Fenomeni Kur Anor

Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: [email protected] 2

N emr t All-llahut, t Gjithmshirshmit, Mshiruesit!

FENOMENI KURANOR

Malik ibn Nebij

Botuar nga: botues privat T gjitha t drejtat e ktij libri i takojn prkthyesit Muhamed Iljaz Dolaku


PARATHNIE .................................................................................................................................................................................................................... 6 HYRJE ............................................................................................................................................................................................................................12 FENOMENI RELIGJIOZ .....................................................................................................................................................................................................19 SISTEMI FIZIK ................................................................................................................................................................................................................ 22 SISTEMI METAFIZIK ........................................................................................................................................................................................................ 27 LVIZJA PEJGAMBERIKE................................................................................................................................................................................................. 29 PEJGAMBERIZMI..............................................................................................................................................................................................................31 PEJGAMBERIZMI I RREJSHM ......................................................................................................................................................................................... 33 PEJGAMBERI .................................................................................................................................................................................................................. 36 JEREMIU........................................................................................................................................................................................................................ 37 FENOMENI PSIKOLOGJIK TEK JEREMIU........................................................................................................................................................................... 39 KARAKTERI I PEJGAMBERIZMIT....................................................................................................................................................................................... 42 ISLAMI - KRITERI I PAR - LAJMTARI............................................................................................................................................................................ 43 ORIGJINA E ISLAMIT, SHQYRTIMI I BURIMEVE................................................................................................................................................................ 43 LAJMTARI.....................................................................................................................................................................................................................48 PERIUDHA PARAKUR'ANORE...........................................................................................................................................................................................50 A). FMIJRIA DHE DJALRIA GJER TE MARTESA............................................................................................................................................................50 B). MARTESA DHE TRHEQJA ......................................................................................................................................................................................... 54 EPOKA KUR'ANORE........................................................................................................................................................................................................60 A). PERIUDHA MEKKASE ................................................................................................................................................................................................60


B). PERIUDHA MEDINASE...............................................................................................................................................................................................70 MNYRA E SHPALLJES.....................................................................................................................................................................................................81 BINDJA PERSONALE E PEJGAMBERIT ..............................................................................................................................................................................85 KRITERI I DUKURIS ...................................................................................................................................................................................................... 87 KRITERI RACIONAL ......................................................................................................................................................................................................... 92 POZITA E EGOS S MUHAMMEDIT A.S. N FENOMENIN E VAHJIT ................................................................................................................................... 99 NOCIONI I MUHAMMEDIT A.S....................................................................................................................................................................................... 105 ISLAMI - KRITERI I DYT - MESAZHI ............................................................................................................................................................................ 109 MESAZHI...................................................................................................................................................................................................................... 109 ASPEKTET KARAKTERISTIKE T VAHJIT............................................................................................................................................................................ 111 PRKOHSHMRIA .......................................................................................................................................................................................................... 112 NJSIA KUANTITATIVE .................................................................................................................................................................................................. 115 SHEMBULLI I NJSIS NGA LMI I DREJTSIS .............................................................................................................................................................. 117 SHEMBULLI I NJSIS ME KARAKTER HISTORIK ............................................................................................................................................................. 118 ASPEKTI LETRAR I KUR'ANIT ......................................................................................................................................................................................... 121 PRMBAJTJA E MESAZHIT .............................................................................................................................................................................................125 RAPORTI, KUR'ANI, BIBLA.............................................................................................................................................................................................127 METAFIZIKA..................................................................................................................................................................................................................128 KOZMOLOGJIA .............................................................................................................................................................................................................. 131 ESHATOLOGJIA..............................................................................................................................................................................................................132


MORALI ........................................................................................................................................................................................................................134 SOCIOLOGJIA ................................................................................................................................................................................................................135 KRONOLOGJIA E MONOTEIZMIT .....................................................................................................................................................................................136 RRFIMI MBI JUSUFIN ..................................................................................................................................................................................................137 REZULTATET E KRAHASIMIT T DY VERSIONEVE ............................................................................................................................................................186 TABELA E T DHNAVE N RRFIMIN MBI JUSUFIN A.S. .............................................................................................................................................. 188 SHQYRTIMI KRITIK I SHTJES ......................................................................................................................................................................................192 SHQYRTIMI I HIPOTEZS S PAR .................................................................................................................................................................................193 SHQYRTIMI I HIPOTEZS S DYT .................................................................................................................................................................................197 NOCIONET E RNDSISHME T KUR'ANIT .....................................................................................................................................................................204 ANTICIPIMI ..................................................................................................................................................................................................................204 PAKUPTUESHMRIA......................................................................................................................................................................................................208 PASQYRA E SHKURTR E SHENJAVE KUR'ANORE..........................................................................................................................................................209 KONTRADIKTAT .............................................................................................................................................................................................................212 KOINCIDENCAT .............................................................................................................................................................................................................217 METAFORA KUR'ANORE................................................................................................................................................................................................228 SHEMBULLI I PAR: .....................................................................................................................................................................................................230 SHEMBULLI I DYT: ......................................................................................................................................................................................................231 VLERA SOCIOLOGJIKE E NOCIONIT KUR'ANOR ..............................................................................................................................................................232 JETA DHE VEPRAT E MALIK IBN NEBIUT ....................................................................................................................................................................236


PARATHNIE

Librin q e prezentojm - vepr kjo e njeriut t informuar mir pr diturin e kohs s vet - sht prsiatje moderne mbi Kur'anin.

Metodoligjikisht ky prezenton dhe avancon egzegjezni e cila prdor paraqitjen e lmive t reja t shkencs si jan: astrofizika, linguistika, psikologjia, arkeologjia etj.

Kur'ani sht Libr i shpallur i myslimanve. Ata at e konsiderojn Fjal t Zotit. Historikisht kt ua ka kumtuar bashkkohsve t vet Muhammedi a.s., t cilin e ka njohur mir populli i vet, duke refuzon kategorikisht se vet sht autor i tij. N faqet q pasojn, Ibn Nebiu hulumton marrdhniet t cilat do t mund t ekzistonin ndrmjet sjellsit t supozuar dhe Shpalljes s dhn, n mnyr q t vrtetohet ose t prgnjeshtrohet autenticiteti i tij.

Problemi t cilin ai e parashtron, mund t shprehet kshtu:: a sht Kur'ani shprehje e vetdijes dhe dituris t personalitetit historik, Muhammedit a.s.? A sht Muhammedi a.s. mendimtar dhe autor i pavarur, apo, prkundrazi, vetdije e nnshtruar? Shkurtimisht, a sht Kur'ani transcendent n raport me Unin e Muhammedit a.s?

Nse introdukti dhe formulimi jan t ri, problemi nuk sht i ri. egzegjeza klasike tanim e njeh kt. sht emrtuar me nocionin i'xhaz, ndrsa si tem i ka shrbyer shqyrtimeve t shumta.


Etimologjikisht i'xhaz don t thot provokim i reduktimit n pamundsi q m mir do t shprehej me nocionin anglez "unchallengeable" (ajo q nuk sht e nnshtruar hamgjitjes, dyshimit). Orientalistt kt e quajn karakter paprgjasues t Kuranit, pamundsi e imitimit t tij.

Kjo nxitje q moti sht vrejtur n aspektin e tij literar. Ka qen fjala pr sprovimin e gjenive letrar arab t letrsis, q t prpilojn fjaln e bukur, t lartsuar dhe t fuqishme me stilin kur'anor. Kjo prpjekje ka pasur m shum prfaqsues n mesin e t cilve sht edhe El-Xhahizi, i cili shkruan: "Ajo q dshmon se Kur'ani sht Shpallje autentike, sht kompozimi i shklqyeshm i tij, t cilin njerzit nuk mund ta japin." Nga ana e vet El-Bakilani thot: "Kur'ani mbetet i pa imituar sepse kompozimi i tij ndryshon nga do trajt e t folurit tek Arabt. Kur'ani i thrret q nga materiali i njjt (gjuhsor) t ndrtojn nj arkitektur madhshtore t till. Provokimi, assesi nuk i prket fjals s Amshueshme e cila sht e jashtzakonshme dhe e pakonkurenc."

Megjithat, ky mendim nuk ka qen unanim. Duke refuzuar kt ndarje t kuptimit nga trajta, Kad Abdulxhabiri pohon se bukuria e t folurit qndron vetm n unitetin dialektik t tij.

Filozofi En-Nazzami ka menduar se mbinatyraliteti i Kur'anit qndron jo n stilin, t kuptueshm pr Arabt, por n at q e zbulon t panjohurn. Ky qndrim e ka mbshtetjen n vet Kur'anin. Kur'ani, duke i provokuar t gjith njerzit, e jo vetm Arabt, q bashkarisht t prpilojn di t till, qart tregon se i kalon kufijt e gjuhs.

Prandaj, madje edhe n veprat klasike, hasim n qndrim t ktill i cili pretendon t tregon karakterin mbinatyror t Kur'anit duke hulumtuar prsosmrin e tij. Por, nse n t kaluarn,


egzegjeza, para s gjithash, ka prdor "bejann" - disciplin kjo n udhkryqin e retoriks dhe stilistiks - pr t dshmuar metahistorin e Kur'anit, t kuptuarit e njeriut bashkkohor si dhe universalizmi i Islamit krkojn q n prsiatje pr Fjaln Hyjnore, prparsi t'i ipet prmbajtjes. Duke iu afruar Kur'anit dhe Hadithit si fenomeneve objektive, Ibn Nebiu i parashtron vetit kt pyetje: a sht nocioni i Muhammedit a.s. identik me nocionin kur'anor? Me fjal t tjera, a e shpjegojn Kur'anin, biografia dhe eksperienca e Muhammedit a.s.? A mos, vall, prapa ktij libri qndron njeriu? Prgjigjja q e jap Ibn Nebiu sht kategorike: Muhammedi a.s. nuk sht autor i Kur'anit. Argumentet e tij shkaktojn aprovime jo vetm t besimtarve, por edhe t skeptikve, e as t tjert nuk i l indiferent. N pikpamje t krkimeve t ajeteve si argument, t'i shtrojm disa vrejtje.

Para s gjithash, nse themelues historik i Islamit ka qen vetm nj njeri, burimet me shkrim t tradits Islame jan t dyfishta: Kur'ani dhe Hadithi. Kto dy tekste, q n shikim t par jan t ndryshme. Edhe nse nuk sht arabist i prkryer, lexuesi i cili bn analizn krahasuese t tyre do t bindet se kto dy tekste, edhe pse rrjedhin nga "shkrimi" i prbashkt, n kuptimin q Barthesi i jep ktij nocioni, paraqiten n dy stile krejtsisht t ndryshme. Shkrimi i prbashkt, n shkalln n t ciln Kur'ani dhe Hadithi shprehin intencn e njjt, sillet rreth vlerave themelore t njjta dhe udhzon n sistemin e njjt. Dallimi sht n stilet e planit t ndarjes sintetike, leksike, mnyrs s shprehjes dhe koncentrimit t t folurit. Andaj ti kthehemi Barthesit: nse "shkrimi" sht funksion, zgjedhje e prgjithshme e ndonj etosi, ather stili sht ai i cili e zbulon personalitetin biologjik. Edhe nse njeriu n jetn e vet mund t ket stile t ndryshme t "shkrimit" sipas natyrs s marrveshjes dhe angazhmanit q e lidhin pr shoqri n momentin e caktuar, ai mund t ket vetm nj stil t vetm "i cili buron nga infra - t folurit t thellsive t


miteve". Mu ky stil mundson identifikimin sepse ky sht "domosdoshmri q e lidh natyrn e shkrimtarit me gjuhn e tij".ii

Nuk shifet se far interesi ka pasur Muhammedi a.s. q pa u lodhur t prsrit se ai nuk sht autor i Kur'anit, edhe pran pohimeve t jobesimtarve n mesin e bashkkohsve t tij. Ajo q edhe m tepr prgjason tezn e autorve t ndryshm sht fakti se fenomeni i divergjencs stilistike, larg asaj q kjo t jet e prkohshme, ka zgjatur sa edhe vet misioni, q do t thot njzet e tre vjet. Pasi q sht fjala pr fenomenin t parreshtur (prhershm), do t ishte absurd t caktohet hipoteza e ndasis.

