View
485
Download
0
Category
Preview:
DESCRIPTION
Hanes Cilfowyr 1704 -2004
Citation preview
1
EGLWYS Y BEDYDDWYR
CILFOWYR
1704-2004
Hanes eglwys Bedyddwyr yn Sir Benfro a sefydlwyd ym more Ymneilltuaeth
Gan William Rees Bowen
2
Hawlfraint Capel Cilfowyr, Llechryd.
Argraffiad cyntaf: 2004
Cedwir pob hawl.© Ni cheir atgynyrchu unrhyw ran o‘r
cyhoeddiad hwn na‘i gadw mewn cyfundrefn adferadwy
na‘i drosglwyddo mewn unrhyw gyfrwng electonig,
mecanyddol, ffotogopio, recordio, nac fel arall,
heb ganiatad ymlaen llaw gan y cyhoeddwyr.
Argraffwyd yng Nghymru gan
Gwag Teifi Press
32 Fedr Fair
Aberteifi
Ceredigion. SA43 1EB
Ffon 01239-614051
3
Dia
conia
id a
c Y
mddir
ied
olw
yr
4
Swyddogion Yr Eglwys.
Gweinidog:
Y Parchedig R. Gareth Morris. B.Th.
Brogynnydd, Drefach,
Llandysul. SA44 5UH.
Tel 01559 370 836
Diaconiaid: Mr Picton George, No 2 Pentre Terrace, Boncath.
Mr Dewi Bowen, Brodyfed, Efailwen, Clynderwen.
Mr William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan, Caerfyrddin.
Mr Meredith George, Penwernddu, Boncath
Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi
Mrs Annie M. James. Brynaur, Penybryn.
Mr Irfonwy John, Gerddu, Saron, Llandysul.
Mr Malgwyn Evans, Argoed, Aberteifi
Mr Gareth George, Goitre, Boncath
Trysorydd, Mr Meredith George, Penwernddu, Boncath.
Boncath. (Ffôn 01239 841 229)
Ysgrifennydd, Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi.
Aberteifi. (Ffôn 01239 613 839)
Organyddion: Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed,
Mr Meredith George, Penwernddu.
Ymddiriedolwyr. Mr Picton George, No 2 Pentre Terrace, Boncath.
Mr Dewi Bowen, Brodyfed, Efailwen, Clynderwen.
Mr Keith Bowen, Waungiach, Boncath
Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi.
Mr Malgwyn Evans, Argoed, Aberteifi.
Mr Emyr Evans, Manor View, Manordeifi, Llechryd.
Mr William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan Caerfyrddyn.
Gofalydd y Capel
Mrs Phyllis Williams, Ty Capel, Cilfowyr.
5
Diolchiadau..................................................................... 6
Ffynnonellau................................................................... 7
Cyflwyniad..................................................................... 8
Rhagair........................................................................... 9
Y Dechrau....................................................................... 10
Dogfen cais hawl i bregethu........................................... 15
Hanes Byr y Genhadaeth................................................ 23
Canghennau.................................................................... 27
Emily Prichard Carey..................................................... 31
1900 ymlaen................................................................... 39
Casglad at y tir................................................................ 49
Ordeinio Y Parch William Smith................................... 50
Hannes y dŵr ar Llys...................................................... 53
Sefydlu Y Parch Gwyn Thomas..................................... 67
Lluniau Bedyddiadau..................................................... 68
Trip ysgol Sul................................................................. 70
Ordeinio Y Parch Dafydd Edwards B.A........................ 78
Sefydlu Y Parch Irfon Roberts....................................... 79
Canmlwyddiant y Gymanfa Ganu.................................. 84
Te Undeb y Bedyddwyr yn Blaenwaun......................... 88
Bedyddiadau 1999.......................................................... 90
Dathlu Deugain mlynedd, Parch Dafydd Edwards B.A. 91
Sefydlu Y Parch Gareth Morris B.Th............................. 96
Arweinyddion a Chadeiryddion y Gymanfa Ganu......... 101
Atgofion May Jones....................................................... 106
Bedyddiadau................................................................... 107
Marwolaethau................................................................. 108
Cyfarchion...................................................................... 110
Enwau Gweinidogion a fu yng Nghilfowyr................... 116
Rhai o gostiau Codi y Capel........................................... 119
Cilfowyr Chapel............................................................. 121
Interesting Extracts Welsh Baptist Association............. 130
Ymddiriedolwyr 1900 ymlaen........................................ 133
Y weithred gyntaf........................................................... 135
Yr Hen Cof Lyfr.....................................................139 - 195
Cynnwys
6
Diolchiadau
Hoffwn ddiolch o galon i‘r canlynol am bob cymorth; hebddyn nhw, ni
fyddai wedi bod yn bosibl i mi i ysgrifennu‘r llyfr.
Ben Owen B.A. Aberystwyth
Y Llyfrgell Genedlaethol, Aberystwyth.
Staff Llyfrgell Caerfyrddin a Hwlffordd.
Parchedig Peter Dewi Richards ,M.B.A Corfforaeth Undeb Bedyddwyr
Cymru.
Fy ngweinidog y Parchedig Gareth Morris B.Th. am ddarllen y proflenni.
Aelodau Cilfowyr, y Cyngor gymuned lleol a chyfeillion yr achos am
gyfranni at y gost o argraffu‘r hanes, a rhoi menthyg y lluniau.
Max Rees, Gwasg Teifi Press am bob gofal wrth argraffu.
Yn olaf, ond nid y lleiaf o bell ffordd, Roderick y mab am y cymorth i
ddatrys problemau y cyfrifiadur
7
Ffynnonellau.
Hanes y Bedyddwyr ymhlith y Cymru,
History of Welsh Baptists. By Joshua Thomas.1650-1790
David Jones Caerfyrddin 1839.
J Spinther James 1896
Y Bywgraffiadur Hyd 1940.
Hanes Hen Eglwys y Cymru, J. Spinther James, B.A. 1903.
Hanes Eglwys Annibynnol Cymru, T.Rees D.D. Abertawe, a J. Thomas,
Liverpool.
Enwogion Cymru 1700-1900, gan y Parch T. Morgan, Sciwen.
Wales Herald Extraordinary, gan Major Francis Jones.
T.M. Basett. 1977.
Rhamant Rhydwilym. 1939.
Enwogion Cymreig 1700-1900
Byw Graffiadur
8
Cyflwyniad.
Braint i mi yw cael cyflwyno y llyfr hwn fel dogfen hanesyddol a chrefyddol
Capel Cilfowyr. Gwelir ynddo fod yna nifer fawr o bobl a oedd yn barod i aberthu
llawer er mwyn egwyddor a thros burdeb yr Efengyl.Mwy na thebyg bod nifer
ohonynt wedi cael eu herlid ar hyd y daith, eto, nid oes hanes iddynt wangaloni, ac yn
sicr cafwyd sêl cymeradwyaeth yr Arglwydd ar yr holl offrymu.
Heddiw yr ydym wedi cyrraedd carreg filltir bwysig iawn yn hanes yr eglwys,
sef dathlu tri chan mlwyddiant ei chorffori. Nid yn aml y gwelir carreg filltir yn ein
gwlad bellach, gan fod y briffordd a‘r draffordd wedi cymryd lle heolydd cefn gwlad.
Eto, yr oedd y garreg filltir yn bwysig iawn i‘r tadau, wrth iddynt gerdded o un man
i‘r llall. Nid yn unig dangos faint o ffordd oedd wedi ei gerdded a wnai y garreg ond
dangos faint oedd ar ôl i‘w gerdded.
Fe allwn dystio heddiw bod ffyddloniaid Cilfowyr wedi cerdded llawer milltir
ar hyd y blynyddoedd er mwyn cael cwmni eu Gwaredwr. Bu‘r daith yn gyffrous ac
yn llawn antur a brwdfrydedd, ac fe all yr eglwys heddiw ymfalchio yn ei gorffennol.
Fel yr hen garreg filltir gobeithiwn mai nid dyma yw diwedd y daith. Gyda
chymorth Duw a theyrngarwch y ffyddloniaid sydd yn dal i addoli yma fe fydd y daith
yn mynd yn ei blaen, efallai mewn ffurf wahanol, ond yr un mor ddiddorol â mentrus.
Teimlaf hi yn fraint o gael bod yn weinidog ar yr eglwys a chael chware rhan fechan
yn ei gwaith, a chael bendithion dirifedi yng nghwmni teulu‘r ffydd sydd yn addoli
yma.
Tri chan mlynedd o addoli Duw yn gyson yw hanes Cilfowyr. Er newid mawr
yn ystod y blynyddoedd erys heddiw eglwys gref a chymdeithas sydd yn falch o‘i
heglwys a chnewyllyn o ffyddloniaid gweithgar dros yr Arglwydd Iesu Grist.
Manteisiaf ar y cyfle yn y fan hyn i ddiolch yn arbennig i‘r brawd William
Bowen am ei waith caled a graenus yn crynhoi hanes yr eglwys ar gyfer y llyfr hwn,
heb anghofio am bawb sydd wedi rhoddi o‘i hamser i wneud y dathlu yn
llwyddiannus.
Diolochwn i Dduw am ein ddoe, clodforwn Ei enw heddiw, ac ymddiriedwn
ein yfory iddo Ef. Gan fod Duw trosom pwy all fod yn ein herbyn.
Gareth Morris. (Gweinidog)
9
Rhagair
Wrth gyfeirio at gapel ei fagwraeth yn yr ysgrif ‗Cyn Mynd‘ yn y gyfrol ‗Cyn Oeri‘r
Gwaed‘ dywed Islwyn Ffowc Ellis.―O bob Soar sy‘n sefyll yn llwyd ei furiau yn
hafnau Cymru, nid oes ond un Soar i mi. Soar yw fy nhystysgrif fod i mi, pa mor
gymhleth bynnag wyf heddiw ac anodd fy nhrin, garu ‗Ngwaredwr yn annwyl pan
oeddwn i‘n ddim o beth rhwng ei furiau ef‖.
Gallaf innau uniaethu‘n llwyr â‘r geiriau hyn wrth feddwl am Gapel Cilfowyr.
―Nid oes i mi gartref ysbrydol ond yma.
Fe‘m ganwyd yn fferm Penlanfeigan, Boncath, yn un o saith o blant, mewn
ardal hyfryd, yn fro gymdogol. Amhosib yw anghofio cyfeillgarwch ac agosrwydd
trigolion yr ardal yn enwedig adeg y cynhaeaf gwair, tynnu tato, a‘r cyfnod lladd
mochyn. A dyna adeg dyrnu llafur pan roedd Jim Davies, Rhyd, yn mynd o amgylch
a‘r dyrnwr a chael gyrru‘r injan stem ar draws y cae am gasglu tanwydd i‘w dechrau
fore trannoeth. Patrwm o gymdogaeth glos. Da yw nodi fod y gymdeithas glos yma
yn parhau yng Ngilfowyr er fod patrwm ffermio wedi newid pan ddaeth y tractor.
Heddiw silwair yn cael ei wneud gan peiriannau yn clirio can erw y dydd. Mae‘r
ffermydd bach wedi hen fynd, a‘r ‗tai nawr‘ yn gartrefi i‘r mewn- fydwyr.
Mae‘r rhod wedi troi- prinder gweinidogion ymhob enwad, a llawer o siarad
am uno‘r enwadau. Tybed beth fyddai Lettice Morgan a John Phillips Cilcam, yn
meddwl am diffyg ffydd rai o‘i gweinidogion heddiw.Ie! Pwy a saif dros
egwyddorion ein cred fel Bedyddwyr?Mae hanes wedi ailadrodd ei hunan drwy‘r
oesau. Fe ddaw 1703 o ryw fath eto. ― Cysurwch, cysurwch fy mhobl,‖ medd eich
Duw.
Pan ofynnwyd i mi neu, yn hytrach pan gyhoeddodd y Parchedig Dafydd
Edwards, yn ei gyfarfod ymadel yng Nhaffi Beca ei fod yn edrych ymlaen at ddathlu‘r
tri-chan mlwyddiant ―a bod William yn golygu mynd ati i grynhoi yr hanes‖
roeddwn i dan yr argraff ei fod wedi dechrau ar y gwaith. Bu‘n dipyn o dasg ond yn
waith pleserus a diddorol., Cefais bleser mawr wrth chwilio‘r hen hanes ac yn ei
hystyried hi‘n fraint aruthrol i mi gael y cyfle o baratoi‘r llyfr ar gyfer ddathlu‘r tri
chan mlynedd yn 2004.
Wrth olrhain hanes y dechreuadau defnyddiwyd y iaith a’r sillafu gwreiddiol a
welwyd yn y gwahanol lyfrau.
Gobeithio y mwynhewch ddarllen y cyfan a bod y llyfr yn gwneud cyfiawnder
o ddeffroad mawr Anghydffurfiaeth yn y ddeunawfed ganrif yn y parthau hyn yn
ogystal â‘r hanes diweddarach.
William Bowen
10
Hanes Dechrau Cilfowyr.
Anodd nodi dechrau dim yn bendant-ceir mwy nag un ffrwd yn nechrau llawer
afon.
Eglwys heb Gapel, addoli mewn ogof a chilfach, Allt Clunhercyn a ffermdy Cilfowyr
a wnâi‘r Bedyddwyr am gyfnod maith, gan fedyddio‘r credinwyr yn ôl y galw mewn
llawer afon.
Rhoddaf gipdrem frysiog ar ddechrau y Bedyddwyr yng Nghymru. Gellir
dweud bod tair ffynhonnell iddynt sef Olchion yn y De Dwyrain, Illston yng Ngŵyr, a
Rhydwilym. Mae lle i feddwl y bodolai‘r gyntaf ers tua 1633. Yn 1649 y corfforwyd
Illston, a gyfrifir fel Eglwys gyntaf o Fedyddwyr Caeth Gymun yng Nghymru. Yn
1688 y Corfforwyd Rhydwilym. Dechreuasai‘r rhain, nid gyda‘i gilydd, nac ychwaith
o‘i gilydd, eithr ar wahân. Rhydwilym yw Mam Eglwys Bedyddwyr ‗Dyfed‘, sef y
rhanbarth honno o Dde Cymru i‘r Gorllewin o Gaerfyrddin. O‘r ffynhonnell hon y
daeth Cilfowyr.
Nid yn unig mai Cilfowyr yw achos hynaf y Bedyddwyr yn Sir Benfro, ond y
mae‘r dechreuadau yn annisgwyl a chyfareddol. Y fferm a roes ei henw i‘r capel; ond
beth yw tarddiad enw‘r fferm? Ystyr rhan gyntaf yr enw sef ‗Cil‘ yw ―retreat‖ neu
loches, gall y fowyr ddod o fawr neu fagwyr sy‘n awgrymu hen le cysegredig. Tybed
a yw‘r ffynnon yn y cae (sy‘n bwydo‘r fedyddfan) yn mynd â ni nôl i hen ffynnon
Awyn a Gristioneiddiwyd yn nyddiau‘r Saint. Cadarnhawyd hyn trwy godi Capel San
Daniel yma fel capel anwes i Abaty Llandudoch. Nid oes ond ychydig gerrig a beddau
i nodi‘r fan bellach.
Gallem fynd nôl i‘r Cynfyd Celtaidd. Safwn yma uwch y Llechryd dros Afon
Teifi, lle saif pont Rufeinig Llechryd o hyd. Tybed a ddrachtiodd Pwyll o‘r ffynnon
wrth fynd o Arberth (Glanarberth, Llechryd) i hela i Lyn Cuch?
Yn yr ail-ganrif ar bymtheg yr oedd y Pla Mawr yn ysgubo Ewrop a throi‘r
werin at grefydd ddwysach nag a gynigiai‘r Babaeth, a lledodd Ymneilltuaeth dros y
cyfandir. Yn fuan gwelwyd disenters yn ein bro. Cafodd Vavasor Powell gryn
ddylanwad a sefydlwyd Eglwys y Cilgwyn yn nyffryn Teifi. Gyda‘r Werinlywodraeth
daeth y Parch Charles Price o ardal Olchion ar ffin Cymru a Henffordd (lle‘r oedd cell
o Fedyddwyr), yn Offeiriad Eglwys y Santes Fair, Aberteifi, a phan ddychwelodd y
Frenhiniaeth 1660 gwrthododd gymeryd Llw Unffurfiaeth a chollodd ei fywoliaeth.
Yr oedd rhai gweinidogion Piwritanaidd yn y sir ers amser y brenin Iago 1, os
nad ers amser Elizabeth, ond nid ymddengys i un eglwys Ymneilltuol gael ei ffurfio
yma nes ar ôl adferiad Siarl 11.
Yr oedd eraill, James Davies Aberteifi, a Jenkin Jones Cilgerran wedi ei
ddilyn o Olchion i‘r fro a chawsant eu hunain yng ngharchar Caerfyrddin gyda‘r
Parch William Jones, cyn offeiriad Cilmaenllwyd. Gwyddom i Jenkin Jones fynd
wedyn i Olchion i gael Bedydd Credinwyr dan law Thomas Watkin yn 1666 cyn
dychwel i sefydlu achos cynta‘r Bedyddwyr yn y Gorllewin, yn Rhydwilym yn1668, a
dyma y llinyn i Cilfowyr.
Dywed David Jones Caerfyrddin fel hyn: - Cafodd deuddeg o weinidogion eu
troi allan o‘r eglwysi plwyfol yma gan y ddeddf unffurfiaeth yn 1662, ond darfu i
bedwar ohonynt gydymffurfio drachefn. Yr wyth a safasant eu tir, ynghyd â
gweinidogion Anghydffurfiol o siroedd cymdogaethol, ddarfu gasglu a ffurfio yr
eglwysi Ymneilldiol cyntaf yma, Annibynwyr oedd holl Ymneilltuwyr y sir ar y
cyntaf, ond darfu i‘r Crynwyr, mor gynnar â‘r flwyddyn 1651, ddechrau peri
ymraniadau yn eu mysg, ac yn 1667 dechreuodd y Bedyddwyr sefydlu achosion yn y
Sir, trwy ddylanwad William Jones, Cilmanllwyd, a newidiodd ei farn am fedydd,
pan oedd yn garcharor yng Nghaerfyrddin am bregethu yr efengyl.
11
Yn ôl llyfr T Rees Abertawe a J Thomas Lerpwl ―Hanes Eglwysi Annibynnol
Cymru‖ yn 1873 dywedir fel hyn: - Llechryd mae yr eglwys hon yn un o‘r rhai hynaf
yn y Dywysogaeth, Casglwyd hi ar y cyntaf trwy lafur Mr Charles Price, yr hwn a
drowyd allan o eglwys blwyf Aberteifi gan ddeddf Unffurfiaeth yn 1662. Cafodd yr
eglwys ei chorpholi gan Mr Price yn eglwys Annibynnol amryw flynyddau cyn 1662,
a pharhaodd ef i fod yn weinidog iddi nes iddo orfod ymadel â’r wlad oherwydd
poethder yr erledigaeth.
Rhywbryd ar ôl 1662, daeth Mr James Davies, a drowyd allan o eglwys
Merthyr, Sir Gaerfyrddin, i Aberteifi i gadw ysgol. Cymerodd ef y praidd
gwasgaredig, a fu gynt dan ofal gweinidogaethol Mr Price dan ei ofal, a gwnaeth bob
peth a allai i‘w hymgeleddu, cyn belled ag y goddefai enbydrwydd yr amseroedd iddo
wneud. Bu yr eglwys hon, neu ganghennau ohoni, ar wahanol amserau rhwng 1672 a
1709 yn addoli yn Rhosgilwen, gerllaw Cilgerran, Castell Malgwyn, ac mewn lle a
elwir y Wern.
Yn y flwyddyn 1690, yr adeiladwyd capel Brynberian, ar y fan y saif y capel
presennol. Y personau mwyaf blaenllaw gyda‘r gorchwyl o adeiladu oedd, George
Lloyd, Machongle; Richard Evan, Pontyplwyf; William Owen, Frongoch, a Thomas
John Hugh, o blwyf Nevern ac Evan Morris, Cilcam, o blwyf Eglwyswen. (Fe
welwch nes ymlaen yn hanes Cilcam am John Phillips, yn yr un cyfnod; Beth oedd y
cysylltiad, wn i ddim)
Dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn yr ardal yma mewn lle a elwir
Cilcam, ym mhlwyf Eglwyswen. Yr oedd David Evans, Dyffryn-mawr, yn aelod o‘r
eglwys yn Llechryd, ac yn pregethu yn achlysurol. Roedd ei wraig yn aelod gyda‘r
Methodistiaid Calfinaidd yn Capel-Newydd; ond ni wnaed ymgais ar sefydlu achos yn
y lle hyd y flwyddyn 1765, pryd yr ymgymerodd J Griffiths, Glandwr, a nifer o‘r
aelodau â hynny. Buont am rai blynyddoedd yn addoli yn y Cilcam cyn adeiladu y
capel. Dywedir, nad oedd nifer yr aelodau yma ond ychydig ar y dechrau, a thros rai
blynyddoedd ni weinyddwyd yr ordinhad o Swper yr Arglwydd iddynt ond unwaith
bob tri mis.
Yn ôl ―Cof Lyfr‖ Cilfowyr sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol, Aberystwyth, y
person cyntaf i gael ei fedyddio yn 1689 oedd Evan John. Ond nid oes hanes yn ble?
Nodir fod bedyddio yn Cilcam wedi ymgorffoli yr eglwys yno yn 1704.
Nodwyd yn llyfr hanes David Jones,Caerfyrddin. 1899. ―Er coffadwriaeth.
Mai 12fed, 1668,y darfu i Eglwys Crist, wedi ymgynnull o‘r tair Sir sef Sir Benfro,
Sir Caerfyrddin, a Sir Aberteifi, dderbyn Swper yr Arglwydd y pryd cyntaf, trwy
weinyddiad y ddau frawd William Prichard a Thomas Watkins, henuriad a diacon a
ddanfonwyd yma gan eglwys Crist yn y Feni, Olchion, a‘r Gelli. Yr oedd hyn y dydd
cyntaf o‘r wythnos; ac a‘r yr un diwrnod, darfu i ni ymgyfamodi â Duw, ac â‘n
gilydd; wedi ymddarostwng i Fedydd ac arddodiad dwylaw. Ar yr un dydd, sef y
12fed, daeth Lettice Morgan, o Cilfowyr, a Margaret Nicholas (y rhai oeddynt
wedi eu bedyddio o‘r blaen) dan arddodiad dwylaw, ac a unasant â ni mewn
cymdeithas eglwysig‖. Tebyg fod y ddwy wraig—Lettice Morgan, Cilfowyr, a
Margaret Nicholas (ei chymdoges) wedi cael eu bedyddio eisoes, ond ni wyddys gan
bwy, na pha le. A oeddent yn y cymundeb cymysg a oedd mor gyffredin yn yr amser
hwnnw? Efallai nad oeddynt mewn cymundeb o gwbl. Roedd hyn yn ôl pob tebyg
cyn i William Jones ddechrau ar ei lafur fel Bedyddiwr, ond bu i‘r ddwy ymuno ag
eglwys Rhydwilym ar ei chorfforiad yn 1668.
Lettice Morgan oedd gwraig Edward Morgan o Cilfowyr „amaethdy uwchraddol ym
mhlwyf Manordeifi‟. Yn rhestr aelodau Rhydwilym yn 1689, ceir Edward Morgan o
Cilfowyr, Lettice Morgan ei wraig, a Philip ei fab.
12
Cadwai Edward Morgan y Cwrdd yn ei dŷ; a dyma ddechreuad eglwys Cilfowyr.Ond
hefyd mae sôn am gwrdd yn allt Glunhercyn sydd gerllaw. a hynny oherwydd
erledigaeth.
Rhoddaf yma ychydig o hanes Lettice Morgan, gan mai hi a fu yn
gyfrwng i ddwyn y Bedyddwyr i Gilfowyr. Enw etifeddes y lle oedd Lettice
Mortimer, (yn ôl Major Francis Jones ―Wales Herald Extra Ordinary‖ hi oedd y
diwethaf mewn hir etifeddiaeth o stad y Mortimers Castell Malgwyn a Coedmor.)
Priododd Mr Edwards Morgan. tua 1668.-gŵr o Henffordd a symudodd i fyw gyda‘i
wraig yn Cilfowyr.Dywedir fod i Morgan bedwar mab a merch gan ei wraig gyntaf,
ac iddynt oll ddyfod o Loegr i fyw i‘r parthau hyn. Cytunasant mewn rhwymo
Cilfowyr wrth un o‘i feibion ef, a elwid James; aeth y mab hwn i Loegr drachefn, ac
aeth yn gyfreithiwr; ond mewn amser fe a ymaflodd yn yr Efengyl ac a roddodd
ymaith ymarfer â chyfraith y tir. Does dim hanes a oedd Edward Morgan yn ŵr
crefyddol cyn priodi ai peidio. Mae‘n amlwg iddynt briodi cyn y deuddegfed o Fai
1668.
Nid oes yn llyfr Rhydwilym ddim hanes pa bryd y bedyddiwyd ef; efallai
iddo gael ei fedyddio yn Lloegr cyn priodi y wraig hon. Mae‘r hanes yn nodi fod y tri
hyn yng Nghilfowyr, ac un arall hefyd. Felly yr oedd hwn yn deulu crefyddol yn
deillio allan o‘r erledigaeth. Cytunodd y ddau i gynnal cwrdd yn eu tŷ ac yma y
cynhaliwyd cyfarfodydd yn ystod cyfnod yr erledigaeth. Dywed Major Francis Jones
fel hyn ―bod hanes cyntaf y Bedyddwyr yn y parthau hyn ynghlwm wrth y teulu hwn
a bod y llwyddiant i‘w briodoli lawn cymaint i gyfoeth y Morgan neu‘r Mortimers ag
oedd i gred a gweithgarwch y Gweinidogion cyntaf. Y lle cyntaf i gwrdd oedd fferm
Clynhercyn a hefyd tŷ gerllaw Castell Malgwyn.Roeddent hefyd yn cwrdd yn Cilcam
Ym mhen amser daeth Mr James Morgan i Cilfowyr. Tebygol fod yr hen bobl wedi
marw erbyn hyn. Yr oedd ef yn ŵr crefyddol wedi ei fedyddio yn Lloegr, ond gan nad
oedd o blaid arddodiad dwylaw, ni châi gymundeb gyda‘r Bedyddwyr yng
Nhilfowyr. Er hynny yr oedd ef yn wrandaw‘r parchus, ac yn gynhorthwy
anrhydeddus i‘r achos. Rhoddodd le ar y tir i adeiladu tŷ cyfarfod, a les ar y lle 'tra
byddo dwfr yn rhedeg yn afon Teifi‘, ond ni fynnai efe neb bregethu ynddo ond y
Bedyddwyr.Yr oedd iddo ddwy ferch-un ohonynt oedd Mrs Rees Cilfowyr. Roedd
hi‘n gaffaeliad mawr i‘r eglwys am lawer o flynyddoedd. Bu farw yn 1774. Fe
briododd merch Edward Morgan yng Nghastellnewydd. Ei gŵr cyntaf oedd Thomas
Morgan ac yna William Melchior. Bu‘r ddau farw yn ddi-blant wedi bod yn
ddefnyddiol iawn i eglwys Crist. Etifeddes eu meddiannau oedd merch arall James
Morgan. Fe briododd hi â Griffith Thomas a fu‘n weinidog yng Nghastellnewydd , bu
hithau hefyd farw‘n ddi-blant.
Rhywbryd yn 1691, daeth un o aelodau yr Annibynwyr —John Phillips o‘r
Cilcam, amaethwr parchus—yn argyhoeddedig y dylasai gael ei fedyddio yn ôl trefn y
Testament Newydd. Pan awgrymodd hyn i‘w frodyr, fe anogwyd ef i roi ei resymau o
flaen yr eglwys. Fe fyddai hyn, meddent yn fodd i‘w ailgadarnhau. Os na chytunent,
yna fe fyddai ei ymadawiad oddi wrthynt yn ‗anrhydeddus‘Cytunodd yntau i hynny ac
fe drefnwyd cyfarfod i‘r perwyl yng Nghastell Malgwyn ar lan y Teifi.
13
Yr oedd John Phillips yn gyfeillgar â George John, un o weinidogion Rhydwilym,
(George John, oedd y gweinidog cyntaf a godwyd o blith yr aelodau, ar ôl corffori‘r
eglwys yn Rhydwilym) a cheisiodd ganddo ddyfod gydag ef i‘r cyfarfod apwyntiedig,
―rhag i‘r gweinidogion a‘r bobl ei ddrysu fel na allai ateb; yntau a aeth yn ôl ei gais.
Wedi dadl faith, methwyd â chytuno. Yna trefnwyd fod y ddwy blaid i bregethu yn
gyhoeddus ar Fedydd, mewn lle a elwid Penylan, wrth droed y Freni Fawr; fel y gallai
yr holl wrandawyr farnu drostynt eu hunain: John Thomas, Llwyngrawys, dros
Fedydd Babanod, a John Jenkins, Rhydwilym, dros Fedydd Crediniol. Ar y dydd
penodedig, gan fod y ddadl yn destun siarad yr holl ardaloedd, daeth tyrfa fawr
ynghyd, a phregethodd John Thomas ar ― Gomisiwn Crist i‘w Apostolion‖. Ond
cymerodd gymaint o amser nes oedd y dydd wedi treulio a‘r bobl wedi blino; am
hynny trefnwyd i‘r bregeth arall gael ei thraddodi yn yr un lle pen mis ar ôl hynny.
Ac felly y gwnaed i dyrfa fawr. Cymerodd John Jenkins yr un testun a‘i ragflaenydd,
gyda‘r bwriad i ddymchwelyd ei osodiadau. Rhannodd ei bregeth fel hyn: Y neb oedd
yn credu –y neb sydd yn credu—a‘r neb a gredo a ddylid eu bedyddio, ac nid neb
arall.‖Fel y gellid tybied, ni roddodd hyn derfyn ar y cyffro; yn hytrach i‘r
gwrthwyneb. Cerddai y ddadl fel tân; deffroai y nwydau ymrysonol; daeth dynion
cyffredin yn gampwyr ar ddadl ‗Y Bedydd‘ Fel canlyniad cafodd y gŵr o Gilcam ei
foddloni, ac argyhoeddwyd ychwaneg o‘i gyd-aelodau. Bedyddiwyd ef ar yr 18fed o‘r
4ydd mis, 1692, ac amryw eraill o‘i gyd-aelodau o Brynberian y dydd hwnnw, neu yn
fuan wedi hynny.
Ei enw ef yw y chweched ar y Llyfr Eglwys, a dilynwyd ef gan nifer fawr.
Cyn pen dwy flynedd yr oedd yma drigain ac wyth o aelodau.
Cilcam fel y mae heddyw (2002)
14
Yn ôl llyfr David Jones Caerfyrddin dywedir i‘r gŵr o Cilcam, ―efe a fynnodd y
cyfarfod i‘w dŷ, ac ar brydiau cyrddau gweddi, ac o‘r diwedd dechreuwyd
gweinidogaethu yno‖.
Fel hyn cynyddodd yr aelodau o amgylch y lle. Cangen ydoedd o Rhydwilym,
ac wedi cadw y cyfarfod yno am tua deng mlynedd, neu ychwaneg, soniwyd am
ymgorffori yn eglwys. Wedi myfyrio, gweddïo, ymddiddan, ac ymgynghori,
cytunwyd i hynny fod. Ymgorfforwyd yr eglwys yn Cilcam, a alwyd Cilfowyr ac ar
ei chorfforiad dewiswyd Samuel John yn weinidog.
― Yr ydym ni, eglwys Crist yn y Cilcam, yn dewis ein brawd Samuel John i fod yn
olygwr ac yn fugail arnom, i ddysgu ac i gyfrannu ordinhadau yn ein plith, gan ei fod
yn ewyllysgar, a ninnau yn fodlon yn ôl ein gallu i‘w gynorthwyo; felly yr ydym yn
gosod ein henwau wrth y gyffes, y cytundeb, a‘r dewisiad. 1704‖.
(Yn ôl ‗Rhamant Rhydwilym‘, gan John Absalom, a‘r Parch E Llwyd
Williams 1939, nodir fel hyn. Samuel John (Jones): Gŵr o Fanor Deifi. Dewiswyd ef
yn weinidog Cilcam a Chilfowyr yn 1696-1704. Bu farw yn 1736.)
Nifer yr aelodau oedd trigain ac wyth. Barnai eu bod yn 36 o wrywod, a 32 o
fenywod.
Yr oedd Samuel John yn un o‘r aelodau a ddaeth allan o‘r erledigaeth yn 1689,
yn byw y pryd hynny ym mhlwyf Manordeifi. Bu yn cadw cyfarfodydd yn y Cilcam,
Cilfowyr, a lleoedd eraill, dros nifer o flynyddoedd. Tai annedd oedd y lleoedd
addoliad, gan mwyaf, ymhlith y Bedyddwyr yng Nghymru yr amser hwnnw. A da
oedd cael llonydd heb eu herlid. Ond, tua‘r flwyddyn 1714, yr oedd y cymylau yn
casglu yn dew, y bygythion yn aml, ac felly yr ofnau, a hynny yn peri taer weddi ac
ymbil, ar i Dduw ragflaenu barn, canys yr oedd llawer eto yn fyw, a gofient fustl a
wermwd yr erledigaeth. Gwelodd Duw yn dda i ateb gweddïau, ac atal y farn, trwy
farwolaeth y frenhines Anne.
Digwyddodd hyn ar y dydd cyntaf o Awst 1714. Ac am flynyddoedd lawer
bu‘r Bedyddwyr yng Nghymru yn cadw cwrdd o ddiolchgarwch am y fath
waredigaeth. Nid yw‘r genedl bresennol yn meddwl fawr amdano. Er dyfod y fath
waredigaeth, eto yr oedd cynddaredd y gelynion mor fawr, fel y darfu iddynt dorri i
lawr amryw o dai cyrddau yn y deyrnas, a dechreuasant yng Nghymru, megis yn
Wrexham.
Wedi myned y cwmwl hwn ymroddodd eglwys Gilfowyr i adeiladu tŷ cyfarfod.
Yr oedd Mr James Morgan, Cilfowyr yn gynorthwywr da i‘r gynulleidfa, ac ef
roddodd le iddynt i adeiladu y tŷ cwrdd, yn y flwyddyn 1716 gerllaw Cilfowyr, ym
mhlwyf Manordeifi. Galwyd ef ‗Tŷgwyn‘, ond yn fwyaf cyffredin y mae yn myned
dan yr enw Cilfowyr, hyd heddiw.
O gylch 1706, dechreuasant bregethu mewn lle a elwid Rhosgerdd,
Llandudoch. Cawsant anogaeth i barhau yno, ac felly y bu, mewn tŷ annedd, am yn
agos i ddeugain mlynedd. Wedi hynny tua 1745 adeiladwyd tŷ cwrdd gerllaw, sef
Blaenwaun.
Gwelodd Duw yn dda i gynnal ac arddel eu gweinidog yn eu plith am
flynyddoedd lawer. Bu yno tua ugain mlynedd wedi adeiladu y tŷ wrth Cilfowyr.
15
I David Rees do Solemnly declare in the presence of the Almighty God that I am a
Christian and a Protestant and as such I believe that the scriptures of the Old and
New Testament as commonly Revealed among Protestant Churches do contain the
Revealed will of God and that I do receive the same as the rule of my Doctrine and
practice. Signed David Rees.
Next Page. Petitionof the Baptists assembled at Kilvowyr approving David Rees
as a teacher and asking for authority for him to preach.
Signed: - Lewis Thomas-Minister. Two Deacons, John David & John Rees. Eight
Members: - Evan Owen. Joseph Davies. James John. David Lewis. ? Robert.
Thomas Evans. Thomas Miles. Josh Rory?
(Y ddwy ddogfen yma yw yr hynaf sydd ar gael yn ceisio hawl i Brotestant
bregethu yn Sir Benfro. O bob tebyg fod Samuel John wedi gorfod cael yr un
hawl)
PembrokeshireRecords
Office
Ref: -PQ/7/15/16
Copyright Reserved.
16
17
Yn 1730 cafodd un o‘r gŵyr ieuanc alwad i fod yn weinidog yn Olchion, sef
Mr William Williams (nid yr un yw hwn â‘r William Williams y ceir sôn am dano nes
ymlaen). Wedi bod yno ar brawf cafodd lythyr o ollyngdod at yr eglwys honno. Yn y
llythyr a gafodd i ddangos ei fod yn aelod, y pedwar enw cyntaf wrtho oedd Samuel
John, James Williams, John Morgan, a David Thomas gelwir y rhain yn weinidogion,
a‘r tri nesaf a elwir yn henuriaid. Yr oedd yn arferiad yma a hefyd mewn eglwysi
eraill yng Nghymru, drefni rhai a elwid yn henuriaid llywodraethol i arwain. Wrth
―henuriaid llywodraethol‖ golygir swyddogion arferol yn yr eglwysi yn yr amser
hwnnw i flaenori mewn disgyblaeth, er mwyn ysgafnhau gwaith y gweinidogion.
Yn 1736, gwelodd Duw yn dda i symud oddi wrthynt, eu hannwyl weinidog
a‘u bugail Samuel John; yr oedd ef yn ŵr tra derbyniol a defnyddiol trwy eglwysi
bedyddiedig Cymru. ―Dywed David Jones Caerfyrddin eu fod yn barod iawn ei
ymadrodd, a‘i ddawn yn neilltuol iawn, mewn rhai pethau yn enwedig; byddai
tyrfaoedd aml yn arferol o‘i wrandaw. Yr oedd ganddo ffordd neilltuol i daro
meddyliau dynion. Darfu iddo ddyfod i ganlyn Crist a‘i Efengyl yn amser yr
erledigaeth; ond pa faint ei ddioddefiadau yn yr amser hwnnw, nis gwyddom, eithr y
mae‘r cwbl yng nghadw yn llyfr Duw, er ei ebargofi gennym ni, a daw y cyfan i‘r
farn‖.
Yr wyf yn meddwl ei fod yn aelod hanner cant o flynyddau, neu ychwaneg.
Bu yn weinidog yng Nghilfowyr am ddeuddeng mlynedd ar hugain; rhaid ei fod yn
pregethu yn hir cyn hynny. Mae carreg ei fedd, wrth dŷ cwrdd Cilfowyr, ac arni y
geiriau canlynol.
Here lieth the body of Samuel John, late pastor of the church of Christ, meeting at this
house, who departed this life the 21st of June 1736, aged 80years.
Wrth yr oed ar y garreg, yr oedd efe o gylch deuddeg oed pan gorfforwyd
Eglwys Rhydwilym yn 1668, ac yn 32 oed pan ddarfyddodd yr erledigaeth yn 1688.
Er na allwn ni fod yn sicr pa faint fu ei ddioddefiadau ef yn yr erledigaeth; eto
hyn sydd wir, bu Mr Samuel John yn ŵr enwog a rhagorol, yn harddu‘r Efengyl a‘r
weinidogaeth, dros hir amser; bu farw yn hen, ac mewn oedran teg, a gadawodd ar ei
ôl archwaeth da iawn. Bu ei wrandawyr ar hyd y Deheubarth yn cofio llawer o‘i
ymadroddion neilltuol ef tra buont fyw. (Yr oedd yno ef rywbeth tebyg i Mr Daniel
Burgess, o Lundain). Mae i bob gweinidog ei ddawn ei hun: yr oedd gan y gwr hyn
ymadroddion hawdd eu cofio, yn difyrru, argyhoeddi, neu yn ceryddu, yn cysuro ac
yn adeiladu ar unwaith.
Ceir cyfeiriad pellach yn llyfr David Jones ―Wedi colli y bugail medrus a
ffyddlawn hwn, nid hir y bu y praidd heb ymderfysgu yn eu plith eu hunain, nid o
achos culni a diffyg moddion a doniau, eithr o achos amlder. Soniwyd fod yno dri o
weinidogion ar ôl y bugail, yr henaf o‘r tri oedd James Williams, mab iddo ef oedd
Mr William Williams, a aethai i Olchion. Yr oedd efe wedi ei fedyddio yn 1696, ac
felly yn un o aelodau dechreuol yr eglwys. Yr oedd Mr John Richards hefyd yn
pregethu yn yr eglwys, ond y ddadl oedd yng nghylch yr henaf a‘r ieuengaf, sef James
Williams a David Thomas; yr oedd rhan dros y cyntaf, yr hwn oedd wedi bod yn
aelod, ac yn eu plith er ys deugain mlynedd, yr hyn oedd flynyddau cyn geni y gŵr
arall. (Mae enw David Thomas, yn y‖Cof Lyfr‖ yn cael ei fedyddio Mehefin 2ed
1722. os mai hwn oedd efe?)
18
Ond yr oedd eraill yn edrych ar y gŵr ieuanc yn ddoniol a gobeithiol, ac yn
fwy tebygol i fod o dderbyniad a defnydd cyffredinol‖.
Wedi i‘r naill a‘r llall roddi eu rhesymau, ni allai y naill foddloni y llall.
Enynnodd hyn chwerwedd ynddynt tuag at ei gilydd, fel nad oedd argoel iddynt
gytuno; o‘r diwedd ymranasant yn ddwy blaid, a‘r ddau weinidog yn eu blaenori.
Dyma oedd eu sefyllfa amser y gymanfa yn 1738, yn Hengoed. Nid boddlon oedd y
gweinidogion i‘r gwaith hyn. Eithr ceryddasant y ddwy blaid, gan eu hannog i
ymarddarostwng gerbron Duw, ac i‘w gilydd. Bu y gymanfa yn daer arnynt am
ymgymmodi.
Rhoddasant yno gyngor hefyd, na byddai i un o‘r eglwysi ymgyfeillachu â‘r
ochr ni wrandawai ar gyngor, gan gyfrif pwy bynnag a wrthwynebai hyn, yn waeth
na‘r lleill. Cytunasant yno hefyd, fod y dydd cwrdd gweddi nesaf trwy yr holl eglwysi
yn ddydd o ympryd ac ymbiliau, yn achos Cilfowyr yn neilltuol, a rhyw bethau eraill.
Yr oedd hyn yn ffordd a ddylai gael ei chanlyn eto. Atebodd Duw eu gweddïau; -
ystyriodd yr eglwys y cyngor a gawsant. Darfu iddynt weddïo, ymarddostwng, ac yna
ymheddychu, gan gytuno i fod yn un teulu, ac i‘r ddau flaenor weinidogaethu yn
gylchynol, a bod yn gydradd, ac yn gydfugeiliaid, ac ar hyn adferwyd heddwch.
Parodd y ddau weinidog yn gydradd dros rai blynyddau, ond yr oedd yr hen ŵr
yn myned yn fethedig, felly cytunwyd i ddewis Mr David Thomas yn unig fugail yr
eglwys, a‘r hen ŵr i gynorthwyo, fel y gallai yn 1744; ond bu yntau farw yn 1745,
wedi bod yn aelod am agos i hanner can mlynedd. Does dim sôn am ba sawl
blwyddyn y bu yn pregethu.
Blwyddyn neu ddwy cyn marw James Williams, cafodd tri o aelodau alwad i
arfer eu doniau, sef David Evans, Lewis Thomas, a James Lodwig. Cafodd y tri hyn
dderbyniad gan yr eglwys, ac anogwyd hwynt i fyned yn eu blaen Lewis Thomas
oedd yn pregethu yn angladd yr hen ŵr yn Rhydwilym.
Yn 1760, bu farw John Morgan. Fe‘i bedyddiwyd yn y Cilcam yn 1705, ac
felly bu yn aelod 55 o flynyddoedd. Yr oedd yn byw yn Aberteifi. Yr oedd tua
phedair ar bymtheg oed pan Bedyddiwyd ef. Cafodd ef a D Thomas, a enwyd yn
barod eu hordeinio yn yr eglwys yn henuriaid llywodraethol. Ni chafodd John Morgan
erioed ei ordeinio neu ei anfon gan yr eglwys i weithredu ordinhadau, ond i bregethu;
a byddai ar brydiau yn myned oddi amgylch i ymweld â‘r eglwysi. Nid oedd ei
ddoniau fel gweinidog mor helaeth â‘r eiddo eraill. Aeth yn sâl yn Blaenafon, gerllaw
Pontypwl, yn Sir Fynwy ac yno y bu farw, a‘i gladdu yn Llanwenarth.
Yn 1761 yr ordeiniwyd y tri brawd a enwyd uchod, sef David Evans, Lewis
Thomas, a James Lodwig. i‘r weinidogaeth yn unol â gofynion yr eglwys. Bu farw
James Lodwig yn 1762. Bu‘n weinidog derbyniol, a defnyddiol. Bu yn pregethu yn yr
eglwys am tua ugain mlynedd.
Tua‘r adeg hon anogwyd un arall o‘r aelodau i arfer ei ddawn ar brawf yn y
weinidogaeth, sef William Williams; gŵr bonheddig yn byw yn y Drefach,
Eglwyswen, Wedi‘i gyfnod prawf, rhoddodd yr eglwys alwad iddo weinidogaethu‘n
rheolaidd. Ychydig yn ddiweddarach gosodwyd rhai aelodau ieuanc eraill ar brawf,
gan obeithio fod Duw wedi eu donio i fod yn ddefnyddiol i bregethu yr Efengyl, sef
David Evans, Thomas David, Thomas Henry.
Yn y fan hon mae‘n rhaid i mi sôn am y ddefod a‘r arfer o Arddodiad Dwylo,
a oedd yn gyffredin (ag eithrio ym Mhlasyberllan) yn eglwysi‘r Bedyddwyr. Bu‘r
arferiad yn achos dadlau ac ymrannu. Dadleuid o‘i blaid oblegid yr arferid ef yn yr
Eglwys Fore, a dadleuid yn ei erbyn oblegid nad oedd yn un o orchmynion pendant
Crist.
19
O Loegr daeth yr arferiad ac nid oedd yn rhan o batrwn y blynyddoedd cyntaf,
1649-1654.Eglwys y Fenni (1682) a Rhydwilym (1668), oedd mwyaf eiddgar drosto.
Ymysg gweinidogion, yr oedd rhai yn frŵd ac eraill yn oer. Cyn diwedd y ganrif
honno (tua1693-4) achosodd y mater hwn anghydweld yn Rhydwilym rhwng y ddau
weinidog George John a James James.Yn 1735 aeth yn bwnc dadl frŵd yn Eglwys
Maesyberllan, ac ymwrthodwyd â‘r ddefod yno Bu dadlau brŵd yn ei gylch yn
Aberduar yn 1744, ond cytunwyd yno i‘w arddel a‘i arfer.
Codwyd y mater drachefn yn Nghilfowyr- mwy na thebyg gan William
Williams. Canlyniad y dadlau oedd i Ebeneser ymneilltio o Gilfowyr; pryd y daeth
gŵr ieuanc a oedd wedi bod yn pregethu mhlith y Trefnyddion, i ofyn am gael ei
fedyddio, a dymuno cael ei dderbyn gan y Bedyddwyr. Rhoddodd ei wybodaeth a‘i
brofiad lawer o foddlonrwydd i‘r rhai ag oeddynt yn ei wrandaw; ond pan gofynnwyd
ei farn am arddodiad dwylaw, cyfaddefodd nad oedd yn gweld sylfaen iddo yng ngair
Duw, fel ordinhad benodol o eiddo Iesu Grist, ond nad oedd ganddo ef un
gwrthwynebiad i fyned dano, fel ymarferiad gwastadol yr eglwys. Ar hyn cafodd ei
wrthod; ac er cynnig ei hunan dro ar ôl tro, methodd gael derbyniad. Wedi hynny,
aeth y gŵr ieuanc i Gaerodor, a chafodd ei fedyddio yn Broadmead, a‘i dderbyn yn
aelod rheolaidd o‘r eglwys yno.
Parodd hyn ofid i lawer o bobl. Tybied ei bod yn ddyletswydd arnynt i sefyll
dros eu rhyddid Cristnogol. Credent ar y naill law eu bod ‗dan rwymau i Grist! Fod fel
unig sefydlydd ordinhadau penodol ac, ar y llaw arall, eu bod ‗dan rwymau‘ iddynt eu
hunain am nad oes un Arglwydd cydwybodol, ond y Crist ei hun. Barnasant ei bod yn
groes i‘r rhyddid a roddwyd iddynt gan Grist.
Er bod y person a achosodd yr anghydfod wedi ymadael, tybid y gallai‘r achos
godi ei ben eto. Felly am fod y rhai oedd yn anghydweld â‘r eglwys yn ceisio
heddwch a chariad yn hytrach nag ymrannu (er y meddylid yn wahanol amdanynt) fe
aent yn fynych i gyfarfodydd yr eglwys i geisio gwasdoti‘r anghydfod. Ond
gwrthodwyd eu cynigion gan eu cyfrif yn ‗ddinistrwyr heddwch y cyfarfodydd‘. Yma,
mewn cyfarfod paratoad, dywedodd gweinidog yr eglwys ar y pryd ei bod yn well
iddynt ymneilltio. Ychwanegodd fod ganddynt bellach eu gweinidog a‘u diacon ac
felly gallent fabwysiadu eu mesurau eu hunain.
Gofynnodd y brodyr ymadawedig am wasanaeth tŷ cyfarfod Blaenwaun am
ddau Saboth yn y mis, i‘r diben i gynnal eu cyfarfodydd cyhoeddus. Sylfaenid y cais
hwn ar gyfiawnder a chariad. Ar gyfiawnder, am eu bod hwy wedi cyfrannu eu harian
gyda boddlonrwydd a ffyddlondeb at yr adeilad, ac nid oedd dim yn amodau y les yn
erbyn iddynt hwy ei ddefnyddio; ar gariad am ei fod yn hanfodol i ysbryd y grefydd a
broffesant, a‘u bod hwy mor gydwybodol â‘r brodyr yn yr hyn a farnent yn
ysgrythurol. Cawsant ateb o‘r eglwys i hysbysu iddynt ei bod wedi cytuno iddynt
ddefnyddio y tŷ cyfarfod ddau Saboth bob mis.
Ond cyn cymeryd un cam ym mhellach tuag at ymrannu, oddieithr bod rhai o
honynt wedi atal eu hunain o gymundeb, penderfynasant i gadw cyfarfod gweddi, i‘r
diben yn unig o ymofyn am gyfarwyddiadau dwyfol, gan erfyn y doethineb sydd oddi
uchod.
Y canlyniad oedd, iddynt benderfynu cynnig amodau heddwch unwaith yn
rhagor, os na lwyddent y tro hynny i fabwysiadu y mesurau a dybid orau, yna, cynnig
yr amodau canlynol: eu bod hwy yn foddlon i gladdu pob peth a aeth heibio mewn
bedd o anghof, os na fyddai arddodiad dwylaw i barhau i fod yn amod cymundeb
Cristnogol.
20
Wedi bod yn ddistaw dros ychydig amser, ychwanegasant yn ail-
Os ystyrid y blaenaf yn ormod tuag at esmwytháu eu cydwybodau, eu bod yn foddlon
i aros yn yr eglwys, os cyntunau hithau i dderbyn aelodau, nad oeddynt, ac na allent
gredu fod arddodiad dwylaw yn ordinhad Crist.
Eto yn foddlon, ymostwng iddo fel ymarferiad yr eglwys.
Yn ol Joshua Thomas 1704. Dywedodd y gweinidog, Dyma gynnygion
newydd; a phan gofynnwyd iddo beth oedd yn feddwl am danynt, atebodd, na allai efe
ac na wnelai efe osod dwylaw ar neb nad oedd yn credu fel yntau fod hynny yn
ordinhad Crist, ac a ychwanegodd, gan iddo gael yr eglwys yn ymarfer arddodiad
dwylaw, y gadawai efe hi felly.
Bydd ysbryd anhydfryd yn llywodraethu amryw o‘r dechreuad, ac ym mhob
peth o natur ddadleugar, nid yw y gorau o ddynion bob amser yn rhydd oddiwrth
boethder anghymedrol. Y mae tymherau naturiol rhai dynion yn fwy garw ac
anserchog na‘u gilydd, yn hawdd eu tramgwyddo, ac yn anhawdd eu heddychu, ac yn
fynych yn fwy selog dros bethau ansicr na phethau eglur a hanfodol Cristionogrwydd.
Nid oedd un o‘r ddwy blaid yn rhydd oddiwrth dymherau drwg, ond yr oedd geiriau
gwŷr Iuda yn arwach na geiriau gwŷr Israel.
Nid oedd y rhai a gymerasant y flaenoriaeth i wrthwynebu addodiad dwylaw,
yn gwybod rhifedi y rhai ag oedd o‘r farn â hwynt, i‘r diben i ymgynghori ar y
mesurau addasaf i ymgorffori yn eglwys. Gadawodd rhai hwynt yn eu gwendid, ag
oedd wedi cynnig ymuno â hwynt, ac eraill nad oeddynt yn meddwl am danynt a
fwriasant eu coelbren yn eu plith.
Gofynnwyd yn un o‘r cyfarfodydd a gynhaliwyd, a oedd yn angenrheidiol i
geisio gollyngdod rheolaidd o‘r fam eglwys cyn ymgorffori, ac yr oedd y nifer amlaf
o‘r farn nad ydoedd, a deallwyd wrth amgylchiadau a ganlynasant, y buasai cais yn
cael ei wneuthur yn ofer.
Danfonasant lythyr at eglwysi cymydogaethol, yn gosod eu hachos a‘u
hamgylchiad ger bron, ac yn cyfiawnhau eu hunain yn eu hymneilltuad, ac ym mhlith
rhesymau eraill, y mae yn dyfynnu sylwadau Dr Steellingfleet, ar amodau cymundeb
Cristionogol: - ― Pan gosodo eglwys amodau cymundeb ananghenrheidiol, rhaid iddi
gymeryd arni ei hunan y cyhuddiad o rwygiad. Amddiffynned dynion eu hunain y
ffordd y mynont, profir eu bod yn anghyfreithlon i wneuthur un amod cymundeb na
osododd Crist, trwy yr un rhesymau ag y profant hwy y cyfreithlondeb o ymneillddio
oddi wrth Eglwys Loegr, am eu bod yn sefydlu amodau cymundeb anghyfreithlon,
pan yr ymddangosant felly ar ôl ymholiad difrifol a chydwybodol. Rhyfedd fod
eglwys yn gosod i lawr fwy o amodau cymundeb nag a osododd Crist ei hun‖. At hyn,
gallasent ychwanegu, - ―Un gosodwr cyfraith sydd, yr hwn a ddichon gadw a cholli:
pwy wyt yn barnu arall?‖ Ym mis Awst, 1766, cynaliasant y cyfarfod paratoad cyntaf
yn Blaenwaun, yn yr hwn trefnasant wasanaeth y dydd canlynol, ac y darllenasant
gyffes o‘u ffydd, yr hon sydd yn debyg i‘r un a sefydlwyd yn Llundain yn 1689, ac a
dderbyniwyd gan yr eglwysi bedyddiedig yng Nghymru yn gyffredin. Drannoeth,
ymgasglodd tyrfa liosg yng nghyd, a phregethodd Mr William Williams, oddi ar
Josh.22, 22. Wedi dibenu y cyfarfod cyhoeddus, darllenwyd y gyffes ffydd drachefn
yn uchel, a chydsyniodd yr aelodau ag oeddynt bresennol â hi.
Darllenwyd hefyd eu cyfamod eglwysig, â yr hwn y cytunwyd, a gosododd yr
holl aelodau ag oedd yno, eu henwau wrtho.
21
Yn Saesneg y ceir yr hanes yn yr hen lyfr eglwys, a dyma gyfieithiad.
―Fel hyn y dymunwn briodoli i Grist yr hyn sydd yn gyfiawn ddyledus iddo, fel
Arglwydd a Phen mawr ei eglwys, gan gyfaddef na wyddom, ond mewn rhan, a‘n bod
yn anwybodus mewn llawer o bethau, ac yn dymuno yn daer am gael gwybodaeth
berffeithiach.
Ac yn awr, O Arglwydd, nid ydym yn deilwng o‘r lleiaf o‘th drugareddau, am
ein bod wrth natur yn blant digofaint megis eraill; ond o‘th drugaredd a‘th gariad
neilltuol, yn ein gweithrediadau yr ydym yn cydnabod ein trueni, ac yn ymddiried yn
unig yn dy ras yng Nghrist, fel yr unig Gyfaill a cheidwad pechaduriaid, am mai efe
yw Arglwydd ein cyfiawnder. Yr ydym yn dymuno cyflwyno ein hunain iddo ef mewn
gwir gymdeithas a chymundeb eglwysig. Yr ydym yn penderfynu, trwy ras, i gredu ei
air a‘i addewidion, i obeithio yn ei ffyddlondeb, i gadw ei orchmynion, i wrandaw ar
lais ei Ragluniaeth, ac i fod yn ufudd iddo yn ei gyfreithiau, ei ordinhadau, a
gosodiadau ei dŷ, gan eu gwneuthur, a golygu ym mhob gweithred o ufudd-dod,
anrhydedd a gogoniant yr Arglwydd, Pen a Brenin ei eglwys. Wedi cyflwyno ein
hunain fel hyn i‘r Arglwydd, yr ydym yn ôl ei ewyllys ef yn rhoddi ein hunain i‘n
gilydd, i wylio dros, a dwyn beichiau ein gilydd (trwy ddylanwadau ei ras ef,) mewn
cariad brawdol: i hyfforddi ein gilydd, yn ôl Math. 18,15,16,17, heb esgeuluso ein
cydgynnulliad ein hunain i addoli Duw, ac i gynghori y nail, y llall. i gyfrannu ym
mhob peth fel ag y llwyddo Duw ni at bob achos perthynol i‘w dŷ, fel ag y mae yn
addas i‘r Saint gyda phob ffyddlondeb, gan gadw y pethau a berthynant i dŷ yr
Arglwydd i ni ein hunain, ac i uno oll mewn pethau a berthynant i ddisgyblaeth. i enw
Duw, a‘n Hiachawdwr, bob un drosto ei hun, yr ydym yn dywedyd, Eiddo yr
Arglwydd ydwyf fi, a galwn ein hunain ar enw yr Arglwydd, ac a gyfenwn ar enw
Israel. Esa.44, 5 Amen.
Hanes William Williams allan o’r Bywgraffiadur Hyd 1940 (1732-99)
Gweinidog gyda‘r Bedyddwyr, ac ustus heddwch; ganwyd yn 1732 yn y Dre-
fach,Llanfair Nantgwyn, Sir Benfro, yn fab i William a Anne Williams; yr oedd ei dad
yn Ustus heddwch ac yn perthyn i amryw o uchelwyr y cyffiniau, a‘i stad yn werth
£1,600.00 y flwyddyn. Bu farw ei rieni cyn iddo fod yn fwy na chwe blwydd oed, ond
gofalwyd amdano gan ymddiriedolwyr, a chafodd ysgolion da; ond ni wyddys yn wir
ddim am ei hanes nes iddo yn 19 oed briodi ag un o Boweniaid Llwyn-gwair,
Nanhyfer.
Bu farw ei wraig ymhen y flwyddyn, ac aeth yntau dan brofiadau dwys; ar
ddiwedd Rhagfyr 1753 sgrifennodd ―gyfamod‖ a welir yn llyfr David Jones (isod)
Tueddwyd ef at y Bedyddwyr (Eglwyswr ydoedd o‘i fagwraeth), a bedyddiwyd ef yng
Nghilfowyr yn 1760; wrth ei fedyddio, datganodd na chredai mewn arddodiad dwylo,
ond ei fod yn fodlon dygymod ar y pryd â‘r ddefod. Dechreuodd bregethu yn 1762.
Yn 1766, cododd dadl boeth yn yr eglwys ar arddodiad; ymadawodd gwrthwynebwyr
y ddefod (ac yntau yn eu plith), a ffurfio eglwys ar wahân, a gafodd ganiatâd eglwys
Blaen-y-waun i ddefnyddio‘r capel hwnnw ddau Sul o bob mis; pan fu farw eu
gweinidog, urddasant William Williams yn weinidog arnynt-sgrifennodd yntau
femorandwm i‘r gymanfa yn amddiffyn eu safiad, a chyhoeddodd hefyd (yn 1770)
bregeth ar y pwnc, a draddodasai yn 1769.
Yn 1768, yr oedd yr eglwys newydd wedi symud i gapel (Ebenezer) a godwyd
ar dir Dre-fach. Priododd Williams yr eilwaith ond bu farw‘r ail wraig hefyd.
22
Poenid ef yn Ebenezer gan rai o‘i aelodau, a ganai ac a orfoleddai yn null y
Methodistaidd, a diarddelodd hwy. Ymddengys iddo sgrifennu ar gân ar y
―penboethni‖ hwn, a bernir mai ef oedd y ―gŵr bonheddig‖ y sgrifennodd Williams
Pantycelyn ei Ateb iddo, yn 1784, ―geisio prydyddu senn i‘r ysbryd,‖ ailgydiodd yntau
yn y pwnc mewn pamffled Saesneg, a gyfieithwyd (gyda chwanegiadau), gan
M.J.Rhys yn 1794, dan y teitl Sylwadau ar y Ddirywiaeth mewn Pregethu a Chanu
yng Nghymru, er bod Rhys wedi gwrthod ei argraffu yn y Cylchgrawn Cymraeg y
flwyddyn gynt.
Argraffwyd ef eto, gyda chwanegiadau gan Nathaniel Williams yn 1798. Nid
yw‘r ddadl yn ddibwys, oblegid yr oedd hi‘n un amlygiad o‘r ymddieithriad rhwng
William Williams (a‘i gyfeillion a enwyd) a‘r blaid (fuddugoliaethus) uchel-
Galfinaidd a lled-Fethodistaidd ymhlith Bedyddwyr y de-orllewin.
Yn eironig ddigon, ni wnaeth unrhyw un amgylchiad fwy i gryfhau dwylo‘r blaid
honno na llwyddiant anghymharol cenhadaeth y Bedyddwyr yng Ngogledd Cymru
(1776), cenhadaeth yr oedd William Williams nid yn unig (gyda Thomas Llewelyn a
Joshua Thomas) yn un o‘i chychwynwyr ond hefyd yn drysorydd a threfnydd iddi.
Tua 1774, symudodd i dref Aberteifi i fyw; eto‘i gyd y Dre-fach a ystyrid
ganddo‘n hendref ar hyd ei fywyd. Sefydlodd eglwys i‘r Bedyddwyr yn y dre,
yn1775-6, ac un arall yn 1797 yn y Ferwig ychydig y tu allan iddi.
Yr oedd yn ustus heddwch yn Siroedd Penfro a Cheredigion a hefyd ym
mwrdeistref Aberteifi; cyfeirir yn fynych gan ysgrifenwyr cyfoes at y ffaith hon, a
dywed rhai ohonynt y byddai‘n gadeirydd y frawdlys chwarterol (efallai mai yn y
bwrdeistref); geilw William Richards o Lŷnn ef yn ―Deputy Lieutenant,‖ Naturiol fu i
ymchwilwyr diweddarach amau hyn, gan gofio am y ―Test Act‖ a gadwai
Ymneilltuwyr oddi ar y meinciau heddwch-cynigau eraill yr esboniad ei fod yn ustus
er pan oedd yn Eglwyswr, a bod ei gyd-ustusaid wedi ymatal rhag aflonyddu arno.
Tebycach mai‘r ―Indemnity Acts‖ a gadwodd ei ben. Oblegid gwelodd B.Rees
(isod) gofnod ei ―dyngu i mewn‖ yng Ngheredigion, ac yn 1772, ymhell ar ôl iddo
droi‘n Fedyddiwr, y bu hynny tystia cofnodion brawd lysoedd chwarterol Penfro a
Cheredigion (a gedwir yn Ll. G.C.) i‘w bresenoldeb ar y ddwy fainc. Y mae‘n rhaid
cofio ei gyfoeth, ei fonedd, a‘i gyfathrach drwy berthynas a phriodasau ag uchelwyr ei
fro.
Nid di-fudd i‘w gyd-Ymneilltuwyr fu ei safle, pan dorrodd rhyfel 1793. Yn
1792 yr oedd wedi cefnogi cynllun M.J.Rhys i ddosbarthu Beiblau yn Frainc, ac yn
drysorydd i‘r mudiad hwnnw. Eithr yn argyfwng 1793,ef a alwodd gynhadledd o
weinidogion y ―Tri Enwad‖ yn y gorllewin (daeth rhyw 40 ohonynt ynghyd i Gastell-
Newydd-Emlyn ar 13 Chwefror), ac a luniodd benderfyniad o deyrngarwch i‘r
Cyfansoddiad Prydeinig; cyhoeddwyd y penderfyniad gyda ―baled‖ ni wyddys ai
William Williams ei hunan a‘i gwnaeth. Odid na liniarodd hyn gryn lawer ar y
ddrwgdybiaeth a amlygwyd at Ymneilltuwyr Dyfed yn 1797; ond ni sonnir gair am
William Williams yn ystod yr helynt honno.
Yn y cyfamser, yr oedd yr anghydfod ymysg y Bedyddwyr yn cronni. Ar ben
ei wrthnaws yn erbyn ‗penboethni, yr oedd Williams yn ―Drindodwr Ysgrythurol,‖ fel
ei gyfeillion a enwyd uchod, credai mai agweddau gweithredol ar yr hanfod dwyfol,
ac nid ‗personau,‘ oedd y Drindod. Dug hyn ef i amddiffyn Beibl Peter Williams, ac
yn fwy fyth ‗Feibl John Cann,‘ gwaith Peter Williams a‘r Bedyddiwr Davd Jones a
arweiniodd i ddiarddeliad Peter Williams gan y Methodistiaid. Cred rhai (ond heb
nemor sicrwydd) mai ef a sgrifennodd y Dialogous a argraffwyd yn 1791.
23
Yn 1793 cyhoeddodd yn y Cylgrawn Cymraeg (205-8) grynodeb o olygiadau
Courmayer ar Berson Crist, yn erbyn Trindodiaeth ‗uniongred‘ a phan ddiarddelwyd y
Bedyddwyr ‗anuniongred‘ gan Gymanfa Salem Meidrym yn 1799, cyhoeddodd yntau
brotest yn erbyn ‗trawdurdod‘ Cymanfaoedd, Gair yn ei Bryd at Lywodraethwyr y
Cymanfaoedd, neu Ysbryd y Byd a‟r Ysbryd sydd o Dduw yn cael eu gwrth gyferbyn,
gan gyffelybu „anffaeledigrwydd y Gymanfa‟ i „anffaeledigrwydd Pabyddol‟ (1799;
adeg yn Ymofynnydd, 1849,201-203; crynodeb yn Traf. Cymd. Hanes. Bed; 1930 45-
47) Odid na ragflaenwyd esgymunodd William Williams yntau gan ei farwolaeth.
Yr oedd wedi priodi am y trydydd tro, yn 1784, â Dorothy Lewis,
Llwyngrawys, Llangoedmor. Cafodd wyth o blant o‘r briodas hon, ond un mab a thair
merch a‘i goroesodd. Bu farw 13 Awst 1799, ‗yn 67 oed,‘ a chladdwyd (a‘i weddw
gydag ef, 1803) ym mynwent Ebenezer ar dir Dre-fach. (Cwmbetws)
Nid oedd yr un o‘i blant yn Fedyddwyr, ac mae‘n awgrymog mai ―William
Williams, Esquire, of Trefach‖ a ddodasant ar garreg fedd eu tad (Priododd yn 19 oed
un Miss Bowen o Llwyngwair ger Trefdraeth, un o deulu urddasol a chrefyddol
rhanbarth Cemaes. (Yn ôl hanes teulu Llwyngwair merch ydoedd i James Bowen,
Jane. born 1734, married William Williams, Trefach, Llanfairnantgwyn. He was a
Justice of the Peace for the counties of Pembroke and Cardigan and for the borough of
Cardigan. An Anglican by upbringing, he joined the Baptists in 1760 and became a
Baptist Minister) Blwyddyn fu hŷd eu bywyd priodasol, oblegid bu‘r wraig ifanc farw
ar eni ei chyntaf-anedig.
Dyna achos ei dröedigaeth. Gwnaeth gyfamod â Duw gan ddifynni Deut.
Xxvi.17, Cymeraist yr Arglwydd heddiw i fod yn Dduw i ti, ac i rodio yn ei ffyrdd ef,
etc. Dyddiodd y Cyfamod hwn Rhagfyr 30, 1753. Closiodd at y Bedyddwyr yng
Nghilfowyr, a bedyddiwyd ef yno tua 1757, [yn ôl Cof Lyfr Cilfowyr bedyddiwyd
Mawrth 2. 1760 os mai ef yw hwn] Dechreuodd bregethu yn 1760, Priododd wedyn
un Miss Morgan, hithau o deulu bonedd a chyfoethog.
Ni wyddom ba bryd y priododd hi, na pha bryd bu hithau farw. Ni fu plant o‘r
briodas hon.)
Dyma yr ysgrifen ar y garreg fedd yn Ebenezer, ond amhosib ei darllen i gyd
oherwydd ei henaint.
In Grateful affectionate Remembrance Of the Piety and Virtues of their Beloved
Parents. This Tomb is erected by three Surviving Daughters.To the Sacred Memory of
William Williams Esq.Of Trevach in this County Who Died 13th
of August 1799
Aged 67and of Dorothy his Wife Who Died 15th
Dec 1805 also their Children
Dorothy Jane Who Died 1790 Aged 15 William Morgan?? Mary Aged 13 Months
Thomas Aged 16 Months.
Ychydig o Hanes y Genhadaeth (Allan o T.M.Bassett)
Ar ôl blinder yn achos y Dolau, dymunwyd yno am gynhorthwy o Cilfowyr. Er ateb
eu dymuniad, aeth, dau neu dri i‘r Dolau yn gylchynol, mewn ffordd o brofiad. Yr
oedd Mr John Richards, Mr William Williams, a Mr Thomas Henry, wedi myned
gyda‘r aelodau a ymgorfforasant yn eglwys yn 1707. Wedi cael cymaint o brofiad ag
oedd yn boddloni o bob tu, dewiswyd Mr David Evans, (Cilfowyr) i fod yn fugail yn
y Dolau;(Sir Faesyfed) symudodd ac ordeiniwyd ef yno yn 1771.
Ym mis Mai canlynol trefnwyd i‘r Parch David Evans, ymgymryd a‘r daith
genhadol gyntaf i siroedd Meirion, Arfon, a Môn, mae sôn am John Evans o Cilfowyr
yn 1776, David a Thomas Morris ei frawd o Cilfowyr 1784. Ac yr oedd Mr David
Thomas, bugail Cilfowyr, wedi ei drefni i bregethu yn y gymanfa ym Methesda, yn
1778, ond gwelodd Duw yn dda, ychydig cyn y gymanfa, ei alw ef i gyfarfod gwell.
