Citation preview
na wczesnoredniowieczn buGari
Artykuy
abstract. The Hemos mountains in the context of Byzantine cultural
and economic influences on Early Medieval Bulgaria. the text
discusses the importance of the Hemos mountain range (nowadays
including pre- balkan, stara planina and sredna Gora massifs) which
separated the core territory of the early medieval bulgaria in the
north from the byzantine lands in the south (almost through the
entire so-called pagan or barbarian pe- riod of the bulgarian
state, i.e. from the end of 7th to the middle of 9th centuries),
and divided the state in two geographically separated territories
during the rest part of the existence of the so-called First
bulgarian empire (from the second half of the 9th to the end of
10th and beginning of 11th centuries). the source investigation
shows that especially during the first half of the period in
consideration – the mentioned pagan (barbarian) pe- riod – the
mountains really acted, to a certain degree, as a barrier for the
byzantine influences on the bulgarians. that was because of the
ideological (political) and religious differences between both the
states.
streszczenie. Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i
gospodarcze na wczesnoredniowiecz- n Bugari. tekst omawia znaczenie
górskiego acucha Hemosu (wspóczenie odpowiadajcego masy- wom
przedbakanu, starej paniny i srednej Gory), który rozdziela jdro
terytorialne wczesnoredniowiecznej bugarii znajdujce si na pónocy
od ziem bizantyskich lecych na poudniu (prawie przez cay tzw.
pogaski okres pastwa bugarskiego, a zatem pomidzy kocem Vii. a poow
iX. w.), i dzieli pastwo na dwa geogra- ficznie odrbne obszary
przez pozosta cz istnienia tzw. pierwszego pastwa bugarskiego (od
drugiej poo- wy iX. do koca X. i pocztków Xi. w.). analiza ródowa
wskazuje, e szczególnie w pierwszej czci omawia- nego okresu
chronologicznego – w tzw. okresie pogaskim lub barbarzyskim – góry
rzeczywicie, do pewnego stopnia, odgryway rol bariery dla wpywów
bizantyskich na bugarów. wynikao to z rónic ideologicznych
(politycznych) i konfesyjnych pomidzy oboma pastwami.
Autor: kiri marinow, uniwersytet ódzki, wydzia
Filozoficzno-Historyczny, instytut Historii, katedra Hi- storii
bizancjum, ul. aleksandra kamiskiego 27a, 90–219 ód, polska, e-mail
cyrillus.m@wp.pl, ORCID iD:
https://orcid.org/0000-0003-0224-3965
Sowa kluczowe: bizancjum, redniowieczna bugaria, relacje
bizantysko-bugarskie, bakany, góry Hemos, granice naturalne, wpyw
kulturowy, wymiana kulturowa, gospodarka redniowieczna, kultura
redniowieczna
keywords: byzantium, medieval bulgaria, byzantine-bulgarian
relationships, the balkans, Haemus mountains, natural borders,
cultural influence, cultural exchange, medieval economy, medieval
culture
balcanica posnaniensia. acta et studia, XXV, pozna 2018,
wydawnictwo instytutu Historii uam, pp. 5–42, isbn
978-83-65663-94-8, issn 0239-4278. polish text with a summary in
english and polish.
doi.org/10.14746/bp.2018.25.1
6 kiri marinow
mianem Hemosu (gr. ο Αμος, tur. balkan) autorzy bizantyscy, w lad
za literatur antyczn, okrelali dugie pasmo górskie, które cigno si
ukiem od tzw. elaznych wrót nad dolnym dunajem na zachodzie, do
wybrzey czarnomorskich w oko- licach przyldka emine na wschodzie,
oddzielajc tym samym terytoria równiny naddunajskiej na pónocy,
czyli gównie antyczn mezj doln, od obszarów pónocnej tracji i
kotliny sofijskiej na poudniu. w przekonaniu staroytnych i re-
dniowiecznych autorów pasmo miao siga na poudniowym zachodzie
znacznie da- lej, bo równie – poprzez szereg masywów na obszarze
geograficznej macedonii – do wybrzey adriatyckich, bdc tym samym
najpotniejszym masywem górskim na obszarze pówyspu bakaskiego.
przede wszystkim jednak koncentrowali si na wyej wspomnianej jego
partii penicej demarkacyjn rol pomidzy obszarami nad- dunajskimi i
trackimi czy pónocno-macedoskimi. obecnie na ten wanie odcinek
Hemosu skadaj si trzy acuchy – przedbakanu, czyli pogórza
staropaniskiego, masyw waciwej starej paniny (bakanu) oraz
znajdujcy si na poudnie od tego ostatniego ten srednej Gory
(antybakanu). te trzy pasma, dzi odrbnie rozpatrywa- ne przez
geografów, stanowiy jednak dla pisarzy bizantyskich jednolit
struktur1. wanie ze wzgldu na ich symptomatyczne pooenie
geograficzne i zwizan z tym wag w kontekcie bizantysko-bugarskich
star militarnych2 nasuwa si pytanie o znaczenie tych gór w sferze
innych interakcji pastwa bugarskiego z jego poudnio- wym ssiadem, w
tym zwizków kulturowych i gospodarczych pomidzy nimi.
zacz wypada od stwierdzenia, e w nauce od dawna toczy si dyskusja
na te- mat tego, czy bugarzy chana asparucha (681–695/701) zetknli
si na obszarze scytii mniejszej i mezji dolnej z kultur
pónoantyczn. w jej ramach badacze za- stanawiaj si nad rol resztki
miejscowej, zromanizowanej ludnoci, w przekaza- niu jej spucizny
nowym przybyszom. dzi przewaa pogld, wedle którego nale-
1 Na temat tych gór vide m.in. E. Oberhummer, Haimos, w: Paulys
Real-Encyclopädie der classi- schen Altertumswissenschaft, t.
Vii/2, red. w. kroll, stuttgart 1912, s. 2221–2226; w. swoboda,
Haemus, w: SSS, t. ii, s. 182; z. czeppe, J. Flis, r. mochnacki,
Geografia fizyczna wiata, warszawa 1969, s. 238– 244; H.
maruszczak, Bugaria, warszawa 1971, s. 294–304, 316–319; i. dujev,
r. werner, Balkan, w: Lexikon des Mittelalters, t. i,
münchen–zürich 1977, s. 1380–1381; . , , w: , t. III, - - , red.
idem, 1989, s. 113–135; . , . , . , . , , w: ..., s. 85–113; . , .
, . , . , , w: ..., s. 65–85; p. soustal, Thrakien (Thrak, Rodop
und Haimimontos), Tabula Imperii Byzantini, t. Vi, wien 1991, s.
279–280; . , . , 2 2002, s. 319– 322; . , . , , 22002, s. 9–57; k.
marinow, The Haemus Mountains and the Geopolitics of the First
Bulgarian Empire: An Overview, “ ” 51, 2014, s. 17–32.
2 . , - - VII–XI , „ - – “ 2, 2014, s. 111–134.
7Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
y raczej mówi o dyskontynuacji kultury antycznej na tych terenach3.
co prawda niektórzy uczeni sdz, e do przybycia bugarów przetrwao
kilka orodków miej- skich na wybrzeu czarnomorskim na pónoc od
pasma starej paniny i prawym brze- gu dunaju4, ale w wietle
dotychczasowych bada wydaje si, e twierdzenie to, na
3 Gh.p. bordea, Monnaies byzantines des VIe–VIIe siècles en
Dobroudja, w: Actes du XIVe Congrès International des Études
Byzantines, Bucarest, 6–12 septembre 1971, t. iii, red. m. berza,
e. stnescu, bucarest 1976, s. 202–213; . -, - , w: 681–1981. , -
1300- (, 26–27 1981 .), red. . , 1982, s. 187; . , “” . IX . X .,
w: idem, - , 1995, s. 73–74; idem, , 1996, s. 33–35, 45–47; .. , (-
- ), 2005, s. 22–24, 96–98, 101, 104; ch. kirilov, Die Reduktion
der Ummauerten Stadtfläuche und die Frage nach dem Verfall der
Antiken Stadt, „archaeologia bulgarica”, 2006, nr 10.2, s. 55–58,
96–98; u. Fiedler, Bulgars in the Lower Danube region. A survey of
the archaeological evidence and of the state of current research,
w: The Other Europe in the Middle Ages. Avars, Bulgars, Khazars,
and Cumans, red. F. curta przy wsparciu r. kovaleva, leiden–boston
2008, s. 153–154, 196. o konkret- nych orodkach – . , , w: - . . -
, red. . , 1994, s. 70 (upadek antycznego dorticum datowany na
przeom Vi/Vii w.); . , VII–IX ., „”, 1978, nr 7.4, s. 51–52
(odessos); . , , „ – ”, 1998/1999, nr 34/35, s. 150–166; . , , w: .
Studies in Memory of Prof. Teofil Ivanov, t. i, red. . , 2002, s.
74; J.H.w.G. liebeschuetz, The Lower Danube Region under Pressure:
from Valens to Heraclius, w: The Transition to Late Antiquity, on
the Danube and Beyond, red. a. poulter, oxford 2007, s. 131–132; m.
salamon, Einige Bemerkungen zur Notitia episcopatuum des Codex
Parisinus 1555A, w: Byzantium, New Peoples, New Powers: The
Byzantino-Slav Contact Zone, from the Ninth to the Fifteenth
Century, red. m. kaimakamova, m. salamon, m. smorg-róycka, cracow
2007, s. 94–96 (odessos i tomis); . , VII–IX ( ), 2009, s. 9. cf.
równie J.V.a. Fine, The Early Medieval Balkans. A Critical Survey
from the Sixth Century to the Late Twelfth Century, ann arbor 1983,
s. 68; J.F. Haldon, Byzantium in the seventh century. The
transformation of a culture, cambridge 1990, s. 66, 114–115; a.
dunn, The Transition from Polis to Kastron in the Balkans (III–VII
cc.): general and regional perspectives, „byzantine and modern
Greek studies”, 1994, nr 18, s. 60–80; a. poulter, The use and
abuse of urbanism in the Danubian provinces during the Later Roman
Empire, w: The City in Late Antiquity, red. J. rich, london 1996,
s. 99–135.
4 o orodkach bizantyskich (jak równie duchowiestwie), które miay
przetrwa a do najazdu bugarów cf. t. wasilewski, Bizancjum i
Sowianie w IX wieku. Studia z dziejów stosunków politycznych i
kulturalnych, warszawa 1972, s. 39; . , , 2 1981, s. 184, 164–166;
. , , w: , t. II, , red. . , 1981, s. 100; J.d. Howard-Johnston,
Urban continuity in the Balkans in the early Middle Ages, w:
Ancient Bulgaria. Papers presented to the International Symposium
on the Ancient History and Archaeology of Bulgaria, University of
Nottingham, part ii, red. a.G. poulter, nottingham 1983, s.
242–243, 248, 249–251; a. petre, Byzance et Scythie Mineure au VIIe
siècle, „revue des Études sud-est européennes”, 1981, nr 19.3, s.
555–568; . , - (IV–VII .), „ ” 1989, nr 58.1, s. 39–40, 48–49, 51,
56; r. browning,
8 kiri marinow
dzie dzisiejszy, naley ograniczy wycznie do jednego miasta,
mianowicie nad- dunajskiego durostorum (dorostolon)5. ostatnio
wskazuje si jednak na prawdopo- dobiestwo przetrwania
pónoantycznego osadnictwa na obszarze wzgórza carewec- kiego w
wielkim tyrnowie, i to a do przybycia na te tereny bugarów
asparucha. Funkcjonujcy tu od koca V – pocztku Vi w. orodek (cznie
z osad istniejc na obszarze wzgórza momina krepost), identyfikowany
z zikidew wymienion przez prokopiusza z cezarei, miaby stanowi
najwikszy punkt osadniczy w tej czci równiny naddunajskiej, górujc
w tym zakresie nawet nad pobliskim Nicopolis ad Istrum6. bazujc na
znaleziskach numizmatycznych nie wyklucza si take, e lud-
Bulgaria, w: The Oxford Dictionary of Byzantium, t. i, red. a.p.
kazhdan, new york–oxford 1991, s. 332; Ε.Κ. Κυρικης, Βυζντιο και
Βολγαροι (7ος–10ος αι.). Συμβολ στην εξωτερικ πολιτικ του Βυζαντου,
aϑνα 1993, s. 171, przyp. 19; . , . , Protobulgarica ( IX .),
„byzantinobulgarica”, 1995, nr 9, s. 40; w. treadgold, A History of
the Byzantine State and Society, stanford 1997, s. 328; Χ.Α.
