1

EGLWYS Y BEDYDDWYR

CILFOWYR

1704-2004

Hanes eglwys Bedyddwyr yn Sir Benfro a sefydlwyd ym more Ymneilltuaeth

Gan William Rees Bowen

2

Hawlfraint Capel Cilfowyr, Llechryd.

Argraffiad cyntaf: 2004

Cedwir pob hawl.© Ni cheir atgynyrchu unrhyw ran o‘r

cyhoeddiad hwn na‘i gadw mewn cyfundrefn adferadwy

na‘i drosglwyddo mewn unrhyw gyfrwng electonig,

mecanyddol, ffotogopio, recordio, nac fel arall,

heb ganiatad ymlaen llaw gan y cyhoeddwyr.

Argraffwyd yng Nghymru gan

Gwag Teifi Press

32 Fedr Fair

Aberteifi

Ceredigion. SA43 1EB

Ffon 01239-614051

3

Dia

conia

id a

c Y

mddir

ied

olw

yr

4

Swyddogion Yr Eglwys.

Gweinidog:

Y Parchedig R. Gareth Morris. B.Th.

Brogynnydd, Drefach,

Llandysul. SA44 5UH.

Tel 01559 370 836

Diaconiaid: Mr Picton George, No 2 Pentre Terrace, Boncath.

Mr Dewi Bowen, Brodyfed, Efailwen, Clynderwen.

Mr William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan, Caerfyrddin.

Mr Meredith George, Penwernddu, Boncath

Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi

Mrs Annie M. James. Brynaur, Penybryn.

Mr Irfonwy John, Gerddu, Saron, Llandysul.

Mr Malgwyn Evans, Argoed, Aberteifi

Mr Gareth George, Goitre, Boncath

Trysorydd, Mr Meredith George, Penwernddu, Boncath.

Boncath. (Ffôn 01239 841 229)

Ysgrifennydd, Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi.

Aberteifi. (Ffôn 01239 613 839)

Organyddion: Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed,

Mr Meredith George, Penwernddu.

Ymddiriedolwyr. Mr Picton George, No 2 Pentre Terrace, Boncath.

Mr Dewi Bowen, Brodyfed, Efailwen, Clynderwen.

Mr Keith Bowen, Waungiach, Boncath

Mrs Sandra Singleton, Ger-Y-Coed, Aberteifi.

Mr Malgwyn Evans, Argoed, Aberteifi.

Mr Emyr Evans, Manor View, Manordeifi, Llechryd.

Mr William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan Caerfyrddyn.

Gofalydd y Capel

Mrs Phyllis Williams, Ty Capel, Cilfowyr.

5

Diolchiadau..................................................................... 6

Ffynnonellau................................................................... 7

Cyflwyniad..................................................................... 8

Rhagair........................................................................... 9

Y Dechrau....................................................................... 10

Dogfen cais hawl i bregethu........................................... 15

Hanes Byr y Genhadaeth................................................ 23

Canghennau.................................................................... 27

Emily Prichard Carey..................................................... 31

1900 ymlaen................................................................... 39

Casglad at y tir................................................................ 49

Ordeinio Y Parch William Smith................................... 50

Hannes y dŵr ar Llys...................................................... 53

Sefydlu Y Parch Gwyn Thomas..................................... 67

Lluniau Bedyddiadau..................................................... 68

Trip ysgol Sul................................................................. 70

Ordeinio Y Parch Dafydd Edwards B.A........................ 78

Sefydlu Y Parch Irfon Roberts....................................... 79

Canmlwyddiant y Gymanfa Ganu.................................. 84

Te Undeb y Bedyddwyr yn Blaenwaun......................... 88

Bedyddiadau 1999.......................................................... 90

Dathlu Deugain mlynedd, Parch Dafydd Edwards B.A. 91

Sefydlu Y Parch Gareth Morris B.Th............................. 96

Arweinyddion a Chadeiryddion y Gymanfa Ganu......... 101

Atgofion May Jones....................................................... 106

Bedyddiadau................................................................... 107

Marwolaethau................................................................. 108

Cyfarchion...................................................................... 110

Enwau Gweinidogion a fu yng Nghilfowyr................... 116

Rhai o gostiau Codi y Capel........................................... 119

Cilfowyr Chapel............................................................. 121

Interesting Extracts Welsh Baptist Association............. 130

Ymddiriedolwyr 1900 ymlaen........................................ 133

Y weithred gyntaf........................................................... 135

Yr Hen Cof Lyfr.....................................................139 - 195

Cynnwys

6

Diolchiadau

Hoffwn ddiolch o galon i‘r canlynol am bob cymorth; hebddyn nhw, ni

fyddai wedi bod yn bosibl i mi i ysgrifennu‘r llyfr.

Ben Owen B.A. Aberystwyth

Y Llyfrgell Genedlaethol, Aberystwyth.

Staff Llyfrgell Caerfyrddin a Hwlffordd.

Parchedig Peter Dewi Richards ,M.B.A Corfforaeth Undeb Bedyddwyr

Cymru.

Fy ngweinidog y Parchedig Gareth Morris B.Th. am ddarllen y proflenni.

Aelodau Cilfowyr, y Cyngor gymuned lleol a chyfeillion yr achos am

gyfranni at y gost o argraffu‘r hanes, a rhoi menthyg y lluniau.

Max Rees, Gwasg Teifi Press am bob gofal wrth argraffu.

Yn olaf, ond nid y lleiaf o bell ffordd, Roderick y mab am y cymorth i

ddatrys problemau y cyfrifiadur

7

Ffynnonellau.

Hanes y Bedyddwyr ymhlith y Cymru,

History of Welsh Baptists. By Joshua Thomas.1650-1790

David Jones Caerfyrddin 1839.

J Spinther James 1896

Y Bywgraffiadur Hyd 1940.

Hanes Hen Eglwys y Cymru, J. Spinther James, B.A. 1903.

Hanes Eglwys Annibynnol Cymru, T.Rees D.D. Abertawe, a J. Thomas,

Liverpool.

Enwogion Cymru 1700-1900, gan y Parch T. Morgan, Sciwen.

Wales Herald Extraordinary, gan Major Francis Jones.

T.M. Basett. 1977.

Rhamant Rhydwilym. 1939.

Enwogion Cymreig 1700-1900

Byw Graffiadur

8

Cyflwyniad.

Braint i mi yw cael cyflwyno y llyfr hwn fel dogfen hanesyddol a chrefyddol

Capel Cilfowyr. Gwelir ynddo fod yna nifer fawr o bobl a oedd yn barod i aberthu

llawer er mwyn egwyddor a thros burdeb yr Efengyl.Mwy na thebyg bod nifer

ohonynt wedi cael eu herlid ar hyd y daith, eto, nid oes hanes iddynt wangaloni, ac yn

sicr cafwyd sêl cymeradwyaeth yr Arglwydd ar yr holl offrymu.

Heddiw yr ydym wedi cyrraedd carreg filltir bwysig iawn yn hanes yr eglwys,

sef dathlu tri chan mlwyddiant ei chorffori. Nid yn aml y gwelir carreg filltir yn ein

gwlad bellach, gan fod y briffordd a‘r draffordd wedi cymryd lle heolydd cefn gwlad.

Eto, yr oedd y garreg filltir yn bwysig iawn i‘r tadau, wrth iddynt gerdded o un man

i‘r llall. Nid yn unig dangos faint o ffordd oedd wedi ei gerdded a wnai y garreg ond

dangos faint oedd ar ôl i‘w gerdded.

Fe allwn dystio heddiw bod ffyddloniaid Cilfowyr wedi cerdded llawer milltir

ar hyd y blynyddoedd er mwyn cael cwmni eu Gwaredwr. Bu‘r daith yn gyffrous ac

yn llawn antur a brwdfrydedd, ac fe all yr eglwys heddiw ymfalchio yn ei gorffennol.

Fel yr hen garreg filltir gobeithiwn mai nid dyma yw diwedd y daith. Gyda

chymorth Duw a theyrngarwch y ffyddloniaid sydd yn dal i addoli yma fe fydd y daith

yn mynd yn ei blaen, efallai mewn ffurf wahanol, ond yr un mor ddiddorol â mentrus.

Teimlaf hi yn fraint o gael bod yn weinidog ar yr eglwys a chael chware rhan fechan

yn ei gwaith, a chael bendithion dirifedi yng nghwmni teulu‘r ffydd sydd yn addoli

yma.

Tri chan mlynedd o addoli Duw yn gyson yw hanes Cilfowyr. Er newid mawr

yn ystod y blynyddoedd erys heddiw eglwys gref a chymdeithas sydd yn falch o‘i

heglwys a chnewyllyn o ffyddloniaid gweithgar dros yr Arglwydd Iesu Grist.

Manteisiaf ar y cyfle yn y fan hyn i ddiolch yn arbennig i‘r brawd William

Bowen am ei waith caled a graenus yn crynhoi hanes yr eglwys ar gyfer y llyfr hwn,

heb anghofio am bawb sydd wedi rhoddi o‘i hamser i wneud y dathlu yn

llwyddiannus.

Diolochwn i Dduw am ein ddoe, clodforwn Ei enw heddiw, ac ymddiriedwn

ein yfory iddo Ef. Gan fod Duw trosom pwy all fod yn ein herbyn.

Gareth Morris. (Gweinidog)

9

Rhagair

Wrth gyfeirio at gapel ei fagwraeth yn yr ysgrif ‗Cyn Mynd‘ yn y gyfrol ‗Cyn Oeri‘r

Gwaed‘ dywed Islwyn Ffowc Ellis.―O bob Soar sy‘n sefyll yn llwyd ei furiau yn

hafnau Cymru, nid oes ond un Soar i mi. Soar yw fy nhystysgrif fod i mi, pa mor

gymhleth bynnag wyf heddiw ac anodd fy nhrin, garu ‗Ngwaredwr yn annwyl pan

oeddwn i‘n ddim o beth rhwng ei furiau ef‖.

Gallaf innau uniaethu‘n llwyr â‘r geiriau hyn wrth feddwl am Gapel Cilfowyr.

―Nid oes i mi gartref ysbrydol ond yma.

Fe‘m ganwyd yn fferm Penlanfeigan, Boncath, yn un o saith o blant, mewn

ardal hyfryd, yn fro gymdogol. Amhosib yw anghofio cyfeillgarwch ac agosrwydd

trigolion yr ardal yn enwedig adeg y cynhaeaf gwair, tynnu tato, a‘r cyfnod lladd

mochyn. A dyna adeg dyrnu llafur pan roedd Jim Davies, Rhyd, yn mynd o amgylch

a‘r dyrnwr a chael gyrru‘r injan stem ar draws y cae am gasglu tanwydd i‘w dechrau

fore trannoeth. Patrwm o gymdogaeth glos. Da yw nodi fod y gymdeithas glos yma

yn parhau yng Ngilfowyr er fod patrwm ffermio wedi newid pan ddaeth y tractor.

Heddiw silwair yn cael ei wneud gan peiriannau yn clirio can erw y dydd. Mae‘r

ffermydd bach wedi hen fynd, a‘r ‗tai nawr‘ yn gartrefi i‘r mewn- fydwyr.

Mae‘r rhod wedi troi- prinder gweinidogion ymhob enwad, a llawer o siarad

am uno‘r enwadau. Tybed beth fyddai Lettice Morgan a John Phillips Cilcam, yn

meddwl am diffyg ffydd rai o‘i gweinidogion heddiw.Ie! Pwy a saif dros

egwyddorion ein cred fel Bedyddwyr?Mae hanes wedi ailadrodd ei hunan drwy‘r

oesau. Fe ddaw 1703 o ryw fath eto. ― Cysurwch, cysurwch fy mhobl,‖ medd eich

Duw.

Pan ofynnwyd i mi neu, yn hytrach pan gyhoeddodd y Parchedig Dafydd

Edwards, yn ei gyfarfod ymadel yng Nhaffi Beca ei fod yn edrych ymlaen at ddathlu‘r

tri-chan mlwyddiant ―a bod William yn golygu mynd ati i grynhoi yr hanes‖

roeddwn i dan yr argraff ei fod wedi dechrau ar y gwaith. Bu‘n dipyn o dasg ond yn

waith pleserus a diddorol., Cefais bleser mawr wrth chwilio‘r hen hanes ac yn ei

hystyried hi‘n fraint aruthrol i mi gael y cyfle o baratoi‘r llyfr ar gyfer ddathlu‘r tri

chan mlynedd yn 2004.

Wrth olrhain hanes y dechreuadau defnyddiwyd y iaith a’r sillafu gwreiddiol a

welwyd yn y gwahanol lyfrau.

Gobeithio y mwynhewch ddarllen y cyfan a bod y llyfr yn gwneud cyfiawnder

o ddeffroad mawr Anghydffurfiaeth yn y ddeunawfed ganrif yn y parthau hyn yn

ogystal â‘r hanes diweddarach.

William Bowen

10

Hanes Dechrau Cilfowyr.

Anodd nodi dechrau dim yn bendant-ceir mwy nag un ffrwd yn nechrau llawer

afon.

Eglwys heb Gapel, addoli mewn ogof a chilfach, Allt Clunhercyn a ffermdy Cilfowyr

a wnâi‘r Bedyddwyr am gyfnod maith, gan fedyddio‘r credinwyr yn ôl y galw mewn

llawer afon.

Rhoddaf gipdrem frysiog ar ddechrau y Bedyddwyr yng Nghymru. Gellir

dweud bod tair ffynhonnell iddynt sef Olchion yn y De Dwyrain, Illston yng Ngŵyr, a

Rhydwilym. Mae lle i feddwl y bodolai‘r gyntaf ers tua 1633. Yn 1649 y corfforwyd

Illston, a gyfrifir fel Eglwys gyntaf o Fedyddwyr Caeth Gymun yng Nghymru. Yn

1688 y Corfforwyd Rhydwilym. Dechreuasai‘r rhain, nid gyda‘i gilydd, nac ychwaith

o‘i gilydd, eithr ar wahân. Rhydwilym yw Mam Eglwys Bedyddwyr ‗Dyfed‘, sef y

rhanbarth honno o Dde Cymru i‘r Gorllewin o Gaerfyrddin. O‘r ffynhonnell hon y

daeth Cilfowyr.

Nid yn unig mai Cilfowyr yw achos hynaf y Bedyddwyr yn Sir Benfro, ond y

mae‘r dechreuadau yn annisgwyl a chyfareddol. Y fferm a roes ei henw i‘r capel; ond

beth yw tarddiad enw‘r fferm? Ystyr rhan gyntaf yr enw sef ‗Cil‘ yw ―retreat‖ neu

loches, gall y fowyr ddod o fawr neu fagwyr sy‘n awgrymu hen le cysegredig. Tybed

a yw‘r ffynnon yn y cae (sy‘n bwydo‘r fedyddfan) yn mynd â ni nôl i hen ffynnon

Awyn a Gristioneiddiwyd yn nyddiau‘r Saint. Cadarnhawyd hyn trwy godi Capel San

Daniel yma fel capel anwes i Abaty Llandudoch. Nid oes ond ychydig gerrig a beddau

i nodi‘r fan bellach.

Gallem fynd nôl i‘r Cynfyd Celtaidd. Safwn yma uwch y Llechryd dros Afon

Teifi, lle saif pont Rufeinig Llechryd o hyd. Tybed a ddrachtiodd Pwyll o‘r ffynnon

wrth fynd o Arberth (Glanarberth, Llechryd) i hela i Lyn Cuch?

Yn yr ail-ganrif ar bymtheg yr oedd y Pla Mawr yn ysgubo Ewrop a throi‘r

werin at grefydd ddwysach nag a gynigiai‘r Babaeth, a lledodd Ymneilltuaeth dros y

cyfandir. Yn fuan gwelwyd disenters yn ein bro. Cafodd Vavasor Powell gryn

ddylanwad a sefydlwyd Eglwys y Cilgwyn yn nyffryn Teifi. Gyda‘r Werinlywodraeth

daeth y Parch Charles Price o ardal Olchion ar ffin Cymru a Henffordd (lle‘r oedd cell

o Fedyddwyr), yn Offeiriad Eglwys y Santes Fair, Aberteifi, a phan ddychwelodd y

Frenhiniaeth 1660 gwrthododd gymeryd Llw Unffurfiaeth a chollodd ei fywoliaeth.

Yr oedd rhai gweinidogion Piwritanaidd yn y sir ers amser y brenin Iago 1, os

nad ers amser Elizabeth, ond nid ymddengys i un eglwys Ymneilltuol gael ei ffurfio

yma nes ar ôl adferiad Siarl 11.

Yr oedd eraill, James Davies Aberteifi, a Jenkin Jones Cilgerran wedi ei

ddilyn o Olchion i‘r fro a chawsant eu hunain yng ngharchar Caerfyrddin gyda‘r

Parch William Jones, cyn offeiriad Cilmaenllwyd. Gwyddom i Jenkin Jones fynd

wedyn i Olchion i gael Bedydd Credinwyr dan law Thomas Watkin yn 1666 cyn

dychwel i sefydlu achos cynta‘r Bedyddwyr yn y Gorllewin, yn Rhydwilym yn1668, a

dyma y llinyn i Cilfowyr.

Dywed David Jones Caerfyrddin fel hyn: - Cafodd deuddeg o weinidogion eu

troi allan o‘r eglwysi plwyfol yma gan y ddeddf unffurfiaeth yn 1662, ond darfu i

bedwar ohonynt gydymffurfio drachefn. Yr wyth a safasant eu tir, ynghyd â

gweinidogion Anghydffurfiol o siroedd cymdogaethol, ddarfu gasglu a ffurfio yr

eglwysi Ymneilldiol cyntaf yma, Annibynwyr oedd holl Ymneilltuwyr y sir ar y

cyntaf, ond darfu i‘r Crynwyr, mor gynnar â‘r flwyddyn 1651, ddechrau peri

ymraniadau yn eu mysg, ac yn 1667 dechreuodd y Bedyddwyr sefydlu achosion yn y

Sir, trwy ddylanwad William Jones, Cilmanllwyd, a newidiodd ei farn am fedydd,

pan oedd yn garcharor yng Nghaerfyrddin am bregethu yr efengyl.

11

Yn ôl llyfr T Rees Abertawe a J Thomas Lerpwl ―Hanes Eglwysi Annibynnol

Cymru‖ yn 1873 dywedir fel hyn: - Llechryd mae yr eglwys hon yn un o‘r rhai hynaf

yn y Dywysogaeth, Casglwyd hi ar y cyntaf trwy lafur Mr Charles Price, yr hwn a

drowyd allan o eglwys blwyf Aberteifi gan ddeddf Unffurfiaeth yn 1662. Cafodd yr

eglwys ei chorpholi gan Mr Price yn eglwys Annibynnol amryw flynyddau cyn 1662,

a pharhaodd ef i fod yn weinidog iddi nes iddo orfod ymadel â’r wlad oherwydd

poethder yr erledigaeth.

Rhywbryd ar ôl 1662, daeth Mr James Davies, a drowyd allan o eglwys

Merthyr, Sir Gaerfyrddin, i Aberteifi i gadw ysgol. Cymerodd ef y praidd

gwasgaredig, a fu gynt dan ofal gweinidogaethol Mr Price dan ei ofal, a gwnaeth bob

peth a allai i‘w hymgeleddu, cyn belled ag y goddefai enbydrwydd yr amseroedd iddo

wneud. Bu yr eglwys hon, neu ganghennau ohoni, ar wahanol amserau rhwng 1672 a

1709 yn addoli yn Rhosgilwen, gerllaw Cilgerran, Castell Malgwyn, ac mewn lle a

elwir y Wern.

Yn y flwyddyn 1690, yr adeiladwyd capel Brynberian, ar y fan y saif y capel

presennol. Y personau mwyaf blaenllaw gyda‘r gorchwyl o adeiladu oedd, George

Lloyd, Machongle; Richard Evan, Pontyplwyf; William Owen, Frongoch, a Thomas

John Hugh, o blwyf Nevern ac Evan Morris, Cilcam, o blwyf Eglwyswen. (Fe

welwch nes ymlaen yn hanes Cilcam am John Phillips, yn yr un cyfnod; Beth oedd y

cysylltiad, wn i ddim)

Dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn yr ardal yma mewn lle a elwir

Cilcam, ym mhlwyf Eglwyswen. Yr oedd David Evans, Dyffryn-mawr, yn aelod o‘r

eglwys yn Llechryd, ac yn pregethu yn achlysurol. Roedd ei wraig yn aelod gyda‘r

Methodistiaid Calfinaidd yn Capel-Newydd; ond ni wnaed ymgais ar sefydlu achos yn

y lle hyd y flwyddyn 1765, pryd yr ymgymerodd J Griffiths, Glandwr, a nifer o‘r

aelodau â hynny. Buont am rai blynyddoedd yn addoli yn y Cilcam cyn adeiladu y

capel. Dywedir, nad oedd nifer yr aelodau yma ond ychydig ar y dechrau, a thros rai

blynyddoedd ni weinyddwyd yr ordinhad o Swper yr Arglwydd iddynt ond unwaith

bob tri mis.

Yn ôl ―Cof Lyfr‖ Cilfowyr sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol, Aberystwyth, y

person cyntaf i gael ei fedyddio yn 1689 oedd Evan John. Ond nid oes hanes yn ble?

Nodir fod bedyddio yn Cilcam wedi ymgorffoli yr eglwys yno yn 1704.

Nodwyd yn llyfr hanes David Jones,Caerfyrddin. 1899. ―Er coffadwriaeth.

Mai 12fed, 1668,y darfu i Eglwys Crist, wedi ymgynnull o‘r tair Sir sef Sir Benfro,

Sir Caerfyrddin, a Sir Aberteifi, dderbyn Swper yr Arglwydd y pryd cyntaf, trwy

weinyddiad y ddau frawd William Prichard a Thomas Watkins, henuriad a diacon a

ddanfonwyd yma gan eglwys Crist yn y Feni, Olchion, a‘r Gelli. Yr oedd hyn y dydd

cyntaf o‘r wythnos; ac a‘r yr un diwrnod, darfu i ni ymgyfamodi â Duw, ac â‘n

gilydd; wedi ymddarostwng i Fedydd ac arddodiad dwylaw. Ar yr un dydd, sef y

12fed, daeth Lettice Morgan, o Cilfowyr, a Margaret Nicholas (y rhai oeddynt

wedi eu bedyddio o‘r blaen) dan arddodiad dwylaw, ac a unasant â ni mewn

cymdeithas eglwysig‖. Tebyg fod y ddwy wraig—Lettice Morgan, Cilfowyr, a

Margaret Nicholas (ei chymdoges) wedi cael eu bedyddio eisoes, ond ni wyddys gan

bwy, na pha le. A oeddent yn y cymundeb cymysg a oedd mor gyffredin yn yr amser

hwnnw? Efallai nad oeddynt mewn cymundeb o gwbl. Roedd hyn yn ôl pob tebyg

cyn i William Jones ddechrau ar ei lafur fel Bedyddiwr, ond bu i‘r ddwy ymuno ag

eglwys Rhydwilym ar ei chorfforiad yn 1668.

Lettice Morgan oedd gwraig Edward Morgan o Cilfowyr „amaethdy uwchraddol ym

mhlwyf Manordeifi‟. Yn rhestr aelodau Rhydwilym yn 1689, ceir Edward Morgan o

Cilfowyr, Lettice Morgan ei wraig, a Philip ei fab.

12

Cadwai Edward Morgan y Cwrdd yn ei dŷ; a dyma ddechreuad eglwys Cilfowyr.Ond

hefyd mae sôn am gwrdd yn allt Glunhercyn sydd gerllaw. a hynny oherwydd

erledigaeth.

Rhoddaf yma ychydig o hanes Lettice Morgan, gan mai hi a fu yn

gyfrwng i ddwyn y Bedyddwyr i Gilfowyr. Enw etifeddes y lle oedd Lettice

Mortimer, (yn ôl Major Francis Jones ―Wales Herald Extra Ordinary‖ hi oedd y

diwethaf mewn hir etifeddiaeth o stad y Mortimers Castell Malgwyn a Coedmor.)

Priododd Mr Edwards Morgan. tua 1668.-gŵr o Henffordd a symudodd i fyw gyda‘i

wraig yn Cilfowyr.Dywedir fod i Morgan bedwar mab a merch gan ei wraig gyntaf,

ac iddynt oll ddyfod o Loegr i fyw i‘r parthau hyn. Cytunasant mewn rhwymo

Cilfowyr wrth un o‘i feibion ef, a elwid James; aeth y mab hwn i Loegr drachefn, ac

aeth yn gyfreithiwr; ond mewn amser fe a ymaflodd yn yr Efengyl ac a roddodd

ymaith ymarfer â chyfraith y tir. Does dim hanes a oedd Edward Morgan yn ŵr

crefyddol cyn priodi ai peidio. Mae‘n amlwg iddynt briodi cyn y deuddegfed o Fai

1668.

Nid oes yn llyfr Rhydwilym ddim hanes pa bryd y bedyddiwyd ef; efallai

iddo gael ei fedyddio yn Lloegr cyn priodi y wraig hon. Mae‘r hanes yn nodi fod y tri

hyn yng Nghilfowyr, ac un arall hefyd. Felly yr oedd hwn yn deulu crefyddol yn

deillio allan o‘r erledigaeth. Cytunodd y ddau i gynnal cwrdd yn eu tŷ ac yma y

cynhaliwyd cyfarfodydd yn ystod cyfnod yr erledigaeth. Dywed Major Francis Jones

fel hyn ―bod hanes cyntaf y Bedyddwyr yn y parthau hyn ynghlwm wrth y teulu hwn

a bod y llwyddiant i‘w briodoli lawn cymaint i gyfoeth y Morgan neu‘r Mortimers ag

oedd i gred a gweithgarwch y Gweinidogion cyntaf. Y lle cyntaf i gwrdd oedd fferm

Clynhercyn a hefyd tŷ gerllaw Castell Malgwyn.Roeddent hefyd yn cwrdd yn Cilcam

Ym mhen amser daeth Mr James Morgan i Cilfowyr. Tebygol fod yr hen bobl wedi

marw erbyn hyn. Yr oedd ef yn ŵr crefyddol wedi ei fedyddio yn Lloegr, ond gan nad

oedd o blaid arddodiad dwylaw, ni châi gymundeb gyda‘r Bedyddwyr yng

Nhilfowyr. Er hynny yr oedd ef yn wrandaw‘r parchus, ac yn gynhorthwy

anrhydeddus i‘r achos. Rhoddodd le ar y tir i adeiladu tŷ cyfarfod, a les ar y lle 'tra

byddo dwfr yn rhedeg yn afon Teifi‘, ond ni fynnai efe neb bregethu ynddo ond y

Bedyddwyr.Yr oedd iddo ddwy ferch-un ohonynt oedd Mrs Rees Cilfowyr. Roedd

hi‘n gaffaeliad mawr i‘r eglwys am lawer o flynyddoedd. Bu farw yn 1774. Fe

briododd merch Edward Morgan yng Nghastellnewydd. Ei gŵr cyntaf oedd Thomas

Morgan ac yna William Melchior. Bu‘r ddau farw yn ddi-blant wedi bod yn

ddefnyddiol iawn i eglwys Crist. Etifeddes eu meddiannau oedd merch arall James

Morgan. Fe briododd hi â Griffith Thomas a fu‘n weinidog yng Nghastellnewydd , bu

hithau hefyd farw‘n ddi-blant.

Rhywbryd yn 1691, daeth un o aelodau yr Annibynwyr —John Phillips o‘r

Cilcam, amaethwr parchus—yn argyhoeddedig y dylasai gael ei fedyddio yn ôl trefn y

Testament Newydd. Pan awgrymodd hyn i‘w frodyr, fe anogwyd ef i roi ei resymau o

flaen yr eglwys. Fe fyddai hyn, meddent yn fodd i‘w ailgadarnhau. Os na chytunent,

yna fe fyddai ei ymadawiad oddi wrthynt yn ‗anrhydeddus‘Cytunodd yntau i hynny ac

fe drefnwyd cyfarfod i‘r perwyl yng Nghastell Malgwyn ar lan y Teifi.

13

Yr oedd John Phillips yn gyfeillgar â George John, un o weinidogion Rhydwilym,

(George John, oedd y gweinidog cyntaf a godwyd o blith yr aelodau, ar ôl corffori‘r

eglwys yn Rhydwilym) a cheisiodd ganddo ddyfod gydag ef i‘r cyfarfod apwyntiedig,

―rhag i‘r gweinidogion a‘r bobl ei ddrysu fel na allai ateb; yntau a aeth yn ôl ei gais.

Wedi dadl faith, methwyd â chytuno. Yna trefnwyd fod y ddwy blaid i bregethu yn

gyhoeddus ar Fedydd, mewn lle a elwid Penylan, wrth droed y Freni Fawr; fel y gallai

yr holl wrandawyr farnu drostynt eu hunain: John Thomas, Llwyngrawys, dros

Fedydd Babanod, a John Jenkins, Rhydwilym, dros Fedydd Crediniol. Ar y dydd

penodedig, gan fod y ddadl yn destun siarad yr holl ardaloedd, daeth tyrfa fawr

ynghyd, a phregethodd John Thomas ar ― Gomisiwn Crist i‘w Apostolion‖. Ond

cymerodd gymaint o amser nes oedd y dydd wedi treulio a‘r bobl wedi blino; am

hynny trefnwyd i‘r bregeth arall gael ei thraddodi yn yr un lle pen mis ar ôl hynny.

Ac felly y gwnaed i dyrfa fawr. Cymerodd John Jenkins yr un testun a‘i ragflaenydd,

gyda‘r bwriad i ddymchwelyd ei osodiadau. Rhannodd ei bregeth fel hyn: Y neb oedd

yn credu –y neb sydd yn credu—a‘r neb a gredo a ddylid eu bedyddio, ac nid neb

arall.‖Fel y gellid tybied, ni roddodd hyn derfyn ar y cyffro; yn hytrach i‘r

gwrthwyneb. Cerddai y ddadl fel tân; deffroai y nwydau ymrysonol; daeth dynion

cyffredin yn gampwyr ar ddadl ‗Y Bedydd‘ Fel canlyniad cafodd y gŵr o Gilcam ei

foddloni, ac argyhoeddwyd ychwaneg o‘i gyd-aelodau. Bedyddiwyd ef ar yr 18fed o‘r

4ydd mis, 1692, ac amryw eraill o‘i gyd-aelodau o Brynberian y dydd hwnnw, neu yn

fuan wedi hynny.

Ei enw ef yw y chweched ar y Llyfr Eglwys, a dilynwyd ef gan nifer fawr.

Cyn pen dwy flynedd yr oedd yma drigain ac wyth o aelodau.

Cilcam fel y mae heddyw (2002)

14

Yn ôl llyfr David Jones Caerfyrddin dywedir i‘r gŵr o Cilcam, ―efe a fynnodd y

cyfarfod i‘w dŷ, ac ar brydiau cyrddau gweddi, ac o‘r diwedd dechreuwyd

gweinidogaethu yno‖.

Fel hyn cynyddodd yr aelodau o amgylch y lle. Cangen ydoedd o Rhydwilym,

ac wedi cadw y cyfarfod yno am tua deng mlynedd, neu ychwaneg, soniwyd am

ymgorffori yn eglwys. Wedi myfyrio, gweddïo, ymddiddan, ac ymgynghori,

cytunwyd i hynny fod. Ymgorfforwyd yr eglwys yn Cilcam, a alwyd Cilfowyr ac ar

ei chorfforiad dewiswyd Samuel John yn weinidog.