24
Yr oedd Mr David Thomas yn weinidog ffyddlawn, yn fawr ei barch a‘i
gymeriad mewn eglwys a gwlad, yn agos ac ym mhell.
Gŵr ystyriol, pwyllog, deallus, ac addfwyn ydoedd. Yr oedd iddo dderbyniad
mawr yn eglwysi y Bedyddwyr trwy Gymru. Byddai‘n arferol o gadw y Gymanfa yn
gyffredinol, ac yn ddefnyddiol ynddi. Yr oedd yn angenrheidiol iddo lawer o
amynedd, pwyll, gwroldeb, a hunanymwadiad ar frydiau, wrth ymdrin ag eglwys mor
lluosog ag oedd Cilfowyr; eto gair da oedd iddo yn gyffredin. Bu yn eu gwasanaethu
yn y weinidogaeth, meddant, wyth mlynedd a deugain, yn gweini ordinhadau 37 o
flynyddau, a 29 yn fugail, yr oedd o gylch 74ain oed. Bu farw yn gysurus, a
gadawodd archwaeth da ar ei ôl. Claddwyd ef yng Nghilfowyr.
Nodir yma ychydig am Mr David Evans; nai oedd ef i Mr David Evans, a
adnabyddid wrth yr enw David Evan bach. Yr hwn a fu yn weinidog yma dros lawer
o flynyddau, yr oedd yn ŵr ieuanc gobeithiol; bu yn pregethu dros ychydig amser yn
eu plith; yr oedd ei duedd i fyned i Fristol, a chafodd anogaeth i hynny. Efe oedd y
cyntaf o Gymru a dderbyniwyd yno wedi corffoli y gymdeithas. Yn hanes argraffedig
y gymdeithas yno, gynorthwyo gwŷr ieuanc i gael ychydig o ddysg neu hyffoddiad
mewn pethau buddiol i‘r weinidogaeth, nodir i Mr David Evans, o Cilfowyr, gael ei
dderbyn Medi y 26,1770; ond adfeiliodd ei iechyd, daeth adref, a gorphenodd ei holl
waith yn 1773.
Thomas Rhys Davies (1790-1851).
Allan o’r Byw Graffiadur 1940.
Gweinidog y Bedyddwyr; ganed ym Mhenwenallt Cilgeran, 19 Mai 1790, mab
Dafydd Dafis, Trefawr, Llanfyrnach. Cafodd addysg gan Dafydd Stephen yn y Capel
Bach, Llechryd; gan Walters, mab offeiriad Llanfihangel-Pen-Fedw; ac yn ysgol y
Parch Evan Jones yn Aberteifi.Bedyddiwyd ef yn 1806 yn afon Morgeneu, a
dechreiodd bregethu yn fis Rhagfyr yr un flwyddyn.
Ymwelodd â Gogledd Cymru yn 1811, a phregethu yng nghymanfa Amlwch,
ac ar anogaeth daer Christmas Evans daeth i Lansantffraid Lan Conwy a‘r Rowen yn
1812, ond yn ei fam- eglwys yng Nhilfowyr yr ordeiniwyd ef yn 1814 Dwy eglwys
oedd yn ei gylchdaith yn y Gogledd y pryd hynnu, a 35 aelod ar wasgar mewn 12
plwyf, ‗ond yr oeddym yn pregethu‘ ysgrifennai mewn darn o ‗hunan gofiant.‘ mewn
llawer iawn a thai ffermwyr a phobl gyffredyn, a drysau agored ym mhob ardal, fel y
buwyd am rai blynyddoedd heb braidd gysgu dwy noswaith nesaf i‘w gilydd yn yr un
gwely, gan lafur gwastadol,.. a bûm ym mhob afon, a llyn, a nant o Gonwy i
Lansannan, ac o Lanrhwst i‘r Bontnewydd, o fôr Llandudno i fynydd Berwyn, yn
cysegru eu holl ddyfroedd.‖
Yn 1814 priododd Ann Foulks o‘r Beniarth yn Llandrillo-yn Rhos, merch o
deulu cefnog a chlyd ei hamgylchiadau, a gallodd yntau oherwydd y briodas hon
roddi benthyciadau arian i‘r llu eglwysi bychain a sefydlwyd ganddo i godi capelau
yng ngorllewin Dinbych a sir Fflint. Bu ffrwgwd rhyngddo ag eglwys Glanwydden
ynglŷn ag eiddo, ac ymadawodd yntau â‘r Bedyddwyr yn 1818 ac ymuno â‘r
Wesleaid, ond dychwelodd at ei hen enwad yn 1826. Bu yng Nghlynceiriog (1827-9),
yn Lerpwl yn Heol Stanhope a chodi capel yno (1829-35), ac yng Nghilgeran (1835-
43). Dychwelodd i‘r Gogledd i fyw yng Nghlanwydden yn 1843, ac ymroi i‘w hoff
waith o bregethu teithiol, ac ar daith felly y bu farw yn Abertawe, 26 Mehefin 1859;
claddwyd ef ym medd Christmas Evans. Pregethodd 13,145 o weithiau.
(Yn ôl ―a‘r haul wedi codi‖ Undeb Blaenwaun 1957 ef oedd Gweinidog cyntaf Penuel
Cilgerran).
25
Thomas Rhys Davies.
(allan o Enwogion Cymreig 1700-1900 gan y Parch.T.Morgan Sciwen)
Ganwyd ef Mai 19, yn Mhenwenallt, Cilgeran. Ymunodd ar Bedyddwyr yn
Nhilfowyr yn 1806, dechreuodd bregethu yno yn yr un flwyddyn, lle hefyd yr
ordeiniwyd ef Fawrth 9, 1814. Bu yn llafurio yn yr Efengyl yn Fforddlas, Glynceiriog,
Lerpwl, Cilgeran, a Glanwydden. Bu farw yn y ty gorffenodd yr enwog Christmas
Evans ei yrfa ynddo, yn Abertawe, y Nos Sabbath olaf yn Mhehefin, 1859. a
chladdwyd ei weddillion, ar ei ddymuniad ei hun, yn yr un bedd ag ef.
Yr oedd efe yn un o gedyrn y ffydd, ac yn un o bregethwyr mwyaf poblogaidd ei
oes. Hynodid ef gan wreiddioldeb a ffraithineb. Bu ei gyfoeth yn gynorthwy mawr i
adeiladu capelau yn Nghogledd Cymru. Cyfansoddodd rhai emynau ac englynion
gwych.
David Evans. (1744-1821)(allan o Enwogion Cymreig)
Gweinidog y Bedyddwyr ym Maesyberllan; Ganwid ger Aberporth, sir
Aberteifi, mab David Evans, pysgotwr. Bu‘n gwasanaethu ar amryw ffermydd o 1754
hyd 1777. Anaml yr ai i gapel cyn iddo ddechrau mynychu capel Hawen yn 1767.
Gwrthododd ymuno â‘r Annibynwyr a‘r Methodistiaid, a mynnodd ei fedyddio yng
Nghilfowyr yn 1770, (Chwefror 18eg ) pan oedd yn hwsmon y Ddolgoch,
Troedyraur, ac fe‘i cymhellwyd i bregethu‘n union. Wedi priodi yn 1774, cymerth
dyddyn gerllaw eglwys Troedyraur. Urddwyd ef a John Richards yng
Nghastell Newydd Emlyn, 1778. Ymwelodd a‘r Gogledd dri gwaith ar ddeg o dan
nawdd cenhadaeth y Bedyddwyr. o 1787 hyd 1817 gofalai am Faesyberllan a‘i
changhenau. Cychwynnodd achosion yng Ngherrigcadarn ac Aberhonddu. Cododd
ddau o‘i feibion John a David Evans, gweinidog Pontrhydyrynn i bregethu. Bu farw
24 Hydref 1821.
John Evans (allan o Enwogion Cymreig)
Ganwyd ef yn agos i Boncath, ‗Sir Benfro. Ymaelododd gyda‘r Bedyddwyr yn
Nghilfowyr. Yn 1784 ordeiniwyd ef yn ei dy ardrethol ei hun yn Llansantffraith yn
weinidog ar eglwys y Roe. Ymsefydlodd yn y Dolau yn 1792, ac aeth oddiyno yn
1795, fel y tybid, i America, a bu farw yn Efrog Newydd yn neu tua‘r flwyddyn 1814.
Meddai ar ddoniau uwchraddol, a graddau helaeth o yspryd cenhadol. Efe
ordeiniodd Christmas Evans yn Salem, Lleyn, yn 1790. Cafodd y fraint yn 1791 o
fedyddio William Gibson, yr hwn a fagodd John Gibson,R.A., y delwedydd enwog.
Benjamin Davies. (Nid Benjamin Davies, Nantyreryd yw hwn)
Hanai ef o Cilfowyr, lle y dechreuodd bregethu. Derbyniodd ei addysg yn
Athrofa Caerodor. Ordeiniwyd ef yn weinidog ar eglwys Fedyddiedig Penyfai yn
1811, lle y treuliodd ei oes. Bu farw yn 1834.
Dudley D.Evans. (allan o Enwogion Cymreig)
Ganwyd ef yn Nghilfowyr, ac yno yr ymaelododd gyda‘r Bedyddwyr. Yr oedd
yn un o‘r ddau fyfyriwr cyntaf a dderbyniwyd i Athrofa Hwlfordd. Aeth oddiyno i
Athrofa Caerodor. Ordeiniwyd ef Rhag., 1845 yn York Place, Abertawe.
26
Bu yn gweiniodogaethu wedi hynny yn y Drefnewydd, Dudley, a
Chasnewydd, lle bu farw Awst 28, 1873, yn 54 mlwydd oed.
Yr oedd ef yn un o‘r ychydig gewri a gododd Cymru yn ystod y 19 ganrif i
addurno y pwlpud Seisnig. Cydgyfarfyddai hanfodion y pregethwr mawr a
phoblogaidd ynddo. Darllenid ―Blagur Myfyrdod‖ Dudley Evans gan dyrfa fawr gyda
blas ac aiddgarwch. Safai ar ei ben ei hun fel amlinellwr pregeth.
Nodwyd i Gilfowyr adeiladu tri thŷ cyfarfod; fel y byddent yn cynyddu ac
ymdaenu yr oeddynt yn adeiladu, os byddai lle yn gweddu, a hwythau yn gallu. Yn
1769, adeilasant dŷ yn Sir Aberteifi, o gylch pedair milltir o Cilfowyr, enw cyffredin
hwnnw yw Tŷnewydd. Y mae gerllaw lle a elwir Penparc,
Enwau yr aelodau yn 1689, a‘r plwyfi yr oeddynt yn byw, fel y nodir
yn Hanes Rhydwilym, oedd plwyfi Penbryn, Bettws, Brongwyn, a Threfmaen, a elwir
yn gyffredin Tremain. Mae ym mhlwyf Penbryn, le a elwir Ffynnonddeinuiol; mae y
lle hwn yn Sir Aberteifi, o gylch wyth milltir o ogledd tref Aberteifi a chwe milltir o
Gastellnewydd, mae y plwyfi eraill a enwyd gerllaw yno, rhwng hynny ac Aberteifi.
Yr oedd aelodau yn byw yn y pedwar plwyf hyn yn 1689, Mae rhai yn sôn fod cwrdd
yn cael ei gadw yn Ffynnonddeiniol (Deiniol, Glynarthen) er ys can mlynedd. Nid
annebig mai gwir yw y sôn. Yr oedd hynny o gylch 1677, yr hyn oedd yng nghanol
amser yr erledigaeth; gallai fod yno rai blynyddoedd yn gynt. Tebygol mai yn nhŷ Mr
Evan Thomas yr oedd y cwrdd yr amser hwnnw, gan mai efe a‘i wraig oedd yr
aelodau oll yn y plwyf yn 1689.
Mae yn debyg i aelodau y Bedyddwyr leihau, os nid darfod y ffordd honno
mewn amser, canys dywedir iddynt roddi fynnu pregethu yno dros flynyddau. Ond yn
amser Mr Enoch Francis, dechreuwyd cadw addoliad drachefn yn yr un lle; mae yn
debyg fod aelod neu aelodau yn perthyn i‘r Castellnewydd yn byw yn y lle y pryd
hynny.
Gwelid yn yr hen lyfr cofnodion Cilfowyr i Jonna John gael ei fedyddio yno
Ion 21af 1774. Awst 13eg Thomas Thomas a Mary Fransis. Hyd 4ydd 1778 Sara
Morris. Ebrill 15fed 1780 Evan David, David John a Sarrah James. Ebrill 5ed 1796
Merch Lasarus, 19eg 4 o bersonau, ond does ddim cofnodion ar ôl hyn.
Ond aeth y bobl hynny o‘r lle, trwy angau, neu ryw ffordd.
Yna daeth aelodau o‘r Presbyteriaid i fyw i Ffynnonddeiniol. a daeth eu
gweinidogion hwy i bregethu yno.Ond ni throwyd y Bedyddwyr allan, eithr yr oedd y
naill a‘r lleill, fel brodyr, yn pregethu yn eu tro. Hyd yn hyn yn y tŷ annedd yr oeddid
yn pregethu o‘r dechreuad; ond yn 1763, darfu i Benjamin Thomas. Ond gan fod y
Bedyddwyr wedi bod yno cyhyd o‘r blaen, a bod y gŵr da haelionus yn chwennych
cynnal ac annog cariad rhwng brodyr Cristnogol, wedi gorffen yr adeiladaeth,
gwahoddodd y ddwy garfan, sef y Presbyteriaid a‘r Bedyddwyr, i ddyfod i‘r tŷ
newydd i gadw y cwrdd cyntaf gyda‘u gilydd; a threfnodd i ddau weinidog i bregethu,
sef un o‘i bobl ei hun, ac un Bedyddiwr. Yn y cyfarfod hwnnw hysbysodd Mr
Benjamin Thomas yn gyhoeddus ei fod ef yn rhoddi y tŷ newydd yn lle addoliad,
ac at wasanaeth ei frodyr crefyddol ei hun, a’r Bedyddwyr, y naill fel y lleill.
Roedd pregethu yn y lle hwn gan weinidogion Cilfowyr, ac weithiau pregethwyr
Aberteifi.
Pan orffenodd Mr Thomas ei hannes, Lewis Thomas a David Evans, oedd yn
weinidogion yr eglwys, a Thomas Davies yn gynorthwyr iddynt. Yr oedd Lewis
Thomas yn cael ei ystyried yn ŵr duwiol gyda synnwyr cryf, a barn gywir ar
athrawiaethau‘r Efengyl, ac yn hynod lwyddiannus wrth drin disgyblaeth eglwysig.
27
Nid oedd ei ddoniau gweinidogaethol mor enillgar, yn enwedig i ddynion
ieuanc, a rhai o‘i frodyr, am fod ychydig arfryddineb yn ei barabl. Eto perchid ef yn
fawr fel credadyn, ac fel gweinidog y Testament Newydd. Mab iddo ef oedd y
llafurus a‘r doniol Titus Lewis, (yn ol llyfr cofnodion Cilfowyr gwelir ei fod wedi cael
ei fedyddio yn Blaenwaun ar Meh 1af 1794) Fe gymerodd enw cyntaf ei dad yn ail
enw iddo ei hun. ‗Roedd ei fam, Martha yn chwaer i‘r Parchg David Evans. [Dolau]
Bu Lewis Thomas farw yn 1778, wedi gwasanaethu yr eglwys, fel gweinidog
dros 27 o flynyddoedd, ac fel pregethwr cynorthwyol lawer o flynyddoedd cyn ei
ordeinio.
Wedi marwolaeth y gŵr da hwn, un gweinidog oedd ar yr eglwys, David
Evans; ond yr oedd yma ddynion ieuanc derbyniol yn cynorthwyo, sef David Evans,
Thomas Evans a Benjamin Davies, y rhai a neilltuwyd i gyflawn waith y
weinidogaeth, yn y flwyddyn 1793. Aeth David Evans i weinidogaethu i‘r Graig, yn y
Castellnewydd, ac oddi yno i Faesyberllan, lle y bu farw. Symudodd Thomas Evans i
Aberystwyth, lle y bu yntau farw yn 1801.
Yr oedd Benjamin Davies yn aros ac yn un o weinidogion yr eglwys, ac yn ŵr
oedrannus. Mae lle i farnu mai brawd iddo ef oedd Thomas Davies a enwir gan
Thomas, yn gynorthwyr i Lewis Thomas a David Evans. Bu ef farw cyn i Benjamin
Davies ddechrau pregethu; yr oedd yn llawer hŷn nag ef. Yr oedd wedi dechrau
pregethu, pan gafodd ei frawd Benjamin ei eni, a’r fam yn 52ain oed pan ganwyd.
Roedd hyn yn ddigwyddiad anghyffredin, yn enwedig gan nad oedd wedi geni plentyn
ers pymtheng mlynedd. Yr oedd Thomas Davies yn bregethwr tra derbyniol, ac yn
meddu doniau rhagorol at y weinidogaeth.
Bu yr hen weinidog David Evans farw yn 1808, wedi gwasanaethu yr
eglwys gyda llawer o ffyddlondeb, anrhydedd, a llwyddiant dros 47 o flynyddoedd ar
ol ei ordeinio, Buasau yn gynorthwyol fel pregethwr flynyddoedd cyn hynny. Yr oedd
dros 80ain oed pan fu farw. Dyn o gorff bychan oedd ac fe adwaenid ef trwy eglwysi
Cymru wrth yr enw David Evan bach. Ond cafodd iechyd da, ac ni fu ond ychydig
iawn o amser heb allu pregethu. Yr oedd yng Nghymanfa y Felinganol y flwyddyn o‘r
blaen, a gorffenodd y genhadaeth yno trwy weddi. Yr unig weinidog arall a fu yn
llafurio yng Nhilfowyr a Blaenwaun ar yr un pryd oedd y Parch Dafydd Henry
Edwards.B.A.
Trefdraeth. 1675. Y mae yr eglwys hon yn ddyledus am ei bodolaeth i
offeryngarwch Rhydwilym, canys dechreuwyd pregethu yn y dref hon mor gynnar â
1675, yn yr amser poethaf o‘r erledigaeth greulawn dan deyrnasiad Charles 11. Sef 29
o flynyddau cyn corffoli Cilfowyr, a 70 mlynedd cyn i Llangloffan gael ei ffurfio yn
eglwys reolaidd. Wedi Cilfowyr ymneilltuo oddiwrth y fam eglwys, cymerodd ran o
ofal gweinidogaethol y lle hwn, a‘r gangen yn Llangloffan, y rhan arall.
Wedi corffoli y ddwy eglwys a nodwyd yn barod, parhasant i lafurio yn
gylchynol a bu mawr lwyddiant ar eu hymdrechiadau. Trefn y ddwy eglwys i fyned
a‘r achos ym mlaen yno oedd, pregethu bob yn ail Saboth, a rhoddi eu dewisiad i‘r
rhai a fedyddid i roddi eu hunain yn aelodau yn yr eglwys a ewyllysient. Os dywedai
y rhai a ymofynnent eu bedyddio y dymunent ymuno â Chilfowyr, byddai
gweinidogion Llangloffan yn gweinyddu yr ordinhad; ond os rhoddent eu hunain yn
aelodau yn Llangloffan, gweinidogion Cilfowyr fyddai yn bedyddio, a byddai y ddwy
eglwys yn disgyblu eu haelodau eu hunan. Felly y parasant mewn heddwch dros lawer
o flynyddau. Parhaodd y cysylltiad hwn hyd Chwefror 11, 1795, pryd y corffolwyd yr
aelodau ag oedd yn y dref a‘r gymmydogaeth yn eglwys reolaidd. Eu rhif oedd 87, sef
45 o Langloffan, a 42 o Gilfowyr.
28
Blaenffos: - 1740. Dechreuwyd pregethu‘r efengyl yn yr ardal hon mewn tŷ
annedd o‘r enw Abercerdin gerllaw Abertrinant, yn y flwyddyn 1740, Y tŷ hwn oedd
cartref Lewis Thomas, a oedd ar y pryd yng Nghilfowyr, ac yn ddiweddarach yn un
o‘i gweinidogion. Ef ydoedd tad yr enwog Titus Lewis.
Parhawyd i gynnal gwasanaeth crefyddol yn Abercerdin hyd y flwyddyn 1748.
Bu Blaenffos yn gangen o Cilfowyr am 87 o flynyddau hyd y corfforwyd hi yn y
flwyddyn 1827.
Gwerth nodi yn y fan yma fod Drefach cartref William Williams y sonnir
amdano yn barod a Abertrinant yn ddwy fferm gyfagos, tybed a‘i dylanwad Lewis
Thomas fu yn offerynnol i William Williams droi at y Bedyddwyr? (Eglwyswyr oedd
ei rhieni)
Penparc: - 1750. Nid yw yn ddichonadwy rhoddi hanes cywir o ddechreuad yr
achos yma, ond yn ddiamheuol yn ôl David Jones Caerfyrddin, ei fod yr henaf yn sir
Aberteifi ond y Coedgleision. Y mai yn eglur hefyd mai gweinidogion Cilfowyr a
ddechreusant bregethu yn yr ardal hon, efallai mor gynnar â‘r flwyddyn 1750. A
Chilfowyr fu yn foddion i adeiladu y tŷ cyfarfod, yn 1769. Byddid yn pregethu yno
unwaith bob Saboth, ac yn torri bara bob dau fis. Parodd yn gangen o Cilfowyr hyd y
flwyddyn 1799.Pryd y corffolwyd hi yn eglwys ar ei phen ei hyn.
Ebenezer Dyfed: - Sonnid amdani uchod, dechrau dau Sul y mis yn
Blaenwaun oherwydd yr anhygfod o ‗Arddodiad Dwylaw‘. Corfforwyd hi yn eglwys
yn Awst 1766, a John Richards yn weinidog arni. Rhif yr aelodau y pryd hwnnw- 27.
Penuel Cilgerran: - Rhwng Cilfowyr a Bethania Aberteifi y magwyd ac y
meithriniwyd Penuel. Dau o Weinidogion Cilfowyr, sef Benjamin Davies a Nathaniel
Miles, a dau o Fethania sef John Herring a David Mathias a bregethai yno.
Cynhyddai‘r gwrandawyr, a bu rhaid chwilio am le mwy, a chafwyd ef yn y tŷ annedd
a elwid yn ―Gapel Jones‖ yn Heol yr Eglwys.
Yn 1820 adeiladwyd yr hen Benuel, a gwasanaethwyd yn yr agoriad gan
weinidogion Cilfowyr a Bethania. Yn 1841 corfforwyd Penuel. Darllenwyd llythyrau
gollyngdod i‘r aelodau o Cilfowyr gan y Parch B. Davies, ar rai o Fethania gan y
Parch W. Owen, Y Gweinidog cyntaf oedd yr enwog Thomas Rhys Davies. (ymunodd
a‘r Bedyddwyr yng Nghilfowyr yn 1806, a dechreuodd bregethu yno yr un flwyddyn,
lle hefyd yr ordeiniwyd ef yn 1814.)
Rhaid sôn am Ramoth Abercych, Gweinidogion Cilfowyr a ofalai am yr achos
yng Nghwmplwyf, ac fe‘i cynorthwywyd gan Griffith Jones, gweinidog Rehoboth. Bu
o wasanaeth mawr i‘r achos yn ei fabandod. Pregethid yr efengyl yn y fro am hanner
can mlynedd, cyn codi capel Ramoth yn 1826. Mewn tŷ annedd o‘r enw Cwm-plyf,
cartref un Shôn Hughes y dechreuwyd yr achos. Y Buarth o flaen y tŷ oedd man
cyfarfod, ac yr oedd yno bulpud at wasanaeth pregethu. Nid oes olion yr hen adeilad
cysegredig i‘w ganfod heddiw, er y bernir ei fod gerllaw‘r fan y saif gardd Clynview.
Pan adeiladwyd Ramoth, gweinidogion Cilfowyr ar yr adeg oedd Benjamin
Davies, Nantyreryd, a Nathaniel Miles, Felinfach. Bu rhyw anghydfod rhwng y ddau,
ac ymadawodd yr olaf i ofalu am yr achos ym Mlaenwenen.
29
Yn ystod gweinidogaeth Rees Price, elai â‘r saint yn fisol i Gymundeb i
Cilfowyr, ond yn 1872 dechreuwyd gweinyddu Cymundeb yn Ramoth.Anfodlon
roedd Rees Price i estyn breintiau eglwysig i‘r ferch, ac fel cangen o Cilfowyr yr
ystyrir Ramoth o hyd, oblegid ni chorfforwyd hi yn eglwys hyd heddiw.
Fronddeinol: - 1689? (Deiniol) Fel y gwelwyd uchod tebygol mai
gweinidogion Cilfowyr fu yn rhannol genhadon yn yr ardal, yn ôl T Rees DD
Abertawe, a J Thomas Liverpool yn ―Hanes Eglwys Anibynnol Cymru‖ dwedir fel
hyn dan hanes Glynarthen,
―Bu cangen Penybryn o‘r eglwys unedig hon yn addoli yn y Ddeiniol hyd y
flwyddyn 1797, pryd yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf yn Glynarthen. Mae yn
ymddangos fod nifer o wrthfabanfedyddwyr yn cydaddoli a‘r Annibynwyr yn y
Ddeiniol, o bosibl oddiar y pryd yr adeiladwyd y capel yno yn 1769, ac, mae yn dra
thebygol, yn yr annedd-dai lle y cyfarfyddent i addoli cyn fod ganddynt un capel. Pan
symudodd yr Annibynwyr i‘w haddoldy newydd yn Glynarthen arhosodd y
gwrthfabanfedyddwyr yn y Ddeiniol, ac yno y buont nes iddynt yn graddol leihau a
darfod yn hollol gyda llwyddiant a chynnydd cyflym yr achos yn Glynarthen‖.
Bu y gymanfa yn Cilfowyr yn: - 1726,1740, 1743, 1760, a 1783,1839,1866,1897.
Yn ôl llyfr hanes Rhydwilym gan David Jones Caerfyrddin (yn 1899)---------―Noder i
Phillip Morgan gael ei briodi gan Thomas David Rees yng Nghilfowyr, y 23ain o
Chwefror, 1689.
Mae sôn am Thomas David Rees fel hyn yn llyfr Hanes Rhydwilym, Mr Thomas
David Rees, a neilltuodd gydag Eglwys Glandwr, neu Cilfowyr, yn 1696. 1896
Codwyd festri a stablau newydd, [gweler yr hanes yn ―Hanes yr Eglwys‖tud 310]
Ychydig o hanes yr enwog Christmas Evans‖ (Cofiant gan W.Morgan 1839).
Ganwyd Christmas Evans ddydd Nadolig 1766, yn Ysgarwen, plwyf Llandysil,
swydd Aberteifi. Ei dad Samel Evans, crydd. Ei fam Johannah Lewis, wedi disgyn o
Lewisiaid, Blaencerdyn, Cwmhyar. Ail fab oedd Christmas Evans.
Roedd Christmas Evans yn 17 a heb fedru darllen. Bu farw ei dad pan oedd Christmas
yn naw mlwydd oed.Pan oedd Christmas Evans yn ei ―arddegau‖ymosododd pump
neu chwech o ddynion arno, a tharo fe ar ei lygaid a chwibren. Fel canlyniad collodd
ei lygad.
Ei daith gyntaf oLêyn i‘r deheudir. Wedi i‘r Arglwydd dywallt ysbryd y
weinidogaeth arno yn Llêyn, ymwelodd a‘r eglwysi yn y deheudir.
Ar ei draed yr oedd yn teithio yn awr: nid oedd yr eglwysi bychain yn Llêyn
yn alluog i brynu ceffyl iddo, ac nid oedd modd ganddo i brynu ceffyl ei hun.
ymwelodd y tro hwn ag Aberystwyth, Castell Newydd yn Emlyn, Aberteifi, Penparc,
Blaenwaun, ac aeth i lawr trwy Drefdraeth, Tabor &c yn swydd Benfro.
30
Dechreuodd y bobl synu wrth glywed y fath athrawiaeth nerthol gan un na
chlywsant son am dano o‘r blaen. Cymmerodd deffroad anarferol le yn y lleoedd y
teithiodd i ymweld â hwynt y tro hwn. Yr oedd y bobl yn gwaeddi ac yn gorfoleddu
yn anarferol o ogoneddus yn Penrhyncoch, Aberystwyth, Castell Newydd, ac
Aberteifi, Penparc,&c. Cafodd rhan fawr yn y diwygiad hwnw, yr hwn y mae yn
debyg, na bu mo‘i fath yn yr ardaloedd hyny ar ol yr amser hwnw, hyny yw, i‘r fath
raddau mawrion, ac mor gyffredinol.
Rhoddaf i‘r darllenydd ei hanes ef ei hun am y diwygiad hynod hwn, gan ei
fod wedi ei goffhau yn lled fanwl, ac yn ysbryd yr hwyliau cydfynedol ag ef. ― Yr
oeddwn yn awr yn teimlo nerth yn y Gair fel gordd i ddryllio y graig, ac nid fel
brwynen. Cefais oedfa nerthol iawn yn Nghilfowyr, a hefyd oedfaon hwylus yn
Aberteifi a Blaenwaun.
Yr oedd y gwaith o argyhoeddi yn myned ym mlaen mor hynod o nerthol yn y
cymmydogaethau hyny, fel yr oedd yno fedyddio bob mis am flwyddyn,neu ragor, Yn
Nghilfowyr, Aberteifi, Blaenwaun, Blaenffos, ac Ebeneser, o rifedi 10,12,15,16,20 &c
o bersonau. Byddai lloned y mynwentydd a‘r tai cyrddau o wrandawyr yn ymdyru i‘m
gwrando yng nghanol y cynhauaf Medi.
Byddwn yn pregethu allan yn fynych yn yr hwyr,- a‘r canu a‘r moliannu yn
parhau dan ddydd goleu. .Yr oedd y fath dynerwch yn disgyn mewn oedfaon ar y
gwrandawyr, fel y byddent yn wylo yn ffrydiau, ac yn llefain, fel y gallasech feddwl
fod yr holl dyrfa, yn feibion ac yn ferched, yn cael eu toddi gan air Duw, yr hwn oedd
yn awr fel cleddyf llym dau finiog yn ei effeithiau, yn myned trwy y cymylau a‘r mêr,
ac yn datguddio iddynt eu mewnol chwantau. Byddai yr hwyl yn fy nilyn i mewn ac
allan, fel yr oedd yn bleser i mi bregethu.
Byddai yr un bobl yn ymgasglu i‘m gwrando bymtheg ac ugain o weithiau y
flwyddyn hon, trwy siroedd Aberteifi, Penfro, Caerfyrddin, Morganwg, Mynwy, a
Brycheiniog. Darfi i‘r adfywiad hwn, yn enwedig yn ardaloedd Aberteifi, swydd
Benfro, ddarostwng y wlad i dybied yn dda am grefydd. Darfu i‘r awel fy nilyn i lawr
i Abergwaun, Llangloffan, Castell-newydd-bach, Rhydwilym, pan oedd Mr Gabriel
Rees, yn bregethwr bywiog yno.
Yr oedd y fath ysbryd tyner y pryd hwnw o Tabor i lawr i‘r Felinganol yn
gorwedd ar y gwrandawyr, fel y gallesid meddwl, gan fel y byddent yn wylo, yn
llefain, ac yn crynu fel dail yr eithnen trwy y tai cyrddau, ac yn gymmysgedig a hyny
ryw sirioldeb nefol, fel yn dangos y dymunasai y bobl aros yn yr hwyl hono. Erbyn
hyn yr oedd son wedi myned am dano trwy yr holl ddeheudir, ac yr oedd cael ei
gyhoeddiad yn gyffroadol i dynnu lluoedd o wrandawyr ynghyd i‘r lle y buasai yn
pregethu, ac yr oedd wedi ennill poblogrwydd ym mhob ardal, fe allai tu hwnt i neb
yng Nghymru yn ei oes.
Ymddengys wrth ei ddydd-lyfr fod yr ymweliad cyntaf hwn a‘r deheudir wedi
cymmeryd lle yr ail flwyddyn wedi ei sefydliad yn Llêyn, Dwy flynedd y bu ei
arosiad yn Llêyn, lle, fel y dywed ―y treuliodd flaen‘ffrwyth ei nerth, ac yr agorodd ei
ddawn weinidogaethol‖. Yr oedd hyny wedi magu anwyldeb neillduol fel y sylwyd
rhyngddo a‘r wlad hono barhaus, er fod y cwbl braidd o‘r bobl oeddent yno yn cynnal
yr achos yn ei amser ef wedi myned i dragwyddoldeb.
31
Allan o‘r hanes gan y Parch Dafydd Edwards B.A.
Beth ddigwyddodd i deulu Cilcam? Gwyddom i Joseph a Mary Phillips,
aelodau yng Nghilfowyr allfudo o Blwy Eglwyswen i Chester County, Pensylfania
1755 ac yn 1756 cawn enw Joseph yn rhestr trethi Treflan Uwchlan, Turk‘s Head (a
elwir nawr yn West Chester). Nid oes sicrwydd beth oedd perthynas Joseph i John
ond gwyddom fod ganddynt bedwar mab, David, John, Josiah, a Joseph a anwyd
Tachwedd 1af 1754 ac y mae llyfr 518 tudalen wedi ei gyhoeddi yn olrhain holl
ddisgynyddion y pedwar mab hyd 1979. Gwehydd oedd Joseph ac wedi cyrraedd
cododd Gaban pren ac mewn llyfr a gyhoeddwyd 1877 cawn ddisgrifiad ohono.
Cynyddodd y fasnach i dri gweithle a thair gwe ymhob un. Daethant oll yn
aelodau yn Eglwys Fedyddwyr Great Valley 13 milltir i ffwrdd gan sefydlu cangen yn
Yellow Springs gerllaw eu cartref. Tyfodd hon yn Eglwys Fedyddwyr lewyrchus a
gorffolwyd 21 Medi 1771 gyda 51 aelod (a saith Phillips yn eu plith) ac a ddaeth yn
―Vincent Baptist Church‖ sy‘n llewyrchus iawn o hyd.
Yn yr Unol Daleithiau y mae y ―Phillips Family‖ yn cynnal ‗Reunion‘
blynyddol mewn Holiday Inn yn Philadelphia ac ar achlysur trydydd Jiwbili
troedigaeth John ym Mhenlan 1692 gwahoddwyd ein cyn-weinidog y Parch Dafydd
Edwards a‘i briod Enid (gan fod Enid yn ddisgynnydd o‘r teulu, a Dafydd yn cyn
Weinidog Cilfowyr) i ymuno â hwy Mehefin 1992.
Cafwyd amser rhyfeddol gyda 250 o bob rhan o ogledd Amerig yn bresennol
yn y Gwesty moethus am dridau. Cafwyd hanes Cilfowyr gan Dafydd, a rhoddwyd
datganiad cerddorol gan Enid ond uchafbwynt y cyfan oedd ―Motorcade‖ ôr gwesty i
gartref cyntaf Joseph a Mary, ac oddi yno o oedfa yn Vincent Baptist Church lle y
mae ffenestr liw gidedig i gofio‘r sylfaenwyr.
Diau i lawer teulu arall ymfudo o Cilfowyr i‘r UDA. Un dydd yr oedd
newyddiadurwraig o‘r enw Emily Prichard Cary yn chwilota am hanes ei theulu yn
Loudon County, West Verginia a gwelodd ewyllys John Davies dyddiedig Tachwedd
7fed 1791 yn dweud: -― I give and bequeath to the Baptist Church wherof I was a
member brfore I emigrated to America, the said in the Principality of Wales, which
met at the White House named Kilfower in the County of Pembroke and the parish of
Manordeifi, the sum of one hundred pounds Viginia currency…”
Pwy oedd John Davis? Priodwyd John David a Margaretta James ym
Manordeifi 28 Tachwedd 1703, cawsant 5 o blant; John oedd enw‘r trydydd, ond does
dim sôn iddynt gael eu taenellu yn yr Eglwys! Daeth John a‘i frawd Thomas yn
arweinwyr yn y Ty Gwyn, fel y galwent Gapel Cilfowyr, ond dioddefasant erledigaeth
flin gan wyr Sior 1af a ffwrdd a hwy a‘u chwaer Rachel i Virginia; cawn hwy yn Bull
Run ac ymhen y flwyddyn yr oedd John yn tyfu baco ar 250 erw ac erbyn 1750 mae
son wedi myned am dano trwy yr holl ddeheudir, ac yr oedd cael ei gyhoeddiad yn
gyffroadol i dynu lluoedd o wrandawyr ynghyd i‘r lle y buasai yn pregethu, ac yr
oedd wedi ennill poblogrwydd ym mhob ardal, fe allai tu hwnt i neb yng Nghymru yn
ei oes.
32
Anfonodd lythyr at ―Pastor, White House Baptist Church, Pembrokeshire,
Wales‖ Rhoddodd y postman yr amlen i‘r Llyfyrgell, Gofynwyd i‘r Parch Dafydd
Edwards, fel ysgrifenydd y Gymanfa am wybodaeth ac atebodd yn syth mai dyna hen
enw Cilfowyr. Atebodd y llythyr a‘i gwahodd drosodd, a daeth a £100. Ac ers hynny
bu‘n ymweldydd cyson gyda rhoddion hael at yr achos.
33
Llythyr a welwyd yn y Drych Ionawr 1991
Take a will sequestered in a court house for 200 years, season with a bequest
never honoured, simmer with a hardy band of dissidents, mix with electricity
generated by spirits long gone, and voila!
I was transported to Cilfowyr Chapel in the picturesque countryside near
Cardigan. My journey allowed me to transcend time and space and experience
Cilfowyr through the hearts of my ancestors. Sitting in a front pew, I watched the sun
slant through the tall windows and dance across the sanctuary. The polished woods,
the white stonewalls, and the soft warbling birds in the meadow beyond, completed
the service, bucolic moment, but the air was charged. As the organ and singers
reached a crescendo in Cwm Rhondda, the Rev. Dafydd Edwards climbed the
staircase to the high pulpit, paused and allowed the final chords to drift up to the
rafters and rest there imperceptibly. Then he leaned forward; cast a beatific smile
upon me and in a deep, resonant voice said. ―Welcome home, Emily Prichard Carey.‖
My journey was symbolic homecoming for all that fled to the ―Welsh tract‖
near Philadelphia during the 18th
century, for Cilfowyr Chapel is the mother church of
the Welsh Baptists.
The Beginning
Nestled in picture book farmland in the northernmost corner of Pembrokeshire, five
kilometres from Cardigan, the building of worship in which I sat, erected in 1877, is
the third to bear its name. Prior to 1716, the founders met secretly in the nearby White
House, (Ty Gwyn in Welsh) and for good reason. Today a casual wanderer down the
dusty road would scarcely suspect that the chapel‘s formal Georgian façade serenely
masks a history rife with secr obedient British subjects who established Cilfowyr were
transformed overnight into hunted dissidents. The militant union of church and state
throughout Wales mandated their persecution during the 17th
century the Church of
England prevailed. Anyone who defied its authority did so with the understanding that
his or her life was in jeopardy. Cilfowyr‘s location near the common border of
Pembrokeshire, Cardiganshire, and Carmarthenshire attracted members from all three
districts. For several years, they moved freely and above suspicion through the
countryside to worship in the pretty, harmless-looking farmhouse, but their decision to
construct the first formal chapel in 1716 stripped away their cover. Following the
death of Queen Anne and the coronation of George 1 in 1714, the persecution of
Baptists began in earnest. The King‘s men destroyed many meetinghouses, and
Baptist families were forced to flee for their lives.
The Pioneers.
Local farmers Benjamin Thomas and John Davies were among Cilfowyr‘s
early preachers. Alarmed by the spreading terrorism, they gathered their families and
belongings to join Baptists boarding a ship anchored in nearby Cardigan Bay.
Displaced and hunted, they emigrated to America.
Landing at Philadelphia, they first settled in the nearby Welsh Tract, but soon
the frontier beckoned. They made their way to Virginia, to the lower side of Bull Run.
Within the year, Davis added 250 acres to his plantation and began cultivating
tobacco, the major cash crop of the colony. Like other pioneers, the Davis family was
not content to remain in one spot for long.
34
By the 1750s they had all moved to a community called Goose Creek, in what
is now Loudoun County. about 30 miles northwest of the original grant. There they
established the Short Hill Baptist Meeting on the west side of Catoctin Mountain. It
was here that Rachel, the daughter of Thomas Davis, married Thomas Prichard, a
mason, of nearby Leesburg.
Joining genes to create my great-great-grandfather, they took advantage of the
military lots offered after the Revolutionary War and plunged westward into wild
Allegany County, Maryland. Behind them were the buried remains of the pioneering
Davis clan, the church they established, and Loudon County court records that would
enshroud their stories for 200 years while their descendants steered into the future.
The Bequest.
Until 1981, I knew nothing of this ―scornful nonconformist family‖ of
Cilfowyr, only that some of my ancestors came from Wales. The breakthrough came
as I leafed through the Loudoun County records of my Prichard line and stumbled
upon the Davis Rachel‘s uncle, dated November 7, 1791, and probated in January of
1792, that took me back home with one unique bequest; ―I give and bequeath to the
Baptist Church whereof I was a member before I emigrated to America, the said is in the Principality of Wales, which met at the White House named Kilfower in the County of Pembroke and Parish of Manordeifi, the sum of one hundred pounds Viginia currency in trust to the Elders of the said Baptist Church for the proper use of the said Church forever.”
Instantly, questions leapfrogged through my mind. Where exactly was the the
parish of Manordeifi? Was the White House still standing? Did the church elders ever
receive the £100 Pounds? My first hunch hit pay dirt; a letter to the National Library
of Wales at Aberystwyth crossed the desk of D.L.James of Carmarthen, Dyfed Public
Library, who knew that the Reverend Edwards, the minister of Cilfowyr Chapel was
compiling its history. He put us in touch with each other and we quickly filled in the
blanks. Learning that the bequest was never received (probably we have deduced,
because of the strained relations between the new nation and England) I posted a bank
note of £100 .Yet 300 years ago, the note of £100. (Considerably less on today‘s
market than the original gift, which would be equivalent to £10,000), to Cilfowyr
Chapel. Now I could accept the minister‘s invitation to visit the church that had meant
so much to my ancestors. For both of us, the trip marked the closing of a wide circle.
The Second Journey.
My husband and I took off from Washington-Dulles Airport on a British
Airways flight for London just as dusk was creeping across the Loudon County
countryside beneath. We passed over Leesburg, the Potomac River and Washington, a
city that had not existed when the Davis family arrived in Virginia. Momentarily, we
were above the clouds. Our sleek double-decker ship, powered by Rolls Royce
engines, could not have been formulated in the wildest dreams of the family forced to
flee their homeland in a creaky sailing vessel nearly 300 years ago.
Upon arriving in London we took a train to Newport and drove to Northern
Pembrokeshire, now renamed Dyfed. After leaving the M4, we relaxed and
contemplated our surroundings. What a picture! The quaint villages and farmlands on
our route abound in stone homes that are ancient in origin, yet sparkling with fresh
paint and continual upkeep. The buildings and topography closely resemble those of
Pennsylvania‘s Montgomery and Chester Counties, the area first settled by Welsh
immigrants who brought along their architectural styles and masonry skills.
35
The Homecoming.
We entered the town of Cardigan over a stone bridge dating back 2,000 years
to the Roman occupation. Beneath, the River Teifi lazes imperceptibly toward the
Irish Sea several kilometres north.
The nearby docks have sent fishermen to their reward and emigrants, like my
ancestors, to new worlds. The Reverend Edwards was to meet us at the Angel Hotel in
the centre of town.
A hearty welcome accomplished in both English and Welsh, a waiting
contingent of church officers steered us around the corner to the town hall, which
shares the historic Cardigan skyline with the castle. Here, my husband and I began to
comprehend the meaningful day planned for us.
First came greetings from the Mayor of Cardigan, Councillor Sandra Williams. After
signing the visitor‘s book, we joined our hosts in a champagne toast to past and future
Welsh generations. Next came a tour of the town‘s museum, housed in the same
building. Among its artefacts are several Davis family documents. Rev Edwards
observed that it was time for lunch at the home of Tom and Annie James in Boncath.
On our way out of town, we passed Cardigan Castle. Although legend assigns the
castle its fair share of ghosts, the current inhabitant is far more troublesome to the
town. The Rev. Edwards explained that the elderly lady who has resided there
throughout her lifetime refuses to leave, despite a writ of condemnation. ―We are
dealing with two women of strong wills‖ he laughed. ―Mayor Williams wants her out
so the castle can be renovated and opened to tourists. She ordered the castle to be
closed, and it was. But during the night, the old lady had a caravan [trailer] lowered
over the castle walls onto the grounds; She lives there still and won‘t budge.
Annie James‘ natural charm and the homely surroundings engaged us
immediately. We would have been content with a plate of potatoes and leeks fresh
from the field. Instead, she set before us a veritable feast of ham, homemade breads,
homegrown vegetables, and fruit wine, climaxed with a Baked Alaska. Never did I
dream that I would indulge in such a culinary masterpiece on a Welsh farm.
The Heritage.
We stepped from the car onto the gravel road beside the chapel, sensing that
we had been hurtled backwards in time. In all directions, only sighing breezes and
twittering birds broke the tranquillity of the rolling farmland stretching to the sky. The
Rev. Edwards beckoned us down a gentle slope, past the original ―White House‖ now
the caretaker‘s residence, to a fenced plot sheltered by a grove of trees. At first, I
thought he was leading us to the burial site; but as he drew open the gate and climbed
down a short staircase roughly hewn of rock, I saw that he had entered a small, dry
pool fashioned of smooth stones. This was the chapel‘s baptismal pool, the key factor
in the denomination‘s break from the Church of England. ―The original members of
Cilfowyr built this pool‖, he said, ―they chose the site because of the water source, a
stream that we close off when the pool is not in use. You see how shallow it is? I
believe this proves that people living then were much smaller than our generation.
When I baptize adults, I have a hard time bending all the way down to immerse
them.‖ Retracing our steps up the path, we paused to investigate a stone building
erected to conform to a rise in the land. This was the second chapel built to
accommodate the expanding congregation.
36
The main floor, presently used as a church school, is on the top level; beneath
it are horse stalls, once intended for member‘s steeds, now sheltering lawn and farm
equipment Graves of the faithful members are distributed in three separate cemeteries,
each adjoining one of the chapel sites, from the earliest to the present. As we moved
purposely toward the chapel, the rustic silence was caressed by the strains of an organ
and the unique lilt of Welsh voices singing an age-old hymn in Welsh. A stranger
journey into another dimension sights and sounds that had haunted John Davis until
his death surrounded me.
So this was the spirit of Cilfowyr! Inside the chapel Sandra Singleton ran her
fingers over the organ keys, fulfilling the duty she shares with two other church
organists.
Even in small Welsh communities such as this one, the rich musical traditions
flourish in every family. Regular choir members, among them church officers,
surrounded Sandra.
The Rev. Edwards ushered us to a pew, then mounted pulpit steps to deliver
his personalized sermon and welcome home. Speaking in English his voice
ornamented by the lyrical Welsh timbre and phrasing, he gave a sermon to be
savoured and cherished, a confirmation that we cannot-and MUST not-separate
ourselves from the dreams, accomplishments and, yes, the failures of our ancestors.
―That‘s traditional song that wishes travellers good fortune on their journey,‖ Neville
explained as the music ended.‖ It promises that they‘ll return to Wales someday. This
was the very song that those who stayed behind in Wales sang for the Davis family
and others who set sail for America. Now, eight generations later, I was fulfilling the
song‘s promise. Just outside the village of Llechryd, Neville stopped the car and the
Rev. Edwards guided us to a slight promontory above the River Teifi. He pointed
across its waters to a stone church near the opposite bank. ―There it is! That‘s
Manordeifi!‖ he cried Marking my puzzlement, he added, ―It‘s the parish church
where your ancestors were buried and married.‖ Then it clicked. This was the
Manordeifi in the will. The church in the distance was the original structure dating
back to the 12th
century when Roman Catholic monks lived within its walls. Like the
rest of Great Britain, the Welsh countryside was partitioned during that age to
correspond politically with the ecclesiastical parish. Even after the establishment of
the Anglican Church, the parish names were retained for both civil and religious
divisions. ―And now I have another surprise‖ he said, his eyes twinkling,. From his
breast pocket he drew a sheet of paper filled with notes about the Davis family that he
had obtained from the National Library of Wales at Aberystwyth. His selfless research
gave us fresh information about the family extending our knowledge back even earlier
in time.
Graves of the faithful members are distributed in three separate cemeteries,
each adjoining one of the chapel sites, from the earliest to the present. As we moved
purposely toward the chapel, the rustic silence was caressed by the strains of an organ
and the unique lilt of Welsh voices singing an age-old hymn in Welsh. A stranger
journey into another dimension sights and sounds that had haunted John Davis until
his death surrounded me. So this was the spirit of Cilfowyr! Inside the chapel Sandra
Singleton ran her fingers over the organ keys, fulfilling the duty she shares with two
other church organists. Even in small Welsh communities such as this one, the rich
musical traditions flourish in every family.
37
Regular choir members, among them church officers, surrounded Sandra. The
Rev. Edwards ushered us to a pew, then mounted pulpit steps to deliver his
personalized sermon and welcome home. Speaking in English his voice
ornamented by the lyrical Welsh timbre and phrasing, he gave a sermon to be
savoured and cherished, a confirmation that we cannot-and MUST not-separate
ourselves from the dreams, accomplishments and, yes, the failures of our ancestors.
―That‘s traditional song that wishes travellers good fortune on their journey,‖ Neville
explained as the music ended.‖ It promises that they‘ll return to Wales someday. This
was the very song that those who stayed behind in Wales sang for the Davis family
and others who set sail for America. Now, eight generations later, I was fulfilling the
song‘s promise. Just outside the village of Llechryd, Neville stopped the car and the
Rev. Edwards guided us to a slight promontory above the River Teifi. He pointed
across its waters to a stone church near the opposite bank. ―There it is! That‘s
Manordeifi!‖ he cried Marking my puzzlement, he added, ―It‘s the parish church
where your ancestors were buried and married.‖ Then it clicked. This was the
Manordeifi in the will. The church in the distance was the original structure dating
back to the 12th
century when Roman Catholic monks lived within its walls. Like the
rest of Great Britain, the Welsh countryside was partitioned during that age to
correspond politically with the ecclesiastical parish. Even after the establishment of
the Anglican Church, the parish names were retained for both civil and religious
divisions. ―And now I have another surprise‖ he said, his eyes twinkling,. From his
breast pocket he drew a sheet of paper filled with notes about the Davis family that he
had obtained from the National Library of Wales at Aberystwyth. His selfless research
gave us fresh information about the family extending our knowledge back even earlier
in time.
Inside the farmhouse of Neville and Beryl George, Beryl had prepared an
elaborate tea. Her table groaned with platters of meat, cheese, fruit, and yeasty bread,
its heady aroma still permeating the dwelling. We indulged wickedly, and just as we
declared we would consume no more. Beryl presented pastries fit for appointment to
Her Majesty The Queen. Here, as elsewhere in Wales the tea is sinful ambrosia richly
laced with cream fresh and foaming from the dairy barn. Halfway through tea, we
were joined by Meredith George fresh from the fields. The oldest son of Neville and
Beryl, he has a degree in agriculture and recently won an award for an invention that
simplifies the milking process. He also shares the role of Cilfowyr organist with two
other musicians, an avocation quite common in a land where it seems everyone
inherits a glorious singing voice and masters the family piano at an early age. In time
Meredith will assume the command of the large family farm until his own children are
ready to continue this centuries-old tradition. How we longed to tarry in this magical
world of my ancestors! By the time Neville and the Rev.Edwards delivered us to our
rented car waiting sedately in front of the Angel Hotel,
We had vowed to return, ensnared by the magnetism of Wales and its people.
Truly, Wales seeps into one‘s blood, regardless of bloodlines.
38
Rees Price Gweinidog Cilfowyr am 46 o flynyddau, (1850-1896)
Yr hen lestri Cymun, Defnyddiwyd Llestri unigol gyntaf yn 1924
Rhodd David Thomas Parcneithw i Eglwys Cilfowyr yw y fynwent newydd fel y
gwelir wrth garreg yn mur y capel. Mesura y darn tir hwn hanner erw, ar ba un mae y
Capel presennol yn sefyll, Annibynnwr oedd David Thomas aelod a diacon yn
Llechryd, ond yn meddu teimladau cynnes at y frawdoliaeth yn Cilfowyr.
(Yn ôl cyfrif gwladol 1871 David Thomas (49) Margaret Thomas ei wraig (32) fferm
o 147 erw gyda 4 gwas)
39
(Yn ôl cyfrif gwladol 1871 David Thomas (49) Margaret Thomas ei wraig (32) fferm
o 147 erw gyda 4 gwas)
Beth am y ganrif ddiwethaf. (Yn ôl tystiolaeth llyfr cofnodion yr eglwys)
Yn y flwyddyn 1900 ar Ebrill ar 9fed, cyhoeddwyd bod cyfarfod i fod nos Wener
ganlynol i ddewis ymddiriedolwyr dros yr Eglwys, pa rai oedd i fod dros yr hen
fynwent yn ogystal â‘r un newydd
Ebrill 13eg 1900. Cynhaliwyd cyfarfod i ddewis yr ymddiriedolwyr.
1af. Cynigwyd gan David George Penralltlyn ac eiliwyd gan D. E. Jones.
Pontrhydyceirt fod y Parch W.C.Williams y gweinidog i fod yn gadeirydd.
2ail Cynigwyd gan James James Banc Penralltlyn ac eilwyd gan Thomas Jones
Penfedw, fod y personau canlynol i fod yn Ymddiriedolwyr dros yr Eglwys.
Simon Jones, Llwyncrwn, David George, Penralltlyn.
Thomas Daniel, Pontrhydyceirt. David Edward Jones, Pontrhydyceirt.
William George, Gilastisaf. David Davies, Llwyncelyn.
John Owens, Parkyphesant. William Jones, Tyrddol.a
Griffith Thomas, Coedmor. a phasiwyd y penderfyniad gan y cyfarfod.
40
Yn y flwyddyn 1903 defnyddiwyd gwin anfeddwol gyntaf yn Cilfowyr.
Y Parch Cynog Williams oedd y gweinidog yn y Cymun hwnnw.
Ymadawodd y Parch W Cynog Williams, a Cilfowyr a Ramoth Medi 1903. ac
aeth i fugeilio Heol y Felin, Aberdar, Tra yn eu plith adnabyd ef fel pregethwr
galluog, dirwestwr selog a chymeriad disglair.
Yn y cwrdd ymadawol, yr hwn a gynnalwyd yn Ramoth cyflwynwyd Tysteb i
Williams o Ramoth ac i Mrs Williams o Gilfowyr.
Awst 28ain 1904, Dewiswyd y brodyr canlynol i fod ai enwau ar Lyfr Bank, (Lloyd‘s
Bank). Aberteifi, gyda David George, Penrallt-lyn yr hwn oedd ôr blaen. John Owens,
Frongoch, Llechryd. a David Edward Jones, Derlwyn
Tachwedd yr 20ed 1904. Talodd y brawd ieuanc Cynan Jones o Ysgol yr Hen Goleg
Caerfyrddin ymweliad a Chilfowyr a Ramoth. Yr adeg hon yr oedd y Diwygiad yn
torri allan yn gyffredinol yn y cylch, a chynigodd Mr Jones i‘r Eglwys gadw
cyfarfodydd Diwygiadol yn Cilfowyr, Cadwyd un cyfarfod yr wythnos ynghyd ar un
arferol am lawer o amser. Y cyntaf i ddyfod ymlaen oedd brawd o‘r gwrthgiliwr yr
hwn oed wedi bod allan am tua 26 o flynyddoedd, ar ôl hyn daeth pump o ieuenctid yr
ysgol Sul ymlaen, y rhai a fedyddiwyd (ac eithrio un o herwydd afiechyd) gan y Parch
J Williams, Bethania. Mai.14. 1905. Wedi gweddïo torrodd chwaer ieuanc o
Blaenwenen allan i ganu,‖O ba beth a wna i gael byw.‖Ac ymaflodd Williams yn y
geiriau a phregethodd arnynt gyda nerth a dylanwad. Daeth un hen wrandaw‘r ymlaen
ar y pryd yr hwn a berodd orfoledd y gynulleidfa. Anerchwyd hefyd y dorf gan frawd
ieuanc o Penybryn, yr hwn oedd yn llawn o dân y diwygiad.
Yr oedd y cyfarfod hwn i lawer yn un ôr cyfarfodydd gorau-yn ôl ei
dystiolaeth, a gawsant erioed. Penderfynwyd yn y cyfarfod hwn fod Cyfarfod
Duwigiadol i fod ar noswaith neullduol ôr wythnos. Daeth llu o frodyr ieuanc a
chwiorydd o wahanol eglwysi-rhai oeddynt wedi ei harwain gan y diwygiad, hefyd y
Parch D Basset, Penyparc a‘i briod, ar Parch J.G.Watkin, Cilgeran, ac yn ôl y
dystiolaeth fod y cyfarfod ―yn un ôr cyfarfodydd mwyaf dylanwadol ac y buom ynddo
erioed‖. Pan awd i rhifo y cyfarfod nid oedd ond dau yno heb fod yn aelodau, a
rhoddodd un ohonynt ei hun i fynnu i eglwys Cilfowyr nos Wener ddilynol. Buan ar
ôl hyn aeth hen wrandaw‘r yn anesmwyth am ei gyflwr, a bedyddiwyd ef ynghyd ar
brawd ieuanc a fethodd cael ei fedyddio ôr blaen, oblegid afiechyd, gan y Parch
J.G.Watkins Cilgeran. Yn fuan ar ôl hyn aeth priod y brawd oedrannus hwn yn
anesmwyth ar ei gwely cystudd, yr hon oedd wedi bod yn wrthgilwraig y rhan fwyaf
o‘i hoes, a derbyniwyd hi yn aelod o Gilfowyr,
Er i ni ofni lawer y byddai yr Awelon Nefolaidd i chwyrliw dros ein gwlad
heb gyffwrdd a Chilfowyr, eto rhaid diolch am nad felly y bu, er na chawsom ddim
llawer ôr hyn oedd yn nodi y diwygiad y pryd hwnnw, megis y parodd i waith
crefyddol heb ei galw ac eto mae y ffaith fod rhai wedi rhoddi ufudd-dod wedi bod yn
wrandawyr caled am ei hoes yn brawf fod nerthoedd anghyffredin yn gweithio y
dyddiau hyn.
Symudiad hefyd gymerodd le y flwyddyn hon ydoedd cael darlith ar George Muller
gan y Parch C.T.Jones Llanelli, a chawsom ddarlith fwyaf chymelliadol, ―Profwyd
Ysbrydol‖ ac y cawsom erioed.
Chwef.17.1907. Fe basiodd yr eglwys yn Cilfowyr yn unfrydol i roddi galwad i‘r
Parch Hugh Jones o ysgol yr Hen Goleg, Caerfyrddin, yr hwn oedd wedi bod yn
weinidog ôr blaen am tua blwyddyn yn Rhydwilym Mon. Hefyd pasiodd yr eglwys yn
Ramoth yr un fath. Mawrth 17eg. Cafodd Jones alwad daer ac unfrydol oddi wrth yr
eglwysi.
41
Wedi peth amser penderfynodd Jones mai gwell oedd iddo fyned am gwrs o
addysg i Athrofa Bangor.
Ar ôl hyn bu peth siarad am Glasnant-Young o Ysgol yr Hen Goleg Caerfyrddin, ond
penderfynodd yr eglwysi mai gwell mwyach oedd cael gweinidog profiadol, neu un o
Goleg y Bedyddwyr.
Yn Mis Medi 1908, gofynnodd yr eglwys i‘r Parch R Griffiths, Bethabara a fyddai yn
ystyried galwad oddi wrth eglwysi Cilfowyr a Ramoth, ond danfonodd Mr Griffiths
lythyr caredig i‘r eglwysi a dywedodd ei fod yn penderfynu aros yn Bethabara, ac ni
chymerau lawer i dwyllo yr eglwysi.
Tach.22.1908. Pasiodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi galwad
daer ac unfrydol i D Spencer Jones.B.A.o Goleg Bangor i ddyfod i‘n bugeilio, a
derbyniasom atebiad cadarnhaol Ionawr 16eg. 1909. Darllenasom y cyfryw yn eglwys
Ion 17eg 1909. a gnaed yr un fath yn Ramoth. Ar gyflog o £90. yn flynyddol i Jones,
ac mai Ramoth oedd yn gyfrifol am dŷ addas iddo yn ychwanegol yn rhydd o ardreth.
Anffawd ddaeth i ran eglwys Cilfowyr yn 1907 roedd gorfod gosod neu newid
(ceiling) newydd y capel, yr hwn sydd o estyll. Roedd yr hen ceiling yr hwn oedd o
blaster ddim wedi ei weithio yn briodol adeg adeiladwyd y capel.
Dangosodd yr eglwys frwdfrydedd mawr gyda yr achos hwn, a chasglwyd tua £14-0-0
yn fwy nac oedd eisiau, cawd cymorth sylweddol gan yr ardalwyr. Roedd yr holl
draul gyda‘r ceiling ynghyd ar cyfarfodydd agoriadol tua £39-0-0.
Cymerodd y cyfarfodydd agoriadol le Medi.29. a 30ain.1908. Pregethwyd gan y Parch
T.T. Jones. Blaenclydach, Morgan Jones B.A. Whitland, a D.J.Evans.
Trefdraeth, dechreuwyd y cyfarfodydd gan y Parchn, Williams Rheoboth, Morris,
Tanners Hall, Phillips Landudoch, a J. Micael B.A. o Goleg Caerdydd,
Cawsom gyfarfodydd nerthol a dylanwadol.
Casglwyd at y treulia yn unig.
Ebrill 2ail 1905 oedd y tro cyntaf i ―Gyfamod Eglwysig‖ gymryd lle yn Ramoth yr
arferiad cyn hyn oedd i‘r ―Cyfamodi‖ gymryd lle yn Cilfowyr. Danfonodd Ramoth
gais rheolaidd i‘r perwyl, ond gan na wrandawodd Cilfowyr arnynt, darfu iddynt gario
allan ei dymuniad heb ganiatâd Cilfowyr. Da gennyf allu hysbysu na fi hyn yn achos
o dramgwydd yr eglwysi.
Wedi i‘r Eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth roddi galwad daer ac unfrydol i Mr
D.Spenser Jones.B.A. o Goleg y Bedyddwyr ym Mangor ddyfod i‘n bugeilio yn yr
Arglwydd. Cynalwyd ―Cyfarfodydd Ordeinio‖ Nos Fawrth Awst.30ain a dydd
Mercher Medi 1af 1909.
Nos Fawrth yn Ramoth dechreuwyd y gwasanaeth gan J.W.Hughes B.A. o
Goleg Bangor, a phregethwyd gan y Parch Idwal Jones, Drefach a Prof, Silas Morris
M.A. Bangor. Am 10 Boreu Mercher yn Ramoth, dechreuwyd gan Parch J.Williams
Aberteifi.Am 2 Cyfarfod Ordeinio yn Cilfowyr, Dechreuwyd gan y Parch W.Rees
Maenclochog, Traddodwyd Anerchiad ar Natur Eglwys gan y Parch J.Williams
Aberteifi. Dyrchafwyd yr ―urdd weddi‖ gan y Parch A.Morgan Blaenffos, A
phregethwyd gan Prof, Silas Morris.Am 6 eto yn Cilfowyr dechreuwyd gan y Parch
H.H.Williams (A) Llechryd, Pregethwyd ar yr Eglwys gan y Parch Mr T.Rees
Meinciau, ac ar y gynulleidfa yn gyffredinol gan y Parch Idwal Jones.
Yn gynnar yn Mis Medi 1909 Bedyddiwyd deg o ddeilied yr Ysgol Sul gan y Parch
D.Spenser Jones, yn Cilfowyr.
42
Yn ystod gaeaf 1909 a 1910 cynalwyd dosbarth i astudio Llyfr Dr Stalker, ar
Hanes Iesu Grist mynychwyd y dosbarth gan tua 14 yn ystod y gaeaf, a chredwn ei
bod wedi cael lles. y Cadeirydd oedd y Gweinidog, Is-gadeirydd D.J.Davies
Wellfield.
Ty Gweinidog, - Adeladwyd Tŷ Gweinidog yn Cilfowyr amser cyntaf
gweinidogaeth Mr Price ac yno y treuliodd ei fywyd gweinidogaethol wedi priodi, a
chan fod gweddw Mr Price yn byw ynddo, a hefyd y tŷ heb fod i fynnu at ofynion yr
oes hon, mae yr eglwysi yn bresennol heb dŷ Gweinidog, Treilliodd Mr
W.C.Williams ei dymor yn ei le ardeithiol ei hun sef Plasyberllan Isaf.
Wedi ymadawiad Mr Williams, mai yr eglwysi wedi gwneid llawer cynnig am
dŷ. Byddwyd yn meddwl unwaith cael lle ar dir Nantyrerid, ond syrthiodd hynny
ymaith, ar ôl hynny cynigwyd ar Ashford House, Abercych, mewn arwerthfa yn
Castellnewydd, ond aeth hwnnw yn rhy uchel ei bris.
Ar ddyfodiad Spenser Jones – oherwydd bod gofynion trymion wedi bod ar Gilfowyr
yn ddiweddar (sef y Festri ar Nenfwd) addawodd Ramoth fod yn gyfrifol am dŷ addas
i‘r Gweinidog yn rhydd o bob ardreth, ond gan nad ydyw yn rhwydd yn y wlad yn
bresennol i sicrhau tŷ addas a chyfleus roedd yr eglwys yn Cilfowyr a Ramoth yn
meddwl fuasem iddynt adeiladu tŷ yn unol eto, os felli cael lle ar yr ucheldir rhwng
Cilfowyr a Ramoth. Mae Jones yn byw yn bresennol mewn rhan o dŷ yn Ashford
House, Abercych, a Ramoth yn gyfrifol am y rhent.
Bore Sabboth Meh.5ed 1910. Penderfynodd eglwys Cilfowyr fod y Diaconiaid yn
rhinwedd ei swydd a phawb eraill oed yn ewyllysio i fod yn bwyllgor i gyfarfod a
phwyllgor Ramoth yn Festri Cilfowyr Nos Iau ganlynol.
Nos Iau Medi.9ed. 1910. Cyfarfu Pwyllgor Unedig ôr ddwy eglwys a phenderfynwyd:
1.Fod Pwyllgor i gael ei ddewis i gyfarfod a Saunders Davies gyda golwg a chael lle i
adeiladu.
11-. Fod hawl gyda y pwyllgor gyda mater lleoliad.
111. Fod y Pwyllgor i gynnwys dau o bob eglwys.
1V. Fod y brodyr canlynol i fod yn Bwyllgor. —David Owens, Daniel Thomas,
David George, D.J.Davies ynghyd ar Gweinidog.
V Cais i gael ei wneid i gael y tir ar werth os yn bosibl.
V1 Yn ngwyneb methiant i gael y tir ar werth.Fu cais ei gael ar lease hiraf bosibl.
V11. Fod y manylion megis maint y darn i fod yn llaw y pwyllgor.
V111. Os llwydda i gael tir fod cais y pwyllgor i gael George Baily i‘w fesur ai farcio
allan yn ddiwedd.
Llywyddwyd y pwyllgor uchod gan y Parch D.Spenser Jones y Gweinidog.
Syrthiodd yr ymgais uchod i‘r llawr, gan fod Saunders Davies Pentre yn gofyn ardreth
flynyddol o £2. am gwarter erw o dir. Prynodd eglwys Ramoth ar ei gyfrifoldeb ei
hunau‘n dŷ prydferth yn Abercych ôr enw Ashford House, yn dŷ gweinidog.
Mai 7ed .1911. Mae y Parch D.Spenser Jones B.A. yn gorffen ei weinidogaeth yn
Cilfowyr a Ramoth, ac yn myned i fugeilio yr eglwys yn Aberduar.
Wedi y Parch D.Spenser Jones, i ‗ymadel, teimlodd yr eglwys mai doeth fuasem cael
gweinidog mor fuan ag oedd bosibl, felly yn mis Chwefror 1912 roddodd yr eglwysi
alwad daer ac unfrydol i‘r Parch T.James Llanfyllin ddyfod i‘n bugeilio yn yr
Arglwydd, a derbyniwyd ateb cadarnhaol Chwef.21. 1912. Dechreuodd James ar ei
weinidogaeth Mai 26.1912.
43
Prynodd eglwys Ramoth ar ei gyfrifoldeb ei hunau‘n dŷ prydferth yn Abercych ôr
enw Ashford House, yn dŷ gweinidog.
Cynalwyd cyfarfodydd sefydlu Gor—1912.
Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn W.S.Jones Llwynpia a I.James Treforis
(brawd y gweinidog) am 2,o gloch Dydd Mercher yn Cilfowyr cynalwyd cyfarfod
croesawi y gweinidog, Wedi cymeryd y gadair gan y Parch A Morgan Blaenffos,
galwodd ar Parch D.W.Philips Blaenwaun i ddechrau y cyfarfod trwy weddi.
Roddwyd yr alwad yn ffurfiol i‘r gweinidog gan frodyr o Cilfowyr a Ramoth, ac
atebodd y Parchn D.James, yn gadarnhaol. Siaradwyd yn y cyfarfod gan Parchn
D.James, Albert James, (brodyr y gweinidog) a Jones Star ac yna Pregethwyd gan y
Parch W.S.Jones. Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parch W.S.Jones a D.James.
Y Parch Thomas James ar teulu.
Ordeinwyd yma yn 1912
44
1913, Cytundeb am y ddaear ar ochr Tŷ capel
A.P.Saunders Esq.
To
The Trustees of Cilfowyr Baptist Chapel.
Agreement for fields.
Memorandum of an Agreement made this 14th
day of January One Thousand nine
hundred and thirteen Between Arthur Picton Saunders Davies of Pentre, in the County
of Pembroke, Esquire (hereinafter called Landlord) of the one part, and the Trustees
of the Cilfowyr Baptist Chapel in the County of Pembroke (hereinafter called the
Tenants). Of the other part. Witnesseth that the tenants agrees with the Landlord: -
1st. Take the several fields being part of Cilfowyr Farm in the parish of Manordeifi in
the County of Pembroke, (Known as Chapel fields) and containing Five acres or
thereabouts from the 29th
day of September One thousand nine hundred and twelve
and so on from year to year until either of the said parties shall give to the other of
them six months notice in writing to quit and determine the tenancy.
2nd
. The tenants agree to pay the Landlord by two equal half yearly payments on the
25th
day of March and the 29th
day of September yearly during the Tenancy, the rent
of Five Pounds clean of all rates, and taxes whatsoever, (except Landlord property tax
and rent charge in lieu of Tithes) The first payment to be made on the 25th
of March
one thousand nine hundred and thirteen and the last payment if demanded on the first
day of August before the expiration of the Tenancy.