Κυριαζπουλος, Η Θρκη κατ τους 10º–12º αινες. Συμβολ στη μελτη της
πολιτικς, διοικητικς και εκκλησιστικς της εξελξης, Θεσσαλονκη 2000,
s. 67–68; . , , „studia balcanica”, 2001, nr 23, s. 185, 186–187; .
, - ( III–VII .), 2002, s. 115, 154–155, 182, 193, 197, 296, 431,
451, 463; . , J j (600–1025), 2002, s. 332; . , 864 ., w: idem, - .
, . . , . . , 2004, s. 219, 220–221, 224, przyp. 42; idem, . , w:
idem, ..., s. 229; Μ. Λεοντσνη, Κωνσταντνος Δ (668–685). Ο
τελευταος πρωτοβυζαντινς αυτοκρτορας, aϑνα 2006, s. 197–202;
J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131–132 (novae, transmarisca,
dorostolon i zikidewa – wycznie na bazie widectw noty- cji
biskupstw); . , , 2008, s. 21–39. cf. Anastasii Bibliothecarii
Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Hadriani II papae,
632–637, wyd. J.-p. migne, w: Liber Pontificalis, PL, t. cXXViii,
kol. 1391–1394; Anastasii Bibliothecarii epistolae sive
praefationes, Ep. nr 7, wyd. e. perels, G. laehr, w: MGH, t. Vii,
s. 411, 16 – 415, 26, oraz komen- tarz u . , , 1988, s. 106–107.
Gdyby przyj pogld o przetrwaniu tych miast do przybycia bugarów
stwierdzi naley, e analogi do sytuacji bizan- tyskich orodków w
dobrudy w kocu Vii moe by ta, która nastaa w wyniku wojny
bizantysko-ru- skiej w roku 971, kiedy to wikszo miejscowej ludnoci
usza na poudnie i zachód, pozostawiajc en- klawy jedynie w
twierdzach nad dunajem i wybrzeem morza czarnego – . , op. cit., s.
191. kwestia istnienia tych orodków w omawianym okresie nie rysuje
si jasno, ale wyniki bada archeolo- gicznych zdaj si raczej
przemawia za pogldem o ich opuszczeniu, lub zniszczeniu, przez
najazdy bar- barzyskie w Vi w. i w pierwszej poowie Vii
stulecia.
5 durostorum (dorostolon) – dzi silistra, okrg silistrenski, gm.
silistra. o przetrwaniu tego miasta do przybycia bugarów cf. .. ,
op. cit., s. 24, 97; . , –. IV– XIV ., 2007, s. 89, 133, 358;
J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131; . , op. cit., s. 31– 32;
m. salamon, Novae in the Age of the Slav Invasions, w: Novae.
Legionary Fortress and Late Antique Town, t. I, A Companion to the
Study of Novae. History of research. Novae in ancient sources.
Historical studies. Geography, Topography, and Cartography.
Bibliography 1726–2008, red. t. derda, p. dyczek, J. kolendo,
warsaw 2008, s. 205, 206–207.
6 V. dinchev, Zikideva – an Example of Early Byzantine Urbanism in
the Balkans, „Archaeologia bulgarica”, 1997, nr 3.1, s. 66–69;
idem, ,
9Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
no bizantyska moga przetrwa do tego okresu równie w nadmorskim
odessos7. pawe Georgiew idzie jeszcze dalej, twierdzc, e na
obszarze rozcigajcym si po- midzy pónoantycznym marcjanopolem na
zachodzie a odessos na wschodzie ist- nia w okresie V–Vii w., do
przybycia bugarów, tzw. kampus Odessopola, bdcy gównym bizantyskim
orodkiem militarnym na obszarze mezji dolnej8. Jednake gruntowna
krytyka tej hipotezy przeprowadzona na bazie wiadectw archeologicz-
nych przez walentina pletnjowa, niezbicie wykazaa, e pogld ten jest
jedynie kon- struktem mylowym jego pomysodawcy9. a zatem moliwo
trwania bizantyskie- go osadnictwa, raczej zruralizowanego, nie za
stricte miejskiego, cho nie w peni wykluczona, rysuje si na obecnym
etapie bada nader mglicie, by nie rzec wtpli- wie10. realna wic
obecno bizantyczyków na omawianym terytorium byaby nie-
wielka.
na poudnie od masywu Hemosu, wzdu synnej via militaris oraz w
pónocnej tracji, pozycja bizancjum w przeddzie przybycia bugarów
wcale nie bya duo lep- sza. w starszej literaturze przedmiotu
(pogld ten powtarzany jest przez niektórych wspóczesnych badaczy)
zwracano uwag, e w okresie wdrówek ludów we wcze- snym
redniowieczu, w tym najazdów awarów, sowian i bugarów, najbardziej
spu- stoszone i wyludnione zostay obszary na pónoc od pasma
staropaniskiego i na pónocny zachód od przeczy ichtimanskiej,
przechodzcej przez pasmo srednej Gory11. w ten sposób zasig
najwikszych zniszcze pokrywaby si z przebiegiem Hemosu, do którego,
jak sdzono, schronia si cz autochtonicznej ludnoci ze wspomnianych
terenów. niejasna jest równie sytuacja pónoantycznej sardyki, le-
cej wzdu drogi militarnej, za wspomnianym przejciem górskim, w
kierunku pó-
, w: . - ‘ ’, 14–17 1996 ., 2000, s. 243–244; .. , op. cit., s. 98,
111; ch. kirilov, op. cit., s. 70–72. na temat identyfika- cji
osadnictwa na carewcu i mominej kreposti z zikidew cf. . , < = .
?, w: . . , red. . , 1988, s. 76–82; . , , w: - . . - , red. . ,
1994, s. 25. inne identyfikacje – V. beševliev, Zur Deutung der
Kastellnamen in Prokops Werk „De aedificiis”, amsterdam 1970, s.
141; p. schreiner, Städte und Wegenetz in Moesien, Dakien und
Thrakien nach dem Zeugnis des Theophylaktos Simokates, w:
Spätantike und frühbyzantinische Kultur Bulgariens zwischen Orient
und Okzident, red. r. pillinger, wien 1986, s. 27 (mapa), 34.
7 M. Salamon, Novae..., s. 205. 8 . , . ,
„ – ”, 2005, nr 41, s. 61–79; idem, Varna historica et
protobulgarica. , w: , t. iV, cz 2, red. . , 2007, s. 7–36.
9 . , , cz i, VII X , 2008, s. 103–181; idem, „ ” V–VII .?, „ ”,
2012, nr 40, s. 283–296.
10 cf. szersze rozwaania na ten temat – m. salamon, Novae..., s.
196–212. 11 . , op. cit., s. 120, 156–159, 160–161.
10 kiri marinow
nocno-zachodnim, gdy wiadectwa archeologiczne zdaj si potwierdza
jej trwa- nie, w ramach pomniejszonego obszaru uytkowania,
zamknitego nowym cigiem murów obronnych12. wydaje si jednak, e od
Vii w. przynajmniej do drugiej poowy lat osiemdziesitych Viii
stulecia twierdza ta pozostawaa poza zasigiem wadzy bi- zantyskiej,
gdy przekazy ródowe nie wspominaj jej jako przeszkody na drodze
(incydentalnych co prawda) najazdów bugarskich w kierunku
macedonii. brakuje jej równie w wykazie ówczesnych notycji
biskupstw13. sytuacja ta wkrótce si zmieni- a, gdy bizancjum zdoao
rozcign swoj zwierzchno na tereny wokó miasta. podobnie miaby
przetrwa lecy jeszcze dalej na pónocy zachód naissos (nisz)14.
uczeni wskazywali te, e pomimo wyludnienia pewnych obszarów tracji,
na jej obszarze ludno miejscowa miaaby przetrwa w znacznie wikszej
masie, ni na pónoc od wspomnianego masywu górskiego15. najnowsze
wyniki bada archeolo- gicznych prowadzonych na obszarze Górnej
tracji oraz studia nad cyrkulacj mo- netarn na jej terenie podwaaj
powysze ustalenia wskazujc, e ycie w tamtej- szych pónoantycznych
twierdzach i miastach zamaro w znacznie wikszej skali ni dotychczas
przyjmowano. przetrwa miay jedynie niektóre orodki wybrzea czar-
nomorskiego i by moe lecy w gbi ldu Filipopol, cho ta ostatnia
kwestia jest przedmiotem kontrowersji wród uczonych16. upadek miast
i twierdz nie oznacza,
12 w. swoboda, Sofia, w: Sownik Staroytnoci Sowiaskich.
Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasów najdawniejszych, t.
V, S–, red. G. labuda, z. stieber, wrocaw 1975 (dalej: SSS), s.
329; . , op. cit., s. 165–166; . , - , w: , t. I, , , , red. . ,
1989, s. 40–41; eadem, . , - , , w: , t. II, , red. . , 1989, s.
22–23; . , – I . . .. – VI . .. ( - ), w: ..., s. 26; Ε.Κ. Κυρικης,
op. cit., s. 171; . , op. cit., s. 300; J.H.w.G. liebeschuetz, op.
cit., s. 131–132; . -, , w: Eurika. In honorem Ludmilae
Donchevae-Petkovae, red. . , . , . -, 2009, s. 89.
13 t. wasilewski, op. cit., s. 47, 48; . , , t. I, 681 1018 .,
1979, s. 8, 24–25, 30; . , op. cit., s. 21; . , ..., s. 223, przyp.
33.
14 J.H.w.G. liebeschuetz, op. cit., s. 131–132. 15 Ibidem, s.
159–160, 162; . , op. cit., s. 38; . , op. cit., s. 12. 16 J.H.w.G.
liebeschuetz, op. cit., s. 130; ch. kirilov, op. cit., s. 98; .
,
, w: Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. . , . , .
, 2009, s. 103–110 (na 10 przebadanych pónoantycznych umocnie w
centralnej czci rodopów czasy najazdów przetrwaa je- dynie twierdza
kaleto w miejsc. Gradiszte, 4 km na zach. od m. dewin); .. , „ ”
812–813 ., w: „, - ...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. .
... , red. . , 2009, s. 225–226; . , – , w: Laurea..., s. 111–128
(twierdza w miejsc. suchija wrych koo w. beden, gm. dewin, okrg
smoljanski, nie funkcjonowaa w okresie Vii–X w.); . , op. cit., s.
13, 45–46 (deultum zniszczony na pocztku Vii w., cho na jego gru-
zach przetrwao pomniejszone osadnictwo), 46–47 (tzoida, w miej.
Hisarlk, koo sliwenu, porzucona
11Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
wszake, automatycznie zupenego wyludnienia tych obszarów, lecz
dopuszcza ich ruralizacj, o czym porednio wiadczy mogoby
przetrwanie w okresie redniowie- cza na terenie tracji nazewnictwa
przedsowiaskiego. z drugiej strony brak umoc- nionych punktów –
miast i twierdz, w których stacjonoway oddziay cesarskie – znaj-
dujcych si w pobliu otwartych osad wiejskich, kadorazowo naraa te
ostatnie na grabie i zniszczenie ze strony kolejnej fali najedców.