― Yr ydym ni, eglwys Crist yn y Cilcam, yn dewis ein brawd Samuel John i fod yn

olygwr ac yn fugail arnom, i ddysgu ac i gyfrannu ordinhadau yn ein plith, gan ei fod

yn ewyllysgar, a ninnau yn fodlon yn ôl ein gallu i‘w gynorthwyo; felly yr ydym yn

gosod ein henwau wrth y gyffes, y cytundeb, a‘r dewisiad. 1704‖.

(Yn ôl ‗Rhamant Rhydwilym‘, gan John Absalom, a‘r Parch E Llwyd

Williams 1939, nodir fel hyn. Samuel John (Jones): Gŵr o Fanor Deifi. Dewiswyd ef

yn weinidog Cilcam a Chilfowyr yn 1696-1704. Bu farw yn 1736.)

Nifer yr aelodau oedd trigain ac wyth. Barnai eu bod yn 36 o wrywod, a 32 o

fenywod.

Yr oedd Samuel John yn un o‘r aelodau a ddaeth allan o‘r erledigaeth yn 1689,

yn byw y pryd hynny ym mhlwyf Manordeifi. Bu yn cadw cyfarfodydd yn y Cilcam,

Cilfowyr, a lleoedd eraill, dros nifer o flynyddoedd. Tai annedd oedd y lleoedd

addoliad, gan mwyaf, ymhlith y Bedyddwyr yng Nghymru yr amser hwnnw. A da

oedd cael llonydd heb eu herlid. Ond, tua‘r flwyddyn 1714, yr oedd y cymylau yn

casglu yn dew, y bygythion yn aml, ac felly yr ofnau, a hynny yn peri taer weddi ac

ymbil, ar i Dduw ragflaenu barn, canys yr oedd llawer eto yn fyw, a gofient fustl a

wermwd yr erledigaeth. Gwelodd Duw yn dda i ateb gweddïau, ac atal y farn, trwy

farwolaeth y frenhines Anne.

Digwyddodd hyn ar y dydd cyntaf o Awst 1714. Ac am flynyddoedd lawer

bu‘r Bedyddwyr yng Nghymru yn cadw cwrdd o ddiolchgarwch am y fath

waredigaeth. Nid yw‘r genedl bresennol yn meddwl fawr amdano. Er dyfod y fath

waredigaeth, eto yr oedd cynddaredd y gelynion mor fawr, fel y darfu iddynt dorri i

lawr amryw o dai cyrddau yn y deyrnas, a dechreuasant yng Nghymru, megis yn

Wrexham.

Wedi myned y cwmwl hwn ymroddodd eglwys Gilfowyr i adeiladu tŷ cyfarfod.

Yr oedd Mr James Morgan, Cilfowyr yn gynorthwywr da i‘r gynulleidfa, ac ef

roddodd le iddynt i adeiladu y tŷ cwrdd, yn y flwyddyn 1716 gerllaw Cilfowyr, ym

mhlwyf Manordeifi. Galwyd ef ‗Tŷgwyn‘, ond yn fwyaf cyffredin y mae yn myned

dan yr enw Cilfowyr, hyd heddiw.

O gylch 1706, dechreuasant bregethu mewn lle a elwid Rhosgerdd,

Llandudoch. Cawsant anogaeth i barhau yno, ac felly y bu, mewn tŷ annedd, am yn

agos i ddeugain mlynedd. Wedi hynny tua 1745 adeiladwyd tŷ cwrdd gerllaw, sef

Blaenwaun.

Gwelodd Duw yn dda i gynnal ac arddel eu gweinidog yn eu plith am

flynyddoedd lawer. Bu yno tua ugain mlynedd wedi adeiladu y tŷ wrth Cilfowyr.

15

I David Rees do Solemnly declare in the presence of the Almighty God that I am a

Christian and a Protestant and as such I believe that the scriptures of the Old and

New Testament as commonly Revealed among Protestant Churches do contain the

Revealed will of God and that I do receive the same as the rule of my Doctrine and

practice. Signed David Rees.

Next Page. Petitionof the Baptists assembled at Kilvowyr approving David Rees

as a teacher and asking for authority for him to preach.

Signed: - Lewis Thomas-Minister. Two Deacons, John David & John Rees. Eight

Members: - Evan Owen. Joseph Davies. James John. David Lewis. ? Robert.

Thomas Evans. Thomas Miles. Josh Rory?

(Y ddwy ddogfen yma yw yr hynaf sydd ar gael yn ceisio hawl i Brotestant

bregethu yn Sir Benfro. O bob tebyg fod Samuel John wedi gorfod cael yr un

hawl)

PembrokeshireRecords

Office

Ref: -PQ/7/15/16

Copyright Reserved.

16

17

Yn 1730 cafodd un o‘r gŵyr ieuanc alwad i fod yn weinidog yn Olchion, sef

Mr William Williams (nid yr un yw hwn â‘r William Williams y ceir sôn am dano nes

ymlaen). Wedi bod yno ar brawf cafodd lythyr o ollyngdod at yr eglwys honno. Yn y

llythyr a gafodd i ddangos ei fod yn aelod, y pedwar enw cyntaf wrtho oedd Samuel

John, James Williams, John Morgan, a David Thomas gelwir y rhain yn weinidogion,

a‘r tri nesaf a elwir yn henuriaid. Yr oedd yn arferiad yma a hefyd mewn eglwysi

eraill yng Nghymru, drefni rhai a elwid yn henuriaid llywodraethol i arwain. Wrth

―henuriaid llywodraethol‖ golygir swyddogion arferol yn yr eglwysi yn yr amser

hwnnw i flaenori mewn disgyblaeth, er mwyn ysgafnhau gwaith y gweinidogion.

Yn 1736, gwelodd Duw yn dda i symud oddi wrthynt, eu hannwyl weinidog

a‘u bugail Samuel John; yr oedd ef yn ŵr tra derbyniol a defnyddiol trwy eglwysi

bedyddiedig Cymru. ―Dywed David Jones Caerfyrddin eu fod yn barod iawn ei

ymadrodd, a‘i ddawn yn neilltuol iawn, mewn rhai pethau yn enwedig; byddai

tyrfaoedd aml yn arferol o‘i wrandaw. Yr oedd ganddo ffordd neilltuol i daro

meddyliau dynion. Darfu iddo ddyfod i ganlyn Crist a‘i Efengyl yn amser yr

erledigaeth; ond pa faint ei ddioddefiadau yn yr amser hwnnw, nis gwyddom, eithr y

mae‘r cwbl yng nghadw yn llyfr Duw, er ei ebargofi gennym ni, a daw y cyfan i‘r

farn‖.

Yr wyf yn meddwl ei fod yn aelod hanner cant o flynyddau, neu ychwaneg.

Bu yn weinidog yng Nghilfowyr am ddeuddeng mlynedd ar hugain; rhaid ei fod yn

pregethu yn hir cyn hynny. Mae carreg ei fedd, wrth dŷ cwrdd Cilfowyr, ac arni y

geiriau canlynol.

Here lieth the body of Samuel John, late pastor of the church of Christ, meeting at this

house, who departed this life the 21st of June 1736, aged 80years.

Wrth yr oed ar y garreg, yr oedd efe o gylch deuddeg oed pan gorfforwyd

Eglwys Rhydwilym yn 1668, ac yn 32 oed pan ddarfyddodd yr erledigaeth yn 1688.

Er na allwn ni fod yn sicr pa faint fu ei ddioddefiadau ef yn yr erledigaeth; eto

hyn sydd wir, bu Mr Samuel John yn ŵr enwog a rhagorol, yn harddu‘r Efengyl a‘r

weinidogaeth, dros hir amser; bu farw yn hen, ac mewn oedran teg, a gadawodd ar ei

ôl archwaeth da iawn. Bu ei wrandawyr ar hyd y Deheubarth yn cofio llawer o‘i

ymadroddion neilltuol ef tra buont fyw. (Yr oedd yno ef rywbeth tebyg i Mr Daniel

Burgess, o Lundain). Mae i bob gweinidog ei ddawn ei hun: yr oedd gan y gwr hyn

ymadroddion hawdd eu cofio, yn difyrru, argyhoeddi, neu yn ceryddu, yn cysuro ac

yn adeiladu ar unwaith.

Ceir cyfeiriad pellach yn llyfr David Jones ―Wedi colli y bugail medrus a

ffyddlawn hwn, nid hir y bu y praidd heb ymderfysgu yn eu plith eu hunain, nid o

achos culni a diffyg moddion a doniau, eithr o achos amlder. Soniwyd fod yno dri o

weinidogion ar ôl y bugail, yr henaf o‘r tri oedd James Williams, mab iddo ef oedd

Mr William Williams, a aethai i Olchion. Yr oedd efe wedi ei fedyddio yn 1696, ac

felly yn un o aelodau dechreuol yr eglwys. Yr oedd Mr John Richards hefyd yn

pregethu yn yr eglwys, ond y ddadl oedd yng nghylch yr henaf a‘r ieuengaf, sef James

Williams a David Thomas; yr oedd rhan dros y cyntaf, yr hwn oedd wedi bod yn

aelod, ac yn eu plith er ys deugain mlynedd, yr hyn oedd flynyddau cyn geni y gŵr

arall. (Mae enw David Thomas, yn y‖Cof Lyfr‖ yn cael ei fedyddio Mehefin 2ed

1722. os mai hwn oedd efe?)

18

Ond yr oedd eraill yn edrych ar y gŵr ieuanc yn ddoniol a gobeithiol, ac yn

fwy tebygol i fod o dderbyniad a defnydd cyffredinol‖.

Wedi i‘r naill a‘r llall roddi eu rhesymau, ni allai y naill foddloni y llall.

Enynnodd hyn chwerwedd ynddynt tuag at ei gilydd, fel nad oedd argoel iddynt

gytuno; o‘r diwedd ymranasant yn ddwy blaid, a‘r ddau weinidog yn eu blaenori.

Dyma oedd eu sefyllfa amser y gymanfa yn 1738, yn Hengoed. Nid boddlon oedd y

gweinidogion i‘r gwaith hyn. Eithr ceryddasant y ddwy blaid, gan eu hannog i

ymarddarostwng gerbron Duw, ac i‘w gilydd. Bu y gymanfa yn daer arnynt am

ymgymmodi.

Rhoddasant yno gyngor hefyd, na byddai i un o‘r eglwysi ymgyfeillachu â‘r

ochr ni wrandawai ar gyngor, gan gyfrif pwy bynnag a wrthwynebai hyn, yn waeth

na‘r lleill. Cytunasant yno hefyd, fod y dydd cwrdd gweddi nesaf trwy yr holl eglwysi

yn ddydd o ympryd ac ymbiliau, yn achos Cilfowyr yn neilltuol, a rhyw bethau eraill.

Yr oedd hyn yn ffordd a ddylai gael ei chanlyn eto. Atebodd Duw eu gweddïau; -

ystyriodd yr eglwys y cyngor a gawsant. Darfu iddynt weddïo, ymarddostwng, ac yna

ymheddychu, gan gytuno i fod yn un teulu, ac i‘r ddau flaenor weinidogaethu yn

gylchynol, a bod yn gydradd, ac yn gydfugeiliaid, ac ar hyn adferwyd heddwch.

Parodd y ddau weinidog yn gydradd dros rai blynyddau, ond yr oedd yr hen ŵr

yn myned yn fethedig, felly cytunwyd i ddewis Mr David Thomas yn unig fugail yr

eglwys, a‘r hen ŵr i gynorthwyo, fel y gallai yn 1744; ond bu yntau farw yn 1745,

wedi bod yn aelod am agos i hanner can mlynedd. Does dim sôn am ba sawl

blwyddyn y bu yn pregethu.

Blwyddyn neu ddwy cyn marw James Williams, cafodd tri o aelodau alwad i

arfer eu doniau, sef David Evans, Lewis Thomas, a James Lodwig. Cafodd y tri hyn

dderbyniad gan yr eglwys, ac anogwyd hwynt i fyned yn eu blaen Lewis Thomas

oedd yn pregethu yn angladd yr hen ŵr yn Rhydwilym.

Yn 1760, bu farw John Morgan. Fe‘i bedyddiwyd yn y Cilcam yn 1705, ac

felly bu yn aelod 55 o flynyddoedd. Yr oedd yn byw yn Aberteifi. Yr oedd tua

phedair ar bymtheg oed pan Bedyddiwyd ef. Cafodd ef a D Thomas, a enwyd yn

barod eu hordeinio yn yr eglwys yn henuriaid llywodraethol. Ni chafodd John Morgan

erioed ei ordeinio neu ei anfon gan yr eglwys i weithredu ordinhadau, ond i bregethu;

a byddai ar brydiau yn myned oddi amgylch i ymweld â‘r eglwysi. Nid oedd ei

ddoniau fel gweinidog mor helaeth â‘r eiddo eraill. Aeth yn sâl yn Blaenafon, gerllaw

Pontypwl, yn Sir Fynwy ac yno y bu farw, a‘i gladdu yn Llanwenarth.

Yn 1761 yr ordeiniwyd y tri brawd a enwyd uchod, sef David Evans, Lewis

Thomas, a James Lodwig. i‘r weinidogaeth yn unol â gofynion yr eglwys. Bu farw

James Lodwig yn 1762. Bu‘n weinidog derbyniol, a defnyddiol. Bu yn pregethu yn yr

eglwys am tua ugain mlynedd.

Tua‘r adeg hon anogwyd un arall o‘r aelodau i arfer ei ddawn ar brawf yn y

weinidogaeth, sef William Williams; gŵr bonheddig yn byw yn y Drefach,

Eglwyswen, Wedi‘i gyfnod prawf, rhoddodd yr eglwys alwad iddo weinidogaethu‘n

rheolaidd. Ychydig yn ddiweddarach gosodwyd rhai aelodau ieuanc eraill ar brawf,

gan obeithio fod Duw wedi eu donio i fod yn ddefnyddiol i bregethu yr Efengyl, sef

David Evans, Thomas David, Thomas Henry.

Yn y fan hon mae‘n rhaid i mi sôn am y ddefod a‘r arfer o Arddodiad Dwylo,

a oedd yn gyffredin (ag eithrio ym Mhlasyberllan) yn eglwysi‘r Bedyddwyr. Bu‘r

arferiad yn achos dadlau ac ymrannu. Dadleuid o‘i blaid oblegid yr arferid ef yn yr

Eglwys Fore, a dadleuid yn ei erbyn oblegid nad oedd yn un o orchmynion pendant

Crist.

19

O Loegr daeth yr arferiad ac nid oedd yn rhan o batrwn y blynyddoedd cyntaf,

1649-1654.Eglwys y Fenni (1682) a Rhydwilym (1668), oedd mwyaf eiddgar drosto.

Ymysg gweinidogion, yr oedd rhai yn frŵd ac eraill yn oer. Cyn diwedd y ganrif

honno (tua1693-4) achosodd y mater hwn anghydweld yn Rhydwilym rhwng y ddau

weinidog George John a James James.Yn 1735 aeth yn bwnc dadl frŵd yn Eglwys

Maesyberllan, ac ymwrthodwyd â‘r ddefod yno Bu dadlau brŵd yn ei gylch yn

Aberduar yn 1744, ond cytunwyd yno i‘w arddel a‘i arfer.

Codwyd y mater drachefn yn Nghilfowyr- mwy na thebyg gan William

Williams. Canlyniad y dadlau oedd i Ebeneser ymneilltio o Gilfowyr; pryd y daeth

gŵr ieuanc a oedd wedi bod yn pregethu mhlith y Trefnyddion, i ofyn am gael ei

fedyddio, a dymuno cael ei dderbyn gan y Bedyddwyr. Rhoddodd ei wybodaeth a‘i

brofiad lawer o foddlonrwydd i‘r rhai ag oeddynt yn ei wrandaw; ond pan gofynnwyd

ei farn am arddodiad dwylaw, cyfaddefodd nad oedd yn gweld sylfaen iddo yng ngair

Duw, fel ordinhad benodol o eiddo Iesu Grist, ond nad oedd ganddo ef un

gwrthwynebiad i fyned dano, fel ymarferiad gwastadol yr eglwys. Ar hyn cafodd ei

wrthod; ac er cynnig ei hunan dro ar ôl tro, methodd gael derbyniad. Wedi hynny,

aeth y gŵr ieuanc i Gaerodor, a chafodd ei fedyddio yn Broadmead, a‘i dderbyn yn

aelod rheolaidd o‘r eglwys yno.

Parodd hyn ofid i lawer o bobl. Tybied ei bod yn ddyletswydd arnynt i sefyll

dros eu rhyddid Cristnogol. Credent ar y naill law eu bod ‗dan rwymau i Grist! Fod fel

unig sefydlydd ordinhadau penodol ac, ar y llaw arall, eu bod ‗dan rwymau‘ iddynt eu

hunain am nad oes un Arglwydd cydwybodol, ond y Crist ei hun. Barnasant ei bod yn

groes i‘r rhyddid a roddwyd iddynt gan Grist.

Er bod y person a achosodd yr anghydfod wedi ymadael, tybid y gallai‘r achos

godi ei ben eto. Felly am fod y rhai oedd yn anghydweld â‘r eglwys yn ceisio

heddwch a chariad yn hytrach nag ymrannu (er y meddylid yn wahanol amdanynt) fe

aent yn fynych i gyfarfodydd yr eglwys i geisio gwasdoti‘r anghydfod. Ond

gwrthodwyd eu cynigion gan eu cyfrif yn ‗ddinistrwyr heddwch y cyfarfodydd‘. Yma,

mewn cyfarfod paratoad, dywedodd gweinidog yr eglwys ar y pryd ei bod yn well

iddynt ymneilltio. Ychwanegodd fod ganddynt bellach eu gweinidog a‘u diacon ac

felly gallent fabwysiadu eu mesurau eu hunain.

Gofynnodd y brodyr ymadawedig am wasanaeth tŷ cyfarfod Blaenwaun am

ddau Saboth yn y mis, i‘r diben i gynnal eu cyfarfodydd cyhoeddus. Sylfaenid y cais

hwn ar gyfiawnder a chariad. Ar gyfiawnder, am eu bod hwy wedi cyfrannu eu harian

gyda boddlonrwydd a ffyddlondeb at yr adeilad, ac nid oedd dim yn amodau y les yn

erbyn iddynt hwy ei ddefnyddio; ar gariad am ei fod yn hanfodol i ysbryd y grefydd a

broffesant, a‘u bod hwy mor gydwybodol â‘r brodyr yn yr hyn a farnent yn

ysgrythurol. Cawsant ateb o‘r eglwys i hysbysu iddynt ei bod wedi cytuno iddynt

ddefnyddio y tŷ cyfarfod ddau Saboth bob mis.

Ond cyn cymeryd un cam ym mhellach tuag at ymrannu, oddieithr bod rhai o

honynt wedi atal eu hunain o gymundeb, penderfynasant i gadw cyfarfod gweddi, i‘r

diben yn unig o ymofyn am gyfarwyddiadau dwyfol, gan erfyn y doethineb sydd oddi

uchod.

Y canlyniad oedd, iddynt benderfynu cynnig amodau heddwch unwaith yn

rhagor, os na lwyddent y tro hynny i fabwysiadu y mesurau a dybid orau, yna, cynnig

yr amodau canlynol: eu bod hwy yn foddlon i gladdu pob peth a aeth heibio mewn

bedd o anghof, os na fyddai arddodiad dwylaw i barhau i fod yn amod cymundeb

Cristnogol.

20

Wedi bod yn ddistaw dros ychydig amser, ychwanegasant yn ail-

Os ystyrid y blaenaf yn ormod tuag at esmwytháu eu cydwybodau, eu bod yn foddlon

i aros yn yr eglwys, os cyntunau hithau i dderbyn aelodau, nad oeddynt, ac na allent

gredu fod arddodiad dwylaw yn ordinhad Crist.

Eto yn foddlon, ymostwng iddo fel ymarferiad yr eglwys.

Yn ol Joshua Thomas 1704. Dywedodd y gweinidog, Dyma gynnygion

newydd; a phan gofynnwyd iddo beth oedd yn feddwl am danynt, atebodd, na allai efe

ac na wnelai efe osod dwylaw ar neb nad oedd yn credu fel yntau fod hynny yn

ordinhad Crist, ac a ychwanegodd, gan iddo gael yr eglwys yn ymarfer arddodiad

dwylaw, y gadawai efe hi felly.

Bydd ysbryd anhydfryd yn llywodraethu amryw o‘r dechreuad, ac ym mhob

peth o natur ddadleugar, nid yw y gorau o ddynion bob amser yn rhydd oddiwrth

boethder anghymedrol. Y mae tymherau naturiol rhai dynion yn fwy garw ac

anserchog na‘u gilydd, yn hawdd eu tramgwyddo, ac yn anhawdd eu heddychu, ac yn

fynych yn fwy selog dros bethau ansicr na phethau eglur a hanfodol Cristionogrwydd.

Nid oedd un o‘r ddwy blaid yn rhydd oddiwrth dymherau drwg, ond yr oedd geiriau

gwŷr Iuda yn arwach na geiriau gwŷr Israel.

Nid oedd y rhai a gymerasant y flaenoriaeth i wrthwynebu addodiad dwylaw,

yn gwybod rhifedi y rhai ag oedd o‘r farn â hwynt, i‘r diben i ymgynghori ar y

mesurau addasaf i ymgorffori yn eglwys. Gadawodd rhai hwynt yn eu gwendid, ag

oedd wedi cynnig ymuno â hwynt, ac eraill nad oeddynt yn meddwl am danynt a

fwriasant eu coelbren yn eu plith.

Gofynnwyd yn un o‘r cyfarfodydd a gynhaliwyd, a oedd yn angenrheidiol i

geisio gollyngdod rheolaidd o‘r fam eglwys cyn ymgorffori, ac yr oedd y nifer amlaf

o‘r farn nad ydoedd, a deallwyd wrth amgylchiadau a ganlynasant, y buasai cais yn

cael ei wneuthur yn ofer.

Danfonasant lythyr at eglwysi cymydogaethol, yn gosod eu hachos a‘u

hamgylchiad ger bron, ac yn cyfiawnhau eu hunain yn eu hymneilltuad, ac ym mhlith

rhesymau eraill, y mae yn dyfynnu sylwadau Dr Steellingfleet, ar amodau cymundeb

Cristionogol: - ― Pan gosodo eglwys amodau cymundeb ananghenrheidiol, rhaid iddi

gymeryd arni ei hunan y cyhuddiad o rwygiad. Amddiffynned dynion eu hunain y

ffordd y mynont, profir eu bod yn anghyfreithlon i wneuthur un amod cymundeb na

osododd Crist, trwy yr un rhesymau ag y profant hwy y cyfreithlondeb o ymneillddio

oddi wrth Eglwys Loegr, am eu bod yn sefydlu amodau cymundeb anghyfreithlon,

pan yr ymddangosant felly ar ôl ymholiad difrifol a chydwybodol. Rhyfedd fod

eglwys yn gosod i lawr fwy o amodau cymundeb nag a osododd Crist ei hun‖. At hyn,

gallasent ychwanegu, - ―Un gosodwr cyfraith sydd, yr hwn a ddichon gadw a cholli:

pwy wyt yn barnu arall?‖ Ym mis Awst, 1766, cynaliasant y cyfarfod paratoad cyntaf

yn Blaenwaun, yn yr hwn trefnasant wasanaeth y dydd canlynol, ac y darllenasant

gyffes o‘u ffydd, yr hon sydd yn debyg i‘r un a sefydlwyd yn Llundain yn 1689, ac a

dderbyniwyd gan yr eglwysi bedyddiedig yng Nghymru yn gyffredin. Drannoeth,

ymgasglodd tyrfa liosg yng nghyd, a phregethodd Mr William Williams, oddi ar

Josh.22, 22. Wedi dibenu y cyfarfod cyhoeddus, darllenwyd y gyffes ffydd drachefn

yn uchel, a chydsyniodd yr aelodau ag oeddynt bresennol â hi.

Darllenwyd hefyd eu cyfamod eglwysig, â yr hwn y cytunwyd, a gosododd yr

holl aelodau ag oedd yno, eu henwau wrtho.

21

Yn Saesneg y ceir yr hanes yn yr hen lyfr eglwys, a dyma gyfieithiad.

―Fel hyn y dymunwn briodoli i Grist yr hyn sydd yn gyfiawn ddyledus iddo, fel

Arglwydd a Phen mawr ei eglwys, gan gyfaddef na wyddom, ond mewn rhan, a‘n bod

yn anwybodus mewn llawer o bethau, ac yn dymuno yn daer am gael gwybodaeth

berffeithiach.

Ac yn awr, O Arglwydd, nid ydym yn deilwng o‘r lleiaf o‘th drugareddau, am

ein bod wrth natur yn blant digofaint megis eraill; ond o‘th drugaredd a‘th gariad

neilltuol, yn ein gweithrediadau yr ydym yn cydnabod ein trueni, ac yn ymddiried yn

unig yn dy ras yng Nghrist, fel yr unig Gyfaill a cheidwad pechaduriaid, am mai efe

yw Arglwydd ein cyfiawnder. Yr ydym yn dymuno cyflwyno ein hunain iddo ef mewn

gwir gymdeithas a chymundeb eglwysig. Yr ydym yn penderfynu, trwy ras, i gredu ei

air a‘i addewidion, i obeithio yn ei ffyddlondeb, i gadw ei orchmynion, i wrandaw ar

lais ei Ragluniaeth, ac i fod yn ufudd iddo yn ei gyfreithiau, ei ordinhadau, a

gosodiadau ei dŷ, gan eu gwneuthur, a golygu ym mhob gweithred o ufudd-dod,

anrhydedd a gogoniant yr Arglwydd, Pen a Brenin ei eglwys. Wedi cyflwyno ein

hunain fel hyn i‘r Arglwydd, yr ydym yn ôl ei ewyllys ef yn rhoddi ein hunain i‘n

gilydd, i wylio dros, a dwyn beichiau ein gilydd (trwy ddylanwadau ei ras ef,) mewn

cariad brawdol: i hyfforddi ein gilydd, yn ôl Math. 18,15,16,17, heb esgeuluso ein

cydgynnulliad ein hunain i addoli Duw, ac i gynghori y nail, y llall. i gyfrannu ym

mhob peth fel ag y llwyddo Duw ni at bob achos perthynol i‘w dŷ, fel ag y mae yn

addas i‘r Saint gyda phob ffyddlondeb, gan gadw y pethau a berthynant i dŷ yr

Arglwydd i ni ein hunain, ac i uno oll mewn pethau a berthynant i ddisgyblaeth. i enw

Duw, a‘n Hiachawdwr, bob un drosto ei hun, yr ydym yn dywedyd, Eiddo yr

Arglwydd ydwyf fi, a galwn ein hunain ar enw yr Arglwydd, ac a gyfenwn ar enw

Israel. Esa.44, 5 Amen.

Hanes William Williams allan o’r Bywgraffiadur Hyd 1940 (1732-99)

Gweinidog gyda‘r Bedyddwyr, ac ustus heddwch; ganwyd yn 1732 yn y Dre-

fach,Llanfair Nantgwyn, Sir Benfro, yn fab i William a Anne Williams; yr oedd ei dad

yn Ustus heddwch ac yn perthyn i amryw o uchelwyr y cyffiniau, a‘i stad yn werth

£1,600.00 y flwyddyn. Bu farw ei rieni cyn iddo fod yn fwy na chwe blwydd oed, ond

gofalwyd amdano gan ymddiriedolwyr, a chafodd ysgolion da; ond ni wyddys yn wir

ddim am ei hanes nes iddo yn 19 oed briodi ag un o Boweniaid Llwyn-gwair,

Nanhyfer.

Bu farw ei wraig ymhen y flwyddyn, ac aeth yntau dan brofiadau dwys; ar

ddiwedd Rhagfyr 1753 sgrifennodd ―gyfamod‖ a welir yn llyfr David Jones (isod)

Tueddwyd ef at y Bedyddwyr (Eglwyswr ydoedd o‘i fagwraeth), a bedyddiwyd ef yng

Nghilfowyr yn 1760; wrth ei fedyddio, datganodd na chredai mewn arddodiad dwylo,

ond ei fod yn fodlon dygymod ar y pryd â‘r ddefod. Dechreuodd bregethu yn 1762.

Yn 1766, cododd dadl boeth yn yr eglwys ar arddodiad; ymadawodd gwrthwynebwyr

y ddefod (ac yntau yn eu plith), a ffurfio eglwys ar wahân, a gafodd ganiatâd eglwys

Blaen-y-waun i ddefnyddio‘r capel hwnnw ddau Sul o bob mis; pan fu farw eu

gweinidog, urddasant William Williams yn weinidog arnynt-sgrifennodd yntau

femorandwm i‘r gymanfa yn amddiffyn eu safiad, a chyhoeddodd hefyd (yn 1770)

bregeth ar y pwnc, a draddodasai yn 1769.

Yn 1768, yr oedd yr eglwys newydd wedi symud i gapel (Ebenezer) a godwyd

ar dir Dre-fach. Priododd Williams yr eilwaith ond bu farw‘r ail wraig hefyd.

22

Poenid ef yn Ebenezer gan rai o‘i aelodau, a ganai ac a orfoleddai yn null y

Methodistaidd, a diarddelodd hwy. Ymddengys iddo sgrifennu ar gân ar y

―penboethni‖ hwn, a bernir mai ef oedd y ―gŵr bonheddig‖ y sgrifennodd Williams

Pantycelyn ei Ateb iddo, yn 1784, ―geisio prydyddu senn i‘r ysbryd,‖ ailgydiodd yntau

yn y pwnc mewn pamffled Saesneg, a gyfieithwyd (gyda chwanegiadau), gan

M.J.Rhys yn 1794, dan y teitl Sylwadau ar y Ddirywiaeth mewn Pregethu a Chanu

yng Nghymru, er bod Rhys wedi gwrthod ei argraffu yn y Cylchgrawn Cymraeg y

flwyddyn gynt.

Argraffwyd ef eto, gyda chwanegiadau gan Nathaniel Williams yn 1798. Nid

yw‘r ddadl yn ddibwys, oblegid yr oedd hi‘n un amlygiad o‘r ymddieithriad rhwng

William Williams (a‘i gyfeillion a enwyd) a‘r blaid (fuddugoliaethus) uchel-

Galfinaidd a lled-Fethodistaidd ymhlith Bedyddwyr y de-orllewin.

Yn eironig ddigon, ni wnaeth unrhyw un amgylchiad fwy i gryfhau dwylo‘r blaid

honno na llwyddiant anghymharol cenhadaeth y Bedyddwyr yng Ngogledd Cymru

(1776), cenhadaeth yr oedd William Williams nid yn unig (gyda Thomas Llewelyn a

Joshua Thomas) yn un o‘i chychwynwyr ond hefyd yn drysorydd a threfnydd iddi.

Tua 1774, symudodd i dref Aberteifi i fyw; eto‘i gyd y Dre-fach a ystyrid

ganddo‘n hendref ar hyd ei fywyd. Sefydlodd eglwys i‘r Bedyddwyr yn y dre,

yn1775-6, ac un arall yn 1797 yn y Ferwig ychydig y tu allan iddi.