M n fund, vet Kur'ani posedon karakteristika hutuese t introduktit historik. Pr ilustrim mjaftojn dy vrejtje n kt kuptim.

1. Kur'ani ngritet lart historis dhe fardo kranologjie: do t ishte e kot q n te t krkohen emrat e shokve t Pejgamberit a.s., grave t tija, fmijve t tij etj. Rrjedha e ngjarjeve nuk paraqet lnd t Kur'anit, por shkas pr instrukcion. Prandaj, e tr epopeja e vrullshme e Islamit n lindje sht privuar nga konditat e veta historike, ka abstrahuar baza e saj materiale, thn shkurt ka humbur fizionomin e vet. Kur'ani prkujton n te vetm n trajt aluzioni dhe kjo e gjen shprehjen sikurse n kt ajet, ku i lavdron sjelljet altruistike t Ensarve, t cilt i kan pranuar (strehuar) Muhaxhirt: "...por m tepr duan t'u bjn mir atyre se sa vetes, edhe pse madje edhe vet jan nevojtar..." (59,9). N skenn kur'anore epokat hyjn njra n tjetrn, aty sht treguar situata njerzore, por n mnyr anonime, n pozitat e ndryshme psiko-historike.

2. Vrejtja e dyt ka t bj me pozitn e Muhammedit a.s. n Kur'an. Larg asaj q ky t jet qendr vmendjeje n t, ai sht vetm njri nga pjesmarrsit. I prmendur me emrin e vet


vetm pes her (gjersa Ibrahimi prmendet 50 her, e Musai 136 her), ai paraqitet si ndrmjetsues i rndomt i ngarkuar t komunikon Shpalljen e cila e tejkalon, ndrsa n ndonj rast edhe e shtangon (habit).

Ai vet sht lnd interpelacioni (krkim prgjigjeje) i atij zri misterioz dhe pavetsor i cili, n mnyr alternative, flet n vetn e par dhe t tret njjs dhe n vetn e par shums. Nga fillimi e gjer n mbarim t Kur'anit, Muhammedi a.s. ka pozitn e robit t Zotit ('abd); madje edhe zgjedhja e tij, n nj mnyr mbetet e nnshtruar kushtzimit t dyfisht:

- q Shpalljen ta kumton n trsi dhe me besnikri;

- q t'i ofron njerzve shembullin konkret t myslimanit.

Mu nocioni i pejgamberizmit sht ai q e valorizon Muhammedin a.s. dhe e shndrron n norm sjelljeje, e jo t kundrtn. Myslimant, besnik t Tradits, n kt nuk jan mashtruar. Ata n te kan dalluar dy personalitete: t parin jashtkohor dhe shembllor, t dytin t vendosur n hapsir dhe relativ.

N kohn ton pr Muhammedin a.s. debatohet me objektivitet relativ m t madh, ndrsa pr Kur'anin me drejtsi m t madhe.

Nse i prjashtojm ata t cilt i afrohen me prbuzje dhe q m par me kokfortsi, parashtrojn mendimet t paradedikuara se Kur'ani sht shprehje e vetdijes t njoftuar me situatn prkatse historike, shumica e hulumtuesve heshtazi apo kategorikisht arrijn gjer tek pranimi se Libri posedon autonomin e vet, logjikn e vet, ku motivacionet n baz t sjelljeve


njerzore nuk gjejn kurrfar shprehje. Kur'ani me t vrtet sht "Diktim mbinatyror", si thot Massignoni.

Pas pionierit, far ka qen Ibn Nebiu, rinia intelektuale myslimane ka pr detyr t merr prsipr dhe t'i vazhdon hulumtimet, n mnyr q t pranon bejlegimin (provokimin) q i ofrojn shkencat humanitare t zhvilluara n nnqiellin tjetr kulturor. Ata kan pr detyr q me mjetet e sotme metodikisht dhe detajisht t'i studiojn ajetet, shenjat t cilat Allahu na ka premtuar se do t na zbulohen gradualisht n horizontet kozmike dhe psikike. Duke vepruar kshtu, ata do ta prforcojn dhe do ta zdrisin imanin (besimin), zbulimin e brendshm me ndihmn e Dituris - me zbulimin e jashtm.

Vepra e publikuar tash s fundi e Maurice Bucailleit, n t ciln frymzimi dhe shpresa prsri bashkohen me ato t fenomenit kur'anor, arrin gjer tek konkludimi i njjt tridhjet vjet pas Ibn Nebiut. "Nuk mund t paramendohet", thot ai, "se shum thnie kur'anore, t cilat kan aspekte shkencore, jan vepr e nj njeriut pr shkak t nivelit t dituris n kohn e Muhammedit a.s. Andaj sht plotsisht e arsyeshme q Kur'ani t konsiderohet, jo vetm shprehje t ndonj shpalljeje, por edhe t'i ipet Shpalljes nj vend tejet i posam pr shkak garancs t autenticitetit q ajo ofron, dhe prezencs s afirmimeve shkencore, t cilat kur shqyrtohen me vmendje n kohn ton, paraqesin nxitje t komentimit njerzor.


HYRJE

Kjo vepr nuk ka mund t paraqitet n mnyr t zakonshme. sht fjala, n realitet, pr rekonstruimin e origjinalit t shkatrruar n rrethana t veanta.

N formn e tanishme kjo nuk knaq iden fillimore, t ciln e kemi pasur pr shtjen e Kur'anit. Lnda ka merituar nj pun tejet t gjat dhe dokumentacion serioz me cilin nuk kemi mund t disponojm n prpjekjen e dyt. Megjithat, duke besuar n jetgjatsin e ides kryesore e cila dirigjonte me prpunimin e vet projektit, konsideruam se duhet t'i prkushtojm edhe nj prpjekje, edhe sikur t jet e pamjaftueshme. Prandaj jemi prpjekur t'i tubojm elementet e origjinalit t cilat kan shptuar, t shkruara npr copa letrash apo n mbamendjet tona.

Besojm se kemi shptuar at ka sht e rndsishme: kujdesin pr metodn analitike t studimit t fenomenit kur'anor. N realitet sht dashur q kjo metod t arrin qllimin e dyfisht: nga nj an, T'u ofron intelektualve t ri mysliman rastin pr t menduar pr fen dhe, nga ana tjetr, t sugjeron reformn e prshtatshme n frymn egzegjeze.

Duhet t kihet parasysh se n shtetet islamike arabe evolucioni kulturor prjeton fazn kritike: "renesansa myslimane t gjitha idet intelektuale dhe teknike i pranon nga kultura perndimore, para s gjithash, prmes Egjiptit t zhvilluar. Kto ide nuk prfshijn vetm segmentet e jets s re materiale, t cils gjithnj e m tepr i prshtatet bota myslimane; ato gjithashtu kan t bjn, n realitet n mnyr m pak t vrejtur, me shtjet e intelektit, shpirtit, prkatsisht me jetn intelektuale.


Me t vrtet, edhe pse kjo mund t duket e uditshme, shum mysliman t ri e t arsimuar sot thithin arsimim fetar, madje ngandonjher edhe nxitjen e vet shpirtrore, nga veprat e mendimtarve evropian. Shum studime islame, t cilat paraqiten n Evrop nga penda e orientalistve eminent jan fakte pakontestuese. Por, vall, a mendojm n vendin ky t cilin e z ky fakt n lvizjet e ideve moderne n vendet myslimane?

Veprat e ktyre orientalistve vrtet kan arritur ndikim t rndsishm m tepr se sa mund t paramendojm. Mjafton q si dshmi t prmendim faktin se akademia mbretrore e Egjiptitiii n mesin e antarve t vet e numron edhe nj shkenctar francez.

Do t mund t kemi parasysh numrin dhe natyrn e doktorateve t cilat do vjet i mbrojn intelektualt e Siris dhe t Egjiptit n universitetin e Parisit. N t gjitha ato teza msuesit e ardhshm t kulturs arabe, t cilt s shpejti do t jen iniciator t "renesanss myslimane", nuk lshojn rastin, q sht e natyrshme, pr t'i spikatur idet kryesore t profesorve t tyre perndimor. Prmes ktij kanali "orientalizmi" e prshkon thell jetn e tr intelektuale t shteteve myslimane duke prcaktuar, n mas t konsiderueshme, orientimin historik t tyre.

Mu n kt paralele mirmbahet kriza e madhe prmes s cils, n kt koh, kalon kultura jon, duke ngritur aty-ktu ndonj polemik t zhurmshme. Ky sht rasti i konfliktit n Egjipt n mes Zeki Mubarekut dhe Taha Husejnit, i cili dramn moderne t mendimit mysliman e shndrron n nj epope letrare me plot zhurm.

Natyrisht, n kt kriz t prgjithshme ekziston nj aspekt, i cili sht interesant pr lndn e ktij studimi, e ky sht ndikimi i veprave t orientalistve n frymn religjioze t intelektualve tan t ri, t stimuluar - qoft me mbehin bibliografik, qoft me afinitetin e thjesht intelektual -


q t'i drejtohen burimeve perndimore, madje edhe pr shpjegime t veta islamike. N realitet, burimet lokale t informatave m nuk rrjedhin nga thesart e veta kulturor, por nga fondet e bibliotekave nacionale evropiane.

Padyshim Egjipti me shtypshkronjat e veta t reja dhe me punn intensive t gjenerats s re intelektuale, bn prpjekje mahnitse pr t'i dhn n disponim mendimit islam instrumente t reja pr pun. Por, edhe vet kjo orvatje sht nn presionin e procedimeve administrative, t cilat kulturn e vn n shrbim t politiks.

Sido q t jet, n disa shtete islame myslimant e ri t arsimuar ende jan t detyruar, n mnyr q t'i knaqin nevojat e reja intelektuale, t'i drejtohen burimeve t autorve t huaj tek t cilt, ndoshta edhe pr s teprmi, mohet teknika dekartiane. Madje ekzistojn edhe disa kadij (inteligjenca gjyqsore) dhe muderriz (profesor) t vjetr nn ahmedijen, t cilt tek ata e mojn elegancn gjeometrike. Padyshim, nuk do t'ishte aspak dm nse orientalizmi, me metodat e veta, t'i prfshinte vetm lndt shkencore.