3rd
. The Tenants agree to cultivate the said fields in a good and husband like manner
and to keep the same always well manured and in good heart, and will not plough or
consent into tillage the said field and shall spread on the fields all manure and
compost produced thereon and will also consume all crops grown thereon.
The tenants also agree to commit no waste and to keep in repair all gates, fences, gate
posts and will in such good and sufficient repair so deliver the same to the Landlord at
the end of the tenancy.
4th
. The tenants agree to leave all the farm yard manure remaining on the premises as
shall be made during the last six months of the tenancy for use of the Landlord or
incoming tenant at valuation in the usual way
5th
. The landlord reserves to himself all timber and all mines and quarries under the
right to enter on the said fields to work, cut and rearrange the same, and also all the
sporting rights over the fields. (Subject to provision of the ground game acts).
In witness whereof the said parties have hereunto set their hands the day and year first
above written: -
Simon James. David George. David Edward Jones. Griffith Thomas.
45
Rhoddwyd Organ yn y capel yn y flwyddyn 1913 yr hon a gostiodd £51-0-0.
Ebrill 16eg.1915. Gan fod Mrs Jones Palmyra Aberteifi wedi rhoddi £100 i eglwys
Cilfowyr, cyfarfu Trustees yr eglwys a phenderasant fod yr arian i gael ei godi ai dodi
mewn Government consols, a hefyd fod arian J.Evans Abercych ac oedd yn Lloyds‘
Banc i gael ei gosod mewn Government Consols, ond wedi‘r War Loan ddyfod i
fodolaeth gosodwyd hwynt ar War Loan am 4 ½ per cent yn enw Trustees yr Eglwys.
(for the time being).
Mae Interest £50 o arian Mrs Jones yn myned i ofalu am Gadw y Fynwent a £50 at y
Weinidogaeth, Talwyd £10 o ‗Death Duty‘ ar Arian Mrs Jones, £75 o Arian Mrs
Evans yn bresennol ⅓ ôr Interest yn mynd ir Tlodion, Gorffennwyd trefnu gyda‘r
uchod ôr Trustees yr Eglwys y 28ain o Rhag 1915.
Rhag 28.1915. Gosodwyd tri o Ymddiriedolwyr newydd i mewn, --sef, William
Phillips Penralltgoch, John Evans Capelnewydd a William Owen Bache. (Cynigwyd
gan John Williams Hafodwen ac eiliwyd gan John Stephen Parry Pantinker fod y
brodyr uchod i fod yn Trustees, a phasiwyd yn unfrydol).
Awst 24-25-26.1916- Cynhaliodd yr Eglwys Gyfarfodydd i ddathlu
Daucanmlwyddiant adeiladu y Capel cyntaf yn Nghilfowyr. Pregethwyd nos Fawrth
Awst 24ain gan y Parch W.Cynog Williams Heolyfelin Aberdar cyn weinidog yr
Eglwys, Dydd Mercher am ddeg a dau o‘r gloch siaradodd y Parch T.James,
Gweinidog yr Eglwys ar hanes yr eglwys o‘i dechreuad hyd ddiwedd gweinidogaeth y
Parch Samuel John, ar Parch E.T.Jones, (Talfryn) Llanelli ar yr hanes o ddiwedd
gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies Nantyrerid, ar Parch J.Morgan Caerdydd
(Erwood gynt, un o‘r rhai godwyd yn yr Eglwys) ar yr Eglwys yn ystod
gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies, ar Parch J. Williams Aberteifi ar yr Eglwys
o ddiwedd gweinidogaeth y Parch B.Davies hyd ddiwedd gweinidogaeth y Parch Rees
Price.
Yn yr hwyr pregethwyd gan y Parch D.Spenser Jones Llanelli, Nos Iau
pregethwyd gan y Parchedigion W.Cynog Williams ac E.T.Jones.
Cymerwyd y rhan arweiniol yn y cyfarfodydd gan y Parchedigion J.D.Hughes a
D.W.Phillips Blaenwaun a Miss A.Rosina Davies yr hon a ddechreuodd bregethu yn
Nghilfowyr. Casglwyd yn yr oedfaon at y treuliau. Arddurnwyd y Capel cyn yr
amgylchiad trwy gyfraniadau yr Eglwys a chyfeillion eraill.
46
Mai.22.1922. Pasiodd yr eglwys yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi derbyniad
cynnes i‘r Cyfarfodydd Hanner Blynyddol y Gymanfa.
Cynalwyd y cyfarfodydd hanner blynyddol yn Cilfowyr a Ramoth Nos Fawrth a Dydd
Mercher Hyd.24. a 25. 1922
1924. Gosodwyd Nenfwd Newydd i‘r Festri, costiodd £14-13. 0. Casglwyd gan y
Parch T.James i‘r Drysorfa adeiladu £22-8-6.
Yn y flwyddyn 1924, 7fed o Fedi defnyddiwyd Llestri. Cymundeb (unigol) gyntaf
yn Cilfowyr, y gost oedd £5-6-10. Talwyd o drysorfa adeiladu‘r eglwys.
Ar ddiwedd 1924 rhoddodd y brawd David George Penralltlyn ei swydd fel
Trysorydd i‘r eglwys i fyny, wedi gwasanaethu yr eglwys yn ffyddlon am 28 o
flynyddau.
Methodd yr is-drysorydd T.George Penralltlyn a gweld ei ffordd yn glir i dderbyn y
swydd, felly dewiswyd trwy y tugel Mawrth 22.1925 Mr David Jones Tŷ Capel.
Cilfowyr yn drysorydd.
47
Rhag.27.1925. Gan fod D.Jones wedi ei ddewis yn drysorydd penderfynodd yr
eglwys yn hollol unfrydol ei fod yn un o ddiaconied yr eglwys o hyn allan.
Tach 29.1925. Penderfynodd yr eglwys fod tri eraill i gael ei dewis yn ddiaconied
trwy y tugel, yr hyn a gymerodd le Rhag.27.1925.
Ion,24.1926. Hysbysodd y gweinidog i‘r eglwys y rhai gafodd fwyaf o bleidleisiau,
gan fod dau ar un faint o bleidleisiau, penderfynodd yr eglwys ei bod yn derbyn
pedwar o frodyr yn ddiaconied yn lle tri.
Hefyd derbyniwyd y Sul hwn Ion 24 1926 trwy lythyr oddi wrth ein chwaer
eglwys yng Nghalfaria Hendy Pontarddulais y brawd David James Pontrhydyceirt, yr
hwn oedd yn frodor ôr ardal hon, ac wedi bod yn aelod am flynyddau yn Cilfowyr,
nododd y llythyr fod yr eglwys yno wedi ei ddewis i‘r swydd ddiaconaidd, ai bod
wedi ei llwyr foddloni ynddo. Ar sail y llythyr hwn a‘n hadnabyddiaeth flaenorol o
honno, penderfynodd yr eglwys ei bod yn ei ddewis yn ddiacon i‘r eglwys hon, felly
mai y brodyr a ddewiswyd fel canlyn, -
Dd. Jones, Tŷ capel Cilfowyr. (Trysorydd) James Williams Penlan.
John Evans Capelnewydd. T.J.George Penralltlyn
David James Pontrhydyceirt. Evan Bowen Cilwendeg.
Ion24 1926, Cawsom ein hysbysu mae Miss Annie Evans Capel Newydd oedd
arolyges yr Ysgol Sul. Y tro cyntaf hyd y gwyddom i chwaer fod yn y swydd hon
yng Nghilfowyr.
Ebrill 18.1926. Gan fod y brawd T.D.Morgan –yr hwn fu yn Ysgrifennydd
cynorthwyol hefyd ysgrifennydd cenhadol- wedi symud, dewiswyd E.T.Bowen
Cilwendeg i fod yn ysgrifennydd Cenhadol.
Ebrill 18.1926. Cyflwynodd y gweinidog. Y Parch T.James, ar ran yr eglwys i
D.George Penralltlyn rodd o law-ffon hardd a gwlawlen werthfawr fel
cydnabyddiaeth fechan o‘i wasanaeth gwerthfawr fel trysorydd am 28 o flynyddau.
Medi 26.1926. Gorffennodd y Parch T.James ei weinidogaeth yn Cilfowyr a Ramoth,
a chymerodd ofal eglwys y Bedyddwyr yn Penclawdd.
Nos Wener Hyd.1 1926. Cynnalwyd cyfarfod ymadawol i‘r Parch T.James yn Ramoth
Abercych. Cyflwynwyd tysteb iddo ar ran eglwys Ramoth gan Mrs Mary James
Mount Pleasant Abercych, a dros eglwys Cilfowyr gan D.George, Penralltlyn.
Siaradwyd ar ran eglwys Ramoth gan Phillip Lewis a John James, dros eglwys
Cilfowyr gan D.Jones. Siaradwyd gan Weinidogion y cylch cyd ac offeiriad
Manordeify, oll yn dwyn tystiolaeth i gymeriad dysglaer a‘i allu pregethwrol, ac fel
dirwestydd cadarn.
Saboth.Hyd 3.1926. Gan fod y Parch T.James heb ymadel ar ardal gwasanaethodd i‘r
eglwysi y Sul hwn. Dechreuwyd yr oedfa yn Cilfowyr am 10-gan ei fab Mr Noel
James yr hwn sydd yn paratoi ar gyfer y weinidogaeth yn Ysgol Caerfyrddin.
Enwai a Chyfeiriadau y Trustees fel y maent yn bresennol. Mai 7.1928.
Hen Drustee- Mr Thomas George, Gorsfraith Blaenffos S.6
48
Ebrill 13. 1900. David George, Penralltlyn, Cilgerran S.6
Thomas Daniel, Derlwyn, Cilgerran S.6
David Edward Jones, Derlwyn, Cilgerran S.6
William George, Crug, Verwig
Griffith Thomas, Cwrcoed, Llangoedmore, Cardigan
(Wedi ymadel a chyfundeb y Bedyddwyr, John Owens, Frongoch, Llechryd)
Rhag.29.1915. Mr John Evans, Capelnewydd, Boncath S.6
Mr William Phillips, Penralltgoch, Boncath S.6
Medi 7.1928. Prynodd Trustees Cilfowyr darn o dir tua Pum Erw o dan y fynwent
mewn Arwerthfa Cyhoeddus oddi wrth Ystad Pentre am £165.
Ion 1929. Talwyd am y Tir, Benthycwyd £150 oddi wrth W.Bowen, Cilwendeg.
Ebrill.2.1929. Derbyniodd eglwys Cilfowyr trwy y Trustees y swm o £200. Sef
cymunrodd y diweddar Mrs Rachel Jones, 3 Napier Street Aberteifi: - Un rhan i‘w
buddsoddi, ar log i‘w ddefnyddio at y Weinidogaeth, y rhan arall i‘w defnyddio at
atgyweirio y Capel.
Dechrau y Flwyddyn hon, sef 1929, gan fod y Trysorydd Mr D.Jones Tŷ capel yn
ymadel, dewiswyd Mr Evan Bowen Cilwendeg i fod yn drysorydd.
Gorffennaf 6.1929.Yn Festri Cilfowyr, cyfarfod chynrychiolaeth o eglwys Cilfowyr a
Ramoth, i ystyried y mater o rhoddi galwad i Mr W Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod
i‘n bugeilio. Penderfynwyd ein bod fel eglwysi yn –Cilfowyr a Ramoth yn rhoi
galwad daer ac unfrydol i William Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod i‘n bugeilio yn
yr Arglwydd.
Awst.9.1929. Cyfarfu Mr Smith a chynrychiolaeth o Gilfowyr a Ramoth er gosod ei
gais am aros yn y Coleg hyd y Pasg 1930. Darllenwyd llythyr hefyd oddiwrth Dr
Phillips Llywydd y Coleg i‘r un perwyl- yn absenoldeb Mr Smith, - Penderfynwyd ein
bod fel eglwysi yn aros i Smith hyd y Pasg. Smith i dalu ymweliad misol a‘r eglwysi
cyd a gwyliau Nadolig.
Ein bod yn rhoi £12. y mis yn gyflog, nei £156. y Flwyddyn, Hefyd Pedwar Sul yn
Wyliau (yr eglwysi i dalu y Supplies). Fod Smith i gael Tŷ yn ddirent: ond ei fod i
dalu y trethi.
Wedi y cyfarfod uchod Gor.6.1929. rhoddodd Smith ateb cadarnhaol, gan ddiolch am
yr ystyriaeth oedd yr eglwysi wedi rhoddi i‘r cais.
Medi.6.1929. Bu farw un o gymwyswyr henaf Cilfowyr yn y person Thomas George,
Gorsfraith, Blaenffos, mab D.George, Penralltlyn (wedi hynny Nantyrerid) yr oedd
hwn wedi bod yn ddiacon parchus yn Cilfowyr efe hefyd yn frawd i George yr hwn
sydd yn bresennol yn Penralltlyn, ac wedi bod yn drysorydd yr eglwys am
flynyddoedd lawer, aelod a diacon yn Blaenffos oedd T George, ac er hynny roedd yn
cyfrannu yn flynyddol. Tra yn ddyn ieuanc ac yn aelod yn Cilfowyr bu yn neullduol o
ddefnyddiol i ddysgu y plant yn nghaniadaeth y cysegr, a pharhaodd yn llawn
defnyddioldeb mewn eglwysi eraill hyd y diwedd, sef Ferwig a Blaenffos.Mae mab
iddo yn weinidog gyda y Bedyddwyr, - sef Y Parch W.M.George. B.A. Caergybi.
49
Mr D.George, Penralltllyn
Mr Bowen Cilwendeg.
Mr S. James, Caerfyrddyn.
Mr T. Daniel, Penygraig.
Mr a Mrs D. E. Jones, Derlwyn.
Mrs Morgan, Penparceithyn.
Mr J. Gibby, Ty-Capel, Cilfowyr.
Mr J. Williams, Penlan.
Mr E. George, Goitre.
Mrs J. Evans, Veynor.
Mr G. Thomas, Cwrcoed.
Mr a Mrs T. George, Penwernddu.
Miss M. Davies, Vicarage, Capel Colman
Mrs Holt a‘r teilu, Cwmfelin.
Mr Wm Phillips, Penralltgoch.
Miss May Gibby, Ty-capel, Cilfowyr.
Mrs D. John, Cwmgyrru.
Miss E. Mathias, Cwmuchaf.
Miss A Davies, Dolale-uchaf.
Mrs O, Davies, Parcydelyn.
Mrs D. W. Davies, Palle, Eglwyswrw.
Mrs S. Williams, Felin Garnon.
Mr G. Bowen, Penlanfeigan.
Mrs M. Jones, Cwmgyru.
Mr D. J. Davies, Ffynonfraith.
Mrs M. James, Llechryd.
Mr T. Giles, Cilgwyn.
Mr W. Gibby, Ty-capel, Cilfowyr.
Mr Clifford Gibby, eto.
Mr T. Thomas, Cwmfelin.
Mr D. Thomas, Tycoch.
Mr a Mrs J. Evans, Capelnewydd.
Mrs a. Evans, eto.
Mr a Mrs Davies, Wendros.
Mrs S. A. Thomas, Cwmfelin.
Mrs F. Evans, Capelnewydd.
Mr Sam Davies, eto.
Mrs K. Evans, Castell Malgwyn Lodge.
Mrs E. Lewis, Parcydelyn.
Mr J. Davies, Castell Malgwyn.
Mr a Mrs J. Jones, Capelnewydd.
Mrs K. Rees, Llwyncrwn.
Mrs D. James, Pontrhydyceirt.
Mrs Mattie Williams, Penrhiw.
Cyfeillion eraill
Heb fod yn Aelodau yn yr Eglwys
Mr Glen George, Plas Draw, Aberdare.
Mr Thos, George, Gorsfraith.
Mr W. P. George, Glasgow.
Mt T. Gibbon, Newcastle-Emlyn.
Mrs Williams, Rhydhowell.
Mrs Jones, Werngoy, Abercych.
Rev. D. T. Pritchard, Lampeter.
£ s c
5 0 0
3 3 0
2 0 0
2 0 0
2 0 0
1 10 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 3 0
0 3 0
0 2 6.
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 1 0
5 5 0
5 0 0
5 0 0
2 10 0
2 0 0
1 1 0
1 1 0
Casgliad at y Tir 1929-1930.
Casglwyd gan :
Mrs A.Evans,Capelnewydd, a Miss George, Penralltllyn.
Rhestr Y Tanysgrifwyr.
Aelodau Eglwys Cilfowyr
Cyfeillion eraill
Mrs George Jones, Derllys Cenarth
Mrs Davies, Henllys, Cardigan.
Mr J. J. George, Brecon.
Mr D. G. Williams, Rhydhowel.
Mr D. Lodwig, Penllwyndu.
Mr Thomas, London.
Mr Dl. Thomas, Glasfryn,Abercych
Mrs W. Morgan, Heulwen, Cardigan.
Mrs Cynog Williams, Aberdare.
Mrs Phillips, Llanmilo Cottage. Pendine.
Mr Daniel Davies, Trimsaran.
Mrs J, James, Rhoshill, Aberteifi.
Mr Samuel James, Llwyncrwn.
Mrs Evans, Disgwylfa, Boncath.
Mrs Jones, Glenydd eto.
Mrs George, Maencoch, Boncath.
Mrs Morris, Lower King‘s Boncath.
Mrs J. Davies, Penrhyw Abercych.
Mrs M. Davies, Gwynfa, eto.
Mrs M. A. George, Crug, Verwig.
Mrs T. James, Maesgwyn, Pontrhydyceirt.
Mrs Dan Thomas, Under Grove, Cenarth.
Mrs Mills, Pontrhydyceirt.
Mr a Mrs D. Jones, Aberteifi.
Mr J. Morris, Ydlan-ddegwm.
Mrs Evans, Abercarn.
Mr J. Davies, Ffynonwen,Boncath.
Mrs Williams, Quarre Mawr, Abercych.
Mrs A James, Llynyfelin, Aberteifi.
Mr J. Davies, General Stores, Abercych.
Mr P. Lewis, Abercych.
Miss Jones, Brynbedw, Llechryd.
Mrs W. Sallis, eto.
Mr T. Sallis, eto
Mrs Rees, Fernhill, Llechryd.
Mr D. Davies, Backe.
Miss Williams, Hafodwen.
Mrs Owens, Penybont, Abercych.
Mr W Thomas Penrhyw, eto.
Miss Florie James, Penralltllyn.
Mr Percy Richards, eto.
A Friend.
Mr D. Evans, Penralltuchaf, Boncath.
Mrs Evans, King‘s Boncath.
Miss L. Griffiths, Plasyberllan.
Mr T. George.
Cyfanswm.
Derbynied pawb sydd wedi ein cynorthwyo
Mor anrhydeddus, ddiolgarwch di-gymysg
Y Frawdoliaeth yng Nghilfowyr.
Yr eiddoch ar rhan yr Eglwys,
J.E.George, [Trysorydd]
T.Thomas, [Ysgrifennydd].
£ s c
1 1 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
1 0 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 10 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 5 0
0 4 0
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 6
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 2 0
0 1 0
0 0 6
67 18 6
50
Ionawr19eg 1930.Ar fore Sul hwn anfonodd Griffith Thomas Cwrcoed, ei
ymddiswyddiad fel ysgrifennydd yr Eglwys ar ôl dros 30 o flynyddoedd, o wasanaeth
diwyd a didwyll, a blin iawn oedd gan y frawdoliaeth orfod derbyn yr ymddiswyddiad
honno, ond oherwydd amgylchiadau anorfod, sef afiechyd ei briod, teimlent ei bod yn
amhosibl i‘r brawd barhau yn y swydd, a dewiswyd Mr Thomas Thomas, Cwmfelin,
Boncath, yn olynydd iddo.
Ebrill 22-23ain Cyfarfodydd Ordeinio Mr William Smith, myfyriwr o Goleg
Caerdydd.
Parch William Smith
51
52
Anerchiad y Gweinidog am y Flwyddyn 1930.
Annwyl Frodyr a Chwiorydd,
Yr wyf yn‘sgrifennu hyn o linellau atoch gyda‘r dymuniadau dwysaf ar iddynt
fod yn dderbyniol a bendithiol i chwi.
Pan sefydlais yn eich plith flwyddyn yn ôl, yn ddyn ieuanc dibrofiad o‘r Coleg,
teimlwn yn bryderus ddigon, am y gwyddwn fy mod yn ymsefydlu yn un o eglwysi
enwocaf enwad y Bedyddwyr, a theimlwn ar ddechrau fy ngweinidogaeth yn eich
plith yr un fath a Paul pan ddywedodd ― A phwy sydd ddigonol i‘r pethau hyn?‖ Ond
wrth edrych yn ôl dros gorff y flwyddyn teimlaf fy mod wedi bod yn wir ddedwydd
yn fy ngwaith, a hynny am y rheswm fy mod wedi cael pob cefnogaeth a
chydymdeimlad gennych chwi.
Yr wyf yn sicr na chafodd un dyn ieuanc yng Nghymru fwy o barch a
chefnogaeth gan bobl ei ofal nag a gefais i. Mawr hyderaf fod fy ngweinidogaeth wedi
bod er adeiladaeth ysbrydol i chwi, ac er lles i‘r achos yn y lle; a gweddïaf am gael y
fraint eto yn y dyfodol o fod yn offeryn llwyddiannus yn llaw yr Arglwydd i droi
llawer o bechaduriaid o feddiant Satan i Dduw. A dylem gofio un ag oll ohonom nas
gall unrhyw egwyddorion weithredu heb gael dynion gweithgar i weithredu gyda
hwynt.
Ac os ydyw‘r gwirionedd i lwyddo y mae yn rhaid cael rhyw rai i weithio yn egniol
o‘i blaid. Frodyr a Chwiorydd annwyl, y mae cynnydd Pabyddiaeth ac effeithiau
drwg; lles eneidiau, a gogoniant y Gwaredwr yn galw arnom i ddeffro.
Bellach frodyr a chwiorydd,-- Byddwch wych, byddwch berffaith, diddaner
chwi, syniwch yr un peth, a Duw yr heddwch fyddo gyda chwi. Amen.
Yr eiddoch, Yn yr Arglwydd, W. Smith.
1931. Ebrill 7,8fed. Cynhaliodd yr Eglwys eu cyfarfodydd Pregethu Blynyddol. Nid
oedd cyfarfodydd blynyddol wedi ei gynnal ers blynyddoedd lawer cyn hyn, ond gyda
dyfodiad Smith yn Weinidog penderfynodd yr Eglwys ail-ddechrau arnynt. Y
pregethwr apwyntiedig oedd y Parchg J M. Lewis, Treharris, a R.Parry Roberts,
Bethel, Mynachlogddu. Erbyn y cyfarfodydd hyn penderfynodd yr Eglwys brynu
chwech o flychau casglu newydd, gan James Davies, Tivy View, Abercych am 12/-
Gorffennaf 31.Bedydd yng Nghilfowyr. Smith yn gweinyddu. Yr oedd
rhywun,neu rhywrai wedi gollwng y dwr allan o‘r Fedyddfan yn ystod y
nos Sadwrn blaenorol, ac yr oedd yn wag bron, pan ddaeth y bobl ynghyd erbyn
10.o‘r gloch bore Sul, rhaid oedd gohirio‘r bedydd nes oedd y gwasanaeth y bore
drosodd. Fe ddisgynnodd cawodydd ofnadwy o law, megis yn wyrthiol yn ystod y
gwasanaeth erbyn 12 o‘r gloch yr oedd digon o ddŵr wedi llifo i fewn i‘r fedyddfan, i
allu gweinyddu‘r Ordinhad, ac ni lwyddodd y sawl oedd wedi gollwng y dwr allan ein
rhwystro
Yn 1931 a thrachefn ym 1935 bu rhaid i‘r eglwys ymladd dros hawliau ar y
fedyddfan, a‘r heol a arweinia at y Capel yn llys y wlad, a llwyddwyd i brofi hawl yr
eglwys. Costiodd yr ymdrafodaeth rai cannodd o bunnau; ac ar hyn o bryd mwynheir
gan y frawdoliaeth ei rhyddid ai breintiau fel yn y dyddiau gynt.
(Mae’r frawdoliaeth yn ddiolchgar i Mrs Jenny Jones, a’i merch, Mrs
Janet Hand am y rhodd haelionus fydd yn sicrhau hyn am byth yn y flwyddyn
2000)
53
1931. Gorfod i‘r Eglwys i ymddangos yn yr Assizes yn Gaerfyrddin. Roedd dwy iet, a
symudwyd gan y ―Trustees‖ yn 1926, pan helaethwyd y lle o flaen y Capel (er mwyn i
gerbydau allu troi yn ôl yn hawddach) drwy wneud i ffwrdd a chongl o ardd Ty‘r
Capel; a hefyd ynghylch perchenogaeth y darn tir o amgylch y Fedyddfan, a‘r ffordd
arweinau i‘r Capel, o gyfeiriad Carregwen, drwy Parc-Ty Cwrdd.
Y barnwr Talbot, oedd y barnwr, a‘r cyfreithwyr yn erbyn yr eglwys oedd Mr Trevor
Hunter, K.C. a Mr Verley Rice, yn cael eu hyforddu gan Mr T Howell Davies,
Caerfyrddin.
O blaid y ―Trustees‖ yr oedd Mr Clark Williams, a Mr Herbert Davies,
Llundain yn cael ei hyforddu gan Mr W. Edmunds, Llanelli. (Cyfreithwr yr enwad).
Ar derfyn y dydd cyntaf o‘r prawf, ar ôl i Mr Trevor Hunter roddi ochr John Jones
gerbron y barnwr, fe alwodd Mr Clark Williams y ―Trustees‖ at eu gilydd, a
gofynnodd iddynt, er mwyn arbed traul enfawr, i geisio setlo y mater rhyngddynt a‘i
gilydd, - bore dranoeth eglurodd iddynt yn ôl eu farn ef, mai doeth fyddai ceisio dod i
ryw ddealldwriaeth ar unwaith, os oedd modd cael cytundeb oedd yn diogelu rhyddid,
a buddiannau yr Eglwys. Teimlai Williams fod y Gweithredoedd a‘r dystiolaeth oedd
gan y ―Trustees‖ yn annigonol i brofi i‘r Barnwr mai yr Eglwys oedd perchen y tir a
nodwyd, a chan ei fod yn ymddangos y byddai i‘r prawf barhau am wythnos o leiaf
a‘r draul i‘r eglwys fynd yn aruthrol o faint, ac yn y diwedd efallai yn ôl ei brofiad ef
o‘r barnwr, mewn prawf cyffelyb, yr wythnos flaenorol, ni cheir gwell neu gystal
cytundeb, o bosibl nac a ellir wneud ar hyn o bryd.
Yn ngwyneb cyngor o‘r fath gan ddyn o wybodaeth, a phrofiad mor helaeth, ni
fedrai y ―Trustees‖wneud dim yn well na rhoi awdurdod i Mr Clark Williams i siarad
a Mr Trevor Hunter, bore drannoeth, i‘r amcan o dynnu allan gytundeb rhwng y
pleidiau, a fyddai yn diogelu holl hawliau‘r Eglwys yn y dyfodol, ac felly y bu.
Bore drannoeth am 10 o‘r gloch, pan agorwyd y llys, hysbyswyd i‘r barnwr
fod ymgais ar fedr eu gwneud gan y pleidiau, i ddod i ddealldwriaeth, ‗out of court‘a
rhoddodd yntau bob cyfle i wneud hynny, drwy ohirio y llys. Aeth y bar-gyfreithwyr,
Mr Trvor Hunter, K.C. a Clark Williams, felly ynghyd ar orchwyl o geisio tynnu allan
gytundeb, ac ar ôl ymdrafodaeth hir rhyngddynt yn un o‘r ystafelloedd cyfagos, fe
lwyddwyd yn y gwaith. Cymerodd y barnwr ei sedd drachefn er ail agor y llys, ac fe
gododd Mr Hunter fyny i gyhoeddi fod yr ymdrech i setlo‘r mater wedi llwyddo, ac
fe‘i ategwyd gan Mr Clark Williams. Mynegodd Mr Justice Talbot ei lawenydd wedi
darllen amlinelliad o‘r cytundeb iddo, ac fe aed allan o‘r Town Hall, Gaerfyrddin,
wedi‘r barnwr a‘i cyfreithwyr ddymuno pob llwyddiant i‘r cytundeb, ac y byddai
gwell ysbryd rhwng y pleidiau o hyn allan.
54
Terms of Settlement in the high Court of Justice.
1931 J.No.2763
Between John Jones. Plaintiff
And
William Smith, David George, Thomas Thomas, John Jones
Thomas Daniel, David Edward Jones,Griffith Thomas
William Philips, and John Evans Defendants
TERMS OF SETTLEMENT
The land edged green on the plan attached hereto is admitted to be the property of the
Plaintiff, but subject to the rights of the Trustees of the Cilfowyr Chapel in connection
therewith under an Indenture dated the 1st August 1718 and made between James Morgan of
the one part and Samuel John and others of the other part and under a Conveyance dated the
10th January 1931 and made between Arthur Owen Saunders Davies of the one part and David
George and others of the other part.
2. The Roadway between the points A and J on the plan attached hereto is admitted
to be the property of the Plaintiff.
3. The Trustees of the said Chapel and all persons resorting to the said Chapel or other the
premises now held or used in connection therewith, including the burial ground and
baptistry, shall have a right of way along the said roadway for the purposes of and
connected with worship and services at the said Chapel and/or encing would not be
removed burial Ground and/or baptistry or other rightful user of the premises aforesaid on
foot or with cars, carriages, hearses and biers.
4. No cars or vehicles are to be parked on any part of the said roadway, and no cars
or vehicles are to be parked upon nor shall the same enter upon any part of the
Plaintiff‘s property.
5 The Plaintiff‘s right to erect and maintain an unlocked gate across the said roadway
at the point Marked A on the said Plan is admitted.
6. The Plaintiff‘s right to fence from the point now marked X on the said plan along the
boundary of the land edged green to the said roadway is admitted, and the Plaintiff agrees
that he will not put a gate on the said land edged green at any point which is nearer to the
entrance marked B on the said plan than the said point X.
7 In connection with the exercise of the water-rights of the said Trustees under the said
Indenture dated the 1st day of August 1718, and the said Conveyance dated the 10
th
January 1931, the Plaintiff agrees to the Trustees or persons authorised by them entering
the field numbered 713 on the said plan as occasion may require for the purpose of
executing any work reasonably necessary for the maintenance of the flow of water from
the well or spring on the said field which supplies the said baptistry upon the Trustees
giving to the Plaintiff 48 hours previous notice in writing of their intention so to do.
8.The Plaintiff will do his best (but so that this shall not be interpreted as imposing any legal
obligation upon him) to see that animals do not congregate and remain in front of the said
Chapel entrance; and all parties to this settlement pledge themselves to observe the
foregoing terms in a spirit of mutual goodwill.
9.Each party shall pay his or their own costs of this Action but the Defendants will pay the
Plaintiff the sum of £100.00 as a contribution towards his said costs.
10. JUGES Order is necessary.
11.Liberty to Apply
Dated this 9thday of June 1932.
Agreed on behalf of the Plaintiff: - Trevor Hunter
Agreed on behalf of the Defendants: - G Clark Williams.
55
Cyfanswm treuliau’r Eglwys £325-0-0
Dyna yn fras hanes y gyfraith hon, ar teimlad cyffredin oedd fod y Cytundeb yn
anfoddhaol iawn o safbwynt yr Eglwys, ac er bod y ―Trustees‖ (oherwydd y ffaith bod
y gweithredoedd oedd ganddynt ar ei heiddo, yn rhi aneglur, ac yn analluog i brofi eu
perchnogaeth ôr tir) wedi gorfod cydnabod mai John Jones oedd ei berchen, nid oes
amheuaeth yn meddwl neb ystyriol, nad eiddo‘r Eglwys yw y darn daear o amgylch y
Bedyddfan, ond oblegid llacrwydd y tadau, yn esgeuluso diogelu eu heiddo drwy
fynnu cael gweithredoedd eglur, a ―Map‖ i ddangos mesurau a lleoliad yr eiddo
hwnnw
Blin oedd gorfod gweld yr Eglwys yn cael eu ysbeilio o‘i berchnogaeth er ein
bod wedi cadw yr hawl i dramwy i‘r pistyll, ac i fedyddio yn y bedyddfan, ac ar
adegau bedyddio i ymgynnull o gylch y bedyddfan er mwyn cynnal gwasanaeth
cyhoeddus. Dylasem fod wedi nodi mae y ―Defendants‖oedd ―Trustees‖ yr eglwys yn
y gyfraith hon.
1932 Gorffennaf 31. Mr Smith yn gweinyddu. Yr oedd rhywun neu rywrai wedi
gollwng y dwr allan o‘r fedyddfan yn ystod y nos Sadwrn flaenorol, ac yr oedd yn
wag bron pan ddaeth y bobl ynghyd erbyn 10 o‘r gloch, bore Sul, a rhaid oedd
gohirio‘r bedydd nes oedd y gwasanaeth y bore drosodd. Fe ddisgynnodd gawodydd
ofnadwy o law, megis yn wyrthiol, yn ystod y gwasanaeth a erbyn 12 o‘r gloch yr
oedd digon o ddŵr wedi llifo i fewn i‘r Bedyddfan i allu gweinyddu‘r Ordinhad, ac ni
lwyddodd y sawl oedd wedi gollwng y dwr allan ein rhwystro, ond y mae hyn yn
enghraifft o‘r ysbryd erlidgar a fodola o‘n cylch. Bedyddiwyd: - Elizabeth Evans,
Cilwendeg. Eluned Williams, Pontrhydyceirt. May Rees, Llwyncrwn. Alun Thomas,
Cwmfelyn, Boncath. Glyndwr Gibby, Tycapel, Cilfowyr.
Hydref 7. Cynhaliwyd y Cyfarfodydd Diolchgarwch, cwrdd gweddi yn y prydnawn,
ond oblegid y gwlaw mawr gorfod gohirio‘r bregeth yn yr hwyr, hyd Hydref 14, pan
pregethwyd gan y Parch Wm Phillips, Tŷrhos a Fachendre.
1933 Gorffennaf 10. Yr oedd Sarah Gibby, Tŷ‘r Capel, Cilfowyr wedi cael
―summons‖ i ymddangos yn y County Court yn Aberteifi ar y dydd hwn, gan John
Jones, Cilfowyr Ffarm. Yr oedd John Jones wrth ei waith o ddial a gwneud ei weithiaf
i‘r Eglwys o hyd, a chyhuddai Mrs Gibby (yn hollol a‘r gam) o dorri clawdd ryw lwyn
o dan y fedyddfan, a gollwng y dwr allan. Ceisiai gan y llys iawn am y ―damage‖, ac
―Injunction‖ i rwystro Mrs Gibby i dramwy i fewn i‘r darn tir o gylch y fedyddfan,
ond ar neges gyfreithiol.
Gan mai Mrs Gibby oedd yn glanhau‘r capel ac yn gofalu am dano, gellir
gweld ar unwaith pa mor galed, ac anghysurus y gallai Jones wneud ei rhan pe
lwyddai yn ei amcan.
Sylweddolodd y ―Trustees‖ yr Eglwys hyn, ac mai amcan y cyfan oedd ceisio
rhwystro mynediad at y pistyll lle‘r oedd yr unig ddŵr yfed oedd gan Tŷ‘r Capel.
mewn gair, ceisio rhwystro‘r ―Trustees‖drwy gael ―Injunction‖ yn erbyn eu
cynyrchiolydd- Mrs Gibby.
56
Daeth y mater gerbron y barnwr Frank Davies, yn County Court, Aberteifi, ar
Gorff 10fed 1933, ac ar ôl clywed bob ochr ei ddyfarniad oedd ei fod yn credi bod
Mrs Gibby wedi gwneuthur rhywbeth na ddylai ond mai peth bach iawn oedd, ac ei
fod yn caniatáu iawn o 5/- i John Jones, ond yn gwrthod ei gais am ―Injunction‖, bob
ochr i dalu eu treuliau eu hunain. Dyma‘r ail dro i‘r Eglwys orfod amddiffyn eu
hawliau yn y llys gwladol yn erbyn John Jones.
1933 Gorffennaf 23ain. Pasiodd yr Eglwys benderfyniad i anfon llythyr i‘r ―Sanitory
Inspector‖ y cylch, Mr Edgar George, parthed cyflwr dwr y pistyll, yr hwn oedd yn
wastad yn cael ei ddwyno gan anifeiliaid y fferm.
Ar nos Wener Medi 15fed, cynhaliwyd cwrdd o‘r brodyr yn Nghilfowyr am 7.30 y
Gweinidog Smith yn y gadair er mwyn ethol saith o ymddiriedolwyr newydd dros
feddiannau‘r Eglwys, ac fe ddewiswyd y brodyr canlynol: - Gwilym Bowen
Penlanfeigan, Thomas Thomas Cwmfelin Boncath, Thomas John George
Penwernddu, John Edgar George Penralltllyn, James Williams Penlan Llandygwydd,
John Gibby Tŷ Capel Cilfowyr, a David John Bowen Cilwendeg.
Gwelodd y brodyr fod y dwr yn y pistyll wedi sychu yn llwyr oddiar dydd Iau Medi
14eg ac aeth pawb bron i fewn i‘r cae er mwyn gweld yr achos. Darganfyddwyd fod
John Jones, Cilfowyr Ffarm wedi torri ―trench‖ dwfn gyda ochr y gwter oedd yn
arwain i‘r pistyll, ac wedi tynni‘r dŵr ohoni‘n llwyr. Yr oedd yn amlwg i bawb mai ei
unig amcan oedd sychu dwr yr Eglwys, ac fe lwyddodd i wneud hynny.
Bedydd Bore Sul Medi 24 1933 Bedyddiwyd am 10-yn y bore gan y Gweinidog Y
Parch Wm Smith gerbron Cynulleidfa fawr o bobl Y ddwy chwaer ganlynol.
Miss May Evans Vaynor a Miss Violet Edwards Pentre Gardens a derbyniwyd y
cyfryw i gyflawn aelodaeth yn y cwrdd cymundeb yr un bore.
Dyma’r bedydd rhyfeddol a gymerodd le ers blynyddoedd maith ac o bosibl erioed
yn hanes yr hen achos cysegredig yng Nhilfowyr. Yr oedd Jones Fferm Cilfowyr ar
Medi 14th wedi gwneid ffos ddofn yn ei gae ei hun lle yr oedd y dŵr a redai i‘r pistyll
drwy y fedyddfa yn tarddu ac wedi sychu yn hollol.Hwn oedd yr unig ddŵr at
wasanaeth yr Eglwys
Fe drefnodd y frawdoliaeth i ofyn i Evans Cawdor Hotel Castellnewydd
Emlyn am roddi iddynt gan dalu ―lorri‖ wedi ei llwytho a ―churnau‖ llaeth i fod yn
Cenarth erbyn 2 o‘r gloch prynhawn Sadwrn cyn y bedyddio sef Medi 23ain lle y
bwriadwyd i gynifer ei chyfarfod er mwyn llanw y ―churnau‖ o ddŵr yn afon Teifi yn
y fan honno, oblegid bod y sychder hir wedi achosi cryn dipyn o brinder dwr drwy y
wlad, aeth y brodyr canlynol i Genarth erbyn yr awr apwyntiedig,
57
Sef: -John Gibby, W Gibby, Wm Thomas, J Evans, G Evans, D J Bowen, Enos
George, J E George, Griff Williams, T Thomas, a T George, a phan ddaeth y ―lorri‖ yr
oedd y bechgyn oedd gyda hi er ein mawr lawenydd eisios wedi llanw yr holl
―churnau‖ ryw 50 ohonynt yn cynnwys 12 galwn yr un a hose y Frigâd Dân yng
Nghastellnewydd cyn cychwyn ac fe deithiwyd i Gilfowyr ar frys, lle‘r oedd nifer eto
o frodyr wedi ymgasglu i gynorthwyo gyda‘r gwaith, sef: - Y Parch Wm Smith, Y
Gweinidog, I Jones, Daniel Williams, Dd John. Ymdaflwyd gwaith o ddadlwytho y
churnau a‘u cario i lawr i‘r fedyddfa er mwyn eu gwacau yno gyda egni a
brwdfrydedd, ac yr oedd y fedyddfa eang wedi eu llanw hyd yr ymyl o ddŵr gloyw
erbyn 4 o‘r gloch yn y prynhawn, ond nid digon oedd hynny, oblegid yr oedd yr
achlysur pan rhyddhawyd y ―plwg‖ nes eu gwacau y noson cyn y bedydd diweddaf yn
fyw yng nghof pawb, ac yr oedd yn rhaid gwylio y fan yn ofalus drwy y nos.
Yn garedig ac yn hunan aberthol iawn cynigiodd y brodyr canlynol eu hunain
at y gwaith: John Gibby, W Gibby, Daniel Williams, Gwilym Evans, J E George a
Wm Thomas, ac er fod y noson yn un oer dywyll a gwlyb iawn. Profodd y chwe
gwylwyr eu hunau‘n yn hollol gymwys i‘r amgylchiad ac fe weinyddwyd yr ordinhad
am 10 o‘r gloch fore Sul.
Mae‘r Eglwys yn ddiolchgar o galon i‘r brodyr a roddodd ei gwasanaeth mor barod, a
chaiff eu henwau eu coffau yn llyfr hanes Eglwys Cilfowyr.
Rhagfyr 12fed 1933. Aeth y Parch Wm Smith, Gwilym Bowen, Thomas J George, a
Thomas Thomas fel cynrychiolwyr y ―Trustees‖i fynnu, gyda Mr Nell cyfreithiwr
Castellnewydd Emlyn i gyfarfod Mr John Jones, Cilfowyr Ffarm, yn swyddfa J
Howell Davies & Co Cyfreithwyr, Caerfyrddin.
Pan awd i mewn i‘r swyddfa yr oedd John Jones, Cilfowyr, John Jones, Llwynbedw, a
Tom Mathias, Pontrhydyceirt, ynghyd â‘r cyfreithiwr Mr Ledbury yn ein disgwyl.
Hysbysodd Nell, ein bod wedi dod i fyny i geisio setlo‘r anghydweld a fodolai rhwng
Mr Jones, a‘r Eglwys, ac ategwyd ef gan bob un o gynrychiolwyr yr Eglwys.
Sicrhaodd Mr Smith, ein bod fel Eglwys yn barod i anghofio‘r gorffennol, a‘i
holl helyntion, a dechrau pennod newydd, dim ond i Jones i roi‘r dŵr yn nol i‘r pistyll
a‘i Bedyddfan, ac ein bod ni fel Eglwys, yn barod i‘w gynorthwyo yn y gwaith o
wneud hynny
Chwefror 2ail 1934. Daeth y ―trustees‖ ynghyd i gyfarfod y Parch J S. Davies,
Gweinidog Blaenffos. Yr oedd Davies wedi cynnig i‘r Eglwys i wneud ymdrech i
setlo‘r anghydweld rhyngddynt a J. Jones, Cilfowyr Ffarm, ac fe gydsyniodd y
―trustees‖ a‘i gais, i‘w gyfarfod yn Nghilfowyr. Yr oedd Davies wedi bod yn siarad a
John Jones cyn hyn, ac yn nol yr hyn a ddywedai, wedi cael ei gamarwain yn hollol,
parthed sefyllfa pethau, ond wedi i‘r brodyr ei oleuo ar amryw agweddau o‘r
cwestiwn, daeth i ddeall, i raddau, maint y gagendor oedd rhwng y pleidiau, ac er i
Davies ymgymryd a‘r gorchwyl o gyflafareddwr yn yr ysbryd gorau, a chyda‘r amcan
ar uchelaf, rhaid, yn anffodus croniclo fod yr ymgais wedi bod yn fethiant hollol.
Dydd Iau Gorff 19eg Aeth Ysgol Sul Cilfowyr am dro i Tenby, gyda ―Buses‖
Edwards Bros Crymmych. Cafwyd diwrnod rhagorol, a phawb yn mwynhau ei hun yn
ardderchog.
58
Cwrdd Trustees yn Nghilfowyr
Yn bresennol: D George, T Daniel, D E Jones, a J Evans (ôr Trustees) gyda‘r brodyr
eraill canlynol: - James Williams, Enos George, J E George, J Gibby, Dd James,
Gwilym Bowen, a Tom Thomas.Y Gweinidog Y Parch W Smith yn y gadair.
Materion dan sylw.
Hysbysodd G Bowen fel gohebydd y Trustees fod angen £200. ar unwaith ar y
cyfreithwyr i gario‘r amddiffyniad yr Eglwys ymlaen yn erbyn ymosodiad John Jones
Fferm Cilfowyr yn y Brawdlys, Caerfyrddin ar Fehefin 6ed 1932, ac fe addawodd y
brodyr canlynol yn wirfoddol ac yn garedig iawn i roi benthyg yr arian am flwyddyn
am 2½ % y flwyddyn.
£ s p
Mr J E George Penrallt llyn 150. 0 0
Mr Jas Williams Penlan 50. 0 0
£200 0 0
Ei amodau oedd: - Os na delir yr arian yn ôl mewn blwyddyn o Fehefin y cyntaf 1932,
fod y llog yn codi 1% y flwyddyn,
Penderfynwyd hefyd,
Cynnig J Gibby, eiliwyd J Evans fod y siec yn cael ei thynni allan i GwilymBowen
Cynnig J Gibby eil Enos George fod D E Jones a John Evans yn arwyddo fel
Guarantors dros y Trustees.
Cyng D E Jones eiliwyd J Evans fod y Trysorydd yn talu y swm o 18/- i Messrs
Williams a Davies Aberteifi am dyngu y naw arwyddodd yr affidavit ar Ebrill 30
1932.
Pasiwyd yr holl benderfyniadau yn unfrydol.
Ar ddiwedd y cyfarfod, ymddiriedwyd y gwaith o ymweld â Edwards Bros
Crymmych er mwyn sicrhau Bus i gludo y Tystion i Gaerfyrddin ar Fehefin 6fed i
Gwilym Bowen, cytunai pawb oedd yn bresennol mae Gwilym Bowen oedd y gorau
at y gwaith.
Nos Sul Mai 29th 1932
Mewn cyfeillach (society) ôr Eglwys ar ôl cyfarfod cyhoeddus Y Parch A. H. Rees
Cilgerran, a Penybryn, yn y gadair, pasiwyd y penderfyniadau a ganlyn yn unfrydol.
Cynnig John Gibby eilydd Dd George fod yr ysgrifennydd yn danfon llythyr dros
Eglwys Cilfowyr i ysgrifennydd Gymanfa Sir Benfro (Y ParchT Gravell) yn hysbysu
ei bod yn amhosibl trefni cynyrchiolaieth i Gymanfa Llangloffan o Gilfowyr,
oherwydd y bydd yn rhaid i‘r Eglwys amddiffyn ei heiddo ar hawliau ym Mrawdlys
Gaerfyrddin yn erbyn ymosodiad J Jones Cilfowyr Farm ar ddyddiau‘r Gymanfa sef
Mehefin 7-8ed 1932.
Cynnig G Bowen eilydd T George fod y Trysorydd yn anfon y tanysgrifiad o 15/- i
drysorydd Gymanfa Sir Benfro, dros Eglwys Cilfowyr.
Cynnig J Gibby eilydd D E Jones,
Ein bod fel Eglwys yn gofyn i gynyrchiolwir Eglwys Ramoth Abercych i rhoi achos
Cilfowyr ger bron y Gynhadledd yn Gymanfa Llangloffan.
59
Nos Sul Mehefin 26th 1932
Cwrdd brodyr, ar ôl y Gwasanaeth hwyr, Parch W H Smith yn y gadair,
Penderfynwyd yn unfryd i godi‘r arian y Builing Fund o‘r Banc â hefyd gweddill
Cymynrodd Mrs Jones Napier St Aberteifi ar ddiwedd mis Mehefin 1932.
Cynigiodd Gibby eilydd D E Jones.
Penderfynwyd hefyd i wrthod trosglwyddo yr iet ar postio‘n cerrig i Jones ffarm
Cilfowyr ar gais ei gyfreithiwr am mae eiddo yr Eglwys ydynt. Pasiwyd yn unfrydol y
cynnig. J Evans eilydd T, George.
Pasiwyd hefyd yn unfrydol ar gynnig John Gibby ag eiliwyd gan D E Jones
fod cylch lythyr yn cael ei anfon i holl Eglwys‘r Sir i apelio am gymorth i dalu cost y
gyfraith ynghylch hawliau yr Eglwys, Enwau y Gweinidog ar Trysorydd ar
Ysgrifennydd i fod wrth y llythyr.
Cilfowyr Medi 9ed Bore Sul
Cyfarfod ôr Trustees J Evans T Daniel a D E Jones ac amryw frodyr eraill wedi‘r
gwasanaeth. Y Gweinidog yn y gadair (y Parch Wm Smith)
Penderfynwyd y canlynol yn unfrydol.
Cynnig J Gibby eilydd D E Jones Fod yr Eglwys yn dewis Y Parch Wm Smith a W G
Bowen Cilgerran, i‘w cynrychioli yn yr Undeb yn Rhos ac yn dwyn eu treuliau,
Cynnig J Evans eilydd T Daniel fod W G Bowen yn cael ei hawl i anfon copi o bob
llythyr a anfonodd T Howell Davies dros J Jones ffarm Cilfowyr i aelodau Eglwys
Cilfowyr er mwyn i Mr W R Edmunds Llanelli eu hateb a fod y Trustees yn barod i
Dai Jones Cilast Isaf gario allan ei fygythiad o ymgyfreithio, fel yr oedd Mr T Howell
Davies wedi dweud yn y llythyr a ysgrifennodd drosto ar Awst 19th 1932.
Cyfarfod Tachwedd 20th 1932
Cyfarfod Trustees ac amryw frodyr eraill wedi‘r Cymundeb yn y bore.
Trustees yn bresennol: -D E Jones, T Daniel, a John Evans, Y Gweinidog yn y gadair.
Pasiwyd y penderfyniad canlynol yn unfrydol, Cynigwyd gan D E Jones eilydd J
Evans fod yr ysgrifennydd yn anfon llythyr dros Trustees Eglwys Cilfowyr i Edgar
George y Sanitory Inspector yn galw ei sylw at gyflwr aflan ac afiach y dŵr yfed yn
pistyll Cilfowyr, oblegid fod anifeiliaid John Jones Cilfowyr yn casglu o‘i amgylch ag
yn ei amhuro, ag yn gofyn iddo ddefnyddio ei awdurdod i ddiogelu y ffynnon a‘r
pistyll rhag cael eu halogi gan y creaduriaid oblegid dyna‘r unig ddŵr glan sydd at
wasanaeth Tŷ‘r Capel a Chapel Cilfowyr.
Bore Sul Rhagfur 4ydd 1932
Cwrdd Trustees, Y Gweinidog yn y gadair.
Yn bresennol: - D E Jones, T Daniel, John Evans, ar ysgrifennydd Tom Tomas.
Cynigwyd gan D E Jones eilydd T Daniel a basiwyd yn unfrydol fod y gwaith o
wneud y Trustees yn cael ei ymddiried i Messrs Williams a Davies Cyfreithwyr
Aberteifi, y Gweinidog ar ysgrifennydd i ymweld ẩ hwy yn y mater.
Cronicl o‘r digwyddiadau cyn i‘r dŵr sychu yn y pistyll.
!933 Awst 29th Anfonwyd rhybudd o 48hrs i J Jones Fferm Cilfowyr fod y
Trustees yn bwriadu agor y gwter sydd yn arwain y dŵr i‘r pistyll oblegid fod y dŵr
wedi prinhau.
60
Medi 4 ar 5ed Bu John Evans Capel Newydd a Gwilym Evans ati yn agor ac yn
glanhau‘r gwter, ac yn adgyweirio a‘i cau ar ei hol, ac o ganlyniad fe gafwyd lawer
mwy o ddŵr yn y pistyll.
Medi 10ed Aethom i‘r pistyll wrth fynd i gyfarfod y bore ag roedd y dŵr yn rhedeg
yn gryf, ag wrth fynd adref aeth John Evans a minnau i weld y gwaith oedd wedi ei
wneud ar y gwter ac fe welsom fod rhywun yn dechrau agor pwll dŵr o fewn llathen
ir man lle‘r oedd y gwter yn dechrau.
Dydd Iau Medi 14eg Cawd gwybodaeth gan J E George yn Boncath fod dwr pistyll
Cilfowyr wedi sychu yn llwyr nes amddifadu teulu Gibby o ddŵr glân ar Eglwys o
ddŵr i redeg drwy‘r fedyddfa.
Medi 23ain 1934. Wedi‘r Cymundeb bore Sul, rhoddodd y Gweinidog mater y dŵr
gerbron yr Eglwys. Yr oedd y dŵr a arferai redeg drwy y pistyll, ac oddi yno i‘r
Fedyddfan wedi peidio bellach oddi ar Medi 14eg 1933, ar sychder wedi peri trafferth
mawr i‘r teulu oedd yn preswylio yn Tŷ Capel, a hefyd i‘r Eglwys.
Ion 22ain a 23ain 1935. Agorwyd mater dŵr Cilfowyr yn y ―County Court‖ yn
Aberteifi, gerbron y barnwr Frank Davies, Gofynau‘r ―Trustees‖ yr Eglwys am iawn,
a hefyd am ―Injunction‖ yn erbyn Mr John Jones Cilfowyr Farm, am iddo sychu y
dŵr oedd yn rhedeg drwy‘r pistyll, a‘r Bedyddfan, a thrwy hynny wedi amddifadu‘r
Eglwys, a Tŷ‘r Capel o‘r unig ddŵr yfed oedd ganddynt, a hefyd am ei fod wedi
rhwystro‘r dramwyfa i‘r Capel heibio‘r Bedyddfan, drwy osod clo ar yr iet, yr hon
oedd wedi ei gosod yn ôl yn nes at y Fedyddfan yn ôl telerau cytundeb Caerfyrddin yn
1932.
1933.Enwau y brodyr fu yn cynorthwyo i gael y dŵr yn nol yw: -
Gwilym Bowen, Penlanfeigan.J.E.George, Penralltllyn.John Gibby a Clifford Gibby,
Tŷ-Capel, Cilfowyr. Thomas J. George, Penwernddu. Enos George, Goitre. John
Evans, Capel Newydd, Griffith Williams, Pontrhydyceirt, Alun Thomas, Cwmfelin,
Boncath. Trefor Evans, Cwm-uchaf. David John, Cwmgyrru. Benjamin Bowen,
Cilwendeg Ffarm, Thomas Thomas, Cwmfelin, Boncath. a‘r Parch Wm Smith, y
Gweinidog. Rhoddodd yr holl eu llafur yn rhad ac am ddim er mwyn yr achos, ac yr
oedd pob un ar eu orau, a gellir cyhoeddi ―Da Iawn‖ uwchben y gwaith rhagorol a
gyflawnwyd drwy eu cydweithrediad.
Dydd Llun Hydref 7fed 1935. Daeth Capt Evans eto i Cilfowyr i weld y gwaith o
lanw‘r rhan segur o‘r ―trench‖ yn cael ei orffen gan John Jones, Cilfowyr Ffarm.
Sicrhaodd Capt Evans fod y gwaith wedi ei wneud yn y fath fodd, nes iddi fod yn
amhosibl i‘r dŵr dreilio drachefn i‘r ―trench‖ hwnnw, a gorffennwyd y gorchwyl yn
ôl gorchymyn Capt Evans.
Un peth sydd eto heb ei wneud cyn bod y gwaith yn gwbl orffenedig, sef rhoi clawr
concrete i gau i mewn ffynnon rhif 4, o‘r hon y rhed y dŵr.
61
1936. Gorff 14. Fe unwyd mewn priodas yn Nghilfowyr ein parchus weinidog, y
Parch William Smith a Miss Sally Burgess, merch Mr a Mrs T Burgess Tynewydd
Abercych.Gwasanaethwyd gan y Parch Esia Williams, Aberteifi. Miss P George,
Penralltllyn oedd wrth yr organ.
Nos Sul Hydref 25ain 1936.Cynhaliwyd cwrdd i gyflwyno anrheg i‘r Gweinidog a‘i
briod ar achlysur eu priodas. Casglwyd ar gyfer yr anrheg gan Mrs Gibby, Tŷ Capel, a
Polly Holt, Boncath. Yr anrheg a ddewiswyd gan Mr a Mrs Smith oedd ―Hall
Wardrobe‖ ac inscription arni. Llywyddwyd gan John Gibby, a‘r aelod a diacon hynaf
gyflwynodd yr anrheg sef David George, Penralltllyn.
Cyfanswm y Tanysgrifiadau. £11-15-6.
Taliadau. Mr J R. Daniel, a‘i fab am y Wardrobe. £8-0-0.
J.W.Mathias, Aberteifi am y ―Plate a‘r Inscription 12-6
Wallet. 5-6
Arian gyflwynwyd i Mr a Mrs Smith. 2-17-6
£11-15-6.
Tachwedd 1936. Bu Capel Cilfowyr yn llaw yr adeiladwyr oddiar dechrau Tachwedd
1936 hyd Gorffennaf 26 ain 1937, ac yn ystod yr amser hwn yr oedd y Frawdoliaeth
yn addoli yn y festri. Bu hyn hefyd yn gyfrifol i‘r cylch orfod cynnal y Gymanfa
Gerddorol, yn Blaenffos, (yn lle yn Nghilfowyr fel y trefnwyd gan y Pwyllgor) ar
Fehefin 14ain, er mai yn Nghilfowyr y dylasid eu cynnal, oherwydd yr oedd yn
Gymanfa Ganu arbennig i ddathlu haner can mlwyddiant Gymanfa’r cylch, yr
hon a sefydlwyd gan y Parch W Cynon Evans, pan oedd yn Weinidog ar
Penybryn, a Penuel Cilgerran, ac a gynhaliwyd y tro cyntaf yn Nghilfowyr, ar
ddydd Nadolig 1887. Siomedig roedd pawb oherwydd y methiant i‘w chynnal yn
Nghilfowyr, ond nid oedd dewis, gan fod y Capel yn cael ei atgyweirio, ac ar adeg y
Gymanfa Ganu, ymhell o fod yn barod.
Argraffwyd Rhaglen ragorol gan bwyllgor y Gymanfa yn cynnwys eu hanes
o‘r dechrau. R‘wyn ddiolchgar i Ysgrifennydd y Gymanfa (Miss Betty Williams) am
ei parodrwydd i roi benthyg y rhaglen i mi, a chredaf fod yr hanes yn deilwng o‘i ail
adrodd.
62
Jiwbili Cymanfa Gerddorol 1887-1937.
Bedyddwyr Rhanbarth Uchaf Sir Benfro.
(Allan o lyfr y dathlu)
Ar gais y Pwyllgor rhoddaf hanes cychwyn yr uchod fyrred ag sydd bosibl.
Diddorol iawn yw hanes dechreuad sefydliadau da, ac y mae cryn ramant yn hanes
Cymanfa Ganu eich ardal. Bydd 1937 yn hanner canfed iddi, a doeth yw edrych yn ôl
i‘r cychwyn er mwyn canfod ei chynnydd ac i foli Duw o‘r newydd am ei holl
ddoniau iddi yn y cyfnod maith hwn.
Dydd y Pethau Bychain.
Gorffennaf 12, 1885, dechreais fy ngweinidogaeth ym Mhenybryn a
Chilgerran. Yn fuan wedi dyfod i‘r ardal canfûm gantorion a chantoresau eithriadol,
fel defaid heb fugail ganddynt (yr oedd Dl.Owen, Cilgerran, a Dafydd Owen,
Penybryn, ar y pryd yn hen godwyr canu bron gorffen eu dydd gwaith, Coffa parchus
am danynt).
Tosturiais wrthynt, a gwelais fy nghyfle i‘w gwasanaethu yn ystod nosweithiau yr
wythnos. Cofier nad unrhyw atdyniad fel sydd heddiw yn yr wythnos yn y pentrefi,
ac mai bendith i‘r ieuainc a fyddai rhywbeth addysgol iddynt. Penderfynais gychwyn
dosbarthiadau cerddorol a diwylliadol ym Mhenuel a Penybryn. Prynais ddefnyddiau
at y gwaith, a dechreuais fis Hydref. Daeth llu o blant ac ieuenctid i‘r dosbarth, a buan
gorfu i mi eu rhannu‘n ddosbarthiadau. Fy amcan mawr oedd eu diogelu i‘r eglwysi
a‘u dysgu i ganu mawl yn ddeallus. Ni allaf ymhelaethu, ond fe lwyddwyd y tu hwnt
i‘m disgwyliad. Ni chlywais well lleisiau yn fy oes nag yn yr ardal honna, a dim ond
athro oedd eu hangen mawr. Rhoddais fy llafur a‘m llyfrau iddynt yn rhad, heb ofyn
dimau i‘r eglwysi at y draul. Gwelir mai angen oedd mam dyfais. Nid oeddwn wedi
breuddwydio yn y coleg am waith fel hwn. A mi yng nghanol y gwaith daeth cais ataf
o Eglwys Blaenffos i ddyfod yno i gynnal dosbarth. Cytsyniais a mawr y diddordeb a
gymerodd ieuenctid yr ardal a‘r Parch. John Thomas a‘i ferched yn y dosbarth. Ar
derfyn y tymor pasiodd deunaw y dystysgrif elfennol, a llwyddodd Caleb Luke i
ennill yr Intermediate. Rhagorol mewn tymor! Yn ystod tymhorau Penybryn a
Chilgerran, teg yw enwi‘r canlynol: Heblaw‘r dystysgrif elfennol, llwyddodd a ganlyn
i ennill yr Intermediate; J. M.Williams a Jones, Ysgolfeistriaid a letyent gyda Miss
Williams, Ivy Cottage, Penybryn; William Lewis, D. Harries, John ac Asa George. W.
Elider Williams, a‘i chwaer Phoebe, D.J.Evans (y Parch D.J.E Trefdraith ar ôl hyn).
Yng Nghilgerran, a ganlyn, John Owen, W.Watts, John Morgan, D. Thomas, Pendre,
Johny Thomas, Rhydymill, Margaret Elen Owens, Caernarfon Ouarries, Dl. Griffiths,
Henry Richards a M.Ann Owen, Pasiodd eraill nad oeddynt yn perthyn i Benuel.
Y Gymanfa Ganu. (W.C.Evans)
Pwy a feddyliodd gyntaf am dani? Ni feddyliais i am dani tan imi glywed fod
aelodau‘r dosbarth cerddorol wedi penderfynu cael Cymanfa Ganu. Cynaliasant
bwyllgor, a dewisiasant donau ac anthemau bychain H. Davies, A.C, a bod Evans,
Penuel a Phenybryn, i arwain, ac mai yng Nghilfowyr, Nadolig 1887, yr oedd i‘w
gynnal. Gwelir felly bod y Gymanfa wedi tarddu o‘r dosbarthiadau cerddorol, a hynny
mor naturiol ag y tardd dwfr o lygad y ffynnon. Dewiswyd y tonau o ―Lawlyfr
Moliant‖ 1885, a chynhaliwyd y Gymanfa gyntaf yng Nghilfowyr Nadolig 1887. Nid
oedd gennym nac organ na phiano na violin; dim ond picfforch oedd gan yr
arweinydd i gael cywair. Nid oedd offerynnau yn un o eglwysi‘r Gymanfa yr adeg
honno.
63
Dyna‘r dechrau!Yr eglwysi a ffurfiai y Gymanfa oedd—Cilfowyr, Blaenffos,
Penybryn, Penuel, Cilgerran, a Ramoth. J. Richards, Stationmaster, oedd yr
ysgrifennydd. Wele ddyddiadau‘r chwe Chymanfa gyntaf- Cilfowyr, Nadolig 1887;
Blaenffos, Sul olaf ym Medi, 1888. Dyma‘r cyntaf i gyhoeddi rhaglenni; Penybryn,
Medi 22, 1889; Cilgerran, Ebrill, 1890. Dyma‘r cyntaf i gael organ ynddi, sef organ yr
arweinydd, a Mrs Evans, G. & L., priod y gweinidog, yn chwarae; Cilfowyr, dydd
Llun Mawrth 2, 1891. Yr olaf cyn i‘r arweinydd symud i Abercanaid, Merthyr.
Blaenffos, Mawrth 3,1892; Mr R. C. Jenkins, R.A.M., Llanelli, yn arwain. Athro‘r
dosbarthiadau a arweiniodd y pum Cymanfa gyntaf a‘r rehearsals hefyd. Yn 1889
cyfansoddais anthem, ― Ewyllys yr Arglwydd‖, a chyflwynais hi i‘r Gymanfa annwyl
hon. Bum yn arwain y Gymanfa bedair o weithiau ar ôl ymado âr ardal. Enwau
ysgrifenyddion y Gymanfa oeddent-- J.Richards, J.M.Williams, Wm Samuel, D.
George, James James, T.D.George, a T. Reynolds, Manteisiais ar y cyfle yn y
dosbarthiadau wrth egluro emynau, i ddysgu gwirioneddau crefydd i‘r ieuenctid, a‘u
harwain at Waredwr.
Dymunaf bob bendith i‘r arweinwyr yn eu gwaith mawr i berffeithio a
chyfoethogi Caniadaeth y Cysegr. Nodded Iôr ar y Gymanfa eto, ac yr eglwysi a‘u
gweinidogion parchus.
W.C.Evans.
ATODIAD I ERTHYGL DDIDDOROL EIN HATHRO ANNWYL
Parch W. Cynon Evans, G. & L.T.S.C.
Methasom ddod o hyd i gofnodion gweithrediadau y Gymanfa yn y cyfnod hwn, a
rhaid troi tudalennau y cof i roddi yr hanes mewn byr eiriau. Cyfarfu y pwyllgorau
cyntaf yn nhŷ Mr D. Davies, Llythyrdy, Boncath, ac yn ddiweddarach yn nhŷ ei fab.
Mr Arthur Davies, Y.H.. Cynhaliwyd y Gymanfa yn ei thro yn Eglwysi Cilfowyr.
Blaenffos, Penybryn a Chilgerran. Y brodyr fu yn ei harwain oeddent: R.C Jenkins,
W.T.Samuel, Dan Davies, Rhedynog Price a Cynon Evans. Cafwyd cymanfaoedd
bendigedig ym mhob ystyr. Cofiwn yn dda mai bechgyn yn unig oedd yn canu alto yn
y cymanfaoedd cyntaf. Plant y dosbarthiadau cerddorol, a‘r oll ohonynt yn medru
canu‘r tonau ar yr olwg gyntaf. Tyfodd y rhai hyn i fod yn golofnau cedyrn i
ganiadaeth y cysegr yn yr eglwysi gartref, a hefyd ym Mynwy a Morgannwg. Ymhlith
y cantorion roedd William ConwilWatts, Cilgerran, yn sefyll allan-baswr penygamp
oedd hwn. Yr oedd vibration ei nodau isaf fel organ yn deimladwy i‘r rhai ar ei bwys,
a holl angerdd ei enaid yn y canu. Cofiaf yn dda am dano yng Nghymanfa Penybryn
wedi dotio‘n lân wrth ganu ―Diadem‖ ac yn bloeddio ―Coron, coron, rhoi‘r goron ar
Ei ben,‖ yn ddireol a‘r dagrau yn gwlychu ei rudd a‘i raglen. Hefyd, carwn enwi Miss
Bridget Morris, Cenarth, cantores swynol iawn, a chanddi fôr o lais, er fod y corf yn
ymddangos yn fregus ac eiddil. Bu yn foddion i arwain y sopranos yn effeithiol.
Symudodd yn ifanc i Llandysul, a chafodd y Gymanfa golled fawr ar ei hol. Da
gennyf ddeall ei bod eto yn fyw, ac wedi dychwelyd i dreulio nawnddydd ei hoes yng
Nghenarth. Nid oedd y Gymanfa yn llawn heb gael gair gan Jonathan George. Yr
oedd ei ddylanwad yn ysgubol, codai‘r gynulleidfa fel coedwig ar ei thraed: -
―Hwy Wylent wrth chwerthyn,
A chwarddent wrth wylo‖.
Yn ôl Aaron Morgan: -
―A‘i ddawn a‘i ffordd ei hunan.
Ferwai dorf a‘i rhoi ar dân.‖
64
Priodol nodi i ymgais gael ei wneud yn y cyfnod hwn i gynnal rehearsals yn yr
wythnos, ond siomedig iawn fu‘r anturiaeth, a rhaid oedd syrthio yn ôl i‘r hen drefn
o‘u cadw ar y Sul.
Gweinidogion y cyfnod oeddent: - Parchn, Edwin Watkins, Cynog Williams, ac
Aeron Morgan. Nid oedd hafal i Aeron Morgan am roddi emyn allan, a cheisiwyd
ganddo yn aml gan yr Arweinydd i ddarllen yr emyn, a hawdd oedd rhoddi datganiad
deallus ar ôl ei adroddiad godidog. Hefyd diddorol fydd sylwi fod Aeron Morgan a
Rhedynog Price yn gyfeillion bore oes, ac yn rhyfedd iawn, Aeron rhoddodd wersi
cerddorol cyntaf i Rhedynog, a Rhedynog wersi mewn barddoniaeth i Aeron. Bu‘r
eglwysi yn ffodus iawn yn eu harweinyddion canu yn y cyfnod hwn,- Cilfowyr: David
George; Blaenffos:Thomas George; Ramoth: David Davies; a Thomas Davies;
Penybryn: William Lewis; Cilgerran: David Morgan; J.Morgan, Dl. Griffiths, T.W.
George a Sam Morgan. Mae‘r Gymanfa Ganu yn golofn deilwng i‘w llafur a‘u
hymroddiad. Duw arddelo‘r Gymanfa i berffeithio ymhellach ganiadaeth y cysegr, a‘i
throi eto yn rehearsal i‘n paratoi i‘r wyl fawr.
―Cymun nefol-fawr, Cymanfa eilfyd.‖ Asa E. George.
1900-1936.
Nis gellir cael cofnodion gweithrediadau‘r pwyllgorau chwaith o 1900 i 1908.