Yr oedd yn ustus heddwch yn Siroedd Penfro a Cheredigion a hefyd ym

mwrdeistref Aberteifi; cyfeirir yn fynych gan ysgrifenwyr cyfoes at y ffaith hon, a

dywed rhai ohonynt y byddai‘n gadeirydd y frawdlys chwarterol (efallai mai yn y

bwrdeistref); geilw William Richards o Lŷnn ef yn ―Deputy Lieutenant,‖ Naturiol fu i

ymchwilwyr diweddarach amau hyn, gan gofio am y ―Test Act‖ a gadwai

Ymneilltuwyr oddi ar y meinciau heddwch-cynigau eraill yr esboniad ei fod yn ustus

er pan oedd yn Eglwyswr, a bod ei gyd-ustusaid wedi ymatal rhag aflonyddu arno.

Tebycach mai‘r ―Indemnity Acts‖ a gadwodd ei ben. Oblegid gwelodd B.Rees

(isod) gofnod ei ―dyngu i mewn‖ yng Ngheredigion, ac yn 1772, ymhell ar ôl iddo

droi‘n Fedyddiwr, y bu hynny tystia cofnodion brawd lysoedd chwarterol Penfro a

Cheredigion (a gedwir yn Ll. G.C.) i‘w bresenoldeb ar y ddwy fainc. Y mae‘n rhaid

cofio ei gyfoeth, ei fonedd, a‘i gyfathrach drwy berthynas a phriodasau ag uchelwyr ei

fro.

Nid di-fudd i‘w gyd-Ymneilltuwyr fu ei safle, pan dorrodd rhyfel 1793. Yn

1792 yr oedd wedi cefnogi cynllun M.J.Rhys i ddosbarthu Beiblau yn Frainc, ac yn

drysorydd i‘r mudiad hwnnw. Eithr yn argyfwng 1793,ef a alwodd gynhadledd o

weinidogion y ―Tri Enwad‖ yn y gorllewin (daeth rhyw 40 ohonynt ynghyd i Gastell-

Newydd-Emlyn ar 13 Chwefror), ac a luniodd benderfyniad o deyrngarwch i‘r

Cyfansoddiad Prydeinig; cyhoeddwyd y penderfyniad gyda ―baled‖ ni wyddys ai

William Williams ei hunan a‘i gwnaeth. Odid na liniarodd hyn gryn lawer ar y

ddrwgdybiaeth a amlygwyd at Ymneilltuwyr Dyfed yn 1797; ond ni sonnir gair am

William Williams yn ystod yr helynt honno.

Yn y cyfamser, yr oedd yr anghydfod ymysg y Bedyddwyr yn cronni. Ar ben

ei wrthnaws yn erbyn ‗penboethni, yr oedd Williams yn ―Drindodwr Ysgrythurol,‖ fel

ei gyfeillion a enwyd uchod, credai mai agweddau gweithredol ar yr hanfod dwyfol,

ac nid ‗personau,‘ oedd y Drindod. Dug hyn ef i amddiffyn Beibl Peter Williams, ac

yn fwy fyth ‗Feibl John Cann,‘ gwaith Peter Williams a‘r Bedyddiwr Davd Jones a

arweiniodd i ddiarddeliad Peter Williams gan y Methodistiaid. Cred rhai (ond heb

nemor sicrwydd) mai ef a sgrifennodd y Dialogous a argraffwyd yn 1791.

23

Yn 1793 cyhoeddodd yn y Cylgrawn Cymraeg (205-8) grynodeb o olygiadau

Courmayer ar Berson Crist, yn erbyn Trindodiaeth ‗uniongred‘ a phan ddiarddelwyd y

Bedyddwyr ‗anuniongred‘ gan Gymanfa Salem Meidrym yn 1799, cyhoeddodd yntau

brotest yn erbyn ‗trawdurdod‘ Cymanfaoedd, Gair yn ei Bryd at Lywodraethwyr y

Cymanfaoedd, neu Ysbryd y Byd a‟r Ysbryd sydd o Dduw yn cael eu gwrth gyferbyn,

gan gyffelybu „anffaeledigrwydd y Gymanfa‟ i „anffaeledigrwydd Pabyddol‟ (1799;

adeg yn Ymofynnydd, 1849,201-203; crynodeb yn Traf. Cymd. Hanes. Bed; 1930 45-

47) Odid na ragflaenwyd esgymunodd William Williams yntau gan ei farwolaeth.

Yr oedd wedi priodi am y trydydd tro, yn 1784, â Dorothy Lewis,

Llwyngrawys, Llangoedmor. Cafodd wyth o blant o‘r briodas hon, ond un mab a thair

merch a‘i goroesodd. Bu farw 13 Awst 1799, ‗yn 67 oed,‘ a chladdwyd (a‘i weddw

gydag ef, 1803) ym mynwent Ebenezer ar dir Dre-fach. (Cwmbetws)

Nid oedd yr un o‘i blant yn Fedyddwyr, ac mae‘n awgrymog mai ―William

Williams, Esquire, of Trefach‖ a ddodasant ar garreg fedd eu tad (Priododd yn 19 oed

un Miss Bowen o Llwyngwair ger Trefdraeth, un o deulu urddasol a chrefyddol

rhanbarth Cemaes. (Yn ôl hanes teulu Llwyngwair merch ydoedd i James Bowen,

Jane. born 1734, married William Williams, Trefach, Llanfairnantgwyn. He was a

Justice of the Peace for the counties of Pembroke and Cardigan and for the borough of

Cardigan. An Anglican by upbringing, he joined the Baptists in 1760 and became a

Baptist Minister) Blwyddyn fu hŷd eu bywyd priodasol, oblegid bu‘r wraig ifanc farw

ar eni ei chyntaf-anedig.

Dyna achos ei dröedigaeth. Gwnaeth gyfamod â Duw gan ddifynni Deut.

Xxvi.17, Cymeraist yr Arglwydd heddiw i fod yn Dduw i ti, ac i rodio yn ei ffyrdd ef,

etc. Dyddiodd y Cyfamod hwn Rhagfyr 30, 1753. Closiodd at y Bedyddwyr yng

Nghilfowyr, a bedyddiwyd ef yno tua 1757, [yn ôl Cof Lyfr Cilfowyr bedyddiwyd

Mawrth 2. 1760 os mai ef yw hwn] Dechreuodd bregethu yn 1760, Priododd wedyn

un Miss Morgan, hithau o deulu bonedd a chyfoethog.

Ni wyddom ba bryd y priododd hi, na pha bryd bu hithau farw. Ni fu plant o‘r

briodas hon.)

Dyma yr ysgrifen ar y garreg fedd yn Ebenezer, ond amhosib ei darllen i gyd

oherwydd ei henaint.

In Grateful affectionate Remembrance Of the Piety and Virtues of their Beloved

Parents. This Tomb is erected by three Surviving Daughters.To the Sacred Memory of

William Williams Esq.Of Trevach in this County Who Died 13th

of August 1799

Aged 67and of Dorothy his Wife Who Died 15th

Dec 1805 also their Children

Dorothy Jane Who Died 1790 Aged 15 William Morgan?? Mary Aged 13 Months

Thomas Aged 16 Months.

Ychydig o Hanes y Genhadaeth (Allan o T.M.Bassett)

Ar ôl blinder yn achos y Dolau, dymunwyd yno am gynhorthwy o Cilfowyr. Er ateb

eu dymuniad, aeth, dau neu dri i‘r Dolau yn gylchynol, mewn ffordd o brofiad. Yr

oedd Mr John Richards, Mr William Williams, a Mr Thomas Henry, wedi myned

gyda‘r aelodau a ymgorfforasant yn eglwys yn 1707. Wedi cael cymaint o brofiad ag

oedd yn boddloni o bob tu, dewiswyd Mr David Evans, (Cilfowyr) i fod yn fugail yn

y Dolau;(Sir Faesyfed) symudodd ac ordeiniwyd ef yno yn 1771.

Ym mis Mai canlynol trefnwyd i‘r Parch David Evans, ymgymryd a‘r daith

genhadol gyntaf i siroedd Meirion, Arfon, a Môn, mae sôn am John Evans o Cilfowyr

yn 1776, David a Thomas Morris ei frawd o Cilfowyr 1784. Ac yr oedd Mr David

Thomas, bugail Cilfowyr, wedi ei drefni i bregethu yn y gymanfa ym Methesda, yn

1778, ond gwelodd Duw yn dda, ychydig cyn y gymanfa, ei alw ef i gyfarfod gwell.

24

Yr oedd Mr David Thomas yn weinidog ffyddlawn, yn fawr ei barch a‘i

gymeriad mewn eglwys a gwlad, yn agos ac ym mhell.

Gŵr ystyriol, pwyllog, deallus, ac addfwyn ydoedd. Yr oedd iddo dderbyniad

mawr yn eglwysi y Bedyddwyr trwy Gymru. Byddai‘n arferol o gadw y Gymanfa yn

gyffredinol, ac yn ddefnyddiol ynddi. Yr oedd yn angenrheidiol iddo lawer o

amynedd, pwyll, gwroldeb, a hunanymwadiad ar frydiau, wrth ymdrin ag eglwys mor

lluosog ag oedd Cilfowyr; eto gair da oedd iddo yn gyffredin. Bu yn eu gwasanaethu

yn y weinidogaeth, meddant, wyth mlynedd a deugain, yn gweini ordinhadau 37 o

flynyddau, a 29 yn fugail, yr oedd o gylch 74ain oed. Bu farw yn gysurus, a

gadawodd archwaeth da ar ei ôl. Claddwyd ef yng Nghilfowyr.

Nodir yma ychydig am Mr David Evans; nai oedd ef i Mr David Evans, a

adnabyddid wrth yr enw David Evan bach. Yr hwn a fu yn weinidog yma dros lawer

o flynyddau, yr oedd yn ŵr ieuanc gobeithiol; bu yn pregethu dros ychydig amser yn

eu plith; yr oedd ei duedd i fyned i Fristol, a chafodd anogaeth i hynny. Efe oedd y

cyntaf o Gymru a dderbyniwyd yno wedi corffoli y gymdeithas. Yn hanes argraffedig

y gymdeithas yno, gynorthwyo gwŷr ieuanc i gael ychydig o ddysg neu hyffoddiad

mewn pethau buddiol i‘r weinidogaeth, nodir i Mr David Evans, o Cilfowyr, gael ei

dderbyn Medi y 26,1770; ond adfeiliodd ei iechyd, daeth adref, a gorphenodd ei holl

waith yn 1773.

Thomas Rhys Davies (1790-1851).

Allan o’r Byw Graffiadur 1940.

Gweinidog y Bedyddwyr; ganed ym Mhenwenallt Cilgeran, 19 Mai 1790, mab

Dafydd Dafis, Trefawr, Llanfyrnach. Cafodd addysg gan Dafydd Stephen yn y Capel

Bach, Llechryd; gan Walters, mab offeiriad Llanfihangel-Pen-Fedw; ac yn ysgol y

Parch Evan Jones yn Aberteifi.Bedyddiwyd ef yn 1806 yn afon Morgeneu, a

dechreiodd bregethu yn fis Rhagfyr yr un flwyddyn.

Ymwelodd â Gogledd Cymru yn 1811, a phregethu yng nghymanfa Amlwch,

ac ar anogaeth daer Christmas Evans daeth i Lansantffraid Lan Conwy a‘r Rowen yn

1812, ond yn ei fam- eglwys yng Nhilfowyr yr ordeiniwyd ef yn 1814 Dwy eglwys

oedd yn ei gylchdaith yn y Gogledd y pryd hynnu, a 35 aelod ar wasgar mewn 12

plwyf, ‗ond yr oeddym yn pregethu‘ ysgrifennai mewn darn o ‗hunan gofiant.‘ mewn

llawer iawn a thai ffermwyr a phobl gyffredyn, a drysau agored ym mhob ardal, fel y

buwyd am rai blynyddoedd heb braidd gysgu dwy noswaith nesaf i‘w gilydd yn yr un

gwely, gan lafur gwastadol,.. a bûm ym mhob afon, a llyn, a nant o Gonwy i

Lansannan, ac o Lanrhwst i‘r Bontnewydd, o fôr Llandudno i fynydd Berwyn, yn

cysegru eu holl ddyfroedd.‖

Yn 1814 priododd Ann Foulks o‘r Beniarth yn Llandrillo-yn Rhos, merch o

deulu cefnog a chlyd ei hamgylchiadau, a gallodd yntau oherwydd y briodas hon

roddi benthyciadau arian i‘r llu eglwysi bychain a sefydlwyd ganddo i godi capelau

yng ngorllewin Dinbych a sir Fflint. Bu ffrwgwd rhyngddo ag eglwys Glanwydden

ynglŷn ag eiddo, ac ymadawodd yntau â‘r Bedyddwyr yn 1818 ac ymuno â‘r

Wesleaid, ond dychwelodd at ei hen enwad yn 1826. Bu yng Nghlynceiriog (1827-9),

yn Lerpwl yn Heol Stanhope a chodi capel yno (1829-35), ac yng Nghilgeran (1835-

43). Dychwelodd i‘r Gogledd i fyw yng Nghlanwydden yn 1843, ac ymroi i‘w hoff

waith o bregethu teithiol, ac ar daith felly y bu farw yn Abertawe, 26 Mehefin 1859;

claddwyd ef ym medd Christmas Evans. Pregethodd 13,145 o weithiau.

(Yn ôl ―a‘r haul wedi codi‖ Undeb Blaenwaun 1957 ef oedd Gweinidog cyntaf Penuel

Cilgerran).

25

Thomas Rhys Davies.

(allan o Enwogion Cymreig 1700-1900 gan y Parch.T.Morgan Sciwen)

Ganwyd ef Mai 19, yn Mhenwenallt, Cilgeran. Ymunodd ar Bedyddwyr yn

Nhilfowyr yn 1806, dechreuodd bregethu yno yn yr un flwyddyn, lle hefyd yr

ordeiniwyd ef Fawrth 9, 1814. Bu yn llafurio yn yr Efengyl yn Fforddlas, Glynceiriog,

Lerpwl, Cilgeran, a Glanwydden. Bu farw yn y ty gorffenodd yr enwog Christmas

Evans ei yrfa ynddo, yn Abertawe, y Nos Sabbath olaf yn Mhehefin, 1859. a

chladdwyd ei weddillion, ar ei ddymuniad ei hun, yn yr un bedd ag ef.

Yr oedd efe yn un o gedyrn y ffydd, ac yn un o bregethwyr mwyaf poblogaidd ei

oes. Hynodid ef gan wreiddioldeb a ffraithineb. Bu ei gyfoeth yn gynorthwy mawr i

adeiladu capelau yn Nghogledd Cymru. Cyfansoddodd rhai emynau ac englynion

gwych.

David Evans. (1744-1821)(allan o Enwogion Cymreig)

Gweinidog y Bedyddwyr ym Maesyberllan; Ganwid ger Aberporth, sir

Aberteifi, mab David Evans, pysgotwr. Bu‘n gwasanaethu ar amryw ffermydd o 1754

hyd 1777. Anaml yr ai i gapel cyn iddo ddechrau mynychu capel Hawen yn 1767.

Gwrthododd ymuno â‘r Annibynwyr a‘r Methodistiaid, a mynnodd ei fedyddio yng

Nghilfowyr yn 1770, (Chwefror 18eg ) pan oedd yn hwsmon y Ddolgoch,

Troedyraur, ac fe‘i cymhellwyd i bregethu‘n union. Wedi priodi yn 1774, cymerth

dyddyn gerllaw eglwys Troedyraur. Urddwyd ef a John Richards yng

Nghastell Newydd Emlyn, 1778. Ymwelodd a‘r Gogledd dri gwaith ar ddeg o dan

nawdd cenhadaeth y Bedyddwyr. o 1787 hyd 1817 gofalai am Faesyberllan a‘i

changhenau. Cychwynnodd achosion yng Ngherrigcadarn ac Aberhonddu. Cododd

ddau o‘i feibion John a David Evans, gweinidog Pontrhydyrynn i bregethu. Bu farw

24 Hydref 1821.

John Evans (allan o Enwogion Cymreig)

Ganwyd ef yn agos i Boncath, ‗Sir Benfro. Ymaelododd gyda‘r Bedyddwyr yn

Nghilfowyr. Yn 1784 ordeiniwyd ef yn ei dy ardrethol ei hun yn Llansantffraith yn

weinidog ar eglwys y Roe. Ymsefydlodd yn y Dolau yn 1792, ac aeth oddiyno yn

1795, fel y tybid, i America, a bu farw yn Efrog Newydd yn neu tua‘r flwyddyn 1814.

Meddai ar ddoniau uwchraddol, a graddau helaeth o yspryd cenhadol. Efe

ordeiniodd Christmas Evans yn Salem, Lleyn, yn 1790. Cafodd y fraint yn 1791 o

fedyddio William Gibson, yr hwn a fagodd John Gibson,R.A., y delwedydd enwog.

Benjamin Davies. (Nid Benjamin Davies, Nantyreryd yw hwn)

Hanai ef o Cilfowyr, lle y dechreuodd bregethu. Derbyniodd ei addysg yn

Athrofa Caerodor. Ordeiniwyd ef yn weinidog ar eglwys Fedyddiedig Penyfai yn

1811, lle y treuliodd ei oes. Bu farw yn 1834.

Dudley D.Evans. (allan o Enwogion Cymreig)

Ganwyd ef yn Nghilfowyr, ac yno yr ymaelododd gyda‘r Bedyddwyr. Yr oedd

yn un o‘r ddau fyfyriwr cyntaf a dderbyniwyd i Athrofa Hwlfordd. Aeth oddiyno i

Athrofa Caerodor. Ordeiniwyd ef Rhag., 1845 yn York Place, Abertawe.

26

Bu yn gweiniodogaethu wedi hynny yn y Drefnewydd, Dudley, a

Chasnewydd, lle bu farw Awst 28, 1873, yn 54 mlwydd oed.

Yr oedd ef yn un o‘r ychydig gewri a gododd Cymru yn ystod y 19 ganrif i

addurno y pwlpud Seisnig. Cydgyfarfyddai hanfodion y pregethwr mawr a

phoblogaidd ynddo. Darllenid ―Blagur Myfyrdod‖ Dudley Evans gan dyrfa fawr gyda

blas ac aiddgarwch. Safai ar ei ben ei hun fel amlinellwr pregeth.

Nodwyd i Gilfowyr adeiladu tri thŷ cyfarfod; fel y byddent yn cynyddu ac

ymdaenu yr oeddynt yn adeiladu, os byddai lle yn gweddu, a hwythau yn gallu. Yn

1769, adeilasant dŷ yn Sir Aberteifi, o gylch pedair milltir o Cilfowyr, enw cyffredin

hwnnw yw Tŷnewydd. Y mae gerllaw lle a elwir Penparc,

Enwau yr aelodau yn 1689, a‘r plwyfi yr oeddynt yn byw, fel y nodir

yn Hanes Rhydwilym, oedd plwyfi Penbryn, Bettws, Brongwyn, a Threfmaen, a elwir

yn gyffredin Tremain. Mae ym mhlwyf Penbryn, le a elwir Ffynnonddeinuiol; mae y

lle hwn yn Sir Aberteifi, o gylch wyth milltir o ogledd tref Aberteifi a chwe milltir o

Gastellnewydd, mae y plwyfi eraill a enwyd gerllaw yno, rhwng hynny ac Aberteifi.

Yr oedd aelodau yn byw yn y pedwar plwyf hyn yn 1689, Mae rhai yn sôn fod cwrdd

yn cael ei gadw yn Ffynnonddeiniol (Deiniol, Glynarthen) er ys can mlynedd. Nid

annebig mai gwir yw y sôn. Yr oedd hynny o gylch 1677, yr hyn oedd yng nghanol

amser yr erledigaeth; gallai fod yno rai blynyddoedd yn gynt. Tebygol mai yn nhŷ Mr

Evan Thomas yr oedd y cwrdd yr amser hwnnw, gan mai efe a‘i wraig oedd yr

aelodau oll yn y plwyf yn 1689.

Mae yn debyg i aelodau y Bedyddwyr leihau, os nid darfod y ffordd honno

mewn amser, canys dywedir iddynt roddi fynnu pregethu yno dros flynyddau. Ond yn

amser Mr Enoch Francis, dechreuwyd cadw addoliad drachefn yn yr un lle; mae yn

debyg fod aelod neu aelodau yn perthyn i‘r Castellnewydd yn byw yn y lle y pryd

hynny.

Gwelid yn yr hen lyfr cofnodion Cilfowyr i Jonna John gael ei fedyddio yno

Ion 21af 1774. Awst 13eg Thomas Thomas a Mary Fransis. Hyd 4ydd 1778 Sara

Morris. Ebrill 15fed 1780 Evan David, David John a Sarrah James. Ebrill 5ed 1796

Merch Lasarus, 19eg 4 o bersonau, ond does ddim cofnodion ar ôl hyn.

Ond aeth y bobl hynny o‘r lle, trwy angau, neu ryw ffordd.

Yna daeth aelodau o‘r Presbyteriaid i fyw i Ffynnonddeiniol. a daeth eu

gweinidogion hwy i bregethu yno.Ond ni throwyd y Bedyddwyr allan, eithr yr oedd y

naill a‘r lleill, fel brodyr, yn pregethu yn eu tro. Hyd yn hyn yn y tŷ annedd yr oeddid

yn pregethu o‘r dechreuad; ond yn 1763, darfu i Benjamin Thomas. Ond gan fod y

Bedyddwyr wedi bod yno cyhyd o‘r blaen, a bod y gŵr da haelionus yn chwennych

cynnal ac annog cariad rhwng brodyr Cristnogol, wedi gorffen yr adeiladaeth,

gwahoddodd y ddwy garfan, sef y Presbyteriaid a‘r Bedyddwyr, i ddyfod i‘r tŷ

newydd i gadw y cwrdd cyntaf gyda‘u gilydd; a threfnodd i ddau weinidog i bregethu,

sef un o‘i bobl ei hun, ac un Bedyddiwr. Yn y cyfarfod hwnnw hysbysodd Mr

Benjamin Thomas yn gyhoeddus ei fod ef yn rhoddi y tŷ newydd yn lle addoliad,

ac at wasanaeth ei frodyr crefyddol ei hun, a’r Bedyddwyr, y naill fel y lleill.

Roedd pregethu yn y lle hwn gan weinidogion Cilfowyr, ac weithiau pregethwyr

Aberteifi.

Pan orffenodd Mr Thomas ei hannes, Lewis Thomas a David Evans, oedd yn

weinidogion yr eglwys, a Thomas Davies yn gynorthwyr iddynt. Yr oedd Lewis

Thomas yn cael ei ystyried yn ŵr duwiol gyda synnwyr cryf, a barn gywir ar

athrawiaethau‘r Efengyl, ac yn hynod lwyddiannus wrth drin disgyblaeth eglwysig.

27

Nid oedd ei ddoniau gweinidogaethol mor enillgar, yn enwedig i ddynion

ieuanc, a rhai o‘i frodyr, am fod ychydig arfryddineb yn ei barabl. Eto perchid ef yn

fawr fel credadyn, ac fel gweinidog y Testament Newydd. Mab iddo ef oedd y

llafurus a‘r doniol Titus Lewis, (yn ol llyfr cofnodion Cilfowyr gwelir ei fod wedi cael

ei fedyddio yn Blaenwaun ar Meh 1af 1794) Fe gymerodd enw cyntaf ei dad yn ail

enw iddo ei hun. ‗Roedd ei fam, Martha yn chwaer i‘r Parchg David Evans. [Dolau]

Bu Lewis Thomas farw yn 1778, wedi gwasanaethu yr eglwys, fel gweinidog

dros 27 o flynyddoedd, ac fel pregethwr cynorthwyol lawer o flynyddoedd cyn ei

ordeinio.

Wedi marwolaeth y gŵr da hwn, un gweinidog oedd ar yr eglwys, David

Evans; ond yr oedd yma ddynion ieuanc derbyniol yn cynorthwyo, sef David Evans,

Thomas Evans a Benjamin Davies, y rhai a neilltuwyd i gyflawn waith y

weinidogaeth, yn y flwyddyn 1793. Aeth David Evans i weinidogaethu i‘r Graig, yn y

Castellnewydd, ac oddi yno i Faesyberllan, lle y bu farw. Symudodd Thomas Evans i

Aberystwyth, lle y bu yntau farw yn 1801.

Yr oedd Benjamin Davies yn aros ac yn un o weinidogion yr eglwys, ac yn ŵr

oedrannus. Mae lle i farnu mai brawd iddo ef oedd Thomas Davies a enwir gan

Thomas, yn gynorthwyr i Lewis Thomas a David Evans. Bu ef farw cyn i Benjamin

Davies ddechrau pregethu; yr oedd yn llawer hŷn nag ef. Yr oedd wedi dechrau

pregethu, pan gafodd ei frawd Benjamin ei eni, a’r fam yn 52ain oed pan ganwyd.

Roedd hyn yn ddigwyddiad anghyffredin, yn enwedig gan nad oedd wedi geni plentyn

ers pymtheng mlynedd. Yr oedd Thomas Davies yn bregethwr tra derbyniol, ac yn

meddu doniau rhagorol at y weinidogaeth.

Bu yr hen weinidog David Evans farw yn 1808, wedi gwasanaethu yr

eglwys gyda llawer o ffyddlondeb, anrhydedd, a llwyddiant dros 47 o flynyddoedd ar

ol ei ordeinio, Buasau yn gynorthwyol fel pregethwr flynyddoedd cyn hynny. Yr oedd

dros 80ain oed pan fu farw. Dyn o gorff bychan oedd ac fe adwaenid ef trwy eglwysi

Cymru wrth yr enw David Evan bach. Ond cafodd iechyd da, ac ni fu ond ychydig

iawn o amser heb allu pregethu. Yr oedd yng Nghymanfa y Felinganol y flwyddyn o‘r

blaen, a gorffenodd y genhadaeth yno trwy weddi. Yr unig weinidog arall a fu yn

llafurio yng Nhilfowyr a Blaenwaun ar yr un pryd oedd y Parch Dafydd Henry

Edwards.B.A.

Trefdraeth. 1675. Y mae yr eglwys hon yn ddyledus am ei bodolaeth i

offeryngarwch Rhydwilym, canys dechreuwyd pregethu yn y dref hon mor gynnar â

1675, yn yr amser poethaf o‘r erledigaeth greulawn dan deyrnasiad Charles 11. Sef 29

o flynyddau cyn corffoli Cilfowyr, a 70 mlynedd cyn i Llangloffan gael ei ffurfio yn

eglwys reolaidd. Wedi Cilfowyr ymneilltuo oddiwrth y fam eglwys, cymerodd ran o

ofal gweinidogaethol y lle hwn, a‘r gangen yn Llangloffan, y rhan arall.

Wedi corffoli y ddwy eglwys a nodwyd yn barod, parhasant i lafurio yn

gylchynol a bu mawr lwyddiant ar eu hymdrechiadau. Trefn y ddwy eglwys i fyned

a‘r achos ym mlaen yno oedd, pregethu bob yn ail Saboth, a rhoddi eu dewisiad i‘r

rhai a fedyddid i roddi eu hunain yn aelodau yn yr eglwys a ewyllysient. Os dywedai

y rhai a ymofynnent eu bedyddio y dymunent ymuno â Chilfowyr, byddai

gweinidogion Llangloffan yn gweinyddu yr ordinhad; ond os rhoddent eu hunain yn

aelodau yn Llangloffan, gweinidogion Cilfowyr fyddai yn bedyddio, a byddai y ddwy

eglwys yn disgyblu eu haelodau eu hunan. Felly y parasant mewn heddwch dros lawer

o flynyddau. Parhaodd y cysylltiad hwn hyd Chwefror 11, 1795, pryd y corffolwyd yr

aelodau ag oedd yn y dref a‘r gymmydogaeth yn eglwys reolaidd. Eu rhif oedd 87, sef

45 o Langloffan, a 42 o Gilfowyr.

28

Blaenffos: - 1740. Dechreuwyd pregethu‘r efengyl yn yr ardal hon mewn tŷ

annedd o‘r enw Abercerdin gerllaw Abertrinant, yn y flwyddyn 1740, Y tŷ hwn oedd

cartref Lewis Thomas, a oedd ar y pryd yng Nghilfowyr, ac yn ddiweddarach yn un

o‘i gweinidogion. Ef ydoedd tad yr enwog Titus Lewis.

Parhawyd i gynnal gwasanaeth crefyddol yn Abercerdin hyd y flwyddyn 1748.

Bu Blaenffos yn gangen o Cilfowyr am 87 o flynyddau hyd y corfforwyd hi yn y

flwyddyn 1827.

Gwerth nodi yn y fan yma fod Drefach cartref William Williams y sonnir

amdano yn barod a Abertrinant yn ddwy fferm gyfagos, tybed a‘i dylanwad Lewis

Thomas fu yn offerynnol i William Williams droi at y Bedyddwyr? (Eglwyswyr oedd

ei rhieni)

Penparc: - 1750. Nid yw yn ddichonadwy rhoddi hanes cywir o ddechreuad yr

achos yma, ond yn ddiamheuol yn ôl David Jones Caerfyrddin, ei fod yr henaf yn sir

Aberteifi ond y Coedgleision. Y mai yn eglur hefyd mai gweinidogion Cilfowyr a

ddechreusant bregethu yn yr ardal hon, efallai mor gynnar â‘r flwyddyn 1750. A

Chilfowyr fu yn foddion i adeiladu y tŷ cyfarfod, yn 1769. Byddid yn pregethu yno

unwaith bob Saboth, ac yn torri bara bob dau fis. Parodd yn gangen o Cilfowyr hyd y

flwyddyn 1799.Pryd y corffolwyd hi yn eglwys ar ei phen ei hyn.

Ebenezer Dyfed: - Sonnid amdani uchod, dechrau dau Sul y mis yn

Blaenwaun oherwydd yr anhygfod o ‗Arddodiad Dwylaw‘. Corfforwyd hi yn eglwys

yn Awst 1766, a John Richards yn weinidog arni. Rhif yr aelodau y pryd hwnnw- 27.

Penuel Cilgerran: - Rhwng Cilfowyr a Bethania Aberteifi y magwyd ac y

meithriniwyd Penuel. Dau o Weinidogion Cilfowyr, sef Benjamin Davies a Nathaniel

Miles, a dau o Fethania sef John Herring a David Mathias a bregethai yno.

Cynhyddai‘r gwrandawyr, a bu rhaid chwilio am le mwy, a chafwyd ef yn y tŷ annedd

a elwid yn ―Gapel Jones‖ yn Heol yr Eglwys.

Yn 1820 adeiladwyd yr hen Benuel, a gwasanaethwyd yn yr agoriad gan

weinidogion Cilfowyr a Bethania. Yn 1841 corfforwyd Penuel. Darllenwyd llythyrau

gollyngdod i‘r aelodau o Cilfowyr gan y Parch B. Davies, ar rai o Fethania gan y

Parch W. Owen, Y Gweinidog cyntaf oedd yr enwog Thomas Rhys Davies. (ymunodd

a‘r Bedyddwyr yng Nghilfowyr yn 1806, a dechreuodd bregethu yno yr un flwyddyn,

lle hefyd yr ordeiniwyd ef yn 1814.)

Rhaid sôn am Ramoth Abercych, Gweinidogion Cilfowyr a ofalai am yr achos

yng Nghwmplwyf, ac fe‘i cynorthwywyd gan Griffith Jones, gweinidog Rehoboth. Bu

o wasanaeth mawr i‘r achos yn ei fabandod. Pregethid yr efengyl yn y fro am hanner

can mlynedd, cyn codi capel Ramoth yn 1826. Mewn tŷ annedd o‘r enw Cwm-plyf,

cartref un Shôn Hughes y dechreuwyd yr achos. Y Buarth o flaen y tŷ oedd man

cyfarfod, ac yr oedd yno bulpud at wasanaeth pregethu. Nid oes olion yr hen adeilad

cysegredig i‘w ganfod heddiw, er y bernir ei fod gerllaw‘r fan y saif gardd Clynview.