Fakt ten móg powodo- wa migracj ludnoci w kierunku tych terytoriów,
na których przetrway te pierw- sze, a zatem na poudnie, w kierunku
tracji egejskiej, i na wschód, w stron ocalaych miast wybrzea
czarnomorskiego. nie oznacza to, e na obszarze dawnych orodków
wntrza pónocnej tracji nie funkcjonowao pozamiejskie osadnictwo. od
schyku bowiem V w. rozpowszechni si na jej terytorium typ
niewielkich umocnionych osad o niemiejskim charakterze (cho ich
liczba bya i tak znacznie mniejsza ni otwar- tych wsi z czasów
rzymskich i pónorzymskich – wydaje si, e jedynym obszarem, na
którym do koca okresu wczesnobizantyskiego zasadniczym typem osady
zosta- a wie by teren rodopów)17, które stanowi miay odpowied na
upadek, bd zna- czce zmniejszenie uytkowego areau szeregu miast i
twierdz bizantyskich, a co za tym idzie niemono ukrycia si za ich
murami okolicznej ludnoci. niemniej jednak akcje kolonizacyjne
realizowane przez cesarzy bizantyskich pomidzy drug poo- w Vii a
pierwsz poow iX stulecia (z wikszym nateniem od drugiej poowy Viii
w.) wiadcz, jeli nie o niedoborach ludnociowych (co jest bardziej
prawdopo- dobne), to co najmniej o chci zwikszenia liczby ludnoci
cilej zwizanej z wadz w konstantynopolu. z kolei brak wzmiankowania
konkretnych biskupstw w noty- cjach biskupich z okresu pomidzy Vii
a pierwsz poow iX w., poza wspomnianymi miastami portowymi i
ródldowym orodkiem, dowodzi moe take upadku funk-
w pocztkach Vii w.), 50–52 (przetrwanie werii w Vii–Viii w. nie
jest pewne, cho najprawdopodobniej istniaa tam osada), 52–54
(dioklecianopol, dzi Hisariya, przesta funkcjonowa na przeomie
Vi–Vii stu- lecia), 69 (nicopolis ad nestum, dzi koo w. Gyrmen,
okrg bagoewgradski, nie przetrwa najazdów awarskich z koca Vi w.);
. , ( 2009–2011 .), „ ”, 2012, nr 40, s. 51–80 (twierdza kojczowo
kale, 7 km na ponocny zachód od m. panagjuriszte, na obszarze
srednej Gory; przestaa funkcjonowa w wyniku barbarzyskich najazdów
w V lub Vi w.); . , – , „ - ”, 2012, nr 40, s. 81–105 (hiatus w
funkcjonowaniu tego pónoantycznego umoc- nienia przypad na okres
Vii–X w.); . , , 2012, s. 20–39, 45–57. na temat braku cyrkulacji
monetarnej w tracji w okresie od drugiej dekady Vii do drugiej
poowy Viii w. cf. . , , - VII – IX , w: , t. iV, 70-, red. . ,
2011, s. 115–131. wydaje si, e jedynie obszar wschodnich rodopów
nie zosta dotknity wikszymi zniszczeniami i tam- tejsze zabytki
architektury militarnej przetrway tzw. okres ciemnych wieków
bizancjum – . , . , . - , 2003, s. 4, 22 –23, 25 –26, 89, 97–98,
102.
17 . , , w: . , red. . , . , 2002, . 156, 159.
12 kiri marinow
cjonujcej tam wczeniej administracji kocielnej18. podobnie rzecz si
ma z obecno- ci przedstawicieli tamtejszych diecezji na soborach i
synodach kocielnych, cho w przypadku ostatniego twierdzenia mona
zgosi zasadne skdind zastrzeenie, e brak obecnoci biskupa na
soborze móg oznacza, i najzwyczajniej nie móg, bd nie chcia bra w
nim udziau19.
naley te zwróci uwag na pewn odrbno pasa wybrzea czarnomorskie- go,
które przez cay okres redniowiecza podlegao znaczcym wpywom
bizanty- skim20. naturalnym sposobem komunikacji pomidzy portami
zachodniego wybrzea morza czarnego bya egluga, co uatwiao omijanie
szlaków ldowych, w tym pa- sma Hemosu. posiadajc bezporednie
morskie poczenie z konstantynopolem por- ty nadczarnomorskie stay
si wanymi punktami oporu cesarstwa wobec barbarzy- skich najazdów
Vi i Vii w.21 byy forpocztami wadzy cesarskiej na opustoszaych
terytoriach scytii mniejszej, mezji dolnej i pónocnej tracji. cz z
nich, te na po- udnie od gór, przetrwaa ten trudny dla imperium
okres. Flota cesarska dominowaa w basenie morza czarnego, a ludno
grecka przewaaa w portach czarnomorskich, zwaszcza w mesembrii i
anchialos. zatoki tych ostatnich (wraz z t warnesk na pónoc od
masywu staropaniskiego) zapewniay zreszt okrtom cesarskim ochro- n
przed wiatrami, szczególnie tymi najgroniejszymi, z pónocy, jak
równie dostp do wody pitnej, któr przechowywano w samych orodkach
miejskich22. Otwarcie portów nadmorskich na wody morza czarnego
uatwiao bizancjum atwiejszy do- stp do centralnych terenów pastwa
bugarskiego na pónoc od Hemosu23. nie jest wic przypadkiem, e chcc
opuci bugari i jak najszybciej znale si na bez-
18 . , ..., s. 40–45. 19 M. Salamon, Novae..., s. 196, przyp. 127.
20 o trwaoci tych tradycji cf. . , ..., s. 76, 85, 166; M. Sartre,
Wschód rzym-
ski. Prowincje i spoeczestwa prowincjonalne we wschodniej czci
basenu Morza ródziemnego w okre- sie od Augusta do Sewerów (31 r.
p. n. e. – 235 r. n. e.), tum. s. rocicki, wrocaw–warszawa–kraków
1997, s. 280–281. wicej na temat znaczenia i dziejów zachodnich
wybrzey morza czarnego w pó- nym antyku i redniowieczu m.in. u d.
angelov, Wichtigste Momente in der politischen Geschichte des
Schwarzmeergebietes vom 4. bis zur Mitte des 15. Jh.,
„byzantinobulgarica”, 1981, nr 7, s. 452–485; . , , w: ; , , , red.
. , 1999, s. 28– 32; p. schreiner, Das Schwarze Meer in der
byzantinischen Geschichte und Literatur, w: Bulgaria Pontica Medii
Aevi, t. V–Vii, Mesemvria Pontica, red. i. karayotov, burgas 2008,
s. 253–260. ogólnie o trwaych powizaniach bizancjum z morzem u J.
koder, Το Βυζντιο ως χρος. Εισαγωγ στην Ιστορικ Γεωγραφα της
Ανατολικς Μεσογεου στη Βυζαντιν Εποχ, μετφραση Δ. Χ. Σταϑακπουλος,
Θεσσαλονκη 2005, s. 21–22.
21 . , IX , „ . - , ’”, 1990/1991, nr 84/85.4, s. 80–84.
22 cf. J. koder, op. cit., s. 103–104. 23 uwaga ta nie dotyczy
okresu rzdów komitopulów, gdy jdro pastwowoci bugarskiej
znaj-
dowao si w macedonii – na ten temat vide . , . , 1997, s. 90, 129,
171–172, 192; . , (1015– 1018), 1999, s. 25, 30; G.n. nikolov, The
Bulgarian aristocracy in the war against the Byzantine
13Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
piecznym dla nich terytorium, bugarscy uciekinierzy polityczni
udawali si w pierw- szym rzdzie nad akwen morski, do zatoki
warneskiej, czy portu mesembryjskie- go24. wypynicie bowiem odzi
lub statkiem w morze umoliwiao opuszczenie niebezpiecznego dla nich
wówczas terytorium bugarskiego, zapewniao take naj- szybszy rodek
transportu do konstantynopola. znajdujc si na obszarze nadgranicz-
nym, niedaleko wschodnich podnóy Hemosu, te nadmorskie orodki
tracji stanowi mogy potencjalne ogniska wpywu kulturalnego na
bugari. mesembria natomiast bya rzeczywistym punktem wymiany
handlowej z pónocnymi ssiadami w Viii w.25 w tym kontekcie zaznaczy
naley, e patrzc z poudnia orodek ten by ostatnim, patrzc za z
pónocy pierwszym, znaczcym miastem przed wkroczeniem na teren
górski lub po opuszczeniu go. w naturalny wic sposób stanowi baz, w
którego mona byo przygotowa si do przeprawy przez góry lub pierwsz
znaczniejsz polis do której kierowano si po ich pokonaniu. w takim
wic sensie mesembria moe by postrzegana jako punkt graniczny,
bezporednio zwizany ze star panin.
cho sytuacja demograficzna i ywa kultura pónoantyczna na omawianych
ob- szarach nie miay si najlepiej pamita naley, e cesarstwo
wschodniorzymskie na- dal trwao po przybyciu bugarów nad dunaj i
mogo wywiera wpyw kulturowy na nowo przybyy lud. nie ulega
wtpliwoci, e dnym upów bugarom imponowa- o materialne bogactwo
poudniowego ssiada, stojcego na wyszym poziomie roz- woju
kulturalnego. bez wzgldu na to, jakie byo rzeczywiste natenie
napywu dóbr materialnych z bizancjum do bugarii26, od pocztku
istnienia naddunajskiego pa-
Empire (971–1019), w: Byzantium and East Central Europe, red. m.
salamon, p. stephenson, cracow 2001, s. 144.
24 cf. Nicephori Patriarchae Constantinopolitani breviarium
historicum, 77, wyd. c. mango, wa- shingtoniae d.c. 1990, s. 150,
8–9; 79, s. 152, 8–10; Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani
antir- rhereticus tertius: Adversus Constantinum Copronymum, 72,
wyd. J.-p. migne, w: PG, t. c, kol. 508 c; Theophanis
chronographia, am 6254, 6269, t. i, wyd. c. de boor, lipsiae 1883,
s. 433, 20–21, s. 451, 5–6; Sigeberti Gemblacensis chronographia,
ad 763, 778, wyd. l.k. bethmann, w: MGH.SS, t. Vi, s. 333, 14– 15,
s. 334, 55–56. ogólnie rzecz biorc przekazy ródowe informuj o
zbiegach bugarskich, którzy szu- kali schronienia w bizancjum, bez
podawania jakichkolwiek szczegóów dotyczcych trasy ich ucieczki –
Theophanis Continuati, i, 5, wyd. i. bekker, bonnae 1838, s. 12, 17
– 13, 16; Nicolai Constantinopolitani Patriarchae epistolae, nr 3,
wyd. r.J.H. Jenkins, l.G. westerink, przek. r.J.H. Jenkins,
washingtoniae d.c. 1973, s. 38, 23 – 40, 34; Ioannis Scylitzae
synopsis historiarum, wyd. i. thurn, berolini et novi eboraci 1973,
s. 12, 4–14, s. 225, 1 – 226, 9. wicej na temat emigrantów
politycznych w relacjach bizantysko-bugarskich u . , , „ ”, 1973,
nr 10, s. 112–123.
25 H. antoniades-bibicou, Recherches sur les douanes à Byzance,
paris 1963, s. 231 (nr 61, 63, 69); G. zacos, a. Vaglery, Byzantine
Lead Seals, t. i, cz 1, basel 1972, s. 182 (tabl. nr 30), 277
(tabl. nr 200), 293 (tabl. nr 217); . , - VII–X , w: . “ . ”, ,
8–11.05.2008 ., red. . , 2009, s. 333.
26 czy to jako upów wojennych, czy wymiany handlowej, czy te na
mocy zobowiza trybutar- nych.
14 kiri marinow
stwa bugarów nie istniay powaniejsze obostrzenia nakadane przez
jego wadców na t wymian (poza wymogiem, od iX w., posiadania
odpowiednich dokumentów pastwowych przez osoby prowadzce
handel27).
prawdziwe zderzenie miao miejsce nie w sferze materialnej, lecz
ideologicz- nej. zadecydoway o tym silna tradycja koczownicza,
sigajca czasów attyli, a w bliszej perspektywie chronologicznej
kubrata28, rozwinity aparat urzdów i god- noci, o którym daj
wiadectwo inskrypcje chanów bugarskich, pozycja samego wadcy w yciu
politycznym i religijnym, silna samowiadomo etniczna, politycz- na
i religijna bugarów. to wanie te elementy zoyy si na fenomen
istnienia bar- barzyskiego pastwa, obejmujcego dawne ziemie
cesarstwa bizantyskiego, które przez okoo dwiecie lat nie ulego
akulturacji i oficjalnej chrystianizacji, cho znaj- dowao si tak
blisko najwspanialszego orodka cywilizacji europejskiej, jakim by
konstantynopol29.
iwan boiow twierdzi nawet, e w pogaskim okresie istnienia
naddunajskiego chanatu, czyli od schyku Vii do lat szedziesitych iX
w., nie mona doszuka si wpywu bizancjum w adnej dziedzinie ycia
spoecznego bugarów30. Jest to sd
27 Theophanis chronographia, am 6305, s. 497, 16–26. o tym, e
wzmiankowany w tym fragmencie pokój z 716 r. nie zawiera klauzuli
dotyczcej handlu pomidzy bizancjum a bugarami, a zada jej do- piero
krum pod rokiem 812 pisa . , - , w: . , red. .. , . , . , 1960, s.