Mae‘r hwn oedd yn ysgrufenydd am rai o‘r blynyddau hyn, sef y brawd Tom Davies,
Abercych, wedi croesi‘r goror er‘s blynyddau, felli, nid yw‘r cofnodion ar gael. Tua‘r
flwyddyn 1899 ymunodd Ebenezer Dyfed a‘r Gymanfa, a chynhaliwyd Cymanfa
1900 yn y lle hwnnw, dan arweiniad y diweddar Barch.S.Glannedd Bowen, a chafwyd
hwyl fawr yn y Gymanfa honno. Bu ychydig o oerfelgarwch ymhen rhai blynyddau ar
ôl hyn, a phasiodd ryw flwyddyn heb gynnal cymanfa. Yr amser hwn bu awgrym i
rannu‘r Gymanfa yn ddwy adran, ond buwyd yn ddigon doeth i beidio cario‘r awgrym
allan. Yr oedd dipyn o anhawster hyd tua‘r flwyddyn 1902 i gael offerynnau, gan nad
oedd rhai yn y capeli, na neb yn y cylch i‘w chware, a gwnaed y diffyg i fyny trwy
ofyn am fenthyg offerynnau a chael rhai tu allan i‘r cylch i‘w chware. Yn y flwyddyn
1902, ar gais y pwyllgor, ymgymerodd Miss Morris,Broyan, a‘r gwaith, a bu yn
ffyddlon i‘r cylch am dros ugain mlynedd, a chyflawnodd y gwaith yn rhad. Wedi i
Eglwys Bethabara ymuno â‘r cylch trefnwyd i gynnal y Gymanfa yn y ddau gapel
mwyaf, sef Blaenffos a Chilfowyr, gan fod y capelau eraill yn rhy fach i ddal y
gynulleidfa. Tua‘r flwyddyn 1907 gwahoddwyd Mr Emlyn Davies, Llangollen i
arwain, Cymanfa dipyn yn gyffredin oedd y cyntaf gafodd, ond o hynny ymlaen fe
gododd y safon yn uchel iawn. Bu ef yn y cylch ryw wyth neu naw o weithiau, ac yn y
cyfamser fe newidiodd dull y canu o‘r mawreddog a thanllyd i‘r meddylgar ac
addoliadol. Oddiar yr amser hwnnw mae‘r Gymanfa wedi aros ar lefel uchel. Wrth
dremio yn ôl dros ysgwydd llawer blwyddyn bellach, cwyd hiraeth dwys am lawer o‘r
pileri ag oedd yn cydgario baich y Gymanfa mewn hwyl a gwres, sydd erbyn hyn
wedi ymuno â‘r nefol gôr. Coffa da am danynt; heddwch i‘w llwch.
Yn y flwyddyn 1912 derbyniwyd Seion Crymmych i‘r cylch, ac felly yn gwneud y
nifer o eglwysi perthynol i‘r Gymanfa yn wyth. Yr oedd yn golygu llawer iawn o
ymdrech yn y blynyddau cyntaf gan nad oedd cyfleusterau teithio fel ag y maent
heddiw, ac amlygwyd llawer o ffyddlondeb er cael y Gymanfa i‘r safon y mae yn
bresennol. Erbyn hyn mae offeryn cerdd ymhob capel, a digon a all ymgymeryd a‘u
chware, a phob cyfleustra i allu mynychu‘r rehearsals a‘r Gymanfa.
65
Gwasanaethwyd fel ysgrifenyddion o 1898, gan Tom George, Tom Davies,
G.J.Davies, Gwynne George, a‘r presennol, sef Andrew Williams. Fel trysoryddion,
Asa E.George, T. Reynolds, D.Owens, D.Thomas, Elizabeth Thomas, ar bresennol,
sef W.T.Williams, B.Sc. O‘r flwyddyn 1908 hyd yn awr cadeiriwyd y pwyllgorau yn
gyntaf gan W.Bowen, Cilwendeg, a hyd yn hyn gan ei fab, G.M.Bowen, yn
ychwanegol at y rhai a enwid eisoes arweiniwyd y Gymanfa gan T.Gabriel, Arthur
Davies, E. Anthony, W.T.Samuel, William Thomas, David Ellis, Dan Jones,
J.T.Jones, Rhys Davies, T. Ceiriog Jones, John Hughes,ac Arthur Duggan. Y rhai
sydd wedi bod yn gyfeilyddion yn y Gymanfa, o‘r cylch, yn ychwanegol at Miss
Morris, ydynt Miss Minnie Jenkins, Mrs M. Davies a Miss Meg James, Dylid enwi
dwy arall, Mrs C.M.Davies, B.A., a Miss Maggie Jones- am eu gwasanaeth
gwerthfawr ym mhwyllgorau dewis tonau.
Wele bellach hanner can mlynedd oddiar pan gychwynnodd y Gymanfa ei
thaith, ac yn ddiamau fod yna lu o fendithion wedi eu gwasgar ganddi ar ei llwybrau a
llawer drwyddi wedi derbyn maeth i‘r bywyd ysbrydol, ac wedi bod yn foddion i‘w
haddfedu i‘r etifeddiaeth dragwyddol. Pared i fyned rhagddi yw ein dymuniad a‘n
gweddi.
T.D.George.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
1937 Ionawr 11eg. Rhoddwyd perfformiad o‘r ddrama, ―Dros y Gorwel‖ gan gwmni
dramodol Dan Mathews o Pontardulais yn y Pafiliwn yn Aberteifi. Yr oedd yr elw
tuag at Eglwys Cilfowyr, a chafwyd cefnogaeth ragorol gan yr holl ardaloedd. Yr
oedd y Pafiliwn yn llawn o bobl, ac fe gafwyd perfformiad ardderchog gan y cwmni.
Mai 30ain 1937. Darllenodd yr ysgrifennydd (T. Thomas) cyfrifon ariannol yr
ymgyfreithio ynglŷn a dŵr Cilfowyr yn y ―County Court‖.Ionawr 22 ar 23 ac ar
Chwefror 18eg 1935.
Derbyniadau.
Mewn llaw wedi gorffen cyfrifon, Case Caerfyrddin. £6-11-0
Derbyniwyd oddi wrth Mr John Jones.Cilfowyr Farm
Fel treuliau‘r eglwys, yn ôl dyfarniad y Llys. 228-6-9
Elw‘r ddrama yn y Pafilion.
Derbyniadau.
Tocynnau a werthwyd. £78-19-0
Casgliad tuag at yr argraffu. 2-10-0
81-9-0
Treuliau
I‘r cwmni (o Fethesda Tumble) £10-10-0
Am fenthyg y Pafilion Aberteifi 5-0-0
Argrafi. 3-9-6
Am fenthyg lorry 3-6
19-3-0 Cyfanswm 62-6-0
Cyfanswm y Derbyniadau………………………………….£297-4-3
66
Taliadau.
I Roy Evans & Nell a weithredau dros yr Eglwys. £205-10-0
I Gwilym Bowen, Penlanfeigan Boncath,
(fel cydnabyddiaeth am draul enfawr yr aeth
iddo, a‘i lafur diflino i sicrhau buddugoliaeth
i‘r Eglwys yn y Llys…………………………………………… 5-0-0
Talwyd yn ol y swm a fenthycwyd
Cymunrodd Mrs Jones, Aberteifi……………………… … ....50-0-0
Cyfanswm y Taliadau………………………………………. 260-10-0
Mewn llaw……………………………………………………36-14-3
£297-4 - 3
Gorffennaf 27-28ain 1937,Cynhaliwyd Cyfarfodydd neilltuol, i ail agor y Capel ar ôl
yr atgyweirio.Rhoddwyd sylw hefyd erbyn y Cyfarfodydd yma i fedd y diweddar
Barch Rees Price, Gweinidog yn Nghilfowyr am dros 40 mlynedd, yr hwn a fu yn
offeryn i adeiladu‘r capel presennol.Glanhawyd y garreg fedd, ac ail argraffwyd y
darlleniad arni, a pheintiwyd y ―railings‖ o gylch y bedd.
Mehefin 18ain 1938. Cynhaliwyd Cymanfa Ganu y cylch yn Nghilfowyr, Yr
arweinydd y tro yma oedd Mr Andrew Williams, Maesycoed, Aberteifi, aelod o
Eglwys Penybryn, a cherddor radd uchel. Bu‘r wŷl gerddorol yn llwyddiant mawr o
dan arweinyddiaeth Mr Williams a thystiolaethau ―veterans‖ y cylch, ei fod wedi
cadw safon uchel y Gymanfa i fyny, ac wedi gwneud argraff ddymunol iawn ar bawb
oedd yn bresennol. Dyma‘r tro cyntaf i Mr Williams arwain Cymanfa Ganu, ac y mae
yn amlwg fod gan ei gylch a‘i ardal ei hun, ddigon o ymddiriedaeth yn ei ddawn a‘i
allu cerddorol, i roddi yr anrhydedd hwn iddo, ac iddo yntau lwyr gyfreithloni ei
hymddiriedaeth.
Chwefror 1939. Cyflwynodd y Trysorydd Mr J.E.George, Penralltllyn, y dysteb i‘r
brawd Griffith Thomas, cyn ysgrifennydd Eglwys Cilfowyr. Er i‘r brawd
ymddiswyddo yn Ionawr 1930, ni chydnabyddwyd ei lafur diflino a‘i deyrngarwch
mawr, fel ysgrifennydd yr Eglwys am dros 30 mlynedd. Y rhesymau am hynny oedd
yr anghydweld a‘r cyfreithio fu rhwng Mr John Jones, Cilfowyr Farm, a‘r Eglwys.
Parodd y cyfnod annymunol hwnnw ddiflastod mawr i‘r frawdoliaeth, a gohiriwyd
llawer mater pwysig o‘i blegid, ac yn ei plith tysteb Griffith Thomas. Fe gasglwyd y
swm o £8-10-0 i‘r brawd ac am ei fod yn analluog i ddod i Cilfowyr i‘w derbyn fe‘i
cyflwynwyd iddo yn ei gartref gan y trysorydd. Yr oedd yn dra diolchgar am fod yr
Eglwys wedi ei gofio mor anrhydeddus, ac yntau heb deilyngu, meddai, oblegid nad
oedd wedi gwneud ond yr hyn a ddylasai. Anfonodd lythyr da i‘r Eglwys yn datgan ei
lawenydd, a‘i ddiolchgarwch am y rhodd werthfawr.
1942. Yn ystod y flwyddyn hon, gwnaed tipyn o atgyweirio ar Tŷ‘r Capel. Mr David
John, Pengraig oedd y saer maen, yn cael ei gynorthwyo gan Mr John Gibby, deiliad
Tŷ‘r Capel.
1949. Awst 16ain Cynhaliwyd cwrdd ymadawol y Parch William Smith, ar ei
ymadawiad i Eglwys Ebenezer, Llanymddyfri.Daeth Smith yn weinidog ar Cilfowyr a
Ramoth, Abercych, o Goleg Caerdydd yn Ebrill 1930, ac yn ystod ei Weinidogaeth bu
rhaid i‘r Eglwys ymgyfreithio yn Llys y wlad i amddiffyn ei threftadaeth. Yn ystod ei
dymor yn yr Eglwysi daeth Smith yn bregethwr neilldiol o dda, ac fel
gwerthfawrogiad o‘i wasanaeth fe gasglodd yr Eglwys y swm o £60-10-0 yn anrheg
iddo. gnaed casgliad hefyd iddo gan Eglwys Ramoth.
67
68
Trefn y cyfarfodydd; Nos Sul Mai 2, am 6.30. Cyfarfod Gweddi.
Nos Fawrth, Mai 4, am 6.30 Oedfa Bregethu,
Y rhannau arweiniol: Y Parch Ieuan G Lewis, B.A. Blaenffos.
Pregethir gan Y Parchn, Rosina Davies, Aberteifi, a W.M.George, Llanelli.
Dydd Mercher, Mai 5,, am 2. Y cwrdd Dathlu
Y rhannau arweiniol: Mr T Thomas, Cilfowyr, a Mr T D. George, Ebenezer.
Anerchir ar Hanes Eglwys Cilfowyr gan Y Parch Richard Edwards, Llangloffan.
Is-lywydd Etholedig Undeb Bedyddwyr Cymru.
Nos Fercher, Mai 5, am 6.30. Oedfa Bregethu, Y rhannau arweiniol:
Y Parch, Hayden J. Thomas, B.A. Rhydwilym.
Pregethir gan Y Parchn. W.D.Smith, Llanymddyfri, a J.M.Lewis, Treorci.
Bedyddiadau 1952 Parch Gwyn Thomas, Moelwyn Gibby, Meredith Williams, Dewi Bowen.
Annie Bowen,(James) Margaret Davies,(Richards) Megan Bowen.(Evans)
69
Megan Bowen (Evans) Annie Bowen (James)
Dewi Bowen
70
Trip ysgol Sul
71
72
GWEINIDOG A DIACONIAID CILFOWYR
Gwyn Evans. Gwilym Bowen, D.J.Davies, Enos George, Evan Bowen.
J.E.George. Parch. W.Gwyn Thomas. T.Thomas.
1957. Dewiswyd Miss Barbara Bowen Penlanfeigan a Miss Sheila Bowen,
Bromeigan, yn gyd organyddion swyddogol i Miss Pattie George, Penralltllyn.
Pasiodd yr Eglwys ein bod yn ymuno â‘r cynllun ynglyn a ―Blwyddyn y Weddw‖
hynny yw, yr Eglwys i dalu £6-0-0 y flwyddyn a‘r Gweinidog £2-0-0. a‘r weddw i
dderbyn £350-0-0 yn lle y drefn bresennol o flwyddyn o arian y
weinidogaeth.Penderfynodd yr Eglwys i dalu hanner cyfran y Gweinidog hefyd.
1959. Pasiodd yr Eglwys ein bod yn dewis y ddau frawd Dewi Bowen, Penlanfeigan,
a NevilleGeorge, Penwernddu yn is-arwenyddion caniadaeth y cysegr yn Nghilfowyr.
73
Llongyfarchwyd Mr Gwilym Bowen, Penlanfeigan, am iddo gael ei gyfrif yn deilwng
o anrhydedd yr M.B.E. yn rhestr anrhydeddau Pen-blwydd swyddogol y Frenhines
Elizabeth 11.
1960. Cwrdd Swyddogion Eglwysi Cilfowyr a Ramoth.
1.Pasiwyd ei bod yn estyn ―galwad‖ i Dafydd Henry Edwards, o Goleg Bangor, i fod
yn weinidog ar y ddwy eglwys.
2.Bod yr Eglwysi yn cadw at y drefn ynglŷn a Trysorfeydd yr Eglwysi fel y mae ar
hyn o bryd, hynny y ddwy eglwys ar wahân.
3.Fod Cilfowyr a Ramoth yn talu cyflog y Gweinidog yn gyfartal, Cilfowyr i dalu
hanner y dreth, a‘r Insurance, ond yn talu dim tuag at dreth Maes-yr-Onnen.
4. Ein bod yn rhoi wyth Sul y flwyddyn yn rhydd i‘r Gweinidog.
5.Fod yr Eglwysi yn talu £11.00 yr wythnos i‘r Gweinidog i gychwyn.
6. Ein bod yn talu i‘r Weinidogaeth Achlysurol fel y canlyn, sef i Weinidogion, a
Gweinidogion wedi ymddeol £4.00. y Sul, eraill £3.00 y Sul.
Bedydd Sandra Evans (Singleton)
74
75
1964. Pasiwyd yn unfrydol fod Mrs Mary Alberta Lewis, Morgenau, Llechryd i
gymeryd at y swydd o Ysgrifenyddes yr Eglwys, yn lle y brawd Tom Thomas, Arleth,
Boncath, ac oedd yn gorfod rhoi y swydd i fynni oherwydd afiechyd.
Rhagfyr 4ydd 1964. Cwrdd ymddiriedolwyr, Trafod gwelliant lle i barcio ceir, ac i
gael gwelliant os yn bosibl o flaen y Capel. Cafwyd hanes a pheth a basiwyd pan
gyfarfyddo rhai o‘r ymddiriodelwyr a Mr Huw Jones, Cilfowyr Ffarm. Ac wrth hanes
yr oedd Mr Huw Jones yn fodlon i lawer o welliantau. Fe basiwd fod na ―cattle grid‖
a iet yn cael ei rhoi ar ben uchaf ―Parc-Tŷ-Cwrdd‖ yn arwain allan i‘r ffordd, hefyd
ein bod yn derbyn yr hawl i gael dwr i lawr o ―Garreg Wen‖ trwy ddau o gaeau Mr
Jones, Fe fu siarad brwd ynghylch y ffordd oreu i wneyd tu-allan i‘r Vestry ac i lawr
tua‘r fedyddfa, a hefyd peth o ardd Tŷ Capel. Ni phenderfynwyd dim y noson honno,
Teimlo oedd pawb mae gwell oedd siarad eto a Mr Huw Jones, er mwyn cael ei farn
a‘i fodlonrwydd, Felly hyd nes cwrdd a Mr Jones eto ni phenderfynnwyd ddim, ond
fod Mr Gwyn Evans, Castellmalgwyn, yn mynd i siarad a Huw Jones.
Mawrth 30ain. Penderfynwyd rhoi iet o saith trodfedd a hanner, a grid o naw
troedfedd, a hefyd iet i gau am y grid.Pasiwyd hefydi rhoi ―cement blocks‖ fel clawdd
rhwng y parking ground a gardd Tŷ Capel.Hefyd rhoi pubau dwr o ben uchaf y
fynwent ar y ffordd lawr hyd ddiwedd y parking ground. Rhoi y gwaith i Mr Gwyn
Evans, a brodyr yr eglwys yn helpu, yn erbyn mis Mai 1965 yr oedd y parking ground
yn barod ond eisiau grid.
76
Hydref 4ydd Bu farw chwaer weithgar, Miss M.E.George Penralltllyn, bu yn
organyddes am ddeugain mlynedd
1964. Pasiwyd yn unfrydol fod Mrs Mary Alberta Lewis, Morgenau, Llechryd i
gymeryd at y swydd o Ysgrifenyddes yr Eglwys, yn lle y brawd Tom Thomas, Arleth,
Boncath, a oedd yn gorfod rhoi y swydd i fynni oherwydd afiechyd.
Rhagfyr 4ydd 1964. Cwrdd ymddiriedolwyr, Trafod gwell lle i barcio ceir, ac i gael
gwelliant os yn bosibl o flaen y Capel. Cafwyd hanes y peth a basiwyd pan
gyfarfyddo rhai o‘r ymddiriedolwyr a Mr Huw Jones, Cilfowyr Farm. Yr oedd Huw
Jones yn fodlon i lawer o welliannau. Fe basid fod na ―cattle grid‖ a iet yn cael ei rhoi
ar ben uchaf ―Parc-Tŷ-Cwrdd‖ yn arwain allan i‘r ffordd, hefyd ein bod yn derbyn yr
hawl i gael dwr i lawr o ―Garreg Wen‖ trwy ddau o gaeau Mr Jones. Bu siarad brwd
ynghylch y ffordd orau i wneud tu-allan i‘r Vestry ac i lawr tua‘r fedyddfa, a hefyd
peth o ardd Tŷ Capel. Ni phenderfynwyd dim y noson honno, Teimlo oedd pawb mae
gwell oedd siarad eto a Mr Huw Jones, er mwyn cael ei farn a‘i fodlonrwydd, Felly
hyd nes cwrdd a Mr Jones eto ni phenderfynwyd dim, ond fod Mr Gwyn Evans,
Castellmalgwyn, yn mynd i siarad a Huw Jones.
Mawrth 30ain. Penderfynwyd rhoi iet o saith troedfedd a hanner, a grid o naw
troedfedd, a hefyd iet i gau am y grid.Pasiwyd hefyd rhoi ―cement blocks‖ fel clawdd
rhwng y parking ground a gardd Tŷ Capel.Hefyd rhoi pibau dwr o ben uchaf y
fynwent ar y ffordd lawr hyd ddiwedd y parking ground. Rhoi y gwaith i Mr Gwyn
Evans, a brodyr yr eglwys yn helpu. Erbyn mis Mai 1965 yr oedd y parking ground yn
barod ond eisiau grid.
Taliadau am y gwaith.
Mr Gwyn Evans am Gravel. £84-1-0
Benthyg J.C.B. 3-15-0
Pibau concrete 39-10-6
Dwy Iet 15-14-6
Mr Davies Quarry Flling. 3-0-0
Glyn Williams, Saermaen 14-7-9.
£160-8-9
1966. Mehefin 4ydd Bu farw D.Joseph Davies, Bronydd Blaenffos, fu yn ddiacon i‘r
Eglwys am 58 o flynyddoedd.
Hydref 4ydd. Bu farw y chwaer weithgar Miss M.E.George, Penralltllyn, Bu yn
organyddes am dros ddeugain mlynedd.
77
Gwragedd Cilfowyr a Ramoth (Undeb yn Ramoth 1967)
Plant ysgol Sul 1957.
78
79
1968 Hydref 6ed. Cafodd Sandra Singleton ei ethol yn ysgrifenyddes y Capel, a
derbyniodd y swydd.
1972. Gorffennaf. Danfonwyd galwad i‘r Parch Irfon Roberts, oddi wrth cylch
Gweinidogaethol Eglwysi Bedyddwyr , Y Graig, Castell Newydd Emlyn, Cilfowyr a
Ramoth Abercych, Er fod y maes yn uned newydd, mae‘r alwad yn gwbl unfrydol,
arwyddwyd y llythyr gan Ysgrifennydd pwyllgor Diaconiaid y cylch, sef J Iorweth
Lewis, a‘r tri ysgrifennydd, D.Williams, o‘r Graig, Sandra Singleton, Cilfowyr, a
J.B.Harries, Ramoth. Y telerau fel y canlyn: - Cyflog £850.00. Cyfran tuag at
gynhesu, goleuo a glanhau y mans £150.00. Treuliau teithio yn y cylch a‘r ysbytai
£200.00. Blwydd-dal Undeb Bedyddwyr Cymru. Yswiriant gwladol, Rent Telephone,
Wyth Sul yn rhydd yn y flwyddyn.Tŷ‘r gweinidog yn ddi-rent a ddi-dreth. Yr Eglwysi
yn gyfrifol am y draul o symud. Y gweinidog yn barod i wasanaethu mewn angladdau
a phriodasau perthynol i‘r eglwysi yn ddi-dâl. Y cytundeb yn ddarostyngedig i dri mis
o rhybudd ar y ddwy ochr.
Tachwedd 21 a 22ain 1972. Cyfarfod sefydlu y Parch Irfon C. Roberts.
80
1972. Bu farw Gwilym M Bowen.M.B.E. Bu yn un ôr Ymddiriedolwyr am agos i
ddeugen mlynedd, Diacon ffyddlon a chydwybodol am 24 o flynyddau. Bu‘n
gymwynaswr mawr i‘w eglwys ac i gymdeithas, yn arweinydd trefnus ac yn
adnabyddus gan bawb, bu yn allweddol yn diogeli ac amddiffyn buddiannau yr
eglwys yn y tri-degau.
Hefyd Mrs Mair Evans, Gwynfair, Bu‘n un o organyddion yr eglwys am flynyddoedd,
yn ddoeth ei chymeriad ac yn uchel ei pharch.
Hefyd Mrs Mildred Davies. Bu‘n ofalydd y capel yn groesawgar ac yn garedig.
1973. Bu farw Enos George.Goitre, Diacon ffyddlon.
1974. Dewiswyd pedwar diacon newydd. B.J.Bowen, Dewi Bowen, Picton George a
Neville George.
1976. Bu farw Evan Bowen, Gwbert,
1976.Cwblhawyd y gwaith o ffensio hyd ochr y ffordd i‘r capel. Diolchwn i Keith
Bowen am ei waith graenus ac i Mr Huw Jones, Cilfowyr Grange, am ei
gydweithrediad yn y mater hwn. Fel canlyniad i‘r gwaith hwn mae cyflwr y ffordd
wedi gwella‘n ddirfawr.
1977. Peintio‘r Capel, Rhoi‘r gwaith i Owen Thomas a‘i Fab, Abergwaun.Gofynnwyd
i‘r Parch Irfon Roberts fynd oddiamgylch yr aelodau i gasglu tuag at y gost, a
boddlonodd ar hyn.
Penderfynwyd i brynu Organ trydan newydd, Neville George, Dewi Bowen a Sandra
Singleton, i benderfynu. Dewiswyd Organ trydan ―Hammond‖ o‘r siop Cranes,
Hwlffordd am £900.00.
Daeth y gwaith o beintio‘r Capel i ben yn ystod yr hâf am bris o £1401.75.
Casglwyd o amgylch yr aelodau a rhoddion cyfeillion y swm o £1536.00
Ond rhaid enwi un cymwynaswr sef y brawd John E. George, Green Acres, Boncath
gan iddo dalu hanner y costiau. (£1150.00) ni chawsom un anhawster i gyrraedd y
targed.
1979.Bu farw D.J.Bowen, Cilwendeg.Y.H, M.B.E.
1980.Yn ystod y flwyddyn, ymddeolodd Mr J.E.George o‘r drysoryddiaeth ‗rôl
oddeutu hanner can mlynedd o lafur gonest. Mae ar Eglwys Cilfowyr ddyled fawr
iddo, nid yn unig am gadw‘r cyfrifon, ond hefyd, am ddiogelu ac amddiffyn
buddiannau‘r Eglwys pan mewn trafferthion. Ei olynydd i‘w ei nai Mr Neville
George, Penwernddu,
Gorffennaf 20fed. Cynhaliwyd parti i anrhegu John E George am ei wasanaeth yn y
festri.Cyflwynwyd cloc (cost o £28.50) i Mr George gan yr aelod hynaf sef Mrs
Hannah Evans. Cafwyd cyngerdd gyda tua 50 yn bresennol.
1981 Chwefror 20fed. Yn festri Cilfowyr cynhaliwyd parti ymadawol i‘r Parch Irfon
Roberts a‘i deulu. Cyflwynwyd ef a siec o £143.00 ac anrheg o ‗dôl China Royal
Doulton i Mrs Roberts (cost y ddol £39.00) Rhoddwyd tocyn llyfrau i‘r plant Elen
Wyn a Owain Roberts.
1982.Ionawr13ain. Derbyniasom lythyr oddi wrth y Parch Dafydd H Edwards B.A. yn
derbyn ein galwad i fod yn weinidog arnom yn rhan amser a rhedeg Canolfan Langton
yr un pryd.
1982. Dydd Mercher Medi 1af. Cafwyd cwrdd croeso i‘r Parch Dafydd H.Edwards,
B.A. gan Eglwysi Bedyddiedig Cilfowyr a Ramoth Abercych. Cafwyd te yn neuadd
Abercych am 3.o‘r gloch a chyfarchion gan Picton George (Cilfowyr) a Eric Davies
(Ramoth). ar ran y cwrdd adran gan Y Parch Peter Thomas B.A. hefyd gan Y Parch
Percy Evans, Garregwen, ar Parch William Davies, Brynseion, Cafwyd eitemau gan
blant yr eglwysi.
81
Am 7.o‘r gloch yr hwyr yng Nghilfowyr oedfa bregeth gan y Parch Eilir Richards a‘r
Parch W.J. Gruffydd
1983. Mehefin 7-8fed. Cynhaliwyd Cyfarfodydd Blynyddol Cymanfa Bedyddwyr Sir
Benfro yng Nghilfowyr. Llywydd Y Parch Dafydd H.Edwards, B.A. Cymerwyd at y
rhannau defosiynol gan Dewi Bowen, a rhoddwyd y Croeso gan Sandra Singleton.
Mehefin 12fed Cynhaliwyd Oedfa o Fawl, yr arweinydd gwadd oedd Mrs Rhiannon
Lewis, Yr unawdydd oedd Mr Dafydd Edwards y tenor o Fethania. Talwyd ef £60.00.
Cadeirydd y noson oedd Mr Dewi James, (Cigydd) Clos Rhoshill, rhoddodd rhodd o
£100.00 tuag at yr achos. Llywydd y noson oedd Y Gweinidog Y Parch Dafydd
Edwards. Daeth elw y noson i £362.84.
Gorffennaf 26. Ar ôl yr oedfa trafod fod Blaenwaun Llandudoch, yn ceisio rhoi
galwad i‘r Parch Dafydd Edwards, ond eu fod yn parhau i fod yn weinidog ar
Cilfowyr a Ramoth. Penderfyniad yr eglwys oedd fod hyn yn foddhaol, a fydde‘r
Parch a Mrs Edwards yn byw yn Rhosgerdd Llandudoch.
Tachwedd 20fed. Cafodd y Parch Dafydd Edwards B.A. eu sefydlu yn Blaenwaun.
1985. Gorffennaf 19. Neuadd Abercych, Parti i ddathlu 25 mlynedd yn y
weinidogaeth i‘r Parch Dafydd Edwards. Cyflwynwyd rhodd o £50.00 iddo a blodau i
Mrs Edwards.
82
1986. Awst 31. Nos Sul am 8.o‘r gloch, - Oedfa o fawl yng Nghilfowyr. Llywydd Y
Parch Dafydd Edwards, Arweinydd Mr Charles Gibby, Maenclochog, Unawdydd Mr
Washington James, Adroddiad gan Mrs Sandra Singleton, Cyfeilydd Mrs Sheila
Evans, Cadeirydd y noson D.W.James, Maesgwyn, Tyddewi. Rhodd y cadeirydd
£50.00. Talwyd am benthyg y piano £40.00. Gnawd elw o £276.12.
Allan o Seren Cymru, Mawrth 27,1987 Y Parch Dafydd Edwards B.A. yn sôn
am ddiwrnod cofiadwy.
Fe gofiaf i Nadolig gydag atgofion pleserus ac er i mi orfod bod oddi cartref bron
gydol y dydd. Bore Nadolig cawsom ein hoedfa dan arweiniad ein harddegau yn
Llandudoch; yna Stondin Sulwyn yng Nglyn Nest a pharti yn y prynhawn. Yr oedd yn
rhaid i mi fod yno fel Cadeirydd, ond yn fwy felly fel gweinidog Cilfowyr. Hannah
Evans oedd yn dathlu ei chanfed pen-blwydd 25 Rhagfyr 1986. Beth amser yn ôl
daeth i sylw‘r genedl pan siaradodd â Gronwy Evans ar Rhwng Gŵyl a Gwaith, ond y
tro hwn cafodd chwarter awr iddi‘i hyn, a Sulwyn prin yn cael gair i fewn.Ni fyddai
sgrifennu‘r hyn a gwneud cyfiawnder â‘r perfformiad gan y wraig sy‘n darllen heb
sbectol, yn fain ei chlust pan fynn, yn sionc ei throed a llym ei thafod.
Cipiwyd ei hunig blentyn oddiarni gan angau sydyn yn un-ar-hugain oed, ond cafodd
nerth o‘i chrefydd, a rhydd gusan i lun ―Manor‖ bob nos ers hynny cyn noswylio.
Bu‘n deyrngar i Cilfowyr ac i bob gweinidog ers Rees Price a fu farw ym 1897. Y
mae‘n Gaethgymunreg ddigymrodedd, a da o beth mae gweinidogion Bedyddiedig
sy‘n dod yn eu tro i weinyddu‘r Cymun yng Nglyn Nest. Roedd y Te Parti yn y
prynhawn fel Dydd Agored, ond fod mwy o gadwyni aur nag a fyddai mewn dydd
felly; sef Maer a Maeres Castellnewydd Emlyn, y Cynghorydd a Mrs Hefin Williams;
Cynghorydd a Mrs Huw Voyle, Cadeirydd Cyngor Dosbarth Caerfyrddin a‘r
Cynghorydd a Mrs Evans, Cadeirydd Dosbarth Ceredigion. Yr oedd cannoedd lawer o
frysnegesau a chardiau i‘w darllen, gan gynnwys y Frenhines, Ysgrifennydd Cymru a
Norman Fowler. Brenhines y dydd oedd Mrs Hannah Evans, a bu’n fywiog
oddiar dri o’r gloch y bore hyd chwech yr hwyr, yn olrhain teulu a thylwyth pob
ymwelydd ac awdur bob cerdyn. Derbyniodd roddion gwerthfawr, ond y pleser
mwyaf oedd gweld aelod ieuengaf Cilfowyr, Jane Gibby, a fedyddiwyd ym 1985,
yn cyflwyno hawbwrdd ar ran yr eglwys i’n haelod hynaf a fedyddiwyd yn 1904.
Bu‘n ddiwrnod cofiadwy, a diolchwn i Dduw am gadw‘n chwaer ac i bawb am wneud
ymdrech ar ddydd Nadolig i‘w hanrhydeddu.
83
Parch Dafydd Edwards.B.A. Hannah Evans a May Jones
1987.Rihyrsal Fawr yng Nghilfowyr i ddathlu ―Can mlynedd‖ y Gymanfa Ganu.
84
Dewi Bowen, Sandra Singleton, Neville George
Dewi Bowen,Neville George, Idris James
85
1989.Gorffennaf. Dewiswyd tri diacon newydd, sef William Bowen, Meredith
George, a Sandra Singleton.
86
Hydref 15fed. Y Parch Dafydd Edwards wedi penderfynu ychwanegu tair eglwys arall
o dan eu ofalaeth yn ogystal â Chilfowyr, Ramoth a Blaenwaun, cynhaliwyd oedfa
sefydlu yn Ainon Gelliwen, y ddwy eglwys arall oedd Hermon a Star. Cynrychiolydd
Cilfowyr gyda chyfarchion oedd William Bowen.
1991 Ionawr 13eg. Cwrdd unedig yng Nghilfowyr am 2 o‘r gloch y prynhawn, y
Parch Dafydd Edwards yn gweinyddu. Dychwelwyd 35 o bapurau pleidleisio er
mwyn dod o hyd i ymddiriedolwyr ychwanegol. Daeth Islwyn Richards a Gwynfor
Harries o Ramoth i gyfrif y pleidleisiau ar pedwar a etholwyd oedd :- William Bowen,
Emyr Evans, Malgwyn Evans, a Sandra Singleton.
Awst 11eg Gwnaethpwyd rhodd ariannol o £500.00 i Gartref henoed yn Glynest,
Castell Newydd Emlyn.
Mehefin 9fed. Oedfa Gymundeb, Croesawyd a gweinyddwyd gan y Parchedig Paul
Aiello o Pittsburg, gan eu fod wedi newid lle am rai wythnosau gyda‘n Parch Dafydd
Edwards, Estynnwyd gwahoddiad a rhoddwyd croeso i aelodau y pum eglwys sydd o
dan yr un weinidogaeth a ni i ymuno yn yr oedfa, Yr oedd tua 62 yn bresennol. Ar ôl
yr oedfa aethpwyd i Westi Allt-y‘r Rheini i gael cinio a chymdeithasu.
Ymweliad Y Parch Paul Aiello o Pittsburg
87
Bedydd Tracy Evans a Dewina George
1992 Rhagfyr 2. Cwrdd adran yng Nghilfowyr.
1993. Hydref 31. Ar ôl yr oedfa cafodd Sandra Singleton eu cyflwyno ag anrheg o
―Bowlen‖ i ddal rhosynnau gan Annie James ar ran yr eglwys, fel gwerthfawrogiad
am 25 blynedd o wasanaeth fel ysgrifenyddes.
1994. Rhoddwyd pum ffenestr newydd yn y capel gan gwmni Kevin Thomas o Gapel
Iwan am bris o £2320.62.
1995. Braf oedd llongyfarch tri aelod yn ystod y flwyddyn o gyrraedd eu pen-blwydd
yn 80 oed, sef Beti Bowen, Gwynne Evans a Alun Thomas.
1998.Mehefin, Yn ystod y misoedd a‘r wythnosau diwethaf yma bu trefni a pharatoi
brwd ar gyfer cyfarfodydd Undeb Bedyddwyr Cymru, gan fod y cymun yn cael ei
gynnal yng Nghilfowyr, gofynnwyd i Sandra Singleton i drefnu drwy ofyn i rai o
gapeli lleol am gael benthyg llestri cymundeb, a hithau hefyd i fod yn gyfrifol am
baratoi blodau i‘r capel. Penodwyd Gareth George a Emyr Evans i fod yn gyfrifol i
stiwardio‘r ceir. Erbyn hyn y mae arwyddion i‘r capel wedi ei gyflawni am gost o
£162.86.
Mehefin 21ain. Cyfarfodydd Blynyddol Undeb Bedyddwyr Cymru, Blaenwaun a‘r
ofalaeth. Thema, Lloches y Perthi. Llywydd newydd yr Undeb Y Parchedig Dafydd
Henri Edwards B.A. Dydd Sul am 10.30 yng Nghilfowyr- oedfa Gymun, yr oedd
croeso i bawb o bob enwad. Llywydd y Gweinidog, Darlleniad gan Y Parch Eilir
Richards, Gweddi Y Parch Meurig Thomas, Blaenffos, Unawd gan Washington
James, Cenarth. Pregethwyd gan Y Parch Irfon Roberts, Organyddes Sandra
Singleton, Cafwyd oedfa fendithiol dros ben gyda chynulleidfa luosog iawn. Nos Sul,
cafwyd oedfa o fawl yn Methsaida Llandudoch.
Llywydd, Y Gweinidog, Arweinydd John S Davies, Organydd, Alan Fewster, Unawd,
Elin Madog-Davies, Cadeirydd, William Bowen (Cilfowyr) Y fendith, Teifion Toft.
Yn y cyflwyniad o ―Gŵyl y Perthi, nos Lun y rhai a gymerodd rhan o Gilfowyr oedd
Malgwyn Evans, Dewina George, Meredith George, a Sandra Singeleton. Yr oedd yn
noson lwyddiannus dros ben a‘r capel yn orlawn.
88
Annie James yn cyflwyno rhodd i Sandra Singleton am ei gwaith o ysgrufenyddes am
25 o flynyddau (1993)
Sandra Singleton, Parch Dafydd. H. Edwards,B.A. Annie James.
89
Te Undeb y Bedyddwyr yn Blaenwaun, rhoddwyd y te gan deulu Penlanfeigan.
Y Dair Chwair: - Annie James, Megan Evans, Barbara Thomas.
Gwragedd Cilfowyr a Ramoth
90
Gorffennaf 5ed. Ar ôl yr oedfa gymun diolchodd y Gweinidog yn ddidwyll am yr holl
waith a‘r paratoi a fu i wneud cyrddau‘r undeb mor llwyddiannus, diolch arbenig i
blant y diweddar Mr a Mrs Gwilym M.Bowen M.B.E. Penlanfeigan am ei haelioni a‘r
caredigrwydd o roi y te prynhawn dydd Mawrth er cof am eu rhieni. Dywedodd
cymaint y cafodd ei fodloni gyda llwyddiant y cyrddau a‘i werthfawrogiad i bawb a
fu‘n gyfrifol am y llwyddiant hyn. (I‘w ddosbarthu ar ôl Cyrddau‘r Undeb i wahanol
achosion £5615.00).
Awst 27ain Derbyniwyd llythyr oddi wrth Messrs J.J.Morris Arwerthwyr, Aberteifi,
yn rhoi‘r gwybodaeth fod Mrs Jenny Jones a‘i merch Mrs Janet Hand, yn bwriadu
gwerthi eu fferm sef Fferm Cilfowyr. Dymuniad y ddwy yw rhoddi i‘r capel yn rhodd
y tir oddiamgylch y fedyddfa, hefyd y ffordd i lawr at y capel.
Y cyfreithwyr a ddefnyddiwyd ynglŷn a gweithredu trosglwyddo‘r ‗tir a‘r ffordd i‘r
capel oddi wrth y ddwy oedd Messrs George Davies & Evans, Aberteifi. Talodd y
capel £247.63 am eu gwasanaeth cyfreithiol.
1999. 12fed Rhagfyr. At Eglwys Cilfowyr.Annwyl Gyfeillion, Ar yr ail o Ionawr
2001 byddaf yn cyrraedd oedran ymddeol a charwn roi blwyddyn o rhybudd i chwi y
bwriadaf ymddeol Sul Ionawr 14, 2001. Yn wyneb y prinder pregethwyr sy‘n pery i
bawb lenwi ymhell ymlaen llaw teimlaf hi‘n ddyletswydd i roi rhybudd hir fel hyn. Yr
wyf wedi ei chyfrif yn fraint cael fy Ordeinio a bod yn Weinidog Eglwys barchus a
hynafol Cilfowyr ar ddau gyfnod ac wedi mwynhau 1960-64 a 1983-2001. Bydd yn
gyfnod o dros ugain mlynedd hapus iawn i gyd. Carwn barhau yn aelod yng
Nhilfowyr ac felly ni bydd dieithrwch. Hyderaf y caf y fraint o esgyn i bulpud
Cilfowyr ambell waith ar ôl 2001 a chadw cymdeithas a chyfeillgarwch cynnes gyda
chwi oll ond bydd Enid a mi yn treulio rhai misoedd ym Mhatagonia ddechrau 2001.
Diolch am eich teyrngarwch a bendith y nef arnoch fel Eglwys i‘r dyfodol. Yn
ddiffuant. Yn rhwymau‘r Efengyl. Dafydd Henri Edwards. Gweinidog.
91
Bedydd Awst 1999.
Andrew Evans,Owen Evans,Angela Evans, Parch Dafydd Edwards Marie Evans Mark Edwards
92
Picton George, yn cyflwino rhodd i‘r Gweinidog
93
Meredith George Parch W.J.Gruffydd. Alfie Lewis. Sandra Singleton. William Bowen
(Dydd sefydlu Y Parchedig Gareth Morris B.Th.)
Dafydd a Tomos George
94
Meinir Jenkins, Rhosfach, Efailwen, Wedi gwneud y gacen fel Beibl, a
phawb yn meddwl mae llyfr oedd!
Annie James yn cyflwyno rhodd i Mrs Janet Jones am eu haelioni.(Wedi rhoi y tir o
amgylch y bedyddfa a‘r ffordd i‘r capel yn rhodd i Gapel Cilfowyr cyn gwerthi‘r
fferm.)
95
Y Gweinidog yn cyflwyno rhodd i Neville George am ei wasanaeth fel ysgrifennydd
96
1af
Med
i 2000
97
Ann John yn cyflwyno y Blodau
Dafydd Edwards oedd yn gweinyddu yn yr oedfa ddiwethaf cyn iddo ymddeol. Ar ôl
y bregeth a cyn troi at fwrdd y cymun cafodd y pedwar diacon newydd ei neilltuo
trwy arddodiad dwylo, (Malgwyn Evans, Gareth George, Irfon John, a Annie James)
yn ôl hen arfer Cilfowyr.Hefyd cafodd y Trysorydd newydd sef Meredith George eu
neilltuo drwy arddodiad dwylo.
Yr oedd y diolchiadau yng ngofal Picton George, a diolchodd yn ddidwyll iawn i‘r
gweinidog am flynyddoedd hapus a‘r gwasanaethau graenus a gawsom, dymunodd yn
dda iddo ef a‘i briod ar ei ymddeoliad, a hefyd pob rhwyddineb a‘r ledu‘r efengyl ym
Mhatagonia dros y chwe mis nesaf.
Chwefror 2001. Cyfarchion o Batagonia i Eglwys Cilfowyr. (E bost i William Bowen)
Carwn achub ar y cyfle i rhoi gyfarchiad i‘w ddarllen yng Nghilfowyr y Cymun nesaf.
Diolch i chwi am y Dathlu yn yr Haf, ac am y Cwrdd ymadawol yn y Beca, ac am y
rhoddion haelionus; rhoddion sydd wedi bod yn help inni wneud y daith fythgofiadwy
hon. Y mae dros fis o‘r 6 mis wedi mynd, a ninnau yn methu credu ein bod 7 mil o
filltiroedd i ffwrdd. Y mae y capeli yma yn Gymraeg, ac y mae‘r rhif emyn ac ambell
adnod mewn Sbaeneg yn llai nag a wnawn yn Saesneg adre!!! O orfod am fy mod
mor araf yn dysgu, a does ddim angen, dim ond siarad yn glir mewn Cymraeg glan a
dim bratiaith Saesneg.(gweddill y llythyr dechrau tud 99)
98
Diaconiaid newydd Ionawr 2001
Malgwyn Evans,Annie James, Parch Dafydd Edwards Gareth George, Irfon John
Y Diaconiaid i gyd a oedd yn bresennol
99
Y mae‘r eglwysi yma yn cofio atoch ac yn diolch i chwi ein rhydau, ac yn gweddïo
am lwyddiant y Gwaith yn yr Hen Wlad.
Y tu allan o gapel y mae popeth mewn Castellgano, - y math o Spaeneg sydd yma, ac
yr ydym yn gorfod dysgu. —Unwaith y dywedwn ein bod o Gymru, y mae pawb yn
honni perthyn inni ac yn orawyddus i helpi.
Y mae gyrru yn brofiad, -- fyrdd cerrig rhydd, a mawr ddim rheolau. Y mae pellterau
maeth, a‘r Paith yn feithder diderfyn, Y mae‘r bywyd gwyllt yn hyfryd, yn enwedig y
môr, pengwiniaid, morloi, a‘r morfilod, a gweld y cyfan yn eu cynefin. Tywydd, --wel
haul ac awyr las, -- gwynt gwyn a mwy o wynt yn codi‘r llwch yn gawodydd.
Pob bendith arnoch.
Enid a Dafydd Henri.
Awst 12fed. Cwrdd unedig yn Ramoth, Trefnwyd y cwrdd hwn i glywed y Parch
Gareth Morris yn pregethu, ac ar ôl y gwasanaeth cafwyd pwyllgor byr o swyddogion
Cilfowyr a Ramoth i siarad gyda‘r Parch Gareth Morris ynglŷn a oedd ddiddordeb
ganddo i ddod fel gweinidog arnom.
Dywedodd fod ganddo ddiddordeb, yna penderfynwyd mynd nôl i‘r ddwy eglwys cael
eu barn.
Medi.23ain. Oedfa Gymun, ar Parch Arthur Evans Williams yn gweinyddu,
Ar ôl yr oedfa penderfynwyd rhoi galwad i‘r Parch Gareth Morris, a dewiswyd Sandra
Singleton, a William Bowen.i drafod ymhellach gyda‘r darpar weinidog.
Cafwyd cyfarfod gyda Y Parch Gareth Morris, Islwyn Richards, (Ramoth) a William
Bowen (Cilfowyr) yn festri Ramoth prynhawn Gwener Medi 28ain, a heb unrhyw
wahanol geisiadau o‘r un ochr nhar llall fe gytunwyd ar bopeth.
Dydd Sadwrn, Mai 25ain, 2002 am 1.30 o’r gloch.
Cyfarfod Sefydlu Y Parchedig Richard Gareth Morris.B.Th.
Llywydd y Parch Dafydd H.Edwards B.A. (Cyn Weinidog)
Darllen: Y Parch D.Eilir Richards.
Gweddi: Y Parch Irfon Roberts, B.A.
Y Sefydlu yng ngofal y Parch T.R.Jones.(Dafydd Edwards yn ei absenoldeb).
Hanes yr Alwad: William Bowen.
Gweddi Neilltuo: Y Parch Meurig Thomas.
Cyflwyno: Ar ran Siloam a Blaenwenen: Mrs Eleri Jenkins.
Ar ran y Cyn-Weinidog: Y Parch Wynn Vittle.
Cyfarchion: Ar ran Cilfowyr a Ramoth: Mr Islwyn Richards.
Ar ran Cymanfa Bedyddwyr Penfro: Y Parch D.Carl Williams,B.A.
Ar ran Cwrdd adran Gogledd Penfro: Y Parch Eirian Wyn Lewis.
Ar ran Eglwysi‘r Cylch: Y Parch Wynford Thomas, M.Th.
Pregeth: Y Parch Olaf Davies, B.Th., Penuel Bangor.
Y Fendith: Y Parch Llunos Edwards.
Yr Organyddion oedd Sandra Singleton o Cilfowyr a Mrs Enid Edwards, Ramoth.
Daeth cynulleidfa niferus i Neuadd Boncath ar ôl y cyfarfod i gael bwyd a oedd wedi
eu drefni gan wragedd Cilfowyr a Ramoth.
Roedd Cilfowyr yn gyfrifol am ⅔ o‘r gost a Ramoth am ⅓ o‘r gost Y Cyfanswm oedd
£233.18.
100
Y Parchedig R. Gareth Morris.B.Th.
101
102
2002 Ionawr 27ain. Pennod newydd yn hanes Cilfowyr pan gawsom y fraint o
groesawi i‘n plith, ein gweinidog newydd sef y Parch Gareth Morris, cawsom oedfa
rymus, bendithiol iawn ganddo a phawb yn teimlo balchder fod Cilfowyr yn mynd yn
i blaen. William Bowen ar ran yr eglwys oedd wedi cael eu dewis i groesawi‘r
gweinidog newydd ond yn ei absenoldeb anosgoiedig oherwydd gwaeledd eu briod
Margaretta, gwnaethpwyd y croeso ar ran yr eglwys gan Sandra Singleton, estynnodd
groeso twymgalon i‘r gweinidog, ac ymatebodd yntau yn wresog iawn. Ar ôl yr oedfa
gwnaethpwyd y diolchiadau gan Picton George, yna croesawyd pawb o‘r gynulleidfa
gryno i‘r festri lle mwynhawyd disied o de a sgwrs o flaen y tân er fod y tywydd yn
wlyb a gaeafol y tu allan yr oedd naws gwresog wrth gymdeithasu gyda‘n gilydd yn y
festri.
Ebrill 15fed,Tarmacwyd y ffordd i lawr i‘r capel gan L.G.Tarmac o Eglwyswrw am
gost o £6192.49.Cerrig yn sail i‘r Tarmac£323.89. Cyfanswm o £6516.38. Keith
Bowen, Waungiach oedd yn gyfrifol am y gwaith ar ran yr eglwys
103
Awst. Emyr Evans aelod ac ymddiriedolwr Cilfowyr oedd yn gyfrifol am wneud y
gwelliannau i Dŷ Capel, gan rhoi ffenestri a drysau newydd, gwres canolog,
chwistrellu oherwydd lleithder a ―plastro‖ Y gost i gyd yn dod i £16,712.62.
Mr a Mrs Williams, Gofalwyr y capel a‘r fynwent
104
Arwenyddion Y Gymanfa 1937 2004
1937- John Hughes, Treorci. 1938- Andrew Williams (Yr Ysgrifenydd).
1939- Andrew Williams. 1940- Jacob Gabriel, Hengoed.
1941-Dan Jones, Pontyprydd. 1942- Dan Jones Pontyprydd.
1943-Rhys Davies, Llanfyllin. 1944- Andrew Williams.Aberteifi.
1945-Andrew Williams. 1946- Arthur Duggan, Ferndale.
1947-Arthur Duggan,Ferndale. 1948- D.J.Harries, Cwm Ogwr.
1949- D.J.Harries, Cwm Ogwr. 1950- Andrew Williams, Aberteifi.
1951- Dilys Wynne Williams. 1952- Dilys Wynne Williams,Caernarfon.
1953- W.R. Thomas, Aberdar. 1954- W.R.Thomas, Aberdar.
1955- Andrew Williams,Aberteifi. 1956- Terry James, Cydweli.
1957- Terry James, Cydweli. 1958- Dilys Wynne Williams,Caernarfon.
1959- Emyr Morgan, Ystradgynlais. 1960- Emlyn Morgan, Ystradgynlais.
1961- Andrew Williams, Aberteifi. 1962- Arthur Duggan M.B.E. Ferndale.
1963-Mrs Osborne Thomas,Aberteifi 1964- Harding Jenkins, Llwynhendy.
1965- Owain Arwel Hughes. 1966- Owain Arwel Hughes, Caerdydd.
1967- Roland Morris, Aberystwyth. 1968- Roland Morris, Wrecsam.
1969-James Williams, Bangor. 1970- Alun Tegryn Davies, Aberteifi.
1971- Alun Tegryn Davies. 1972- Alun Davies, Llundain.
1973- Alun Davies, Llundain. 1974-. Alun Davies, Llundain
1975- John S. Davies. Abergwaun. 1976-. John S. Davies.Abergwain
1977-Hugh Tregellis Williams 1978- Penri Williams B.A, Llanelli.
1979- Penri Williams. Llanelli. 1980- Alun Davies, Caerdydd.
1981- Alun Davies, Caerdydd. 1982- Alwyn Humphreys, Caerdydd.
1983- John S.Davies, Abergwaun. 1984- John S. Davies, Abergwaun.
1985- Meirion Jones, Blaenau. 1986- Meirion Jones, Blaenau Ffestiniog.
1987- John S. Davies, Abergwaun. 1988- Gronwy Wynne, Licswm.
1989-. Gronwy Wynne, Licswm 1990- Rhyan James,Caerdydd.
1991- Rhyan James. Caerdydd. 1992- Rhyan James, Caerdydd.
1993- Pat Jones, Chwilog. 1994- Pat Jones, Chwilog.
1995- John S. Davies.Abergwaun 1996- John S. Davies, Abergwaun.
1997- Emyr Wyn Jones. 1998- Davida Lewis, Waunarlwyd.
1999- Davida Lewis, Waunarlwyd. 2000- Geraint Roberts, Prestatyn.
2001- Geraint Roberts, Prestatyn. 2002- Sioned James, Caerdydd.
2003- Sioned James, Caerdydd. 2004-Eifion Thomas, Llanelli.
105
Gwragedd a‘r Parch Gareth Morris B.Th. yn y festri Cymanfa Ganu 2003
106
Cadeiryddion Y Gymanfa.
1908-1921 W. Bowen Cilwendeg.
1921-1966 Gwilym Bowen, M.B.E. Cilfowyr.
Bu Mr Gwilym Bowen M.B.E. Penlanfeigan, yn Gadeirydd y Pwyllgor am ddeugain a
phump o flynyddoedd, Anrhegwyd ef gan y Gymanfa fel arwydd o‘i diolchgarwch a‘i
dyled am wasanaeth mor faith a thrylwyr.
Ers y flwyddyn 1966 newidwyd y Caderyddion yn flynyddol ac eithrio i Iorwerth
Lewis wasanaethu am ddwy flynedd (1975 a 1976).
1967- Gwyn George, Seion. 1968- J.B.Harries, Ramoth.
1969- Harry John, Bethabara. 1970- Willie Owen, Blaenffos.
1971- Mair Evans, Cilfowyr. 1972- Glyndwr Vaughan,Ebeneser.
1973- Willie Davies, Penuel. 1974- Arthur James, Penybryn.
1975- Iorwerth Lewis, Ramoth. 1996- Iorwerth Lewis, Ramoth
1977- Alun George, Bethabara. 1978- Windsor Thomas, Blaenffos.
1979- Dewi Bowen, Cilfowyr. 1980- Ann S. Davies, Ebeneser.
1981- Willie Davies, Penuel. 1982- Marian James, Penybryn.
1983- Marian Bowen Ramoth. 1984- Megan Bowen, Seion.
1985- O.J.Rees, Bethabara. 1986- Douglas Thomas, Blaenffos.
1987- Dewi Bowen, Cilfowyr. 1988- Nan James, Ebeneser.
1989- Willie Davies,Penuel. 1990- Bronwen DaviesPenybryn.
1991- Jean Harries, Ramoth. 1992- Megan Bowen, Seion.
1993- T.R. John, Bethabara. 1994- Emrys Thomas, Blaenffos.
1995- Dewi Bowen,Cilfowyr. 1996-Gwyn George,Seion.
1997- A.Wigley, Penuel. 1998- Lon Griffiths, Penybryn.
1999- Enid Edwards, Ramoth. 2000- Ithwen Evans, Seion.
2001- Rhian Selby, Bethabara. 2002- Gwenda John, Blaenffos.
2003-Annie James, Cilfowyr. 2004-Beti Thomas, Ebeneser.
Diddorol yw‘r faith mai fy nhadcu oedd y Cadeirydd Cyntaf, fy nhad (Gwilym
Bowen) oedd y Cadeirydd pan dathlwyd yr hanner canrif yn 1937, ac mai Dewi
Bowen (fy mrawd) oedd y Cadeirydd ym mlwyddyn dathlu‘r ganrif. yn 1987.
Ysgrifenyddion Y Gymanfa.
1927-Gwyn George, Seion.
1927-1952- Andrew Williams, Penybryn.
1952-1961- D.Eilir Richards, Ramoth.
1961-1964-Huw John, Seion.
1964- Hyd heddiw, Beti Williams, Ebeneser.
Trysoryddion Y Gymanfa.
1926-1947-W.T.Williams, Blaenffos.
1947-1998- Idris James, Penybryn.
1998-Hyd heddiw, Windsor Thomas, Blaenffos.
Organyddion.
Miss Minnie Jenkins, Ebeneser.
Mrs Meg Thomas, Bethabara.
107
Mrs M. Davies, Crymych.
Mrs Nancy Evans, Blaenffos,
Miss Beti Williams, Ebeneser.
Mrs Sheila Evans, Cilfowyr.
Mrs Wendy Lewis, Blaenffos.
Mrs Ann Rees Sandbrook, Bethabara.
Mrs Eiry Jones,Blaenffos.
Mrs Meleri Williams, Penybryn.
Drymiwr: - Dafydd Jones, Blaenffos.
Yr arferiad oedd cynnal y Gymanfa yng Nghilfowyr a Blaenffos ar yn ail flwyddyn.
eithr yn 1971, penderfynwyd cynnal y Gymanfa yn flynyddol ym Mlaenffos gan ei
bod yn hwylusach yno, a hefyd fod yr ―Organ‖ yn well.
Yn 2003 daeth y Gymanfa yn ôl i Gilfowyr oherwydd fod adroddiad wedi dweud fod
y ―gallery‖ yn Blaenffos ddim yn ddigon diogel godderbyn a safonau iechyd a
diogelwch gwladol.
Hydref 7 fed. Bu farw Neville George un a fu yn ffyddlon iawn at yr achos a‘i
bresenoldeb bob Cymun yn eu cadair olwyn hyd y mis diwethaf yn ddist o‘i ffydd
Er cof amdano mae ei deulu yn gwneud mynedfa i‘r anabl a gobeithio fydd y gwaith
wedi ei gwblhâi cyn y dathlu yn Mai 2004.
Hydref 29fed. Dechrau ar y gwaith o godi a‘i ail osod yn rhestri y cerrig beddau yn yr
hen fynwent oherwydd perygl damwain.
Elgan Bowen yn edrych ar y gwaith cyn dechrau
108
109
Keith Bowen a Josh Phillips
Y cof feini yn ddiogel
110
Trip ysgol Sul yn Tŷ Ddewi.
1946.
Plant yr Ysgol Sul, dydd y
Gymanfa yn Aberteifi Yn 1957
Cliff (ei mab) yn cario‘r faner.
Y Faner wedi ei gwneud gan
May, a Gwilym Bowen.M.B.E.
Pan yn 23 oed.
Cyfweliad gyda yr aelod hynaf Tachwedd 20fed 02.
ATGOFION
May Jones. (Nee Gibby.)
Cael ei geni ym Maesteg, on symud i Cware Mawr
Abercych gyda‘r teulu pan yn chwe mis oed yn 1913
amser streic y glowyr. Aeth ei thad yn ôl i weithio
dan ddaear ar ôl y streic ddibenni.Dod adref bob nos
Wener gyda‘r trên i Whitland, a cherdded o Whitland
i Abercych,(pellter o 15milltir) a thrafeilio yn ôl nos
Sul. Symud ar ôl hyn i Gapel Newydd, ac yna i dŷ
capel Cilfowyr yn 1928.
Roedd ddim gweinidog gyda‘r capel yr amser hyn,
rhan o‘r cytundeb oedd fod rhaid cadw ―students‖ a
ddaeth i bregethi a chasglu at y Coleg, tâl o saith a
chwech am y llety a hanner coron am ginio.
Rhent o £4 punt am y tŷ a‘r ychydig ddaear,ond
glanhâi y capel ar festri yn rhad, Y cyfnod hyn roedd
llawer o waith, llanw y lampau a olew etc. Ei thad yn
cael, £1-2-6p am dorri bedd sengl a £2 am fedd dwbl.
Pan yn 15 oed mynd i weithio yn Penralltlyn , ei thad
yn dweud i ddysgu ffordd i weithio, Yn ystod y
cyfnod hyn cael hanes dechreuad y capel a modd y
dechrau yn Allt Clunhercyn oherwydd yr erledigaeth
yn y cyfnod hynny. Cred hefyd fod y capel cyntaf
―Tygwyn‖ yn cael ei ddefnyddio yr adeg honno i
gadw tato yn y gaeaf gyda‘r ffarm ar bwys.Ond
collwyd hawl ar hwn oherwydd fod yr
ymddiriedolwyr ddim wedi mynni rent am ei
ddefnyddio dros amser.
O bosib dyma hefyd ddechrau ar anghydfod y dŵr a
pherchnogaeth y fedyddfa.
Ar ôl hyn aeth i weithio fel ―House Maid‖ i Blas y
Pentre, ac ar ôl hyn fel gwniyddes i Pantglas
Mansion, Nursing Home,Dryslwyn.
Symudodd y teulu i Lechryd yn 1944.
Yn ystod yr adeg yr oedd yn gweithio yn Pantglas,
aeth ei mam dan law feddyg a gorfu fynd adref i
edrych ar ôl ei mam am fis, yn ystod yr amser hyn
roedd ei brawd hefyd adref o‘r môr a gwelodd
ffarmwr yn golchi defaid ym medyddfa y capel, aeth
i rwystro hyn ond trawodd gwas y ffarm ef. Mewn
canlyniad fu achos llys, ond cafwyd Cliff ei brawd yn
ddifai .
Ieuan ei gwr a hefyd y tri brawd ar y môr yn y llong
ryfel yn ystod yr amddiffynfa hyn.
Cafodd Ieuan ei anrhydeddu ar B.E.M. yn 1942.
Yn anffodus gafodd y llong rhyfel roedd Cliff arni
ei tharo gan y gelyn, a‘r morwyr i gyd ei lladd.
Ar ôl marwolaeth ei gwr yn 1987 byw yn Tŷ
Preseli, Castellnewydd.Ar unig fab Clifford yn
berchennog ―Modurdy Emlyn‖.
111
Bedyddiadau 1930-2000
Gan Y Parch Wm Smith.
Gorff 6ed. 1930.
Eluned Jones, Capel-Newydd
Evangeline Evans, Cwmuchaf.
Rachel Ann Williams, Pontrhydyceirt.
Elizabeth Evans, Cilwendeg Farm.
Eluned Williams, Pontrhydyceirt.
Gorff 31.1932.
May Rees, Llwyncrwn.
Alun Thomas, Cwmfelin, Blaenbwlan.
Glyndwr Gibby, Tŷ-capel, Cilfowyr.
Medi 24 1933.
May Evans, Vaynor.
Violet Edwards, Pentre Gardens.
Gorff 26 1936.
Nellie Williams, Pontrhydyceirt.
Brynmor Evans, Rallt, Pontselly.
John Brinley Thomas, Cwmfelin.
Awst 22 1937.
Elizabeth Rees, Llwyncrwn.
Emlyn Thomas, Cilwendeg.
Alun George, Cottage, Capel-Newydd.
Hydref 11 1942.
Picton George, Goitre.
Kenneth George, Goitre.
Gorff 15 1945.
Mair E George, Penwernddu.
Elizabeth Beryl Noelina Evans, Vaynor.
Joyce George, Goitre.
B.J.Davies, Tŷ-capel,Cilfowyr.
Kenfryn Young Williams, Hafodwen.
Medi 7 1947.
John Denzil Williams, Hafodwen.
David Neville George, Penwernddu.
Gan Y Parch W.Gwyn Thomas.
Mehefin 1 1952.
Margaret Davies, Nant, Clydai.
Dudley Davies, Nant Clydai.
Megan Bowen, Penlanfeigan.
Annie Bowen, Penlanfeigan.
Dewi Bowen, Penlanfeigan.
Meredith Williams, Penwernddu.
Moelwyn Gibby, Tiverton, Llechryd.
Awst 10 1952.
William Bowen, Penlanfeigan.
Gorff 22 1953.
Elizabeth (Betty) M. George, Greystone
House Cilgerran.
Gorff 31 1955.
Keith Bowen, Penlanfeigan.
Barbara Bowen, Penlanfeigan.
Gorff 24 1960.
Beryl Jane Evans, Castell Malgwyn.
Owena Bowen, Bromeigan, Boncath.
Bryan Gibby, Tiverton, Llechryd.
John Bowen, Penlanfeigan.Boncath.
John Gibby, Tiverton, Llechryd.
D. Evan Davies, Nantcrymanau, Llechryd.
Glen George, Penralltllyn, Cilgerran.
Tach 5 1967.
Gan y Parch Lyn Rees, Saron, Llandybie.
Ilene Bowen, Bromeigan.Drwy broffes
ffydd,Oherwydd afiechyd.
Gan y Parch Irfon Roberts.
Medi 2 1973.
Ann Bowen, (Yn bedyddfa Ramoth)
Hydref 21 1974.
Denley Evans, Erw‘r Delyn, Caerfyrddyn.
Hydref 25.
Meredith George, Penwernddu.
Gorffenhaf 20 1979.
Gareth George, Goitre, Boncath.
Christopher Williams, Corner House,
Awst 18 1985.
Helen Gibby, Bryneirw, Aberteifi.
Jane Gibby, Bryneirw, Aberteifi.
Gan y Parch Dafydd H. Edwards.
Medi 15 1957.
Sheila Bowen, Bromeigan.
Marguerite Evans, Castell Malgwyn.
Gorff 25, 1958.
William Thomas, Arlyl, Pontrhydyceirt.
Awst 24 1958.
Clifford W. G. Jones, Maes-yr-Haf,
Llechryd.
Mehefin 28 1959.
Sandra Elinor Evans, Castell Malgwyn.
Bethan H. Thomas, Tan-yr-Onnen,Llechryd.
Awst 30 1987.
Susan Eleanor Singleton, Ger-y-Coed,
Malgwyn Rhys Evans, Argoed, Aberteifi.
Medi 3 1992,
Dewina George, Penwernddu.
Tracy Evans, Manor View, Llechryd.
Hydref 26 1997.
Noeline (Lynne) Davies, Llanfaes, Penboyr.
Awst 29 1999.
Mark Edwards, Tŷ Dorlan, Aberhonddu.
Andrew Evans, Oleddau, Pontrhydyceirt.
Angela Evans, Argoed, Aberteifi.
Marie Evans, Argoed, Aberteifi.
Owen Evans, Argoed, Aberteifi..
112
Marwolaethau 1930-2003
1931
Mrs Hannah Williams,Pontrhydyceirt.
1932
Miss Margaret Owens, Llechryd.
1933
Mrs Mary Ann Evans, Capel-Newydd.
1934
Miss Anne Davies, Dolale-uchaf.,
Mr David Davies, Wendros.
Mr David Thomas, Tŷ-coch.
Mr Thomas Daniel, Pengraig.,
Mrs Rachel James, Pontrhydyceirt.
1935
Mr Wm Phillips, Penralltgoch.
1937
Mr David James, Pontrhydyceirt.
Mrs Sara Jones, Cottage, Capel-Newydd.
Mr David George, Penralltllyn.
1938
Miss Mary Thomas, Pontrhydyceirt.
Mr Griffidd Jones, Pantinker, Llechryd.
1939
Mr John Jones, Cottage, Capel-Newydd.
Mr Griffith Williams, Pontrhydyceirt.
Mrs Mary Jones,Pengraig(gyntCwmgyrru)
1940.
Mrs Martha Jones, Derlwyn.
1945
Mrs Elizabeth Lewis, Nant, Clydai.
Mr Clifford Gibby, Gwynfryn,Llechryd, a gollodd
ei fywyd ar y mor, Hydref 16eg 1942.
1946
Mrs Margaret James, Llechryd.
Mrs Maria Morgan,Penparceithin.
Mrs Hannah Davies, Wendros (Gynt).
1948
Mrs Letitia Williams, Llechryd.
Mr David Edward Jones, Derlwyn.
1949
Mr Ebenezer Williams, Llechryd.
1950
Mr John Gibby, Llechryd.
Mr John Evans, Maesyffynnon Boncath.
Mr Tom George, Penwernddu.
1951
Mrs Dinah Ann Edwards, Pentre Lodge.
Mrs Sara Holt, Tŷ Cornel,Boncath.
1952
Mr James Thomas, Westgate-On-Sea.
1957
Mrs Sara Gibby, Llechryd.
1958
Mrs Kate Rees, Maes-Cilgwyn.
Mr David Gwilym Davies, Session Hse, Capel
Newydd.
1959
Mrs Ellen Owens, Blaenbannon, Crymych.
1960
Mr Meredith Williams, Glenydd,
1961
Mr Samuel Davies, 2 Llysnewydd Cottages,
Drefach.
1962 Mr David John, Morgennau,Llechryd.
Mr Samuel James, Garforth, Caerfyrddyn.
1963
Mrs Sara Ann Thomas, Arleth, Boncath.
1964
Mr Daniel James Williams,Tanyfron,Llechryd
1965
Mr Haydn Thomas Davies, Wendros (gynt).
Mr Tom Thomas Arleth, Boncath.
Mrs Elizabeth Bowen, Penlanfeigan.
1966
Miss M. H. Jones, Derlwyn, Boncath.
Mr Dd Joseph Davies, Bronydd, Blaenffos.
1966
Miss M.E. George, Penralltllyn, Cilgerran.
1967
Mrs Lydia May Thomas, 47 Maesyderi,
Llechryd.
1968
Mrs Bethan Williams, 9 Maesyderi, Llechryd.
Miss Eileen Bowen, Bromeigan, Boncath.
1969
Mr William Thomas, Ardyl, Pontrhydyceirt.
H Mary James, Llynyfelin,Aberteifi.
1970
Mr W. J. Gibby, Bridge Shop, Llechryd.
Mrs Sara Maria Williams, Derlwyn, Llwyncelyn.
1971
Mr B. Jas Davies, Rock House, Cilgerran.
Mrs Elizabeth Ann Davies, Oernant.
Mrs Rosamond George, Haulfryn,Capel Newydd.
1972
Mrs Mair Evans, Gwynfair, Llangoedmor.
Mrs Mildred Davies, Rock House, Cilgerran.
Mr Gwilym M. Bowen M.B.E. Penlanfeigan.
Boncath.
1973
Evangeline Mathias, London House, Cilgerran
113
Marwolaethau
1973
Mr Enos George Haulfryn, Capel Newydd.
Polly James, Tŷ Cornel, Boncath.
1974
Mrs Violet Gibby, Bridge Stores, Llechryd.
1976
Mr Evan Bowen, Dôlwylan, Gwbert, Aberteifi.
1977
Mr Owie Davies, 26 Derwen Gardens, C.N.Emlyn.
Mrs Margaret H. Williams, Y Gongol, Llechryd.
1978
Mrs Vera Morris, Nags Head, Abercych.
1979
Mr D. J. Bowen J.P. Cilwendeg, Boncath.
1980
Mrs E George, Mildura, Aberteifi.
1982
Mr Trevor Evans, Fronhaul, Cilgerran.
Mr Benjamin J.Bowen Bromeigan, Boncath.
Miss May Evans, Ger-y-Coed, Cilgerran.
Mr Caleb O Williams, Y Gongol, Llechryd.
1983
Mr William Joseph Williams, Corner House, Capel Newydd.
Mrs Dorothy Davies, Bronllys, Llechryd.
1984
Mrs Mattie Williams, Corner House, Capel Newydd.
1985
Mrs Maggie Davies, 26 Derwen Gardens, Castell
Newydd.Emlyn.
Mr John E. George, Green Acres, Boncath.
Mrs Margaret Williams, Penwaun, Blaenffos.
1986
Mr Picton Williams, Penwaun, Blaenffos.
1988
Mr Kenneth George, Greystones, Cilgerran.
Mrs Hannah Evans, Glyn Nest, C.N.Emlyn.(Vaynor gynt).
1989
Mr Bryn Thomas, Arleth, Boncath.
Mrs Cassie Thomas, Ardyl, Pontrhydyceirt.
Mr Caleb Phillips, 6 Maescilgwyn, Capel Newydd.
1998
Mr Gwyn Lewis, Evans, Heathfield, Heol-derw Aberteifi.
2000
Mr Alun Thomas, 16 Castell Corrwg, Cilgerran.
2002
Mrs Marguerite Gibby, Heol Derw, Aberteifi
2003
Mr Neville George, Bryniorwerth, Boncath.(Cyn Drysorydd).
114
Islwyn
3 Ffordd Caerdydd
Pwllheli
Gwynedd
LL53 5NU
5ed Mehefin 2003.
Ychydig atgofion annwyl am Cilfowyr ar achlysur Trichanmlwyddiant yr
Eglwys ym mis Mai 3ydd, 2004,
Mawr ddiolch am y gwahoddiad. Yno y byddwn o ran yr ysbryd, ond yn
methu o ran y corf oherwydd amlder blynyddoedd.
Ble mae dechrau? DUW a‘m harweinio.
Cofiaf yr oedfa y nos Sul cyntaf wedi inni gyrraedd. Dau beth. Dwy res o
lampau olew hardd yn goleuo a chynhesu yr un pryd. NID OEDD wynebau‘r aelodau
hynaws yn adnabyddus i mi cyn hyn, ond yr oedd eu presenoldeb ysbrydol yn
deimladwy iawn. Set fawr wag oedd yng Nghilfowyr, ond ar ddau achlysur; pawb yn
rhy swil i ddod i‘r set fawr. OND EITHRIADAU OEDD bod pwy bynnag oedd y
ddau a rannai‘r elfennau ar Gymundeb yn dod i‘r set fawr. Yr eithriad arall oedd bod
y ddau neu dri brawd a gymerai ran yn yr oedfa weddi ar b‘nawn Diolchgarwch yn
dod ymlaen i blygu wrth arwain mewn gweddi fer, swil, ond eneiniedig dros ben. Un
o uchelbwyntiau fy mhrofiad ysbrydol i yng Nghilfowyr oedd gweddiau‘r brodyr hyn
ar Ddiolchgarwch.
Rhaid crybwyll bod Cymdeithas ar ambell nos Wener yn y festri o flaen
tanllwyth o dan, a phobl ifanc o bob oed yn ymollwng mewn digrifwch direidus neu
ddifrifoldeb defosiynol, fel y byddai‘r cyfraniad yn hawlio, a helaeth ddefnydd o‘r
piano yn ôl yr angen.
Ond rhaid yw sôn am yr oedfa Gymundeb. Yn blygeiniol y cododd rhai gan
deithio o bell. Y lampau wedi eu cynnau‘n blygeiniol er mwyn cael peth gwres
corfforol ar fore oer. Gwell peidio ceisio dweud beth yw Cymundeb mewn
gwirionedd. Pwy bynnag yw‘r gwas sydd yn gweinyddu, ei fraint ef yw cael ei guddio
gan OGONIANT Y PRESENOLDEB DWYFOL. Hynny yw gwir gymundeb. Mis
Mai nesaf, os Duw a‘i myn, fe fydd lluoedd gweladwy ac anweledig yn tyrru i
Gilfowyr.
Os daw eneidiau i brofi o olew ein doe a‘n hechdoe.
Dichon y disgyn ar Gymru oll Eneiniad y GORUCHAF.
W.Gwyn Thomas.
115
CYFAREDD CILFOWYR
Y mae‘n glod i Eglwys sy‘n mentro rhoi Galwad i fyfyriwr. Dangosodd Cilfowyr y
ffydd hwnnw droeon. Rwy‘n ddiolchgar iddynt fentro arnaf i ym 1960. Bu‘r pedair
blynedd yn rhai hapus a bendithiol i mi, a llawenydd yw gweld fy nghyd ieuenctid yn
y blynyddoedd hynny yn arweinwyr yno heddiw. Dysgais o‘m camgymeriadau a bu‘r
saint yn rasol wrthyf. Cofiaf y bedyddiadau, yr ysgolion Sul yn y prynhawniau, y
gweithgarwch diwylliannol gyda‘r ifanc a‘r croeso ar aelwydydd. Prawf o‘r
cyfeillgarwch dwfn a ffurfiwyd oedd imi gael dod yn ôl ymhen ugain mlynedd a chael
deunaw mlynedd olaf fy ngweinidogaeth yng Ngilfowyr gyda chefnogaeth frwd
imi‘n llywydd y Gymanfa a‘r Undeb.
Yn yr ail gyfnod hwn deuthum yn ymwybodol o hanes hir a chlodwiw yr Achos, a
llawenydd mawr yw gweld y Trichanmlwyddiant yn cael ei ddathlu, a‘r llyfr hwn yn
rhoi cip ar yr hanes.Daeth dau ddigwyddiad yn yr Amerig a‘r hanes yn fyw. Un bore
ym 1987 daeth ffon o Lyfrgell Hwlfordd fod y Swyddfa Bost a llythyr i Weinidog
―The White House Baptist Church, Pembrokeshire‖. Yn ei harchifau nid oedd son am
y fath le. Cofiais mae ―Ty Gwyn‖ oedd enw‘r capel cyntaf a godwyd gan Lettice
Morgan ar glos fferm Cilfowyr tua 1715. Daeth y llythyr i‘m llaw; yr oedd Emily
Prichard Cary, o‘r ―Washington Post‖ wrth olrhain ei hachau wedi cael hyd i ewyllys
John Davis fu farw 1794 yn gadael ―100 pounds‖ i‘r eglwys lle‘i bedyddiwyd. Dyna
ddechrau cyfeillgarwch gydag Emily; daeth hi drosodd a £100 i Gilfowyr gan nad oes
son i‘r ewyllys gael ei gweithredu oherwydd y rhyfel ar y pryd; euthum innau drosodd
i weld yr ewyllys wreiddiol; mae rhoddion cyson yn dod i Gilfowyr oddi wrth Emily
byth ers hynny.
Wrth i Emily ysgrifennu‘r hanes yn y Wasg daeth cais oddi wrth y Teulu Philips oedd
yn ddisgynyddion o‘r Parch John Philips Cilcam a gynhaliai gwrdd o ymneilltuwyr ar
ei aelwyd. Wedi cael ei argyhoeddi ar gwestiwn bedydd a‘i fedyddio yn Rhydwilym
dechreuodd gynnull bedyddwyr ar ei aelwyd ond ymfudodd i ardal Philadelphia tua
1700 a symudodd yr achos o Cilcam i Gilfowyr dan nawdd Lettice Morgan. Y mae
Enid fy ngwraig yn disgyn o‘r teulu Philips ac aethom ill dau yn enw Cilfowyr i‘r
―Philips Family Annual Reunion ym 1991 lle roedd cannoedd yn dod o bedwar ban
am ddeuddydd i westy yn Philadelphia.
Cefais ddathlu fy neugain mlynedd yn y Weinidogaeth yng Nghilfowyr ac anodd iawn
oedd ymddeol a gadael eglwys sy‘n annwyl iawn i mi.
Wrth olrhain yr hen hanes dod ar draws yr hanes hwn, a dyma fy mhrofiad innau.
Dyma fy arwr mawr ymhlith fy rhagflaenwyr - Y Parch Rees Price. Yr oedd ef ac
Esther ei wraig yn byw yn y ty wrth y capel. Byddai ef yn aml yn cael pyliau o‘r falen
a‘i wraig yn gorfod ei lusgo i‘r pulpud - a dyna‘r oedfaon mawr yn aml. Bryd arall
byddai hi yn llawn natur ddrwg ac yn gwrthod dod i‘r cwrdd gan glandra‘n bwcedi tu
allan pan fyddai e‘n pregethu a phery iddo fynd i fwy o ―hwyl‖ i foddi‘r swn!!!.
Gweithiodd ef yn galed iawn. Yr oedd yr ail gapel godwyd 1795 yn rhy fach; dywed
Religious Census 1851” fod 475 yn oedfa‘r bore a 66 scholars yn yr Ysgol Sul y
pnawn; arwyddwyd gan Rees Price Minister.
116
Ym 1877 codwyd y capel eang hardd presennol sy‘n eistedd 650 a threuliais
ddyddiau yn y Llyfrgell Genedlaethol yn darllen hanes manwl y casglu a‘r gwario yn
llawysgrifen Price. Daeth yn barod 1897 mewn pryd i‘r Gymanfa. Aelodaeth yn 703,
Price yn marw a Galwad yn mynd i Cynog Williams. Bu honno‘n Gymanfa fawr iawn
a chadwyd manylion, ee., defnyddiwyd 36 pwys o fenyn a brynwyd am 10d y pwys.
Dyma benillion gan awdur anhysbys yn adrodd profiad saint Cilfowyr 1897
Wrth adael hen gapel Cilfowyr o‘r braidd
Roedd hiraeth yn boddi pob calon o‘r praidd,
Ac ofn i‘r dyledion `m wasgaru‘n un haid;
Ond peidiwch ag ofni, mae‘r Iesu o‘n plaid.
Wrth adael `rhen gapel `roedd llawer hen frawd
Yn cofio‘r oedfaon nefolaidd a gawd,
Ond hyn sydd yn gysur i‘r saint tra‘n y byd
Mae‘r Iesu a‘i bobl yn symud `run pryd.
Wrth adael `rhen gapel pob wyneb yn brudd
A‘r dagrau tryloywon yn golchi pob grudd
Ond `rol dod i‘r newydd cyn hanner y cwrdd
Fe deimlwyd yr Iesu‘n eu sychu nhw ffwrdd.
Anhys.1897
Pob bendith ar Eglwys Cilfowyr i‘r dyfodol, yn fugail a phraidd.
Dafydd Henri Edwards.
Dymuna Eglwys Penybryn ddanfon ei llongyfarchiadau gwresocaf i Eglwys
Cilfowyr ar ddathlu tri can mlwyddiant o wasanaethu Duw. Cofiwn am ein cyn-dadau
fu‘n arloesi yng Nghilfowyr bob Sul cyntaf yn mis Awst pryd neilltuwn y Cyfarfod
Gweddi i ddiolch am ryddid i addoli. Mae hanes Eglwys Cilfowyr a‘i dygnwch i gael
Eglwys Fedyddiedig yno yn flaenllaw yn ein gweddiau.
Mae cyfraniad Eglwys Cilfowyr i Eglwysi‘r cylch yn rhyfeddol.
Bendith Duw fo ar yr Eglwys, yn Fugail a phraidd, i‘r dyfodol.
Ar ran Eglwys Penybryn.
Glenys Lewis. (Ysgrifenyddes)
117
Cilfowyr oedd fy ailfaes gweinidogaethol. Wedi tair blynedd a saith mis o
dorri dannedd yn eglwysi Caio a Rhandirmwyn derbyniais alwad i weinidogaethu ar
eglwys y Graig, Castellnewydd Emlyn, Ramoth Abercych a Chilfowyr lle y treiliais
wyth mlynedd a saith mis digon hapus cyn symud i‘r Gwter Fawr. Uniad anghymarus
oedd y briodas rhyngddynt o‘r dechrau gan y perthynai‘r Graig i Gwrdd Chwarter a
Chymanfa wahanol. Yr unig fan cyfarfod rhwng y tair oedd y pwyllgorau
gweinidogaethol i drafod cydnabyddiaeth y gweinidog a threfn yr oedfaon. Gyda
golwg ar gynorthwyo‘r eglwysi i adnabod ei gilydd yn well ceisiwyd annog y tair i
ymuno adeg eu cyfarfodydd pregethu blynyddol. Cafwyd peth llwyddiant ar y
dechrau ond collodd y newydd-deb ei rin a gwelwyd dychwelyd yn weddol fuan i‘r
hen gapel-ni-aeth sydd yn gymaint rhwystr i‘n heglwysi hyd yn oed chwarter canrif
yn ddiweddarach. Er nad oedd y cynulleidfaoedd mor niferus ag y byddai rhywun yn
dymuno iddynt fod yr oedd cryn awydd ymhlith y ffyddloniaid i ddiogelu a chynnal
cynifer o oedfaon â phosibl. Roedd y pwyllgorau, o ganlyniad, yn frwd gyda phob
eglwys yn dadlau ei hawl ac yn mynnu ei chyfran deg o wasanaeth y gweinidog.
Trefn y talu a gytunwyd arno oedd , Y Graig – dwy ran o dair; Cilfowyr- un rhan o
dair; Ramoth – un rhan o dair o‘r un rhan o dair a dalau Cilfowyr. Dychmygwch,
felly, y cymhlethdod o geisio rhannu‘r oedfaon a sicrhau gwasanaeth cyfartal y
gweinidog! Nid wyf yn awgrymu i‘r berthynas fod yn un anhapus. Gwell gennyf y
cystadlu am fwy o oedfaon y dyddiau‘r rheiny na‘r bodloni a ddilynodd ar gynnal
ambell oedfa nawr a weth.
Saif tri pheth yn y cof o fy nghyfnod yng Nghilfowyr. Yn gyntaf, peintio‟r
capel. Cofiaf fynd o gylch yr aelodau a theuluoedd cysylltiedig â‘r achos i gasglu
arian. Nid fy newis i oedd y lliw pinc, gyda llaw! Derbyniais y fath groeso fel i mi
dreulio wythnosau yn mynd o dŷ i dŷ gyda fy llyfr cadw cyfrif a llwyddais ddod i ben
yn y diwedd a chasglu fwy na‘r gofyn am y gwaith. Yn ail, penderfyniad i wahodd
Cristnogion o draddodiadau gwahanol i gyd gyfranogi o elfennau‘r cymundeb. O
gofio‘r traddodiad a‘r dadlau brwd ynghylch y mater yn y gorffennol diolchais lawer
na fu i‘r penderfyniad i ‗agor‘ y cymundeb amharu ar yr eglwys. Y mae amser i bob
peth a hwyrach i‘r mater gael ei gyflwyno yn yr adeg fwyaf cyfaddas pryd yr oedd yr
eglwys yn aeddfed i‘r newid. Un cwestiwn yn unig a ofynnwyd yn y cwrdd eglwys
hwnnw, sef ― A yw hyn yn golygu y byddwn fel eglwys yn derbyn aelodau o hyn allan
heb eu bedyddio?” Cofiaf fy ateb y bore hwnnw, “Nac ydyw”. Yr hyn a wna‟r
penderfyniad hwn heddiw yw dangos ein bod yn cydnabod dilysrwydd ffydd ein
cyfeillion o draddodiadau eraill. Nid yw‟r ffaith ein bod yn eu cydnabod yn
Gristnogion yn eu gwneud yn Fedyddwyr.” Y trydydd peth a gofiaf ynglŷn â
Chilfowyr, ac ni allaf bwysleisio ormod ar hyn, yw caredigrwydd yr aelodau wrth y
byrddau adeg y cyfarfodydd neilltuol a gynhelid yn achlysurol megis angladdau,
Cyrddau Chwarter Gogledd Penfro, y Gymanfa Sirol a Rihyrsals y Gymanfa Ganu. Er
nad oedd y cyfleusterau gorau ar gael yn y festri y gorau yn unig a welid ar y byrddau
gan y chwiorydd Cilfowyr bob amser. Mae cofio am y platiau llawn yn dod a dŵr ir
dannedd!
Melys iawn yw‘r atgofion am gymeriadau lliwgar a diddorol ddaw â gwên ir
wyneb wrth feddwl amdanynt. Fe‘m temtir iw henwi ond barnaf mai doeth fyddai
ymatal rhag gadel neb allan a thramgwyddo yn anfwriadol. Gwn fod yr eglwys yn
dlotach o‘u colli. Erys rhai o‘u disgyddion, fodd bynnag, a charwn ddymuno‘n dda
iddynt hwy wrth wynebu ar gyfnod tra anodd arall yn hanes Cilfowyr. Parhau i
ddisgwyl yr ydym am weledigaeth glir o‘r ffordd orau ymlaen.
118
Pan ddaw y weledigaeth honno bydd angen yr un dewrder ar y rheini fydd
yma‘r adeg hynny ag a ddangosodd y rhai oedd yma ar y dechrau. Pwysicach na‘r lle
ei hun yw‘r ysbryd gwrol mae Cilfowyr yn ei gynrychioli, ysbryd di-ildio,
penderfyniad di-droi‘n-ôl i ddwyn tystiolaeth i wirioneddau‘r efengyl mewn dyddiau
anodd. Efallai mai dewrder i dynnu i lawr yr hyn a godwdwyd, i ddiwreiddio yr hyn a
blannwyd, newid patrymau y credwyd amdanynt ar un adeg eu bod yn sefydlog fydd
angen. Dylid cadw mewn cof mai Duw yw‘r unig un sefydlog a digyfnewid. Wrth
ddymuno‘n dda i ychydig weddill o ffyddloniaid sydd ar ôl yn addoli yng Nghilfowyr
heddiw taer erfyniaf arnynt i arddangos yr un penderfyniad i amddiffyn y dystiolaeth
ag sydd wedi nodweddu‘r eglwys ar hyd y tair canrif ddiwethaf o‘i hanes clodwiw.
Irfon Roberts
At Aelodau a Gweinidog Eglwys Cilfowyr.
Braint ar ran Eglwys Blaenwaun yw cael eich llongyfarch fel eglwys ar yr achlysur
arbenig yma o gyraedd carreg filltir mor bwysig yn eich hanes, sef cael dathlu
Trichanmlwyddiant yr achos yng Nghilfowyr. Y ferch sydd yma yn ymfalchio yn y
ffaith fod ei mam, yn ei gweithgarwch a‘i ffyddlondeb wedi cyfiawnhau y fenter o‘i
chychwyn yn 1704. Mae hanes y dechrau yn ddiddorol a chyffrous. Diolchwn am y
cyfrolau sy‘ wedi sicrhau ein bod yn medru darllen yr hanes heddiw. Mae eu
manylder yn rhoi darlun byw iawn o‘n bodolaeth a‘r ffaith fod Eglwys Cilfowyr,
ymhen dwy flynedd o‘i chorffoli wedi gweld angen am eglwys arall ym mhlwyf
Llandudoch. Dechreuwyd pregethu mewn annedd-dŷ o‘r enw Rhosgerdd, ac yn agos
i‘r fan hon, wedi hynny yr adeiladwyd Blaenwaun. Mynegwyd mewn llythyr, nad
unrhyw ymryson na gwahaniaeth barn oedd achos y rhannu ond lluosogrwydd yn
unig. Bu‘r fam eglwys‘ yng Nghilfowyr yn gweithio yn ddyfal am lwyddiant y fenter
a rhoddwyd ganddynt gymorth yn y weinidogaeth.
Dyma ni heddiw yn diolch am y cymorth hwnnw. Diolch i fam dda am eu
gofal ohonom yn ein babandod ac am estyn llaw ynghyfnod y cropian.
Mae perthynas ddelfrydol wedi bodoli rhwng y fam a‘r ferch ar hyd y
blynyddoedd. Cyd-lawenhawn â chi heddiw yn harddwch eich hymdrech a dymunwn
ganrifoedd eto i fod yn wyneb i Dduw yn yr ardal hon.
―Heblan i wneud amdani
Awel dêg ni‘th hwylia di‖
Gyda phob bendith arnoch.
Dros yr eglwys yr eiddoch yn ddiffuant.
Mair Garnon James. ( Ysgrifennydd)
119
Cyfarchion oddiwrdd Eglwys Blaenffos
Danfonwn ein cyfarchion a‘n dymuniadau gorau at Eglwys Cilfowyr wrth iddi
ddathlu ei thri chanmlwyddiant eleni.
Ar achlysur fel yma edrychwn yn ôl dros y canrifoedd gan ryfeddu at ddycnwch a
theyrngarwch di-ildio y tadau gynt yn eu cred a‘u fydd dros y Deyrnas. Talwn glod a
gwrogaeth iddynt am eu sel a‘u brwdfrydedd wrth gychwyn y dystiolaeth fedyddiedig
yn y parthau hyn mewn cyfnod anodd.
Trwy weledigaeth a llafur gweinidogion Cilfowyr, megis David Thomas, James
Lodwig, David Evans a Lewis Thomas ac eraill, sefydlwyd llawer i achos gan
gynnwys achos y Bedyddwyr ym Mlaenffos.
Dywed yr hanes mai tua‘r flwyddyn 1740 y dechreuwyd cadw cwrdd prynhawn dydd
Sul, bob pethefnos, mewn tyddyn o‘r enw Abercerdyn, gerllaw Abertrinant, a oedd ar
y pryd cyntaf i‘r uchod, Y Parch Lewis Thomas, un o weinidogion Cilfowyr.
Da yw i ni gofio heddiw y bu Blaenffos ar y dechrau yn gangen o Gilfowyr am 87 o
flynyddoedd cyn ei chorffori yn Eglwys yn y flwyddyn 1827.
Gweinidog cyntaf Eglwys Blaenffos oedd y Parch John Morgan. Bu yn weinidog o‘r
flwyddyn 1827 hyd 1849 yn fawr ei barch a‘i ddylanwad yn yr ardal a‘r gymdogaeth.
Wrth olrhain hanes y dechreuadau fel yma sylweddolwn faint yr aberth a chymaint fu
y gost-―Hwynthwy a lafuriasant, a nynni a aethom i mewn i‘w llafur hwynt‖. Bydded
i ni fod yn deilwng o‘n hetifeddiaeth ddrud
Diolchwn am y cysylltiad agos sydd wedi bodoli rhwng yr eglwysi ar hyd y
blynyddoedd, a dymunwn fendith a llwyddiant ar waith y Deyrnas yn ein plith i‘r
dyfodol.
Windsor Thomas
Ysgrifennydd.
120
ENWAU Y GWEINIDOGION A FUONT YN NGHILFOWYR
1. Mr Samuel John, y bugail cyntaf, a fu farw yn………………… 1736
2. Mr James Williams, Cydfugail dros amser a fu farw yn………. 1745
3. Mr John Morgan, cynorthwywr yn hir, a fu farw yn ………... 1760
Bedyddwyd yn Cilcam yn 1705, (Y Bedyddiwr cyntaf a sôn amdano
yn byw yn nhref Aberteifi).
4. Mr John Richard, Aeth i Ebenezer, a bu farw yn ………………1768
5. Mr David Thomas, yr hwn a fu yn hir yn weinidog yma, a bu
farw yma yn ………………………………………………………. 1773
6. Mr William Williams, yr hwn a aeth i Olchion, a bu farw
yno yn……………………………………………………………… 1771
7. Mr James Lodwig, a fu farw yn …………………………………. 1762
8. Mr David Evans, cynorthwywr ieuanc, a fu farw yn…………. 1773
9. Mr Nicholas Edwards, cynorthwywr arall, a fu farw yn…….….1760
10. Mr William Williams, gweinidog Ebenezer ac Aberteifi, ........…1799
11. Mr Thomas Harris, aeth yntau i Ebenezer a bu farw oddeutu…1797
12. Mr Thomas Davies, cynorthwywr derbyniol, a fu farw yn……...1784
13. Mr Lewis Thomas, a fu farw (tad Titus ap Lewis)…………..…..1788
14. Mr David Evans, Aeth ef i’r Dolau, a bu farw yno yn…………..1790
15. Mr David Evans, a fu farw yma yn……………………………….1808
16. Mr David Rees, a fu farw yn ……………………………………..1830
17. Mr David Evans, Sefydlodd ef yn Maesyberllan,
18. Mr Thomas Evans, Aeth ef i Aberystwyth, a bu farw yno yn…..1801
19. Mr John David, yr hwn a fu farw yn …………………………….1794
20. Mr Johna Thomas, yr hwn a fu farw yn Blaenffos yn ………….1836
21. Mr Thomas Evans, Sefydlodd ef yn Nghaerlleon-ar-Wysg,
a bu farw yn………………………………………………………...1818
22. Mr Thomas Hudson, cynorthwywr, does dim hanes yn
ble y bu ef farw.
23. Mr David Morris, Sefydlodd ef yn Porthtywyll, Caerfyrddin
a bu farw yno yn……………………………………………………1791
24. Mr Thomas Morris, Bu ef yn y Gogledd, ac yn Siroedd Mynwy
a Morganwg, ac aeth drosodd i’r America, oddeutu…………….1793
25. Mr John Evans, Sefydlodd ef yn Abington, a bu farw yno yn…..1818
26. Mr David Hughes, Aeth ef i Loegr, dim rhagor o’i hanes.
27. Mr John James, Yr oedd ef yn Armsby, dim rhagor o’i hanes.
28. Mr Benjamin Davies, yr hwn a fu farw yn Penyfai yn………….1834
29. Mr Benjamin Davies, yr hwn a bu farw………………………….1852
30. Mr Nathaniel Miles, aeth i Blaenwaun, a bu farw yn……………1865
31. Mr Nathaniel Thomas, aeth i Benuel, Caerfyrddin, ac oddiyno i
Dabernacl Caerdydd
32. Mr Rees Price, bu yn weinidog yma am 46 o flynyddoedd,
bu farw yn………………………………………………………….1896
33. Mr W Cynog Williams.Aeth i Heol-y-Felin Aberdar.
34. Mr D Spencer Jones, B.A. aeth i Aberduar yn 1911.
35. Mr Thomas James,ordeinwyd yma yn 1912 ac yn 1926,aeth i Benclawdd.
36. Parchedig William D.Smith.1930-49
Aeth i Ebenezer, Llanymddyfri a bu farw yn……...…….………1976
37. Parchedig, W.Gwyn Thomas, 1951-58,bu farw yn………………2003
121
38. Parchedig, Dafydd Henry Edwards B.A................................ 1960-1964.
39. Parchedig, Irfon Roberts .........................................................1972-1981.
40. Parchedig, Dafydd EdwardsB.A............................................. 1982-2000.
41. Parchedig, Richard Gareth Morris B.Th. Gweinidog Presennol
1881 British Census Dwelling: Cilfowyr
Census Place: Manordivy, Pembroke, Wales
Source: FHL Film 1342307 PRO Ref RG11 Piece 5429 Folio 86 Page 4
Marr Age Sex Birthplace
Rees PRICE M 58 M Cayo, Carmarthen, Wales
Rel: Head
Occ: Baptist Minister of Cilfowir Chapel
Esther PRICE M 45 F St Dogmells, Pembroke, Wales
Rel: Wife
Occ: Ministers Wife
Rees Price. (1821-1896)
Rice, Rees, Cilfowyr: - Ganwyd ef yn Loftcyff, Plwyf Caio. Enwau ei dad a‘i fam
oeddynt Edward ac Eleanor Price. Bu iddynt dri o blant. Bu farw yr hynaf yn 1875, ac
y mae David, yr ieuengaf, yn fyw, ac yn weinidog cynorthwyol yn Bwlchyrhiw ger
Rhandirmwyn. Bedyddiwyd Price yn Bwlchyrhiw pan ond tuag 20 ml. oed.
Dechreuodd bregethu heb fod yn hir ar ôl hynny. Bu yn hen ysgol adnabyddus
Ffrwdfal, ac aeth oddi yno i Bontypwl pan yn 26 oed. Ar ei ymadawiad o‘r athrofa,
sefydlodd yn Nghilfowyr yn y flwyddyn 1850, ond nid ordeiniwyd ef tan 1851.
Adeiladwyd capel Ramoth, cangen, tua 15 ml, wedi ei ddyfodiad. Adeiladwyd capel
newydd hardd yn Nghilfowyr yn 1877, a thalwyd yr holl ddyled. Tybir iddo ôr-
bryderi yn nghylch y capel newydd a‘i ddyled, ac i hynny i fesur mawr effeithio yn
niweidiol ar ei iechyd a‘i nerth. Priodwyd ef ag Ester Evans, Danrhiw, yn Bethania
Aberteifi gan Dr Davies, (y Dyn Dall) Bu ei wraig yn ymgeledd gymhwys iddo. Yr
oedd efe yn ddyn ofnus iawn, ac elai hi i gwrdd ag ef ar nos Sabothau y byddai yn
gwasanaethu eglwysi y cylch. Yr oedd eu ffyddlondeb i‘w gilydd yn amlwg iawn. Y
mai hi wedi ei gadel yn unig i alaru ar ei ôl, ond y mae ei hamgylchiadau yn gysurus,
a hynny yn bennaf fel ffrwyth ei diwydrwydd a‘i rhagofal personol. Rhoddodd efe i
fyny ofal yr eglwysi Chwef, 1894, a hynny o honno ei hun yn hollol. Yr oedd ei gof
wedi ei amharu, a‘i nerth yn pallu yn amlwg. Gwnaeth tysteb dda iddo. Un hynod o
wreiddiol oedd. Meddai ar lawer o athrylith: rhywbeth yn fyr a phwrpasol yn mhob
brawddeg, ac yr oedd cyfoeth o ddoniau meddwl a llais yn eiddo i‘r hybarch dad. Bu
farw fel aml i un arall heb i‘r gymdogaeth weled ei wir fawredd a‘i werth, aeth i‘w
seibiant Saboth Gorph. 12 1896, a chladdwyd ef yn barchus yn nghladdfa Cilfowyr.
Amddiffyniad y nef fo ar ei weddw. (J. W.)
Llawlyfyr 1897.
William Smith (1896-1976)
122
William Smith, Cafodd Bethlehem, Porth-yr-Rhyd y fraint o godi nifer o bregethwyr a
gweinidogion gwirioneddol fawr, gan gynnwys James Richards, Abergwaun, Ymhlith
y rhain saif William Smith yn uchel ar y rhestr, Brodor o Borth-y-Rhyd ydoedd, yn
fab i Evan a Mary Smith. Fe‘i ganwyd Rhagfyr 21,1896. Bu farw Mehefin 16, 1976,
Fe‘i bedyddiwyd gan y Parchedig Taliesin Williams, gweinidog Bethlehem o 1906
hyd 1919. Dechreuodd bregethu dan weinidogaeth y Parchg. T.H. Morgan ydoedd
arwr mawr William Smith. Cafodd ei addysg baratoawl yn Ysgol Glyndwr Richards
(Coleg Myrddyn), a‘i hyfforddiant uniongyrchol ar gyfer y Weinidogaeth yng
Ngholeg yr Enwad yng Nghaerdydd, Gadawodd y Prifathro Tom Phillips ddylanwad
dwfn arno, a choleddai y gŵr athrylithgar hwnnw syniad uchel o William Smith.
Ordeiniwyd ef yn Eglwys hanesyddol Cilfowyr ac Abercych yn 1930, er iddo
wasanaethu ar Sabothau Cymun yr Eglwysi hyn am flwyddyn cyn gorffen ei gwrs yn
y Coleg. Symudodd yn 1949 i ofalu am Eglwysi Ebeneser Llanymddyfri a Horeb,
Cwmdwr. Yn ystod blynyddoedd olaf ei weinidogaeth cymerodd ofal bugeiliol
Cwmsarnddu, a Symyrna, Porthyrhyd yn ychwanegol.
Yn 1936 priododd Miss Sally Burgess, brodor o dref Aberteifi. Bu Mrs Smith
yn batrwn o wraig gweinidog; y mae yn ferch ffein ei natur, a diwyro-deyrngar i‘r
Achos Mawr. Bendithiwyd ei haelwyd ag un plentyn, Ian.
Cefais gyfle da i adnabod William Smith. Y mae ei frodyr a‘i chwiorydd yn aelodau
talentog, lletygar, a chyfrifol, na fyddant nemor fyth yn absennol o oedfaon
Bethlehem, Porthyrhyd.
Bum yn aelod o‘r un Cwrdd Chwarter a Chymanfa ag ef am dros chwarter
canrif. Yr wyf yn sicr fy meddwl na phrgethodd neb o weinidogion Gogledd Myrddin,
yn y Cwrdd Chwarter mor aml ag ef yn ystod y cyfnod maith yma. Ni chlywais ef
erioed yn pregethu yn faith, dim mwy na 25 munud. Yr oedd ei welediad o neges yr
adnod yn dreiddgar, y cyfansoddiad yn gain, rhyw eneiniad cyffrous ar ei ysbryd,
artistry yn y traddodi, a‘i lais yn hyfrydwch pur i wrando arno. Yr oedd yn fugail a
chonsyrn dwfn am ei braidd, ac yn ffigwr amlwg yn Nhre‘r Ficer. Fe gofia llawer am
ei bregeth yn Undeb Bethel Tymbl yn 1974. Bregus fu ei iechyd yn ystod dwy
flynedd olaf ei fywyd, ond cafodd nerth rhyfedd i lywyddu Cwrdd Sefydlu ei olynydd
yng nghylch Llanymddyfri. Yr oedd ei lais fel cloch arian, a‘i anerchiad fel Llywydd
yr oedfa yn gyfryw na chlywsom ei well, os cystal erioed.
Diolch i Dduw am y Parchedig William Smith, ac am y fraint o‘i adnabod.
E.J.B.
123
Rhai costiau diddorol yng nghadw (NLW15849 B)
1862 John John Horeb Maenclochog.
Supper and Lodgings. 9c
Breakfast. 6c
Dinner. 8c
Tea. 6c
1864. May 24ain, Paid Ministers at the Anniversary £5-9-0p.
1866 Cilfowyr a Ramoth, Baptized 12, Restored 1, Received by letter 12. Died 6,
Excluded 2, Dismissed 3, No of Members 101.
Cyfarfod, Beirdd fy Nhwlad a’u Barddoniaeth.
Traddodir Darlith
Ar y Testyn uchod gan
Miss H M Jones, Ton Ystrad.
Yn Cilfowyr Nos Fercher Rhagfyr 3ydd 1884.
I ddechrau am 6.30o‘r gloch.
Tocyn 6c. Yr elw at Gapel Cilfowyr.
1876 For Carting Stones from Cilgerran and carting stones from Cilfowyr Quarry
1/7½
1877. Paid to John Daniel for ¾ Day‘s work, working at Quarry at 2/2 per day
1-7½
Benjamin Bowen, 4day‘s @3/4 at Quarry.
Digging Stones @3/4 per day 15/10c
1879. Thomas Thomas, Watch Makers Cardigan for a Clock in the new Chapel
£3-10-0c
E. E. Mathias Newcastle Emlyn for Chapel Furniture £22-11-9½.
David Griffiths Cilgerran for numbering the seats in the Chapel 3/6.
1879. Sept 4th
. Received from the Rev Rees Price 2/6 for certifying the chapel
for a place of worship, (D. O Jones Registrar),
1880. J. W. Roberts, Llangollen.
Tea Supper and Lodgings 9c
Breakfast and Dinner 1/6c
July 2nd
Evan Thomas Pontypool College.
Supper and Lodgings. 9c
Breakfast. 6c
1882. March 7fed. Castle Inn Kilgerran, Received from Rev R Price 19shillings
for six pairs of Clogs.
1883. May 5ed Payment of £4-15-0c for pulling down old chapel at Cilfowyr.
1893. May 21st. Received from Rev Rees Price £2-10-0c being rent for Cilfowyr
Cottage.
124
Rhai o gostiau codi y Capel etc.
Building the Cilfowyr Chapel, Wm Evans & Dd Davies.
Received the 29th day of March 1877 by the management of the
Rev R Price of the committee for building Cilfowyr Chapel the sum of £55-0-0.
Being the First instalment to be paid for by the contract.
May 1877 Second instalment £55-0-0.
July 6th 1877 Third instalment £55-0-0.
Sept 7th 1877 Fourth instalment £55-0-0.
Sept 12th 1877 Fifth instalment £110-0-0.
Dec 29th 1877 6th instalment £110-0-0.
Jan 28th 1878 7th instalment £110-0-0.
May 22nd 1878 8th instalment £110-0-0.
June 6th 1878 9th instalment £55-00
Oct 10th 1878 10th instalment £110-0-0.
March 29th 1879 11th instalment £136-0-0.
June 16th 1879 Last £100-5-0.
Aug 29th 1876. To John Williams, Carpenter Cwm. (To 6 day‘s work Railing about
the Burial ground) at 3/- per day. £0-18-0.
Oct 1878 Messrs Lewis and Samuel Thomas Plasterers . £39-0-0
Settled 25th July 1884. To Dan Lewis for 80 day‘s work at the Fence of the new
Burial place at 2/- per day £8-0-0.
Feb 1885 To Dan Lewis. 5 day‘s work planting Thorns & Picots? In the Fence of the
New Burial Ground @ 2/- per day 10/-
Feb 1885. The sum of £0-16-0. For thorns for the Fence of the new Burial Ground
Do for the Carriage for the sum of 6/-
125
Cilfowyr Chapel From an article in The Pembrokeshire County Guardian Writen by J.S.Jones 1926.
Cilfowyr chapel is situated in the northern part of the county, not far from the
boundary line of Pembrokeshire, Carmarthenshire, and Cardiganshire, yet from this
remote district, some 300 years ago, came two women to the little Baptist Church that
formed at Rushacre, near Narberth. On May 12th
1668 to be accepted as members by the
laying of hands by two Christian elders.
As to the name it is rather difficult to find out its origin, but some will have that it
came from Cilfa yr ofyddion, or ofwyr, which means ―The Onates retreat‖ If this is
correct then the name should be ―Cilofwyr‖. Probably so it was pronounced at first, but in
time the pronunciation was changed to ―Cilfowyr‖.however we know one thing for
certain that it was the name of an important farmhouse in those days,in the parish of
Manordeifi, Pembrokeshire. Her name before she married E. Morgan was Lettice
Mortimer, whether that was her maiden name or that she had been married before to a
man named Mortimer we do not know but she was the heiress of the estate, (Major
Francis Jones in ― Wales Herald Extra Ordinary says, ― Lettice Mortimer of Cilfowyr,
ultimate heiress of the long descended line of Mortimer‘s of Castell Malgwyn and
Coedmor, who married about 1668 Edward Morgan of Herefordshire, gentleman who
came to live at his wife‘s home. The early history of the Baptists in that area is ultimately
associated with the family and their success is as much due to the purse of the Morgans as
to the zeal of their spiritual leaders. The first meetings were held at a farmhouse of
Clynhercyn and at an unidentified house near Castell Malgwyn. They also held religious
meetings at their house in Cilfowyr and at Cilcam. Her old home Cilfowyr, is well
known to this day. She married Edward Morgan, a widower who had four sons and one
daughter. They had been living in England for years but came to this district. Probably he
was a native from Pembrokeshire, or from some part of South Wales at any rate for his
name is Welsh, and when Edward and Lettice Morgan died their son and heir proved
equally enthusiastic in his support of the Baptist cause. Mrs Lettice Morgan had no
children of her own, so she and her husband decided to chose his son named James, to be
the heir of the estate. But in a short time he returned to England, and became a solicitor;
but some time afterwards he became a servant of the gospel, rather than a servant of the
law—a preacher. It was he that gave the land on which to build the chapel, on a lease that
was to remain in force ―while water continued to flow in the river ―Tivy‖ The
Congregation at Cilfowyr was incorporated in 1704, being the first regular branch of
Rhydwilym. In 1716 the first chapel with James Morgan‘s help was built near Cilfowyr at
a place called Tŷ Gwyn (White House). The last of the Morgans family at Cilfowyr, were
the two daughters of the above-mentioned James Morgan. The elder married a Mr Rees
who came to live at Cilfowyr, she died in 1774, and one married the Rev Griffith Thomas,
Baptist minister at Newcastle Emlyn. By 1704 the Cilfowyr property had passed out of
the hands of the family. Both sisters died without issue, and were the last representatives
of the ancient line of Mortimer and Morgan of Cilfowyr.
Mrs Morgan and her husband‘s names are in the list of members of
Rhydwilym (Rushacre ) at the formation of the church. This proves that they had married
before May 16th
1668. In the list of 1689 their names appear again together with the name
of Phillip their son, who had been newly baptised. Also the name of Rees David who
lived in the same parish. (Manordeifi). Evidently this family was a very religious one, and
also courageous, for meetings had been held at their home during the persecution for
about 20years.
126
It was a long time to wait for freedom, but at last they came out of ―great
tribulation‖ victoriously, and Pembrokeshire Welsh, especially Baptists are indebted to
them for their present religious liberty. The other of the two women to which I referred
was Margaret Nicholas, of whom we know little, however, she was one of the two women
that travelled all the way from Cilfowyr on that memorable day to Rushacre when the first
Baptist church on the borders of Pembrokeshire was incorporated. Both of them had been
baptised previously by someone, but had not received the laying of hands, in which the
leaders of Rushacre Church believed. On that day (May 12th
1668) the Lord‘s Supper was
celebrated for the first time by the church, and after the laying of hands were performed
these two women were allowed to join in with them to partake of it. ―This proves,‖ says
Mr Price, that there were some in that neighbourhood (Cilfowyr) who had been baptised
previously, or that they were removed there from other places.
Dr Spinther James, too says, ― There were religious people on the banks of the
―Teifi‖in the time of the Commonwealth. The first preacher we know of in this part was
Charles Price, a native of Radnoshire, who under the Law of Propagation of the Gospel,
preached at Cardigan, and in all the districts on both sides of the river. He was one of the
testators under the Ordinance of 1654. Having been turned out in 1662 he went to
Hammersmith, near London, where he spent the rest of his days. Henry Maurice says in
1675, ―That Charles Price originally gathered the church together in Pembrokeshire,
which afterwards was established by James Davies, and ordinary Presbyterian in the time
of Captain Jenkin Jones, in which Mr Jones was a teacher‖ (Broadmead Records, p517,
quoted by Dr James). But besides these two from their distant district, there were four
others who had been baptised on July 15th
1667 (before the church was incorporated),
who had lived on the banks of the river Teifi- some in Cardiganshire, Their names were
Morgan Rhytherch, Elizabeth Read, Catherine Evan, and Jane Evan, also amongst the
seven that was baptised on April 15th
1668, there was one David Thomas, Llandyssil,
Cardiganshire. There were others who lived in that upper part of the county who were
members of Rhydwilym Baptist Church, but the first that was baptised after the formation
was Thomas David Rees, who lived at Moyddyn, Llanarth Cardiganshire. He was a
wealthy man, who lived on his own estate, and had been for a time a preacher amongst
the Independents, and a co-worker with Rev Stephen Hughes, a notable independent
minister but on account of the Independents conforming on special occasions to the
service of the Church of England, he left them. I may give the story published by an
Independent historian, The Rev. D. Peter, Carmarthen: -―This man (T.D.Rees) was for
some time a member of the Independent Church in Cardiganshire, and an assistant to Mr
Stephan Hughes. But because Mr Hughes when once on a visit to Llandyssil to preach in
the time of the persecution, went to the Parish Church, to listen to the clergyman
preaching, before he preached himself, and because Mr Hughes would not confess that
that was not right (at that time, of course), and would not promise that he would not do so
again, Mr T.D. Rees and others left the Independents, and joined the Baptist Church,
which meets now at Rhydwilym, during the year that church was incorporated‖. (Hanes
Orefyd yn Nghymin, p.605)
Evidently the Baptist denomination was the strongest opponent of conformity
with the rules and dictates of the Established Church at the time, of all denominations. Mr
Barah Gwynfe Evans, the Independent historian, the author of ―Diwygwyr Cymru‖ (The
Reformers of Wales) says: ― It is a fact that the Baptists were amongst the first to plead
for the principle of Toleration in Religion‖. As early as 1611 a formal official Report was
made on behalf of the Baptists in favour of Toleration if not liberty of conscience.
127
In the Baptist Confession of Faith, that was made that year, it is said.
―That the magistrate should not interfere with religion or a matter of conscience, nor
compel a man to this or that form of religion, because Christ is a King and Law-giver
of the Church and the Conscience‖. Some Baptists went so far as to say that it should
be allowed not only for every class of Christians, but also to Jews, Turks and
Heathens, while they are peaceful and are not law breakers. ―Few‖ says Mr Evans, ―if
any amongst Independents, much less Presbyterians, would go at that time so far as
this liberty of conscience‖ (Diwygwyr Cymru, p.97) Also on page 111 he admits that
―The Baptist Church at Llanwenarth, Abergavenny, made an Official Protest in 1655
against receiving money from the Government towards the support of Religion.
Thomas David Rees, it seems, believed this, hence he was the first to be
baptised after the formation of the Baptist Church at Rushacre. Henry Maurice, an ejected
minister, whom Crosby mentions as a Baptist minister in 1675,mentions William Jones as
the pastor of this Church.
The Rev W. J .Davies in his History of Llandyssil Parish says that the old
farmhouse stood in a field of Hendy, on the land of Glandwr, near the river Gletwrfach.
As mentioned T.D. Rees was the first that was baptised after the church was
incorporated at Rhydwilym on May 12th
1668; then on the 27th
of the ninth month of
1669, according to the records, he was ordained as an Elder. Also on the same date
Morgan Rytherch and Llewelyn John were ordained as deacons, both had been previously
chosen as deacons on probation.
The name of the minister who officiated at the baptismal services is left out of
the Records, until the year 1687, and, undoubtedly, the reason was lest some of the
enemies might come across the book and find his name written there. But for the year
1687 the name of William Jones is mentioned. Some say that he himself was the recorder
of the baptismal services in the old book, and that he, being so humble and so
unpretentious, would not write his own name. It is believed that in Cardiganshire Mr
T.D.Rees conducted the baptismal services always, since he lived at Llanarth in that
county.
Communion services were held once a month alternately at Rhydwilym and
Glandwr, but Mr J Richards, in his record says: ―Since these were private residences, they
could not very well carry on in them church discipline, since the presence of servants on
special occurrences would cause some difficulty, hence church discipline and other
matters were discussed and decided upon in a meeting held on Saturday, in a place called
Ynys-fach, in Carmarthenshire; and very often there they baptised‖.
Church discipline at that time was practised very rigidly by all denominations,
and was conducted publicly in the church. Even fifty years ago it was strictly kept, and
the name of the person who would be disciplined or ex-communicated was mentioned
publicly. They may have gone to a certain extreme, but today the churches have drifted to
the opposite extreme. Among the eleven ministers of the Mother Church at Rushacre,
(Rhydwilym afterwards), there was another faithful member who lived in Cardiganshire.
by the name of James James.
In the list of members of 1689 he is called an ―Elder‖ and we find him officiating in a
baptismal service at Llwyndwr, near Rhydwilym, in 1690. The record runs thus in the old
register, which was written in English:- ― On the 5th
day of the fifth month, were baptised
Elizabeth Lloyd, of Newport ( a long distance to attend Christian service), Elizabeth
David, of Llangolman, by James James, at Llwyndwr.
The book does not say when Mr James James was called to the ministry, but
Rev. H. Price, the old minister and historian of Rhydwilym, thinks that he must have been
ordained at that time since his name is mentioned as an Elder.
128
But another old minister of the same church, who lived and died many years
before Mr Price and who knew Mr James well, says in a written book of his, that he was
called to the ministry soon after the Rev George John, one of his co-ministers. The Rev
Joshua Thomas says that both of them were ordained as assistant ministers at Rushacre
some years previous to 1689. Also he says that both of them had to suffer much
persecution. Yet he knew not when Mr John was called to be pastor of a church, but that
James James was soon called after him.
He (J.James) was a native from Carmarthenshire, and he hailed from a very
respectable family. He had a brother in the ministry with the Independents, by the name
of John James. The name of James James appears (one of the five) on the marriage
certificate of Lewis Phillip and Elinor John in 1682.
Evidently he was a strong Christian character, and I must relate here one story
said of him. A certain day had been set aside by the Government to be spent in prayer and
fasting. James James called a prayer meeting; to be held at Glandwr, and in that service
he at the commencement explained the object of the meeting. Following this a charge was
brought against the householder for allowing a preaching service in a secret meeting at his
house on a day of fasting. He was fined forty pounds, but he had not the money to pay the
fine at that moment, hence his cows were taken from him. During the day he had a loan of
the money and paid up, and he got his cows back before he slept that night. A short time
after this he took out a warrant at the Quarter Sessions, held at Lampeter against those
who had charged him and taken his money (£40), and he came out of court victoriously.
They had to pay back his money to him, but they did it very angrily, for when the solicitor
saw that verdict was on James‘s side he knocked the table and whilst stretching his arms
towards Mr James, he said; ―While this arm is attached to my body I will have my
revenge on this sect‖. Strange to say he was never able to draw back his arm but with pain
that increased until it totally fell off his body, and he died in a most pitiful condition.
Though he and the Rev G. John were considered to be very spiritually minded
one incident in their lives shows how weak human nature is, even in Christian brethren.
Both of them at the request of the Church at Rhydwilym, went in the year 1693 as
messengers to the Baptist Association held at Bristol (and his name J. James, appears as
one of the eighteen who signed the letter of the association for that year to the churches).
During their stay at Bristol a rather strange incident happened. Both of them
remained over the Sabbath after the Association at Bristol. A Sabbath communion service
was held at the chapel where they attended. The church there did not practice the laying
of hands, as the Baptists at Rhydwilym did; hence George John thought it would not be
right for him to sit with them in communion, but James James thought differently—that
he could join with them at the Lord‘s table for once, though they differed in that matter.
That led to coolness of feeling between them. At that time both of them were ministers at
Rhydwilym Church, but this incident led to a separation between them, just like what
happened between Paul and Barnabas concerning John Mark in Antiochia. George John
remained to be a minister at Rhydwilym while James James identified himself with the
branch at Glandwr. This branch removed afterwards into a farmhouse called Rhosgoch,
and then to Velindre, then to Tŷ –Tan – Y-Allt that was sometimes called Tynewydd
(Newhouse) and at last to Newcastle Emlyn, where it remains to this day.
We find that George John signed the Bristol Association letter in1694, ant that
he and James James signed the letter of 1697. It is thought that George John died in 1700,
and James James in 1732, when he was much over 80 years old.
129
CLYNHERCYN and CILFOWYR.
But when and how was the Baptist Church formed at Cilfowyr? As mentioned
Lettice Morgan undoubtedly was one who had great influence and held services at their
home. Also John Phillips, of Cilcam.
T.D.Rees was one of the three first ministers of Rhydwilym Church, and he
laboured mostly in the northern branch (Glandwr), which after his death resulted in the
formation of a church at Newcastle Emlyn.
At that time the Rev Stephen Hughes, one of the 2000 ministers who had been
cast out of the church and was at Meidrym in 1662, and who had been imprisoned as well,
had become a great Evangelistic power, and belonged to the Independent denomination.
He was a great organiser as well as a powerful preacher. One of his co-preachers in South
Cardiganshire and North Pembrokeshire was a minister by the name of John Thomas, in
whose church at Brynberian there was a ―very Pious man‖, according to Rev. D. Peter,
the Independent Historian, who lived in a farmhouse, by the name of Cilcam, in the parish
of Eglwyswen. His name was John Phillips. He being a very conscientious man became
very uneasy as to the ordinance of Baptism, Was it scriptural or not! At last he became
convinced that it was his duty to be immersed according to the way he understood his
great Master‘s word he obeyed, and made known to some of his fellow members that he
desired to withdraw from their fellowship. But they persuaded him not to be hasty; that he
should bring it before the church, and make himself clear on the matter, and to see
whether they could satisfy him or not. At least to give them an opportunity of holding a
meeting on the subject before he left them. He consented, and a day was fixed. George
John was one of the Baptist ministers at that time, and Mr Phillips would have him to
come with him before the Independent congregation, at least he might not be able to
answer some of the questions put to him. When the day came, they met at a place called
Castellmalgwyn, near Llechryd, there the matter was talked over and discussed
thoroughly in, a Christian spirit, but at the close of the meeting he confessed that he was
not satisfied with their arguments. Hence they agreed that a public service should be held
at Penlan, Eglwyswen, (an adjoining farm to Cilcam) and that two sermons should be
delivered on the subject by two ministers, the Rev John Thomas, Brynberian, to preach on
―Paedo-baptism‖, The day came and his chosen text was the ―Commission of Christ to his
Apostle‖, according either to Mathew or Mark. After he had delivered his sermon his
fellow –ministers in the denomination said he should not have chosen that text, but rather
have gone to the Jewish Covenants. However he took up so much time delivering the
sermon that the people were tired, and it was decided that the sermon on ―Believer or
Adult Baptism‖ should be delivered in a Month‘s time, in the same place.
The Rev George John, one of the Baptist ministers, had no inclination to
preach on the subject; hence the duty fell on the Rev John Jenkins, another minister of the
same church. He took up the same text as Mr Thomas, which gave him an opportunity of
replying to his expressed arguments. Without going into further details, the result was that
many of the hearers were confused, but John Phillips had been satisfied, and others also
were convinced on the subject. He was Baptised on the 10th
June 1692.The Rev D. Peter,
Carmarthen, the Independent historian, says that the second meeting was held on the
following day, However, that matters but little, but Mr Peter admits the result, and says:-
130
―In consequence of the meeting, many of the members of Mr Thomas‘ church
joined the Baptist, and this has caused the Independents in those districts to appeal to the
Rev Samuel Jones, Brynllwarch- one of their greatest ministers in Wales at the time- to
write a book in defence of paedo-baptism.
Cilfowyr (or Cilcam) as it was originally called was not only large in its
number of members, but a very active church as well. In 1706 meetings continued to be
held at a farmhouse called Rhosgerdd, about 4 miles from Cilfowyr, which eventually
developed to the establishment of a church at Blaenwaun.
It seems that Rhydwilym church had started to hold meetings at Newport,
Pembs, so early as 1675, but when Cilfowyr church was built in 1716(initially called Tŷ
Gwyn orWhite House) they and the branch at Llangloffan, (Dewsland) undertook the
responsibility between them, according to the conveniences they had between them,
though Newport is situated about 10miles from Cilfowyr, and more from Llangloffan.
They manifested much faithfulness in holding services there for many years in a cottage.
Such has been the Christian labours of our forefathers in Pembrokeshire, and we have
entered into the fruits of their labour.
The Rev Samuel John laboured faithfully here as a minister for 20 years after
the chapel was built in 1716, and he died in 1736, aged 80.As a preacher he had a special
way of his own of expressing his thoughts, so that people would remember his sentences
for a long time; and he was compared to the Rev Daniel Burgess, London.
A Division
When he died there were two other ministers in the church. The Rev James
Williams and the Rev David Thomas, also Mr John Richards, John Morgan, and N.
Edwards, were there as local preachers, but had not been ordained as ministers. The
question arose soon after Mr John‘s death, which of the two ministers should be
appointed as a pastor of the church, Mr James Williams had been baptised in 1696 and as
such was one of the original members who had formed the church (and his son, William
Williams, became the pastor of Olchion Church), and had been amongst them as a
member for two years, whilst Mr David Thomas was comparatively a young man- not 40
years of age. Some were in favour of Mr Williams on account of his long and deep
experience; others favoured Mr Thomas, because of his youthfulness, eloquence and
energy. This matter caused much talk and disunity amongst the members of this large
church for a time. At last it was decided to hold a meeting to discuss the matter
thoroughly. The meeting was held, but no agreement was made, and at last they divided
into two churches-each church having its own pastor, but there was a bitter feeling
between the two parties. They remained so for many years. In the association, held at
Hengoed in 1738, this matter was brought on, and in the association letter to the churches
there is reference to it. It says: ―Tempers on both sides were too warm on the occasion.
The association advised in the best manner they could, and a day of fasting and prayer
was appointed through the churches on their account, with a due remembrance of others.
Mr Thomas Mathias, the pastor of Rhydwilym, preached from Jeremiah 111.15, a text
very suitable to their times when pastors were removed every year‖ (by death) The verse
was, ― And I will give you pastors according to mine heart, which shall feed you with
knowledge and understanding‖.
Great Joy.
The following year the Association was held at Llanwenarth, on the 12th
and
13th
of June 1739. A great wave of joy came over the conference there, on having the
report from Cilfowyr Church, that the prayers of the churches had been answered—that
the church had accepted the advise of the previous Association, that contention had
ceased, and that the two parties had been fully reconciled.
131
The church at Cilfowyr had agreed to ordain the two men, Mr Williams and
Mr Thomas, as co-pastors of the church, and that they were to administer the ordinances
alternately. The two ministers agreed, and worked together very well, but the senior soon
failed by age, and the work fell on the junior minister.
The First Association at Cilfowyr, this was held on Whitson week, 1740 and
reports came to the conference of the hopeful condition of the churches. New chapels had
been built, and ministerial gifts were increasing. This was very encouraging, for so many
pastors had passed away during the previous years, amongst them the Revs, Morgan
Griffiths, Hengoed, Caleb Evans, Pentre, etc, and the Rev Joshua Thomas says in his
history of the Welsh Baptist Association. - ―Year after year we have noticed the removal
of several worthy pastors, who died in a good old age when they had long and honourably
served their generations. Alas, now a greater stroke was felt than any of late, Mr Enock
Francis was removed in February preceding this meeting—a strong man, of good
constitution, about 50 years of age. This gave a shock to the whole association, and to all
in the county. He used to visit the churches once or twice a year as he could make it
convenient, and crowds used to flock to hear him, professors and profane.
Enock Francis
It seems that he was a most remarkable man, and a very eloquent preacher. He
hailed from a noted Baptist family. The Rev Joshua Thomas made a special effort to trace
his ancestors. He found out that a man by the name of Francis David lived about the
beginning of the 17th
century somewhere in the neighbourhood of Glandwr, Cardiganshire
(the place where we find in 1668, were Baptist members of the church at Rhydwilym). He
was a land owner, and was a comparatively wealthy man, and he had three sons, David,
Evan,and Thomas, Mr Evan Francis was baptised in 1668, the year in which Rhydwilym
was incorporated. His name though does not appear in the list of members on the old
register, so it appears that his baptism took place during that year after the church had
been established. But we have the name of one Francis Thomas on the list, who lived in
the parish of Pencarny; also the name of his wife. These three brothers had three sons,
according to Joshua Thomas; Francis David Francis, Frances Evan Francis, and Frances
Thomas Frances. The last two as mentioned already were baptised during the time of the
persecution, but Frances David was not, and it became that he at last had to sell his land,
for some reason or other. Francis his son had not been baptised in 1689—at any rate his
name is not on the list. Though his two cousins had volunteered under the yoke of Christ
before him, yet says Mr Thomas ―I hear that Mr Francis David Francis was a remarkable
man in a religious sense, and a very faithful member. Mr Enoch Francis was his son, and
of him Mr Thomas writes: - ―He was considered by many to be the greatest man in his
time of the Baptist denominations in Wales, especially as to his winning gifts in the
ministry‖. He was born in a farmhouse called Pant-y Llaethdy, and was one of twins, but
his brother Elias died soon after he was born. When Enoch was three years old he fell into
the river Teifi, and was nearly drowned, but his sister ran to her father and told him that
Enoch was in the river. He immediately went and rescued him from the jaws of death. As
such he was much like Moses of old. He began to preach when he was 19 years old, in a
cottage in the parish of Llanllwni, which was called Pengwaen. His text was Isaiah 55,
but Mr Thomas could not say whether he took one verse or the whole chapter. He (Mr
Francis) was always very fond of that chapter all through his life.
In the list of ministers who were in the London Fund, the name of James
James is found as one of the foremost ministers, and the names of Enoch Francis, and
Thomas David, of Rhosgoch, as of the second class, or the young ones.
132
They were divided in the list as such, and there are others mentioned who had
commenced that year.
He had a special talent for dealing with members who were in disagreements,
and to restore peace in families, churches, and denominations. Love, peace and unity were
the chief characteristics of his ministry. He emphasised the blood of Christ as the great
means of joy. When the disagreement arose at Rhydwilym Church, which caused much
feeling, he wrote a letter to them, urging them to restore love and peace. It was dated
1725, and was signed by the Revs. James James, Enoch Francis, Thomas David, Abel
Francis, William Melchier, and Rees David. The Rev Joshua Thomas says of it: - ―It was
composed in a very kind and winning way‖.
It was written in a house called Tan-yr-allt, because there were no meetings
held at that time at Glandwr, and there was some hindrance to hold meetings at Rhosgoch.
Here the church rented a house, or rather a barn, for the time being to hold their meetings-
Tan-yr-allt-and this was the first in Wales that was called ―A meeting House‖—Tŷ
Owydd. All the others were private houses in which people lived, and in which our
forefathers held their services for 60 years. The letter from this church to the Association,
in 1734, was written at this consecrated meeting house- Tan-yr-Allt.
Here Mr Abel Francis and Mr William Evans were called to begin to preach,
who according to tradition, started on the same day, but the latter eventually left the
Baptists and joined the Church of England. The former was a relative of the Rev Enoch
Francis,Mr Evans it seems, had left the Baptists before 1725, because his name does not
appear as signed on the letter sent to Rhydwilym Church. Mr Enoch Francis commenced
preaching when he was 19 years of age, and was ordained when young because the
minister, the Rev J. James, had become old, and was in need of an assistant at the time.
Some of the Ministers during the early years at Cilfowyr.
Samuel John. The first minister and one of the earliest Baptists in Manordeifi.
He died on the 21st of June 1736 aged 80. And was buried in the burial ground at Cilfowyr,
where there is a tombstone to his memory.
James Williams. He was a co-minister at Cilfowyr in 1716, and died in 1745
John Morgan. He was baptised at Cilcam in 1705, aged 19 and lived at Cardigan. He died in
1760.
Nicholas Edwards. He was co-minister in 1718. He died in 1760.
James Lodwig. Ordained in 1761. He died a young man in 1762.
John Richard. He died in 1745.
David Thomas. Died 14th April 1773.aged 74, and buried at Cilfowyr where there is a
tombstone to his memory.
William Williams, Son of the above James Williams, He moved to Olchion, and finally to
Maesyberllan.
David Evans, died 1790 aged about 50.
Thomas Morris, Went from Cilfowyr to North Wales 1784.
David Morris, Died in Carmarthen in 1791, he was a brother of the above Thomas Morris.
Lewis Thomas, Died in 1788. He was the father of Titus Lewis of Carmarthen,also minister,
and author of ―Hanes Prydain Fawr‖(1810) and other books, who married a sister of David
Evans of Cilfowyr, who became a Baptist minister in Radnoshire.
Thomas Hutson, Died 1794.
Thomas Henry, Died about 1797. William Williams, Died in 1799.
David Evans, Died 28th February 1808 aged 88, and buried at Cilfowyr.
John Evans, Died in 1818.
133
The chapel had to defend its rights at the assizes in Carmarthen.
In 1926 the trustees had moved two gates and widened a small portion of land in front
of the chapel to facilitate the turning of cars and the turning of the Hearse during
funerals. The defence being that the chapel had uninterrupted use over 200years.
The end result being that on the advise of solicitors an agreement was made between
the parties to avoid what could become a very long expensive case, and also due to the
fact that the deeds of the chapel did not show a plan of the land. Ownership of the
land in dispute was conceded but rights of way and use of the baptistry was given to
the chapel.
(About 40witnesses were available to give evidence for the chapel, and considerable
local interest was shown in the case)
―This surely was a miracle‖.
1932. July 31st. A baptism had been arranged for that Sunday morning, when the
congregation arrived it became apparent that somebody had let the water in the
baptistry out overnight, and the baptism had to be postponed, the members that had
gathered to witness went into the chapel for the service, during the service it was
apparent that they were in the middle of a ―lightning and thunder‖ storm, when the
storm subsided one of the congregation went out and walked down to the baptistry
and was delighted to find it full of water, he went back and sent a note to the minister
of his findings, and to everyone‘s delight the baptism took place . It seems that the
―storm‖ only occurred in a very small area around Cilfowyr, even a few miles away
no one had witnessed any rain.
Baptised were: -Elizabeth Evans, Cilwendeg.Eluned Williams,Pontrhydyceirt. May
Rees, Llwyncrwn. Alun Thomas, Cwmfelin. Glyndwr Gibby, Tŷcapel, Cilfowyr.
1933.September 24th
. Baptism.
Owing to the farmer having diverted the water from the spring, arrangements had
been made to carry water for the baptism, A lorry had been hired from the Cow &
Gate milk factory at Newcastle Emlyn with empty milk churns to be filled at Cenarth
Falls with water, numerous members had gathered at the falls to help fill the churns,
however when the lorry arrived they were delighted to be told that all the churns had
been filled by the ―Fire brigade‖ at Newcastle Emlyn, and they all proceeded to
Cilfowyr and carried the churns the last 25yards down to the baptistery. A few of the
members stayed overnight to act as ―security‖ guards in order to make sure that no
one had the opportunity to let the water out again.
It is pleasing to note that some 65 years later in conjunction with the sale
of Cilfowyr farm Mrs Jennie Jones of Cilfowyr Grange and her daughter
Janet Hand donated the area that that had been in dispute to the chapel.
134
History of the Welsh Baptist Association. By Joshua Thomas 1650-1790.
(Interesting Extracts)
1704. This year, another branch of Rhydwilym church, which met at Kilcam, and
Kilfowyr, formed into a church, and for their pastor, they chose Mr Samuel Jones,
who was one of their number, and had long laboured among them with great
acceptance.
1705. Association met at Llanwenarth, May 29. Here nine churches are named in
tolerable order. The new church at Kilcam is called Whitechurch, the name of the
parish; and Glandwr is called Velindre the place, perhaps, where they then mostly
met.
1725. Llanelli18th & 19th
of May. The next meeting to be held at Cilfowyr,
(pronounced Kilfowyr)
1726. Cilfowyr, Whitson –week, the meetinghouse here was built ten years before. It
is rather a wonder the association had not met in it sooner. This letter observes, that
the churches were mostly at peace,
1738. Hengoed, 23rd
& 24th
May. The churches were mostly prosperous, yet not
without sorrow. There was now a disagreeable contention at Cilfowyr about a
successor to the late Pastor Mr David Thomas, who had exercised his gifts with
acceptance for ten or twelve years, though younger, being popular and acceptable,
might be more beneficial to the church than an aged person. Tempers on both sides
were too warm on the occasion. The association advised in the best manner they
could, and a day of fasting and prayer was appointed through the churches on their
account, with a due remembrance of others.
1739. Llanwenarth. 12th
and 13th
of June. This letter this year expresses joy and
gladness, because prayers had been answered, advise received, contention had ceased,
and reconciliation was made. Cilfowyr church had agreed to ordain the two ministers
mentioned under last year, that they might administer the ordinances alternately. The
two ministers agreed very well, the senior soon failed by age, and the work fell upon
the junior.
1740. Cilfowyr. Whitson week, the circumstances of the churches appeared hopeful,
meeting houses had been built, ministerial gifts were increasing. This was a mercy, as
so many pastors had been lately removed. Brother Morgan Harris preached from Job
xxxiii, 24 and Brother Hugh Evans from 2 Kings.ii.14. Mr Hugh Evans always
preached in English and repeated a little in Welsh. Most of the persons whose names
appear in the letter of last year signed here and also John Richards and John
Morgan these were two helpers at Cilfowyr. John David Nicholas, and Rees Jones
were from Mr Francis‘s church. As upon his decease they had no ordained minister,
though several helpers; they agreed to ordain these two, and Mr Thomas David, in
May ensuing. Mr Jones was then a promising young man, the other two were aged,
and had been long in the ministry.
135
1743. Cilfowyr Whitson- week. A particular circumstance occasioned the
Association to be here again so soon. It was no contention, but love, (This was the
first association that ever the writer of this history attended)
1760. Cilfowyr. 11th and
12th
of June. This year, for the first time the association Letter
was printed. This year died Mr John Morgan, an aged assistant at Cilfowyr.
Three were ordained at Cilfowyr to help occasionally.
1762. Pentre 9th
and 10th
June. This year died Mr James Lodwig, one of the three
ordained at Cilfowyr last year. He had been in the ministry there about 20 years, and
was an acceptable preacher.
1764. Maesyberllan.6th
and 7th
June. Under 1737 some notice was taken of the debate
that year concerning Laying of hands. There happened to be another on the same
subject in the church at Aberduar in 1743, though it was not of long continuance. The
churches all held it except Maen-y berllan, but some were very zealous for it, and
others more moderate. Cilfowyr church was among the zealous ones, yet there were
some members in that church, who were in doubt about the subject, and thought the
others were rigidly zealous. The debate gradually extended itself. Brother Timothy
Thomas the pastor at Aberduar was zealous for the article. As the controversy spread,
he drew up a few thoughts on it, and at a quarterly meeting in those parts, read it to
the ministers present. And by some of them he was urged to print it. He put it to press
this year, and also a Selection of hymns, which were of his own composing.
1765 Dolau Radnoshire, the fifth Tuesday and Wednesday in June. This year came
out an anonymous reply to Brother Timothy Thomas‟s on Laying of hands. The parties
in this dispute disagreed about the address, in the circular letter, which generally
began thus, ―The elders, &c holding Baptism, upon faith and repentance, Laying
hands on baptised, &c‖. Those against Laying of hands were by this address either
excluded, or led to say an untruth. The debate grew warm here, but was conducted in
a tolerable good temper, of which I was witness. My brother Timothy was earnest for,
and Brother John Thomas steady against the practice. They had been long fellow
labourers in the same church, but now the latter was at Maen-y-berllan, and they were
both very worthy valuable men, and able ministers, though in this they could not
agree. At this time the affair was left undecided. Glyn church had brought a letter, but
as they were not under imposition of hands, the association would not then receive
them into the connection.
1766. Llanelli. 11th
and 12th
June. The debate about the address was reassumed, and
decided here. The words were inserted, after Laying on of hands, ―As with others of
the same sentiments, except Laying of hands,‖ and thus it continues to this day, but a
little abridged. This reconciled the association, but the debate still continued at
Cilfowyr and Brother Timothy published a defence of his tract upon the subject. This
year a young man proposed for communion at Cilfowyr; but was rejected, because he
could not acknowledge that Laying of hands was a positive institution of Jesus Christ,
though he was willing to submit to it as an usage in the church. This revived the
dispute, and created uneasiness, the parties in the church proposed various terms on
both sides, and thus they continued another year.
136
1767. Moleston. 3rd
and 4th of June. The cause in the address this year runs thus; ―
With others who all of us agree with the article contained in the Confession of faith
set forth in London in 1689.‖
As the members at Cilfowyr could not agree cordially about Laying of hands,
those who were for it proposed, as the most likely way for peace, that those who were
against it should depart in a friendly way, and form a church themselves, especially as
there were among them an ordained minister and deacon. So they did; hence the
separation was in peace, and for the sake of peace. Both sides kept their temper
remarkably well though the whole business, though it was long in agitation. Those
who went off were about twenty-five, of whom Mr John Richards, an aged ordained
colleague, was one. They formed into a church this year, and chose him for their
pastor. He had for his assistants Messrs William Williams and Thomas Henry, both
included in the above number Thus peace was restored to this church, as well as to the
association. And since that time this article has given no great trouble.