Pr fat t keq, shpeshher zbulohet tendenca politiko-fetare e specijalistve evropian n studimet mbi Islamin, edhe pran nj lloj simpatie q e shprehin ata. R.P. Lemmensi, i cili mbetet shembull si orientalist q nuk simpatizon Islamin, nuk sht rast i vetm tek i cili mund t konstatojm punn e pashqitur t drejtuar kundr Islamit. Ky njeri bile ka pasur merita q haptazi dhe me z t lart t shpreh armiqsin e vet ndaj Kur'anit dhe Muhammedit a.s. Pa dyshim, m mir sht t kihet pun me ksi lloj fanatizmi buits se sa me makiavelizmin e bukur e t fshehur tek orientalistt tjer, t cilt m me andje e mbajn halucinacionin shkenctar.


sht interesant t vrehet se n far nderimi, posarisht n Egjipt, hasin idet m ekstravagante kur ato rrjedhin nga universitetet perndimor. Shembulli m i mir prkitazi me kt pikpamje sht hipoteza pakontestuese, t ciln e ka shprehur orientalisti anglez pr poezin e kohs s xhahilijetit. N korrik t vitit 1925 kjo hipotez ka qen e botuar n nj revist orientalistike. Gjat vitit 1926 Taha Husejni boton "Fi-sh-shi'ri-l xhahilija" e vet t famshm. Kjo lidhmri kronologjike esencialisht tregon nnrenditjen e disa liderve t kulturs moderne arabe msuesve perndimor. Aspak nuk do t'ishte e pazakonshme sikurse kjo hipotez e Margoliouthit t mos haste n pranim t przemrt tek revistat arabe dhe n disa teza t doktorve t ri arab. Aq m tepr, ajo ka futur nj lloj kriteri, sidomos n studimin e doktor T. Sebbaghit pr "metaforn" n Kur'an. Ky autor sistematikisht refuzon t merr parasysh poezin nga periudha e xhahilijetit si fakt t filologjis arabe.

Pra, problemi i parashtruar n kt mnyr, tejkalon suazn e thjesht letrare dhe historike, dhe drejtprdrejt i prket t tr sistemit t egzegjezs klasike t bazuar n krahasimin stilistik, duke shqyrtuar poezin e periudhs s xhahilijetit si fakt pakontestues.

N realitet, problemi i evolucionit modern t mendimit islam do t mund t parashtrohet n do mnyr, por, ndoshta, n nj mnyr m pak revolucionar. Suaza e egzegjezs klasike gjithsesi do t duhej t modifikohej n mnyr q t kufizohen krkesat e mendimeve dekartiane. Por, hipoteza e Margoliouthit ka dshiruar t shpiente gjer tek ndrrimi revolucionar i problemit, duke u futur n te si dinamit i prshtatshm pr ta hedhur n ajr t tr sistemin e egzegjezs.

Gjer ather cilsia e mbinatyrshme e Kur'anit ka qen e bazuar n argumentin e rndsishm - padiskutueshmria e Fjals s Zotit n raport me Lalusin (t folmit) e njeriut.


Gjer ather egzegjeza prdorte stilistikn n mnyr q n fenomenin kur'anor t gjente bazn racionale. Por, duke nxjerr konkludime nga hipoteza e Margoliouthit, si bn doktor Sebbaghi, mungon mu kjo baz. Prandaj problemi i egzegjezs do t'ishte vn n nj pik t rndsishme pr credon (besimin, fen) e myslimanve, respektivisht n argumentin e mbinatyrshmris s Kur'anit.

Evolucioni intelektual ka qen i detyruar q, kurdoher, t'i nxit akademikt tan t ri ta vrtetojn dobsin e kriterit klasik, i cili gjer ather ofronte argumentin vendimtar n favor t origjins mbinatyrore t Kur'anit. far vlere mund t ket, pr frymn e prmbajtjes dekartiane ndonj argument. vrtetsia e t cilit tani dshmohet plotsisht n mnyr subjektive? Prkatsisht, asnj mysliman, kudo q t jetoj ai, m nuk mundet objektivisht t krahason ndonj ajet t Kur'anit me vargun e rimuar apo t ritmuar nga periudha e xhahilijetit. Qysh moti e kemi humbur shpirtin krijimtar t gjuhs arabe, e cila do t bnte t mundshme, q nga krahasimet letrare, t nxjerrim konkludim korrekt.

Q moti besimi yn knaqet, n kt pikpamje, me principin e autoritetit, i cili dobt pajtohet me frymn e elits s entuziazmuar me pozitivizm. Problemi i egzegjezs n t ardhmen, pra, parashtrohet n drit t re. Me siguri n kt drit e shqyrtojn dijetart bashkkohor egjiptian. Por nuk duket se punt e tyre e kan prcaktuar metodn e vet prkatse, edhe pse e pasojn dhe e theksojn qllimin social t dituris egzegjeze. "Tefsiri" impozant i Tantavi Xhavhariut sht, para s gjithash, prodhim enciklopedik n t cilin nuk ka aspak kujdes pr metodn.

Pr sa i prket punimeve t Reshid Ridas, t cilat pasojn pas punimeve t msuesit t tij Sheh Abduhuit, edhe ato nuk e kan inauguruar kt metod. Prpjekjet e tyre q gjithsesi n sistemin e


vjetr t fusin nj kthes n frymn e re, edhe pse esencialisht e ka modifikuar egzegjezn klasike, bile tek elita myslimane, t trhequr me pranvern letrare, kan nxitur interesim mjaft t gjall pr diskutimet fetare. Mirpo, problemi i egzegjezs ende mbetet i rndsishm; nga nj an, duke pasur parasysh bindshmrin e personaliteteve t formuar n shkolln dekartiane dhe, nga ana tjetr, duke pasur parasysh grupin e ideve t prditshme, t cilat prbjn themelin e kulturs popullore.

Pr mesin prkats vrtet ekziston problemi i ideve t prditshme, ekziston problemi i ideve teknike. Sikurse q kto krkojn nga elita zgjedhje teorike t disa problemeve, po ashtu ato t parat krkojn sjelljen praktike nga masa e ballafaquar me problemet e veta jetsore. N situatn e tanishme t shtjes, n shtetet myslimane ekziston nj kategori njerzisht, shkenctarisht t arsimuar, t cilt jan t bindur n rrotullimin e Toks, por ekziston nj mori dervishsh-endacak, njerz pa kurrfar diturish, t cilt me vrullin e spikatur dogmatik predikojn se "bota sht e palvizshme dhe se providenca e mban at n bririn e ndonj kau".

Pra, ideja e "popullarizuar" - q ka lindur nga truri i ndonj komentuesi kobtar - n shum raste posedon di q sht m tepr vendimtare si faktor historik se sa faqja teknike. Pr shembull, busulla dhe sekstanti si projekt teknik i Arabve, megjithat nuk i kan shrbyer bots arabe pr ta zbuluar Amerikn, e q prej ather kan qen t paralizuar n zhvillimin e vet intelektual dhe moral me kuptimet e "vdekura" popullore. Vall, a nuk sht kjo mu ajo dram, t ciln Gazaliu ka dshiruar ta shpreh me vargjet e veta t famshme:

Kam tjerr pr ata, e tjerra ime ka qen tejet e njom, por n mesin e tyre nuk gjeta tjerrs t mir.


Andaj e theva furkn time. Sido q t jet, problemi i egzegjezs kur'anore sht po aq problem i bindjes fetare tek intelektualt sa jan edhe idet e prditshme tek njeriu i rndomt. Mu nga ky aspekt i dyfisht do t duhej t shqyrtohet doktrina e egzegjezs.

Lnda e studimit ton, pjesrisht, qndron n lidhje me kt doktrin nga aspekti i bindjes racionale tek intelektualt e cila, gjer m tani, ka qen nn patronazhin e teologjis. Do t dshironim q, duke qen se nuk mundemi n mnyr t drejtprdrejt t ofrojm bazn racionale pr kt bindje, bile n mnyr metodologjike dhe gjersisht t hapim diskutimin fetar, pr ta nxitur intelektualin mysliman q vet ta ndrton kt baz, t duhur besimit t tij.

Metoda t ciln ktu e pasuam ka t bj me at q ndonj rast prkats i Islamit t ndrlidhet me fenomenin fetar n prgjithsi, q Pejgamberi i saj t vendoset n zinxhirin e lvizjes pejgamberike si hallk e fundit dhe q doktrina kur'anore t spikatet si burim amz i burimit monoteistik. S fundi, kjo prbhet nga ajo q, duke studiuar Kur'anin nga aspekti fenomenologjik, t nxirret kriteri i autenticitetit t Islamit si fe e shpallur. Ndrkaq, n mnyr q t riinstalojm lidhjen dialektike t domosdoshme n mes kaptinave t ktij studimi, nuk kemi mund t'i shmangemi q s pari t riinstalojm kriterin e par t dedikuar personalitetit t Lajmtarit, Muhammedit a.s. sikurse q kriteri i dyt i sht dedikuar porosis s Kur'anit.

T ktilla jan elementet e ksaj metode, t ciln dshirojm t'ia lm n disponim intelektualit t ri, n mnyr q t'i ndihmojm ta konsolidon bazn e bindjes s vet fetare.


Zbatimi i ksaj detyre ka zbuluar shum paprsosmri t mjeteve tona teknike. prandaj, jo pr hir t ndonj modestie por vetdijshm, ofrojm kt vepr si udhdrejtus pr detyrat e ardhshme ku do t kihet nevoj pr prdorimin e mjeteve teknike dhe pr dokumente, t cilat na mjerisht nuk kemi mund t'i tubojm pr kt studim.

Posarisht na duket e dobishme q ktu t trheqim vmendjen n at se sa egzegjett e nesrm do t ken nevoj pr dituri linguistike, madje edhe pr njohuri t thelluara arkeologjike; sidomos duhet t ken mundsi q t'i prcjellin problemet e shkresave t shenjta nga prkthimi grek e latin t Shkrimit t Shenjt, prmes studimeve kritike t Bibls, t cilat i kan dhn priftrinjt hebrenj dhe, prgjithsisht, prmes t gjitha dokumenteve siriane dhe armenase. Kjo sht pun t cils nuk kemi mund t'i qasemi edhe pran vullnetit t madh.

FENOMENI RELIGJIOZ

Sado q t kthehemi prapa n t kaluarn e njeriut, n periudhat e qytetrimit t vet si dhe n etapat e nivelit m t ult t zhvillimit t tij shoqror, gjithnj do t hasim n gjurmt e mendimit religjioz.