285–286; idem, Die Protobulgarische Periode..., s. 249–250.
pieczcie, datowane na czasy rz- dów chana borysa-michaa (852–889) i
bdce najprawdopodobniej wiadectwem posiadania dokumen- tów
upowaniajcych do prowadzenia handlu pomidzy oboma pastwami
znalezione zostay w dewelcie (dzi debelt, okrg burgaski, gm.
sredec) i okolicznych umocnieniach – . , , „ ”, 1992, nr 2, s.
17–85; idem, - . Addenda et corrigenda, w: - . , 12–15 2001, red. .
, . , . , . , 2004, s. 230–245.
28 dowodzi tego tzw. Lista wadców bugarskich – . , ( ), w: idem,
..., s. 48–49; idem, ..., s. 47–49, 54–57; . , , 1998, s. 26–32,
36–37, 39–47, 49, 75–79, 82–87, 92–95. cf. J.V.a. Fine, op. cit.,
s. 66; t. wasilewski, Historia Bugarii, 2wrocaw 1988, s. 36; . ,
(893–927): “” - , w: idem, . , VII–XIV , 1999, s. 230.
29 cf. uwagi, jakie czyni na ten temat w. swoboda, Bugarzy
naddunajscy, w: SSS, t. i, s. 203; . , I. IX , 1969, s. 96–98; t.
wa- silewski, Historia..., s. 41–42; . , op. cit., s. 7–11; . , - (
IX – X ), 2006, s. 20; J. Howard-Johnston, Byzantium and the North,
w: Byzantina Europaea. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi
Wal- demarowi Ceranowi, red. m. kokoszko, m.J. leszka, ód 2007, s.
161. bardziej ogólnie . , - (VII–XI .), 2007, s. 32.
30 . , ..., s. 41–49, 61–62; idem, . , Protobulgarica..., s. 57–58;
. , ..., s. 34, 45–47, 53–60, 74–76. pragn jednak podkreli, e róda
potwier- dzaj istnienie relacji dyplomatycznych i gospodarczych
pomidzy oboma pastwami. Fakt ten sam w so- bie implikuje obustronny
wpyw, cho jego natenie mogo by zrónicowane w czasie. moim
zdaniem
15Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
dyskusyjny i wydaje mi si, e w znacznej mierze nie do utrzymania.
przeczy temu chociaby istnienie w drugiej poowie Viii w.
probizantysko nastawionej grupy bo- jarów bugarskich, sporód
których niektórzy nawet kolaborowali z cesarstwem31. bez wzgldu na
to, jakie byy konkretne powody tej wspópracy, dowodzi ona realne-
go wpywu bizancjum na ycie dworu chanów bugarskich. nie jest wic
wykluczo- ne, e take pewne elementy kultury bizantyskiej przenikay
do bugarii. adaptujc dorobek bizantyski, bugarzy interpretowali go
jednak na swój uytek i we wasny, oryginalny sposób32. iwan boiow
nie myli si jednak w kwestii zasadniczej, miano- wicie, przejmujc
pewne elementy kultury bizantyskiej (jak np. jzyk grecki w
in-
wpyw bizancjum na bugari móg wyraa si równie w bardziej wyrazistym
podkreleniu swej odrb- noci przez bugarów, czy innoci wobec
bizantyczyków, a nawet wyszoci wzgldem nich, czy ogól- nie
przyrównywaniu si do nich.
31 . , - , „ ”, 1962, nr 10, s. 291; w. swoboda, Telerig, w: SSS,
t. Vi, s. 43; . , V (741–775), w: , red. . , 1997, s. 190; . , “”
..., s. 75; . , op. cit., s. 97; . , , w: - , t. iV, , red. idem,
2003, s. 109; . , . - (VII–XI .), 2005, s. 109. pogld jakoby
przyjacielami konstantyna V w bugarii byli sowianie (. , . -, VIII
., w: ..., s. 125) jest bez- zasadny. cf. J.V.a. Fine, op. cit., s.
75–77. szerzej na temat roli szpiegostwa w polityce bizantyskiej –
n. koutrakou, Diplomacy and Espionage: Their Role in Byzantine
Foreign Relations, 8th–10th Centuries, „Graeco-arabica”, 1995, nr
6, s. 125–144.
32 na temat wpywu cesarstwa i zapoycze bizantyskich u bugarów i
sowian tego okresu cf. . , ( ), w: . , , red. . , 1938, s. 97–125;
. , , w: ..., s. 181–189; w. swoboda, w. molè, Bugaria, w: SSS, t.
i, s. 194; . , ..., s. 45, 48–49, 97, 100–102; V. beševliev, Die
Protobulgarische Periode der bulgarischen Geschichte, amsterdam
1981, s. 287–288; . -, op. cit., s. 190–195; w. Hensel,
Sowiaszczyzna wczesnoredniowieczna. Zarys kultury materialnej,
4warszawa 1987, s. 433–435, 505, 507; .. , , w: . , red. idem,
1987, s. 58, 60; t. wasilewski, Historia..., s. 40–41; . , . ,
1991, s. 114; . , op. cit., s. 71, 91–92, 108, 127, 134–135, 198; .
, , w: . , . , ..., s. 139–141, 153–154, 156; . , ..., s. 234; . ,
..., s. 229–231; m. salamon, Koczownicy na kracach Europy, w:
Wielka histo- ria wiata, t. iV, Ksztatowanie redniowiecza, red.
idem, kraków 2005, s. 131–132; . , op. cit., s. 108–109; . , - , „
”, 2006, nr 119.5, s. 5, 7; . , op. cit., s. 33; . , ..., s. 58–59;
J. shepard, Slavs and Bulgars, w: The New Cambridge Medieval
History, t. II, c. 700–c. 900, red. r. mckitterick, cambridge 1995,
s. 233, 238; u. Fiedler, op. cit., s. 191– 193, 196; w. Gjuzelew,
Wpywy bizantyskie w redniowiecznej kulturze bugarskiej, „przegld
nauk Historycznych”, 2009, nr 8.1, s. 5–15. o wpywie i relacjach z
bizancjum przed powstaniem naddunajskie- go chanatu cf. . , op.
cit., s. 13–14, 17–24, 33–35, 87–92. cf. d. angelov, Die
gegenseitigen Beziehungen und Einflüsse zwischen Byzanz und dem
mittelalterlichen Bulgarien, „byzantinoslavica”, 1959, nr 20.1, s.
40–49.
16 kiri marinow
skrypcjach chanów), bugarzy wcale nie musieli czu si gorsi od
bizantyczyków, nie musieli mie adnego kompleksu bugarskiego33. Jak
zauway michai wojnow Bugaria chanów... uksztatowaa si gównie w
walce przeciwko Bizancjum34. wicej nawet, ju w kilkadziesit lat po
przyjciu chrztu, za panowania symeona i, okazao si, e nawet
chrystianizacja i wcignicie bugarów w orbit kultury bizantyskiej
nie doprowadziy do porzucenia przez nich aspiracji do panowania na
bakanach35.
wobec powyszego wydaje si, e wzmiankowane w tytule niniejszego
artykuu góry Hemos nie odgryway roli przeszkody dla bizantyskich
wpywów kulturowych i gospodarczych na bugari. sdz jednak, i
rozstrzygnicie kwestii znaczenia tych gór w wymianie kulturowej
pomidzy bizancjum i bugari zaley od paszczyzny, na której
rozpatruje si ten problem. Jeli, przynajmniej w okresie pomidzy
kocem Vii a poow iX stulecia, rzeczywista bariera dla bizantyskich
wpywów kultural- nych w bugarii miaa charakter ideologiczny36, to
góry nie speniay tu zasadniczej roli. mogy natomiast peni rol
bariery kulturowej, w czasie, gdy stanowiy rze- czywist granic
polityczn midzy pogask bugari a chrzecijaskim imperium. a wanie
masyw Hemosu spenia rol obszaru granicznego pomidzy bugari a
bizancjum od chwili powstania naddunajskiego chanatu do drugiej
dekady iX stu- lecia, podobnie w latach 856–863, jak równie
986/987–1000 (w ostatnim przypad- ku ju w okresie chrzecijaskim)37.
zwaszcza, e wiemy, i bugarzy pilnie strzegli
33 cf. e. drzewiecka, Listy Symeona – protobugarski kompleks czy
zmys taktyczny?, w: Bakany w oczach modego czowieka. Materiay z
Midzynarodowej Naukowej Konferencji Studenckiej, ód, 28– 29
kwietnia 2005 roku, red. i. petrov, ód 2006, s. 87, która, nie
precyzujc bliej swego sdu, odwouje si do jakiego kompleksu [Bugarów
– k.m.] odczytanego z inskrypcji bugarskich.
34 . , op. cit., s. 299. cf. . , ..., s. 96–100; . -, , w: , , red.
. , 1981, s. 33–38; . , ..., s. 230, oraz rozwaania u . , op. cit.,
s. 109–121, 137, który charakteryzuje kultur bugarsk Vii–iX w.,
jako model zamknity, co wynikao z kultywowa- nia silnych tradycji
przeszoci (zwaszcza tzw. starej bugarii), przeciwstawianych
kulturze bizancjum, cho lansowane przez niego okrelenie zimna wojna
z bizantynizmem, dotyczce polityki kreowanej przez chana omurtaga,
jest za daleko idce. wadca ten bowiem, po zawarciu 30-letniego
pokoju, utrzymywa przyjazne stosunki z poudniowym ssiadem – cf. . ,
, 2 1992, s. 136, 3–4 (nr 13).
35 cf. J. shepard, A marriage too far? Maria Lekapena and Peter of
Bulgaria, w: The empress Theophano. Byzantium and the West at the
turn of the first millennium, red. a. davids, cambridge 1995, s.
124–125; m.J. leszka, Stracone zudzenia. Religijny kontekst
stosunków bizantysko-bugarskich w latach 863–927, w: Religijna
mozaika Bakanów, red. m. walczak-mikoajczakowa, Gniezno 2008, s.
32–39. ogólnie na ten temat stosunku peryferii do centrum
kulturowego – . , - ..., s. 4. o ponnych nadziejach bizantyczyków
na pokojow koegzystencj z bugarami po ich chrystianizacji cf. . ,
op. cit., s. 89–90.
36 czynniki ideologiczne i kulturowe miay wiksze znaczenie dla
przepywu kulturowego ni gra- nice polityczne – cf. uwagi th.
papadopoulos, On the Definition of the Byzantine-African Frontier,
w: Studia Slavico-Byzantina et Mediaevalia Europensia. In memoriam
Ivan Dujev, t. i, red. p. dinekov, a. durova, G. bakalov, k.
stanev, G. minev, sofia 1988, s. 17–19.
37 k. marinow, op. cit., s. 27.
17Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
granic swojego pastwa, nie chcc dopuci do ucieczki poddanej sobie
ludnoci na ssiednie terytoria oraz pozwoli wrogom na przedostanie
si na ich wasny obszar38. czy podobn kontrol sprawowali nad
przepywem dóbr materialnych i idei? byoby to moliwe wycznie przy
zaoeniu, e wanie z pobudek ideologicznych bugarscy wadcy
nakazywali, aby adne elementy sprzeczne z ich wasn ideologi nie
przeni- kay przez poudniow granic pastwa, pokrywajc si akurat z
grzbietem lub pod- nóami Hemosu. oczywicie istotn rol w sprawowaniu
kontroli nad tym granicz- nym obszarem odgrywaa
polityczno-terytorialna stabilno pastwa bugarskiego, za wyjtkiem
drugiej poowy Viii stulecia (kryzys dotyczy wycznie sfery wadzy,
nie za jednoci terytorialnej pastwa)39, generalnie dobrze
powiadczona dla pogaskie- go okresu funkcjonowania bugarii. przy
takim zaoeniu góry jako teren graniczny, przeistaczay si w teren
styku kulturowego, sprzyjajcego gwatownym zderzeniom dwóch
przeciwstawnych modeli cywilizacyjnych, a zatem terytoria u ich
podnóy sta- way si obszarem rozwoju tego, co niekiedy antropolodzy
kulturowi okrelaj mia- nem kultury pogranicza.
w gruncie rzeczy nie wiemy, jaki ksztat przyjmowaa i w czym wyraaa
si ta specyficzna kultura. moemy jedynie analizowa niektóre z jej
pozostaoci material- nych. badajc natomiast problem
rozprzestrzenienia si chrzecijastwa w bugarii przed oficjalnym
przyjciem chrztu, wasi Gjuzelew doszed do wniosku, e wanie obszary
nadgraniczne musiay nalee do tych, które najmocniej ulegay wpywom
szerzonej przez chrzecijan wiary40. nie jest to oczywicie
wykluczone, ale przykad granicy arabsko-bizantyskiej pokazuje, e
wanie sfera konfesyjna (poza jednost- kowymi konwersjami) najsabiej
ulegaa obcym wpywom41. w pewnym wic sensie mona by uzna, e nie
pozwalajc, ze wzgldów ideologicznych, przenikn chrze-
38 Nicolai I. papae epistolae, 99, wyd. e. perels, w: MGH.EE, t.
Vi, Karolini aevi IV, s. 579, 29–32; . , - IX– , w: idem, Slavia
Orthodoxa. Collected stu- dies in the history of the Slavic Middle
Ages, london 1970, s. 88–90; .. , 681 1018 ., „ ”, 1978, nr 47.3,
s. 121. obawy bugarskich wadców przed ucieczk ich poddanych do
bizancjum potwierdza równie przekaz kontynuacji teofanesa –
Theophanis Continuati, i, 5, s. 13, 11–16. skdind zagroenie ucieczk
czci poddanych wiadczy poniekd o politycznej (w przypadku sowian
mogo chodzi zapewne o ch zrzucenia zalenoci od wadców bugarskich),
kulturowej, gospodarczej, a by moe i religijnej atrakcyj- noci
cesarstwa w porównaniu z rzeczywistoci ycia w chanacie. z jednej
strony dowodzi to niszego stopnia rozwoju cywilizacyjnego ówczesnej
bugarii, w zestawieniu z bizancjum, z drugiej, porednio, moe, cho
nie musi, wiadczy o istnieniu reglamentacji w dostpie do
bizantyskich dóbr, zwaszcza in- telektualnych i ideologicznych, na
terenie pastwa bugarskiego. w zwizku z pilnym strzeeniem granic J.
shepard, Slavs and Bulgars..., s. 237, sdzi, e ten cigy stan
napitej czujnoci dowodzi równie nie- sabncej obawy przed najazdem
bizantyskim.
39 Na temat tego kryzysu vide V. beševliev, Die Protobulgarische
Periode..., s. 204–234; . , ..., s. 112–125; d. ziemann, Vom
Wandervolk zur Grossmacht. Die Entstehung Bul- gariens im frühen
Mittelalter (7.–9. Jahrhundert), köln–weimar–wien 2007, s.
211–240.
40 . , ..., s. 100–102. 41 th. papadopoullos, The Byzantine Model
in Frontier History, w: Actes du XIVe Congrès..., t. II,
s. 416–417.
18 kiri marinow
cijastwu na wiksz skal do wntrza bugarii, granica polityczna
przeistoczya si równie w realn przeszkod dla wpywów religijnych.
byaby to jednak wizja zbyt uproszczona, gdy przenikaniu
chrzecijastwa na obszar bugarii sprzyjaa, przy- najmniej od drugiej
dekady iX w., dziaalno przesiedlecza wadców bugarskich, którzy
osadzali schwytanych w niewol bizantyczyków w gbi swojego kraju42.
wydaje si jednak, e w przypadku pogaskiej bugarii tereny, a
precyzyjniej umoc- nienia czy znaki graniczne miast sprzyja
symbiozie kulturowej stanowiy wyranie okrelone linie rozdziau
wpywów pomidzy bugarami a innymi43. Takimi granicz- nymi
wyznacznikami stref wpywów mogy by tzw. way podune, czyli konstruk-
cje ziemne, wznoszone w newralgicznych strategicznie miejscach,
umoliwiajcych przejcie przez góry, czsto na poudniowych zboczach
masywu Hemosu. wedle kla- syfikacji zaproponowanej przez margarit
charbow way ziemne byy urzdzenia- mi fortyfikacyjnymi speniajcymi
dwa konkretne zadania – przegradzay (a wic za- mykay dostp) i
otaczay (a wic wydzielay dany teren)44. w zwizku z t ostatni rol
niewykluczone, e na najwczeniejszym etapie historii pastwa
bugarskiego de facto wyznaczay linearny przebieg granicy
pastwowej45, a jeli nawet nie, to byy nonikiem informacji o
granicznym charakterze obszaru, na którym si znajdoway. ta ich
funkcja miaa za zadanie przestrzega przed wkroczeniem na zagrodzone
te- rytorium. Fakt istnienia tych umocnie wiadczy, e wchodzi si do
cudzej dome- ny, naraajc si tym samym na niebezpieczestwo (realne,
groce ze strony lo-
42 . , /681–1323/, red. . , 1986, s. 141; J.V.a. Fine, op. cit., s.
99, 107–108, 113; . , ..., s. 220. istnieje take materialny lad
(piecz) czony przez uczonych z funkcjonowaniem wspólnot
bugarów-chrzecijan w okresie przed oficjaln chrystianizacj – . , „
” - , „, ”, 2007, nr 3.2, s. 49–55.
43 ts. stepanov, The Bulgars and the Steppe Empire in the Early
Middle Ages. The Problem of the Others, leiden–boston 2010, s.
20–22, 23–25, 30–31, 32, 37–38. ideologiczne i materialne
odgradzanie si od innych, szczególnie za pogaskich barbarzyców, nie
byo take obce samym bizantyczykom – A. Guillou, La frontière pour
les Byzantins. Le barbare et le voisin, w: Byzance et ses voisins.
Mélanges à la mémoire de Gyula Moravcsik à l’occasion du centième
anniversaire de sa naissance, red. th. olajos, szeged 1994, s.
17–24.
44 .. , , 1981, s. 71 (schemat).
45 za wyznacznik poudniowej granicy pastwa bugarskiego uwaali je ..
, , t. i, cz 1, - (679–852), 1918, s. 152, oraz . , - ,
„byzantinoslavica”, 1930, nr 2, s. 200; idem, - , „ - ”, 1940, nr
16/18, s. 525, 526. podobnie . , op. cit., s. 31; u. Fiedler, op.
cit., s. 163. o tym, e granice pastwowe byy wyranie okrelone cf. .
, - IX– ..., s. 88–90; p. squatriti, Moving earth and making
difference: dikes and frontiers in early medieval Bulgaria, w:
Borders, Barriers and Ethnogenesis. Frontiers in Late Antiquity and
the Middle Ages, red. F. curta, turnhout 2005, 59–90; F. curta,
Linear frontiers in the 9th century: Bulgaria and Wessex,
„Quaestiones medii aevi novae”, 2011, nr 16, 15–32. innego zadania
jest . , ..., s. 6, 22, 23–24.
19Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
kalnych si zbrojnych i ponadnaturalne, w zwizku ze zamaniem tabu,
jakim jest granica)46. tym bardziej, e w bugarskich wyobraeniach
ludowych granica postrze- gana jest jako miejsce sakralne,
rozdzielajce wasn, oswojon przestrze kulturo- w od tej cudzej,
nieoswojonej (te np. pozostajcej we wadaniu dzikiej przyrody)47.
taka ocena znaczenia tych zabytków natury obronnej, zarówno w
wymiarze material- nym jak i symbolicznym, ideologicznym, ma swoje
uzasadnienie w fakcie, e kon- takty bizantysko-bugarskie w sabo
wówczas zaludnionej starej paninie, penicej w dodatku rol granicy
politycznej, czsto miay charakter militarny48. sabe zresz- t
zaludnienie masywu staropaniskiego przez wikszo okresu wczesnego
rednio- wiecza49, i wiadome wykorzystanie tego faktu przez bugarów,
by wyzyska go jako naturaln barier odgradzajc ich od poudniowego
ssiada, samo w sobie czyni- o z niego swoist lini demarkacyjn
pomidzy ludnoci zamieszkujc równin naddunajsk a tereny pónocnej
tracji. innymi sowy, w naturalny sposób utrudniay kontakty i wymian
kulturow pomidzy tymi obszarami, zwaszcza na poziomie lo- kalnym,
nadgranicznym. szczególnie w pierwszych dziesicioleciach istnienia
nad- dunajskiego chanatu, gdy terytoria trackie, poza wspomnianym
ju wybrzeem na poudnie od Hemosu i szeregiem enklaw wewntrz ldu
(zapewne wiejskich), byy znacznie wyludnione50. wspomniaem ju
zreszt, e w zwizku z rekonkwist ob- szaru tracji wadze w
konstantynopolu zrealizoway, w okresie od poowy Viii do pocztków iX
w., szereg masowych przesiedle ludnoci maoazjatyckiej na
wspo-
46 cf. rozwaania e. kowalczyk, Systemy obronne waów podunych we
wczesnym redniowieczu na ziemiach polskich, wrocaw 1987, s. 7, 11,
23, 29–30, 222.
47 . , , w: . , red. . , 1994, s. 90–91.
48 . -, ..., s. 187. 49 Vide . , . , , 1962, . 60; H. maruszczak,
Bugaria,
warszawa 1971, 294–295; . , , „ ”, 1997, nr 1, s. 108–113; . , - ,
„ – ”, 2014, nr 2, s. 55–69.
50 r.-J. lilie, „Thrakien“ und „Thrakesion“, „Jahrbuch der
Österreichischen byzantinistik”, 1977, nr 26, s. 7–47; . , .., s.
8, 22, 24; . , ..., s. 160; . , , w: IV–XIV , red. . , – 1993, s.
103, 107–112; .. - , VII–X , „”, 1995, nr 3.2, s. 61, 67; idem,
VII–X , w: . ... - , red. . , . , . , 2005, s. 305–309; idem, ( ),
2007, s. 204–205, 217–219, 220; . , ( ), w: . - , „ “ – ,
14–16.05.2010 , red. . , 2011, s. 231–251; . , ..., s. 5 –6, 53,
56–57, 174. inaczej w. swoboda, Tracja, w: SSS, t. Vi, s.
121–122.
20 kiri marinow
mniane bakaskie terytorium51. niewtpliwie fakt ten móg wpyn na
intensyfika- cj wymiany kulturowej pomidzy ludnoci zamieszkujc po
obu stronach masywu górskiego. móg, ale nie by to efekt konieczny
tych przesiedle, dlatego, e charak- ter zwizków przesiedlonej
ludnoci z bugarami nosi przede wszystkim znamiona konfliktu –
gównym celem wadz bizantyskich byo wszake obsadzenie odbudo-
wanych, bd nowo wzniesionych twierdz na tym terenie.
analizujc kwesti roli pówyspu bakaskiego w kontaktach pomidzy
wschodem a zachodem, dmitrij obolenski doszed do wniosku, e przez
wikszo iX w. spenia on raczej funkcj pomostu ni bariery pomidzy
tymi dwoma krga- mi kultury chrzecijaskiej52. w zwizku z tym
naleaoby przyj, i take Hemos nie peni wówczas roli przeszkody.
istotny jest tu jednak kontekst polityczny tego stwierdzenia –
przez wikszo tego stulecia pomidzy bizancjum a bugari pa- noway
wówczas stosunki pokojowe, przerywane tylko krótkotrwaymi
konfliktami zbrojnymi. mimo tego nawet w czasie pokoju pogaska
bugaria utrudniaa dostp do bizancjum53. symptomatyczny w tym
wzgldzie jest fragment jednego z listów pa- piea mikoaja i,
wyraajcy jego wielk rado z faktu, e przyjcie chrzecijastwa przez
bugarów i pojawienie si ich posów w stolicy apostolskiej, z prob o
przy- sanie do ich kraju katolickich nauczycieli w wierze, otwierao
atw drog ldow przez ich ziemie, umoliwiajc kontakty z
konstantynopolem54. podobnie Hadrian ii, jego nastpca na tronie
papieskim, wyranie podkrela, e w 867 r., a zatem ju po nawróceniu
si bugarów, posowie bizantyscy zmierzajcy do rzymu poruszali si nie
tylko drog morsk, lecz take i ldow55. moliwo podróowania drog ldo-
w z konstantynopola przez bugari do rzymu w latach 878–879
powiadcza rów- nie ywot w. Wasjusza z Amorion, w którym take kadzie
si nacisk na niedaw- n konwersj bugarów56. wynika z tego, e z
powodu wczeniejszej odmiennoci konfesyjnej bugarów, kontakt ten by
utrudniony. bezporednim dowodem na to jest
51 Na ten temat vide m.in. p. charanis, The Transfer of Population
as a Policy in the Byzantine Empire, „comparative studies in
society and History”, 1961, nr 3.2, s. 144, 146, 151–152; . , ...,
s. 5 –6, 53, 56–57, 174.
