdevoquvpedne-ir neriyat, 2008. 134 s.

Lmanova . Tahtarova L.38. Tuvan edebiyat: 5-nci snf in. Metodik tevsiyeler ve derslerni plan-konspektleri. Aqmescit: Qrmdevoquvpedne-ir, 2008. 134 s.

Mambetov S., Aliyeva Z.39. Muzka derslerine usuliy tevsiyeler: 1-nci snf in. Aqmescit: Qrmdevoquvpedneir, 2007. 12 s.

Mambetov S., Aliyeva Z.40. Qrmtatar tilinde tahsil alan umumtahsil mektep ve snflar in programma. Muzka: 1 snf. Simferopol: Qrmde-voquvpedneir, 2007. 16 s.

Mamutova M.41. Qrmtatar tilinde

Science

"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı