_ghalib ark eserliri

)2(غالىب بارات ئهرك ئهسهرلىرى

http://halip999.blog.163.com

1

!ئاڭلىمىدىم ، كۆرمىدىم ، بىلمىدىم دېمهڭلهر

ئۇيغۇرالردا پۇل بارمۇ؟ . 1

ئۇيغۇرالردا ئهقىل بارمۇ؟ . 2

ئۇيغۇرالردىكى پاجىئه . 3

ئۇيغۇرالرنىڭ مهدهنييهتته چېكىنىشىدىكى تارىخى سهۋهبلهر . 4

]ىده قارىغايسىزلهر نهچچه يىل بۇرۇن يېزىلغان ، سهھۋهنلىكلهر بولسا ئهپۇ نهزىر10بۇ ماقالىلهر : ئىزاھات [

ئۇيغۇرالردا پۇل بارمۇ ؟

يىلى يېزىلغان ، ھازىر بهزى كهسكىن پهرقلهر بـار ، كىتابخـان دوسـتالرنىڭ چۈشۈنىـشىنى – 2001بۇ ماقاله : ئىالۋه [

] ئۈمىد قىلىمهن

، بۈگــۈنىگه،تارىخىغــائۇيغۇرالرنىــڭ ئۆتمــۇش - كــۆپ نۇپۇســقا ئىــگه خهلقىمىــز ،پــارالق مهدهنىــيهتكه ،ئــۇزاق تارىخقــا

پهش دىگـۈچه يېتىـپ كېلىـپ ئـۆز جامـالىنى -مانـا يېڭـى ئهسـىر ھهش . ئهتىسىگه كۆڭۈل بۆلۈدىغان چـاغ بۇلـۇپ قالـدى

كۈن ئىلگىرىكىدهك مهشرقتىن چىقىپ تهپتارتماسـتىن مهغـرىپكه ، قارىماققا خۇددى ئادهتتىكى كۈنلهردهكال،نامايهن قىلدى

ئـۆز ، بويىچه مارشقا دهسـسهش الزىممـۇ؟ ئهيتـاۋۇر ئويلىـشىمىز“ كونا مۇقام ” ڭى دهۋرده يهنه يې،يېڭى ئهسىر. پېتىۋاتىدۇ

،ئىقتىـسادى، سىياسـى، جاھانغا قاراپ باشقىالر بىلهن ئۆزىمىزنى جۈملىدىن ئىجتىمـائى،ئهقلىمىز بىلهن پىكىر قىلىشىمىز

“ ئـۆز تهغـدىرىمىزنىڭ تۆمۈرچىـسى”رۈشـىمىز ھهمـده پهن تېخنىكا جهھهتلهردىكـى ئـورنىمىزنى سېلىـشتۇرۇپ كۆ،مهدهنىيهت

دىـيىش ئـارقىلىق ئهقىـل پاراسـهتنى ئىنتـايىن “كـۆز كۆرسـىمۇ ئهقىـل كۆرمىـسه بىكـار ”، ئۇيغۇر دانـالىرى بۇلىشىمىز الزىم

رنى بىزنىــڭ كــۆزلىرىمىز نۇرغــۇن ئىــشال، دهپ ئاتايــدۇ“ كــۆز – 3”ئهقىلنــى ئۇيغــۇر شــائىرلىرى يۇقـۇرى ئۇرۇنغــا قۇيــۇدۇ ،

كـۆزىمىز – 3، مانا ئهمدى بولسىمۇ ئهشۇ ئهقىل كۆزىمىز بىلهن يهنه بىر خىـل ئېيتقانـدا كۆرۈۋاتسىمۇ ئهقلىمىز كۆرمهيۋاتىدۇ

ــاراپ باقــايلى ــۆزىمىزگه ۋه باشــقىالرغا ق ــدا . بىــلهن ئ ــر ئۇيغــۇر ”ئابــدۇخالىق ئۇيغۇرنىــڭ تىلــى بىــلهن ئېيتقان ئهي پېقى

“ئويالن كۆپ ئۇزاق.....ئويالن

ۇيغۇر مىللىتى جوڭخۇا خهلق جۇمھۇرىيىتى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنىدا توپلىشىپ ئولتۇراقالشقان يهرلىك تۈپ ئاھاله ئ

، ئۇنـــدىن باشـــقا )يىلـــى-1997 (40مىـــڭ 20مىليـــۇن 8ر دائىرىـــسىدىكى ئۇمـــۇمى نۇپۇســـى .ئـــا .ئـــۇ . بۇلـــۇپ ش

مىڭـدىن ئـارتۇق 200( قازاقىـستان ،چهتـئهللهرده روسـىيه. ر بـارجۇمھۇرىيهتنىڭ باشقا جايلىرىـدىمۇ خېلـى سـاندا ئۇيغـۇرال

مىڭـدىن 50نۇپۇسىنى ئىگهللىگهن بۇلـۇپ 1%پۈتۈن ئاھالىنىڭ(، قىرغىزىستان )نى ئىگهللهيدۇ1%بۇلۇپ دۆلهت ئاھالىسىنىڭ

ــارتۇق ــستان )ئ ــدا50نۇپۇســى (، ئوزبهكى ــڭ ئهتراپى ــۈركىيه)مى ــستان ،، ت ــهئۇدى ئهرهبى ــڭ ئهترا50نۇپۇســى ( س ــدامى ، )پى

ئۇمۇمهن دۇنيادا ھـازىرقى ئۇمـۇمى . ۋه باشقا بىرقانچه دۆلهتته ھايات كهچۈرمهكته) بىرقانچه مىڭ ئۇيغۇر بار(تۈركمهنىستان

دهك مىللهتنىـڭ نۇپۇسـىنى كـۆپتىن ئازغـا قـاراپ 200مىليوندهك بۇلۇپ دۇنيادىكى نۇپۇسى مىليوندىن ئاشىدىغان 9نۇپۇسى

. جۈملىدىن دۇنيادا نۇپۇسى كۆپ مىللهتلهردىن بىرى سانىلىدۇ،تۇرىدۇ نهچچىنچى ئۇرۇندا 90تىزغاندا



2

“پۇل بولسا جاڭگالدا شورپا” -_ئۇيغۇرالردا پۇل بارمۇ؟

چۈنكى خهلقىمىزنىـڭ پۇلغـا بولغـان قارىـشى تېخـى يېتىلگىنـى ،بۇ سۇئال ھه دىگهندىال قارشى ئېلىنماسلىغى مۈمكىن

چۈشــۈنى “ ئېھتىياجىغــا قــاراپ تهمىنلىــنىش،ه ئىقتىــدارىغا قــاراپ ئىــشلهشھهمــم” - تــېخىچه كومــۇنىزىم دهۋرى ،يــوق

پـۇل ”شۇڭا ئۇيغۇر دانـالىرى ئېيتقـان . سۈرۈۋاتىدۇ ھهمده بۇنى دىنى رىۋايهتلهردىكى جهننهت بىلهن سېلىشتۇرماق بولىدۇ

داقال بولمىـــسۇن قانـــ،دىـــگهن ئـــاقىالنه تهمـــسىل ســـهلبى قـــاراش ســـۈپۈتىده تۇنۇلۇۋاتىـــدۇ“ بولـــسا جاڭگالـــدا شـــورپا

ھهر بىـر سوتسىيالىـستىك ، سوتسىيالىزىمنىڭ تۆۋهن باسقۇچىدا تۇرىۋاتقان ئېلىمىز ئۈچۈن پۇلنىـڭ رولـى ئىنتـايىن چـوڭ

ھالىغـا بېقىـپ ھـال ”پۇلـۇڭ بولمىـسا دانىـشمهن ئهجـداتلىرىمىز ئېيتقىنىـدهك . قۇرۇلۇش ئۈچۈن يېتهرلىك مهبـلهغ كېـرهك

ئېلىمىزمۇ پىالنلىـق ئىگىلىكـتىن بـازار ئىگىلىگىـگه ،مانا . قا مهجبۇر بولىمىز“ سۇنۇش يوتقانغا قاراپ پۇت ”،قا“تارتىش

بـازار ئىگىلىگـى ئۇيغۇرالرنىمـۇ چهتـته قويماسـتىن سـۆرهپ ،قهدهم قويدى ھهمده خېلـى ياخـشى تهرهققىياتالرغـا ئېرىـشتى

قـۇدرىتىنى -قاتـاردا پۇلنىـڭ كـۈچ مهنمـۇ شـۇ ،كىرىپ پۇلنىڭ زادى نېمىلىگىنى دهستلهپكى قهدهمـده ھـېس قىلـدۇردى

شۇ قاتاردا ئۇيغۇرالردا پۇل بارمۇ ؟ دىـگهن سـۇئال مېنـى ،ھېس قىلدىم ھهمده پۇل ھهققىده كۆپرهك ئوياليدىغان بولدۇم

قايـسى بىـر ئۇيغـۇر قانچىلىـك پـۇلى ،راسـت. جهمىيهتنى كۈزىتىشكه مهجبۇراليدىغان بۇلۇپ قالـدى،دائىم ئويلىنىدىغان

ــارلىغىنى ئېي ــارلىغىنى ب ــڭ ب ــك پۇلنى ــده قانچىلى ــده ئۆزى ــۈنكى كۈن ــۇ بۈگ ــا مۇش ــازىر مان ــنىڭچه ھ ــدۇ؟ مې ــپ بېرهلهي تى

چـۈنكى ئـۆي ئىـسالھاتى بىـلهن ،بۇنىـڭ سـهۋهبى ھهممهيلهنـگه ئايـدىڭ. دهڭسىمهيدىغانالر ئىنتايىن ئـاز بولـسا كېـرهك

خىــزمهتچىلهر ئىــش -قىــسىم ئىــشچى بىــر ،سىياســىتى يۈرگۈزۈلــۈپ“ ئىــش ئورنىــدىن قالــدۇرۇش”ئىــسالھات دولقۇنىــدا

بۇنىڭغـا ئهگىـشىپ ئىـسالھات چوڭقۇرلىـشىپ ،ئورنىدىن قالدى ھهمده ئىگىلىك تىكلهش يوللىرى ئۈستىده باش قاتۇردى

دىگهنـدهك ئۆينىـڭ باھاسـىغا “ ئـۆي ئالـسام بـاالدا قالـدىم،ئۆي ئالمىسام تاالدا قالـدىم”. ئۆي ئىسالھاتى ئېلىپ بېرىلدى

دهپمـۇ ئىلتىجـا قىلىـپ 》ئـۆي ئـااليمۇ؟ خۇتـۇن ئـااليمۇ؟ ئۆلۈۋااليمـۇ؟《 ھهتتـا،ۆپ رىيـازهت چهكتـۇقچىقىش قىاللماي كـ

مانا ئهمدى مۇالھىزه قىلىـپ ئهمىلـى پاكىـت ئاساسـىدا ، ئۆزىنى بىزگه تۇنۇتتى،پۇل ئۆز كۈچىنى. ئويلىنىشقا چاقىرىلدۇق

ئۇيغۇرالردا پۇل بارمۇ؟،جاۋاپ بېرهيلى

پۇلنىـڭ ئـۇچى بىـلهن تۇتاشـقان ئهشـۇ ، دهيـدۇ ئۇيغـۇر دانـالىرى》 بىر ئۇچى بىلهكـته،تهپۇلنىڭ بىر ئۇچى يۈرهك《

80%ئهممـا ، نىڭ قۇدرىتى قانچىلىك؟ ھازىرچه ئېنىـق ئىستاتىـسكىلىق مهلۇمـات يـوق“بىلىگى”ھهم “ يۈرۈگى”ئۇيغۇر

مهملىكىتىمىـزده يېـزا (لمىسا كېرهك گىچه بولغان ئۇيغۇرنىڭ دېھقان ئىكهنلىگىدهك ھهقىقهتنى ھىچكىم ئىنكار قى85%تىن

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىگىلىك قۇرۇلمىسى ھهققىدىكى سانلىق مهلۇمـات يـوق ). نى ئىگهللهيدۇ63.9%ئاھالىسى ئۇمۇمى ئاھالىنىڭ

نـى 92 .61%، ئهمما شـىنجاڭنىڭ ئىـشتىكى نۇپۇسـى ئىچىـده جىـسمانى ئهمـگهك بىـلهن شـۇغۇللىنىدىغانلىرى ئۇالرنىـڭ

دېھقـانچىلىق ، چـارۋىچىلىق ، . يۇقـۇرى5 .61% بۇلـۇپ 87%ڭ بـۇيىچه ئوتتـۇرىچه سـهۋىيه بولـسا ئىگهللهيدۇ، شـىنجا

بۇلۇپ شـىنجاڭنىڭ ئوتتـۇرىچه سهۋىيىـسىدىن 81 .9%ئورمانچىلىق ، بېلىقچىلىق بىلهن شۇغۇللىنىدىغانالرنىڭ نىسبىتى

13%جاڭنىڭ ئوتتـۇرىچه سهۋىيىـسىدىن بۇلـۇپ شـىن7. 39%ئهقلى ئهمگهك بىـلهن شـۇغۇللىنىدىغانالر . يۇقۇرى17. %5

شــىنجاڭنىڭ ( 83 .2% ئىگىلىــك بىـلهن شـۇغۇللىنىدىغانالر – 1شـىنجاڭدىكى ئـاز ســانلىق مىللهتـلهر ئىچىـده . تـۆۋهن

شــىنجاڭدىكى ئومــۇمى نۇپۇســتىكى نىــسبىتى ( 5. 63% ئىگىلىكتىكــى نىــسبىتى – 2، ) 66 .3%ئوتتــۇرىچه نىــسبىتى

بۇلــۇپ بــۇ ) 17 .48%شــىنجاڭدىكى ئومــۇمى ئاھــاله ئىچىــده ( 11 .17%ىكــى نىــسبىتى ئىگىلىكت– 3، ) 16 .%22

ئازسانلىق مىللهتلهرنىڭ نۇپۇسى ئىچىده ئۇيغۇرالرنىڭ ئىگىلهيدىغان نىسبىتى يۇقۇرى بۇلۇپ مۇشۇ نىسبهت ئۇيغۇرالرنىـڭ



3

ۇرېــشىتنىڭ خىــزمهت دوكالتىنــى بۇالرنىــڭ يىللىــق كىرىمــى قانــداق؟ رهئىــس ئــابلهت ئابد. نىــسبىتىگه يــېقىن كېلىــدۇ

بۇنى ئـايلىق سـاپ . ئىكهنلىگى مهلۇم بولىدۇ يۇهن1620كۆرىدىغان بولساق دېھقانالرنىڭ يىللىق ئوتتۇرىچه ساپ كىرىمى

بهزى ( يـۇهن بۇلىـدۇ 135كىرىمگه سۇندۇرساق بهردهم ئۇيغۇر دېھقان ئائىلىلىرىنىڭ ئايلىق ئوتتۇرىچه ساپ كىرىمى ئـاران

، ئۇنـداقتا ئـۇالر گـۆش )ھقاننىڭ بىر يىللىق كىرىمى مۇز كالتهك ساتقۇچىالرنىڭ كىرىمىدىن تۆۋهن دهيـدۇكىشىلهر بىر دې

ئېلىكتىـر چىـراق ياندۇرمامـدۇ؟ كىـيىم ،تاماق يىمهمدۇ؟ تۇرۇبـا سـۈيى ئىچمهمـدۇ - ئۇن سېتىۋېلىپ نان ،ياغ يىمهمدۇ -

خېمىيىــۋى ئۇغــۇت ســېتىۋالمامدۇ؟ ،دا داۋاالنمامــدۇ؟ ئــۇرۇغكهيمهمــدۇ؟ بــالىلىرىنى مهكتهپــته ئۇقۇتمامــدۇ؟ ئاغرىــسا دوختــۇر

قۇلــدهك ”،مۇشـۇنداق بولغانــدا ئۇيغـۇر دېھقانلىرىنىــڭ يىلــدا ھېرىـپ چارچــاپ ئىشلىـسىمۇ قۇلىــدا ھــېچ نهرسـه قالمايــدۇ

دهيدىغان ئۇيغـۇرالر توغرىـسىنى ئېيتقانـدا بىـر يىـل جاپـا چېكىـپ قۇرسـىغىنى تويغـۇزۇش ئۈچـۈن“ ةئىشلهپ بهگدهك ي

-8 يىلـى -2000گېزىتىنىـڭ 》ئاسـىيا كىنـدىكى《نىڭ مۇخبىرى مـۇھهممهت راخماننىـڭ》تۇرپان گېزىتى《.ئىشلهيدۇ

نــاملىق ئوبزورســىمان 》دېھقانالرنىــڭ كىرىمىنــى راســتچىللىق بىــلهن مهلــۇم قىاليلــى《ئىيــۇن ســانىدا ئــېالن قىلىنغــان

مىنى يۇقۇرىغا ئۆستۈرۈپ مهلۇم قىلىـپ ئۆزىـدىن يۇقـۇرى ماقالىسىدا يېزىشىچه بهزى شهخس ۋه ئۇرۇنالر دېھقانالرنىڭ كىرى

ــداپ مهنــسهپ دهسمايىــسى ــارتىيه ۋه خهلقنــى ئال ــدا پ ــوغرىراق ئېيتقان ــق ھۆكــۈمهتلىرىنى ت ــارتىكوم ۋه خهل دهرىجىلىــك پ

يـۈهن بولغـان 1159ماقالىده يېزىلىشىچه تۇرپان ئايدىڭكۆل يېزا يهمشى كهنتىـدىكى ئهمىلـى سـاپ كىرىمـى . قىلىدىكهن

كهنتىمىزنىـڭ ئـۆتكهن يىللىـق 《 شۇ يېزىنىڭ ئانىجـان كهنتـى مهسـئۇللىرى ، يۈهن ھىساپلىغان1823بولسا يېزا بۇنى

،بۇ يىل يېزا ئىگىلىك مهھسۇالتلىرىنىڭ باھاسى نىسبهتهن تۆۋهن بولـدى . يۈهن ئىدى1285كىشى بېشى ساپ كىرىمى

مۆلچهرىمىزچه بۇ يىللىق كىشى بېـشى سـاپ كىرىمىمىـز . از ئهمهسئۇنىڭ ئۈستىگه تۈرلۈك تهبىئى ئاپهتلهرنىڭ زىيىنىمۇ ئ

يـۈهنگه 1800لـېكىن يېزىنـى بىرلىـك قىلـساق كىـشى بېـشى سـاپ كىرىمىنـى . يۈهن ئۆپچۆرىـسىده بۇلىـشى مـۈمكىن1000

ىنى يۈهن ئاشۇرۇش ئۆلچىم300بۇنىڭغا يۇقۇرىنىڭ كىشى بېشى ساپ كىرىمىنى ئالدىنقى يىلدىكىدىن . يهتكۈزسهك بۇلىدۇ

يـۈهن ئهتراپىــدا 1000بۇنــداق بولغانـدا پهرق . يـۈهنگه يېتىـدۇ2100قوشـساق كهنتىمىزنىـڭ كىــشى بېـشى سـاپ كىرىمــى

بۇنداق ساختا سانلىق مهلۇمات بىلهن دېھقانالرنى بېيىتىپ پارتىيىنى ئالدايدىغان ۋابا ھهممه جايدا دىگـۈدهك 》.بۇلىدۇ

دېھقانغا دىلكهش شـائىر روزى . روزى سايىت شېئىرلىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتىدۇبار بۇلۇپ خوتهن ۋىاليىتىده بارلىغىنى شائىر

ــاق تهس《ســايىتنىڭ ــان بولم ــسىدىكى 》دېھق ــاملىق لېنتى ــدۇ 《ن ــان يىغالي ــانالر 》 دېھق ــارلىق شــېئىرلىرى دېھق قات

تىمۇ ئاخبــارا》 خوتهنــدىن خهت《تهرىپىــدىن قارشــى ئېلىنىــشى سهۋهپــسىز ئهمهســمۇ نىــمه؟ نۇرمــۇھهممهت توختىنىــڭ

شـۇڭا بېيىمىغـان دهپ ،دېھقانالر ئۈچۈن سۆزلهنگهن راست گهپتهك قىالمـدۇ نىـمه؟، سـىز دېھقـانالر ھـۇرۇن ۋه ئهقىلـسىز

! مهن سىزگه كۆرگهنلىرىم بىلهن پاكىتنى قۇشۇپ سۆزلهپ بېرهي،قارامسىز؟ ياق

هن بۇلـۇپ مهملىكهتنىـڭ ئوتتـۇرىچه يـۈ1620تهكشۈرۈش ماتېرىياللىرىغا ئاساسالنغاندا شىنجاڭ دېھقانلىرىنىڭ كىرىمى

يىلى مهملىكهت بويىچه دېھقانالرنىڭ ئوتتۇرىچه كىرىمىـدىن شـىنجاڭ -1983. يۈهن تۆۋهن تۇرىدىكهن700سهۋىيهسىدىن

يىلـى شـىنجاڭ -1983. يۈهن تۆۋهن بولغـان691يىلىغا كهلگهنده -1999يۈهن تۆۋهن بولسا 43دېھقانلىرىنىڭ كىرىمى

ئـاز بولـسا (%16.5) يـۈهن13ئىگىلىگىگه سـالغان مهبلىغـى مهملىكهتنىـڭ ئوتتـۇرىچه سېلىنمىـسىدىن دېھقانلىرىنىڭ يېزا

%83.2يـۈهن ئـارتۇق مهبـلهغ سـالغان بۇلـۇپ مهملىكهتنىـڭ ئوتتـۇرىچه سېلىنمىـسىدىن 544يىلىغـا كهلگهنـده - 2000

.يۇقۇرى بولغان

8لىرىنىـڭ ئـائىله ئىگىلىگىـدىن كىـرگهن كىرىمـى يىلىنى سېلىشتۇرساق شىنجاڭ دېھقان-1983يىلى بىلهن -2000 《

پىرسـهنت 10.3يىلىغـا ، ھهسـسه 4.3كىـشى بېـشىغا تـوغرا كهلـگهن كىـرىم ، %10.3ھهسـسه ئاشـقان بۇلـۇپ يىلىغـا

پىرسـهن ئاشـقان بۇلـۇپ كىـشى بېـشىغا تـوغرا 18.5 يىلىغـا ، ھهسـسه17ئهممـا ئـائىله ئىگىلىگـى سېلىنمىـسى . ئاشـقان



4

-2001>>شىنجاڭ ئىقتىسات گېزىتـى<<(》 ھهسسىسىگه يېقىنلىشىدۇ3ىچه ساپ كىرىمنىڭ ئېشىشىنىڭ كېلىدىغان ئوتتۇر

)كۈنى-13ئاينىڭ -4يىلى

بـۇ ، باشـقا ئىـشالردىن كىرىـدىكهن%10.1 ، دېھقـانچىلىقتىن%89.9شىنجاڭ دېھقانلىرىنىڭ يېزا ئىگىلىك كىرىمىـده

.يىلىدىكى بىلهن ئاساسهن ئوخشاش ئىكهن– 1985نىسبهت

ئهممــا ،دېھقانالرنىــڭ دېھقانقچىلىققــا ســالىدىغان مهبلىغــى نىــمه ئۈچــۈن ئېــشىپ كېتىــدۇ؟ بۇنىــڭ ســهۋهپلىرى تۈرلــۈك

لىغىنـى بىلىـدىغان ھهمـمه سـاھه ئـۇالرنى تـاالن “ بۇزهكنى بوزهك قىلمىسا قىيامهتته سورىغى بار”دېھقاندىن ئىبارهت بۇ

سـۈپهت تهخنىكـا نازارهتچىلىـك ،سانائهتنى باشقۇرۇش -كۈنى سودا -25ئاينىڭ -3خهۋهرلهرگه قارىغاندا . تاراج قىلىدۇ

قاتـارلىق ئـۇرۇنالردىن تهشـكىللهنگهن ... تهمىنـات سـودا كوپراتىـۋى، دېھقـانچىلىق نـازارىتى، پىالن كومتىتى،ئىدارىسى

هنـۇپتىكى تـۆت كـۈن تهكـشۈرگهن بۇلـۇپ ج15گۇرۇپپا جهنۇبى ۋه شـىمالى شـىنجاڭدا دېھقـانچىلىق ۋاسـتىلىرى بـازىرىنى

ۋاقتــى ئــۆتكهن ،توننــا1150 سۈپهتــسىز خېمىيىــۋى ئۇغــۇت ،ناھىيىــدىال بايقالغــان ســاختا11تىكــى ) ۋىــاليهت(ئوبالســت

يېـزا ، توننـا292 ساختا سۈپهتسىز يۇپـۇق ، توننا68 ساختا سۈپهتسىز ئۇرۇق ، توننا148سۈپهتسىز دېھقانچىلىق دورىسى

-4. مىڭ يۈهن ئىكهن320مىليون 17ز زاچاسلىرىدىن بايقالغانلىرىنىڭ باھاسى ئىگىلىك ماشىنىلىرىنىڭ ساختا سۈپهتسى

توننىدىن كۆپرهك ساختا فوسفورلۇق ئۇغـۇت بايقالغـان بۇلـۇپ غۇلجىـدىن ئېلىـپ ئهكهلـگهن 780پولكتىن -64دېۋىزىيه

ــسى ــشلىتىدىغان خالتى ــسۇس ئى ــا مهخ ــق 50بۇغايغ ــى ( كىلوگىراملى ــۈهن50باھاس ــۇتنى ئامىر) ي ــشلهنگهن ئۇغ ــدا ئى ىكى

دىـــمهك ســـاختىلىق دېھقـــانچىلىق . يۈهنـــدىن ســـاتقان113) كىلـــو50(فوســـفۇرلۇق ئۇغۇتنىـــڭ خالتىـــسىغا قـــاچىالپ

ھهمده دېھقانالر قـان تهرىـدىن كهلـگهن پـۇللىرىنى بۇلىۋالغـان ،ئىشلهپچىقىرىش كېرهكلىكلىرى بازىرىنى قاپالپ كهتكهن

هرگه سـالىدىغان مهبلىغـى قانـداقمۇ مهملىكهتنىـڭ ئوتتـۇرىچه سهۋىيىـسىدىن مۇشۇنداق ھالهتته شىنجاڭ دېھقانلىرىنىـڭ ي

《كۈنى سـانىدىكى -18ئاينىڭ -8يىلى -2000نىڭ 》شىنجاڭ ئىقتىسات گېزىتى《ئېشىپ كهتمىسۇن؟ ئىشهنمىسىڭىز

ا تــوك ماقالىــده ئىنكــاس قىلىــنىچه يېــز، دىــگهن ماقــالىنى كــۆرۈڭ》دېھقانالرنىــڭ يــۈكىنى يېنىكلىــتىش نىمىــشقا تهس

مېتىـرى 100 توقسۇ قاتارلىق جايالردا ئاق ھۆججهت بېرىپ ئوشـۇق ھهق يىققـان بۇلـۇپ ،يوللىرىنى ئۆزگهرتىشته مىچۇهن

.يۈهندىن ساتقان60يۈهنلىك سىمنى 25بازار باھاسىدا

ھهقلهرنىـڭ توكنىڭ خورىشى دىگهندهك قۇشۇپ ئېلىنىدىغان،سۇ ۋه توكنىڭ باھاسى ھهممىال جايدا يۇقۇرى ئىكهنلىگى

.كۆپلۈگى ھهممه بىلىدىغان ھهقىقهت

مىليون 14 پاختا كۆلىمى ،ئىستىراگىيىسىنى بهلگىلىدى) نېفىت(، بىر قارا)پاختا(شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنى بىر ئاق

ىـپ مىليـون دهنـگه يېت30پاختا مهھسۇالتى . ئىگىلىدى26.2% مىڭ موغا يېتىپ پۈتۈن مهملىكهت پاختا كۆلۈمىنىڭ 920

مـو بېـشى پاختـا ). نـى ئىگهللهيـدۇ 8%دۇنيا پاختـا مهھـسۇالتىنىڭ ( ئىگىلىدى 40%مهملىكهت ئومۇمى مهھسۇالتىنىڭ

دۇنيا بـويىچه . ھهسسىسىگه توغرا كهلدى1.41 كىلوگىرامغا يېتىپ مهملىكهتنىڭ ئوتتۇرىچه سهۋىيهسىنىڭ 100مهھسۇالتى

كىلوگىرامــدىن ھۇســۇل ئالىــدىغان يۇقــۇرى 1500ڭ ھهر گېكتارىــدىن بىردىنبىــر مىليــون گېكتــار كۆلهمــدىكى پاختىلىقنىــ

ــدى ــۇپ قال ــۇن بۇل ــسۇالتلىق راي ــا . مهھ ــېتىۋېلىنغان پاخت ــون 25س ــويىچه 200مىلي ــكهت ب ــپ مهملى ــگه يېتى ــڭ دهن مى

. ئىگهللىــگهن%41.5 باشــقا جايالرغــا تۇشــۇلغان پاختىــسى مهملىــكهت پاختىــسىنىڭ ، %50.6ســېتىۋېلىنغان پاختىنىــڭ

بۇلـۇپ مىليـون دهن 26مىليـون دهن بۇلـۇپ بۇنىـڭ ئىچىـده شـىنجاڭنىڭ 30ىكهت بويىچه ئالى دهرىجىلىك پاختـا مهمل

.ئىگهللهيدۇ86.6%

كېلوگىرامــدىن 932 كلــوگىرام ھۇســۇل ئالغــان بولــسا ئېلىمىــزده 581 يىلــى دۇنيــادا ھهر گېكتــار پــاختىلىقتىن -2000

كېلــوگىرام ھۇســۇل 1517 كېلــوگىرام، ئاۋىــستىرالىيىده 473 پاكىــستاندا كېلــوگىرام،718ھۇســۇل ئېلىنغــان، ئامېىركىــدا



5

. كېلوگىرامدىن ھۇسۇل ئېلىنىپ خهلقارا ئوتتۇرىچه سهۋىيىدىن ئېشىپ كهتكهن1482ئېلىنغان بولسا شىنجاڭدا

پاختىــسىنىڭ ئامېرىكـا قاتــارلىق غهرپ ئهللىرىـده پاختــا شهخـسى دېھقــانچىلىق مهيدانلىرىـدا تېرىلغــان بۇلـۇپ ئامېرىكــا

، ) مـو2700( گېكتـار 180تى ئهنه شۇنداق دېھقانچىلىق مهيـدانلىرى تېرىغـان، ھهر ئـائىله ئوتتـۇرا ھېـساپ بىـلهن %90

بولسا شىنجاڭدا ھهر بىـر ئـائىله ئوتتـۇرا ) مو 135( گېكتار 9، ئۆزبهكىستاندا ) مىڭ مو 15( گېكتار 1000ئاۋىتىرالىيهده

تى ئىـشلهپچىقىرىش قۇرۇلـۇش 50%شىنجاڭدا تېرىلغان پاختىنىڭ ( ھېرىپ كهتكهن مو پاختا تېرىپ18ھېساپ بىلهن

.، ئهلۋهتته غهرپ دۆلهتلىرى ئىلغار پهن تهخنىكا ۋه ماشىنىالر بىلهن باشقۇرىدۇ)بىڭتۇهنلىرىده تېرىلىدۇ

ۇلـۇپ ئومـۇمى بـاينى ئـېالن قىلغـان ب50يىلـدىكى جۇڭگولـۇق -2000 ژورنىلىـدا 》بـايلىق《يېقىندا ئهنگىلىيهنىـڭ

ئهممــا دېھقانچىلىققــا ، نهچــچه پىرســهنتىنى ئىگهللهيــدىغان دېھقــان تائىپىــسىدىن بىرمــۇ ئــادهم يــوق60ئاھالىنىــڭ

مىليـون 960تهخمىـنهن (مىليـون ئامېرىكـا دوللىـرى 120گۇاڭجـۇدىكى . مۇناسىۋهتلىك سودا ساھهسىدىن بهش كىشى بار

،ھقــانچىلىقتىن بېيىماســتىن كهپــتهر قاتــارلىق جــانلىقالرنى بــېقىشپــۇلى بــار لىــن ئائىلىــسىمۇ ھهرگىــز دې) خهلــق پــۇلى

بـاي ئىچىـده ياسـاش ۋه قۇرۇلـۇش كهسـپلىرى 50مۇشـۇ . يېتىشتۈرۈش كهسپى شېركىتى قۇرۇش بىـلهن بېيىغـان

بۇالرنىـڭ . غاننهپهر بول14 ئىنتېرنېت قاتارلىق يۇقۇرى پهن تېخنىكىنىڭ پۇلىدىن بېيىغانالر ، نهپهر29بىلهن بېيىغانالر

مىليـارت 1تهخمىـنهن (مىليـون ئامېرىكـا دوللىرىـدىن 200ياش بۇلۇپ ئوتتۇرا ھىساپ بىلهن بىـرىگه 43ئوتتۇرىچه يېشى

.توغرا كېلىدۇ) مىليون خهلق پۇلى600

مـو 2000ق مىليونىر دېھقان ئاتالغان پهيزىۋات ناھىيه شورجهينهك كهنتىدىكى روزى قادىرنىـڭ ئىگىلىگىـگه قارايـدىغان بولـسا

قىرغــاۋۇل ســېتىۋېلىپ بــاقمىچىلىق فېرمىــسى 100 ،كهپــتهر500 ،كــاال70 ،قــوي500يېرىنــى ماشىنىالشــتۇرۇپ تېرىغانــدىن باشــقا

راسـتىنى ئېيتقانـدا دېھقـانچىلىقتىن كـۆره قۇشـۇمچه ئىگىلىـك دهپ . شـېغىل زاۋۇتـى قۇرغـان ۋه يـول قارىمايالشـتۇرغان. قۇرغان

مىـڭ يـۈهن سـاپ كىـرىم 182 جۈملىـدىن بىـر يىلـدا بـاقمىچىلىقتىنال ،كىرىم قىلىپ بېيىغـاننامالنغان ئاساسى ئىگىلىكتىن

. مىڭ يۈهندىن ئارتۇق پۇلىنى مائارىپ ۋه باشقا جامائهت ئىشلىرىغا سهرپ قىلغان400ئۇ بېيىغاندىن كېيىن . قىلغان

بهزى كىشىلهر ئۇالرنى ھـورۇن ،زىلىرىنى ئاڭلىدىمبىچاره دېھقانالرنىڭ باي بولماسلىغى ھهققىده كىشىلهرنىڭ ھهر خىل مۇالھى

ئـۇالر راســتال شــۇنداقمۇ؟ ئهلــۋهتته ھهمــمه نهرسـىنىڭ ئىككــى تهرىپــى بولغىنىــدهك ئۇالرنىــڭ ، بهزىــلهر ئهقىلــسىز دهيــدۇ،دىـسه

ئـۈچته بىلـله ”بىـلهن “ ئۈچكه ۋهكىللىك قىلىش تهربىيىسى”. ئهمما ئۇالرنىڭ نىسبىتى ئۇنداق يۇقۇرى ئهمهس،ھۇرۇنلىرىمۇ بار

تۇرمۇشـىنى ھهمـده ئالغـان ھۇسـۇل ،قا دېھقانالرنىڭ ئۆيىگه چۈشكهن بولسىڭىز ئۇالرنىڭ جاپا مۇشهققهتلىك ئهمگىكىنى“بولۇش

سىزنىڭچه ئۇالرنىڭ شـۇنداق ئىـشلهپ بـاي . ۋه ساپ كىرىمى ھهققىده ئازراق بولسىمۇ چۈشهنچىگه ئېرىشكهن بولىشىڭىز مۈمكىن

خامـان ئالغـان ، ئـۇالر بۇغـداي ئورىغـان، يـاز جاپـا چېكىـپ ئىـشلهيدۇ–ۋهپلهر باردۇ؟ دېھقانالر قىـش بولماسلىغىدا قانداق سه

، خاالمسىز؟ بىراۋ سىزگه پۇل بېرهي دېسىچۇ؟ ئىـشىنىمهن،پىژغىرىم ئىسسىقتا سىز ئىشلىمهي يېرىم سائهت ئاپتاپتا تۇرۇپ بېرىڭ

يۇغـان پاختـا خـالتىلىرىنى كۆتـۈرۈپ ،رلىرىنى كۆتىرىپ ئامبارغا بارمايـسىزئېغىر ئاشلىق تاغا. سىز پۇل بېرهي دېسىمۇ خالىمايسىز

لـېكىن دېھقـان ، شهكسىزكى پاختـا تېرىـشنى خالىمايـسىز،قان بېسىمىڭىز يۇقۇرى. ئهسال خالىمايسىز،پاختا تېغىغا ياماشمايسىز

يۇقارقىـدهك ، دېھقـانچىلىق قىاللمايـدۇ“ خىلسـهر”ئـۇالر . چۈنكى ئۇالر ياشىشى بـالىلىرىنى بېقىـشى الزىـم، قىلماي ئامالى يوق

ــائى ــوغرا ئهمهس ،ئىجتىم ــزلهش ت ــانالردىن ئى ــهۋىيىلىك دېھق ــۆۋهن س ــهۋهپلهرنى ت ــق س ــۇم ( تهخنىكىلى ــانالرمۇ مهل ــا دېھق ئهمم

پهن تېخنىكا سهھىيه نهشىرىياتى دېھقان چارۋىچىالرنىڭ - چۈنكى يېقىندا شىنجاڭ پهن،مهسئۇلىيهتنى ئۈسىگه ئالمىسا بولمايدۇ

قاتـارلىق بىـر قاتـار 》چىالن ئۆستۈرۈش تېخنىكىـسى«تېخنىكىغا تايىنىپ بېيىشىغا دائىر كىتاپالر دىگهن ئومۇمى تېما ئاستىدا

كىتاپالرنى نهشر قىلغان بۇلۇپ چىالنچىلىقنى زور كۈچ بىلهن راۋاجالندۇرۇشنى تهشهببۇس قىلىۋاتقـان چـاقىلىق ناھىيىـسىگه بـۇ

بىر ، يۈهنلىك بۇ كىتاپتىن نهچچه پارچىمۇ سېتىلمىغان5هچچه مىڭ ئۇيغۇر دېھقان بار بۇ ناھىيىده كىتاپ كهلگهندىن كېيىن ن



6

يېزىنىڭ رهھبهرلىرى بۇ بىر يۈرۈش كىتاپالرنى كۆرۈپ ھهممه مهھهللىلهرگه ئېلىپ بهرسـهك بولغىـدهك دىگهنـۇ بهلكىـم بـۇ پۇلغـا

. كىتاپنى سېتىۋېلىشقا يېزىدىن ياكى مهھهللىدىن ئـادهم كهلمىـگهنبىر ئۈستهل تاماق يىيىشنى ئهۋزهل كۆرگهنمۇ ئىككىنچىلهپ

يېـزا ، دېھقـانچىلىق تهخنىكىـسى يـوق، پـۇل يـوق-دېھقانلىرىمىز سهرخىل دېھقانچىلىق قىالي دىـسه ئـۇالردا يېتهرلىـك مهبـلهغ

باشـالمچىلىق ، مالشـتۇرغۇدهكپـۇل تـاپقىلى بولىـدىغان تهخنىكىنـى ئۇمۇ، ئىگىلىك ماشـىنىلىرىنى سـېتىۋالىدىغان دهسـمايه يـوق

جــان دىلــى بىـلهن خهلــق ئۈچــۈن ئىـشلهيدىغان ھهم ئــۇالرنى بېيىــشقا باشــاليدىغان ، ئهل ســۆيهر ئـاگرانوم،قىلغـۇدهك زىيــالى

ناۋادا ھهر يېزىدا باغۋهنچىلىك ئالىمى ئۆمهرجاندهك ھهم تهخنىكىغا ھهم ئهل سـۆيهرلىك يـۈرهككه ئىـگه ،سهۋىيىلىك كادىر يوق

جۈملىــدىن يامــالىق تېغىــدهك قــاغجىراپ كهتــكهن . بىــر ئىككىــدىن بولغــان بولــسا چۇقــۇم ئهھــۋال باشــقىچه بــوالتتىئوغالنــدىن

ئادهمدهك ياشـىيالىغان جۈملىـدىن باشـقىالردهك ، يېڭى تهخنىكىالرغا ئېرىشىپ بېيىغان، ئۇيغۇرالر ھايات بهخىش يېشىل ھاياتقا

لـېكىن ، بارغانال دهشت چۆلنى باغۇ بوستان قىلىمىز دهپ ماختـايتتۇق،للهت دهپبىز ئۆزىمىزنى باغۋهن مى. ياشىيالىغان بوالتتى

باھاســـىىال ئهمهس يهنه ســـان ۋه ســـۈپۈتىمۇ . مېۋىلىرىمىزنىـــڭ باھاســـى يىلـــسېرى چۈشـــۈپ خهقنىـــڭ يىلـــسېرى ئېـــشىۋاتىدۇ

ئاز قالدۇق مىۋه چىـۋه ،ك بېرىۋاتىدۇ بۇ دهل بىزنىڭ تهخنىكىمىزنىڭ ئىپتىدائى باسقۇچتا قېلىۋاتقانلىغىدىن دېره،ئۆزگىرىۋاتىدۇ

. بهلكىـم بـۇ نـامنى ئهمـدى تىلغـا ئـېلىش قـۇرۇق الپ ئـۇرۇش بۇلىـشى مـۈمكىن،ماكانى دىگهن نامنى قولدىن بېرىپ قـويغىلى

بۇنىڭ سهۋهبى نهده؟ بهزىلهر. بىزنىڭ ئۈزۈملىرىمىز نهچچه يۈهندىن سېتىلسا چهتئهلنىڭ نهچچه ئون يۈئهندىن بازار تېپىۋاتىدۇ

مېـنىڭچه شـىنجاڭنىڭ . بـۇ بهلكىـم راسـتتۇر،يهرنى كۆپ تېرىپ ھهربىر دېھقان نهچچه يۈز مودىن تېرىسا بـاي بولمامـدۇ دهيـدۇ

ھهر ( شـىنجاڭ بوسـتانلىقلىرىدىكى ئـادهم زىچلىغـى ئىچكىرىنىڭكىـدىن ئـاز ئهمهس ،يېرى كهڭـرى بولـسىمۇ بوسـتانلىق كىچىـك

قۇرغـاق رايۇنالرنىـڭ ئـادهم زىچلىغـى ھهققىـده ، ) دىن ئېشىپ كهتتى256هلگهن ئادهم كۇۋادىرات كېلومېتىر بوستانلىققا توغرا ك

داۋاملىـق تـۈرده بـوز . ت نىڭ بهلگىلىسىدىن زور دهرىجىده ئېشىپ كهتتى ۋه ئاجىز ئېكىلوگىيىسىگه تهسىر كۆرسهتمهكته. د. ب

ــاقىۋهتلهرنى ــانچىلىق قىلىــش مۆلچهرلىگۈســىز ئېكىلوگىيىلىــك ئ ــز تهبىئهتنــى ،كهلتۈرۈشــى شهكــسىزيهر ئېچىــپ دېھق شــۇڭا بى

بهلكى تهخنىكىلىق ھالـدا ئىقتىـسادى كۆلهمنى كۆپهيتمهي ئهمهلىيهتته بىز بوز يهر ئاچماي . سۆيىشىمىز ۋه ئۇنى ئاسرىشىمىز الزىم

ارىتىـشىمىز شـارائىت ي– بۇنىڭ ئۈچۈن كۈچ قۇدرىتىمىزگه تايىنىپ شهرت ،ئىگىلىكنى راۋاجالندۇرساق خهلقنى بېيىتىش مۈمكىن

مۇتىخهسىسلهرنىڭ ئېيتىشىچه باغالرغا قۇيۇلىدىغان سۇ مۇۋاپىق بولـسا . ھهمده دېھقانلىرىمىزنىڭ سهۋىيىسىنى ئۆستۈرىشىمىز الزىم

ئهمهلىـيهت ئىـسپاتلىدىكى بـوز يهر ئېچىـپ بـاي بولـۇش بىـر خىـل قـاالق . ئهتراپىدا ئاشـىدىكهن30%مېۋىلىرىمىزنىڭ باھاسى

سهرخىل دېھقانچىلىقنى يولغا قۇيۇش ھهمده يېزا بازار كارخانىلىرىنى بهرپـا قىلىـپ پىشـشىقالپ ئىـشلهش ئىمكان بولسا،ئۇسۇل

راسـتىنى ئېيتقانـدا ئۇيغـۇر ، ئۇيغۇرالرنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى يېزا ئىگىلىگى بىـلهن مهشـغۇل،كهسپىنى راۋاجالندۇرۇش كېرهك

بىـر كىلـو بۇغـداينى بىـر يـۈهن ، پىشـشىقالپ ئىـشلهشكه تىرىـشمىدىدېھقانالر پهقهت خام ئهشيا ئىشلهپ چىقـارغۇچى بولـدىكى

نهچچه يۈز گىرام تهييار چۆپكه ئازراقال ئىـش قۇشۇلـسا ،ئىككى مودىن سېتىپ ئۇننى ئاز كهم ئىككى يۈهندىن سېتىۋېلىپ يىدى

مۇسـۇلمان ھهم ئـۆزگىچه بىـز،دهپ يېزىلـسا نهچـچه يۈهنـدىن سـېتىۋېلىپ يىـدۇق“ مۇسۇلمانچه”تېشىغا مايماق سايماق قىلىپ

بىز ئالـدى بىـلهن مۇشـۇ سـاھهدىن باشـالپ يىـمهك ئىچـمهك ، بۇ بىر چوڭ بازار دىمهكتۇر،يىمهك ئىچمهك ئاالھىدىلىگىگه ئىگه

سانائىتى بىلهن مهھسۇالت بازىرى ئېچىپ دېھقـانچىلىق مهھـسۇالتلىرىنى خـام ئهشـيادىن سـانائهت مهھـسۇالتىغا ئايالندۇرىـشىمىز

جاڭدا شۇنچه كۆپ مۇسۇلمان تۇرۇپ ئۆزىمىز يهيدىغان مهھـسۇالتالرنى ئىـشلهپ چىقىرالمىغانغـا قارىغانـدا ھهقىـقهتهن شىن. الزىم

، تهخنىكىلىق سهۋهپلهرنى تۆۋهن سهۋىيىلىك دېھقـانالردىن ئىـزلهش تـوغرا ئهمهس،يۇقارقىدهك ئىجتىمائى. چاغلىق ئوخشايمىز

يهنىال سانلىق مهلۇماتالرغا مـۇراجهت قىلـساق بـۇنى . ئۇالر تۆۋهن سهۋىيىده قالغان تارىخى سهۋهپلهر تۈپهيلى،چۈنكى ئىجتىمائى

بۇلــۇپ ئوتتــۇرا قىــسىم مــو1.98غهربــى شــىمالدا كىــشى بېــشىغا تــوغرا كېلىــدىغان تېــرىم يهر 《:ئېنىــق كۆرىــۋېلىش مــۈمكىن

وگىرام مهھــسۇالت ئالــسا ئوتتــۇرا قىــسىم كىلــ359ئهممــا غهربــى شــىمالدا مــو بېــشىدىن . مــودىن ســهلال ئــارتۇق1.94رايۇنالرنىــڭ



7

ئوتتـۇرا قىـسىم ، مىڭ يـۈهن180يهرنىڭ ئىقتىسادى ئۈنۈمدارلىغى غهربى شىمالدا . كىلوگىرامدىن مهھسۇالت ئالغان495رايۇنالردا

بۇنداق پهرق نىمه ئۈچۈن كېلىپ چىقىدۇ؟). ئۆكتهبىر-9يىل -2000 》شىنجاڭ گېزىتى《) 》مىڭ يۈهن بولغان681رايۇندا

نــى دېھقــانالر ئىگهللهيــدىغان بۇلــۇپ ئوتتــۇرا %7.1گېرمانىيهنىــڭ دېھقــانچىلىغىنى مىــسال قىلــساق ئۇمــۇمى ئاھالىنىــڭ

ئۇالرنىـڭ دېھقـان بۇلۇشـتىمۇ ئـۆلچهم بۇلـۇپ ئالـدى بىـلهن چۇقـۇم . ئـادهمنى باقىـدۇ95ھىساپ بىلهن ھهر بىر دېھقـان

كهسپى تهربىيه قۇبۇل قىلىشنىڭ ئالـدىنقى شـهرتى چۇقـۇم . ېرهك سېستىمىلىق كهسپى تهربىيه قۇبۇل قىلىشى ك،مۇنتىزىم

تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مهكـتهپ سهۋىيهسـىگه ، ھىچ بولمىغاندا،توققۇز يىللىق مهجبۇرىيهت مائارىپ تهربىيهسىنى قۇبۇل قىلىش

ىــلهن كهســپى دېھقــان بولىــدىغانالر تۇلۇقــسىز ئوتتــۇرا مهكتهپنــى پۈتتۈرگهنــدىن كېــيىن ئالــدى ب. ئىــگه بۇلۇشــى كېــرهك

دېھقـانچىلىق مهيـدانى يـاكى دېھقـانچىلىق ،مهخسۇس مهكتهپلهرگه كىرىـپ بىـر يىـل نهزىرىيىـۋى بىلىملهرنـى ئىگىلىـشى

ئۇقـۇش ، ئىمتاھاندا الياقهتلىك بۇلۇپ،كهسپى مهكتهپلىرىگه كىرىپ ئۈچ يىل ئهتراپىدا كهسپى جهھهتتىن تهربىيىلىنىپ

. ئاندىن دېھقان بۇلۇش الياقىتىگه ئىگه بۇالاليدۇ،پۈتتۈرۈش گۇۋاھنامىسى ئالغاندىن كېيىن

ئـادهم دېھقـانچىلىق بىـلهن 15%يىلـى -1950 ئامېرىكىـدا ،ئامېرىكا نۇپۇس تهكشۈرۈش ئىدارىسىنىڭ ئېالن قىلىـشىچه

يىلى دېھقـانچىلىق بىـلهن -1986. چۈشكهن2%يىلى -1987 ،كه چۈشكهن 2.5% يىلالرغا كهلگهنده -80شۇغۇلالنسا

غهيرى دېھقانچىلىق ئائىلىلىرىنىڭ ئوتتۇرىچه ،دولالر بۇلۇپ326مىڭ 23نىدىغان ئائىلىلهرنىڭ ئوتتۇرىچه كىرىمى شۇغۇللى

كۈنىـدىكى سـانىدىكى مهلۇمـات -12ئاينىـڭ -5يىـل -1990›› بايىنغۇلىن گېزىتـى«.(دولالر ئىكهن632مىڭ 29كىرىمى

) دولالر ئهتراپىدا6000بۇلۇپ كىرىم پهرقى

لـېكىن سوتـسىيالىزىم دهۋرىـده ،الىزىم دۇنياسـىنىڭ دېھقـانلىرى نىـمه ئۈچـۈن بـاي ھهم كىرىمـى ياخـشى كاپىت،ئهجابا

دهۋرده نـــامرات بولىـــدۇ؟ يهرنىـــڭ “ ھهمـــمه ئـــۆز كـــۈچىگه تايىنىـــپ ئىـــش كۆرىـــدىغان”ئېكىسپىتاتـــسىيه بولمىغـــان

نىـمه؟ بۇنىـڭ جاۋاپكـارلىرى ئهلـۋهتته دېھقانالرنىـڭ نـامرات بۇلىـشىدىكى تـۈپكى سـهۋهپ زادى ،ئۈنۈمدارلىغىنىڭ تـۆۋهن

چـۈنكى بىـزده خېلـى كـۆپ ، بوشـاڭلىغىدىن كـۆرۈش مـۈمكىن، ۋىجدانـسىزلىغى،ھازىرقى زىيالىلىرىمىزنىڭ غايىسىزلىگى

،ساندا يېـزا ئىگىلىـك مهكتهپلىـرى ۋه ئۇنۋېرسـتۇتلىرىنى پۈتتـۈرگهن زىيـالىالر بولـسىمۇ ئـۇالر ئۆزلىرىنىـڭ قۇسـۇغىغا نـان

ىم بېرىپ ئۇقۇتقان ئهشۇ دېھقان قېرىنداشلىرىنى بېيىـتىش يولىـدا قانچىلىـك كـۈچ سـهرپ قىلـدى؟ تـۆۋهن ئۇچىسىغا كىي

تهننهرقلىق ئهمما مهھسۇالت ئاشۇرۇدىغان تهخـنىكىالردىن قانچىلىـك ئوتتۇرىغـا چىقىرىـپ دېھقانالرنىـڭ بېيىـشىغا يـاردهم

تۇنۇشتۇرۇپ بېيىشىغا ياردهم قىلـدى؟ مىـسالهن خهنـزۇ قىلدى؟ ئهقهللىسى باشقىالرنىڭ يېڭى تېخنىكىسىدىن قانچىلىكنى

مــۇتلهق كــۆپى ئوخــشاش بىــر زېمىنــدا ،دېھقــانلىرى بىــلهن ئۇيغــۇر دېھقانلىرىنىــڭ ئىقتىــسادى ھــالىنى سېلىــشتۇرايلۇق

چه خهنزۇالر دېھقـانالر بـاي؟ گهپ شـۇ يهردىكـى خهنـزۇ دېھقـانالر كۆپـۈن،تېرىقچىلىق قىلسىمۇ ئۇيغۇر دېھقانلىرى نامرات

ئـۇالر تېرىغـان . ئۇالر تۈرلۈك تېخنىكىلىق ماتېرىيالالردىن پايدىلىنىپ تېخنىكىلىـق ئىـشلهيدۇ،ئىقتىسادى زىرائهت تېرىيدۇ

ئوخشاش ئىككى باغۋهننى مىسال قىلـساق ئۇيغـۇر ،كۆكتاتنىڭ باھاسى ئىزچىل تۈرده دېھقانچىلىق زىرائهتلىرىدىن يۇقۇرى

پهرق مانـا دهپ ، يۈهنـدىن سـېتىلىدۇ7-6لـسا خهنـزۇ باغۋهننىـڭ ئهت شـاپتۇلى يۇهنـدىن سېتى2-1باغۋهننىڭ شـاپتۇلى

شۇڭا ئىسىت دهيمهن يېزا ئىگىلىك تهخنىكىسىنى ئىگىـلهپ ھىـچ نهرسـىگه سـهرپ قىلمـاي ياشـاۋاتقان . كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇ

ر قىلچىلىـك مهنـسهپكه ئۇقۇتقـان بهزى كىـشىله، خهلـق باققـان،شۇنداق. ئۇيغۇر ئاگرانۇمالرنىڭ ئۆتۈپ كهتكهن ئۆمرىگه

ئېرىشكهن ھامان ئۆزىنىڭ كىچىككىنه پايدىسى ھىسابىغا خهلقنى زىيانغـا ئۇچرىتىـپ سـاختا مـالالرنى ئهكىلىـپ مهجبـۇرى

بېيىغان ئاز سـاندىكىلىرى بولـسا زىـرائهت تېرىـشنى ،ساتىدىغان ئىشالر كۆپ بولمىدىمۇ؟ شۇڭا دېھقانلىرىمىز بېيىيالمىدى

ــا ــا قويغ ــك،نقۇشــۇمچه ئۇرۇنغ ــدىن باغۋهنچىلى ــان جۈملى ــى ئاســاس قىلغ ــل ئىگىلىكن ــۆپ خى ــقا ك ــق، باش ، بوداقچىلى

خۇالسه قىلساق ئۇيغۇر دېھقانالردا پۇل بـارمۇ؟ . ۋه تىجارهت بىلهن شۇغۇللىنىپ ئامىتى كهلگهن دېھقانالردۇرباقمىچىلىق



8

،ذ س،يـاغ، گـۆش، ل بىلهن بىر ئاي ئۇنيۈهن پۇ140 ئهگهر بار دىسىڭىز ئېيىغا نۇپۇس بېشىغا توغرا كېلىدىغان ،يوق

، بالىڭىزنىڭ ئۇقۇش پۇلىنى تـۆلهڭ تۇرۇبـا سـۈيى ئىچىـڭ، توك چىراغ ياندۇرۇڭ،كۆكتات ئىستىمال قىلىپ ياشاپ كۆرۈڭ

شۇندىمۇ ئهشۇ پۇل يېتهمدۇ؟، ئـويالپ ، خۇدا ساقالپ ئاغرىق سىالقتىن خالى بۇلۇڭ،بوپتۇ كونا كىيىملىرىڭىزنى كىيىڭ

›› شـائىرغا كېـسهل تهگـكهن كـۈنلهرده « بۇ يهرده ئېتىقاتلىق ئۇيغۇر يازغۇچىـسى نۇرمـۇھهممهت توختىنىـڭ مهن!كۆرۈڭ

” : ناملىق خاتىرىسىده ئېالن قىلىنغان مۇنۇ جۈملىلهرنى ئۇقۇغـۇنىڭىزدا قانـداق تهسـىراتقا كېلىـدىغىنىڭىزنى بىلگـۈم بـار

كـۈن تاڭـدىن 360. شـلۇق پـۇلى تۆلىـشى كېـرهك ئىـكهن يـۈهن ئۇقۇ40 يۈهنـدىن جهمئـى 20 سېڭىل ئىككىسى –ئاكا

بـۇ . يـۈهن بېرهلهپتـۇ20 ئانا تۈگۈمهس سېلىق ۋه جېرىمـانىلهردىن ئاشـۇرۇپ ئـاران –شامغىچه ئىشلىگهن جاپاكهش ئاتا

‘ ڭبۇ پۇلنى سىز تۆلهپ كىتاپ ئېلىڭ، ياخشى ئۇقۇ’ : ياشلىق سىڭلىسىغا ئۆتۈنۈپتۇ10 ياشلىق ئاكا 13يىگىرنه يۈهننى

كهچـته ئۇنىـڭ . مهسۇم ئوغۇل سىڭلىسىنى مهكـتهپكه ئۇزۇتـۇپ ، ئـۆزى مهھهللىنىـڭ سـىرتىغا كېتىپتـۇ. دهپتۇ سىڭلىسىغا

بۇ پاجىئهنى ئاڭالپ شۇ بالىنىڭ مهكتىپىگه ئۇلـۇغ ئـالىم، . جهسىتىنى دوڭغاق جىگدىگه ئېسىلىۋالغان يېرىدىن تېپىشىپتۇ

داڭلىق تېلۋىزىيه دىكتورى گۈلشهن ئابدۇرهھىم يىغـالپ تـۇرۇپ مىـڭ يـۈهن ئهدىب ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئهپهدىمنىڭ قىزى،

.“ ... باشقىالر مىڭ يۈهن ئىئانه قىپتۇ. ئابدۇرهزاق سايىم مىڭ يۈهن ئىئانه قىپتۇ. ئىئانه قىپتۇ

ىش ئومـۇمى كىرىمـدىن ئىـشلهپچىقىر: دېھقانالرنىڭ كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان سـاپ كىرىمنـى مۇنـداق ھىـساپاليدۇ

داۋامىدا سهرپ قىلغان خىراجهت، ئىشلهپچىقىرىش سايمانلىرىنىڭ كونىراش خىراجىتى ، تاپشۇرۇلىدىغان بـاج ، مهھهلـله

قاالدۇرۇقى قاتارلىق تۈرلۈك يىغىۋېلىنىدىغان پۇلالرنى ئېلىۋهتكهنده قېلىـپ قـالغىنى ئانـدىن دېھقانالرنىـڭ سـاپ كىرىمـى

خىزمهتچىلهرنــى دېھقانالرنىــڭ ھــال ئهھۋالىــدىن خهۋهر ئالــسۇن ، بېيىــشىغا پــارتىيه ھــازىر كهڭ كــادىر ئىــشچى. بۇلــۇدۇ

ياردهمده بولسۇن ، يول كۆرسهتسۇن دهپ ئۈچته بىرگه بۇلۇشقا چۈشۈردى ، ھهر بىر ئۇيغۇر زىيالىـسى دېھقـان چـارۋىچى

.قېرىنداشلىرىمىزنىڭ ھال كۈنىنى ئوبدان ئويالپ كۆرۈشى الزىم

خىزمهتچىلهرنـى مىـسالغا ئالىـدىغان بولـساق ئۇالرنىـڭ - تىنـى ئىگهللهيـدىغان ئىـشچى10%پۈتۈن ئۇيغۇر ئاھالىسىنىڭ

:ھالىنى كۆرۈپ باقايلى

ئانـا ۋه -بىر ئۇيغۇر ئائىلىسىده دۆلهتنىڭ پىالنلىق تۇغۇت سىياسىتىنى جـان دىـل بىـلهن ئىجـرا قىلغىنـى بـويىچه ئاتـا

-2001نىـڭ 》شـىنجاڭ ئىقتىـسات گېزىتـى《.غرا بۇلىـدۇئىككى باال جهمئى تۆت نۇپۇس بار دهپ قارىساق ئاساسهن تـو

يىلـى -2000ماي سانىدا ئېالن قىلىنغـان مهلۇماتقـا ئاساسـالنغاندا ئىـش ئورنىـدىكى ئىـشچى خىزمهتچىلهرنىـڭ -15يىل

مهملىكهت بـويىچه ئوتتـۇرىچه مۇئاشـتىن ، يۈهن ئاشقانلىغى1106 يۈهن بۇلۇپ ئالدىنقى يىلدىن 8717ئوتتۇرىچه مۇئاشى

، )يــۈهن14976(، شــىزاڭ )يــۈهن16350(، بېيجىــڭ)يــۈهن18531( شــىنجاڭنىڭ شــاڭخهي، يــۈهن تــۆۋهن ئىكهنلىگــى654

ئـۆلكه ئـاپتۇنۇم رايۇنـدىن كېـيىن تۇرىـدىغانلىغى ئـېالن 12قاتـارلىق ) ... يـۈهن13076(، جېجاڭ)يۈهن13823(گۇاڭدوڭ

يـۈهن مۇئـاش 1500ئايـال ئىككهيـلهن جهمئـى -هرشۇڭا بىز ئادهتتىكى ئىـشچى خىزمهتچـى سـۈپىتىده ئېيىغـا ئ. قىلىنغان

.ئالىدۇ دهپ قارايلى

خهۋهرلىــشىش ، بالىالرنىــڭ ئۇقــۇش پــۇلى، قاتنــاش راســخودى، تــوك،ذ س، گــۆش، يــاغ،ئــۇن: ئــائىلىۋى خىــراجهت

-ئولتــۇرۇش ، ئـاغرىق سـىالق،يىـتىم- ئۆلـۈم،تۆكـۈن - يـۈهن يېتهرمـۇ؟ يهنه تــوي 800سـىزنىڭچه ئايـدا . خىراجىتـى

شالرچۇ؟قۇپۇ

80يۈهن ئهتراپىدا پۇل خهجلهپ تاماكـا چهكمىـسهم، كهم دىگهنـدىمۇ 150 -100مهن ئۇيغۇر ئهر بولغاندىكىن ئېيىغا

يهنه دىنىمــدىن، . يــۈهن ئهتراپىــدا پــۇل خهجــلهپ ھــاراق ئىچىــپ مىخاينىــك خوشــال بولمىــسام قانــداق ياشــىيالمايمهن

غـان ئـۇدۇم بـويىچه ئايـالالردىن خوشـاللىق تاپمىـسام مېنـى قانـداقمۇ ئهخالقى پهزىلهتـتىن ۋاز كېچىـپ ئهجدادىمـدىن قال



9

!مهيدىسىنىڭ تۈكى بار ئهركهك دىسۇن كىشىلهر

ــمهن ــال بولغــان ئىكهن ــر ئۇيغــۇر ئاي ــاڭنى ” ئهجــدات ھىكمىتــى ،مهن بى ــا ئان گه ئهمهل “ پهدازســىز كۆرســهتمهداداڭغ

قىممىتىمنى كىشىلهرگه نامايهن قىلمىـسام كىممـۇ مېنـى كـۆزگه ئالتۇن زېبۇ زىننهت ۋه كىيىم كېچهك بىلهن ئۆز ،قىلمىسام

.ئىلىدۇ؟ بۇنىڭغا پۇل قانچه كۆپ بولسا شۇنچه ياخشى

نىــمه ئىشهنمهمــسىز؟ بــاي ، يــۈهن ئهتراپىــده ئېــشىنچه پــۇل قالىــدۇ300مۇشــۇنداق بولغانــدا بىــر ئــاي ئىــشلهپ

مىـڭ سـوم پـۇلنى قـانچىمىز بانكىـدىن 30ويمىـدىمۇ؟ مانـا ئـۆي ئىـسالھاتى ھهممىنـى ئاشـكارىالپ ق،دىمهكچىمۇسىز؟ ياق

كهيگىـدهك ئهڭلىمىـز ”ئېچىقىپ تاپشۇرالىدۇق؟ ئهمهلىيهتته ھهممىمىز پارقىراپ رېستورانالردىن كهلمهي ئوينىغىنىمىز بىلهن

ىـشىچه ماقالىسىده يېزشىياۋجېڭ بولمىدۇقمۇ؟ جوڭگۇ خهلق ئۇنۋېرستۇتىنىڭ پېروففىسورى جو “ ئېتىم مارجان بۈۋى،يوق

ئوتتۇرىھـال تۇرمـۇش سهۋىيهسـىدىكى سـىنىپ ، ئوتتۇرىھـال تۇرمۇشـتىكى سـىنىپ ئىـكهن80%ئامېرىكا ئاھالىلىرىنىـڭ 《

ئـۆيى بـار ئىـكهن ھهم بىـر ئـاي ، ماشىنىىـسى،بولسا جهمئىيهتنى مۇقىمالشتۇرغۇچىالر بۇلـۇپ ئۇالرنىـڭ مـۇقىم خىزمىتـى

مانــا بــۇ ئوتتۇرىھــال تۇرمــۇش سهۋىيىــسىدىكىلهرنىڭ كــۈنى ،كهنرۇخــسهت ســۇراپ دۇنيــانى ســهيله ســاياھهت قىالاليــدى

يــاكى ئۇنىڭــدىن كــۆپرهك ئاھــاله يۇقــۇرى تۇرمــۇش سهۋىيهســىدىكى 10 %ئهلــۋهتته مۇنــدىن ئــۆزگه بهلكىــم ، 》ئىــكهن

ئىشــسىزلىق سۇغۇرتىــسى ،بولــسا ماشــىنىلىق يــۈرۈپ ئىــش ئىزلهيــدىغان10% قالغــان ،بۇلۇشــى مــۈمكىن“ كاپىتالىــستالر”

سـانىدىكى ماتىرىيالغـا -2 يىللىـق – 2000ژورنىلىنىـڭ ›› يېرىىم ئايلىق سـۆھبهت ‹‹ . ىدىغان نامراتالردۇر بهلكىمئال

ــايلىغى ــدا ب ــالنغاندا ئامىرىكى ــانىلىدىكهن ، 3ئاساس ــاي س ــدىن ب ــسه ئان ــا يهت ــون دولالرغ ــا مىلي ــۆزىمىزنى ئۇالرغ ــز ئ بى

ھالىمىز قانداق؟ بىز بايمۇ؟،سېلىشتۇرۇپ كۆرهيلى

ئهتراپىـدا تىجـارهتچى ۋه ھـۈنهرۋهنلهرنى بىـر قهدهر 5%خىزمهتچىلهردىن باشقا -ئىشچى، چارۋىچى-ۇيغۇرالردا دېھقانئ

ئهممـا ئۇمـۇمهن باشـقىالرغا . ئۇالرنىـڭ قـانچىلىكتىن پـۇلى بـارلىغى ھـازىرچه نـامهلۇم،ھال كۈنى ياخشى دىيىش مـۈمكىن