52 d. obolenski, The Balkans in the ninth century: barrier or
bridge?, „byzantinische Forschungen”, nr 13, 1988, s. 47–66; idem,
Continuity and Discontinuity in the Balkans: The Ninth Century
Syndrome, „Études balkaniques”, 1990, nr 26.1, s. 38–41.
53 cf. p. schreiner, Das Bulgarenbild im Europäischen Mittelalter,
„Études balkaniques”, 1982, nr 18.2, s. 66; J. koder,
„Euromediterraneum” i „Eurazja” w pogldach Bizantyczyków na
przestrze i polityk, tum. i red. k. ilski, a. kotowska. pozna 2007,
s. 12–13.
54 Nicolai I. papae epistolae, 100, s. 603, 2–15. cf. Anastasii
Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum: vita Nicolai
I papae, 608–609, wyd. J.-p. migne, w: Liber Pontificalis, w: PL,
t. cXXViii, kol. 1378.
55 Hadriani II. papae epistolae, 39, wyd. e. perels, w: MGH.EE, t.
Vi, Karolini aevi IV, s. 753, 30 – 754, 2.
56 Βος το σου πατρς μν Βλασου, 8–10, w: Acta Sanctorum, Novembris,
t. iV, wyd. H. delehaye, p. peeters, bruxellis 1925, s. 660 d – 662
b. na temat chronologii podróy bazylego/w. wasjusza – . , (IX–X .),
w: idem, , 1981, s. 54–59.
21Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
twierdzenie notkera balbulusa (ok. 840–912), bibliotekarza,
hymnografa i historyka, mnicha w klasztorze Sankt Gallen, który w
swoich Czynach Karola Wielkiego expres- sis verbis wyrazi zdanie o
tym, e obok Hunów (zapewne chodzio o awarów) i in- nych okrutnych
plemion, równie bugarzy, dopóki mieli jeszcze wiee i niespoy- te
siy, zagradzali drog ldow do Grecji57. a zatem relacje
przytoczonych autorów bez wtpienia wiadcz, e w drugiej poowie lat
szedziesitych iX stulecia doszo do ponownego odkrycia i otwarcia
(po okoo dwóch stuleciach) szlaku ldowego - czcego obszary nad
rodkowym dunajem, a w dalszej perspektywie itali i w ogó- le
zachodni europ, z bizantysk stolic58. w tym kontekcie przypomnie
nale- y, e jednym z najwaniejszych szlaków czcych wyej wspomniane
terytoria bya tzw. via militaris, któr najpewniej poruszali si
bizantyscy i papiescy posowie. a najbardziej jej newralgiczny
odcinek, znajdujcy si w omawianym okresie w grani- cach pastwa
bugarskiego, prowadzi przez przecze Hemosu – pomniejsze przej- cia
górskie w masywach cigncych si w okolicach wspóczesnej granicy
bugar- sko-serbskiej i najsynniejsz z nich, mianowicie bizantysk
klisur cesarsk (dzi przecz ichtimansk). atwo byo wic sprawowa
bugarom nad tym szlakiem kon- trol, std uruchomienie komunikacji
ldowej midzy Konstantynopolem a Zachodem z pewnoci uwaano za jedno
z najwaniejszych osigni w komunikacji w IX wie- ku59. z kolei
najwaniejsze i najczciej uczszczane szlaki komunikacyjne czce j-
dro terytorialne wczesnoredniowiecznego pastwa bugarskiego (rzecz
jasna z wy- czeniem czasu panowania komitopulów, a zatem ostatniej
wierci X – drugiej dekady Xi w.), które miecio si we wschodniej
partii równiny naddunajskiej, przebiegay przez najbardziej zachodni
cz wschodniego Hemosu (dzi kotlensko-wyrbick panin) przez dwie
przecze – riszk (zwan te weregaw przez autorów bizan-
57 Notkeri Balbuli Gesta Karoli Magni imperatoris, 27, wyd. H.F.
Haefele, berolini 1959, s. 37, 20 – 38, 2.
58 m. mccormick, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki
europejskiej, 300–900, tum. a. bugaj, z. dalewski, J. lang, i.
skrzypczak, warszawa 2009, s. 76–80, 527–531; cf. H.l. adelson,
Early Medieval Trade Routes, „the american Historical review”,
1960, nr 65.2, s. 284–287. podobnie rzecz si miaa z wykorzystaniem
szlaku wodnego, jakim by dunaj (a.r. lewis, The Danube Route and
Byzantium 802–1195, w: Actes du XIVe Congrès..., t. ii, s. 359–361
– ten autor uwaa, e istnienie kaganatu awar- skiego blokowao
poruszanie si tras wzdu dunaju; . , (IX–XI .), w: . “ . ”, ,
8–11.05.2008 ., red. . , 2009, s. 104, 105, 107) oraz innego zna-
nego traktu ldowego, mianowicie via Egnatia (. , - Via Egnatia (–)
IX , w: ..., s. 110–119). cf. . , / III XIX /, w: : , , , red. . ,
1999, s. 194–195, wedug którego brak bardziej szczegóowych map
pówyspu bakaskiego z okresu V–Xii w. stanowi poredni dowód na pewne
geograficzne zamknicie si tego ob- szaru.
59 m. mccormick, op. cit., s. 528.
22 kiri marinow
tyskich60, tosam konkretnie z jednym ze wschodnich rozgazie tego
przejcia górskiego, bd wwozem büyük konak) i wyrbick. pierwsza
prowadzia na pó- noc ku plisce a na poudnie do markele, twierdzy
lecej u podnóy starej paniny61. drug natomiast biega
najdogodniejsza droga do wielkiego presawia62.
Gdy natomiast dochodzio do konfliktu pomidzy bizancjum a bugari,
mniej lub bardziej otwarte dotychczas granice uszczelniay si, a
wana dla podtrzymywa- nia przepywu dóbr wymiana handlowa ustawaa. w
sytuacji starcia militarnego po- wstawaa jednak inna moliwo wymiany
kulturowej – bugarzy mogli zapozna si z kultur materialn bizancjum
za spraw bezporedniego przebywania na jego zie- miach oraz dziki
zdobytym w drodze najazdu i podboju upom63.
60 . , - , „byzantinoslavica”, 1931, nr 3, s. 16; . , - , „ – ”,
1987, nr 23/38, s. 43; . , „” , w: – , t. Viii, red. . , 2000, s.
241. inaczej p. koledarov, . , ..., s. 23, który identyfikuje
weregaw z przecz wyrbick, oraz . , , w: . . XII- “ ”, red. . -,
2007, s. 7–25, który uwaa, e odpowiada ona przeczom – djuliskiej,
bd emiskiej, a zatem dwu najbliej pooonym akwenowi morza
czarnego.
61 dokadnie w odlegoci 7 km na zachód od wspóczesnego karnobatu
(okrg burgaski, gm. karnobat). na temat lokalizacji tej twierdzy
cf. i. dujev, Markellai – Marcellae. Un toponyme latin mé- connu,
w: idem, Medievo Byzantino-Slavo, t. III, Atti saggi di Storia
Politica e litteraria, red. e. Follieri, roma 1971, s. 57–62; .. ,
I 811 ., „ ”, 1977, nr 46.1, s. 119; . , . -, op. cit., s. 201,
przyp. 49; Ε.Κ. Κυρικης, op. cit., s. 95–96, przyp. 93; Testimonia
najdawniejszych dziejów Sowian. Seria grecka, z. III, Pisarze z
VII–X wieku, wydali a. brzóstkowska i w. swoboda, wrocaw 1995, s.
109, przyp. 88; . , op. cit., s. 242; doda naley, e istnieje pogld,
i najwaniejsz arteri komunikacyjn wykorzystywan w relacjach
bizancjum z bugari do pocztków iX stulecia bya tzw. via pontica,
czyli droga wiodca z poudnia na pónoc wzdu wybrzey morza czarnego,
a zatem przechodzca przez najbardziej skrajny, nadmorski dzia
starej paniny – . , – VIII , w: ..., s. 84–103.
62 na temat znaczenia tych przeczy górskich i wiodcych przeze dróg
z poudnia na pónoc vide .. , /V–XIV ./. / /. rkopis rozprawy
doktorskiej przechowywany w centralnej bibliotece bugarskiej
akademii nauk, nr ds. 44/96, sofija 1995, s. 127– 128, 128–129,
130; . , „” IV–XIV . (, ), 1999, s. 72; u. Fiedler, op. cit., s.
196–199; . , VII–IX , w: ..., s. 151–158. znaleziska monetarne
powiadczaj, e przecz riszka w poowie X w. nadal naleaa do najczciej
uywanych – cf. . , VII , w: - . . , red. . , 2007, s.
368–374.
63 cf. H. Hunger, Byzanz in der Weltpolitik von Bildersturm bis
1453, w: Historia mundi. Ein Handbuch der Weltgeschichte in zehn
Bänden, bd. Vi, Hohes und spätes Mittelalter, red. F. Valjavec,
bern 1958, s. 443–444.
23Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
na znaczenie Hemosu w omawianym zagadnieniu moe rzuci wiato pogld,
wedle którego system staropaniskich waów obronnych, wyznaczajcych
granic pastwa w okresie od schyku Vii do pocztku iX w., prócz
czysto praktycznego po- siada równie znaczenie ideologiczne.
symbolizowa bowiem nie tylko potg wad- ców bugarskich, nie tylko
wyznacza poudniow granic ich domeny, lecz stanowi równie wyraz
ideologicznego odgrodzenia si bugarów od otaczajcego ich wiata.
porednio wyznacza równie granic wpywów kulturowych i politycznych
chanatu w tej czci bakanów. zgodnie z azjatyck tradycj koczownicz
uczynili oni z ob- szarów pomidzy dunajem a Hemosem centralny,
wewntrzny orodek swego pa- stwa, odseparowany zewszd naturalnymi
przeszkodami, które bugarzy wzmocnili dodatkowym pasem fortyfikacji
ziemnych64. obszar ten na trwae sta si waciwym jdrem redniowiecznej
pastwowoci bugarskiej65. w rzeczywistoci cile wy- znaczone
terytorium wewntrzne zajmowao tylko cz obszarów pomidzy wiel- k
rzek a pasmem górskim, gdy poza fortyfikacjami staropaniskimi od
poudnia bugarzy odseparowali si pasem osadnictwa sowiaskiego,
rozlokowanego wzdu pónocnych podnóy gór66. nie umniejsza to jednak
faktu, e odgradzajcy bugari chanów od bizancjum Hemos stanowi lini
demarkacyjn, poza któr wstp obcym by utrudniony, albo wrcz
zakazany. akceptujc przedstawiony powyej pogld na temat
symbolicznego znaczenia staropaniskich waów podunych rzeczywicie
mona przyj, e omawiane pasmo górskie penio rol granicy i linii
demarkacyjnej dla wpywów ideologicznych pomidzy bugari i bizancjum.
w pewnym bowiem sensie kada granica polityczna stanowi barier dla
tych wpywów i nosi w sobie zna- miona systemu idei, politycznych
przekona i organizacji wadzy, która j ustanowi- a. w tym znaczeniu
zawiera take czytelne przesanie wobec wszystkich znajduj- cych si
na zewntrz odgrodzonego terytorium.
w momencie przyjcia chrztu znikna wszelka bariera ideologiczna
powstrzy- mujca wpyw bizantyski na kultur bugarii67. potrzeba
poznania zasad nowej wia-
64 . , op. cit., s. 6, 11, 13–17, 19, 24, 26, 28, 36, 46, 59; . , -
IX X , 1979, s. 18–24, 27–55; . - , , 2002, s. 65–66; . , op. cit.,
s. 65–67; ts. stepanov, loc. cit. cf. e. kowalczyk, op. cit., s. 7,
11, 23, 29–31, 222, 229.
65 oczywicie za wyjtkiem czasów komitopulów. cf. J.V.a. Fine, op.
cit., s. 193, który okrela ob- szar równiny naddunajskiej jako the
territory of the original Bulgarian state, w odrónieniu od mace-
doskiego jdra pastwa komitopulów.
66 cf. . , ..., s. 11; . , op. cit., s. 66–67; u. Fiedler, op.
cit., s. 158.