Pan adeiladwyd Ramoth, gweinidogion Cilfowyr ar yr adeg oedd Benjamin

Davies, Nantyreryd, a Nathaniel Miles, Felinfach. Bu rhyw anghydfod rhwng y ddau,

ac ymadawodd yr olaf i ofalu am yr achos ym Mlaenwenen.

29

Yn ystod gweinidogaeth Rees Price, elai â‘r saint yn fisol i Gymundeb i

Cilfowyr, ond yn 1872 dechreuwyd gweinyddu Cymundeb yn Ramoth.Anfodlon

roedd Rees Price i estyn breintiau eglwysig i‘r ferch, ac fel cangen o Cilfowyr yr

ystyrir Ramoth o hyd, oblegid ni chorfforwyd hi yn eglwys hyd heddiw.

Fronddeinol: - 1689? (Deiniol) Fel y gwelwyd uchod tebygol mai

gweinidogion Cilfowyr fu yn rhannol genhadon yn yr ardal, yn ôl T Rees DD

Abertawe, a J Thomas Liverpool yn ―Hanes Eglwys Anibynnol Cymru‖ dwedir fel

hyn dan hanes Glynarthen,

―Bu cangen Penybryn o‘r eglwys unedig hon yn addoli yn y Ddeiniol hyd y

flwyddyn 1797, pryd yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf yn Glynarthen. Mae yn

ymddangos fod nifer o wrthfabanfedyddwyr yn cydaddoli a‘r Annibynwyr yn y

Ddeiniol, o bosibl oddiar y pryd yr adeiladwyd y capel yno yn 1769, ac, mae yn dra

thebygol, yn yr annedd-dai lle y cyfarfyddent i addoli cyn fod ganddynt un capel. Pan

symudodd yr Annibynwyr i‘w haddoldy newydd yn Glynarthen arhosodd y

gwrthfabanfedyddwyr yn y Ddeiniol, ac yno y buont nes iddynt yn graddol leihau a

darfod yn hollol gyda llwyddiant a chynnydd cyflym yr achos yn Glynarthen‖.

Bu y gymanfa yn Cilfowyr yn: - 1726,1740, 1743, 1760, a 1783,1839,1866,1897.

Yn ôl llyfr hanes Rhydwilym gan David Jones Caerfyrddin (yn 1899)---------―Noder i

Phillip Morgan gael ei briodi gan Thomas David Rees yng Nghilfowyr, y 23ain o

Chwefror, 1689.

Mae sôn am Thomas David Rees fel hyn yn llyfr Hanes Rhydwilym, Mr Thomas

David Rees, a neilltuodd gydag Eglwys Glandwr, neu Cilfowyr, yn 1696. 1896

Codwyd festri a stablau newydd, [gweler yr hanes yn ―Hanes yr Eglwys‖tud 310]

Ychydig o hanes yr enwog Christmas Evans‖ (Cofiant gan W.Morgan 1839).

Ganwyd Christmas Evans ddydd Nadolig 1766, yn Ysgarwen, plwyf Llandysil,

swydd Aberteifi. Ei dad Samel Evans, crydd. Ei fam Johannah Lewis, wedi disgyn o

Lewisiaid, Blaencerdyn, Cwmhyar. Ail fab oedd Christmas Evans.

Roedd Christmas Evans yn 17 a heb fedru darllen. Bu farw ei dad pan oedd Christmas

yn naw mlwydd oed.Pan oedd Christmas Evans yn ei ―arddegau‖ymosododd pump

neu chwech o ddynion arno, a tharo fe ar ei lygaid a chwibren. Fel canlyniad collodd

ei lygad.

Ei daith gyntaf oLêyn i‘r deheudir. Wedi i‘r Arglwydd dywallt ysbryd y

weinidogaeth arno yn Llêyn, ymwelodd a‘r eglwysi yn y deheudir.

Ar ei draed yr oedd yn teithio yn awr: nid oedd yr eglwysi bychain yn Llêyn

yn alluog i brynu ceffyl iddo, ac nid oedd modd ganddo i brynu ceffyl ei hun.

ymwelodd y tro hwn ag Aberystwyth, Castell Newydd yn Emlyn, Aberteifi, Penparc,

Blaenwaun, ac aeth i lawr trwy Drefdraeth, Tabor &c yn swydd Benfro.

30

Dechreuodd y bobl synu wrth glywed y fath athrawiaeth nerthol gan un na

chlywsant son am dano o‘r blaen. Cymmerodd deffroad anarferol le yn y lleoedd y

teithiodd i ymweld â hwynt y tro hwn. Yr oedd y bobl yn gwaeddi ac yn gorfoleddu

yn anarferol o ogoneddus yn Penrhyncoch, Aberystwyth, Castell Newydd, ac

Aberteifi, Penparc,&c. Cafodd rhan fawr yn y diwygiad hwnw, yr hwn y mae yn

debyg, na bu mo‘i fath yn yr ardaloedd hyny ar ol yr amser hwnw, hyny yw, i‘r fath

raddau mawrion, ac mor gyffredinol.

Rhoddaf i‘r darllenydd ei hanes ef ei hun am y diwygiad hynod hwn, gan ei

fod wedi ei goffhau yn lled fanwl, ac yn ysbryd yr hwyliau cydfynedol ag ef. ― Yr

oeddwn yn awr yn teimlo nerth yn y Gair fel gordd i ddryllio y graig, ac nid fel

brwynen. Cefais oedfa nerthol iawn yn Nghilfowyr, a hefyd oedfaon hwylus yn

Aberteifi a Blaenwaun.

Yr oedd y gwaith o argyhoeddi yn myned ym mlaen mor hynod o nerthol yn y

cymmydogaethau hyny, fel yr oedd yno fedyddio bob mis am flwyddyn,neu ragor, Yn

Nghilfowyr, Aberteifi, Blaenwaun, Blaenffos, ac Ebeneser, o rifedi 10,12,15,16,20 &c

o bersonau. Byddai lloned y mynwentydd a‘r tai cyrddau o wrandawyr yn ymdyru i‘m

gwrando yng nghanol y cynhauaf Medi.

Byddwn yn pregethu allan yn fynych yn yr hwyr,- a‘r canu a‘r moliannu yn

parhau dan ddydd goleu. .Yr oedd y fath dynerwch yn disgyn mewn oedfaon ar y

gwrandawyr, fel y byddent yn wylo yn ffrydiau, ac yn llefain, fel y gallasech feddwl

fod yr holl dyrfa, yn feibion ac yn ferched, yn cael eu toddi gan air Duw, yr hwn oedd

yn awr fel cleddyf llym dau finiog yn ei effeithiau, yn myned trwy y cymylau a‘r mêr,

ac yn datguddio iddynt eu mewnol chwantau. Byddai yr hwyl yn fy nilyn i mewn ac

allan, fel yr oedd yn bleser i mi bregethu.

Byddai yr un bobl yn ymgasglu i‘m gwrando bymtheg ac ugain o weithiau y

flwyddyn hon, trwy siroedd Aberteifi, Penfro, Caerfyrddin, Morganwg, Mynwy, a

Brycheiniog. Darfi i‘r adfywiad hwn, yn enwedig yn ardaloedd Aberteifi, swydd

Benfro, ddarostwng y wlad i dybied yn dda am grefydd. Darfu i‘r awel fy nilyn i lawr

i Abergwaun, Llangloffan, Castell-newydd-bach, Rhydwilym, pan oedd Mr Gabriel

Rees, yn bregethwr bywiog yno.

Yr oedd y fath ysbryd tyner y pryd hwnw o Tabor i lawr i‘r Felinganol yn

gorwedd ar y gwrandawyr, fel y gallesid meddwl, gan fel y byddent yn wylo, yn

llefain, ac yn crynu fel dail yr eithnen trwy y tai cyrddau, ac yn gymmysgedig a hyny

ryw sirioldeb nefol, fel yn dangos y dymunasai y bobl aros yn yr hwyl hono. Erbyn

hyn yr oedd son wedi myned am dano trwy yr holl ddeheudir, ac yr oedd cael ei

gyhoeddiad yn gyffroadol i dynnu lluoedd o wrandawyr ynghyd i‘r lle y buasai yn

pregethu, ac yr oedd wedi ennill poblogrwydd ym mhob ardal, fe allai tu hwnt i neb

yng Nghymru yn ei oes.

Ymddengys wrth ei ddydd-lyfr fod yr ymweliad cyntaf hwn a‘r deheudir wedi

cymmeryd lle yr ail flwyddyn wedi ei sefydliad yn Llêyn, Dwy flynedd y bu ei

arosiad yn Llêyn, lle, fel y dywed ―y treuliodd flaen‘ffrwyth ei nerth, ac yr agorodd ei

ddawn weinidogaethol‖. Yr oedd hyny wedi magu anwyldeb neillduol fel y sylwyd

rhyngddo a‘r wlad hono barhaus, er fod y cwbl braidd o‘r bobl oeddent yno yn cynnal

yr achos yn ei amser ef wedi myned i dragwyddoldeb.

31

Allan o‘r hanes gan y Parch Dafydd Edwards B.A.

Beth ddigwyddodd i deulu Cilcam? Gwyddom i Joseph a Mary Phillips,

aelodau yng Nghilfowyr allfudo o Blwy Eglwyswen i Chester County, Pensylfania

1755 ac yn 1756 cawn enw Joseph yn rhestr trethi Treflan Uwchlan, Turk‘s Head (a

elwir nawr yn West Chester). Nid oes sicrwydd beth oedd perthynas Joseph i John

ond gwyddom fod ganddynt bedwar mab, David, John, Josiah, a Joseph a anwyd

Tachwedd 1af 1754 ac y mae llyfr 518 tudalen wedi ei gyhoeddi yn olrhain holl

ddisgynyddion y pedwar mab hyd 1979. Gwehydd oedd Joseph ac wedi cyrraedd

cododd Gaban pren ac mewn llyfr a gyhoeddwyd 1877 cawn ddisgrifiad ohono.

Cynyddodd y fasnach i dri gweithle a thair gwe ymhob un. Daethant oll yn

aelodau yn Eglwys Fedyddwyr Great Valley 13 milltir i ffwrdd gan sefydlu cangen yn

Yellow Springs gerllaw eu cartref. Tyfodd hon yn Eglwys Fedyddwyr lewyrchus a

gorffolwyd 21 Medi 1771 gyda 51 aelod (a saith Phillips yn eu plith) ac a ddaeth yn

―Vincent Baptist Church‖ sy‘n llewyrchus iawn o hyd.

Yn yr Unol Daleithiau y mae y ―Phillips Family‖ yn cynnal ‗Reunion‘

blynyddol mewn Holiday Inn yn Philadelphia ac ar achlysur trydydd Jiwbili

troedigaeth John ym Mhenlan 1692 gwahoddwyd ein cyn-weinidog y Parch Dafydd

Edwards a‘i briod Enid (gan fod Enid yn ddisgynnydd o‘r teulu, a Dafydd yn cyn

Weinidog Cilfowyr) i ymuno â hwy Mehefin 1992.

Cafwyd amser rhyfeddol gyda 250 o bob rhan o ogledd Amerig yn bresennol

yn y Gwesty moethus am dridau. Cafwyd hanes Cilfowyr gan Dafydd, a rhoddwyd

datganiad cerddorol gan Enid ond uchafbwynt y cyfan oedd ―Motorcade‖ ôr gwesty i

gartref cyntaf Joseph a Mary, ac oddi yno o oedfa yn Vincent Baptist Church lle y

mae ffenestr liw gidedig i gofio‘r sylfaenwyr.

Diau i lawer teulu arall ymfudo o Cilfowyr i‘r UDA. Un dydd yr oedd

newyddiadurwraig o‘r enw Emily Prichard Cary yn chwilota am hanes ei theulu yn

Loudon County, West Verginia a gwelodd ewyllys John Davies dyddiedig Tachwedd

7fed 1791 yn dweud: -― I give and bequeath to the Baptist Church wherof I was a

member brfore I emigrated to America, the said in the Principality of Wales, which

met at the White House named Kilfower in the County of Pembroke and the parish of

Manordeifi, the sum of one hundred pounds Viginia currency…”

Pwy oedd John Davis? Priodwyd John David a Margaretta James ym

Manordeifi 28 Tachwedd 1703, cawsant 5 o blant; John oedd enw‘r trydydd, ond does

dim sôn iddynt gael eu taenellu yn yr Eglwys! Daeth John a‘i frawd Thomas yn

arweinwyr yn y Ty Gwyn, fel y galwent Gapel Cilfowyr, ond dioddefasant erledigaeth

flin gan wyr Sior 1af a ffwrdd a hwy a‘u chwaer Rachel i Virginia; cawn hwy yn Bull

Run ac ymhen y flwyddyn yr oedd John yn tyfu baco ar 250 erw ac erbyn 1750 mae

son wedi myned am dano trwy yr holl ddeheudir, ac yr oedd cael ei gyhoeddiad yn

gyffroadol i dynu lluoedd o wrandawyr ynghyd i‘r lle y buasai yn pregethu, ac yr

oedd wedi ennill poblogrwydd ym mhob ardal, fe allai tu hwnt i neb yng Nghymru yn

ei oes.

32

Anfonodd lythyr at ―Pastor, White House Baptist Church, Pembrokeshire,

Wales‖ Rhoddodd y postman yr amlen i‘r Llyfyrgell, Gofynwyd i‘r Parch Dafydd

Edwards, fel ysgrifenydd y Gymanfa am wybodaeth ac atebodd yn syth mai dyna hen

enw Cilfowyr. Atebodd y llythyr a‘i gwahodd drosodd, a daeth a £100. Ac ers hynny

bu‘n ymweldydd cyson gyda rhoddion hael at yr achos.

33

Llythyr a welwyd yn y Drych Ionawr 1991

Take a will sequestered in a court house for 200 years, season with a bequest

never honoured, simmer with a hardy band of dissidents, mix with electricity

generated by spirits long gone, and voila!

I was transported to Cilfowyr Chapel in the picturesque countryside near

Cardigan. My journey allowed me to transcend time and space and experience

Cilfowyr through the hearts of my ancestors. Sitting in a front pew, I watched the sun

slant through the tall windows and dance across the sanctuary. The polished woods,

the white stonewalls, and the soft warbling birds in the meadow beyond, completed

the service, bucolic moment, but the air was charged. As the organ and singers

reached a crescendo in Cwm Rhondda, the Rev. Dafydd Edwards climbed the

staircase to the high pulpit, paused and allowed the final chords to drift up to the

rafters and rest there imperceptibly. Then he leaned forward; cast a beatific smile

upon me and in a deep, resonant voice said. ―Welcome home, Emily Prichard Carey.‖

My journey was symbolic homecoming for all that fled to the ―Welsh tract‖

near Philadelphia during the 18th

century, for Cilfowyr Chapel is the mother church of

the Welsh Baptists.

The Beginning

Nestled in picture book farmland in the northernmost corner of Pembrokeshire, five

kilometres from Cardigan, the building of worship in which I sat, erected in 1877, is

the third to bear its name. Prior to 1716, the founders met secretly in the nearby White

House, (Ty Gwyn in Welsh) and for good reason. Today a casual wanderer down the

dusty road would scarcely suspect that the chapel‘s formal Georgian façade serenely

masks a history rife with secr obedient British subjects who established Cilfowyr were

transformed overnight into hunted dissidents. The militant union of church and state

throughout Wales mandated their persecution during the 17th

century the Church of

England prevailed. Anyone who defied its authority did so with the understanding that

his or her life was in jeopardy. Cilfowyr‘s location near the common border of

Pembrokeshire, Cardiganshire, and Carmarthenshire attracted members from all three

districts. For several years, they moved freely and above suspicion through the

countryside to worship in the pretty, harmless-looking farmhouse, but their decision to

construct the first formal chapel in 1716 stripped away their cover. Following the

death of Queen Anne and the coronation of George 1 in 1714, the persecution of

Baptists began in earnest. The King‘s men destroyed many meetinghouses, and

Baptist families were forced to flee for their lives.

The Pioneers.

Local farmers Benjamin Thomas and John Davies were among Cilfowyr‘s

early preachers. Alarmed by the spreading terrorism, they gathered their families and

belongings to join Baptists boarding a ship anchored in nearby Cardigan Bay.

Displaced and hunted, they emigrated to America.

Landing at Philadelphia, they first settled in the nearby Welsh Tract, but soon

the frontier beckoned. They made their way to Virginia, to the lower side of Bull Run.

Within the year, Davis added 250 acres to his plantation and began cultivating

tobacco, the major cash crop of the colony. Like other pioneers, the Davis family was

not content to remain in one spot for long.

34

By the 1750s they had all moved to a community called Goose Creek, in what

is now Loudoun County. about 30 miles northwest of the original grant. There they

established the Short Hill Baptist Meeting on the west side of Catoctin Mountain. It

was here that Rachel, the daughter of Thomas Davis, married Thomas Prichard, a

mason, of nearby Leesburg.

Joining genes to create my great-great-grandfather, they took advantage of the

military lots offered after the Revolutionary War and plunged westward into wild

Allegany County, Maryland. Behind them were the buried remains of the pioneering

Davis clan, the church they established, and Loudon County court records that would

enshroud their stories for 200 years while their descendants steered into the future.

The Bequest.

Until 1981, I knew nothing of this ―scornful nonconformist family‖ of

Cilfowyr, only that some of my ancestors came from Wales. The breakthrough came

as I leafed through the Loudoun County records of my Prichard line and stumbled

upon the Davis Rachel‘s uncle, dated November 7, 1791, and probated in January of

1792, that took me back home with one unique bequest; ―I give and bequeath to the

Baptist Church whereof I was a member before I emigrated to America, the said is in the Principality of Wales, which met at the White House named Kilfower in the County of Pembroke and Parish of Manordeifi, the sum of one hundred pounds Viginia currency in trust to the Elders of the said Baptist Church for the proper use of the said Church forever.”

Instantly, questions leapfrogged through my mind. Where exactly was the the

parish of Manordeifi? Was the White House still standing? Did the church elders ever

receive the £100 Pounds? My first hunch hit pay dirt; a letter to the National Library

of Wales at Aberystwyth crossed the desk of D.L.James of Carmarthen, Dyfed Public

Library, who knew that the Reverend Edwards, the minister of Cilfowyr Chapel was

compiling its history. He put us in touch with each other and we quickly filled in the

blanks. Learning that the bequest was never received (probably we have deduced,

because of the strained relations between the new nation and England) I posted a bank

note of £100 .Yet 300 years ago, the note of £100. (Considerably less on today‘s

market than the original gift, which would be equivalent to £10,000), to Cilfowyr

Chapel. Now I could accept the minister‘s invitation to visit the church that had meant

so much to my ancestors. For both of us, the trip marked the closing of a wide circle.

The Second Journey.

My husband and I took off from Washington-Dulles Airport on a British

Airways flight for London just as dusk was creeping across the Loudon County

countryside beneath. We passed over Leesburg, the Potomac River and Washington, a

city that had not existed when the Davis family arrived in Virginia. Momentarily, we

were above the clouds. Our sleek double-decker ship, powered by Rolls Royce

engines, could not have been formulated in the wildest dreams of the family forced to

flee their homeland in a creaky sailing vessel nearly 300 years ago.

Upon arriving in London we took a train to Newport and drove to Northern

Pembrokeshire, now renamed Dyfed. After leaving the M4, we relaxed and

contemplated our surroundings. What a picture! The quaint villages and farmlands on

our route abound in stone homes that are ancient in origin, yet sparkling with fresh

paint and continual upkeep. The buildings and topography closely resemble those of

Pennsylvania‘s Montgomery and Chester Counties, the area first settled by Welsh

immigrants who brought along their architectural styles and masonry skills.

35

The Homecoming.

We entered the town of Cardigan over a stone bridge dating back 2,000 years

to the Roman occupation. Beneath, the River Teifi lazes imperceptibly toward the

Irish Sea several kilometres north.

The nearby docks have sent fishermen to their reward and emigrants, like my

ancestors, to new worlds. The Reverend Edwards was to meet us at the Angel Hotel in

the centre of town.

A hearty welcome accomplished in both English and Welsh, a waiting

contingent of church officers steered us around the corner to the town hall, which

shares the historic Cardigan skyline with the castle. Here, my husband and I began to

comprehend the meaningful day planned for us.

First came greetings from the Mayor of Cardigan, Councillor Sandra Williams. After

signing the visitor‘s book, we joined our hosts in a champagne toast to past and future

Welsh generations. Next came a tour of the town‘s museum, housed in the same

building. Among its artefacts are several Davis family documents. Rev Edwards

observed that it was time for lunch at the home of Tom and Annie James in Boncath.

On our way out of town, we passed Cardigan Castle. Although legend assigns the

castle its fair share of ghosts, the current inhabitant is far more troublesome to the

town. The Rev. Edwards explained that the elderly lady who has resided there

throughout her lifetime refuses to leave, despite a writ of condemnation. ―We are

dealing with two women of strong wills‖ he laughed. ―Mayor Williams wants her out

so the castle can be renovated and opened to tourists. She ordered the castle to be

closed, and it was. But during the night, the old lady had a caravan [trailer] lowered

over the castle walls onto the grounds; She lives there still and won‘t budge.

Annie James‘ natural charm and the homely surroundings engaged us

immediately. We would have been content with a plate of potatoes and leeks fresh

from the field. Instead, she set before us a veritable feast of ham, homemade breads,

homegrown vegetables, and fruit wine, climaxed with a Baked Alaska. Never did I

dream that I would indulge in such a culinary masterpiece on a Welsh farm.

The Heritage.

We stepped from the car onto the gravel road beside the chapel, sensing that

we had been hurtled backwards in time. In all directions, only sighing breezes and

twittering birds broke the tranquillity of the rolling farmland stretching to the sky. The

Rev. Edwards beckoned us down a gentle slope, past the original ―White House‖ now

the caretaker‘s residence, to a fenced plot sheltered by a grove of trees. At first, I

thought he was leading us to the burial site; but as he drew open the gate and climbed

down a short staircase roughly hewn of rock, I saw that he had entered a small, dry

pool fashioned of smooth stones. This was the chapel‘s baptismal pool, the key factor

in the denomination‘s break from the Church of England. ―The original members of

Cilfowyr built this pool‖, he said, ―they chose the site because of the water source, a

stream that we close off when the pool is not in use. You see how shallow it is? I

believe this proves that people living then were much smaller than our generation.

When I baptize adults, I have a hard time bending all the way down to immerse

them.‖ Retracing our steps up the path, we paused to investigate a stone building

erected to conform to a rise in the land. This was the second chapel built to

accommodate the expanding congregation.

36

The main floor, presently used as a church school, is on the top level; beneath

it are horse stalls, once intended for member‘s steeds, now sheltering lawn and farm

equipment Graves of the faithful members are distributed in three separate cemeteries,

each adjoining one of the chapel sites, from the earliest to the present. As we moved

purposely toward the chapel, the rustic silence was caressed by the strains of an organ

and the unique lilt of Welsh voices singing an age-old hymn in Welsh. A stranger

journey into another dimension sights and sounds that had haunted John Davis until

his death surrounded me.

So this was the spirit of Cilfowyr! Inside the chapel Sandra Singleton ran her

fingers over the organ keys, fulfilling the duty she shares with two other church

organists.

Even in small Welsh communities such as this one, the rich musical traditions

flourish in every family. Regular choir members, among them church officers,

surrounded Sandra.

The Rev. Edwards ushered us to a pew, then mounted pulpit steps to deliver

his personalized sermon and welcome home. Speaking in English his voice

ornamented by the lyrical Welsh timbre and phrasing, he gave a sermon to be

savoured and cherished, a confirmation that we cannot-and MUST not-separate

ourselves from the dreams, accomplishments and, yes, the failures of our ancestors.

―That‘s traditional song that wishes travellers good fortune on their journey,‖ Neville

explained as the music ended.‖ It promises that they‘ll return to Wales someday. This

was the very song that those who stayed behind in Wales sang for the Davis family

and others who set sail for America. Now, eight generations later, I was fulfilling the

song‘s promise. Just outside the village of Llechryd, Neville stopped the car and the

Rev. Edwards guided us to a slight promontory above the River Teifi. He pointed

across its waters to a stone church near the opposite bank. ―There it is! That‘s

Manordeifi!‖ he cried Marking my puzzlement, he added, ―It‘s the parish church

where your ancestors were buried and married.‖ Then it clicked. This was the

Manordeifi in the will. The church in the distance was the original structure dating

back to the 12th

century when Roman Catholic monks lived within its walls. Like the

rest of Great Britain, the Welsh countryside was partitioned during that age to

correspond politically with the ecclesiastical parish. Even after the establishment of

the Anglican Church, the parish names were retained for both civil and religious

divisions. ―And now I have another surprise‖ he said, his eyes twinkling,. From his

breast pocket he drew a sheet of paper filled with notes about the Davis family that he

had obtained from the National Library of Wales at Aberystwyth. His selfless research

gave us fresh information about the family extending our knowledge back even earlier

in time.

Graves of the faithful members are distributed in three separate cemeteries,

each adjoining one of the chapel sites, from the earliest to the present. As we moved

purposely toward the chapel, the rustic silence was caressed by the strains of an organ

and the unique lilt of Welsh voices singing an age-old hymn in Welsh. A stranger

journey into another dimension sights and sounds that had haunted John Davis until

his death surrounded me. So this was the spirit of Cilfowyr! Inside the chapel Sandra

Singleton ran her fingers over the organ keys, fulfilling the duty she shares with two

other church organists. Even in small Welsh communities such as this one, the rich

musical traditions flourish in every family.

37

Regular choir members, among them church officers, surrounded Sandra. The

Rev. Edwards ushered us to a pew, then mounted pulpit steps to deliver his

personalized sermon and welcome home. Speaking in English his voice

ornamented by the lyrical Welsh timbre and phrasing, he gave a sermon to be

savoured and cherished, a confirmation that we cannot-and MUST not-separate

ourselves from the dreams, accomplishments and, yes, the failures of our ancestors.

―That‘s traditional song that wishes travellers good fortune on their journey,‖ Neville

explained as the music ended.‖ It promises that they‘ll return to Wales someday. This

was the very song that those who stayed behind in Wales sang for the Davis family

and others who set sail for America. Now, eight generations later, I was fulfilling the

song‘s promise. Just outside the village of Llechryd, Neville stopped the car and the

Rev. Edwards guided us to a slight promontory above the River Teifi. He pointed

across its waters to a stone church near the opposite bank. ―There it is! That‘s

Manordeifi!‖ he cried Marking my puzzlement, he added, ―It‘s the parish church

where your ancestors were buried and married.‖ Then it clicked. This was the

Manordeifi in the will. The church in the distance was the original structure dating

back to the 12th

century when Roman Catholic monks lived within its walls. Like the

rest of Great Britain, the Welsh countryside was partitioned during that age to

correspond politically with the ecclesiastical parish. Even after the establishment of

the Anglican Church, the parish names were retained for both civil and religious

divisions. ―And now I have another surprise‖ he said, his eyes twinkling,. From his

breast pocket he drew a sheet of paper filled with notes about the Davis family that he

had obtained from the National Library of Wales at Aberystwyth. His selfless research

gave us fresh information about the family extending our knowledge back even earlier

in time.

Inside the farmhouse of Neville and Beryl George, Beryl had prepared an

elaborate tea. Her table groaned with platters of meat, cheese, fruit, and yeasty bread,

its heady aroma still permeating the dwelling. We indulged wickedly, and just as we

declared we would consume no more. Beryl presented pastries fit for appointment to

Her Majesty The Queen. Here, as elsewhere in Wales the tea is sinful ambrosia richly

laced with cream fresh and foaming from the dairy barn. Halfway through tea, we

were joined by Meredith George fresh from the fields. The oldest son of Neville and

Beryl, he has a degree in agriculture and recently won an award for an invention that

simplifies the milking process. He also shares the role of Cilfowyr organist with two

other musicians, an avocation quite common in a land where it seems everyone

inherits a glorious singing voice and masters the family piano at an early age. In time

Meredith will assume the command of the large family farm until his own children are

ready to continue this centuries-old tradition. How we longed to tarry in this magical

world of my ancestors! By the time Neville and the Rev.Edwards delivered us to our

rented car waiting sedately in front of the Angel Hotel,

We had vowed to return, ensnared by the magnetism of Wales and its people.

Truly, Wales seeps into one‘s blood, regardless of bloodlines.

38

Rees Price Gweinidog Cilfowyr am 46 o flynyddau, (1850-1896)

Yr hen lestri Cymun, Defnyddiwyd Llestri unigol gyntaf yn 1924

Rhodd David Thomas Parcneithw i Eglwys Cilfowyr yw y fynwent newydd fel y

gwelir wrth garreg yn mur y capel. Mesura y darn tir hwn hanner erw, ar ba un mae y

Capel presennol yn sefyll, Annibynnwr oedd David Thomas aelod a diacon yn

Llechryd, ond yn meddu teimladau cynnes at y frawdoliaeth yn Cilfowyr.

(Yn ôl cyfrif gwladol 1871 David Thomas (49) Margaret Thomas ei wraig (32) fferm

o 147 erw gyda 4 gwas)

39

(Yn ôl cyfrif gwladol 1871 David Thomas (49) Margaret Thomas ei wraig (32) fferm

o 147 erw gyda 4 gwas)

Beth am y ganrif ddiwethaf. (Yn ôl tystiolaeth llyfr cofnodion yr eglwys)

Yn y flwyddyn 1900 ar Ebrill ar 9fed, cyhoeddwyd bod cyfarfod i fod nos Wener

ganlynol i ddewis ymddiriedolwyr dros yr Eglwys, pa rai oedd i fod dros yr hen

fynwent yn ogystal â‘r un newydd

Ebrill 13eg 1900. Cynhaliwyd cyfarfod i ddewis yr ymddiriedolwyr.

1af. Cynigwyd gan David George Penralltlyn ac eiliwyd gan D. E. Jones.

Pontrhydyceirt fod y Parch W.C.Williams y gweinidog i fod yn gadeirydd.

2ail Cynigwyd gan James James Banc Penralltlyn ac eilwyd gan Thomas Jones

Penfedw, fod y personau canlynol i fod yn Ymddiriedolwyr dros yr Eglwys.

Simon Jones, Llwyncrwn, David George, Penralltlyn.

Thomas Daniel, Pontrhydyceirt. David Edward Jones, Pontrhydyceirt.

William George, Gilastisaf. David Davies, Llwyncelyn.

John Owens, Parkyphesant. William Jones, Tyrddol.a

Griffith Thomas, Coedmor. a phasiwyd y penderfyniad gan y cyfarfod.

40

Yn y flwyddyn 1903 defnyddiwyd gwin anfeddwol gyntaf yn Cilfowyr.

Y Parch Cynog Williams oedd y gweinidog yn y Cymun hwnnw.

Ymadawodd y Parch W Cynog Williams, a Cilfowyr a Ramoth Medi 1903. ac

aeth i fugeilio Heol y Felin, Aberdar, Tra yn eu plith adnabyd ef fel pregethwr

galluog, dirwestwr selog a chymeriad disglair.

Yn y cwrdd ymadawol, yr hwn a gynnalwyd yn Ramoth cyflwynwyd Tysteb i

Williams o Ramoth ac i Mrs Williams o Gilfowyr.