1784. The same year died Mr Thomas David of Cilfowyr an acceptable assistant there.
By this time the Baptists were increasing in North Wales. A tolerable large
meetinghouse was erected chiefly in 1781, near the centre of Anglesey. A
considerable part of the money to defray the expense was procured in South Wales.
By the influence of Mr William Williams of Ebenezer, Dr Llewelyn of London, and
Mr David Evans of Dolau. Mr Williams exerted himself honourably in this affair, and,
difficulties being surmounted, the house was named, as his own place of worship is,
vis. Ebenezer.
1788. Mr Lewis Thomas, the senior pastor at Cilfowyr, was removed to his long home
after this association.
137
Trustees of Cilfowyr Chapel 1900,-2000.
Memorandum of Choice and Appointment of New Trustees of the Chapel formally called
the White House or Tygwyn with the Dwellinghouse Outhouses Buring-ground,
Baptistry,Right of Water Quarrying and conveying stones and premises thereto
adjoining and belonging situate in the Chapelry of Cilfowir in the Conty of Pembroke at
a Meeting duly convened and held for that purpose in the said Chapel on the thirteenth
day of April One thousand nine hundred. William Cynog Williams of Cilvowyr, Baptist
Minister-----Chairman.
Names and descriptions of all the Trustees on the constitution or last appointment of
Trustees made the First day of August One thousand seven hundred and eighteen
Samuel John in the parish of Manordeify in the County of Pembrock,
Minister of the Gospel, and Pastor of the Denomination assembling at the said Chapel.
Howell Morris in the parish of Eglwyswrw in the County of Pembrock,Deacon.
Thomas Williams in the parish of Newport in the County of Pembrock,Deacon.
Names and descriptions of all Trustees in whom the said Chapel and premises now
become legally invested
First: Old Continuing Trustees: - All Dead.
Second: - New Trustees now chosen and appointed: -
David George of of Nantyrerid in the parish of Manordeify Farmer
Thomas George, of Gorsfraith in the parish of Castellan, Farmer
Johnathan George of Ffynoncoranau in the parish of Bridell, Farmer
David Davies of----------- ---------------------------Minister of the Gospel
David George, of Penralltlyn, Farmer.
William George, Of Cilast, Farmer.
Simon James, of Llwyncrwn , Labourer.
Thomas Daniel, of Ponrhydyceirt, Mason.
David Edward Jones, of Of Pontrhyd yceirt, Gardener.
(all in the parish of Manordeifi)
David Davies of Llwyncelyn in the parish of Cilgerran, Farmer.
(All in the County of Pembroke)
Griffith Thomas Coedmor of the parish of Llangoedmor, Gardener.
John Owens, of Parkypheasants in the parish of Llangoedmor, Labourer.
William Jones,of Tanybank in the parish of Llandygwydd, Labourer.
(All in the County of Cardigan)
Dated this Thirteenth day of April One thousand Nine hundred.
William Cynog Williams Chairman of the said Meeting.
Signed, sealed and delivered by the said William Cynog Williams as Chairman of the said
Meeting at and in the presence of the said Meeting on the day and year aforesaid in the
presence of: - James Jones. Bank. Labourer. Thomas Jones, Cilast. Labourer.
138
Memorandum of the choice and Appointment of New Trustees
17thday December 1915
New Trustees-now chosen and appointed: -
William Phillips of Penralltgoch in the parish of Manordivy in the County of Pembroke
Farmer
John Evans of Newchapel in the parish of Manordivy and County of Pembroke Gardner.
William Owens of Backe in the said parish of Manordivy and County of Pembroke,Carpenter.
Signed Sealed and Delivered by the said Thomas James as Chaiman at the said Meeting at
and in the presence of the said Meeting on the day and year aforesaid in the presence of: -
T Thomas, & J George, Penralltllyn Cilgerran.
Johny Stephen Parry, Watchmaker, Maeswameloy Llangoedmor Cardigan.
New Trustee 15thSeptember 1933
-
Gwilym Bowen, Penlanfeigan Boncath.
Thomas Thomas, Cwmfelin Blaenbulan Boncath.
Thomas John George, Penwernddu Boncath.
John Edgar George, Penralltllyn Boncath.
James Williams, Penlan Farm Abercych.
David John Bowen Cilwendeg Boncath.
New Trustees. 3rd
March 1961
Benjamin James Bowen Bromeigan Boncath.
Dewi Bowen Penlanfeigan.Boncath.
Evan Thomas Bowen Cefn-Gwndwn Capel Evan Newcastle Emlyn
Keith Thomas Bowen Penlanfeigan Boncath aforesaid,
Benjamin James Davies Ty‘r Capel Cilfowyr Llechryd.
Gwyn Lewis Evans Castell Malgwyn Farm Llechryd
Gwilym Kenneth George Greystone House Cilgerran
David Neville George Pengwernddu Boncath
David Picton George Goitre Boncath aforesaid,
New Trustees 3rd
March 1961
Sandra Elinor Singleton Ger-Y-Coed Verwig Road, Cardigan,
Malgwyn Rhys Evans Argoed Feidrhenffordd, Cardigan,
Emyr W Evans Mnor View Garregwen,Llechryd,
William R Bowen Dolau Teifi Adpar,Newcastle Emlyn
.
139
First Deed Of Cilfowyr 1718.
This Indenture made the first day of Aug in the fifth year of the Reign of
our Sovereign Lord George, by the grace of God of Great Britain France and
Ireland,King Defender of the faith . And in the year of our Lord one thousand
seven hundred and eighteen Beetween James Morgan of the County Borough of
Carmarthen of the one part and Samuel John of the parish of Manordivy in the
County of Pembrock Minister of the Gospel of our Lord and Saviour Jesus Christ
and Pastor of the Congregation or assembly of Protestant Dissenters Baptized upon
Profession of their Faith according to the Ordinance of Baptizm ordained by our
Lord and Saviour Jesus Christ as in the scriptures of the new Testament Plainly
clearly and obviously appears and which Congregation or assembly do usually
meet or hold their meetings for Religious Worship at or in a certain House called
The White House or Ty Gwyn in the Chappelry of Kilvowir in the said County of
Pembrock, and which House is appointed and allowed for the meetings of the said
Congregation or Assembly for Religious Worship there according to the way and
manner of such Protestant Dissenters and as they find and see in the said holy
Scriptures contained. And Howell Morris of the parish of Eglwyswrw And Thomas
William of the parish of Newport in the said county of Pembrock, Deacons of the
said congregation or Assembly of the other part. Witnesseth that the said James
Morgan for and in consideration of the sum of Five shillings of lawful money of
Great Britain by them to him in hand paid at and before the sealing and delivery of
these present The receipt hereof he doeth hereby acknowledge, And also for divers
other good causes and valuable considerations him the said James Morgan more
especially hereinto moving Hath Demised Granted Sett and Lett And by these
present doth Demise Grant and Sett and Lett unto these the said Samuel John,
Howell Morris and Tomas William, All that parcel of land containing in length on
the upper side thereof about Eighty Eight Yards (3feet to a yard) and on the lower
side thereof about one hundred and sixteen yards and Breadth on the upper end
thereof About Twenty nine yards, and on the Lower end thereof about forty yards,
be the same more or less, and situated lying and going in that part of the land of
Kilvowir which is between the Chappel Close of Kilvowir and the wood called the
Allt of Kilvowir and in the Chappelry of Kilvowir in the said County of Pembroke,
and the said lower end of the said parcel of land adjoining to the Highway on the
North side of the said Chapel Close, and opposite to or over against the well or
spring of water in the said Cappel Close, and on the said lower end of the said
parcel of land is built the aforesaid certain House called The White House or Ty
Gwyn for the said meetings of the said congregation or assembly of the said and
such Protestant Dissenters Baptized and which shall be Baptized upon profession
of their faith according to the Ordinance of Baptizm of Believers ordained by our
Lord and Saviour Jesus Christ as aforesaid ,And which said parcel of land is
enclosed with a hedge on aforesaid sides and on each of the said ends thereof for
the use and accommodation of the said Congregation or Assembly that do or shall
meet or hold their meetings for Religious Worship as aforesaid and according to the
way and manner of such Protestant Dissenters, Together with free Liberty to and
for them or any or either of them at any time or times hereafter, to go to fetch or
carry water from the said Chappel Close to the said house already built and to such
other house or buildings that shall hereafter be builded on the said Parcel of Land.
140
As shall be necessary or convenient for them or any of them to have or use there.
And also free liberty to make or cause to be made in the said Chapel Close below
the said well or spring of water a Convenient Baptizing place as they or any of them
shall think fit, with the water from the said well or spring to run thereunto
sufficient for the Baptizing of such Protestant Dissenters as shall desire and as the
said congregation shall think fit to be Baptized upon profession of their Faith
according to the ordinance of Baptism of Believers as aforesaid, and to have hold
and enjoy the same from time to time and at all times as often as there shall be
occasion for such use and purpose ,And free liberty or Ingress Egress and Regress
and for all persons whom present on such occasion and occasions without any
denyall hindrance or interruption of, by or from him the said James Morgan his
heirs or Assignors or any other person or persons claiming by from or under him or
them, And together also with free liberty to and for them or any of them and their
Agents and workmen at any time or times hereafter to go and dig stones in or near
the Quarry where the stones for the said meeting house called The White House or
Ty Gwyn were digged and had and to carry the same home with horse and oxen on
carts or with horses and carts or sled over the land of Kilvowir to and upon the said
parcel of land by these presents granted as aforesaid for the building of such other
house or stable or other buildings as shall be built thereon for such accommodation
and convenience as aforesaid. And together also with free liberty to and for them or
any of them and their Agents and workmen at anytime or times heresoafter when
and as often as occasion shall require or as they or any of them shall think
necessary for the repairing of the said House or such house or stable or to other
buildings as shall be built thereon as aforesaid
To have and to hold All the said parcel of land and the said hedge about the
same and the said Meeting House called the White House or TY Gwyn built thereon
as aforesaid and all such other house and stable or other buildings as shall
hereafter be built thereon as aforesaid, And all and singular the free liberties by
those present granted aforesaid forthwith accommodation and Convenience of the
said congregation of Protestant Dissenters being Baptized Believers as aforesaid
And All and singular the promises by those present demised and granted as
aforesaid with their appurtenants of their appurtenances unto them the said Samuel
John ,Howell Morris, and Thomas William from the day of the date of these
presents aforesaid for and During and unto the full end and term of On thousand
years from thence next ensuing and fully to be completed and ended or as long as
water shall run or be running or be in the River Tivy between the said County of
Pembroke and the County of Cardigan without impeachment of or for any manner
be cast on the said demised and granted in trust only for the use accommodation
and Conveniency of the said or such congregation of Protestant Dissenters being
Baptized Believers as aforesaid which and shall meet or hold their meetings at or
in the said meeting house called The White House or TY Gwyn, for Religious
worship there as aforesaid and according to the way and manner of such Baptized
Believers as aforesaid from time to time and at all times or at any time or times
hereafter during the said for as they or any of them of such congregation shall
think fit or approve, They the said Samuel John, Howell Morris, and Thomas
William, being interested in and entitled to and possessed of the said promises by
the persons demised and granted to them as aforesaid and in Trust as aforesaid
only for and during their lives
141
And at or upon and after their deceases the Interest Title and Possession of the said
premises by these present demised and granted as aforesaid to and shall be in the
next Pastor or Minister and the next Deacons, of the said or such Congregation of
the said Baptized Believers usually meeting or holding their meetings for Religious
worship there as aforesaid for and during their lives in and upon and under the
same Trust still and for the same use accommodation and convenience as aforesaid
only ,And for or like manner to be in the Pastor or Minister and Deacons of such
Congregation there supporting or that shall support one another and so
supportively for and during the rest and residue of the term of one thousand years
or other term by those presents granted of the said promises as aforesaid and to be
in no other person or persons whatsoever save and only such Pastor or Minister
and Deacons for the time being still as aforesaid for and during their lives in and
upon and under the same Trust still and for the same use accommodation and
conveniency as the said and such Congregation of Baptized Believers as aforesaid
meeting or holding their meetings there for Religious worship as aforesaid Yielding
and paying therefore yearly during the said term by those presents granted as
aforesaid unto the said James Morgan, his heirs or Assignee Rent of one
peppercorn on the twenty ninth day of September yearly if it be lawfully demanded.
And the said James Morgan for himself his heirs and Assignees doth herby
covenant, promise grant and aggress to and with them the said Samuel John,
Howell Morris and Thomas William jointly and severally during their lives and the
life of the longest living of them and to and with the succeeding Pastor or Minister
and Deacons of the said such Congregation or Assembly of such Protestant
Dissenters for the time being jointly and severally successively from such time and
at all times during the said term being the said or such Congregation of Baptized
Believers as aforesaid that they or any and either of them shall or lawfully may
from time to time and at all times during the said term by those present s granted as
aforesaid peaceably and quietly have hold use posses and enjoy All and singular the
said premises by those present demised and granted or mentioned or intended to be
by those presents demised and granted as aforesaid with the Appurtenances to the
same as aforesaid And All and singular the free liberties by those presents granted
as aforesaid for the use accommodation and conveniency of the said and such
Congregation of Baptized Believers as aforesaid meeting or holding their meetings
as aforesaid And all and singular the free Liberties by these presents granted as
aforesaid without any for the use accommodation and conveniency of the said and
such Congregation of Baptized believers as aforesaid meeting or holding their
meetings there as aforesaid as fully and amply in every respect as the same are by
these presents demised and granted as aforesaid without any Lett, suit, trouble
molestation disturbance interruption, hindrance or denyal of by or from him the
said James Morgan his heirs or Assignees or any other person or persons
whatsoever lawfully claiming by from or under him or them or any or either of
them.
In Witness whereof the said Parties to these presents have hereunto
interchangeably set their hands and seals the day and year first above written.
JAMES MORGAN
142
Sealed and delivered (The Treble Six pence Stamps being apparent on this
parchment) in the presence of: -
Annie Morgan, Received the day of the date of the within written
Nicholas Edward, Indenture by me the within named James Morgan
William Melchior, of the within named Samuel John Howell Morris
John Morris, and Thomas William the within mentioned
William James, consideration sum of Five shillings paid by them
Thomas Lloyd. To me as within written I say received the said sum
Of £0. 5s. 0d by me James Morgan.
The witnesses who wrote their names to the sealing and delivery of these
presents and to the Receipt of the five shillings consideration money as
acknowledged on this side of this skim of parchment are: -
1 Anne Morgan the daughter of the said James Morgan
2 Nicholas Edward of St Dogmells a Minister of the Gospel. within mentioned
3 William Melchior of New Castle Emlyn a Ruling Elder of such Baptized
Congregation
4 John Morris of the parish of Kenarth a Rulling Elder of the Congregation within
mentioned
5 William James of the parish of Llantood a Deacon of the said Congregation
within mentioned
6 Thomas William of the Town of Kilgerran member of the Congregation within
mentioned.
Enrolled in Her Majy’s High Court of Chancery the Sixteenth day of May in the
year of our Lord 1862 Pursuant to the law of Parliament 24th
Victoria Cap 9
12820
S Ward, Deputy.
143
Cof Lyfr (Tud 3)
Eglwys Cilfowyr.
Yn
Rhoddi hanes dechreuad yr Eglwys.
Cyffes-ffydd yr Eglwys: Cyfoeth yr Eglwys.
Urddiad a Sefydliad y Gweinidogion a‘r diaconiaid.
Bedyddiadau: Adferiadau; a Derbyniadau trwy lythyrau.
Diarddeliadau; Marwolaethau; a gollyngdod trwy lythyrau.
Priodasau.
——————————————————————————–
Hyn a ysgrifenir i‘r genedlaeth a ddel: a‘r bobl a greir a foliant yr
Arglwydd.
Salm C11. 18.
1844
Yr adysgrif hon wedi ei wneud pan yn chwilio am hen hanes y Capel godderbyn a
dathlu 300 mlwyddiant yr achos, (2004) a theimlo efallai fydd na rhywun yn
gwerthfawrogi na fydd rhaid eistedd yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth i
weld yr hen gofnodion hyn. Rwyf wedi ymdrechi ei ysgrifennu fel y mae yn wreiddiol
yn y llyfr, ac ni wneud unrhyw ymgais i’w golygu ond oherwydd hen lawysgrif y
cyfnod, efallai fod na ambell gamgymeriad ar fy rhan i hefyd.
William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan, Caerfyrddin.
144
145
Hen Lyfr Cofnodion Cilfowyr (Tud 4)
Y Llyfr yn y Llyfrgell Genedlaethol.
Aberystwyth.
Ei Dosbarthiad. Dal
Dosbarth 1. Hanes dechreuad yr Eglwys. 71
2. Cyffesfydd yr Eglwys. 73.
3. Cyfoeth yr Eglwys. 81.
4. Urddiad a Sefydliad y gweinidogion
a‘r Diaconiaid. 91.
5. Bedyddiadau. Adferiadau 101.
Adferiadau. 157.
Derbyniadau trwy Lythyrau. 177.
6. Diraddeliadau. 189.
Marwolaethau. 229.
Gollyngiadau trwy Lythyrau. 265.
Priodasau. 277.
Hanes yr Eglwys, 310.
Dim byd yn dudalen 6.-70. 72-100 Dim Byd. Tud 101-131 Bedyddiadau.
Tud 132-134. Enwau Aelodau Cilfowyr yn y flwyddyn 1897.
Tud 135-6 yn eisiau. Tud 137-138. Cyfrif Blynyddol y Gymanfa.
Tud 139-156 Dim byd. Tud 157-161.Adferiadau. Tud 162-188.Dim byd.
Tud 189-198. Diraddeliadau.Marwolaethau, Gollyngiadau trwy Lythyrau.
Tud 200-228. Dim Byd. 229-238, Marwolaethau, a ganlyn sydd enwau y rhai
a gafodd ei symud o‘r Eglwys i‘r byd tragwyddol.
Tud 239-264. Dim byd. 265-267. Gollyngiadau Trwy Lythyrau.
Tud 268- 309 Dim byd. ( Tud 307-08 yn eisiau ). Tud 310 –337. Hanes yr
Eglwys.
Tud 338-476 Dim byd.
146
Hanes dechreuad yr Eglwys (Tud 71
(Allan o’r hen lyfr cofnodion)
Eglwys neu gynulleidfa o bobl yn proffesu edifeirwch tuag at Dduw, a fydd
tuag at ein Harglwydd Iesu Grist, yn cyfarfod i addoli Duw yn Cilfowyr dan enwad o
Fedyddwyr neilltuol
Tebygol mae dwi wraig neu yn fwyaf neilltuol un wraig fu‘n offerynnol i
ddwyn yr enwad o Fedyddwyr i Gilfowyr, sef Lettis Morgan ar un arall a soniwyd
uchod oedd Margaret Nicholas.
Yn Cilcam darfi i‘r gynulleidfa hon ymgorpholi gyntaf ar ei phen ei hun a
hynny yn y flwyddyn 1704, a nifer yr aelodau oedd trigain ac wyth. Cangen ydoedd
cyn hynny o dan Eglwys Rhydwilym, ac er nad oedd ond trigain ac wyth yn amser ei
chorpholiad ac nad oedd ond benyw neu ddwy yn y dechrau. Ond yr Arglwydd a
prysurodd i‘r bychan fynd yn fil ar wall yn genedl gref yn y flwyddyn 1795 yr oedd
yn anfon i‘r gymanfa nifer yr aelodau yn 901.
Adeiladwyd y Ty Cwrdd cyntaf yn y flwyddyn 1716 sef tua 12 mlynedd
wedi ei chorpholiad yn Cilcam, ac wedi adeiladu y Capel symudodd y gynnylleidfa o
Gilcam i Gilfowyr.
Amodwyd y Capel a’r fynwent yn y flwyddyn 1718 a hynny tra byddo dwfr
yn rhedeg ac i‘r bedyddwyr neilldiol yn unig.
Adeiladwyd capel oedd fwy o faint oherwydd fod yr hen yn rhi fach i
gynnwys y gynulleidfa yn y flwyddyn 1795.
Y canghennau a darddasant o honni i‘w. Trefdraeth, Blaenwaun, Penparc,
Blaenffos, a Fronddeinol.
147
Cyfoeth yr Eglwys. (Tud 81-82-83)
Yn gyntaf y llyfrau sydd yn ei meddiant.
1. Esboniad, Dr Gill ar y Testament Newydd yn seisnig, tair cyfrol, Y gyfrol
gyntaf gyda y Parch John Morgan, Blaenffos.Yr ail gyfrol gan y Parch
Nathaniel Miels, Cilfowyr. Y drydedd gyfrol gyda y Parch Benjamin Davies
Cilfowyr.
2. Esboniad Dr Gill, eto yn Gymraeg ar y pedwar efengylwr gyda Mr Enoch
James Cafn-nant (Hydref 19/44 dychwelodd E James ef yn ôl a chafod B
Hughes hi)
3. Traethawd ar amrywiol destunau yn seisoneg gwaith John Brine, gyda y Parch
David Jones, Trefdraeth.
4. A key to open Scripture Metaphors by B Heath.Book 1.
5. Body divinity Dr Gill, 2 Volume, gyda y Parch Nathaniel Miles
Ïon 4/47 Dychwelodd Miles yn ôl i‘r Eglwys yr holl lyfrau oedd ganddo
6. Esboniad ar bum llyfr Moses ar salmau yn seisoneg gwaith Ainsworth yn un
gyfrol. Rhodd John David Nicholas.
7. Geiriadur Thomas Wilson, Rhodd John David Nicholas.
Ïon 6fed 1874, cafodd y Parch N Thomas fenthyg y 3edd gyfrol o‘r esboniad
Dr Gill. Corph o ddyfnydiaeth Dr Gill 2 gyfrol A Key to open Scripture
Metaphors by B Heath book 1
1896.Nid ydym yn gwybod dim ble mae y llyfrau yma, methai gael dim hanes,
(Ysg.)
Yn Ail yr arian sydd yn ei meddiant.
Yn llaw y Parch Benjamin Davies. £42-10-0 arysgrifen-rwym (Bond) am
danynt yng nghadw gyda Mr E James.Cafn-nant.
Yn llaw Y parch Nathaniel Miels. £70-0-0.
Yn llaw Mr Enoch James Cafn-nant. £37-0-0 ar nod-addawedigol (promissory
note) nghadw gyda y Parch Benjamin Davies.
148
Hanes urddiad a sefydliad Y Gweinidogion (Tud 91-95)
Ar Ddiaconiaid o‘r Hen Lyfr.
Enwau y Gweinidogion a fu ac sydd yn Eglwys Cilfowyr.
Mr Samuel John, eu bugail cyntaf.
Mr James Williams, cyd-fugail dros amser.
Mr John Morgan, cynorthwywr yn hir.
Mr John Richards. a aeth i Ebenezer.
Mr David Thomas, eu bugail yn hir, Tach 17,1744 Urddwyd ef.
Mr William Williams, a aeth i Olchon.
Mr James Lodwig, wedi ei ordeinio.
Mr David Evans, gwr yn dechrau.
Mr Nicholas Edward, cynorthwywr.
Mr William Williams, bugail aeth i Ebenezer.
Mr Thomas Henry, cynorthwywr aeth i Ebenezer.
Mr David Evans, bugail.
Mr Lewis Thomas, bugail.
Mr Thomas David. Cynorthwywr.
1792. Urddwyd Mr Benjamin Davies, Nantyreryd.
Mr David Evans, Boncath
Mr Thomas Evans, Boncath,
1846.Ionawr 11. Rhoddwyd galwad unfrydol i Mr Nath Thomas,
Ebrill 9 fed. Urddwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth ar yr achlysur
pregethodd y Parch Timothy Thomas, Castellnewydd ar natur Eglwys odi ar
Ecx.13.25 a gofyniadau i‘r Gweinidog ieuanc. Traddodwyd yr Urdd Weddi
mewn modd anghyffredin gan ein parchus hen weinidog B Davies, yna
pregethodd y Parch D Rees Aberteifi. Siaradodd y gweinidog odi ar 2
Tim.2.15. Ar Parch J Lloyd, Ebenezer i‘r dorf yn gyffredinol odi ar
2.Cor5.21.22. Yr oid tua deuddeg o weinidogion yn wyddfodol.
1850. Ionawr 11.Ymadawodd N Thomas, a sefydlodd yn Heol-prior
Caerfyrddin.
1851. Mawrth 25. Urddwyd y brawd Rees Price i gyflawn waith y
weinidogaeth.
Esp Seren Gomer am Mai.
1851 Mawrth y 24ain ar 25 Ordeiniwyd y brawd Rees Price, i gyflawn waith y
weinidogaeth. am 7 nos Lun agorwyd y cyfarfod gan Jones Star. a Thomas
Blaenffos. Am 10 bore dydd Mawrth dechreuwyd y gwasanaeth gan Evans
Penybryn, a thraddododd Thomas Castellnewydd areth ar natur Eglwys y
Testament Newydd. Neulldwyd y brawd trwy weddi ac arddodiad dwylaw y
gweinidogion, gan Mr Davies hen weinidog yr eglwys yna anerchwyd y
gweinidog ieuanc gan Evan Thomas, Aberteifi, ar eglwys gan Williams,
Blaenwaun, oddiar 1 Tim 4.6.a Thess.5.12.13. Am 7 yr hwyr, dechreuwyd gan
Morris Bethabara a phregethodd Evans Penybryn a Jones Star, cafwyd
cyfarfodydd gwerthfawr, ac arwyddion amlwg o bresenoldeb yr Hollalluog.
149
1896. Ïon 28ain. Ordeiniwyd y brawd W Cynog Williams, i gyflawn waith y
weinidogaeth. Gwasanaethwyd ar yr achlysur gan y brodyr canlynol nos Fawrth
yn Ramoth, pregethwyd gan y Parchn E Watkins, Llangynnog, a B Humphries,
Felinfoel. Am 10 bore Mercher yn Ramoth eto, Pregethwyd gan Parchn B Humphries,
a J Williams.Aberteifi.
Am ddau yn Cilfowyr cynna lwyd cyfarfod Ordeinio ac oherwydd absenoldeb
y cynweinidog yr Hybarch Price oherwydd llesgedd llywyddwyd y cyfarfod hwn gan
y Parch J Williams.Aberteifi. Wedi darllen a gweddïo gan y Parch J Jones, Llandysil,
cafwyd anerchiad ar natur Eglwys gan y Parch J Williams, Gofynnwyd y gofyniadau
arferol y gweinidog gan ei athraw Morris Aberystwyth, y rhai a atebwyd yn foddhaol.
Offrymodd yr urdd weddi gan y Parch T Evans, Moleston, a phregethwyd y
gweinidog gan Morris Aberystwyth ac yr eglwys gan Watkins Kilgerran, (Llangynnog
prid hynny). Yn yr hwyr pregethwyd gan Humphreys Felinfoel a Morris Aberystwyth,
Cymerwyd rhan yn y gwasanaeth arweiniol gan y Parchn A Morgan
Blaenffos,Roberts, Pisgah a Walters (A) Castellnewydd,
Cafwyd cyfarfodydd da ym mhob ystyr, yn ôl arferiad yr Eglwys.
Neullduwyd y brawd trwy arddodiad dwylaw y gweinidogion.
Ymadawodd y Parch W C Williams Medi 20ed 1903. a sefydlodd yn
Heolyfelin Aberdar.
Nos Fawrth Awst 30ain a dydd Mercher Medi 1af, 1909. Ordeiniwyd Mr D
Spencer Jones B.A. o Goleg Bangor i gyflawn waith y weinidogaeth, ceir hanes
cyflawn ôr cyfarfodydd Ordeinio yn hanes yr eglwys Tud 322.
Yn ôl arferiad yr Eglwys ordeiniwyd Mr Jones trwy arddodiad Dwylaw.
Yn ail: - Enwau y Diaconiaid. (Tud95). 1820. Hydref 12. Urddwyd i’r swydd ddiaconaidd.
Enos George, Beli
William Davies, Gilfach.
Enoch Janes, Cafnant.
Daniel Thomas, Pantygwiddil.
David Williams, Cilgerran.
Evan George, Beili.
1848 David George, Penralltisaf.
Thomas Jones, Penralltfedw.
John Jenkins, Penralltybont.
Bu y brodyr canlynol yn gwasanaethu hefyd.
Enoch Morris, Castellmalgwyn.
Watkin Davies, Dolau.
David Owen, Ffynonoer.
David George, Gilastisaf.
John Davies, Troedyrhyw.
(yr hwn roedd yn gwasanaethu yn Ramoth yn ogystal).
Daniel Rees, Yet Fawr.
Thomas Rees, Coedmor.
1896 Trwy arddodiad dwylaw.
David George, (ieung) Penralltllyn.
150
(Tud 95)
J.B.Harries, Penralltgoch.
Simon James, Llwyncrwn.
David Lewis, Llwyncrwn
Levi Lad, Ffoxhole.
John Owens, Parkyphesant.
Griffith Thomas, Coedmor.
(Dewiswyd y pump olaf trwy y tugel, am y tro cyntaf yn Cilfowyr.)
1908 Chwefror 16eg.
Ordeiniwyd y brodyr canlynol i’r swydd ddiaconaidd trwy arddodiad dwylaw gan y Parch D. Basset, Penygroes.
David Edward Jones, Derlwyn.
Thomas Daniel, Derlwyn.
David J Davies, Wellfield Llechryd.
William Owens, Backe.
Yr oedd y brodyr uchod wedi eu dewis drwy y tugel
151
Dosbarth V Bedyddiadau, Adferiadau, Derbyniadau trwy lythyrau. Tud 101-102
1689. Rhag 30ain Evan John.
1690. Mawrth Annie John.
Elizabeth Lloyd.
1692. Medi 19eg William David.
Ebrill 16ed John Morris
Mehe 10. John Phillips
Gor 9. Sara James. Eglwyswen.
Medi 24 Mary Williams.
Rhafg 24 James Melcher.
1693. Mehe 10. Cathring Rees.
1694. Gorph 14 Thomas Phillips.
1695. Mehe 22. Griffith Rogers.
1696. Mai 2 Howel Morris.
William James.
Gor 25 Thomas Morris
JamesWilliams.
Hyd 1. James Edwards.
1697. Meh 22. Mary Evans.
1699. Ion 23. Annie Hughes.
Chwef 7. Thomas Williams.
Ebrill 15. Jane James.
Meh 22. Mary Evans.
Medi 23. Francis John.
1700. Mehe 29. John Henry.
Awst 3. Mydefys John.
Rebecca Lloyd.
1701. Ebrill 26. Thomas James.
Francis Williams.
1702. Mai 2. David James.
John Lewis.
George John.
Nicholas Edwards.
Elizabeth George.
Elizabeth Jenkin.
Mehe 7. Elizabeth John.
Awst 1. George Lewis.
Awst 30. Ngharad Williams.
John Boulton.
Rhag 12. Annie Havard.
1703. Ebrill 24. David Lewis.
Alf Morgans.
Mai 29. Sis Edwards.
Susan Owen.
Mehe 5. Mary Williams.
Gorph 4 . John Phillips.
Morgan Thomas.
Nicholas Owen.
Awst 6. Annie Evans.
Hydref 6. Peter Tooker.
Jenkin John.
1704. Chwef 4. Elizabeth Evans.
John Dovnallt?
Ebrill 2. Elinor Jenkins.
Mai 13. James.
William Williams.
Mehe 17. Magaret Jenkins.
John ap John.
1704. William Robert. David Phillip. Rees Evan.
Cathering Morris.
Gorph 23. William Evans.
Awst 26. Elinor Jenkins.
Medi 30. Martha Morgan.
Mary Francis.
Bedyddiwyd yn Cilcam gwedi ymgorpholi
yno yn Eglwys.
1704. Rhag 9. Saths David, Llandudoch.
1705. Ion 6. David James. Dorothy
Davies.
Elinor Boulton. Annie
Jenkins.
Chwef 3. John Morgan.
Mawrth 3. James Davies.
Annie Morgans.
Mawrth 31. Jeremiah Rees. John Evans.
John Lewis.
. Mai 26. John Williams. John Evans.
Mehe 23. Owen Phillips .Evan
Williams.
Mary Powel. Owen Proser.
Samuel John.
Gorph 21. Rees John.
Medi 15. John Morgan. Griffith John.
Jane Evans.
Tach 9. William Griffith.
Rhag 8. William James.
Mary Phillips.
1706. Ion 5. William James. Cilgerran.
Chwef 2. John Davies, Nantgwyn.
Mawrth 30. Margaret Jones.
Catherine Davies.
Gwenllian James.
Ebrill 27. Mary James.
Mai 26. Phillip Rees.
Mehe 22. John Morgan. Thomas John.
Gorph 21. Mary Thomas.
Hyd 12. Elinor Williams.
Tach 9. William George.
Catherine John.
1707. Ion 4. Mary Bowen.
Mawrth 1. Margaret Williams.
Mawrth 29. Elinor Mathias.
Mawrth 30. Mary Lewis.
Mai 17. James Williams.
Mehef 21. Thomas David. David John.
Annie Richards.
Gorph 19. Mary Thomas.
Awst 16. Annie Lewis.
Medi 13. Lettice Evans.
Hydref 11. Llewelyn George.
1708. Ebrill 24. Ester James.
152
Bedyddiadau Tud 103-104.
1708. Awst 14. Magdalen Thomas.
Medi 7. Thomas Einon.
1709. Ebrill 26. Elen James Griffith.
Mehe 24. Janett Evans.
Gorph 16. Thomas Phillips.
Awst 13. Gwenllian Morgan.
1710. Chwef 25. John Nicholas.
. Morris John Edwards.
. Margaret George.
Mai 25. Richard Edwards
Lettice Morgan.
1711. Mehef 4. Thomas Jenkins.a
Fedyddwyd yn Cilfowyr.
Hyd 6. Elinor James.
1712. Mai 15. Thomas David.
Mehef 14. John Morris.
Rhag 8. Cathering David, Cnwc.
1714. Chwef 2. John Rees Thomas.
Ebrill 17. John David.
William James Williams.
Elinor John.
Mai 15. Thomas Nicholas.
Gor 10 Phillip Nicholas.
Tach 27. John Richard
Llandygwydd.
Rhag 25. Lewis Thomas.
1715.
Mawrth 19. James Thomas. James
John.Mary David.
Ebrill 19. James Thomas.
Mai 14. David Morgans.
Mehe 10 Elizabeth Knorton.
Rhag 26. George John.
1716. Ebrill 14. Morris John Rees.
Mehef 9. Ruth Thomas.
Awst 4. Rees Robert.
Rhag 22. Stephen Evan.
Y flwyddyn hon adeiladwyd y Tŷ Gwyn
wrth Gilfowyr.
1717. Chwef 17. Anne John.
Mawrth 16. Thomas Lloyd.
Mehe 8. Anne David,Nhyfern.
1718. Mawrth 18. Elinor John, Llanllwch.
Ebrill 12. Dorothy David.
Gor 5. Mary Morgan.
Rhag 20. Lewis Williams.
1719. Ion 14. David Evans.
Ebrill 11. William Hugh.
Griffith Thomas.
Mai 2. John Mathias.
Mehe 6. Griffith Thomas.
Thomas Alban. John
Thomas.Mary Howels.
1719. Gor 4. Mary James. Anne John.
1720. Mawrth 12 William Nicholas.
Mehef 4. Mary Thomas.
Gorph 29. Emer Evans?
1721. Mawrth 11. Jenkin Rees, Clyde.
Mehef 3. Thomas James, Clyde.
Awst 26. John Lloyd, Llangoedmor.
Medi 23. Eliza John,
Llanfairnantgwyn.
1722. Mawrth 10. John Davies, Penwenallt.
Ebrill 7. Jenkin Thomas, Bridell.
Mehef 2. Thomas David.
David Thomas,
Daniel Howel
Gorph 29. Evan David. Rees Thomas.
Awst 25. Morgan John.Llanpumsaint.
William John, Llandudoch.
Medi 22. Griffith John Robert.
Mary Evan John.
Hydref 11. Thomas Jenkin.
Anne Morris.
1723. Mawrth 16. Thomas Evans,Llandygwyd.
Ebrill 6. Jenkin George.
Mai 4. Janne,
Gwraig Morris John.Rees.
Mehef 29. Isaac Evan. Mary Jason.
Jane Rees. Jane, Gwraig
Griffith John Roberts.
Awst 27. Jane Thomas.
Gwellian John.
1724. Ion 16. Anne Rees Evans.
Chwef 8. Thomas John, Blaenporth
Mai 30. Jane Thomas.
Rhag 10. J.David James.
1725. Chwef 9. Dorothy Davies.
Mawrth 6. Josuah Edwards.
Ebrill 3. Elinor Davies. Anne John.
Mai 1. George Williams.
Catherine Lloyd.
Gorph 21. Thomas James Griffiths.
Awst 21. Anne Howel.
1726. Chwef 5. Gwenllian Evans.
Ebrill 2. David Rees.
Gorph 16. Margaret Williams.
Hyd 8. James Jenkin.
1727. Medi. Margaret John.
1728. Mawrth 2. Mary John, o sir Aberteifi.
Mawrth 30. Mary Hary.
Mary Williams, o Trefin.
Mehe 22. Elizabeth Evans.
Martha James.
153
Bedyddiadau Tud 104-105-106.
1729. Ebrill 26. Thomas Jenkins.
Mehef 21. Josuah Lewis Thomas Evans.
John Thomas.
Elizabeth Phillips.
Mary Phillips.
Mary Griffith Owen.
Gor 16. Thomas John. Nicholas.
David Jenkins.
Thomas James.
Awst 11. Evan Morgan.
Rhag 5. Lettice Davies,Clynfyw.
1730. Chwef 28. Mary David.
Mawrth 28. Morgan John. Elizabeth John.
Ebrill 25. John Morris. Lliky John.
Anne Thomas.
Elizabeth Evans.
Margaret David.
Mai 23. Levi James. David John.
Margaret Griffith.
Meh 20. George David.
David William.
Gwenllian Thomas.
Hyd 17. Anne Morris.
Rhag 5. Michal Morris.
1731. Chwef 27. Lewis Thomas.
Martha Evans.
Ebrill 24. Emi James.
Meh 19. John Phillips. Morris Peter.
Tach 28. David Lodwig.
1732. Chwef 19. Elizabeth Prosser.
Mawrth 25. David Morgan.
Meh 17. Brisela Morris.
Awst 12. John Davies.
Medi 9. John Griffiths Owen.
Tach 4. David Nicholas.
Rhag 1. Cathering James, Tredrath.
1733. Chwef 23. John Morgan.
1734. Meh 15. James Lewis o Glyde.
1735. Ebrill 14. Ester Griffith o Lantwd.
1736. Ion 23. David Thomas Richard.
Chwef 21. David Rees.
Mai 15. Mary Thomas Richard.
1737. Mawrth 19. Gwenllian Thomas.
Meh 9. Mary Evans.
Gorph 9 . John Morris. O Llandydoch.
Medi 3. Thomas Phillips, Llandydoch.
Hydref.3. Elizabeth Morris.
1738. Mai 23. James John.
Meh 24 . John Griffiths. John George.
Mehef 24. James Lloyd. John Evans.
John David.
Gor 21. Susanna Thomas.
Awst 19. Mary Griffiths.
Medi 16. Roger Rees. .
1738. Medi 16 David Jenkin.
Thomas Evan.
Hannah James.
David Thomas.
Jane John.
Hydref 14. Mary Llewelyn
Tach 10 David Evans.
Tach 25 Elizabeth Thomas.
Rhag 23. Daniel Evan.
1739 Chwef 18 James John.
William Richard.
Margaret Thomas.
Mawrth 17. William Evan. Mary John.
Ebrill 14. James James.
John Griffith.
Mai. 12. David Griffith. Gras.
Margaret Thomas.
Gor 7. Evan Parry.
Margaret Phillips.
Tach 24. Stephen David
Elizabeth Griffith.
Dorothy Griffith.
Ann John. David Morgan.
Thomas John.
JohnThomas
Jenkin John.
Benjamin Thomas.
Cathering Phillips.
Rhag 22. George John.
Jenkin George.
Samuel David. Elenor.
Dorothy Llywelyn.
1740. Ion 19. David John.
James David.
Jonathan James.
Elenor George.
Elizabeth Thomas.
Jane Thomas.
Chwef 15. Margaret David.
Elenor John.
Mary John. George John.
Gwraig Lewis, Tŷnewydd.
Mawrth 15. Thomas James.
JohnMorris.
Elizabeth James.
Ester Thomas.
Mary George.
Ebrill 15. Elenor Griffith.
Dorothy Gil.
Mai 10. Benjamin Evans
154
Bedyddiadau Tud 106-107-108.
1740. Mai 10. John Phillips. Jane Griffith.
Elenor Evans. Sara George.
Mary Phillips.
Meh 8. John Phillips. Griffith John.
Alas George.
Elenor John.
Gor 5. Gwenllian Evans.
Elizabeth Griffiths.
Lettice Thomas.
Margaret David.
Awst 2. Gwenllian David.
Margaret Phillip.
Mary Samuel. Mary Thomas.
Mary Benjamin.
Awst 30. John Samuel.Martha John.
Tach 22. Evan John. Mary David.
1741. Mawrth.14 Thomas Morgan.
Ebrill 11. Anne John. Elenor Williams
Elizabeth Owen.
Jane Samuel
Mai 6. Jane Williams. John George.
Martha Lewis.
Mehef 9. Margaret John.
Margaret Samuel.
Hyd 24. David John. Rebeca John.
1742. Ebrill 9. Jane John.
Gor 3. Sara Thomas.
Meh 5. Thomas David,
Elizabeth Owen.
1743. Gor 2. Jacob Morgan.
Gor29. John Alban. Thomas Griffith.
Awst 27. Thomas Johnathan.
Rees Griffith. Mary Thomas.
1744. Ebrill 8. Rachel John.
Meh 3. Mary Morgan.
Cathering Evan.
1745. Ion 13. James Evans.
Chwef 10. Ales Thomas.
Mawrth 10. Sara Robert.
Mai 4. Jane Williams.
1745. Adeiladwyd tŷ cyfarfod Blaenwaun.
Awst 25. Elinor Evans.
Medi 22. Jenkin John.
Tach 17. Elizabeth Evans.
Anne Morgan.
Rhag 15. Jane Evans.
1746. Ion 12. Thomas Lewis.
Chwef 9. Thomas John.
Ebrill 6. Daniel Edward.
Sara Morris.
Elizabeth Rees
1746. Mai 4. Elenor John. Elenor Evans.
Meh 1. John David. David John.
Mary Griffith.
Margaret John.
Medi 21. John Samuel.
Elizabeth Mathias.
Hyd 19. John Thomas
Mary Thomas.
1747. Gor 20. Elizabeth James.
Medi 19. David Jenkins.
Hyd 17. Joseph John. Martha Jenkin.
Tach 15 . Elenor John.
1748. Mai 22. Mary George
Gorf 17. John Williams.
Awst 14. Lewis John. Mary George.
1749. Meh 9. John Thomas.
Awst 19.. Mary David.
1750. Mawrth 3. Mary Thomas.Mary Rees.
Ebrill 29. John Thomas.
Gor 22. Richard Evans.
Thomas Lewis.
1751. Meh 26. Margaret John.Mary John.
Rhag 1. David Lewis.
1752. Ion 26. Nicholas David.
Chwef 4. Josiah John.
Mawrth 29. Mary Thomas.
Hannah John.
Gorf 13. Rachel Thomas.
Hyd 10. Jane David.
Tach 7. John Davies.
1753. Ion 13. Lettice David.
Chwef 10. Mary John.
Mehef 30. Caleb Lewis.
Tach 18. Mary Nicholas.
1754. Mai 3. Thomas Evans.
1755. Mehef 1. John David.
Gwraig James David.
Mehef 28. Daniel Evans. James Enoch.
Johna Evans.
Rhag 5. Ector Vaughan.
1758. Ebrill 30. Daniel John.
Mehef 25. Josiah Thomas.
Hyd 20. Mary William.
Margaret David.
1759. Mawrth 2. David Thomas.
Ebrill 29. John Davies.
Hyd 7. Susanna Nicholas.
Tach 10. Rees David.
1760. Mawrth 2. William Williams.
Mawrth 29. John Davies. Mary James.
Roger Nicholas
155
Bedyddiadau 108-109-110
1760. Mawrth 30. Martha David.
Ebrill 28. David John. Morgan John.
Anne George.
Mai 18. Jane David.
Mehef 9. David Beinon.
Cathering Williams.
Gor 21. Frances John.
Awst 13. John Richard.
Medi 7. Griffith David.
Margaret Morgan.
Hyd 27. William Fransis.
Tach 23. Thomas Rees.
Rhag 20. Mary John.
1761. Ion 30. Thomas Harri.
Chwef 28. Evan Nicholas. David Robert.
Mary Robert.
Gwraig John Davies.
Gwraig John Richard.
Mawrth 7. Elizabeth Rees.
Ebrill 5. Elizabeth Hughes.
Ebrill 18. Evan Owen. John Stephan.
David Richard.
Elizabeth Nicholas. (Widw)
Mary Nicholas. Anne George.
Ebr 25. George Owen.
William David. Owen Davies.
Rees Hughes. John Griffiths.
Mai 28. Thomas Davies.
Meh 14. Thomas Phillips. Tubal Rees.
John Phillips.
Gwenllian Thomas.
Frances Hughes.
Anne Owens.
Meh 22. Mary Jenkins.
Gor 20. Lewis Lewis.
Medi 7. Richard Griffiths.
William Morris.
Benjamin Richards.
Margaret Richards.
Daniel Lewis. Jane Nicholas.
Tach 9. Sarrah Evans.
Tach 30. Enoch Rees.
1762. Chwef 14. Anne Davies.
` 21. Martha Dyfnallt.
28. Elizabeth Phillips
David James.
Ebrill 25. David Evans. Mary Jones.
Mai 23. David John. Anne Enoch.
Mehef 13. James Rowlands.
John Thomas. Joseph James.
Gor 11. John David.
1762. Gorf 18 Elizabeth David.
Rhag 5. Elizabeth Morris
1763. Chwef 27. Sarrah Davies.
Mawrth 26. Mary Thomas.
Ebr 14. Joseph Richard. David
John.
Mai 15. Anne Lewis.
Mai 22. Anne David.
Mehef 20. Thomas Phillips.
Gorf 17. Caleb James.
Thomas Joseph.
Awst 14. Mary David.
Hyd 29. Martha.
1764. Ion 1. Medod James.
Ion 29. Mary Thytson
Mawrth 18. Jane John.
Ebrill 24. James Evans.
Mai 20. Mary James.
Martha David.
Martha James.
Mehef 17. John Evans. David Evans.
Cathering.
Gor 7. John Rees.
Gor 14. Margaret John.
Elenor James.
Awst 11. Mary John.
Medi 9. David Daniel.
Margaret James.
Hyd 7. Mary Griffith.
Tach 25. Margaret James.
1765. Chwef 17. Mansel Gwyon.
Medi1. Anne Rees.
Hyd 29. Elizabeth George.
Tach 3. David John.
1766. Ebrill 19. Thomas David.
Gorf 8. Thomas James.
Medi 4. William Lewis.
Tach 2. Elizabeth David.
Elizabeth Griffith.
Rhag 2. David Thomas.
1767. Ion 8. Cathering David.
Ion 25. Thomas Jenkins.
Mawrth 24. Richard John.
Enoch Thomas.
John Daniel.
Ebr 12. Lydia Thomas.
Ebr 19. Enoch Thomas.
Mary Phillips.
Mary Jenkins.
Mai 10. William Thomas.
Mai 17. Margaret Thomas.
Meh 12. Margaret James.
Gor 5. David John. Owen John.
Awst 2. David Phillips.
Awst 9. Elenor Griffith.
Mary Griffith.
Tach 1. Sarrah Richards.
Tach 22. Anne Owen.
156
Bedyddiadau Tud 110-111-112.
1768. Ebr 17. Mary Lloyd.
Margaret Phillips.
Mai 15. George Griffith. Mary David.
Rachel Phillips.
Meh 12. Mary Evans.
Gor 1. Anne Hughes.
Gwraig o Drefdraeth.
Hyd 2. David James.
1769. Chwef 19. Caleb Thomas.
Maw 12. Mary Thomas.
19. Gwenlliant Thomas.
Ebr 5. Ester Phillips.
Gor 3. Elizabeth Mathias.
10. Jenkin Joseph.
Medi 24. David Richards.
Hyd 15. Hannah Jones.Mary David.
Rhag 10. Elizabeth Watkins.
Mary James.
Elizabeth Jenkins.
1770. Chwef 3. George Jenkins.Elinor David.
Anne John.
18. John Watkins. David Evans*
David John. Rachel John.
Mary Evans.
25. Susana.
Mai 16. Mary Llewelyn. John Daniel.
Mary John.
23. David.
Meh 10. Mary Evans.
24. Evan David. Daniel David.
Medi 16. Elizabeth Williams.
Hyd 15. Anne Rees.
1771. Ion 3. David John.
Gor 28. Anne George.
Awst 18. Margaret Hentyn.
Tach 24. Thomas Evan.
1772. Chwef 28. Anne Nicholas.
Meh 7. James Evan.
A thri yn Sir Aberteifi agos yr
un amser.
Meh 21. Evan Thomas. Mary George.
Gorf 6. Morwyn George Rees.
1773. Chwef 12. Dianah John.
Yn y gwanwyn bu farw David Thomas, gweinidog.
Yn ôl hyn cafod yr Eglwys sef Cilfowyr, a
Blaenweyn, Penparc, Frondeinol a Threfdraeth yn y
weinidogaeth perthynol yn ôl yr Efengyl ei
gwasanaethu gan David Evan, a Lewis Thomas.
* Aeth yn Weinidog
1773. Gorf. 2 Fenyw.
Hydref 3. 3 Yn Penparc.
16. David Daniel.
23. Jenkin Thomas.
John Griffiths.
Evan Thomas.
Richard Harries.
Evan John.
John Harries.
Mary John.
Anne John.
Mary John.
Elinor Thomas.
Mary Thomas.
Mary Griffiths.
Rhag 21. John.
25. Yn Penparc
John Thomas.
Cathering James.
Brisila John.
Jane Lewis.
Elizabeth Phillips.
Margaret James.
Cathering Joseph.
Sara David.
1774. Ion 21. Yn Deinol. Jonna John.
Yn Cilfowyr.
John y Felynfach.
John y gweyd.
David Jones. Ffynone.
William Evan.
Yn Trefdraeth.
Nicholas James.
Yn Blaenwain.
Elinor Phillips.
Ester Phillips.
Yn Cilfowyr.
Evan Griffith.
Anne Evans.
Rachel David.
Elizabeth Hytson.
Yn Penparc.
Phillip John. David John.
Mary John.
Anne Nicholas.
Rachel Thomas.
Mary John.
Mawrth 13. Yn Cilfowyr.
Margaret John.
Rachel David.
157
Bedyddiadau Tud 111-112.
1774. Mawrth 27. Yn Trefdraeth.
John Gwyn. Hannah Evans.
Mary Jenkin.
Ebrill 3. Yn Blaenwaun.
Richard John. Mary John.
Elinor Phillips.
Mawrth 30. Yn Cilfowyr.
Mary John.
Ebrill 18. Yn Penparc.
Thomas Morris.
Elinor Morris.
Margaret Thomas.
Cathering Jenkins.
Mai 1. Yn Blaenwaun.
Henry Richards. James.
Ester Toby.
Mai 8. Yn Cilfowyr.
Jacob Evan. Thomas Hytson.
Rachel Morris. Mary Alban.
Mary Jones.
Meh 5. John Lodwig. Mary Griffiths
Rachel Morris. Rachel Davies
Meh 12. Yn Penparc.
John David. Rachel Griffiths.
Mary James. David Stephan.
David ap David.
Gor 3. Yn Cilfowyr.
David John, Rhyderch.
Mary Thomas.
Gor 16. Yn Trefdraeth.
Mathias James.
Cathering James.
Gor 30. Yn Cilfowyr.
CatheringEvans.Llandygwyd
Anne John. Ester Thomas.
Awst 13. Yn Fronddeinol.
Thomas Thomas.
Mary Fransis.
20. Yn Blaenwaun.
Jane James. Diana James.
27. Yn Cilfowyr.
Anne James.
Elizabeth Lodwig.
Mary John Jenkin.
Jane Rees. Margaret David.
Medi 10. Yn Trefdraeth
Cathering Owen
24. Yn Cilfowyr.
Mary Jacob. Elizabeth John.
Medi 17. Yn Penparc.
William David.
Elizabeth William.
Hannah David
1774. .Hyd 8. Yn Cilfowyr.
William Morgan.
Magdalen Jones.
Tach 12. Yn Blaenwaun.
Rachel John.
Anne Richard.
Elizabeth Lewis o
Ebenezer Trwy osodiad
dwylaw ac
Ymosodyniad i
gyfamod yr Eglwys.
1775. Chwef 5. Yn Blaenwaun.
George Rees. Sara Rees.
Meh 17. Yn Trefdrath.
Eliza James.
24 Yn Blaenwaun.
Thomas Phillips.
Roderick Hughes.
Gorf 9. Yn Penparc.
Mary Benjamin.
29. Yn Cilfowyr.
Benjanin Evan.
John Hughes.
Jane Thomas.
David Hughes a
derbynwyd
Trwy lythyr o‘r Pant teg.
Medi 16. Yn Blaenwaun.
Mary Rees.
23. Yn Cilfowyr.
Mary John. Mary
Thomas.
Elizabeth.
Hyd 28. Yn Penparc.
Elinor Phillip.
Jane Thomas.
Awst 5. Yn Trefdrath.
Mary Dyfnallt.
Rhag 16. Yn Cilfowyr.
William George.
Anne David, Teifi Hse.
1776 Ion 7. Yn Blaenwaun.
Anne David.
Frances Richard.
10. Yn Cilfowyr.
William Thomas.
Maw 23. Yn Trefdrath.
Hannah Mathias.
Mai 25. Yn Cilfowyr.
Rachel Lewis,
158
Bedyddiadau Tud 112-113-114.
1776. Meh 10. Derbyniwyd yn Penparc
drwy osodiad dwylaw.
Mary Owen.
Gorf 13. Yn Trefdrath.
James Hyton. Griffith Hyton.
Elizabeth James. Mary Bedo.
Anne James.
20. Yn Blaenwaun.
Thomas Rees. Anne Morris.
Elizabeth Richard
Mary Gwyn.
Tach 2. Yn Trefdrath.
Anne George.
16. Yn Cilfowyr.
John James. Elizabeth James,
o Lanfyrnach.
24. Yn Penparc.
Mary Lewis.
30. Yn Trefdraeth.
Margaret Herbert.
1777. Ion 25. Yn Penparc.
Jane David.
Chwef 8. Yn Cilfowyr.
David James. Mary Morris.
Margaret Richard.
Mawrth 8. Thomas Morris. Mary Evans.
Mary Williams.
15. Yn Penparc.
John Michal. Gwen Michal.
Ebrill 5. Yn Cilfowyr.
David Evans. James Rees.
Margaret Rees.
19. Yn Trefdraeth.
Richard Richard.
25. Yn Blaenwaun.
Martha Williams.
Mai 3. Yn Cilfowyr,
Anne David. Mary Thomas.
24. Yn Blaenwaun.
Martha Williams.
31. Yn Cilfowyr.
Abel John.
Gorf 27. Evan Thomas.
Awst 23. Anne Thomas.
Rhag 13. William John. May John.
1788. Ebrill 25. Yn Blaenwaun.
Hannah Bowen.
Cathering Bateman.
Gorf 18. Margaret Tyrnor.
1778. Awst 15. Yn Blaenwaun.
Mary Richards.
Medi 20. Yn Cilfowyr.
Hannah Jenkin.
Hyd 4. Yn Frondeiniol.
Sara Morris.
1779. Awst 22. Yn Cilfowyr.
Bedydiwyd un yn 82.
1780. Ion 29. Yn Blaenwaun.
Mary Rees . Anne John.
Chwef 5. Yn Cilfowyr.
Martha Evans.
26. Yn Blaenwaun.
Margaret Thomas.
Elizabeth Robert.
Ebrill 1. Yn Cilfowyr.
Joana Thomas.
Mary John.
15. Yn Fronddeiniol
Evan David. David John.
Sarrah James.
Gorf 16. Yn Blaenwaun.
George Lewis.
Hyd 28. Yn Trefdraeth.
Mary David.
Tach 18. Yn Cilfowyr.
Joana Evan.
25. Yn Trefdrath.? 1781. Gorf 21. Yn Cilfowyr.
Anne Morris.
Awst 30. Yn Penparc.
Rachel Elias.
1782. Mawrth 30. Yn Cilfowyr.
Timothy Evan.
Elizabeth Hatkin.
Mai 25. Margaret Evan.
Awst 10. Yn Blaenwaun?
1783. Chwef 1. Yn Cilfowyr.
Margaret Griffith.
Sara James.
Mawrth 22. Yn Blaenwaun.
Anne Phillips
17. Elinor Phillips.
Yn y flwyddyn 1783 cynhaliwyd cymanfa yn
Cilfowyr, lle pregethodd y brodyr Miles Edwards, a
Thomas Thomas. Nifer yr aelodau perthynol i
Gilfowyr y Gymanfa hon ydoedd 387.
Awst 2. Yn Trefdrath
David Joseph.
159
Bedyddiadau Tud 113-114-115.
1783. Awst 9. Yn Blaenwaun.
Morgan Morgans.
Medi 13. Martha George.
Tach 22. Yn Trefdrath. 1.
8. Yn Cilfowyr.
William David. Rachel John.
Anne David.
29. Yn Blaenwaun.
Sara Dyvnallt.
1784. Ion 3. Yn Cilfowyr.
Thomas. D.J.Hugh.
Mawrth 3. Tn Trefdrath.
Thomas Rees. Gase Griffith.
27. Yn Cilfowyr.
James Phillip.
Ebrill 3. Yn Penparc.
David John Richard.
17. Yn Blaenwaun.
John Rees.
Elizabeth Sambrook.
24. Yn Cilfowyr.
Thomas William.
Mai 15. Yn Blaenwaun.
John Sambroock.
Debora Morris.
Gorf 10. David John.
Elizabeth Mathias.
Mai 8. Yn Cilfowyr.
John Rees. Stephan Morris.
Mary David.
Gor 31. Yn Trefdrath.
Merch David James.
Medi 11. Yn Cilfowyr.
Rachel Griffith.
Rhag 25. Yn Blaenwaun.
Mary John. Frances Thomas.
1785. Ion 25. John Lodwig.
Vincent George.
Thomas Thomas.
Ion 27. Yn Cilfowyr.
Fredrick Harry.
Dorothy Thomas
Margaret John.
Benjamin Davies. *
Chwef 19. Yn Blaenwaun.
Geor Richard.
27. Yn Cilfowyr.
Anne Evans. Mary Jenkin.
Elizabeth Hill. Mary Jacob.
Mawrth 26. Rachel Hughes.
Mai 20. Thomas Richard.
Gorf 17. Hannah David. ac un arall.
* Y mae llawer o bersonau wedi bod ac mae amryw
bethau wedi ei gofnodi am danynt ac mae hynny yn
tragwyddoli ei henwau. D.S. Y mae hefyd amryw
bethau yn perthyn i‘r diwedaf a nodwyd sef
B.Davies yn teilyngu cofnodiad. Enw ei dad oed
David Thomas David, enw ei fam oedd Priscila. Yr
oeddynt yn aelodau gyda y bedyddwyr er yn
ddynion ieuanc a sengl. Hefyd yr oed tad a mam
Priscila, felly yr oed ei famgu yn aelod gyda y
bedyddwyr yn amser yr erledigaeth ddiweddaf-
cafod B Davies ei eni Hyd 8fed 1766 mewn lle a
elwir Ffos-y ficer yn plwyf Manordeifi. Yr oedd ei
fam yn 52ain oed pan esgorodd arno, ac wedi darfod
planta 16eg o flynydau cyn hynny. Yr oed gan B
Davies frawd yn bregethwr ac yn bregethwr pan
aned Benjamin a phan oed Ben yn ieuanc gyda‘i
frawd oed yn cysgu a thrwy hynny a bod ei rieni yn
rhieni duwiol cafod hyffordiadau da pan yn ieuanc.
Cafod ysgol wladol yn helaeth. Gwnaeth ardeliad o
Grist a bedyddiwyd ef pan yn 19eg oed yn y
flwyddyn a nodwyd yn Cilfowyr. Yr oed ganddo yn
caeau ac ar bwys y cloddiau fannau neilltuol i
weddïo yn dirgel ar Dduw.
Y mae hen ddywediad pam mae dyn yn 21
oed fod yn fwy gwyllt yr amser hynny nac un amser
arall. Yr oed hyn wedi cael cymaint o argraph ar ei
feddwl nes yr adunedod na wnâi ymddiddan a
marched yn ystod y flwyddyn hynny.
Ddechreuodd B Davies bregethu yn fuan
buodd dwywaith ar ben y Freni fawr yn pregethu a
chyfaill gydag ef yn wrandäwr arno, yn ôl hynny
ymosododd a‘r gwaith mewn mod mwi cyhoedys.
Cafod ei urdd yn fugail ar eglwys Cilfowyr yn y
flwyddyn 1792.
Yr oed yn fedyddiwr cywrain a chryf ac yn
llefarwr godidog ar y pwnc ac oherwydd hynny yr
oed ymofyn mawr arno a gorchest braid yw cael,
neb a fedyddiodd fwy na Benjamin Davies.
Buodd yn bedyddio 30,32,33ain rai
gweithiai ac yr oed mor cryf yn dybenu ag oed yn
dechrau.
Daeth amser i‘r rhai a fedyddiodd yn
weinidogion ac yn enwog, sef Y Parch Titus Lewis,
H.W.Jones. (Ysgrifennwyd odi ar ei dystiolaeth ei
hun 1884).
1785. Medi 10. Yn Cilfowyr.
Leah Thomas.
Ester Stephan.
Hyd 8. David Stephan.
David Jones.
9. Yn Penparc.
Margaret Morris.
Tach 5. Yn Cilfowyr.
Eliza Bowen.
160
Bedyddiadau Tud 115-116.
1785. Tach 5. Yn Penybryn.
Elinor Hughes.
Mary Thomas.
27. Yn Blaenwaun.
Griffith Jn Griffith.
1786. Ion 28. Yn Cilfowyr.
Timothy Thomas o
Brongwyn.
Chwef 18. Yn Blaenwaun.
Simon James. Eglwyswrw.
25. Yn Cilfowyr.
Elinor Daniel o Kenarth.
Mawrth 18. Yn Blaenwaun.
John Evans. ei oed 79 a
4 mis.
25. Yn Cilfowyr.
Jane Daniel.
Mary Parry.
Mai 26. Yn Trefdrath.
Henry Williams.
Maria Williams.
Meh 3. Yn Penparc.
Hannah William.
24. Griffith Griffiths.
Martha John.
Brisela Stephan.
Gorf 1. Yn Trefdrath.
Martha Thomas.
1787. Ion 4. Yn Penparc.
John David.
Chwef 21. Yn Cilfowyr.
William Phillip.
28. Yn Penparc.
Owen Evan.
29. Yn Trefdrath. Un.
Mai 9. Yn Penparc.
Anne Phillips.
Gorf 14. Yn Cilfowyr.
David Thomas.
Awst 12. Elizabeth Mibri ? o
Llechryd.
Tach 4. David Morris.
David James.
Rhag 15. Yn Penparc.
Anne Benjamin.
1788. Ion 5. Un arall.
12. Yn Trefdrath.
Joseph Rees.
19. Yn Blaenwaun.
Peter David.
Meh 22. Yn Cilfowyr.
Mary John.
1788. Ebr 12. Yn Blaenwaun.
Thomas Lloyd.
John Williams.
Elizabeth Rees.
19. Yn Cilfowyr.
William Sandbrook,
Llwyncrwn.
Daniel Thomas,
Parkgwenhingod.
27. Yn Penparc. Dau berson.
Mai 10. Yn Blaenwaun.
Mary John.
17. Yn Cilfowyr.
Joana Williams.
22. Yn Penparc. Tri person.
Meh 10. Yn Blaenwaun. James.?
18. Yn Penparc.
David Daniel.
Rachel Phillip.
Gor 28. Yn Blaenwaun.
William Williams
Cathering Williams.
Awst 4. Yn Cilfowyr.
David Seimon.
Margaret Owen.
Rachel Johna.
16. Yn Penparc.
Jane Evans.
Elinor Lewis.
Anne Owens.
Anne Evans.
Elizabeth Lewis.
Elizabeth Evans.
23. Yn Trefdrath.
Cathering Nicholas.
Dinah Dyfnallt.
Medi 14. Yn Penparc.
Evan Owen a‘i wraig.
Mary Owen.
Mary David.
Roccy John.
Mary Owen. ?
Hyd 4. Yn Cilfowyr.
David Jones.
12. Yn Blaenwaun.
George Llewelyn.
24. Yn Penparc.
Mary Thomas.
Jane David.
161
Bedyddiadau Tud 116-117.
1788. Tach 1. Yn Cilfowyr.
Daniel David.
8. Yn Penparc.
Dorothy Elis.
Jane Michal.
16. Yn Trefdrath.
John Stephan.
Rhag 1. Yn Penparc.
Mary Thomas.
Anne Thomas.
17. Yn Blaenwaun.
Margaret Morris.
27. Yn Cilfowyr.
Thomas Evans.
1789. Ion 3. Margaret Harry.
20. Yn Penparc.
John Reynolds.
Mary John.
Mawrth 2. Evan Thomas.
Edward Thomas.
William David.
8. Yn Deiniol.
Sara Jenkin.
21. Yn Cilfowyr.
Mary Lewis.
28. Yn Penparc.
Thomas Mathias.
Rees Thomas.
Anne Thomas.
Rachel James.
Anne John.
Ebrill 4. Yn Blaenwaun.
Mary Robert.
11. Yn Penparc.
Marth Thomas.
18. Yn Deiniol.
John Jones.
Mai 9. Yn Blaenwaun.
David John.
John Williams.
Mary Morgan.
16. Yn Trefdrath, Dau berson.
22. Yn Penparc.
Sela Enoch
Anne John.
29. Yn Trefdrath.
6 o bersonau.
Meh 22. Yn Penparc.
David John.
1789. Meh.22. Yn Penparc
Mary Owen.
Mary David.
Mary John.
29 Yn Trefdrath.
Stephan Jenkin.
Thomas Morgan.
Thomas Evan.
Elizabeth Thomas.
Elizabeth George.
Margaret Llewelyn.
Margaret Evan.
Elizabeth Rees.
William Nicholas.
Gor 5. Yn Blaenwaun.
Roger John.
Rebecka Robert.
12. Mary Stephan.
19. Y Rhai hyn a fedyddiwyd
Yn Trefdrath
Evan Rees.
Elizabeth Harry.
Fraces Phillip.
Elizabeth Beynon
Ester Ismael.
Elizabeth Thomas.
Martha Nicholas.
Anne Richards.
Anne James.
William Ismael.
Mary Thomas.
Medi 8. Yn Cilfowyr.
David John.
Tach 15. Yn Blaenwaun. Mary.
22. Yn Cilfowyr.
Mary John.
Rhag 20. Yn Blaenwaun.
Mary Rees.
28. Yn Cilfowyr.
Mary Williams.
1790. Chwef 5. Yn Cilfowyr.
David Owen.
David Thomas.
Mawrth 21. Mary Owen.
Ebrill 4. Yn Penparc. 1 person.
Yn Trefdrath. 2 berson.
Mai 2. Yn Blaenwaun. 2
berson.
Nifer yr aelodau y Gymanfa hon
i‘w 510.
162
Bedyddiadau Tud 117-118.
1790. Gor 4. Yn Blaenwaun.
Elizabeth Dyfnallt.
11. Yn Cilfowyr.
John Owen.
Yn Trefdrath.
William Williams.
Anne Nicholas.
David Rees.
Awst 7. Yn Blaenffos.
David Enoch.
Yn Trefdrath. 1 person.
Yn Cilfowyr.
Elinor Evan.
Mary David.
Yn Penparc. 2 Berson.
Yn Cilfowyr.
Enos George.
Margaret David.
Yn Penparc.
William.
1791 Ebrill 3. Yn Blaenwaun.
John Job.
William James.
28. Yn Cilfowyr.
John Thomas.
Benjamin James.
Nifer y Gymanfa hon yw
531
Meh 16. Yn Cilfowyr.
David Thomas.
Gorf 18. Yn Penparc. 1 Person.
1792. Ion 13. Yn Cilfowyr.
Anne John.
Rachel Evans.
19. Yn Blaenwaun.
John David.
Enoch Nicholas.
Yn Penparc.
Owen Evans.
Thomas Evan.
James Evan.
Elinor James.
Rhag 19. Yn Blaenffos. 1 Person.
Yn Penparc. 2 o Bersonau.
1793. Mawrth 5. Yn Blaenwaun.
David Evan.
Lyvi Harry.
Ebrill 3. Yn Cilfowyr.
Elizabeth James.
Yn Blaenwaun.
John Sandbrook.
Frances David.
Anne Nicholas.
1793. .Ebrill 30. Yn Trefdrath.
Anne James.
Mawrth 6. Yn Cilfowyr.
Elizabeth James.
Meh 30. Yn Penparc. 2 o Bersonau.
Gorf 6. Yn Blaenwaun. 1 Person.
Gwedi hynny 3 o bersonau.
Yn Cilfowyr. 3 o bersonau.
Meh 30. Yn Blaenwaun.
David Phillips.
David James.
Gorf 3. Yn Cilfowyr.
Anne David.
Mary David.
Elizabeth Evans.
23. Yn Blaenwaun.
Hannah Lewis.
Gwraig David James.
Awst 2. Yn Cilfowyr.
Elizabeth Evans.
Medi 8. Yn Penparc.
Anne Stephen.
30. Yn Cilfowyr.
John Michal.
David James.
Elizabeth Robert.
Rachel Thomas.
Tach 13. David John.
20. Yn Blaenwaun.
Mary Davies.
Sina Rees.
Rhag 21. Yn Cilfowyr.
John—
Mary Erasmus.
Merch Timothy Evans.
1794. Chwef 9. Yn Blaenwaun.
Mary David.
16. Yn Cilfowyr.
Enos David.
Mawrth 9. Yn Blaenwaun.
2 o bersonau.
Ebrill 6. Yn Blaenwaun.
William John Evans.
Francis Edwart.
David Evan.
David Nathan.
Elizabeth Nathan.
Thomas Richart.
Elinor Hughes.
William Stephan.
Martha Stephan.
Margaret Richart.
Mary Jenkin.
Frances Nicholas.
163
Bedyddiadau Tud 118-119-120.
1794. Ebrill 13. Yn Cilfowyr.
Unarddeg o bersonau.
20. Yn Penparc.
Benjamin Evans,Cwmfreni.