67 . , , „ ”, 1947/1948, nr 4.4/5, s. 401–416; idem, . , „ ”,
1948/1949, nr 5.5, s. 587– 601; idem, (VII–XIV .), w: , t. i, red.
. , 1979, s. 190–198; . , (, - , , ), w: , ..., s. 11–12; d.
angelov, Das by- zantinische Reich und der mittelalterliche
bulgarische Staat, „byzantinobulgarica”, 1986, nr 8, s. 9–16; G.
bakalov, La politique culturelle et religieuse de Byzance a l’égard
des Salves balkaniques, „Harvard
24 kiri marinow
ry oraz regulacji prawnych opartych na zasadach chrzecijastwa,
konieczno spro- wadzenia kapanów i ksig liturgicznych do
odprawiania naboestw spotgowaa wpyw kultury bizantyskiej, masowo
napywajcej na dwór chana i stamtd rozprze- strzeniajcej si po krace
bugarii68. nastpi jednak sprzeciw czci bugarskiej arystokracji,
silnie przywizanej do starej tradycji i religii przodków69. wydaje
si, e zwrócenie si w stron bizancjum i napyw przedstawicieli
bizantyskiego kle- ru, odczua ona równie jako zdrad stanu i
poddanie si zwierzchnictwu poudnio- wego ssiada70. byo to zreszt
odczucie po czci zasadne, gdy celem chrystianiza- cyjnych i
dyplomatycznych poczyna bizancjum byo take wczenie
barbarzyców
ukrainian studies”, 1988/1989, nr 12/13, s. 387–399; . , – - , w:
idem, , 1990, s. 86–112; . , - - , „”, 1994, nr 2.4/5, s. 13–27; .
, ..., s. 230; . , - IX–XV , 2000, s. 30–56; . , , w: „ ”, 6–8,
2001, , . , red. . , . , [s.l., s.a], s. 15–25; . , – - (VII–XV .),
w: ..., s. 101– 108; . , , w: ..., s. 212–225; V. tpkova-zaimova,
Le modèle byzantin et la structure politico-étatique de la Bulgarie
médiévale, „Études balkaniques”, 2003, nr 29.4, s. 121–129; . , -
..., s. 4, 5; . , - , w: V–X . , red. . , . , 2004, s. 19; . , . ,
, , t. i, 2004, s. 38; . , - , w: ..., s. 472–479; . , „ - ..” ( ),
w: „, ...”, s. 241–252; . , „ - “ ( ), w: Laurea. In honorem
Margaritae Vaklinova, z. ii, red. . , . , . , 2009, s.
145–153.
68 . , ..., s. 78; . , ..., s. 234–246. dodatkowo sam fakt do
szybkiego pojawienia si ronych herezjarchów, próbujcych na kanwie
chrystianizacji bugarów szerzy wasne pogldy na temat wiary, dowodzi
otwarcia si bugarii na wpywy z zewntrz – cf. . , ..., s.
84–86.
69 Annales Bertiniani, pars iii, ad 866, wyd. G.H. pertz, w:
MGH.SS, t. i, s. 474, 39 – 475, 19; . - , op. cit., s. 111; V. . ,
..., s. 83, 86, 107–109; . , ..., s. 150–157; . , : I- , w: . , . ,
..., s. 175–176; . , - , 2000, s. 14–16; . , op. cit., s. 47–48,
53–54; d. ziemann, The rebellion of the nobles against the baptism
of Khan Boris (865–866), w: Post- Roman Towns, Trade and Settlement
in Europe and Byzantium, t. II, Byzantium, Pliska, and the Balkans,
red. J. Henning, berlin 2007, s. 613–624. cf. negatywn reakcj
kutrigurów (lub utigurów, albo wrcz bugarów z tzw. grupy ernacha –
. , . , Protobulgarica..., s. 16) na podjte wród nich dziaania
chrystianizacyjne ich wodza Gorda (Groda), chrzecijaskiego neofit –
. , op. cit., s. 111; m. salamon, Koczownicy..., s. 128; . , op.
cit., s. 41.
70 podobnie . , ..., s. 108; J.V.a. Fine, op. cit., s. 119; . ,
..., s. 176; . , op. cit., s. 44; J. shepard, Slavs..., s. 241;
idem, Symeon of Bulgaria – Peacemaker,
25Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
do wiata bizantyskiej ekumeny i wpojenie im, jako neofitom w
wierze, przekonania o supremacji cesarstwa w hierarchii pastw
chrzecijaskich71. mimo stumienia re- akcji pogaskiej, nawrót do
starej tradycji (i antybizantyskiej polityki) nastpi jed- nak za
czasów wodzimierza (889–893), syna chana borysa72. dopiero usunicie
go od wadzy i rozpowszechnienie na wiksz skal pisma gagolickiego a
potem cyry- lickiego w pocztkach X w. sprawio, e tumaczone z
greckiego teksty biblijne, li- turgiczne i dziea ojców kocioa,
uywane w czasie naboestw, doprowadziy do powszechniejszej i
bardziej dogbnej chrystianizacji poddanych bugarskich wad- ców.
umocnienie si chrzecijastwa w bugarii dopiero w X wieku sprawio
m.in., e pustelnictwo, tak charakterystyczny element chrzecijastwa
wschodniego, roz- powszechnio si na wiksz skal na terytorium tego
pastwa w kilkadziesit lat po przyjciu nowej wiary73.
wiek X, zwaszcza po zawarciu bizantysko-bugarskiego pokoju z 927
r., to czas wzmocnienia si wpywów bizantyskich74. dugoletnie
pokojowe stosunki midzypastwowe niewtpliwie zapewniay swobodny
przepyw kulturowy midzy bizancjum a bugari. móg temu sprzyja równie
fakt spowinowacenia si obu rz- dzcych rodów za spraw maestwa cara
piotra i z cesarzówn mari-iren, zwasz- cza jeeli bdziemy pamita, e
jako bugarska caryca (wraz ze swymi synami) do
„ . - , ’”, 1989, nr 83.3, s. 16.
71 A. Guillou, op. cit., s. 23–24; d. obolensky, The Principles and
Methods of Byzantine Diplomacy, w: Actes du XIIe Congrès
International d’Études Byzantines, Ochride, 10–16 septembre 1961,
t. I, red. G. ostrogorski, Ð. boškovi, s. radoji, F. bariši, J.
Ferluga, i. nikolajevi, n. mandi, b. radoji, beograd 1963, s.
52–60.
72 . , op. cit., s. 174; J.V.a. Fine, op. cit., s. 130; t.
wasilewski, Historia..., s. 55–56; . , : - - (886–893), w: . , . ,
..., s. 221–224; . , op. cit., s. 16.
73 ogólnie o przemianach X w., zwaszcza w kontekcie umocnienia si
pozycji kocioa i gb- szej chrystianizacji bugarów – . , (927–969),
w: idem, . - , ..., s. 279–285; . , op. cit., s. 248, 263–264, 268.
cf. J. shepard, Slavs..., s. 246–247; idem, Bulgaria: the other
Balkan empire, w: The New Cambridge Medieval History..., s. 575;
idem, Symeon..., s. 19. o eremitach i ich pustelniach cf. m.in. . ,
- , w: , t. iii, red. . , 1999, s. 281–299; . , . -, . - , 2008; .
, - . , w: „, ...”, s. 462–464; . , , w: „. . ” , red. . , 2010, s.
467–485; . , , - , t. I, , 2010, s. 344–404.
74 R. Browning, op. cit., s. 332.
26 kiri marinow
czsto odwiedzaa ona bizantysk stolic. Jej osobistego wpywu na
kultur dworu bugarskiego nie naley jednak zbytnio
przecenia75.
z drugiej strony nie mona równie zapomina, e obszary górskie same w
so- bie stanowiy, i nadal stanowi, barier dla wpywów kulturowych,
religijnych i go- spodarczych76. byy one bowiem terenem szczególnie
odpornym na innowacje, na którym najduej przeyway si stare idee77.
odrbnoci poszczególnych obszarów pówyspu bakaskiego sprzyjao za
wyjtkowe rozczonkowanie jego rzeby tere- nowej. tworzyo ono na
przemian wystpujce zamknite kotliny, zwarte masywy górskie oraz
równiny poprzedzielane pasmami górskimi. niewtpliwie uatwiao ono
rozwój regionalizmu (lub wrcz izolacjonizmu), zarówno na niwie
politycznej, jak i kulturalnej czy religijnej, i to nawet na
terenach lecych od siebie w odlegoci za- ledwie kilkudziesiciu
kilometrów78. teren pomidzy star panin a dunajem sta- nowi obszar
kontaktów kulturowych oraz politycznych pomidzy wiatem osiadej
cywilizacji ródziemnomorskiej a kultur nomadów azjatyckich. w tym
miejscu war- to przypomnie fakt, e poprzez obszar scytii mniejszej
(dobrudy), bdcy natural- nym przedueniem pónocnych
nadczarnomorskich i rodkowoazjatyckich stepów, koczownicy docierali
bezporednio na tereny bakaskie79. wanie z powodu swej otwartoci na
pónocnym wschodzie obszar ten by w pónym antyku i przez cae re-
dniowiecze szczególnie naraony na najazdy upiecze, czy te procesy
kolonizacyj- ne ze strony ludów zamieszkujcych stepy
nadczarnomorskie.
reasumujc, warto zwróci uwag na to, e o znaczeniu Hemosu w
przepywie i wymianie dóbr kulturowych, zarówno tych materialnych
jak i ideologicznych, de- cydowaa, przede wszystkim, konkretna
sytuacja polityczna w relacjach pomidzy
75 na temat konsekwencji tego maestwa dla wpywów bizantyskich na
dworze presawskim cf. róne oceny u .. , , 1982, s. 102, 170; . ,
(927–969) - (911–962), w: . , , z. I, , . 60- . ... , , 29–31 2003,
red. idem, 2005, s. 27–33; idem, - ..., s. 7; . , op. cit., s.
241–244; J. shepard, A marriage..., s. 134–149; z. brzozowska, Rola
carycy Marii-Ireny w recepcji elementów bizantyskiego modelu wadzy
w Pierwszym Pastwie Bugarskim, „Vox patrum”, 2016, nr 36, t. 66, s.
443–458.
76 l. moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni,
warszawa 1999, s. 92–96. 77 F. braudel, p. cit., s. 38–45. cf. . ,
..., s. 161, 163. 78 . , op. cit., s. 8–9, 26, 38, 48, 68, 83,
98–99, 103, 107, 123, 136, 161, 183, 189–190,
197, 199, 203, 267, 297. czynniki te do dzi wpywaj na rozwój
sytuacji politycznej na pówyspie bakaskim – . , , w: idem, – , t.
ii, 2002, s. 33, 38 –39. niektórzy uczeni uwaaj wrcz, e to z powodu
odizolowania w trudnodostpnym obszarze gór- skim serbowie utworzyli
wasne pastwo dopiero w kocu Xii w. – idem, – - , w: idem, ..., s.
130.
79 H. Maruszczak, Bugaria, warszawa 1971, s. 275, 282–283, 293; . ,
op. cit., s. 10, 17, 59–60, 78–79, 205.
27Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
bizancjum i bugari, jak równie ideologiczna postawa rzdców pastwa
bugar- skiego wobec tyche, szczególnie za tych na niwie ideowej.
panujc przez du cz istnienia tzw. pierwszego pastwa bugarskiego
odrbno religijna bugarów, przynajmniej w sferze pastwowej, z
pewnoci moga sprzyja wykorzystaniu oma- wianego pasma górskiego w
roli bariery dla bizantyskich wpywów w sferze ideolo- gicznej.
zwaszcza, e góry rzeczywicie stanowiy wówczas obszar graniczny po-
midzy oboma pastwami. Jako umocniona i pilnie strzeona granica
Hemos niós wówczas ze sob konkretny przekaz symboliczny. z kolei
traktaty handlowe zawie- rane pomidzy nimi ewidentnie powiadczaj
jaki stopie reglamentacji dóbr py- ncych z cesarstwa na dwór
bugarski. dwór, gdy przede wszystkim to elity bugar- skie
zainteresowane byy w dostpnoci bizantyskich towarów luksusowych.
owe obostrzenia dotyczyy przede wszystkim pierwszej poowy istnienia
wczesnorednio- wiecznego pastwa bugarskiego nad dolnym
dunajem.
biblioGraFia
s. 395–442. Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum
Pontificum: vita Hadriani II papae, wyd. Jacques
paul migne, w: Liber Pontificalis, PL, t. cXXViii, kol. 1379–1396.