غۇللىنىدىغان ئاشـۇ قېرىنداشـلىرىمىزنىڭ ياخـشى كـۈنى قاچانغـا سـودا تىجـارهت بىـلهن شـۇ. قارىغاندا ھال كۈنى ياخشى

مۇسۇلمانالر ئاشخانىـسى بولغـان ئۇيغـۇر ئاشـخانىلىرىنى مىـسالغا ئالـساق تـازىلىغى ،بارىدۇ؟ بۇنىڭغا بىرنىمه دىمهك تهس

لهن خهنـزۇ مـۇالزىمىتى قوپـال بولـۇش قاتـارلىق ھهرخىـل سـهۋهپلهر بىـ، تـامىغى ياخـشى بولماسـلىق،ياخشى بولماسلىق

ئۆزلىرىنى يهھۇدىالردهك چاغاليدىغان سودىگهرلىرىمىزنى ئالساق ئاز دهسـمايه . ئاشخانىلىرىغا يۈگۈرهيدىغان بۇلۇپ قالدۇق

مانـا ئهمـدى خهنـزۇ ۋه باشـقا مىللهتـتىن بولغـان ،بىلهن مالغا بېرىپ ئـاز مـال ئهكېلىـپ باھـانى ئـۆره قىلىـپ سـاتاتتۇق

رىدىغان مهھسۇالتالرنى كۆپلهپ ئهكىلىپ ئـازراق باھـا چـاپالپ كـۆپ سـېتىپ كـۆپ پايـدا سودىگهرلهر ئۇيغۇرالر ياخشى كۆ

تىككـۈچىلهرنى ئېلىـپ ئېيتـساق ئىككـى قوللـۇق ئىـش قىلىـپ . ئېلىپ ئۇيغۇر سودىگهرلهرنى بازاردىن قوغالپ چىقارماقتـا

هكىلىـپ رهختنـى ئۆزىـدىن ئالـسا رهخ لېكىن خهنزۇ تىككۈچىلهر بولـسا رهختلهرنىمـۇ ئ،خېرىدارلىرىدىن ئايرىلىپ قالماقتا

.باھاسى ۋه مانجىسىدا ئېتىۋار بېرىش تاكتىكىسىنى قوللىنىپ ھهم سۈپهتلىك ئىش قىلىپ بازارنى مونوپول قىلماقتا

ــدى ــگه قهدهم قوي ــى دهۋرى ــم ئىگىلىگ ــا بىلى ــازىر دۇني ــېخىچه ، ھ ــساق ت ــز بول ــۇش بى ــهنچىده تۇرم ــدائى چۈش ئىپتى

ــۈرمهكتىمىز، ــده ي ــار؟ ھهلهكچىلىگى ــك ب ــسۇالتالردىن قانچىلى ــان مهھ ــشلهپ چىقىرىلغ ــانىالردا ئى ــان كارخ ــۇرالر قۇرغ ئۇيغ

يۈرۈشلۈك مهھسۇالتلىرى ۋه ئۇيغۇر تىبـابىتى 》 گۆھهر زېمىن《،》 گۈلدىيار《، 》 ئامىنه《، 》 ئارمان《ئهمهلىيهتته

ھـازىر زاڭــزۇ تهبـابىتى ۋه موڭغــۇل ئۇيغـۇر تىبــابىتى شـۇنچه ئــۇزاق تارىخقـا ئىـگه بولــسىمۇ ( دورىلىـرى بازارغـا ســېلىندى

بىزنىڭ بىلىم ئىگىلىگىگه قهدهم بېسىشىمىزغا يهنه قانچىلىـك ۋاقىـت بـاردۇ؟ ، )تىبابىتىچىلىكمۇ ئىناۋهت تاپالمىدى

، ســۇمبۇل ســاچ بولىــشىدا ئاجايىــپ تــۆھپىلهرنى قوشــقان تهبىئــى گۈزهللىــك، قىزلىرىنىــڭ قهلهمقــاش–ئۇيغــۇر خوتــۇن

خېـنىلهردىن بىـز ۋاز كهچـسهك باشـقىالر كهشـپىياتى سـۈپۈتىده مهھـسۇالت قىلىـپ ، يىلىـم،لىرى ئوسـماساغالملىق بۇيۇم



10

ساغالملىققا پايدىلىق بولغان مۇسهللهس قاتارلىق بهزى ئىچىملىكلهر شهكـسىزكى ئۇزاققـا . ئىشلهپ چىقىرىپ بازارغا سالدى

بىــز تــېخىچه ئــۆزىمىزنى ۋه ئۆزىمىزنىــڭ ،شى مــۈمكىنقالمــاي يهنه باشــقىالر تهرىپىــدىن ئىــشلهپ چىقىرىلىــپ بــازار تېپىــ

بۇلـۇپ داڭلىـق ماركىغـا 》 ۋا خـا خـا 《دهپ كۈلىشىمۇ “ اهھا ھا ” ئۇيغۇرالرنىڭ ،مهدهنىيىتىنى تۇنۇپ بواللمايۋاتىمىز

،ايۋاتىمىزپهن ۋه تهخنىكا جهھهتتىكى قاالقلىقىمىزدىن رايۇنىمىزدىكى ئۆسۈملۈك ۋه جـانلىقالرنى تۇنـۇپ بواللمـ. ئايالندى

چۈچۈك بويىغا ئوخشاش ھهمـمه يېـرى ،بىز ئۇنىڭ قهدىر قىممىتىگه يهتمهسته ياۋايى ھايۋانلىرىمىزنى ئوۋالپ تۈگهتمهكته

دهك تهبىئـى ) لـوپ كهنـدىرى(“ چىـگه” بىز دۇنيانى ھهيرهتته قالدۇرغان ،ئالتۇن ئوسۈملۈكلىرىمىز كولىنىپ تۈگىمهكته

بىـز ئـۆزىمىزنى ۋه مهدهنىيىتىمىزنـى تۇنۇيـالمىغىنىمىز ئۈچـۈن . ى چۈشـهنمهي يـۈرمهكتىمىز قىممىتىنـ،تاالنىمۇ تۇنۇيالماي

دېھقانچىلىق قاتارلىق خام ئهشـيادىن پىشـشىقالپ ئىـشلهنگهن . تېخىچه ماددى ۋه مهنىۋى مهدهنىيهتته يۈكسىلهلمهيۋاتىمىز

بـۇ خـۇددى ، پايدىمۇ خېلـى ياخـشى–مۇ مهھسۇالتالر نهچچه ھهسسه قىممهت بۇلۇپ ئېلىپ كېلىدىغان قۇشۇمچه قىممهت

پهن . رهختنىڭ باھاسى بىلهن تىككۈچىلهرنىڭ ئالىدىغان باھاسىنىڭ يېقىنلىشىدىغانلىغىنىڭ ئۆزى ئىـسپاتالپ بېرهلهيـدۇ

كومپىيۇتـــۇر 《.ۋه تهخنىكىنىـــڭ زور ئىقتىـــسادى قىمـــمهت يارىتىـــدىغانلىغىنى ھـــازىرقى ئهمهلىـــيهت ئىـــسپاتالپ بېرىـــدۇ

-1999 قوشما سانىدا ئېالن قىلىنغان ماقالىـده يېزىلىـشىچه -4، -3 يىللىق -2000ىنىڭ ئۇيغۇرچه ژورنىل》دۇنياسى

220 مىليـارت 407 كارخانه ئىچىده ئامېرىكا مىكـرو سـوفت شـىركىتى 1000يىلىدىكى يهر شارى بويىچه كاپىتالى ئهڭ زور

يىلى دۇنيادا ھهمـمه – 2002 ، - 2001كارخانه يهنه بۇ ( ئورۇندا تۇرغان -1مىليون ئامېرىكا دوللىرى مهبلىغى بىلهن

مىليــارت دولالرلىــق بــايلىغى بىــلهن 102بــۇ شــېركهتنىڭ قۇرغۇچىــسى بېــل گــايتىس . ) ئىــشىنىدىغان شــېركهت بولغــان

.دۇنيادىكى بىرىنچى باي ھېساپلىنىدۇ

ت شـېركىتىنىڭ لىـدىرى بېـل چوڭ باي ئىچىده مىكـرو سـوف10ژورنىلىدا ئېالن قىلىنغان دۇنيادىكى ›› فۇبۇس ‹‹

، گېرمانىيىلىـك ئاربورېـشىت ) مىليـارد دولـالر35(گايتىس ، ئامېرىكـا مهبـلهغ سـېلىش بانكـا خوجـايىنى ۋولىـن بافىـت

مىليـارت 25( ، مىكرو سوفت شـېركىتىنى ھهمكارلىـشىپ قۇرغـان بـارو ئهيلـون ) مىليۇن 800 مىليارت 26( قېرىنداشالر

800 مىليـارت 20( ، ئـامرىكىلىق جىـم ۋولتـۇن ) مىليۇن 500 مىليارت 23(لىق الرى ئېرسون ، ئامېرىكى) مىليۇن 200

500 مىليـارت 20( ، ئـامىرىكىلىق ئـارىس ۋولتـۇن ) مىليۇن 700 مىليارت 20( ، ئامىرىكىلىق يۇھان ۋورتۇن ) مىليۇن

400 مىليـارت 20(مىرىكىلىق ھـايلۇن ۋولتـۇن ، ئـا) مىليـۇن 500 مىليارت 20(، ئامىرىكىلىق روپسۇن ۋولتۇن ) مىليۇن

يۇقـارقى . بـاي بىـر شـېركهت جهمهتىنىـڭ ئهزالىرىـدۇر5ئىـكهن ، بۇالرنىـڭ ئىچىـدىكى ۋولتـۇن جهمهتىـدىكى ) مىليۇن

.بايالرنىڭ ھېچ بىرسىمۇ دېھقان تائىپىسىدىن ئهمهس

Dell كىـشى ئىچىـده 10هڭ بـاي ياشـتىن تـۆۋهن دۇنيـادىكى ئ40 ژورنىلى ئـېالن قىلغـان 》بايلىق《 يىلى-1999

. باھاالنغان-1 مىليون ئامېرىكا دوللىرى بىلهن 490 مىليارد 21 ياشلىق لېدىرى مىكائىل دېل 34شېركىتىنىڭ

مىليـون ئامېرىكـا 740 مىليـارد 5 ياشلىق تور كىتاپلىرى سودىگىرى ئـاموزون شـېركىتىنىڭ لېـدىرى جـوف بىـزوۋىس 35

. بولغان-2دوللىرى بىلهن

Gate Way مىليون ئامېرىكـا دوللىـرى بىـلهن 440 مىليارد 5 ياشلىق لېدىرى تېددىر ۋىت 36كومپىيوتۇر شېركىتىنىڭ

مىليـون دولـالر 690 مىليارد 3 ياشلىق لېدىرى پىيېر ئومىيا 32نىڭ oBay تور تاالشتۇرۇپ سېتىش شىركىتى ، لىككه-3

120 مىليـارد 3 ياشـلىق داۋى فىلـو 33تىنىڭ قۇرغۇچىسىدىن بىـرى بۇالردىن باشقا ياخو شېركى. بولغان-4پۇلى بىلهن

مىليـون دولـالر پـۇللىرى بىـلهن 50 مىليـارد 3 ياشلىق ياڭ جىيـۈهن 30 يهنه بىر قۇرغۇچىسى ،مىليون ئامېرىكا دوللىرى

ىن تـۆۋهن ياشـتىكى ياشـت40ئۇالردىن باشقىالرمۇ ئهنه شۇنداق ئۆتكۈر تهخنىكىالر بىلهن . بۇلۇپ باھاالنغان-6 ۋه -5

مىليـون 350 مىليارد 1 ياشلىق ئانالىز ئۇستىسى جېف سىكورنىڭ 33شېركىتىنىڭ oBay باھاالنغان -10كىشىلهر بۇلۇپ



11

ياشــقا بارماســتا قانچىلىــك ئىگىلىــك 40 قــانچىمىز ،بىــز ئــۆزىمىزگه قــاراپ باقــايلى. ئامېرىكــا دوللىــرى پــۇلى بــار ئىــكهن

جۇغلىيالىــدۇق يــاكى جهمئىــيهت تهرهققىيــاتى ئۈچــۈن قانچىلىــك ھهســسه قۇشــالىدۇق؟ تىكلىــدۇق؟ قانچىلىــك ئىقتىــساد

الرنىـڭ تهڭـدىن تولىـسى ئىـشنى “ كاپىتالىـست” ئامېرىكا قاتارلىق غهرپ ئهللىرىـده مىليـون مىليـون پۇلنىـڭ ئىگىلىـرى

، دۇنيادىكى ئهڭ باي كومپىيۇتېر ننۆلدىن باشالپ ئۆز ئهقىل پاراسىتى ھهم كۈچىگه تايىنىپ مىليونىرالرغا ئايالنغان ئىكه

بېـل ‹‹ يېشىدىال مىليادىرغا ئايالنغـان ، ئهر خۇتـۇن ئىككىـسى 31ساھهسىده ئالهمشۇمۇل تۆھپه قوشقان بېل گايتىس

بىـز بولـساق تۈرلـۈك . مىليارت ئامېرىكا دوللىرىدىن ئارتۇق پۇل ئىئـانه قىلغـان 20گه ››ۋه مېيلىندا فوندى جهمئىيىتى

مهبـلهغ يـوق ” ، “ شـارائىت يـوق” ، پلهر بىلهن ئۆزىمىزنىڭ ئىقتىدارسىزلىغىمىزنى يۇشۇرۇپ كهلمهكتىمىزباھانه سهۋه

مهيلى ،ئومۇمهن مهيلى دېھقان. دىگهندهك باھانه سهۋهپلهر بىلهن ئۆز ئۆزىمىزنى گۆللهپ ئۆتمهكتىمىز“ ئالدىراش ”، “

كىچىكىـشكه ،رى ۋه كهلگۈسى ھهققىده ئويلىنىـدىغان ۋاق يهتتـىمۇئاشلىق كادىر ياكى تىجارهتچى بولسۇن ئۆزىنىڭ ھازى

. پۇل بشارهت بهرمهكته-ھهرگىز بولمايدىغىنى ھهققىده ئىقتىساد

‹ مىليـۇن ئاھـاله 200جوڭگـۇدا ‹‹ كۈنىدىكى سانىدا – 27 ئاينىڭ – 12 يىلى – 2001›› شىنجاڭ گېزىتى ‹‹

دىـگهن خهۋهرده ئېيتىلىـشىچه دۆلهت ئۇچـۇر مهركىزىنىـڭ ئهمهلـدارى ›› قاتلىمىغـا قهدهم قويـدى › ئوتتۇرا بۇرژۇئـازىيه

“ ئىستىمالچىلىرى قاتارىغا ئۆتىـدۇ› ئوتتۇرا بۇردۇئازىيه قاتلىمى ‹ مىليون ئاھاله 200كهلگۈسى بهش يىلدا ، جوڭگۇدا ”

دىگهنلىـك مـۇقىم كىرىمـى › ى ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيه قاتلىم” ‹ : بۇ ئهمهلدار ئىزاھالپ مۇنداق دىگهن . دهپ كۆرسهتكهن

، ئۆي ، ئاپتۇموبىل سېتىۋېلىش ئىقتىدارى بار ، كىرىمىنى سـاياھهت ۋه مائارىـپ ئىـستىمالىغا ئىـشلىتهلهيدىغان كىـشىلهر

.توپىنى كۆرسىتىدۇ

ان دىكىلهر خېلى كۆپ ساننى ، تهرهققـى تاپقـ››ئوتتۇرا بۇردۇئازىيه قاتلىمى ‹‹ ئىگىلىنىشىچه ، غهرپ ئهللىرىده ،

. نى ئىگگللهيدىكهن80%دۆلهتلهرده ، بۇ قاتالم ئومۇمى نۇپۇسنىڭ

دۆلهت ئىستاتىسكا ئىدارىسىنىڭ شهھهرلهرنىڭ ئىجتىمائى ئىقتىسادى ئهھۋالىنى تهكـشۈرۈش بـاش ئهترىتـى يۇقـۇرى ...

ئهنجىن ، ئايــدا تهتقىقــات تېمىــسى قىلىــپ ، بېيجىــڭ ، شــاڭخهي ، تىــ– 7 يىلــى – 2000كىــرىملىكلهر مهسىلىــسىنى

چوڭچىڭ ، جېجاڭ ، گۇاڭدوڭ ، يـۈننهن ، شهنـشى ، خـۇبېي ، لىياۋنىـڭ قاتـارلىق ئـون ئـۆلكه شـهھهردىكى يۇقـۇرى

. ئائىلىنى سۇئالغا جاۋاپ بېرىش ئۇسۇلىدا تهكشۈردى9956كىرىملىك

ــئۇللىرى ۋه كهســپ ــۇرۇنالر مهس ــا ، كهســپى ئ ــدا ، كارخان ــسىدىن قارىغان ــا خادىم–كهســىپ نۇقتى ــڭ تهخنىك لىرىنى

تهخنىكا خـادىملىرى – تىن ئاشىدىكهن، كهسىپ 50%شهھهرلهردىكى يۇقۇرى كىرىملىكلهر ئىچىده ئىگىلىگهن نىسبىتى

بىـر نهچـچه يىلـالر . نـى ئىگهللىيـدىكهن15.2%ئىككىنچى ئۇرۇندىكىلهر بۇلۇپ ، شهھهردىكى يۇقۇرى كىرىملىكلهرنىڭ

. دىيىــشكهنىدى›› مانى ئهمگهكنىــڭ ئــورنى ئالمىــشىپ قالــدى ئهقلــى ئهمــگهك بىــلهن جىــس‹‹ : ئىلگىــرى كىــشىلهر

بۇمۇ بىلىـم . ئهمدىلىكته كهسىپ تهخنىكا خادىملىرىنىڭ شهھهردىكى يۇقۇرى كىرىملىكلهر ئىچىدىكى نىسبىتى تېز ئاشتى

هر بىـز ئهگ. دىـيىلگهن›› ئىگىلىگىنىڭ ئۇچقاندهك تهرهققـى قىلغـانلىقى ، تهخنىكىنىـڭ بازارالشـقانلىقىنىڭ نهتىجىـسى

ئادهمنىــڭ بىــرى ئوتتــۇرا بــۇردۇازىيه قاتلىمىــدىكى 7 – 6مۇشــۇ خهۋهردىكــى نىــسبهت بــۇيىچه ئېيتــساق جوڭگــۇدا ھهر

ئىستىمالچىغا ئايالندى دىگهنلىك بۇلىدۇ ، مۇشـۇ نىـسبهت بـۇيىچه ھېساپلىـساق ئۇيغۇرالردىنمـۇ بىـرهر مىليـون ئـادهم بـۇ

ۇ نىسبهتكه يېتهلهيمىز؟ قاتالمغا كىرىشى كېرهك، بىز قانداق قىلساق ب

》پـۇل تـاپقىچه يـۈز تـاپ《،مېنىڭ يۇقارقى ھېساپ كىتاپلىرىمنى كۆرگهنلهر بهلكىم مېنى پۇلنى خۇدا دهپ بىلىدىغان

مهيلـى قانـداق ئويلىمـاڭ مېنىـڭ پـۇل ،بېخىـل بىـر بهنـده بۇلىـشى مـۈمكىن دهپ ئويلىـشى مـۈمكىن، نى بىلمهيـدىغان

، سىزگه ئوخشاش مهنمـۇ ئـۆي سـېتىۋالغان،چۈنكى ئهمىلىيهت ماڭا بۇنى كۆرسهتكهن. رھهققىده ئۆزگىچه كۆز قارىشىم با



12

. قېرىنداشـلىرىمنىڭ ھـال كـۈنىنى ھهم ھـېس قىلغـان》بىر نان تاپـسا داپ چالىـدىغان《،پۇلنىڭ قۇدرىتىنى تېتىغان

ېلىـپ ئېيتـساق پـۇل يـاكى ئـادهتتىكى ئۇيغـۇرالرنى قۇيـۇپ ھـازىرقى مهشـھۇر شهخـسلىرىمىزنى ئ،يىراقنى قۇيۇپ يېقىننى

جــۈرئهت ئۇبۇلقاســىم ئىككــى قېــتىم دۇنيــا جىــنىس رېكــورتىنى . مهبلهغنىــڭ قانچىلىــك زور كــۈچى بــارلىغىنى بىلهلهيمىــز

يارىتىدىغاندا پۇل ئۈچۈن قانچىلىك رىيازهت چهكتى؟ ئۈرۈمچىنىڭ جهنۇبى قوۋۇقتا ئۆشنىسىگه خۇرجۇننى ئارتىـپ يـاردهم

تىلىمىدىمۇ؟

يىللىــق يىغىنىــدا جــۈمه ئىــسمايىل ، مهخــسۇم ھــاجى – 2001ش شــىنجاڭ ئۇيغــۇر ئــاپتۇنۇم رايۇنلــۇق سىياســى كــېڭه

قاتــارلىق ھهيئهتلهرنىــڭ پىكىرلىــرىگه قاراىغانــدا ئىقتىــسادى ســهۋهپلىك خــوتهن ۋىاليىتىــدىكى دېھقــان چــارۋىچىالر

خـوتهن ناھىيىـسىدىكى ‹‹ : مۇنـداق دهيـدۇ پهرزهنتلىرىنىڭ ئالىي مهكتهپته ئۇقۇشى يىلدىن يىلغا قىيىنالشقان ، ئۇالر

كهڭ دېھقان چارۋىچىالرنىڭ پهرزهنتلىرىنىڭ مهكتهپكه كىرىش ئهھۋالى يىلدىن يىلغا ناچارالشـماقتا، نـاھىيه بـۇيىچه ھهر

غىچه ئۇقۇغۇچى ئوتتۇرا مهكتهپنى پۈتتۈرۈپ ئوتتۇرا تهخنىكوم ۋه ئالىي مهكتهپكه ئېشىش ئىمتاھانىغـا 2000 -1800يىلى

گىچه ئۇقۇغۇچىغا چاقىرىق كېلىدۇ ، لېكىن مهكتهپكه بېرىـپ نورمـال ئۇقۇيااليـدىغىنى 500 – 450اتنىشىدۇ، بۇالردىن ق

تهك ئۇقۇغـــۇچى ئىقتىــــسادى قىيىنچىلىـــق ســـهۋهپلىك ئـــالىي مهكتهپــــته 50% نهپهر ئهتراپىـــدا بۇلـــۇپ 250پهقهت

ڭ پهرزهنىتلىـرى تۇلۇقـسىز ۋه تولـۇق ئوتتۇرىالرغـا ئـۆرلهپ ئۇقۇيالمايدىكهن ، بۇنىڭ تهسىرى بىلهن دېھقان چارۋىچىالرنىـ

››ئۇقۇشنى خالىمايدىغان بۇلۇپ قالغان

” : سـانىدا مۇنـداق بىـر مهلۇمـاتمۇ بـار ) يـانۋار – 18 يىلـى – 2002ئۇيغۇرچه ( ›› شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى ‹‹

ڭ ئۇقـۇش بهدهل پـۇلى ئارقـا ئارقىـدىن ئـۆرلهپ ، يېقىنقى ئىككى يىلدىن بۇيان ، مهملىكىتىمىزدىكى ئالىي مهكتهپلهرنىـ

. يۈهندىن ئېشىپ كهتكهن9000 يۈهنگىچه بولغان، بىر قىسىم مهكتهپلهرنىڭ 6000 – 4000يىلىغا

ماتىرىيالالردا كۆرسىتىلىشىچه ، شىنجاڭ ئۇنۋېرستۇتىدىال نهچچه يىلدىن بۇيـان ، ئۇقـۇش يـاردهم قهرز پـۇلى ئېلىـشنى

. دىن ئاشقان4000ت ئۇقۇغۇچى ئىلتىماس قىلغان نامرا

دىن ئارتۇق ئۇنۋېرستىت ۋه ئىنۇستۇتتا نامرات ئۇقۇغۇچىالرنىڭ سـانى 20ئىگىلىنىشىچه ، ئاپتۇنۇم رايۇنىمىز بۇيىچه ،

“ ... مىڭدىن ئاشىدىكهن 40

مىـشلىرىدىن ئادىلجان ھۇشـۇرنىڭ كهچ“ پهلهك شاھى” بېليارتچى قاسىم تۇرسۇن ئهنگىلىيهده نىمه كۈنلهرنى كۆردى؟

ياشـلىق گۈلباھـار ئـاق قـان كېـسىلىگه 16ئوتتۇرا مهكتهپ ئۇقۇغۇچىسى -2قانچىلىك كىشى خهۋهردار؟ غۇلجا شهھهرلىك

ھهر ساھه مېھرىبانلىغىنى ( ئاي داۋالىنىپ 7دوختۇرخانىدا -1گىرىپتار بۇلۇپ شىنجاڭ تىببى ئۇنۋېرستۇتى قارىمىغىدىكى

بىـر مهزگىلـدىن كېـيىن بـۇ ۋه بىر ئاز ياخشىالنغاندىن كېـيىن غۇلجىغـا قايتقـان ) پمىڭ يۈهنلىك داۋالىنى200يهتكۈزۈپ

نهچچىلىـگهن سـهرۋى قامهتلىـك قىزلىرىمىـز پـۇل تېـپىش .... بۇنـداق ئىـشالر ئـاز بولـدىمۇ؟. دۇنيا بىلهن خوشالشقان

پۇلى بارنىـڭ ”ر توغرا ئېيتىدۇئۈچۈن ئىچكىرى ئۆلكىلهرگه بېرىپ ئىشلهيمىز دهپ قانچىلىك دهپسهنده قىلىندى؟ ئهجداتال

مېنىـڭ يۇقـارقى بايـانلىرىم ھهرگىزمـۇ پـۇلنى . دهپ“ پۇل بولسا جاڭگالدا شـورپا”“ پۇلى يوقنىڭ گېپى توڭ ،گېپى ئوڭ

بىزنىـڭ نۇزۇگـۇم كهبـى ! ھهممىدىن ئۈستۈن كـۆرۈپ ئىپـپهت نۇمۇسـىنىمۇ پۇلغـا تېگىـشىۋاتقانالرغا مهدهت بېـرىش ئهمهس

. ئىمـان ئېتىقـاتلىق خۇتـۇن قىزلىرىمىـز سانـسىز،بـايلىقتىن ئۈسـتۈن بىلىـدىغان سـاپ نىـيهت-پـۇل ئىپپهتنى ،پاكلىقنى

. ئۇ مۈشكشلۈڭنى ئاسان قىلغۇسى،گېپىمىزگه قايتساق پۇلنىڭ قۇدرىتى چهكسىزدۇر

دىن كېـيىن ئهممـا بـاي بولغانـ،ئۇالرنىڭ ئىچىده بېيىغانالرمۇ بولدى، ئۇيغۇرالر ھهقىقهتهن شۇنچه نامرات ئۆتتىمۇ؟ ياق

ئۇنداقتا ئۇيغۇرالردىن پۇل تاپقانالر پۇلىنى قانداق خهجلىدى؟. ماڭغان يولى ئوخشاش بولمىدى

كـۆۋرۈك ، دوختۇرخانـا، مهرىپهتپهرۋهر دېھقـان كېـرهم ئىمىـن نۇرغـۇن پـۇل خهجـلهپ مهكـتهپ،خوتهنلىك ساخاۋهتچى



13

.سالدى

ىرىـپ تهشـهببۇس قىلىـشى بىـلهن مـۇھهممهت ئىمىـن مىڭ يۈهن پـۇل چىق400غۇلجىلىق ئابلىمىت خالىس ھاجىم ئۆزى

مىڭ يۈهندىن پۇل قۇشۇشـى 100 دىلشات سابىت قاتارلىق ئهل ئوغالنلىرىنىڭ ، ئابدۇرېشىت قادىر، سادىقجان،قارىھاجىم

مىڭـدىن ئـارتۇق مهبـلهغ بىـلهن 500مىليـون 1نهتىجىسىده قۇرۇلغان غۇلجـا مىللـى مائارىـپ خـالىس فونـدى جهمئىيىتـى

.نۇرغۇن ئۇقۇغۇچىنىڭ قايتا ئۇقۇشىغا پۇرسهت يارىتىپ ئۇيغۇرالرنىڭ ئىلىم سۆيهر روھىنى نامايهن قىلدىقۇرۇلۇپ

مىــڭ يــۈهن پــۇل چىقىرىــپ يىــتىم يىــسىرالر مهكتىــۋى قــۇرۇپ ئۇيغۇرالرنىــڭ 500مىليــون 1غۇلجىــدىكى نۇرتــاي ھــاجىم

.ساخاۋهتلىك روھىنى نامايهن قىلدى

مىـڭ 500مىليـون 1ڭ لىـدىرى قـۇدرهت ھـاجى ئاتۇشـتا جامـائهت ئىـشلىرى ئۈچـۈن ئۈرۈمچى قىران بۈركـۈت شـېركىتىنى

.يۈهندىن كۆپرهك پۇل خهجلهپ ساۋاپ تاپتى

.مىليوندىن كۆپ پۇلىنى جامائهت ئىشلىرىغا سهرپ قىلدى2ئاتۇشتىن ساۋۇت ھاجىم ۋه پهرزهنتلىرى

. مهرىپهت نۇرىنى چاچتىمىليون يۈهن پۇل چىقىرىپ مهكتهپ سېلىپ1قهشقهردىن ئهسقهر ئابدۇلال

.ئۈرۈمچىلىك قاسساپ يۈسۈپ ئىمىن ئۆز يېنىدىن نۇرغۇن مهبلهغ چىقىرىپ پۇتبول مۇسابىقىسى ئۇيۇشتۇردى

. مىڭ يۈهن چىقىرىپ يېڭى ئهسىر ئۇيغۇر ئهدهبىياتى گۈلزار مۇكاپاتىنى تهسىس قىلغان500مهرھۇم مامۇتجان داۋۇت

بهزىـلهر ئۇيغـۇرالرنى يهھۇدىالرغـا ئوخـشاش سـودىدا مـاھىر ،لقنى سـۆيۈندۈرىدۇبۇنداق مىسالالر خېلىال كۆپ بۇلۇپ خه

چــۈنكى . ئهممــا مهن يۇقارقىالرغــا ئوخــشاش ســاخاۋهت ئىگىلىــرىنىال يهھۇدىالرغــا ئوخــشاتقۇم كېلىــدۇ،دهپ تهرىپلهيــدۇ

شلهرنى باشتىن كهچـۈرۈپ ئـۆز يهھۇدىالر ئهنه شۇنداق مىللهتپهرۋهرلىك ھهم ئىلىمپهرۋهرلىك بىلهن نۇرغۇن قانلىق كهچمى

مهلۇماتالرغــا قارىغانــدا دۇنيــادا نوبىــل . مهۋجــۇتلىغىنى ســاقالپال قالمــاي يهنه دۇنيــادا ئاالھىــده بىــر مىللهتــكه ئايالنغــان

ئۇيغۇرالرنىـڭ نۇپۇسـى ئۇالرنىـڭ . مىليونـدهك نۇپۇسـقا ئىـگه يهھـۇدىالر ئىـكهن14 تى ئـاران 17%مۇكاپاتى ئالغانالرنىڭ

ئامېرىكىـدا ھهر بهش ئـالىي . پرهك بولسىمۇ تېخىچه بىرهر ئـادهم بـۇ شـهرهپلىك مۇكاپاتقـا نائىـل بواللمىـدىيېرىمىدىن كۆ

ئۇيغۇرالردىنچۇ؟، مهكتهپ ئۇقۇغۇچىسىنىڭ بىرى يهھۇدى ئىكهن

نـى شىنجاڭ ئۇنۋېرستۇتىنىڭ پېروفىسورى مهمتىمىن غې،ياپۇنىيهده ئۇقۇپ دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن دوكتۇر ئاشتى

ۋهتهنگه قايتىپ كېلىپ ئىشقا چۈشكهنده پهن تهخنىكا تهتقىقاتىنى يۈكسهلدۈرۈش ئۈچۈن تهجرىبىخانه قۇرۇشقا خىراجهت

.مىڭ يۈهن چىقىرىپ تهجرىبىخانه قۇرۇپ تهتقىقات ئۈچۈن شارائىت ياراتقان300بولمىغاچقا ئۆزى

مىڭ يـۈهن پـۇل چىقىرىـپ 10ئادهم الزىم بولغاندا ئۆزى دوكتۇر ئاشتى خالمۇرات غۇپۇر ئۇيغۇر تىبابهت تهتقىقات ئورنىغا

ئالىمنىـڭ مۇۋهپپهقيهتلىرىـدىن خهۋهر تاپقـان ئهنگىلىـيه ۋه باشـقا چهتـئهل . خادىم يـۆتكهپ كېلىـشكه مـۇۋهپپهق بولغـان

يۇقـۇرى تۇرمۇشـتىن كېچىـپ ، مىللهتنـى دهپ پـۇل،شېركهتلىرى ئۇنى يۇقۇرى مۇئاش بىلهن تهكلىپ قىلـسىمۇ ۋهتهننـى

.تهنگه قايتقانۋه

ئهنگىلىيهده ئۇقۇپ دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن مائارىپشۇناس ھهكىمه ئهرشىدىن خانىم ئۇقۇش داۋامىدا قهرز بۇلـۇپ

.قېلىپ ئۇقۇش پۈتتۈرگهندىن كېيىن مهلۇم ۋاقىت ئىشلهپ قهرزلىرىنى تۈگۈتۈپ ئاندىن ۋهتهنگه قايتقان

غهرپ ، ر ئۇيغـۇر ياشـلىرى چهتـئهللهرگه چىقىـپ ئىلىـم تهھـسىل قىلـدىيېقىنقى يىلالردىـن بۇيـان كـۆپلىگهن مـۇنهۋۋه

ئـۇالر ، يىلغىـچه ئۇقـۇدى10-8يىلدىن كهينى 4 -3 يۇقۇرى ئىستىمال جهمئىيىتىده ئالدى ،دۇنياسىنىڭ يۇقۇرى مۇئاش

غـۇر مىللىـتىگه ئۇي،تۇرمۇشىنى قانداق قامدىدى؟ ئۇقۇش پۇللىرىنى قانداق تۆلىدى؟ ئۇقۇش يهنى چهتـئهللهرده جوڭگۇغـا

ئــۇالر بىــر تهرهپــتىن ئۇقۇســا يهنه بىــر تهرهپــتىن ئىــشلهپ ،ۋهكىللىــك قىلغــان ھالــدا ئۇقــۇش شــۇنچه ئاســانمىدۇ؟ يــاق

مهن كۆرگهن ماتېرىيالالردا ياپۇنىيهده دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ېرىشكهن ئۇيغۇرالر باشـقا مهملىكهتـلهرده . تۇرمۇشىنى قامدىدى



14

ئۇنــداقتا ئــۇالر ئۇقۇغــان توكيــو قاتــارلىق ئىلىــم مهركهزلىرىنىــڭ تۇرمــۇش ،ن خېلــى كــۆپئۇقۇغــان ئۇيغــۇر دوكتــۇرالردى

شىۋىتسارىيه ” سىنتهبىر سانىدا -15يىللىق -2000 گېزىتىنىڭ 》پايدىلىنىش خهۋهرلىرى《خىراجىتى قانداق؟ خهنزۇچه

كېتىدىغان تۇرمۇش خىراجىتـى ئهڭ دۇنيادىكى شهھهرلهر ئىچىده توكيودا: بىرلهشمه بانكىسى دوكالتىدا كۆرسىتىلىشىچه

ئىچىـگه ئالغـان ئـۆز يىمهكلىكلهرنـى .... سۇلىـشالردىن كـۆپ يۇقـۇرى تۇرىـدىكهن ، سىتوكھولېم،يۇقۇرى بۇلۇپ نېۋيۇرك

ئامېرىكــا دوللىــرى بولــسا مۇشــۇ 310 شــهھهردىكى باھاســىنى سېلىــشتۇرغاندا ئوتتــۇرىچه باھاســى 58خىــل توۋارنىــڭ 39

يـازغۇچى ئهبهيـدۇلال ئىبـراھىم يــاپۇنىيه . “...ئامېرىكـا دوللىــرى ئىـكهن765 ئوتتـۇرىچه باھاسـى توۋارالرنىـڭ توكيـودىكى

، يـۈهن24 گرام تاتلىق يـاڭيۇ خهلـق پۇلىـدا 200يۇقۇرى ئىستىمالىنى تېتىپ كۆرگهنلهرنىڭ بىرى بۇلۇپ ئۇنىڭ يېزىشىچه

يۇقـارقىالر خهلـق پۇلىغـا ، يـۈهن ئىـكهن20رۈچ بىر كىلوگىرام گۈ،يۈهن9ئىككى باش سهۋزه ، يۈهن14ئىككى باش پىياز

دىمهك چهتئهلگه چىققـان . سۇندۇرۇلغان باھا بۇلۇپ سىز تاماق يىيىشىڭىز ئۈچۈن چۇقۇم يېتهرلىك پۇلىڭىز بۇلىشى كېرهك

ئهگهر سـىز . پهنلهر ئالىملىرىدىن بۇلۇپ چىققان-ھهر بىر ئۇقۇغۇچى جان تىكىپ ئىشلهپ جاپالىق ئۇقۇپ ئاندىن دوكتۇر

مىـڭ دولالردىـن ئـارتۇق بۇلـۇپ يىلىغـا 30چهتئهلگه چىقىپ ئۇقۇمـاقچى بولـسىڭىز ئامېرىكىـدا ھهر بىـر ئۇقـۇش يىلىغـا

مىـڭ 200ئهنگىلىيىده ھهر ئۇقۇش يىلىغـا كهم بولغانـدا . مىڭغىچه خهلق پۇلى كېتىدىكهن300 مىڭدىن 250تهخمىنهن

مىڭ يۈهنـدىن ئـارتۇق پـۇل 150 ،نىدىن ئارتۇقراق پۇل كېتىدىكهنياپونىيهده بىر مىليون ياپونىيه يى. يۈهن كېتىدىكهن

گېرمـانىيه ۋه ئاۋىـستىرالىيه قاتـارلىق دۆلهتـلهرده كېتىـدىغان يىللىـق . بولغاندىال ئاندىن بىر يىـل ئۇقـۇغىلى بولىـدىكهن

ۇدا پـۇل ئـۇنچه لېكىن ئېلىمىـز سوتسىيالىـستىك جوڭگـ، سىز ئۇ چهتئهل. مىڭ يۈهندىن كهم بولمايدىكهن100خىراجهت

يېقىندا شىنجاڭ ئۈچۈن خوشاللىنارلىق بىر ئىـش : ئۇنداقتا ئېلىمىزگه نهزهر ئاغدۇرايلى،مۇھىم ئهمهس دېيىشىڭىز مۈمكىن

سودا سـانائهتنى مهمـۇرى باشـقۇرۇش ئىلمـى ماگېـستىرلىق يهنىMBAبولغان بۇلۇپ سىنجاڭ مالىيه ئىقتىساد ئىنۇستۇتىغا

هن بۇلۇپ بـۇ ئۇنۋانغـا ئېرىـشكهنلهرنىڭ كارخـانىالردىكى ئـورنى ئىنتـايىن يۇقـۇرى بۇلـۇپ ئۇنۋانى بېرىش ھۇقۇقى بېرىلگ

مىڭ يـۇهن 33 جۈملىدىن مۇشۇ ئۇنۋانغا ئېرىشىشتىن بۇرۇنقى يىللىق مۇئاشى ،مۇئاش تهمىناتىمۇ شۇنىڭغا مۇناسىپ ئىكهن

قۇش ئۈچۈن قانچىلىك خىراجهت كېتىـدۇ؟ ئۇنداقتا مۇشۇ ئۇ. مىڭ يۈهن بولغان88 ئۇقۇش پۈتتۈرۈپ تۇنچى يىلىال ،بولسا

بولـدىال . مىـڭ يـۈهن ئهتراپىـدا50بېيجىڭ ئۇنۋېرستۇتىدا ، مىڭ يۈهن60ئۇقۇش پۇلىنىڭ ئۆزىال چىڭخۇا ئۇنۋېرستۇتىدا

يىللىـق ئـالى مهكتهپلهرنىـڭ -2000 ئـالى مهكـتهپلهر قانـداق بـوالر؟ ،پۇلىمىز بولمىغاندىكىن ئالى مهكتهپلهرده ئۇقـۇيلى

نويــابىر ســانىدا ئــېالن قىلىنغــان بۇلــۇپ چىڭخــۇا -6 نىــڭ شــۇ يىلــى 》بــايىنغۇلىن گېزىتــى《 ئۇقــۇش پــۇلىيىللىــق

ئهڭ ،يــۈهن6500 تــوڭجى ئۇنۋېرســتۇتى ،يــۈهن5500 شــىمالى جوڭگــۇ قاتنــاش ئۇنۋېرســتۇتى ،يــۈهن4800ئۇنۋېرســتۇتى

نغۇچ مهكتهپلهرنى ئوياليلى ، بـالىلىرىمىز ئـالىي بولدىال ئاۋۋال ئوتتۇرا باشال.يۈهن ئهتراپىدا بولغان3000تۆۋهنلىرىنىڭمۇ

2001نىـڭ ››شـىنجاڭ ئىقتىـساد گېزىتـى ‹‹ مهكتهپكه ئۆتهلمىسه ھېچ بولمىغاندا موزدۇز ياكى بىرهر ھۈنهرۋهن بۇالر ؟

يىللىـق ئوتتـۇرا باشـالنغۇچ مهكتهپلهرنىـڭ – 2001 كۈنىدىكى سـانىدا ئـۈرۈمچى شـهھرىنىڭ – 24 ئاينىڭ – 9 يىلى –

يـۈهن ، دېھقـان 600 يىغىش ئۆلچىمىنى ئېالن قىلغان بۇلۇپ تولـۇق ئوتتـۇرا مهكتهپنىـڭ مهۋسـۈملۈك ئۇقـۇش پـۇلى پۇل

ئهتراپىدا ئۆرلىتىپ يىغـسا 50% يۈهن بۇلۇپ ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزنىڭ نۇقتىلۇق ئوتتۇرا مهكتىۋى 400چارۋىچىلىق رايۇنىنىڭ

50% يـۈهن ھهق ئېلىنىـدىغان بۇلـۇپ نۇقتۇلـۇق ئوتتـۇرا مهكـتهلهر 2500پىالن سىرتىدىكى ئۇقۇغۇچىالردىن . بۇلىدىكهن

دېھقـانلىرىمىزنى . ›› يـۈهنگىچه بۇلىـدىكهن 600 – 1000رايۇن ئـاتالپ ئۇقـۇش ھهققـى . ئۆستۈرۈپ ئالسا بۇلىدىكهن

ئۇنـداقتا ،ايـۈهن ئهتراپىـد3000قۇيۇپ ئـۆزلىرىنى بـاي چاغالۋاتقـان مۇئاشـلىقالرنىڭ مۇئاشـىدىن يىللىـق ئېـشىنچه پـۇلى

پهرزهنتلىرىمىز ئۇقۇشقا بارسا ئۇقۇش پۇلىدىن باشقا پۇلىنى قانداق ھهل قىالرمىز؟؟؟ بالىلىرىمىز بىر ياقىدىن ئىش تېپىـپ

ھـېچ ،ۇپ ئۇقۇتمـايمىكىن دهيـمهن“يوتقانغـا بېقىـپ پـۇت سـۇن” ؟ مهن ةئىشلهپ بىر ياقىدىن ئۇقـۇپ جـان باقـارمۇ ي



15

ھهمـمه ئـادهم ياالڭغىـداق ماڭىـدىغان خـوتهن دېھقـانلىرى ،وزدۇز بۇلـۇپ جـان باقـاربولمىسا دهسـمايه ئـاز كېتىـدىغان مـ

بولمىغاندىكىن؟

ــدۇ ــى بولماي ــسهك قهتئ ــداق دى ــدىمۇ؟ ئۇن ــۇل كۆرمى ــتىنال پ ــولى راس ــڭ ق ــا ،ئۇيغۇرالرنى ــرى پاخت ــانلىرىمىز ئىلگى دېھق

، نىـڭ مۇئاشـى كۈنـدىلىك تۇرمۇشـنى قامـدىغانكادىرلىرىمىز. مهھسۇالتلىرىنىڭ باھاسى يۇقۇرى چاغالردا ئاز توال بېيىغان

خهلقــقه يــۈز ، پــارتىيىگه، دۆلهتــكه،ئهممــا ئــازراق ئېــشىنچه پــۇل خېلــى بىــر قىــسىم ئــادهملىرىمىزنى ھهرخىــل ئويالرغــا

.بهزى بىر ئىشالر ئۇيغۇرالر ئىقتىسادىنى خورىتىدىغان مۇھىم ۋاستىلهرگه ئايالندى. كېلهلمهيدىغان ئىشالرغا راۋان قىلدى

ئۇيغـۇر . تېخى دۆلهت تهرىپىدىن چهكلهنمىگهن زهھهر دهرىجىسى دهرھال كۆرۈنمهيدىغان زهھهرلىك چېكىملىـك: اماكات

ئۇالرنىڭ پهرزهنتلىرى دادىلىرىـدىن ئۈگۈنـۈپ باشـالنغۇچ ،تاماكا چېكىدۇ“ ئۆپكىسى بار ئهرلهر”ئائىلهلىرىده مۇتلهق كۆپ

. يۈهن بىۋاسته ئىقتىسادى زىيـان سـالىدۇ150-100ر ئائىلىلىرىنى ئېيىغا بۇ ئۇيغۇ، مهكتهپتىن تارتىپ چېكىشنى ئۈگۈنىدۇ

بـۆرهك ھهتتـا ئۇسـتىخانغىچه كـۆپ ئهزاالرغـا ، جىـگهر،ئامېرىكا ئالىملىرىنىڭ تهتقىق قىلىـشىچه تاماكـا چهككهنـده ئـۆپكه

قېـتىم 300ق مـاددىالر بىـر يېـرىم قـاپ تاماكـا چهككهنـده ئـادهم بهدىنـى قۇبـۇل قىلغـان زىيـانلى. تهسىر كۆرسـىتىدىكهن

خىلـدىن ئوشـۇق 4000بىـر تـال تامـاكىنى چهككهنـده چهككـۈچى . رېنتىگېن ئاپراتىدا تهكـشۈرگهنگه بـاراۋهر كېلىـدىكهن

مىڭ ئايالنىڭ كېـسهل خاتېرىـسىنى تهتقىـق قىلىـشىچه 91توكيودا بىر ئالىمنىڭ ...خېمىيىلىك ماددىنى سۈمۈرۈۋالىدىكهن

لالرنىڭ ئۆپكه راكىغا گېرىپتار بۇلىشى چهكمهيدىغانالرنىڭ ئايالىنىڭكىدىن ئىككـى ھهسـسه ئهرلىرى تاماكا چېكىدىغان ئايا

تاماكـا چـېكىش ” شۇڭا دۆلهت ھازىرچه گهرچه تاماكا ئىشلهپ چىقىرىـشقا يـول قويـسىمۇ قېپىغـا .... يۇقۇرى بولىدىكهن

اكـا چهككـۈچىلهر ئـۆزلىرى زهھهرلهنگهنـدىن تام. دىگهن ئاگاھالندۇرۇشنى چىقىرىش بهلگىلهنگهن“ ساالمهتلىككه زىيانلىق

ــادهم ۋاســتىلىك زهھهرلهنمهكــته53.5%ســىرت ــشداشالر، ئ ــشخانىدا ئى ــدىن ئى ــۇن ، جۈملى ــده خوت ــالىلىرىمىز - ئائىلى ب

ئادهم تاماكا چېكىش سـهۋهبىدىن ھاياتىـدىن 2000 كۈنىگه ،ھازىر ئېلىمىزده يىلىغا بىر مىليون. ۋاستىلىك زهھهرلهنمهكته

. تاماكا چېكىدىكهن32.22%تهكشۈرۈشلهرگه قارىغاندا ئۈرۈمچى ئاھالىسىنىڭ . تا ئىكهنئايرىلماق

. ئهرلهرال ئهمهس خوتـۇن قىزلىرىمىزمـۇ ئىچىـدىغان بولىۋالـدى، ئۇمـۇ ئىچىـۋاتىمىز، مهنمـۇ،ھازىر ھاراقنى سىزمۇ: ھاراق

ه ئۇيغۇرنىـڭ ئۆزىنىـڭ نهچـچه توننـا ھـاراق مهن بىـر قـانچ( بـار ئۇيغـۇرالردۇر بهلكىـم “ قهھرىمانلىق جاسـارىتى ” ئۇالر

ئىچىــپ بولغــانلىغىنى پهخىرلىنىــپ ســۆزلىگىنى ئاڭلىــدىم ، تۇرمۇشــىنىڭمۇ شــۇنىڭغا مۇناســىپ باشــقىالردىن تــۆۋهن

پـــات ســـوراپ خۇلـــۇم خوشـــنىلىرىنىمۇ –تۇرىـــدىغانلىغىنى كۆكتـــاتتىن تارتىـــپ ئاچچىقـــسۇالرغىچه باشـــقىالردىن پـــات

ھــاراقمۇ ، ھاراققــا خهجلهيــدىغان پــۇلىمىز ئېيىغــا يــۈز يــۈهن ئهتراپىــدا بۇلىۋاتىــدۇ). ۋهر تــاپتىمزېرىكتۈرگهنلىگىــدىنمۇ خه

خــۇددى تاماكىغــا ئوخــشاش ھهتتــا ئۇنىڭــدىنمۇ دهھــشهتلىك زىيــانلىق بولــسىمۇ شــۇنداق بىــر ئۇيغــۇر جهمئىيىتــى

ھاراقــسىز ئــۆز ئــارا ،ايدىغان ھهر قانــداق ئىــشى ئالغــا باســم،شــهكىللهنگهنكى كىمىكــى ھــاراق ئىچمىــسه ئــۇ ئهر ئهمهس

ئـۆز ئـارا . دوستالر يىغىلسا ھاراقسىز كۆڭۈللۈك سۆھبهت قۇرالمايدىغان ئىجتىمائى مۇھىـت شـهكىللهندى،ئىزلهشمهيدىغان

راسـتىنى ئېيتقانـدا نىـمه .دىيىـشىدىغان بولـدۇق“ ئۇيغۇر بولغاندىكىن ھاراق ئىچمهي نىمه قىلىمىـز ” كىنايه قىلىشىپ

ــداق ــز ئهشــۇ ئۈچــۈن مۇن ــدۇ، بى ــى بولماي ــدىغانلىغىمىزنى بىلگىل ــاراق ئىچى ــدىن ئېزىــپ ھ ــزگه زورالپ ئهقىل ــر بىرىمى بى

رېستورانالردا قان تهرىمىزدىن كهلگهن پۇلىمىزغا بىر بىرىمىزنى زورالپ ھـاراق ئىچىـپ مهس ئهلهس يۈرگـۈنىمىمىزده قـۇلى

زار ، قـان –قىـسىمىنىڭ بىـر ۋاق تامـاق ئۈچـۈن خـارۇ ئانـا ، قېرىنداشـلىرىمىزدىن بىر– تۇققان ، ئاتا –قىسقا ئۇرۇق

قانچىلىغـان بالىالرنىـڭ مۇھتـاجلىق تـۈپهيلى قـولى . يىغالپ مۇھتاجلىق ئىلكىـده تـۇرغىنىنى قهتئىـي ئويالپمـۇ قويمـايمىز

يولىغـا ئهگرى بۇلۇپ قالدى، دوستالر ئويلىنىپ كۆرهيلى، توپ توپىمىز بىلهن ھاراقكهشلىكتىن قول ئۈزهيلى ، ئۇيغۇرلۇق

.قايتايلى



16

دىـن كـۆپ ھـاراق 120شىنجاڭدا ھازىر . مىليون توننا ھاراق ئىشلهپ چىقىرىلغان25يېقىنقى يىلالردىن بۇيان ئېلىمىزده

سېرىق ھـاراق ،17 ئۈزۈم ھارىقى زاۋۇدى ،18پىۋا زاۋۇدى . نهچچىسى ئاق ھاراق ئىشلهپ چىقىرىدۇ80زاۋۇدى بار بۇلۇپ

ئۇيغـۇرالر ( مىڭ توننـا ئىـكهن 150 بۇنىڭ ئىچىده ئاق ھاراق ،مىڭ توننا550مى مهھسۇالتى بۇلۇپ يىللىق ئۇمۇ3زاۋۇدى

بىــر ،كىلــوگىرام ئاشــلىق2.5بىــر كىلــو ئــاق ھــاراق ئىــشلهپ چىقىــرىش ئۈچــۈن ). قــانچىلىگىنى ئىــستىمال قىلىدىغانــدۇ؟

خېلى كۆپ سالماقنى ئىگىلىگهن بولـسا ئۈرۈمچى يهرمهنكىسىده ئاق ھاراق . گرام ئاشلىق كېتىدىكهن150كىلوگىرام پىۋىغا

،مانا تېلۋىزورلىرىمىزدا كۈنىگه نهچچه قېتىم ئاق ھـاراق ئېالنـى بېرىلىـپ كهڭ تـۈرده ھـاراق ئىچىـش تهشـۋىق قىلىنماقتـا

ئهقلى ھۇشـىدىن ئايرىلىـپ ھـاراق ،ھهتتا ئادىل مىجىتقا ئوخشاش ئهل سۆيگهن سهنئهتكارلىرىمىزمۇ خهلقنى ئېتىقادىدىن

.دهۋهت قىلماقتائىچىشكه

دىنى ئىسالمدا ئىنتايىن قاتتىق چهكلىنىـدىغان زىنـا يهنه قايتىـدىن بـاش كۆتـۈرۈپ مۇسـۇلمان ئۇيغـۇرالر ئۈچـۈن : زىنا

فهزالن ئىبنـى )زىنـاخورالرنى چالمـا كېـسهك قىلىـپ ئۆلتـۈرۈش كېرهكمـۇ قانـداق؟(نۇرغۇن پاالكهتلهرنى ئېلىـپ كهلمهكـته

مۇسۇلمان بولمىغان دهۋرلهرده ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجداتلىرىـدىن بـولمىش قـارلۇقالر زىنـانى ده يېزىلىشىچه 》ساياھهتنامىسى

نــاۋادا يــۈز بهرســه ئۆلــۈمال ئــۇالرنى گۇناھــدىن خــاالس ،ئىنتــايىن قــاتتىق چهكلىگىنــى ئۈچــۈن زىنــا يــۈز بهرمهيــدىكهن

يىلىنىـڭ ئـاخىرىغىچه بايقالغـان -1999 ئېلىمىـزده ،ئهيدىز شۇنداقالرغا بېرىلگهن جـازا بۇلـۇپ كهلمهكـته). قىلىدىكهن

يىلـى ئـاپتۇنۇم رايـۇنىمىزدا بايقالغـان -1995. ئهرلهر ئىـكهن83 %مىـڭ بۇلـۇپ500ئهيدىز كېسىلى بىلهن يۇقۇمالنغـانالر

يىلى -2000 ،گه3656يىلى -1999 ،گه1087يىلى -1998 ،ة ك370يىلى -1996 ، بولسا9ۋىرۇس بىلهن يۇقۇمالنغانالر

كه يهتـــكهن بۇلـــۇپ بهزى 5755 ئايـــدا يۇقۇمالنغانالرنىـــڭ ســـانى -9يىلـــى-2001 ،كه4436ئايغـــا كهلگهنـــده -6

گېزىــت خهۋهرلىــرىگه .مۇتهخهسىــسلهر بــۇ ســان ئهمىلــى يۇقۇمالنغۇچىالرنىــڭ بهشــتىن بىرىنــى ئىگهللهيــدۇ دىيىــشمهكته

نــى 20%ر ئومــۇمى ســانىنىڭ قارىغانــدا ئهيــدىز ۋىرۇســى بىــلهن يۇقۇمالغــان شــىنجاڭلىقالر مهملىكهتتىكــى يۇقۇمالنغــۇچىال

بۇلـۇپ ئهيـدىز 1109ئىگهللهيدىكهن ، بۇلتۇر بىر يىلدىال ئهيدىز ۋىرۇسـى بىـلهن يۇقۇمالنغـان شـىنجاڭلىقالرنىڭ سـانى

شـىنجاڭ ئۇيغـۇر ئـاپتۇنۇم رايـۇنى .ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇملۇنىش ھازىر ئادهتتىكى ئامما ئىچىگه قـاراپ يـۈزلهنمهكته ئىـكهن

ئهممـا تـارقىلىش ،تۇرىـدۇ) ئۇرۇندا-1يۈننهن ( سانى جهھهتته مهملىكهت بويىچه ئىككىنچى ئۇرۇندا يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ

ئادهم يۇقۇملىنىش سۈرئىتىده كۆپهيگهن بۇلۇپ بۇ جهھهتته مهملىكهت بويىچه 5 -4 يۇقۇمالنغۇچىالر كۈنىگه -سۈرئىتى

تـۇهن مهيدانـدا ئهيـدىز ، شـهھهر،نـاھىيه 68وبالستتىكى ئ ۋىاليهت15ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزدا ھازىر . “چىمپىيون”شىنجاڭ

29 ياشـتىن 20 ، ئهرلهر ئىـكهن92 %كېسىلى بىلهن يۇقۇمالنغانالر بايقالغان بۇلۇپ بۇ كېسهلگه گېرىپتار بولغۇچىالرنىـڭ

– 12 يىلـى – 2001، زىنـا ئـارقىلىق يۇقىـدىكهن70% ئىگهللىگهن بۇلۇپ ئهيـدىز ۋىرۇسـىنىڭ 73%ياشقىچه بولغانالر

پېرۇگىراممىسىدا دىيىلىـشه شـىنجاڭدا ئهيـدىز ›› كۆڭۈلدىكى سۆز ‹‹ كۈنى شىنجاڭ تېلۋىزىيه ئىستاسىسى – 6ئاينىڭ

ئهلــۋهتته يۇقـــارقىالر ھـــازىرچه . تىــن كـــۆپرهگىنى ئۇيغۇرالرئىگهللهيـــدىكهن80% ۋىرۇســى بىـــلهن يۇقۇمالنغانالرنىـــڭ

ئهممـا بىـر ھهقىـقهت ئايـدىڭكى ،نچىلىك ئىكهنلىگىنى ھېچكىم بىلمهيدۇئېنىقالنغان سان بۇلۇپ ئېنىقالنمىغانلىرىنىڭ قا

ئهلـۋهتته ( ! ئېتىقاتىدىن كهچكهن بىر بۆلۈك زىناخورلىرىمىزغا ئانچه ياخشى كۈن قالمىغانـدهك-ئهدهپ قائىده ۋه ئىمان

اتـارلىقالرنىمۇ نهزهردىـن بۇالرنىڭ ئىچىده زهھهرنى ئۇكۇل قىلىش ئارقىلىق ئـۆز ئـارا يۇقتـۇرۇش ۋه قـان بىـلهن يۇقـۇش ق

ــايمىز ــاقىت قىلم ــار)س ــڭ بىغۇب ــال ئۇالرنى ــدىغىنى يهنى ــان تارتى ــا زىي ــهبى، ئهمم ــرى ، س ــاك پهرزهنتلى ــڭ ( پ ب د ت نى

مىڭ بـاال ئهيـدىز سـهۋهۋىدىن يىـتىم قالغـان 400مىليۇن 13مۇناسىۋهتلىك تارماقلىرىنىڭ ئېالن قىلىشىچه ھازىر دۇنيادا

‹‹ .ھهم پـاك دىيانهتلىـك خوتۇنلىرىـدۇر) مىليۇنغـا يېتىـدىكهن 25ىغا بارغانـدا كۆپۈيـۈپ يىل– 2010بۇلۇپ بۇ سان

ئهيـدىز كېـسىلى ‹‹ ئېالن قىلغان تهرجىمه ماقالىده يېزىلىـشىچه ) دىكابىر -21 يىل – 2001(›› بايىنغۇلىن گېزىتى



17

ئوتتـۇرىچه قېـتىم ( ىستا يېتىپ داۋالىنىدىغان ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالر ۋه ئهيدىز كېسىلى بىمارلىرىنىڭ يىللىق بالن

54ئوتتۇرىچه ھهر يىلى ھهر بىر ئادهمنىڭ داۋالىـنىش راسـخوتى . كۈنگه يهتكهن89.6 قېتىمغا ، كۈن سانى 14) سانى

23مۇبادا كىسهلگه قارشى ۋىرۇس بۇيىچه داۋالىنىشنى قوبۇل قىلسا ، بىر بىمـار ھهر يىلـى .... يۈهنگه يهتكهن549مىڭ

بـۇ راسـخوتالرنىڭ ھهممىـسىنى يىغىنچاقلىـساق . يۈهن راسخوتنى قايتىـدىن قۇشـۇپ داۋالىنىـشقا تـوغرا كېلىـدۇ857مىڭ

مۇتىخهسىسلهرنىڭ ھېساپلىشىچه ، ئهيدىز كىسىلى ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ سـانى . يۈهن بۇلىدۇ406مىڭ 78

››ڭ يۈهن ئىجتىمائى بايلىق يارىتىپ بېرهلهيدىكهن مى370ئازايسا ئوتتۇرىچه بىر ئادهم جهمئىيهت ئۈچۈن

ئىنسانالر ئۇنىڭغا بهرگهن سىمۋول نامى ئاق ئالۋاسـتى ھهممىنـى ،ئارتۇقچه سۆزلهش نه ھاجهت: ئاق ئالۋاستى خىروئىن

خوشـنا دوسـت بـۇرادهرلىرىمىزنى يۇتـۇپ ئهلنـى -چۈشهندۈرۈپ بهرمهمـدۇ؟ گېتـار مـاھىرى ئهخمهتجـان ۋه باشـقا خۇلـۇم

ھېلىھهم ياۋۇزلىغى بىلهن بىزگه سايا تاشالپ تۇرغانلىغى ھهممىگه ئايانغۇ؟،همناك قىلغانلىغىغ

نىمه دىگهنلىگىنـى يهنـى مۇنـدىن ›› قۇتادغۇبىلىك ‹‹ ئۇلۇغ بوۋىمىز يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆزىنىڭ بىباھا ئهسىرى

:مىڭ يىل بۇرۇن نىمه دىگهنلىگىنى ئۇقۇپ كۆرۈڭ ھهم ئويلىنىپ بېقىڭ

مهي ئىچمه ، زىنادىن سهن ئهيله ھهزهر ،. 1337

.بۇ ئىشالر گادايلىق تونىن كهيدۈرهر

ھاراق مىڭ گۇناغا پاتۇرغاي سېنى ،. 1338

.قاچار بهخت زىنادىن، يۈزۈڭ تۆكۈلهر

ار دهيـدىغان ماقـال بـ“ كۈنلۈك ئالهمده ئۆلۈمدىن باشقىسى تاماشا15” ئۇيغۇر خهلقىده قايسى زاماندىن قالغىنى نامهلۇم

بۇلۇپ خهلقىمىزده بىر قىسىم كىشىلهر ئهجدادىدىن قالغان بۇ ئۇدۇمغا قاتتىق ئهمهل قىلىپ كۈنىنى ئۇيـۇن تاماشـا بىـلهن

خهنـزۇ يولداشـالر پـۇل تېـپىش ئۈچـۈن ،ئىشهنمىـسىڭىز كوچىـدىكى بىليارتخانىالرغـا بېرىـپ قـاراپ بېقىـڭ. ئۆتكۈزمهكته

نــاۋادا ئۇالرمــۇ قاســىم تۇرســۇندهك مــۇۋهپپهقيهت ،الرنىڭ تولىــسى ئۇيغــۇر ئهممــا ئوينايــدىغان،بېليــارت تاختىــسى ئاچىــدۇ

ئـۇالر بىرىنچىـدىن ۋاقىـت ئىـسراپ قىلـسا يهنه بىـر ... ئهپـسۇس،قازانغان بولسىدى ئۇالرغا رىغبهت بېرىش كېـرهك ئىـدى

زگىـل قهرتقـا مهسـتانه ئۇيغـۇرالر بىـر مه. جهھهتتىن پۇل تىكىشىپ قىمار شهكىللهندۈرۈدۇ ھهم قانۇنغـا خىالپلىـق قىلىـدۇ

ئۇنـدىن باشـقا ھهر خىـل قىمـارالر ئۇيغـۇرالردا راۋاج . بولغان بولسا مانا ئهمدى ماجاڭ ئارقىلىق قىمار ئوينايـدىغان بولـدى

ئـاپىرىن . ئۇمۇمهن قانداق بىر ئويۇن تاماشا تـۈرى بولـسا ئۇيغـۇر ئهرلىـرى باشـچىالپ كىرىـدىغان بۇلـۇپ كهتتـى. تاپماقتا

!ئهسىرنى مانا داۋاملىق ئويناپ كۈلۈپ خوشال خورام ئۆتكهي -21! ىزگهئۇيۇنچى ئهرلىرىم

، باشــقىالرغا قــاراپ باقــايلى، مانــا ئهمــدى تهكلىــۋىم ھهممهيــلهن ئــۆزىمىزگه، پاكىــت تــوال،ســۆزلهپ كهلــسه گهپ تــوال

ئهمدى ھهممىـگه ئهقىـل ،بىزنىڭ باشقىالردىن نهرىمىز كهم نهرىمىز ئارتۇق ئهقىل كۆزى بىلهن قاراپ باقايلى، ئويلىنايلى

بـۇ ”بـۇ ! دهيدۇ ئهمهسمۇ“ كۆز كۆرسىمۇ ئهقىل كۆرمىسه بىكار” چۈنكى ئهجداتلىرىمىز دانالىق بىلهن،كۆزى بىلهن قارايلى

ــانى ئهمهس ــق زام ــسى“ ” بىپهرۋالى ــۇرادىرى ھهم مۇقهددىمى ــۇ ئۆلۈمنىــڭ ب ــادهم“ ئۇيق ــۇ ئ ــادهم! بىزم ــۇ ،باشــقىالرمۇ ئ بىزم

دۇنيادا ئۇيغۇر دهيدىغان بىـر مهدهنىـي مىللهتنىـڭ دۇنيـادا ،هملىگىمىزنى دۇنياغا نامايهن قىاليلىباشقىالرغا ئوخشاش ئاد

ئۇيغـۇر دىـگهن قهدىـم مهدىنىيهتلىـك بىـر مىللهتنىـڭ تهنـدۇرۇس ، ئـادهملىگىمىزنى تونـۇيلى. مهۋجۇتلىغىنى بىلدۈرهيلى

ــى ــسلىرى ئىكهنلىگىمىزن ــتىگه،ۋارى ــا مهدهنىيى ــا دۇني ــڭ تارىخت ــۆز ئۇالرنى ــۇ ئ ــدىن كېيىنم ــقانلىغىنى مۇن ــۆھپه قوش زور ت

تۆھپىسىنى قۇشىدىغانلىغىغا ئىشهنچ تۇرغۇزۇپ ئىلىم پهن دۇنياسىغا يۈرۈش قىلىپ پهن تهخنىكىدىكى باراۋهرلىك بىـلهن

ــى ــايهن قىاليل ــۇتلىغىمىزنى نام ــۆز مهۋج ــڭ ! ئ ــمه باراۋهرلىكنى ــك ھهم ــى باراۋهرلى ــسادى جهھهتتىك ــا ۋه ئىقتى پهن تهخنىك

لــېكىن پهن تهخنىكــا ۋه ئىقتىــسادى باراۋهرلىــك ھهمــمه كىــشىنىڭ ئــۆز تىرىــشچانلىغى بىلهنــال ۋۇجۇتقــا ،هددىمىــسىمۇق