Arkeologjia gjithkund ka zbuluar, n mes zbulimeve t cilat i publikon, gjurmt e prmendoreve, t cilat njerzit e lasht i kan dedikuar ndonj kulti. Nga prmendorja m e thjesht prej guri gjer tek tempulli m impozant, arkitektura ka prparuar baraz me mendimin religjioz, e cila prndryshe i ka shnuar zakonet, madje edhe diturit e njeriut. Tekefundit, qytetrimet kan


lindur nn mbrojtjen e tempujve, si sht ai i Sulejmanit a.s. apo Ka'beja. Mu nga aty kto rrezatojn n mnyr q ta ndriojn botn, t shndrisin n universitetet e tyre dhe n laboratort e tyre dhe, posarisht, ato kan ndriuar diskutimet politike t parlamenteve. Drejtsia e popujve bashkkohor n esenc sht drejtsi kanonike. Pr sa i prket asaj q e quajn e drejta qytetare, esenca e saj nuk sht m pak religjioze, sidomos n Franc ku ajo sht marr nga legjislatura myslimane.iv

Zakonet dhe gojdhnat e popujve jan modeluar sipas preokupimeve metafizike t cilat e renditin edhe fshatin m t vogl zezaksh rreth kasolls s mjerishme, posarisht dhe me kujdes t rregulluar pr jetn sado kudo shpirtrore dhe rudimentale t fisit. Totemizmet, mitologjit dhe teologjit jan zgjidhje t ofruara pr problemin e njjt i cili e okupon mendjen e njeriut do her kur gjendet para fakteve sekrete dhe qllimeve prfundimtare t tyre. Nga do vetdije buron pyetja e njjt, t ciln n mnyr poetike e parashtron citati i Vedit: "Kush i njeh kto gjra? Kush mund t flet pr to? Prej kah vijn krijesat? far krijese sht ajo? A i ka krijuar ajo edhe zotrat? Kush e di se si ekziston ajo?"v

Vall, a mos shprehet mu ktu vetdija politeiste? Prse ajo parandien, nga ana tjetr e altareve t zotrve t tyre, vendin e vetm t shenjt t Atij i cili i ka krijuar ata?

Fakti se problemi metafizik sht parashtruar n kt mnyr dhe vetdijes t vijueshme njerzore, n t gjitha nivelet e evolucionit t saj, vetvetiu paraqet problem t cilin sociologjia ka dshiruar ta zgjedh duke karakterizuar njeriun si "shtaz esenciale religjioze". Nga kjo dispozit themelore pasojn dy konkluzione t kundrta:


a). a sht njeriu "shtaz religjioze" n nj mnyr t lindur instinktive pr shkak t prirjes natyrale q posedon?

b). apo ai e ka fituar kt cilsi me nj lloj osmoze psikike e cila prfshin tr njerzimin, pos ndonj ngjarjeje fillestare kulturore gjer tek e cila ka ardhur ndonj grup njerzish t caktuar?

Mu kto jan dy tezat esenciale, t cilat ballafaqohen n problemin q e parashtron fenomeni religjioz. Kuptohet se do t ishte tejet naive q, pr kt antagonizm filozofik, t vendoset me ndonj zgjidhje matematikore, si dshirojn disa intelektual tan, t shprkndyer me besimin total n mundsit teorike dhe praktike shkencore, duke harruar parimet themelore mu t asaj shkence themelore. Ndrkaq, nuk duhet t harrohet se gjeometria euklidike, shkenca m rigoroze, bazohet vetm n nj postulat, e jo n fardo argumenti matematikor dhe se e njjta situat sht me t gjitha sintezat tjera gjeometrike t konsoliduara pas Euklidit. Sidoqoft, ajo ka krkojm nga cilido sistem, pasi q nj her sht vuar parimi i tij themelor, sht q t mbetet rreptsisht n pajtueshmri me veten e vet, koherent n te gjitha pasojat e veta. Kjo sht mnyra e vetme shkencore q t vlersohet vlera racionale dhe esenciale e ndonj sistemi dhe vlera e tij relative n raport me ndonj tjetr.

Megjithat, kto dy pyetje q tani i parashtruam si pasoja t fenomenit religjioz, nuk mund t kundrshtojn religjionin dhe shkencn edhe pse shpeshher pandehin q t besojm se sht kshtu.

Shkenca nuk ka argumentuar t ekzistuarit e Zotit e as q kt parimisht e pranon, ekzistencn e Tij. Ktu bhet shqyrtimi n mes dy besimeve, n mes deizmit dhe materializmit, n mes religjionit, i cili si postulat e ka Zotin, dhe atij tjetrit, i cili si postulat e ka materien.


Qllimi i ksaj kaptine sht t krahasohen kto dy sisteme filozofike: t atij q kuptimin religjioz t njeriut e vshtron si prirje burimore t natyrs s tij - prirje e cila me an t rrugs tjetr sht pranuar si faktor i rndsishm i do qytetrimi - dhe atij q religjionin e vshtron si rast t thjesht historik t kulturs njerzore. Konkluzionin e tij, n mes tjerash do ta mbshtesin konkluzionet e kaptins q pason dhe e cila n kt mnyr do t sjell nj lloj argumenti a posteriori (q ka ndodhur pas dikaje tjetr) q buron nga fenomeni i pejgamberizmit dhe i Kur'anit, t cilt religjionin e vendosin n nivel t njjt me faktet kozmike, pran ligjeve natyrore dhe fizike.

Komparacioni i ktyre dy sistemeve - t njrit n esenc fizike, tek i cili gjithka sht e caktuar me materie, t tjetrit metafizik n syt e t cilit sht caktuar edhe vet materia - mund t jet vendimtare vetm nse merren n shqyrtim elementet e tyre t ngjashme dhe te krahasueshme, t cilat gjenden n esencn e kuptimit t tyre kozmologjik. Mu nga kjo pikpamje duhet paralelisht t'i shqyrtojm kto dy sisteme:

SISTEMI FIZIK

Sipas aksioms materia sht parashkak i vetvetes, e para s gjithash ajo sht pika fillimore e fenomenit n natyr. sht e qart se nuk kemi m t drejt ta konsiderojm materien si gj aksidentale sepse ather ajo gjithsesi do ta kishte origjinn prej kurrgjje, prej ndonj modeli t


pavarur, e kjo sht n kundrshti me hipotezn. Ajo, pra, thjesht ekziston dhe nuk sht e krijuar.

N kt mnyr jemi pajtuar pr origjinn e saj, q sht koncesion parimor, dhe kujdesemi pr gjendjen e saj apo gjendjet suksesive t saja pas asaj burimores. Mund t thuhet se vetm n fillim nj sasi apo nj mas e caktuar ka qen e vetmja cilsi e asaj materie. Do t duhej, pra, te shqyrtohen t gjitha cilsit tjera t saja si pasoj e saj dhe vetm asaj. Veanrisht jemi t obliguar t konsiderojm se ajo n fillim ka qen n gjendje homogjene t prsosur, pasi q do dallim do t nnkuptonte influencn e obligueshme t faktorve heterogjen q sht e papajtueshme vetm me nj faktor - me sasi. Kjo kondit nnkupton gjendjen fillimore n t ciln nuk mund ta paramendojm materien e organizuar n fardo mnyre t jet ajo. Pa kt struktura atomike tanim do t shkaktonte funksionimin e grimcave nukleare t diferencuara q nga fillimi, q gjithashtu sht e papajtueshme me konditn e homogjenitetit. Prandaj materia, n zanafilln e vet, domosdo sht n gjendje t dezintegrimit t plot dhe elektrikisht neutrale. Kjo, pr shembull, sht nj grumbull i thjesht neutronesh n mes t cilve ekziston marrdhnia e gravitacionit. Organizimi atomik i mvonshm i saj do t jet etap e zhvillimit t saj, t atij q i prgjigjet paraqitjes s grimcave nukleare - protoneve, mezotroneve, elektroneve etj. - dhe fuqive prkatse elektrostatike. Duke mos cnuar shkakun e ktyre diferencimeve t parndomta, tanim parashtrohet pyetja mbi mundsin e krijimit t atomit t par, krijim ky i cili vshtir mund t paramendohet e madje i cili sht paradoksal duke marr parasysh ligjin e Columit i cili domosdo udhheq me kt dukuri. Me t vrtet sht vshtir t paramendohet se si do t formohej brthama e par nga grimcat homonime t cilat n mes veti dbohen sipas ligjit themelor


elektrostatik. Megjithat ne ende kt e pranojm. Mirpo a ka ndodhur njkohsisht cikli i bashkimit pr t gjitha 92. elemente nga tabela e Mendelievitvi apo me kalimin e vijueshm t nj elementit n tjetrin? Nse ka ekzistuar njkohsia, ather nj element i vetm mund t shpjegohet normalisht me influencn e nj faktori t vetm - gjendjes t caktuar t materies. Megjithat do t mbeten edhe 91 raste jonormale q nuk mund t shpjegohen me faktorin e njjt. Nse, prkundrazi, ka ekzistuar vazhdimsia e elementeve, ather formimi i tyre duhet t shpjegohet si rresht prej 91. transformimesh, duke filluar nga elementi fillimor, me 'rast fenomeni ka mundur t ndodhte qoft nga nj radh e vetme, qoft nga shum radh, gjat s cils nj element e jep nj familje t tr t grimcave t thjeshta, ndrsa e tr kjo rezulton prej nj elementi fillimor.

N rastin e par nj radh e vetme do t prbhej prej 91. transformimesh t kufizuara pasi q do element formohet njkohsisht gjersa ekzistojn elementet t cilat i kan paraprir. Kjo radh, pra, do t prbhej prej 91. raste baraspeshash fiziko-kimike t ndryshme q nnkupton influencn e ndonj faktori t ndryshm nga ligji fillimor i bashkimit. N fillim ky ligj sht unitar, n esenc i pavarur nga koha dhe nga cilido faktor termo-dinamik. Tani, pas elementit fillimor, kemi radhn prej 91. transformimesh pr t cilat nuk ka shpjegime pr influencn e ligjit unitar. Sipas ksaj, sikurse n rastin e par ashtu edhe n t dytin, tabela e Mendelievit nuk gjen zgjedhje t knaqshme n pikpamje t aksioms s parashtruar. Kjo thekson brishtsin e "sistemit fizik".

Nse tani e prcjellim kt materie t organizuar, por joorganike, do t hasim n transformimin biologjik. Nj sasi e caktuar e materies s organizuar, por jo e gjall, shndrrohet n materie t gjall organike. Ajo tani, duke u zhvilluar nprmjet radhs zoologjike, me


ndrmjetsimin e nj transformimi t ri, shndrrohet n materie e cila mendon: n njeri. - Ktu kemi nj ekuacion t konsideruar: faktort termodinamik + agenset kimike = materia e gjall: njeriu. Ky ekuacion vlen pr tr epokn gjeologjike e cila i prgjigjet faktorve termo-dinamik q paraqiten n nyellin e par. Nse supozojm se zgjatja e dhn e asaj periudhe dhe zgjatja e ciklit zoologjik q e ka sjellur materien e gjall nga gjendja amorfe e protoplazms n gjendje t organizuar t njeriut, domosdo do t ekzistonte nj numr i gjeneratave n raport proporcional t ktyre dy zgjatjeve. Mirpo ather gjenerata e par ka lviz prpara n raport me ato gjenerata t cilat pasojn pas periudhs, aq m t gjat sa sht m e gjat periudha gjeologjike e cila i prgjigjet atij cikli evolues. N fund t asaj lvizjeje gjenerata e par, tanim, do t jet e vetdijshme pr atdheun e vet dhe pr dukurit gjer tek t cilat aty arrin. Posarisht gjenerata e cila paraprin do t duhej t shnonte n kujtesn e vet paraqitjen e gjeneratave t cilat pasojn. Ndrkaq gjenerata e tanishme e njerzve nuk ka t shnuar n kujtesn e vet nj fakt t till dhe tek kjo gjejm vetm kujtesn adamike.