Anastasii Bibliothecarii Historia de vitis Romanorum Pontificum:
vita Nicolai I papae, wyd. Jacques paul
Migne, w: Liber Pontificalis, w: PL, t. cXXViii, kol. 1357–1378.
Annales Bertiniani, wyd. Georg Heinrich pertz, w: MGH.SS, t. i, s.
419–515. Hadriani II. papae epistolae, wyd. ernst perels, w:
MGH.EE, t. Vi, Karolini aevi IV, s. 691–765. Ioannis Scylitzae
synopsis historiarum, ed. Joannes thurn, berolini et novi eboraci
1973. Nicephori Patriarchae Constantinopolitani breviarium
historicum, wyd. cyril mango, washingtoniae
d.c. 1990. Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani
antirrhereticus tertius: Adversus Constantinum Coprony-
mum, wyd. Jacques paul migne, w: PG, t. c, kol. 375–534. Nicolai
Constantinopolitani Patriarchae epistolae, wyd. romilly James Heald
Jenkins, leendert Gerrit
westerink, przek. romilly James Heald Jenkins, washingtoniae d.c.
1973. Nicolai I. papae epistolae, wyd. ernst perels, w: MGH.EE, t.
Vi, Karolini aevi IV, s. 257–690. Notkeri Balbuli Gesta Karoli
Magni imperatoris, wyd. Hans F. Haefele, berolini 1959. Sigeberti
Gemblacensis chronographia, wyd. ludwig konrad bethmann, w: MGH.SS,
t. Vi, s. 268–374. Testimonia najdawniejszych dziejów Sowian. Seria
grecka, z. III, Pisarze z VII–X wieku, wydali Alina
brzóstkowska i wincenty swoboda, wrocaw 1995. Theophanis
chronographia, t. i, wyd. carl de boor, lipsiae 1883. Theophanis
Continuati, wyd. immanuel bekker, bonnae 1838. Bios tou hosiu
patros hemon Blasiou, w: Acta Sanctorum, Novembris, t. iV, wyd.
Hippolyt delehaye,
paul peeters, bruxellis 1925, s. 657–669 [Βος το σου πατρς μν
Βλασου, w: Acta Sanctorum, Novembris, t. iV, wyd. Hippolyt
delehaye, paul peeters, bruxellis 1925, s. 657–669].
Literatura: adelson Howard laurence, Early Medieval Trade Routes,
„the american Historical review”, 1960,
nr 65.2, s. 284–287.
28 kiri marinow
aladov andrej, Vizantijskijat grad i blgarite VII–IX vek (po
archeologieski danii), sofija, 2009 [ , VII–IX ( ), , 2009].
aleksandrov emil, Drevna i srednovekovna blgarska diplomacija, w:
Istorija na blgarite, t. iV, Blgarskata diplomacija ot drevnostta
do naši dni, red. idem, sofija, 2003, s. 17–154 [ , , w: , t. iV, ,
red. idem, , 2003, s. 17–154].
aleksiev Jordan, Rannovizantijskijat grad vv Veliko Trnovo, w:
Istoriko-archeologieski izsledvanija. V pamet na prof. d-r Stano
Vaklinov, red. kazimir popkonstantinov, Veliko trnovo, 1994, s.
21–28 [ , , w: - . . - , red. , , 1994, s. 21–28].
angelov dimitr, Das byzantinische Reich und der mittelalterliche
bulgarische Staat, „byzantinobulgarica”, 1986, nr 8, s. 9–16.
angelov dimitr, Die gegenseitigen Beziehungen und Einflüsse
zwischen Byzanz und dem mittelalterl- ischen Bulgarien,
„byzantinoslavica”, 1959, nr 20.1, s. 40–49.
angelov dimitr, Obrazuvane na blgarskata narodnost, 2sofija, 1981 [
, , 2, 1981].
angelov dimitr, Pokrstvane na blgarite – priini i posledstvija, w:
idem, Iz srednovekovnoto ni mina- lo, sofija, 1990, s. 86–112 [ , –
- , w: idem, , , 1990, s. 86–112].
angelov dimitr, Vizantijski vlijanija vrchu srednovekovna Blgarija,
„istorieski pregled”, 1947/1948, nr 4.4–5, s. 401–416 [ , , „ ”,
1947/1948, nr 4.4–5, s. 401–416].
angelov dimitr, Vizantijski vlijanija vrchu srednovekovna Blgarija.
Klasovi elementi v oficjalna- ta crkovna literatura, „istorieski
pregled”, 1948/1949, nr 5.5, s. 587–601 [ , . - , „ ”, 1948/1949,
nr 5.5, s. 587–601].
angelov dimitr, Vizantija i Blgarija, w: Blgarija v sveta ot
drevnostta do naši dni, t. i, red. dimitr kosev, sofija, 1979, s.
190–198 [ , (VII–XIV .), w: - , t. i, red. , , 1979, s.
190–198].
angelov dimitr, Vizantija. Vzchod i zalez na edna imperija, sofija,
1991 [ , . , , 1991].
angelov dimitr, Vprosat za politieskite emigranti v otnošenijata
medu Vizantija i srednovekov- na Blgarija, „antinaja drevnost’ i
srednie veka”, 1973, nr 10, s. 112–123 [ , , „ ”, 1973, nr 10, s.
112–123].
angelov dimitr, Wichtigste Momente in der politischen Geschichte
des Schwarzmeergebietes vom 4. bis zur Mitte des 15. Jh.,
„byzantinobulgarica”, 1981, nr 7, s. 452–485.
angelov petr, Blgarskata srednovekovna diplomacija, sofija, 1988 [
, , , 1988].
atanasov Georgi, Christijanskijat Durostorum–Drstar. Dorostolskata
eparchija prez Ksnata antinost i Srednovekovieto IV–XIV v., Varna,
2007 [ , – . IV–XIV ., , 2007].
atanasov Georgi, Nov pogled km demografskite i etnokulturnite
promeni v Dobruda prez Srednovekovieto, „studia balcanica”, 2001,
nr 23, s. 185–214 [ , , „studia balcanica”, 2001, nr 23, s.
185–214].
atanasov Georgi, Ošte za datirovkata i monašeskata organizacija v
skalnata obitel Murfatlar, w: Veliko- trnovskijat Universitet „Sv.
sv. Kiril i Metodij” i blgarskata archeologija, red. boris
borisov,
29Góry Hemos a bizantyskie wpywy kulturowe i Gospodarcze
Veliko trnovo, 2010, s. 467–485 [ , - , w: „. . - ” , red. , ,
2010, s. 467– 485].
atanasov Georgi, Za chronologijta i monašeskata organizacija v
skalnite obiteli na Prvoto blgarsko carstvo, w: Svetogorska obitel
Zograf, t. iii, red. Vasil Gjuzelev, sofija, 1999, s. 281–299 [ , -
, w: , t. iii, red. , , 1999, s. 281– 299].
bakalov Georgi, Faktori za vizantijskata kulturna dominacija na
Balkanite, w: Medunarodna konferenci- ja „Vizantijskoto kulturno
nasledstvo i Balkanite”, Septemvri 6–8, 2001, Plovdiv, Blgarija.
Sbornik dokladi, red. idem, ivan dambov, [s.l., s.a], s. 15–25 [ ,
, w: „ - ”, 6–8, 2001, , . , red. idem, , [s.l., s.a], s.
15–25].
bakalov Georgi, La politique culturelle et religieuse de Byzance a
l’égard des Salves balkaniques, „Harvard ukrainian studies”,
1988/1989, nr 12/13, s. 387–399.
bakalov Georgi, Vizantijskijat kulturen model v idejno-politieskata
struktura na Prvata blgarska darava, „istorija”, 1994, nr 2.4/5, s.
13–27 [ , - - , „”, 1994, nr 2.4/5, s. 13–27].
beševliev bojan, Krstoptnoto znaenie na Balkanskija poluodtrov
otrazeno v starite karti /ot III do XIX vek/, w: Srednovekovnite
Balkani: politika, religija, kultura, red. liljana simeonova,
sofija, 1999, s. 193–203 [ , / III XIX /, w: : , , - , red. , ,
1999, s. 193–203].
beševliev Veselin, Blgari i grci v technite vzaimni vlijanija prez
vekovete, w: Prez vekovete. Istorieski, narodopisni i
archeologieski statii, red. krstju mijatev, sofija, 1938, s.
181–189 [ , , w: . , , red. , , 1938, s. 181– 189].
beševliev Veselin, Die Protobulgarische Periode der bulgarischen
Geschichte, amsterdam 1981. beševliev Veselin, Geografijata na
Blgarija u vizantijskite avtori, „izvestija na narodnija muzej
–
Varna”, 1987, nr 23 (38), s. 37–70 [ , - , „ – ”, 1987, nr 23 (38),
s. 37–70].
beševliev Veselin, Tri prinosa km blgarskata srednovekovna
istorija, w: Izsledvanija v est na Marin S. Drinov, red. aleksandr
kolev burmov, dimitr angelov, ivan dujev, sofija, 1960, s. 283–300
[ , , w: . , red. , , , , 1960, s. 283–300].
beševliev Veselin, Zur Deutung der Kastellnamen in Prokops Werk „De
aedificiis”, Amsterdam 1970. bojadiev nikolaj, Krepostna sistema v
Srednite Rodopi prez kzsnata antinost i srednovekovieto, w:
Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. boni petrunova,
andrej aladov, elena Vasileva, sofija, 2009, s. 103–110 [ , - , w:
Laurea. In honorem Margaritae Vaklinova, z. i, red. , , , , 2009,
s. 103–110].
bordea Gheorghe poenaru, Monnaies byzantines des VIe–VIIe siècles
en Dobroudja, w: Actes du XIVe Congrès International des Études
Byzantines, Bucarest, 6–12 septembre 1971, t. III, red. Mihai
berza, eugen stnescu, bucarest 1976, s. 202–213.
borisov boris, Do tuk stiga Blgarija (Beleki po chronologijata i
razvitieto na selištnata mrea v Juna Blgarija po vremeto na Prvoto
blgarsko carstvo), w: Ottuka zapova Blgarija. Materiali ot
30 kiri marinow
vtorata nacionalna konferencija po istorija, archeologija i
kulturen turizm „Ptuvane km Blgarija” – Šumen, 14–16.05.2010
godina, red. ivan Jordanov, Šumen, 2011, s. 231–251 [ , ( ), w: . ,
- „ “ – , 14–16.05.2010 , red. , , 2011, s. 231–251].
borisov boris donev, Vizantijskata krepost „Kastra Rubra” i
pochodite na chan Krum prez 812–813 g., w: „Blgarija, zemja na
blaeni...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. Medunarodna
kon- ferencija v pamet na Prof. d.i.n. Jordan Anfreev, red. ivan
lazarov, Veliko trnovo, 2009, s. 223– 233 [ , „ ” 812–813 ., w: „,
...” In memoriam Professoris Iordani Andreevi. . ... , red. , ,
2009, s. 223–233].
boilov ivan, Blgarija pri car Petr (927–969), w: idem, Vasil
Gjuzelev, Istorija na srednovekovna Blgarija VII–XIV vek, sofija,
1999, s. 271–307 [ , (927– 969), w: idem, , VII–XIV , , 1999, s.
271–307].
boilov ivan, Car Simeon Veliki (893–927): ot “varvarskata” drava do
christijanskoto carstvo, w: idem, Vasil Gjuzelev, Istorija na
srednovekovna Blgarija VII–XIV vek, sofija, 1999, s. 229–270 [ ,
(893–927): “” - , w: idem, , VII–XIV , , 1999, s. 229–270].
boilov ivan, Kulturata na Srednovekovna Blgarija, sofija, 1996 [ ,
, , 1996].
boilov ivan, Ot “varvarskata” drava do carstvoto. Blgarija ot
sredata na IX v. do parvite desetiletija na X v., w: idem, Sedem
etjuda po srednovekovna istorija, sofija, 1995, s. 73–129 [ , “” .
IX . - X ., w: idem, , , 1995, s. 73–129].
boilov ivan, Radaneto na Srednovekovna Blgarija (nova
interpretacija), w: idem, Sedem etjuda po srednovekovna istorija,
sofija, 1995, s. 11&ndash