18

ئهمهسمۇ؟“ كۈچلۈك،ئهقىللىق، يهڭگۈچى –ئۇيغۇر ”بىز . چىقىدۇ

ئۇيغۇرالدا ئهقىل بارمۇ؟

دىگهن مۇشـۇ نامنىـڭ “ ئۇيغۇر” چۈنكى ،زىلىغىنى قوزغىشى تۇرغانال گهپبۇ سۇئال دهرھالال قېرىنداشلىرىمىزنىڭ نارا

بىـر مىللهتنىـڭ . ئهممـا ئـۇ ئۆتمـۈش،دىگهن مهنـانىمۇ ئـۆز ئىچىـگه ئالىـدىغان تۇرسـا؟ بـۇ راسـت“ ئهقىللىق”ئۆزىال

. بواللمايــدۇ ئهممــا ھهرگىزمــۇ مهڭگۈلــۈك ســۈپهت نــامى ،ئۆتمۈشــى شــۇ مىللهتنىــڭ ئۆتمۈشــىگىال ۋهكىللىــك قىلىــدۇ

ئهجداتلىرىمىزدىن قالغان شۇ ئهقىل پاراسهت ھازىر بىزده بارمۇ؟

يېقىنقى يىلالردىن بېرى بهزى خهۋهرلهر ئهجداتلىرىمىزدىن قالغان ئهنه شۇ ئهقىل پاراسـهتنىڭ بىـزده ھـېلىھهم بـارلىغى

تۆۋهنـدىكى پـاكىتالر شـۇنىڭ . قتـائهمما ئۇنى ئىـشلىتىش ئىـشلهتمهسلىكنىڭ ئـۆزىمىزگه تـالىق ئىكهنلىگـى نامـايهن بولما

.جۇاللىق ئىسپاتى

كىچىگىـدىن ئۇيغـۇر مهكتهپلىرىـده ئۇقۇغـان بۇلـۇپ ئهنگىلىـيهده ئۇقـۇپ مائارىپـشۇناسلىق : دوكتۇر ھهكىـمه ئهرشـىدىن

.بويىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

يېـشىدا تىببـى 45پ رۇسـىيهده ئۇقـۇپ مهرھۇم رهھبىرىمىز ئهخمهتجان قاسىمىنىڭ قىزى بۇلـۇ: دوكتۇر ئادالهت قاسىمى

. روس تىللىرىنى بىلىدۇ،ئېنگىلىز، ئۇ ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ خهنزۇ. پهلسهپه دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

ئېلىمىـزده . يېشىدا دوكتۇرلـۇق ئۇنۋانىغـا ئېرىـشكهن38ئاۋات ناھىيىسىده تۇغۇلغان بۇلۇپ : دوكتۇر مۇنهۋۋهر ھهبىبۇلال

.ۇپ ئېلىمىزده ساال تىلى تهتقىقاتى بىلهن دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن تۇنجى كىشى بۇلۇپ قالدىئۇق

ــار شــېيىخىدىننىڭ خــانىمى بۇلــۇپ ياپۇنىيىــده ئۇقــۇپ مېدىتــسىنا بــويىچه : دوكتــۇر چىمهنگــۇل ھۇشــۇر ــۇر ئېلىي دوكت

پـارچه ئىلمىـي ماقـاله ئـېالن 4ۇق ژورنـالالردا ئـۇ ئۇقـۇش داۋامىـدا خهلقـارادىكى نۇپۇزلـ. دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغـا ئېرىـشكهن

.قىلدى

ئـۇ . يېشىدا تىببى دورىگهرلىك ئىلمىي بويىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىـشكهن37ياپۇنىيهده ئۇقۇپ: دوكتۇر رهنا قاسىم

غـا SCIپارچىـسى5 بۇنىـڭ ، ئېنگىلىـز تىللىرىـدا بهش يىلـدا يهتـته پـارچه ماقـاله ئـېالن قىلـدى،ئۇقۇش داۋامىـدا يـاپۇن

بــۇ ئامېرىكىــدا ئىــشلهنگهن نوپۇزلــۇق كاتــالوگ بۇلــۇپ نوبېــل مۇكاپاتىغــا تاللىنىــدىغان ئهســهرلهرمۇ مۇشــۇ (كىرگۈزۈلــدى

ھازىر ئېرى تاھىر ئابدۇقادىرمۇ يـاپونىيهده . بىر تۈرده ياپۇنىيىده پاتېنىت ھۇقۇقىغا ئېرىشكهن،) كاتالوگدىن تاللىنىلىدۇ

.تا ئۇقۇماقتاسۆڭهك ئىلمىي بويىچه دوكتۇرلۇق

يېـشىدا دوكتۇرلـۇق 33چېرىيه ناھىيىسىده تۇغۇلغان بۇلۇپ ئۇيغۇرچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان، : دوكتۇر ساھىپجامال دۆلهت

ئېلىمىـز ۋه گېرمـانىيه ھهمكارلىـشىپ تهربىـيىلىگهن بۇلـۇپ . خهنزۇ، نېمىس، ئېنگىلىز تىللىرىنـى بىلىـدۇ. ئۇنۋانى ئالغان

ئۇقــۇش داۋامىــدا يازغــان ئىلمىــي ماقــالىلىرى ئىتــالىيه ۋه گېرمــانىيىلهرده ئــېالن . تــۇرىنهزىــرىيه فېزىكىــسى ئىلمىــي دوك

.قىلىنغان

كىچىگىدىن ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ ئهنگىلىيهده ئۇقۇپ فېزىكا ئاساسى زهررىچىـلهر : دوكتۇر مهدىنه ئابلىكىم

ىده ئانا بولغـان ، ئۇقـۇش ھهم پهرزهنـت بـېقىش بىـلهن ئىلمىي دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن، ئۇقۇش داۋامىدا ئهنگىلىي

ئېنگىلىـز ۋه خهنـزۇ تىللىرىنـى پىشـشىق . بىرگه ئۇقۇشنى ئۇقۇش مۇكاپـاتى ئېلىـپ ئۇقـۇپ ناھـايىتى ياخـشى تاماملىغـان

.بىلىدۇ، جۇڭگو يۇقۇرى ئېنىرگىيه تهتقىقات ئورنىنىڭ تهكلىۋى بويىچه دوكتۇر ئاشتىلىق تهتقىقاتى شۇغۇلالنماقتا

خهنزۇچه مهكتهپته ئۇقۇپ ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرگهندىن كېيىن ياپۇنىيىده ئالته يىـل ئۇقـۇپ : دوكتۇر رهيھانگۇل پهتتار



19

. يېشىدا مائارىپشۇناسلىق بۇيىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن31

نىغـا ئېرىـشتى، ئۈرۈمچىـده ياشـتا دوكتۇرلـۇق ئىلمىـي ئۇنۋا32ئېلىمىزده فىلوكلور كهسپى بويىچه : دوكتۇر راھىله داۋۇت

خهنـزۇ، ئېنگىلىـز، تـۈرك، پـارس ۋه ئۇيغـۇر چاغاتـاي . زىيالى ئائىلىسىده تۇغۇلغان بۇلۇپ ئۇيغـۇرچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان

.تىللىرىنى بىلىدۇ

.ياپۇنىيهده ئۇقۇپ تهبىئى پهنلهر دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن: دوكتۇر مهلىكه

ك ئۇنۋېرسـتۇتىنى تامـامالپ بىـر مهزگىـل خىـزمهت قىلغانـدىن كېـيىن يـاپونىيهگه شىنجاڭ يېـزا ئىگىلىـ: دوكتۇر پهرىده

چىقىپ ئاۋال ماگېستىرلىقتا، كېيىن دوكتۇرلۇقتا ئۇقۇغـان ھهم سـانائهت خېمىيىـسى بـويىچه دوكتۇرلـۇق ئۇنـۋانى ئالغـان،

. نهچچه پارچه ئىلمى ماقاله ئېالن قىلغان10 سىرتىدا -دۆلهت ئىچى

.ياپونىيهده ئۇقۇپ مائارىپشۇناسلىق ئىلمى بويىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن: ئابلىمىتدوكتۇر رىزۋانگۇل

ــا غــۇجهخمهت ــۇر مهرھاب تىــئهنجىن ئۇنۋېرســتۇتىنىڭ خېمىــيه قۇرۇلىــشى فــاكۇلتېتىنى پۈتتۈرگهنــدىن كېــيىن : دوكت

ئۇقــۇپ ئــاۋال ماگېــستىرلىق، يىلىــدىن باشــالپ يــاپونىيهده -1995. شــىنجاڭ ســانائهت ئىنۇســتۇتىدا خىــزمهت قىلغــان

. يېشىدا تهبىئى پهنلهر دوكتۇرىلىق ئۇنۋانىغا ئېرشىكهن35

فېزىكــا كهســپى بــويىچه تهبىئــى پهنــلهر - يېــشىدا خېمىــيه36بېلگىــيهده ئۇقــۇپ : دوكتــۇر ئاشــتى كــۈرهش ئىبــراھىم

فىرانـسۇز، . خهنـزۇچه ئۇقۇغـانباشالنغۇچ مهكتهپنى ئۇيغۇرچه، تۇلۇقـسىز ۋه تولـۇقالرنى . دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

دوكتۇرلۇق ئۇقۇشىنى تاماملىغاندىن كېيىن جوڭگـۇ پهنـلهر ئاكادىمىيىـسى بېيجىـڭ . ئېنگىلىز، ياپۇن تىللىرىنى بىلىدۇ

ــۇر ئاشــتى ــسىدا دوكت ــسىيه تهجرىبىخانى ــك رادىئات ــاس قهدهملى ــڭ م ــات ئورنىنى ــسى تهتقىق ــرگىيه فېزىكى ــۇرى ئېنى يۇق

ئــون نهچــچه پــارچه ماقالىــسى ئامېرىكــا، فىرانــسىيه، بېلگىــيه، ئىــسپانىيهلهرده ئــېالن . انتهتقىقــاتچىلىغىنى تاماملىغــ

.قىلىنغان

يېشىدا دهرىجه ئاتالپ روسـىيه دۆلهتلىـك تىببـى ئىلىـم دوكتـۇرى 33روسىيهده ئۇقۇپ : دوكتۇر ئاشتى خالمۇرات غۇپۇر

،پـارچه كىتـابى نهشـىر قىلىنغـان5ۇش داۋامىـدا خهنزۇچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ روسىيهده ئۇقـ. ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

پېتىربـورگ تىببـى ئۇنۋېرتۇسـتىنىڭ -ھازىر روسىيه سـانكىت. مۇنهۋۋهر ياشنىڭ بىرى بۇلۇپ باھاالنغان10جوڭگۇدىكى

شـاڭخهي جـوڭيى ئۇنۋېرسـتۇتى دوكتـۇرالر ،كاندىدات دوكتۇرالر يېتهكچىسى ھهم شۇ مهكتهپنىڭ پهخرى پېروففىـسورى

.يېتهكچىسى

ياشتىن ھالقىپال ياپۇنىيىده جۇغراپىيه ئىلمى بـۇيىچه 30ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ : دوكتۇر تاشپۇالت تېيىپ

. پارچىدىن ئارتۇق ئىلمى ماقالىسى ئېالن قىلىنغان40 ،دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا مۇيهسسهر بولغان

لىز نازىرىنىـڭ ئـوغلى بۇلـۇپ خهنـزۇچه مهكتهپـته جامـائهت ئهربـابى ئـاب،داڭلىق شـائىر: دوكتۇر ئاشتى زهپهر ئابلىز

يېــشىدا 35. يېــشىدا خېمىــيه ئىلمــى بــويىچه دوكتۇرلــۇق ئۇنۋانىغــا ئېرىــشكهن32 ، يېــشىدا ماگىــستىرلىق27 .ئۇقۇغــان

ئامېرىكـا نېۋيـورك پهنـلهر ئاكادېمىيىـسىنىڭ ئهزالىغىغـا . پېروففىسۇر بولغان ۋه دوكتۇر ئاشتىلىق تهتقىقاتىنى تاماملىغـان

. نهچچه پارچه ئىلمى ماقالىسى ئېالن قىلىنغان10 ئۇقۇش داۋامىدا ،ۆرسىتىلگهنك

ئۇيغـۇرچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان بۇلـۇپ ئـالى مهكتهپنـى پۈتتۈرگهنـدىن كېـيىن يـاپۇنىيهگه : دوكتۇر پهرھات ئابـدۇرېھىم

،نگىلىـز تىللىرىنـى بىلىـدۇ ئې، يـاپۇن،خهنزۇ. يېشىدا تىببى دوكتۇرلۇق ئىلمىي ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن38چىقىپ ئۇقۇپ

. پارچىدىن ئارتۇق ئىلمى ماقاله ئېالن قىلغان30ياپونىيهده باشقىالر بىلهن بىرلىشىپ بىر كىتاپ چىقارغان ھهم

باشالنغۇچ مهكتهپتىن تارتىپ ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلـۇپ شـىنجاڭ ئۇنۋېرسـتۇتىنى : دوكتۇر دىلشات ھېۋىزۇلال

.نگىلىيىده ئۇقۇپ كومپىيۇتېر ساھهسى بويىچه دوكتۇرلۇق ئىلمى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهنتاماملىغاندىن كېيىن ئه



20

بىر مهزگىل دېھقـان ، تۇلۇقسىزنى خهنزۇچه ئۇقۇپ پۈتتۈرگهن،باشالنغۇچ مهكتهپنى ئۇيغۇرچه: دوكتۇر لىتىپ توختى

زىنى مۇكهممهللهشـتۈرۈپ ئالـدى بىـلهن ئالى مهكتهپته ئۇقۇغاندىن كېيىن داۋاملىق ھالدا ئۆ،بۇلۇپ قايتا تهربىيه ئالغان

يىل ئۇقۇپ ئالتاي تىلشۇناسلىغى بويىچه دوكتۇرلۇق ئىلمىي 8كېيىن ئامېرىكىغا چىقىپ . ماگىستىر ئاسپىرانىت بولغان

، نـېمىس،ئۇ ئېنگىلىـز. ئۇقۇش داۋامىدا نهچچه ئون پارچه ئىلمى ماقاله يازغان ۋه ئېالن قىلغان،ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

. ناناي تىللىرىنى بىلىدۇ، مانجۇ،موڭغۇل

ئۇ كىچىگىدىنال خهنزۇچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ ئوتتۇرا مهكتهپـتىال روس تىلىـدىن ئاسـاس : دوكتۇر ياسىن ھوشۇر

ئۇ ئالى مهكتهپكه كىرگهندىن كېـيىن قهدىمكـى خهنـزۇ تىلىنـى ئۈگۈنـۈش بىـلهن بىـرگه چاغاتـاي ئۇيغـۇر ،سېلىۋالغان

،ئـۇ ئېنگىلىـز. سـىيهگه چىقىـپ دوكتۇرلۇقتـا ئۇقـۇپ پهلـسهپه دوكتـۇرلىغى ئۇنۋانىغـا ئېرىـشكهنرو. تىلىنى ئۈگهنگهن

. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىنى بىلىدۇ، قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى،نېمىس

خېمىـيه كهسـپى -يېـشىدىال فېزىكـا31كىچىگىدىن خهنزۇچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ : دوكتۇر ئاشتى غالىپ قۇتلۇق

يىــل ئۇقــۇپ ئــاۋال ماگېــستىرلىق ئۇنــدىن كېــيىن 6يــاپونىيهده . پهن دوكتــۇرى ئۇنۋانىغــا ئېرىــشكهنبــويىچه تهبىئــى

دوكتۇرلۇقنى تاماملىغاندىن كېيىن بىرقانچه يىل دوكتـۇر ئاشـتى تهتقىقاتچىـسى بۇلـۇپ تهتقىقـات ،دوكتۇرلۇقتا ئۇقۇغان

. ياپون تىللىرىنى بىلىدۇ، ئۇ ئېنگىلىز،بىلهن مهشغۇل بولغان

ئالى مهكتهپنـى تاماملىغانـدىن كېـيىن يـاپونىيهده ،ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ: ر ئاشتى ئېلىيار سابىتدوكتۇ

. ياپون تىللىرىنى بىلىدۇ، ئېنگىلىز،خهنزۇ. يېشىدا دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن33ئۇقۇپ

وتتۇرا مهكتهپـتىال روس تىلـى ئۈگۈنۈشـنى ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ ئ: دوكتۇر ئاشتى ئابدۇرېشىت ئابدۇۋهلى

ئـۇ . يىلـى دوكتۇرلـۇق ئىلمـى ئۇنۋانىغـا ئېرىـشكهن-1993يىلـى ئـالى مهكتهپنـى پۈتتـۈرگهن بۇلـۇپ -1984. باشلىغان

پارچه ماقالىسى 14ياپونىيهده ئۇقۇش داۋامىدا بىر پارچه كىتابى ۋه . روس تىللىرىنى بىلىدۇ، خهنزۇ، ياپون،ئېنگىلىز

.نغانئېالن قىلى

يىـل 2يىللىـق دوكتۇرلـۇق ئۇقۇشـىنى 5خهنـزۇچه مهكـتهپلهرده ئۇقۇغـان بۇلـۇپ فىرانـسىيهده : دوكتۇر پهرھات كېـرىم

.ئايدا تامامالپ تىببى پهنلهر دوكتۇرىلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن3

لىـرى بـويىچه كىچىگىدىن ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلۇپ ياپونىيىده ئۇقۇپ فېزىكـا پهن :دوكتۇر پهرھات ئهخمهت

. ئېنگىلىز تىللىرىنى بىلىدۇ، ياپون،خهنزۇ. تهبىئى پهنلهر دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

باشالنغۇچ ۋه ئوتتۇرا مهكتهپلهرنى ئۇيغۇر تىلىدا ئۇقۇغان بۇلۇپ ئېلىمىـزده ئۇقـۇپ : دوكتۇر ئاشتى ئابدۇرېشىت ياقۇپ

ئېنگىلىـز ۋه قهدىمكـى ئۇيغـۇر ، ياپون،ئۇ خهنزۇ. ئېرىشكهنيېشىدا تۈركولوگىيه ئىلمى بويىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا32

ئۇ ئۇقۇش داۋامىدا بىـر قـانچه كىتـاپ يازغـان ۋه تهرجىـمه قىلىـپ ئۇيغۇرشۇناسـلىقنىڭ تهرهققىيـاتى . تىللىرىنى بىلىدۇ

.ئۈچۈن تۆھپه قوشقان

يېـشىدا ئۇيغـۇر 32ه ئۇقـۇپ كىچىكىـدىن ئۇيغـۇرچه مهكـتهپلهده ئۇقۇغـان بۇلـۇپ ئېلىمىـزد: دوكتۇر ئهسهد سۇاليمان

كىتـابى 3ئۇنىڭ ماگىستىرلىق ۋه دوكتۇرلۇق دېسىرتاتسىيىلىرى ھهم . ئهدهبىياتى بويىچه دوكتۇلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

.نهشىر قىلىنغان

خهنـزۇچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان بۇلـۇپ يـاپونىيهده ئۇقـۇپ خېمىـيه كهسـپى بـويىچه : دوكتۇر ئاشـتى ئـابلهت ئابلىمىـت

.ق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن ھهم دوكتۇر ئاشتى تهتقىقاتىنى تاماملىغاندوكتۇرلۇ

- ئوتتۇرا مهكتهپنى ئۇيغۇرچه ئۇقۇغان بۇلۇپ ئېلىمىـزده،باشالنغۇچ مهكتهپنى خهنزۇچه: دوكتۇر ئهخمهتجان يۈسۈپ

.شاڭخهي تىببى ئۇنۋېرستۇتىدا ئۇقۇپ تىببى پهنلهر دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشتى



21

ئۇيغــۇرچه مهكتهپــته ئۇقۇغــان بۇلــۇپ ئــالى مهكتهپنــى تاماملىغانــدىن كېــيىن روســىيه : ئابلىمىــتدوكتــۇر ئابــدۇغېنى

. پېتىربورگ ئۇنۋېرستۇتىدا ئۇقۇپ دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن-سانكىت

يېـشىدا 29شىنجاڭ تىببـى ئۇنۋېرسـتۇتىنى تاماملىغانـدىن كېـيىن يـاپونىيهگه چىقىـپ ئۇقـۇپ : دوكتۇر خهمىت سىدىق

.ى دوكتۇرلۇق ئىلمى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهنتىبب

ــار شــهيىخىدىن ــۇر ئېلىي ــاپونىيهده ئۇقــۇپ : دوكت ــشكهن30ي ــا ئېرى ــۇق ئۇنۋانىغ ــشىدا تىببــى دوكتۇرل ھهر خىــل . يې

. پارچىدهك ئىلمى ماقاله ئېالن قىلغان30مهتبۇئاتالردا

.چه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن يېشىدا مال دوختۇرلىغى بويى39ياپونىيهده ئۇقۇپ : دوكتۇر ئهركىن ئابلىز

نهچـچه 10 ،يېشىدا دوكتۇرلـۇق ئۇنـۋانى ئالغـان37ياپونىيهده ئۇقۇپ يېزا ئىگىلىك ئىلمى بويىچه : دوكتۇر ساتتار نىياز

. پارچه تهتقىقات ماقالىسى ئېالن قىلىنغان

.دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهنياپونىيهده ئۇقۇپ فېزىكا پېنى بويىچه تهبىئى پهنلهر : دوكتۇر ئهنۋهر ئابدۇلال

يېـشىدا سـانائهت پهنلىـرى بـويىچه تهبىئـى پهنـلهر دوكتـۇرى 35يـاپونىيهده ئۇقـۇپ : دوكتۇر ئاشتى ئابلىتىپ ئابـدۇلال

.نهچچه پارچه ماقالىسى ئېالن قىلىنغان20 ئۇقۇش داۋامىدا ،ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

شىدا ســانائهت پهنلىــرى بــويىچه تهبىئــى پهنــلهر دوكتــۇرى يېــ38يــاپونىيهده ئۇقــۇپ : دوكتــۇر ئاشــتى مهمــتىمىن غېنــى

نهچـچه پـارچه ماقـاله ئـېالن 40دۆلهت ئىچـى سـىرتىدا . ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن ھهم دوكتۇر ئاشـتى تهتقىقـاتىنى تاماملىغـان

ــان ــسورى،قىلغ ــتۇتىنىڭ پروففى ــىنجاڭ ئۇنۋېرس ــازىر ش ــايرۇپىالن ، ھ ــتۇتى ئ ــانائهت ئۇنۋېرس ــىمال س ــى ش ــۇ غهرب جوڭگ

مىـڭ يـۈهن پـۇل 300ۋهتهنگه قايتىـپ كهلگهنـدىن كېـيىن تهجرىبهخـانه بولمىغـانلىقتىن ئـۆزى . كۇلتېتىنىڭ دوتسېنتىفا

.چىقىرىپ تهجرىبهخانه قۇرغان ۋه بىر بۆلۈك ئىختىساسلىقالر بىلهن تهتقىقاتقا كىرىشكهن

ئۇقۇغـان بۇلـۇپ يـاپونىيهده ئۇقـۇپ باشـالنغۇچ ۋه ئوتتـۇرا مهكتهپلهرنـى ئۇيغـۇر تىلىـدا : دوكتۇر ئاشتى ئهنۋهر ھهسـهن

يىگىرمه نهچـچه . ئېنگىلىس تىللىرىنى بىلىدۇ، رۇس، خهنزۇ.چارۋىچىلىق ئىلمى بويىچه دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

.پارچه ماقالىسى دۆلهت ئىچى سىرتىدا ئېالن قىلىنغان

ئۇزۇقلۇقشۇناسلىق فـاكۇلتېتىنى پۈتتـۈرگهن يىلى شهرقى جۇڭگۇ پىداگوگىكا ئۇنۋېرستۇتى – 1990: دوكتۇر رادىل ئابال

يىلى ئارمان چهكلىك ھهسسىدارلىق شېركىتىنى قـۇرۇپ ئارمـان يۈرۈشلـشك مهھـسۇالتلىرىنى بازارغـا سـېلىپ – 1997ۋه

. يىلى ئۇزۇقلۇق ئىلمى بۇيىچه دوكتۇرلۇق ئىلمى ئۇنۋانىغا ئېرىشتى-2001ئىقتىسادى ۋه ئىجتىمائى ئۈنۈم ياراتتى ھهم

.ئېلىمىزده ئۇقۇپ تۈركۇلوگىيه بويىچه دوكتۇرلۇق ئىلمىي ئۇنۋانىغا ئېرىشتى: ر ئابلىكىم ياسىندوكتۇ

.قازاقىستاندا ئۇقۇپ دوكتۇرلۇق ئىلمىي ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن: دوكتۇر بهختىيار تۇرسۇن

.ئۇنۋانىغا ئېرىشتىنهزهرىيىۋى ماتىماتىكا ئىلمى بويىچه دوكتۇرلۇق ئۆزبهكىستاندا ئۇقۇپ : دوكتۇر شاۋكهت قادىر

دۆلهت ئهربابى تۆمـۈر داۋامهتنىـڭ ئـوغلى بۇلـۇپ يـاپونىيهده ئۇقـۇپ تىببـى پهن دوكتۇرىلىـق ،شائىر: پهرھات تۆمۈر

.ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

كىچىگىـدىن ئۇيغـۇرچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان . دوكتۇر مىـنهۋۋهر ھهبىبۇلالنىـڭ ئېـرى : ئابدۇرهئوپ پوالت تهكلىماكانى

يېشىدا تۈركىيىـده ئهدهبىيـات پهنلىـرى 54. ، پارس ، تۈرك ،خهنزۇ ، چاغاتاي ئۇيغۇر تىللىرىنى بىلىدۇبۇلۇپ ئهرهپ

.دوكتۇرى ئۇنۋانىغا ئېرىشكهن

ئهرهپ ، پارىس ، ئوردۇ ، تۈرك ، ئېنگىلىـز ، ) 1994 – 1924(ئاتاقلىق تىببى ئالىم ھاجى ئابدۇلھىمىت يۈسۈپى

، تىبـابهتچىلىگىمىز، تىلـشۇناسلىق ، تـارىخ ۋه تهرجىـمه ئىـشلىرى بـۇيىچه نۇرغـۇن خهنزۇ تىللىرىنى پىشـشىق بىلىـدۇ

.سهمهرىلىك ئهمگهكلهرنى قىلغان



22

.....

يېقىنقى يىلالردىن بۇيان ئىسالھات ئېچىۋېتىش سىياسىتىنىڭ تۈرتكۈسىده خېلى بىر قىسىم ياشالر ئىلىم پهن دۇنياسـىغا

تهخنىكىالرنــى ئىگهلــلهپ قايتىــپ –هللهرگه چىقىــپ ئۇقــۇپ ئۆتكــۈر پهن يــۈرۈش قىلىــپ ئۇتــۇق قازانماقتــا ھهمــده چهتــئ

مىڭـدهك ئۇيغـۇر 300 يىللىرى سـابىق سـوۋېت ئىتتىپاقىـدىكى – 1980 ،ۋهتىنىمىزنىڭ تهرهققىياتى ئۈچۈن تۆھپه قوشماقتا

ــلهر كاندىــداتى500ئىچىــده ــلهر دوكتــۇرى ۋه پهن ــارتۇق پهن ــۈچتىن ، تهبىئــى پهن ۋه ئىجتىمــائى په نهپهردىــن ئ نــدىن ئ

مىليونـدهك ئۇيغـۇر خهلقـى ئىچىـدىن 9 مانـا ئهمـدىلىكته ئېلىمىـزده .بارلىغىدىن ئىنتايىن ھاياجانالنغان ئىدىمئاكادىمىك

بۇ ئهلۋهتته ناھايىتى ئاز بولسىمۇ لېكىن يېڭى ۋه ياخـشى ، گه يېقىن دوكتۇر ۋه كاندىدات دوكتۇرالر يېتىشىپ چىقتى100

كىشىنى خوشال قىلىدىغىنى بۇرۇنقى ئىجتىمائى پهن ئاساس قىلىنغـان . لهرنى كۈتۈشكه بولىدۇباشلىنىش بۇلۇپ زور ئۈمىد

ســانائهت پهنلىــرى ۋه ئۆتكــۈر تهخنىكىلىــق پهنــلهرگه يــۈرۈش قىلىــپ بــۇ ،تــاالنتتىن تهبىئــى پهن ۋه مېدىتــسىنا پهنلىــرى

موسـكۇۋا 《رى دوكتـۇرى نهبىجـان تۇرسـۇننىڭتـارىخ پهنلىـ. ساھهده ئۇتۇقالر قازانغان ياش ئالىمالر كۈنسېرى كـۆپهيمهكته

دىگهن ئهسىرىده يېزىشىچه روسىيهده نۇرغۇن ئۇيغۇر ئالىملىرى ئالهم قاتنىـشى قاتـارلىق ئۆتكـۈر تهخنىكىلىـق 》خىياللىرى

خىزمهتلهر شۇغۇللىنىپ روسىيىنىڭ تهرهققىياتى ئۈچۈن زور تۆھپىلهرنى قۇشـۇۋېتىپتۇ ھهتتـا ئۇالرنىـڭ ئىچىـدىن ئـۈچ ئـالىم

ئىجتىمــائى پهن ،ئۇالرنىــڭ ئىچىــده تهبىئــى پهن ساھهســىدىن ئــۈچ ئاكادېمىــك. وبېــل مۇكاپاتىنىــڭ الئورىيــاتى بوپتــۇن

.ساھهسىدىن ئۈچ ئاكادېمىك بولغان ئىكهن

دىـن ئـارتۇق 20مهرھۇم يازغۇچى زوردۇن سابىرنىڭ يېزىشىغا قارىغاندا سهئۇدى ئهرهبىـستاندىكى ئۇيغۇرالرنىـڭ ئىچىـده

.ۇرى بار ئىكهنپهنلهر دوكت

ئۇيغۇر دىگهن بۇ نـام قهدىمـده مهدهنىيهتنىـڭ سـىمۋولىغا ئايالنغـان ئىـكهن ھهمـده تـۈركى خهلقـلهر ئىچىـدىن مهدهنـى

شهرقــشۇناسالر ئهجــداتلىرىمىزنىڭ ،ھاياتقــا تــۇنجى بۇلــۇپ ئۇيغــۇرالر قهدهم قويغــان شــهھهر تۇرمۇشــىغا كــۆچكهن ئىــكهن

ئهنه شـۇ ئهقىللىـق ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ بۈگـۈنكى . ايىتى يۇقـۇرى باھـاالر بهرمهكـتهقهدىمكى مهدهنى مۇۋهپپهقيهتلىرىگه ناھ

ئهۋالتلىرىدا ئهقىل پاراسهت بارمۇ؟

لـېكىن ،ئۇيغۇرالردا ئۆتمۈشته قانچىلىك ئهقىل پاراسهت بولسۇن ئۇ قهدىمكى ئهجداتلىرىمىزنىڭ ئهقىل پاراسىتىگه تالىق

ــاغلىق ــزگه ب ــشى بى ــداق بولى ــيىن قان ــدىن كې ــل . مۇن ــازىرمۇ يېتهرلىــك ئهقى ــۇرالردا قهدىمــدىال ئهمهس ھ ــيهت ئۇيغ ئهمهلى

ئهممـا ئهقىـل پاراسـهتنىڭمۇ زور دهرىجىـده خـوراپ ئىـسراپ بۇلـۇپ كېتىۋاتقـانلىغىنىمۇ ،پاراسهتنىڭ بارلىغىنى ئىسپاتلىماقتا

: ھهممهيلهن بۇ ھهقته بىرلىكته ئويلىنىپ باقايلى. كۆرسهتمهكته

بۇ جهمئىيهت بىر ،ئۇيغۇرالر ياشاش مۇھىتى ئىچىده بىر جهمئىيهت تهشكىل قىلىدۇ: جهمئىيىتىچۈشكۈنلهشكهن ئۇيغۇر

مىللهتنىڭ پائىلىيهت چهمبىرىگى بۇلۇپ ھهر بىر ئۇيغۇر ئائىلىسى ۋه ئۇيغۇر كىشىسى مۇشۇ جهمئىيىتـى ئىچىـده پـائىلىيهت

كۈنـدىلىك تۇرمۇشـىدىن تارتىـپ ھهر سـاھهلىرىگه بۇ خـۇددى ھاۋارايىغـا ئوخـشاش پۈتكـۈل ئۇيغۇرالرنىـڭ ،ئېلىپ بارىدۇ

ــدۇ ــل . تهســىر كۆرســىتىپ تۇرى ــۇ ھهل قىلغــۇچ ئامى ــى ئۈچۈنم ــۇر خهلق ــۈن ئۇيغ ــشى پۈت ــداق بۇلى مۇشــۇ كېلىماتنىــڭ قان

مهدهنىيىتــى ئۈچــۈن ھهل قىلغــۇچ ئامىــل مائارىــپ ۋه ،تۆۋهنــده بىــز ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىجتىمــائى تهرهققىيــاتى. ھىــساپلىنىدۇ

ىڭ ئهقىل پاراسىتىنىڭ تهرهققىياتى ئۈچـۈن بىزنىـڭ كۆرسـهتكهن خىزمىتىمىـز ۋه تۇتقـان پوزىتـسىيىمىز ھهققىـده ئۇيغۇرالرن

.مۇالھىزىلهر يۈرگۈزىمىز

ئانــا – چــۈنكى ئاتــا ،ئۇيغــۇر خهلقــى ئىچىــده خېلــى كــۆپ ســانلىق كىــشىلهر مائــارىپتىن ۋاز كهچتــى دىيىــشكه بولىــدۇ

ــدۇ ــۇۋاتقىنىنى بىلى ــڭ ئۇق ــ،پهرزهنتىنى ــدۇ ل ــداق ئۇقۇۋاتى ــدى؟ېكىن زادى قان ــى ئۈگهن ــۇ ؟ نىمىلهرن ــدى؟ ب ــداق ئۈگهن قان

ئانىالر شـۇنداق ئالدىراشـكى پهرزهنتلىـرىگه ئـازراق ۋاقىـت –چۈنكى بۈگۈنكى ئاتا . جهھهتلهردىن قهتئى كۆڭۈل بۆلمهيدۇ



23

” لغانـدىكىن قاتـاردىن قـالغۇچه ئۇالر ئۇيغۇر جهمئىيىتىده ياشاۋاتقان ئۇيغـۇر بو. چىقىرىپ كۆڭۈل بۆلۈشكىمۇ چولىسى يوق

بـۇ مـول مهدهنىـي . دهپ ئۇيغۇر جهمىيىتىنىـڭ پائـالىيىتىگه قاتناشمىـسا بولمايـدۇ“ ئىشهك ئىشهكتىن قالسا قۇلىغىنى كهس

، تۆكۈن سـورۇنلىرىدا مهس ئهلهس–بىز رېستورانالردا توي . پائالىيهتنىڭ قانداق بولىدىغانلىغى ھهممهيلهيلهنگه ئايدىڭ

ــ-ئهلهڭ ــالىلىرىمىز س ــۆيۈملۈك ب ــڭ س ــۈنىمىزده بىزنى ــدۇ،هلهڭ يۈرگ ــده ئولتۇرى ــسىراپ ئۆي ــاغىرلىرىمىز يېتىم ــۈرهك ب . ي

بىـزده ( يامـان بىـلهن ئارىلىـشىدۇ –زېرىككىنىده سىرتالرغا چىقىپ ئايلىنىپ ئۇالرمۇ خوشـاللىق ئىـستهيدۇ ھهمـده ياخـشى

، نهتىجىـده سـهبى قهلىـبلهر تېخـى يېتىلمىگىنـى )مىـدىئۆسمۈرلهر پـائىلىيهت سـورۇنى ۋۇجۇتقـا كهلتېخى مهخسۇس ياش

لـېكىن بىـز ئۇيغۇرالرنىـڭ كـۆپىمىز بهك ئالـدىراش ھهم .ئۈچۈن جهمئىيهتتىن ياخشى يامـان ھهممىنـى ئۈگۈنىـشى مـۈمكىن

هسـلهپ مهن مۇشۇنداق چاغالردا بـۇرۇنقى ئۇيغـۇرالرنى ئ. مۇھىم ئهربابالردىن بولغىنىمىز ئۈچۈن بۇالرنى بىلىپ كېتهلمهيمىز

زامانىۋىالشــمىغان جهمىيهتــته ياشــىغاچقىمۇ جىــن چىراقنىــڭ يۇرۇقىــدا ، ئــۇالر چــوڭ ئهربــاپ بولمىغــانلىقلىرى،قــالىمهن

دىگهنـدهك خهلـق ئېغىـز ، داسـتان قوشـاق، مهسـهل، جهڭنـامه، رىـۋايهت، تهمسىل– ماقال ،ئولتۇرۇپ بالىلىرىغا چۆچهك

، دانـا ۋه تهدان، ئاقىـل ۋه نـادان، ياخـشىلىق ۋه يامـانلىق،ھهقىقهتلىـرىئهدهبىياتلىرى ئـارقىلىق پهرزهنتلىـرىگه ھايـات

ئوغۇلغـا تاپـشۇرۇپ 30مهشـرهپلهرگه ئاپىرىـپ . ھهققىده تهربىيهت قىلغـانقاالقلىق ئىلغارلىق ۋه ،گۈزهللىك ۋه خۇنىكلىق

لىق پهيزىنـى سـۈرهلىگهن ئـۇ چـاغالردا مهشـرهپلهر ھاراقـسىزمۇ شـات، ئـادهت ئـۈگهتكهن– ئـۆرپ ، سهنئهت،ئهدهپ قائىده

. ئېرىــشكىنىمىز باشــقىچه،مانــا بۈگۈنچــۇ؟ ئهھــۋال باشــقىچه. بۇلــۇپ خهلقنىــڭ مهدهنىــيهت مهكتىۋىلىــك رولىنــى ئوينىغــان

بـالىلىرىمىز سـورۇنالرغا باشـالپ . ئۇالرسـىز ھايـاتىمىز ھـارام! تاماكىغا ئاشـىق، بىز بولساق ھاراق،بالىلىرىمىز ئۆيگه بهنت

ھهققىده ئاڭالشنىڭ ئورنىغـا ئـۇالردا “نۇزۇگۇم“ ”سادىر پالۋان ”،“ ياغاچ ئات ”،“ ئۇچار گىلهم”ق ئۇالر بارىدىغان بولسا

تامـاكىنى پۇقۇرۇتـۇپ ھوزۇرلىنىـپ ، ئۆچكىدهك مهرهشـنى ،دادىلىرىنىڭ ئىزىدىن مېڭىپ ھاراق ئىچىپ سهت ھىجىيىشنى

ىنى قۇچاقالپ تانسا ئويناشـنى ئـارزۇ قىلىـدىغان بۇلـۇپ چـوڭ باشقىالرنىڭ ئاياللىر، ئهپسانىۋى گهپ سۆزلهرنى،پۈۋلهشنى

قىزلىرىمىـز غهيـۋهت شـىكايهتنىڭ كانىغـا كىرگىنـى ئۈچـۈن بۇمـۇ بولىـدىغان ئۇسـۇل چېغـى دىـگهن چۈشـهنچىده . بولىدۇ

،بۇ دېمهكلىك بىلهن ھهرگىزمۇ ئۆز ئارا بېـرىش كېلىـشنى يـوق قىلىـشقا دهۋهت قىلىـش تـوغرا ئهمهس. بۇلۇشلىرى چۇقۇم

بـالىالرغىمۇ كۆڭـۈل بۆلـۈپ ۋه ئـۇالر ئۈچـۈن پـاكىزه ئىجتىمـائى مۇھىـت ،توغرىسى بۇنداق ئىشالرنى مۇۋاپىق ئۇرۇنالشتۇرۇپ

.يارىتىپ ئۆسۈپ يېتىلىنى كاپالهتلهندۈرۈش زۆرۈر

هنتلىرىـدىن ئۇالرنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىـشىگه كۆڭـۈل بۆلمهسـتىن پهرز، ئانىالر ئۆز پهرزهنتلىرىگه كۆيۈنمهستىن–ھازىر ئاتا

. ئهمما ئۆزۈم قانداق قىلدىم دىگهننـى قهتئـى ئويالشـمايدۇ، بۇلۇمسىز دهپ ئهيىپ قۇيىدۇ، بىلىمسىز، كۆيۈمسىز.ئاغرىنىدۇ

ــا ــۈنلهي مهكــتهپكه–ئات ــۆز پهرزهنتىنىــڭ تهربىيىلىنىــشىنى پۈت ــا ئ ــا ، ئان ــۆزىگه ئوخــشاش مهسئۇلىيهتــسىز ئۇقۇتقۇچىالرغ ئ

ئــاز ســاندىكى مــۇنهۋۋهر (كۆڭــۈل بــۆلمىگهن يهرده خهق خهقــقه قانــداق كۆڭــۈل بۆلــسۈن ئانىــسى – ئــۆز ئاتــا .تاپــشۇردى

گهپنىڭ راسـتىنى ئېيتقانـدا ئهنه شـۇ مـۇنهۋۋهر ئۇقۇتقۇچىالردىنمـۇ تـۆۋهنرهك تۇرىـدىغان ،ئۇقۇتقۇچىالردىن ئهپۇ سورايمهن

)كۆڭۈل بۆلىدۇ ئانىسىدىنمۇ بهكرهك – ئۇقۇتقۇچىالر ئۇقۇغۇچىالرنىڭ ئاتا - خېلى ساندا–بهزى

ئانىالرنىـڭ پهرزهنىتلىـرى مهكـتهپلهرگه كىرىـپ قانـداق –ناچار ئىجتىمائى مۇھىتتا چوڭ بولغان ۋه مهسئۇلىيهتسىز ئاتا

ئىلىم ئۈگۈنىدۇ؟

،ئۇيغۇر مائارىپىنى موما ياغاچ ۋه كـااليالي ناخشىـسىغا ئوخشاتـساق ئۇقۇتقـۇچى مومـا ياغـاچ يهنـى چهمبهرنىـڭ مهركىـزى

قـاتتىق تـۈزۈم ۋه دهشـنهم ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ بـۇ مهركهزدىـن ، مۇشـۇ مومـا ياغـاچنى مهركهز قىلىـپ چۆگىلهيـدۇئۇقۇغۇچىالر

بـۇ بـۇرۇنقى ۋاقىتتىكـى ،بۇ مهركهز نىـمه دىـسه ئۇقۇغـۇچى شـۇنىال بىلىـش تهلهپ قىلىنىـدۇ. يىراقلىشىشىغا يول قويمايدۇ

ۇ ئۇسۇل تولىمـۇ ئىپتىـدائى بۇلـۇپ ئۇقۇتقۇچىنىـڭ دهرس سۆزلىـشى ب. مولالمالرنىڭ تالىپالرغا قۇرئان يادالتقىنىغا ئوخشايدۇ



24

نهتىجىده ئۇقۇغۇچى پهقهت ماڭقۇرت كهبى ئۆتۈلگهندىن باشـقىنى . ئاساس قىلىنىپ ئۇقۇغۇچىنىڭ تهپهككۈرى بۇغۇچلىنىدۇ

نى قىزىقىـشى بـۇيىچه ئۇقۇغۇچىالرنىڭ ئـۆز ئىختىيـارلىغى بولمـايال قالماسـتىن ئـۇالر. كۆرسه نىمه قىالرىنى بىلهلمهي قالىدۇ

ئۇقۇغۇچىالرنىڭ ئۆز تهپهككۈرى بۇيىچه پىكىـر قىلىـشىغا يـول قۇيۇلمايـدۇ ، ئهقهللىـسى بىـرهر . يېتهكلهش قهتئى بولمايدۇ

ماتىماتىكىلىق ھىساپالشنىڭ بىر قانچه خىل ئۇسۇلى بولسىمۇ ئۇقۇتقـۇچى ئۇقۇغۇچىنىـڭ چۇقـۇم ئـۆزى ئىـشلىگىنى بـۇيىچه

.الغان ئۇسۇلالرنى رهت قىلىدۇئىشلىشىنى تهلهپ قىلىپ ق

ئهمدى ئۇقۇتقۇچىنىڭ ساپاسىغا كهلسهك ئۇقۇتقۇچىالر مهڭگۈ ئۆزىنىڭ مهكتهپته ئۇقۇغان بىلىمىگه قانائهت قىلىپ ئۆتىـدۇ

بىـر . ئالـدىنىقى ۋه كېيىنكـى يىللىقنىـڭ دهرسـلىرىنى بىلمهيـدۇ،ھهتتا ئۆزى قايسى دهرسنى بهرسه شۇ دهرسـنى بىلىـدۇ

قۇتقۇچىـسدىن باشـالنغۇچ مهكتهپنىـڭ دهرسـىدىن ئىمتاھـان ئالـسىمۇ ئۆتهلمهيـدىغان ئهھـۋال دائىـم كۆرۈلـۈپ ماتىماتىكا ئۇ

،مائارىپقا بولغان تۇنۇشنىڭ يېتهرلىك بولماسلىغى تۈپهيلى پىداگوگىكا ۋه بالىالر پىسخولوگىيىـسىدىن خهۋهرسـىز . تۇرىدۇ

يىل ئوينـاپ سـۇۋاركىلىنىپ 3 -2ىڭ كۈچى بىلهن مهكتهپلهرده ئالى مهكتهپلهرگه ئۆتهلمهي چوڭ شهھهرلهرگه بېرىپ پۇلن

مائارىـپ ساھهسـىده ئۇقۇتقۇچىالرنىـڭ خىزمىتـى . كهلگهنلهرنىمۇ ئۇقۇتقۇچىلىققا تهقسىم قىلىنىدىغان ئهھـۋالالر كـۆرۈلمهكته

ۇچىالرغا بولغـان روھـى ئۇالرغا بولغان چۈشۈنۈش يېتهرسىز بولغانلىقتىن ئۇقۇتق،مهمۇرى ئورگاندىكىلهردىن كۆپ جاپالىق

بۇ ئۇيغۇر مائارىپىـدىكى ،بېسىم كۈچلۈك بۇلۇپ مۇناسىۋهت تورى بارالر مائارىپ ساھهسىدىن ئالمىشىپ چىقىپ كهتمهكته

خىزمىتـى “ ئىككـى ئاساسـهن ”،جهمىيهتنىـڭ مائارىپقـا بولغـان تۇنۇشـى بهكمـۇ سـۇس. كېرىزىسنى تېخىمۇ كۈچهيتىـۋهتتى

جهمئىـيهتلهرگه ۋه كهڭ خهلـق ،هلمىگهن بىر ناھىيه مائارىـپ ئهسـلىھهلىرىنى تۇلۇقالشـتا ئىـدارهداۋامىدا ئىقتىسادى يۈكسىل

بهرگهن بۇلۇپ مهلۇم بىـر يېـزا ئـورگىنى بىـلهن شـۇ “ ئىئانه” كهڭ ئىشچى خىزمهتچىلهر ،ئاممىسىغا تايىنىشنى قارار قىلغان

نىـڭ “ئىئـانه” ئۇقۇتقـۇچىالر ئـۆزلىرى بهرگهن ،ىققـانيېزا مهركىزى مهكتىۋى ئۇقۇتقۇچىلىرى ئارىسىدا زىددىيهت كېلىـپ چ

يېزىنىڭ ئۇيغـۇر باشـلىغى غهزهپلىنىـپ ،يېزا ئورگىنىدىكىلهرنىڭكىدىن ھهسسه ئارتۇق ئىكهنلىگىدىن نارازىلىق بىلدۈرگهن

هكــتهپ بىــر يېــزا باشــلىغىنىڭ چۈشهنچىــسىده م،دىــگهن“ بىــز ئىئــانىنى ئاشــۇ مۇئهللىملهرنىــڭ مهكتىــۋىگه بېرىمىزغــۇ؟”

مۇئهللىملهرنىڭ مهكتىۋى بولسا بىزنىـڭ مائارىپقـا بولغـان تۇنۇشـىمىز قانـداق بولىـدۇ؟ مائارىـپ ئىدارىـسىنىڭ باشـلىقلىرى

بۇ ھالدا مائارىپ سۈپۈتى قانداق يۇقۇرى كۆتۈرۈلىدۇ؟،خىزمىتىنىڭ ئالدىراشلىغىدىن يىلالپ مهكتهپلهرگه چىقالمايدۇ

يۇقۇرىنىـڭ سىياسـىتى ، يارلىقالر بىلهن مائارىپ سـۈپۈتىنى يۇقـۇرى كۆتـۈرمهك بۇلىـدۇمائارىپ تارماقلىرى تۈرلۈك مهمۇرى

: تۆۋهنده شۇالرغا مىسال،بولسا تۆۋهننىڭمۇ ئۇنىڭغا مۇناسىپ تهدبىرلىرى بولىدىكهن

:ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مائارىپىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈشتىكى چاره تهدبىرلهر

ئۇقۇتقـۇچىالر ئامـال قىلىـپ ئـۆزى ئـۆتكهن ،سـكىغا يېزىـپ چۈشـهندۈرۈپ قۇيـۇشئىمكان بار ئىمتاھان سۇئالىنى دو) 1

دهرستىن چىقىرىلغان سـۇئالنى قولغـا چۈشـۈرۈپ مـۇزاكىره ۋاقتىـدا ئۇقۇغۇچىالرغـا چۈشـهندۈرۈپ ئىزىـپ ئىچـۈرۈپ قۇيـۇش

.ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئۇقۇتۇش سۈپۈتىنى يۇقۇرى كۆتۈرىدۇ

اچــار ئۇقۇغــۇچىالرنى ئارىالشــتۇرۇپ ئولتۇرغــۇزۇپ كۆچۈرۈشــكه ئىمكــان يارىتىــپ دهرســته ياخــشى ئۇقۇغــۇچىالر بىــلهن ن) 2

.ئۇقۇغۇچىالرنىڭ بىلىم سهۋىيىسىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش

.ئىمتاھان قهغىزىنى تهكشۈرگهنده خاتا جاۋاپالرنى توغرا قىلىپ نومۇر بېرىش) 3

.نومۇر جهملىگهنده نومۇر قۇشۇپ بېرىش ) 4

‹‹ [ قۇغۇچىلىرى تۆۋهن يىيللىق سىنىپ ئۇقۇغۇچىلىرىغـا ۋاكـالىتهن ئىمتاھـان بېـرىش يۇقۇرى يىللىق سىنىپ ئۇ) 5

بىز ‹‹ دىن مۇھهممهت رىشات تۇردى ››قهشقهر گېزىتى ‹‹ يانۋار سانىدا – 10 يىلى – 2002›› شىنجاڭ گېزىتى

]دىگهن ماقالىسىدا ئېالن قىلغان›› كىمنى ئالدايمىز



25

قالماســلىغى ئۈچــۈن دهرســته ياخــشى ئۇقۇغۇچىالرغــا دهرســته ناچارالرنىــڭ تاپــشۇرۇق دهپتهرلىرىــده چېنىــپ ) 6

. تاپشۇرۇقىنى ئىشلهتكۈزۈش

، ئهممـا بهزى جـايالردا ھـازىرمۇ مهۋجـۇت ھهم ئاقىـدىغان چـاره، بۇ خىل ئۇسۇلالرنىڭ ھهمـمهال يهرده بولىـشى ناتـايىن

وشــمىغان پىرســهنتكه مۇئاشــىنىڭ بىــر قىــسمىنى بۇنـداق قىلىــپ ســۈپهتنى يۇقــۇرى كۆتۈرمىگهنــده قائىــده تـۈزۈم بــويىچه ت

ھهتتا ئۇنۋانى تېزرهك ئېشىپ ئاقچىـسى كۆپۈيىـشى ، ناۋادا پېرسهنتى يۇقۇرى بولسا مۇكاپاتلىنىشى،بېرىشكه مهجبۇر بولىدۇ

.مۈمكىن

شـقا تۈرلـۈك كىتـاپ ماتېرىيـال پـۇلى تاپـشۇرغاندىن با، ئۇقۇغۇچىالر يىلدا ئۇقـۇش پـۇلى،ئۇقۇغۇچىالر قاتتىق ئېزىلمهكته

20يىلـدا ( ئۇقۇغۇچىالرغا پاختا تېرىـپ پـۇل تېـپىش ۋهزىپىـسى ،مهسىلهن. ئهمگهككه سېلىپ پۇل تېپىشقا مهجبۇرالنماقتا

تۆمـۈر دىگهنـدهك نهرسـىلهرنى ،قۇرۇق پوتۇلكـا، )كۈندىن بىر ئايغىچه پاختا تېرىپ مهكتهپ ئۈچۈن نۇرغۇن كىرىم قىلىدۇ

ــشۇرۇش ــشۇر،تېرىــپ تاپ ــۇرۇقچه تاپ ــدۇ ئ ــۇل توپلىنى ــلهن پ ــدهك ئۇســۇلالر بى ــداق ،ۇش دىگهن ــۇ پۇلالرنىــڭ قان ــېكىن ب ل

ئۇقۇتقۇچىنىـڭ ۋهزىپىـسىنى ئۇقۇغـۇچىالر ،ئالدى بىلهن ئۇقۇتقۇچى ئۇالرنى ئېزىدۇ. خهجلهنگىنىنى بىرنهرسه دىمهك تهس

ق تۇققانلىرىنىڭ پاختىـسىنى لېكىن ئۇقۇتقۇچىالر شۇنداق رهزىللىك قىلىدۇكى تونۇش ۋه ئۇرۇ، خوش بۇمۇ مهيلى،تېرىدۇ

ئـاز خـاتىرىلهش دىگهنـدهك ئۇسـۇلالر بىـلهن ئۇقۇغـۇچىالرنى ، مىقـدارىنى تـۆۋهنلىتىش،تهرگهنده پـۇلىنى ئـاز ھىـساپالش

. مهكتهپكه كىرىمنى ساختا مهلۇم قىلىپ ئارىلىقتىن پايدا كـۆرۈپ كىـيىم كـېچهك قىلىـپ كىيىـدۇ. ئېكىسپىالتاتسىيه قىلىدۇ

ېلىپ ئهمگهك ۋاقتىنى قانچىلىك دهپ سورىسا قانداق جاۋاپ بېـرىش ھهققىـده ئۇقۇغۇچىالرغـا ناھـايىتى يۇقۇرىدىن ئادهم ك

ئۇقۇغـــۇچىالر ھهتتـــا شهخـــسى ئىـــشالرغا ســـېلىنغاندىن ســـىرت ئۇقۇتقۇچىالرنىـــڭ دوســـت .ۋهزمىنلىـــك دهرس ئۆتۈلىـــدۇ

.ئۇقۇغۇچىالرغا تازىلىتىدۇبۇرادهرلىرىنىڭ ئىشلىرىغا سېلىنىدۇ ، بهزى ئۇقۇتقۇچىالر ئىشخانىلىرىنىمۇ

قااليمىقـــان ھهق ‹‹ كۈنىـــدىكى ســـانىدا – 12 ئاينىـــڭ – 6 يىلـــى – 2001›› شـــىنجاڭ ئىقتىـــساد گېزىتـــى ‹‹

ئىلگىـرى ئوتتـۇرا باشـالنغۇچ مهكـتهپلهرده بىـر ”ناملىق خهۋهرده يېزىلىـشىچه ›› ئۇقۇغۇچىالرنىڭ يۈكىنى ئېغىرلىتىۋهتتى

ئۇقتۇرۇشى ئىمتاھان قهغىزىـدىن كـۆپ بۇلـۇش ، ھهق تاپـشۇرۇش بېـسىمى ئۈگۈنـۈش ھهق ئېلىش‹‹ مهزگىل يامرىغان

.ئهھۋالالر بىر يىل تهرتىپكه سېلىش ئارقىلىق ھازىر خېلى ئازايدى›› بېسىمىدىن ئېغىر بۇلۇشتهك

اپتۇنۇم رايـۇن يىلـى ئـ– 2000ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مائارىپ نازارىتى تهمىنلىگهن ئهڭ يېڭى خهۋهرلهردىن قارىغانـدا ، ...

ئـادهمگه پـارتىيه 40 ئى تهكشۈرۈپ بىـر تهرهپ قىلىنغـان، 275بۇيىچه مهكتهپلهرنىڭ قااليمىقان ھهق ئېلىش دېلوسىدىن

. مىليون يۈهن پۇل ئېنىقلىنىپ قايتۇرۇلغان12ئىنتىزامى ، مهمۇرى ئىنتىزام جازاسى بېرىلگهن،

مىڭ يۈهنگه يېتىدىغان قااليمىقـان ھهق 500 مىليون 3دائىرىسى قاراماي شهھهرلىك مائارىپ كومتېتى ئومۇمى چېتىلىش

“ مىڭ يۈهندىن ئارتۇق پۇلنى قايتۇرغان700 مىليون 2نى تهكشۈرۈپ ، 14ئېلىش تۈرىدىن

مهيلـى مهكـتهپ بولـسۇن يـاكى مائارىـپ ،ئۇقۇغۇچىالرنى ئېكىسپىالتاتسىيه قىلغۇچىالر ئىچىده مائارىـپ تارمـاقلىرىمۇ بـار

بولسۇن ئۇقۇتۇشتا كېرهكلىك سـايمانالرنى سـېتىۋالغاندا تـالۇننى يۇقـۇرى كهسـتۈرۈش ئۇسـۇلىنى قوللىنىـپ ئـۆز تارماقلىرى

بـۇ خىـل ئۇسـۇل . سېتىۋېلىنغان نهرسىگه تالۇن بولسىال ھېچكىمنىڭ بىرنىمه دېـيىش ھۇقـۇقى يـوق،يانچۇغىنى توماليدۇ

ۇلــۇپ نهچــچه يــۈز مىــڭ يۈهنلىــك نهرســه ســېتىۋالغاندا كىچىــك نهرســىلهرنى سېتىۋېلىــشتىن تارتىــپ ئاقىــدىغان ئۇســۇل ب

ساتقۇچى مېلىنى سـېتىۋالغىنى ئۈچـۈن تۈرلـۈك ئامـال بىـلهن ئۇنىڭغـا تـالۇن ،ئالغۇچىغا تهڭگه تهڭ دىگۈدهك پايدا قالىدۇ

ان خىزمىتـى داۋامىـدا ناھـايىتى گهۋدىلىـك كۆرۈلـۈپ ئىنتـايىن يامـ“ ئىككى ئاساسـهن” بۇ خىل ئهھۋال . چىقىرىپ بېرىدۇ

تهسىر پهيدا قىلغان بۇلۇپ مهلۇم بىر ناھىيىده ئهمگهك دهرسىگه كېرهكلىك نهرسىلهرنى باشقا جايدىن كىرگـۈزگهن بۇلـۇپ

نهتىجىده مائارىپقا ياردهم قىلىدىغانالردىمۇ ،يهككه باھاسى شۇ جاينىڭ يهككه باھاسىندىن تهڭ دىگۈدهك قىممهت بولغان



26

.بىرخىل شۈبھه پهيدا قىلغان

ئۇالر كۆپ تىراجلىق كىتاپ بولغان دهرسلىك كىتـاپالرنى بىـر تـۈزۈپ قويـسا ،ت ۋه كىتاپخانه يهنه بىر بۇالڭچىنهشىرىيا

كىتاپخـانه كىتـاپ پـۇلىنى بالـدۇر يىغىـش ، باھاسـى قىمـمهت بۇلـۇش، كـۆپ تىراجـدا بېـسىش،كۆپ يىل ئۆزگهرمهسلىك

سلىك كىتاپالر كۆپ يىل ئۆزگهرمىسمۇ ئۇقۇغۇچىنىـڭ قۇلىـدا دهر. ئۇسۇللىرىنى قوللىنىپ ئۇقۇغۇچىالرنىڭ پۇلىنى يىغىۋالىدۇ

ئاۋغۇسـت -1 يىلـى – 2002نىـڭ ››شـىنجاڭ گېزىتـى ‹‹ .كىتاپ بار بولسىمۇ يېڭىـدىن سـېتىۋېلىش تهلهپ قىلىنىـدۇ

دىـگهن ماقـاله بېـسىلغان ›› دهرسلىك كىتـاپ تـارقىتىش مونوپولىيىـسىنى بـۇزۇپ تاشـالش كېرهكمـۇ يـوق ؟ ‹‹ سانىدا

ئۇنىڭــدا يېزىلىــشىچه نــاۋادا دهرســلىك كىتــاپ تــارقىتىش مونوپولىيىــسى بــۇزۇپ تاشالنــسا شــىنخۇا كىتاپخــانىلىرى بۇلــۇپ

مىليـون پارچىـسىدىن قـۇرۇق قالغـان ، پهقهر 6بۇ يىل كۈزده دهرسلىك كىتاپ زاكاس تالۇنىـدىن . كىرىزىسكه پاتىدىكهن

مائارىپ نازارىتى بىرلهشمه ئۇختۇرۇش تارقاتقاندىن كېيىنال ئانـدىن ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئاخبارات نهشىرىيات ئىدارىسى بىلهن

نىـمه ئۈچـۈن؟ ئـاپتۇنۇم رايۇنلـۇق شـىنخۇا كىتاپخانىـسى . مىڭ پارچه كىتاپنىڭ زاكاس تالۇنىغا ئېرىـشكهن560 مىليون 3

بۇنىڭ ئىچىـده كۈزلـۈگى مىليون يۈهن كىرىم قىلىدىكهن،430يىلدا دهرسلىك كىتاپ ۋه تهكرار ماتىرىياللىرىنى تارقىتىپ

كىتـاپ 3%شـىنخۇا كىتاپخانىـسى مهكـتهپكه . مىليـون يـۈهن كىـرىم قىلىـدىكهن240 مىليون كىتـاپتىنال 20تارقىتىدىغان

مۇشـۇ . كىـچه قىلغـان 50% ~ 30%پۇلىنى تاپان ھهققى بېرىدىكهن ، ئهمما باشقا تارقاتقۇچى سودىگهرلهر بۇ نىسبهتنى

ئىكهنلىگىنى كۆرسـىتىپ “ لوق گۆش“ ”كۆزنى قىزارتقۇدهك”نىنىڭ كۆرىدىغان ساپ پايدىسىنىڭ نىسبهتنىڭ ئۆزىال كىتاپخا

بۇ ساپ پايدىالر ئهلۋهتته كىتاپ تهننهرقىنىڭ ئهمىلى تهنـنهرق باھاسـىدىن خـېلىال ئـۆره ئىكهنلىگىنـى ئىـسپاتالپ . بېرىدۇ

ــدۇ ــلهرده دهرســلىك.بېرى ــان دۆلهت ــى قىلغ ــارلىق بهزى تهرهقق ــا قات ــاكىز ئامېرىك ــا تارقىتىــپ بېرىــپ پ ــاپ ئۇقۇغۇچىغ كىت

›› شـىنجاڭ گېزىتـى ‹‹ [ ئىشلىتىشكه بۇيرۇپ ئۇقۇشى تۈگىگهن ھامان قايتۇرۇۋېلىنىپ كېيىنكىلهرگه قالدۇرۇلىـدىكهن

ئامېرىكىنىــڭ بىــر دهرســلىك كىتابىــدىن ‹‹ جــاڭ يهنتىــڭ ئاپتۇرلىغىــدىكى ‹‹ ســىنتهبىر ســانىدا – 20 يىلــى – 2001

ــانلىرىم ــدا ›› ئويلىغ ــاملىق ماقالى ــتهپ ‹‹ ن ــۇرا مهك ــۇق ئوتت ــدا تول ــدا مهن ئامېرىكى ــدىغان – 1يېقىن ــدا ئوقۇي يىللىقى

ئۇنىڭ دهرسلىك كىتابى قىزىل قـاتتىق مۇقـاۋىلىق بۇلـۇپ ، ناھـايىتى نهپىـس . ئوقۇغۇچىنىڭ ئائىله ئۇقۇتقۇچىسى بولدۇم

سـىنچىالپ قارىـسام ، بـۇالر ئاشـۇ .ۆرۈپ ھهيـران قالـدىمئىكهن، كىتاپنى ئېچىپ ، ئۇنىڭغا قۇيۇلغان نۇرغۇن ئىمزاالرنى كـ

ئۇنىڭغـا . ئوقۇشلۇقنى ئىلگىـرى ئىـشلهتكهن ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ ئىمزاسـى ئىـكهن، ئۇنىـڭ ئـاي كۈنلىرىمـۇ يېزىقلىـق ئىـكهن

دىن ئۇنىڭ. خوجايىنى ئىكهن– 8دېمهك مهن ئوقۇتۇۋاتقان بۇ ئۇقۇغۇچى شۇ كىتاپنىڭ . جهمئى يهتته ئادهم ئىمزا قويغان

مهجبـۇرىيهت ( سوراپ شۇنى بىلـدىمكى ئامېرىكىنىـڭ مهجبـۇرىيهت مائـارىپى بهلگىلىمىـسى بـۇيىچه ، مهكتهپـته ئۇقۇغـانالر

ھىچقانداق ھهق تۆلىمهيدىكهن، ئۇالرنىـڭ ئۇقۇشـلۇقلىرىنىمۇ مهكـتهپ تارقىتىـپ بېرىـدىكهن، ئـۇالر ) مائارىپى باسقۇچىدا

ــايتۇرۇپ بېرىــدىكهنمهكــتهپ پۈتتۈرگهنــده ئۇقۇشــلۇقنى مهكــتهپكه ئېلىمىزنىــڭ ئۇقۇشــلۇقالرنىڭ يــېڭىالپ نهشــىر .... ق

قىلىــنىش ســۈرئىتى ئــانچه تېــز ئهمهس ، ئهگهر ئامېرىكىنىــڭ مۇشــۇ ئۇســۇلىنى قولالنغانــدا ، ئىــشلهتكهن يىللىرىــدا

تـۆۋهنلىگهن، ئۇقۇغۇچىالردىن ئىشلىتىش ھهققى ئالغان تهقدىردىمۇ ، ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ ئۇقـۇش خىراجىتـى زور دهرىجىـده

دىيىلگىنىـدهك نـاۋادا بىـز ئـۆزگهرمىگهن ئهھۋالـدا دهرسـلىكنى “ نۇرغۇن ئۇقۇشسىز قالغان بالىالر مهكتهپكه قايتقان بوالتتى

.] تهكرار ئىشلهتسه نۇرغۇن ئائىلىلهرنىڭ خىراجىتىنى تۆۋهنلهتكىلى بوالتتى

ىدا لى جوڭـشىن ، مهريهم خېلىـل ، لـى شـاڭرۇيالر شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق سىياسى مهسلىھهت كېڭىشى يىغىن

يىلـى دېھقـان – 2000قهشقهر ۋىاليىتى ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزدا ئىقتىسادى ئارقىدا قالغان ۋىاليهت بۇلۇپ ‹‹ تهكلىپ بېرىپ

قۇيـۇپ يۈهن ، بهزى نـاھىيه ۋه يېزىالرنىـڭ ئۇنىڭـدىنمۇ تـۆۋهنلىگىنى ئوتتۇرىغـا1010چارۋىچىالرنىڭ ئوتتۇرىچه كىرىمى

دهرسلىكنى مۇقىمالشتۇرۇپ بىر كىتاپنى ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىش ، نامرات رايۇنالرغا دهرسلىكلهرنى رهڭـسىز بېـسىپ دېھقـان



27

چارۋىچىالرنىــڭ ئىقتىــسادى بېــسىمىنى يېنىكلىــتىش ، دهرســلىك كىتــاپالرنى مائارىــپ تارمــاقلىرى تارقىتىــپ ئېلىنىــدىغان