Awst 28ain 1904, Dewiswyd y brodyr canlynol i fod ai enwau ar Lyfr Bank, (Lloyd‘s

Bank). Aberteifi, gyda David George, Penrallt-lyn yr hwn oedd ôr blaen. John Owens,

Frongoch, Llechryd. a David Edward Jones, Derlwyn

Tachwedd yr 20ed 1904. Talodd y brawd ieuanc Cynan Jones o Ysgol yr Hen Goleg

Caerfyrddin ymweliad a Chilfowyr a Ramoth. Yr adeg hon yr oedd y Diwygiad yn

torri allan yn gyffredinol yn y cylch, a chynigodd Mr Jones i‘r Eglwys gadw

cyfarfodydd Diwygiadol yn Cilfowyr, Cadwyd un cyfarfod yr wythnos ynghyd ar un

arferol am lawer o amser. Y cyntaf i ddyfod ymlaen oedd brawd o‘r gwrthgiliwr yr

hwn oed wedi bod allan am tua 26 o flynyddoedd, ar ôl hyn daeth pump o ieuenctid yr

ysgol Sul ymlaen, y rhai a fedyddiwyd (ac eithrio un o herwydd afiechyd) gan y Parch

J Williams, Bethania. Mai.14. 1905. Wedi gweddïo torrodd chwaer ieuanc o

Blaenwenen allan i ganu,‖O ba beth a wna i gael byw.‖Ac ymaflodd Williams yn y

geiriau a phregethodd arnynt gyda nerth a dylanwad. Daeth un hen wrandaw‘r ymlaen

ar y pryd yr hwn a berodd orfoledd y gynulleidfa. Anerchwyd hefyd y dorf gan frawd

ieuanc o Penybryn, yr hwn oedd yn llawn o dân y diwygiad.

Yr oedd y cyfarfod hwn i lawer yn un ôr cyfarfodydd gorau-yn ôl ei

dystiolaeth, a gawsant erioed. Penderfynwyd yn y cyfarfod hwn fod Cyfarfod

Duwigiadol i fod ar noswaith neullduol ôr wythnos. Daeth llu o frodyr ieuanc a

chwiorydd o wahanol eglwysi-rhai oeddynt wedi ei harwain gan y diwygiad, hefyd y

Parch D Basset, Penyparc a‘i briod, ar Parch J.G.Watkin, Cilgeran, ac yn ôl y

dystiolaeth fod y cyfarfod ―yn un ôr cyfarfodydd mwyaf dylanwadol ac y buom ynddo

erioed‖. Pan awd i rhifo y cyfarfod nid oedd ond dau yno heb fod yn aelodau, a

rhoddodd un ohonynt ei hun i fynnu i eglwys Cilfowyr nos Wener ddilynol. Buan ar

ôl hyn aeth hen wrandaw‘r yn anesmwyth am ei gyflwr, a bedyddiwyd ef ynghyd ar

brawd ieuanc a fethodd cael ei fedyddio ôr blaen, oblegid afiechyd, gan y Parch

J.G.Watkins Cilgeran. Yn fuan ar ôl hyn aeth priod y brawd oedrannus hwn yn

anesmwyth ar ei gwely cystudd, yr hon oedd wedi bod yn wrthgilwraig y rhan fwyaf

o‘i hoes, a derbyniwyd hi yn aelod o Gilfowyr,

Er i ni ofni lawer y byddai yr Awelon Nefolaidd i chwyrliw dros ein gwlad

heb gyffwrdd a Chilfowyr, eto rhaid diolch am nad felly y bu, er na chawsom ddim

llawer ôr hyn oedd yn nodi y diwygiad y pryd hwnnw, megis y parodd i waith

crefyddol heb ei galw ac eto mae y ffaith fod rhai wedi rhoddi ufudd-dod wedi bod yn

wrandawyr caled am ei hoes yn brawf fod nerthoedd anghyffredin yn gweithio y

dyddiau hyn.

Symudiad hefyd gymerodd le y flwyddyn hon ydoedd cael darlith ar George Muller

gan y Parch C.T.Jones Llanelli, a chawsom ddarlith fwyaf chymelliadol, ―Profwyd

Ysbrydol‖ ac y cawsom erioed.

Chwef.17.1907. Fe basiodd yr eglwys yn Cilfowyr yn unfrydol i roddi galwad i‘r

Parch Hugh Jones o ysgol yr Hen Goleg, Caerfyrddin, yr hwn oedd wedi bod yn

weinidog ôr blaen am tua blwyddyn yn Rhydwilym Mon. Hefyd pasiodd yr eglwys yn

Ramoth yr un fath. Mawrth 17eg. Cafodd Jones alwad daer ac unfrydol oddi wrth yr

eglwysi.

41

Wedi peth amser penderfynodd Jones mai gwell oedd iddo fyned am gwrs o

addysg i Athrofa Bangor.

Ar ôl hyn bu peth siarad am Glasnant-Young o Ysgol yr Hen Goleg Caerfyrddin, ond

penderfynodd yr eglwysi mai gwell mwyach oedd cael gweinidog profiadol, neu un o

Goleg y Bedyddwyr.

Yn Mis Medi 1908, gofynnodd yr eglwys i‘r Parch R Griffiths, Bethabara a fyddai yn

ystyried galwad oddi wrth eglwysi Cilfowyr a Ramoth, ond danfonodd Mr Griffiths

lythyr caredig i‘r eglwysi a dywedodd ei fod yn penderfynu aros yn Bethabara, ac ni

chymerau lawer i dwyllo yr eglwysi.

Tach.22.1908. Pasiodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi galwad

daer ac unfrydol i D Spencer Jones.B.A.o Goleg Bangor i ddyfod i‘n bugeilio, a

derbyniasom atebiad cadarnhaol Ionawr 16eg. 1909. Darllenasom y cyfryw yn eglwys

Ion 17eg 1909. a gnaed yr un fath yn Ramoth. Ar gyflog o £90. yn flynyddol i Jones,

ac mai Ramoth oedd yn gyfrifol am dŷ addas iddo yn ychwanegol yn rhydd o ardreth.

Anffawd ddaeth i ran eglwys Cilfowyr yn 1907 roedd gorfod gosod neu newid

(ceiling) newydd y capel, yr hwn sydd o estyll. Roedd yr hen ceiling yr hwn oedd o

blaster ddim wedi ei weithio yn briodol adeg adeiladwyd y capel.

Dangosodd yr eglwys frwdfrydedd mawr gyda yr achos hwn, a chasglwyd tua £14-0-0

yn fwy nac oedd eisiau, cawd cymorth sylweddol gan yr ardalwyr. Roedd yr holl

draul gyda‘r ceiling ynghyd ar cyfarfodydd agoriadol tua £39-0-0.

Cymerodd y cyfarfodydd agoriadol le Medi.29. a 30ain.1908. Pregethwyd gan y Parch

T.T. Jones. Blaenclydach, Morgan Jones B.A. Whitland, a D.J.Evans.

Trefdraeth, dechreuwyd y cyfarfodydd gan y Parchn, Williams Rheoboth, Morris,

Tanners Hall, Phillips Landudoch, a J. Micael B.A. o Goleg Caerdydd,

Cawsom gyfarfodydd nerthol a dylanwadol.

Casglwyd at y treulia yn unig.

Ebrill 2ail 1905 oedd y tro cyntaf i ―Gyfamod Eglwysig‖ gymryd lle yn Ramoth yr

arferiad cyn hyn oedd i‘r ―Cyfamodi‖ gymryd lle yn Cilfowyr. Danfonodd Ramoth

gais rheolaidd i‘r perwyl, ond gan na wrandawodd Cilfowyr arnynt, darfu iddynt gario

allan ei dymuniad heb ganiatâd Cilfowyr. Da gennyf allu hysbysu na fi hyn yn achos

o dramgwydd yr eglwysi.

Wedi i‘r Eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth roddi galwad daer ac unfrydol i Mr

D.Spenser Jones.B.A. o Goleg y Bedyddwyr ym Mangor ddyfod i‘n bugeilio yn yr

Arglwydd. Cynalwyd ―Cyfarfodydd Ordeinio‖ Nos Fawrth Awst.30ain a dydd

Mercher Medi 1af 1909.

Nos Fawrth yn Ramoth dechreuwyd y gwasanaeth gan J.W.Hughes B.A. o

Goleg Bangor, a phregethwyd gan y Parch Idwal Jones, Drefach a Prof, Silas Morris

M.A. Bangor. Am 10 Boreu Mercher yn Ramoth, dechreuwyd gan Parch J.Williams

Aberteifi.Am 2 Cyfarfod Ordeinio yn Cilfowyr, Dechreuwyd gan y Parch W.Rees

Maenclochog, Traddodwyd Anerchiad ar Natur Eglwys gan y Parch J.Williams

Aberteifi. Dyrchafwyd yr ―urdd weddi‖ gan y Parch A.Morgan Blaenffos, A

phregethwyd gan Prof, Silas Morris.Am 6 eto yn Cilfowyr dechreuwyd gan y Parch

H.H.Williams (A) Llechryd, Pregethwyd ar yr Eglwys gan y Parch Mr T.Rees

Meinciau, ac ar y gynulleidfa yn gyffredinol gan y Parch Idwal Jones.

Yn gynnar yn Mis Medi 1909 Bedyddiwyd deg o ddeilied yr Ysgol Sul gan y Parch

D.Spenser Jones, yn Cilfowyr.

42

Yn ystod gaeaf 1909 a 1910 cynalwyd dosbarth i astudio Llyfr Dr Stalker, ar

Hanes Iesu Grist mynychwyd y dosbarth gan tua 14 yn ystod y gaeaf, a chredwn ei

bod wedi cael lles. y Cadeirydd oedd y Gweinidog, Is-gadeirydd D.J.Davies

Wellfield.

Ty Gweinidog, - Adeladwyd Tŷ Gweinidog yn Cilfowyr amser cyntaf

gweinidogaeth Mr Price ac yno y treuliodd ei fywyd gweinidogaethol wedi priodi, a

chan fod gweddw Mr Price yn byw ynddo, a hefyd y tŷ heb fod i fynnu at ofynion yr

oes hon, mae yr eglwysi yn bresennol heb dŷ Gweinidog, Treilliodd Mr

W.C.Williams ei dymor yn ei le ardeithiol ei hun sef Plasyberllan Isaf.

Wedi ymadawiad Mr Williams, mai yr eglwysi wedi gwneid llawer cynnig am

dŷ. Byddwyd yn meddwl unwaith cael lle ar dir Nantyrerid, ond syrthiodd hynny

ymaith, ar ôl hynny cynigwyd ar Ashford House, Abercych, mewn arwerthfa yn

Castellnewydd, ond aeth hwnnw yn rhy uchel ei bris.

Ar ddyfodiad Spenser Jones – oherwydd bod gofynion trymion wedi bod ar Gilfowyr

yn ddiweddar (sef y Festri ar Nenfwd) addawodd Ramoth fod yn gyfrifol am dŷ addas

i‘r Gweinidog yn rhydd o bob ardreth, ond gan nad ydyw yn rhwydd yn y wlad yn

bresennol i sicrhau tŷ addas a chyfleus roedd yr eglwys yn Cilfowyr a Ramoth yn

meddwl fuasem iddynt adeiladu tŷ yn unol eto, os felli cael lle ar yr ucheldir rhwng

Cilfowyr a Ramoth. Mae Jones yn byw yn bresennol mewn rhan o dŷ yn Ashford

House, Abercych, a Ramoth yn gyfrifol am y rhent.

Bore Sabboth Meh.5ed 1910. Penderfynodd eglwys Cilfowyr fod y Diaconiaid yn

rhinwedd ei swydd a phawb eraill oed yn ewyllysio i fod yn bwyllgor i gyfarfod a

phwyllgor Ramoth yn Festri Cilfowyr Nos Iau ganlynol.

Nos Iau Medi.9ed. 1910. Cyfarfu Pwyllgor Unedig ôr ddwy eglwys a phenderfynwyd:

1.Fod Pwyllgor i gael ei ddewis i gyfarfod a Saunders Davies gyda golwg a chael lle i

adeiladu.

11-. Fod hawl gyda y pwyllgor gyda mater lleoliad.

111. Fod y Pwyllgor i gynnwys dau o bob eglwys.

1V. Fod y brodyr canlynol i fod yn Bwyllgor. —David Owens, Daniel Thomas,

David George, D.J.Davies ynghyd ar Gweinidog.

V Cais i gael ei wneid i gael y tir ar werth os yn bosibl.

V1 Yn ngwyneb methiant i gael y tir ar werth.Fu cais ei gael ar lease hiraf bosibl.

V11. Fod y manylion megis maint y darn i fod yn llaw y pwyllgor.

V111. Os llwydda i gael tir fod cais y pwyllgor i gael George Baily i‘w fesur ai farcio

allan yn ddiwedd.

Llywyddwyd y pwyllgor uchod gan y Parch D.Spenser Jones y Gweinidog.

Syrthiodd yr ymgais uchod i‘r llawr, gan fod Saunders Davies Pentre yn gofyn ardreth

flynyddol o £2. am gwarter erw o dir. Prynodd eglwys Ramoth ar ei gyfrifoldeb ei

hunau‘n dŷ prydferth yn Abercych ôr enw Ashford House, yn dŷ gweinidog.

Mai 7ed .1911. Mae y Parch D.Spenser Jones B.A. yn gorffen ei weinidogaeth yn

Cilfowyr a Ramoth, ac yn myned i fugeilio yr eglwys yn Aberduar.

Wedi y Parch D.Spenser Jones, i ‗ymadel, teimlodd yr eglwys mai doeth fuasem cael

gweinidog mor fuan ag oedd bosibl, felly yn mis Chwefror 1912 roddodd yr eglwysi

alwad daer ac unfrydol i‘r Parch T.James Llanfyllin ddyfod i‘n bugeilio yn yr

Arglwydd, a derbyniwyd ateb cadarnhaol Chwef.21. 1912. Dechreuodd James ar ei

weinidogaeth Mai 26.1912.

43

Prynodd eglwys Ramoth ar ei gyfrifoldeb ei hunau‘n dŷ prydferth yn Abercych ôr

enw Ashford House, yn dŷ gweinidog.

Cynalwyd cyfarfodydd sefydlu Gor—1912.

Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn W.S.Jones Llwynpia a I.James Treforis

(brawd y gweinidog) am 2,o gloch Dydd Mercher yn Cilfowyr cynalwyd cyfarfod

croesawi y gweinidog, Wedi cymeryd y gadair gan y Parch A Morgan Blaenffos,

galwodd ar Parch D.W.Philips Blaenwaun i ddechrau y cyfarfod trwy weddi.

Roddwyd yr alwad yn ffurfiol i‘r gweinidog gan frodyr o Cilfowyr a Ramoth, ac

atebodd y Parchn D.James, yn gadarnhaol. Siaradwyd yn y cyfarfod gan Parchn

D.James, Albert James, (brodyr y gweinidog) a Jones Star ac yna Pregethwyd gan y

Parch W.S.Jones. Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parch W.S.Jones a D.James.

Y Parch Thomas James ar teulu.

Ordeinwyd yma yn 1912

44

1913, Cytundeb am y ddaear ar ochr Tŷ capel

A.P.Saunders Esq.

To

The Trustees of Cilfowyr Baptist Chapel.

Agreement for fields.

Memorandum of an Agreement made this 14th

day of January One Thousand nine

hundred and thirteen Between Arthur Picton Saunders Davies of Pentre, in the County

of Pembroke, Esquire (hereinafter called Landlord) of the one part, and the Trustees

of the Cilfowyr Baptist Chapel in the County of Pembroke (hereinafter called the

Tenants). Of the other part. Witnesseth that the tenants agrees with the Landlord: -

1st. Take the several fields being part of Cilfowyr Farm in the parish of Manordeifi in

the County of Pembroke, (Known as Chapel fields) and containing Five acres or

thereabouts from the 29th

day of September One thousand nine hundred and twelve

and so on from year to year until either of the said parties shall give to the other of

them six months notice in writing to quit and determine the tenancy.

2nd

. The tenants agree to pay the Landlord by two equal half yearly payments on the

25th

day of March and the 29th

day of September yearly during the Tenancy, the rent

of Five Pounds clean of all rates, and taxes whatsoever, (except Landlord property tax

and rent charge in lieu of Tithes) The first payment to be made on the 25th

of March

one thousand nine hundred and thirteen and the last payment if demanded on the first

day of August before the expiration of the Tenancy.

3rd

. The Tenants agree to cultivate the said fields in a good and husband like manner

and to keep the same always well manured and in good heart, and will not plough or

consent into tillage the said field and shall spread on the fields all manure and

compost produced thereon and will also consume all crops grown thereon.

The tenants also agree to commit no waste and to keep in repair all gates, fences, gate

posts and will in such good and sufficient repair so deliver the same to the Landlord at

the end of the tenancy.

4th

. The tenants agree to leave all the farm yard manure remaining on the premises as

shall be made during the last six months of the tenancy for use of the Landlord or

incoming tenant at valuation in the usual way

5th

. The landlord reserves to himself all timber and all mines and quarries under the

right to enter on the said fields to work, cut and rearrange the same, and also all the

sporting rights over the fields. (Subject to provision of the ground game acts).

In witness whereof the said parties have hereunto set their hands the day and year first

above written: -

Simon James. David George. David Edward Jones. Griffith Thomas.

45

Rhoddwyd Organ yn y capel yn y flwyddyn 1913 yr hon a gostiodd £51-0-0.

Ebrill 16eg.1915. Gan fod Mrs Jones Palmyra Aberteifi wedi rhoddi £100 i eglwys

Cilfowyr, cyfarfu Trustees yr eglwys a phenderasant fod yr arian i gael ei godi ai dodi

mewn Government consols, a hefyd fod arian J.Evans Abercych ac oedd yn Lloyds‘

Banc i gael ei gosod mewn Government Consols, ond wedi‘r War Loan ddyfod i

fodolaeth gosodwyd hwynt ar War Loan am 4 ½ per cent yn enw Trustees yr Eglwys.

(for the time being).

Mae Interest £50 o arian Mrs Jones yn myned i ofalu am Gadw y Fynwent a £50 at y

Weinidogaeth, Talwyd £10 o ‗Death Duty‘ ar Arian Mrs Jones, £75 o Arian Mrs

Evans yn bresennol ⅓ ôr Interest yn mynd ir Tlodion, Gorffennwyd trefnu gyda‘r

uchod ôr Trustees yr Eglwys y 28ain o Rhag 1915.

Rhag 28.1915. Gosodwyd tri o Ymddiriedolwyr newydd i mewn, --sef, William

Phillips Penralltgoch, John Evans Capelnewydd a William Owen Bache. (Cynigwyd

gan John Williams Hafodwen ac eiliwyd gan John Stephen Parry Pantinker fod y

brodyr uchod i fod yn Trustees, a phasiwyd yn unfrydol).

Awst 24-25-26.1916- Cynhaliodd yr Eglwys Gyfarfodydd i ddathlu

Daucanmlwyddiant adeiladu y Capel cyntaf yn Nghilfowyr. Pregethwyd nos Fawrth

Awst 24ain gan y Parch W.Cynog Williams Heolyfelin Aberdar cyn weinidog yr

Eglwys, Dydd Mercher am ddeg a dau o‘r gloch siaradodd y Parch T.James,

Gweinidog yr Eglwys ar hanes yr eglwys o‘i dechreuad hyd ddiwedd gweinidogaeth y

Parch Samuel John, ar Parch E.T.Jones, (Talfryn) Llanelli ar yr hanes o ddiwedd

gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies Nantyrerid, ar Parch J.Morgan Caerdydd

(Erwood gynt, un o‘r rhai godwyd yn yr Eglwys) ar yr Eglwys yn ystod

gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies, ar Parch J. Williams Aberteifi ar yr Eglwys

o ddiwedd gweinidogaeth y Parch B.Davies hyd ddiwedd gweinidogaeth y Parch Rees

Price.

Yn yr hwyr pregethwyd gan y Parch D.Spenser Jones Llanelli, Nos Iau

pregethwyd gan y Parchedigion W.Cynog Williams ac E.T.Jones.

Cymerwyd y rhan arweiniol yn y cyfarfodydd gan y Parchedigion J.D.Hughes a

D.W.Phillips Blaenwaun a Miss A.Rosina Davies yr hon a ddechreuodd bregethu yn

Nghilfowyr. Casglwyd yn yr oedfaon at y treuliau. Arddurnwyd y Capel cyn yr

amgylchiad trwy gyfraniadau yr Eglwys a chyfeillion eraill.

46

Mai.22.1922. Pasiodd yr eglwys yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi derbyniad

cynnes i‘r Cyfarfodydd Hanner Blynyddol y Gymanfa.

Cynalwyd y cyfarfodydd hanner blynyddol yn Cilfowyr a Ramoth Nos Fawrth a Dydd

Mercher Hyd.24. a 25. 1922

1924. Gosodwyd Nenfwd Newydd i‘r Festri, costiodd £14-13. 0. Casglwyd gan y

Parch T.James i‘r Drysorfa adeiladu £22-8-6.

Yn y flwyddyn 1924, 7fed o Fedi defnyddiwyd Llestri. Cymundeb (unigol) gyntaf

yn Cilfowyr, y gost oedd £5-6-10. Talwyd o drysorfa adeiladu‘r eglwys.

Ar ddiwedd 1924 rhoddodd y brawd David George Penralltlyn ei swydd fel

Trysorydd i‘r eglwys i fyny, wedi gwasanaethu yr eglwys yn ffyddlon am 28 o

flynyddau.

Methodd yr is-drysorydd T.George Penralltlyn a gweld ei ffordd yn glir i dderbyn y

swydd, felly dewiswyd trwy y tugel Mawrth 22.1925 Mr David Jones Tŷ Capel.

Cilfowyr yn drysorydd.

47

Rhag.27.1925. Gan fod D.Jones wedi ei ddewis yn drysorydd penderfynodd yr

eglwys yn hollol unfrydol ei fod yn un o ddiaconied yr eglwys o hyn allan.

Tach 29.1925. Penderfynodd yr eglwys fod tri eraill i gael ei dewis yn ddiaconied

trwy y tugel, yr hyn a gymerodd le Rhag.27.1925.

Ion,24.1926. Hysbysodd y gweinidog i‘r eglwys y rhai gafodd fwyaf o bleidleisiau,

gan fod dau ar un faint o bleidleisiau, penderfynodd yr eglwys ei bod yn derbyn

pedwar o frodyr yn ddiaconied yn lle tri.

Hefyd derbyniwyd y Sul hwn Ion 24 1926 trwy lythyr oddi wrth ein chwaer

eglwys yng Nghalfaria Hendy Pontarddulais y brawd David James Pontrhydyceirt, yr

hwn oedd yn frodor ôr ardal hon, ac wedi bod yn aelod am flynyddau yn Cilfowyr,

nododd y llythyr fod yr eglwys yno wedi ei ddewis i‘r swydd ddiaconaidd, ai bod

wedi ei llwyr foddloni ynddo. Ar sail y llythyr hwn a‘n hadnabyddiaeth flaenorol o

honno, penderfynodd yr eglwys ei bod yn ei ddewis yn ddiacon i‘r eglwys hon, felly

mai y brodyr a ddewiswyd fel canlyn, -

Dd. Jones, Tŷ capel Cilfowyr. (Trysorydd) James Williams Penlan.

John Evans Capelnewydd. T.J.George Penralltlyn

David James Pontrhydyceirt. Evan Bowen Cilwendeg.

Ion24 1926, Cawsom ein hysbysu mae Miss Annie Evans Capel Newydd oedd

arolyges yr Ysgol Sul. Y tro cyntaf hyd y gwyddom i chwaer fod yn y swydd hon

yng Nghilfowyr.

Ebrill 18.1926. Gan fod y brawd T.D.Morgan –yr hwn fu yn Ysgrifennydd

cynorthwyol hefyd ysgrifennydd cenhadol- wedi symud, dewiswyd E.T.Bowen

Cilwendeg i fod yn ysgrifennydd Cenhadol.

Ebrill 18.1926. Cyflwynodd y gweinidog. Y Parch T.James, ar ran yr eglwys i

D.George Penralltlyn rodd o law-ffon hardd a gwlawlen werthfawr fel

cydnabyddiaeth fechan o‘i wasanaeth gwerthfawr fel trysorydd am 28 o flynyddau.

Medi 26.1926. Gorffennodd y Parch T.James ei weinidogaeth yn Cilfowyr a Ramoth,

a chymerodd ofal eglwys y Bedyddwyr yn Penclawdd.

Nos Wener Hyd.1 1926. Cynnalwyd cyfarfod ymadawol i‘r Parch T.James yn Ramoth

Abercych. Cyflwynwyd tysteb iddo ar ran eglwys Ramoth gan Mrs Mary James

Mount Pleasant Abercych, a dros eglwys Cilfowyr gan D.George, Penralltlyn.

Siaradwyd ar ran eglwys Ramoth gan Phillip Lewis a John James, dros eglwys

Cilfowyr gan D.Jones. Siaradwyd gan Weinidogion y cylch cyd ac offeiriad

Manordeify, oll yn dwyn tystiolaeth i gymeriad dysglaer a‘i allu pregethwrol, ac fel

dirwestydd cadarn.

Saboth.Hyd 3.1926. Gan fod y Parch T.James heb ymadel ar ardal gwasanaethodd i‘r

eglwysi y Sul hwn. Dechreuwyd yr oedfa yn Cilfowyr am 10-gan ei fab Mr Noel

James yr hwn sydd yn paratoi ar gyfer y weinidogaeth yn Ysgol Caerfyrddin.

Enwai a Chyfeiriadau y Trustees fel y maent yn bresennol. Mai 7.1928.

Hen Drustee- Mr Thomas George, Gorsfraith Blaenffos S.6

48

Ebrill 13. 1900. David George, Penralltlyn, Cilgerran S.6

Thomas Daniel, Derlwyn, Cilgerran S.6

David Edward Jones, Derlwyn, Cilgerran S.6

William George, Crug, Verwig

Griffith Thomas, Cwrcoed, Llangoedmore, Cardigan

(Wedi ymadel a chyfundeb y Bedyddwyr, John Owens, Frongoch, Llechryd)

Rhag.29.1915. Mr John Evans, Capelnewydd, Boncath S.6

Mr William Phillips, Penralltgoch, Boncath S.6

Medi 7.1928. Prynodd Trustees Cilfowyr darn o dir tua Pum Erw o dan y fynwent

mewn Arwerthfa Cyhoeddus oddi wrth Ystad Pentre am £165.

Ion 1929. Talwyd am y Tir, Benthycwyd £150 oddi wrth W.Bowen, Cilwendeg.

Ebrill.2.1929. Derbyniodd eglwys Cilfowyr trwy y Trustees y swm o £200. Sef

cymunrodd y diweddar Mrs Rachel Jones, 3 Napier Street Aberteifi: - Un rhan i‘w

buddsoddi, ar log i‘w ddefnyddio at y Weinidogaeth, y rhan arall i‘w defnyddio at

atgyweirio y Capel.

Dechrau y Flwyddyn hon, sef 1929, gan fod y Trysorydd Mr D.Jones Tŷ capel yn

ymadel, dewiswyd Mr Evan Bowen Cilwendeg i fod yn drysorydd.

Gorffennaf 6.1929.Yn Festri Cilfowyr, cyfarfod chynrychiolaeth o eglwys Cilfowyr a

Ramoth, i ystyried y mater o rhoddi galwad i Mr W Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod

i‘n bugeilio. Penderfynwyd ein bod fel eglwysi yn –Cilfowyr a Ramoth yn rhoi

galwad daer ac unfrydol i William Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod i‘n bugeilio yn

yr Arglwydd.

Awst.9.1929. Cyfarfu Mr Smith a chynrychiolaeth o Gilfowyr a Ramoth er gosod ei

gais am aros yn y Coleg hyd y Pasg 1930. Darllenwyd llythyr hefyd oddiwrth Dr

Phillips Llywydd y Coleg i‘r un perwyl- yn absenoldeb Mr Smith, - Penderfynwyd ein

bod fel eglwysi yn aros i Smith hyd y Pasg. Smith i dalu ymweliad misol a‘r eglwysi

cyd a gwyliau Nadolig.

Ein bod yn rhoi £12. y mis yn gyflog, nei £156. y Flwyddyn, Hefyd Pedwar Sul yn

Wyliau (yr eglwysi i dalu y Supplies). Fod Smith i gael Tŷ yn ddirent: ond ei fod i

dalu y trethi.

Wedi y cyfarfod uchod Gor.6.1929. rhoddodd Smith ateb cadarnhaol, gan ddiolch am

yr ystyriaeth oedd yr eglwysi wedi rhoddi i‘r cais.

Medi.6.1929. Bu farw un o gymwyswyr henaf Cilfowyr yn y person Thomas George,

Gorsfraith, Blaenffos, mab D.George, Penralltlyn (wedi hynny Nantyrerid) yr oedd

hwn wedi bod yn ddiacon parchus yn Cilfowyr efe hefyd yn frawd i George yr hwn

sydd yn bresennol yn Penralltlyn, ac wedi bod yn drysorydd yr eglwys am

flynyddoedd lawer, aelod a diacon yn Blaenffos oedd T George, ac er hynny roedd yn

cyfrannu yn flynyddol. Tra yn ddyn ieuanc ac yn aelod yn Cilfowyr bu yn neullduol o

ddefnyddiol i ddysgu y plant yn nghaniadaeth y cysegr, a pharhaodd yn llawn

defnyddioldeb mewn eglwysi eraill hyd y diwedd, sef Ferwig a Blaenffos.Mae mab

iddo yn weinidog gyda y Bedyddwyr, - sef Y Parch W.M.George. B.A. Caergybi.

49

Mr D.George, Penralltllyn

Mr Bowen Cilwendeg.

Mr S. James, Caerfyrddyn.

Mr T. Daniel, Penygraig.

Mr a Mrs D. E. Jones, Derlwyn.

Mrs Morgan, Penparceithyn.

Mr J. Gibby, Ty-Capel, Cilfowyr.

Mr J. Williams, Penlan.

Mr E. George, Goitre.

Mrs J. Evans, Veynor.

Mr G. Thomas, Cwrcoed.

Mr a Mrs T. George, Penwernddu.

Miss M. Davies, Vicarage, Capel Colman

Mrs Holt a‘r teilu, Cwmfelin.

Mr Wm Phillips, Penralltgoch.

Miss May Gibby, Ty-capel, Cilfowyr.

Mrs D. John, Cwmgyrru.

Miss E. Mathias, Cwmuchaf.

Miss A Davies, Dolale-uchaf.

Mrs O, Davies, Parcydelyn.

Mrs D. W. Davies, Palle, Eglwyswrw.

Mrs S. Williams, Felin Garnon.

Mr G. Bowen, Penlanfeigan.

Mrs M. Jones, Cwmgyru.

Mr D. J. Davies, Ffynonfraith.

Mrs M. James, Llechryd.

Mr T. Giles, Cilgwyn.

Mr W. Gibby, Ty-capel, Cilfowyr.

Mr Clifford Gibby, eto.

Mr T. Thomas, Cwmfelin.

Mr D. Thomas, Tycoch.

Mr a Mrs J. Evans, Capelnewydd.

Mrs a. Evans, eto.

Mr a Mrs Davies, Wendros.

Mrs S. A. Thomas, Cwmfelin.

Mrs F. Evans, Capelnewydd.

Mr Sam Davies, eto.

Mrs K. Evans, Castell Malgwyn Lodge.

Mrs E. Lewis, Parcydelyn.

Mr J. Davies, Castell Malgwyn.

Mr a Mrs J. Jones, Capelnewydd.