Pra duhet t pranohet se ky ekuacion biologjik sht parashtruar vetm nj her, vetm pr nj gjenerat t vetme. Me fjal t tjera, ka ekzistuar determinizmi biologjik, i cili nuk mund t shpjegohet vetm me fakte fizike. Kjo drejton kujdesin ton n t metat e sistemit fizik, t metat t cilat theksojn brishtsin e aksioms themelor t tij. Kto t meta aq m tepr jan t rndsishme sepse ekuacioni i vshtruar, nga ana tjetr, nuk e shpjegon fenomenin e reprodukimit shtazor. Ktu, n realitet, paraqitet nj problem i ri, i cili ka t bj me bashkimin e llojit, e i cili nuk mund t shikohet si n njsi por n ift - meshkulli dhe femra (tek shtazt). Teoria fizike nuk ofron kurrfar arsyetimi pr kt dualitet, i cili kushtzon funksionin


reproduktiv t shtazs. Edhe nse ka ardhur gjer tek rasti biologjik nga aspekti i meshkullit, megjithat mbetet e hapur shtja nga aspekti i femrs, pos nse pranojm se n fillim ka ardhur gjer tek rasti i dyfisht, i cili ka rezultuar n ift t domosdoshm pr reprodukimin e sojit.

Edhe nse do t pranonim, edhe pran t gjithash, kt rast t dyfisht t materies, megjithat do t ishte vshtir t pranojm se rezultati ka qen aq mir i koordinuar n pikpamje t ndarjes s funksionit reprodukues n mes meshkullit dhe femrs. Gjithsesi determinizmi i materies do t mundej m leht t arsyetohej me influencn e hermafroditizmit t dyfisht prodhues t dy sojeve t pavarura dhe paralele - sojit t meshkullit dhe t femrs. Pra, edhe ktu ekzistojn nj mori t metash, t cilat theksojn papajtueshmrin me aksiomn.

Nga ana tjetr, nga aspekti mekanik, me materien n mnyr t paepur udhheq principi i inercionit. Ndrkaq materia e gjall sht jasht ktij rregulli; shtaza sht e pajisur me aftsi q vet ta ndrron pozitn e vet. Ktu prsri vjen n shprehje brishtsia e sistemit fizik. Dukurit tjera zgjojn interesim m t madh n paradokset e sistemit t hulumtuar. Sidomos ekziston paradoksi i pigmentimit t veant t lkurs tek Zezakt. A do t mundet kjo t'i prshkruhet adaptimit fiziologjik ne rrethin ku ndikimi i Diellit dukshm sht i theksuar? Mirpo, n ann tjetr hasim n lkurn e bardh, t verdh dhe t kuqrremt. A mundet kjo m par t'i prshkruhet ndikimit t xhungls? N kt rast lkura e njeriut do t ishte e pigmentuar pr shembull edhe n Brazili.

M n fund, n organizimin e Gjithsis hasim edhe m tepr paradokse t pashpjegueshme n sistemin materialistik. N realitet, analiza spektrale q sht br m vitin 1929. i ka zbuluar Hubbelit drejtimin e lvizjes s mjegullins ekstragalaktike n raport me Universin ton. T gjitha


kto mjegullina largohen nga Universi i jon, pos disave t cilat, prkundrazi afrohen. Kshtu, n trsi, materia prezenton n raport me ne dy lvizje t kundrta. Edhe nse njra mund t shpjegohet me ligjin e dhn burimor, shpjegimi i t dyts mbetet i pazgjedhur.

T gjitha kto anomali t papajtueshme me determinizmin e pastr materialistik n esenc, krkojn prefeksionimin e tr sistemit; vet parimi themelor tregohet si i paprshtatshm q t jep teorin koherente t gjenezs dhe evolucionit t materies.

SISTEMI METAFIZIK

Ktu sht nevoja pr nj parim t ndar nga materia. Zoti, Krijuesi dhe Rregulluesi i Universit, parashkas nga i cili rezulton do gj q ekziston, sht parim i sistemit t ri.

Sistemi metafizik q nga fillimi ndrion origjinn e materies, aq t mjegulluar n sistemin fizik; ajo sht krijuar me determinizmin e pavarur nga t gjitha cilsit e saja. Ky determinizm metafizik intervenon do her kur ligjet fizike natyrore nuk japin shpjegime t qarta pr fenomenin. Prej ktu rezulton sistemi koherent i prkryer dhe harmonik, i cili nuk ka as t meta e as kundrthnie, si n at t parin. Pr t'i knaqur trsisht krkesat e shpirtit njerzor n fushn e filozofis - shpirtit i cili aspiron q logjikisht t'i ndrlidh gjrat dhe fenomenet n nj sintez koherente - aksiom e re, prve tjerash, vn urn nga ana tjetr e materies kah ideali i prsosmris morale, pr t ciln vijimisht prpjeket qytetrimi si qllim t vetin tejet t rndsishm.


Krijimi i materies ktu rrjedh nga urdhri komandues i Vullnetit Suprem, sipas Librit t origjins, i Cili secils gj i thot: "Bhu!" Zhvillimi i ksaj materie do t udhhiqet me mendje e cila instalon baraspeshn dhe harmonin, ligjet e pandryshueshme t cilat i zbulon njeriu. Mirpo nj etap e konsiderueshme e ktij zhvillimi do t'i ik njohurive t rndomta t dijetarve, e gjat ksaj nuk ekziston kurrfar e mete n sistem. N kto raste t jashtzakonshme shpjegimi thjesht gjendet n determinizmin metafizik i cili nuk na shtangon nga habia pasi q sht n harmoni me natyrn e aksioms. Aty ku do t ekzistonte gjymtsia, ktu paraqitet ndikimi i shkakut t posam, krijimtar, t vetdijshm dhe me vullnet. Pr nj moment mundemi q mos ta njohim ligjin i cili udhheq me fenomenin e till, mekanizmi i t cilit gjer n at moment na shmanget, por megjithat sistemi mbetet koherent, i logjikshm me fenomenin e vet themelor, pasi q ky fenomen, n analizat prfundimtare, mund t arsyetohet me determinizmin absolut, me vullnetin e Zotit, i cili vepron aty ku do t vepronte rasti, ky hyjni i plotfuqishm i materializmit. Duhet t kemi parasysh se ktu nuk sht fjala pr komparacionin e dy diturive por i dy besimeve: t atij q mbshtetet n materie dhe t atij tek i cili intervenon Zoti. Nuk sht e teprt t thuhet se nj shkenctar i madh mund t jet besimtar i prkryer, prderisa nj injorant total mund t jet ateist i prkryer, dhe e kundrta. Shpeshher mu edhe kshtu ndodh.

Kur hasim ndonj rast mjaft t uditshm t ndonj shkenctari i cili konsideron se njeriu e ka zanafilln nga majmuni, gjithashtu duhet t mendojm n fetishistin modest nga brigjet e Nigerit i cili seriozisht beson se e ka zanafilln nga t part e krokodolit. Edhe njri edhe tjetri, ky


shkenctar dhe ky njeri primitiv, e kan njfar ideje metafizike t ciln donjri prej tyre e shpreh n mnyrn e vet.

Vetm n epokn e trazirave shoqrore dhe moralit t luhatur, shkenca dhe religjioni i kundrvihen njra tjetrs. Mirpo do her, para papandehjeve historike hyjnesha e dituris rrzohet n mnyr t mjerueshme pr t'ia liruar vendin shkencs, thjesht ksaj npunseje modeste t prparimit njerzor. M n fund, sidomos pas t arriturave t fundit n lmin e astronomis, shkenca gjithnj e m tepr bhet e vetdijshme pr fushveprimin e saj t kufizuar. Respektivisht, nga ana tjetr e mjegullins m t largt, prapa milionave, e ndoshta miliardave vitesh-drit, zgjerohet humnera e paarritshme e pafundis, t panjohur dhe t pakapshm pr mendimin shkencor, sepse ajo nuk e ka m objektin e vet: sasit, raportet dhe gjendjet.

Sasin e kafit, raportin e kafit, gjendjen e kafit?

T gjitha kto pyetje nuk kan m kuptim matan materies. E as vet shkenca m nuk ka kuptim matan mjegullins s fundit e cila kufizon botn e dukshme, n pragun e pafundis materiale.

Matan ktij kufiri vetm mendimi religjioz mund t thot di t kuptueshme: Zoti e din...

LVIZJA PEJGAMBERIKE

Fenomeni religjioz sht tejet kompleks pr studimin konciz sepse ajo shumfish dhe ndryshe manifestohet n meset e ndryshme njerzore. Ngandonjher jan vuar konfirmime t uditshme


mbi natyrn e historis s ktij fenomeni. Me shqyrtimin dekartian - i cili do gj e shpien n normn toksore - autort bashkkohor prpjeken t shpjegojn kt dukuri me interpretimin e thjesht historik. Pr shembull pr autorin e librit "Shuguruesit e mdhenj"vii mendimi religjioz sht detyruar t bartet nga shekulli n shekull me zbulimet sekrete t ezoterizmit t lasht. Ky vrojtim i thjesht m tepr e komplikon lndn edhe ashtu mjaft t komplikuar, fshehtsin e s cils dshiron ta ndrion me supozime absurde t zbulimeve ciklike t atij q i bn qejfin Zotit, e q sht sekret, prmes ndonj shoqate okulistike, n krye t cils gjendet ndonj lama n Tibetin e largt. N kt konfirmim nuk ka aspak kasavet pr shpjegimin historik t zinxhirit i cili, psh. do t'i lidhte dy fakte t ndryshme si sht Budizmi dhe Islami. N kt rast as q sht tentuar t shpjegohet emruesi i prbashkt, i cili do t duhej t shprehte, nga nj an, vetdijen e nj Bude dhe, nga ana tjetr, vetdijen e nj beduini, si sht Muhammedi a.s.

Ndrlikueshmria e fenomenit religjioz, n realitet, i duket habitse kuptim dekartian, andaj mbetemi, pa dyshim, prgjithmon n dilem para problemit i cili prbhet n ndrlidhjen e trsishme t fakteve aq t llojllojshme, si jan panteizmi, politeizmi dhe monoteizmi. N kaptinn paraprake konstatuam domosdoshmrin q thjesht t vendosim nj postulat: Zotin. Ktu do t shqyrtojm nj fakt t veant, domethn, monoteizmin, i cili duke bart me veti argumentin e vet transcendental nga goja e Pejgamberit - edhe vet bhet kriter pr trsin e fenomenit religjioz. Prandaj sht nevoja q s pari t shqyrtohet vlefshmria e ktij argumenti. Cikli monoteistik sjell n realitet, n rastin e lvizjes pejgamberike dhe t gjitha manifestimeve letrare dhe shpirtrore, t cilat e kan prcjellur argumentin autenticiteti i t cilit n mnyr kritike mund t hulumtohet.


Q nga koha e Ibrahimit a.s. individt, t nxitur me fuqin e paprballueshme, koh pas kohe kan ardhur q t'u flasin njerzve n emr t s vrtets absolute, t ciln vetm ata personalisht e kan njoftuar n mnyr misterioze - me Shpallje. Ata njerz prezentoheshin si t Drguar t Zotit, t obliguar q t'u transmetojn njerzve Fjaln e Tij, t cilt nuk kan mundsi ta dgjojn At drejtprdrejt. Ekskluziviteti i ksaj shpalljeje dhe prmbajtja e saj jan tregues (shenja) q dshmojn misionin e ndonj pejgamberi. Ato, nga ana tjetr prmbajn treguesin (shenjn) e posam t pejgamberizmit, i cili prezenton esencn e monoteizmit dhe dshmin e paraqitjes s tij.