. ىتىش قاتارلىق ئىجابى تهكلىپلهرنى بهرگهنپايدىنى ئازايتىپ تهننهرقىنى تۆۋهنل

ــابىر ســانىدا ئــېالن قىلىنغــان – 1 يىللىــق – 2000نىــڭ ››شــىنجاڭ گېزىتــى ‹‹ ئامېرىكىغــا يېتىۋېلىــشقا ‹‹ نوي

دىــگهن ماقالىــدا يېزىلىــشىچه ئامېرىكىنىــڭ ئىچكــى ئىــشلهپچىقىرىش ئومــۇمى قىممىتــى ›› قانچىلىــك ۋاقىــت كېتىــدۇ ؟

لىـك سـۈرئهت بىـلهن ، 3% ھهسسىسىگه توغرا كېلىدىكهن، ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادى يىلىغا ھـازىرقى 9ئېلىمىزنىڭكىنىڭ

47جوڭگۇنىڭ ئىچكى ئىشلهپچىقىرىش ئومۇمى قىممىتى ‹‹ لىك سۈرهتته ئاشسا يهنه 8%ئېلىمىزنىڭ ئىقتىسادى ھازىرقى

بىز تهرهققى قىلىۋاتقـان سوتسىيالىـستىك . ››دۇ يىلدىن كېيىن ئامېرىكىنىڭكىگه يېتىشىۋالىدۇ ۋه ئۇنىڭدىن ئېشىپ كېتى

، بىزنىـڭ پـۇلنى بـۇزۇپ چېچىـشقا ھهققىمىـز يـوق، سوتسىيالىـستىك قۇرۇلـۇش ئۈچـۈن مهبـلهغ الزىـم،جوڭگۇدا ياشـايمىز

ھهر توننـا (مهسىلهن دهرسلىك كىتاپنى بېسىش ئۈچۈن كېتىدىغان قهغهزنى ئىـشلهپ چىقىرىـشتا قانچىلىـك سـۇ كېتىـدۇ؟

قانچىلىـك ئورمـان كېتىـدۇ؟ بـۇ دۆلهتنىـڭ بـايلىغىنى ، ) توننـا سـۇ سـهرپ قىلىنىـدۇ300شلهپچىقىرىش ئۈچـۈن قهغهز ئى

كىتــاپ قولىغــا (كــۆپلهپ ئىــسراپ قىلغــانلىق ئهمهســمۇ؟ كىتاپخــانىالرمۇ ئۇقۇغۇچىالرنىــڭ كىتــاپ پــۇلىنى مهۋســۈم بېــشىدىال

هلهپ بـويىچه ئۇقۇتقۇچىالرمـۇ ھهر بىـر ئۇقۇغۇچىنىـڭ قۇلىـدا ت، يىغىۋالىـدۇ)تېگىشتىن نهچچه ئاي بالدۇر تاپشۇرۇپ ئالىدۇ

.يېڭى سېتىۋېلىنغان كىتاپ بۇلىشىنى تهلهپ قىلىدۇ

مهكــتهپ يىلــدا نۇرغــۇن ئۇقــۇش پــۇلى يىغىۋالغانــدىن ســىرت يهنه تۈرلــۈك ئامــالالر بىــلهن ئۇقۇغــۇچىالرنى پــۇل تېپىــشقا

ىر مهكتهپنىڭ ئۇقۇغۇچىلىرىنىڭ پاختا تىرىپ پۇل تېپىش ئۈچـۈن بىز تۆۋهنده ب، مهجبۇرالپ خېلى مىقداردا پۇل جۇغاليدۇ

،150 سىنىپتىن تۆۋهنگه قارىتىپ تىزغاندا ھهر بىر ئۇقۇغۇچىنىـڭ ۋهزىپىـسى -6 ،چۈشۈرگهن ۋهزىپىسىنى كۈرۈپ باقايلى

بۇلـۇپ بۇنىمـۇ يۈهنـدىن ۋهزىپىـسى 100ئۇندىن باشقا ئۇقۇتقۇچىالرنىڭمـۇ . يۈهندىن بولغان40 ۋه 60 ،105 ،120 ،135

ئهممـا ، مهكتهپ يهرلىرىنـى تېـرىش ئـارقىلىق پـۇل تاپىـدۇ، مهكتهپلهر ئويلىرىنى ئىجارىگه بېرىش،ئۇقۇغۇچىالر ئۇرۇناليدۇ

مهكـتهپ رهھبهرلىـرى ۋه ، مالىيه ھىـسابىدا نۇرغـۇن يۇچـۇق بـار،يهنه نىمه ئۈچۈن مهكتهپ كهمبهغهل؟ بۇنىڭ سهۋهبى بار

ھهربىر كىـشى ئىنـساپ بىـلهن دوپپىـسىنى ئالـدىغا ئېلىـپ قۇيـۇپ ،ىنتايىن ئېغىر مهسىله بارئۇقۇتقۇچىالرنىڭ ۋىجدانىدا ئ

.ئولتۇرۇپ ئويلۇنۇپ كۈرۈشى الزىم

ھازىرقى تهرهققىياتتا كومپىيـۇتېرنى ئىـشلىتهلمهسلىك ،ھازىر مائارىپ ساھهيىمىز دهۋرنىڭ تهرهققىياتىغا يېتىشهلمهيۋاتىدۇ

ــا ئوخــشاش بولما ــسىز قالغانغ ــاساۋات ــۇر ،قت ــسىمۇ ئۇيغ ــايىن چــوڭ بول ــى ئىنت ــدىكى رول ــڭ پهن تهخنىكى ــز تىلىنى ئېنگىلى

، مهكتهپلهرده كومپىيۇتېر دهرسى ئۆتكۈدهك ئۇقۇتقـۇچى،مهكتهپلىرىده ئېنگىلىز تىلى دهرسلىگى تېخى تهسىس قىلىنمىدى

.ئىلىتىلىدىغان كومپىيۇتېر يوق

ئامېرىكـا ئۆسـمۈرلىرى كومپىيـۇتېرنى 《ىدا ئـېالن قىلىنغـان سـان-4 يىلـى -2000 ژورنىلىنىـڭ 》قامۇستىك بىلىملهر《

ياشـقىچه بولغـان ئۆسـمۈر 12 -2 مىليونـدىن ئـارتۇق 20 يىلـى – 1998 ناملىق ماقالىده يېزىلىشىچه 》قانداق ئۈگۈنىدۇ؟

هشـكىالتى بىرلهشـكهن دۆلهتـلهر ت[ ئهتراپىدا ئىـكهن 50% كومپىيۇتېرنىڭ ئائىلىلهرده ئومۇملىشىشى ،تورغا چىقىدىكهن

ئېالن قىلغان ساۋاتلىق ھىساپالشنىڭ بىـر شـهرتى كومپىيـۇتېردىن پايدىلىنااليـدىغان بۇلـۇش ئىـكهن ، مۇنـداق بولغانـدا

يىلـى ئوتتـۇرا باشـالنغۇچ -1998 ، -1997]. ئۇيغۇرالردىن قانچىلىـك ئـادهمنى سـاۋاتلىقالر قاتارىـدىن سـانىغىلى بـوالر ؟

باشـالنغۇچ ، كه 91% بۇلۇپ ئوتتۇرا ۋه تۇلۇق ئوتتۇرا مهكتهپلهرنىـڭ تورلىشىـشى 85%مهكتهپلهرنىڭ تورلىشىش نىسبىتى

ئۇقۇغۇچىغـا 6. 3 سىنىپتا كومپىيۇتېر بار بۇلۇپ ھهر44%ئامېرىكىدا . پىرسهنتكه يهتكهن82%مهكتهپلهرنىڭ تورلىشىشى

اشـالنغۇچ مهكـتهپلهرده كومپىيـۇتېرنى يىلـى ئامېرىكـا ھۆكـۈمىتى ئوتتـۇرا ب-1998. بىردىن كومپىيـۇتېر تـوغرا كېلىـدىكهن

مىليۇن ئامېرىكا دوللىرى مائارىـپ قۇشـۇمچه راسـخودى 900 مىليارد 1ئومۇمالشتۇرۇش ۋه ئېنتىرنېتقا تورالشتۇرۇش ئۈچۈنال



28

ــان ــر ســىنىپىدا . ئاجراتق ــۇرا مهكتهپنىــڭ ھهر بى ــۆت 5ئۇالرنىــڭ مهقــسىدى ئوتت ــۇپ ھهر ت ــۇتېر بۇل بهش – تىــن كومپىي

3 باشالنغۇچ مهكتهپ ۋه باغچا مهكتهپلهرنىڭ ھهر بىر سـىنىپىدا ، بىردىن تورغا چىققىلى بولىدىغان كومپىيۇتېرئۇقۇغۇچىغا

40ئاپتۇرنىــڭ يېزىــشىچه ئېلىمىــزده مهلــۇم بىــر مهكتهپنــى زىيــارهت قىلغىنىــدا . تىــن كومپىيــۇتېر بۇلىــشى كېــرهك ئىــكهن

نـاۋادا ... تېرى بۇلۇپ ئۇالر خهت كىرگۈزۈشنى مهشـىق قىلىـدىكهنئۇقۇغۇچىلىق سىنىپتا بىر ئۇقۇغۇچىنىڭ بىردىن كومپىيۇ

هبىزمۇ ھاراق ئىچىدىغان ، تاماكا چېكىدىغان ، زىناغا خهجلهيدىغان پـۇللىرىمىزنى تـوپالپ مهكتهپكىغـۇ ئهمهس ئـۆيىمىزگ

كومپىيۇتېر ئالساق ئۆزىمىزمۇ ، خۇتۇن بالىلىرىمىزمۇ مهنپهئهتلهنمهسمىدى؟

مهن كــۆرگهن ئامېرىكــا 《 ســانىدا مهلــۇم بىــر ئاپتۇرنىــڭ– 9 يىللىــق -2000هن ژورنالنىــڭ دىــگ》ئــائىله باشــلىغى《

قانـداقلىغىنى ، ياشلىق يۈرهك پارىسى ئوغلىنى ئۆزى ئىشهنچ قىلمايدىغان9 ناملىق ماقالىده يېزىلىشىچه ئاپتۇر 》مائارىپى

ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ سـىنىپتا قاقـاھالپ كۈلىـشىگه بـۇ مهكتهپـته . بىلمهيدىغان بىر مهكتهپنىـڭ تهربىيهلىـشىگه تاپـشۇرىدىكهن

ھهتتا دهرسلىك كىتابىمۇ يـوق ، سائهت ئوينايدىكهن2 ئۇقۇغۇچىالر مهكتهپته ئاز دىگهنده كۈنىگه ،رۇخسهت قىلىنىدىكهن

سـىنىپتا ئۇقۇيـدىغان ماتىماتىكـا دهرسـلىك كىتـابىنى -4مۇئهللىم ئاپتۇر ئوغلىنىـڭ ئېلىمىزدىكـى باشـالنغۇچنىڭ . ئىكهن

سـىنىپتىن بـۇرۇن يهنه ماتىماتىكـا ئۈگۈنىـشىنىڭ ھـاجىتى -6 ئـوغلىڭىز ،مهن سىزگه ئېيتىـپ قۇيـاي”كۆرگهندىن كېيىن

ئــاپتۇر بالىــسىنىڭ كۈنــده قــۇرۇق سومكىــسىنى كۈتــۈرۈپ مهكــتهپكه خوشــال خــۇرام كېتىــۋاتقىنىنى كــۆرۈپ . دىــگهن“ يــوق

رىدىن چـوڭ سـومكا يهڭگۈشـلىگىنىنى ئهسـلهپ ۋه بالىـسىنىڭ بى- بىر، سىنىپقا چىققۇچه ھهر يىلى بىردىن-4ئېلىمىزده

ــدىڭ؟ ” ــىراتقا كهل ــداق تهس ــپ قان ــا كېلى ــسا “ ئامېرىكىغ ــك”دهپ سورى ــاق “ ئهركىنلى ــشىغا توقم ــويالپ بې ــى ئ دېگىنىن

مهكتهپـتىن قۇيۇۋهتكهنـدىن ،بىر يىل ئۆتكهندىن كېيىن ئوغلىنىڭ ئېنگىلىزچه سهۋىيىسىمۇ ئۆسـكهن. تهككهندهك بولغان

بـۇنچه ”. قۇچـاق كىتـاپالرنى كۆتـۈرۈپ كېلىـدىغان بولغـان-ېيىن ئۇدۇل ئۆيگه قايتماستىن كۈتۈپخانىگه بېرىپ قۇچاقك

دهپ سورىسا ئوغلى بېشىنىمۇ كۆتۈرمهسـتىن كومپىيـۇتېردا بىرنهرسـه “ كۆپ كىتاپنى ئارىيهت ئېلىپ كېلىپ نىمه قىلىسهن؟

ـــاچ ـــشۇرۇق” كىرگۈزىۋاتق ـــسىنىڭ . دهپ جـــاۋاپ بهرگهن“ تاپ ـــان نهرسى ـــدا كىرگۈزۈۋاتق ـــسىنىڭ كومپىيۇتېرى ـــاپتۇر بالى ئ

چـۈنكى ، ئىكهنلىگىنى كۆرۈپ يا كۈلۈشنى يا يىغالشنى بىلهلمهي قالغـان》جوڭگۇنىڭ تۈنۈگۈنى ۋه بۈگۈنى《تېمىسىنىڭ

نىـڭ تهلىـۋىنى بۇنداق چوڭ تېمىنى دوكتۇرالرمۇ يېزىشقا جۈرئهت قىاللمايـدىغان تۇرسـا؟ ئـاپتۇر تاپـشۇرۇق بهرگهن مۇئهللىم

ياشـلىق بـالىنى مۇنـداق چـوڭ ئـادهممۇ قىلىـشقا جـۈئهت قىاللمايـدىغان 10 تىن تارقۇدهكمۇ ھالى قالمىغان ھالـدا ،ئاڭالپ

بۇنداق بولسا بالىالر جېنىنـى قانـداق باقـار ،تېمىنى يېزىشقا بۇيرۇسا ئۇقۇغۇچىغا ئاسمان يىراق يهر قاتتىق بۇلۇپ قالمامدۇ

نهچـچه 20ىر قانچه كۈندىن كېيىن بالىـسى تاپـشۇرۇقىنى تاماملىغـان بۇلـۇپ بېـسىپ چىقارغانـدا ب. دىگهن ئويغا كهلگهن

يېـشىدا ئاسـپىرانىتلىقتا ئۇقۇۋاتقـان ۋاقتىـدا 30 بۇ ئاپتۇرنىـڭ ،بهت بولغان ھهتتا پايدىالنغان ماتېرىياللىرىنىمۇ ئىزاھلىغان

ــكهن ــۇلى ئى ــق ئۇس ــلىغان يېزىقچىلى ــشقا باش ــدىن قوللىنى ــۇز. ئان ــتىنئ ــده 《ۇن ئۆتمهس ــى ھهققى ــسانىيهت مهدهنىيىت ئىن

بهتلىـك ماقالىـسىنى بېـسىپ چىقارغانـدا ھهتتـا پايـدىالنغان 10ئـوغلى . دىگهن تېمىدا تاپشۇرۇق بېـرىلگهن》قاراشلىرىم

ماتېرىيــاللىرىنىمۇ تىزىملىغىنىنــى كۆرگهنــده ۋه ئوغلىنىــڭ ئــۆزىگه ئىــشهنگهن ھالــدا باشــقىالر بايقىمىغــان ھهقىقهتنــى

مېنىـڭ بـۇ تاپـشۇرۇقنى ئۇرۇنالشتۇرۇشـۇم ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ نهزهر ” ئۇقۇتقۇچىنىـڭ ،يقىغاندهك سـۆزلىرىنى ئاڭلىغانـدابا

ــتىش ــدۇرۇش ئىــدى،دائىرىــسىنى كېڭهي ــۇالر مهن ، تهپهككــۈرىنى جانالن ــدىمكى ئ تاپــشۇرۇقنى ئۇقــۇپ شــۇنى ھــېس قىل

ندا بالىـسىنىڭ ناھـايىتى نۇرغـۇن ئىـشنى بىلىـپ كهتكهنلىگىنـى دهپ يازغان باھاسىنى ئۇقۇغا“ كۆزلىگهن مهنزىلگه يېتىپتۇ

دۇنيـا -2سـىزنىڭچه ”-غـا ئائىـت مهسـىلىلهردىن“ دۇنيـا ئۇرۇشـى-2” سـىنىپنى پۈتتۈرگهنـده – 6ئـوغلى .بىلـگهن

ىز ئهگهر سـ ”،“ ناتسىس گېرمانىيهسىنىڭ مهغلۇپ بۇلىشىدىكى سهۋهپ نىـمه؟ ”،“ ئۇرۇشىغا كىم مهسئۇل بۇلۇشى كېرهك؟

سـىز ”،“ تىرومېن زوڭتۇڭنىڭ ئالى مهسلىھهتچىسى بولسىڭىز ئامېرىكىنىڭ ئاتۇم بومبىـسى تاشلىـشىغا قانـداق قـارايتتىڭىز؟



29

دىگهىـدهك ... “؟ئهينى ۋاقىتتىكى ئاتۇم بومبىـسى تاشـالش ئـارقىلىق ئۇرۇشـنى ئاياغالشـتۇرۇش ئۇسـۇلىغا قانـداق قارايـسىز

بۇ سۇئالالرنىڭ سىنىپتا ئۆلچهملىك جاۋابى يـوق بۇلـۇپ بـۇ سـۇئالالر . الرنى بهرگهنسۇئالالرنى ئۆز ئىچىگه ئالغان تاپشۇرۇق

بالىالرنىڭ ئىنسانالرنىڭ تهقدىرىگه كۆڭۈل بۆلىدىغان ،ئارقىلىق ئىنسانپهرۋهرلىك قىممهت قارىشى بىلدۈرۈش بىلهن بىرگه

ئاپتۇرنىـڭ يېزىـشىچه ئـوغلى باشـالنغۇچنى . ۋه چوڭ چوڭ مهسىلىلهر ئۈستىده ئويلىنىدىغان ئۇسـۇلالرنى يېتىلـدۈرۈدىكهن

ــالالر ۋه ــارلىق ئۈســكىنىلهردىن پايــدىلىنىپ ھهر خىــل تىــل يېزىقتىكــى ماتېرىي ــۇتېر قات پۈتتۈرگهنــده كۈتۈپخانىــده كومپىي

بىـر قېـتىم دادا بـاال ئىككهيـلهن شـىر قاتـارلىق ھايۋانالرنىـڭ . سۈرهتلىك ماتېرىيالالرنى ئىزلهشـنى پىشـشىق ئىگهللىۋالغـان

ۇزۇقلۇق ئادىتى ھهققىده تالىشىپ قالغاندىن كېيىن ئهتىسى بالىـسى كۈتۈپخـانىگه بېرىـپ ئامېرىكـا دۆلهتلىـك جـۇغراپىيه ئ

ئىلمىي جهمئىيىتى سۈرهتكه ئالغان سىنالغۇ فىلىمىنى ئارىيهتكه ئهكىلىپ دادىسى بىلهن بىر تهرهپتىن كۆرۈپ بىر تهرهپتىن

ئامېرىكا مائارىپىدا گهرچه سىنىپتا ئۇقۇغۇچىالرغـا كـۆپلهپ بىلىـم بهرمىـسىمۇ ”: زىدۇئاپتۇر مۇنداق دهپ يا. مۇالھىزه قىلغان

، ئـۇالر ئۇقۇغـۇچىالرنى قائىـده،ئامال قىلىپ ئۇقۇغۇچىالرنىڭ نهزهرىنى مهكـتهپ سـىرتىدىكى بىلىـم دېڭىزىغـا يېتهكلهيـدۇ

تهپهككـۈر قىلىـش ئۇسـۇلىنى ئۈگۈتىـدۇ ھهمـده فورمىلىالرنى قارغۇالرچه يادالتقۇزماسـتىن مهسـىلىلهرنى قانـداق ،قانۇنىيهت

ئۇالر ئۇقۇغۇچىالرنى ئىمتاھـان ئېلىـپ دهرىجىـگه ئايرىماسـتىن ئۇالرنىـڭ . يۇلۇققان مهسىلهرگه جاۋاپ ئىزدهشكه تاپشۇرىدۇ

ـــتۈرۈدۇ ـــشچانلىغىنى مۇئهييهنلهش ـــشىغا . تىرى ـــۈر قىلى ـــڭ تهپهكك ـــڭ ئۆزىنى ـــده ئۇقۇغۇچىالرنى ـــىلىلهر ھهققى ـــارلىق مهس ب

. ئۇقۇغۇچىالرنىڭ ئىجادچانلىغىنى قوغدايدۇ ھهم قوزغىتىدۇ،ندۇرىدۇئىلھامال

تـــۈز ئولتۇرغـــان – مهكتهپتىكـــى دهرســـخانىالردا قـــولىنى ئارقىغـــا قىلىـــپ تـــۈپ ،جوڭگـــۇدىكى باشـــالنغۇچ مائـــارىپنى

ىرىنى ئىنتـــايىن قـــاتتىق ئىمتاھـــانل، چېچىـــدىن تـــوال تاپـــشۇرۇقلىرىنى،ســـالمىقى ئېغىـــر دهرســـلىرىنى، ئۇقۇغـــۇچىالرنى

كىشىنى بىر خىل مۇقهددهس ۋه ھهيۋهتلىك تۇيغۇ بېرىش بىلهن بىرگه غايهت زور بېسىم ۋه بوغۇلغـادهك .... ئويلىغىنىمدا

ئۇنى بىر خىل داۋاملىـشىۋاتقان پـارالق ،ئهمما قانچه ئهۋالت ئۇنىڭ ئىرادىسىگه بويسۇنۇپ كهلگهن تۇرسا. ھېس قىلدۇرىدۇ

هممه ئادهم ئۆزىنىڭ كهشپىياتچىلىغىنى نامايهن قىلىـدىغان زامانىۋىالشـقان جهمئىيهتـته ئهمما ھازىرقى ھ،مهدهنىيهت تۇرسا

دىــگهن ســۇئالنى قۇيىــدۇ ئېلىمىــز “ ئهتىكــى دۇنياغــا يــۈزلهنگهن ۋاقىتتــا بۇنــداق مائارىپقــا قانــداق قارىــشىمىز كېــرهك؟،

.مائارىپىغا

نـادانلىق ھهقىقـى نـامراتلىقتۇر ‹‹ راخمان يازغان سانىدا مۇھهممهت – 2 يىللىق – 2002ژورنىلىنىڭ ›› تۇرپان ‹‹

يىللىقىدا ئۇقۇيـدىغان باالمنىـڭ دهرسـلىك كىتـاپلىرىنى -1باشالنغۇچنىڭ ”: ناملىق ماقالىسىده مۇنداق دهپ يازىدۇ››

هر بۇنـداق هللىملئمۇ‹ ئايالىم بۇ ھهقته . پارچه كىتاپ بار ئىكهن 14ساناپ باقسام ، باالمنىڭ بوخچىسىدا . سۈرۈشتۈردۈم

مهن پىچــان ناھىيىــسىنىڭ لهمجىــن .... دهپ زارلىنىــپ كهتتــى› كــۆپ دهرســلىكنىڭ ھهممىــسىنى راســتىنال ئۆتهمدىغانــدۇ

يىللىقىـدا ئۇقۇيـدىغان ئىككـى نهۋره – 2 يىللىقىدا ۋه تۇلۇقـسىزنىڭ – 6بازىرى خاندو رايۇنىغا بېرىپ ، باشالنغۇچنىڭ

دهك 20يهنه بىـرى . پـارچه كىتـاپ بـار ئىـكهن 18بىرىـده . ىنـى سۈرۈشـتۈردۈمئۇكامنىڭ كىتاپلىرىنىـڭ قـانچه ئىكهنلىگ

– 49گوۋۇيۈهنمـۇ . دىدى دهپ يازىدۇ ھهمده بهزى مهسىلىلهرنى جهدۋهللهشتۈرۈپ ئوتتۇرىغا قويغـان›كىتابىمىز بارمىكىن

بـۇ خىـل ھالهتنىـڭ داۋاملىـشى .قېتىملىق ئۇقۇغۇچىالرنىڭ يۈكىنى يىنىكلىتىش بۇيرۇغىنى ئېالن قىلىـشقا مهجبـۇر بولغـان

دۆلهت ئۈچــۈن ئىنتــايىن زور زىيــانالرنى كهلتۈرگۈســى ، چــۈنكى دهرســلىك كىتاپالرنىــڭ تهكــرار ۋه كــۆپ بۇلۇشــى ئهقىــل

پاراسهتنى خورىتىش بىلهن بىرگه زور مهبلهغ ئىسراپچىلىقنى كهلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ، بىر قىسىم ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ ئىقتىـسادى

ئۇيغۇر مائارىپىدىن ئېيتقاندا زامان تهلىۋى بولغان ئېنگىلىـز . ى مهكتهپتىن چېكىنىشىگه سهۋهپچى بۇلىدۇقىيىنچىلىق تۈپهيل

تىلى ھهم كومپىيۇتېر دهرسلىرى تـېخىچه تهسـىس قىلىنمىـدى، نـاۋادا بهزى دهرسـلهر ئىخچاملىنىـپ بـۇ دهرسـلهر تهسـىس

...قىلىنغان بولسا ھه



30

لـېكىن ،ئهمهسنىيىتىـده ئېلىمىـز مائـارىپىنى ئۇنـداق يـاكى مۇنـداق دىـيىش مهن بۇنداق دىـيىش ئـارقىلىق ھهرگىزمـۇ

دىـن بىرىنـى 6ئۇيغۇرالرنىڭ مائارىپ سهۋىيىسى ۋه تهرهققىياتى ئېلىمىزنىـڭ تهرهققىياتىغـا تـوغرىراقى ئېلىمىـز زېمىنىنىـڭ

ــىر ــۈرىتىگه زور تهس ــات س ــڭ تهرهققىي ــاپتۇنۇم رايۇنىنى ــۇر ئ ــىنجاڭ ئۇيغ ــدىغان ش ــكىل قىلى ــڭ تهش ــۈزۈپ ئېلىمىزنى يهتك

دىـن ئـارتۇق ئـالىمى 100يېقىنـدا ئېلىمىزنىـڭ . شـۇڭا بىـز ئويلىنىـپ كۆرۈشـىمىز الزىـم،زامانىۋىلىشىشىغا توسالغۇ بولىدۇ

دوكالت يېزىپ ئېلىمىزدىكى رايۇنالرنىڭ زامانىۋىلىشىش ۋاقىت جهدۋىلىنى ئېالن قىلغان بۇلۇپ ئېلىمىزده شاڭخهي تۇنجى

-2034 جىياڭـسۇ ، يىلـى-2018 پايتهختىمىز بېيجىڭ ،زامانىۋىلىشىش باسقۇچىغا قهدهم قويىدىكهنيىلى – 2015بۇلۇپ

شـىنجاڭ ئۇيغـۇر ئـاپتۇنۇم . يىلـى زامانىۋىلىـشىش باسـقۇچىغا قهدهم قۇيىـدىكهن– 2041 شـهندوڭ ۋه خېيلوڭجـاڭ ،يىلى

ــاپتۇنۇم ،ن ئاشــتى يىلــدى50رايــۇنى ئــازات بۇلــۇپ سوتسىيالىــستىك قۇرۇلــۇش بىــلهن شــۇغۇلالنغىلى شــىنجاڭ ئۇيغــۇر ئ

100مىـڭ 291 مىليـون 3 يىلىـدىكى ئۇمـۇمى ئاھالىـسى -1949رايۇنىنىڭ ئاساسـى ئاھالىـسى بولغـان ئۇيغـۇر مىللىتىنىـڭ

يىلىنىڭ ئاخىرىغا كهلگهنده – 1997 ،دىن ئارتۇقراقىنى ئىگهللهيتتى 76%بۇلۇپ شۇ چاغدا شىنجاڭ ئۇمۇمى ئاھالىسىنىڭ

دىـن 46% قـايهتتى ۋه شـىنجاڭ ئۇيغـۇر ئـاپتۇنۇم رايـۇنى ئۇمـۇمى ئاھالىـسىنىڭ 40 مىڭ 200 مىليون 8پ نۇپۇسى كۆپۈيۈ

يىلـدىن بۇيـان ئاھالىنىـڭ تهڭ يېرىمىنـى ئىگهللىـگهن ئۇيغۇرالرنىـڭ شـىنجاڭ 50 دىـمهك ،ئارتۇقراقىنى تهشـكىل قىلـدى

يىتى بارمۇ يوق؟ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئـاپتۇنۇم رايـۇنى قاچـان ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنىنىڭ تهرهققىياتىنىڭ ئاستا بولىشىدا مهسئۇلى

زامانىۋىلىشىش باسقۇچىغا يېتىدۇ؟ قاچان ئىچكىرى ئۆلكىلهرنىڭ تهرهققىيات سهۋىيىسىگه يېتىشىدۇ؟

بىـز مائارىـپ ئـارقىلىقال پهن ، 》 ئىـشلهپچىقىرىش كـۈچى-1 پهن تهخنىكـا 《، مائارىپ ئىنتايىن مۇھىم ھالقا،ئۇمۇمهن

ئۇيغۇرالر تېخىچه مىللىتىگه مـاس كېلىـدىغان مائارىـپ ئۇسـۇلىنى تهتقىـق قىلىـپ چىققىنـى . ۈكسهلدۈرهلهيمىزتهخنىكىنى ي

پۈتكـۈل جهمئىيهتـتىن ئـائىلهلهرگىچه دىگـۈدهك مائارىـپ ،مائارىپقا بولغان كۆز قاراش تېخى ئىنتايىن تۆۋهن نۇقتىـدا. يوق

مائارىپقـا بولغـان چۈشهنچىـسى ئهنه شـۇنداق تـۆۋهن باسـقۇچتا تۇرسـا ئۇيغۇرالرنىـڭ . يېتهرلىك ئېتىبارغا ئېرىشهلمهيۋاتىدۇ

ـــۆز ـــۋهتته ئ ـــدۈرۈپ –قانـــداقمۇ ئهقىـــل پاراســـىتىنى جـــارى قىلدۇرالىـــسۇن؟ ئهل ـــۆزىنى تۇنۇغـــانالر ئىقتىـــدارىنى يىتىل ئ

.جهمئىيىتىمىزنىڭ تهرهققىياتى ئۈچۈن تېگىشلىك ھهسسىسىنى قوشماقتا

جىــنىس دۇنيــا رېكــورتىنى ئىككــى قېــتىم كىچىــك تــۇرۇپ ،ۇراف ئۇيغــۇر ئــوغالنى ياشــلىق فوتۇگــ6: ئهختهمجــان ئهنــۋهر

. ئانىسىنىڭ نۇرغۇن ئهجرى سىڭدى– ئهلۋهتته ئاتا ،ياراتتى

نهچـچه مېتىـر 20 بـۇرۇن شـاڭخهيده ،دارۋازلىق ساھهسىده ئۇيغۇرنى دۇنياغا تۇنۇتقان ئوغالن بۇلـۇپ: ئادىلجان ھوشۇر

دهپ “ يـا خـۇدا ” ئۆلۈمـدىن قورقمـاي ، نهچچه يهردىن سـۇنغان بولـسىمۇ10 قۇۋۇرغىلىرى ئىگىزلىكتىكى داردىن يىقىلىپ

نهچچه يۈز مېتىر ئىگىزلىكتىكى پۇالت ئارقاندا ھىچقانداق بىخهتهرلىك تهدبىرى بولمىغان ئهھۋال ئاستىدا نهچچه يۈز مېتىـر

تـۈرلهر مانـا ھازىرباشـقا ،نىس رىكـورتى يـاراتتىئۇزۇنلۇقتىن ئىككى قېتىم مۇۋهپپهقيهتلىك ئۆتۈپ ئىككى قېـتىم دۇنيـا جىـ

. قېتىم جىنىس رېكورتى ياراتتى5بۇيىچه ھېساپلىغاندا

تهكلىماكان ،موتىسكىلىت بىلهن تۈرلۈك قىيىنچىلىقالرنى يېڭىپ ئۇزۇن مۇساپىنى بېسىپ بىر قېتىم: جۈرئهت ئۇبۇلقاسىم

.يا جىنىس رىكورتى ياراتتىقۇملۇغىنى كىسىپ ئۆتۈپ بىر قېتىم جهمئى ئىككى قېتىم دۇن

. مىليارتتىن ئارتۇق نۇپۇسقا ئىگه ئېلىمىزنىڭ بوكس پادىشاھىغا ئايالندى1: ئابدۇشۈكۈر مىجىت

، ھـازىر سـهھرايى كهبىـر ئۇيغۇر قىزى گۈلزۆھره تهكلىماكان قۇملۇغىنى يۈگۈرۈپ كېسىپ ئۆتـۈپ دۇنيـا رېكـورتى يـاراتتى

.قۇملۇغىنى كېسىپ ئۆتۈش ئارزۇسى بار

گهرچه خهلقــارا ئولىمپىــك مۇسابىقىــسىده نهتىجىــگه ئېرىــشهلمىگهن بولــسىمۇ ئاســىيا چىمپىيــۇنى : ئابــدۇراخمانبلىكىم ئــا

ــــۇپ ئۇيغۇرالرنىمــــۇ كهلگۈســــىده ئولىمپىــــك مۇسابىقىــــسىگه قاتنىــــشااليدىغانلىغى ــــگه ،بۇل ــــا نهتىجى تىرىشــــسا ھهتت



31

.تىئېرىشهلهيدىغانلىغىدهك ھهقىقهتكه ئىشهنچ تۇرغۇزۇشقا يول ئاچ

. چوڭ سېھرىگهرنىڭ بىرى بۇلۇپ قالدى10دۇنيادىكى : روشهنگۇل ئهبهيدۇلال

مېتىـر 9 ياشقا كىرگهن دارۋاز مۆجىزىكار ئابلىزجان مهمتىمىنچۇ ؟ بىز تۈپ تۈز يولـدا ئوڭـشاپ ماڭالمايۋاتـساق 3ئهمدىال

يارىتىشىچۇ؟ مىنۇتتا ئۆتۈپ مۆجىزه 3-2 مېتىر ئۇزۇنلۇقتىكى سىمدا مېڭىپ 45ئىگىزلىكتىكى

بــار، ئۇيغــۇرالردا ئهقىــل پاراســهتلهرال ئهمهس يېتهرلىــك جىــسمانى كــۈچ قۇۋۋهتمــۇ ،ھهقىــقهت ھهممىنــى ئىــسپاتلىماقتا

، ئانىــسى چۈشــهنمىگهن–نــاۋادا ئهختهمجاننىــڭ ئارزۇســىنى ئاتــا . ئهمــدىكى گهپ ئــۇنى قانــداق تۇنــۇش ۋه ئىشلىتىــشته

كۆرگهزمىسى ئۆتكۈزهلهرمىدى؟ دۇنيا جىنىس رىكورتى يارىتىپ ئـالته يېـشىدا بـۇ ئۇ رهسىم، قوللىمىغان بولسا،بايقىمىغان

ئهمدى چۈشسهم نهچچه يـۈز مېتىـر ،قامۇسقا ئۇيغۇرالرنىڭ نامىنى پۈتهلهرمىدى؟ ئادىلجان ھوشۇر شاڭخهيدىغۇ ساق قالدىم

مهڭگـۈ ئـاددى بىـر دارۋاز بۇلـۇپ دهپ ئىرادىسىدىن يانغان بولـسا بهلكىـم ،يهردىن چۈشۈپ بولغىچه جېنىم چىقىپ كېتهر

ئابدۇشـۈكۈر مىجىـت ئـۆزىگه ئىـشهنچ تۇرغـۇزۇپ ئانىـسىنىڭ ئهنـسىرهشلىرىنىمۇ قايىـل قىلىـپ بـوكس . قاالر ئىدى بهلكىـم

سهھنىسىگه قهدهم قويمىغان بولسا بهلكىم ئۇيغـۇرالردىن جوڭگۇنىـڭ بـوكس پادىـشاھى چىقىـشى بىرقـانچه يىـل كېيىـنگه

اۋادا دىلبهر يۇنۇس ئهينـى چاغـدا چىققـان تۈرلـۈك كوچـا پاراڭلىرىـدىن ئـۆزىنى يۇقۇتـۇپ قويغـان ن. سۈرۈلهر ئىدى بهلكىم

.بولسا بهلكىم دۇنيا سهنئهت سهھنىسىده ئهمهس بهلكىم ئۆزىنى ساراڭالر ساناتۇرۇيىسىده كۆرگهن بوالر ئىدى

قـۇۋۋهت ۋه جىـسمانى تال ئهمهس يېتهرلىـك ئهقىل پاراسـه، ئۇيغۇرالردا ئهقىل پاراسهت ھېلىھهم بار ئىكهن،خۇالسه كاالم

ئۇنداقتا قانداق قىلىشىمىز كېرهك؟،جاسارهتمۇ بار ئىكهن

ئـۇ خاقـانىيه سۇاللىـسىنىڭ خـان جهمهتىـدىن ،ئويلىـدىمكاشـغهرىنى مهن ئالدى بىلهن ئاتاقلىق ئۇيغۇر ئالىمى مهھمۇد

ئانىـسىنىڭ يېتهكلىـشىده مهدرىـسلهرده -كىن ئـۇ ئاتـا لـې،بۇلۇپ يېتهرلىك پۇل دۇنيا ۋه پاراغهتلىك تۇرمۇشقا ئىگه ئىدى

مانـا ئـۇ ،ئايالنغـانغـا “ ئىلىمگه ھۆددىگهر پىـرىم،ئىلىم دۇنياسىنىڭ قۇياشىغا”ئۇقۇپ ئىلىم دۇنياسىغا يۈرۈش قىلىپ

.مىڭ يىلدىن بۇيان ياشاپ كهلمهكته ھهمده خهلقىمىزنىڭ يۈزىنى يۇرۇق قىلماقتا

ىلىـدىغان بولـساق ئـۇ گهرچه بىـر ئوتۇنچىنىـڭ قىـزى بولـسىمۇ ياخـشى تهربىـيه كـۆرگىنى خانىش ئاماننىسانى مىـسال ق

ياشـلىق 10چـۈنكى . دىيهلىگهن“ خهخنىڭ شېئىرىنىمۇ يادقا ئۇقۇمدۇ كىشى ” يېشىدىال 10 ،ئۈچۈن كامالهتكه يهتكهن

ىگه خانىش بۇلۇپ كىرگهندىن كېيىن ئۇ سهئىدىي. نىڭ ئۆزىگه يېتهرلىك ئىشهنچى بار ئىدى)ئاماننىساخان(شائىر نهفىسى

.پاراغهتلىك تۇرمۇشتىن كۆره جاپا يولىنى تالالپ ئۇيغۇر مۇقاملىرىنى رهتلهش ۋه يۈرۈشلهشتۈرۈش ئۈچۈن تۆھپه قوشتى

مهرھۇم رهھبهر ئهخمهتجان قاسىمى موسكۇۋا قاتارلىق جايالردا ئالىي بىلىـم يـۇرتلىرىنى پۈتتـۈرگهن بۇلـۇپ ئـۈچ ۋىـاليهت

ئۇنىـڭ سـهۋهبى ،نىڭ رهھبىرى بۇلۇپ تۇرۇۋاتقان ۋاقتىدا ئالى ماتىماتىكا قاتـارلىق دهرسـلهرنى ئۈگۈنـۈپ تۇرغـانئىنقىالبى

.ئۇقۇتقۇچى بۇلۇش نىيىتى بار ئىدى گومىنداڭنى ئاغدۇرغاندىن كېيىن

هلقىنــى ۋه مهمتىلــى تــوختى ھــاجى ئــوغلى تهۋپىقــى بولــسا تۈركىيىــده ئۇقۇغــان بۇلــۇپ تامــامهن بىــخهتهر ئىــدى ، ئــۇ خ

ئـاقىبهت ئـۇ نهچـچه ئـون مىـڭ . ۋهتىنىنى دهپ ۋهتهنگه قايتىدۇ ھهمده مهدهنىيهت ئاقارتىش ئىشلىرى بىلهن شۇغۇللىنىدۇ

ئۇقۇغۇچى تهربىيىلهپ مهرىپهت نۇرىنى چاچسا نادان خهلقىمىزدىن چىققان بىـر ئۇچـۇم مـاڭقۇرتالر ئـۇنى ھۆكـۈمهتكه چـاقۇ

هتته ئۇنىڭ چهتـئهلگه قېچىـپ چىقىـپ كېتىـشى تامـامهن مـۈمكىن ئىـدى، ئهممـا ئـۇ قىلىپ ئاقىۋهت يوق قىلدى ، ئهمهلىي

.ۋهتهن ئۈچۈن قالدى ۋه ياش جېنىنى خهلقى ئۈچۈن قۇربان بولدى

ئهمدىكى خهلقىمىزگه ، ئۇالرنىـڭ مهدهنىـيهت قاراشـلىرىغا ! تارىخىمىزدا مۇنداق مىسالالر ناھايىتى كۆپ ، ئهمما ئۇ تارىخ

ىلغان مۇشهققهتلىرىگه قاراپ باقايلى ، بىز يۇقۇرىدا ئېيتقاندهك ئاتا ئانىالر بالىلىرىغا كۆڭۈل بۆلگـۈدهك ، مائارىپ ئۈچۈن ق

:ۋاقتى يوق ئىدى، مانا ئهمدى ئۇقۇتقۇچىالرغا قاراپ باقايلى



32

ت باغچـا مهن قىزىمنى بالىالر باغچىسىغا بهردىم ، مانا مهكتهپكه كۈنده ئاپىرىـپ ئهكىلىـپ بىـر يىلـدىن ئوشـۇقراق ۋاقىـ

مهن ئـارىالپ . مهكتهپنىڭ سىنىپىغا بهنت قىلىندى ، راستىنى ئېيتقاندا بىر قانچه ناخـشا ۋه بىـر نهچـچه ھهرپ ئهگهنـدى

ــسام دهپ بىــر قــانچه كۈنــده بىــر مهكتهپــتىن ئهكهلگىلــى بارســام مهكــتهپ ئىچىــدىكى ئوينۇغــۇچالردا بىــر قېــتىم ئوينىۋال

بالىالر شۇنداق بۇلۇپ ئۇالر بىر يېرىم يىلدهك ۋاقىت ئىچىده بىر ئىككى قېـتىمال يالۋۇراتتى، مېنىڭ قىزىمال ئهمهس پۈتكۈل

كېيىنكـى يىلـى خوشـنام . سىرتقا ئېلىپ چىقىلغان ، ھهتتا مهكـتهپ ئىچىـدىكى ئهنه شـۇ ئوينىغۇچالردىمـۇ ئوينىتىلمىغـان

مۇ تاپشۇرۇقالرنى قاتتىق تهلهپ ئاستىدا ئوغلىنى شۇ باغچا مهكتهپنىڭ خهنزۇ سىنىپىغا بهردى، بۇ بىر ئۇيغۇر يىگىتى بولسى

سـىنىپنىڭ ئۇقۇغۇچىـسى – 1رهتلىك يازغانلىغىنى ، مۇئهللىمنىڭ تاپشۇرۇقلىرىنى ئهستايىدىل تهكشۈرگىنىنى كۆرگىنىمده

بولغــان قىزىمنىــڭ مايمــاق خهتلىــرى بىــلهن سېلىــشتۇردۇم ، تاپــشۇرۇغىنى تــاكى مهن تهلهپ قىلمىغــۇچه ئۇقۇتقۇچىنىــڭ

ىنىنى ، تهكـشۈرگهنلىرىنىڭمۇ ناھـايىتى ئالدىراشـال كـۆرۈلگىنىنى ، خهتلهرنىـڭ ئىمالسـى بىـلهن قهتئـى كـارى تهكشۈرمىگ

بولمىغىنى كۆرۈپ قاتتىق غهزىـۋىم كهلـسىمۇ شـۇنچىلىك تهكـشۈرۈشلهرنىڭمۇ قىزىمنىـڭ ئۈگۈنىـشىگه زور ئىلھـام بهرگىنىنـى

.دىيىشكه مهجبۇر بولدۇم“ خۇداغا مىڭ شۈكرى”كۆرۈپ

ۈمنىڭ ئالدىدىكى خهنزۇ مهكتهپ بىلهن خۇتۇنـۇم ئىـشلهيدىغان ئۇيغـۇر مهكتىـۋىنى سېلىـشتۇردۇم ، خهنـزۇ مهكتىـۋى ئۆي

ساندا ئهمگهككه چىقمىسا چىقمايدۇ ، ئهتتىگىنى سهھهر كېلىـپ ئۇقۇغـۇچىالر مـۇزاكىره قىلىـدۇ، ئۇيغـۇر مهكتىـۋى –ئاندا

ھهپته بۇلىدۇ ، مېنىڭ ئىككـى مهكتهپنىـڭ 4 -3 ئاجرىتىلغان ۋاقتى بولسا ھهر مهۋسۈمده بۇلۇپمۇ كۈز ۋاقتىدا پۇل ئۈچۈن

قۇشۇمچه كىرىم ۋهزىپىسىنىڭ ئىككى خىل بۇلىشىغا ئىـشهنمهيمهن ، سـهۋهپ نهده؟ ئۇيغـۇر مهكتهپلىرىنىـڭ مـۇدىرلىرى ۋه

اتارلىق بىـر قاتـار ئۇقۇتۇش سۈپۈتىنىڭ تۆۋهن بۇلۇشى ق. ئۇقۇتقۇچىلىرى كاللىسىنى سىلكىۋېتىپ ئويلىنىپ كۆرىشى كېرهك

ســهۋهپلىرى تــۈپهيلى ئۇيغــۇر ئۇقۇغــۇچىالر خهنــزۇ مهكــتهپلهرده ئۇقۇماقتــا، ئامــال قــانچه ، ئۇقۇتــۇش ســۈپۈتى كۈنــسېرى

ئهمهلىيهتــته مهن بــۇالرنى پۈتــۈنلهي تــوغرا دهپ . تۆۋهنلهۋاتــسا يىراقنــى كــۆرهر كىــشىلهر شــۇنداق قىلمــايمۇ ئامــالى يــوق

لىمىزنىــڭ بېــشىدا دوكتــۇرالر توغرۇلــۇق ئۇچــۇر بېرىــپ ئۇالرنىــڭ ئىچىــده كىچىگىــدىن كهتمهيــمهن ، شــۇنىڭ ئۈچــۈن ماقا

ئۇيغۇرچه مهكتهپته ئۇقۇپ چىقىپ ئالىمالر قاتارىغا قۇشۇلغىنىنى ، ئۇيغۇر تىلىدا ئۇقۇسىمۇ ئالىم بولغىلى ، ئىجتىمائى پهن

نۆۋىتىـده . ىنى نامايهن قىلىش ئىدى خـاالسساھهسىدىال ئهمهس تهبىئى پهن ساھهسىدىمۇ ئالىم بولغىلى بولىدىغانلىغىن

مېنىڭ شۇ نهرسىنىمۇ ئوتتۇرىغا قۇيۇش مهسئۇلىيىتىم بار دهپ قارايمهن، بۇالردىن بىرى ئۇيغۇر خوشنامنىڭ خهنزۇ سىنىپقا

كىرگهن قىزى، ئهلۋهتته دادىـسى مۇئـاۋىن رايـۇن دهرىجىلىـك كـادىر بولغـاچقىمۇ سـهل ئالـدىراش بولـسا كېـرهك، دائىمـال

بالىـسىغا دهرس چۈشـهندۈرهلمهي ۋاقىرىغىنىنـى ، ) خهنزۇ تىل يېزىغىدىن ئازراق مهلۇماتى بار ئىدى ( زنىڭ ئانىسىنىڭ قى

ئهسـلىدىن ئۇقۇتقـۇچى ( قىزىنىڭ يىغلىغىنىنى ئاڭاليمهن ، ئهمهلىيهتته ئۇ قىز ناھايىتى ئهقىللىـق بۇلـۇپ چـوڭ ئانىـسى

. ى تهربىيىلىگهن ئىدىناھايىتى ياخش) بۇلۇپ ئارامغا چىققان ئىدى

مېنىڭ بىر تاغام بۇلىدىغان ، ئۇ دهستلهپ چوڭ قىزىنى خهنزۇچه مهكتهپكه ، قالغان ئىككـى قىزىنـى ئۇيغـۇر مهكـتهپكه

بهردى ، ئۇالر ئهر ئايال ھهر ئىككىسى ئۇقۇتقۇچى بۇلۇپ خهنـزۇچه سـۆز بىلـسىمۇ يېزىـق بىلمهيتتـى، پهرزهنـتىگه دهرسـته

.، بالىسىنىڭ قاتتىق قىينالغىنىنى بىلىپ ئهپسۇسالندى بهلكىمياردهم قىاللمىغىنىدىن

ئــانىالر ۋه ئۇقۇتقــۇچىالردا قىلچىلىكمــۇ مىللهتپهرۋهرلىــك، مىلــلهت ئالدىــدا مهســئۇل بۇلــۇش –راســتىنى ئېيتقانــدا ئاتــا

ئۇقۇغۇچىالرنىـڭ ئىدىيىسى بولمىغاچقا ئۇنىڭ ئېلىپ كهلگهن ئاقىۋىتى ناھايىتى ئېچىنـارلىق بولـدى، خۇتۇنـۇم بىـر كـۈنى

نهتىجىسىنى جهملىشىپ بېرىشىمنى ئېيتتـى ، بىـر سـىنىپنىڭ نهتىجىـسى مېنىـڭ ئاالھىـده دىققىتىمنـى تـارتتى ، چـۈنكى

ــسى ــدىن تولى ــڭ تهڭ ــئهت ‹‹ ئۇقۇغۇچىالرنى ــىنىپنىڭ ›› تهبى ــىنچى س ــۇالر بهش ــدى ، ب ــۆتهلمىگهن ئى ــدىن ئ ئىمتاھان

دىمهمـدۇ، بهشـىنچى “ ساۋاتـسىز”خۇتۇنـۇم ئـۇالرنى - ت ئوقۇتقۇچىـسى تهبىـئهئۇقۇغۇچىلىرى بۇلۇپ سهۋهبىنى سۇرىـسام



33

سىنىپنىڭ بالىلىرى ساۋاتسىز بولسا ھه ، مهن دهرھال ئۇالرنىڭ ئىچىده دىـۋهڭ يـاكى ئهقلـى كهمتـۈك بـالىالر كۆپمـۇ نىـمه

ئوتتۇرىالرنىمـۇ شـۇنداق بولدى ، بۇالر بهلكىـم تۇلۇقـسىز ۋه تۇلـۇق “ ياق”دهپ سورىغىنىمدا ئهكسىچه ئېرىشكهن جاۋابىم

پۈتتۈرهر، بۇ دېھقان بالىلىرى بۇلۇپ بىرىنچى سىنىپتىن تارتىپ ئۇقۇتقان ئۇقۇتقۇچىسىغا لهنهت ئۇقۇپ بـالىالرنى ئۇقۇتمـاي

، بىر نهرسه بىلدۈرهلمهي چىققان ئهنه شۇنداق ئۇقۇتقۇچىالرنى مىللهت ئالدىدا ، ۋهتهن ئالدىدا ئۆتكۈزگهن بـۇ جىنـايىتى

.ش كېرهكئۈچۈن سوتال

ئۇقۇتقۇچىالرنىــڭ ساپاســى كۈنــدىن كــۈنگه تــۆۋهنلهپ كېتىۋاتىــدۇ ، ســان ســۈپۈتى تــۆۋهن ئۇقۇتقــۇچىالردا قىلچىلىــك

ئهمهلىيهتــته ئۇقۇغــۇچىالرنى ، ئاتــا ( مهســئۇلىيهت تۇيغۇســى بولمايــدىكهن ، مهسئۇلىيهتــسىز ئۇقۇتقــۇچىالر تهربىــيىلىگهن

ئۇقۇغۇچىالرنىڭ ئهمهلى بىلىم ئااللماي يهنىال جهمئىـيهت ئۈچـۈن يـۈك ۋه ) اتقان ئانىالرنى ، ۋهتهننى ئالداپ كۈن ئۆتكۈزىۋ

. ھـازىر بىزنىـڭ ئۇقۇتقۇچىالرغـا بولغـان تهلىـۋىمىز ئىنتـايىن تـۆۋهن بولماقتـا. تهرهققىيات ئۈچۈن توسـالغۇ بۇلـۇپ قالماقتـا

ىغان يهمهن قاتــارلىق ئهرهپ ئهللىرىنــى تهرهققــى تاپقــان غهرپ ئهللىرىنــى قۇيــۇپ بىزنىــڭ نهزهرىمىــزده قــاالق ھېــساپلىنىد

مىسالغا ئالساق باال باققۇچى بۇلۇش ئۈچۈنمۇ ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرۈشى ۋه ئېنگىلىز تىلىنـى بىلىـشى كېـرهك ئىـكهن، بىـز

ز بــاال بــاققۇچىالرنى تالالشــتا بولــسا پــۇلنى ئــا. بولــساق بــۇ تهلهپنــى ئوتتتــۇرا مهكــتهپ ئۇقۇتقۇچىلىرىغىمــۇ قۇيالمــايۋاتىمىز

.ئالىدىغان ، ئۆي ئىشلىرىنى كۆپ قىلىدىغان شهرتنى ئالدىنقى ئۇرۇنغا قۇيىمىز ئهلۋهتته

گهپ چۆگىلهپ يهنه ئىقتىساد يهنى پۇلغا بېرىپ تاقىلىدۇ، ئهگهر پـۇل بولـسا بـالىلىرىمىزنى ئۇقۇتقـۇچىلىرى مـۇنهۋۋهر ،

ۇتقۇچىـسى تهكلىـپ قىلىـپ بـاال تهربىيىلىگىلـى ئۇقۇتۇش سۈپۈتى يۇقـۇرى مهكـتهپلهرگه ئاپىرىـپ ئۇقـۇتقىلى ، ئـائىله ئۇق

ئۆكتهبىر سانىدا دۆلهتلىك ئىستاتىـسكا ئىدارىـسى – 8 يىل – 2001خهنزۇچه ›› شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى ‹‹ . بۇلىدۇ

ئوتتـۇرا ‹‹ شىنجاڭنىڭ شهھهر بازارلىرىنىڭ ئىجتىمائى ئىقتىسادى ئهھۋاللىرىنى تهكـشۈرۈش ئهترىتـى ئـۈرۈمچى شـهھرىده

ئـائىلىنى 500ئۈچۈن ›› نغۇچ مهكتهپ ئۇقۇغۇچىلىرى ئائىلىلىرىنىڭ مائارىپقا مهبلهغ سېلىش ئهھۋالىنى تهكشۈرۈش باشال

77 يۈهن 1983تهكشۈرگهن بۇلۇپ تهكشۈرۈش نهتىجىسىدىن قارىغاندا ئائىلىلهر ھهر يىلى پهرزهنتلىرىنىڭ ئۇقۇشى ئۈچۈن

زهنتلىرىنىـڭ ئۇقۇشـى ئۈچـۈن سـهرپ قىلغـان خىراجىتـى شـۇ كىـشىنىڭ ئائىله باشـلىقلىرىنىڭ پهر. فۇڭ خىراجهت قىلغان

بـۇ قېتىمقـى تهكـشۈرۈشتىن . مهدهنىيهت سهۋىيىسى ، ئائىله كىرىمى ، ئۇقۇيدىغان سىنىپى بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك ئىـكهن

اقالردىن بالىـسى مهلۇم بۇلىشىچه كىرىمى قانچه يۇقۇرى بولغانسېرى مائارىپقا خهجلىگهن پۇلى شۇنچه يۇقۇرى بولغان، بۇند

2324فـۇڭ ، تۇلۇقـسىزنىڭكى 85 يـۈهن 1622باشالنغۇچتا ئۇقۇيدىغانالرنىڭ قىلىـدىغان چىقىمـى ئوتتـۇرا ھېـساپ بىـلهن

2000بۇ قېتىمقى تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بۇلىشىچه ئـايلىق كىرىمـى . فۇڭ بولغان67 يۈهن 2013 فۇڭ ، تولۇقنىڭ 65يۈهن

ئايلىق كىرىمى . فۇڭ پۇلنى بالىلىرىنىڭ ئۇقۇشى ئۈچۈن ئىشلهتكهن55 يۈهن 3011ىلى يۈهنگه يېتىدىغان ئائىلىلهر ھهر ي

مهن كىتاپخانىگه كىرگهن ۋاقىتلىرىمدا نۇرغۇنلىغان ئۇيغـۇر . فۇڭ بولغان38 يۈهن 2340 يۈهنلىك ئائىلىلهر 2000– 1500

ىرىنىـڭ ئـۇالرنى قوغالۋاتقـانلىغىنى كـۆرىمهن ، ئۆسمۈرلهرنىڭ كىتاپخانىدا كىتاپ كۆرۈۋاتقىنىنى ، بهزىده كىتاپخانه خادىمل

ئهمهلىيهتته ئۇالر كىتاپنى ياخشى كۆرسىمۇ كىتاپ ئالغىدهك پـۇلى بـولمىغىنى ، مهكتـۈپ كۈتۈپخـانه ۋه قىرائهتخانىلىرىنىـڭ

ئهگهر .يىلالپ ئېچىلمايدىغانلىغى ياكى كىتاپالر يېڭىالنماي توپا بېـسىپ كهتكهنلىگـى سـهۋهپ بولغانـدۇر دهپ ئـوياليمهن

) بۇ ئهمهلىيهتـته دادىنىـڭ يېـرىم ئايغـا يهتمهيـدىغان تاماكـا پۇلىـدۇر بهلكىـم ( يۈهن پۇل ئاجرىتىپ 50بىر ئائىله ئېيىغا

....هةپهرزهنتىنىڭ ئارزۇسىنى قاندۇرغان بولسا

رايۇنلـۇق نىڭ خهنزۇچه سانىدا ئـاپتۇنۇم ››شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى ‹‹ كۈنىدىكى – 7 ئاينىڭ – 7 يىلى – 2001

ئائىلىنىڭ ئائىله ئۇقۇتقۇچىـسى تهكلىـپ 25. 37% ئائىله ئىچىده 500شهھهر بازارالرنى تهكشۈرۈش ئهترىتى تهكشۈرگهن

تهكـشۈرۈش ماتېرىياللىرىـدىن مهلـۇم بۇلىـشىچه ئۇقۇيـدىغان سـىنىپى قـانچه يۇقۇرىلىغانـسېرى ئـائىله . قىلغىنىنى بايقىغان



34

باشــالنغۇچ مهكــتهپ ئۇقۇغۇچىلىرىــدىن ئــائىله ئۇقۇتقۇچىــسى تهكلىــپ . بولغــانئۇقۇتقۇچىــسى تهكلىــپ قىلىــشى يۇقــۇرى

نـى ، تولـۇك ئوتتـۇرا ئۇقۇغۇچىلىرىغـا تهكلىـپ 26 .19% نى ، تۇلۇقسىزدا تهكلىپ قىلغـانلىرى 13 .64%قىلىدىغانلىرى

ه ئۇقۇتقۇچىـسى تهكلىـپ ئۇقۇغۇچىـدىن بىـرى ئـائىل2تهكشۈرۈشتىن مهلـۇم بۇلىـشىچه . ئىگىلهيدىكهن30 .13%قىلغانالر

ئۇقۇغـۇچى 29% ئۇقۇغۇچى ئائىله ئۇقۇتقۇچىـسى تهكلىـپ قىلىـشقا قۇشـۇلمايدىكهن ، 23%قىلىشنى قولاليدىكهن، ئهمما

.كارايىتى چاغلىق دهپ قارايدىكهن

.قىڭتۆۋهنده بىز يىلسىرى ئېشىۋاتقان ئالىي مهكتهپ نۇمۇر سىزىغى پهرقىدىن نىمىنى ھېس قىلىسىز ، قېنى كۆرۈپ بې

نۇمۇر پهرقى خهنزۇ ئۇقۇغۇچىالر مىللى ئۇقۇغۇچىالر

ـــــالى ـــــق ئ نۇقتىلى

مهكتهپ

ئادهتتىكى ئالى

مهكتهپ

نۇقتىلىـــــــق ئـــــــالى

مهكتهپ


مهكتهپ

ـــــالى ـــــق ئ نۇقتىلى

مهكتهپ


مهكتهپ

ل

ئىجتىما

ئى

پهن

تهبىئى

پهن

ئىجتىمائ

ى

پهن

تهبىئى

پهن

ىجتىمائ

ئى

پهن

تهبىئى

پهن

ـــائ ئىجتىم

ى

پهن

تهبىئى

پهن

ئىجتىما

ئى

پهن

تهبىئى

پهن

ئىجتىمائى

پهن

256 267 300 340 277 300 21

280 305 360 356 305 315 0

425 500 400 469 425 440 412 405 0 60 12

329 350 295 300 428 405 415 365 99 55 120

317 288 297 200 430 440 415 400 113 152 118

410 378 368 335 488 522 474 485 78 144 106

372 347 337 310 489 502 475 465 117 155 138

375 326 322 287 526 498 516 473 151 172 194

يىللىـق – 2001›› ئىجتىمائى پهن قىسمى –كا ئۇنۋېرستۇتى ئىلمىي ژورنىلى شىنجاڭ پىداگوگى‹‹ يۇقارقى جهدۋهل

مۇشـۇ جهدۋهلـده كۆرسـىتىلگهن پهرقنىـڭ ئـۆزىال مهسـىلىنىڭ . ساندىكى ئابلىمىت ھېكىمنىڭ ماقالىـسىدىن ئېلىنـدى– 2

ىن ئېلىنغـان كهسـپى سـىناق ناھايىتى ئېغىرلىشىۋاتقانلىغىنى كۆرسـىتىپ بېرىـدۇ، بـۇ ماقالىـده يهنه ئۇيغـۇر ئۇقۇتقـۇچىالرد

تۇلۇقـسىز ئوتتـۇرىنى پۈتتـۈرپ ئـۆرلهش ئىمتاھـان ( نهتىجىسىمۇ بېرىلگهن بۇلۇپ ئۇنىڭدا كۆرسىتىلىشىچه ماتىماتىكىـدىن

100 بولغان ئىمتاھانـدا ئىختىيـارى تـالالپ ئىمتاھانغـا قاتناشـتۇرۇلغان 170ئېلىنغان، تولۇق نومۇر ) سۇئالى ئىشلىتىلگهن

ـــالن ـــسى نهپهر باش ـــۇرىچه نهتىجى ـــسىنىڭ ئوتت ـــتهپ ئۇقۇتقۇچى ـــان86 . 86غۇچ مهك ـــتهپ . بولغ ـــۇرا مهك ـــسىز ئوتت تۇلۇق

. بولغان43 . 2 نومۇرلۇق ماتىماتىكا ئىمتاھانىدا ئورتاق نومۇرى 100ئۇقۇتقۇچىلىرىدىن ئېلىنغان

›› لىلهر تهتقىقـــاتى ئـــاپتۇنۇم رايۇنىمىزنىـــڭ ئۇيغـــۇرالر ئاساســـى مائارىپىـــدىكى ئاســـاس مهســـى‹‹ يۇقـــارقى ماقـــاله

گۇرۇپپىسىدىكىلهرنىڭ ئۈرۈمچى ۋه قهشقهر قاتارلىق جايالردا ئوتتۇرا باشالنغۇچ مهكتهپلهرده بىۋاسته تهكـشۈرۈشى ئاساسـىدا

:يېزىلغان بۇلۇپ مائارىپ سۈپۈتىنىڭ تۆۋهن بۇلىشىدىكى سهۋهپلهر ھهققىده تۆۋهندىكىدهك پىكىرگه كهلگهن

.اشالنغۇچ مهكتهپ مۇدىرالر قۇشۇنىدىكى مهسىلىلهر بىر قهدهر ئېغىر ب– ئوتتۇرا 1○

. ئۇقۇتقۇچىالر قۇشۇنىدىكى مهسىلىمۇ بىر قهدهر ئېغىر 2○

ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزدىكى ھهر دهرىجىلىك مائارىپ مهمۇرى باشقۇرۇش تارماقلىرىـدىكى بىـر قىـسىم رهھبىـرى كادىرالرنىـڭ �



35

. ۋه كهسپى ساپاسى بىر قهدهر تۆۋهنمهسئۇلىيهت تۇيغۇسى

بىزنىڭ نۇرغۇن كىشىلىرىمىزنىڭ بۇلۇپمۇ مهدهنىيهت سهۋىيىسى بىر قهدهر تۆۋهن بولغـان دېھقانلىرىمىزنىـڭ مائارىـپ 4○

بالىلىرىنى ئوقۇتۇشقا بولغان ئاڭلىقلىغى ناھايىتى تۆۋهن. ئېڭى توغرا ئهمهس

ۇغۇچىالرنىڭ ئهمگهك كۈچىنى توۋارالشتۇرۇش ئارقىلىق ، دهرسنى تاشالپ قۇيۇپ ، پـۇل يېقىنقى يىلالردىن بۇيان، ئۇق�

تېپىش قاتـارلىقالر بهزى ئـۇرۇنالردا يۇقـۇرى دولقۇنغـا كۆتۈرۈلـۈپ ، ئۇقۇتـۇش پىالنىنىـڭ تولـۇق ئۇرۇندىلىـشىغا ۋه نورمـال

. ه ئوخشاش يهكۈن چىقىرىلغاندهرس ۋاقتىغا كاپالهتلىك قىلىشقا يىلمۇ يىل تهسىر كۆرسىتىۋاتىدۇ، دىگهنگ

يـاش ۋه ئۇنىڭـدىن يۇقـۇرى ياشـتىكىلهر ئىچىـده 15 قېتملىق ئومۇمىيۈزلۈك نۇپۇس تهكشۈرۈشتىن مهلـۇم بۇلىـشىچه – 4

نى ئىگهللهيدۇ 26 .6% كىشى بۇلۇپ ئوخشاش ياشتىكىلهر ئىچىده 60 مىڭ 106 مىليون 1ساۋاتسىز ۋه يېرىم ساۋاتسىزالر

ئۇيغۇرالرنىــڭ ئومــۇمى . مىغــا يهتــكهن كىــشى ئىچىــده بىــر ساۋاتــسىز بــارلىغىنى كۆرســىتىپ بېرىــدۇ قورا3 .76، بــۇ ھهر

، 70 .69%ئاھالىسى ئىچىده باشالنغۇچ ، تۇلۇقسىز ، تولۇق ئوتتتۇرا ۋه ئالىي مهكتهپ تهربىيىسى ئالغان ۋه ئېلىۋاتقـانالر

ــدۇ1 .%46 ، 8 .%40 ، 19. %46 ــى ئىگهللهي ــام توختىن. ( ن ــڭ ئىلھ ــىر ‹‹ ى ــىغا تهس ــاله ساپاس ــڭ ئاھ ئۇيغۇرالرنى

)ناملىق ماقالىسىدىن ئېلىندى›› كۆرسىتىۋاتقان مائارىپ ۋه ئىقتىسادى ئامىلالر ئۈستىده تهھلىل

16 . 8 يىلـى مهملىكهتـته – 1985 مىڭ ئادهم ئىچىده ئـالىي مهكـتهپ ئۇقۇغۇچىـسىنىڭ ئىگىلىـگهن نىـسبىتىده 10ھهر

گه يهتكهن ، بۇنىڭ ئىچىده ئۇيغـۇرالر ئـۆز مىلىتىمىـز 26 .8 يىلىغا كهلگهنده – 1995يۇنىمىزدا ئادهم بولسا ئاپتۇنۇم را