John Morgan,Penparc.
David Davies Penrallt.
Sara Evans,Pistillmry.
Mary Jenkin, Berthlwyd.
Dorothy Thomas,Cwmbwri.
Anne Morgan,Penparc.
Ebrill 28. Yn Trefdrath.4 o bersonau.
Mai 4. Yn Blaenwaun.
Owen David. Thomas George.
David Davies. William David.
John David. David Stephan.
Benjamin Nicholas. Thomas David.
William Nicholas. Jonathan Morgan.
Mary Stephan. John Rees.
Margaret Evan. Mary Edwart.
Frances Nicholas. Lettice John.
Mary Lewis. Elinor John. Mary John.
Frances David. Lettice Richard.
Jenkin David. Owen Williams. John Nicholas.
Mawrth 11. Yn Cilfowyr.
Thomas David. Anne David.
Evan David.
1794. Mawrth 18. Yn Blaenffos.
John James.
Anne Peter.
Yn Penparc.
John Evans. David Richard.
Sarrah Richard. David Evans.
Cathering Evan. Elizabeth Evan
Mary Phillips. Josuah Jones.
Elizabeth Evan. Anne Jenkins.
Jane Elias. Hannah Thomas. (12)
Meh 1. Yn Blaenwaun
(Parch) Titus Lewis.
David Benjamin. Cathering Williams.
Thomas David. Cathering Evan.
Anne Edwards. Lewis Thomas.
Evan David. Anne Richard.
Elizabeth Nicholas Martha David.
Elizabeth David. Elizabeth David.
Frances Williams. Margaret.
Mary Morris. Frances Edward.
Margaret Evan. Thomas Jacob.
George Rees. John David.
George Evan. David Lewis.
1794. Meh 1. Lewis Joseph.
Thomas George.
Eli David.
Joseph David. Owen David.
Cathering. (29)
Y nawarugain uchod a fedyddwyd gan y Parch
Benjamin Davies, Cilfowyr,ac yn eu Plith y dyn
enwog hynu Titus Lewis, yr hwn fu yn weinidog
hardd a llafyrus.
1794. Meh 15. Yn Penparc. Theophilus Thomas.
David Phillips. Jenkin Evan.
Evan Thomas. David Thomas.
Mary Thomas. Sarah Owen.
Amelia Owen. William Evan.
Roger Richard. Elinor Evan.
Jane Benjamin. Margaret Thomas.
Debra Owen. Hannah Thomas.
Rachel Evan. Jane David.
David Peter. David Evan.
Owen David. Samuel Jones.
Meh 29. Yn Blaenwaun.
Thomas Thomas. Thomas Williams.
James John. George Williams.
Mariah Williams. John Jacob.
Thomas John. Mary John.
David Evans. Jane John.
Anne Evan. Dorothy David.
Levy Jenkin. James Evan.
David Richard. Mary Richard.
Thomas Phillip. Mary Richard.
Lovy John. Elinor Thomas.
John David. Elinor John.
Levy Hughes. Mary Richard.
Mary Bowen. Margaret Thomas.
Thomas Henry. Martha Lot.
David Llewelyn. Anne David.
Anne Morris. Elizabeth James.
Ac un arall. (33)
Y rhai hyn a fedyddiwyd ar dwy waith yn
Blaenffos.
David Thomas.
Margaret Lewis, Blaengwin.
Elizabeth Lewis. Elizabeth Stephan.
Cathering John. Anne Lewis.
James? Fachendre. Martha David.
Elizabeth David Cidigyll.
Anne David. David Rees.
Morwyn Trefach, Anne?
David Thomas. Thomas Jenkin.
Isaac Morgan. David James.
164
Bedyddiadau Tud 120-121-122
1794. Gor 6. Yn Blaenwaun.
Richard Richards. Eli Phillips.
Evan Thomas. Josua Robert.
Enoch David. David Thomas.
William Evan. George Richard.
Griffith Morris. George George.
Mary David. Margaret Richard.
Job Williams. Lettice John.
Mary David. Rachel Owen.
Phillip Sambruk. Maria Evan.
Elizabeth Williams. Elinor Williams.
Maria David. Lovy Morgan.
Anne Thomas. Cathering Evan.
Daniel Richard. Mary James (26).
Gor 13. Yn Penparc.
Evan David. William Evans.
Alys Daniel. Anne Jenkins.
Mary Griffith. Elinor James.
Mary Evans.
24. Yn Blaenffos.
Isaac Morgan. Thomas Jenkin.
David Davies. Anne Thomas.
Fransis James.
Meh 30. Yn Cilfowyr.
Gwas y Beili. Thomas Griffith.
Gwas Llwyndyrus. Moses Lanpwlldu.
Benjamin Jones. William Selby.
David John. Peter Jenkin.
William y Sar. Rachel David ,Post.
Gwraig Thomas Michal. Morwyn Penfai.
Morwyn James y Boncath.
Rachel Llechryd. Wyr John Evans.
Merch Enoch Llwyngrois.
Awst 2. Yn Cilfowyr.
John Dd Daniel. Alban Thomas.
Griffith Edward. William Edward.
Thomas Richard, Llwyngwair.
John Theophilus, Llandygwydd.
David Enoch, Pencraigfach.
Sara John. Hannah Simon
Lewis.
Thomas John Thomas. Anne Samuel.
Merch Dd Sambruck. Hannah.Cwmfreni.
Asalia John Morris. Mary John Morris.
24. Yn Blaenffos.
4 o bersonau.
31. Yn Cilfowyr.
John Selby. John Lewis.
Mary Richards.
Gwraig John Theophilus
1794. Awst 31. Morwyn Penlanfach.
Sara Calep. Elizabeth Evans.
Anne Josiah, morwyn Penwernfach
Medi 21. Yn Blaenwaun.
5 o bersonau.
28. Yn Cilfowyr.
John Blaenheini. David Lewis.
David Thomas Lewis.
Morwyn Penwernfach.
Anne Williams, Pantybedig.
Mary, morwyn Penwern. Sara Samuel.
Jane Morgan, Llandygwydd.
Hannah Calep. Mary Evans.
Morwyn Pompren Sira
Sara Evan, Ffosyficer? (12).
Hyd 5. Yn Penparc.
Evan Williams. Enoch Richart.
Gwenllian Meichal. Rachel Lewis.
Anne Thomas.
18 Blaenwaun.
Margaret Thomas. Anne Jenkins.
Martha Jacob. Anne Bowen.
25. Yn Cilfowyr. 4 o bersonau.
1795. Ebrill 20. Yn Penparc.
John Williams. James Griffiths.
Thomas David.
Mai 18. 2 o bersonau.
Nifer aelodau Cilfowyr ai changenau
nghyd: - iw 901. Y cyfrif yna a roddwyd i
mewn i’r Gymanfa a gynhaliwyd yn
Aberduar,Mehefin 10fed 1795.
Meh 8. Yn Cilfowyr.
Merch Daniel George, Kilgeran.
Merch Thomas, Kilgeran.
Meh 14. Yn Penparc.4 o bersonau.
Rhag 26. David.
1796. Chwef 24. Yn Cilfowyr.
Nathaniel Miels.
Ebrill 5. Rachel Josiah.
Yn Deiniol.
Merch Lasarus.
Meh 11. Yn Penparc,
Sara David.
18. Yn Deiniol. 4 o bersonau.
Gorf 4. Yn Cilfowyr. 1 person.
Yn Blaenffos.
2 o bersonau.
6. Yn Deiniol. 2 o bersonau.
28. Yn Cilfowyr.1 person.
165
Bedyddiadau Tud 122-123-124.
1797. Chwef 12. Yn Cilfowyr.
David Enoch.
Mawrth 12. Dorothy Ismael.
Mai 1. Yn Penparc
Elizabeth Jenkin.
D.S. Yr holl rai a nodwyd a gymerwyd
allan o hen lyfr yr eglwys 1806. Benjamin Davies, Turnor.
David James. David David.
John Miels. Merch David Christmas.
Samuel Nantyreryd. David Watkin.
Owen, Parc-hen. John Richards.
Bet Griffith Jones. Deborah Davies.
Rachel Johna.
Thomas Jones.Cilast
Anne Jones ei wraig.
Benjamin Johnson. David Thomas.
Rachel Evans. Mary David.
Mary Thomas, Lygadclau.?
Margaret Evans. Margaret Watkin.
Enock James. Levi James,
Llain.
Margaret Evan. Dinah Hughes.
Mary Evan. Morwyn Cilgwyn.
Mary Thomas. Margaret Jenkin.
“Yr enwau rhagdywedig a dynwyd allan
o’r hen lyfr” Y golofn yma a gymerwyd
allan or ail lyfr yn drefn oed wedi cael ei
osod lawr.
1817. Tach 21. John George, Tanbryn.
1818 Mai 9. David James Cil-llwch.
Awst 30. Evan Jenkin, Cwmsidan.
Griffith Rees, Ponthirwen.
1819. Ion 2. Mary Johnson, Llandygwydd.
Mary Thomas, Castellmalgwyn.
Thomas Morgan, Kilgeran.
Anne John, Kilgeran.
Ebrill 11. Margaret Owen, Penrallt-llyn.
Mary Owen, Penrallt-llyn.
Hannah Williams, Kilgeran.
Lovisa Michael, Kilgeran.
Hannah Elias, Clydey.
Mai 9. David Michael, Kilgeran.
David Owen, Penrallt-y-Felyn.
Anne Phillips, Kilgeran.
Elizabeth Owen, Ffosyficer.
Frances Shelby, Parclement.
Hannah Jenkin, Trecaren.
Meh 5. Daniel John, Kilgeran.
Griffith Owen, Ffosyficer.
1819. Meh 5. Margaret Owen, Ffosyficer.
Evan Morgan, Penrallt-llyn.
Anne Williams, Cwm.
Pheoby Davies, Hafod.
Joana Michael, Castellmalgwyn.
Jane James, Cilgwyn.
Anne Jaret, Pengwern.
Gorf 4. David Williams, Clynhercyn.
Rachel Morris, Alltabercych.
Hannah John, Penrallt-y-felyn
Awst 1. Theophilus Davies, Bont.
Dan Jenkin, Llwyncregin.
William Owen, Penrallt-llyn.
Elizabeth Evan, Clynllan.
Elinor Jones, Penrallt-fach.
Hannah Williams, Penrallt-Felin
Elizabeth Jones, Cilast.
1819. Awst 29.Rachel Griffith, morwyn
Ffynonoer.
Ann Griffith, Allt-Abercych.
Medi 26. Thomas John, Llechryd.
Sarrah Owen, Nantyreryd.
Maria Davies, Nantyreryd.
Sarrah Williams, Penralltfelin.
Mary Jones, Cilastisa.
Hyd 24. David Thomas, Pantygwydil.
Tach 21. John Christmas.
Mary Christmas.
Rhag 19. Elizabeth Thomas Kigeran.
1820. Chwe 13 .Hannah Jenkins, Blaenpistyll.
Medi 24. David Lewis, Felinpenrallt.
John Lewis, Do.
David Daniel, Tŷprydd.
Rhag 17. Elinor Thomas, Cwmpendre.
1821. Ebrill 8.John Jones, Postgwyn.
Mai 6. William, gwas Plasyberllan.
Gor 1. Mary Davies, Hafodwen.
1822. Gorf 27.Ester Miels, Felinfach.
Awst 24. Mary Anthony, Pantyrhaidd.
Medi 22. Elizabeth Nicholas, Pendre.
Hyd 20. John Jenkins, Llygadllaca.
Rhag 14. Thomas Stephan, Siopnewydd
Mary Davies, Pendrinbach.
1823. Chwef 8.Louisa Griffith, Ietfawr.
Mawrth 9. Anne Jenkins, Porth.
Sara Davies, Pendrinbach.
Rachel David, Abercych.
166
Bedyddiadau Tud 124-125
1823 Ebrill 6.Griffith Jenkin, Llygadllaca.
John James, Cil-llwch.
Anne George, Baily.
Anne Salmon, Llwyndyrys.
Mary Evan, Penrallt-aefed.
Mai 4. William Morris, gwas Pendre.
Hannah Nicholas, Cwmpendre
Mary Thomas, Pantygwyddyl.
Anne Jenkins, Llygadllaca.
Anne Elias, morwyn Beili.
Anne Jones, Do.
Meh 1. Thomas Evans, Abercych.
David James, Cil-llwch.
Charlotte Thomas, Cill-llwch
Elizabeth Thomas, Nantyreryd.
29. John Evans, gwas Kilrhiwefach.
Rachel John, Cwmllwydrew.
Gorf 27. Mary Harries.Cnwcyfran.
Dina Harries. Do.
Elizabeth Davies, Penrallt.
Anne Phillips, Parc-celynen.
Tach 16 . Enoch Evans, gwas Beili.
1824. Meh 26.Elizabeth Rees, Cilgwyn.
Elinor David, morwyn Beili.
Awst 22. Abram Elias, Cnwcyfedwen.
Joana Owens, Penrallteifed.
Ester David, Felinfach.
Hyd 17. Silvanus Jones, Lanrhyd.
Rhag 12. John Rees, Polionhelyg.
1825. Ion 9. Anne Richard, Cwrcwed.
Mai 29. David Morris, gwas Pendre.
Lydia Miels, Penralltfach.
Awst 21. Jane Jenkins, Pantyrlys.
Fhetura Turner, Cwarel-mawr.
Frances Davies,
Penlan,Llandygwyd.
Mary Evans, morwyn Penwern-fach.
Medi 18. Ester Williams, Pwllcrwn.
Hyd 16. David Rees, Cil-llwch.
Ebenezer Jones, Penlangych.
Anne James, Cil-llwch.
Mary Johnson, Llandygwydd.
Rachel Watkin, morwyn Cafnant.
Cathering Jenkins, Fynonebach.
Tach 13. Elinor Thomas, Pantygwyddyl.
Jane Evans, Scotland.
Elizabeth Evans, Llandygwydd
Anne Johnson,
1825.
Rhag 11 Mary Rees, Hafodlwyd.
Mary Davies, Cwmblanpant.
Rachel Griffiths,
Penrallt,Capelcolman .
1826. Ion 8. Anne Davies.Cwm-Blaenpant.
Frances Jones, Cwm-Blaenpant.
Chwef 5. David Owen, Ffynonoer.
Anne Jenkins, Forgecych.
Ester Hughes, Cwmply.
Mawrth 5. Mary Griffiths, Cilgeran.
Elizabeth Lloyd, Felingych.
Anne Jenkins, Ponseli.
Ebrill 2 Martha Richards,
dilades,Ffynonau
Anne Richards ei merch.
Mary Thomas, Tynewydd.
Mary Thomas Forgecych.
30. Henry Jenkins, Do.
Rachel David, Cilriwefach.
Mary Williams, a
Margaret Jones, morwynion
Cilastisaf.
Mai 28. Anne Owens, Penralltllyn.
1827. Ebr 1. James Davies, Pontarseli.
Meh 24. Thomas Larn. Gwas Clos.
Gor 20. Sara Jones, gerllaw Blaenpant.
Anne Jones, Penparceithin.
Tach 9. Mary Howells,
morwyn Clynfyw.
Rhag 7. David Thomas,
gwas Cilwendeg
1829. Maw 1 Hannah John.
Morwyn Clynfyw.
28. Cathering----- Pencraigfach.
Awst 16. William Richard, Llain.
Medi 13. Anne Evan, Llandygwydd.
Hyd 11. Mary Richard, Llain.
1830.
Awst 15 Thomas Thomas, Penrhywfelin.
Martha ei wraig.
Lydia ei merch.
John Phillip, Cwm, Cilfowyr.
Mary Davies, Lanpwlldu.
Sara Williams, Clynhercyn
Medi 12. David John, Pontwendofon.
Joshua Thomas, gwas Felinfach.
Martha Davies, Tyrhyw.
Hyd 10. Titus Lewis Garegwen.
167
Bedyddiadau Tud 125-126-127.
1830.
Hyd 10. Frances Phillips, Cwm Cilgwyn.
Rachel Johnson, morwyn Cilgwyn.
Janet Jones, Posty.
Tach 7. John Davies, Lanpwlldu.
John Humphrey, Penralltfach.
Rhag 5. Titus Griffith, gwas Cilgwyn.
Davidc Williams, Pwllcrwn.
David Thomas, Rallt.
David Evans, Scotland.
1831. Ion 2. Mary Davies, a Hanna Davies,
Cwmgyri.
Mary Richards, Tygwyn.
Mary Charles, Felin-cwm.
Chwef 27. Enoch Morris, Garegwen.
Thomas Evans, Plasyberllan.
Mary Jones, merch Sam,Abercych.
Mary Owen, Creige.
Mawrth 27. Elizabeth Davies, Ffynonoer.
Margaret Daniel, Pontrhydyceirt.
Meh 19. John Evans, Clynllan.
1832.
Ebrill 22. James James, Ffynonebach.
Titus Williams, Ralltgellydeg.
Nathaniel Davies, Ffynonebach.
Anne Thomas, Cilast.
Mai 20. Evan Evans, Capel-newydd.
William Thomas, Cilfowyr.
John Hughes, Penlangych.
Merch John Theophilus.
Jane Evans, Llandygwydd.
Meh 17. David Lewis, Dolcwm.
Enoch James, Penrallt, Abercych.
Anne Evans, Capelnewydd.
James Morris, Cerig-gwynion.
John Thomas, gwas y Fainor.
Gorf 14. Sara James, Fynonebach.
Rhag 30. John Rees, Gilfach.
1833.
Ion 27. Daniel Thomas, Tynewydd.
Chwef 24. Enoch Thomas, Cwm.
John Jones, Dyffryndwrlas.
Mai 19. Mary Jones, Felin-banau.
Medi 8. Mary Thomas, Forge cych.
Hannah Jenkins, Abercych.
Anne Davies, Abercych.
Hyd 6. Benjamin Williams, Pwllcrwn.
Sara Davies, Penralltybont.
1833. Hyd 6. Mary Davies, Danbedw.
Anne Jenkins, Forgecych.
Tach 3. Margaret Jones, Waunisaf.
Cathering Davies, Pendrinbach.
Rhag 1. David Thomas, Cilastisa.
Mary Davies, Abercych.
29. Mary Lewis, Capelnewydd.
1834.
Ion 26. Hannah Jones, Porth.
Mary Williams, Cafnant.
Margaret Christmas.
Chwef 23. David Jones, Panwr, Forgecych.
John Rees, Pantygwydyl.
Mawrth 23. David Jones, Porth.
Margaret Rees, Fynonoer.
Ebrill 20. Margaret Davies, Penalltybont.
Maria Thomas, Cwarelmorwr.
Phebe Williams, Pontsely.
Meh 15. Elinor Davies,, Abercych.
Awst 10. Rachel Morris, Troedyrhyw.
Tach 30. Thomas Daniel, Penllain.
Mary,merch Dd Lanteifi.
1835.
Chwe 22. Hannah Richard.
Maw 22. Mary Jenkins, Pontrhydyceirt.
Ebrill 19. David Jones, Bonkathbach.
Meh 14. Rachel Morgan, Cwmsidan.
Gor 12. John Michael.
Hyd 4. David Evans, Abercych.
John Morris. Capelnewydd.
Tach 1. David Davies, Abercych.
1836.
Mawrth 20. William Williams, Bontrhydyceirt
Mary Thomas, Penralltybont.
Medi 4. David George, Scotland.
Mary Phillips, Penlanshop.
Hyd 30. Evan George, Beili.
James Johnson
1837.
Ion 22. Jane James, Cil-llwch.
Maw 19 . David Owen, Clynllan.
1838.
Maw 18. Anne Davies, Blaen-nant-tir.
Mai 13. Mary Davies, Llwyncregin.
Margaret Johnson, Llandygwydd.
Awst 5. John Evans, Penalltybont.
Thomas Evans, Do.
John James, Cafnant.
168
Bedyddiadau Tud 127-128.
1838.Awst 5. John Jones, Tandderwen.
David John, Tangelynen.
Anne John, Do.
Charity Evans, Porth.
Elizabeth James, Cafnant.
Anne Evans, Abercych.
Mary Jenkins, Pontseli.
Mary Evans, Pontseli.
Elinor Davies, Lanpwllau.
Medi 2. Mary Davies, morwyn Gilfach.
Medi 30. Thomas Davies, Turnor.
David Harries, Gellideg.
Sara Evans, Penralltybont.
Mary Jones, Waunisaf.
Pheobe Evans, Abercych.
Hyd 28. Hannah Evans, Pontseli.
William Thomas, Plasyberllan.
Rhag 23. John Thomas, Do.
1839.
Ebrill 14 John Jones, gwas Fosyficer.
Mary Thomas,
Mai 12. John Owens, Ramoth.
Enoch Evans, Pontarseli.
Gorf 7. Edward Thomas, Berllan.
Benjamin Thomas, Penquare.
Sara Jones, Penquare.
Awst 4. Simon James, Saer.
Thomas George, Scotland.
Thomas Griffith, Gof.
Anne Thomas, morwyn Beili.
Frances Richard, a
Rachel Richard, Fynonlikely-uchaf
Medi 1. Thomas James, Cnwcau.
Rachel James, Do.
Benjamin George, Scotland.
John Owens, Coedcwm.
John Jones, Coedcwm.
Anne Evans, Coedcwm.
Mary Miels, Felinfach.
Hannah Evans, Llandygwydd.
Medi 29. Hannah Thomas, Berllan.
Elinor Owens, Clynllan.
Rachel George, Scotland.
Anne James, Cwmllydrew.
Margaret Thomas, Derwendeg.
Frances Evans, Ffoslas.
Hyd 27. Mary Jones, Pantarlys.
John Miels, Felinfach.
1840.
Mawr 15. Daniel Owens, Fronfach.
Thomas Lloyd, Felingych.
Ebr 12. David Evans, Abercych.
Mai 10. William George, Scotland.
David Davies, Penllain.
Thomas Davies, Penfai-isa.
Meh 7. Margaret Richard, Pendol.
Anne Jones, Ffynongareg.
Gorf 3. Thomas Williams, Llechryd.
Elinor George, Scotland.
Mary Jones, Ffynongareg.
Sara Davies, Cwmtawel.
Awst 30. Joshua Evans, Penfai.
David Jones, Penllain.
Cathering Evans, a Anne Davies,
Morwynion, Alltybwla
Hyd 25. John Griffith, Cefn.
1841.
Ion 17. Elizabeth Phillips, Lodge.
Maw 14. Evan Thomas, Derwendeg.
Rachel Thomas Llechau.
Mai 9. Thomas Evans, Tanybanc.
Daniel Rees, gwas Penralltisa.
Cathering Rees, Danywinllan.
Dinah George, morwyn Beili.
Gor 1. Thomas Morris, Penralltyperthi.
Roger Williams, Cwmgyru.
Thomas Phillips, a John Davies,
Gweision Parcneithw.
John Daniel, Pontrhydyceirt.
Gor 1. Anne Lewis, Capel newydd.
Cathering Davies, Ffynonoer.
Anne Owen, Troedyrhyw.
Margaret Thomas, Clynhercin.
Elizabeth Morgans, Penygraig.
Mariah Morris, Penrallt-llyn.
John Daniel, Pontrhydyceirt.
Pheobe Daniel, Pontrhydyceirt.
Mary Owens, Ffynonoer.
Awst 1. Mariah Griffiths, Abercych.
Elizabeth Jones, Abercych.
169
Bedyddiadau Tud 128-129
1842.
Ebr 10. Elizabeth George, Penralltisa.
Mai 6. Anne Evans, morwyn Beili.
Meh 5. Thomas Thomas, Boncath bach.
John Jenkins, Penralltgoch.
Gor 3. William Thomas, Pontrhydyceirt.
Anne Thomas, Pontrhydyceirt.
Mary Jenkins, Pontrhydyceirt.
31. Mary Mathias, Cwm.
Sara Owen, Garegwen.
Mary Rees,, Pantyronen.
Awst 28. Mary Thomas, Penrallt.
Hyd 23. Enos George, Scotland.
Elizabeth George, Scotland.
Thomas Davies, Penquare.
Hannah Rees, Penfedw.
1843.
Hyd 22. Mary Thomas, Pantyrlys.
Tach 19. Davd Watkins, Waunisaf.
1844.
Maw 10 . David John, Pant Tyryl.
Mary Rees, Tanwinllan.
Meh 30. Hannah Owens, Ffynonaubach.
Gor 27. Mary Thomas, Rallt.
Anne Thomas, morwyn Bonkath.
Tach 16. John Reynolds, Nantyreryd.
Jane Thomas, Bank. Y dai gan B.
Davies, bedyddiod yr hen wr hwynt mor wedaid ag
erioed, fel y synod pawb oed yn y lle.
1845.
Awst 24. Lydia, Rhiw.
1846.
Mai 3. Elizabeth Davies, Penrhiwbont.
Elizabeth Jones, Tandderwen
Pheoby Owens, Ffynonaubach.
Judith Watkins, Bwlchmwlyn.
Y Pedwar gan N.Thomas
Mai 31. Timothy Thomas, Bange.
Meh 28. Hannah Morris, Llwyncrwn.
Anne Jenkins, merch John
Jenkins.
Mary Williams, Tŷcam.
Mary Jenkins, Lofft.
Sara, morwyn Cafn nant.
Hannah Thomas, Llwyncrwn.
Eliz Evans, Ffynonau bach
Gor 26. John James, Pontrhydyceirt.
Medi 20. Jane Thomas, Clynllan.
Anne Williams, morwyn Beily.
Hyd 18. Dan Thomas, Pant-tyrllus
Elizabeth Thomas, eto.
Cathering Davies,
Penrallt, Capelcolman.
1846.
Tach 4. Dyd Mercher, Fraces Jones,
Morwyn Manoreifed.
14. David Morgans, Nantyreryd.
1847.
Ion 9. Mary, Tanralltgudd.
Mai 30. Maria Lewis, Capelnewyd.
Awst 22. Elinor Griffiths, Redsalmon.
Tach 14. Sara Thomas,Penrallt, Capel-
colman.
1848.
Ion 8. Sara Thomas, Capelnewyd.
Anne Thomas, Capelnewyd.
Margaret Reynolds, Pontrhydyceirt
Ebrill 30. Margaret Jones, Pantyrlys.
Mai 28. Jane Mathias, Cwm-dan,
Penralltllyn.
Meh 25. Margaret Thomas, a Sara Harris.
Morwynion Beily.
Awst 9. Dyd Mercher, John Penrhyw.
20. Cyfamodwyd ef.
Hyd 14. Mary Prethro, Pontbrenllwyd.
1849.
Ebr 29. David Jenkins, Gweuyd.
Mary Jenkins, ei chwaer.
Anne George, Pontarsely.
Mai 27. Margaret Harries, Kilwendeg.
Ady George, Pontarsely.
Nancy Owens, Ffynonoer.
Mary Griffiths, Redsalmon.
Meh 24. Rachel Williams, Pontrgydyceirt.
Anne Daniel, eto.
Mary Morgans, Nantyreryd.
Sara Jones, Nant.
Awst 18. Elinor George, Beily
Awst 19. Ben Morris, Llwyncrwn.
Hannah Rees, Tyffarm.
Medi 16. Daniel Jones, Penrallt.
Elizabeth Davies, Plasyberllan.
Anne Jones, Ffynonaubach.
Mary Davies, Trecaren.
Tach 11. David Christmas, Porth.
Maria Lloyd, gynt Felingych.
1850.
Maw 31. Elizabeth Thomas, Clynllan. Gan
Yr hen wr Ben Davies.
Gor 21. Anne Richards, Parcygweudd.
Rachel Harries, Glandwr.
Mary Morris, Cosnant.
Tach 10. Margaret George, Beily.
170
Bedyddiadau Tud 129-130-131.
1851.
Maw 30. John James, Capelnewyd.
Meh 21. Anne Phillips, Wendros.
Gor 20. Margaret Jenkins, Scotland.
Sara Williams, Scotland.
1852.
Chwef 1. Josua Jones, Penknwc, Kenarth.
Ebrill 25. James Morris, Cilwendeg.
Mary Evans, Do.
Thomas Jones, Abercych.
Elizabeth Phillips, Wendros.
Mai 23. Thos Lewis, Abercych.
David Griffiths, gwas Penfedw.
26. Mae‘r Cymanfa un Bethobara suyd Benfro.
Meh 20. John Jones, Kenarth.
Hannah Daniel, Capelnewyd.
Mary Thomas, Felyncawed .?
Rachel Morgan, Kenarth.
Gorf 18. Benjamin Jones, Waunisaf.
David Evans, Fynonebach.
James Davies, Do.
John Jenkins, Pontselly.
Ester Evans, Alltgilgeran.
Dwia ?James, Fynonebach.
Hannah Jones, Do.
Elizabeth Davies, Penrhyw.
Cathering Evans, Fynonebach.
Rachel Isaac, Porth.
Ann Morris, Llwyncrwn.
David Morris, Scotland. 1852.
Gorf 18. Charlot Williams, Cilgeran.
Hannah Davies, Troedrhyw.
Rachel Griffiths.Cefen.
1853.
Ion 30. Eliza Phillips, Clinffuw.
Mawrth 27. Mary George, Penralltisaf.
Margaret Davies, Penllwindy.
Mary Griffiths, Do.
Mai 31. Mae‘r Cymanfa un Penybryn
Swyd Benfro.
Hyd 9. David Thomas, Clynllan.
1854.
Ion 30. Ann Jenkins, Scotland.
Maw 26. Rachel Evans, morwyn Gobedig.
Rachel George, Beily.
Thomas George, Pontselly.
Ebrill 23. George Gibbon, Cilgwyn.
Mary James, Forgegych.
Pheby Williams, Do.
Hannah Davies, Trecaren.
1894.
Hyd 14. William George, Gilast.
Sara Jones, Cwmfelin.
Sara Anne Thomas.
Mary Evans, Penrallt-llyn.
1895.
Gorf 21. Thomas Jones, Cilwendeg.
James Jones, Cilfowyr.
Thomas Thomas, Fosyficer.
David Davies, Capelnewydd.
1895.
Medi 15. Thomas Richard, Bache.
Hyd 8. Elizabeth Ann Jammes.
Elizabeth Lad, Foxhol
1896.
Medi 21. Hannah Jones, Nantyreryd.
Sara Jones, Penrallt-llyn, maid.
Mary Rees, Garegwen, maid.
Hannah James, Bontrhydyceirt.
Maguy ? Thomas, Capelnewyd.
Yn 1896. Dau ar lanau afon cych gan
Prichard Castellnewyd.
Yn 1896. Dau ar lanau eto gan y Gweinidog
171
Enwau aelodau Eglwys Cilfowyr yn y flwyddyn 1897 gan fod y llyfr hwn wedi ei esgeuluso am 40ain
mlynedd yr ydym yn gosod enwau yr aelodau yma fel ac y maent yn bresennol Chwefror 1879 sef blwyddyn
wedi sefydliad W.C.Williams yn weinidog ar yr eglwys.
Bydd y gangen eglwys yn Ramoth yn cadw chyfrif ei hun, (Tud 132-133)
David George, Nantyrerid.
Rachel George Blaenwaun.
Rachel Davies, Nantyrerid.
David George, Penrallt Lyn.
Martha George, Do.
(a) William Thomas, Cwm.
Mary Thomas, Do.
Benjamin Williams, Capel newyd.
Margaret Williams, eto.
Levi Lad. Foxhole.
Benjamin Jones, Pontrhydyceirt.
Anne Jones, eto.
James Williams, Hafod-fach.
Sarah Thomas, Lechryd.
James James, Banc Penrallt Lyn.
Margaret James, eto.
John Thomas, Parktoad.
Frances Thomas, eto.
Mary Anne Lodwig, Park-gwningod.
William Jones, Ty-ddol.
Mary Jones, eto.
Rachel Rees, Hafod fach.
Mary Williams, eto.
Esther Jones, Ty‘r Gof.
Catherine Thomas, Yet Fawr.
Jane Griffiths, Ffos Las.
Rachel Thomas, Cefen.
Martha Jones, Pontrhydyceirt.
Anne Williams Cwm.
Roger Williams, Gar.
Margaret Williams, Capel Newyd.
Anne Griffiths Cwmuchaf.
Mary Davies, Llwyncelyn.
Margaret Davies, eto.
David Davies, Llwyncelyn.
Louisa Williams, Gareg-Wen.
John Daniel, Pont-Rhyd-y ceirt.
Mary Daniel, eto.
William Daniel, eto.
Rachel Jones, eto.
Elinor George, Gilast Uchaf.
David Lewis, Llwyncrwn.
Sarah Lewis, eto.
John Evans, Cwm.
Jane Davies, Llechryd.
John Davies, Danrallt.
Elizabeth Davies, eto.
Mary Thomas, Pencoed.
Anne Evans, eto.
Sem Owens Llechryd.
Anne Thomas, Cwmbwlan.
.
Sarah Thomas, Cwmbwlan..
Mary Evans, eto
Anne Thomas, Capel Newyd.
Maria Thomas, eto.
David Davies, Penalltfelin.
Anne Griffiths, Cefen.
John James, Bache.
Mary Anne Williams, Cwm.
Mary Thomas, Gardd Coedmor.
Griffith Thomas, eto.
Martha Jones, Cwmblaenbulan.
Martha Thomas, eto.
Anne Jones, Bache.
Elizabeth Jones, Abercych.
William Thomas, Llwyncrwn.
Simon James. Eto.
Anne James. Eto.
Thomas Williams, Penralltyfedw.
Margaret Williams, eto.
Mary Davies, Llwyncelyn.
Sarah J. Jones, Llwyncelin.
Mary Anne Evans, Cwm.
David Thomas, Tycoch.
Mary Owens, Parkypheasant.
Rachel Jones, Llechryd.
Jopseph J Harries, Penrallt Goch.
Watkin Davies, Doleu.
Sarah Davies, Capel Newyd.
Phepbe Evans, Penparkeithin.
Esther Price, Cilfowyr.
Margaret Owens, Parkypheasant.
Hannah Thomas, Tanybryn.
David E. Jones,Pontrhydyceirt.
Benjamin Jones, Capelnewyd.
James Jones, Penrallt-lyn.
Daniel Davies, Ydlanddegwm.
Frances Davies, eto.
Anne Salis, Llechryd.
Anne Thomas, Frongoch-isaf.
Mary Anne Thomas, Penlan.
Margaret Jones, Cilastuchaf.
Margaret Owens, Frongochisaf.
William George, Gilast Isaf.
Mary Ellen Evans, Penrallt Lyn.
Sarah Anne Thomas, Cwmlanbulan.
Sarah Jones, eto.
(b) Maggie Jones, Pendre.
Rachel Lewis, Llwyncrwn.
Elizabeth Letherby, Capelnewyd.
David James, Mount Pleasant.
Rachel Jones, eto.
172
Enwau aelodau. 1879. Tud 134.
Addi James, Mount Pleasant.
Thomas Richard James, Bache.
James Jones, Ffynonoer.
David Davies, Tynewyd, Capelnewyd.
Thomas Thomas, Cilast-isaf.
Rachel Evans, Red, Salmon.
David Thomas, Lodge Pentre.
Mary Anne Thomas, eto.
Margaret Morris, Ydlanddegwm.
William Williams, Llechryd.
Elizabeth Anne Griffiths, Penlan.
Mary Griffiths, eto.
Phebe Griffiths, eto.
Anne Griffiths, Penlan.
Hannah Williams, Tyfri.
Margaret Anne George, Gilast Isaf.
John Owens, Parkypheasant.
Mary Thomas, Llwyncrwn.
Rachel Owens, Blaenffos.
Mary Thomas,, Lodge Kilwendeg.
Maggie Thomas, Capel Newyd.
Sem Williams, Fachhendre.
Mary Rees, Caregwen.
Sarah Jones, Penrallt Lyn.
Hannah Jones, Nantyrerid.
Mary Lewis, Cwm.
Hannah James, Kilrhiwefach.
William Jones, Llwyngrawys.
Bedydwyd pump o chwioryd a enwir yma gan y
gweinidog y flwyddyn olaf:- Gwel Tud 130.
Nathan Davies, Llwyncelyn.
Anne Williams, Fach Hendre,
Daniel James, Abercych.
Penelope Williams, Plasy Berllan.
Jane Davies, Cilfowyr.
Margaret Davies, Castellmalgwyn.
Maggie Jones, Tydol.
Elizabeth Lad, Foxhole.
Elizabeth James, Parkneithw.
Thomas Jones, Penfedw. (a) wedi marw.(b)wedi
symud
Cyfrif y Gymanfa Mehefin yr ail 1897 yr hon a
gynhalwyd yn Cilfowyr.
Rhif aelodau 139 +2 =141.
Derbynwyd trwy Lythyrau 4.
Bedydwyd 5.
Bu Farw, 2.
Golyngwyd trwy Lythyrau, 2.
173
Cyfrif Blynyddol y Gymanfa.Tud 137.
1898. Mehefin 7ed ar 8ed, cynalwyd y Gymanfa yn Blaenwaun.
Rhif aelodau yr eglwys hon127. Bedyddiwyd 2.Derbyniwyd trwy Lythyrau 1.
Bu farw 7.Gollyngwyd 8. Diarddelwyd 1.
1899. Rhif aelodau yr eglwys 125. Derbyniwyd trwy lythyrau 3. Gollyngwyd
4. Marw 1.
1900. Cymanfa yng Nghaersalem. Bedydwyd 2. adferwyd 2. Derbyniwyd
trwy lythyrau 1. Bu farw 2. Gollyngwyd trwy lythyrau 4. Rhif aelodau
124.
1901. Bedyddiwyd 1. Derbyniwyd trwy lythyrau 2. Bu farw 2. Gollyngwyd
trwy lythyrau 3. Diarddelwyd 1. Rhif yr eglwys 121.
1902. Meh, Cyfrif y Gymanfa a gynhaliwyd yn Penybryn- Bedyddiadau 3.
Derbyniwyd trwy lythyrau 3. adferwyd 1. Bu farw 1. Diarddelwyd 1.
Gollyngwyd trwy lythyrau 3. Rhif yr aelodau 123.
1903. Meh Cyfrif y Gymanfa a gynhaliwyd yn Threfdraeth. Bedydwyd 3.
Derbyniwyd trwy lythyrau 4. Diarddelwyd 2. Bu farw 4. Gollyngwyd
trwy lythyrau 4. adferwyd 1. Rhif yr aelodau 121.
174
Bedyddiadau Tud 144.
1897.
Meh 5. Hannah Elizabeth Williams, Tyfry.
Lina Griffiths, Penylan.
Cyfrif y gymanfa 1898.
Hyd 10. Hannah Jones, Capelnewydd.
Frances Jones, Banc.
1899
1900.
Medi 9. Samuel Jones, Banc.Penrallt lyn.
1901.
Awst 11. William James, Banc.Penrallt lyn.
William Todd, Gilast isaf.
Griffith Jones, Penrallt lyn.
1902.
Gor 13. Elizabeth Ann Williams, Gareg wen.
Beatrice Jones, Pentre.
Anne Jones, Gilast. Uchaf.
1903.
Medi 8. David Griffith George, Penrallt lyn.
1905.
Mai 14. William Picton George,Penrallt lyn.
David Jones, Plasyberllan.
Elizabeth Anne George, Penrallt lyn.
Elizabeth Jones, Frongoch.
Medi 6. William Davies, Llwyncrwn.
John Daniel, Pontrhydyceirt.
Byd y Bedydiadau yw gweld yn Register newyd yr eglwys.
175
Tud 177-178
Derbyniadau trwy Lythyrau.
1850.
Chwef 3. Hannah Davies, o Bethesda
Ponthenry.
Mawrth 3. Phebe Christmas,o Capel Seion.
Merthur.
Tach. 7. Elizabeth Rees, ôr Castellnewyd.
Rachel Davies, ôr Siloam Verwig.
Rhag 7. Sara R. Rees, o Blaenwenen.
1851 Ïon 5. Anne Jenkins, o‘r Casnewydd.
Ebr 27. Thomas Williams, o‘r Tabernacl
Merthyr.
Hyd 30. Anne Rees, o Bethlehem,Trefdraeth
Tach 21. Mary Evans, o Caersalem, swyd
Benfro.
1852. Ïon 29. Mary Rees,o Tabernacle
Caerfyrdin, H.W.Jones.
Mai 26. Mae y gymanfa yn Bethebara swyd
Benfro.
1853. Griffith Rees, o Blaenwenen.
1854.
Mehefin 6 a 7. Mae‘r Cymanfa yn Carmel swyd
Benfro.
1855. Ann Evans.o Llanymdyfri.
David Morgan, a Maria ei wraig,
O Ebenezer swyd Benfro.
David Owens a Frances ei wraig o
Blaenwenen swyd Aberteifi.
Mary Lewis, o Eglwys Blaenfos.
Mawrth 24. Thomas Davies, o Eglwys
Aberteify.
Maria Morris, o Abervan ? swyd
Morganwg.
Ebrill 5. Rachel Jenkins, o Eglwys Penybrin
Swyd Benfro.
Ann Davies, o Eglwys Penbryn
Swyd Benfro.
1895.
Tach 29. May Dustan, o Blaenywaun.
Rhag 6. Daniel James, o Graig, Castellnewyd
Emlyn.
Ditto Mrs James o Graig
Ditto Elizabeth James, o Graig.
Rhag 29. John Owens, o Aberteifi.
1896. .
Gorf 25. Mary Ann Williams,Cwm o
Bethabara.
Thomas Williams,Abercych
(Perthyn i eglwys Ramoth).
1897.
Ion 31. Penelope Williams, o Cwmfelin.
Jane Williams , o Penparc.
Margaret Davies, o Penparc.
Abr 25. Maggie Jones, o Siloam,
Aberaeron.
Cyfrif yr Gymmanfa Meh 2.1899.
Thomas Daniel.
1899.
Ion 1. Willie Harries, o Blaenffos.
Anne Williams, o Salem, Mydrim.
(Sarah Thomas, o Gerasim)
Dychwelod yn ôl yr un eglwys.).
Hannah Thomas, o Blaenwen.
(Cyfrif yr gymanfa).
Elizabeth Anne Griffiths, o
Siloam Verwig.
1900-1901.
Rhag 1. Thomas Richard James, o
Tabernacl Caerdyd.
1901-1902.
Rhag 29. William Rees, o Rheoboth.
1902. Daniel Jones, o Penwel Cemaes.
Thomas Richard James, o Bethania
Aberteifi.
Jane James, o Bethania. Aberteifi.
Hannah Thomas, o Salem Caerdyd.
1904.
Rhag 27. David Joseph Davies, o Blaenffos.
Hannah Havard, eto.
Kate Elias, o Star Penfro.
E.B. Jones, o Star Penfro.
Griffith Williams o?
William Owens, o Ramoth.
Levi ? E.Davies, o Verwig.
Gwelir y Derbyniadau mwyach yn Register newyd
Yr Eglwys.
176
Tud 189-190 Dosbarth, V1.Diarddeiliadau,
Marwolaethau, a gollyngiadau trwy Lythyrau.A ganlyn sydd enwau y rhai a
ddiarddelwyd am fywyd anaddas i‘r Egengyl yn ôl barn a chydsyniad yr Eglwys oddi ar
dystiolaeth sicr yn eu herbyn.
1705. Hydref 13. Joseph John, am dori amod a
pheidio cadw Sabbath..
1706. Hyd 14. Anne Edwards, am ddifenwi eglwys Dduw
Dibrisio cerydd a gwrthod cyngor yr eglwys.
1706. Rhag 5.David Lewis, am dori amod peidio cadw
sabath- bod yn dwyllwr-yn gelwyddog, yn cablu yr
Eglwys, ac yn diystyru cyngor.
1707. Maw 2. James David, am dori amod a diystyru
cyngor yn ôl un ac ail rybydd.
Meh 22. George John, am feddwdod dawnsio rhodio yn
areolus yn ôl am rybyddion.
Gor 20. Elizabeth George, am dori ammod gwrthod ceryd
diystyru cyngor a bod yn gelwydog.
1708. Ebrill 24. Elinor Jenkin, am ddawnsio, esgeuluso
cyfarfodydd, diysytru cenhadon yr Eglwys a dewis bod
mewn anundeb.
Awst 15. David Lewis, a Satts ei wraig am dwyll a
chelwydd ac anghyfiawnder.
1708. Awst 15. Nicholas Edwards am fod yn afreolus yn
dorwr ammod, yn gablwr, yn ddifenwr ac yn gelwyddwr.
Margaret gwraig Nicholas Edwards am dori ammod,
esgelyso ei lle yn nhy yr Arglwydd.
Catherine Morris am ordineb a thori ammod, gadel ei
phlentyn a dywed nad oed un plentyn yddi
John Boulton, am fod yn afreolus ac am ddiystyrwch a
difenwi.
Anne Jenkin am dori ammod a diystyru cyngor yr Eglwys.
1709. Hyd 8. John Morgan, Jeremiah Rees, David William
Hugh, am fod yn dorwyr ammod a rhodio yn afreolus a
gweithredoed drwg eraill.
1710. Mawrth 26. John ap John, am dori ammod ac
esgeuluso ei le yn y cyfarfodydd a dinystrio y peth a fu yn
ei ddeiladu sef bedydd.
Margaret William David, am dori ammod a bod yn
gelwyddog a pheidio dyfod i ymddiddan a‘r eglwys er
danfon cenhadon amryw weithiau ati.
1711. Ion 8. John William David, am fod yn dwyllgar a
chwareuwr cardiau ac offered eraill heblaw hyny.
Medi 9. William Morgan, am dorri ammod a gadael ei le
yn yr eglwys a diystyru ffordd y gwirionedd yn ôl trefen yr
efengyl.
Rees John, am fod yn dwyllwr ac yn arferyd peth
anghyfreithlon, i beri i ddynion odiallan gablu Duw eu
ffydd a‘u bobl.
1712. Anne Richards am dori ammod a diystyru
cyngor.
1713. Mai 6. John Mathias, am dori ammod a chablu a
rhodio yn annhrefnus.
Anne Lewis, am fyw yn anaddas a rhodio yn
annhrefnus.
Gor 18. Oliver Jones am fod yn gelwydog a llunio
celwydau.
1714. Tach 25. Margaret Williams, a osodwyd dan
gerydd am ddiystyru cyngor a phriodi yn groes i air
Duw.
1715.Meh 4. John Mathias, am dori ammod ag eglwys
Duw a diystyru gweinidogion yr efengyl a gwrthod
cyngor.
John Rees, am dori ammod a bod yn gelwydog.
1717.Hyd 27. David Morgan, am dori ammod a bod
yn gelwyddog.
Lettice Morgan, am dori ammod a byw yn anaddas i
efengyl Crist.
1718. Gor 6. Ester James, am dori ammod trwy
esgeiliso a rhodio yn anaddas i‘i efengyl a gwrthod
cyngor a diystyru cerydd.
1719.Meh 7. Dd John Richard, am dori ammod a
pheidio cadw‘r sabath.
1722. Meh 3. Nicholas Edward am feddwod a bod yn
dwyllodrus a rhodio yn anaddas i‘r efengyl.
1723. Ebr 6. David Morgan, an dori ammod a bod yn
gelwyddog ac yn dwyllodrus yn groes i orchymunau
Duw.
Medi. ? Anne Edwards am esgeuluso ei chymmyndeb
gyda‘r eglwys, a gwrthod cyngor yr eglwys.
1724.Chwe.14. John Mathias am dori ammod bod yn
dwyllodrus ac yn gelwyddog.
1729. Mai- Elinor David, a ddodwyd dan gerydd am
dori ammod trwy briodi yn groes i drefn yr ysgrythyr
a pheidio dyfod i ymddiddan a‘r eglwys.
Awst 14. Joshua Nicholas, am dori ammod dilyn
amryw offered gan roddi achos i lawer gablu ffyrdd yr
Arglwydd a‘i bobl.
177
Diarddeiliadau. Tud 190-191-192
1730. Mawrth 27. Morgan David am odinebau.
John Nichols am dori ammod a gwrthod cyngor.
1731. Mai 23. Elinor David am dori ammod a gwrthod
cyngor.
William Jenkin am dori ammod.
1737. Medi 4. John Phillips am feddwdod.
1740. Meh 8. James Lloyd am fudeintra.
Awst 3. Levi James am gelwydd a chabledd a thori ammod.
Hyd 26. Sara Griffiths am gelwydd a lledrad.
1742. Ion 16. Thomas Jenkin, a‘i wraig am esgeuliso ei lle a
rhodio yn anaddas i‘r efengyl.
1744. Ebr 8. Nicholas Edward, William Evan, Lettice
Davies, Gwenllynant Thomas, am esgeuluso eu lle a gwrthod
cyngorion a thori ammod ar Arglwydd ac a‘i bobl.
Gorf 1. Thomas Griffith am rodio yn anaddas i‘r efengyl a
gwrthod cyngor a thori ammod.
1745. Awst 25. Mary David John am buteindra.
Hyd 20. John Nicholas, a‘i wraig am eu hafreolaeth a‘u
hanwiredd ar bethau na wyddent a bywyd anadas i‘r efengyl.
Rhag 15. Anne John, am byteindra a chelwydd a hi yn euog.
1746. Ion 12. Jenkin George am dywedyd celwydd a rhodio
yn anadas i‘r efengyl
Mawrth 9. Roger Rees, a John George am eu pechod yn byw
yn anaddas i‘r efengyl, esgeuliso eu lle a thori ammod a‘r
Arglwydd ac a‘i bobl.
Gor 7. Ruth Thomas, am dderbyn anghyfiawnder a‘i
hanyfydd-dod i alwad yr eglwys.
Awst 24. David Howel a David Nicholas am fedwdod a
bywyd anadas i‘r efengyl.
1747. Ion 11. Ester Griffith am ei bywyd anadas i‘r efengyl a
thori ammod.
Chw 7. John David a Thomas James, am esgeuluso eu lle a
gwrthod cyngor a byw yn anadas.
Meh 25. Mary Jenkin am briodi a’r hwn fu’n briod a’i
modryb, chwaer ei mam.
1749. Medi 19. John Morris am fedwod.
Anne James am briodi yn annhrefnus ynghyd a byw anaddas
i‘r efengyl.
1750. Ion 11. David Lloyd am fedwdod.
1751. Maw 31. Mary Griffiths am briodi yn anrhefnus, a byw
yn anadas i‘r efengyl a thori ammod.
1752. Rhag 6. Thomas David am buteindra.
1754. Meh 3. Jenkin John am buteindra
1755. Caleb Lewis am butaindra
1756. Mawrth 3. David Lodwig am orwedd gyda menyw cyn
priodi, ynghyd ag amryw anwiredau.
1757.Rhag 10. John Griffith am ei bechod yn
ymarfer a medwi.
1760. Mai 25. John Samuel am fedwdod.
Jane Williams am buteindra.
Tach 9. Richard Evans am e‘u bechodau yn ei
fywyd anaddas i‘r efengyl.
1761. Ebr 5. Elizabeth Griffith am fywyd anaddas
i‘r efengyl.
Tach 9. Owen Davied, am buteindra.
1762. Meh 20. John Morgan am fywyd anaddas i‘r
efengyl.
Rhag. 5. Thomas David am fywyd anaddas.
1763. Chw.20. Josiah Thomas am buteindra.
1764.Rhag 7. Elinor Lodwig am fedwdod.
1765. Ion 29. Gwenllynant Thomas, buteindra.
Mawrth 18. David Evan am dynu yn ôl odiwrth y
broffes a wnaeth a thori ammod.
John Thomas am fedwdod.
Medi 8. Mansel Gwyn am buteindra os dywedod y
gwyr arnon ei hunan.
David John, am fywyd anaddas i‘r efengyl.
Mary David, am ei phechod o buteindra a llawer o
anwiredau.
Hyd 6. Joseph James a Mary ei wraig am
gydorwedd yn bechadurus cyn priodi.
1766. Awst 10. John David am buteindra.
Cathering John am buteindra.
Elizabeth Griffiths am anwirednu.
1769. Maw 19. Daniel Jones am fedwdod ac
esgeuluso cadw yr adoliad.
1774. Jenkin Joseph am fedwdod.
1775. Gor 1. David Jones, a ddatgyddio ei bechod
allan o amser ac mewn llid.
Gor 29. David John, ac Anne Evan, am eu puteindra
a chelwydd trwy wadu.
Med 3. John David a Mary ei wraig am gydorwedd
yn anghyfreithlon cyn priodi.
Mary John am orwedd yn annghyfreithlon gyda gwr
cyn priodi.
Tach 18. William Evan am gyffredinol rodiad
anaddas i‘r efengyl a thori ammod a diystyru
cyngor.
1776.Maw 3. Ester Tobit, am gymeryd eiddo ei
meistr yn annghyfreithlon ai werthi i eraill.
178
Diarddeliadau.Tud 192-193
1776. Ebrill 6. L John Lodwig,
Hannah Jones.
Mary Howel, a
Margaret Lewis, a gafod eu rhodi
odiwrthym trwy genhadau i’r Capel –evan oherwyd
nad oedent yn fodlon i gadw at eu cyfammod gyda ni
ond yn ffoi odiwrthym heb neb yn eu herlyd.
Mai 26. Mary David am gydorwedd gyda y gwr yn
annghyfreithlon cyn priodi.
Meh 30. David Evan am dori ammod a chelwydd.
Medi 29.Brisila John, am dori ammod a gwrthod cyngor.
1777. Ion 12. Rachel Thomas am odineb.
Chwe 9. Joseph James am odineb gyda chwaer ei wraig
ei hynan.
Maw 2. Josiah Thomas am fynych fedwdod.
Meh 29. Yn Cilfowyr Anne James am odineb.
Gor 6. Yn Penparc, Elinor Phillip.
13. Yn Deinol, Mary James a Mary Stephan.
Awst 24. Yn Cilfowyr, Jenkin Joseph.
31. Yn Penparc, Mary Ffrwdwenith.
Tach 23.Yn Trefdrath Anne James.
Rhag 21. Yn Penparc, John Evan, a Mary ei wraig.
28. Yn Deiniol, Evan David Griffith.
1778. Chwe 14. Yn Penparc, Elinor Thomas.
Mawrth 7. Yn Cilfowyr, Jane James.
Ebr 5. Yn Cilfowyr, David Evan.
12. Yn Penparc, Rachel Griffith, Mary Griffith.
Mai 24. Yn Blaenwaun, James David, a
Anne George.
Meh 21. Yn Blaenwaun, Elinor Philip.
Tach 14. Yn Cilfowyr, Caleb Thomas.
22. Yn Penparc, David Stephan.
Rhag 13. Yn Cilfowyr, Jane Thomas.
1779. Chw 7. Yn Cilfowyr, William Morgan, am
fedwdod a thrafod aflwyodraethus, a bod yn darawydd.
Ebr 4. Yn Cilfowyr, Mary Griffiths, am ddiystyeu
cyngor a thori ammod a chanlyn chwantau ieuiengtyd.
Mai 9. Yn Penparc. Mary Owen. Am ddiystyru cyngor a
chanlyn chwantau ieuiengtyd?
Meh 20. Yn Blaenwaun. David Jones, a Mary Jones, am
gydorwedd yn anghyfreithlon odi ar eu tystiolaeth eu
hunain.
Meh 27. Yn Penparc. Thos Evans am rhodiad anadas i‘r
efengyl a gwyro odiwrth reol gair Duw.
1782.
Gor 21. Yn Cilfowyr, Mary Thomas, am odineb.
Rhag 28. Yn Blaenwaun, Stephan Morris, am fywyd
anadas i‘r efengyl.
Merch Rhydygof am odineb.
Yn Penparc, Elizabeth Philip, am odineb.
1783. Ebr 2. Yn Cilfowyr, Elizabeth Owen, am
odineb.
Gor 17. Roderick Hughes, odineb a byw yn
anaddas.
Lewis Selby am forwindod a bywyd anaddas,
eilldau yn Cilfowyr.
Awst 24. Yn Penparc, Hannah David am dderbyn
lledrad.
Margaret James a Mary Benjamin, am dori ammod
a gwrthod cyngor ac ymddwyn yn anadas yn
gyfredinol i‘r efengyl.
1784. Ebr 20. Yn Blaenwaun, Thomas Morris, am
gydorwedd gyda chwaer ei wraig ei hun.
Mary Morris am gydorwedd a‘i brawdynhyfraith.
Gor 14. Yn Cilfowyr, Rachel Richard, am dwyll a
chelwydd.
Hyd 10. Elinor Thomas am fynd ag eiddo arall.
Tach 27. Yn Blaenwaun, Anne Hughes, am odineb.
Rhag 19. Yn Trefdrath, William George,am
fedwdod.
Yn Penparc, Elinor Morrison, am odineb.
1785. Hyd 9. Yn Penparc, John Philips, am
anonestrwydd yn achos Llong wrth Aberteifi.
Tach 13. Mary Philip am fod mewn cyfrinach ag
anonestrwydd.
Tach 20. Yn Blaenwaun, Mary John,am dori
ammod a bywyd anaddas i‘r efengyl.
1786. Ion 1. Yn Cilfowyr, Margaret Evan, am
gymeryd eido arall yn annghyfreithlon.
Maw 26. Yn Cilfowyr, Fredrick Harry, am odineb
ac yntau yn wr priod.
Ester David am odinebu gyda gwr gwraig arall.
Mai 21. John Rees am gyffredinol fedwod a bywyd
anadas.
Gor 23. Yn Penparc, Jane Lewis, am esgeuliso ei lle
a gwrthod cyngor a thori ammod.
Awst 20. Jane Jenkin am orwedd yn
annghyfreithlon gyda gwryw cyn priodi.
Tach 26. Yn Blaenwaun, Elizabeth Richard, am
butaindra.
John David o Felin saith.
179
Diarddeliadau.Tud 193-194-195
1787. Meh 16. Yn Cilfowyr, Martha Lodwig, am
buteindra.
24. Yn Penparc. Cathering Jenkins am fywyd anathas i‘r
efengyl.
Gor 15. Yn Cilfowyr, Anne Jenkin, am buteindra a
chelwydd.
Hyd 6. Margaret Hughes am buteindra.
1788. Maw 7. Yn Trefdrath, gwraig Clyn-y-man am
odineb.
Ebr 13. Yn Cilfowyr, Timothy Thomas, am buteindra.
Jenkin Jenkin, am Feddwdod.
Mai 31. Yn Penparc, Dd Jn Richard, am fywyd anadas.
Hyd 4. Yn Cilfowyr, Rachel Hughes, am odinebu a gwadu.
Timothy Evan am ddibrisdod or achos gorau.
1791. Yn Cilfowy, Elizabeth John.
1792. eto Anne yr Oernant.
1793. Yn Penparc, Sabath 1af ar ôl y gymanfa,
dwi. Yn Cilfowyr-Anne Williams,am odineb.
1794. Chwe 15. Yn Penparc, Leah Joel, am odineb.
Maw 29. Yn Blaenwaun, John Rees.
Gor 29. Yn Blaenwaun, George Richard.
1795. Chwe 12. Yn Blaenwaun, Mary Evan ac un arall.
Yn Cilfowyr, Jonah Evan, am orwedd yn annghyfreithlon
gyda‘u forwyn.
Ebr 26. Yn Penparc, Dorothy Stephan, oherwyd tori ei
chyfammod a diystyru ei lle yn yr eglwys.
Yn ---- Catherine or Ty-hen.
Tach 11. Yn Cilfowyr, Jonnah Philip, a‘i wraig am orwedd
yn annghyfreithlon gyda‘u gilydd cyn priodi.
John Michael, am fedwdod.
Rhag 26. Yn Penparc, Jane Evans, am buteindra.
1796. Ebr 5. ---- Mary.
Mai 1. Yn Cilfowyr, David Daniel.
Gor 11. Yn Penparc. William y gweydd am fod yn euog o
yfed i fedwdod yn aml er ei rybyddio yn fynych.
1797. Maw. Yn—Thomas a James or Ty-hen a merch
Evan Owen, o‘r Ferwig am odineb.
Jane John, am ei hanadas fywyd i‘r efengyl.
D.S.Rhwng y ddau Lyfr mae llawer o hanes wedi
myned i golli oherwyd esgeulustra a difaterwch.
1817. Meh. Evan Evans,Ty newydd.
Awst. Sara Richard, Cwm‘r hebog.
Rhag 20. Margaret Joseph, Pomprenllwyd.
1818.Chwe 15. Watkin Watkin, Penralltaron.
Maw 15. Dad Thomas, Felin-nant.
William Simon, Tanralltgydd.
1818 Ebr 25. Mary Thomas, Penygraig.
1819. Ebr 11. Samuel Jones, Abercych.
Elinor James, Nantyreryd.
James David, Penlan.
Gor 4. William Griffith, Kenarth.
Meh 3. Hannah William, Kilgeran.
Sara Jenkin, Cwmsidan.
1820. Gor 1. Frances Lewis, Parkclement.
29. David Watkin, gynt o Bontgareg.
Medi 23. Rachel Elias, Llandygwydd.
Anne Griffith, Alltabercych.
1821. Ebr 8. Mary Evans, Dyffryn.
Gor 1. HannahWilliams, Penralltyfelin.
Medi 23. Thomas John, gwas Tredefaid.
Rhag. 16. Elinor Jones, Cilgeran.
David Williams, Clynhercun.
1822. Mai 4. John Lewis, Felinpenrallt.
Meh 1. Griffith Rees, Kenarth.
29. David John, Castell.
Hyd 19. David Lewis, Felinpenrallt.
Benjamin Christmas.
Tach 17. Sarah Williams, Penralltyfelin.
1823. Awst 23. David James, John James,
Cil-llwch.
1824. Ion 10. Joana Michael, Clynhercun.
Mai 1. Sara Owen, gynt o Fosyficer.
Elizabeth Griffiths, Abercych.
Medi 18. Mary Christmas.
Hyd 16. Mary Thomas, Felin-nant.
Rhag 11. David Thomas, Pwllybroga.
1825. Chwe 5. David Evan, Abercych.
Sara David, Penrhinbach.
Anne Thomas, Tynewydd.
Ebr 2. William Jones, gwas Plasyberllan gynt.
Meh 25. Winiffred Johnson, Clynhercin.
Mary Thomas, Clynhercyn.
Gor 23. Anne Jenkin, Beili.
Mary Bowen, Cnwcyfran.
1826.Tach 11. John Davies, Plain.
1827. Chwe 3. Mary Johnson, Llandygwydd.
Maw 31. John Nicholas, Cwmpendre.
Anne Thomas, Ty-newydd.
Meh 25. Anne Thomas, Pantyrlys.
Gor 21. David Thomas, Felin-nant.
Tach 10. David Owen, Fynonoer.
Anne Owen ei wraig.
180
Diarddeliadau. Tud 195-196.
1828. Meh 24. Elizabeth Rees, Cilgwyn.
Awst 16. Mary Evans, Llandygwydd.
Mary Owen, Hafodwen.
Anne Williams, Cwm Penrallt-llyn.
Rhag 6. John James, Cyll-llwch.
Mary Griffith, Cawrens
1829. Gor 18. Jane Hughes.
Ester Hughes Cwmplyf.
Rhag 5. Thomas Miels. Rachel David.
1830. Ion 30. Anne Richard. Fynone.
Gorf 17. Anne Elias, Cnwcyfedwen.
Hyd. 9. Mary Johnson, Llandygwydd.
Rhag 4. Abram Elias, Cnwcyfedwen.
1831. Ion 29. David James.Cyll-llwch.
John James, eto.
Gor 16. David Thomas. Cwmgwenith.
Rachel Thomas, eto.
Medi 10. Anne John, morwyn Clynfyw.
Ester Williams, Pwllerwyn.
Hyd 5. Mary Jones, Pendrinbach.
Rhag 3. Ebenezer Jones, Posty.
Jerit Jones, ei wraig.
31. Hannah Davies, Cwmgyru.
1832. Chwe 25. Mary Richard, Tygwyn, Bridell.
Mai 19. Benjamin Christmas, Porth.
Hannah John, Llechryd.
1833. Maw 24. Elinor Daniel, Penllain.
Medi 8. Thomas Elias,
Thomas Miels
Rachel Jones.
Tach 30. Enoch Thomas. a Mary James,Llechryd.
1834. Chw 22. James Thomas, Abercych.
Maw 22. William Thomas, Cilast-isaf.
Elizabeth Jones, Pontsely.
Rhag 28. Hannah Thomas,
Frances Davies, Penquare.
Frances Jones.
1835. Maw 22. David Thomas.
Mai 17. Benjamin Williams, Pwllcrwn.
Anne Williams ei wraig.
Meh 6. David Morris.
Hyd 4. David Jones.
1836. Ion 14. James Thomas, Abercych.
1837. Ion 19. Mary Owen, Coinant.
Awst 6. Anne Davies.
Medi 30. Mary Rees.
1838. Medi 2. Margaret Jones, Waunisa.
Hyd 28. Margaret Joseph.
Rhag 23. Margaret Davies.
1839. Mawrth 16. William Thomas, gwas
Plasyberllan.
Awst 2. Mary Thomas, Abercych.
Rhag 20. Cathering Jones, Abercych.
Mary Thomas, Abercych.
1841. Meh 6. Edward Thomas, Berllan.
Frances Richard, ei wraig?
Meh 6. Pheobe Christmas.
Margaret Christmas.
David Thomas, Cilast.
1842. Ion 16 .Anne Davies.
Mary Davies.
Gor 2. Evan Thomas, Fronhaul.
Cathering Thomas, ei wraig.
Elinor Davies, Lanpwlldu.
Awst 27. Benjamin Thomas, Pantyrlys.
Sara Thomas, ei wraig.
Mary Miels, Felinfach.
Medi 24. Anne Lewis, Capelnewydd.
1844. Ebr 7. Dinah George, morwyn Beili.
Meh 2. William Thomas,
Pontrhydyceirt.
Meh 29. Roger Williams, Cwmgyru.
Medi 21. Henry Jenkins, Forgecych.
Anne Owens, Troedyrhyw.
1845. Ion 11. Mary Jones, Ffynongareg aeth at yr
Annibynwyr.
Anne Evans, morwyn Beili gynt-am odineb.
Ester Michael, Llygad-llack, am fywyd anadas i‘r
efengyl.
Ebr 5. Mary Thomas, Glanteifi, am odineb.
Mai 3. David Thomas, Ietfawr, am fedwod.
Gor 26. Daniel Tomas, Pantygwyddil, am godi
arian o‘r ddysgl neu Gysgr yspeliad.?
Tach 15. Titus Lewis, Garegwen, am fywyd
anadas.
1846. Ion 10. Mary Anne Jenkins, Pontrhydyceirt
am odineb.
Chwe 7. Enoch Evans, Pontseli.
Sarah Davies, Penralltybont.
David Davies, Twrner, Abercych.
Mary Davies, Danbedw.
William George, Scotland.
Mary Thomas, Pantarlys.
Y chwech am pechod o odineb.
Gor 25. Griffith Rees, Tanwinllan, am na fai yn
clirio ei gymeriad o ei fod yn ceisio treisio merch
12 oed.
Rhag 12. Thomas Thomas, Boncath, am fywyd
anadas i‘r Efengyl.
Mary Thomas, Tan-botom, am odineb.
181
Diarddeliadau.Tud 196-197-198
1847. Ion 9. Rachel Thomas, Llechau am odineb.
Chwef 6. Margaret Thomas, Fronhhoul, am orwed gyda‘i
gwr cyn priodi.
James Davies Penrallt. am fedwdod.
John Morris, Kenarth, am esgeiliso ei gydgynulliad.
Sara James, Ramoth.
Mawrth 6. Mary Thomas, Penralltybont.
Ebrill 4. John Lewis, Felim-pen‘rallt, oherwyd bywyd
anadas i‘r efengyl.
Meh 25. John Young, Capel-newyd, allan o‘r Ferwig am
orwed gyda ei wraig cyn priodi.
Medi 18. John Davies, Ysgol-dy Penwernfawr am orwed
gydai wraig cyn priodi.
Tach 13. Ester Jenkins, gynt Hughes, agos i Ramoth, am
fywyd anadas i‘r Efengyl.
1848. Ebrill 1. Rachel Williams, Cnwce.
29. Sarah Evans, yn agos i‘r Lofft Ramoth.
Rhag 9. Thomas Phillips, am orwed gyda meniw cyn
priodi.
1849. Ion 6. Elizabeth Thomas, Pantyrlus am orwedd
gyda‘i gwr cyn priodi.
Chwe 4. Sarah Thomas, Capelnewydd am orwedd gyda‘i
gwr cyn priodi.
Mawrth 3. Thomas Evans, mab Bet Evans am ymlad a‘i
wraig.
Anne Lewis, Capelnewyd, yr ail waith tro hwn am orwed
gyda‘i gwr cyn priodi.
Elinor George, Scotland, am orwed gyda‘i gwr cyn priodi.
Ebr 28. Ketturah Hughes, am odineb.
Awst 18. Thomas Davies, Penrhyw am fedwdod a chiro
ei wraig.
Anne Jones, Ysgol-dy am odineb.
Medi 15. Elizabeth Evans, Ffynonau bach, am orwed
gyda‘i gwr cyn priodi.
1850. Chwef 2. Hannah rees, Penralltllyn isaf, am odineb.
Mawrth 2. John Jones, Gof Pontseli, am fedwdod ac
ymlad.
30. John Miles, felinfach, am yndwyn yn anadas i‘r
efengyl, a diystyru cenhadau yr eglwys.
Ebrill 27. Elinor Davies, Forge-cych, am odineb.
Hyd 12. Roger Williams, Cwmgyru am fedwdod.
Tach 9. Anne Griffiths, Redsalmon am orwed mewn
anlladrwyd cyn priodi.
1851 Ebr 26. Sara Griffiths, morwyn Cafnant am odineb.
1851. Mai 22. David Thomas, Llechryd am
dderbyn cymun yn yr Eglwys wladol.
Tach 8. Thomas Lloyd, Fforge-cych.
Ketura Hughes.
Elizabeth Thomas, Clynllan. Am
odineb?
1852. Ion 4. Mary Jenkins, Penrallt wen.
Mai 23. Margaret Christmas, Penalltybont.
Mai 26. Mae‘r Cymmanfa un Bethybara swyd
Benfro.
Meh 20. Josua Nash, Llwybdyris.
1853. Benjamin Jones.
Anne Phillips, Wendros.
Mai 22. Enoch Evans, Boncath.
31. Mae‘r Cymanfa un Penybryn, swyd
Benfro.
Daniel Christmas.
Anne James, Llechryd.
1854. Thomas Williams, Yet fowyr?
Meh 6-7. Mae‘r Cymanfa un Carmel, swyd
Benfro.
John Owens.ger Ramoth. a tarod ? ei
wraig.
Griffith Rees.
Daniel Thomas, Beili.
Sarah Williams, Scotland.
Hannah Daniel, Ponticeirt.
1897.Awst 15. Jonathan Davies. Llwyncrwn.
Mawrth 20. Margaret Davies, Castell Malgwyn.