PEJGAMBERIZMI

Me nj dshmitar t vetm, me pejgamberin, pejgamberizmi imponohet si dukuri objektive e pavarur nga Uni i njeriut, i cili e shpreh at. shtja prbhet mu nga ajo q t kuptojm se nuk sht fjala pr dika pastr subjektive, por me dukuri objektive si sht, psh. magnetizmi. T ekzistuarit e ktij fenomeni na zbulon gjilpra magnetike, e cila kualitativisht dhe kuantitativisht i materializon cilsit e tij specifike. Ndrkaq, pejgamberizmin mund ta konstatojm vetm prmes dshmis t ndonj Pejgamberi dhe prmes prmbajtjes s shpalljes s shkruar, t ciln e transmeton ai. sht fjala, pra, pr shtjen psikologjike, nga nj an, dhe historike, nga ana tjetr. sht me vend q menjher t vrehet se misioni i ndonj pejgamberi vetvetiu nuk sht e parndomt, pra nuk sht fakt paradoksal. Prkundrazi, i prket dukuris e cila rregullisht sht prsritur n mes dy skajeve t historis - nga Ibrahimi a.s. gjer tek Muhammedi a.s. Kontinuiteti i


ndonj dukurie, e cila prsritet n t njjtin mnyr, vetvetiu sht referenc prdorse shkencore q t pranojm parimin e t ekzistuarit t saj, gjithsesi, me kusht q t vrtetojm me fakte t harmonizuara me arsyen dhe me natyrn e parimit.

Prandaj, nga aspekti fenomenologjik, nse nj dukuri e veant nuk sqaron dhe nuk konfirmon asgj, prsritja e saj n kushtet e caktuara dshmon rrojtjen e prgjithshme t dukuris n nj mnyr tanim shkencore. Mirpo mbetet q seriozisht t studiohet forma e asaj prsritjeje, n mnyr q nga karakteri i saj i veant t nxjerret nj ligj i prgjithshm i cili do t mund t udhhiqte me trsin e dukuris.

Nuk kemi kurrnj arsye t vyeshme q apriori ta pranojm pejgamberizmin si dukuri psikologjike, e cila e godet ndonj Un njerzor. Nuk ekziston kurrfar arsye q me lehtsi t krkohet ndikimi i ndonj vepruesi patologjik pr t'u shpjeguar pejgamberizmi prmes personalitetit t pejgamberit, duke pandehur q ka t bj apo do t mund t jet fjala pr nervat tejet t ngacmuara, pr imagjinatn e dalldisur, pr mendim t prgnjeshtruar me dukurit pastr subjektive.

Jeta dhe historia e Pejgamberve nuk na lejojn q t'i konsiderojm ata si njerz t cilt, t ngasur me dika, fatbardhsisht besojn n mrekullira, indigjenc kjo e njerzve t disekuilibruar tek t cilt shqisat dhe mendja e tyre jan t rregulluara pr shkak t t metave kronike. Prkundrazi, ata prfaqsojn njerzoren me prsosmri m t lart fizike, morale dhe intelektuale, ndrsa dshmia unanime e tyre n syt tona duhet t ket besim t cilin edhe e meritojn. Duke pasur parasysh kt, s pari duhet t'i mbshtetemi ksaj dshmie pr t konstatuar n mnyr parsore historicizmin e fakteve t nnshtruara kritiks son. Natyrisht,


mbetet q me an t rrugs tjetr t analizohet trsia e ktyre fakteve n dritn e mendjes t liruar nga skllavria e dyshimit sistematik.

Pr kt arsye do t mundohemi t shqyrtojm rastin e Jeremiut, t cilin e kemi zgjedhur pr shkak t garancave historike t cilat, librit t tij dhe jets s tij personale, i japin vlern e t dhnave pozitive. Respektivisht, n studimet e veta t dokumenteve religjioze profesor Monteti trsisht e ka privuar Bibln nga karakteri i autenticitetit historik, prve librit t Jeremiut.viii

Mirpo dshirojm t'i ikim keqprdorimit t kritiks bashkkohore t Bibls, e cila shpreh munges n raport me natyrn e lnds, duke gjeneralizuar sistematikisht dyshimin dekartian dhe duke dhn shpeshher komentime arbitrare ndaj fakteve psikologjike, t cilat ktu jan tejet t rndsishme.

PEJGAMBERIZMI I RREJSHM

Gjeneralizimi q meriton dhimbsuri (keqardhje), pr t ciln tani ju trhoqm vmendjen, ka pasur si pasoj vendosjen e dukuris pejgamberizmit n mesin e grupit t fakteve psikike, t studiuara nn emrin "Dukurit shpirtrore".

Ky gjeneralizim na duket i paprshtatshm, sidomos n burimet hebraike prej kah kritika bashkkohore nxjerr dokumentacionin e vet pr kt lnd. Pikrisht shkresat hebraike t shekullit VII dhe VI p.e.r. kan qen burim kryesor i informatave pr lvizjen pejgamberike.


Mirpo kjo periudh e historis hebraike assesi nuk i prgjigjet kulminacionit shpirtror, por m tepr dekadencs morale dhe religjioze gjer tek t cilat sht ardhur me gufimet shoqrore dhe politike. Prkatsisht, mu kjo dekadenc ka qen tem e predikimit t Pejgamberve - nga koha e Amosit dhe bashkkohsve t tij, Mishilit dhe Ozejit - t cilt nuk vijn pr t paralajmruar gzime dhe knaqsi por pr t parashikuar ndshkime dhe fatkeqsira. N esenc, ka ndodh q, nga nj an, Jahve t lshohet n nivel t hyjnis t thjesht nacional dhe, nga ana tjetr, n kult jan instaluar zakonet dhe hyjnit asiriane - kaldeane. Sidomos Dielli ka qen objekt i adhurimit t zjarrt n Jerusalem, ku kan mund t shifen "njerzit me degza n dor, t cilt e adhuronin Diellin duke lindur, prpara vet altarit t Jahves."ix

Mirpo nse pas ktij sinkretizmi dhe ksaj ideje monoteistike t nacionalizuar ka ra niveli shpirtror, aktiviteti kulturor, t cilin e kan mbajtur apo e kan zhvilluar ceremonit e Tempullit, n shpirtin mistik t Izraelit ka favorizuar entuziazmi, manifestimet publike e t cilit kan qen prkushtimisht t ruajtura si pjes prbrse t lvizjes religjioze. Shortart, parashikuesit lucid dhe entuziastt fanatik jan shumuar n Jerusalem ku prkatsisht kan qen objekt adhurimi apo frike, pr shkak t fuqis mbinatyrore e cila iu sht prshkruar atyre. Pasi q objekti i adhurimit t till nuk ka guxuar t mbetet pa emr, t gjith kta njerz t inspiruar, n munges t neologjizmit prkats, i kan pagzuar me emrin nebi. E kemi t njohur, n Afrikn veriore, shembullin e zgjerimit t domethnies s fjals nga kuptimi i vet burimor dhe i posam, n domethnie t prgjithshme. Shprehja murabit n fillim ka emrtuar antarin e vllazris religjioze dhe ushtarake, i cili ka pasur pr detyr t'i ruan kufijt e daru-l-islamit.


Gjithsesi vullgarizimi i nocionit nebi nuk prbhet vetm nga prdorimi i prditshm; ai poashtu sht futur n literaturn religjioze t asaj kohe, ku posarisht ka emrtuar npunsin klerik t ngarkuar q zyrtarisht ta deklamon orakulln (profecin) n Tempull. Nebi madje do t prcakton edhe priftin e hyjnis Baali, si pandehet n Librin e Jonit.

Pikrisht kur t drguarit, sikurse Amosi dhe Jeremiu e kan turbulluar kt mes konformistik me mallkimet dhe parashikimet e tyre t errta, duke formuar kshtu gjendje t trazuar, mu ather turmn e mbrthen nj lloj imitimi psikik t t gjith atyre nebijve t cilt kan filluar, donjri nga ana e vet, t arakullojn (profecojn). Kjo ka ndodhur n ato prmasa, sa q dy persona, njeri i mbrritur e tjetri parashikues i thjesht lucid, do t zhvillohen n jetn e asaj epoke, e cila madje, ngandonjher do t'i jep prparsi ndonj nebiu. Kshtu Hananiu do t'i mbyll vesht para thirrjeve t pashpresa t Jeremiut.

N do mnyr, kjo epok do t realizon shkrirjen e ktyre dy personave t ndar dhe shpeshher kundrshtar n mes veti, dhe t cilt prezentojn dy rryma mendimesh t llojllojshme dhe shpeshher n kundrthnie. Pikrisht ky ballafaqim reflekton n gjeneralizimet e tepruara t studimeve bashkkohore mbi fenomenin e pejgamberizmit, gjeneralizimet t cilat karakterin e veant t pejgamberve n mnyr konsekuente e deformojn n nj tip unitar t entuziasti fanatik. Pikrisht prmes ktij tipi kritika bashkkohore dshiron t kupton realitetin e pejgamberizmit, t cilin apriori e konsideron si dukuri q vrteton se "e tr ajo q sheh dhe dgjon nj fanatik i till gjat dalldis s vet, vlen aq sa vlen edhe personaliteti i tij. Ai sht ndoshta frut i pjekur n mnyr t pavetdijshm i mendimeve t tija, t eksperiencave religjioze t mherrshme t tija, t aspiratave t thella t tr qenies s tij, i cili ather paraqitet para vetdijes s vet si dika q i duket se i arrin nga jasht."x


Ky qndrim, n mnyr t qart, e vendos pejgamberizmin n Unin e Pejgamberit, duke mos pasur kujdes pr dshmin e vet Pejgamberit, i cili energjikisht pandeh se sheh dhe dgjon lndn e vet jasht nivelit t vet personal.

PEJGAMBERI

Sikur t kishin mundsi fizikant ta detyrojn hekurin t fliste dhe t tregonte se kur i sht nnshtruar ndikimit magnetik, me andje do t krkonte nga ai t dhna t shumta e precize n vend se t'i shpiejn ato, s fundit, n supozime t cilat llogaria nuk i vrteton saktsisht.

Ndrkaq, Pejgamberi sht individ i cili mund t na flet pr "gjendjen e vet t brendshme", e cila, aq m tepr, e nxit, s pari pr shkak t bindjes s vet personale, e pastaj pr shkak t rregullimit t jashtm t misionit t vet. Nse pejgamberizmi ekziston, s pari duhet t vshtrohet si shkaktar i cili n Unin njerzor trheqshmrin e paprballueshme ndaj misionit, motivet dhe caqet e t cilit nuk mund t sqarohen as si pjes e prbrse t atij Uni. Prandaj vetdija sht e rndsishme pr studimet kritike t lnds. Jonasi, Jeremiu, Muhammedi a.s. jan personalitete, t cilt q nga fillimi kan dashur t'i rezistojn thirrjes pejgamberike. Ata kan rezistuar, por m n fund kan q t prosperuar me thirrjen e tyre. Rezistimi i tyre, megjithat nnvizon kundrthnien n mes vullnetit t lir dhe determinizmit i cili e cili nnshtron vullnetin e tyre dhe mbizotron egon e tyre. N kto shenja tanim ekziston baza e fort pr tezn objektive t pejgamberizmit.