( بۇ نىـسبهت خهنـزۇ خهلقىـده . ئادهم ئالىي مهكتهپته ئۇقۇغان بۇلىدۇ22 .8نۇپۇسى ئىچىده تۈمهن ئادهمنىڭ تهخمىنهن

.ۇرالردىن يۇقۇرى بولغان بۇلۇپ ئۇيغ29 .3 ، قازاق خهلقىده 33 . 3) شىنجاڭدىكى

يىلــى ئــاپتۇنۇم رايــۇنىمىزدىكى ھهر دهرىجىلىــك ئــالىي مهكــتهپلهرده ئۇقۇۋاتقــان ئۇقۇغۇچىالرنىــڭ ئــۆز مىللىتــى – 1998

: مىڭ ئادهم ئىچىده ئىگىلىگهن نىسبىتى مۇنداق10ئىچىده ھهر

قازاق خهنزۇ ئۇيغۇر

25 39 19 ئالىي مهكتهپ

109 145 76 تهخنىكوم

543 379 490 تۇلۇقسىزئوتتۇرا

ـــدۇرازاق ســـايىمنىڭ ـــن‹‹ ئاب جى

دىــــــگهن›› تهكــــــكهن ســــــهھرا

ـــــــــــد ـــــــــــاپۇنىيه‹‹ ىكى كىتابى ي

ـــــىراتلىرى ـــــپ›› تهس ـــــن ئېلى دى

.جهدۋهللهشتۈرۈلدى

1637 11 1681 باشالنغۇچ

بولغـان، بـۇ 126 ئادهم ئىچىده ئالىي مهكتهپ ئۇقۇغۇچىسى ئوتتـۇرا ھىـساپ بىـلهن مىڭ10 يىلى دۇنيادا ھهر – 1984

تولۇقـسىز ‹‹ مىليون ئاھالىگه ئىگه يهھـۇدىالر بىـلهن سېلىـشتۇرىدىغان بولـساق 6ساننى بىز ئامېرىكىدا ئومۇمى نۇپۇسى

ئــالىي مهكــتهپ . تىنــى ھهر خىــل ئىلمىــي ئۇنــۋان ئالغــانالر ئىگهللهيــدۇ70%مهلۇماتالرغــا قارىغانــدا يهھــۇدى ياشــلىرىنىڭ

قىــسمىنى 1/4 قىــسمىنى ، ماگىــستىرلىقتىن يۇقــۇرى ئۇنــۋانى بــارالر 4/3پۈتتۈرگهنلهرمــۇ يهھــۇدى ئومــۇمى نۇپۇســىنىڭ

ېلىـشتۇرمىالرنى بىـز مۇشـۇ س). سـان – 4 يىللىـق – 1997›› شىنجاڭ ئىجتىمائى پهنلهر مۇنبىرى ‹‹ ( ›› ئىگهللهيدۇ

كۆرىدىغان بولساقال ئۇيغۇرالرنىڭ نىمه ئۈچۈن تهرهققىياتقا توسالغۇ بۇلۇپ قېلىۋاقـانلىغىنى كـۆرۈۋاالاليمىز، يهھـۇدىالردىن

مىليونـدهك ئـادهم قىـرغىن قىلىنغـان بولـسىمۇ ئـۇالر كـۆز ياشـلىرىنى ئېرتىۋېتىـپ ئورنىـدىن دهس 6 دۇنيا ئۇرۇشـىدا – 2

ئهقىل پاراسىتىگه تايىنىپ يهھۇدى دۆلىتىنى بهرپا قىلىپال قالماسـتىن ئامېرىكـا قاتـارلىق تهرهققـى تۇدى، پهن تهخنىكا ۋه

تاپقان دۆلهتلهرنىڭمۇ ئىقتىسادى جان تۇمۇرىنى كونتىرول قىلىۋېلىپ ئۇالرنى ئۆزلىرى ئۈچۈن سۆزلهيدىغان ھالغا چۈشـۈرۈپ

يهھـۇدىالر ئىـكهن، دۇنيـادىكى 27%تىغـا ئېرىـشكۈچىلهرنىڭ ، نوبېل مۇكاپا20%ئامېرىكىدىكى مىليونېرالرنىڭ . قويدى



36

. بۇالرنىڭ ھهممىسى ئهقىل پاراسهت ۋه مېھنهتنىڭ مهھسۇلىدۇر. يهھۇدىالر ئىكهن17%نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكهنلهرنىڭ

ه بولغــان دىــمهك بىــز ئېيتقىنىمىــزدا بىزنىــڭ مائارىپقــا بولغــان چۈشــهنچىلىرىمىزنىڭ چوڭقــۇر بولماســلىغى ، كهلگۈســىگ

يـۈرهك . ئىنتىلىشىمىزنىڭ يېتهرسىزلىگى تۈپهيلى پهرزهنتلىرىمىزگه ، ئۇالرنىڭ ئۈگۈنۈشىگه يېتهرلىك ئهھمىيهت بهرمىـدۇق

باغىرلىرىمىزنى ئۆزۈمىزگه ئوخشاش مهسئۇلىيهتسىزلهر خېلـى سـاننى تهشـكىل قىلىـدىغان ئۇقۇتقۇچىالرغـا تاشـالپ بهردۇق،

ۇالرنىــڭ جــاۋابىنى يۇقۇرىــدا كــۆرگهن جهدۋهلــدىن چۈشــۈنىۋاالاليمىز، شــۇڭا ئېيــتىش نهتىجىــسى قانــداق بولــدى ؟ بىــز ب

بىـز خهنـزۇ قېرىنداشـلىرىمىز . كېرهككى بۇ مهسىلىده ھېچكىم ھېچكىمدىن ئاغرىنمىـسۇن بهلكـى ئـۆز ئۆزىـدىن ئاغرىنـسۇن

ڭ رهھبهرلىگىـده ياشاۋاتـساق بىلهن ئوخشاش بىر زىمىندا ، ئوخشاش تۇپراقنىـڭ ئـوزۇغىنى يهپ ئوخـشاشال بىـر پارتىيهنىـ

جهمئىيهت تهرهققىياتىغا توسقۇن بۇلۇپ قالساق بىز يهنه كىمدىن ئاغرىنىشقا ھهققىمىز بار؟

“ ئـالتۇن ياتىـدۇ سـايدا ، تۇنۇمىـساڭ نىـمه پايـدا ”خۇالسه قىلغانـدا ئۇيغـۇرالردا تۇغمـا ئهقىـل گېنـى بـار ، ئهممـا ئـۇ

مىـسا نىـمه پايدىـسى؟ ئهقىـل پاراسـهت ھـېچ بىـر يهرده ئۆزلىگىـدىن يېتىلىـپ دىيىلگهندهك ئۇنى تۇنىمىـسا ، راۋاجالندۇر

ئهقىلـسىزلىق نـادانلىقتۇر، نـادانلىق . مېھـنهتال ئـادهمنى تاكاممۇلالشـتۇرۇپ بارىـدۇ. قالغىنىنى كۆرسـىتىدىغان پاكىـت يـوق

ادانلىغىدىن ئۆزىنىڭ ئۆلـۈم خېتىنـى تارىخ بۇنى ئىسپاتلىغان، سىيىت نوچى تارىخىدا بۇنى ئىسپاتلىغان، ئۇ ن. ياۋۇزلۇقتۇر

دهپ “ مېنـى ئاتـساڭ ئۇسـتاڭ ئـات ”ما تىتهيگه كۆتۈرۈپ بارغان ۋه مېنى نىمه گۇنـاھىم ئۈچـۈن ئاتىـسهن دىيهلمهسـتىن

مىۋالمىغىنىــدا ئىــدى ئابــدۇقادىر دامــولال كهبــى رئهگهر خهلقىمىزنــى نــادانلىق كىــشهنلىرى چى. كــۆكرىگىنى كېرىــپ بهرگهن

نۇشــقا ، يــات ئهللهردىكىــلهر بىــلهن تهڭ بــاراۋهر تۇرۇشــقا ، باشــقىالرغا ئوخــشاش كــۆكلهرده پهرۋاز قىلىــشقا خهلقنــى ئويغۇ

ئابدۇخالىق ئۇيغۇر، مهمتىلى تهۋپىقى ، لۇتپۇلال مۇتهللىپ كهبـى ئـوت . چاقىرغان ئالىمنى خهنجهرلهپ ئۆلتۈرمىگهن بوالتتى

نىـمه دىگۈلـۈك ، ئـادهم قـانچه نـادان بولـسا ! پ بهرمىـگهن بـوالتتىيۈرهك ئهل سۆيهر ئوغالنالرنى ئهكـسىيهتچىلهرگه تۇتـۇ

ســوپىالرنىڭ نــادانلىغى ۋه ئهكىيهتچىلىگــى بىــلهن نۇرغــۇن . ئىنــسانىيهتكه كهلتۈرىــدىغان زىيىنــى شــۇنچه چــوڭ بولىــدۇ

ىنى نـابۇت مهدهنىي بايلىقلىرىمىز كۈل بولدى ، خۇددى شـۇنداق شـېڭ شىـسهينىڭ قـانخورلىغىمۇ نۇرغـۇن ئهل ئـوغالنلىر

قىلىش بىلهن بىـرگه مهدهنىـيهت بايلىقلىرىمىزنىـڭ كـۈلىنى كـۆككه سـورىغان بولـسا ئـۇالردىن ئېـشىپ قالغـانلىرىنى تـۆت

قالپــاقلىرىنى كهيــدۈرۈپ يــوق قىلىــشتى، مانــا ئهمــدىلىكته بــۇ “ يهرلىــك مىللهتچــى “ ”تــۆت كونــا ”كىــشىلىك گــۇروھ

. ئورنىنى تولدۇرۇپ بواللمايدىغانلىغىمىزنى كۆرسهتمهكتهنادانلىقالر كهلتۈرۈپ چىقارغان زىيانالرنىڭ

نــادانلىقتىن ئىبــارهت بــۇ يــاۋۇزلۇقتىن پهقهت پهن مائارىــپ ئــارقىلىقال قۇتۇلــۇپ قــالىمىز، لــېكىن پارتىيىنىــڭ دانــا

شهنلىرىگه رهھبهرلىگىده پهن مائارىپقا كهڭ يول ئېچىلغـان مۇشـۇنداق بىـر ياخـشى زامانـدا يهنىـال ئـۆزىمىزنى نـادانلىق كىـ

شـۇنىڭ ئۈچـۈن ئالـدى بىـلهن ھهمـمه كىـشى بـارلىق خهلقىمىـز . مهھكۇم قىلىۋېرىشىمىز زامان تهقهززاسىغا توغرا كهلمهيـدۇ

نـاۋادا خهلقنىـڭ مائارىپقـا بولغـان . مائارىپقا بولغان تۇنۇشىمىزنى ئۆستۈرۈشىمىز ، مائارىپ ئۈچۈن كۈچ چىقىرىـشىمىز الزىـم

ھازىرقى بازار ئىقتىـسادىيىتى چۇقـۇمكى . شمايدىكهن بىز مهڭگۈ نادان قېلىشىمىز مۈمكىنچۈشهنچىسى ۋه تۇنۇشى چوڭقۇرال

ئىقتىــسادى پهرق ئــارقىلىق ئويلۇنىــشى ھهمــده ئىقتىــسادى پهرقنــى كهلتــۈرۈپ چىقارغــان ئاساســى ســهۋهپنىڭ يهنىــال پهن

لىرى كېرهك، خهلقىمىز مائارىپتىكى پهرق تهخنىكىدىكى پهرقتىن كېلىدىغانلىغىنى زىيالىلىرىمىز خهلققه چۇقۇم چۈشهندۈرۈش

تهخنىكىــدىكى پهرقنــى ۋه ئىقتىــسادى پهرقنــى كهلتــۈرۈپ چىقىرىــدىغان ئامىــل ئىكهنلىگىنــى تۇنــۇپ يهتكىنىــدىال ئانــدىن

.مائارىپ ئىشلىرىمىزدا بۆسۈش خارهكتىرلىك ئىلگىرلهش بۇلىدۇ جۈملىدىن ئىقتىسادى پهرقمۇ ئازىيىدۇ

ــز مائار ــانىكى خهلقىمى ــى قاچ ــۈكال ئهمهس بهلك ــسادى تۈرتكۈل ــان ، ئىقتى ــۇچ رول ئويناۋاتق ــسىرى ھهل قىلغ ــڭ كۈن ىپنى

ئالهمشۇمۇل رولىنى ئوينايدىغانلىغىنى چۈشهنسه بىزنىڭ باشـقا ئىلغـار مىللهتـلهرگه يېتىشىۋېلىـشىمىزدىن ئۈمىـد زور لـېكىن

. ئهمدى يهنه كېچىكىۋېرىشكه بولمايدۇ



37

دىكـى مۇنـۇ سـانلىق ) كـۈنى خهنـزۇچه سـان – 14 ئاينىـڭ – 9 يىلـى – 2000( ›› شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى ‹‹

ــدۇ ــىتىپ بېرهلهي ــاتالر كۆرس ــۈن – 1998: مهلۇم ــدىكى ، پۈت ــۇم بول ــشۈرۈشتىن مهل ــپ تهك ــخا ئېلى ــتىن نۇس ــى نۇپۇس يىل

يـاكى ئىنتـايىن مهملىكهتنىڭ ئوتتۇرىچه سهۋىيىسى بىلهن سېلىشتۇرغاندا شىنجاڭلىق ئاھالىلهر ئىچىده خهت تۇنىمايـدىغان

. 02 پوئىنىت تۆۋهن بولسا باشالنغۇچ مهدهنىـيهت سهۋىيىـسىدىكىلهرنىڭ نىـسبىتى 3 . 14ئاز تۇنۇيدىغانالرنىڭ نىسبىتى

پوئىنىــت تــۆۋهن بولــسا تولــۇق ئوتتــۇرا مهدهنىــيهت 19 . 93تۇلۇقــسىز مهدهنىــيهت سهۋىيىــسىدىكىلهر . يۇقــۇرى بولغــان5

ــگهن ــسىدىكىلهرنىڭ ئىگىلى ــسبىتى سهۋىيى ــسىدىكىلهرنىڭ 1 . 29نى ــتهپ سهۋىيى ــالىي مهك ــان، ئ ــۇرى بولغ ــت يۇق پوئىنى

. پوئىنىت يۇقۇرى بولغان2 . 93ئىگىلىگهن نىسبىتى

يۇقارقى سانلىق مهلۇماتتىن قارىغاندا گهرچه ساۋاتسىزالر مهملىكهتنىڭ ئوتتۇرىچه سهۋىيىسىدىن تۆۋهن ، ئالىي مهكتهپـته

ى بولسىمۇ تۇلۇقسىز ئوتتۇرا سهۋىيىسىدىكىلهرنىڭ ئىگىلىگهن نىسبىتى ئىنتايىن تـۆۋهن ، بـۇ ئۇقۇغانالرنىڭ نىسبىتى يۇقۇر

بىــزگه خهت تۇنۇشــنى ئــۆلچهم قىلىۋېلىــپ تۇلۇقــسىزنى ئۇقۇيــدىغانالرنىڭمۇ ســانىنىڭ زور دهرىجىــده ئــازالپ كهتكىنىنــى

ىچه سهۋىيىدىن يۇقۇرى بولسىمۇ كۆپ ھالالردا كۆرسىتىپ بېرىدۇ، ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرگهنلهرنىڭ نىسبىتى گهرچه ئوتتۇر

يىلىـدىكى – 1998يۇقۇرى تهخنىكىغا ئىگه ئىختىـساس ئىگىلىرىنىـڭ . ئىجتىمائى پهن تۈرى كۆپ نىسبهتنى ئىگهللىگهن

44 . 87 كىــشى بۇلــۇپ مهملىكهتنىــڭ ئوتتــۇرىچه سهۋىيىــسى 32 . 44ئىگىلىــگهن نىــسبىتى ھهر مىليــون كىــشى ئىچىــده

ئالىي مهكتهپلهرده قۇيۇلغان تهلهپنىڭ ئوخـشاش بولماسـلىغى ، ئۇقۇتـۇش سـۈپۈتى قاتـارلىق بىـر . ى تۆۋهنكىشىدىن خېل

.قاتار سهۋهپلهر تۈپهيلى ئهمهلىي بىلىمى تۆۋهنلهر خېلى ساننى تهشكىل قىلىدۇ

هتلهر كـۆپ بولمايـدۇ؟ ئۇيغۇرالرنىڭ ئهقىل پاراسىتىنىڭ بارلىغىغا ئىمانىمىز كامىـل ، ئهممـا يهنه نىـمه ئۈچـۈن مـۇۋهپپهقي

بۇ جهھهتـته ئـالىمالر ، . راستىنى ئېيتقاندا ئىرسىي ئهقىل پاراسهتنىڭ بۇلۇشىال كۇپايه قىلمايدۇ ، مېھنهت قىلىش كېرهك

.ئهدىپ ، تارىخى شهخسلىرىمىزنىڭ تهجرىبىسى مۇۋاپىق يهكۈن چىقىرىشىمىزغا يول بېرىدۇ

رى ؟دىلبهر يۇنۇس بىزگه نىمىلهرنى ئىسپاتالپ به. 1

ئۇيغۇر خهلقى ئۆزىنى ناخشا ئۇسۇلغا ماھىر مىللهت دهپ تۇنۇيدۇ ، بىز ئۆز ئۆزىمىزگه بالىلىرىمىز مېڭىشى بىلهنال ئۇسـۇل

بـۇ بهلكىـم راسـتدۇ ، ئـۆزىمىنى ھهتتـا بۇلبۇلغـا . ئوينايدۇ ، تىلى چىقىشى بىلهنال ناخشا ئېيتااليدۇ دهپ تهمهننـا قـۇيىمىز

مىليوندىن كۆپ ئۇيغـۇر ئاھالىـسى 8شۇنداق ئىكهن ھازىرقى . هھهتته دۇنيادا بىر چاغاليمىزئوخشىتىمىز ، ئۆزىمىزنى بۇ ج

ئىچىدىن قانچه ناخشىچى ۋه ئۇسۇلچى دۇنياۋى شۆھرهتكه ئېرىشىپ دۇنيـا تهرىپىـدىن ئېتىـراپ قىلىنـدى؟ بىـرال ، پهقهت

مىللىتىنىڭ ناخـشا ئۇسـۇلغا مـاھىرلىغى ئۈچـۈن دىلبهر يۇنۇسنىڭ بۇ شانۇ شۆھرىتى قانداقتۇر ئۇيغۇر! بىرال دىلبهر يۇنۇس

بىــز دىلــبهر . ســان بېرىــپ ئهمهس بهلكــى جاپــالىق ئهجىــر مېھنىتىــدىن كهلــگهن ئهمــگهك مېۋىــسى ئــارقىلىق ئېرىــشكهن

. يۇنۇسنىڭ مهشىق ۋه ئۇقۇش جهريانلىرىغا قارايدىغان بولساق ئاندىن ھهممىنى چۈشۈنهلهيمىز

رده زىيالى ئائىلىسىده تۇغۇلغان بۇلـۇپ كىچىگىـدىن خهنـزۇچه مهكتهپـته ئۇقۇغـان، يىلى قهشقه– 1958دىلبهر يۇنۇس

يىلـى ئۇقۇشـىنى تامـامالپ – 1978. يىلى شىنجاڭ ناخشا ئۇسـۇل ئـۆمىگىگه قۇبـۇل قىلىنغـان ۋه تهربىـيهلهنگهن– 1975

هركىـز مۇزىكـا ئىنۇسـتۇتىغا يىلـى م– 1980. يالغۇز كىشىلىك ناخشا ئۇسـۇل كېچىلىگـى ئۆتكـۈزۈپ مـۇۋهپپهقيهت قازانغـان

يىلــى فىنالنــدىيهنىڭ – 1984. يىلــى ماگىــستىرلىق ئۇنــۋانى بىــلهن ئۇقۇشــىنى تاماملىغــان– 1987ئۇقۇشــقا كىــرگهن ۋه

بولغان، شۇندىن بۇيان ئۇ دۇنيـا ناخـشا ساھهسـىده – 1خىلىسىنكى شهھرىده ئۆتكۈزۈلگهن خهلقارا ناخشا مۇسابىقىسىده

يىلىغىچه گېرمانىيىنىڭ بونىن شـهھرىدىكى دۆلهت تىياتىرخانـسىنىڭ – 1996 يىلىدىن – 1993 .چولپان بۇلۇپ پارلىغان

يىلى ئۇدا ئىككـى يىـل دۇنيـا بـۇيىچه مهشـھۇر – 1998 ، 1997. يالغۇز كىشىلىك ناخشىچىسى بۇلۇشقا تهكلىپ قىلىنغان

ئـۇ فىلالنـدىيه . ئارتىسى مۇكاپاتىغا ئېرىـشكهنيۇقۇرى ئاۋازلىق ناخشىچىالر برىگىت مىلسون مۇكاپاتىنىڭ شىۋىتسىيه ئوپىرا



38

ــى ــۇ ئىكك ــسى، ب ــشىلىك ناخشىچى ــالغۇز كى ــۈك ي ــسىنىڭ ئۆمۈرل ــالمو تىياتىرخانى ــسىيه م ــسى ۋه شىۋىت دۆلهت تىياتىرخانى

دىـگهن شـۆھرهتلىك ›› جوڭگۇ بۇلبۇلى ‹‹ دهپ ئاتىسا ئۇنىڭ يهنه ›› دۆلىتىمىزنىڭ گۆھىرى ‹‹ دۆلهتتىكىلهر ئۇنى

ئۇ ئۆز تىرىشچانلىغى بىلهن ئىتالىيان، ئېنگىلىـز ، شـىۋىت ، فرانـسۇز، فىـن ۋه نـېمىس تىللىرىنـى پىشـشىق . نامىمۇ بار

‹‹ ئۇنىــڭ ناخــشىدىكى تهڭداشــسىز تــاالنتى دۇنيــا جامــائهتچىلىگى تهرىپىــدىن ئېتىــراپ قىلىنغــان بۇلــۇپ . ئىگهللىــگهن

كابىر سانىدا ئـېالن قىلىنغـان جويۇكېنىـڭ ئوبزورىـدا دى– 5 يىلى – 2000نىڭ خهنزۇچه ›› شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى

ئـۇ ياۋروپـادا ئهپـلهپ سـهپلهپ كـۈن ئۆتكۈزىـۋاتقىنى يـوق، بهلكـى ياۋروپـادا كهڭ سـهنئهتكارالرنىڭ ” : مۇنداق دىيىلىدۇ

ۇنيـا ۋه ئېتىراپ قىلىشىغا ۋه ھۆرمىتىگه سـازاۋهر بولغـان سـهنئهتكاردۇر، ئۇنىـڭ ئـاۋازى يىگـانه ھهم تهڭداشـسىزدۇر، ئـۇ د

ئۇ يهنه شـىنجاڭ پىـداگوگىكا ئۇنۋېرسـتۇتى مۇزىكـا . دىيىلىدۇ‘ “ جوڭگۇ بۇلبۇلى ’جوڭگۇدىكىلهرنى پهخىرلهندۈرىدىغان

جوڭگــۇ شــىنجاڭ پىــداگوگىكا ”ئىنۇســتۇتىنىڭ مېھمــان پروفىــسورىلىققا تهكلىــپ قىلىنــدى ھهمــده مهزكــۇر ئۇنۋېرســتۇتتا

ئۇنىـڭ سـهنئهتتىكى قـابىلىيىتى ھهممىنـى قايىـل . قۇرۇلـدى“ ات مهركىـزىئۇنۋېرستۇتى دىلـبهر يۇنـۇس سـهنئهت تهتقىقـ

120 يــۈهن ، س دهرىجىلىــك بىــلهت 180 يــۈهن ، ب دهرىجىلىــك بىــلهت 240قىلغىنــى ئۈچــۈن ئــا دهرىجىلىــك بىــلهت

.نيۈهندىن سېتىلسىمۇ تىياتىرخانىالر تۇشۇپ كېتىپ تاجسىز پادىشاھ ئاتالغان مۇخبىرالرمۇ ئۆره تۇرۇپ قالغا

دىلبهر يۇنۇس تىرىشچانلىغى بىلهن ئۇيغۇرالرنى تۇنۇتتى ، ئۇ ئېلىمىزدىمۇ ھهممه ئېتىراپ قىلىدىغان سهنئهت ئهربابىغـا

ئۇسۇلغا ماھىر مىللهت دهپ تۇنۇساقمۇ بىزنـى بـۇ جهھهتـتىن ئېتىـراپ –بىز ئۆز ئۆزىمىزنى تهڭداشسىز ، ناخشا . ئايالندى

. شىنجاڭغا كهلگهنده مېھمان دوستلىغىمىزنى دهپ بولسىمۇ ماختاپ قۇيىدىغاندۇ بهلكىـم قىلىدىغانالر ئاز ، بهلكىم بهزىلهر

ئۇســۇل ســازلىرىمىز دىيــارىمىزدا بهك قارشــى –ناخــشا ( يهنه جهھهتــتىن ئۇيغــۇر خهلقــى ئــۆز ســهنئىتىدىن چهتنهۋاتىــدۇ

يىلـى گۇڭدوڭـدا كۆرسـىتىلگهن بىـر – 2000ئېلىنىپ كهتمىسىمۇ ئىچكىرى ئۆلكىلهرده ناھايىتى زور شۆھرهت قازانماقتـا ،

يۈهنگىچه سېتىلـسىمۇ ھهر مهيـدان ئۇيۇنـدا مهيـدان تۇشـۇپ تۇرغـان ، ئىچكىرىـده 150 – 180قېتىملىق ئۇيۇندا بېلهت

مهيدان ئۇيۇن قۇيالىغان، ئىچكىرى ئۆلكىـدىكى تاماشـىبىنالر 20 مهيداندىن ئارتۇق ئۇيۇن قويغان بولسىمۇ شىنجاڭدا 300

ــىنجاڭ ” ــۇزكهن، ش ــىنجاڭلىقالر ئ ــكهن ، ش ــق ئى ــرى چىرايلى ــىنجاڭلىقالرنىڭ كىيملى ــكهن ، ش ــۈزهل ئى ــرى گ مهنزىرىلى

، يېقىنقى يىلالردىن بۇيان ئـېالن ) دىگهندهك يۇقۇرى باھاالرغا ئېرىشكهن “ شىنجاڭنىڭ ناخشا ئۇسۇللىرى نهپىس ئىكهن

مىـسالغا ئالـساق . اتىدۇ، سهۋهبى مېھنهت كهم تاالنىـت كهم سازالر بۇرۇنقى خهلق ناخشىلىرىغا يهتمهۋ–قىلىنىۋاتقان ناخشا

تېكىستىنى يېزىپ ، مۇزىكىـسىنى ئىـشلهپ ، ئېيتااليـدىغان ھـېچ بولمىغانـدا ئىككىـسىنى قىالاليـدىغانالر قـانچه ؟ ياسـىن

سىم كىـشىلهر يهنه بىـر قىـ. مۇخپۇل ، ئابدۇلال ئابدۇرېھىم ، زاھىر بورھان ، خـارىس ئاشـىروۋغا ئوخـشاش ناھـايىتى ئـازال

الرنــى گېتــار بىــلهن ئــۇرۇنالپ ســهنئهت دهپ بازارغــا سالــسىمۇ ›› ئهبــجهش مۇزىكــا ‹‹ ، ›› ناخــشا ‹‹ ئېيتىۋاتقــان

مېھـنهت ، مېھـنهتال ۋىـسال كـۈيىنى ياڭرىتااليـدۇ ، بىـز باشـتىال نۇرغۇنلىغـان . سۈپهتسىز مالالر قاتارىدىن ساناش مـۈمكىن

بۇالرنىـڭ ئارىـسىدا ئايـال ئالىملىرىمىزنىـڭ ئهھـۋالى . قىسقىچه بولسىمۇ خهۋهر تـاپتۇقدوكتۇر ئالىملىرىمىزنىڭ ئهھۋالىدىن

ــۇالر ــلهرگه ئوخــشىمايدىغان يېــرى شــۇكى ئ ــالىمالردۇر، ئۇالرنىــڭ باشــقا مىللهت ــاكهش ئ ــۇالر جاپ تېخىمــۇ قىممهتلىــك ، ئ

هن ئۇيغۇر ئانـا ، ئۇيغـۇر ئايـال ، ئۇيغـۇر ئۇالر ئالدى بىل. چۈشكۈنلهشكهن ئۇيغۇر جهمئىيىتىدىكى ئۇيغۇر ئايال ئالىمالردۇر

دىمهكچىمهنكـى ئۇالرنىـڭ . مېنىڭ نىـمه ئۈچـۈن مۇنـداق دهيـدىغىنىم ھهر بىرىمىـزگه ناھـايىتى ئېنىـق. ئايال ئالىملىرىدۇر

قىلىدىغان مېھنىتى چۇقۇمكى باشقا مىللهت ئاياللىرىـدىن ، مىللىتىمىـز ئىچىـدىكى ئهرلهردىـن قانچىلىـك كـۆپ مۇشـهققهت

ئهنه شـۇنداق مۇشـهققهتنى يېڭىـپ مـۇۋهپپهقيهتلهر قازانغـان خۇتـۇن قىزلىرىمىـز كۈنـسېرى . دىغانلىغىنى چۈشـۈنىمىزچېكى

.كۆپهيمهكته

بىــز ئــۆزىمىزنى ئهقىــل پاراســهتلىك ھېساپلىــساق خاتــا بولمايــدۇ ، لــېكىن مۇشــۇ ئهقىلنــى جايىــدا ئىــشلىتهلمهيدىغان ،



39

قـابىلىيهت بولـسىمۇ . زلهڭگه ، جۈرئهتسىز، سـۆرهلمه شهخـسلىرىمىز ئـاز ئهمهسقابىلىيىتىنى ئىشلىتىشنى ئويلىمايدىغان ئى

خىزمهتتىكى سۇسلىغى ، ئهستايىدىل بولماسلىغى قاتارلىق بىر قاتار سـهۋهپلهر تـۈپهيلى ھـېچ بىـر نهتىجىـگه ئېرىـشهلمهي

: بىز تۆۋهندىكى مهلۇماتالرنى كۆرۈپ باقايلى . كېلىۋاتىدۇ

مهشـھۇر 10 قېتىملىق پهن تهخنىكىدا يېڭىلىق ياراتقان - 4لغان شىنجاڭ بۇيىچه باھالغان يىلى باھاالپ چىقى– 2000

بـۇ . ياشنىڭ تۆتى ئۇيغۇر بۇلۇپ رهنا قاسىم ، ئامىنه ئابلىمىت ، رادىل ئابال ۋه ئارزىگۇل ئابالالر باھالىنىپ مۇكاپاتالنغان

. نهپهر7ت بۇلۇپ بۇالرنىڭ ئىچىده ئۇيغۇر نامزا30مۇكاپاتنىڭ نامزاتى

يىلــى شــىنجاڭ ئۇيغــۇر ئــاپتۇنۇم رايۇنلــۇق پهن تهخنىكىــدا ئىلگىــرلهش مۇكاپــاتى باھــاالش نهتىجىــسى ئــېالن – 1999

نهپهر ، 33 تۈر مۇكاپاتالنغان بۇلۇپ بـۇ تـۈرلهرنى ئۇرۇنـدىغان نهچـچه يـۈز ئـادهم ئىچىـده ئۇيغـۇرالر 108قىلىنغان بۇلۇپ

. ۈر بىر قانچىالئۇيغۇرالر ئاساسلىق بۇلۇپ ئىشلىگهن ت

تـۈر مۇكاپاتالنغـان بۇلـۇپ 92 يىللىق شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق پهن تهخنىكىدا ئىلگىرلهش مۇكاپاتىـدا – 2000

. بولسا باشقا مىللهتلهردىن بولغان تهتقىقاتچىالر نهچچه يۈز23ئۇالرنىڭ ئىچىده ئۇيغۇرالردىن

139 قېتىملىــق تهبىئــى پهنــلهر تهتقىقــاتى مــۇنهۋۋهر ماقالىلىرىــدىن – 6 يىلــى باھاالنغــان ئــاپتۇنۇم رايۇنلــۇق – 2001

پارچىــسى باھاالنغــان، ئۇيغــۇر ۋه خهنــزۇ قاتــارلىق مىلــلهت 6پارچىــسى مۇكاپاتالنغــان بۇلــۇپ ئۇيغۇرالرنىــڭ ماقالىــسىدىن

. پارچه 2تهتقىقاتچىلىرىنىڭ ھهمكارلىغىدىكى ماقالىلهر

پتۇكى ئۇيغۇرالر شىجاڭدىمۇ پهن تهخنىكىدا ئارقىدا بۇلۇپ خهنزۇ قېرىنداشلىرىمىزدىن يۇقارقى پاكىتالرمۇ كۆرسىتىپ تۇرۇ

.كۆپ ئارقىدا

ئۇيغۇرالر پهن تهخنىكىدا نىمىشقا بۇنچه كىـيىن قالـدى؟ بۇنىـڭ سـهۋهپلىرى تۈرلـۈك، بهزىلىرىنـى بىـز يۇقۇرىـدا كـۆرۈپ

كهســپى سهۋىيىــسى تــۆۋهن ، مهسئۇلىيهتــسىز بــولغىنى يهنه بىــر مهســىلىنى ئوتتۇرىغــا قويــساق ئۇقۇتقۇچىالرنىــڭ . ئۆتتــۇق

قازاندا نىمه بولـسا چۈمـۈچكه شـۇ ”ئۈچۈن ئۇقۇغۇچىالردا ئهمىلى ئىقتىدار يىتىلدۈرهلمهيدۇ ، چۈنكى خهلقىمىز ئېيتقاندهك

يىللىقنىـڭ – 3 ئوتتـۇرا مهكـتهپ تولـۇق – 5 يىلى سـىچۇهن ئۆلكىـسى چىڭـدۇ شـهھهرلىك – 2000ئهمهسمۇ؟ “ چىقىدۇ

نومۇر بىلهن ئامېرىكـا مىـسگان پهن تهخنىكـا ئۇنۋېرسـتۇتى ھېـساپالش 540ئۇقۇغۇچىسى چېن شۆچهن ھاۋاله ئىمتاھانىدا

شۇنىڭ بىلهن بىر ۋاقىتتا بۇ ئۇنۋېرستۇت تولۇق كۇرس بۇيىچه چهتئهللىك . ماشىنىسى ئىلمىي فاكۇلتېتىغا قۇبۇل قىلىنغان

6213ئۇقـۇش مۇكاپـاتى بېرىـپ يىلىغـا ›› ئهلچـى ‹‹ ش مۇكاپـات پـۇلى ئۇقۇغۇچىالرغا بېرىلىـدىغان ئهڭ يۇقـۇرى ئۇقـۇ

30ئامېرىكا ياقتۇرۇپ قالغان بۇ ئۇقۇغۇچى ئېلىمىزده مۇنهۋۋهر سـانالمايدىغان بهلكـى . ئامېرىكا دوللىرى بېرىدىغان بولغان

– 2ىغان بۇلـۇپ ئـۇ تۇلۇقـسىز ئۇ ئهسلىده ئېنگىلىز تىلى ۋه كومپىيۇتېر ئىلمىغـا قىزىقىـد. ئۇرۇندىن كېيىن تۇرىدىكهن–

ئاتىـسى كومپىيـۇتېر سـوۋغا . سىنىپقا چىققاندا ئاتىـسى ئۇنىـڭ تۇغۇلغـان كـۈنىنى تهبـرىكلهپ كومپىيـۇتېر سـوۋغا قىلغـان

قىلغاندا ، ئۇيۇنچۇق ئوينىمايسهن، ئۇيۇنچۇق مۇتىخهسىسلىرى سانسىزلىغان ئۇيۇنچۇق دىتاللىرىنى ئىشلهپچىقىرىدۇ، سهن

دهرۋهقه ئـۇ . لالرنى مهڭگۈ ئويناپ تۈگىتهلمهيسهن، لېكىن ھايات چهكلىـك بۇلىـدۇ، دهپ شـهرت قويغـان بۇ يۇمشاق دىتا

ئاالقه تورى ئارقىلىق مائارىپ ، پهن تهخنىكـا ، مهدهنىـيهت جهھهتلهردىكـى ئۇچـۇرالرنى . كومپىيۇتېردا ئۇيۇن ئوينىمىغان

سائهتكىچه تورغـا كىرىـپ دوسـتلىرى بىـلهن 3 – 2گهنده ھهر شهنبه كۈنى كهچته ۋه يهكشهنبه كۈنى ئهتتى. ئىگهللىگهن

بىزنىڭ نهزهرىمىزده ئۇ بىـر ئوتتۇرىھـال ئۇقۇغـۇچى بۇلـۇپ ئـالى مهكتىـۋى ئۇنىـڭ ئۇنۋېرسـال . ئېنگىلىزچه سۆھبهتلهشكهن

ر پهقهت بىزنىڭ ئۇقۇتقۇچىلىرىمىزنىڭ ساپاسى خېلىال تۆۋهن بولغىنى ئۈچۈن ئـۇال. بىلىمىگه ئاساسهن ئۇنى قۇبۇل قىلغان

. دهرســـلىك كىتـــاپالرنى مومـــا ياغـــاچ قىلىـــپال چۆگىلهلهيـــدۇ ۋه ئۇقۇغۇچىالرنىڭمـــۇ شـــۇنداق قىلىـــشىنى تهلهپ قىلىـــدۇ

مۇناسىۋهتلىك خهۋهرلهرگه قارىغاندا خارۋوت ئۇنۋېرستۇتىنى پۈتتۈرگهن ئامىرىكىنىڭ سابىق مۇئـاۋىن زوڭتـۇڭى گورىـل ئانـا



40

هلمهيـدۇ، ئـۇ سىياسـى جهھهتـته ئاجايىـپ تاالنتقـا ئىـگه بولغـان بىـلهن ئىلىـم مهكتىۋىنىڭ مۇدىرلىغىنى ئۆتهشكه اليىق ك

. جهھهتته ئۇ يهنىال ئاجىزلىق قىلىدۇ دهپ باھا بېرىلگهن ۋه مۇدىرلىققا تالالنمىغان

.مهدهنىيهت ۋه مائارىپقـا سـاختىلىق ياراشـمايدۇ ، ئۈزلۈكـسىز مېھـنهت قىلىـشقا ، ئـۆز ئـارا ھهمكارلىشىـشقا تـوغرا كېلىـدۇ

نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشىشته ئۈچ ئهۋالت ئالىمنىڭ كۈچ ئـۇالپ مېھـنهت قىلىـشىغا تـوغرا كېلىـدىكهن ، –دۇنياۋى مۇكاپات

ئۇيغـۇرالردىكى ئـۆز ئـارا ئىتتىپاقـسىزلىق . بۇنىڭ ئۆزىال ئىلىم پهنگه قانچىلىك مېھـنهت كېتىـدىغىنىنى كۆرسـىتىپ بېرىـدۇ

مىللىتىمىزدىكى يېڭى ھهم قىززىق ساھه كومپىيۇتېردىمـۇ ئىپادىـسى ئهڭ چـوڭ ئىلىم دۇنياسىغىمۇ سىڭىپ كىرگهن بۇلۇپ

خىلدىن كۆپ كىرگۈزۈش سېستىمىسى ئىجات قىلىنـدىكى بىرسـىمۇ نۇپـۇز تىكـلهپ 10بىرال ئۇيغۇر يېزىغى ئۈچۈن . بولدى

ارىتالمىـدى، قىلىـشقا تېگىـشلىك ھهممه ئېتىراپ قىلىدىغان نۇسخىغا ئايلىنالمىدى، ياكى بىرهرى ئۆز ئالدىغا بىر يېڭىلىق ي

ــدى ــۆتكهللهرده بۆســۈش بولمى ــپ ئ ــشالر قېلى ــقه . ئى ــېتىلغاچقا خهلق ــادا س ــمهت باھ ــل قىم ــچه يى ــىرلهر نهچ ــمى نهش رهس

يېقىنلىــشالمىدى، نــاۋادا ئىتتىپــاقلىق روھــى بولمىغىنىــدا ئىــدى بىــر مىليــارتتىن ئــارتۇق نۇپۇســقا ئىــگه خهنــزۇ خهلقىنىــڭ

اق بوالر ئىدى؟ ئويلىنىپ كۆرۈشىمىز كېرهك ، ھهممه ئادهم تار كوچىدا ماڭغاندىن كـۆره كهڭـرهك كومپىيۇتېر دۇنياسى قاند

–كوچىدا ئازادىرهك ماڭغىنى تۈزۈك ، ئېيتماقچىمهنكى ھهممهيلهن بىر خىلال كىرگۈزۈش ئۇسۇلى قاتارلىقالر ئۈستىده قايتـا

شىشى ئۈچۈن ئويلىغان بىلگهنلىرىنـى تهقـدىم ئېتىـپ ئـۆزى قايتا ئهمگهك قىلماي مۇكهممهل بىرهرىنىڭ تېخىمۇ مۇكهممهلللى

ــسىمۇ تېخىمــۇ ــالىقراق بول ــسه جاپ ــارلىقالر ئۈســتىده ئىزلهن ــدا يېزىــپ كىرگــۈزۈش سېستىمىــسى قات باشــقىچه مهســىلهن قول

ئهھمىيهتلىك ئهمهسمۇ ، ئاۋازلىق كىرگۈزۈش سېستىمىسى ئۈسـتىده ئىزدهنـسىچۇ ؟ ھهر خىـل كېرهكلىـك يۇمـشاق دېتـالالر

.ئۈستىده ئىزدهنسه گهرچه جاپالىق بولسىمۇ ئهھمىيىتى چوڭ بولغان بوالر ئىدى دهپ قارايمهن

مېھنهتال ئهقىل پاراسهتكه ئېرىشتۈرىدۇ ئىنسانالرنى . مېھنهت ، مېھنهت ، مېھنهتال مۇۋهپپهقيهتكه ئېرىشتۈرىدۇ ئىنسانالرنى

تـارىخ ۋه ئهمهلىـيهت بـۇنى . مـۇۋهپپهقيهتكه ئېرىـشتۈرهلهيدۇ بـايلىق ، –ئهقىل پاراسهت ۋه مېھنهتال ئىنسانالرنى پـۇل .

ئۇيغۇرالرغا يهنه ئۇيغـۇرالردىن مىـسال كهلتۈرسـهك دوكتـۇر ئاشـتى خـالمۇرات غۇپـۇر ئـالى مهكتهپنـى تامـامالپ . ئىسپاتلىغان

ــوق دوختۇرخــانه ھاج ــۇرۇن ي ــدىغانغا ئ ــم ئۈگۈنى ــدا ئىلى ــشلىگهن ۋاقتى ــسىدا ئى ــابهت دوختۇرخانى ــسىنى جــوڭيى تىب هتخانى

يىلـدا تاماماليـدىغان دوكتۇرلـۇق 6ئـۇ روسـىيىگه ئۇقۇشـقا چىقىـپ باشـقىالر . ئۈگۈنۈش ئورنى قىلىۋېلىشقا مهجبۇر بولغـان

يىلــدا تامــامالپ يهنه دهرىــجه ئــاتالپ دۆلهتلىــك تىببــى دوكتۇرلــۇق ئۇنۋانىغــا ئېرىــشكهن ۋه ئهجنهبــى 4ئۇقۇشــىنى

ۇ ۋهتهنگه قايتىپ كهلگهندىن كېيىن ئۆزىگه بىرقانچه دوكتۇر تهربىـيهلهپ چىقىـش ئ. ئۇقۇتقۇچىلىرىنى ھهيرهتته قالدۇرغان

.ۋه ئۈچ خىل دورا كهشىپ قىلىپ چىقىشنى غايه قىلغان بۇلۇپ مۇشۇ غايه تۈرتكۈسىده ئىزدهنمهكته

ۇشى قانچىلىك نهزهرىيه فېزىكىسى ساھهسىدىكى بىر جۈپ ئالىملىرىمىز مهدىنه ئابلىكىم ۋه ساھىپجامال دۆلهتلهرنىڭ ئۇق

ــزدىال ــانلىغىنى بىلگىنىمى ــنهت قىلغ ــۇق ئۈچــۈن مېھ ــده دوكتۇرل ــا ئىلمى ــكهن فېزىك ــا كهت ــولغىنى ئۇالرنىــڭ ئالغ ــالىق ب جاپ

بۇ ئىككى ئالىم كىچىگىدىن ئۇيغۇرچه مهكتهپلهرده ئۇقۇغان بۇلۇپ مانا ھازىر خهنـزۇ ، ئېنگىلىـز ، نـېمىس . چۈشۈنهلهيمىز

بۇالر ئارقىلىق پهننىڭ يېڭى يېڭى ئۇچۇرلىرىنى قۇبـۇل قىلىـپ ئۆزلىرىنىـڭ بىلىملىرىنـى تىللىرىنى پىششىق ئىگهللىگهن ،

.تاكامماالشتۇرۇپ بارماقتا

ھازىر زهپهر دهرۋازىسىغا يېقىنلىشىـشتا بىـزده يهنه غـايه كهمچىـل بولماقتـا، ھهمـمه ئادهمـده كىچىككىـنه ئهختهمجانـدهك

ياشـلىق ئۇقۇغـۇچى ئهنه شـۇنداق 16ه بولغان بوالتتى، كورال شـهھهرلىك بولسىمۇ غايه بولغان بولسا ئىش تېخىمۇ باشقىچ

ــدى ــاپتۇموبىلىنى ياســاپ چىقالى ــابىقه ئ ــڭ مۇس ــسىده ئۆزىنى ــايه تۈرتكى ــڭ . غ ــداگوگىكا مهكتىۋىنى ــك پى ــان ۋىاليهتلى تۇرپ

رۇپىالنىنى كـۆكته ئۇقۇتقۇچىسى نهچچه ئون يىل مېھنهت قىلىپ ئىقتىسادتىن قانچىلىـك قىينالـسىمۇ ئـاخىرى ياسـىغان ئـاي

پهرۋاز قىلدۇرالىدى، بۇ جوڭگۇ ئۇيغۇرلىرى تارىخىـدا تـۇنجى قېـتىم ئۇيغـۇرالر ياسـاپ ، الھىـيهلهپ ئۇچۇرتقـان ئـايرۇپىالن



41

.بۇلۇپ قالدى

كهلپىن ناھىيىلىك پهن تهخنىكا كومتېتىدىن قۇددۇس ھاپىز ئهنه شۇنداق غايه ئۈچۈن مۇشهققهت چېكىپ مۇۋهپپهقيهت

ڭ بىرى بۇلـۇپ ئـۇ ئىلگىـرى كېـيىن قانچىلىـك قهرزلهرگه بۇغۇلـۇپ كهتـسىمۇ تىرىـشىپ ئۈگۈنـۈپ ، ماتىرىيـال قازانغانالرنى

نهچــچه دۆلهتنىــڭ تىلىنىــڭ يېزىــق شــهكلى ۋه ئۇقــۇش قــانۇنىيىتى 60تــوپالپ خهلقــارا ترانسىكفىكــسىيىدىن پايــدىلىنىپ

›› نـاملىرىنى تهرجىـمه قىلىـش قولالنمىـسى چهتـئهل كىـشى ئىـسىملىرى يهر جـاي ‹‹ ئىگىلهپ ئىلگىرى كېـيىن بۇلـۇپ

قاتارلىق نهچچه مىليون خهتلىك لۇغهت كىتـاپالرنى تـۈزدى ، بـۇ جهريانـدا ئـۇ نهچـچه ئـون مىـڭ يـۈهن قهرزگه بۇغۇلـۇپ

.كهتتى

بىـلهن ... تاماشا –يۇقارقىالرنىڭ ئهكسىچه بىزنىڭ نۇرغۇن قېرىنداشلىرىمىز كۈنىنى قېرت ، ماجاڭ ، شاراپ ، ئويۇن

. ىسراپ قىلماقتا، ئويلىنىپ كۆرهيلى ، قىسقا ئۆمرىمىزنى بىھۇده ئىسراپ قىلمايلىئ

خاتىمه

دىگهنـدهك سـۇئالالرنى ›› ئۇيغـۇرالردا ئهقىـل بـارمۇ ؟ ‹‹ ، ›› ئۇيغـۇرالردا پـۇل بـارمۇ؟ ‹‹مېنىڭ يۇقۇرىدا يازغـان

رىنداشلىرىمىنى ئۆزىمىزنىـڭ ئهمىلـى ئهھـۋالىمىز ئوتتۇرىغا قۇيۇشۇم ھهرگىزمۇ بۇ ھهقته ھۆكۈم چىقىرىش ئهمهس بهلكى قې

پۇل ۋه ئهقىل پاراسهتنىڭ بۇلۇش بولماسـلىغى ھهرگىزمـۇ مىلـلهت خارهكتىرلىـك مهسـىله . ھهققىده ئويلىنىشقا چاقىرىش

ل ئىنسانالردا تهن ساقلىق ، ئهقىـ. ئهمهس ، بۇالر ئاساسى جهھهتتىن ھهر بىر ئادهمگه باغلىق بولغان ئهمىلى مهسىلىدۇر

بۇالر بىر بىرى بىلهن ئىنتايىن زىچ مۇناسىۋهتلىك ، قايسى بىرىدىن مهسىله چىقـسا باشـقىلىرىغا . ۋه پۇل ئىنتايىن مۇھىم

ئهقىـل ياشـتا ”، “ تهن ساقلىق زور بايلىق”ئۇيغۇرالر ئۆزىنىڭ ئۇزاق تارىخى داۋامىدا . غايهت زور تهسىرلهرنى كۆرسىتىدۇ

پـۇلى “ ” پۇل بولسا جاڭگالـدا شـورپا” ، “ بىرنى يېڭهر ، بىلىمى كۈچلۈك مىڭنىبىلىگى كۈچلۈك” ، “ ئهمهس باشتا

بىزنىـڭ مۇددىئـايىمىز يـالغۇز . دىگهندهك ئاقىالنه يهكۈنلهرنى ياسـىغان “ بارنىڭ گېپى ئوڭ ، پۇلى يوقنىڭ گېپى توڭ

پهن تهخنىكا ‹‹ تىرىيالالرغا قارىغاندا ما. پۇل بىلهن ئهقىل ھهققىده ئهمهس يهنه بۇالرنىڭ مۇناسىۋىتىمۇ ئىنتايىن مۇھىم

90 ~ 70 بولسا ، 20% ~ 5% ئهسىرنىڭ بېشىدا – 20بىلىمىنىڭ ئىقتىسادنى ئاشۇرۇشقا تۆھپه قوشقان تۆھپه نىسبىتى

ئهسـىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغـا بارغانـدا ، ئۇچـۇر يۇقـۇرى سـۈرهتلىك تاشـيولىنىڭ – 21. كه يهتتى80% ~ 70% يىلالردا –

يۇقـۇرى سـهۋىيىگه 90%ۈك راۋاجلىنىشىغا ئهگىشىپ ، يۇقۇرى يېڭى پهن تېخنىكا بىلىملىرى تۆھپه نىـسبىتى ئومۇمى يۈزل

، دوسـتالر ھهر بىرىمىـز ئويلىنىـپ كـۆرهيلى ، ئهقىـل )دىـن ›› بىلىم ئىگىلىگى ئۇقۇشلۇغى ‹‹ ( ›› يېتىشى مۈمكىن

.كۆزىمى بىلهن ئهتراپقا باقايلى

زىس ئىچىدىكى نىكاھ ۋه ئائىلهكىرى: ئۇيغۇرالردىكى پاجىئه

ئائىله جهمئىيهتنىڭ ئهڭ كىچىك ھۈجهيرىسى ، ھهر بىر ئائىلىنىڭ قانداق بولىشى، پۈتكۈل جهمئىيهتنىڭ قانـداق بولىـشىغا

شۇنداق ، ئۇيغۇر جهمئىيىتىمۇ نۇرغۇنلىغان ئائىلىلهردىن تۈزۈلگهن بىـر جهمئىيهتتـۇر ، . تهسىر كۆرسىتىدىغان مۇھىم ئامىلدۇر

انا ئهمدىلىكته مۇشۇ جهمئىيهتتىكى ئائىلىنىڭ رولى ، ئۇنىڭ جهمئىيهتكه كۆرسىتىۋاتقان تهسىرى ئويلىشىپ كۆرىدىغان مۇھىم م

بولۇپمـۇ ئىـسالھات ئېچىـۋېتىش سىياسـىتىنىڭ تهسـىرىده شـۇنچىلىك ياخـشى كـۈنلهر بارلىققـا كهلـگهن . مهسـىلىگه ئايالنـدى

، پۇرسـهتپهرهس ، مهسئۇلىيهتـسىز ، دىيانهتـسىز كىـشىلهر جهمئىـيهت تهرتىـۋىنى ، بولسىمۇ بىـر تۈركـۈم ئىدىيىـسى تۇراقـسىز

خهلقىمىزنىڭ ئېسىل ئهنئهنىلىرىنى بۇزۇپ، ناچـار قىلمىـشلىرى ئـارقىلىق خهلقىمىـزگه ، مىللىتىمىـزگه تولدۇرغۇسـىز زىيـانالرنى

هتنىــڭ كــېلىچىگىگىال ئهمهس بۈگــۈنى ئېلىــپ كهلمهكــته ، جۈملىــدىن ئۇالرنىــڭ قىلمىــشىدىن شــهكىللهنگهن كىرىــزىس مىلل



42

ئۈچۈنمــۇ زور خهۋپلهرنــى كهلتــۈرمهكته ، شــۇڭا مۇناســىۋهتلىك ماتېرىيــالالر ۋه ئۇچــۇرالر ئــارقىلىق، بــۇ جهھهتتىكــى جۈملىــدىن

بىزنىڭ ئائىله ھهققىدىكى چۈشهنچىلىرىمىزنىڭ ئۆزگىرىشى ، ئائىله ئهخالقىنىڭ بۇزۇلىشى ، بۇنىڭ ئائىلىگىال ئهمهس پۈتكـۈل

. مىللهتكه كهلتۈرىدىغان زىيانلىرى ھهققىده پاكىتلىق مۇالھىزىلىرىمنى سۇنماقچىمهن

ناملىق كىتابىدا ئـائىلىگه تهبىـر بېرىـپ ›› ئائىله ‹‹ زامانىمىزدىكى ئۇيغۇر ئهلالمىسى ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهتئىمىن ئهپهندى

ــانۇنىي ‹‹ : ــسىنىڭ ق ــنىس قۇشۇلمى ــى جى ــدىكى ئىكك ــۇل مهنى ــائىله نوق ــسان ئ ــۇ يهنه ، ئىن ــاي ، ئ ــۇپ قالم ــهكلى بول ش

مهدهنىيهتنـــى – ئـــادهت ، بىلىـــم – ئىـــدراك ، ئهخـــالق – شـــهپقهت ، ئهقىـــل –ئهۋالدلىرىنىـــڭ تهۋهللۇدگـــاھى ؛ مېھىـــر

يېتىــشتۈرۈدىغان تــۇنجى مهكتىپــى ؛ قوشــنىالرغا ، ئىلىــم ئوچاقلىرىغــا ، جهمئىــيهتكه ، كىــشىلىك دۇنياســىغا يۈزلىنىــدىغان

وسۇغۇسى ؛ ئۆمۈر ئهجىرلىرىنىڭ ئهڭ مۇپهسسهل موزىيى ؛ كۆڭۈل جاراھهتلىرىنىڭ ئهڭ ئىشهنچلىك شىپاھخانىسى ؛ بىرىنچى ب

مىللهتنــى قۇيــۇپ ؛ ئهۋالدالر شهجهرىــسىنىڭ يىلتىــزى ۋه شــېخى كىــشىنى مهڭگۈلــۈك دۇنياغــا ئۇزىتىــدىغان مۇســىبهت ئــۆيى ؛

ن جهمئىيهت ، ھهر ساھه غهمخورلۇق قىلىـشى الزىـم بولغـان مىللىـي ھهممه كىشى ، پۈتۈ-ئائىله .... ؛ چىقىدىغان قېلىپ

مىلـلهت تۆرۈلىـدۇ ، ئۆسـۈپ – جهمئىـيهت ، ئىنـسانالر تۈركـۈمى –ئائىلىدىن ئـائىلىلهر سېستىمىـسى . › ئۇرۇقى‹تۇرمۇشنىڭ

رسىز قاراش جهمئىيهت ۋه مىللهت ئائىلىلهر ماددىي ۋه مهنىۋىي ، ئهقلىي ۋه ئهخالقىي شارائىتى ۋه قىياپىتىگه ئېتىبا. يېتىلىدۇ

ئالىمنىــڭ ئــائىله ھهققىــده . دهپ يازىــدۇ ] 1[›› ، ئىنــسانىيهتنىڭ رېئــال ۋه كهلگۈســىگه ئېتىبارســىز قــاراش ھېــساپلىنىدۇ

-بهرگهن يۇقارقى تهبىرى بىزنىڭ بۈگـۈنىمىز ھهققىـده ئويلىنىـشىمىزغا ، تهپهككـۈر قىلىـشىمىزغا، جۈملىـدىن ھهر بىـر ئىـش

-ئالىمنىـڭ پىكـرى بـويىچه ئالـساق، ئهر . مىزنى مۇشۇ فورمۇال بىلهن دهڭسهپ كۆرۈشىمىزگه ئهرزىيـدۇ ۋه ئۈندهيـدۇ ھهرىكىتى

نىكاھـسىز ( نىڭ قانۇنلۇق ھالدا توي قىلىپ پهرزهنتلىك بولىشى ئهلۋهتته قىل سىغمايدىغان ھهقىـقهت ) قىز –ئوغۇل ( ئايال

بىـر كىـشىدىن پهرزهنتلىـك بولىـدىغان قىـسمهن ئهھۋالالرنىمـۇ تىلغـا ئالمـاي – 3پهرزهنتلىك بولىـدىغان ، ئائىلىـسى تـۇرۇپ

ــدۇ ــڭ ) بولماي ــدىرى ، ئائىلىنى ــڭ كېيىنكــى تهق ــشىدا ئهمهس بهلكــى شــۇ ئائىلىنى ــا بولى ــۇ ئائىلىنىــڭ بهرپ ــراق گهپ ب ، بى

–ىــسى ، ئائىلىنىــڭ مېھىــر تۇققانلىرىغــا تۇتقــان پوزىتسىي– ئانىــسى ۋه ئــۇرۇق –مۇســتهھكهم بولىــشى ، ئىككــى تهرهپ ئاتــا

مۇھهببهتكه تولىـشى ، ئـائىله ئهخالقـى ۋه مهدهنىيىتـى ، پهرزهنـد تهربىيىـسى ، ئائىلىنىـڭ جهمئىـيهتكه ۋه مىللهتـكه تۇتقـان

مانــا بىــز بۈگــۈنكى كــۈنگه نهزهر ســالىدىغان بولــساق، . پوزىتسىيىــسى قاتــارلىق مهســىلىلهر ئىنتــايىن مــۇھىم ئورۇنــدا تۇرىــدۇ

تويمىـساڭ ‹‹ ئهلـۋهتته ، . ئهنئهنىۋى تويالرنىڭ ئهكسىچه ئهركىن مـۇھهببهت ئاساسـىدا ئـائىلىلهر بهرپـا بولىـدۇ ئۆتمۈشتىكى

‹‹ دېگهندهك بهزى مۇشهققهتلهردىن خالىي بولمىغان ھالدا، ئىككى ياش بىر ياسـتۇققا بـاش قويـۇپ ›› تويۇڭدا تويارسهن

بۇ سىناقالردا ئائىلىلهرنىڭ مۇستهھكهم . ۈمهن سىناقلىرىغا يۈزلىنىدۇ ھالدا ھاياتنىڭ تۈرلۈك ت›› بېشى باش ، ئايىغى تاش

قــورغىنى قانچىلىــك مۇســتهھكهملىنىدۇ ۋه قــانچه زامــان بهرداشــلىق بېرهلهيــدۇ ؟ بۇنىڭغــا ســانلىق مهلۇمــاتالر ئــارقىلىق جــاۋاپ

ئهســىرنىڭ – 20رۈپ بېرىــدىغان، بىــز ئالــدى بىــلهن مۇنــدىن يــۈز يىلــالر بــۇرۇنقى دهۋرنــى ئهكىــس ئهتتــۈ. ھازىرلىيــااليمىز

يېـشىدىن باشـالپ 21 يىلـى – 1898( باشلىرىدا ئهنگىلىيىنىڭ قهشقهرده تۇرۇشلۇق كونسۇلىنىڭ خانىمى كاتارىن ماكـارتنىي

قهشـقهرنى ئهسـلهيمهن ‹‹ يىلـى نهشـىر قىلىنغـان كىتـابى – 1931نىـڭ ) يىل تۇرمـۇش كهچـۈرگهن 17قهشقهر چىنىباغدا

قهشقهرده توي بېشىدا تۇرۇپ نىكاھ ئۇقۇغان مولال ۋاقىتنى تېجهش ئۈچـۈن ، ‹‹ : نلىرىنى كۆرۈپ باقايلى دىكى مۇنۇ بايا››

چـۈنكى بۇنـداق ئىـشالر قاچـانال بولمىـسۇن يـۈز بېرىـپ . نىكاھ ئۇقۇغان چاغدىال ئاجرىشىش خېتىنىمۇ تهييارالپ قۇيىـدىكهن

خۇتۇن ئاجراشقان بولىـدىكهن –دېسه ، ئهر › تاالق ‹ ا ئۈچ قېتىم بىر ئهر بىرهر گۇۋاھچىنىڭ ئالدىدا خوتۇنىغ. تۇرىدىكهن

نۇرغۇن ئهرلهر بىرىنچى قېتىملىق سهپىرىده ، . شۇڭا بۇنداق ئهھۋالدا نىكاھلىنىش ھىچقانچه چوڭ ئىش ھېسابالنمايدىكهن .

ھهپـته ، نهچـچه ئـاي ئۆتكهنـده مهلۇم جايدا بىرهر قىز بىلهن توي قىلىدىكهنده ، كۆپۈنچه بىر ئىككى كۈن ، بهزىده نهچچه

يېـشىدىال تـوي قىلىـدىغان ، كـۆپ بـالىلىق 12قهشـقهرده قىـزالر ... كېتىپ قالىدىكهن ، كېتىشتىن بۇرۇن ئاجرىـشىدىكهن



43

مانـا بـۇ ]. 2[›› ياشالردىال قېرى چىراي بولۇپ كېتىدىكهن 25ياكى كۆپ نهۋرىلىك بولىدىغان بولغاچقا ، ئاسان قېرىپ ،

. نهچچه يىلالر بۇرۇن ئۇيغۇرالرنىڭ نىكاھقا ئويۇنغا ئوخشاش مۇئامىله قىلغانلىقىنى كۆرهلهيمىز100 بىز مۇندىن بايانالردىن

يىلىغىــچه قهشــقهرده بولغــان كۈنلىرىــده – 1859 يىلىــدىن – 1858) 1865 – 1835( قــازاق ئــالىمى چۇقــان ۋهلىخــانوپ

ئالته شـهھهرده ئايـالالر ئهرلىـرى بىـلهن ‹‹ دىگهن كىتابىدا، ›› لىرى ئالته شهھهر خاتىرى‹‹ كۆرگهنلىرى ئاساسىدا يازغان

چـۈنكى ، ئايـالالر خالىغـان چاغـدا ئهرلهرنـى تاشـالپ . بۇ يهرده كـۆپ خوتۇنلـۇق بولـۇش ئـاز ئۇچرايـدۇ . بهزمىلهرگه بارىدۇ

ــدۇ ــپ كېتهلمهي ــدىن چىقى ــۈرۈ. ئۆي ــه كۆت ــدىن بىرنهرس ــسا ، ئۆي ــماقچى بول ــالى ئاجراش ــدۇ ئهگهر ئاي ئهگهر ئهر . پ ماڭالماي

ئالته شـهھهرده مۇسـۇلماندارچىلىققا يـات . ئاجراشماقچى بولسا ، ئايالىنىڭ جان بېقىشى ئۈچۈن تۆلهم بېرىشى تهلهپ قىلىنىدۇ

كهڭ يېيىلغان بىر ئاجايىپ ئادهت بار ، ئۇ بولسىمۇ ، باشقا يۇرتتىن كېلىپ توختاپ قالغانالرنى ۋاقىتلىق ئـۆيلهپ قۇيىـدىغان

ۋاقىتلىــق نىكاھقــا قهتئىــي يــول قويمايــدىغان ھهنهفىــيه مهزھىپىنىــڭ يــولىنى تۇتىــدىغان ســۈننىيلهر تۇرۇقلــۇق ، . دهتتۇر ئــا

ئېھتىمـال بـۇ بۇتپهرهسـلىك زامانىـدىن قالغـان . قهشقهرلىكنىڭ بۇ خىل ئادهتكه يول قويۇشى بهكمـۇ ھهيـران قـاالرلىق ئىـشتۇر

. ئادهت بولىشى مۈمكىن

نىش ئــادىتى مۇھــاجىرالر كــۆپرهك جايالشــقان ئــالته شــهھهر تهۋهســىدىال ئهۋج ئالغــان ، كۇچارنىــڭ كــۈن ۋاقىتلىــق نىكــاھلى

ئهر بولغـۇچى . چـۈنكى ئـۇ ياقالرغـا باشـقا يۇرتلـۇقالر ئـانچه بارمايـدۇ . چىقىش تهرىپىگه ئۆتۈپ كهتسهك بۇنداق ئادهت يـوق

خـوتهن تهرهپـلهرده بىزنىـڭ كۈمـۈش پـۇل . ئىـش پۈتىـدۇ خوتۇنغا تويلۇق ئۈچـۈن بىـر قـۇر كىـيىم ئېلىـپ نىكـاھ ئۇقۇتـسىال

يهكهنـده تېخـى مهخـسۇس خوتـۇن بـازىرى بولـۇپ ئهرگه . ھېساۋىمىزدا بىر يېرىم كۈمۈش خهجلىسىال خوتۇن ئالغىلى بولىـدۇ

ته شــهھهرده ئــال. ئهممــا ئاقـسۇ ، تۇرپــانالردا تـوي قىلمــاق تهسـرهك . تېگىـدىغان خوتــۇنالرنى بـازاردىنال تېپىــۋالغىلى بولىـدۇ

ــائىلىنى ــشىلهر ئ ــۇكى ، كى ــى ش ــان تهرىپ ــشنىڭ يام ــۇ ئى ــلهن ، ب ــى بى ــدهك قىلغىن ــى بېرىلگهن ــاھ ئهركىنلىك ــا نىك ئايالالرغ

كېـيىن كىـشىلهر پهيغهمبهرنىـڭ .... قهدىرلىمهيدىغان ، نىكاھنى ئويۇن تاماشا قاتارىدا كۆرىدىغان ئهھـۋالالر ناھـايىتى ئېغىـر

مۇسـۇلمانالرنىڭ ئارىـسىدا . كه ، جهمئىيهتته يهنىال مۆرتهدلىك ۋه زىناخورلۇق يامراپ كهتتـى سۈننهتلىرىدىن چهتنهپ كهتكهچ

بهڭگىلهرنىـڭ سـانى كـۆپ . ئالته شهھهرده نهشـه چېكىـدىغانالر بهڭـگه دېيىلىـدۇ . ھازىر ھاراقنىڭ ئورنىنى نهشه ئىگىلىدى

ئايـالالر . شهھهرنىڭ بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىدا پاھىشخانىالر بـار ئالته. ... بولۇپ جهمئىيهتكه ھېچقانداق پايدىسى يوق بىر تهبىقه

قهشقهرده پاھىشه ئايالالرنىڭ كۆپۈيۈپ كېتىشىده ھهر خىل سهۋهبلهر بولـسىمۇ ، لـېكىن . شۇ يهرلهرده پاھىشىلىككه سېلىنىدۇ

ىن ماكارتنىينىڭ يازغانلىرىنىڭ دهپ يازغانلىرى كاتار] 3[››... نامراتلىق ۋه مۇھتاجلىقنى ئهڭ مۇھىم سهۋهب دېيىشكه بولىدۇ

. بهرھهقلىگىگه گۇۋاھ بولۇپال قالماستىن، يهنه بۇ خىل ئادهتنىڭ تېخىمۇ بۇرۇنال بار ئىكهنلىگىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ

يىلـى – 1915نـاملىق ئهسـىرىده ›› ئۇيغـۇرالر يۇرتىغـا زىيـارهت ‹‹ روسىيىلىك ئاتاقلىق تاتار ئـالىمى نۇشـرىۋان يائوشـېۋ

توققـۇز يېـشىدىال –سهبىي قىزالرنى سـهككىز ‹‹ : دا يۇرتىمىزدا كۆرگهن ئاڭلىغانلىرىغا ئاساسهن مۇنداق دهپ يازىدۇ ئهتراپى

قىز بىر ئهرده بىر ئايدىن ئارتۇق تۇرالمايدۇ . ياشقىچه ياتلىق قىلىنمىغان قىزالر ئهيىبلىك سانىلىدۇ 13 – 12. ئهرگه بېرىدۇ

. شـۇ سـهۋهبلىك ئهرسـىز قالغـان خوتـۇنالر بهك كـۆپ ئۇچرايـدۇ . قىزغا ئۆيلىنىـدۇ 50 – 40بىر ئهر ، ھالى يهتسه يىلىغا .