Mrs K. Rees, Llwyncrwn.

Mrs D. James, Pontrhydyceirt.

Mrs Mattie Williams, Penrhiw.

Cyfeillion eraill

Heb fod yn Aelodau yn yr Eglwys

Mr Glen George, Plas Draw, Aberdare.

Mr Thos, George, Gorsfraith.

Mr W. P. George, Glasgow.

Mt T. Gibbon, Newcastle-Emlyn.

Mrs Williams, Rhydhowell.

Mrs Jones, Werngoy, Abercych.

Rev. D. T. Pritchard, Lampeter.

£ s c

5 0 0

3 3 0

2 0 0

2 0 0

2 0 0

1 10 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 3 0

0 3 0

0 2 6.

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 1 0

5 5 0

5 0 0

5 0 0

2 10 0

2 0 0

1 1 0

1 1 0

Casgliad at y Tir 1929-1930.

Casglwyd gan :

Mrs A.Evans,Capelnewydd, a Miss George, Penralltllyn.

Rhestr Y Tanysgrifwyr.

Aelodau Eglwys Cilfowyr

Cyfeillion eraill

Mrs George Jones, Derllys Cenarth

Mrs Davies, Henllys, Cardigan.

Mr J. J. George, Brecon.

Mr D. G. Williams, Rhydhowel.

Mr D. Lodwig, Penllwyndu.

Mr Thomas, London.

Mr Dl. Thomas, Glasfryn,Abercych

Mrs W. Morgan, Heulwen, Cardigan.

Mrs Cynog Williams, Aberdare.

Mrs Phillips, Llanmilo Cottage. Pendine.

Mr Daniel Davies, Trimsaran.

Mrs J, James, Rhoshill, Aberteifi.

Mr Samuel James, Llwyncrwn.

Mrs Evans, Disgwylfa, Boncath.

Mrs Jones, Glenydd eto.

Mrs George, Maencoch, Boncath.

Mrs Morris, Lower King‘s Boncath.

Mrs J. Davies, Penrhyw Abercych.

Mrs M. Davies, Gwynfa, eto.

Mrs M. A. George, Crug, Verwig.

Mrs T. James, Maesgwyn, Pontrhydyceirt.

Mrs Dan Thomas, Under Grove, Cenarth.

Mrs Mills, Pontrhydyceirt.

Mr a Mrs D. Jones, Aberteifi.

Mr J. Morris, Ydlan-ddegwm.

Mrs Evans, Abercarn.

Mr J. Davies, Ffynonwen,Boncath.

Mrs Williams, Quarre Mawr, Abercych.

Mrs A James, Llynyfelin, Aberteifi.

Mr J. Davies, General Stores, Abercych.

Mr P. Lewis, Abercych.

Miss Jones, Brynbedw, Llechryd.

Mrs W. Sallis, eto.

Mr T. Sallis, eto

Mrs Rees, Fernhill, Llechryd.

Mr D. Davies, Backe.

Miss Williams, Hafodwen.

Mrs Owens, Penybont, Abercych.

Mr W Thomas Penrhyw, eto.

Miss Florie James, Penralltllyn.

Mr Percy Richards, eto.

A Friend.

Mr D. Evans, Penralltuchaf, Boncath.

Mrs Evans, King‘s Boncath.

Miss L. Griffiths, Plasyberllan.

Mr T. George.

Cyfanswm.

Derbynied pawb sydd wedi ein cynorthwyo

Mor anrhydeddus, ddiolgarwch di-gymysg

Y Frawdoliaeth yng Nghilfowyr.

Yr eiddoch ar rhan yr Eglwys,

J.E.George, [Trysorydd]

T.Thomas, [Ysgrifennydd].

£ s c

1 1 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

1 0 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 10 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 5 0

0 4 0

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 6

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 2 0

0 1 0

0 0 6

67 18 6

50

Ionawr19eg 1930.Ar fore Sul hwn anfonodd Griffith Thomas Cwrcoed, ei

ymddiswyddiad fel ysgrifennydd yr Eglwys ar ôl dros 30 o flynyddoedd, o wasanaeth

diwyd a didwyll, a blin iawn oedd gan y frawdoliaeth orfod derbyn yr ymddiswyddiad

honno, ond oherwydd amgylchiadau anorfod, sef afiechyd ei briod, teimlent ei bod yn

amhosibl i‘r brawd barhau yn y swydd, a dewiswyd Mr Thomas Thomas, Cwmfelin,

Boncath, yn olynydd iddo.

Ebrill 22-23ain Cyfarfodydd Ordeinio Mr William Smith, myfyriwr o Goleg

Caerdydd.

Parch William Smith

51

52

Anerchiad y Gweinidog am y Flwyddyn 1930.

Annwyl Frodyr a Chwiorydd,

Yr wyf yn‘sgrifennu hyn o linellau atoch gyda‘r dymuniadau dwysaf ar iddynt

fod yn dderbyniol a bendithiol i chwi.

Pan sefydlais yn eich plith flwyddyn yn ôl, yn ddyn ieuanc dibrofiad o‘r Coleg,

teimlwn yn bryderus ddigon, am y gwyddwn fy mod yn ymsefydlu yn un o eglwysi

enwocaf enwad y Bedyddwyr, a theimlwn ar ddechrau fy ngweinidogaeth yn eich

plith yr un fath a Paul pan ddywedodd ― A phwy sydd ddigonol i‘r pethau hyn?‖ Ond

wrth edrych yn ôl dros gorff y flwyddyn teimlaf fy mod wedi bod yn wir ddedwydd

yn fy ngwaith, a hynny am y rheswm fy mod wedi cael pob cefnogaeth a

chydymdeimlad gennych chwi.

Yr wyf yn sicr na chafodd un dyn ieuanc yng Nghymru fwy o barch a

chefnogaeth gan bobl ei ofal nag a gefais i. Mawr hyderaf fod fy ngweinidogaeth wedi

bod er adeiladaeth ysbrydol i chwi, ac er lles i‘r achos yn y lle; a gweddïaf am gael y

fraint eto yn y dyfodol o fod yn offeryn llwyddiannus yn llaw yr Arglwydd i droi

llawer o bechaduriaid o feddiant Satan i Dduw. A dylem gofio un ag oll ohonom nas

gall unrhyw egwyddorion weithredu heb gael dynion gweithgar i weithredu gyda

hwynt.

Ac os ydyw‘r gwirionedd i lwyddo y mae yn rhaid cael rhyw rai i weithio yn egniol

o‘i blaid. Frodyr a Chwiorydd annwyl, y mae cynnydd Pabyddiaeth ac effeithiau

drwg; lles eneidiau, a gogoniant y Gwaredwr yn galw arnom i ddeffro.

Bellach frodyr a chwiorydd,-- Byddwch wych, byddwch berffaith, diddaner

chwi, syniwch yr un peth, a Duw yr heddwch fyddo gyda chwi. Amen.

Yr eiddoch, Yn yr Arglwydd, W. Smith.

1931. Ebrill 7,8fed. Cynhaliodd yr Eglwys eu cyfarfodydd Pregethu Blynyddol. Nid

oedd cyfarfodydd blynyddol wedi ei gynnal ers blynyddoedd lawer cyn hyn, ond gyda

dyfodiad Smith yn Weinidog penderfynodd yr Eglwys ail-ddechrau arnynt. Y

pregethwr apwyntiedig oedd y Parchg J M. Lewis, Treharris, a R.Parry Roberts,

Bethel, Mynachlogddu. Erbyn y cyfarfodydd hyn penderfynodd yr Eglwys brynu

chwech o flychau casglu newydd, gan James Davies, Tivy View, Abercych am 12/-

Gorffennaf 31.Bedydd yng Nghilfowyr. Smith yn gweinyddu. Yr oedd

rhywun,neu rhywrai wedi gollwng y dwr allan o‘r Fedyddfan yn ystod y

nos Sadwrn blaenorol, ac yr oedd yn wag bron, pan ddaeth y bobl ynghyd erbyn

10.o‘r gloch bore Sul, rhaid oedd gohirio‘r bedydd nes oedd y gwasanaeth y bore

drosodd. Fe ddisgynnodd cawodydd ofnadwy o law, megis yn wyrthiol yn ystod y

gwasanaeth erbyn 12 o‘r gloch yr oedd digon o ddŵr wedi llifo i fewn i‘r fedyddfan, i

allu gweinyddu‘r Ordinhad, ac ni lwyddodd y sawl oedd wedi gollwng y dwr allan ein

rhwystro

Yn 1931 a thrachefn ym 1935 bu rhaid i‘r eglwys ymladd dros hawliau ar y

fedyddfan, a‘r heol a arweinia at y Capel yn llys y wlad, a llwyddwyd i brofi hawl yr

eglwys. Costiodd yr ymdrafodaeth rai cannodd o bunnau; ac ar hyn o bryd mwynheir

gan y frawdoliaeth ei rhyddid ai breintiau fel yn y dyddiau gynt.

(Mae’r frawdoliaeth yn ddiolchgar i Mrs Jenny Jones, a’i merch, Mrs

Janet Hand am y rhodd haelionus fydd yn sicrhau hyn am byth yn y flwyddyn

2000)

53

1931. Gorfod i‘r Eglwys i ymddangos yn yr Assizes yn Gaerfyrddin. Roedd dwy iet, a

symudwyd gan y ―Trustees‖ yn 1926, pan helaethwyd y lle o flaen y Capel (er mwyn i

gerbydau allu troi yn ôl yn hawddach) drwy wneud i ffwrdd a chongl o ardd Ty‘r

Capel; a hefyd ynghylch perchenogaeth y darn tir o amgylch y Fedyddfan, a‘r ffordd

arweinau i‘r Capel, o gyfeiriad Carregwen, drwy Parc-Ty Cwrdd.

Y barnwr Talbot, oedd y barnwr, a‘r cyfreithwyr yn erbyn yr eglwys oedd Mr Trevor

Hunter, K.C. a Mr Verley Rice, yn cael eu hyforddu gan Mr T Howell Davies,

Caerfyrddin.

O blaid y ―Trustees‖ yr oedd Mr Clark Williams, a Mr Herbert Davies,

Llundain yn cael ei hyforddu gan Mr W. Edmunds, Llanelli. (Cyfreithwr yr enwad).

Ar derfyn y dydd cyntaf o‘r prawf, ar ôl i Mr Trevor Hunter roddi ochr John Jones

gerbron y barnwr, fe alwodd Mr Clark Williams y ―Trustees‖ at eu gilydd, a

gofynnodd iddynt, er mwyn arbed traul enfawr, i geisio setlo y mater rhyngddynt a‘i

gilydd, - bore dranoeth eglurodd iddynt yn ôl eu farn ef, mai doeth fyddai ceisio dod i

ryw ddealldwriaeth ar unwaith, os oedd modd cael cytundeb oedd yn diogelu rhyddid,

a buddiannau yr Eglwys. Teimlai Williams fod y Gweithredoedd a‘r dystiolaeth oedd

gan y ―Trustees‖ yn annigonol i brofi i‘r Barnwr mai yr Eglwys oedd perchen y tir a

nodwyd, a chan ei fod yn ymddangos y byddai i‘r prawf barhau am wythnos o leiaf

a‘r draul i‘r eglwys fynd yn aruthrol o faint, ac yn y diwedd efallai yn ôl ei brofiad ef

o‘r barnwr, mewn prawf cyffelyb, yr wythnos flaenorol, ni cheir gwell neu gystal

cytundeb, o bosibl nac a ellir wneud ar hyn o bryd.

Yn ngwyneb cyngor o‘r fath gan ddyn o wybodaeth, a phrofiad mor helaeth, ni

fedrai y ―Trustees‖wneud dim yn well na rhoi awdurdod i Mr Clark Williams i siarad

a Mr Trevor Hunter, bore drannoeth, i‘r amcan o dynnu allan gytundeb rhwng y

pleidiau, a fyddai yn diogelu holl hawliau‘r Eglwys yn y dyfodol, ac felly y bu.

Bore drannoeth am 10 o‘r gloch, pan agorwyd y llys, hysbyswyd i‘r barnwr

fod ymgais ar fedr eu gwneud gan y pleidiau, i ddod i ddealldwriaeth, ‗out of court‘a

rhoddodd yntau bob cyfle i wneud hynny, drwy ohirio y llys. Aeth y bar-gyfreithwyr,

Mr Trvor Hunter, K.C. a Clark Williams, felly ynghyd ar orchwyl o geisio tynnu allan

gytundeb, ac ar ôl ymdrafodaeth hir rhyngddynt yn un o‘r ystafelloedd cyfagos, fe

lwyddwyd yn y gwaith. Cymerodd y barnwr ei sedd drachefn er ail agor y llys, ac fe

gododd Mr Hunter fyny i gyhoeddi fod yr ymdrech i setlo‘r mater wedi llwyddo, ac

fe‘i ategwyd gan Mr Clark Williams. Mynegodd Mr Justice Talbot ei lawenydd wedi

darllen amlinelliad o‘r cytundeb iddo, ac fe aed allan o‘r Town Hall, Gaerfyrddin,

wedi‘r barnwr a‘i cyfreithwyr ddymuno pob llwyddiant i‘r cytundeb, ac y byddai

gwell ysbryd rhwng y pleidiau o hyn allan.

54

Terms of Settlement in the high Court of Justice.

1931 J.No.2763

Between John Jones. Plaintiff

And

William Smith, David George, Thomas Thomas, John Jones

Thomas Daniel, David Edward Jones,Griffith Thomas

William Philips, and John Evans Defendants

TERMS OF SETTLEMENT

The land edged green on the plan attached hereto is admitted to be the property of the

Plaintiff, but subject to the rights of the Trustees of the Cilfowyr Chapel in connection

therewith under an Indenture dated the 1st August 1718 and made between James Morgan of

the one part and Samuel John and others of the other part and under a Conveyance dated the

10th January 1931 and made between Arthur Owen Saunders Davies of the one part and David

George and others of the other part.

2. The Roadway between the points A and J on the plan attached hereto is admitted

to be the property of the Plaintiff.

3. The Trustees of the said Chapel and all persons resorting to the said Chapel or other the

premises now held or used in connection therewith, including the burial ground and

baptistry, shall have a right of way along the said roadway for the purposes of and

connected with worship and services at the said Chapel and/or encing would not be

removed burial Ground and/or baptistry or other rightful user of the premises aforesaid on

foot or with cars, carriages, hearses and biers.

4. No cars or vehicles are to be parked on any part of the said roadway, and no cars

or vehicles are to be parked upon nor shall the same enter upon any part of the

Plaintiff‘s property.

5 The Plaintiff‘s right to erect and maintain an unlocked gate across the said roadway

at the point Marked A on the said Plan is admitted.

6. The Plaintiff‘s right to fence from the point now marked X on the said plan along the

boundary of the land edged green to the said roadway is admitted, and the Plaintiff agrees

that he will not put a gate on the said land edged green at any point which is nearer to the

entrance marked B on the said plan than the said point X.

7 In connection with the exercise of the water-rights of the said Trustees under the said

Indenture dated the 1st day of August 1718, and the said Conveyance dated the 10

th

January 1931, the Plaintiff agrees to the Trustees or persons authorised by them entering

the field numbered 713 on the said plan as occasion may require for the purpose of

executing any work reasonably necessary for the maintenance of the flow of water from

the well or spring on the said field which supplies the said baptistry upon the Trustees

giving to the Plaintiff 48 hours previous notice in writing of their intention so to do.

8.The Plaintiff will do his best (but so that this shall not be interpreted as imposing any legal

obligation upon him) to see that animals do not congregate and remain in front of the said

Chapel entrance; and all parties to this settlement pledge themselves to observe the

foregoing terms in a spirit of mutual goodwill.

9.Each party shall pay his or their own costs of this Action but the Defendants will pay the

Plaintiff the sum of £100.00 as a contribution towards his said costs.

10. JUGES Order is necessary.

11.Liberty to Apply

Dated this 9thday of June 1932.

Agreed on behalf of the Plaintiff: - Trevor Hunter

Agreed on behalf of the Defendants: - G Clark Williams.

55

Cyfanswm treuliau’r Eglwys £325-0-0

Dyna yn fras hanes y gyfraith hon, ar teimlad cyffredin oedd fod y Cytundeb yn

anfoddhaol iawn o safbwynt yr Eglwys, ac er bod y ―Trustees‖ (oherwydd y ffaith bod

y gweithredoedd oedd ganddynt ar ei heiddo, yn rhi aneglur, ac yn analluog i brofi eu

perchnogaeth ôr tir) wedi gorfod cydnabod mai John Jones oedd ei berchen, nid oes

amheuaeth yn meddwl neb ystyriol, nad eiddo‘r Eglwys yw y darn daear o amgylch y

Bedyddfan, ond oblegid llacrwydd y tadau, yn esgeuluso diogelu eu heiddo drwy

fynnu cael gweithredoedd eglur, a ―Map‖ i ddangos mesurau a lleoliad yr eiddo

hwnnw

Blin oedd gorfod gweld yr Eglwys yn cael eu ysbeilio o‘i berchnogaeth er ein

bod wedi cadw yr hawl i dramwy i‘r pistyll, ac i fedyddio yn y bedyddfan, ac ar

adegau bedyddio i ymgynnull o gylch y bedyddfan er mwyn cynnal gwasanaeth

cyhoeddus. Dylasem fod wedi nodi mae y ―Defendants‖oedd ―Trustees‖ yr eglwys yn

y gyfraith hon.

1932 Gorffennaf 31. Mr Smith yn gweinyddu. Yr oedd rhywun neu rywrai wedi

gollwng y dwr allan o‘r fedyddfan yn ystod y nos Sadwrn flaenorol, ac yr oedd yn

wag bron pan ddaeth y bobl ynghyd erbyn 10 o‘r gloch, bore Sul, a rhaid oedd

gohirio‘r bedydd nes oedd y gwasanaeth y bore drosodd. Fe ddisgynnodd gawodydd

ofnadwy o law, megis yn wyrthiol, yn ystod y gwasanaeth a erbyn 12 o‘r gloch yr

oedd digon o ddŵr wedi llifo i fewn i‘r Bedyddfan i allu gweinyddu‘r Ordinhad, ac ni

lwyddodd y sawl oedd wedi gollwng y dwr allan ein rhwystro, ond y mae hyn yn

enghraifft o‘r ysbryd erlidgar a fodola o‘n cylch. Bedyddiwyd: - Elizabeth Evans,

Cilwendeg. Eluned Williams, Pontrhydyceirt. May Rees, Llwyncrwn. Alun Thomas,

Cwmfelyn, Boncath. Glyndwr Gibby, Tycapel, Cilfowyr.

Hydref 7. Cynhaliwyd y Cyfarfodydd Diolchgarwch, cwrdd gweddi yn y prydnawn,

ond oblegid y gwlaw mawr gorfod gohirio‘r bregeth yn yr hwyr, hyd Hydref 14, pan

pregethwyd gan y Parch Wm Phillips, Tŷrhos a Fachendre.

1933 Gorffennaf 10. Yr oedd Sarah Gibby, Tŷ‘r Capel, Cilfowyr wedi cael

―summons‖ i ymddangos yn y County Court yn Aberteifi ar y dydd hwn, gan John

Jones, Cilfowyr Ffarm. Yr oedd John Jones wrth ei waith o ddial a gwneud ei weithiaf

i‘r Eglwys o hyd, a chyhuddai Mrs Gibby (yn hollol a‘r gam) o dorri clawdd ryw lwyn

o dan y fedyddfan, a gollwng y dwr allan. Ceisiai gan y llys iawn am y ―damage‖, ac

―Injunction‖ i rwystro Mrs Gibby i dramwy i fewn i‘r darn tir o gylch y fedyddfan,

ond ar neges gyfreithiol.

Gan mai Mrs Gibby oedd yn glanhau‘r capel ac yn gofalu am dano, gellir

gweld ar unwaith pa mor galed, ac anghysurus y gallai Jones wneud ei rhan pe

lwyddai yn ei amcan.

Sylweddolodd y ―Trustees‖ yr Eglwys hyn, ac mai amcan y cyfan oedd ceisio

rhwystro mynediad at y pistyll lle‘r oedd yr unig ddŵr yfed oedd gan Tŷ‘r Capel.

mewn gair, ceisio rhwystro‘r ―Trustees‖drwy gael ―Injunction‖ yn erbyn eu

cynyrchiolydd- Mrs Gibby.

56

Daeth y mater gerbron y barnwr Frank Davies, yn County Court, Aberteifi, ar

Gorff 10fed 1933, ac ar ôl clywed bob ochr ei ddyfarniad oedd ei fod yn credi bod

Mrs Gibby wedi gwneuthur rhywbeth na ddylai ond mai peth bach iawn oedd, ac ei

fod yn caniatáu iawn o 5/- i John Jones, ond yn gwrthod ei gais am ―Injunction‖, bob

ochr i dalu eu treuliau eu hunain. Dyma‘r ail dro i‘r Eglwys orfod amddiffyn eu

hawliau yn y llys gwladol yn erbyn John Jones.

1933 Gorffennaf 23ain. Pasiodd yr Eglwys benderfyniad i anfon llythyr i‘r ―Sanitory

Inspector‖ y cylch, Mr Edgar George, parthed cyflwr dwr y pistyll, yr hwn oedd yn

wastad yn cael ei ddwyno gan anifeiliaid y fferm.

Ar nos Wener Medi 15fed, cynhaliwyd cwrdd o‘r brodyr yn Nghilfowyr am 7.30 y

Gweinidog Smith yn y gadair er mwyn ethol saith o ymddiriedolwyr newydd dros

feddiannau‘r Eglwys, ac fe ddewiswyd y brodyr canlynol: - Gwilym Bowen

Penlanfeigan, Thomas Thomas Cwmfelin Boncath, Thomas John George

Penwernddu, John Edgar George Penralltllyn, James Williams Penlan Llandygwydd,

John Gibby Tŷ Capel Cilfowyr, a David John Bowen Cilwendeg.

Gwelodd y brodyr fod y dwr yn y pistyll wedi sychu yn llwyr oddiar dydd Iau Medi

14eg ac aeth pawb bron i fewn i‘r cae er mwyn gweld yr achos. Darganfyddwyd fod

John Jones, Cilfowyr Ffarm wedi torri ―trench‖ dwfn gyda ochr y gwter oedd yn

arwain i‘r pistyll, ac wedi tynni‘r dŵr ohoni‘n llwyr. Yr oedd yn amlwg i bawb mai ei

unig amcan oedd sychu dwr yr Eglwys, ac fe lwyddodd i wneud hynny.

Bedydd Bore Sul Medi 24 1933 Bedyddiwyd am 10-yn y bore gan y Gweinidog Y

Parch Wm Smith gerbron Cynulleidfa fawr o bobl Y ddwy chwaer ganlynol.

Miss May Evans Vaynor a Miss Violet Edwards Pentre Gardens a derbyniwyd y

cyfryw i gyflawn aelodaeth yn y cwrdd cymundeb yr un bore.

Dyma’r bedydd rhyfeddol a gymerodd le ers blynyddoedd maith ac o bosibl erioed

yn hanes yr hen achos cysegredig yng Nhilfowyr. Yr oedd Jones Fferm Cilfowyr ar

Medi 14th wedi gwneid ffos ddofn yn ei gae ei hun lle yr oedd y dŵr a redai i‘r pistyll

drwy y fedyddfa yn tarddu ac wedi sychu yn hollol.Hwn oedd yr unig ddŵr at

wasanaeth yr Eglwys

Fe drefnodd y frawdoliaeth i ofyn i Evans Cawdor Hotel Castellnewydd

Emlyn am roddi iddynt gan dalu ―lorri‖ wedi ei llwytho a ―churnau‖ llaeth i fod yn

Cenarth erbyn 2 o‘r gloch prynhawn Sadwrn cyn y bedyddio sef Medi 23ain lle y

bwriadwyd i gynifer ei chyfarfod er mwyn llanw y ―churnau‖ o ddŵr yn afon Teifi yn

y fan honno, oblegid bod y sychder hir wedi achosi cryn dipyn o brinder dwr drwy y

wlad, aeth y brodyr canlynol i Genarth erbyn yr awr apwyntiedig,

57

Sef: -John Gibby, W Gibby, Wm Thomas, J Evans, G Evans, D J Bowen, Enos

George, J E George, Griff Williams, T Thomas, a T George, a phan ddaeth y ―lorri‖ yr

oedd y bechgyn oedd gyda hi er ein mawr lawenydd eisios wedi llanw yr holl

―churnau‖ ryw 50 ohonynt yn cynnwys 12 galwn yr un a hose y Frigâd Dân yng

Nghastellnewydd cyn cychwyn ac fe deithiwyd i Gilfowyr ar frys, lle‘r oedd nifer eto

o frodyr wedi ymgasglu i gynorthwyo gyda‘r gwaith, sef: - Y Parch Wm Smith, Y

Gweinidog, I Jones, Daniel Williams, Dd John. Ymdaflwyd gwaith o ddadlwytho y

churnau a‘u cario i lawr i‘r fedyddfa er mwyn eu gwacau yno gyda egni a

brwdfrydedd, ac yr oedd y fedyddfa eang wedi eu llanw hyd yr ymyl o ddŵr gloyw

erbyn 4 o‘r gloch yn y prynhawn, ond nid digon oedd hynny, oblegid yr oedd yr

achlysur pan rhyddhawyd y ―plwg‖ nes eu gwacau y noson cyn y bedydd diweddaf yn

fyw yng nghof pawb, ac yr oedd yn rhaid gwylio y fan yn ofalus drwy y nos.

Yn garedig ac yn hunan aberthol iawn cynigiodd y brodyr canlynol eu hunain

at y gwaith: John Gibby, W Gibby, Daniel Williams, Gwilym Evans, J E George a

Wm Thomas, ac er fod y noson yn un oer dywyll a gwlyb iawn. Profodd y chwe

gwylwyr eu hunau‘n yn hollol gymwys i‘r amgylchiad ac fe weinyddwyd yr ordinhad

am 10 o‘r gloch fore Sul.

Mae‘r Eglwys yn ddiolchgar o galon i‘r brodyr a roddodd ei gwasanaeth mor barod, a

chaiff eu henwau eu coffau yn llyfr hanes Eglwys Cilfowyr.

Rhagfyr 12fed 1933. Aeth y Parch Wm Smith, Gwilym Bowen, Thomas J George, a

Thomas Thomas fel cynrychiolwyr y ―Trustees‖i fynnu, gyda Mr Nell cyfreithiwr

Castellnewydd Emlyn i gyfarfod Mr John Jones, Cilfowyr Ffarm, yn swyddfa J

Howell Davies & Co Cyfreithwyr, Caerfyrddin.

Pan awd i mewn i‘r swyddfa yr oedd John Jones, Cilfowyr, John Jones, Llwynbedw, a

Tom Mathias, Pontrhydyceirt, ynghyd â‘r cyfreithiwr Mr Ledbury yn ein disgwyl.

Hysbysodd Nell, ein bod wedi dod i fyny i geisio setlo‘r anghydweld a fodolai rhwng

Mr Jones, a‘r Eglwys, ac ategwyd ef gan bob un o gynrychiolwyr yr Eglwys.

Sicrhaodd Mr Smith, ein bod fel Eglwys yn barod i anghofio‘r gorffennol, a‘i

holl helyntion, a dechrau pennod newydd, dim ond i Jones i roi‘r dŵr yn nol i‘r pistyll

a‘i Bedyddfan, ac ein bod ni fel Eglwys, yn barod i‘w gynorthwyo yn y gwaith o

wneud hynny

Chwefror 2ail 1934. Daeth y ―trustees‖ ynghyd i gyfarfod y Parch J S. Davies,

Gweinidog Blaenffos. Yr oedd Davies wedi cynnig i‘r Eglwys i wneud ymdrech i

setlo‘r anghydweld rhyngddynt a J. Jones, Cilfowyr Ffarm, ac fe gydsyniodd y

―trustees‖ a‘i gais, i‘w gyfarfod yn Nghilfowyr. Yr oedd Davies wedi bod yn siarad a

John Jones cyn hyn, ac yn nol yr hyn a ddywedai, wedi cael ei gamarwain yn hollol,

parthed sefyllfa pethau, ond wedi i‘r brodyr ei oleuo ar amryw agweddau o‘r

cwestiwn, daeth i ddeall, i raddau, maint y gagendor oedd rhwng y pleidiau, ac er i

Davies ymgymryd a‘r gorchwyl o gyflafareddwr yn yr ysbryd gorau, a chyda‘r amcan

ar uchelaf, rhaid, yn anffodus croniclo fod yr ymgais wedi bod yn fethiant hollol.

Dydd Iau Gorff 19eg Aeth Ysgol Sul Cilfowyr am dro i Tenby, gyda ―Buses‖

Edwards Bros Crymmych. Cafwyd diwrnod rhagorol, a phawb yn mwynhau ei hun yn

ardderchog.

58

Cwrdd Trustees yn Nghilfowyr

Yn bresennol: D George, T Daniel, D E Jones, a J Evans (ôr Trustees) gyda‘r brodyr

eraill canlynol: - James Williams, Enos George, J E George, J Gibby, Dd James,

Gwilym Bowen, a Tom Thomas.Y Gweinidog Y Parch W Smith yn y gadair.

Materion dan sylw.

Hysbysodd G Bowen fel gohebydd y Trustees fod angen £200. ar unwaith ar y

cyfreithwyr i gario‘r amddiffyniad yr Eglwys ymlaen yn erbyn ymosodiad John Jones

Fferm Cilfowyr yn y Brawdlys, Caerfyrddin ar Fehefin 6ed 1932, ac fe addawodd y

brodyr canlynol yn wirfoddol ac yn garedig iawn i roi benthyg yr arian am flwyddyn

am 2½ % y flwyddyn.

£ s p

Mr J E George Penrallt llyn 150. 0 0

Mr Jas Williams Penlan 50. 0 0

£200 0 0

Ei amodau oedd: - Os na delir yr arian yn ôl mewn blwyddyn o Fehefin y cyntaf 1932,

fod y llog yn codi 1% y flwyddyn,

Penderfynwyd hefyd,

Cynnig J Gibby, eiliwyd J Evans fod y siec yn cael ei thynni allan i GwilymBowen

Cynnig J Gibby eil Enos George fod D E Jones a John Evans yn arwyddo fel

Guarantors dros y Trustees.

Cyng D E Jones eiliwyd J Evans fod y Trysorydd yn talu y swm o 18/- i Messrs

Williams a Davies Aberteifi am dyngu y naw arwyddodd yr affidavit ar Ebrill 30

1932.

Pasiwyd yr holl benderfyniadau yn unfrydol.

Ar ddiwedd y cyfarfod, ymddiriedwyd y gwaith o ymweld â Edwards Bros

Crymmych er mwyn sicrhau Bus i gludo y Tystion i Gaerfyrddin ar Fehefin 6fed i

Gwilym Bowen, cytunai pawb oedd yn bresennol mae Gwilym Bowen oedd y gorau

at y gwaith.

Nos Sul Mai 29th 1932

Mewn cyfeillach (society) ôr Eglwys ar ôl cyfarfod cyhoeddus Y Parch A. H. Rees

Cilgerran, a Penybryn, yn y gadair, pasiwyd y penderfyniadau a ganlyn yn unfrydol.