JEREMIU

Ky sht personaliteti m karakteristik q mund t spikatet nga lvizja pejgamberike izraelite pr ekzistimin e ideve t prgjithshme mbi pejgamberizmin dhe psikologjin e Pejgamberit. Tanim kemi theksuar njrin nga shkaqet e ksaj zgjedhjeje, e cila mbshtetet n autenticitetin historik n pikpamje t Librit t ktij t drguari. Kt zgjedhje e kemi br pr t krahasuar pejgamberizmin e vrtet dhe pejgamberizmin e rrejshm.

Tanim kemi sinjalizuar n kismetin e fjals nebi n literaturn religjioze izraelite t shekullit VII dhe VI para ers s re. Pra, nse ekziston ndonj kriter i cili mundson dallimin n mes dy lloj mendimesh religjioze t asaj kohe, t shprehura prmes Jeremiut dhe Hananiut, ku padyshim sht kontinuiteti i mendimit monoteistik nprmjet t tr lvizjes pejgamberike nga Amosi gjer tek Izaiu i Dyt. I drguari, n realitet, dallohet nga rivali i vet, nebiut profesional, me reaksion t hatashm kundr jahvizmit nacionalistik i cili sht br baz e besimit popullor. N t gjitha prpjekjet morale t t drguarit bazohen n mendimin dominant dhe t gjithmbarshm mbi Jahven universal, t drejtat ekskluzive t t cilit dshiron t'i konsolidon n kultin e kombit t vet. Profecit e trishtueshme dhe krcnimet me dominimin e t huajve apo me rrnimin e Tempullit, jan vetm mjete ndihmse t atij mendimi edhe pse ai m tepr trheq kureshtjen e popullit dhe, mjerisht, vmendjen e kritikve bashkkohor. Prkundrazi, pejgamberi i rrejshm sht nj lloj oportunisti i cili ndjek mendimin e prshtatshm publik. Prandaj ai moralisht sht neutral, pa qllime t posame dhe pa qndrim t vet n raport me besimin e kohs s vet, ai sht tejet adoptiv, madje edhe tejet i nderbam (ndermir).


Tekembramja, nse pas Muhammedit a.s. nuk mund t flasim pr ndonj lvizje pejgamberike, n kuptimin e plot t fjals, n historin religjionistike t njerzimit, pejgamberizmi i rrejshm vazhdon t shprehet n t gjitha epokat dhe gati gjithkund; misionet e shumta n Indi, t shenjtit n Amerik apo Babt n Persi.xi

Nse n kt mnyr i dallojm kto dy funksione sipas karakterit historik t tyre dhe esencs s tyre filozofike - pejgamberizmi dhe pejgamberizmi i rrejshm - vetvetiu kuptohet se gjithashtu bjm dallime n mes dy prmbaruesve t cilat i realizojn, pejgamberit dhe pejgamberit t rrejshm. Misioni i t parit prmban shenjat e veta personale; ai paraqet tezn, t lidhur ngusht pr lndn e prgjithshme t lvizjes pejgamberike. Ajo, gjithashtu mund t zgjat aq sa sht nevoja pr t ekspozuar kt tez. Si pr shembull rasti i Amosit, pas predikimit te vet dhe krcnimeve t trishtueshme, kthehet q n rehati t'i ruan delet e veta n Teko. N t kundrtn, pejgamberi i rrejshm, thn t vrtetn, nuk predikon kurrfar tez t veten. Ai thjesht knaqet, qoft t zmadhon tezn e Pejgamberit ose t predikon ndonj antitez. Kur Jeremiu e bart zgjedhn dhe hidhrueshm predikon pesimizmin, Pejgamberi i rrejshm Hananiu e then zgjedhn dhe predikon optimizmin i cili, pr nj koh t shkurtr, e kaplon edhe vet pejgamberin pesimist.

Ky krahasim i shkurtr zbulon dy rryma t mendimit religjioz dhe dy njerz, t cilt i shprehin ato, e kshtu i shohim shkaqet, t cilat nuk guxojn t'i ngatrrojm.


FENOMENI PSIKOLOGJIK TEK JEREMIU.

Pr fenomenin e pejgamberizmit, Jeremiu na sjell dshmi eksplicite tejet t vlefshme. Ai, n realitet, na jep nj detaj perifrastik me rndsi parsore pr sjelljen personale n raport me fenomenin dhe na njofton me mendimet e veta, ngandonjher t idhta, t cilat i'a impononte rasti i tij: "Jam br", thot ai: "lnd pr tallje tr ditn; t gjith talleshin me mua sepse kurdoher q flisja detyrohesha t brtisja pr t paralajmruar dhunn dhe shkatrrimin. Pr mua fjala e Jahves sht br burim i talljeve dhe prqeshjeve t prhershme. Por nse them: - Nuk dua m Ta prmendi dhe nuk dua m t flas n emr t Tij, ather m bhet se n zemrn time paraqitet flaka e zjarrt e mbyllur n eshtrat e mij dhe mundohem q t'a fiku at, por assesi nuk mundem."xii

Ktu, pra, Jeremiu na pikturon, n nj mnyr, seksionin e brendshm t Unit t vet. Ktu hasim tri elemente t ndara superhumbulluese; t lnduarit e ndieshmris s tij t lnduar thell me talljet dhe prqeshjet, dshirn e tij q me abstenimin e konsideruar t heq dor nga misioni i vet, nj element karakteristik i cili, si duket, dominon me tr gjendjen psikologjike dhe e nnshtron vullnetin e subjektit. Pikrisht kt element t fundit ktu do ta shqyrtojm si indikacion t rndsishm pr gjendjen e brendshme t pejgamberit, sepse ai prfundimisht prcakton sjelljen e tij t mvonshme e cila, me t vrtet, sht ajo esencialja n jetn e ndonj pejgamberit.

Vrtet, ekzistojn gjasa q ky element t shqyrtohet si faktor i vijueshm dhe i pavarur tek pejgamberi. Jeremiu ka mundur t na jep edhe seksione tjera t Unit t vet, t marrura nga gjendjet tjera t vetdijes, ku nuk do t'i gjenim faktort e "ndie


shmris" dhe "tentimin pr abstenim".Mirpo, patjetr do t hasnim "flakn e zjarrt" t njjt, t ndrlidhur me faktorin e ri psikologjik m n fund t mnjanuar n sjelljen normale t Pejgamberit. Ky sht, pr shembull, rasti i Hananiut kur ai e then zgjedhn nga druri, t ciln e bartte pejgamberi, duke i thn: "Dgjo se 'thot Jahve: - kshtu do ta thej zgjedhn e mbretit t Babilonis!" Jeremiu, i nxitur me vullnetin e vet t lir, me qllim t mir prgjigjet: "Amin! Oh sikur t bnte Jahve ashtu si thua ti!" Disa dit nuk lajmrohet pr t profecuar. Megjithat del n vendin publik, por ksaj radhe me zgjedh t hekurt si shenj t vendosmris s tij m t fort se kurdoher tjetr pr t vazhduar me profecit e veta t errta. fardo q t jen shkaqet psikike pr ndrprerjen e prkohshme t aktivitetit t Pejgamberit, nuk sht m pak e rndsishme q ai m n fund prsri ndrmerr misionin e vet. Tek ai, pra, prfundimisht dhe prgjithmon largohen t gjith faktort,element ky gjithnj prezent i cili tek ai, tekembramja, gjithnj dirigjonte me sjelljet e mvonshme. Ky element i fundit gjithsesi posedon di absolute n raport me Unin e Jeremiut, sepse e ngadhnjen rezistencn e tij personale, nuk e prfill ndieshmrin e tij dhe, aq m tepr, e dbon besimin n parashikimin e Hananiut. Ky faktor do t mbizotron edhe me dhembjen e tij ather kur prifti zyrtar i Tempullit e lidh n pranga pr shkak t blasfemimit t tij, me 'rast do ta zmbraps edhe instinktin pr jet kur nj dit parashikimet e errta t tija do t sjellin gjer tek rrzimi n nj pus ku paksa nuk mbytet.

Ksaj absolutes, q paraqitet n planin psikologjik t pejgamberit pr t prcaktuar vendimet e tij n mnyr t domosdoshme, ka arsyera t'i bashkohet di absolute, di me karakter tjetr q paraqitet n mendimet e Jeremiut pr ngjarjet e kohs s tij. N realitet, pejgamberi pr to gjykon krejtsisht ndryshe nga bashkkohsit e vet, ndrsa mnyra jo e rndomt e vshtrimit t tij t gjrave n mnyr paradoksale i vrteton faktet.


A do t duhej q kt "fuqi parashikimi" t'ia prshkruajm fuqis mrekulluese t konkludimit, t prirjes s jashtzakonshme pr rrjedhn historike? N kt mnyr kritika bashkkohore e komenton enigmn e pejgamberve, duke u prshkruar prirje t jashtzakonshme pr parashikimin e thell t historis. Por, ky mendim racional, si duket, nuk kujdeset pr at q gjithsesi i mungon shqyrtimit, pr shembull, t nj Jeremiu, q do t thot - bazn racionale. Aq m tepr, si autor t parashikimeve t veta, pejgambert nuk thirren n kurrfar logjike t fakteve; ata e tejkalojn kt logjik. Prandaj ata u duken si jokoherent bashkkohsve t tyre, t cilt mendojn n mnyr m racionale, sepse aspekteve t tyre gjithnj i japin njfar baze logjike t nxjerrur nga rrjedha historike. Ky sht, pr shembull, rasti kur Izraelitt t syrgjynosur n Babiloni, duke par arritjen e papritur t Amel Mardukut t vet, shpresojn n kthimin e shpejt n atdheun e tyre. ka ka, vrtet, m t logjikshme nga kjo shpres, pasi q mbreti babilonas fillon nj "politik hebrenje" n lirimin e Jekomiasit, mbretin e robruar judej i cili bhet mysafir nderi i liruesit t vet. Mirpo, Jeremiu menjher i kundrvihet ksaj shprese, t ciln e prqesh me parashikime edhe m t errta. Ai i paralajmron popullit zgjedh edhe m t rnd dhe, me t vrtet, si argument i qart i pesimizmit t vrazhd t Jeremiut, vritet i biri i Nabukadonosorit. M par mund t thuhet se kjo paparashikueshmri vrteton pesimizmin e pejgamberit se sa q ai vet ka menduar pr kt rast. N mes tjerash, ky pesimizm nuk ka qen i inauguruar n profecit parashikuese t Jeremiut, bashkkohsve t ngjarjes. Q nga koha e Amosit zri i pejgamberit pandrprer i parashikonte popullit fatin e atij "delunda est Jerusalem", sipas fjalve t M.A. Lodsit. Jeremiu at e ka parashikuar m vrazhd dhe ka par realizimin e saj.


KARAKTERI I PEJGAMBERIZMIT

Shqyrtimi i ktill i rastit t Jeremiut na lejon t'i caktojm faktet, t cilat n mnyra t lloj-llojshme dhe pozitivisht e karakterizojn pejgamberizmin:

1. dika t pavarur psikologjike q mnjanon t gjith faktort tjer t Unit t pejgamberit nga vendimi i tij prfundimtar nga aspekti i sjelljes s tij t prhershme;

2. vlersimi paradoksal i fakteve t ardhshme t dirigjuar me nj lloj pavarsie, e cila nuk posedon kurrfar baze logjike;

3. kontinuiteti i paraqitjes pejgamberike dhe ngjashmria e tij e jashtme dhe e brendshme tek t gjith pejgambert.