–ئـۇالر كـۈنىگه ئـۈچ . بهك كۆپ قىزالر مۇساپىرالردىن ھامىلدار بولۇپ قالىـدۇ . بالىلىق ئايالالر ياش بولسىمۇ ، ئهر چىقمايدۇ

خوتۇن قىزالر بېزهككه ئـامراق بولغانـدهك ، . ... تهربىيىلهيدۇ تۆت تىيىنغا مويكىالردا يۇڭ يۇيۇپ ئىشلهپ بالىلىرىنى ئۆزلىرى

ئۇالرنىـڭ نهزىرىـده خوتـۇننى . ئهرلىرىمۇ شۇنداق پوزۇر كىيىنگهن يورغىالپ يۈرگۈچى قىزالرغا ۋه يورغا ئاتالرغا ئامراق كېلىـدۇ

مهرىـسدىن بولـسا كېـرهك ، بـۇ ئهشـۇ خىـل ئېتىقادنىـڭ سه. كۆپرهك ئېلىش سۈننهت ۋه بىرىنچى دهرىجىلىك ساۋابلىق ئىـش

خوتۇن قىزالرنـى ئـۇرۇپ سـوقۇش ، ئاغزىـدىن قـان . يهرده ئۆمرىده يۈزدىن كۆپرهك قىزغا ئۆيلهنگهن كىشىلهر كۆپ ئۇچرايدۇ

سـائادهت ۋه بـارچه يىتۈكلـۈك كـۆپرهك -بۇالرنىـڭ نهزهرىـچه ، بـارلىق قـۇت . كهلگۈچه قىيناش ئىككىنچى دهرىجىده تۇرىدۇ



44

تېخى يېقىندىال بىـر ئىككـى تهڭـگه چىقىـم . بىزنىڭ بۇ يهرده خوتۇن ئهرزان . ... ۇالرنى قاتتىقراق قىيناشتۇرخۇتۇن ئېلىپ ئ

يېنىـدا ئىككـى كـۈن يېتىـپ ، ئـۈچىنچى كـۈنى ئـۇنى قويۇۋېتىـپ ، ئاخـشام يهنه . ياشلىق بىر قىز ئالغان ئىـدىم 14قىلىپ

بىز پهيزىۋاتقا دائىم بېرىپ تۇرىمىز ، ھهر بارغانـدا بىرنـى . بولمايدۇ .. بالىالرنىڭ ئانىسى قېرىپ قالدى ، ئۇ . بىرنى ئالدىم

.... تۆت تهڭگىال چىقىـم بولىـدۇ –ئۈچ كۈن تۇرىمىزده تاالق خېتىنى بېرىۋېتىپ كېتىمىز ، ناھايىتى ئۈچ . ئالماي كهلمهيمىز

‹‹]4[

نــاملىق ›› يهر ئاســتى مهدهنىــيهت بــايلىقلىرى شــىنجاڭنىڭ ‹‹ گېرمانىيىلىــك ئاتــاقلىق ئــارخىئولوگ ئــالبېرت ۋون لېكــوك

شۇ يهرده بىر مهزگىـل تۇرغانـدىن كېـيىن ، بىـر ‹‹ : كىتابىدا تۇرپان قاراخوجىدا بولغان مۇنداق بىر ۋاقىئهنى خاتىرىلىگهن

داق سـىلهر ئىككىڭـلهر خۇتۇنـسىز بۇنـ”ئـاخۇن بىـزگه . كۈنى قازى بىلهن ئورنى يۇقىرى بىـر ئـاخۇن بىزنـى ئىـزلهپ كهلـدى

” دېـسهك ئـۇالر يهنه، “ بىـز تـوي قىلىـپ بولغـان ” بىـز . دېدى “ ياشىساڭالر بولمايدۇ ، سىلهر توي قىلىشىڭالر زۈرۈر

. توغرا ، لېكىن سىلهرنىڭ خۇتۇنلىرىڭالر نهچچه مىڭ چاقىرىم يىراقتا ، شۇڭا سىلهر بۇ يهرده چۇقـۇم نىكاھلىنىـشىڭالر الزىـم

بـۇ ئىـش بىزنـى ناھـايىتى قىـيىن ئهھۋالـدا . دېـدى “ ىلهرگه ياتلىق قىلىشقا جابدۇپ قويـدۇق بهگنىڭ ۋه مېنىڭ قىزىمنى س

بىز قانداق قىلساق ئۇالرنىڭ كۆڭلىنى ئاغرىتماي بۇ ئىشنى رهت قىالاليمىز ؟ بىز ئاۋۋال ئۇالرغا رهھمهت ئېيتتـۇق ، . قالدۇردى

مهخپىـي پـايالقچىلىرى بـارلىقىنى بىلىـسىلهر ، ھهر –نچىلىرى دوستالر ، سىلهرمۇ بۇ يهرده چىڭ پادىشاھىنىڭ سى” : ئاندىن

ھهپتىده بىزنىڭ ھهر بىر ئىش ھهرىكىتىمىزنـى بېيجىڭـدىكى ئهلچىـگه مهلـۇم قىلىـپ تۇرىـدۇ ، بـاش ئهلچـى بـۇ دوكالدالرنـى

ت بىـر قېـتىمال تـوي بىزنىـڭ قـانۇنىمىزدىكى بهلگىلىـمه بـويىچه بىـز پهقه. بېرلىندىكى پادىشاھ ۋېللىيامغا يهتكـۈزۈپ تۇرىـدۇ

قىالاليمىز ، ئهگهر پادىشاھ بىزنىڭ بۇ يهرده يهنه توي قىلغىنىمىزنى ئۇقـۇپ قالـسا ، سـىز پهرهز قىلىـپ بېقىـڭ، بىـز قانـداق

ئهگهر بىـز : ئۇالپال بىز چۈشـهندۈرۈپ مۇنـداق دېـدۇق . دېيىشتى “ بىلمهيمىز ”ئۇالر ساقاللىرىنى سىپاپ . دېدۇق “ بولىمىز؟

ئـۇالر بىزنىـڭ بـۇ خىـل يـاۋايىالرچه قىلمىـشىمىزدىن . “ دهرره ئـۇرۇلىمىز 25” نىش جىنايىتىنى ئۆتكۈزسـهك ، قوش نىكاھلى

بــۇ يهرلىــك قىــزالر ‹‹ ياپونىيىلىــك دۇبىئهنجېــشىن ]. 5[›› قــاتتىق ھهيــران بولــۇپ بىــزگه ھېــسداشلىق قىلىــشىپ قــايتتى

ياشـالردىال 13 ~ 12ق بولمىـسا يـاتلىق بواللمايـدىكهن ، ئـادهتته ياشقىچه ياتلى15ناھايىتى بالدۇر توي قىلىدىكهن ، ئهگهر

بىـراق ئهرلهر ئايـالالرنى يىرتىـق كهشـنى تاشـلىغاندهك ... ياشالر ئهتراپىدىكى ئهرلهردىن بىرىگه ياتلىق بولۇپ كېتىدىكهن25

پونىيىـده تـوي قىلغانـدا بـۇرۇن يا. چۆرىۋېتىدىكهن ، شۇنچىكىال ياقمىسا خوتۇنىنى قوغالپ چىقىرىپ باشقىـسىنى ئالىـدىكهن

بــۇ يهردىكىـلهر ئىـسالم دىنىغـا ئېتىقــاد . تـوي قىلغـانمۇ دهپ سـورايدۇ ، بــۇ يهرده نهچـچه ئهرگه تهگـكهن دهپ سـورايدىكهن

قىلغانلىقتىن، بىر ئهر كۆپ خوتۇنلۇق بوالاليدىكهن ، بىر ئهر بىر قانچه خوتۇن ئاالاليدىكهن ، بىراق مۇنـداقچه ئېيتقانـدا بـۇ

. ئايرىم ئۆيلهرده تۇرىدۇ ، بۇ خوتۇنالر پۇلغا سېتىۋېلىنغان ، شۇڭا قىز توغۇلسىال بايلىق دېيىشكه بولىـدۇ –نالر ئايرىم خوتۇ

بۇنـدىن باشـقا . ]6[�›› ... ئاجراشقاندا ، بالىسى ئهگهر ئوغۇل بولسا ئېرى ئالىـدۇ، قىـز بولـسا خوتـۇنى ئېلىـپ كېتىـدۇ

پاھىشىلهرگه پاھىـشىخانىلهر ‹‹ ناملىق ئهسىرىده ›› ئالته شهھهرگه سهپهر ‹‹ ئابدۇسهمهت يهنه ئۇيغۇر ئالىمى نهزهر خوجا

مهشـۇق –يېنىغـا بارسـاڭ ھامـان نازلىنىـپ ، ئاشـىق . شۇڭالشقا پاھىشىلهر تۇڭگـان سـارايلىرىدا مۇسـتهقىل ياشـايدۇ . يوق

ۇسۇسـهن ماڭـا ئوخـشاش باشـقا يهرده ئۆسـكهن بىـر خ. ئۆزۈڭدىن خورلىنىـسهن –بۇالرنى كۆرۈپ ئۆز . قوشاقلىرىنى ئېيتىدۇ

ــدىكهن ــات تويۇلى ــۇربهت ۋه ي ــرى بهك غ ــڭ قىلىقلى ــشىگه، بۇالرنى ــلهن . كى ــنلىقالر بى ــامىلىلىرى چى ــۇمهن مۇئ ــڭ ئوم بۇالرنى

ىدۇ يـاكى شۇڭا بىر ئاز ياشراقلىرى چىنلىقالرغا ئۆيلىن. بولغانلىقتىن ، ھهممىسى بهڭگى بولۇپ ، بازارالردىن قىز يوقۇلىدىكهن

بــۇ . بــۇ تهرهپــلهرده ۋاقىتلىــق نىكــاھمۇ خېلــى تهرهققىــي قىلغــانىكهن . ئومــۇمىي يهرلهرده قىمــار ئوينــاپ ، ئۆمــۈر ئۆتكۈزىــدۇ

يۇقارقى بايـانالردىن ناھـايىتى ئېنىـق كۆرۈنـۈپ . دهپ يازىدۇ ] 6[›› ئىشالرنىڭ ھهممىسى يوقسىزلىقنىڭ سهمهرىسىدۇر ئاخىر

هسىرلهردىكى ئۇيغۇرالردا مۇستهھكهم ئائىله ، نهسهب قارىشى بولمىغـان ، شـۇڭىمۇ نۇرغۇنلىغـان ئ– 19 ، - 18تۇرۇپتىكى،



45

مائارىبچى ياقۇت يۇنـۇس خـانىم ئـۆز ئهسـلىمىده مۇنـداق دهپ . بهختسىزلىكنىڭ باشالنمىسى ئهنه شۇ ئائىلىلهردىن باشالنغان

ئايالىـدىن رهنجىـگهن ، يـوقىالڭ ئىـشقا . دهت بـار ئىـدى دهيدىغان بىر خىـل ئهسـكى ئـا› تاالق ‹ يۇرتىمىزدا ‹‹ : يازىدۇ

ئىشىنىپ قالغان ، گۇمان قىلىپ قالغان بهزى ئهرلهر ياكى ئۆكتهم ، كۆكهمه ئهرلهر بىرهر قېتىملىـق ئـۇرۇش تاالشـتىن كېيىـنال

يـال ئهرنىـڭ ئهمرىـدىن بۇنىڭ بىـلهن ئا. دېگهندهك بولمىغۇر سۆز بىلهن تىلاليتتى › ئۈچ تاالق ‹ ياكى › تاالق ‹ ئايالىنى

بـاال . بۇنداق ئائىلىلهر كۆپـۈنچه بۇزۇلـۇپ كېتهتتـى . ئهمما ، بۇنداق سۆزنى ئايال ئاغزىدىن چىقىرالمايتتى . چىقىپ كېتهتتى

ئانىسى بېسىم ئىشلهتكهن ، قىلغان ئىشلىرىغا پۇشـايمان قىلغـان، ئهرنىـڭ گۇمـانى يېـشىلگهن ، – چاقىلىرى كۆپ ، ئاتا –

نـى ياندۇرۇشـتا ، ئهگهر ›تـاالق‹ . نـى ياندۇرۇشـقا تـوغرا كېلىپمـۇ قـاالتتى ›تـاالق ‹ دىن ئاقالنغـان ئهھۋالـدا ئايال بۆھتانـ

› تـاالق ‹ يانمـايتتى؛ ئهگهر › تـاالق ‹ دىـگهن سـۆز چىقىـپ كهتـكهن بولـسا ، بۇنـداق › ئۈچ تاالق ‹ ئهرنىڭ ئاغزىدىن

ئايال باشقا ئهرگه بىـر قېـتىم –بىر خىلى : لى ئىككى خىل بوالتتى ياندۇرۇش ئۇسۇ. دېگهن بولسا بۇنى يابدۇرغىلى بوالتتى

يهنه بىر خىلى، ئايال بىراۋغـا ۋاقىتلىـق نىكاھلىنىـشى ۋه ئـۇنى ئهر ئـۆز كـۆزى بىـلهن كۆرۈشـى كېـرهك . نىكاھلىنىشى كېرهك

]7[›› ... قىالتتى بۇ خىل رهسمىيهتنى ئاساسهن يۇرتنىڭ ئىمام خاتىبلىرى دىنىي رهسمىيهت بىلهن ئىجرا . ئىدى

. يىلالر بۇرۇنقى ئۇيغۇرالرنىڭ نىكاھ ۋه ئائىلىگه تۇتقان پوزىتسىيىسىنى ناھـايىتى ئېنىـق كۆرسـىتىپ بېرىـدۇ 200يۇقارقىالر

بۇالر ئهينى دهۋر رىئاللىقىنىڭ خاتىرىسى ئىكهنلىگىنى ھېچكىم ئىنكار قىلمايدۇ ، ئۇنداقتا بىـز بۈگـۈنكى تهرهققىـي قىلغـان ،

رنىڭ ئائىلىگه بولغان قارىشى ئۆزگهرگهن ، ئاڭ سهۋىيىـسى ئاشـقان ، ئـائىلىگه ئوبېكتىـپ قارايـدىغان ، مهسـئۇلىيهت كىشىله

تۇيغۇسىغا ئىگه بولغان ، سوتسىيالىستىك ئىدىيه ئهخالق تهربىيىسى ئېلىپ بېرىلغان زامانـدىكى ئـائىلىلهر قانـداق بولماقتـا ؟

.لىق مهلۇماتالرنى كۆرسهك ئارتۇقلۇق قىلماس ئهلۋهتته بۇ سۇئالالرغا جاۋاپ ئىزلهشته مونۇ سان

يىلى شـىنجاڭدىكى ئـاز سـانلىق مىللهتـلهر ئاھالىلىرىنىـڭ تۇرمـۇش سهۋىيىـسىنى تهكـشۈرۈشتىن مهلـۇم بولىـشىچه، – 1994

28نوپـۇس ئـادهمگه يهتـكهن ، ھهر بىـر 1. 92 بولۇپ ئىشقا ئۇرۇنالشقان نوپۇس 4. 38ئائىلىلهرنىڭ ئوتتۇرىچه جان سانى

] . 8[ ئادهمنى باقىدىغان بولغان 2.

جۈپ ئاجرىشىـشقا 17 مىڭ 129 جۈپ توي قىلىشقا ، 484 مىڭ 422 يىلى يىل ئاخىرىغىچه ئاپتونوم رايون بويىچه – 1983

مىـڭ 22 جۈپ ئاجراشقان ، يارىشىپ قېلىشنى ئىلتىماس قىلغانالر 792 مىڭ 29ئىلتىماس قىلغان ، سوتنىڭ ھۆكۈمى بىلهن

جــۈپ ، ئاجرىشىــشقا 297 مىــڭ 155 يىلــى ئــاپتونوم رايــون بــويىچه تــوي قىلىــشقا تىزىمالتقــانالر – 1984. جــۈپ 636

] 9... [ جۈپ 7367 جۈپ ، يارىشىۋېلىشقا تىزىمالتقانالر 487 مىڭ 44تىزىمالتقانالر

اش ۋه ئۇنىڭـدىن چـوڭ ياشـتىكى يـ15 يىلى ئاپتونوم رايونـدا نىكـاھ ئهھـۋالىنى تهكـشۈرۈشتىن مهلـۇم بولىـشىچه، – 1987

نـى ، جـۈپتى 63. 82% پىرسـهنتنى ، جـۈپتى بـارالر 28. 46 بولۇپ بۇنىڭ ئىچىـده نىكاھالنمىغـانالر 609 مىڭ 233نوپۇس

تــوي قىلغــانالردىن قانۇنــدا بهلگىلهنــگهن يېــشىغا ... ئىگهللىــگهن 2 . 88% نــى ، نىكــاھتىن ئاجراشــقانالر 4. 84%يــوقالر

بالـدۇر تـوي قىلغانالرنىـڭ ئىچىـده ئـاز سـانلىق نـى ئىگهللهيـدۇ ، 7 .01%وي قىلغانالر شۇ ياشتىكىلهرنىڭ يهتمهي تۇرۇپال ت

ياش ۋه ئۇنىڭـدىن چـوڭالردىن نىكاھالنمىغـانالر 15ئاز سانلىق مىللهت ئىچىده . .... نى ئىگهللهيدۇ92%مىللهتتىن بولغانالر

. نـى ئىگهللهيـدۇ 4. 4% نـى ، نىكـاھتىن ئاجراشـقانالر 6%ىلغـانالر نى ، جۈپتى قازا ق64 .1% نى، جۈپتى بارالر 25. %5

]10 [

جۈپ ، ئاجرىشىـشقا تىزىمالتقـانالر 4617 جۈپ ، بۇنىڭ ئىچىده يارىشىۋالغانالر 213 مىڭ 169 يىلى نىكاھالنغانالر – 1989

] 11. [ جۈپ 643 مىڭ 35

جۈپنىـڭ 999 مىـڭ 170لىنىـشنى ئىلتىمـاس قىلغـان ، جـۈپ نىكاھ684 مىـڭ 189 يىلى ئاپتونوم رايون بـويىچه – 1991

ئايـال تـوي قىلىـش - جـۈپ ئهر 685 مىڭ 18، ) جۈپ 4994بۇنىڭ ئىچىده يارىشىۋالغان ( رهسمىيىتى بېجىرىپ بېرىلگهن



46

مىـڭ40 جۈپ ئاجرىشىشنى ئىلتىماس قىلغان بولـۇپ 987 مىڭ 57. شهرتىگه ئۇيغۇن بولمىغانلىقتىن توي خېتى بېرىلمىگهن

] 12.[ جۈپ مۇرهسسه ئارقىلىق ئهپلىشىپ قالغان 934 مىڭ 17 جۈپنىڭ ئاجرىشىش رهسمىيىتى بېجىرىپ بېرىلگهن ، 53

جۈپ كىشىنىڭ 122 مىڭ 165. جۈپ ئهر ئايال توي قىلىشقا تىزىملىتىش ئىلتىماسى قىلغان 240 مىڭ 181 يىلى – 1992

جـۈپ ئهر ئايالنىـڭ تـوي 118 مىـڭ 16 جـۈپ ، 4653رىـشىۋالغانالر رهسمىيىتى بېجىرىپ بېرىلگهن بولـۇپ بۇنىـڭ ئىچىـده يا

ــرىلمىگهن ــشقا شــهرتى توشــمىغانلىقتىن رهســمىيهت بېجىرىــپ بې ــى . قىلى ــۇ يىل ــاھتىن 215 مىــڭ 54ب ــال نىك جــۈپ ئهر ئاي

] 13 [. جۈپ ئهر ئايالنىڭ ئاجرىشىش رهسمىيىتى بېجىرىپ بېرىلگهن 194 مىڭ 37ئاجرىشىشنى ئىلتىماس قىلغان بولۇپ

جــۈپ ، بۇنىــڭ ئىچىــده تــوي قىلىــش 900 مىــڭ 194 يىلــى ئــاپتونوم رايــون بــويىچه نىكاھلىنىــشقا تىزىمالتقــانالر – 1993

جـۈپ 328 مىـڭ 29، نىكـاھتىن ئاجراشـقانالر ) جۈپ4863يارىشىۋالغانالر ( جۈپ 709 مىڭ 160رهسمىيىتى بېجىرىلگهنلهر

]14 .[

جـۈپ ئهر ئايالنىـڭ نىكـاھلىنىش رهسـمىيىتى بېجىـرىلگهن ، بۇنىـڭ 149 مىـڭ 202چه يىلى ئاپتونوم رايون بـۇيى– 1994

جۈپ بولغـان 652 مىڭ 28، نىكاھتىن ئاجراشقانالر ) جۈپ6854ياراشىۋالغانالر ( جۈپ 643 مىڭ 166ئىچىده توي قىلغانالر

]15 .[

( جۈپكه 674 مىڭ 170 جۈپ بولۇپ بۇنىڭ ئىچىده 162 مىڭ 201 يىلى ئاپتونوم رايونىمىدا نىكاھقا تىزىمالتقانالر – 1997

ــڭ ــشىۋالغانالر 4692بۇنى ــۈپى يارى ــرىلگهن ، ) ج ــپ بې ــمىيهت بېجىرى ــڭ 30رهس ــان ، 488 مى ــشقا تىزىمالتق جــۈپ ئاجرىشى

]. 16[ جۈپ ئاجراشقان 232 مىڭ 28ئىستاتىسكا قىلىنىشىچه سوتنىڭ ھۆكۈمى بىلهن

نهچچه 40يغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ ئىستاتىسكىسى ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا بهزىلهر بۇ سانلىق مهلۇمات شىنجاڭ ئۇ

. مىللهت بار ، بۇ سانلىق مهلۇماتالر ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئهھـۋالىنى ئهكىـس ئهتتـۈرۈپ بېرهلمهيـدۇ، دهپ قارىـشى تۇرغـانال گهپ

نهچـچه مىلـلهت ياشـايدۇ ، شـۇنداق 40اس قىلغـان ھالـدا توغرا، شىجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئۇيغۇر ۋه خهنزۇالرنـى ئاسـ

ئىكهن، بۇ سانلىق مهلۇماتالر ماقالىنىڭ تېمىسىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئـائىله كىرىزىـسىنى ئىـسپاتالپ بېرىـشكه يېتهرلىـك ئىـسپات

ۇپ يارىـشىۋالىدىغانالرمۇ بـار بوالالمدۇ؟ بهزىلهر يهنه ئاجراشقانالر يهنىال ئاز سانلىققۇ ؟، ئۇالرنىـڭ ئىچىـده يهنه ئاجرىـشىپ بولـ

ئهلۋهتته، بىر جهمئىيهتته ، بىر مىللهتته نىكاھلىنىش ۋه نىكـاھتىن ئاجرىـشىش نورمـال ئىـش، بـۇنى . دېيىشى تۇرغانال گهپ

ــوق ــر ئاساســى ي ــشنىڭ ھــېچ بى ــزىس دىيى ــر . كېرى ــداق بى ــشىش ھهر قان ــاھتىن ئاجرى ــاھلىنىش ۋه نىك ــقهت ، نىك دهرھهقى

تته بولىدىغان نورمال ئىجتىمائىي ھادىسه ، لېكىن ئۇنىڭ نىسبىتىنىڭ يۇقـۇرى بولىـشى، شهكـسىزكى بىـر جهمئىيهتته ۋه مىلله

جهمئىيهتنىڭ تهڭپۇڭلىقى ۋه ئىجتىمائىي ئېكىلوگيىسىنىڭ بۇزۇلغانلىقىنىڭ ئىپادىسىدۇر ، بۇ بۇزۇلغـان ئـادهت ئېكىلوگىيىـسى

ۇ دهۋردىكى، كهلگۈسىدىكى ئىجتىمـائىي قۇرۇلمىـسى ۋه تهرهققىيـاتى ۋه مهدهنىيهت ئېكىلوگىيىسى شهكسىزكى بىر مىللهتنىڭ ش

ــز يهنه ئىستاتىــسكا . ، ئىقتىــسادىي ئاساســى ، ئۇيۇشۇشــچانلىقىغا ناھــايىتى زور ئهكــسىي تهســىر كۆرســىتىدۇ ئهمــدىلىكته بى

:مهلۇماتلىرى ئارقىلىق نىكاھ مهسىلىسىگه قايتايلى

ــۇم بولىــش ــسكا ماتىرىياللىرىــدىن مهل ــۇمىي نوپۇســتا ... ‹‹ ىچه ئىستاتى ــويىچه نىكــاھتىن ئاجراشــقانالرنىڭ ئوم مهملىــكهت ب

، بــۇ 3. 22% يىلىــدىكى نىــسبىتى – 1982 ، شــىنجاڭ ئۇيغــۇر ئــاپتونوم رايونىنىــڭ 0 .59%ئىگىلهيــدىغان نىــسبىتى

نـى 41%ن ئاجراشقانالرنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا نىكاھتى. يۇقىرى 2. 63%مهملىكهتنىڭ ئوتتۇرىچه نىسبىتىدىن

ــدۇ 29 – 20 ــانالر ئىگهللهي ــقىچه بولغ ــشى ... ياش ــاھتىن ئاجرىشى ــدىكىلهرنىڭ نىك ــدا يېزى ــاپتونوم رايونى ــۇر ئ ــىنجاڭ ئۇيغ ش

يـاش ۋه ئۇنىڭـدىن يۇقـۇرى ياشـتىكى نوپـۇس ئىچىـده نىكاھالنمىغانالرنىـڭ 15. ... شهھهردىكىلهردىن بىر ھهسسه يۇقۇرى

. جهنـۇبىي شـىنجاڭدا 82. 37%نىكـاھتىن ئاجراشـقانالرنىڭ ئاپتونوم رايونىدا شىنجاڭ ئۇيغۇر جاڭدا ، تى شىمالىي شىن%58

، ئومۇمالشـتۇرغاندا شـهرقىي شـىنجاڭدا نىكـاھتىن 3 . 3%، ئايـالالر 3. 09%ئاجراشقانالر نىسبىتى شهرقىي شـىنجاڭدا ئهرلهر



47

ــسبىتى ــشىش نى ــاھتىن ئ : 3. 18%ئاجرى ــىجاڭدا نىك ــۇبىي ش ــقان ئهرلهر جهن ــالالر 81. 13%اجراش ــۇپ 84. 08% ، ئاي بول

12. 62%، ئايـالالر 15. 78%شـىمالىي شـىنجاڭدا ئهرلهر . نى ئىگهللهيدۇ 82. 37%ئومۇمالشتۇرغاندا نىكاھتىن ئاجراشقانالر

ستاتىسكىـسىدىن ئۇنـداقتا نىمىـشقا بۇنـداق تهكشىـسىز بولىـدۇ ؟ نوپـۇس ئى]. 17[›› بولغـان 14. 45%، ئۇمۇمالشتۇرغاندا

شـهرقىي شــىنجاڭدا : نــى 16% نــى ، خهنـزۇالر 80. 2% يىلـى ئۇيغــۇرالر جهنـۇبىي شــىنجاڭ ئاھالىـسىنىڭ – 1982قارىغانـدا

نى ، 63. 85% نى ، خهنزۇالر 11 . 37% نى ؛ شىمالىي شىجاڭدا ئۇيغۇرالر 44 . 27% نى ، خهنزۇالر 46 . 46%ئۇيغۇرالر

، بىــز مۇشــۇ ئىستاتىــسكىدىن قارايــدىغان بولــساق ئۇيغۇرالرنىــڭ نوپۇســتا ئىگهللهيــدىغان نــى ئىگهللىــگهن14. 4%قــازاقالر

]. 18[نىسبىتى يۇقۇرى بولغان جايالردا ئاجرىشىش نىسبىتىنىڭ يۇقۇرى بولغانلىقىنى ناھايىتى ئېنىق كۆرۈۋاالاليمىز

1984 1983 1982 1981 1980 1964 1963 1955

0.88 0.97 شهرقىي شىنجاڭ 1.53 1.64 - 1.21 1.01 0.74

6.58 6.66 جهنۇبىي شىنجاڭ 6.15 - 6.05 6.72 5.68 7.08

0.42 0.43 شىمالىي شىنجاڭ 0.51 0.73 - 0.42 0.44 0.46

3.32 3.37 پۈتۈن شىنجاڭ 4.36 3.7 3.7 3.4 2.92 3.56

كه يهتـكهن بولـۇپ ئىقتىـسادنىڭ 4. 17% يىلى پۈتۈن شـىنجاڭ بـويىچه نىكـاھتىن ئاجرىـشىش نىـسبىتى ئـۆرلهپ –1986

ـــسبىتىنىڭ ـــشىش نى ـــاھتىن ئاجرى ـــى نىك ـــۈزلىنىش يهن ـــر ي ـــى بى ـــشى يېڭ ـــشقا يۈزلىنى ـــنىڭ ياخشىلىنى ـــشى ، تۇرمۇش ئېشى

] . 19[يۇقۇرىالۋاتقانلىقىدىن دېرهك بهردى

شىچه، زاۋۇدتىكـى يىلى قهشقهردىكى ئىككى كهنت بىر فابرىكىدا نىكاھلىنىش ئهھۋالىنى تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بولى– 1985

قېـتىم بولـۇپ، ئۇيغۇرالرنىـڭ نىكـاھلىنىش قېـتىم سـانى 1. 4 قېـتىم ، ئايالالرنىـڭ 1. 8ئهرلهرنىڭ نىكاھلىنىش قېتىم سانى

مانا مۇشۇالردىن شـىنجاڭ ئۇيغـۇر ئـاپتونوم رايونىـدا . قېتىم بولغان 1 .06 قېتىم ، خهنزۇالرنىڭ 1. 63ئوتتۇرا ھېساب بىلهن

. قانالرنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئۇيغۇرالر ئىكهنلىگىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇنىكاھتىن ئاجراش

17 ~ 15 يىلىدىكى نوپۇس تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بولىشىچه، – 1990ئۇيغۇرالردا بالدۇر نىكاھلىنىش بىر قهدهر يۇقۇرى بولۇپ

19 ~ 15 . نـى ئىگهللىـگهن 7 .58%ياشقىچه بولغانالرنىڭ ئىچىده توي قىلىپ بولغان قىزالر ئوخشاش ياشتىكى قىزالرنىـڭ

يىلىـدىكى – 1990. نـى ئىگهللىـگهن 4 .64%ياشقىچه بولغان توي قىلىپ بولغان ئوغۇلالرمۇ ئوخشاش ياشتىكى ئوغۇلالرنىڭ

بولــۇپ، مهملىــكهت بــويىچه 5 .25%نوپــۇس تهكــشۈرۈشتىن مهلــۇم بولىــشىچه، ئۇيغۇرالرنىــڭ نىكــاھتىن ئاجرىــشىش نىــسبىتى

يىلىـدىكى نوپـۇس تهكـشۈرۈشتىن مهلـۇم بولىـشىچه نىكـاھتىن – 1982. ھهسـسه يۇقـۇرى ئىـكهن7. 89تىن ئوتتۇرىچه نىسبهت

بۇنىڭـدىن باشـقا، جهمئىـيهت تهكـشۈرۈشتىن مهلـۇم . ]20[ تى جهنۇبىي شـىنجاڭدا ئىـكهن 82. 37%ئاجراشقان ئۇيغۇرالرنىڭ

يېــزا خهلــق ئىــشلىرى خادىمىنىــڭ نىكــاھ تىــزىمالش قاراقــاش ناھىيىــسىنىڭ شــاخاپلىق باشــقۇرۇش رايونىــدا ، ‹‹ بولىــشىچه

جهدۋىلىدىن بايقىلىشىچه ، ئاجرىشىپ بىر ئايغا يهتمىـگهن ۋاقىـت ئىچىـده قايتـا نىكـاھلىنىش گۇۋاھنامىـسى ئـالغىلى بارغـانالر

جــۈپ 414 يىلــى جهمئــى – 1986قاراقــاش ناھىيىــسىنىڭ زاۋا يېزىــسىدا . ... ئاجراشــقانالرنىڭ ئــۈچتىن بىرىنــى ئىگهللىــگهن

جۈپ ئاجراشقان ، ئهگهر زاۋا يېزىسىنىڭ شۇ يىلدىكى ئومۇمىي نىكاھالنغـانالر بىـلهن شـۇ يىلـى نىكـاھتىن 368نىكاھالنغان ،

ــۇپ ــۇرى بول ــسبىتى يۇق ــشىش نى ــسبهتلهشتۈرسه ، ئاجرى ــانىنى نى ــقانالر س ــدۇ 22. 4%ئاجراش ــى ئىگهللهي ــى – 1987. ن يىل

205 يىلــى تــوي قىلغــان – 1987يهكهننىــڭ ئــارال يېزىــسىدا . ىــدىن ئېــشىپ كهتــكهن ئاجراشــقانالر نىكاھالنغانالرنىــڭ يېرىم

ــارال . نــى ئىگهللىــگهن 75. 61% جــۈپى ئاجراشــقان بولــۇپ ئاجراشــقانالر تــوي قىلغانالرنىــڭ 155جۈپنىــڭ ئىچىــده مۇشــۇ ئ

ئـادهم ، 14ۇق نىكاھالنغان ئهرلهر قېتىمدىن ئارت2 ئائىله ئىچىده 35يېزىسىدىكى ساۋال كهنتىده نۇسخا ئېلىپ تهكشۈرۈلگهن

زاۋا يېزىـسىدا . نـى ئىگهللىـگهن 40. 7% ۋه 43 . 7%نىـڭ )ئادهم 32( ئادهم بولۇپ نۇسخا ئېلىپ تهكشۈرۈلگهنلهر 11ئايالالر



48

داقچه نـى ئىگهللىـگهن، مۇنـ74. 8% ياشتىن يۇقۇرى كىشىلهر ئىچىده قايتا نىكاھالنغانالر نىكاھالنغانالر ئومۇمىي سـانىنىڭ 18

ئـارال يېزىـسىدىكى تـوي قىلغـان . ... ئېيتقاندا توي قىلغانالر ئىچىده ئۈچتىن ئىككى قىسمى قايتا نىكاھالنغانالر ھېسابلىنىدۇ

قېتىمغا يهتكهن ، ھهر بىر ئادهم ئوتتـۇرا 292 نهپىرى ئاجراشقان ، ئاجراشقان قېتىم سانى 155 ئايال ئىچىده – نهپهر ئهر 205

1ئهگهر . قېـتىم 5 قېتىم ، ئايالنىـڭ 8 قېتىمدىن ئاجراشقان ، ئهرلهرنىڭ ئىچىده ئهڭ كۆپ ئاجراشقىنى 1. 88ھېساپ بىلهن

قېتىم توي قىلغان ۋه ئاجراشـقان ، جۆرىـسى قـازا قىلغانـدىن كېـيىن قايتـا تـوي قىلغانالرنىـڭ ھهممىـسىنى ھېـساباليدىغان –

كىـشىنىڭ 67زاۋا يېزىـسىدىكى . قېتىمـدىن نىكاھالنغـان بولىـدۇ 3. 5بولساق ، ھهر بىر ئادهم ئۆمرىده ئوتتۇرا ھېساب بىلهن

. 1% قېتىمدىن ئارتۇق نىكاھالنغانالر ئومـۇمىي سـاننىڭ 2 ياشقىچه 35نىكاھلىنىش ئهھۋالىنى تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بولىشىچه ،

نـى 83. 5%نغانالر ئومۇمىي ساننىڭ قېتىمدىن ئارتۇق نىكاھال2 ياشقىچه بولغانالر ئىچىده 49 ياشتىن 36. نى ئىگهللىگهن 64

بۇالرنىـڭ ئىچىـده نىكاھالنغـان . نـى ئىگهللىـگهن 81. 5% قېتىمدىن ئارتۇق نىكاھالنغـانالر 2 ياشتىن يۇقۇرىالر ئىچىده 50،

ياشـتىن50زاۋا يېزىسىدىكى ... قېتىم نىكاھالنغان7 ياشتىكىسى 68 قېتىم ، 6 ياشتىكىسى 33قېتىم سانى ئهڭ كۆپ بولغىنى

57 . 89% نهپهر پهرزهنتلىك بولغان ، ئهمما ئۇالرنىڭ ساق چوڭ بولۇش نىـسبىتى 6. 74ئاشقان ئايالالر ئوتتۇرا ھېساب بىلهن

›› ... قېتىمـدىن يهڭگىـگهن 4. 65 يىلىدىكى نوپۇس تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بولىشىچه ئۇيغـۇر ئايـاللىرى – 1990.... بولغان

يۈننهن ئۇنۋېرستېتىدىكى ئالىمالرنىـڭ قهشـقهر كونـا شـهھهر مۇسـۇلمانالر كهنتىـده ئېلىـپ شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى بىلهن] . 21[

كه 34 . 52%مۇســۇلمانالر كهنتىــده قايتــا نىكــاھلىنىش نىــسبىتى يۇقــۇرى بولــۇپ ‹‹ بارغــان تهكــشۈرۈشتىن مهلــۇم بولىــشىچه

– 1990]. 22[›› ... وي قىلغــانالر بــار قېــتىم تــ4 ~3يهتــكهن ، بولۇپمــۇ كهنتتىكــى ياشــتا چوڭالرنىــڭ ئىچىــده ئۆمرىــده

قېتىملىــق نوپــۇس تهكــشۈرۈشتىن مهلــۇم بولىــشىچه ، شــىنجاڭدىكى ئۇيغــۇر مىللىتىنىــڭ نىكــاھتىن ئاجرىــشىش – 4يىلىــدىكى

نـى ئىگهللىـگهن ، شـىنجاڭ بـويىچه ئاجرىـشىش 5. 27% نـى ، ئايـالالر 5. 23% ، بۇنىـڭ ئىچىـده ئهرلهر 5. 25%نىسبىتى

يىلىدىكى نوپۇس تهكشۈرۈشتىن مهلۇم بولىشىچه، ئۇيغۇرالرنىڭ – 2000. ڭ يۇقۇرى مىللهت ئىكهنلىگى ئېنىقالنغان نىسبىتى ئه

كه يېتىـپ 18 . 95% يىلى ئۇيغۇرالرنىڭ قايتا نىكـاھلىنىش نىـسبىتى – 2000. نى ئىگهللىگهن 4. 2%ئاجرىشىش نىسبىتى

].23[يۇقۇرى چهك ياراتقان

.

تۈرلهر يىلى- 1990 يىلى- 2000

ئۇيغۇر مىللىتى 5 .%25 4. %2

قازاق مىللىتى 0. %57 0. %78

خۇيزۇ مىللىتى 1 .%06 1. %53

موڭغۇل مىللىتى 0. %9 1. %27

قىرغىز مىللىتى 3. %2 3 .%05

جهنۇبىي شىنجاڭ 4. %92 2. %91

شىمالىي شىنجاڭ 1. %08 0 .%5

شهرقىي شىنجاڭ 1. %56 1. %81

پۈتۈن شىنجاڭ 2. %82 2. %61

شــىنجاڭدىكى مىللهتلهرنىــڭ نىكــاھتىن ئاجرىــشىش نىــسبىتىنى يۇقــارقى جهدۋهلــدىن كۆرۈۋېلىــشقا بولىــدۇ ، جهدۋهلــدىن

كۆرۈۋېلىش، مۈمكىنكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ نىكـاھتىن ئاجرىـشىش نىـسبىتى ھهممىـدىن يۇقـۇرى بولـۇپ قالماسـتىن ، ئـاپتونوم



49

دىنمۇ بىـر ھهسـسه يـۇقىرى تۇرىـدۇ ، نـاۋادا، بىـز بـۇ نىـسبهتتىكى ئۇيغۇرالرنىـڭ ئىگهللهيـدىغان رايوننىڭ ئوتتۇرىچه نىـسبىتى

.نىسبىتىنى ئوياليدىغان بولساق ، ئوتتۇرىچه نىسبهتتىن تېخىمۇ يۇقىرى بولىدۇ

ۇقـۇرى بولىـشىنى نىكاھتىن ئاجرىشىش نىـسبىتىنىڭ يئاپتونوم رايونىدىكى مانا بۇ سانلىق مهلۇماتالردىن، شىنجاڭ ئۇيغۇر

شــىنجاڭ ئۇنۋېرســتېتى نوپــۇس تهتقىقــات ئورنىنىــڭ . كهلتــۈرۈپ چىقارغــانلىقىنى كــۆرۈۋېلىش تهس ئهمهسئۇيغۇرالرنىــڭ

ــده ــوتهن ۋىاليهتلىرى ــقهر ۋه خ ــالنغاندا ، قهش ــشۈرۈشىگه ئاساس ــاھتىن – 1990 – 1980تهك ــان ۋه نىك ــدا نىكاھالنغ يىللىرى

ــايرىم ئــا ــقانالرنىڭ نىــسبىتى ئ ــدا ئاجراش ــسىدىكى ئۇيغــۇرالرنى . بولغــان 100 :46 ۋه 100 :49. 4يرىم ھال يهكهن ناھىيى

شـــىنجاڭ ئىجتىمـــائىي پهنـــلهر . تىـــن ئاشـــقان 75%تهكـــشۈرۈشنىڭ كۆرسىتىـــشىچه ، نىكـــاھتىن ئاجراشـــقانالر ئاھالىنىـــڭ

– نهپهر تـوي قىلغـان ئهر 205 يىلىدىكى تهكشۈرۈشىچه، قاراقـاش ناھىيىـسىنىڭ شـاخال كهنتىـده – 1987ئاكادىمىيىسىنىڭ

نىكـاھتىن 155بـۇ . نى ئىگهللهيـدۇ 75. 61% نهپهر بولۇپ ئومۇنىي نوپۇسنىڭ 155ئايال ئىچىده ، نىكاھتىن ئاجراشقانالر

قېتىمـدىن ئاجراشـقان 1 . 8 قېتىم بولۇپ ھهر بىـر كىـشى ئوتتـۇرا ھېـساب بىـلهن 292ئاجراشقۇچىالرنىڭ ئاجرىشىش قېتىمى

]24 .[

ر ئۇيغــۇرالردا كىچىــك ئــائىلىلهر شـىددهت بىــلهن كــۆپهيگهن بولــۇپ بىـر كىــشىلىك ، ئىككــى كىــشىلىك ئائىلىلهرنىــڭ ھـازى

يىلالر بـۇرۇن تـارىم ۋادىـسىدىكى 2000بىز بۇ يهرده مۇندىن [ نىسبىتىمۇ مهملىكهتنىڭ ئوتتۇرىچه نىسبىتىدىن يۇقۇرى بولغان

ــائىلىلهردىكى ئوت ــۆپ جاينىــڭ ئ ــۇرىچه جــان ســانى بوســتانلىقالردا ك ــدىن 7~9ت ــارىخ ماتىرىياللىرى ــانلىقىنى ت ــدا بولغ ئهتراپى

، لـېكىن ھـازىرقى زامانـدا نـېمه ] كۆرهلهيمىز ، بۇ شهكسىزكى نهچچه ئهۋالد كىشىنىڭ بىرگه ياشىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ

نـى 51 . 01% كىـشىلىك ئـائىلىلهر 5 ~3ئۈچۈن ئهنه شۇنداق ئۇششاق ئائىلىلهر كۆپۈيۈپ كېتىدۇ ؟ ھازىر ئۇيغۇر مىللىتىـده

ئۇنـداقتا بىـز . پوئىنىـت تـۆۋهن 16 . 27ئىگهللىگهن بولۇپ، مهملىكهتنىڭ شـۇ خىلـدىكى ئـائىلىلهر ئوتتـۇرىچه نىـسبىتىدىن

تهرهققىيات ۋه باياشادلىق نىكاھتىن ئاجرىشىـشنىڭ ئاساسـىمۇ دهپ ئـويالپ قـالىمىز ، لـېكىن بۇنىـڭ ھـېچ بىـر ئاساسـى يـوق

گــى نامــايهن بولىــدۇ ، چــۈنكى ئوخــشاش تهبىئىــي شــارائىت ، ئوخــشاش ئىجتىمــائىي مۇھىتتــا ياشــاۋاتقان قېرىنــداش ئىكهنلى

مىللهتــلهر بىــلهن سېلىــشتۇرساق، ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىقتىــسادىي ئاساســىنىڭ تــۆۋهن ئىكهنلىگــى ، لــېكىن نىكــاھتىن ئاجرىــشىش

ــۇقىرىلىقىنى كــۆرۈۋاالاليمىز ــاۋادا زامانى. نىــسبىتىنىڭ ي ۋىالشــقان، ئىقتىــسادى تهرهققىــي قىلغــان جهمئىيهتتىكــى مىلــلهت ۋه ن

ــۆرهلهيمىز ــق ك ــۇ ئېنى ــداق ئهمهســلىگىنى تېخىم ــساق، ئهھۋالنىــڭ ئۇن ــشتۇرىدىغان بول ــلهن سېلى ــلهر بى ــى – 1994. دۆلهت يىل

مىـڭ 10ىـده ھهر يىلـى تۈركىي– 1995 جۈپ كىشى نىكاھتىن ئاجراشقان ، 2 .7 مىڭ ئادهم ئىچىده 10ئاۋىستىرالىيىده ھهر

4 . 4 مىڭ كىـشى ئىچىـده نىكـاھتىن ئاجراشـقانالر 10 جۈپ ئادهم نىكاھتىن ئاجراشقان ، ئامىرىكىدا ھهر 0. 5ئادهم ئىچىده

. 5 مىـڭ ئۇيغـۇر ئىچىـده 10 ئادهمنىڭ ئاجراشقانلىقىنى ئويالشـساق ھهر 5 .25بىز ئۇيغۇرالرنىڭ يۈز ئادهمنىڭ ئىچىده .جۈپ

يىلـى – 2006›› ئۈرۈمچى كهچلىـك گېزىتـى ‹‹ . بىلهن سېلىشتۇرما قىالاليمىز ىن ئاجرىشىدىغانلىقى جۈپنىڭ نىكاھت262

ماي سانىدا ئـېالن قىلىنغـان ماقالىـدىن قارىغانـدا، ھهر قايـسى دۆلهتلهرنىـڭ نىكـاھتىن ئاجرىـشىش نىـسبىتى يېقىنقـى – 22

3 ئورۇنـدا ، كـورىيه – 2امېرىكا بىرىنچى ئورۇندا ، ئهنگىلىـيه دۇنيادا نىكاھتىن ئاجرىشىشتا ئ. يىلالردىن بۇيان تېز ئاشقان

يىلى كورىيهنىڭ نىكاھتىن ئاجرىـشىش نىـسبىتى تارىختـا ئهڭ يۇقـۇرى بولغـان بولـۇپ، ھهر – 2002. ئورۇندا تۇرىدىكهن –

يىـل 10 نىسبىتى يىلى كهلگهنده ئاجرىشىش– 2004ھىندىستان . جۈپى نىكاھتىن ئاجراشقان28 مىڭ جۈپ ئهر ئايالنىڭ 10

دۆلهتنىـڭ بىـزدىن يـۇقىرى 3زامانىۋىلىشىش جهھهتـته يۇقـارقى . بولغان 0. 58%ئىلگىرىكىدىن بىر ھهسسه ئاشقان بولۇپ

. ئىكهنلىگىده شهك يوق ، ماددىي مهئىشهت ، ئـاڭ جهھهتـتىن بىـزدىن يـۇقىرى ئىكهنلىگىـگه ھـېچ كىـشى گۇمـان قىلمايـدۇ

تـى ئىـسالم دىنىغـا ئېتىقـاد 99%تىن ئاجرىشىش نىـسبىتى يۇقۇرىمـۇ ؟ يـاق ، تۈركىيىلىكلهرنىـڭ ئۇنداقتا مۇسۇلمانالردا نىكاھ

ــل ــۇ خى ــسبىتىنى كۆرســهك، ب ــشىش نى ــاھتىن ئاجرى ــاۋادا باشــقا مهملىكهتلهردىكــى مۇســۇلمان ئاھالىلهرنىــڭ نىك ــدۇ ، ن قىلى



50

ۈن ئۇيغـۇرالردا بـۇ خىـل نىكـاھتىن ئاجرىـشىش گۇماننىڭمۇ پۇت دهسـسهپ تۇرالمايـدىغانلىقىنى بىلىمىـز ، ئۇنـداقتا نىـمه ئۈچـ

. ھادىسىسى كۆپ يۈز بېرىدۇ ؟ بۇ مهسىال ھهممه كىشى ئويلىنىپ كۆرۈشكه تېگىشلىك مۇھىم مهسىلىدۇر

ئۇيغۇر ئاھالىلىرىده خىـروئىن قاتـارلىق زهھهرلىـك چېكىملىـك ۋه ئهيـدىزنىڭ يامرىـشى ئۇيغـۇر ئائىلىلىرىـده يـۈز بېرىۋاتقـان

ئېغىرلىقىنـى ، ئـائىلىۋىي تهربىيىنىـڭ مهغلـۇب بولغـانلىقىنى ، ئـائىله مهدهنىيىتىنىـڭ يۇقالغـانلىقىنى كۆرسـىتىپ كېرىزىسنىڭ

.بېرىدىغان بهلگه بولۇپ قالدى

تور بېتىده ئېالن قىلىنغـان بىـر ئۇيغـۇرچه ئۇچـۇردىن مهلـۇم ›› ئىزدىنىش ‹‹ تور بېكىتىدىن ئېلىنىپ ›› تهڭرىتاغ ‹‹

نهپهر ئهيـدىز ۋىرۇسـى بىـلهن يېڭىـدىن يۇقۇمالنغـۇچى 303 ئـايغىچه ئۈرۈمچىـده – 9 ئايدىن – 1ىلى ي– 2003بولىشىچه،

مىڭدىن ئاشـقان دېـيىلگهن 30 كه يهتكهن ، بۇ كېسهل ۋىرۇسىنى يۇقتۇرۇۋالغانالر 3165بايقالغان ، شۇنىڭ بىلهن بۇ سان

.

›› ياشــلىرىمىزنى قۇتقــۇزۇۋااليلى ‹‹ سىگه يېزىلغــان سهھىپىــ›› ئــۆزىمىزگه نهزهر ‹‹ تــور بېتىنىــڭ ›› ئىــزدىنىش ‹‹

ئۈرۈمچى ليۇداۋان كۆمۈر كېنـى بىـر قىـسىم ئۇيغـۇرالر توپلىـشىپ ئولتۇراقالشـقان جـاي ، كانـدا ‹‹ دىگهن تېمىدىكى ئۇچۇردا

تهرهپ ھۆكـۈمهت( ئۇيغـۇر بالىـسى ئـاق تاماكـا چېكىـدىكهن 600بۇنىـڭ ئىچىـده . غا يـېقىن ئىـشچى ئىـشلهيدۇ 2000ھازىر

نهشه چېكىدىغانالرنى ) ... ستاتا ئالغۇچى –ئېنىقلىغىنى دهپ ئىزاھات بېرىلگهن بولسىمۇ قانچىلىك ئاساسى بارلىغى نامهلۇم

. دېيىلگهن ›› ... ئۇيغۇر بالىسىنىڭ كۆپۈنچىسى ئائىله قۇرغان ياكى ئىككىدىن بالىسى بار 600بۇ ... دېمهيال قوياي

ئىيـۇل – 8 يىللىـق – 2004ئۇيغـۇرچه ›› شـىنجاڭ ئىقتىـساد گېزىتـى ‹‹ ڭ مـۇنهۋۋهر گېزىـت ئاپتونوم رايـونىمىزدىكى ئه

مىڭـدىن ئاشـتى 60ئاپتونوم رايونىمىزدا ئهيدىز ۋېرۇسـى بىـلهن يۇقۇمالنغـان تهخمىـنهن : قورقۇنۇچلۇق سان ‹‹ سانىدىكى

انالر بايقالــدى ، يۇقتــۇرۇۋېلىش ســهۋهبى نــاھىيه شــهھهرده ئهيــدىز ۋېروســى بىــلهن يۇقۇمالنغــ70%‹‹ نـاملىق خهۋهرده ››

بۇ يىل ئاپتونوم رايونىمىز قان ئېلىش ۋه قان بېرىشكه بولغان باشقۇرۇشنى . ئېنىق بولمىغانالرنىڭ سانى داۋاملىق كۆپهيمهكته

توسـىدى ھهمده دوختۇرخانىالرنىڭ دېزىنفېكسىيه ئىشلىرىنى كۈچهيتىپ ، ئهيدىز كېسىلىنىڭ دوختۇرخـانىالردىن تارقىلىـشىنى

– 2004 ئىيۇل ئاپتونوم رايونلۇق ئهيـدىز كېـسىلىنىڭ ئالـدىنى ئـېلىش ۋه ئـۇنى داۋاالش يىغىنىـدىن ئىگىلىنىـشىچه ، – 4.

13%كه يېتىـپ ، مهملىـكهت بـويىچه 8773يىلى ماينىڭ ئاخىرىغىچه ئاپتونوم رايون بويىچه دوكالت قىلىنغـان يۇقۇمالنغـۇچى

بۇنىـڭ ئىچىـده ئهيـدىز كېـسىلىگه . ئورۇنـدا تۇرغـان – 4 گۇاڭـشىنىڭ كهينىـده يهنـى نى ئىگهللهپ ، يـۈننهن ، خېـنهن ،

نـاھىيه شـهھهر ئهيـدىز ۋېرۇسـى 77% ئـادهم ، ھـازىر ئـاپتونوم رايـون بـويىچه 67 ئادهم ، ئـۆلگهنلهر 202گېرىپتار بولغانالر

مۆلچهرلىنىـشىچه ، ئـاپتونوم . ڭهيمهكـته ئىـكهن بىلهن يۇقۇمالنغانالرنى دوكالت قىلغان ، يۇقۇملىنىش دائىرىـسى داۋاملىـق كې

يىغىنـدا ئـاپتونوم رايوننىـڭ مۇئـاۋىن رهئىـسى كـۈرهش مهخـسۇت . مىڭـدىن ئاشـىدىكهن 60رايونىمىزدا ئهمىلىي يۇقۇمالنغانالر

ويىچه توققۇز يىـل ئىچىـده ئـۈرۈمچى ۋه ئىلـى دوكـالت قىلغـان يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ سـانى ئـاپتونوم رايـون بـ: مۇنداق دېدى

يېقىنقى ئىككى يىلدىن بۇيان ئاقـسۇ ۋه قهشـقهر ۋىاليىتىـده . ئىنى ئىگىلىدى 84. 5%دوكالت قىلىنغۇچىالر ئومۇمى سانىنىڭ

ئهيدىز كېسىلىنىڭ ئۇنىڭ ئۈستىگه يېقىنقى يىلالردىن بۇيان ئاپتونوم رايونىمىزدا . يۇقۇملىنىش سۈرئىتى بىر قهدهر تېز بولدى

. ىلىق يۇقۇش ۋه سهۋهبى ئېنىق بولمىغان يۇقۇش نىسبىتى داۋاملىق ئاشتى جىنسىي مۇناسىۋهت ئارق

ئارقىدىن قوزغىلىـپ –ھازىر كۆپ ساندىكى دهسلهپكى يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ كېسىلى ئارقا : كۈرهش مهخسۇت مۇنداق دىدى

ن تهمىـنلهش يـولى بهرپـا قىلىـش ۋه ۋىرۇسقا تاقابىل تۇرىدىغان دورا بىله. ۋهزىيهت ناھايىتى كهسكىن . ، ئۆلۈپ كېتىۋاتىدۇ

. يۇقۇملىنىشقا قارشى داۋاالش ئىقتىدارىنى ئاشۇرۇش ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ جىددىي ۋهزىپىسى بولۇپ قالدى

شۇنىڭ بىلهن بىر ۋاقىتتا ئهيدىز كېسىلىنىڭ قان ئېلىش ، قان بېرىش ، داۋاالشتا تازىلىققا دىققهت قىلماسلىق ۋه ھۆسـۈن

ھـالقىالردىن يۇقۇشـىدىن سـاقلىنىش ئۈچـۈن ، ئـاپتونوم رايـون قـان ئـېلىش ، قـان بېرىـشنى باشقۇرۇشـنى تۈزهش قاتارلىق



51

ــدۇ ــشنى . كۈچهيتى ــۋابىنى ئىشلىتى ــرىش ئهس ــۇيۇقلۇق بې ــق س ــر قېتىملى ــىپرىس ، بى ــق ش ــر قېتىملى ــانلىرى بى داۋاالش ئورگ

.ولغان نازارهت ۋه باشقۇرۇشنى كۈچهيتىش كېرهك ئومۇمالشتۇرۇشى ، ئېغىز بوشلۇقى ، ئوكۇل ، ئوپېراتسىيه بۆلۈمىگه ب

ئىگىلىنىشىچه ، ئاپتونوم رايونىمىز سېلىنمىنى ئاشۇرۇپ ، بۇ يىل يىـل ئـاخىرىغىچه ئهيـدىز كېـسىلىنى دهسـلهپكى قهدهمـده

›› . گه يهتكۈزىدىكهن 200 يىلى – 2005نى قۇرىدىكهن ، 150ئايرىپ چىقىدىغان تهجرىبىخانىدىن

ئاپتونوم رايونىمىزدا ئهيـدىز ۋىرۇسـى ‹‹ ئىيۇل سانىدا ئېالن قىلىنغان – 3 يىللىق – 2004نىڭ ››ى شىنجاڭ گېزىت‹‹

يىلـى ئـاپتونوم رايـونىمىزدا ئهيـدىز ۋىرۇسـى – 1995‹‹ دىـگهن خهۋهرده ›› بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالر ئۈزلۈكسىز كۆپهيمهكته

ىرۇسـىنىڭ يۇقىـشى تېـز بولـدى ، يهنـى ئهيـدىز ۋىرۇسـى بىـلهن بىلهن تۇنجى يۇقۇمالنغۇچى بايقالغاندىن بۇيـان ، ئهيـدىز ۋ

ئىككى يىلدىن بۇيان ، ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغـۇچىالر يېقىنقى ..... يۇقۇمالنغۇچىالر يىلىغا مىڭ كىشىدىن كۆپهيدى

نغان ھامىلدار ئايالالر ، زهھهر چېكىدىغان كىشىلهردىن ئادهتتىكى كىشىلهرگه قاراپ كېڭهيدى ، ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمال

.دېيىلگهن›› بوۋاقالر تېز كۆپهيمهكته

: كـۈنى ئـېالن قىلغـان خهۋهرده مۇنـداق دىيىلىـدۇ – 21 ئاينىـڭ – 11 يىلى – 2004›› شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى ‹‹

ئىت ئهڭ يېڭـى خهۋهرنـى كۈنى ئاپتونوم رايونلۇق سهھىيه نازارىتى رايونىمىزنىڭ ئهيدىز كېسىلىگه ئا– 19 ئاينىڭ – 11‹‹

75 ۋىاليهت ، ئوبالستنىڭ مهركىزىـي شـهھهرلىرى ، 15 كۈنىگىچه رايونىمىزدىكى – 30 ئاينىڭ – 9ئېالن قىلدى ، بۇ يىل

، بۇنىـڭ ئىچىـده 9346ناھىيه ، شهھهر، رايوندىن دوكالت قىلىنغان ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىنىڭ ئومۇمى سـانى

ئهيدىز ۋىرۇسـى بىـلهن يۇقۇمالنغـۇچىالر ئاساسـلىقى ئـۈرۈمچى ۋه . 69 ، ئۆلگهن ئهيدىز بىمارى 212غانالر ئهيدىز كېسىلى بول

ئاپتونوم رايونىمىزدا ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغـۇچىالر ئىچىـده ئهرلهر ئايـالالردىن كـۆپ ، .... ئىلى ئوبالستىغا توپالشقان

89. 5% ياشقىچه بولغـان ياشـالر 40 – 20هللهيدۇ ، يۇقۇمالنغۇچىالر ئىچىده نى ئىگ14. 2% نى ، ئايالالر 85. 8%ئهرلهر

ئـاپتونوم رايـونىمىزدا ئهيـدىز كېـسىلىنىڭ تـارقىلىش ئاالھىـدىلىگى زهھهرلىـك چېكىملىكنـى تومۇرىغـا ئۇكـۇل . نى ئىگهللهيدۇ

، بۇ خىل تارقىلىش ئۇسۇلىدا يۇقۇمالنغـانالر قىلىشتا شىپرىسنى ئورتاق ئىشلىتىشتىن تارقالغىنى ئاساسىي سالماقنى ئىگهللهيدۇ

نى ئىگهللهيدۇ ، ئۇنىڭدىن كېيىنـرهك تۇرىـدىغىنى جىنـسىي مۇناسـىۋهت بىـلهن يۇقـۇش بولـۇپ يۇقۇمالنغانالرنىـڭ 88 . %6

نويـابىر سـانىدىكى خهۋهرده – 30 يىـل – 2004نىـڭ ››شـىنجاڭ ئىقتىـساد گېزىتـى‹‹[ ›› .... نى ئىگهللهيـدۇ 3. %6

. نهپىرى ئايال كىشى ئىكهن 1328 نهپىرى ئهر ، 8018 نهپهر ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچى ئىچىده 9346ىشىچه يېزىل

ئهرلهرنىـڭ . گه يهتـكهن 977 ئايغـا كهلگهنـده كۆپۈيـۈپ – 9 يىلـى – 2003 نهپهر بولغان بولسا 288 يىلى ئايالالر – 1999

ئانىـدىن بالىغـا – مۇناسـىۋهت ئـارقىلىق يۇقىـشنىڭ ، شـۇ ئـارقىلىق ئاتـا سانىنىڭ بۇنداق كۆپ بولىشى شهكـسىزكى جىنـسىي

].ھامىله ۋاقتىدىال يۇقۇشنىڭ كهلگۈسىده ئاشىدىغانلىغىدىن دېرهك بهرمهكته

ئاينىـڭ – 9بۇ يىـل ... ‹‹ كۈنىدىكى خهنزۇچه سانىدا – 25 ئاينىڭ – 11 يىلى -2004نىڭ ››شىنجاڭ گېزىتى ‹‹

ئهمىلى يۇقۇمالنغـانالر ( گه 9346 رايون بويىچه ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغانالرنىڭ ئومۇمى سانى ئاخىرىغىچه ، ئاپتونوم

يهتكهن بولۇپ مهملىكهت بويىچه ئهيدىز ۋىرۇسـى بىـلهن يۇقـۇملىنىش ئهڭ ئېغىـر ئـۆلكه ، ) بۇنىڭدىن كۆپ بولىشى ئېھتىمال

ــان ــرى بولغ ــاپتونوم رايونالرنىــڭ بى ــالالر ... 8018لهر يۇقۇمالنغــان ئهر... ئ ــان . ... 1328ئاي ــق بولمىغ ــولى ئېنى يۇقــۇش ي

. نـى ئىگهلهيـدۇ 1 .58% نى ، باشـقا يـول بىـلهن يـۇققىنى 0 .15% نى ، ئانىدىن بالىغا يۇققىنى 6 . 07%يۇقۇمالنغۇچى

ــان ... ــۆپ بولغ ــۇچىالر ئهڭ ك ــويىچه يۇقۇمالنغ ــون ب ــاپتونوم راي ــتىغا 3ئ ــى ئوبالس ــده ئىل ــاليهت ئىچى ــايالردىكى ۋى تهۋه ج

56%نـى ، ئاقـسۇ ۋىاليىتىـدىكى يۇقۇمالنغـۇچىالر 40. 62% نى ، ئۈرۈمچىـدىكى يۇقۇمالنغـۇچىالر 43 . 57%يۇقۇمالنغۇچىالر

لېكىن جىنـسى ئـاالقه ۋه ئانىـدىن بالىغـا يۇقـۇش ئـارقىلىق يۇقۇمالنغـان ئهيـدىز بىمارىنىـڭ نىـسبىتى . ... نى ئىگهللهيدۇ 4.