1899. Sarah Anne Evans, Cwmlanbwlan.
1900. Ion 28. Willie Harries, Castell Malgwyn.
Credwn er ein llawenydd fod y brawd
Uchod wedi ei dderbyn yn ôl yn eglwys
Blaenffos.
Sara Davies.
1901-1902. Medi William James, Banc
Penralltlyn.
1902-1903. Margaret Edwards.Boncath.
Ionawr 24. 1904. Simon James, Llwyncrwn.
Gwelir y Diarddeliadau yn Register newydd yr
Eglwys.
182
Tud 229-230 Marwolaethau.
A ganlyn sydd Enwau y rhai a gafodd ei symmud o‘r Eglwys, i‘r byd tragwyddol.
Y rhai a fuont feirw wedi y gymmanfa 1775.
John Richard, Llandydoch.
David Richard, Llandydoch.
Thomas John. Broyan.
Anne Thomas, Clynhercin.
Anne James, o Lanmihangel.
Y rhai a fuont feirw wedi y gymanfa 1776.
Mary Fronddeiniol.
Elinor Jihn o Froyan.
Cavid Thomas Richard, o Faenordeifi.
Ester Morris, Cynllyfaes.
John David, o‘r Efelwen.
Margaret Griffith, o‘r Ferwig.
Y rhai a fuont feirw wedi y gymanfa 1777.
Susanna Jenkin, o‘r Ferwig.
Mary John, Fronfeinol.
Griffith Hyton, Trefdrath.
Anne Thomas, Llandydoch.
Magdalen Jones.
Benjamin Thomas.
Y Rhai a fyont farw wedi y gymanfa. 1778.
Mary Jenkin o Lanfihengelpenbedw.
Anne Jenkis, Ffynonledni.
Sara Morris, o Landygwydd.
Dechreu yn ôl y gymanfa 1779.
Sara Evans. o Glyde.
Cathering John, o Landydoch.
Enoch David, o Blaeffos.
Thomas Evan, o Glyde.
Elizabeth John, o Landydoch.
Mary Dyvnallt o Nyfer.
Jane Rees o‘r Ferwig.
Dechreu ar ôl y gymanfa.1780.
Cathering wraig or Tyrnpeicke. ?
Mary Rees, Maenordeifi.
Margaret Davies, o Kilgeran.
Dorothy John. O Cilcoedfach.
David Tymawr, Llandydoch.
Dechreu ar ôl y gymanfa 1781.
John Thomas, Blaenllyn.
Jane Alban,o Gilgeran.
Diana Nicholas, o Aberteifi.
Lettice Griffith, o Nhyfern.
David Roger, o Landydoch.
Dorit Thomas,o Lanfihangel.
John Dd James, Rhosger.
Mary David, Abercych.
Jenkin John.
Cathering Plasdyffryn.
Dechreu ar ôl y gymanfa 1782.
Sara David, Clynhercun.
Margaret Thomas, o Landydoch.
Mary John Nicholas, or Gnol.Dorothy Thomas, o
Lanfihangel.
Mary Jacob.
Margaret David, Bridell.
Griffith John, Cnwcydevetir.
David Rees, Nantyreryd.
Hen wraig o‘r Ferwig.
Philip Pile.
Dechrau ar ôl y gymanfa a gynaliwyd yn
Cilfowyr
1785. Margaret William, or Eglwyswen.
Martha Evan, o fanordeifi.
John Morris, o Landygwyd.
Rachel David, ger Bwlchgwynt,
Joseph David, Benbedwast.
Mary Lewis, o Landydoch.
James. Bwlchmelyn.
George Griffith, Cwm.
Martha David, Maenordeifi.
James Rees Rowland.
John Alban.
David Thomas, Llwyndyrys.
Dechrau wedi y gymanfa yn Pen-y-garn. 1784.
Griffith John Griffith o Landydoch.
Thomas David, Nantyreryd.
Un arall o Ffynoncedni.
Dechreu ar ôl y gymanfa‘r Graig. 1785.
Lewis Davies, o Landygwyd.
Elizabeth Lewis, o Landydoch.
Thomas Phillip, ger Penparc.
David James, o Drefdrath.
Mary Walter, Ty‘r Iet, Cilgwyn.
Martha John, Felingych.
James John David, Rhosger.
Mary Jacob. O Fanordeifi.
Margaret Hyton, Trefdrath.
Hannah David, o Bencar.
Wed‘r Gymanfa yn Pentrenewydd. 1886
Thomas Phillip, ger Felinlanpistyll.
Griffith David Hughes.
Evan John Lewis.
Thomas Rees, o Betre evan.
Gwraig John Richard, Llandydoch.
Mary gwraig John Samuel.
Evan. Tyhen.
Lewis J. Evan.
David, ger Frondeiniol.
183
Marwolaethau.Tud 230-231.
Gwedi cymmanfa Caerfyrdyn. 1787.
Gwraig Bwlchmelyn.
Giffith Griffith.
Brisila John.
John Watkin.
Thomas Evan.Bedo.
Elinor Richard, Bwlchclaw.
David ,Tymawr a fodod.
Gwedi Cymmanfa Sir Fon. 1788.
Awst 26. Lewis Thomas, y Gweinidog.
Sara Morris, o Landydoch.
John Jones, o Benparc.
David Daniel o Fanordeifi.
Tach 10. David Thomas o Fa‘nordeifi.
13. John Rees, Treclyn.
D.S. Y ddau diweddaf a nodwyd oeddynt
ddiaconiaid, buont feirw yr un wythnos ill
dau un dydd Llyn ar llall dydd Iau.
Elinor David, Fa‘nordeifi.
Mary John, o Gilgeran.
Anne Benjamin.
Griffith o Barc yr eithyn.
Wedi‘r gymanfa yn Maesyberllan. 1789.
Yn Penparc.
Anne Rhydderch.
James Mathias.
David Richard.
Wedi cymmanfa‘r Dolau. 1790.
Margaret Thomas, o Benlan, (ger Aberteifi)
John Davies, Rhos, Aberteifi. (diacon)
Wedi cymmanfa Abertawe. 1791.
James David, Porth.
Mary Evan, Porth.
Mary Thomas, Porth.
Wedi cymmanfa Moleston, 1792.
John o Penparc hen wr defnydiol iawn yn Cilfowyr
a David Jenkin or Tymawr, Diacon Gor 20fed 1792.
Mary Evan o Benparc.
Richard Harry o Benparc.
Evan John o Gilfowyr.
Wedi cymanfa Cwmdu. 1793.
Med3. Mary Phillip, yn Cilfowyr.
Hyd 3. Enoch Dd Thomas. yn Cilfowyr.
Tach 4. Mary Evan graig J. Evan yn Cilfowyr.
1794. Ion. James y gweid yn Cilfowyr.
Mai 10. Mary Rhydgarnwen yn Blaenwaun.
Wedi cymmanfa Llanelli. 1794.
Meh 14. Margaret gwraig Johna Evan. Yn Blaenffos
1794. Medi 24. Rachel Towsi. Aberteifi, yn
Blaenwaun.
Gwr a gwraig Felinganol yn yr un wythnos aelode
Benparc.
Wedi cymmanfa Aberduar. 1795.
Ion 5. Margaret o Bantdwr yn agos i Penparc.
Elinor Griffith, yn Cilfowyr.
Wedi cymmanfa Rhydwilim. 1796.
Moses gwr Lanpwlldu.
Gor 26. John dyn ieuanc aelod o Cilfowyr.
Awst. Anne gwraig Silvanus.
Anne gwraig Rees or Clos.
Wedi‘r cymmanfa gynaliwyd wrth bont Llandysul.
1797.
Meh Thomas Evans, o Drecifft ?. a gladdwyd yn
Cilfowyr.
John Hughes, claddwyd ef yn Cilfowyr.
William o Ddolale aelod o Gilfowyr.
Merch John Felinlanpistill a gladdwyd yn Penparc.
Dydd Sul y 13. o Mehefin 1784. y bu farw Thomas
David, mab David Thomas ei oedran 41 a mis.
1817. Gor. Samuel Thomas, Tanbedw.
Hyd Thomas Michael, Clynhenllan.
Rhag 14. Elizabeth John, Kilgeran.
1818.Meh 7. Dorothy Thomas, Nantyreryd.
Tach. William Philip, Tyrhos.
1819. Mary Thomas, Ffynone.
Evan Jenkin, Glanteifi.
David James,Gillwch.
1820. Ion 14. Thomas Evans. Nantyreryd.
Gor 30. David John, Postgwyn.
Rhag. Thomas Richard, Cwrcoed.
Tach 28. Mary John, Cefen penrallt felin.
1821. Medi 9. Mary Thomas, Kilgeran.
1822. Rhag 7. Anne Philip, Kilgeran.
22. Cathering Evans, Lleine.
1823. Awst 19. Mary Anthony, Rhiwgou.
1824. Ion 29. Cathering Evans,Clynllan.
Medi 25. Elinor Evans, Pendrinbach.
Tach 5. David Jenkins, Pontsely.
1825.Ion 16. Elizabeth Daniel, Waunisa.
Ebr 21. Jane Morgan, Cilffrwd.
1826. Ion 3. Mary Michael, Castellmalgwyn.
(108oed).
Maw 1. David Jenkins, Llwyncregin.
Ebr 6. Hannah Proser, Mountain? Sant.
184
Marwolaethau.Tud 232-233.
1826. Ebr 10. Margaret Davies, Gilfach.71oed.
20. Mary James, Cafnant, 83 oed.
Mai 25. Alban Owen, Cilgeran. 18 oed.
Meh 16. Rachel Richards, Cwr-coed.
Gor 12. Rachel Bensha, Parcrhos, 88 oed.
Awst 13. Mary Sami, Cilgeran.
Med 9. David Elias, Cnwcy fedwen. 67 oed.
Hyd 27. Mary Owen.Cilgeran.
1827. Chwe 15. Joana Owen, Fforgecych. 30 oed.
24. William Davies, Gilfach, 73 oed.
Hyd 24. Anne Evan, Boncath. 72 oed.
Rhag 26. Enos Davies, Penralltybont.
1828. Medi 2. Daniel Davies, Felincwm. 37 oed.
6. Mary Walters, Plasparce. 66 oed.
Hyd 25. John Hughes, Cwmplyf. Diacon. 80 oed.
1829. Mai 1. Margaret Evans, Clynllan.
Rhag 2. Elimor Thomas, Bachegweithwyr.
1830.
Maw 20. Hannah Davies, Nantyreryd. 84 oed
Mai 24. Anne Jenkins, Fforgecych.
Awst 13. Mary Lewis. Abercych.
1831. Ion 14. Mary Jones, Weunucha. 73 oed.
21. Ester Miels, 83 oed.
Gor 16. Anne Davies, Penralltbont.
1832. Ion 15. Anne Joseph, Castell.
Mai 27. David Thomas, Felin-nant.
Tach 2. Anne Jenkins, Pontselly.
Rhag 30. Mary George Abercych.
1833. Ion 5. Anne Elias, Tyrhos. 30 oed.
Chwe 24. Sophia Elias, Ty‘r bont.
Maw 26. Elizabeth Williams, Llwyncrwn.
Ebrill 16. Rachel Thomas, Abercych.
Tach 6. Dorothy Thomas, Tynewydd.
1834. Maw 9. Mary Parry, Penrhywfelin. 70 oed.
Maw 11. Rachel Johna, Abercych. 75 oed.
22. John Jones, Dyffryn-dwrlas. 26 oed.
Ebr 8. Elen Thomas Mason, Ffynonaubach.
Mai 25. David Evans, Llandygwyd.
Gor 26. Daniel Lewis, Felingenllo.
1835. Ion 25. Charlotte Thomas, Clynhercun.
Chw 5. John Griffiths, Penrhywfelin.
Mawrth 2. William Evans, Coedycwm.
Meh 26. Enoch James.
Awst 23. Ester Griffith, Ietfawr.
Medi. John Philips.
1836. Ion 29. Mary Christmas.
Mai 4. Senna Griffith.
Gor 4. Anne Humphery, Penralltfach.
8.John James, Penrallt.
1836. Tach 28. Hannah Richard, Tygwyn.
Rhag 27. Joshua John, gynt o‘r Postgwyn.
1837. Ion 28. David Enoch, Pencraigfach.
Maw 22. William Thomas, Kenarth.
Ebr 13. Mary John, Cilgeran.
Mai 14. David Christmas.
Gor 8. John Richard, Tygwyn.
Awst 30. Rachel James.
Medi 13. Margaret Jos Evan.
Rgag 20. James Morris, Cerig-gwynion.
26. Mary James, Llain.
1838. Ion 9. John Rees, Gilfach.
31. Silvanus Jones, Cwmeifed.
Chw 24. Hannah Jones, Abercych.
Ebr 2. Thomas Evans, Tirddoli.
7. John Christmas, Abercych.
1839. Ion 14. Anne James, Cilgeran.
Chw 23. Rachel Watkin, Abercych. 88 oed.
Maw 16. Rachel Evans, Pontselly.
1840. Rhag 30. Hannah James, Ffosyteilwr.
1841. Mawrth 23. Cathering Jones, Tanybryn.
Gor 23. Margaret Davies, Penalltybont.
29. James Davies, Penrhywbont.
Medi 22. Mary Davies, Cilgeran.
Hyd 30. John Evans, Clynllan.
1842.
Chwe 14. Anne Evans, Llandygwydd. 68 oed.
Ebrill 1. Thomas Joseph, ger Boncath.
Meh 27. Fany Morris, Cerig-gwynion.
Gor 5. Evan Evans, Cwm—gynt.
Tach 27. Mary Evasmus, Pontsely.
1843. Rhag 18. Enos George, Scotland. Diacon
bu yn y swydd 23ain.
1844. Ion 29. Sara James, Cilirin.
Chwe 3. Benjamin Johnson, Llandygwydd.
15. Mary James, Pen‘rallt.
Mai 22. Evan Thomas, ‗Rallt.
25. John Jenkins, Llygad-llaca.
Meh. Nani Abram.
Awst 27. Thomas Davies, Penquare.
Tach 29. Mary Rees, Tycwrd .
Rhag 25. Philip Jenkins, Ty-Mawr. Yr hwn fu‘n
Ddiacon am flynydau.
30. Anne Jenkins,
Cilias George.Weindihill.?
1845.Ion 25. Anne Thomas, Llechryd, yr hon
rodod awrlais i Cilfowyr.
Gor 25. Mary Johnson, Llandygwydd.
Tach 14. Nema. Parc-y-droifa.
185
Marwolaethau.Tud 233-234.
1845.Tach 26. Daniel Richard, Penrhiwfelin.
1846.Medi 21. Maria Morgans, Nantyreryd, unig
ferch y Parch Ben Davies o‘r lle uchod.
1847. Maria Thomas, Tanbotom.
Chwef 14. Hannah Owens, Capel newydd.
Mawrth 13. Mary Charles, Post-ty.
Sara Davies, Tyrnor.
1848. Ion. Rys Rys, Login.
Rachel Joseph, Kilgeran.
Hannah Thomas, Fosclawd.
Ebrill 27. William Howels, Penlan.
Gor 28. Daniel Thomas, Pantygwydil.
Hyd 7. Hannah Thomas, Llwyncrwn.
12. Elizabeth Evans, ger Ramoth.
Tach 22. Sarah Richards, Cwm.
1849. Mai Martha Davies, Llechryd.
1850.Ion 23. Anne Thomas, Clynllan.
Chwe 22. Margaret Evans, gwraig Evan, Cwm.
Meh 20. Elizabeth. Clynllan.
1852. Ion 31. John Hughs, ger Ramoth.
26. Debora Evans, Abercych. Mam y
Parchedig David Evans, York Place, Abertawe.
Martha Davies, Rhiw.
Mai 15. Enoch James, Cafnant. Wedi bod un
Diacon yn Cilfowyr am 32ain o flynydau.
1852. Mai 26. Mae‘r Gymanfa un
Bethabara swyd Benfro.
Meh 5. Livi, - Penllwyndy.
1853.John Humphrey.
Maio 12. Margaret Evans, Rhydigwin.
31. Mae y gymanfa un Penybryn swyd Benfro.
Mary Thomas Cnwce.
Mary Jenkins, Forgecych.
Mary Jenkins, Llwyncrwn.
1854. Dinah Thomas, Penrallt, Capel-colman.
Mary Preothroe? Pomprenllwyd.
Frances Thonas, Penalltwen.
1855. Meh 6-7. Mae y gymanfa un Carmel, swyd
Benfro.
1896. May 21. Hannah Daniel, Bontrhydyceirt.
June 18. Nancy o Clynllan.
July. 31. Rachel Morris, gwraig John Morris Porth.
Tud236-237.
1897. Ion 7. Anne Morris, Garegwen.
William Thomas, Cwm.
Meh 2. Watkin Davies,Dolau (un or Diaconiaid).
Rachel George, BlaenWaun.
Rhag 28. Anne Evans, Pencoed.Llechryd.
Margaret Owens, Parcypheasant.
1898. Ion. Mary Lewis, Cwm.
Maw 6. Sarah Thomas, Llechryd.
Rachel Lewis, Llwyncrwn.
Mai. Levi Lad, Froghole.
Benjamin Williams, Capel newydd.
Sara Jones, Llwyncelyn.
Rhag 9. Anne Williams, Cwm.
1899. Ion 1. Lem Williams, Fachendre.
John Daniel, Pontrhydyceirt.
Benjamin Jones, Pontrhydyceirt.
1900. Awst 18. Mary Davies, Llwyncelyn.
1901. Ion 2. Rachel Thomas, Pantgwyn.
William Thomas, Llwyncrwn.
1902. Daniel James, Abercych.
1902-1903.John James, Bache.
Margaret Thomas.Llwyncrwn.
David Davies, Penralltfelyn.
Elizabeth Lad. Landisul.
1903-1904. David James, Mount Pleasant.
Anne Griffiths, Cofew.?
Margaret Morris, Ydlanddegwm.
David George Pantyried.
Mary Owens, Frongoch.
Rachel Davies, Nantyreryd.
Margaret Williams, Bontrhydyceirt
(gynt Capel).
Rachel Rees, Hafodfach.
Jane Davies, Llechryd.?
Mary Thomas, Penuel.?
Sara Thomas, Cwmblaenbwlan.
Anne Thomas. eto.
Anne Thomas, Capelnewyd.
Elizabeth Jones, Abercych.
Mary Thomas, Lodge.
Mary Davies, Llwyncrwn.
1908. William Davies, Llwyncrwn.
Gwelir y marwolaethau mwyach un Register
newyd y r Eglwys.
186
1896. Cymerwyd sylwed isod allan o Seren Cymru a Dyddiadur y
Bedyddwyr.(awdur Parch D.W.Phillips, Blaenpant a J. Williams,Aberteifi).
Gorffennaf 12ed, am 8 ôr gloch nos Sul, bu farw yr Hybarch Rees Price. Yr
hwn fu yn weinidog yn Cilfowyr a Ramoth am 45ain o flynydau yn 75 oed.
Dydd Iau canlynol, daeth tyrfa fawr nghyd i hebrwng yr hyn oedd farwol o honno i
gladdfa Cilfowyr.
Yn y tŷ darllenwyd gan Y Parch W.C.Rowlands (M.C.) Llechryd a
gweddïwyd gan Y Parch W.C Williams, olynydd yr ymadawedig frawd yn y
weinidogaeth.
Yn y capel darllenwyd a gweddïwyd gan y Parch T.Davies, Waunarlwyd.
Darllenwyd brysnegesau oddi wrth y Parch.D.Davies. Brighton, a J.Morgan,Erwood.
a llythyrau oddi wrth y Parchn, E.Phillips, Castellnewydd. J.Davies. Aberayron, a
E. George, Llanelli. Oll yn datgan ei hiraeth ar ôl ein brawd ai parch dwfn tuag ato.
Anerchwyd y gynulleidfa gan y Parchn, H. H.Williams, Llechryd, W.Griffiths
Bethel Mynachlogddu. J.Davies,(M.C.) Cilgwyn. J.Jenkins, Hill Park, Hwlffordd.
I.Griffiths, (M.C.) Cilgerran. J.Williams, Aberteifi. a B.Thomas,Trelettert.
Terfynwyd trwy weddi gan, O.M. Prichard, Castellnewydd.
Siaradwyd ar lan y bedd gan y Parchn, B.P.Griffiths, (offeiriad) Manordeifi. a A
Morgan, Blaenffos. D.G.Phillips(offeiriad) Capelcolman, a H.Jones, Blaenwaun, a
therfynwyd trwy weddi gan D.W.Phillips,Blaenpant. Dygwyd y trefniadau ym mlaen
gan y gweinidog yn cael ei gynorthwyo gan y Parch J.Williams, Aberteifi.
Dygai yr oll siaradwyr air uchel i‘r ymadawedig fel pregethwr galluog a
gofaelgan. Un o wir feibion athrylith,ac yn bennaf fel un o gymeriad dys-glaer.
Ganwyd Mr Price yn Loftcyff. Plwyf Caio, Enwau ei rhieni oeddynt Edward
ac Elinor Price, Bedydwyd Mr Price yn Bwlch-y rhyw pan oed tuag 20ml oed.
Dechreuodd bregethu heb fod yn hir ar ôl hynny. Bu yn hen ysgol adnabyddus
Ffrwydyfal,ac aeth oddi yno i Pontypwl ? pan tua 26ain oed. Ar ei ymadawiad
sefydlodd yn Cilfowyr yn 1850, ac ordeiniwyd ef yn y flwyddyn 1851.(gadawodd
weddw mewn galar ar ei ôl).
Marwolaethau Tud 235
187
Marwolaethau Tud 238.
Nathaniel Miles-un o hen weinidogion Cilfowyr.
Yn nghyfarfod Dau Fisol a gynalwyd yn Cilfowyr Hydref 1907. Gofynnodd y Parch
J. Maurice Tabor a wnawn ymchwiliad nghylch adeg marwolaeth y brawd uchod, er
mwyn llyfr oedd yn bwriadu ei gyhoeddi ar eglwysi Cymreig Sir Benfro, a ganlyn a
gymerwyd odiar ei garreg fedd, Ac yn garedig a rhoddwyd i ni gan Miss Evans
Blaenwaun.
―Y Parch Nathaniel Miles Felinfach, yr hwn a fu yn gweinidogaethu yn
Cilfowyr am 38 o flynydau, yna rhoddodd y gofal yno i fynnu a chymerodd at fugeilio
yr eglwys hon (Blaenwenen)? Lle llafuriodd yn ffydlawn hyd nes yr hunodd mewn
tangnefedd.Gorphenaf 6ed 1865 yn 90 mlwydd oed‖
Mae ei briod Esther wedi ei chladdu yno hefyd, bu farw Mawrth 26. 1897 yn 81
mlwydd oed.
Claddwyd ei fab James yno yn diweddar yn 71 oed.
188
Gollyngiadau trwy Lythyrau. (Tud 265-226-227)
Sef.
Enwau y rhai a ollyngwyd o‘r eglwys hon i eglwysydd eraill.
1784.Hyd.10. John Evans, ar ddymyniad yr eglwys yn
Roe yn Sir Gaernarfon a gafodd ollyngdod oddi wrthym
ni i fod yn aelod gyda hwy: yr eglwys a nodwyd.
1785.Ebr.6. Thomas Evan,ar ddymyniad eglwys
Caerlleon a gafodd ollyndod odiwrthym ni i fod yn aelod
gyda hwy.
Mai.20. John Evan a gafodd ollyngdod oddi wrthym i
eglwys yn Lloeger.
Medi.28. David Morris, a gafodd ollyngdod oddi-
wrthym i eglwys Porthtywyll yn Caerfyrddin.
1846.Meh.27. David Watkins, a gafodd ollyngdod
oddiwrthym i eglwys y Graig Castellnewydd.
Gor.25. Elizabeth Jones,Tanderwen a gafod
ollyngdod i Sir Forganwg.
Medi.12. Thomas Williams, Ietfawr, a gafod ollyngdod i
Sir Forganwg.
Tach.21. Ben George, a gafod ollyndod odiwrthym i
Eglwys Ebenezer, Dyfed.
1847.Ebrill.14. Sarah Thomas, Llandygwyd i Sir
Forganwg.
1847.Mawrth. Joshua Evans, i Abertawe.
Ebrill.18. John Evans, Ramoth,
John James, Pontrhydyceirt, illdau i Sir Forganwg.
Hydref.17. Elizabeth Morris, gynt James Cafanant
i Bethybara, Sir Benfro.
Tach.14. Margaret Thomas, gynt o Dderwendeg i
Eglwys Meidrim Sir Caerfyrdyn.
1850.Chwe.17.Anne Jenkins,Pontsely, i'r Casnewyd.
John Jones, Pontrhydyceirt, i Siloh Abercumaid ??
Merthyr.
Margaret Jones, Cil-llwch i Aberteifi.
Tach.13. Anne Richard, i Penparc.
20. Margaret Jones, i Siloam Ferwig.
Rhagfyr.28. Elizabeth Jones, i Aberteifi.
1851.Chwefr.17. Anne Williams, i Aberteifi.
1852.Ion4. Watkin Watkin, a gafod ollyngdod
oddiwrthim i Eglwys y graig Castellnewyd.
Ion.10. James Jones, ai wraig a gafod ollyngdod odi
wrthim i Blaenwenen, Sir Aberteifi.
1852.Mai.26.Mae y gymanfa un Bethabara swyd Benfro.
1896.Cilfowyr. John Davies,Wendros.
Maggie Jones, o Pentre a gafod ollyngdod i Aberayron.
1896.Rhag. Mary Ellen Dunstan, gafod ollyngdod i
Blaenwaun.
1897, Mawrth.2. William Jones, Llwyngrawys i
Penparc.
Phebe Griffiths, Penlan i Duckpool Rd, Newport.
Mary Griffiths, Penlan, i Charles Street, Newport
1897. Maggie Jones, Ty Ddol.
Thomas Richard James, Bache.
Rachel Owens, i Blaenffos.
Anne Griffiths, i Verwig.
Elizabeth.A.Griffiths, eto.
Linda Griffiths, eto.
―Cyfrif yr Gymanfa.‖
1899.Chwef.5. Daniel Davies i Trimsaran.
Frances Davies, i Trimsaran.
1896. Ramoth. (Tom Davies Gof o Bontselly.
Ollyngdod i Nebo Ystrad.).
1899.Cilfowyr yn unig.
Chwef. David Davies, i Capel Gomer Abertawe.
Mawrth.16. Jane Davies, i Penparc.
Cyfrif yr Gymanfa.
Hyd. J.J. Harries, Penralltgoch, i‘r Drefach.
D. Lewis, Llwyncrwn.
Anne Williams, Cilwendeage, i Penuel, Caerfyndyn.
James Jones, Penrallt lyn.
Sarah Lewis, Llwyncrwn.i Bethania Aberteifi.
1900. ( Cyfrif yr Gymanfa).
Medi.14. Hannah Thomas, Tyrlan, i Blaenwenen.
1901.Rhag. Margaret Jones, Gilast-uchaf i Salem,
Mydrim.
Thomas Williams, Penrallt y Bedw, i Star.
1901-1902. Hannah Thomas, i Caerdydd.
Tach. Hannah Jones, Nantyrerid, i Clawddcoch,
Rheoboth.
Sara Jones.
Cyfrif yr Gymanfa. 1902.
1902.Rhag1. Daniel Jones, i Clawdd-coch,
Rheobath.
1903.Ion.19. Beatrice Jones, i Siloam, Verwig.
Chwef.7. Elizabeth Anne James, i Bethania,
Aberteifi.
Eto. Mary Rees i Bethania, Aberteifi.
Cyfrif yr Gynanfa.
A.E Jones, Rhosygilwen i Aber.??
Penelope Williams,i Heolyfelin, Aberdare.
Addie James, Mount Pleasant, i Graig
Castellnewyd.
Cyfrif yr Gymanfa.1904. Mehefin.
Gwelir y Gollyngiadau mwyach yn Register yr
Eglwys
189
Hanes Yr Eglwys, allan o‘r hen lyfr Cofnodion.(Tud 310-337)
Blin gennym na chafodd hanes yr Eglwys eu ysgrifenni yn y deugain mlynedd
diwethaf . Rhag ofn bod yn anghywir ni wnawn ninnau gynnig y gwaith yn y fan hon.
Yr hyn a ceisiwn wneud yma ydyw gosod hanes pryf sumyniadau yr eglwys oddi ar y
flwyddyn 1896.
Cyfyngir y gwasanaeth cyhoeddus yn bresennol yn Capel y Cilfowyr a Ramoth
Pregethir ddwywaith yn y nail gapel ac un yn y llall. Yn Sabothol bob yr ail Cynhelir
cyfarfod gweddi yn wythnosol yn y ddau gapel. Bydd cymundeb yn y ddau gapel yn
Fisol. Cafodd dauarbymtheg ei bedyddio yn Mamoth yn y flwyddyn 1896, yn yr afon
Cych ar dir Penralltybedw (lle y bedyddiwyd yr un nifer llynedd 1895) gan
O.M.Richards, Castellnewydd, Gweinyddwyd y tro hwn gan y gweinidog
W.E.Williams. Cafodd rhai ei dychwelyd yn Ramoth o dir gwrthgiliad. Deilied Ysgol
Sul Ramoth oedd yr uchod.
Yn fuan wedi dyfodiad Mr Williams yn Weinidog yr Eglwysi, danfonodd Cymanfa
Sir Benfro gais yr eglwysi am dderbyn y Gymanfa yn y flwyddyn ddyfodol, sef 1897.
Wedi peth ymgynghori penderfynodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth yn unfrydol
ei derbyn.
Yn ystod y flwyddyn 1896 penderfynodd yr eglwys yn Cilfowyr adeiladu festri
newydd, pa un oedd i fod yn barod erbyn y Gymanfa, er mwyn cyradd yr amcan,
penderfynasant fod Mrs Jones Cae-Athraw Caernarfon i fod yn pregethi trwy y dydd
ar Sul Rhag28ain 1896, a hefyd fod Mrs Jones i fod i ddarlithio nos Lun canlynol ar
testun, ―Dylanwad sirioldeb a charedigrwydd‖. A hefyd fod yr eglwys i danysgrifio
yn ôl ei gallu at yr un achos.
Cyrhaeddodd y tanysgrifiadau a derbyniadau dieithried dydd y cyfarfodydd y swm o
Un bunt ar bymtheg dau swllt a wyth ceiniog, ar elw oddi wrth y ddarlith yw Un bunt
ar ddeg swllt a chwe cheiniog.
Ar gymerwyd i adeiladu y Festri nghyd ar Ystabl odditanu gan y Meistri
Dennis Lloyd a Job Davies o Sir Aberteifi am y swm o Bedwar ar Ugain a deunaw o
bynnoedd. Bu yr amaethwyr yn garedig iawn i gywain braidd y cyfan yn rhad.
Benthygwyd pedwar ugain punt gan chwaer ôr Eglwys am log yn ôl pedair punt a
choron y cant.
Gorphenwyd y Festri yn brydlon, ac i foddlonrwydd a gorphenwyd talu y contractors
Mai 3ydd 1897.
Y cam pwysig nesaf mewn cysylltiad ar Eglwys hon ydoedd y Gymmynfa a
gynhaliwyd yma Fehefin 1af ar ail 1897.
Heblaw pregethwyr y Sir gwahoddodd yr Eglwys yn Cilfowyr a Ramoth y brodyr
Waldo James Blaenclydach a E T Jones Llwynpia i bregethu.
Cafwyd Cymanfa dda ym mhob ystyr,tyrfaoedd lluosog o wrandawyr, ar pregethi yn
rymus ac effeithiol ar hyn yn ddymunol. Cadeirydd y Gymanfa oedd y Parch W.
Davies Maenclochog. Ni argraffwyd Llythryn y Gymanfa hon er yn gynhadledd yn
Nghilfowyr nghyd ar un ddilynol yn Blaenwaun basio hyn.
190
Tud 311-312-313-314.
Yr oedd y draul yn gyfan gwbwl yn £21-14-8½. Pa un oedd i fod rhwng Cilfowyr a
Ramoth
Ar ôl y gymanfa yr ymdrech nesaf oedd rhyddhau y festri o ddyled.
Mai 4ydd 1898. Cynnalwyd cyrddau agoriadol y festri newydd. Pregethwyd gan
Parch‘n C Davies Caerdydd. W.S.Jones. Penuel,Caerfyrddin. J Williams, Aberteifi. a
H Jones.Blaenwaun. Rhwng y casgliadau yn y cyfarfodydd a thanysgrifiadau yr
Eglwys a llawer o tu allan, nghyd a ychydig oedd mewn llaw talwyd y swm o
ddeugain punt o ddyled.
Sul Medi 28ain. 1899.Cynhaliodd yr Eglwys ei chyfarfodydd blynyddol (ar nos Lun
canlynol), Pregethwyd gan y Parch Machno Humphrey o Lanelli, a Morgan.
Blaenffos a
J G. Williams Gerasim. Casglwyd yn y cyfarfodydd yma eto at leihau y ddyled.
Rhwng y casgliadau ar Tanysgrifiadau casglwyd y swm o £25-18-10c a thalwyd ugain
punt ôr ddyled.
Mai 29ain-30ain. Am saith o‘r gloch nos Fawrth a thrwy ddydd Mercher, cynnalwyd
yr Eglwys ei chyfarfodydd blynyddol, Pregethwyd gan y Parch‘n D.C.Jones
Cwmparc, Dan Davies, Abergwaun, J.J.Evans Rhydwilym. Casglwyd rhwng y
tanysgrifiadau y swm o £25-18-9c. a gorffennwyd talu am y festri Hydref 1af 1900.
Cynnalwyd ein cyfarfodydd blynyddol Mai 21ain 22ain 1901. Pregethwyd gan y
Parch‘n R.B.Jones. Llanelli. H.Jones. Blaenwaun. A.J.Williams. Aberteifi. Casglwyd
tro hwn at beintio tu allan a rhai atgyweiriadau eraill, casglwyd y tro hwn y swm o
£12-4-9c.
Yn y flwyddyn 1900 Ebrill 9fed. Cyhoeddwyd fod cyfarfod i fod nos Wener dilynol i
ddewis ymddiriedolwyr dros yr Eglwys, pa rai oedd i fod dros yr hen fynwent yn
ogystal ar newydd ( Dichon na fyddem allan o le i nodi yn y fan hon, mae rhodd
David Thomas Parcneithw i Eglwys Cilfowyr yw y fynwent newydd fel y gwelir
wrth garreg yn fur y capel. Mesura y darn tir hwn hanner erw, ar ba un mae y Capel
presennol yn sefyll, Annibynnwr oedd David Thomas aelod a diacon yn Llechryd,
ond yn meddu teimladau cynnes at y frawdoliaeth yn Cilfowyr.
Ebrill 13eg 1900. Cynhaliwyd cyfarfod i ddewis yr ymddiriedolwyr.
1af. Cynigwyd gan David George Penralltlyn ac aelwyd gan D. E. Jones.
Pontrhydyceirt fod y Parch W.C.Williams y gweinidog i fod yn gadeirydd.
2ail Cynigwyd gan James James Banc Penralltlyn ac eiliwyd gan Thomas Jones
Penfedw, fod y personau canlynol i fod yn trustees dros yr Eglwys.
Simon Jones, Llwyncrwn, David George, Penralltlyn.
Thomas Daniel, Pontrhydyceirt. David Edward Jones, Pontrhydyceirt.
William George, Gilastisaf. David Davies, Llwyncelyn.
John Owens, Parkyphesant. William Jones, Tyrddol.a
Griffith Thomas Coedmor. a phasiwyd y penderfyniad gan y cyfarfod.
( Roedd yr Eglwys wedi dangos ei boddlonrwydd yn y brodyr yma yn flaenorol trwy
y tugel).
191
Meh 9ed 1900.Ymgasglodd ymddiriedolwyr yr Eglwys at ei gilydd i wneid trefniadau
gyda golwg ar y fynwent wedi dewis y Parch W.C.Williams gweinidog yn y gadair a
Griffith Thomas yw ysgrifennydd y cwrdd, wedi llawer o ymgynghori yn y cwrdd
hwn, ac yn ddilynol gyda yr Eglwys, penderfynwyd ar y pethau canlynol, pa rai sy
wedi cael eu hargraffu mae y pamphlet fel canlyn.
Rheolau perthynol i Fynwent Cilfowyr.
1. Fod y beddau i gael ei Tori o leiaf yn chwe throedfedd a haner o ddyfnder,
yr un modd y baban ar henafgwr, a rhaid fod tair troedfedd o wyneb yr
arch uchaf i arwyneb y ddaear.
2. Fod y beddau i fod yn rhesi cyfrochfrog, a bod pedair troedfedd o dir
mewn lled, a saith mewn hŷd, i bob bedd, ac un droedfedd i fod rhwng
rhes a rhes.
3. Fod y tir i gael ei farcio ym mlaen llaw.
4. Fod pob un i gymeryd ei fedd yn y man a fydd yn digwydd iddo, sef yn
ochr y bedd a dorrwyd olaf yn y rhes.
5. Fod hawl gan y personau canlynol i gael ei gladdu yn ddi-dâl, Aelodau
Cilfowyr a Ramoth, ynghyd a‘r Gwrandawyr.
6. Os gofynnir am gladdu un diethrin yn y Fynwent hon sef un na enwyd yn
rheol 5, caniatâi hynny am ugain swllt, ac os gofynnir am gadw lle bedd yn
ei ochr, caniateir hynny a dim yn rhagor, am ddeugain swllt.
7. Fod yr Eglwys i ddewis y torrwr beddau a phenodi ei dal, ac am anufudd-
dod, neu esgeulustod i gadw y rheolau hyn, ei fod i ddiswyddo.
8. Fod y torrwr beddau gadw llyfr, yw cynnwys rhif y rhestr, a rhif pob bedd
yn y rhes, ac enwau y personau a gleddir ynddynt, y cyfryw lyfr i fod
eiddo i‘r Eglwysi, ac yw gyflwyno ar ddiwedd gwasanaeth,
9. Fod cyfrif i gael ei roi i‘r eglwys bob blwyddyn ôr arian a dderbynnir am
feddau.
Arwyddwyd dros yr Eglwys
William Cynog Williams.
Gweinidog. (Ionawr 1af 1901)
Yn y flwyddyn 1903 defnyddiwyd gwin anfeddwol gyntaf yn Cilfowyr ar
Cymundeb Y Parch Cynog Williams, y gweinidog bu y cyfrwng.
Ymadawodd y Parch W Cynog Williams, a Cilfowyr a Ramoth Medi 1903. Ac aeth
i fugeilio Heol y Felin, Aberdar, Tra yn ein plith adnabyd ef fel pregethwr galluog,
dirwestwr selog a chymeriad disglair.
Yn y cwrdd ymadawol, yr hwn a gynnalwyd yn Ramoth cyflwynwyd Tysteb i Mr
Williams o Ramoth ac i Mrs Williams o Gilfowyr.
Awst 28ain 1904, Dewiswyd y brodyr canlynol i fod ai enwau ar Lyfr Bank,(Lloyd‘s
Bank). Aberteifi, gyda David George, Penrallt-lyn yr hwn oedd orblaen. John Owens,
Frongoch, Llechryd. A David Edward Jones, Derlwyn
192
Tud 317-318-319.
Y swm ydyw Trigain a Phedair-ar-ddeg o bynnoedd ac Un-swllt-ar-bympheg,
(£74-16-0). Sef cymunrod John Evans, Abercych, i Eglwys Cilfowyr, y llog yw
ddefnyddio yn y modd canlynol, Un-rhan-o-dair, at y weinidogaeth, Un-rhan-o-dair y
Gymdeithas Gyfiethadol,?? Ac Un rhan – o – dair i dlodion yr eglwys.
Cystal nodi yn y fan hon fod yr eglwys hefyd yn derbyn byd odiwrth cymunrod Mrs
Mary Mailow ?? y swm blynyddol ydyw o 17/- i 20/-, ⅔ ôr cyfryw ir Gweinidog a ⅓
yr Tlodion.
Tachwedd yr 20ed 1904. Talodd y brawd ieuanc Mr Cynan Jones o Ysgol yr Hen
Goleg Caerfyrddin ymweliad a Chilfowyr a Ramoth. Yr adeg hon yr oedd y Diwygiad
yn Tori allan yn gyffredinol yn y cylch, a chynghorodd Mr Jones i ninnau gadw
Cyfarfodydd Diwygiadol yn Cilfowyr. Cadwasom un cyfarfod yr wythnos, nghyd ar
un arferol am lawer o amser. Y cyntaf i ddyfod ymlaen ydoedd brawd o‘r Wrthgiliwr
? yr hwn oed wedi bod allan am tua 26 o flynyddau, ar ôl hyn daeth pump o
ieuengctyd yr ysgol Sul ymlaen, y rhai a fedydwyd ( ac eithrio un o herwydd
afiechyd) gan y Parch J Williams, Bethania. Mai.14. 1905. Wedi gweddïo torrodd
chwaer ieuanc o Blaenwenen allan i ganu,‖O Ba beth a wna i gael byw.‖Ac y mlaflod
Mr Williams yn y geiriau a phregethodd arnynt gyda nerth a dylanwad. Daeth un hen
wrandäwr ymlaen ar y pryd yr hwn a berodd orfoledd y gynulleidfa. Anerchwyd
hefyd y dorf gan frawd ieuanc o Penybryn, yr hwn oedd yn llawn o dan y diwygiad.
Yr oed y cyfarfod hwn i lawer yn un ôr cyfarfodydd gorau-yn ôl ei dystiolaeth, a
gawsant erioed. Penderfynwyd yn y cyfarfod hwn fod ―Cyfarfod Duwigiadol i fod ar
noswaith neullduol ôr wythnos, daeth llu o frodyr ieiang a chwiorydd o wahanol
eglwysi-rhai oeddynt wedi ei harwain yw y Diwygiad hefyd y Parch D Basset,
Penyparc ai briod, ar Parch J.G.Watkin, Cilgeran, a gallwn ninnau dystiolaethi fod y
cyfarfod yn un ôr cyfarfodydd mwyaf dylanwadol ac y buom ynddo erioed, pan awd i
desto y cyfarfod nid oedd ond dau yno heb fod yn aelodau, a roddodd un o honynt ei
hun i fynnu i eglwys Cilfowyr nos Wener ddilynol. Buan ar ôl hyn aeth hen wrandäwr
yn anesmwyth am ei gyflwr, a bedydwyd ef nghyd ar brawd ieuanc a fethodd rhodi
ufaidadol? ôr blaen, oblegid afiechyd, gan y Parch J.G.Watkins Cilgeran. Yn fuan ar
ôl hyn aeth priod y brawd oedrannus hwn yn anesmwyth ar ei gwely cystudd, yr hon
oedd wedi bod yn wrthgilraig y rhai fwyaf o‘i hoes, a derbyniwyd hi yn aelod o
Gilfowyr er i ni ofni lawer y byddai yr Awelon Nefolaidd i chwyrliw dros ein gwlad
heb gyffwrdd a Chilfowyr, eto rhaid diolch am nad felly y bu, er na chawsom ddim
llawer ôr hyn oedd yn nodi y Diwygiad y pryd hwnnw, megis y parod i waith
crefyddol heb ei galw ac eto mae y ffaith fod rhai wedi rhodi ufudod wedi bod yn
wrandawyr celid am ei hoes yw brawf fod nerthoedd anghyffredin yn gweithio y
dyddiau hyn.
Symudiad hefyd gymerodd le y flwyddyn hon ydoedd cael Darlith ar George Muller
gan y Parch C.T.Jones Llanelli, a chawsom ddarlith fwyaf chymelliadol, ―profwyd
ysbrydol‖ ac y cawsom erioed. Rhaid cyfaddef yma yn ein herbyn ein hunain- oblegid
ymdrech i glirio dyled y festri fod y rhai oed yn ddyledus ar yr eglwys yn Gymdeithas
Gyfeithadol? - llog arian J. Evans, Abercych wedi aros,
193
Tud 320-321.
Ond fel ffrwyth y ddarlith hon fe gliriwyd y cyfan.
Medi.2ail 1906. Pasiodd yr Eglwys Cilfowyr a Ramoth ofyn yr Parch
J.Nicholas.Tonypandy, a fuasem yn ystyried galwad odiwrth eglwysi fel Cilfowyr a
Ramoth, ond gwrthododd Mr Nicholas.
Chwef.17.1907. Fe baswd yr eglwys yn Cilfowyr yn unfrydol i rodi galwad yr Parch
Hugh Jones o ysgol yr Hen Goleg, Caerfyrddin, yr hwn oed wedi bod yn weinidog ôr
blaen am tua blwyddyn yn Rhydwyn Mon. Hefyd pasiodd yr eglwys yn Ramoth yr un
fath. Mawrth 17eg. A chafod Mr Jones alwad daer ac unfrydol odiwrth yr eglwysi.
Wedi peth amser penderfynodd Mr Jones mai gwell oedd iddo fyned am gwrs o
addysg i Athrofa Bangor.
Ar ôl hyn bu peth siarad am Glasnant-Young o Ysgol yr Hen Goleg Caerfyrddin, ond
penderfynodd yr eglwysi mai gwell mwyach oedd cael gweinidog profiadol, neu un o
Goleg y Bedyddwyr.
Ym mis Medi 1908, gofynnodd yr eglwys yr Parch R Griffiths, Bethabara a fyddai i
ystyried galwad odiwrth eglwysi fel Cilfowyr a Ramoth, ond ddanfonodd Mr Griffiths
lythyr caredig yr eglwysi a ddywedodd ei fod yn penderfynu aros yn Bethabara, ac ni
chymerau lawer i dwyllo yr eglwysi, a pheri iddo fyned ymlaen.
Tach.22.1908. Pasiodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhodi galwad daer
ac unfrydol i Mr D Spencer Jones.B.A.o goleg Bangor i ddyfod i‘n bugeilio, a
derbyniasom atebiad cadarnhaol Ionawr 16eg. 1909 a darllenasom y cyfryw yn
eglwys Ïon 17eg 1909. a gwnaed yr un fath yn Ramoth. Yn y dys ? wedi addaw £90
yn flynydol i Mr Jones, ac mai Ramoth i fod yn gyfrifol am dy addas iddo yn
ychwanegol yn rhydd o ardreth.
Anffawd ddaeth i ran eglwys Cilfowyr yn 1907 oed gorfod gosod neu newid (ceiling)
newydd y capel, yr hwn sydd o estyll. Rhod yr hen ceiling yr hwn oedd o blaster
ffordd am na fuasem wedi ei weithio yn briodol adeg adeiladwyd y capel.
Ddangosodd yr eglwys frwdfrydedd mawr gyda yr achos hwn, a chasglwyd tua £14-0-
0. Yn fwy nac oed eisiau, cawd cymorth sylweddol gan yr ardalwyr. Roed yr holl
draul awd iddo gyda‘r ceiling nghyd ar cyfarfodydd agoriadol tua £39-0-0.
Cymerodd y cyfarfodydd agoriadol le Medi.29. a 30ain.08. Pregethwyd gan y Parch
T.T. Jones. Blaenclydach, Morgan Jones B.A. Whitland, a D.J.Evans O.T.P ??
Trefdraeth, dechreuwyd y cyfarfodydd gan y Parchn, Williams Rheoboth, Morris,
Tanners Hall, Phillips Landudoch, a Micael B.A. o goleg Caerdydd,
Cawsom gyfarfodydd nerthol a dylanwadol.
Casglwyd at y treulia yn unig.
Dylasem fod wedi nodi fod cyfarfodydd Dau Fisol wedi bod yma yn Hydref 1907,
Pregethwyd y Nos gyntaf gan Y Parchn J Mawrice, Tabor, a Stephan Thomas,
Pantycelyn Eglwyswrw- Tranoeth am 10 Griffith Bethebara, Cyfeillach prynhawn
Pwnc yr ymddiddan, ―Ein dyledswyd fel eglwysi i aros yn y gwirionedd fel ac y mae
yn cael ei egluro yng ngair Duw‖.
194
Tud 322-323-324
Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parchn Jones Ceinewydd a Price Verwig.
Cystal nodi yn y fan hon mai Ebrill 2ail 1905 oedd y tro cyntaf i ―Gyfamod
Eglwysig‖ gymerid lle yn Ramoth yn arferiad cyn hyn oed yr ―Cyfamodi‖ gymerid lle
yn Cilfowyr. Ddanfonodd Ramoth gais rheolaed y perwyl, ond gan na wrandawodd
Cilfowyr arnynt, darfu iddynt gario allan ei dymuniad heb ganiatâd Cilfowyr. Da
gennyf allu hysbysu na fi hyn yn achos o dramgwydd yr eglwysi.
Wedi yr Eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth rodi alwad daer ac unfrydol i Mr D.Spenser
Jones.B.A. o Goleg y Bedyddwyr ym Mangor ddyfod un bugeilio yn yr Arglwydd.
Cynalwyd ―Cyfarfodydd Ordeinio‖ Nos Fawrth Awst.30ain a dydd Mercher Medi 1af
1909.
Nos Fawrth yn Ramoth dechreuwyd y gwasanaeth gan Mr J.W.Hughes B.A. o Goleg
Bangor, a phregethwyd gan y Parch Idwal Jones,Drefach ?? a Proff,Silas Morris M.A.
Bangor.
Am 10 Bore Mercher yn Ramoth, dechreuwyd gan Parch J.Williams Aberteifi.
Am 2 Cyfarfod Ordeinio yn Cilfowyr, Dechreuwyd gan y Parch W.Rees
Maenclochog, Traddodwyd Anerchiad ar Natur Eglwys gan y Parch J.Williams
Aberteifi. Dyrchafwyd yn ―urdd weddi‖ gan y Parch A.Morgan Blaenffos, a
phregethwyd gan Proff, Silas Morris.
Am 6 eto yn Cilfowyr dechreuwyd gan y Parch H.H.Williams (A) Llechryd,
Pregethwyd yr Eglwys gan y Parch Mr T.Rees Meinciau, ac y gynulleidfa yn
gyffredinol gan y Parch Idwal Jones.
Yn gynnar yn Mis Medi 1909 Bedydwyd deg o ddeiliad yr Ysgol Sul gan y Parch
D.Spenser Jones, yn Cilfowyr.
Yn ystod gaeaf 1909 a 1910 cynalwyd Dosbarth i Astudio Llyfr Dr Stalker, ar Hanes
Iesu Grist mynychwyd y Dosbarth gan tua 14 yn ystod y Gaeaf, a chredwn ei bod
wedi cael lles. Y Cadeirydd oedd y Gweinidog. Isgadeiryd D.J.Davies Wellfield.
Cynalwyd cyfarfodydd Pregethi Nos Fercher.25.o Fai a Dydd Iau canlynol,
Pregethwyd gan Parchn B.T.Roberts, Niailaes? G.Griffiths Rlymney? A.Morgan
Blaenffos. Casglwyd at dreulio‘n y cyrddau.
Ty Gweinidog, - Adeiladwyd Tŷ Gweinidog yn Cilfowyr amser cyntaf gweinidogaeth
Mr Price ac yno y treiliod ei fywyd gweinidogaethol wedi priodi, a chan fod Gweddw
Mr Price yn byw ynddo, a hefyd y tŷ heb fod i fynnu a gofynion yr oes hon, Mae yr
eglwysi yn bresennol heb dy Gweinidog, Treiliod Mr W.C.Williams ei dymor yn ei le
Ardrethol ei hun sef Plasyberllan Isaf.
Wedi ymadawiad Mr Williams i Aberdau, mai yr eglwysi wedi gwneid llawer cynnig
am dŷ. Bwyd yn meddwl unwaith cael lle ar dir Nantyrerid, ond syrthiodd hynny
ymaith. Ar ôl hynny cynigwyd ar Ashford House, Abercych, mewn arwertha yn
Castell newydd, ond aeth hwnnw yn rhy uchel ei bris.
195
Tud 324-325-326-327
Ar ddyfodiad Mr Spenser Jones – oherwydd bod gofynion trymion wedi bod ar
Cilfowyr yn ddiweddar (sef y Festri ar Nenfwd) addawyd Ramoth fod yn gyfrifol am
dŷ addas yr Gweinidog, yn rhyd i bob Ardreth, ond gan nad ydyw yn rhwyd yn y
Wlad yn bresennol i sicrhau tŷ addas a chyfleus –baina yr eglwysi yn Cilfowyr a
Ramoth mae gwell fuasem iddynt adeiladu tŷ yn unol eto, os felli cael lle ar yr
ucheldir rhwng Cilfowyr a Ramoth. Mae Mr Jones yn byw yn bresennol mewn rhan o
dŷ yn Ashford House, Abercych, a Ramoth yn gyfrifol am y rhent.
Bore Saboth Meh.5ed 1910. Penderfynodd eglwys Cilfowyr fod y Diaconiaid yn
rhinwedd ei swydd a phawb eraill oed yn ewyllysio i fod yn bwyllgor i gyfarfod a
phwyllgor Ramoth yn Festri Cilfowyr Nos Iau ganlynol.
Nos Iau Medi.9ed. 1910. Cyfarfu Pwyllgor Unedig ôr ddwy eglwys a
phenderfynwyd.
1. Fod Pwyllgor i gael ei ddewis i gyfarfod a Mr Saunders Davies gyda golwg a
chael lle i adeiladu.
11-. Fod hawl gyda y pwyllgor gyda mater lleoliad.
111.Fod y Pwyllgor i gynnwys dau o bob eglwys.
1V. Fod y brodyr canlynol i fod yn Bwyllgor. —David Owens, Daniel Thomas,
David George, D.J.Davies nghyd ar Gweinidog.
V Cais i gael ei wneid i gael y tir ar werth os yn bosibl.
V1 Yn ngwyneb methiant i gael y tir ar werth. Fu cais ei gael ar lease hiraf posibl.
V11 Fod y manylion megis maint y darn i fod yn llaw y pwyllgor.
V111. Os llwydda i gael tir fod cais y pwyllgor i gael Mr George Baily yw fesur ai
Farcio allan yn ddiwedd.
Syrthiodd yr ymgais uchod yr llawr, gan fod Mr Saunders Davies Pentre yn gofyn
ardreth flynyddol o £2. am gwarter erw o dir.
Prynodd eglwys Ramoth ar ei chyfrifoldeb ei hunan dy prydferth yn Abercych ôr enw
Ashford House, yn dy gweinidog.
Mai 7ed .1911. Mae y Parch D.Spenser Jones B.A. yn gorffen ei weinidogaeth yn
Cilfowyr a Ramoth, ac yn myned i fugeilio yr eglwys yn Aberduar.
Wedi y Parch D.Spenser Jones, i ‗ymadel, teimlodd yr eglwys mai doeth fuasem cael
gweinidog mor fuan ag oed bosibl, felly ym mis Chwefror 1912 roddodd yr eglwysi
alwad daer ac unfrydol yr Parch T.James Llanfyllin ddyfod un bugeilio yn yr
Arglwydd, a derbyniwyd ateb cadarnhaol Chwef.21. 1912. Dechreuodd Mr James ar
ei weinidogaeth Mai 26.1912. Cynalwyd cyfarfodydd sefydlu Gor—1912.
Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn W.S.Jones Llwynpia a I.James Treforis
(brawd y gweinidog) am 2,o gloch Dydd Mercher yn Cilfowyr cynalwyd cyfarfod
groesawi y gweinidog, Wedi cymeryd y gadair gan y Parch A Morgan Blaenffos,
galwodd ar Parch D.W.Philips Blaenwaun i ddechrau y cyfarfod trwy wedi, Roddwyd
yr alwad yn ffurfiol i‘r gweinidog gan frodyr o Cilfowyr a Ramoth, ac attebod gan
Parchn D.James, yn gadarnhaol. Siaradwyd yn y cyfarfod gan Parchn D.James, Albert
James, (brodyr y gweinidog) a Jones Star ac yna Pregethwyd gan y Parch W.S.Jones.
Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parch W.S.Jones a D.James,
196
Tud 327-328-329.
Rhodwyd Organ yn y capel yn y flwyddyn 1913 yr hon a gostiodd £51-0-0.
Ebrill 16eg.1915.
Gan fod Mrs Jones Palmyra Aberteifi wedi rhodi £100 i eglwys Cilfowyr, cyfarfu
Trusrees yr eglwys a phenderasant fod yr Arian i gael ei godi ai dodi mewn
Government consols, a hefyd fod Arian J.Evans Abercych ac oed yn Lloyds‘ Banc i
gael ei gosod mewn Government Consols, ond wedi‘r War Loan ddyfod i fodolaeth
gosodwyd hwynt ar War Loan am 4 ½ per cent yn enw Trustees yr Eglwys.(for the
time being).
Mae Interest £50 o arian Mrs Jones yn myned i ofalu am Gadw y Fynwent a £50 at y
Weinidogaeth, Talwyd £10 o death Duty ar Arian Mrs Jones, £75 o Arian Mrs Evans
yn bresennol ⅓ o Interest yn mynd ir Tlodion, Gorffennwyd trefnu gyda‘r uchod ôr
Trustees yr Eglwys y 28ain o Rhag 1915.
Rhag 28.1915. Gosodwyd tri o Ymddiriedolwyr newydd i mewn,--sef, William
Phillips Penralltgoch, a John Evans Capelnewyd a William Owen Bache. (Cynigwyd
gan John Williams Hafodwen ac eiliwyd John Stephen Parry Pantinker fod y brodyr
uchod i fod yn Trustees, a phasiwyd yn unfrydol).
Awst 24-25-26.1916- Cynhaliodd yr Eglwys Gyfarfodydd i ddathlu
Daucanmlwyddiant adeiladu y Capel cyntaf yn Nghilfowyr. Pregethwyd nos Fawrth
Awst 24ain gan y Parch W.Cynog Williams Heolyfelin Aberdar cyn weinidog yr
Eglwys, Dydd Mercher am ddeg a dau o‘r gloch siaradodd y Parch T.James,
Gweinidog yr Eglwys ar hanes yr eglwys o‘i dechreuad hyd ddiwedd gweinidogaeth
y Parch Samuel John, ar Parch E.T.Jones,(Talfryn) Llanelli ar yr hanes o ddiwedd
gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies Nantyrerid, ar Parch J.Morgan Caerdydd
(Erwood gynt, un o‘r rhai godwyd yn yr Eglwys) ar yr Eglwys yn ystod
gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies, ar Parch J. Williams Aberteifi ar yr Eglwys
o ddiwedd gweinidogaeth y Parch B.Davies hyd ddiwedd gweinidogaeth y Parch Rees
Price.
Yn yr hwyr pregethwyd gan y Parch D.Spenser Jones Llanelli, Nos Iau pregethwyd
gan y Parchedigion W.Cynog Williams ac E.T.Jones.
Cymerwyd y rhan arweiniol yn y cyfarfodydd gan y Parchedigion J.D.Hughes a
D.W.Phillips Blaenwaun a Miss A.Rosina Davies yr hon a ddechreuodd bregethu yn
Nghilfowyr. Casglwyd yn yr oedfaon at y treuliau. Lliwiwyd y Capel cyn yr
amgylchiad trwy gyfraniadau yr Eglwys a chyfeillion eraill.
Mai.22.1922. pasiodd ir eglwys yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi derbyniad
cynnes i‘r Cyfarfodydd Hanner Blynydol y Gymanfa.
Cynalwyd y cyfarfodydd hanner blynyddol yn Cilfowyr a Ramoth Nos Fawrth a Dydd
Mercher Hyd.24. a 25. 1922. Pregethwyd yn Ramoth nos Fawrth gan y Parchedigion
Hendy Davies Caersalem a B.Howells Trelettert. Yn Nghilfowyr nos Fawrth gan y
Parchedigion E.Williams Blaenllyn a Newton ac. O.M.Young. Tabor Dinas Cross.
Yn Cilfowyr bore Mercher am 10 Pregethwyd gan y Parch Dan Davies Hermon
Abergwaun. Am 2 cynhaliwyd y Gynhadledd, Siaradwyd gan y Parch D.C.Davies
Caerdydd. Cynrychiolydd Undeb Cyngrhair y cenhedloedd ar y Cyngrhair. Yn yr
hwyr pregethwyd gan y Parchedigion O.M.Prichard, Thornton (ar ddirwest) ac
R.Jones Croesgoch.
197
Tud 329-330-331
Tach.6. 1923. Cynhaliwyd cyfarfodydd Hanner Blynyddol Dirwestol y cylch,
Cynhadledd am 2. Cadeirydd – Mr Jenkins o Aberteifi, am 6 cafwyd pregethau
Dirwestol gan y Parchn Pergrine Drelech a Morgan Jones Whitland.
1924. Gosodwyd Nenfwd Newydd i‘r Festri, costiodd £14-13. 0. Casglwyd gan y
Parch T.James i‘r Drysorfa adeiladu £22-8-6.
Yn y flwyddyn 1924, defnyddiwyd Llestri. Cymundeb (unigol) gyntaf yn
Cilfowyr, y gost oedd £5-6-10. Talwyd o Drysorfa adeiladu‘r eglwys. (Medi 7,1924
oedd y Dydad uchod).
Ar ddiwedd 1924 roddodd y brawd David George Penralltlyn ei swydd fel
Trysorydd i‘r eglwys i fynnu, wedi gwasanaethu yr eglwys yn ffyddlon am 28 o
flynydau.
Methodd ir is-drysoryd T.George Penralltlyn a gweld ei ffordd yn glir i gymerid y
swydd, felly dewiswyd trwy y tugel Mawrth 22.1925.
Mr David Jones Ty Capel. Cilfowyr ddewiswyd yn Drysorydd.
Rhag 27.1925. Gan fod Mr D.Jones wedi ei ddewis yn drysorydd penderfynodd i‘r
eglwys hollol unfrydol ei fod yn un o ddiaconied i‘r eglwys o hyn allan.
Tach 29.1925. Penderfynodd yr eglwys fod tri eraill i gael ei dewis yn ddiaconied
trwy y tugel, yr hyn a gymero le Rhag.27.1925.
Ïon,24.1926. Hysbysodd y gweinidog i‘r eglwys y rhai gafod fwyaf o bleidleisiau, gan
fod dau yr un faint o bleidleisiau, penderfynodd yr eglwys ei bod derbyn pedwar o
frodyr yn ddiaconied yn lle tri.
Hefyd derbyniwyd y Sul hwn Ïon 24 1926 trwy lythyr odiwrth ein chwaer eglwys yng
Nghalfaria Hendy Pontarddulais y brawd David Janes Pontrhydyceirt , yr hwn oed yn
frodor ôr ardal hon, ac wedi bod yn aelod am flynyddau yn Nghilfowyr, nododd y
llythyr fod yr eglwys yno wedi ei ddewis i‘r swydd ddiaconaidd, ai bod wedi ei llwyr
foddloni ynddo. Ar sail y llythyr hwn a‘n hadnabyddiaeth flaenorol o honno,-
penderfynodd yr eglwys ei bod yn ei ddewis yn ddiacon i‘r eglwys hon,- felly mai y
brodyr a ddewiswyd fel canlyn,-
Dd. Jones, Tycapel Cilfowyr.(Trysorydd).
James Williams Penlan
John Evans Capelnewyd
T.J.George Penralltlyn
David James Pontrhydyceirt
Evan Bowen Cilwendeg.
Gwelir enwai yr hen ddiaconied ar Tudal 95
Heddyw. Ion24 1926, Cawsom ein hysbysu mae Miss Annie Evans Capel newydd
oedd arolyges yr Ysgol Sul. Y tro cyntaf hyd y gwyddom i chwaer fod yn y swydd
hon yng Nghilfowyr.
Ebrill 18.1926. Gan fod y brawd T.D.Morgan –yr hwn fu yn Ysgrufenyd cynorthwyol
hefyd ysgrifennydd cenhadol- wedi symud, dewiswyd Mr E.T.Bowen Cilwendeg i fod
yn Ysgrifennydd Cenhadol.
Ebrill 18.1926. Cyflwynodd y gweinidog. Y Parch T.James, ar ran yr eglwys i Mr
D.George Penralltlyn rod o lawffon hardd a Gwlaw len werthfawr fel cydnabyddiaeth
fechan o‘i wasanaeth gwerthfawr fel Trysorydd am 28 o flynydau.
Medi 26.1926. Gorffennodd y Parch T.James ei weinidogaeth yn Cilfowyr a Ramoth,
a cymerodd ofal eglwys y Bedyddwyr yn Penclawdd.
198
Tud 331-332-333-334-335
Nos Wener Hyd.1 1926. Cynnalwyd cyfarfod ymadawol i‘r Parch T.James yn
Ramoth Abercych. Cyflwynwyd Tysteb iddo ar ran eglwys Ramoth gan Mrs Mary
James Mount Pleasant Abercych, a dros eglwys Cilfowyr gan Mr D.George,
Penralltlyn. Siaradwyd ar ran eglwys Ramoth gan Meistried Phillip Lewis a John
James, dros eglwys Cilfowyr gan Mr D.Jones, siaradwyd gan Weinidogion y cylch
nghyd a offeiriad Manordeify, oll yn dwyn tystiolaeth i gymeriad dysglaer, ai allu
pregethwrol, ac fel dirwestydd cadarn.
Saboth.Hyd 3.1926. Gan fod y Parch T.James heb ymadel ar ardal gwasanaethodd i‘r
eglwysi y Sul hwn. Dechreuwyd yr oedfa yn Cilfowyr am 10-gan ei fab Mr Noel
James yr hwn sydd yn paratoi ar gyfer y weinidogaeth yn Ysgol Caerfyrddin.
Enwai a Chyfeiriadau y Trustees fel y maent yn bresennol. Mai 7.1928.
Hen Drustee- Mr Thomas George, Gorsfraith Blaenffos S.6
Ebrill 13. 1900. David George, Penralltlyn, Cilgerran S.6
Thomas Daniel, Derlwyn, Cilgerran S.6
David Edward Jones, Derlwyn, Cilgerran S.6
William George, Crug, Verwig
Griffith Thomas, Cwrcoed, Llangoedmore, Cardigan
(Wedi ymadel a chyfundeb y Bedyddwyr, John Owens, Frongoch, Llechryd)
Rhag.29.1915. John Evans, Capelnewydd, Boncath S.6
William Phillips, Penralltgoch, Boncath S.6
Medi 7.1928. Prynodd Trustees Cilfowyr darn o dir tua phum erw o dan y Fynwent
mewn arwerthfa cyhoeddus odiwrth Ystad Pentre am £165.
Ïon 1929. Talwyd am y tir, Benthycwyd £150. Gan Mr W.Bowen, Cilwendeg.
Ebrill.2.1929. Derbyniodd eglwys Cilfowyr trwy y Trustees y swm o £200. Sef
cymynrodd y diweddar Mrs Rachel Jones, 3 Napier Street Aberteifi: - Un rhan yw
buddsoddi, ar log yw ddefnyddio at y Weinidogaeth, Ar ran arall yw defnyddio at
adgyweiro y Capel.
Dechrau y Flwyddyn hwn, sef 1929 gan fod y trysorydd Mr D.Jones Tŷcapel yn
ymadel, dewiswyd Mr Evan Bowen Cilwendeg i fod yn drysorydd.
Ebrill 13.1929. Wedi Ymddiriedolwyr Cilfowyr i gyfarfod ai gilydd i ystyried y mod
oreu i wneid a‘r arian a ymddiradwyd iddynt yn Ewyllys Mrs Rachel Jones, 3 Napier,
Street Aberteifi,Penderfynwyd fod yr arian yw buddsoddi yn bresennol yn Banc of
England Aberteifi, yn enw Trustees Cilfowyr (for the time being) yn cael ei
cynrychioli yn y Banc gan Mr D.George Penralltlyn, Mr D.E.Jones,Derlwyn, a Mr
Griffith Thomas Cwrcoed.
Gorffennaf 6.1929.Yn Festri Cilfowyr, cyfarfod cynrychiolaeth o eglwys Cilfowyr a
Ramoth, i ystyried y mater o rhodi galwad i Mr W Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod
yn bugeilio. Penderfynwyd ein bod fel eglwysi yn –Cilfowyr a Ramoth yn rhoi
galwad daer ac unfrydol i Mr William Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod un bugeilio
yn yr Arglwydd.
Awst.9.1929. Cyfarfu Mr Smith a chynrychiolaeth o Cilfowyr a Ramoth er
gosod ei gais am aros yn y Coleg hyd y Pasg 1930. Darllenwyd llythyr hefyd odiwrth
Dr Phillips Llywyd y Coleg i‘r un perwyl- yn absenoldeb Mr Smith,- Penderfynwyd
ein bod fel eglwysi yn aros i Mr Smith hyd y Pasg. Mr Smith i dalu ymweliad misol
a‘r eglwysi nghyd a gwyliau Nadolig. Ein bod yn rhoi £12 y mis yn gyflog, nei £156
y flwyddyn, hefyd pedwar Sul yn Wyliau (yr eglwysi i dalu y Supplies. Fod Mr Smith
i gael Tŷ yn ddirent: ond ei fod i dalu y Trethi.
199
Tud 335-336-337
(Bydd Cilfowyr i dalu £5 y Flwyddyn i Ramoth am Ashford House Abercych,
Ramoth i ofalu am y repairs).
Wedi y cyfarfyddiad uchod Gor.6.1929. roddodd Mr Smith ateb cadarnhaol,
gan ddiolch am yr ystyriaeth oed yr eglwysi wedi rhodi ir gais.
Medi.6.1929. Bu farw un o gymwyswyr henaf Cilfowyr ym mherson Mr
Thomas George, Gorsfraith, Blaenffos, mab Mr D.George, Penralltlyn (wedi hynni
Nantyrerid) yr ydoedd yr hwn wedi bod yn ddiacon parchus yn Cilfowyr efe hefyd yn
frawd i Mr George yr hwn sydd yn bresennol yn Penralltlyn, ac wedi bod yn
drysorydd yr eglwys am Flynydai lawer, aelod a Diacon yn Blaenffos oedd Mr T
George, ac er hynny roed yn cyfrannu yn flynyddol at y Weinidogaeth yn Cilfowyr er
ys rhai Blynydai, tra yn ddyn ieuanc ac yn aelod yn Cilfowyr bu yn neullduol o
ddefnydd i ddysgu y Plant yn nghaniadaith y Cesegr, a pharhaodd yn llawn
defnyddioldeb mewn eglwysi eraill hyd y ddiwedd, sef Ferwig a Blaenffos.
Mae mab iddo yn weinidog gyda y Bedyddwyr, - sef Parch W.M.George. B.A.
Caergybi.
Mewn Cysylltiad a galwad Mr Smith dylasem fod wedi nodi fod y gwaith o
ddewis wedi ei wneid gan yr eglwysi yn unol trwy Balot, ac yna yn unfrydol gan yr
eglwysi ar wahân, fel na wnaeth y Pwyllgor cydbwylliedig ond cario allan ddymuniad
yr eglwys.
Recommended