Kto karakteristika nuk mund t ken thjesht komentime psikologjike, t bazuara n Unin e rastsishm t Pejgamberit i cili, si duket, ktu e ka rolin e prkthyesit t rndomt, t ndieshm, e ngandonjher edhe t padgjueshm, se sa ndonj fenomen t vijueshm i cili e nnshtron ligjit t vet, si i ka nnshtruar Unet e Pejgamberve t tjer, mu sikurse fusha magnetike q e cakton drejtimin do gjilpre magnetike.

sht vshtir q fenomenit, n kt mnyr t karakterizuar, t'i ipet ndonj shpjegim subjektiv. Ktu ka ekzistuar enigma pr t ciln kritikt bashkkohor - duke tentuar q doemos t gjitha t'i shpien n korniz t ideve dekartiane - kan dhn shpjegim t uditshm: pejgamberi do t'ishte personi i prirur me dy Una, nga t cilt "njri e studion tjetrin dhe ngazllehet me zbulimet e tija".


Ndrkaq, ata aspak nuk jan kujdesur q at Unin tjetr ta vendosin n personin t paramenduar si bot psikike, t ndar n dy departmente, me vetdije dhe pavetdije.

Ktu nuk thuhet se ky Uni i dyt a gjendet aty apo gjendet njkohsisht n ato dy departmente. A duhet, pra, t krkohet nj hipotez tjetr?

Nse Uni njerzor nuk ofron shpjegim t knaqshm t fenomenit, aspak m t mir nuk do t jep duke e dyfishuar apo shumfishuar kt n mnyr tjetr t ktij thelbi psikologjik. Ather duket se nuk ekziston shpjegim tjetr, prve q paraqitja e Pejgamberit t vhet krejtsisht jasht atij Uni dhe i pavarur nga ai, si sht i pavarur magnetizmi nga gjilpra. Ajo q e nxit kt mnyr t mendimit, sht vrtetimi personal i vet Pejgamberve pr vetveten e tyre; si dshmitar t posam dhe t drejtprdrejt t fenomenit, ata kt thjesht e vn jasht ekuacionit t vet personal. Nse kjo mnyr e shikimit konsolidon ndonj hipotez, ajo, logjikisht, nuk do t jet m pak e rndsishme nga hipoteza e kritikve t sotit.

Pikrisht kt hipotez dshirojm ta parashtrojm si konkludim t ksaj kaptine, duke mbajtur t drejtn q edhe m tej ta prpunojm n kaptinat vijuese.

ISLAMI - KRITERI I PAR - LAJMTARI ORIGJINA E ISLAMIT, SHQYRTIMI I BURIMEVE

Pr shqyrtimin kritik t Islamit nuk mund t'i shmangemi q s pari t bjm hulumtimin e


dokumenteve t shkruara apo historike, t cilat mund ta ndriojn fenomenin kur'anor. Ky problem historik tek Islami sht zgjedhur n mnyr t shklqyeshm. Nga t gjitha religjionet, Islami sht i vetmi, burimet e t cilit jan t shkruara q nga fillimi, bile pr sa i prket atij kryesorit, domethn - Kur'anit. Ky Libr ka pasur privilegj t posam n mnyr q t prcjellet katrmbdhjet shekuj duke mos psuar kurrfar ndryshimesh, e as q ka njohur fardo apokrife. Ky nuk sht rast me Dhiatn e re, n t ciln studimet kritike t egzegjetve bashkkohor kan zbuluar vetm nj libr autentik, respektivisht, librin e Jeremiut.xiii Ky nuk sht rast as me Dhiatn e re, versionet e shumta e t cils, t refuzuara n koncilin e Nikejs, ln dyshime n at ka ka mbetur, prkatsisht pr evangjelet sinoptike. N realitet, kritikt konsiderojn se ato kan qen t prpiluara m tepr se nj shekull pas Krishtit, prkatsisht, pas zhdukjes s apostujve, t cilve tradita krishtere i prshkrujn ato. Prandaj, pr historiant e dokumentit judeo-krishter, sot ekzistojn jo pak pasigurish. Dukuri e rndsishme, edhe nga aspekti arab edhe nga psikologjia e periudhs s Muhammedit a.s., sht fakti se shnimi i tr i tekstit kur'anor sht br gjat jets s vet Pejgamberit a.s. Ky fakt tejet i rndsishm meriton q t verifikohet dhe t theksohet; nuk ekziston problemi i autenticitetit t tekstit t Kur'anit, si sht rasti tek Bibla. Ky fakt sht esencial pr t dhnat historike, pr t cilat duhet sinjalizuar lexuesin, e ky ktu duhet ta ket parasysh edhe koincidencn e ktij fakti historik me kt ajet kur'anor: "Na, me t vrtet, kemi shpall Kur'anin, dhe Na, me t vrtet, do ta ruajm at (origjinalitetin e tij).(Kur'ani: 15,9).


Kjo mbrojtje vrtet e ka historin e vet. Krahas me zbritjen e Shpalljes, ajetet kur'anore i mbanin mend Muhammedi a.s. dhe ithtart e tij, ndrsa i kan shnuar dhe shkruar shkruesit (sekretart) e posam, t cilt pr kt prdornin fardo lnde t rrafsht: shpatuket e deleve, ndonj cop pergamenti etj., kshtu q n momentin e ndrrimit t jets s pejgamberit a.s. Kur'ani ka qen i shnuar me shkrim dhe me mbamendje, dhe gjithnj ka qen e mundur t barazohen versionet e ndryshme nse, pr shembull, ka pasur t bj me rendin pejgamberik apo dialektik. Ndrkaq ky barazim do t realizohet n dy raste, ndrsa mnyra se si jan br kto barazime, vetvetiu sht ngjarje e rndsishme n historin njerzore t tekniks intelektuale. Pr t parn her n nj fushat intelektuale jan shprehur kualitetet e metods dhe seriozitetit, t cilat sot jan trashgim i fryms shkencore.

Komisioni i par, t cilin e ka emruar kalifi Ebu Bekri - e me t cilin ka udhhequr Zejd b. Thabiti, e q ka qen shkrues i Vahjit gjat jets s Pejgamberit a.s. - e ka br koleksionin e par t Kur'anit. Si duket, n fillim Zejdi ka konsideruar se nuk sht meritor pr kt detyr nga dy shkaqe: s pari, si nxns nuk ka dshiruar t ndrmerr iniciativn, ciln nuk e kishte shqyrtuar e as q e kishte ndrmarr Msusi i tij, dhe s dyti, duke u nnshtruar fryms s seriozitetit, q m par sht fiksuar nga gabimi edhe m i vogl q do t mund ta bnte gjat kryerjes s ksaj detyre. Megjithat, kjo detyr sht kryer, duke i falnderuar prpjekjeve t sinqerta t antarve t komisionit. Metoda, t cils i prmbaheshin ata, ka qen e thjesht por e prer; t gjith ata e kan ditur Kur'anin prmendsh me at radh si i kishte udhzuar Pejgamberi a.s. Nse ka ekzistuar ndonj variant tjetr, pr ta shmangur dyshimin, i kan shikuar copat ku kan qen t shnuara ajetet gjat kohs s Shpalljes. Nse nuk kan qen t knaqur edhe me kt, nga kujdesi tejet i madh, ather Zejdi dhe Umeri kan shkuar tek dyert e xhamis s Medines dhe aty kan


krkuar dshmit e as'habve t tjer si vrtetim t versionit t cilin e kishte vrtetuar vet komisioni. Kto procedime e kan vrtetuar Kur'anin me varianta pr shkak t dialekteve, t zakonshme n Arabi nga koha e xhahilijetit (injorancs). Por, Uthmani, kalifi i tret, nuk i ka dshiruar m kto dialekte andaj ka urdhruar t redigohet vetm versioni i vetm n gjuhn e Kurejshitve.

Komisioni i dyt, me t cilin srish ka udhhequr Zejdi, ka qen i ngarkuar me kt ndrmarrje t re. Ky, ksaj radhe ka pasur pr detyr q prfundimisht ta konsolidon tekstin kur'anor n nj gjuh, n mnyr q dallimet dialektike t mos bhen shkas pr mosmarrveshje n bashksin islame. Komisioni e ka kryer detyrn e vet n vitin 25.h. Q nga kjo koh Kur'ani prcillet brez pas brezi n nj form t vetme e t njohur nga Maroko gjer n Manxhuri. r kt arsye Kur'ani sht Libr religjioz i cili gzon privilegjin e autenticitetit t pakontestueshm, kshtu q kritika prkitazi me at nuk parashtron kurrfar problemi historik, si nga pikpamja e prmbajtjes s tij, ashtu edhe nga pikpamja e forms s tij.

Burimi i dyt religjioz i Islamit gjendet n fjalt e Pejgamberit a.s. apo n Hadith. Pr fat t keq, ky burim nuk sht historikisht aq i sigurt si ai i pari. Hadithet nuk jan ruajtur me kujdesin metodik t njjt sikurse ajetet e Kur'anit. Madje, gjat jets s vet Pejgamberi a.s. energjikisht u ka ndaluar as'habve t'i shkruajn fjalt e tija, n mnyr q m von mos t vhen n konfuzion ato fjal dhe ajetet e shpallura, n mes Tradits dhe Kur'anit. Vetm pas nj kohe t gjat pas Pejgamberit a.s. sht konstatua rndsia e Hadithit, e sidomos nga pikpamja e drejtsis, si burim t dyt t legjislaturs myslimane. Ky nocion tanim sht sqaruar n historin e drejtsis me rastin shkuarjes s Mu'adhit n Jemen, t cilin e kishte caktuar vet Pejgamberi a.s. q atje t predikon Islamin, pas lufts s Hunejnit. N mnyr q ta sprovonte Pejgameri a.s. e pyet at: Si


do t veprosh gjat zgjidhjes s ndonj rasti kontesues?" Nxnsi prgjigjet: "Do t'i zbatoj dispozitat e Kur'anit, n munges t dispozits prkatse do t thirrem n Hadith, e s fundi edhe nse ktu mungon, ather do t bazohem n mendimin tim duke peshuar mir." Muhammedi a.s. i lejon nxnsit t vet qndrim t till, i cili kalimthi e shpjegon burimin e dyt t drejtsis myslimane. Prandaj kur kjo drejtsi do t zhvillohet gjat krkesave m t mdha t shoqris myslimane, ather dijetart do t dshironin q n mnyr t sigurt t'i caktojn ato, e t cilat do t bhen element prbrs t doktrins juridike. Por distanca kohore n mes nevojs pr t'u krye kjo pun dhe vdekjes s Pejgamberit a.s. ka qen tejet e madhe, ashtu q gjat ksaj periudhe kan mund t paraqiten shum hadithe t rrejshme n mesin e atyre autentike. Ather sht dashur t prpunohet nj metod kritike e cila do t mundonte ndarjen e asaj q sht autentike nga ajo q nuk sht. Si metod sht aplikuar kritika historike e cila prbhej nga vrtetimi i kontinuitetit dhe vlefshmris morale t personave n vargun e tran

Spiritual

Fenomeni Kur Anor