›› .... يىلدىن بۇيان ، ئايالالرنىڭ يۇقۇملىنىشى كۆرۈنهرلىك ئاشقان 2ئاشماقتا ، يېقىنقى



52

نويــابىر – 22‹‹ : نويــابىر ســانىدا ئــېالن قىلىنغــان خهۋهرده – 25 يىلــى – 2004›› شــىنجاڭ ئىقتىــساد گېزىتــى ‹‹

ىز كېـسىلى يۇقـۇم ئۈرۈمچى شهھهرلىك يۇقۇملۇق كېـسهللىكلهرنى تېـزگىنلهش مهركىـزى ئـۈرۈمچى شـهھرىنىڭ ئهڭ يېڭـى ئهيـد

يىلى قان تهقـدىم قىلغۇچىالرنىـڭ ئىچىـدىن ئهيـدىز كېـسىلى ۋىرۇسـى – 1995ئهھۋالىنى ئېالن قىلدى ، ئۈرۈمچى شهھرىده

بىلهن يۇقۇمالنغان بىر ئادهم بايقالغاندىن تارتىپ ، بۇ يىل ئىيۇننىڭ ئاخىرىغىچه ، مهلـۇم قىلىنغـان ئهيـدىز ۋىرۇسـى بىـلهن

. گه يهتتى 3580انى يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ س

ئهتراپىـدا 400ئىگىلىنىشىچه ، ئۈرۈمچى شهھرىدىكى ئهيدىز كېسىلى ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ يىللىق كۆپۈيىـشى

ئهيــدىز كېــسىلى يهنىــال زهھهر چېكىــشته . 5 .09: 1 ئايالالرنىــڭ نىــسبىتى –بولــۇپ ، يۇقۇمالنغانغۇچىالرنىــڭ ئىچىــده ئهر

›› . نى ئىگهللىگهن 92 . 07%ىشلىتىشتىن يۇققان بولۇپ ، يۇقۇمالنغۇچىالر ئومۇمى سانىنىڭ شىپرىسنى ئورتاق ئ

مۇخبىرىنىڭ ئۈرۈمچى شهھهرلىك ئهيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئىشخانىسىدىن ئىگهللىشىچه ، بۇ يىـل ›› تهڭرىتاغ تورى ‹‹

مىڭـدىن ئاشـقان 30ي يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ سـانى ئاينىڭ ئاخىرىغىچه ئۈرۈمچى شهھرىده ئهيدىز ۋىرۇسـى بىـلهن ئهمهلىـ– 9

. كىشىنىڭ ۋىرۇس بىلهن يۇقۇمالنغان بولىشى مۈمكىن ئىكهن 3 ئادهم ئىچىده 200بولۇپ، ھهر

. يىلىنىڭ ئاخىرى ئهيدىز ۋىرۇسى بىـلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ سـانى بىـر مىليونـدىن ئېـشىپ كهتـكهن – 2002ئېلىمىزده

بىرىنچىــسى، زهھهرلىــك چېكىملىــك : ساســلىق تــارقىلىش يــوللىرى مۇنــۇ ئــۈچ خىــل بولــۇپئهيــدىز كېــسىلىنىڭ ئهڭ ئا

ئېلىمىـزده مۇشـۇ خىـل ( چهككۈچىلهرنىڭ زهھهرنى ئۇكـۇل قىلىـش داۋامىـدا شىپرىـسنى ئورتـاق ئىـشلىتىش ئـارقىلىق يۇقـۇش

ل ئۇسـۇلدا يۇقۇمالنغـۇچىالر شـىنجاڭدا نى ئىگهللهيدۇ ، بۇ خىـ76. 51%ئۇسۇلدا يۇققانالر ئهيدىز بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ

؛ زىنــا ۋه جىنــسىي مۇناســىۋهت ) ئىگهللهيــدۇ78. 97% ، گۇاڭــشىدا 83. 22%، يۈننهنــده 92. 27% ، ســىچۇهنده 97. %37

ئايغـا قهدهر ئهيـدىز – 9 يىلى – 2001شىنجاڭدا . يۇقشتىن ئىبارهت ) قان ياسالمىلىرىدىن ( بىلهن يۇقۇش ؛ قان سېلىش

، 42%بۇنىڭ ئىچىده ئـۈرۈمچى شـهھىرى . كىشى ئۆلگهن 600 كىشى بولۇپ 2389هن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ سانى ۋىرۇسى بىل

ــهھىرى ــا ش ــگهن 45%غۇلج ــى ئىگهللى ــۆرگىنىمىزده، ئهر . ن ــاتالرنى ك ــانلىق مهلۇم ــۇ س ــز ب ــۆز –بى ــڭ ئ ــارا – خۇتۇنالرنى ئ

.يۇشۇرۇن خهۋىپىنىمۇ ئهسكه ئېلىشىمىز كېرهك يۇقتۇرغىنىدىن سىرت يهنه ئانىدىن بالىغا يۇقىدىغان يۇقۇشنىڭ

4 يىلى مهملىكهت بـويىچه پاھىـشىۋازلىق ۋه پاھىـشىلىق بىـلهن قولغـا ئېلىنغـانالر – 1996‹‹ بهزى ئۇچۇرالرغا قارىغاندا،

ھهسـسىگه 10 مىڭغا يهتكهن ، ئهمهلىيهتته پاھىـشۋازلىق ۋه پاھىـشىلىق قىلىـدىغانالر قولغـا ئېلىنغـانالر سـانىنىڭ 200مىليون

يىلىدىكىدىن كۆپ ئېغىـر ئىكهنلىگىنـى بىلـدۈرۈدۇ ، چـۈنكى – 1996ھازىرقى ئهمهلىيهت ئهھۋالنىڭ ]. 25[›› توغرا كېلىدۇ

ئهينى يىلالردىكىدىكى ئهھۋالالر ھازىرقىدىن كۆپ ياخشى ئىدى ، مانا ھازىر كاماندىروپكىغا چىقـسىڭىز يـاتىقىڭىزدا خـاتىرجهم

›› مـۇالزىمهت الزىممـۇ ؟ قىزلىرىمىـز چىرايلىـق ، يېڭىـدىن كهلـدى ‹‹ مهيلى قانـداق ۋاقىتتـا كېلىـڭ ئۇخلىيالمايسىز ، سىز

دهيــدىغان بولــسىڭىز پادىــدهك كىرىــپ تاللىــشىڭىزنى ، باھــا ›› ھهئه ‹‹ دىــگهن تېلىفــۇنالر ئــارامىڭىزنى بــۇزۇدۇ ، نــاۋادا

ئهرلهر ئۈچۈنال مۇالزىمهت . ىغىڭىزغا كىرىدىغان ئهھۋالالرمۇ بار خاتا كىرىپ قالغاننى باھانه قىلىپ يات. تالىشىشىڭىزنى كۈتىدۇ

ــا كهلــگهن ــالالر ئۈچۈنمــۇ مــۇالزىمهت قىلىــدىغان كهســپلهر بارلىقق ــا . قىلماســتىن، ئاي كهچلىكلىــرى كوچىــدا شــهرهتلهش ھهتت

ىيهتـته پاھىـشۋازالرغا نامدا ساتراچخانا ، ھۆسـۈن تـۈزهش ئـورنى دېـگهن ۋىۋىـسكىنى ئېـسىپ، ئهمهل. قىچقىرىش ئومۇمالشقان

بـازارالرغىچه -بۇرۇن شهھهرلهرنى ئاساس قىلغان بولسا، مانا ئهمدى يېزا . سورۇن ھازىرالپ بېرىدىغان ئهھۋالالر ئومۇمالشقان

ھـازىر كىـشىلىرىمىزنىڭ . كېڭهيمهكته ، بۇ خىل يامان سۈپهتلىك قىلمىشنىڭ ئېلىپ كېلىدىغان زىيىنىنـى مـۆلچهرلهش قىـيىن

مهتلىككه سهل قاراش خاھىشى كۆپ بولغاچقا، جىنسى ئامىل ۋه باشـقا سـهۋهبلهر بىـلهن يۇقۇمالنغـانالردىن خېلـى ئىچىده ساال

پاھىـشىلهر كىچىـك ›› ئىش ئورنىـدىن قالغـان ‹‹ كۆپى ئېنىقالنمىغان بولىشى مۈمكىن، چۈنكى ھازىر چوڭ شهھهرلهردىكى

›› باھــا جهھهتتىكــى ئېتىبــار بېــرىش ‹‹ . ›› ئــورنى تــاپتى ئىــش ‹‹ نــاھىيه ، شــهھهرلهرگه ، يېــزا بازارالرغــا كېلىــپ



53

مانـا ›› قىزىـل چىـراق كـوچىلىرى ‹‹ ، ›› ئـالتۇن ئـۈچ بـۈرجهك ‹‹ ئارقىسىدا بۇرۇنقى مائاشـلىقالر بارىـدىغان بـۇ يېڭـى

ز كېسىلى بىـلهن ئهمدىلىكته ئىشسىز ياشالر ۋه دېھقان چارۋىچىالرغىچه ھهتتا ئۆسمۈرلهرگىچه كهڭ قۇچاق ئاچتى ، شۇڭا ئهيدى

ئهيــدىز كېــسىلىنىڭ يۇشــۇرۇن مهزگىلــى . ياشــقىچه بولغانالرنىــڭ نىــسبىتى يــۇقىرى بولــدى 40 – 20يۇقۇمالنغــانالر ئىچىــده

. يۇقتۇرۇشىنىڭ ئهڭ يۇقۇرى مهزگىلى بولۇپ، كهلگۈسىده يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ تېـز سـۈرئهتته ئاشـىدىغانلىغىنى كۆرسـهتمهكته

نويــابىر ســانىدا يېزىلىــشىچه بىرلهشــكهن دۆلهتــلهر تهشــكىالتىنىڭ بىــر ئهمهلــدارى – 30 يىــل – 2004شــىنجاڭ گېزىتىنىــڭ

ــشتا ئهر ــلهن يۇقۇملىنى ــدىز ۋىرۇســى بى ــۇدا ئهي ــدىز –جوڭگ ــسبهت ئهي ــۇ نى ــقانلىقىنى ، ب ــسبىتىنىڭ يېقىنالش ــڭ نى ئايالالرنى

مانــا بــۇالر خهۋپنىــڭ ھهر . ىغانلىغىنى ئېيتقــان ۋىرۇســىنىڭ ئــادهتتىكى خهلقــقه قــاراپ يامراۋاتقــانلىقىنى چۈشــهندۈرۈپ بېرىــد

.بىرىمىزگه يېقىنالپ كهلگهنلىگىنى كۆسىتىپ بېرىدۇ

بىز ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ سانى ئارقىلىق نىمىلهرنى چۈشۈنىمىز ؟ ناھايىتى ئېنىقكـى سـانلىق مهلۇمـاتالر

ىـروئىن ۋاستىـسى بىـلهن يۇققـانلىقىنى كۆرسـهتتى ، ئىككىنچىـدىن ئهيدىز ۋىرۇسى بىـلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىـڭ ئاساسـلىقى خ

ــونىمىزدىكى . زىنانىــڭ ئېغىرالشــقانلىقىنى ھهم ئېــشىۋاتقانلىقىنى كۆرســهتمهكته ــاپتونوم راي ــا ئاساســالنغاندا، ئ بهزى ئۇچۇرالرغ

ــلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىــڭ ــدىز ۋىرۇســى بى ــا مۇشــۇ80%ئهي ــدىكهن ، مان ــۇرالر تهشــكىل قىلى ــى ئۇيغ ــۇر ن ــۆزىال ئۇيغ الرنىڭ ئ

ئهيـدىز كېـسىلىنىڭ تارقىلىـشىنىڭ جوڭگـۇ ‹‹ . ئائىلىلىرىگه كېلىۋاتقان خهۋپنىـڭ ناھـايىتى ئېغىرلىقىنـى كۆرسـىتىپ بېرىـدۇ

ته ئېالن قىلىنغان سانلىق سـانلىق مهلۇمـاتتىن قارىغانـدا ، ›› نوپۇس تهرهققىياتىغا تهسىرى ھهققىده دهستلهپكى ئىزدىنىش

مىليونـدىن ئاشـقان ، قورامىغـا 1 ئاخىرىدا مهملىكىتىمىزده ئهيدىز ۋىرۇسى بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ سانى يىلىنىڭ– 2002

يىلىغـا – 2010ھازىرقى مۇشۇ تهرهققىيات سـۈرئىتىده تارقالـسا . يهتكهنلهرنىڭ ئىچىده ھهر مىڭ ئادهمنىڭ بىرى دېگهنلىكتۇر

ئهيـدىز كېـسىلىنىڭ تارقىلىـشى سـهۋهبىدىن . ى يۇقۇملىنىـدۇ دېگهنلىكتـۇر مىليونغا يېتىـپ، يـۈز ئادهمنىـڭ بىـر10بارغاندا

جوڭگۇدا ئـاز سـانلىق . مىڭغا يېتىدىكهن 206 يىلى – 2005 مىڭغا يهتكهن ، 76 يىلى – 2001كېلىپ چىقىدىغان يىتىمالر

چىــده ئــاز ســانلىق مىللهتــتىن نــى ئىگهللىــسىمۇ، ئېــنىقالپ چىققــان ئهيــدىز بىمــارلىرى ئى8%مىللهتــلهر ئومــۇمىي ئاھالىنىــڭ

نى ئىگهللهيدۇ ، ئهيدىز ۋىرۇسى كۆپ تارقالغـان رايـونالر يـۈننهن ، شـىنجاڭ ۋه گۇاڭـشىالر بولـۇپ يۈننهنـده 36%بولغانلىرى

پىرسهنتى دهيزۇ مىللىتى ئىـكهن ، شـىنجاڭ ئۇيغـۇر 99% ئاز سانلىق مىللهت ، يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ 80%يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ

بهزى ئىـشهنچىلىك . نى ئىگهللهيدۇ 13% رايونىدا يۇقۇمالنغۇچىالر مهملىكهت بۇيىچه يۇقۇمالنغۇچىالر ئومۇمى سانىنىڭ ئاپتونوم

تـى 88% تى ئاز سانلىق مىللهت ، بۇنىڭ ئىچىده 92%خهۋهرلهرگه قارىغاندا، ش ئۇ ئا ر دا ئهيدىز بىلهن يۇقۇمالنغانالرنىڭ

ئهيـدىز ۋه خىـروئىن نۇرغۇنلىغـان ئۇيغـۇر ئـائىلىلىرىنى ۋه . خهتهر يېقىـنالپ كهلمهكـته ناھـايىتى ئېنىقكـى . ئۇيغۇرالر ئىـكهن

بىـر تۈركـۈم يىتىمالرنىـڭ يۇۇقۇملىنىدىغانلىغىـدا ( ئۇالرنىڭ ئىقتىسادىنى ۋهيران قىلىش بىلهن بىرگه، بىر تۈركۈم يىتىمالرنى

ىيهت ئۈچۈن يۈك بولۇپ، تهرهققىيات ۋه سـاغالملىققا تهسـىر جهمئىيهتكه يۈك قىلىپ تاشاليدۇ ، بۇ يىتىمالر جهمئ) شۈبھه يوق

بۇ سانلىق مهلۇماتالر بىلهن ئۇيغۇرالرنىـڭ مۇنـدىن مىـڭ يىلـالر بـۇرۇنقى ئهھـۋالىنى كۆرسـىتىپ بېرىـدىغان مۇنـۇ . كۆرسىتىدۇ

. باياننى كۆرۈش ئارقىلىق قېرىنداشلىرىمىزنى ئويلىنىشقا دهۋهت قىلماقچىمهن

ئـۇالر زىنـا دىـگهن ‹‹ : ده مۇسۇلمان بولمىغان ئوغۇزالر ھهققىده مۇنداق بايانالر بـار ››اياھهتنامىسى ئىبنى فهزالن س‹‹

يهنـى . بۇنداق گۇناھ قىلغان بىرى مهلۇم بولۇپ قالسا ، ئۇنى ئىككى پـارچه قىلىـپ تاشـاليدىكهن . مهسىلىنى بىلمهيدىكهن

شـاخالر . نىڭغـا بـاغالپ ، دهرهخ شـاخلىرىنى قۇيۇۋېتىـدىكهن ئۇنى ئىككى دهرهخنىـڭ شـېخىنى بىـر يهرگه قىلىـپ تـۇرۇپ ئۇ

ئۇيغــۇرالر ئىــسالم دىنىغــا ] . 26[›› ... ئهســلى ھــالىتىگه قايتىــشى بىــلهن ھېلىقــى ئــادهم ئىككىــگه بۆلۈنــۈپ كېتىــدىكهن

كـروران . لگهن كىرگهندىن بۇيان زىنا ئوخشاشال چهكلىنىپ كهلگهن ، زىنا قىلغـۇچى بايقالـسا چالمـا كېـسهك قىلىـپ ئۆلتـۈرۈ

. يىلــالر بــۇرۇنال زىنــانى چهكلىگهنلىگىنــى كۆرســىتىپ بهردى 2000رايونىــدىن تېپىلغــان ۋهســىقىلهردىكى خــاتىرىلهر مۇنــدىن



54

قېرىنداشالر ئويلىنايلى ، ھهر قاچان ھهر زامان ئائىلىمىزنى ، پاك جـۆرىلىرىمىزنى، بـالىلىرىمىزنى ئـوياليلى ، زىنـادىن يىـراق

. ا بىزنى كۈتىدىغىنى ئهيدىز بىلهن يۇقۇملىنىپ شهرمهندىلهرچه ئۆلۈش ۋه پۈتۈن ئـائىلىنى ۋهيـران قىلىـشتۇربواليلى ، بولمىس

ھازىر دۇنيادا ئهيدىز كېسىلىنىڭ ئۈنۈملۈك ۋاكسىنىسىنى ئىزلىمهكته ، ئهمهلىيهتته ئۇنىڭ ۋاكسىنىسى دۇنيانىـڭ ھهمـمه يېرىـده

ت ، نـاۋادا ھهمـمه كىـشى ئومـۇمىي ، ئىجتىمـائىي ئهخالققـا رىئـايه قىلـسا ، تېپىلىدۇ ، ئـۇ بولـسىمۇ ئېـسىل ئهخالقىـي پهزىـله

زىيــانلىق بولغــان زهھهرلىــك چېكىنلىكــتىن خــالىي بولــسا ، زىنــادىن يىــراق بولــسا ئهيــدىزدىن ئهنــسىرهش نه ھــاجهت ؟، بــۇ

ىق ئىداره قىلىـش بىـلهن ئهخـالق جهھهتتىن دۆلىتىمىزنىڭ پۇقراالر ئهخالق قۇرۇلۇشىنى يولغا قويۇشى ، دۆلهتنى قانۇن ئارقىل

سـاراي -مېھمـان . قۇرۇلۇشىنى كۈچهيتىش تهلهپلىرى ناھايىتى ياخشى بولغان ، لېكىن بۇنىڭ ئىجرا بولىشى بىر مهسـىلىدۇر

ۋه باشقا جايالردا گاندون بىلهن تهمىنلهش مهقسهدنىڭ ئهكسىي ھالدا خۇددى دۆلهت زىناغا يـول قويغانـدهك تهسـىرات پهيـدا

. ا ، دۆلهت زىناغا قانۇن بويىچه زهربه بېرىشنى مۇھىم ئىش تهرتىۋىگه قويمىسا بولمايدىغان دهرىجىگه بېرىپ يهتمهكتهقىلماقت

بىز يۇقۇرىدىكى ئېنىق سانلىق پاكىتالر بىلهن ئۇيغۇر ئائىلىلىرىنىـڭ پـاجىئهگه گىرىپتـار بولغـانلىقىنى كـۆرۈپ ئۆتتـۇق ، بـۇ

ــاجىئهلهر تويــدىن باشــلىنىدۇ ــائىله ، نىكــاھ قارىــشىنىڭ بولماســلىقى بــۇ پاجىئهنىــڭ ئۇي. پ غــۇر جهمئىيىتىــده ئهنئهنىــۋىي ئ

خىـروئىن . ياشالرنىڭ ئائىله قۇرۇشى ۋه ئائىلىلىرىنىـڭ ۋهيـران بولىـشى پاجىئهلهرنىـڭ راۋاجلىنىـشى بولـدى . باشالنمىسىدۇر

ىڭ تارقىلىـشى ، بالىالرنىـڭ يىتىملىـك يولىغـا قاتارلىق زهھهرلىك چېكىملىكنىڭ ئهۋج ئېلىشى ، داۋاسى يوق كېسهل ئهيـدىزن

قىزالرنىـڭ مۇھتـاجلىق ۋه باشـقا سـهۋهپلهر بىـلهن ئىپپىتىنـى سېتىـشى ، ئهرلهرنىـڭ زىنـا ۋه قىمارغـا –تاشلىنىشى ، خۇتۇن

ئۇنداقتا بۇ پاجىئهلهر نىمه سهۋهبتىن يۈز بېرىدۇ ؟ . بۇنىڭ بىۋاسته نهتىجىسىدۇر ... بېرىلىشى

ۈرۈشتىن مهلۇم بولىشىچه ، ئۇيغۇر مىللىتى زهھهر سودىسى ، شهھۋهتپهرسلىك ، زهھهر چېكىش ، تېرورلىـق جهمئىيهت تهكش

ــارا ــدامچىلىق، پ ــا ، ئال ــۇق ، قىم ــېلىش ، ئوغۇرل ــارا ئ ــرى ، خىيانهتچىلىــك ، نومۇســىنى ســېتىش ، پ زوراۋانلىــق ھهرىكهتلى

ۇشۇالرنى رهتكه تۇرغۇزسـا زهھهر ۋه شهھۋهتپهرهسـلىك ئالـدىنقى م. قاتارلىق قىلمىشلىرىدىن ئهڭ نهپرهتلىنىدىكهن ] 27[بېرىش

ئورۇننى ئىگهللىگهن ، مانا مۇشۇنىڭدىن قارىغاندا ئۇيغۇر جهمئىيىتىده زهھهر ۋه زىنانىڭ ئهڭ كـۆپ قىلمىـش ئىكهنلىگىنـى 3

.ىلالر ھېسابلىنىدۇ مانا بۇالر ئۇيغۇر جهمئىيىتىگه ، ئائىلىلىرىگه زور تهسىر كۆرسهتكهن ئام. كۆرسىتىپ بېرىدۇ

ئۇيغۇرالردا نىكاھ يېڭى زامانغا كهلگهنده پۈتۈنلهي ئهركىن مۇھهببهت باسقۇچىغا قهدهم قويدى ، ئهجدادلىرىمىز نهچچه مىڭ

يىلدىن بۇيان سېغىنىپ كهلگهن ئهركىن مۇھهببهت كهڭ قۇچاق ئاچتى ، ناۋادا ئۇيغۇر خهلقى ئـۇزۇن زامانـدىن بېـرى يـادالپ

ــان ئېيتىــپ كېلىۋات ــاھىر ‹‹ ، ›› ســهنهم –غېرىــب ‹‹ ق ــيه ‹‹ ، ›› زۆھــره–ت داســتانلىرىدىكى ›› ســهئىدىن –رابى

پېرسۇناژالر بۈگۈن بولغان بولـسا مـۇراد مهقـسىدىگه يېتىـپ ئـائىله قۇرغـان بـوالر ئىـدى ، ئهممـا ئۇالرنىـڭ ئائىلىـسى ، ئـائىله

رمـۇ ئاجرشىــشىپ كېتهرمىـدى ؟ نـازۇگۇم ۋه ئۇچتۇرپانــدىن مـۇھىتى ۋه مهدهنىيىتـى ، پهرزهنتلىـرى قانــداق بـوالر ئىـدى ؟ ئۇال

چىققان يهتته قهھرىمان خوتۇن بىزنىـڭ ھـازىرقى ھـالىتىمىزنى بىلـسه نىمىلهرنـى دهر ؟ بولۇپمـۇ ھـازىرقى خۇتـۇن قىزالرنىـڭ

م ھايــانى كىچىككىــنه مۇھتــاجلىق يــاكى شۆھرهتپهرهســلىك تۈپهيلىــدىن مىللىتىنــى ، دىنىــي ئېتىقــادىنى ، ئهخالقىنــى، شــهر

ئۇنتۇپ باشقىالرغا باش ئهگكىنىنى ، ئىپپىتىنى ساتقىنىنى بىلسه قانداق بوالر ئىدى ؟ ئۇلۇغ ئۇيغۇر مۇتهپپهككۈرى نهۋائى بىر

ئۆمــۈر توققــۇزى تهل بولــسىمۇ تهنھــا ياشــىغىنى ، ئۇلــۇغ ئۇيغــۇر پهيالســوپى فــارابىنىڭمۇ تهنھــالىق ئىلكىــده تهتقىقــات بىــلهن

مولالم ھهممىنى بىلىدۇ ، ‹‹ ، ›› مولالمنىڭ دىگىنىنى قىل ، قىلغىنىنى قىلما ‹‹ ىڭ بۈگۈنكى كۈنده شۇغۇلالنغىنى، بىزن

دىگهن ماقالالردىكىدهك مولالمالرغا ئوخشاپ قالغان زىيالىلىرىمىزنى قانداق چۈشۈنهر ؟ ئهمـدى ›› مولالم قۇپۇپ كۆلگه سىيىدۇ

قىزلىرىمىزنـى ئېيتـساق . مهۋجـۇدىيهت ، ئهۋالد قارىـشى ئىنتـايىن كهمچىـل مهسىلىنىڭ ئۆزىگه قايتساق، ئۇيغۇرالردا ئائىله ،

ئهركىــن مۇھهببهتلىــشىپ يــاتلىق بولۇشــقا رازى بولىــدۇ يــۇ ، تــوي كــۈنى ھــۆڭرهپ يىغاليــدۇ ، بــۇ بهلكىــم بهختــسىزلىكنىڭ

ۇيغـۇر كىيىملىرىنـى كىيىـشنىڭ ئاق ، پاك قهلبىگه سىمۋۇل قىلسا نېمه دهي ، پاكىز ، كىرسىز ئ. باشلىنىشى بولىشى مۈمكىن



55

ئورنىغا نهچچه ئون ئادهم كىيگهن ، ئىجارىگه بېرىلىدىغان ياۋروپانىڭ توي كىيىمىنى كىيىپ توي قىلىدۇ ، ئۇيغۇر كىيىمىنـى

ئهسىرده ئۇيغۇر – 8. كىيسه نىكاھى ئۇقۇلماي قالىدىغاندهك ، تويى بۇزۇلۇپ كېتىدىغاندهك ، بهختسىز بولۇپ قالىدىغاندهك

ئۇيغـۇرالر . كونا تاڭنـامه ‹‹ خۇن خانلىقىنىڭ خاقانى تاڭ سۇاللىسى مهلىكىسى تهيخې بىلهن ئۆتكۈزۈلگهن توي مۇراسىمى ئۇر

قاغان ئالدى بىلهن راۋاققا چىقىپ كۈن چىقىش تهرهپكه قـاراپ ئولتۇرىـدۇ ‹‹ : ده مۇنداق خاتىرىلهنگهن ››ھهققىده قىسسه

ــدۇ ــز ئــۆي تىكىلى ــدىغا كىگى ــدۇ ، راۋاقنىــڭ ئال ــكه شــۇ ئۆيــده تۇرى ــگه . ، مهلى ئۇيغــۇرالر ئارىــسىدىكى بــاش كــاھىن مهلىكى

مهلىكه خهنزۇچه كېيىم كېچهكلىرىنى سېلىۋېتىپ ئۇيغۇرچه ياسىنىدۇ ، ئاندىن بىـر . ئادىتىنى ئۆگۈتىدۇ –ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆرپ

قاغــان . تــازىم قىلىــدۇ ) قاغانغــا قــاراپ ( ياشــانغان يهڭگىنىــڭ ھهمراھلىقىــدا راۋاقنىــڭ ئالــدىغا بېرىــپ كــۈن پېتىــشقا قــاراپ

نهچچه يۈز يىل بـۇرۇنقى ئۇيغـۇر خاقـانى بىـلهن 1000بىز ئۆزىمىزنى مۇندىن ] . 28[ ›› ئولتۇرۇپ تۇرۇپ ئۇنى كۈزۈتىدۇ

سېلىــشتۇرۇپ كــۆرهيلى ؟ ئۇيغــۇر خاقــانى ئــۆزى بىــلهن تهڭ ئورۇنــدا تۇرىــدىغان تــاڭ پادىــشاھىنىڭ قىزىنــى تويــدا ئۇيغــۇرچه

بىزده ئىككى ئۇيغۇر ياش توي قىلسىمۇ، ئۇيغۇرچه كىـيىم كهيمهسـتىن بـۇرۇنقى تـوي قىلغـانالر . ساندۇرۇپ نىكاھىغا ئالغان يا

كهيگهن كونا كىيىملهرنى كىيىدۇ ، بۇ نىمه ئۈچۈن ؟

لىگه ، نىمه دېگۈلۈك ، ياخشىسى ھهممه كىـشى ئويلىنىـپ كۆرۈشـى الزىـم ، مۇشـۇ تـوي مۇراسـىمىنىڭ ئـۆزىال بىزنىـڭ ئـائى

ئادهتكه ، كېلىچهككه تۇتقان پوزىتسىيىمىزنىڭ ناھايىتى غۇۋالىقىنى ، جۈملىدىن مۇستهققىل بىر تۇرمـۇش –مىللهتكه ، ئۆرپ

خوش، توي بولۇپ ئائىله قۇرۇلدى ، بۇ ئائىله قانداق ئىجتىمائى مۇھىتقـا دۇچ . قارىشىنىڭ يوقلىقىنى نامايهن قىلىپ بېرىدۇ

كېلىدۇ ؟

كهلگهن بۇ ئائىلىدىكى ياشالر دۇچ كېلىدىغان ئهڭ ئاۋۋالقى مهسىله، يېڭى ۋۇجۇدقا كهلگهن ئائىله بىلهن ئاتا يېڭى دۇنياغا

بىز يۇقارقى ستاتىسكىالردىن، ناھـايىتى كىچىكـال . تۇققانالر ئارىسىدىكى مۇناسىۋهت مهسىلىسىدىن ئىبارهت – ئانا ، ئۇرۇق –

يهتنــى كــۆرۈپ ئۆتتـــۇق ، ئۇالرنىــڭ ئــائىله ، تۇرمـــۇش ، خىــزمهت ۋه باشـــقا ئۆيلــۈك ئۇچــاقلىق بولىدىغانلىقىـــدهك ئهمىلى

جهھهتلهردىن تهجرىبىسىز بولغاچقا ناھايىتى تېـزال زىـددىيهت كېلىـپ چىقىـدۇ ، زىـددىيهت ئىككـى يـاش ئارىـسىدىال بولـۇپ

. دىيهت تېخىمـۇ ئۆتكـۈر بولىـدۇ ئانا ۋه قىز يىگىتلهرنىڭ بىـر تۇغقـانلىرى ئارىـسىدا يـۈز بېرىـدۇ ، بـۇ زىـد–قالماستىن، ئاتا

زىددىيهتلهر كۆپۈنچه ئۆتكۈرلىشىپ ئائىلىلهرنىڭ ۋهيران بولىشىنى كهلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ، مانا بۇ ھـازىرقى ئۇيغـۇر جهمئىيىتىـده

پ، ئهمهلىيهتته ناھايىتى ئاسان ھهل بولىدىغان زهررىـچه زىـددىيهتلهرمۇ چوڭىيىـ. ئومۇمىي ۋه ئۆتكۈر زىددىيهت ھېسابلىنىدۇ

ئارا چۈشۈنىشنىڭ كهمچىل بولىـشى ، –بۇنىڭ ئاساسىي سهۋهبلىرى ئۆز . ئائىلىلهرنىڭ ۋهيران بولىشىنى كهلتۈرۈپ چىقارماقتا

ئۆز ئارا سىردىشىشنىڭ ۋه ھۆرمهتنىڭ كهمچىل بولىشى ، چوڭالرنىڭ پهرزهنتلىرىنىڭ بهخـت سـائادىتىدىن كـۆره ئۆزلىرىنىـڭ

ى يــۇقىرى ئورۇنغــا قۇيۇشــى ، پهرزهنتلىــرىگه تهڭ بــاراۋهر مۇئــامىله قىلماســلىقى كهلتــۈرۈپ ئــانىلىق ئــورنىن–ئاتــالمىش ئاتــا

ئــانىلىق ئــورنىنى ھــۆرمهت قىلماســلىقى ، كىچىككىــنه – ئانىالرنىــڭ ئاتــا – كۈيئوغــۇلالر بولــسا ئاتــا –كــېلىن . چىقارماقتــا

ئارا بهختىيـار تۇرمـۇش كۆچۈرۈشـىگه –رىسىدىكى ئۆز كۈيوغۇل بىر تۇققانلىرى ئا–سهھۋهنلىرىگىمۇ يول قويماسلىقى ، كېلىن

ـــچه ـــشالر، زهررى ـــدا قىلى ـــددىيهت پهي ـــشىش ، كۆرهلمهســـلىك ، قهســـتهن زى ـــۆره ، بهسلى تىلهكداشـــلىق بىلدۈرۈشـــتىن ك

تـته بۇالرنىڭ ھهممىسى ئهمهلىيه. سهھۋهنلىكلهرنى قىلدىن قىرىق يېرىشالر ئائىلىلهرنىڭ ۋهيران بولىشىنى كهلتۈرۈپ چىقارماقتا

ئـۆز . ئـائىله ، جهمهت ، مىلـلهت قارىـشىنىڭ كهملىگىنىـڭ ئىپادىـسىدۇر . بهدنىيهتلىكنىڭ ، نىيىتى قارىلىقنىڭ بهلگىسىدۇر

تۇغقانلىرىنىڭ ، قېرىنداشلىرىنىڭ ئائىلىسى بۇزۇلسا زىيان تارتىدىغىنى كىم ؟ يهنىال ئۆز تۇغقانلىرى ، تۇغقانلىرىنىـڭ بىگۇنـاھ

ناۋادا شۇ تۇغقىنىنىڭ ئائىلىسى بۇزۇلسا بۇزغۇچىغا نېمه پايدا؟پهرزهنتلىرى ئهمهسمۇ ؟

ئـائىلىگه نىـسبهتهن ئهر ۋه ئايالنىـڭ يۈكـسهك دهرىجىـدىكى مهسـئۇلىيىتى . ئۇيغۇر ئائىلىلىرىده مهسئۇلىيهت تۇيغۇسـى يـوق

ه ئهزالىرىغـا نىـسبهتهن مهسـئۇل بولىشى الزىم ، ئۇ ئۆزى خاالپ بۇ ئائىلىنى بهرپا قىلغان ئىكهن، بۇ ئائىلىنى قوغداش ، ئائىل



56

ئۇيغـۇر ئاھالىلىرىنىـڭ ئىچىـده خىـروئىن قاتـارلىق زهھهرلىـك چېكىملىكنىـڭ ئهۋج . بولۇش مهسئۇلىيىتى ۋه مهجبۇرىيىتى بـار

ئېلىشى ، زىنانىڭ كۆپۈيۈشى ، ئهيدىز بىلهن يۇقۇمالنغۇچىالرنىڭ دۇنياۋىي يۇقۇرى نىسبهتكه يېقىنلىشىشى ، نهزهرىمىزدىكـى

ىز بىلهن يۇقۇمالنغانالر كۆپ دهپ قارىلىۋاتقـان ئامىرىكىغـا تهڭلىشىـشى يـاكى ئېـشىپ چۈشىـشى ، ھـاراق ۋه تاماكىـدىن ئهيد

ئىبارهت چهكلهنمىگهن زهھهرگه ئاشىقى بىقارار بولىشىمىز، بىزنىڭ ئائىلىگه نىـسبهتهن مهسـئۇلىيهت تۇيغىمىزنىـڭ يـوق يـاكى

بىـز ھـاراق ، تاماكـا ، زهھهرلىـك چېكىملىـك ، زىنـا ۋه ئهيـدىز بىـلهن . تۇرۇپتـۇ ئىنتايىن كهمچىل ئىكهنلىگىنـى ئىـسپاتالپ

ئېرىشكىنىمىز ئائىله ئىقتىسادىنى ، ئىگىلىگىنـى ۋهيـران قىلىـش بولـدى ، مۇشـۇ سـهۋهبتىن ناھـايىتى كـۆپ ئـائىلىلهر ۋهيـران

ھاجهت ؟ بىز ئهنه شۇ بـالىالرنى بـۇ دۇنياغـا بۇنىڭدىن ئارتۇق سۆز نه. بولۇپ، سهبىي بالىلىرىمىز يىتىم ۋه ئىگىسىز قالدى

ئاپىرىــده قىلــدۇق ، لــېكىن ئۇالرنىــڭ ئۆســۈپ يېتىلىــشىگه ھايۋانالرچىلىــك مهســئۇل بواللمىــساق ، جۈملىــدىن بــۇ مهســىلىده

ه ياشـاش ھايۋانالرنىمۇ دورىيالماسلىقىمىز نـېمه سـهۋهبتىن ؟ ھايۋانالرغـا قارايـدىغان بولـساق بـالىلىرىنى بېقىـپ يېتىلـدۈرۈدۇ ۋ

يوللىرىنى ئۆگىتىدۇ ، بىزنىڭ پهرزهنتلىرىمىزنى تهربىيىلهشكه ئهھمىيهت بهرمىگىنىمىز ھايۋانالرچىلىك بولسىمۇ ياشـاش يـولىنى

چـۆپتىن زهھهرلىنىـپ ئـۆلگهنلىرى مىڭـده بىـر يـاكى –ئۆگهتمىگهنلىگىمىز ئهمهسمۇ ؟ ھايۋانالرنىـڭ ئىچىـده زهھهرلىـك ئـوت

ئهمهلىيهتته ئۇالر ياشاش داۋامىدا بۇرۇنقىالردىن قالغان قانداق چۆپنى يىـسه زهھهرلىـك ئىكهنلىگىنـى ئونمىڭده بىر كۆرۈلىدۇ ،

شهكسىزكى بىزده ئائىلىگه مهسئۇل بولـۇش ئىدىيىـسى يوقلىقىنىـڭ ، ... بىلگهنلىگىدۇر ، بىز بولساق ئاڭسىز ھايۋانالرچىلىك

دا كىشىلىرىمىزده، ئهنه شۇنداق مهسئۇلىيهت تۇيغۇسى بولغىنىـدا ئىـدى، ناۋا. ئائىلىۋىي تهربىيىنىڭ بولمىغىنىنىڭ ئىسپاتىدۇر

ئارا مهسئۇل بولغىنىدىن سىرت يهنه پهرزهنتلىرىنىڭ ساغالم ، بهختىيار ئۆسۈپ يېتىلىـشى ۋه كـېلىچىگىگه – ئايالالر ئۆز –ئهر

هرلىـك چېكىملىكـتىن يىـراق بولغـان ، كۆڭۈل بۆلگهن ، مهسئۇل بولغان بـوالتتى ، شـۇنداق بولغانـدا خىـروئىن قاتـارلىق زهھ

ئهر ۋه ئايال . ھاراقنى ئاز ئىستىمال قىلغان ، ساالمهتلىككه زىيانلىق تاماكىدىن قول ئۈزگهن ، زىنادىن يىراق بولغان بوالتتى

زهھهرلىـك ئۆز ئارا مهسئۇل بولسا پاك ئائىله ئهخالقىي بهرپـا قىلغـان ، زىنـادىن خـالىي بولغـان بـوالتتى ، خىـروئىن قاتـارلىق

چېكىملىكلهرگه يېقىن بارمىغـان ، قىمـار ئوينـاپ ئـائىله ئىقتىـسادىنى ۋهيـران قىلىـشنىڭ ئهكـسىچه تىرىـشىپ ئىـشلهپ ئـائىله

ئىگىلىگىنى راۋاجالندۇرۇپ ئائىلىسىنىڭ پاراۋان ، پهرزهندلىرىنىڭ بهختىيار ئۆسۈپ يېتىلىشى ئۈچۈن ئاسـاس ياراتقـان بـوالتتى

ـــ. ـــتالر ، يۈرۈگ ـــى دوس ـــدىكى قېن ـــائىله ئالدى ـــدۇق ؟ ئ ـــئۇل بولىۋاتام ـــائىلىلىرىمىزگه مهس ـــېقىڭالر ، ئ ـــشاپ ب ۈڭالرنى تىڭ

ئانىمىزغا قانداق مۇئامىلىده بولىۋاتىمىز؟ ئۇالرغـا كۆيۈنـدۇقمۇ ؟ پهرزهنـدلىرىمىزنىڭ –مهجبۇرىيىتىمىزنى ئادا قىلىۋاتامدۇق؟ ئاتا

كهلگۈسىگه ئاساس سالدۇقمۇ ؟

ــارلى ــده ب ــۇر جهمئىيىتى ــدىن باشــلىنىدۇ ئۇيغ ــسىزلىكلهر ئائىلى ــاجىئه ۋه بهخت ــڭ بولماســلىقى ، . ق پ ــائىلىۋىي مهدهنىيهتنى ئ

پهزىلهتنىــڭ بۇزۇلىــشى ، ئــائىله ئهنئهنــسى ۋه مۇســئۇلىيىتىنىڭ بولماســلىقى بــۇ پاجىئهلهرنىــڭ تــۈپكىي –ئــائىلىۋىي ئهخــالق

ار ئـائىله بهرپـا قىلىـش ، پهرزهنـدلىرىنىڭ كـېلىچىگه ئائىلىگه مهسئۇل بولۇش ، گـۈزهل ، بهختىيـ. سهۋهبى ۋه باشالنمىسىدۇر

ئاساس سېلىش ، گۈزهل ئائىله ئهخالقـى ، ئېتقادىغـا مـاس ئـائىله مهدهنىيىتـى تىكـلهش ، پهرزهنتلىرىنـى خهلقىنىـڭ ئېـسىل

. ھپىـدۇر ئهنئهنىسى ۋه ئىلغار پهن مهدهنىيهت بىلهن قۇرالالندۇرۇشنىڭ ئۆزى مىللهت ، خهلـق ، ۋهتهن ئۈچـۈن قۇشـۇلغان تۆ

!بىز ۋهتهن ۋه خهلقنى ئېغىزدا ئهمهس ئهمهلىي ئىش ھهركىتىمىز بىلهن سۆيهيلى

:ئىزاھاتالر

6 ، -1 يىلـى ئۇيغـۇرچه نهشـرى – 2002شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى نهشىرىياتى ›› ئائىله ‹‹ ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهتئىمىن ]1[

بهتلهر –

– 141 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 2000شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› قهشقهرنى ئهسلهيمهن‹‹ كاتارىن ماكارتنىي ] 2 [

بهت



57

سان– 2 يىللىق – 2001›› شىجاڭ تهزكىرىچىلىكى ‹‹ ] 3 [

سان – 2 يىللىق – 2005ژورنىلى ›› مىراس ›› ‹‹ ئۇيغۇرالر يۇرتىغا زىيارهت ‹‹ نۇشرىۋان يائۇشېۋ ] 4[

يىلـى – 2002جوڭگـۇ ياشـالر نهشـىرىياتى ›› تى مهدهنىيهت بـايلىقلىرى شىنجاڭنىڭ يهر ئاس‹‹ ئالبېرت ۋون لېكوك ]5 [

بهت– 65 يىلى خهنزۇچه نهشرى – 1999 بهت ، شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى – 76خهنزۇچه نهشرى

3 يىللىق – 2000ئۇيغۇرچه ›› شىنجاڭ تهزكىرىچىلىگى ›› ‹‹ ئالته شهھهرگه سهپهر ‹‹ نهزهر ئابدۇسهمهت ئوغلى ] 6[

بهت – 48 سان–

208 يىلى ئۇيغـۇرچه نهشـرى – 1992 توپالم ، شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى – 33›› شىنجاڭ تارىخ ماتىرىياللىرى ‹‹ ] 7[

بهت–

بهت – 813 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 1995شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› 1995شىنجاڭ يىلنامىسى ‹‹ ] 8[

بهت – 1453 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 1985لق نهشىرىياتى شىنجاڭ خه ›› 1985شىنجاڭ يىلنامىسى ‹‹ ] 9[

بهت– 1629 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 1988شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› 1988شىنجاڭ يىلنامىسى ‹‹ ] 10[


بهت– 1247 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 1992شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› 1992ڭ يىلنامىسى شىنجا‹‹ ] 12[


بهت – 358 يىلى خهنزۇچه نهشرى – 1995شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› 1994شىنجاڭ يىلنامىسى ‹‹ ]14[


بهت– 352 يىلى خهنزۇچه نهشرى – 1998شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› 1998شىنجاڭ يىلنامىسى ‹‹ ] 16[

هقهملىك كۈتۈپخانىسىده ساقالنغان كىتابچاۋشىڭ ر›› شىنجاڭ تومى . جوڭگۇ نوپۇسى ‹‹ ] 20] [19] [18] [17[

يىلـى – 1999مهركىزىـي مىللهتـلهر ئۇنۋېرسـتېتى نهشـىرىياتى ›› ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ تۇرمۇش شـهكلى ‹‹ ساۋ خوڭ ] 21[

بهتلهر– 177 ، - 161خهنزۇچه نهشرى

يـۈننهن ئۇنۋېرسـتېتى ›› ىتـى ئۇيغـۇر مىلل‹‹ شىياۋ يىڭ ، بهختىيار تۇرسـۇننىڭ بـاش مۇھهررىرلىگىىـده تـۈزۈلگهن ] 22[

بهت – 59 يىلى خهنزۇچه نهشرى – 2004

›› شىنجاڭدىكى ئاز سانلىق مىللهتلهرنىڭ نىكاھ ئهھۋالى ۋه ئۆزگىرىش يۆنۈلىـشى ھهققىـده ئانـالىز ‹‹ ئهنۋهر نىجىم ] 23[

سان – 1 يىللىق – 2004ژورنىلى ›› غهربىي يۇرت نوپۇسى ‹‹

›› ‹‹ جهنۇبىي شىقاڭ ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ تهربىيىلىنىـشى سـهۋهبى ۋه سىياسـهت ‹‹ خۇاڭ جىروڭ ، ۋهن چىڭيىن] 24[

بهت – 83 سان – 3 يىللىق خهنزۇچه – 2006›› شىقاڭ ئۇنۋېرستېتى ئىلمىي ژورنىلى

يىلــى – 2004شــىنجاڭ خهلــق ســهھىيه نهشــىرىياتى ›› ئهيــدىز كېــسىلى ھهققىــده ســاۋادالر ‹‹ رابىــيه ئىبــراھىم ] 25[

بهت– 18غۇرچه نهشرى ئۇي

بهت– 13 يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى – 2001شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ›› ئىبنى فهزالن ساياھهتنامىسى ‹‹ ] 26[

شـىجاڭدىكى ئـاز سـانلىق مىلـلهت جهمئىـيهت پىسخىكىـسى ۋه مىللىـي رايونالرنىـڭ ‹‹ ياۋ ۋېي ، ما يۆيوڭ قاتـالىقالر ] 27[

بهت – 19 يىلى خهنزۇچه نهشرى – 2005 شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى ››تهرهققىياتى ئۈستىده تهتقىقات

يىلــى ئۇيغــۇرچه – 2000شــىنجاڭ خهلــق نهشــىرىياتى ›› قهدىمكــى ئۇيغــۇرالر تــارىخى ‹‹ لىــن گهن ، گــاۋ زىخــۇ ]28[

بهت– 118نهشرى



58

سهۋهبلهر ئۇيغۇرالرنىڭ مهدهنىيهتته چېكىنىشىدىكى تارىخى

ئهسـىرده 4 -3خهلقلىرىدىن بىرى ئىدى، ئهممـا يېقىنقـى دىمكى دهۋرده تهرهققى قىلغان شهرقئۇيغۇرالر قه

چۈشۈپ قالدى، بۇ زادى نىمه ئۈچۈن؟ تهرهققىياتى ئهڭ قاالق ھالهتكه

.تېنچلىق بولمىغان تهرهققىياتنىڭ ئالدىنقى شهرتى . 1

يىــل ئۇيغــۇر 300 يىلىغىــچه بولغــان -1900يىلىــدىن -1600 تــارىخ بهتلىرىنــى ۋاراقاليــدىغان بولــساق بىلهلهيمىزكــى

. ئىچىـده قالغـان ھهمـمه يهرنـى قـان ھىـدى پـۇراپ تۇرىـدىغان جهمىـيهتكه ئايالنغـان جهمئىيىتى پۈتۈنلهي ئۇرۇش ئوتى

ئۇچرىــشى بىــلهن خانــدانلىغىنىڭ ئــادىللىغى بىــلهن داڭ چىقارغــان ســۇلتانى ئابــدۇكېرىمخاننىڭ قهســتكه ســهئىدىيه

) زېمىـن(ئۈستۈنلۈك، بايلىق، خـانلىق، تېروتـورىيه خانلىق دائىرىسى خانزادىلهرنىڭ. ق خارابلىشىشقا يۈزلهندىخاندانلى

ــسىگه ــۇرۇش سهھنى ــشىدىغان ئ ــدى تالى ــاالكهتكه يۈزلهن ــۇ دۆلهت ھ ــۈللهنگهن ب ــل گ ــر مهزگى ــدى، بى ــۇلتان . ئايالن س

بۆلۈنـدى، ئهسـلىدىن تكۈل خهلـق بىرقـانچه توپقـاباشالنغان سۇپىالرغا مۇرىت بۇلۇش ئهۋجىگه چىقىپ پۈ سهئىدخاندىن

كۈرهشـلىرىگه ئاكتىـپ ئىـشتىراك قىلـدى ھهمـده قهسـتلهپ خانىقاالردا ئىستىقامهت قىلىۋاتقـان سـوپىالر ھۇقـۇق تالىـشىش

قىلىــپ ھــاكىميهت تالىــشىش كۈرهشــلىرىده ئــاز بولمىغــان قىرغىنالرنىــڭ بىۋاســته ئۆلتــۈرۈش، مۇرىتلىرىغــا رهھبهرلىــك

ســهئىدىيه ئهۋالتلىرىنىــڭ ئــاخىرقى ھىــساپتا ســوپىالرنىڭ بۆلگۈنچىلىــك ۋه ھىــله مېكىرلىــرى،. رىغا ئايالنــدىســهۋهپپكا

جوڭغارالرنىـڭ قولىغـا ئـۆتتى، سـوپىالر جوڭغارالرنىـڭ يىلـى ھـاكىميهت ئۇيغـۇرالردىن-1680ئىقتىدارسىزلىغى تـۈپهيلى

سـوپىالرنىڭ جوڭغـارالر. ى تىكلهشـكه مۇيهسـسهر بولـدىئۆزلىرىنىـڭ قورچـاق ھـاكىميىتىن سادىق غالچىلىرىغـا ئايلىنىـپ

قىلىــپ بــايلىق تــوپالپ ئــۇنى ياردىمىــده تىكلهنــگهن بــۇ قورچــاق ھــاكىمىيىتى ئهمهلىيهتــته خهلقنــى ئېكىسپىالتاتــسىيه

ى سوپىالرنىڭ دهھشهتلىك زۇلـۇم. ۋهيرانچىلىققا گىرىپتار قىلدى خوجايىنلىرىغا سوۋغا قىلىپ خهلقنى تېخىمۇ دهھشهتلىك

ــۆلهپ، قــۇل دېــدهك تۇتــۇپ بهردى ئاســتىدا ئۇيغــۇر خهلقــى پۈتكــۈل ئۇيغــۇر دىيــارى. جوڭغــارالر ئۈچــۈن ســېلىق ت

مۇرىت، بايلىق تالىـشىدىغان، تىن ئىبارهت ئىككى مهزھهپنىڭ ھاكىمىيهت،» قارا تاغلىق«ۋه » ئاق تاغلىق«سوپىالرنىڭ

بـۇ ئىككـى مهزھهپ قىرغىنچىلىـق قىلىـشقاندىن سـىرت . يالندىئا ئارا قىرغىنچىلىق قىلىشىدىغان ھاالكهت مهيدانىغا-ئۆز

ئۇيغـۇر ئېدىيىسى بويىچه مهدهنىيهتنى قاتتىق تهقىپ قىلىپ مهدهنىيهتنـى خهلـق تۇرمۇشـىدىن ۋه ئۆزلىرىنىڭ سوپىستىك

غـارالر ۋه ھـاكىمىيهت جوڭ. قىلىـپ يۇقـاتتى جهمئىيىتىدىن يۇقاتماق بولدى، جۈملىدىن مهدهنىيهت ئهرباپلىرىنىمۇ قىرغىن

چىـڭ ئىمپىرىيىـسىگه ئۆتكهنـدىن كېـيىن، چىـڭ سۇاللىـسىنىڭ -مـانجۇ ئۇالرنىڭ ھامىيلىغىدىكى سوپىالرنىڭ قولىدىن

. سـالدى بـۇرۇن يالىـشىپ، خهلقـقه ئېغىـر زۇلـۇمالرنى-بىر تۈركۈم يهرلىك فىئودالالر بىـلهن ئېغىـز چېرىك ھۆكۈمرانلىرى

ئىنتــايىن دهھــشهتلىك باســتۇرۇلدى، كــۆپ قېــتىم قــوزغىالڭ قىلغــان بولــسىمۇنهتىجىــده پــۇقراالر ئېغىــر زۇلۇمغــا قارشــى



59

ۋه ھهر قېتىملىــق ) قىلىــپ يۇقۇتۇلغــان دىگگــن مهلۇمــاتالر بــار پۈتــۈن خهلــق قىــرغىن( ئۈچتۇرپــان جىگــده يېغىلىغــى

شىنجاڭدا قىرغىن لىمهغلۇبىيىتىدىن كېيىن خهلقنىڭ يۇرت ماكانىنى تاشالپ باشقا يۇرتالرغا كۆچىشى، شىما قوزغىالڭنىڭ

دا بۇ يهرده خېلى ئۆكپ ئۇيغۇرالرنىڭ بارلىغى ، » تۈركى تىلالر دىۋانى‹‹ شغهرى امهھمۇد ك( قىلىپ ئادهم قالمىغاندا

خهلقنىـڭ قـوزغىالڭلىرى ھه. جهنۇپتىن ئاھاله كۆچۈرۈشى شۇنىڭ مىـسالىدۇر) يازغان ئۇالرنىڭ شهھهرلىرى بولغانلىغىنى

تـارىخ دانكـو يـاكى ئاتـا تـۈرك پ تۇردى، سهۋهبى ئۇالرنىڭ رهھبهرلىك قاتلىمى شهكىللهنمىگهن،دىگهندىال مهغلۇپ بۇلۇ

ئـازاتلىق ھهرىكهتلىرىنىـڭ نىـشانى پهقهت زۇلـۇمنى يۇقۇتۇشـال مۇستاپا كامال كهبى رهھبهرنـى ۋۇجۇتقـا كهلتۈرمىگهنىـدى،

ىكلهشـكه تىرىـشتى، خوجىالرنىـڭ توپىالڭلىرىمـۇخوجىالرمۇ پايدىلىنىپ ئـۆز ھـاكىميىتىنى ت بولغىنى ئۈچۈن ئىنقىالپتىن

كېيىنكـى يېرىمىغـا كهلگهنـده خهلـق ئهسـىرنىڭ-19. خهلقنىڭ تاالپهت تارتىشىغا سهۋپچى بۇلۇپ زىيانالرنىمۇ كهلتۈردى

كۆتــۈرۈپ خــوتهن، قهشــقهر، كۇچــار ۋه غــۇلجىالردا ھــاكىمىتىنى بىــر قېــتىم كهڭ كۆلهملىــك ئــازاتلىق ئۈچــۈن قــوزغىالڭ

راشـادىنخان يېتهكچىلىك قىلغۇدهك باشچىالر بولمىغانلىقتىن خوتهنده ھهبىبۇلالھاجى، كۇچـاردا ، لېكىن ئۇالرغاتىكلىدى

ئـۇالردا . بۆلۈنمه ھـالهتته خـانلىق قىلىـشتى زاھىت ھاكىمىيهت ئىشلىرىدىن خهۋهرسىزلهر رهھبهرلىك قىلىپ-كهبى سوپى

ھاكىميهت قۇرۇپ خهلقچىل سىياسهت يۈرگۈزۈشكه قادىر بواللمـاي بىرلىشىپ ۋهتهن، خهلق، مىللهت ئېڭى بولمىغانلىقتىن

ئىلـى . تـارتقۇزۇپ قويـدى مىكـرى ئالدىـدا-خهلقنىڭ غالىبىيهت مېۋىـسىنى قوقـانلىق رهڭـۋاز ياقۇپبهگنىـڭ ھىـله ئاقىۋهت

خوجـا راشـىدىنخان خوجـا ھـاكىمىيىتى، خـوتهن ھهبىبـۇلال سانجى خـۇيزۇ ھـاكىمىيىتى، كۇچـار-سۇلتانلىغى، ئۈرۈمچى

ئهمهلىيهتته بهدۆلهت ھاكىمىيىتى بۇلۇپ ئاق تاغلىق خوجىالرنىڭ قوللىشىنى قولغـا(خوجا ھاكىمىيىتى ۋه قهشقهر بۇزرۇك

ئىستىال ئۇرۇشلىرى يـۈز بهردى ئارا-نىڭ ئۆز)كهلتۈرۈش ئۈچۈن جاھانگىر خوجىنىڭ ئوغلى بۇزرۇك خوجىدىن پايدىالنغان

» بهدۆلهت يهتته شهھهر ھـاكىمىيىتى« ئۈرۈمچىلهرنى ئىگهللهپ ئاتالمىش ۇرپان،ۋه ياقۇپبهگنىڭ جهنۇبى شىنجاڭ ھهم ت

يۈرگۈزگىچه يىلى چىڭ سۇاللىسى ھهممىنى يېڭىپ ئۆزىنىڭ نىسپى ھالدىكى تېنىچلىق ھاكىمىيىتىنى -1878. نى قۇردى

اقىتتــا ئۇرۇشــقا بىۋاســته جۈملىــدىن ئهينــى ۋ تــارىخ بهتلىرىنــى ۋاراقــالپ باقــساق،. يهنىــال ئــۇرۇش داۋام قىلىــپ كهلــدى

تــارىخى 《بىــلهن كــۆرگهن تــارىخچى ئــالىمىمىز مــولال مۇســا ســايرامىنىڭ قاتناشــقان، ئــۇرۇش ۋهيرانچىلىغىنــى ئــۆز كــۆزى

:مىـسال. بوالاليمىز كىتاپلىرىنى كۆرىدىغان بولساق بۇ ھهقته يېتهرلىك چۈشهنچىگه ئىگه》 ئهمىنىيه تارىخى《 ،》ھهمىدى

ئاتىلىق غـازى قۇشـۇنىغا ئهگىـشىپ . چارچىدى، قوللىرى قاپاردى ، سهرۋازلىرى ئادهم ئۆلتۈرۈشتىنئاتالىق غازى يىگىتلىرى

خوتهندىكى ياقا يـۇرتتىن كهلـگهن مۇسـاپىر قاسـساپالرنى چاقىرىـپ كېلىـپ ئـادهم ئۆلتۈرۈشـكه كهلگهن قاسساپالرنى ۋه

شـۇ قېـتىم تـۆت تـۈمهن .... ئىتتىرىـۋهردى هقاسساپالر خهندهك لېۋىده تـۇرۇپ ئـادهملهرنى بۇغـۇزالپ خهنـدهكك. بۇيرىدى

كىتاپخانلىرىمىزغــا بــۇ خىــل قىــرغىنچىلىقتىن تېخىمــۇ كــۆپ پــاكىتالرنى قهدىرلىــك. ئــادهم ھــاالك بولغــان بولــسا كېــرهك

ھىـدى، ئـادهم قـان. چۈنكى بىزنىڭ تـارىخىمىز بـۇ خىـل قىـرغىنچىلىقالر بىـلهن تۇلـۇپ كهتـكهن. بېرهلهيمىز كۆرسىتىپ

مهنالىرىغـا ئىـگه » يهڭگـۈچى، ئهقىللىـق ئۇيۇشـقاق،« . تارىم ۋادىسىنىڭ ھهممه يېرىنـى قاپلىغـان ئىـدىئۇستىخانلىرى

مهزھهپچـى، بايلىقخۇمـار، ھۇقۇقپهرهسـت، ئۇرۇشپهرسـتلهر تهرىپىـدىن خاسىيهتلىك نامى بار ئۇيغۇر خهلقىمـۇ بىـر ئۇچـۇم

ئىـشهنچ ېپىللىـك قىاللمايـدىغان، ئهتىـسىگىمۇخهلـق ئـۆز ھايـاتىغىمۇ ك. مهجبـۇرى سـۆرهپ كىرىلـدى ئـۇرۇش قاينىمىغـا

مهنپهتـى، پاراغهتلىـك تۇرمۇشـى ئۈچـۈن ئهشۇ بىر ئۇچۇم رهزىل شهخسلهر ئۆزىنىڭ شهخسى. قىاللمايدىغان بۇلۇپ قالدى

سـېتىۋهتتى، ) ئهرزىـمهس شهخـسى مهنـپهئهتىگه(ئهۋالتالرنـى پـۈچهك پۇلغـا مىللهتنى، خهلقنى، ۋهتهننـى، كهلگۈسـىنى،

.ھاالكهتكه يۈزلهندى يارىئۇيغۇر دى

ئۇيغـۇرالرنى ئىــستىال قىلىــش ئۇرۇشـلىرى بولــدى، ئــاق يىلىغىــچه جوڭغارالرنىــڭ-1685يىلىـدىن 1678 -

داالي الماغــا بــاش ئــۇرۇپ مهدهت تىلىــشى بىــلهن پۇرســهت كۈتۈۋاتقــان جوڭغــارالر تاغلىقالرنىــڭ داھىــسى ئاپپــاق خوجــا



60

ماسالشـتى، شـۇنىڭ بىـلهن ئاپپاق خوجىنىڭ ئاق تاغلىق مۇرىتلىرى ئىچىـدىن. قىلدىئۇيغۇر دولىتىگه ھۇجۇم سهئىدىيه

.ئالدى جوڭغارالر غهلىبه قىلىپ ئۇيغۇرالرنى ئۆز ھۆكۈمرانلىغىغا

.يىلى چىڭ سۇاللىسى شىمالى شىنجاڭنى ئىستىال قىلدى 1755-

. ھۆكۈمرانلىغىغـا ئالـدى ىپ شىنجاڭنى ئۆز كىچىك خوجىالرنىڭ توپىالڭىنى تىنچىت–يىلى چىڭ سۇاللىسى چوڭ 1759-

ئۈچـۈن چىـڭ سۇاللىـسىنىڭ غهلىـبه قىلىـشىدا ئىچكـى قارا تاغلىق ۋهتهنـپهرۋهرلهر ئـاق تـاغلىق دۈشـمهنلىرىنى يۇقۇتـۇش

.قوشتى جهھهتتىن ماسلىشىپ زور تۆھپىلهرنى

بۇلـۇپ چىـڭ سۇاللىـسى غهلىـبه يېغىلىغـى يىلى ئۈچتۇرپان ئۇيغۇرلىرى قـوزغىالڭ كۆتـۈردى، بـۇ مهشـھۇر جىگـده 1765-

.تۈگهتتى قىلغاندىن كېيىن بارلىق ئاھالىنى قىرغىن قىلىپ

.سالدى يىلى يۈسۈپ خوجىدىن پايدىلىنىپ قوقهنلىكلهر پاراكهندىچىلىك- 1803

.بولدى يىلىغىچه جاھانگىر خوجىنىڭ كۆپ قېتىملىق توپىالڭى-1828يىلىدىن - 1820

.ر ۋه قىرغىز دېھقانالر قوزغىالڭ كۆتۈرگهنيىلى قهشقهرده ئۇيغۇ - 1845

.يىلى يهتته خوجا توپىلىڭى بولدى - 1847

بېسىپ كىرىپ نۇرغۇن قىرغىنچىلىق قىلغان ۋه جـالالتلىق قىلىـپ نهچـچه كـالال يىلى ۋهلىخان تۆره تۆت قېتىم - 1852

.ياسىغان مۇنارى

.گهنيىلى قهشقهرده دېھقانالر قوزغىالڭ كۆتۈر - 1854

مىــس كــان ئىــشچىلىرى، مهمتىلــى باشــچىلىغىدا كۇچــار دېھقــانلىرى، خوتهننىــڭ بىــر قىــسىم يىلــى ئــاتۇش - 1857

.يېزىلىرىدىكى دېھقانالر قوزغىالڭ قىلغان، ۋهلىخان تۆرىمۇ توپىالڭ كۆتۈرگهن

.يىلى قهشقهرده بىر قىسىم دېھقانالر قوزغىالڭ كۆتۈرگهن - 1858

.يىلى خوتهن، كۇچار، بايالردا قوزغىالڭ بولغان-1862هنده، يهك يىلى – 1860

.دېھقانلىرى قوزغىالڭ كۆتۈرۈپ غهلىبه قىلغان ھهمده راشىدىنخان ھاكىميىتى تىكلهنگهن يىلى كۇچا - 1864

.ھاكىميىتى تىكلهنگهن يىلى خوتهن دېھقانلىرى قوزغىالڭ قىلىپ غهلىبه قىلغان ھهمده ھهبىبۇلال ھاجى - 1864

.ھهمده ئىلى سۇلتانلىغىنى قۇرغان يىلى ئىلى خهلقى قوزغىالڭ كۆتۈرۈپ غهلىبه قىلغان - 1864

.يىلى سىدىق بهگ قهشقهرنى ئىشغال قىلغان - 1864

قالقـان قىلىـپ قهشـقهرگه يىلى قوقهنتلىك قوشبېگى ياقۇپبهگ ئـاق تـاغلىقالردىن بـۇزرۇگ خـوجىنى ئـۆزىگه – 1865

ئۇ چىڭ سۇاللىسى تهرىپىدىن يۇقـۇتىلغىچه ھهر . قوللىدى ق تاغلىق خوجىالر بۇزرۇگ خوجا ئۈچۈن ئۇالرنىكىردى ھهم ئا

.تۇردى خىل ئۇرۇش ۋه قىرغىنالر بۇلۇپ

.سۇلتانلىغىنى ئىشغال قىلدى يىلى چارروسىيه چىڭ سۇاللىسى بىلهن تۈزۈلگهن توختام بويىچه ئىلى - 1871

يىلـى چىـڭ سۇاللىـسى پۈتـۈن غهلىبىنـى -1878. قىلـدى قۇشۇنلىرى شىنجاڭغا يـۈرۈشيىلى چىڭ سۇاللىسى - 1875

.ئۈرۈمچى، تۇرپان رايۇنلىنى ئىشغال قىلدى قولغا كهلتۈرۈپ جهنۇبى شىنجاڭ ۋه

مىڭ كۇۋادىرات كىلـومېتىر زېمىـن ۋه بهش مىليـون 70غا )ئاقخان(چارروسىيه (قاراخان(يىلى چىڭ سۇاللىسى - 1881

.كۆمۈش ئۇرۇش چىقىمى تۆلهپ ئىلىنى قايتۇرىۋالدى سهر9000

قوزغىالڭ ھهم توپىالڭالر بولدى، خهلقنىڭ غهلىبه قىلغان، مهغلۇپ بولغان دهۋىرلىرىمـۇ يۇقۇرىدا كۆرگىنىمىزدهك نۇرغۇن

ده ئىنتـايىن تـۆۋهن ئـاڭ سـهۋىيى چـۈنكى خهلـق. بولدى، ئهمما كهڭ خهلق ئاممىسىغا ھىچبىر مهنپهئهت نېسىپ بولمىـدى

ئاغدۇرۇشــنىال مهقــسهت قىلغــان بۇلــۇپ كونكىرىــت نىــشان بــولغىنى ئۈچــۈن پهقهت چېرىــك، مۇســتهبىت ھــاكىميهتنى



61

ــۇالدا مهخــسۇس ــدار بولمىغــان، ئ ــا تۈزگــۈدهك ئىقتى ھــاكىميهتچىلىكنى چۈشــهنگۈدهك ســهۋىيه، سىياســى پېروگىرامم

ئىشانالرنىڭ قولىغا چۈشۈپ كهتتى ياكى -، خوجا زاھىت–بولمىغانلىقتىن غهلىبه مىۋىسى ھه دىگهنده بىر ئۇچۇم سوپى

ئىككى سـوپىالر مهزھىپىنىـڭ مۇرىتلىرىغـا ئايلىنىـپ كهتكىنـى ئۈچـۈن بىـر شۇالر تهرىپىدىن پايدىلىنىپ كېتىلدى، خهلق

ز ئـۆز يېغىـدا ئـۆ» قىلسا ئىككىنچى بىر تهرهپ ئۇالرغا قارشى تـۇردى، نهتىجىـده ھۆكـۈمرانالر ئۇيغۇرالرنىـڭ توپ قوزغىالڭ

تاغلىق ۋه قـارا تـاغلىقالر ھـاكىميهت يۈرگۈزسـه يـاكى سهئىدىيه ئۇيغۇر دۆلىتى دهۋرىدىن باشالپ ئاق. »گۆشىنى قورىدى

ئىككىنچـى بىرتهرهپنـى قـاتتىق قىـرغىن قىلـدى، ئهگهر بىـر مهزھهپ خهلـق قـوزغىالڭى ھاكىميهتكه تهسـىر كۆرسىتهلىـسه

: مهيدائىـدا تـۇردى، مهسـىلهن اك قىلسا ئىككىنچى بىرى ئۇالرغا قارشـىھاكىميهت تىكلىسه ياكى قوزغىالڭغا ئىشتىر بىلهن