Cynnig John Gibby eilydd Dd George fod yr ysgrifennydd yn danfon llythyr dros

Eglwys Cilfowyr i ysgrifennydd Gymanfa Sir Benfro (Y ParchT Gravell) yn hysbysu

ei bod yn amhosibl trefni cynyrchiolaieth i Gymanfa Llangloffan o Gilfowyr,

oherwydd y bydd yn rhaid i‘r Eglwys amddiffyn ei heiddo ar hawliau ym Mrawdlys

Gaerfyrddin yn erbyn ymosodiad J Jones Cilfowyr Farm ar ddyddiau‘r Gymanfa sef

Mehefin 7-8ed 1932.

Cynnig G Bowen eilydd T George fod y Trysorydd yn anfon y tanysgrifiad o 15/- i

drysorydd Gymanfa Sir Benfro, dros Eglwys Cilfowyr.

Cynnig J Gibby eilydd D E Jones,

Ein bod fel Eglwys yn gofyn i gynyrchiolwir Eglwys Ramoth Abercych i rhoi achos

Cilfowyr ger bron y Gynhadledd yn Gymanfa Llangloffan.

59

Nos Sul Mehefin 26th 1932

Cwrdd brodyr, ar ôl y Gwasanaeth hwyr, Parch W H Smith yn y gadair,

Penderfynwyd yn unfryd i godi‘r arian y Builing Fund o‘r Banc â hefyd gweddill

Cymynrodd Mrs Jones Napier St Aberteifi ar ddiwedd mis Mehefin 1932.

Cynigiodd Gibby eilydd D E Jones.

Penderfynwyd hefyd i wrthod trosglwyddo yr iet ar postio‘n cerrig i Jones ffarm

Cilfowyr ar gais ei gyfreithiwr am mae eiddo yr Eglwys ydynt. Pasiwyd yn unfrydol y

cynnig. J Evans eilydd T, George.

Pasiwyd hefyd yn unfrydol ar gynnig John Gibby ag eiliwyd gan D E Jones

fod cylch lythyr yn cael ei anfon i holl Eglwys‘r Sir i apelio am gymorth i dalu cost y

gyfraith ynghylch hawliau yr Eglwys, Enwau y Gweinidog ar Trysorydd ar

Ysgrifennydd i fod wrth y llythyr.

Cilfowyr Medi 9ed Bore Sul

Cyfarfod ôr Trustees J Evans T Daniel a D E Jones ac amryw frodyr eraill wedi‘r

gwasanaeth. Y Gweinidog yn y gadair (y Parch Wm Smith)

Penderfynwyd y canlynol yn unfrydol.

Cynnig J Gibby eilydd D E Jones Fod yr Eglwys yn dewis Y Parch Wm Smith a W G

Bowen Cilgerran, i‘w cynrychioli yn yr Undeb yn Rhos ac yn dwyn eu treuliau,

Cynnig J Evans eilydd T Daniel fod W G Bowen yn cael ei hawl i anfon copi o bob

llythyr a anfonodd T Howell Davies dros J Jones ffarm Cilfowyr i aelodau Eglwys

Cilfowyr er mwyn i Mr W R Edmunds Llanelli eu hateb a fod y Trustees yn barod i

Dai Jones Cilast Isaf gario allan ei fygythiad o ymgyfreithio, fel yr oedd Mr T Howell

Davies wedi dweud yn y llythyr a ysgrifennodd drosto ar Awst 19th 1932.

Cyfarfod Tachwedd 20th 1932

Cyfarfod Trustees ac amryw frodyr eraill wedi‘r Cymundeb yn y bore.

Trustees yn bresennol: -D E Jones, T Daniel, a John Evans, Y Gweinidog yn y gadair.

Pasiwyd y penderfyniad canlynol yn unfrydol, Cynigwyd gan D E Jones eilydd J

Evans fod yr ysgrifennydd yn anfon llythyr dros Trustees Eglwys Cilfowyr i Edgar

George y Sanitory Inspector yn galw ei sylw at gyflwr aflan ac afiach y dŵr yfed yn

pistyll Cilfowyr, oblegid fod anifeiliaid John Jones Cilfowyr yn casglu o‘i amgylch ag

yn ei amhuro, ag yn gofyn iddo ddefnyddio ei awdurdod i ddiogelu y ffynnon a‘r

pistyll rhag cael eu halogi gan y creaduriaid oblegid dyna‘r unig ddŵr glan sydd at

wasanaeth Tŷ‘r Capel a Chapel Cilfowyr.

Bore Sul Rhagfur 4ydd 1932

Cwrdd Trustees, Y Gweinidog yn y gadair.

Yn bresennol: - D E Jones, T Daniel, John Evans, ar ysgrifennydd Tom Tomas.

Cynigwyd gan D E Jones eilydd T Daniel a basiwyd yn unfrydol fod y gwaith o

wneud y Trustees yn cael ei ymddiried i Messrs Williams a Davies Cyfreithwyr

Aberteifi, y Gweinidog ar ysgrifennydd i ymweld ẩ hwy yn y mater.

Cronicl o‘r digwyddiadau cyn i‘r dŵr sychu yn y pistyll.

!933 Awst 29th Anfonwyd rhybudd o 48hrs i J Jones Fferm Cilfowyr fod y

Trustees yn bwriadu agor y gwter sydd yn arwain y dŵr i‘r pistyll oblegid fod y dŵr

wedi prinhau.

60

Medi 4 ar 5ed Bu John Evans Capel Newydd a Gwilym Evans ati yn agor ac yn

glanhau‘r gwter, ac yn adgyweirio a‘i cau ar ei hol, ac o ganlyniad fe gafwyd lawer

mwy o ddŵr yn y pistyll.

Medi 10ed Aethom i‘r pistyll wrth fynd i gyfarfod y bore ag roedd y dŵr yn rhedeg

yn gryf, ag wrth fynd adref aeth John Evans a minnau i weld y gwaith oedd wedi ei

wneud ar y gwter ac fe welsom fod rhywun yn dechrau agor pwll dŵr o fewn llathen

ir man lle‘r oedd y gwter yn dechrau.

Dydd Iau Medi 14eg Cawd gwybodaeth gan J E George yn Boncath fod dwr pistyll

Cilfowyr wedi sychu yn llwyr nes amddifadu teulu Gibby o ddŵr glân ar Eglwys o

ddŵr i redeg drwy‘r fedyddfa.

Medi 23ain 1934. Wedi‘r Cymundeb bore Sul, rhoddodd y Gweinidog mater y dŵr

gerbron yr Eglwys. Yr oedd y dŵr a arferai redeg drwy y pistyll, ac oddi yno i‘r

Fedyddfan wedi peidio bellach oddi ar Medi 14eg 1933, ar sychder wedi peri trafferth

mawr i‘r teulu oedd yn preswylio yn Tŷ Capel, a hefyd i‘r Eglwys.

Ion 22ain a 23ain 1935. Agorwyd mater dŵr Cilfowyr yn y ―County Court‖ yn

Aberteifi, gerbron y barnwr Frank Davies, Gofynau‘r ―Trustees‖ yr Eglwys am iawn,

a hefyd am ―Injunction‖ yn erbyn Mr John Jones Cilfowyr Farm, am iddo sychu y

dŵr oedd yn rhedeg drwy‘r pistyll, a‘r Bedyddfan, a thrwy hynny wedi amddifadu‘r

Eglwys, a Tŷ‘r Capel o‘r unig ddŵr yfed oedd ganddynt, a hefyd am ei fod wedi

rhwystro‘r dramwyfa i‘r Capel heibio‘r Bedyddfan, drwy osod clo ar yr iet, yr hon

oedd wedi ei gosod yn ôl yn nes at y Fedyddfan yn ôl telerau cytundeb Caerfyrddin yn

1932.

1933.Enwau y brodyr fu yn cynorthwyo i gael y dŵr yn nol yw: -

Gwilym Bowen, Penlanfeigan.J.E.George, Penralltllyn.John Gibby a Clifford Gibby,

Tŷ-Capel, Cilfowyr. Thomas J. George, Penwernddu. Enos George, Goitre. John

Evans, Capel Newydd, Griffith Williams, Pontrhydyceirt, Alun Thomas, Cwmfelin,

Boncath. Trefor Evans, Cwm-uchaf. David John, Cwmgyrru. Benjamin Bowen,

Cilwendeg Ffarm, Thomas Thomas, Cwmfelin, Boncath. a‘r Parch Wm Smith, y

Gweinidog. Rhoddodd yr holl eu llafur yn rhad ac am ddim er mwyn yr achos, ac yr

oedd pob un ar eu orau, a gellir cyhoeddi ―Da Iawn‖ uwchben y gwaith rhagorol a

gyflawnwyd drwy eu cydweithrediad.

Dydd Llun Hydref 7fed 1935. Daeth Capt Evans eto i Cilfowyr i weld y gwaith o

lanw‘r rhan segur o‘r ―trench‖ yn cael ei orffen gan John Jones, Cilfowyr Ffarm.

Sicrhaodd Capt Evans fod y gwaith wedi ei wneud yn y fath fodd, nes iddi fod yn

amhosibl i‘r dŵr dreilio drachefn i‘r ―trench‖ hwnnw, a gorffennwyd y gorchwyl yn

ôl gorchymyn Capt Evans.

Un peth sydd eto heb ei wneud cyn bod y gwaith yn gwbl orffenedig, sef rhoi clawr

concrete i gau i mewn ffynnon rhif 4, o‘r hon y rhed y dŵr.

61

1936. Gorff 14. Fe unwyd mewn priodas yn Nghilfowyr ein parchus weinidog, y

Parch William Smith a Miss Sally Burgess, merch Mr a Mrs T Burgess Tynewydd

Abercych.Gwasanaethwyd gan y Parch Esia Williams, Aberteifi. Miss P George,

Penralltllyn oedd wrth yr organ.

Nos Sul Hydref 25ain 1936.Cynhaliwyd cwrdd i gyflwyno anrheg i‘r Gweinidog a‘i

briod ar achlysur eu priodas. Casglwyd ar gyfer yr anrheg gan Mrs Gibby, Tŷ Capel, a

Polly Holt, Boncath. Yr anrheg a ddewiswyd gan Mr a Mrs Smith oedd ―Hall

Wardrobe‖ ac inscription arni. Llywyddwyd gan John Gibby, a‘r aelod a diacon hynaf

gyflwynodd yr anrheg sef David George, Penralltllyn.

Cyfanswm y Tanysgrifiadau. £11-15-6.

Taliadau. Mr J R. Daniel, a‘i fab am y Wardrobe. £8-0-0.

J.W.Mathias, Aberteifi am y ―Plate a‘r Inscription 12-6

Wallet. 5-6

Arian gyflwynwyd i Mr a Mrs Smith. 2-17-6

£11-15-6.

Tachwedd 1936. Bu Capel Cilfowyr yn llaw yr adeiladwyr oddiar dechrau Tachwedd

1936 hyd Gorffennaf 26 ain 1937, ac yn ystod yr amser hwn yr oedd y Frawdoliaeth

yn addoli yn y festri. Bu hyn hefyd yn gyfrifol i‘r cylch orfod cynnal y Gymanfa

Gerddorol, yn Blaenffos, (yn lle yn Nghilfowyr fel y trefnwyd gan y Pwyllgor) ar

Fehefin 14ain, er mai yn Nghilfowyr y dylasid eu cynnal, oherwydd yr oedd yn

Gymanfa Ganu arbennig i ddathlu haner can mlwyddiant Gymanfa’r cylch, yr

hon a sefydlwyd gan y Parch W Cynon Evans, pan oedd yn Weinidog ar

Penybryn, a Penuel Cilgerran, ac a gynhaliwyd y tro cyntaf yn Nghilfowyr, ar

ddydd Nadolig 1887. Siomedig roedd pawb oherwydd y methiant i‘w chynnal yn

Nghilfowyr, ond nid oedd dewis, gan fod y Capel yn cael ei atgyweirio, ac ar adeg y

Gymanfa Ganu, ymhell o fod yn barod.

Argraffwyd Rhaglen ragorol gan bwyllgor y Gymanfa yn cynnwys eu hanes

o‘r dechrau. R‘wyn ddiolchgar i Ysgrifennydd y Gymanfa (Miss Betty Williams) am

ei parodrwydd i roi benthyg y rhaglen i mi, a chredaf fod yr hanes yn deilwng o‘i ail

adrodd.

62

Jiwbili Cymanfa Gerddorol 1887-1937.

Bedyddwyr Rhanbarth Uchaf Sir Benfro.

(Allan o lyfr y dathlu)

Ar gais y Pwyllgor rhoddaf hanes cychwyn yr uchod fyrred ag sydd bosibl.

Diddorol iawn yw hanes dechreuad sefydliadau da, ac y mae cryn ramant yn hanes

Cymanfa Ganu eich ardal. Bydd 1937 yn hanner canfed iddi, a doeth yw edrych yn ôl

i‘r cychwyn er mwyn canfod ei chynnydd ac i foli Duw o‘r newydd am ei holl

ddoniau iddi yn y cyfnod maith hwn.

Dydd y Pethau Bychain.

Gorffennaf 12, 1885, dechreais fy ngweinidogaeth ym Mhenybryn a

Chilgerran. Yn fuan wedi dyfod i‘r ardal canfûm gantorion a chantoresau eithriadol,

fel defaid heb fugail ganddynt (yr oedd Dl.Owen, Cilgerran, a Dafydd Owen,

Penybryn, ar y pryd yn hen godwyr canu bron gorffen eu dydd gwaith, Coffa parchus

am danynt).

Tosturiais wrthynt, a gwelais fy nghyfle i‘w gwasanaethu yn ystod nosweithiau yr

wythnos. Cofier nad unrhyw atdyniad fel sydd heddiw yn yr wythnos yn y pentrefi,

ac mai bendith i‘r ieuainc a fyddai rhywbeth addysgol iddynt. Penderfynais gychwyn

dosbarthiadau cerddorol a diwylliadol ym Mhenuel a Penybryn. Prynais ddefnyddiau

at y gwaith, a dechreuais fis Hydref. Daeth llu o blant ac ieuenctid i‘r dosbarth, a buan

gorfu i mi eu rhannu‘n ddosbarthiadau. Fy amcan mawr oedd eu diogelu i‘r eglwysi

a‘u dysgu i ganu mawl yn ddeallus. Ni allaf ymhelaethu, ond fe lwyddwyd y tu hwnt

i‘m disgwyliad. Ni chlywais well lleisiau yn fy oes nag yn yr ardal honna, a dim ond

athro oedd eu hangen mawr. Rhoddais fy llafur a‘m llyfrau iddynt yn rhad, heb ofyn

dimau i‘r eglwysi at y draul. Gwelir mai angen oedd mam dyfais. Nid oeddwn wedi

breuddwydio yn y coleg am waith fel hwn. A mi yng nghanol y gwaith daeth cais ataf

o Eglwys Blaenffos i ddyfod yno i gynnal dosbarth. Cytsyniais a mawr y diddordeb a

gymerodd ieuenctid yr ardal a‘r Parch. John Thomas a‘i ferched yn y dosbarth. Ar

derfyn y tymor pasiodd deunaw y dystysgrif elfennol, a llwyddodd Caleb Luke i

ennill yr Intermediate. Rhagorol mewn tymor! Yn ystod tymhorau Penybryn a

Chilgerran, teg yw enwi‘r canlynol: Heblaw‘r dystysgrif elfennol, llwyddodd a ganlyn

i ennill yr Intermediate; J. M.Williams a Jones, Ysgolfeistriaid a letyent gyda Miss

Williams, Ivy Cottage, Penybryn; William Lewis, D. Harries, John ac Asa George. W.

Elider Williams, a‘i chwaer Phoebe, D.J.Evans (y Parch D.J.E Trefdraith ar ôl hyn).

Yng Nghilgerran, a ganlyn, John Owen, W.Watts, John Morgan, D. Thomas, Pendre,

Johny Thomas, Rhydymill, Margaret Elen Owens, Caernarfon Ouarries, Dl. Griffiths,

Henry Richards a M.Ann Owen, Pasiodd eraill nad oeddynt yn perthyn i Benuel.

Y Gymanfa Ganu. (W.C.Evans)

Pwy a feddyliodd gyntaf am dani? Ni feddyliais i am dani tan imi glywed fod

aelodau‘r dosbarth cerddorol wedi penderfynu cael Cymanfa Ganu. Cynaliasant

bwyllgor, a dewisiasant donau ac anthemau bychain H. Davies, A.C, a bod Evans,

Penuel a Phenybryn, i arwain, ac mai yng Nghilfowyr, Nadolig 1887, yr oedd i‘w

gynnal. Gwelir felly bod y Gymanfa wedi tarddu o‘r dosbarthiadau cerddorol, a hynny

mor naturiol ag y tardd dwfr o lygad y ffynnon. Dewiswyd y tonau o ―Lawlyfr

Moliant‖ 1885, a chynhaliwyd y Gymanfa gyntaf yng Nghilfowyr Nadolig 1887. Nid

oedd gennym nac organ na phiano na violin; dim ond picfforch oedd gan yr

arweinydd i gael cywair. Nid oedd offerynnau yn un o eglwysi‘r Gymanfa yr adeg

honno.

63

Dyna‘r dechrau!Yr eglwysi a ffurfiai y Gymanfa oedd—Cilfowyr, Blaenffos,

Penybryn, Penuel, Cilgerran, a Ramoth. J. Richards, Stationmaster, oedd yr

ysgrifennydd. Wele ddyddiadau‘r chwe Chymanfa gyntaf- Cilfowyr, Nadolig 1887;

Blaenffos, Sul olaf ym Medi, 1888. Dyma‘r cyntaf i gyhoeddi rhaglenni; Penybryn,

Medi 22, 1889; Cilgerran, Ebrill, 1890. Dyma‘r cyntaf i gael organ ynddi, sef organ yr

arweinydd, a Mrs Evans, G. & L., priod y gweinidog, yn chwarae; Cilfowyr, dydd

Llun Mawrth 2, 1891. Yr olaf cyn i‘r arweinydd symud i Abercanaid, Merthyr.

Blaenffos, Mawrth 3,1892; Mr R. C. Jenkins, R.A.M., Llanelli, yn arwain. Athro‘r

dosbarthiadau a arweiniodd y pum Cymanfa gyntaf a‘r rehearsals hefyd. Yn 1889

cyfansoddais anthem, ― Ewyllys yr Arglwydd‖, a chyflwynais hi i‘r Gymanfa annwyl

hon. Bum yn arwain y Gymanfa bedair o weithiau ar ôl ymado âr ardal. Enwau

ysgrifenyddion y Gymanfa oeddent-- J.Richards, J.M.Williams, Wm Samuel, D.

George, James James, T.D.George, a T. Reynolds, Manteisiais ar y cyfle yn y

dosbarthiadau wrth egluro emynau, i ddysgu gwirioneddau crefydd i‘r ieuenctid, a‘u

harwain at Waredwr.

Dymunaf bob bendith i‘r arweinwyr yn eu gwaith mawr i berffeithio a

chyfoethogi Caniadaeth y Cysegr. Nodded Iôr ar y Gymanfa eto, ac yr eglwysi a‘u

gweinidogion parchus.

W.C.Evans.

ATODIAD I ERTHYGL DDIDDOROL EIN HATHRO ANNWYL

Parch W. Cynon Evans, G. & L.T.S.C.

Methasom ddod o hyd i gofnodion gweithrediadau y Gymanfa yn y cyfnod hwn, a

rhaid troi tudalennau y cof i roddi yr hanes mewn byr eiriau. Cyfarfu y pwyllgorau

cyntaf yn nhŷ Mr D. Davies, Llythyrdy, Boncath, ac yn ddiweddarach yn nhŷ ei fab.

Mr Arthur Davies, Y.H.. Cynhaliwyd y Gymanfa yn ei thro yn Eglwysi Cilfowyr.

Blaenffos, Penybryn a Chilgerran. Y brodyr fu yn ei harwain oeddent: R.C Jenkins,

W.T.Samuel, Dan Davies, Rhedynog Price a Cynon Evans. Cafwyd cymanfaoedd

bendigedig ym mhob ystyr. Cofiwn yn dda mai bechgyn yn unig oedd yn canu alto yn

y cymanfaoedd cyntaf. Plant y dosbarthiadau cerddorol, a‘r oll ohonynt yn medru

canu‘r tonau ar yr olwg gyntaf. Tyfodd y rhai hyn i fod yn golofnau cedyrn i

ganiadaeth y cysegr yn yr eglwysi gartref, a hefyd ym Mynwy a Morgannwg. Ymhlith

y cantorion roedd William ConwilWatts, Cilgerran, yn sefyll allan-baswr penygamp

oedd hwn. Yr oedd vibration ei nodau isaf fel organ yn deimladwy i‘r rhai ar ei bwys,

a holl angerdd ei enaid yn y canu. Cofiaf yn dda am dano yng Nghymanfa Penybryn

wedi dotio‘n lân wrth ganu ―Diadem‖ ac yn bloeddio ―Coron, coron, rhoi‘r goron ar

Ei ben,‖ yn ddireol a‘r dagrau yn gwlychu ei rudd a‘i raglen. Hefyd, carwn enwi Miss

Bridget Morris, Cenarth, cantores swynol iawn, a chanddi fôr o lais, er fod y corf yn

ymddangos yn fregus ac eiddil. Bu yn foddion i arwain y sopranos yn effeithiol.

Symudodd yn ifanc i Llandysul, a chafodd y Gymanfa golled fawr ar ei hol. Da

gennyf ddeall ei bod eto yn fyw, ac wedi dychwelyd i dreulio nawnddydd ei hoes yng

Nghenarth. Nid oedd y Gymanfa yn llawn heb gael gair gan Jonathan George. Yr

oedd ei ddylanwad yn ysgubol, codai‘r gynulleidfa fel coedwig ar ei thraed: -

―Hwy Wylent wrth chwerthyn,

A chwarddent wrth wylo‖.

Yn ôl Aaron Morgan: -

―A‘i ddawn a‘i ffordd ei hunan.

Ferwai dorf a‘i rhoi ar dân.‖

64

Priodol nodi i ymgais gael ei wneud yn y cyfnod hwn i gynnal rehearsals yn yr

wythnos, ond siomedig iawn fu‘r anturiaeth, a rhaid oedd syrthio yn ôl i‘r hen drefn

o‘u cadw ar y Sul.

Gweinidogion y cyfnod oeddent: - Parchn, Edwin Watkins, Cynog Williams, ac

Aeron Morgan. Nid oedd hafal i Aeron Morgan am roddi emyn allan, a cheisiwyd

ganddo yn aml gan yr Arweinydd i ddarllen yr emyn, a hawdd oedd rhoddi datganiad

deallus ar ôl ei adroddiad godidog. Hefyd diddorol fydd sylwi fod Aeron Morgan a

Rhedynog Price yn gyfeillion bore oes, ac yn rhyfedd iawn, Aeron rhoddodd wersi

cerddorol cyntaf i Rhedynog, a Rhedynog wersi mewn barddoniaeth i Aeron. Bu‘r

eglwysi yn ffodus iawn yn eu harweinyddion canu yn y cyfnod hwn,- Cilfowyr: David

George; Blaenffos:Thomas George; Ramoth: David Davies; a Thomas Davies;

Penybryn: William Lewis; Cilgerran: David Morgan; J.Morgan, Dl. Griffiths, T.W.

George a Sam Morgan. Mae‘r Gymanfa Ganu yn golofn deilwng i‘w llafur a‘u

hymroddiad. Duw arddelo‘r Gymanfa i berffeithio ymhellach ganiadaeth y cysegr, a‘i

throi eto yn rehearsal i‘n paratoi i‘r wyl fawr.

―Cymun nefol-fawr, Cymanfa eilfyd.‖ Asa E. George.

1900-1936.

Nis gellir cael cofnodion gweithrediadau‘r pwyllgorau chwaith o 1900 i 1908.

Mae‘r hwn oedd yn ysgrufenydd am rai o‘r blynyddau hyn, sef y brawd Tom Davies,

Abercych, wedi croesi‘r goror er‘s blynyddau, felli, nid yw‘r cofnodion ar gael. Tua‘r

flwyddyn 1899 ymunodd Ebenezer Dyfed a‘r Gymanfa, a chynhaliwyd Cymanfa

1900 yn y lle hwnnw, dan arweiniad y diweddar Barch.S.Glannedd Bowen, a chafwyd

hwyl fawr yn y Gymanfa honno. Bu ychydig o oerfelgarwch ymhen rhai blynyddau ar

ôl hyn, a phasiodd ryw flwyddyn heb gynnal cymanfa. Yr amser hwn bu awgrym i

rannu‘r Gymanfa yn ddwy adran, ond buwyd yn ddigon doeth i beidio cario‘r awgrym

allan. Yr oedd dipyn o anhawster hyd tua‘r flwyddyn 1902 i gael offerynnau, gan nad

oedd rhai yn y capeli, na neb yn y cylch i‘w chware, a gwnaed y diffyg i fyny trwy

ofyn am fenthyg offerynnau a chael rhai tu allan i‘r cylch i‘w chware. Yn y flwyddyn

1902, ar gais y pwyllgor, ymgymerodd Miss Morris,Broyan, a‘r gwaith, a bu yn

ffyddlon i‘r cylch am dros ugain mlynedd, a chyflawnodd y gwaith yn rhad. Wedi i

Eglwys Bethabara ymuno â‘r cylch trefnwyd i gynnal y Gymanfa yn y ddau gapel

mwyaf, sef Blaenffos a Chilfowyr, gan fod y capelau eraill yn rhy fach i ddal y

gynulleidfa. Tua‘r flwyddyn 1907 gwahoddwyd Mr Emlyn Davies, Llangollen i

arwain, Cymanfa dipyn yn gyffredin oedd y cyntaf gafodd, ond o hynny ymlaen fe

gododd y safon yn uchel iawn. Bu ef yn y cylch ryw wyth neu naw o weithiau, ac yn y

cyfamser fe newidiodd dull y canu o‘r mawreddog a thanllyd i‘r meddylgar ac

addoliadol. Oddiar yr amser hwnnw mae‘r Gymanfa wedi aros ar lefel uchel. Wrth

dremio yn ôl dros ysgwydd llawer blwyddyn bellach, cwyd hiraeth dwys am lawer o‘r

pileri ag oedd yn cydgario baich y Gymanfa mewn hwyl a gwres, sydd erbyn hyn

wedi ymuno â‘r nefol gôr. Coffa da am danynt; heddwch i‘w llwch.

Yn y flwyddyn 1912 derbyniwyd Seion Crymmych i‘r cylch, ac felly yn gwneud y

nifer o eglwysi perthynol i‘r Gymanfa yn wyth. Yr oedd yn golygu llawer iawn o

ymdrech yn y blynyddau cyntaf gan nad oedd cyfleusterau teithio fel ag y maent

heddiw, ac amlygwyd llawer o ffyddlondeb er cael y Gymanfa i‘r safon y mae yn

bresennol. Erbyn hyn mae offeryn cerdd ymhob capel, a digon a all ymgymeryd a‘u

chware, a phob cyfleustra i allu mynychu‘r rehearsals a‘r Gymanfa.

65

Gwasanaethwyd fel ysgrifenyddion o 1898, gan Tom George, Tom Davies,

G.J.Davies, Gwynne George, a‘r presennol, sef Andrew Williams. Fel trysoryddion,

Asa E.George, T. Reynolds, D.Owens, D.Thomas, Elizabeth Thomas, ar bresennol,

sef W.T.Williams, B.Sc. O‘r flwyddyn 1908 hyd yn awr cadeiriwyd y pwyllgorau yn

gyntaf gan W.Bowen, Cilwendeg, a hyd yn hyn gan ei fab, G.M.Bowen, yn

ychwanegol at y rhai a enwid eisoes arweiniwyd y Gymanfa gan T.Gabriel, Arthur

Davies, E. Anthony, W.T.Samuel, William Thomas, David Ellis, Dan Jones,

J.T.Jones, Rhys Davies, T. Ceiriog Jones, John Hughes,ac Arthur Duggan. Y rhai

sydd wedi bod yn gyfeilyddion yn y Gymanfa, o‘r cylch, yn ychwanegol at Miss

Morris, ydynt Miss Minnie Jenkins, Mrs M. Davies a Miss Meg James, Dylid enwi

dwy arall, Mrs C.M.Davies, B.A., a Miss Maggie Jones- am eu gwasanaeth

gwerthfawr ym mhwyllgorau dewis tonau.

Wele bellach hanner can mlynedd oddiar pan gychwynnodd y Gymanfa ei

thaith, ac yn ddiamau fod yna lu o fendithion wedi eu gwasgar ganddi ar ei llwybrau a

llawer drwyddi wedi derbyn maeth i‘r bywyd ysbrydol, ac wedi bod yn foddion i‘w

haddfedu i‘r etifeddiaeth dragwyddol. Pared i fyned rhagddi yw ein dymuniad a‘n

gweddi.

T.D.George.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

1937 Ionawr 11eg. Rhoddwyd perfformiad o‘r ddrama, ―Dros y Gorwel‖ gan gwmni

dramodol Dan Mathews o Pontardulais yn y Pafiliwn yn Aberteifi. Yr oedd yr elw

tuag at Eglwys Cilfowyr, a chafwyd cefnogaeth ragorol gan yr holl ardaloedd. Yr

oedd y Pafiliwn yn llawn o bobl, ac fe gafwyd perfformiad ardderchog gan y cwmni.

Mai 30ain 1937. Darllenodd yr ysgrifennydd (T. Thomas) cyfrifon ariannol yr

ymgyfreithio ynglŷn a dŵr Cilfowyr yn y ―County Court‖.Ionawr 22 ar 23 ac ar

Chwefror 18eg 1935.

Derbyniadau.

Mewn llaw wedi gorffen cyfrifon, Case Caerfyrddin. £6-11-0

Derbyniwyd oddi wrth Mr John Jones.Cilfowyr Farm

Fel treuliau‘r eglwys, yn ôl dyfarniad y Llys. 228-6-9

Elw‘r ddrama yn y Pafilion.

Derbyniadau.

Tocynnau a werthwyd. £78-19-0

Casgliad tuag at yr argraffu. 2-10-0

81-9-0

Treuliau

I‘r cwmni (o Fethesda Tumble) £10-10-0

Am fenthyg y Pafilion Aberteifi 5-0-0

Argrafi. 3-9-6

Am fenthyg lorry 3-6

19-3-0 Cyfanswm 62-6-0

Cyfanswm y Derbyniadau………………………………….£297-4-3

66

Taliadau.

I Roy Evans & Nell a weithredau dros yr Eglwys. £205-10-0

I Gwilym Bowen, Penlanfeigan Boncath,

(fel cydnabyddiaeth am draul enfawr yr aeth

iddo, a‘i lafur diflino i sicrhau buddugoliaeth

i‘r Eglwys yn y Llys…………………………………………… 5-0-0

Talwyd yn ol y swm a fenthycwyd

Cymunrodd Mrs Jones, Aberteifi……………………… … ....50-0-0

Cyfanswm y Taliadau………………………………………. 260-10-0

Mewn llaw……………………………………………………36-14-3

£297-4 - 3

Gorffennaf 27-28ain 1937,Cynhaliwyd Cyfarfodydd neilltuol, i ail agor y Capel ar ôl

yr atgyweirio.Rhoddwyd sylw hefyd erbyn y Cyfarfodydd yma i fedd y diweddar

Barch Rees Price, Gweinidog yn Nghilfowyr am dros 40 mlynedd, yr hwn a fu yn

offeryn i adeiladu‘r capel presennol.Glanhawyd y garreg fedd, ac ail argraffwyd y

darlleniad arni, a pheintiwyd y ―railings‖ o gylch y bedd.