تهسىرىدىكى سـهئىدىيه خـانلىغىنى يۇقۇتـۇش ئۈچـۈن داالي الماغـا بـاش ئاق تاغلىق خوجىالرنىڭ رهھبىرى قارا تاغلىقالر

قـۇل قىلىـپ ڭغارالرغاباشالپ كېلىپ مۇرىتلىرىنى ئىچكى جهھهتتىن ماسالشتۇرۇپ ئۇيغۇر خهلقىنى جو ئۇرۇپ جوڭغارالرنى

ئـاق تـاغلىق خـوجىالر ھـاكىمىيىتىنى يۇقۇتـۇش قارا تاغلىق خوجىالر بولسا جوڭغارالر ۋه ئۇالرنىڭ ھامىلىغىـدىكى. بهردى

تـاغلىق خـوجىالر شـۇ خىزمهتلىـرى ئۈچـۈن ئۇيغـۇر زېمىنىـده ۋاڭ، گـۇڭ قـارا(ئۈچـۈن چىـڭ سۇاللىـسىغا يـول باشـلىدى

ىل خهلقنى ئېزىپ پاراغهتلىك تۇرمـۇش كهچـۈردى، قۇمـۇل ۋاڭلىـرى، كۇچـار ۋاڭلىـرى،بىر مهزگ مهنسهپلىرىگه ئېرىشىپ

گهرچه كۇچــا ۋه خــوتهن .ۋه مــۇرىتلىرى ئىچكــى جهھهتــتىن ماسالشــتى) ئىلــى خــوجىلىرى شــۇالرنىڭ مىــسالى-تۇرپــان

خچى مـولال مۇسـا سـايرامى بۇ ھهقته تارى. ئېلىپ كېلهلمىدى قاتارلىق جايالردا ھاكىميهت تىكلهنگهن بولسىمۇ خهلققه نهپ

تهلهپ كۇچا خوجىلىرىدىن راشىدىن خوجام دىگهن مهۋالنه ئهرشىدىن ۋهلىنىڭ مازىرىدا دۇئـا ... » ئهپسۇسالنغان ھالدا

ئـاق ... ئۆتكۈزىۋاتقان بىر ئـادهم ئىـدى بىلهن ياتقان، ھىچ كىشى بىلهن ئارىالشمايدىغان ۋه دهرۋىش تهرىقىسىده ئۆمۈر

بـۇ شـهھهرلهرده ... سۇلتانلىق قائىدىـسى بـويىچه خـانلىق تهختىـده ئولتۇرغـۇزدى تۇرغۇزۇپ، بۇرۇنقىكىگىز ئۈستىده ئول

بۇالرنىـڭ ھهممىـسى . ياراقالرغـا ئىـگه بولـدى، ناھـايىتى كـۆپ غهزىـنه توپالنـدى- مۈلۈك، قورال-كۆپ غهزىنه ناھايىتى

ۇنچىلىك دۆلهت ھۆكـۈمهتكه ئىـگه بۇلـۇپ، نۇرغـۇن ش ئۇالر. تۇلۇق مۇھهممهت ياقۇپ بېك ئاتالىق غازىنىڭ قولىغا چۈشتى

قاياشـالرىغا رهھىـم ۋه شـهپقهت قىلىـپ باقمىـدى، يـا بىـرهر-ئۆزىنىـڭ بىـرهر ئـۇرۇق مۈلۈك توپلىغان چاغالردا يـا-مال

دۇنياغا بولغـان ئېھتىياجىـدىن دۇئاگۇي، ئهھلى پهزىل ۋه ھۈنهرۋهنلهرگه كهڭرى ئىنئام ۋه ئېھسان قىلىپ، ئۇالرنىڭ مال

ياخـشىلىق قىلمىـدى، يـا مېچىـت خانىقـا بىنـا قىلىـپ، كـۆل ئۆسـتهڭگه كـۆۋرۈك سـالدۇرۇپ-چىقمىدى، يا بىرهر دهريـا

ھىچبىـر ئـۇالردىن. نهمۇنه ئهسهر قالدۇرماي نـام نىشانـسىز كهتتـى.... ئهشياالر توختاتمىدى قۇدۇقالرنى كولىتىپ ۋهخپه

ئالىمنىـڭ بايانىغـا قارىغانـدا بـۇ خىـل .دهپ لهنهت ئۇقۇيـدۇ《. ...نهمـۇنه يادىكـار يـاكى ياخـشى ئىـش بـاقى قالمىـدى

دۇچــار بۇلــۇپ ئۇمــۇ خهلــق ئىــنقىالپ قىلىــپ ھــاكىميهتنى ئېلىــپ لهنهتــكه يهنه خــوتهن پادىــشاھى ھهبىبــۇلال ھــاجىمۇ

بىلهنئۇمۇ ئوخشاشال خهلق ئۈچۈن قىلچىلىك ياخشى ئىش قىلىپ بهرمهستىن غهزىنىنى ئالدى پادىشاھلىققا ئولتۇرغۇزسا

ئىلى سۇلتانلىغىنى ئېيتساق .بهدۆلهتنىڭ كېيىن چىڭ سۇاللىسىنىڭ قولىغا ئوشۇغى بىلهن چۈشۈشىگه سهۋهپچى بولغان

.كۇپايه يىللىق ھاياتىدا قانچه سۇلتان ئالماشتى؟ شۇنىڭ ئۆزىال10

قىـشالق ۋه كهنتلىرىنـى مۇھاسـىره قىلىـپ، ۋهلىخـان تـۆرهم كاشـىغهرنى» :ۋهلىخان تۆرهنىڭ قىلمىشىنى كۆرسهك

لـېكىن . مۇنارنىڭ ئىگىزلىگى ئون ئىككى گهز مىقدارى كېلهتتى دهيدۇ. ياساپتۇ تۆت كالال مۇنارىسى.... قولغا كىرگۈزۈپ

ــۆزىنى تارتىــپ ئۇنىــڭ ــۆزى بهڭ چــېكىش، ھاياســىز ئىــشالرنى قىلىــش ۋه قــان تۆكۈشــتىن ھىچقانــداق ئ ئېھتىيــات ئ

قاچقىنىدا قىرغىنچىلىققا يهنىال ئازاتلىققا، غان خوجىالر مهغلۇپ بۇلۇپ ئوتتۇرا ئاسىياغاخهلق ئېتىقات قىل« .قىلمايدىكهن

ئىلـى. ئادهمدهك ياشاش ئۈچـۈن كـۈرهش قىلغـان خهلـق قـانلىق قىرغىنـدا قالـدى باراۋهرلىككه ئىنتىلگهن، باراۋهرلىك،

دائىرىـسىدىكى ئوتتـۇرا ئاسـىياغا پ چاروسـىيه نهچچه مىڭ ئۇيغۇر ئاھالىسىنىڭ يۇرت ماكانىنى تاشـال50قايتۇرىۋېلىنغاندا



62

خـوجىالر «جوڭگۇلۇقالر بـۇ ۋهقهنـى》ناملىق كىتابىدا يازغان 》قهشقهرىيه》 كۇرپاتكىننىڭ. ن.ئاظكۆچۈشى، روسىيهلىك

ــۇ. دهپ ئاتايــدۇ»يېغىلىقــى ــۆچ 100000تۈتــۈن يهنــى 20000ۋهقهنىــڭ نهتىجىــسىده ب كىــشى چىــڭ سۇاللىــسىنىڭ ئ

خوجىالرنىڭ كهينىـدىن تاغقـا دىن ، قهشقهر، يهكهن ۋه ئاقسۇالردىكى يۇرت ماكانلىرىدىن ئايرىلىپ،قورقىنى ئېلىشىدىن

شۇ كـۈنلهرده شـىۋىرغان ئـارىالش قـاتتىق قـار يېغىۋاتقـان .ئايدا يۈز بهردى-1 قاچ -بۇ قېتىمقى قاچ... چىقىپ كهتتى

قـوزغىالڭالر ، بۇ ۋاقىـئهلهر ھهر قېتىملىـق» يوقالغان كهمبهغهللهرنىڭ كۆپچىللىگى ئىز دېرهكسىز بۇلۇپ، بۇ ئاچ يالىڭاچ

ھهقىـقهت شـۇنى . بولغانلىغىنى تولۇق ئىسپاتالپ بېرىـدۇ ھهم قوزغىالڭالر مهغلۇبىيىتىدىن كېيىنكى قاتتىق قىرغىنچىلىقالر

ئـۇالردا خهلق قوزغىلىپ مۇسـتهبىت ھهم چېرىـك ھـاكىميهتنى ئاغدۇرۇشـنى كۆزلىـسىمۇ ئېنىق كۆرسىتىپ بهردىكى گهرچه

بولمىغـان ھهم بولىـشىمۇ مـۈمكىن زۇلۇمنى يۇقۇتۇشتىن ئۆزگه نىشان بولمىغان، ئـۇالردا بىـرهر سىياسـى پېروگىراممـا ئهشۇ

بولمىغـان، ئـۇالردا بىـرهر سىياسـى نىـشان ئورتـاق ئېتىقـات بـولمىغىنى ئهمهس ئىدى، چۈنكى خهلقته ئۇنچىلىك ئىقتىدار

ــۈپ ــان تۆك ــسىمۇ ب ئۈچــۈن ق ــنقىالپ قىل ــانئى ــۆرىگه يهم بولغ ــۈپ ياشــاپ ب ــشهلمهستىن بۆلۈن ــسقا. ىرلى ئۇالرنىــڭ قى

دىـشۋارچىلىققا دۇچـار بولغـان جۈملىـدىن ھاكىميهتلىرى، قوزغىالڭلىرى مهغلۇپ بولغاندىن كېـيىن خهلـق يهنىمـۇ قـاتتىق

هنــده چىــڭ چارروســىيه ئىلىنــى چىــڭ سۇاللىــسىغا ئۆتكــۈزۈپ بهرگ .يــۇرت ماكــانىنى تاشــالپ چىقىــشقا مهجبــۇر بولغــان

بـۇ يهتـته》 مـولال مۇسـا سـايرامى. ئهنـسىرىگهن ئاھـاله روسـىيه تېروتورىيىـسىگه كـۆچتى سۇاللىـسىنىڭ ئـۆچ ئېلىـشىدىن

لـېكىن ئىلىنـى . قىلـدى شهھهرنى سهرهنجام قىلغاندىن كېيىن، يهتته شهھهرده قىرىق مىـڭ چېرىـك تۇرغۇزۇشـقا ھۆكـۈم

نۇرغـۇن ئـادهم تهرهپ تهرهپـكه . گىرىپتـار قىلغـان ئىـدى ى ھـاالكهتكهئىگهللىگهن چاغـدا بىـر مىليونـدىن ئـارتۇق ئـادهمن

خاقان مهنسهپدارلىرى بۇ يهتته شـهھهرده تـۆرهمگه يـار « ، دىسه»... گۇروھى ئاز قالدى قېچىپ ئىلى ئهتراپىدا ئادهم

ىـڭ چـارۋا مـال ۋه ئۆلتـۈرۈپ، ئۇالرن بولغان ياكى تۆرهمنىڭ ئىشىنى تۇتـۇپ خىـزمهت قىلغـان ئـادهملهرنى ئىـزدهپ تېپىـپ

نارىسىده بالىالرنى ئولجا ئهسىر قىلىپ ئـۇ -قىز ۋه ئوغۇل رىسىده-خوتۇن زېمىنلىرىنى ئولجا قىلىپ، ئونمىڭدىن كۆپرهك

»تۇتـۇپ بهردى ئۆلكىسى، بۇ تهرهپ ئىلى، چۆچهككه ئېلىـپ بېرىـپ، خىتايالرغـا تاپـشۇرۇپ ۋه خىـزمىتىگه تهرهپ لهنجۇ

.دهيدۇ

ئهسهبىلىكنىڭ ئېلىپ كهلگهن جاھالهتنىڭ ۋهيرانچىلىغى ن چهتنىگهن سوپىستىك دىنىئىسالمىيهتتى 2 .

گۇروھىغـا ۋهلىخانۇپنىڭ بايانىغا ئاساسـالنغاندا پۈتكـۈل ئۇيغـۇر خهلقـى سـوپىالرنىڭ ئىككـى قازاق ئالىمى چوقان

اھـاله كـۆپ بولـسا، يېڭىـسار، ياركهنـد، ئ بۆلۈنۈپ كهتكهن بۇلۇپ قهشقهر، ئاقسۇ، كۇچارالردا ئاقتـاغلىقالر مهزھىبىـدىكى

ئـۇالر ھهربىـر شـهھهر يۇرتالردىمـۇ مـۇرىتلىرى . ئاھـالىلهر كـۆپ بولغـان خوتهنلهرده قاراتاغلىق خوجىالرغـا مۇرىـت بولغـان

شهھرى ئاھالىـسىنىڭ مىسال قىلساق قهشقهر( ئارا ئاالقىمۇ قىلمايدىغان بولغان -پارچىلىغان بۇلۇپ ئۆز ئارقىلىق خهلقنى

غهربى جهنۇپ مهھهلـله كهنتلىرىـده قـارا تـاغلىقالر كـۆپ رقى شىمال تهرهپتىكىلىرى ئىچىده ئاق تاغلىقالر كۆپ ساننى،شه

شـۇندىن پهرقلهندۈرۈش ئۈچۈن ئـاق ۋه قـارا تـاقى كهيـگهن، ئـاق تـاغلىق ۋه قـارا تـاغلىق نـاملىرىمۇ ئارا-، ئۆز)بولغان

يـامراپ كهتكهنلىگىنـى، نـادان خهلقنىـڭ تتـا سـوپىزىمنىڭ قانچىلىـك بىـز تـارىخى پـاكىتالردىن ئهينـى ۋاقى .كهلـگهن

:قانداق خاراپالشقانلىغىنى كۆرۈپ باقايلى سوپىزىمنىڭ كىشهنلىرىده مهنىۋىيهت جهھهتتىن

دهپ خوجامالرغا ھهددىـدىن زىيـاده ئهقىـده ۋه ئىخـالس قىلىـپ، ‘ ئالال خوجام’ياكى ئالال خاسلىغى خوجامالرغا خاس 《

تۇرىـدىغان ھىچقانـداق بىـرهر ممىدىن يۇقۇرى مهرتىۋىلىـك دهپ ھىـساپالپ، ئـالال بىـلهن خوجـامالر ئارىلىقىـداھه ئۇالرنى

ئۇالرغـا ناھـايىتى ... قىلمايـدىكهن ۋه يـول قويمايـدىكهن يۇقۇرى مهرتىۋىلىك ئىنسان ياكى جاننىـڭ بۇلىـشىنى ئېتىـراپ

ئىپپهتلىـرى قـويلىرىنى قـوتىنى بىـلهن ۋه قىزلىرىنـى قىزلىـقئـاتلىرىنى يىلقـا ئۇيـۇرى بىـلهن، يۇقۇرى ئهقىده بـاغالپ ،

ئهمـدى بىـزگه ’تارتۇقالپ، نهزىر ھهدىـيه قىلىـپ بىلهن، سىكىلهك بولسا سىكىلهكلىكى بىلهن ئېلىپ كېلىپ خوجامالرغا



63

.دهپ تونىغان ئىدى‘ ئالال خوجام’ئۇالرنىڭ دۇئاسىنى ئېلىپ دهپ‘ ھىچقانداق نهرسه الزىم ئهمهس

دىنىغـا قاتـارلىق ئهسـهرلهردىنمۇ سـوپىالرنىڭ ئـۆزلىرىنى ئىـسالم》 تهزكىرهئـى ھىـدايهت《يهنه بۇنـدىن باشـقا

بىـز گهرچه . قىلغـانلىغىنى بىلىـۋاالاليمىز مۇخالىپ، كۇپرىلىق بىلهن ئۆزلىرىنى ئـالال بىـلهن تهڭ ئۇرۇنغـا قۇيـۇپ تهرغىـپ

ىلىـدۇ دهپ قارىمىـساقمۇ ، سـوپىزىمنىڭ تهسـىرىنىڭ ناھـايىتى ئىخـالس ق پۇقراالرنى سوپىزىمغا ھهممىـسى بـۇ دهرىجىـده

نىمىنـى تهرغىـپ قىلىـدۇ؟ ئـۆزلىرىنى ئـالال بىـلهن تهڭ ئۇرۇنغـا قويغـان بـۇ سـوپىالر. بولغانلىغىنى كـۆرۈۋاالاليمىز چوڭقۇر

دۇنيالىققا باشالپ، سوفىزىمنىڭ تۈپ غايىسى ئىنسانالرنى تهركى :دوتسىنىت ئىبراھىم نىياز بۇ ھهقته مۇنداق دهپ يازىدۇ

قىلىـشقا چاقىرىـشتىن غېمىنـى <راھهت> ئىجتىمائى تۇرمۇشتىن يـۈز ئـۆرۈپ خىيـالى دۇنيـادا كۆرىـدىغان رىئال دۇنيادىن،

ئىـسالم ئهقىـدىلىرىگه 《 بېغىـشلىغان خۇدانىـڭ ئاشـىقلىرى ئـۆزلىرىنى دىنـى ئىـسالمغا》ئىبارهت خهلقىمىـز ئهقىـده قىلغـان

دىيىـشىپ سـاپ« مـۇھهممهد پهيغهمبهرنىـڭ ئهۋالدى-سـهئىد»شلىرى بىلهن ئۆزلىرىنى ئهتمى مۇخالىپ بولغان قىلمىش

ئهقىدىـسىدىن پايـدىلىنىپ ئـۆزلىرىنى ئهقىـدىلىك مۇسـۇلمانالرنى ئالـداپ، خهلقنىـڭ مـۇھهممهت ئهلھهيكىـسالمغا بولغـان

كه ئېرىـشتۈرىدىغانلىقىنى ۋهده » جهنـنهت «ئۆزلىرىگه ئىخالس قىلغـۇچىالرنى نىقاپالپ خهلقنى تهركى دۇنيالىققا باشالپ

خهلقىمىز ئۇ دۇنيادا جهننهتته خهلقنى ئۆزلىرىگه مايىل قىلىشتى، بۇ دۇنيانىڭ ياخشىلىغىغا مۇيهسسهر بواللمىغان قىلىپ،

ياشاشـنى ئىـستىدى، شـۇڭا خوجىالرغـا ئىـشىنىپ ئۇالرغـا مۇرىـت بولسىمۇ راھهت كۆرۈشنى، ئۇ دۇنيادا بولسىمۇ ئادهمدهك

كۈچۈيۈپ كېتىشىده ئهينى دهۋىرنىڭ قهلهمده ھهم ئهلهمده يېتىلگهن پادىـشاھلىرى سـۇلتان فىزىمنىڭ بۇنچهسو. بولدى

سـهۋهپچى بولغـان ئىـدى، ئـۇالر مـۇخلىس بولغـانلىغىمۇ–سهئىدخان ۋه سۇلتان ئابدۇرهشىتخانالرنىڭ سوپىالرغا مۇرىـت

-مهسىلهن، مۇرىتلىرىنىڭ باج(جهھهتتىنمۇ پايدىلىنىپ سىياسى سۇلتانالرنىڭ ئۆزلىرىگه مۇرىت بولغان پۇرسهتته-خان

.ئۆز مۇرىتلىرىنى كۆپهيتكهندىگهن قاراشالرمۇ بار) قىلىشىنى تهلهپ قىلىش سېلىغىنى كهچۈرۈم

ماڭــااليمىز، ئۆلــۈكنى تىرىلــدۈرهلهيمىز، ئاســماندا ســۇدا خوجــا ئىــشانالر ئــۆزلىرىنى ھهق كۆرســىتىش ئۈچــۈن

جايـدا ئالتۇن كۆمۈشكه ئايالندۇرااليمىز، يامغۇر ياغدۇرااليمىز، بىرال ۋاقىتتـا بىرقـانچه يىمهك ئىچمهك،ئۇچااليمىز، توپىنى

تهككۈزمهسـتىن نهرسـىلهرنى يـۆتكىيهلهيمىز، زاھىـر بـوالاليمىز، سۈپكۈشـلهپ كېـسهل داۋااليمىـز، غـايىپنى بىلىمىـز، قـول

كـارامهتلىرىنى ھهرخىـل ئۇسـۇلالر ئـارقىلىق تهشـۋىق قىلىـپ،دهپ سـاختا《 سۆزلىشهلهيمىز ئۆسۈملۈك ۋه ھايۋانالر بىلهن

ئېرىشكهندىن كېيىن خهلقىمىزنىڭ ئىشهنچىگه- مىكىرلهرنى قوللىنىپ خهلقنى ئالداپ، ئۇالرنىڭ ئهقىده-ھهرخىل ھىيله

اقتى، بۇزدى، ئۇالر بارلىق ئۇيغۇر مهدهنىيهت مىراسلىرىنى ئۇرۇپ چ نهتىجىده. مهنىۋى دۇنياسىغا ھۇجۇم قىلدى–ماددى

سـورۇنلىرى مهدهنىيهت ئهسلىھهلىرىنى بۇزۇپ، مهدهنىيهت سورۇنلىرىنى سوپىلىق پـائىلىيهت. قىلدى ئوت قويدى، ۋهيران

كۈتۈپخانىالر سـوپىالرنىڭ ئايـاغ ئاسـتىدا مهكتهپ، مهدرىس،–خهلقنىڭ مهدهنىيهت سورۇنلىرى . خانىقاالرغا ئايالندۇردى

كىمىكــى ســوپىالر بىــلهن . كېچىــشكه قىــستاپ مهدهنىيهتنــى مهنئــى قىلــدى يهتــتىن ۋازئــاۋامنى مهدهنى. ۋهيــران بولــدى

خوجا جاھان ئهرشى، بابا رهھىم مهشرهپ ۋه مىـرزا شـاھ مهھمـۇت جـوراس كهبـى قهسـتكه ئـۇچراپ قارشىالشسا خۇددى

اپپـاق خوجـا ۋه ئاپپـاق ئ«:يېزىلغانـدهك ناملىق ئهسهرده»جاھالهت پىرلىرى شىنجاڭدا«بۇ ھهقته. پاجىئهلىك ئۆلتۈرۈلدى

(خـوجىالرنىال ئهمهس، قـارا تـاغلىق خوجىالرنىمـۇ بىـر قاتـاردا تۇنۇشـىمىز الزىـم بىـز بـۇ يهرده ئـاق تـاغلىق(خوجىچىالر

-مۇزىكـا، ناخـشا، ئۇسـۇل، گـۈزهل سهنئهت،– پهن، ئهدهبىيات -زامانىسىدا قهشقهرىيهده مهدهنىيهت، مائارىپ، ئىلىم

قاتــارلىق بــارلىق ئىلمىــي ... مهتبهچىلىــك، تهرجىــمه، خهتتــاتلىق ىلىك، تىبابهتچىلىــك،ســهنئهت، تىيــاتىر، ســېرىكچ

، »جـادۇگهر« ، »كـاپىر«بۇنداق ئىشالر بىلهن شۇغۇلالنغۇچىالر . ھهممىسى قهتئى مهنئى قىلىۋېتىلگهن پائىلىيهتلهرنىڭ

هت يېزىـشنى ئۈگۈنـۈش، سـاز ئۈگۈنـۈش، خ ھهتتـا. لهر ھىساپلىنىپ جازاغا تارتىلىپ تۇرغان، ئۆلتـۈرۈۋېتىلگهن»مۇرتهد«

قىزالر پهرهنجىسىز ئاشـكاره يـۈرۈش قاتـارلىق ئـادهتتىكى ئىجتىمـائى -خوتۇن كۈلكه،-ياساش، مهشرهپ ئويناش، ئويۇن



64

باشقا بـارلىق يېزىلمـا پۈتۈن جهمئىيهتته قۇرئان ۋه ھهپتىيهكتىن. خىسلهتلىرىمۇ قهتئى مهنئى قىلىۋېتىلگهن ئىنسانچىلىق

مهرىـپهت -ئىلىـم. كۆيـدۈرۈۋېتىلگهن، يـوق قىلىـپ تاشـالنغان بۇلۇپمۇ مىللى ئهسهرلهر، خـاتىره، نهمـۇنىلهر،ئهسهرلهر،

تـوۋا ) ئۇالرنىڭ ئورنىغا زىكرى سۆھبهت خانىقالىرى، گـۈلهخ، سـازايى ھهمىـدانالر. چهكلهنگهن ئورۇنلىرى بۇزۇۋېتىلگهن،

پۈتـۈن جهمئىيهتـته . دهسـسىتىلگهن ىرى، ئهمهلـدار بىنـالىرى، خوجـا، ئىـشانالرنىڭ تۇرالغـۇ جـايل)قىلدۇرۇش ئـورۇنلىرى

ئــاممىۋى ئىجتىمــائى مهشــغۇالتقا ) گۇنــاھىنى تىــلهپ تــۇرۇش ئــالالھتىن( تىــالۋهت، خهتــمه، ئىــستىغپار ئۇقــۇش -دۇئــا

ىـڭخوجىالرن» قـارا تـاغلىق«، »ئاق تاغلىق« قاتارلىق ئهسهرلهردىن مهلۇمكى »ئهزىزان تهزكىرهئى«. »ئايالندۇرۇلغان

قاراشـلىرىدا ماھىيهتلىـك پهرق دهستلهپكى باشچىلىرى بىر تۇغقان بۇلۇپ ئۇالرنىڭ ئۆز ئالدىغا نوپۇز تىكلهش ئۈچۈن كۆز

ئـارا نىـزاھ قىلىـشىپ، خهلقنـى ئـۇرۇش جىـدهلگه -ئـۇالر ئـۆز .بولمىسىمۇ خهلقنى ئىككىگه بۆلۈپ مهزھهپچىلىـك قىلغـان

بـارلىق ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ. لغۇسىز تارىخى جىنايهتلهرنى قالدۇرۇپ كهتتىئورنىنى تولدۇرۇپ بو سېلىپ قان تۆكۈپ مهڭگۈ

پۈتـۈن ئۇيغـۇر دىيـارىنى . ئهتمىـشلىرىدىن بولغـان پاجىئهلىرى، يامان كۈنلهرگه قېلىشى پۈتۈنلهي سـوپىالرنىڭ قىلمىـش

دىن كهتكۈزىـۋهتكهن ئېغىـر زۇلـۇم خهلقنـى ھالىـ. 3. دۇنياسـىغا غهرق بولـدى جاھالهت قاپالپ پۈتـۈن خهلـق قـاراڭغۇلۇق

ئـارقىلىق يۈرگۈزىـدۇ، بېشىدا ئولتۇرغان ھهرقانداق ھۆكۈمران ئۆز ھۆكۈمىنى قول ئاستىدىكى ئهمىر ئهكابىرلىرى ھاكىميهت

ئاسـتىدىكىلهرمۇ شـۇنچه چېرىـك، پـارىخور ۋه خىيـانهتچى ھۆكۈمران قانچه چېرىك، خىيـانهتچى ۋه پـارىخور بولـسا قـول

كۆرىـدىغان بولـساق ئهنه شـۇنداق چېرىـك، پـارىخور، خىيـانهتچى ئهمهلـدارالرنىڭ كـۆپ پتـارىخىمىزنى ۋاراقـال. بولىدۇ

تۈپهيلىـدىن خهلـق ئۈسـتىدىكى بـاج ھۆكـۈمران ۋه قولچۇماقلىرىنىـڭ چېرىكلىگـى، پـارىخورلىغى. ئـۆتكىنىنى بىلهلهيمىـز

بىـر تهرهپـتىن خـان ۋه ئۇنىـڭ . ندهستىدىن ياشاشقىمۇ ئامالسىز قالغا قات زۇلۇم-سېلىق كۆپۈيۈپ كهتكهن، خهلق قاتمۇ

قىلىۋالغـان مـوللىالر زۇلۇم قىلسا يهنه بىر تهرهپتىن، نائىنساپ بهگلهر، خوجىالر، شهرىئهتنى دهسـتهك ئامبال، دوتهيلىرى

چىـڭ سۇاللىـسىنىڭ سـادىق قـۇل . زۇلـۇم سـالغان زاكات، پىتره يىغىـپ- سېلىق، ئۆشره- ياساق، باج-ھهرخىل ئالۋاڭ

–ھهسسىلهپ يىغىپ ئۆزىنى بېيىتىش بىلهن بىرگه ئامبـال، دوتهيـلهرگه سـوغا ر بولسا باج ۋه سېلىقنىغالچىلىرى بهگله

ھهرىـكهت ) ئۈچـۈن توغرىسى خهلقنىڭ قېنىنـى تېخىمـۇ بهك شـوراش(بېرىپ تېخىمۇ چوڭ ئىمتىيازالر ئۈچۈن ساالم ، پارا

غوجـانالر ئۆزلىرىنىـڭ پاراغهتلىـك تۇرمـۇش -بهگ قىلدى، خهلق قاڭغىر قاخشاپ جان تهسلىم قىلىۋاتسا ئامبـال، دوتهي،

چىــدىمىغان خهلــق نۇرغــۇن قېتىملىــق قــوزغىالڭالر قىلىــپ مۇســتهبىت، چېرىــك پهيزىنــى ســۈردى، نهتىجىــده زۇلۇمغــا

نـاملىق 》تـارىخى ۋهتهن ۋاقىئـاتى خـوتهن «خوتهنلىك تـارىخچى مـۇھهممهت ئهلهمنىـڭ. ئاغدۇرماق بولدى ھاكىمىيهتنى

چىـڭ سۇاللىـسى چېـرىكلىكته چىرىـك. خىلـى خـاتىرلهنگهن ئىـكهن65 سـېلىقنىڭ -دهۋىردىكـى بـاجئهسىرىده ئهينـى

يهتـكهن بۇلـۇپ ئهمـدى بىـز چىـڭ سۇاللىـسىنىڭ مهنسهپنى باھـا قۇيـۇپ ئـېالن چىقىرىـپ سـېتىش دهرىجىـسىگه بېرىـپ

پـۇلى بـار ئـادهم كۈمـۈش پـۇل ھهرقانـداق «: مۇناسىۋهتلىك باياننى كۆرۈپ باقايلى مهنسهپ سېتىش ھهققىدىكى ئېالنىغا

نىـشانى يـوق ، ئـوغرى، ھهرقانـداق نـامى... قىلـسا مهنـسهپ بېرىمىـز، دهپ بـازار گـۈزهرلهرگه ئـېالن چاپلىـدى سـوۋغا

مهنـسهپنى سودىلىـشىپ باھـا قويـۇپ ئاشـكاره .... بېرىلـدى قىمارۋاز، سهرگهردان بولسىمۇ پۇل بهرسـه ئۇنىڭغـا مهنـسهپ

ڭــدىن شــۇ چاغــدىكى ھاكىميهتنىــڭ قانچىلىــك چېرىكلهشــكهنلىگىنى، بــۇ ســهۋهپلىك بۇنى مانــا. »ســاتىدىغان بولــدى

دىـمهك . مۈشكۈل ئهمهس قانچىلىك رىيازهت چهككهنلىگىنى، قانچىلىك زۇلۇمغا دۇچار بولغىنىنى قىياس قىلىش خهلقنىڭ

سـۇ ئاقىـدۇ «قولىغا چۈشۈپپارىخورالرنىڭ، ئوغرى، قىمارۋازالرنىڭ ئهينى تارىخى دهۋرده ھۇقۇق ئاچكۆز، بايلىقپهرست،

قهرز . دىگهنـدهك ۋهزىـيهت داۋام قىلغـان، پـۇقراالر ئۈسـتىدىكى زۇلـۇم تېخىمـۇ كـۈچهيگهن»بايغـا سـايغا، پـۇل ئاقىـدۇ

كهلـسهلهر . رهھىـم ئهتـكهي يانـا ئۈچۈن، ئالبان ئۈچۈن بولـدى مېنىـڭ ھـالىم خـاراپ، ھهزرىتـى چۈنـۋاڭ بـېگىم ھالىمغـا

كـېچىلهر، كۈنـدۈزلهرى ھهم . تىـنهپ ، دىـشۋار بولـۇر ھـالىم يانـا ۇتسىلهر، پۇل تاپالمـايمهنئالبانچىالر خېنه پۇلى دهپ ت



65

ئاقـسۇلۇق مۇئهللىـپ مـولال تـوختى. قهرز ئۈچۈن، ئالبان ئۈچۈن، ھهم دهرسـتىن قالـدى يانـا دهرس ئوقۇر ئېردى باالم،

ئـارقىلىق شـۇنىمۇ بىلهلهيمىزكـى ، انالرتىكى يۇقۇرقى بايـ»ئهرزىيهت «مۇندىن يۈز نهچچه يىل مۇقهددهم يازغان ئهسىرى

بۇ خىل ئالۋاڭ، باج . ئاغىچىلىرى ئۈچۈن خېنىگىمۇ ئالۋاڭ يىغقان غوجامالر ئۆزلىرىنى-زۇلۇم شۇ دهرىجىگه يهتكهنكى بهگ

ئۆلۈمـا، تـارىخچى ئىمىـر دىنى. كۆپلىگىدىن، زۇلۇمنىڭ ئېغىرلىغىدىن خهلق ئىنتايىن قىيىن ئهھۋالدا قالغان سېلىقالرنىڭ

ئۆتمۈشته بـۇ شـىنجاڭغا شـهن دوتهي ئىـكهن مـانجۇ، ماگـازا، :ھۈسهيىن قازى ئاخۇنۇم بىر شېئىرىدا مۇنداق دهپ يازىدۇ

، پـۇقرانى ھاقـارهتلهپ سـىڭكۇ بىـلهنذراھهتته ياتار ئۇخالپ پۇخراغـا كۆتهرتىـپ ج. پاڭچۇ تاۋا توكۇ، كىيگهنلىرى ساپ

تـارىخ، ئهينـى دهۋردىكـى مانـا بۇالرنىـڭ ھهممىـسى12○.ھهم چهيـدۇدهپ چهنتۇ، داتاڭغا قاداپ قويغـان نهيـزه قـېلىچ

دهۋرلهرده بولـسۇن ھۆكۈمرانالرنىـڭ ئېغىـر زۇلـۇملىرى خهلقنـى چىـڭ سۇاللىـسى ھۆكـۈمرانلىرى دهۋرى ۋه باشـقا. رىئاللىق

سىمى،مۇشـۇ خىـل ئهھـۋال ئاسـتىدا تېنچلىقنىـڭ بولماسـلىغى، سـوفىزىمنىڭ بېـ. كهتكۈزىـۋهتكهن پۈتـۈنلهي ھالىـدىن

خهلق مـاددى، . بۆلهلمهيدىغان قىلىپ قويغان ئىقتىسادى قىيىنچىلىق خهلقنى ئۆزىنىڭ مهدىنىي مائارىپ ئىشلىرىغا كۆڭۈل

دهيدۇ ئۇيغۇر دانالىرى، دهرھهقىقهت پـۇل » پۇل بولسا جاڭگالدا شورپا«. بولغان مهنىۋى بايلىقلىرىدىن پۈتۈنلهي مهھرۇم

كـۆرگىنىمىزدهك ئـۇرۇش ۋه يۇقۇرىـدا. مهك ئىقتىـساد، كاپىتـال، مهبـلهغ دىمهكتـۇرھىچ ئىش ئاقمايـدۇ، پـۇل دىـ بولمىسا

ۋهيـران قىلغـان بۇلـۇپ سـوپىزىمنىڭ تهركـى دۇنيـاچىلىق دهھشهتلىك ئېزىشلهر ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئىگىلىگىنـى پۈتـۈنلهي

سۇاللىسى بولسۇن خهلقنىڭمهيلى جوڭغارالر بولسۇن ياكى چىڭ . تېخىمۇ كۈچهيتىۋهتكهن تهشهببۇسى بۇ ۋهيرانچىلىقنى

مائارىـپ ئـارقىلىقال -پهن مهدهنىيهت مائارىپ ئىشلىرىغا مهبلهغ سېلىشى، قوللىشى مۈمكىن ئهمهس ئىدى، چۈنكى خهلـق

ئـۆزىگه ئـۆزى خوجـا بۇلـۇش يـولىنى تاپـااليتتى، ھۆكـۈمرانالر ھايـاتلىق يـولىنى، بـاراۋهرلىكنى ھهتتـا ئـۇالرنى ئاغـدۇرۇپ

تۇنىغـان، ئـۆزىنى–ھۆكۈمىده تۇتۇشنى مهقسهت قىلىدىغان تۇرسا بۇنى قانداقمۇ خالىـسۇن؟ ئـۆز ئۆزئۇيغۇرالرنى ئاداققى

-كاپالهتلهندۈرهلهيـدۇ، بـۇنى پهقهت ھهقىقـى پهن مىللهتپهرۋهرلىگى ۋۇجۇتقا كهلگهن مىللهتال مهڭگـۈ ئـۆز مهۋجـۇتلىغىنى

س ھاجىپ ئىلىم بىلهن كۆككه چىققىلى بولىدىغانلىغى،بۈيۈك مۇتهپپهككۈر يۈسۈپ خا شۇڭا. مائارىپال ئىشقا ئاشۇرااليدۇ

چىـڭ سۇاللىـسىنىڭ . قىلغـان قۇلنىڭ قۇللۇقتىن خـاالس بوالاليـدىغانلىغىنى مۇنـدىن مىـڭ يىـل مـۇقهددهم بىـزگه جاكـا

كىشهنىده كىـشهنلهپ تـۇرۇش ئۈچـۈن پهن مائـارىپنى قـاتتىق ئاخىرقى غالچىسى ياڭ زېڭشىننىڭ خهلقنى مهڭگۈ نادانلىق

ئهسـىردىن ئىلگىـرى– 20سېتىۋېلىپ خهلقنى ئىداره قىلغانلىغى بۇنىڭ پاكىتى ئهمهسـمۇ؟ لهپ، خۇراپى موللىالرنىچهك

غېرىبى، نىزارى، كـاتىبى، مـولال ئهرشى، فۇتۇھى، مولال مۇھهممهت سادىق قهشقىرى، زوھۇرى، مولال يۇنۇس يهركهندى،

پپهقيهت قازانغان بىر تۈركۈم مهدهنىيهت ئهربـاپلىرى يېتىـشىپ مۇۋه گه ئوخشاش... مۇھهممهت تۆمۈرى، نازىمى، تهجهللى

ئهسـىرنىڭ ئالـدىنىقى -20 بۇلۇپمـۇ. مۇۋهپپهقيهت قازىنىشىدا مهلۇم ئىقتىسادى ئارقا تېرىگى بـار ئىـدى چىققان، ئۇالرنىڭ

للىـپ، مـولال مـۇھهممهت ئابـدۇخالىق ئۇيغـۇر، لۇتپـۇلال مۇته يېرىمىدىكى مهدهنىيهت ئهرباپلىرىمىزدىن ئابدۇقادىر دامـولال،

بولـسىمۇ قاتارلىق بىر تۈركۈم ئـوت يـۈرهك كىـشىلهر ئىقتىـسادى جهھهتـتىن ئـازراق... باھاۋىددىن ئوغۇز ھهمرا، ئىمىنجان

قىاللىغـان، مهكـتهپ ئېچىـپ ئىلىـم ئاساسى بولغاچقىال چهتئهلگه چىقىپ ياكى ئـۆلكه مهركىـزىگه بېرىـپ ئىلىـم تهھـسىل

نۇرغۇن ئهقىللىق پهرزهنتلهر خۇددى مـولال تـوختى يازغانـدهك ئۇقۇشـتىن هنى پۇل بولمىغانلىقتىنئىقتىساد ي. تارقىتالىغان

سـېلىپ ئىلىـم ئىقتىساد بولمىسا قۇرۇلۇش قىلغىلى بولمىغىنىغا ئوخـشاش مهكـتهپ مهدرىـسلهرنى. بولغان قېلىشقا مهجبۇر

.بۇلۇپ قالىدۇ » قۇرتماڭ«مهرىپهت تارقىتىش مۈمكىن بولمايدۇ، خهلقمۇ نادان قېلىپ مهڭگۈ

خهلقىمىزنىـڭ مهدهنىـيهت ۋه تهرهققىياتتـا .سـىرتقى دۇنيـا بىـلهن ئـاالقه ئازىيىـپ بېكىنمىچىلىـك كـۈچهيگهن4 .

يـۈئهن سۇاللىـسى دهۋرىـده ئۇيغـۇر . خهلقارا مۇھىت بىلهنمۇ زىچ مۇناسىۋهتلىك بۇنچىلىك قاالق ھالهتكه چۈشۈپ قېلىشى

دېڭىزچىـسى جېـڭ بارىدىغان دېڭىز يولىنى ئېچىـشى، مىـڭ سۇاللىـسى دهۋرىـده خـۇيزۇيىغمىشنىڭ غهرپكه دېڭىزچىسى



66

قۇرۇقلـۇق ( غهرپ ئاالقىـسى قۇرۇقلـۇقتىن – خېنىڭ دېڭىز قاتنىشىنى يهنه بىر بالـداق يۇقـۇرى كۆتۈرىـشى بىـلهن شـهرق

باشـالپ ئوتتـۇرا ئاسـىيادا چـۈنكى كېيىنكـى ئوتتـۇرا ئهسـىردىن . كـۆچتى كۆره دېڭىز يولىغا) يولى بىخهتهر ئهمهس ئىدى

–بـۇ شـهرق نهتىجىده يىپهك يولىـدىن ئىبـارهت. بىرمۇنچه ئۇششاق فىئودال خانلىقالر بارلىققاكهلدى بىرىگه قارشى-بىر

بـۇ ھهقـته . ئاستا ئۆز رولىنى يۇقۇتۇپ بارىـدۇ – سودا لېنىيىسى تېنچ بولمىغانلىقتىن ئاستا-غهرپ مهدهنىيهت، ئىقتىساد

يىـپهك يولىنىـڭ توسۇلىـشى ھهمـده «:بىلهن مىروشىنكوۋالر مۇنداق دهپ يازىدۇ مۇئهللىپلهر گافىروفسابىق سوۋېتلىك

ئىگهللىۋېلىـشى سـهۋهبىدىن مهركىـزى ياۋرۇپالىقالرنىڭ ھىندىستان ۋه جوڭگۇغا بارىدىغان دېڭىـز يـولىنى ئېچىـپ، ئـۇنى

غهرپ بىلهن شهرقنىڭ ئىقتىـسادى ۋه مهدهنىـيهت . لدىئاالقىسى ئۈزۈلۈپ قا ئاسىيانىڭ دۇنيا بىلهن بولغان سودا قاتناش

مهركىـزى .يـولى ئۆزگىرىـپ، مهركىـزى ئاسـىيانى جهنـۇپ ۋه شـىمال تهرهپـتىن ئهگىـپ ئۆتىـدىغان بولـدى ئالماشـتۇرۇش

مهدهنىيهتـته ناھـايىتى تېـز خاراپلىشىـشقا قـاراپ ئاسىيادا يهرلىـك فىئـودال ھۆكۈمرانلىـق كـۈچهيگهنلىكتىن، ئىقتىـساد ۋه

دۇنيانىـڭ ‹‹ تارىخشۇناس سـتاۋرىئانۇس ئهپهنـدى دۇنيـا تارىخىـدىن يهكـۈن چىقىرىـپ ئامىرىكىلىق ئاتاقلىق. »ڭدىما

مهدهنىيهتـته تهرهققـى دۇنيـا تـارىخى ئىـسپاتلىدىكى بىـر ئىجتىمـائى گۇروھنىـڭ« نـاملىق كىتابىـدا ›› تـارىخى ئومۇمى

بىــر ئىجتىمــائى گــۇروھ . قىاللمىغــانلىغى بهلگىلهيــدۇ غــانقىلىــشى ئۇنىــڭ خوشــنىلىرىنىڭ تهجرىبىلىرىنــى قۇبــۇل قىاللى

شـۇڭا ئۇالرنىـڭ ئارىـسىدىكى بېـرىش كـېلىش . باشقا ئىجتىمائى گۇروھالرغا تارقىتىدۇ ئېرىشكهن ھهر خىل كهشپىياتالرنى

بىلىلهرمـۇ ھـالهتتىكى قه ئومـۇمهن ، مهدهنىيهتـته ئهڭ ئىپتىـدائى. كۆپهيسه ئۆز ئارا ئۈگۈنۈش پۇرسـىتىمۇ كۆپۈيىـدۇ قانچه

قهبىلىلهرنىـڭ مهدهنىـيهت مۇۋهپپهقيهتلىـدىن پايـدىغا ئـۇزاق جهريانـدا بېكىـك ياشـىغان، شـۇنىڭ ئۈچـۈن ئـۇالر خوشـنا

ئـاچقۇچ ئېيتقاندا باشقا جۇغراپىيىلىك ئامىلالرغا ئوخشاش ئىنـسانالرنىڭ تهرهققىياتىـدىكى باشقىچه قىلىپ. ئېرىشهلمىگهن

تهسـىر كۆرسـهتكهن ئهشـۇ مىللهتـلهر غـايهت باشقا مىللهتلهر بىـلهن ئـۆز ئـارا. باغلىقمىللهتلهر ئارىسىدىكى يېقىنلىشىشقا

ئهمهلىيهتـته ، ئۇالرنىـڭ تېـز سـۈرئهتته تهرهققـى قىلىـشىغا تـۈرتكه. ئىنتـايىن زور تهرهققىياتالرغا ئېرىشىش ئىمكانىيىتى

نـاۋادا ئـۆز . شاللىنىش بېسىمىدۇر ماستىن يهنهبۇلىدۇ، چۈنكى ئۇالرنىڭ دۇچ كېلىدىغىنى تهرهققىيات پۇرسىتى بۇلۇپال قال

چۇقـۇمال ئاسلىماتـسىيه بۇلىـدۇ يـاكى يۇقۇلـۇش خىرىـسىنى ئېلىـپ ئارا تهسىر پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ تهرهققـى قىلمىـسا

– ھـالهتته ياشـىغان مىلـلهت سـىرتتىن كېلىـدىغان ئىنرتـسىيىگه ئېرىشهلمىـسه ، يهنه خهۋپ ئهكسىچه بېكىـك. كېلىدۇ

بـۇيىچه نهچـچه مىـڭ يىـل ولمىسا شاللىنىش بېـسىمۇ ئـۇالر ئۈچـۈن مهۋجـۇت بولمىـسا ئـۇالر ئهسـلىدىكى ھـالىتىخهتهر ب

بـۇ چاغـدا شـىنجاڭدىال . قانۇنىيهتنىـڭ سـىرتىدا ئهمهس ئوتتـۇرا ئاسـىيادا ياشـىغان ئۇيغـۇر خهلقىمـۇ يۇقـارقى. »ياشايدۇ

ڭغا ئاساسهن ئوخـشاش بۇلـۇپ مۇسـۇلمان شـهرق دۇنياسـىجايلىرىدىكى ئهھۋالمۇ بۇنى ئهمهس، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ باشقا

پهن گۈللۈنىـشى ئاخىرلىـشىپ خاراپلىشىشقا يۈزلىنىپ بۇرۇنقى مهدهنى گۈللۈنـۈش پۈتـۈنلهي تۈگهشـكهن، بـۇرۇنقى ئىلىـم

ئـارا نىـزاالر كۆپىيىـپ ئىگىلىـك ۋه خهلـق -كـۆپهيگهن، ئـۆز خۇراپىلىق ۋه مهزھهپچىلىك كۈچۈيۈپ تهپرىقى ھـاكىميهتلهر

راۋاجلىنىـپ، ياۋروپادا بولسا ئهھۋال بۇنىـڭ ئهكـسىچه بۇلـۇپ ئىـسالھات، رىقـابهت جـۇش ئـۇرۇپ .تۇرمۇشى خاراپالشقان

سـانائهت، يېـزا ئىگىلىگـى تهرهققـى قىلىـپ تهبىئى پهن، ئىجتىمائى پهنلهرده ۋه سانائهتته يېڭى بۆسـۈش بولىۋاتقـان ۋه

قۇدۇقنىـڭ « بىز بولساق بۇالردىن پۈتۈنلهي خهۋهرسـىز ھالـدا. ن ئىدىقىلغا ماشىنىلىشىۋاتقان بۇلۇپ ئۇچقاندهك تهرهققى

قۇشـۇپ كېلىۋاتقـان نهتىجىـده ئىنـسانالر تهرهققىياتىغـا تـۆھپه. يۈرۈۋاتـاتتۇق ئاسـمان مۇشـۇ دهپ» پاقىدهك تېگىدىكى

ه چـۆچهك بۇلـۇپ قاتنـاش ئـارزۇلىرىمۇ شـۇ بـويىچ تا ئهكىـس ئهتـكهن ھـاۋا» ياغاچ ئات«،»ئۇچار گىلهم«ئۇيغۇر خهلقى

بىلهن كۆككه چىققىلى بولىدىغانلىغى، قۇل بولـسىمۇ ئىلىـم بىـلهن ئازاتلىققـا يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئىلىم. قېلىۋهردى

ئىــشهك ھارۋىــسىغا ئولتــۇرۇپ ئېرىــشهلهيدىغانلىغى ھهققىــدىكى چــاقىرىقلىرىمۇ بىزنــى ئويغىتالمىــدى، بىــز ئهســىرلهرنى

قـورالى، كـاال بىـلهن سـاپاننى ئىـشلهپچىقىرىش قـورالى قىلىـپ ئاالھىـده قاتنـاشئۆتكۈزۈپ كهلدۇق، ئىشهك ھارۋىـسىنى



67

ئـۆزىمىزنى بېكىـك ھـالهتته سـاقالپ كهلگىنىمىـز ئۈچـۈن ياۋروپـا ئهللىرىنىـڭ. كهلمهكتىمىـز ئهسىردىن ئهسىرگه كۆچۈپ

ه ئالمىـدۇق، ۋهلـسىپىت پىـسهنتىمىزگ ئهجنهبىلهرنىڭ قانداق تهرهققى قىلغىنىنى–جۈملىدىن پهرهڭ ۋه ئورۇس، جوھوت

ئايرۇپىالنغـا نىـمه دىـگهن چـوڭ قـۇش بـۇ دهپ دان «ھهتتـا دهپ ئاتىـدۇق، مۇشـۇ ئهسـىرده» شـهيتان ھاربـا«ياسىسا

بولغىنىـدهك، ھهممىـگه مهلـۇم. ئىسپاتاليدۇ؟ مهدهنىيهت، مائارىپ جهھهتتىن تارلىققا يـۈزلهنگهن لىغىمىز نىمىنى»چاچقان

ئۇالرنىـڭ ئهل فـارابى، مـۇھهممهت خـارهزهمى، كى خهلقلهر ياشاپ كهلگهن ئانا ماكان بۇلۇپقهدىمكى ئوتتۇرا ئاسىيادا تۈر

قارشى، ئهھمهت يۈكنهگى، ئىمائىددىن كاشغهرى، سىڭقۇ سهلى تۇتۇڭ مهھمۇد كاشغهرى، يۈسۈپ خاس ھاجىپ، جامال

كىمىيـا، ، ئهدهبىيـات، ئىلمىـي)ىـرئهلجهب( ئـالىمالر ياشـىغان بۇلـۇپ ماتىماتىكـا -پهيالسوپ، ئهدىپ كهبى بىرمۇنچه...

ــابهت، ناخــشا ــسهپه، تىب ــي نۇجــۇم، پهل ــق، ئىلمى ــي مهنتى ــارلىق-ئىلمى ــي ســاز قات ــى ياخــشى ئىلمى ســاھهلهردىن خېل

دهۋرىـگه كهلگهنـده ئالىملىمىزنىـڭ ئىلمىـي ئهمگهكلىـرى موڭغـۇل موڭغـۇلالر. مـۇۋهپپهقيهتلهرنى قولغـا كهلتـۈرگهن ئىـدى

تهرهققىياتىغـا ى كهڭ دائىـرىگه تارقىلىـپ ئـۆزىنى نامـايهن قىلـدى ۋه دۇنيـا مهدهنىيىتىنىـڭناھـايىت ئىمپىرىيىـسى بىـلهن

ھىيا، مازۇچاڭ، شـۈئاڭفۇالرنى، يېـزا ئىگىلىـك ئهدىپلهردىن سهدۇلال، سهۋىنىچ: مهسىلهن. ئۆچمهس تۆھپىلهرنى قوشتى

اتاتۇڭـا ۋه چوسـگىخودرىز، تهرجىمـان ئۇزۇقلۇقـشۇناس قۇسـقۇي، يېزىقـشۇناس ت نـع،)لـۇ مىڭـسهن(ئالىمى تۆمۈر تـۆبرۈك

ئهختهرىـدىن، بىالناشىل، سىياسـىئون لىـئهن شىـشهن، ئهھـمهت، ئـۆمهر، ئاسـتۇرنوم جامالىـددىن، بىناكـار ئهنتساڭ ۋه

چىنـشىمىڭ ۋه شهمـسىدىن، دېڭىزچـى يىغمىـش، ياراغشۇناس ئاالۋىددىن ۋه ئىسمايىل، رهسسام گاۋكۇكۇن، ئالىمالردىن

ئۇيغـۇرالر ئـۆز تارىخىـدا باشـقىالرنىڭ . تۆھپىسى سـۆزىمىزگه دهلىـل بولىـدۇ قاتارلىقالرنىڭ.... شهنتارىخشۇناس لىئهنخۇي

تۆمـۈر، . ئـۈگهتكهن ۋه تهخنىكىلىرىنى ئۈگۈنۈش بىلهن بىرگه ئۆزىنىڭ ئىلغار نهرسىلىرىنى خوشـنا ئهلـلهرگه ئىلغار ئىلىم

كىلهردىن بالـدۇر بولىـشى، خهنـزۇ تىلىـدىكى تۆمـۈر ئـۆل الرنىـڭ شـىنجاڭدا ئىچكىـرى... كۆمۈر، مىس، بۇغـداي، پاختـا

بۇلۇشـى، يۇقـارقى تهخنىكىالرنىـڭ شـىنجاڭ ئـارقىلىق ئىچكىـرىگه 铁 قىـسقىراپ سـۆزىنىڭمۇ تـۈركى تىلـدىكى تۆمـۈردىن

بولماســتىن باشــقىالر قهدىمىــي مهدهنىيهتلىــك بولغــان ئۇيغــۇر خهلقىنىــڭ قانــداقتۇر ئهكىلىــشپهرۋهر مىلــلهت تارىلىــشى

مهدهنىيىتىنىـڭ جهۋھىرىنـى باشـقىالرغا تهغـدىم قىالاليـدىغان تىنىڭ جهۋھهرلىرىنى قۇبۇل قىالاليدىغان ھهم ئـۆزمهدهنىيى

تهسـىرىگه ئهسىردىن باشالپ سوپىزىمنىڭ كۈچلۈك-16ئهمما ئۇيغۇر جهمئىيىتى . كۆرسىتىپ بهردى مىللهت ئىكهنلىگىنى

خانالرنىــڭ ســوپىالرغا مۇرىــت بۇلۇشــى ىدخاندىن باشــالپئۇچرىــدى، ســهئىدىيه دۆلىتىنىــڭ ئادالهتلىــك ســۇلتانى ســهئ

تهسـىر دائىرىـسى زورايغـان . تېز كۆپهيدى، مۇرىتلىرى كۈنسىرى ئاشـتى ئىشانالر رايۇنىمىزدا ناھايىتى-تۈپهيلىدىن خوجا

ئـۇزۇن تهقىپنىـڭ ھهدىس ۋه سوپىلىق كىتاپلىرىدىن باشقا بارلىق مهدهنىيهتنى چهكلىشى ھهم بۇ خىـل سوپىالر قۇرئان،

ئۇيغـۇر خهلقـى سـوپىالرنىڭ . گىرىپتـار قىلـدى داۋام قىلىـشى ئۇيغـۇر خهلقىنـى مهڭگـۈ تولـدۇرۇپ بولمايـدىغان زىيانالرغـا

غالىبىيهت يولىغا، ھۆرلۈككه باشاليدىغان ئىلىم يولىدىن مهھرۇم قىلىشى بىـلهن دهھشهتلىك روھى قۇل قىلىشى، ئۇالرنى

مىللهت يوقالماي قالمايدۇ، رقانداق بىر مىللهتنىڭ مىللهت روھى يۇقۇلىدىكهن شۇھه. روھى قۇللۇققا چۈشۈپ قالدى ئۇالر

ئىـشهك ئورنىـدا -جوڭغارالرغا ئاندىن چېرىك چىڭ سۇاللىسىغا ئـات ئۇيغۇر روھى يۇقالغىنى ئۈچۈن ئۇيغۇر مىللىتى ئهۋۋهل

ئىـسالم دىنـى رىگه مۇخالىپ ئىش قىلىـپ،ئۆزلىرىنى ئالال بىلهن تهڭ ئۇرۇنغا قۇيۇپ، ئىسالم ئهقىدىلى سوپىالر. ئىشلىدى

ئۇالر مهدهنىيهت بـايلىقلىرىنى بـۇزۇپ، . كهلدى ۋه مۇسۇلمانالر ئۈچۈن پۈتمهس، تۈگۈمهس ۋهيرانچىلىق ۋه خارلىق ئېلىپ

مهكـتهپ مهدرىـسلهرنى سـوپىزىملىق پـائىلىيهت سـورۇنلىرىغا . ئۈچـۈن تىرىـشتى مهدهنىيهتنى مهڭگۈلـۈك يـوق قىلىـۋېتىش

چىققان ۋه قورچـاق سوپىالر ھاكىميهت بېشىغا. ساپ ئهقىدىلىك ئۇيغۇر خهلقىنى روھى قۇلالرغا ئايالندۇردى پ،ئايالندۇرۇ

قۇرئاننىـڭ ئـايهتلىرىمۇ سـوپىزىم . ئۇقۇشـلۇققا ئايالنـدى ھۆكۈمدار بۇلۇپ تۇرغان ۋاقىتالردا قۇرئان ۋه ھهپتىيهك بىردىنبىر

چوڭقـۇر تالردا يهنى سوپىالر تهخىتـتىن چۈشـكهن ئهممـا تهسـىرى يهنىـالكېيىنكى ۋاقى. تهپسىرلهندى ئىدىيىلىرى بويىچه



68

ئىجتىمـائى پهنـلهر مـۇتلهق ئاساسـى ئـورۇننى ئاستا ئهسلىگه كېلىـشكه باشـلىدى، ئهممـا-بولغان چاغالردا مائارىپ ئاستا

ىرىـسى بهكمـۇ تـار ئاساسـهن ئۇنتۇلـدى، ئۇقۇتـۇش دائ) ھـۈنهر سـهنئهت) تهبىئى پهنـلهر ۋه تېخـنىكىالر. تهشكىل قىلدى

شـۇ دهۋىـر . قالـدى نهشىرياتچىلىق، باسما ئىشلىرىمۇ ئۇنتۇلۇپ قولدا كۆچۈرۈدىغان قاالق ھالهتكه چۈشۈپ .بۇلۇپ قالدى

تىـۋىپلهرال يېتىـشىپ چىقتـى، ھـۈنهر سـهنئهت يهنىـال ئىجتىمائى جهمئىيىـتىگه نهزهر سالـساق پهقهت شـائىر، تهرجىمـان،

ھۆكـۈمران چىـڭ سۇاللىـسىمۇ. قالغىنى ئۈچۈن ھىچقانداق تهرهققىياتقـا ئېرىـشهلمىدى ۇپناتۇرال ئىگىلىك باسقۇچىدا تۇر

خهلقىـگه ھىچقانـداق بىـر مهدهنىـيهت ئاتـا ئهسلىدىنال قاالق بىر مهدهنىيهتنىڭ ۋهكىلىگه ئايالنغىنى ئۈچۈن ئۇالرمۇ ئۇيغۇر

يېتىــشتۈرىدىغان مهكتهپــتىن ) هرجىمــانت(ئاشۇرۇشــتا پايــدىلىق تــوڭچى قىاللمىــدى، ئهكــسىچه ھۆكــۈمرانلىغىنى ئىــشقا

مهدهنىـي شـۇ چـاغالردا ئۇيغـۇرالردا تهسـىر قىلغـۇدهك، ئـۇالردا ئويغۇنـۇش پهيـدا قىلغـۇدهك بىـرهر .بىرقـانچىنىال ئـاچتى

ئوتتـۇرا . ئىجـابى تهسـىر ئاتـا قىاللمىـدى تهرهققىيات، يۈكسىلىش بولمىغىنى ئۈچۈن خوشنىلىرىمۇ ئۇيغۇرالرغـا ھىچقانـداق

خارابلىــشىپ، چۈشكۈنلىــشىپ كهتــكهن بۇلــۇپ ئۇيغــۇرالر ئاساســهن ئهنه شــۇ ۈملىــدىن مۇســۇلمانالر دۇنياســىئاســىيا ج

ئىلغـار مهدهنىـيهت ئـۆز دۇنياسـى بىـلهن ئـاالقه قىالتتـى، ئۇيغۇرالرغـا ئاالھىـده تهسـىر كۆرسـهتكۈدهك بىـرهر ئىـسالمىيهت

ئۇيقۇسىغا غهرق بولغان » ئهسھابۇل كهھهب« ېيتقاندهكئ خوشنىلىرى ئارىسىدا بولمىغىنى ئۈچۈن دوكتۇر ئهسهد سۇاليمان

دهپ قارىغــان خهلقىمىــز ھهممىنــى خــۇدادىن، مــازار» پىشانىــسىگه يېزىلغــان بۇلىــدۇ تهغــدىر تۇغۇلۇشــتىنال«. ئىــدى

نـى ئۇنتۇغـان »يـارىلىش ئۆزۈڭـدىن يارىتىش مېنىڭـدىن«ماشايىقالردىن ئاھ ئۇرۇپ ئىزلهيدىغان روھ چىرمىۋالغان بۇلۇپ،

. چۈشـهنگهنۇ جهننهتنـى قانـداق ھالـدا قۇرۇشـنى بىلمىـگهن دىگهننـى» جهننهت قـېلىچ سايىـسىنىڭ ئاسـىتىدا«دى، ئى

شـۇنداق چۈشـكۈن، قـاالق دۇنيـا مۇھىتىنىـڭ ئىچىـده بۇلـۇپ غهرىپنىـڭ يېڭـى مهدهنـى ئۇيغـۇر خهلقـى پۈتـۈنلهي ئهنه

بۇ زامـان ... «. خهۋهر تاپتى هسىرنىڭ باشلىرىدا ئ-20ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرى توغرىراقى -19مۇۋهپپهقيهتلىرىدىن پهقهت

- جاھىللىق ۋه نادانلىق دهۋرى ئهمهس ئىلىـم！سهزگۈرلۈك زامانىدۇر غهپلهت ۋه بىپهرۋالىق زامانى ئهمهس، ئويغىنىش ۋه

مهرىـپهت باشـقا مىللهتـلهر ئىلىـم. سۇسـلۇق ۋه بىكـارلىق دهۋرى ئهمهس تىرىـشىش ۋه غهيـرهت ۋاقتىـدۇر .پهن دهۋرىـدۇر

بىـز . يۈرگهنـدهك ئهركىـن ئۈزۈشـمهكته سايىسىده ھاۋادا ئۇچۇپ پهرۋاز قىلماقتا، سـۇ ئاسـتىدا بولـسا خـۇددى قۇرۇقلۇقتـا

بۇ ھالهتته دائىم ئۇخلىماق يۇقـۇلىش . ئۆلۈمنىڭ بۇرادىرى ۋه مۇقهددىمىسىدۇر ئۇيقۇ. تېخى غهپلهت ئۇيقۇسىدا ياتماقتىمىز

يىللىرىغا كهلگهنـده -30 ئهسىرنىڭ -20. دهپ چۇقانالر سالدى» ... هت بارھېلىھهم ۋاقىت ۋه پۇرس！يولىدۇر ۋه ئۆلۈم

يىـل 300يىلىغىـچه بولغـان -1900يىلىـدىن -1600 خۇالسـه قىلغانـدا ئۇيغـۇرالر. ئاندىن بۇ ھالهت ئۆزگىرىشكه باشلىدى

ئهممـا ئـۇ . غىنى يۇقـاتتىمهدهنىيهتته چېكىنىپ كهتتـى، بـۇرۇنقى جهڭگىـۋارلى جهرياندا تۈرلۈك قىسمهتلهرگه دۇچار بۇلۇپ

مهسئۇلىيهتنى ئـۇالردىن ئىـزلهش ھهرگىزمۇ ھازىر مهدهنىيهتته ئالغا باسالماسلىغىمىزنىڭ سهۋهبى ئهمهس، ھازىر ئۆتمۈش،

ــقا نهرســه ــشتىن باش ــقىالرغا ئىتتىرى ــئۇلىيىتنى باش ــۆز مهس ــشىمىز ، ئ ــۇل قىلى ــاۋاقالرنى قۇب ــارىخى س ــېكىن ت ئهمهس، ل

ئهسـىرگه ئۆزىنىـڭ تۈرلـۈك-21ئهمـدى، مانـا ئىنـسانىيهت . ئـۇنى تۈزۈتىـشىمىز الزىـم دىنىـپسهۋهنلىكلهر ئۈسـتىده ئىز

سـهلهڭ ھالـدا، كـۆپىمىز ئىـشهك -يېڭىلىقلىرى بىلهن زامانىۋىلىـشىپ كىرسـىمۇ بىـز تولىمـۇ تـۆۋهن ئاڭـدا مهس ۋه ئهلهڭ

مىز بىـز توغرىلـق نىـمه دهپ يهكـۈن يـازار مۇشۇنداق يۈرسهك ئهۋالتلىرى ھارۋىسىغا ئولتۇرۇپ كىرىپ كهلدۇق، بىز داۋاملىق

تارىخ بېتىگه؟

:ئىزاھاتالر

مـولال مۇسـا ) 2(بهت -49ئۇيغـۇرچه نهشـرى، شىنجاڭ خهلـق نهشـىرىياتى»تارىخى ئهمىنىيه «مولال مۇسا سايرامى )1(

يۇقارقى ئهسـهر، بهتلهر-324، -323يىلى ئۇيغۇرچه نهشرى -1986 مىللهتلهر نهشىرىياتى»تارىخى ھهمىدى«سايرامى



69

-1983 شىنجاڭ خهلق نهشىرىياتى»قهشقهرىيه «كوروپاتكىن. ن.ئا) 4(بهتلهر -240، -154 ،-153، -140، -156

قهشـقهر ئۇيغـۇر نهشـىرىياتى 》 تـارىختىن قىـسقىچه بايـانالر « ئىبـراھىم نىيـاز)8( بهت -223يىلـى ئۇيغـۇرچه نهشـرى

تـارىخى «بهت مـولال مۇسـا سـايرامى-28سـان -4 يىلـى-1987 »شـىنجاڭ مهدهنىيىتـى« بهت -269ئۇيغـۇرچه نهشـرى

قهدىمكــى كىتــاپالر «بهت قهشــقهر-231ســان -13مهجمۇئهســى ئومــۇمى 》بــۇالق«بهت -176 ئۇيغــۇرچه، »ھهمىــدى

سـان -1 يىل ئۇيغۇرچه-1987 »ئوتتۇرا ئاسىيا تهتقىقاتى« بهت -79سان -1يىل -1985ئۇيغۇرچه 》تهتقىقات خهۋىرى

بهت-71سان -1يىلى 2000- ژورنىلى»شىنجاڭ مهدهنىيىتى« »نهسىھهتى ئامما «ادىر دامولالبهت ئابدۇق-76

Technology

_ghalib ark eserliri