Mehefin 18ain 1938. Cynhaliwyd Cymanfa Ganu y cylch yn Nghilfowyr, Yr

arweinydd y tro yma oedd Mr Andrew Williams, Maesycoed, Aberteifi, aelod o

Eglwys Penybryn, a cherddor radd uchel. Bu‘r wŷl gerddorol yn llwyddiant mawr o

dan arweinyddiaeth Mr Williams a thystiolaethau ―veterans‖ y cylch, ei fod wedi

cadw safon uchel y Gymanfa i fyny, ac wedi gwneud argraff ddymunol iawn ar bawb

oedd yn bresennol. Dyma‘r tro cyntaf i Mr Williams arwain Cymanfa Ganu, ac y mae

yn amlwg fod gan ei gylch a‘i ardal ei hun, ddigon o ymddiriedaeth yn ei ddawn a‘i

allu cerddorol, i roddi yr anrhydedd hwn iddo, ac iddo yntau lwyr gyfreithloni ei

hymddiriedaeth.

Chwefror 1939. Cyflwynodd y Trysorydd Mr J.E.George, Penralltllyn, y dysteb i‘r

brawd Griffith Thomas, cyn ysgrifennydd Eglwys Cilfowyr. Er i‘r brawd

ymddiswyddo yn Ionawr 1930, ni chydnabyddwyd ei lafur diflino a‘i deyrngarwch

mawr, fel ysgrifennydd yr Eglwys am dros 30 mlynedd. Y rhesymau am hynny oedd

yr anghydweld a‘r cyfreithio fu rhwng Mr John Jones, Cilfowyr Farm, a‘r Eglwys.

Parodd y cyfnod annymunol hwnnw ddiflastod mawr i‘r frawdoliaeth, a gohiriwyd

llawer mater pwysig o‘i blegid, ac yn ei plith tysteb Griffith Thomas. Fe gasglwyd y

swm o £8-10-0 i‘r brawd ac am ei fod yn analluog i ddod i Cilfowyr i‘w derbyn fe‘i

cyflwynwyd iddo yn ei gartref gan y trysorydd. Yr oedd yn dra diolchgar am fod yr

Eglwys wedi ei gofio mor anrhydeddus, ac yntau heb deilyngu, meddai, oblegid nad

oedd wedi gwneud ond yr hyn a ddylasai. Anfonodd lythyr da i‘r Eglwys yn datgan ei

lawenydd, a‘i ddiolchgarwch am y rhodd werthfawr.

1942. Yn ystod y flwyddyn hon, gwnaed tipyn o atgyweirio ar Tŷ‘r Capel. Mr David

John, Pengraig oedd y saer maen, yn cael ei gynorthwyo gan Mr John Gibby, deiliad

Tŷ‘r Capel.

1949. Awst 16ain Cynhaliwyd cwrdd ymadawol y Parch William Smith, ar ei

ymadawiad i Eglwys Ebenezer, Llanymddyfri.Daeth Smith yn weinidog ar Cilfowyr a

Ramoth, Abercych, o Goleg Caerdydd yn Ebrill 1930, ac yn ystod ei Weinidogaeth bu

rhaid i‘r Eglwys ymgyfreithio yn Llys y wlad i amddiffyn ei threftadaeth. Yn ystod ei

dymor yn yr Eglwysi daeth Smith yn bregethwr neilldiol o dda, ac fel

gwerthfawrogiad o‘i wasanaeth fe gasglodd yr Eglwys y swm o £60-10-0 yn anrheg

iddo. gnaed casgliad hefyd iddo gan Eglwys Ramoth.

67

68

Trefn y cyfarfodydd; Nos Sul Mai 2, am 6.30. Cyfarfod Gweddi.

Nos Fawrth, Mai 4, am 6.30 Oedfa Bregethu,

Y rhannau arweiniol: Y Parch Ieuan G Lewis, B.A. Blaenffos.

Pregethir gan Y Parchn, Rosina Davies, Aberteifi, a W.M.George, Llanelli.

Dydd Mercher, Mai 5,, am 2. Y cwrdd Dathlu

Y rhannau arweiniol: Mr T Thomas, Cilfowyr, a Mr T D. George, Ebenezer.

Anerchir ar Hanes Eglwys Cilfowyr gan Y Parch Richard Edwards, Llangloffan.

Is-lywydd Etholedig Undeb Bedyddwyr Cymru.

Nos Fercher, Mai 5, am 6.30. Oedfa Bregethu, Y rhannau arweiniol:

Y Parch, Hayden J. Thomas, B.A. Rhydwilym.

Pregethir gan Y Parchn. W.D.Smith, Llanymddyfri, a J.M.Lewis, Treorci.

Bedyddiadau 1952 Parch Gwyn Thomas, Moelwyn Gibby, Meredith Williams, Dewi Bowen.

Annie Bowen,(James) Margaret Davies,(Richards) Megan Bowen.(Evans)

69

Megan Bowen (Evans) Annie Bowen (James)

Dewi Bowen

70

Trip ysgol Sul

71

72

GWEINIDOG A DIACONIAID CILFOWYR

Gwyn Evans. Gwilym Bowen, D.J.Davies, Enos George, Evan Bowen.

J.E.George. Parch. W.Gwyn Thomas. T.Thomas.

1957. Dewiswyd Miss Barbara Bowen Penlanfeigan a Miss Sheila Bowen,

Bromeigan, yn gyd organyddion swyddogol i Miss Pattie George, Penralltllyn.

Pasiodd yr Eglwys ein bod yn ymuno â‘r cynllun ynglyn a ―Blwyddyn y Weddw‖

hynny yw, yr Eglwys i dalu £6-0-0 y flwyddyn a‘r Gweinidog £2-0-0. a‘r weddw i

dderbyn £350-0-0 yn lle y drefn bresennol o flwyddyn o arian y

weinidogaeth.Penderfynodd yr Eglwys i dalu hanner cyfran y Gweinidog hefyd.

1959. Pasiodd yr Eglwys ein bod yn dewis y ddau frawd Dewi Bowen, Penlanfeigan,

a NevilleGeorge, Penwernddu yn is-arwenyddion caniadaeth y cysegr yn Nghilfowyr.

73

Llongyfarchwyd Mr Gwilym Bowen, Penlanfeigan, am iddo gael ei gyfrif yn deilwng

o anrhydedd yr M.B.E. yn rhestr anrhydeddau Pen-blwydd swyddogol y Frenhines

Elizabeth 11.

1960. Cwrdd Swyddogion Eglwysi Cilfowyr a Ramoth.

1.Pasiwyd ei bod yn estyn ―galwad‖ i Dafydd Henry Edwards, o Goleg Bangor, i fod

yn weinidog ar y ddwy eglwys.

2.Bod yr Eglwysi yn cadw at y drefn ynglŷn a Trysorfeydd yr Eglwysi fel y mae ar

hyn o bryd, hynny y ddwy eglwys ar wahân.

3.Fod Cilfowyr a Ramoth yn talu cyflog y Gweinidog yn gyfartal, Cilfowyr i dalu

hanner y dreth, a‘r Insurance, ond yn talu dim tuag at dreth Maes-yr-Onnen.

4. Ein bod yn rhoi wyth Sul y flwyddyn yn rhydd i‘r Gweinidog.

5.Fod yr Eglwysi yn talu £11.00 yr wythnos i‘r Gweinidog i gychwyn.

6. Ein bod yn talu i‘r Weinidogaeth Achlysurol fel y canlyn, sef i Weinidogion, a

Gweinidogion wedi ymddeol £4.00. y Sul, eraill £3.00 y Sul.

Bedydd Sandra Evans (Singleton)

74

75

1964. Pasiwyd yn unfrydol fod Mrs Mary Alberta Lewis, Morgenau, Llechryd i

gymeryd at y swydd o Ysgrifenyddes yr Eglwys, yn lle y brawd Tom Thomas, Arleth,

Boncath, ac oedd yn gorfod rhoi y swydd i fynni oherwydd afiechyd.

Rhagfyr 4ydd 1964. Cwrdd ymddiriedolwyr, Trafod gwelliant lle i barcio ceir, ac i

gael gwelliant os yn bosibl o flaen y Capel. Cafwyd hanes a pheth a basiwyd pan

gyfarfyddo rhai o‘r ymddiriodelwyr a Mr Huw Jones, Cilfowyr Ffarm. Ac wrth hanes

yr oedd Mr Huw Jones yn fodlon i lawer o welliantau. Fe basiwd fod na ―cattle grid‖

a iet yn cael ei rhoi ar ben uchaf ―Parc-Tŷ-Cwrdd‖ yn arwain allan i‘r ffordd, hefyd

ein bod yn derbyn yr hawl i gael dwr i lawr o ―Garreg Wen‖ trwy ddau o gaeau Mr

Jones, Fe fu siarad brwd ynghylch y ffordd oreu i wneyd tu-allan i‘r Vestry ac i lawr

tua‘r fedyddfa, a hefyd peth o ardd Tŷ Capel. Ni phenderfynwyd dim y noson honno,

Teimlo oedd pawb mae gwell oedd siarad eto a Mr Huw Jones, er mwyn cael ei farn

a‘i fodlonrwydd, Felly hyd nes cwrdd a Mr Jones eto ni phenderfynnwyd ddim, ond

fod Mr Gwyn Evans, Castellmalgwyn, yn mynd i siarad a Huw Jones.

Mawrth 30ain. Penderfynwyd rhoi iet o saith trodfedd a hanner, a grid o naw

troedfedd, a hefyd iet i gau am y grid.Pasiwyd hefydi rhoi ―cement blocks‖ fel clawdd

rhwng y parking ground a gardd Tŷ Capel.Hefyd rhoi pubau dwr o ben uchaf y

fynwent ar y ffordd lawr hyd ddiwedd y parking ground. Rhoi y gwaith i Mr Gwyn

Evans, a brodyr yr eglwys yn helpu, yn erbyn mis Mai 1965 yr oedd y parking ground

yn barod ond eisiau grid.

76

Hydref 4ydd Bu farw chwaer weithgar, Miss M.E.George Penralltllyn, bu yn

organyddes am ddeugain mlynedd

1964. Pasiwyd yn unfrydol fod Mrs Mary Alberta Lewis, Morgenau, Llechryd i

gymeryd at y swydd o Ysgrifenyddes yr Eglwys, yn lle y brawd Tom Thomas, Arleth,

Boncath, a oedd yn gorfod rhoi y swydd i fynni oherwydd afiechyd.

Rhagfyr 4ydd 1964. Cwrdd ymddiriedolwyr, Trafod gwell lle i barcio ceir, ac i gael

gwelliant os yn bosibl o flaen y Capel. Cafwyd hanes y peth a basiwyd pan

gyfarfyddo rhai o‘r ymddiriedolwyr a Mr Huw Jones, Cilfowyr Farm. Yr oedd Huw

Jones yn fodlon i lawer o welliannau. Fe basid fod na ―cattle grid‖ a iet yn cael ei rhoi

ar ben uchaf ―Parc-Tŷ-Cwrdd‖ yn arwain allan i‘r ffordd, hefyd ein bod yn derbyn yr

hawl i gael dwr i lawr o ―Garreg Wen‖ trwy ddau o gaeau Mr Jones. Bu siarad brwd

ynghylch y ffordd orau i wneud tu-allan i‘r Vestry ac i lawr tua‘r fedyddfa, a hefyd

peth o ardd Tŷ Capel. Ni phenderfynwyd dim y noson honno, Teimlo oedd pawb mae

gwell oedd siarad eto a Mr Huw Jones, er mwyn cael ei farn a‘i fodlonrwydd, Felly

hyd nes cwrdd a Mr Jones eto ni phenderfynwyd dim, ond fod Mr Gwyn Evans,

Castellmalgwyn, yn mynd i siarad a Huw Jones.

Mawrth 30ain. Penderfynwyd rhoi iet o saith troedfedd a hanner, a grid o naw

troedfedd, a hefyd iet i gau am y grid.Pasiwyd hefyd rhoi ―cement blocks‖ fel clawdd

rhwng y parking ground a gardd Tŷ Capel.Hefyd rhoi pibau dwr o ben uchaf y

fynwent ar y ffordd lawr hyd ddiwedd y parking ground. Rhoi y gwaith i Mr Gwyn

Evans, a brodyr yr eglwys yn helpu. Erbyn mis Mai 1965 yr oedd y parking ground yn

barod ond eisiau grid.

Taliadau am y gwaith.

Mr Gwyn Evans am Gravel. £84-1-0

Benthyg J.C.B. 3-15-0

Pibau concrete 39-10-6

Dwy Iet 15-14-6

Mr Davies Quarry Flling. 3-0-0

Glyn Williams, Saermaen 14-7-9.

£160-8-9

1966. Mehefin 4ydd Bu farw D.Joseph Davies, Bronydd Blaenffos, fu yn ddiacon i‘r

Eglwys am 58 o flynyddoedd.

Hydref 4ydd. Bu farw y chwaer weithgar Miss M.E.George, Penralltllyn, Bu yn

organyddes am dros ddeugain mlynedd.

77

Gwragedd Cilfowyr a Ramoth (Undeb yn Ramoth 1967)

Plant ysgol Sul 1957.

78

79

1968 Hydref 6ed. Cafodd Sandra Singleton ei ethol yn ysgrifenyddes y Capel, a

derbyniodd y swydd.

1972. Gorffennaf. Danfonwyd galwad i‘r Parch Irfon Roberts, oddi wrth cylch

Gweinidogaethol Eglwysi Bedyddwyr , Y Graig, Castell Newydd Emlyn, Cilfowyr a

Ramoth Abercych, Er fod y maes yn uned newydd, mae‘r alwad yn gwbl unfrydol,

arwyddwyd y llythyr gan Ysgrifennydd pwyllgor Diaconiaid y cylch, sef J Iorweth

Lewis, a‘r tri ysgrifennydd, D.Williams, o‘r Graig, Sandra Singleton, Cilfowyr, a

J.B.Harries, Ramoth. Y telerau fel y canlyn: - Cyflog £850.00. Cyfran tuag at

gynhesu, goleuo a glanhau y mans £150.00. Treuliau teithio yn y cylch a‘r ysbytai

£200.00. Blwydd-dal Undeb Bedyddwyr Cymru. Yswiriant gwladol, Rent Telephone,

Wyth Sul yn rhydd yn y flwyddyn.Tŷ‘r gweinidog yn ddi-rent a ddi-dreth. Yr Eglwysi

yn gyfrifol am y draul o symud. Y gweinidog yn barod i wasanaethu mewn angladdau

a phriodasau perthynol i‘r eglwysi yn ddi-dâl. Y cytundeb yn ddarostyngedig i dri mis

o rhybudd ar y ddwy ochr.

Tachwedd 21 a 22ain 1972. Cyfarfod sefydlu y Parch Irfon C. Roberts.

80

1972. Bu farw Gwilym M Bowen.M.B.E. Bu yn un ôr Ymddiriedolwyr am agos i

ddeugen mlynedd, Diacon ffyddlon a chydwybodol am 24 o flynyddau. Bu‘n

gymwynaswr mawr i‘w eglwys ac i gymdeithas, yn arweinydd trefnus ac yn

adnabyddus gan bawb, bu yn allweddol yn diogeli ac amddiffyn buddiannau yr

eglwys yn y tri-degau.

Hefyd Mrs Mair Evans, Gwynfair, Bu‘n un o organyddion yr eglwys am flynyddoedd,

yn ddoeth ei chymeriad ac yn uchel ei pharch.

Hefyd Mrs Mildred Davies. Bu‘n ofalydd y capel yn groesawgar ac yn garedig.

1973. Bu farw Enos George.Goitre, Diacon ffyddlon.

1974. Dewiswyd pedwar diacon newydd. B.J.Bowen, Dewi Bowen, Picton George a

Neville George.

1976. Bu farw Evan Bowen, Gwbert,

1976.Cwblhawyd y gwaith o ffensio hyd ochr y ffordd i‘r capel. Diolchwn i Keith

Bowen am ei waith graenus ac i Mr Huw Jones, Cilfowyr Grange, am ei

gydweithrediad yn y mater hwn. Fel canlyniad i‘r gwaith hwn mae cyflwr y ffordd

wedi gwella‘n ddirfawr.

1977. Peintio‘r Capel, Rhoi‘r gwaith i Owen Thomas a‘i Fab, Abergwaun.Gofynnwyd

i‘r Parch Irfon Roberts fynd oddiamgylch yr aelodau i gasglu tuag at y gost, a

boddlonodd ar hyn.

Penderfynwyd i brynu Organ trydan newydd, Neville George, Dewi Bowen a Sandra

Singleton, i benderfynu. Dewiswyd Organ trydan ―Hammond‖ o‘r siop Cranes,

Hwlffordd am £900.00.

Daeth y gwaith o beintio‘r Capel i ben yn ystod yr hâf am bris o £1401.75.

Casglwyd o amgylch yr aelodau a rhoddion cyfeillion y swm o £1536.00

Ond rhaid enwi un cymwynaswr sef y brawd John E. George, Green Acres, Boncath

gan iddo dalu hanner y costiau. (£1150.00) ni chawsom un anhawster i gyrraedd y

targed.

1979.Bu farw D.J.Bowen, Cilwendeg.Y.H, M.B.E.

1980.Yn ystod y flwyddyn, ymddeolodd Mr J.E.George o‘r drysoryddiaeth ‗rôl

oddeutu hanner can mlynedd o lafur gonest. Mae ar Eglwys Cilfowyr ddyled fawr

iddo, nid yn unig am gadw‘r cyfrifon, ond hefyd, am ddiogelu ac amddiffyn

buddiannau‘r Eglwys pan mewn trafferthion. Ei olynydd i‘w ei nai Mr Neville

George, Penwernddu,

Gorffennaf 20fed. Cynhaliwyd parti i anrhegu John E George am ei wasanaeth yn y

festri.Cyflwynwyd cloc (cost o £28.50) i Mr George gan yr aelod hynaf sef Mrs

Hannah Evans. Cafwyd cyngerdd gyda tua 50 yn bresennol.

1981 Chwefror 20fed. Yn festri Cilfowyr cynhaliwyd parti ymadawol i‘r Parch Irfon

Roberts a‘i deulu. Cyflwynwyd ef a siec o £143.00 ac anrheg o ‗dôl China Royal

Doulton i Mrs Roberts (cost y ddol £39.00) Rhoddwyd tocyn llyfrau i‘r plant Elen

Wyn a Owain Roberts.

1982.Ionawr13ain. Derbyniasom lythyr oddi wrth y Parch Dafydd H Edwards B.A. yn

derbyn ein galwad i fod yn weinidog arnom yn rhan amser a rhedeg Canolfan Langton

yr un pryd.

1982. Dydd Mercher Medi 1af. Cafwyd cwrdd croeso i‘r Parch Dafydd H.Edwards,

B.A. gan Eglwysi Bedyddiedig Cilfowyr a Ramoth Abercych. Cafwyd te yn neuadd

Abercych am 3.o‘r gloch a chyfarchion gan Picton George (Cilfowyr) a Eric Davies

(Ramoth). ar ran y cwrdd adran gan Y Parch Peter Thomas B.A. hefyd gan Y Parch

Percy Evans, Garregwen, ar Parch William Davies, Brynseion, Cafwyd eitemau gan

blant yr eglwysi.

81

Am 7.o‘r gloch yr hwyr yng Nghilfowyr oedfa bregeth gan y Parch Eilir Richards a‘r

Parch W.J. Gruffydd

1983. Mehefin 7-8fed. Cynhaliwyd Cyfarfodydd Blynyddol Cymanfa Bedyddwyr Sir

Benfro yng Nghilfowyr. Llywydd Y Parch Dafydd H.Edwards, B.A. Cymerwyd at y

rhannau defosiynol gan Dewi Bowen, a rhoddwyd y Croeso gan Sandra Singleton.

Mehefin 12fed Cynhaliwyd Oedfa o Fawl, yr arweinydd gwadd oedd Mrs Rhiannon

Lewis, Yr unawdydd oedd Mr Dafydd Edwards y tenor o Fethania. Talwyd ef £60.00.

Cadeirydd y noson oedd Mr Dewi James, (Cigydd) Clos Rhoshill, rhoddodd rhodd o

£100.00 tuag at yr achos. Llywydd y noson oedd Y Gweinidog Y Parch Dafydd

Edwards. Daeth elw y noson i £362.84.

Gorffennaf 26. Ar ôl yr oedfa trafod fod Blaenwaun Llandudoch, yn ceisio rhoi

galwad i‘r Parch Dafydd Edwards, ond eu fod yn parhau i fod yn weinidog ar

Cilfowyr a Ramoth. Penderfyniad yr eglwys oedd fod hyn yn foddhaol, a fydde‘r

Parch a Mrs Edwards yn byw yn Rhosgerdd Llandudoch.

Tachwedd 20fed. Cafodd y Parch Dafydd Edwards B.A. eu sefydlu yn Blaenwaun.

1985. Gorffennaf 19. Neuadd Abercych, Parti i ddathlu 25 mlynedd yn y

weinidogaeth i‘r Parch Dafydd Edwards. Cyflwynwyd rhodd o £50.00 iddo a blodau i

Mrs Edwards.

82

1986. Awst 31. Nos Sul am 8.o‘r gloch, - Oedfa o fawl yng Nghilfowyr. Llywydd Y

Parch Dafydd Edwards, Arweinydd Mr Charles Gibby, Maenclochog, Unawdydd Mr

Washington James, Adroddiad gan Mrs Sandra Singleton, Cyfeilydd Mrs Sheila

Evans, Cadeirydd y noson D.W.James, Maesgwyn, Tyddewi. Rhodd y cadeirydd

£50.00. Talwyd am benthyg y piano £40.00. Gnawd elw o £276.12.

Allan o Seren Cymru, Mawrth 27,1987 Y Parch Dafydd Edwards B.A. yn sôn

am ddiwrnod cofiadwy.

Fe gofiaf i Nadolig gydag atgofion pleserus ac er i mi orfod bod oddi cartref bron

gydol y dydd. Bore Nadolig cawsom ein hoedfa dan arweiniad ein harddegau yn

Llandudoch; yna Stondin Sulwyn yng Nglyn Nest a pharti yn y prynhawn. Yr oedd yn

rhaid i mi fod yno fel Cadeirydd, ond yn fwy felly fel gweinidog Cilfowyr. Hannah

Evans oedd yn dathlu ei chanfed pen-blwydd 25 Rhagfyr 1986. Beth amser yn ôl

daeth i sylw‘r genedl pan siaradodd â Gronwy Evans ar Rhwng Gŵyl a Gwaith, ond y

tro hwn cafodd chwarter awr iddi‘i hyn, a Sulwyn prin yn cael gair i fewn.Ni fyddai

sgrifennu‘r hyn a gwneud cyfiawnder â‘r perfformiad gan y wraig sy‘n darllen heb

sbectol, yn fain ei chlust pan fynn, yn sionc ei throed a llym ei thafod.

Cipiwyd ei hunig blentyn oddiarni gan angau sydyn yn un-ar-hugain oed, ond cafodd

nerth o‘i chrefydd, a rhydd gusan i lun ―Manor‖ bob nos ers hynny cyn noswylio.

Bu‘n deyrngar i Cilfowyr ac i bob gweinidog ers Rees Price a fu farw ym 1897. Y

mae‘n Gaethgymunreg ddigymrodedd, a da o beth mae gweinidogion Bedyddiedig

sy‘n dod yn eu tro i weinyddu‘r Cymun yng Nglyn Nest. Roedd y Te Parti yn y

prynhawn fel Dydd Agored, ond fod mwy o gadwyni aur nag a fyddai mewn dydd

felly; sef Maer a Maeres Castellnewydd Emlyn, y Cynghorydd a Mrs Hefin Williams;

Cynghorydd a Mrs Huw Voyle, Cadeirydd Cyngor Dosbarth Caerfyrddin a‘r

Cynghorydd a Mrs Evans, Cadeirydd Dosbarth Ceredigion. Yr oedd cannoedd lawer o

frysnegesau a chardiau i‘w darllen, gan gynnwys y Frenhines, Ysgrifennydd Cymru a

Norman Fowler. Brenhines y dydd oedd Mrs Hannah Evans, a bu’n fywiog

oddiar dri o’r gloch y bore hyd chwech yr hwyr, yn olrhain teulu a thylwyth pob

ymwelydd ac awdur bob cerdyn. Derbyniodd roddion gwerthfawr, ond y pleser

mwyaf oedd gweld aelod ieuengaf Cilfowyr, Jane Gibby, a fedyddiwyd ym 1985,

yn cyflwyno hawbwrdd ar ran yr eglwys i’n haelod hynaf a fedyddiwyd yn 1904.

Bu‘n ddiwrnod cofiadwy, a diolchwn i Dduw am gadw‘n chwaer ac i bawb am wneud

ymdrech ar ddydd Nadolig i‘w hanrhydeddu.

83

Parch Dafydd Edwards.B.A. Hannah Evans a May Jones

1987.Rihyrsal Fawr yng Nghilfowyr i ddathlu ―Can mlynedd‖ y Gymanfa Ganu.

84

Dewi Bowen, Sandra Singleton, Neville George

Dewi Bowen,Neville George, Idris James

85

1989.Gorffennaf. Dewiswyd tri diacon newydd, sef William Bowen, Meredith

George, a Sandra Singleton.

86

Hydref 15fed. Y Parch Dafydd Edwards wedi penderfynu ychwanegu tair eglwys arall

o dan eu ofalaeth yn ogystal â Chilfowyr, Ramoth a Blaenwaun, cynhaliwyd oedfa

sefydlu yn Ainon Gelliwen, y ddwy eglwys arall oedd Hermon a Star. Cynrychiolydd

Cilfowyr gyda chyfarchion oedd William Bowen.

1991 Ionawr 13eg. Cwrdd unedig yng Nghilfowyr am 2 o‘r gloch y prynhawn, y

Parch Dafydd Edwards yn gweinyddu. Dychwelwyd 35 o bapurau pleidleisio er

mwyn dod o hyd i ymddiriedolwyr ychwanegol. Daeth Islwyn Richards a Gwynfor

Harries o Ramoth i gyfrif y pleidleisiau ar pedwar a etholwyd oedd :- William Bowen,

Emyr Evans, Malgwyn Evans, a Sandra Singleton.

Awst 11eg Gwnaethpwyd rhodd ariannol o £500.00 i Gartref henoed yn Glynest,

Castell Newydd Emlyn.

Mehefin 9fed. Oedfa Gymundeb, Croesawyd a gweinyddwyd gan y Parchedig Paul

Aiello o Pittsburg, gan eu fod wedi newid lle am rai wythnosau gyda‘n Parch Dafydd

Edwards, Estynnwyd gwahoddiad a rhoddwyd croeso i aelodau y pum eglwys sydd o

dan yr un weinidogaeth a ni i ymuno yn yr oedfa, Yr oedd tua 62 yn bresennol. Ar ôl

yr oedfa aethpwyd i Westi Allt-y‘r Rheini i gael cinio a chymdeithasu.

Ymweliad Y Parch Paul Aiello o Pittsburg

87

Bedydd Tracy Evans a Dewina George

1992 Rhagfyr 2. Cwrdd adran yng Nghilfowyr.

1993. Hydref 31. Ar ôl yr oedfa cafodd Sandra Singleton eu cyflwyno ag anrheg o

―Bowlen‖ i ddal rhosynnau gan Annie James ar ran yr eglwys, fel gwerthfawrogiad

am 25 blynedd o wasanaeth fel ysgrifenyddes.

1994. Rhoddwyd pum ffenestr newydd yn y capel gan gwmni Kevin Thomas o Gapel

Iwan am bris o £2320.62.

1995. Braf oedd llongyfarch tri aelod yn ystod y flwyddyn o gyrraedd eu pen-blwydd

yn 80 oed, sef Beti Bowen, Gwynne Evans a Alun Thomas.

1998.Mehefin, Yn ystod y misoedd a‘r wythnosau diwethaf yma bu trefni a pharatoi

brwd ar gyfer cyfarfodydd Undeb Bedyddwyr Cymru, gan fod y cymun yn cael ei

gynnal yng Nghilfowyr, gofynnwyd i Sandra Singleton i drefnu drwy ofyn i rai o

gapeli lleol am gael benthyg llestri cymundeb, a hithau hefyd i fod yn gyfrifol am

baratoi blodau i‘r capel. Penodwyd Gareth George a Emyr Evans i fod yn gyfrifol i

stiwardio‘r ceir. Erbyn hyn y mae arwyddion i‘r capel wedi ei gyflawni am gost o

£162.86.

Mehefin 21ain. Cyfarfodydd Blynyddol Undeb Bedyddwyr Cymru, Blaenwaun a‘r

ofalaeth. Thema, Lloches y Perthi. Llywydd newydd yr Undeb Y Parchedig Dafydd

Henri Edwards B.A. Dydd Sul am 10.30 yng Nghilfowyr- oedfa Gymun, yr oedd

croeso i bawb o bob enwad. Llywydd y Gweinidog, Darlleniad gan Y Parch Eilir

Richards, Gweddi Y Parch Meurig Thomas, Blaenffos, Unawd gan Washington

James, Cenarth. Pregethwyd gan Y Parch Irfon Roberts, Organyddes Sandra

Singleton, Cafwyd oedfa fendithiol dros ben gyda chynulleidfa luosog iawn. Nos Sul,

cafwyd oedfa o fawl yn Methsaida Llandudoch.

Llywydd, Y Gweinidog, Arweinydd John S Davies, Organydd, Alan Fewster, Unawd,

Elin Madog-Davies, Cadeirydd, William Bowen (Cilfowyr) Y fendith, Teifion Toft.

Yn y cyflwyniad o ―Gŵyl y Perthi, nos Lun y rhai a gymerodd rhan o Gilfowyr oedd

Malgwyn Evans, Dewina George, Meredith George, a Sandra Singeleton. Yr oedd yn

noson lwyddiannus dros ben a‘r capel yn orlawn.

88

Annie James yn cyflwyno rhodd i Sandra Singleton am ei gwaith o ysgrufenyddes am

25 o flynyddau (1993)

Sandra Singleton, Parch Dafydd. H. Edwards,B.A. Annie James.

89

Te Undeb y Bedyddwyr yn Blaenwaun, rhoddwyd y te gan deulu Penlanfeigan.

Y Dair Chwair: - Annie James, Megan Evans, Barbara Thomas.

Gwragedd Cilfowyr a Ramoth

90

Gorffennaf 5ed. Ar ôl yr oedfa gymun diolchodd y Gweinidog yn ddidwyll am yr holl

waith a‘r paratoi a fu i wneud cyrddau‘r undeb mor llwyddiannus, diolch arbenig i

blant y diweddar Mr a Mrs Gwilym M.Bowen M.B.E. Penlanfeigan am ei haelioni a‘r

caredigrwydd o roi y te prynhawn dydd Mawrth er cof am eu rhieni. Dywedodd

cymaint y cafodd ei fodloni gyda llwyddiant y cyrddau a‘i werthfawrogiad i bawb a

fu‘n gyfrifol am y llwyddiant hyn. (I‘w ddosbarthu ar ôl Cyrddau‘r Undeb i wahanol

achosion £5615.00).

Awst 27ain Derbyniwyd llythyr oddi wrth Messrs J.J.Morris Arwerthwyr, Aberteifi,

yn rhoi‘r gwybodaeth fod Mrs Jenny Jones a‘i merch Mrs Janet Hand, yn bwriadu

gwerthi eu fferm sef Fferm Cilfowyr. Dymuniad y ddwy yw rhoddi i‘r capel yn rhodd

y tir oddiamgylch y fedyddfa, hefyd y ffordd i lawr at y capel.

Y cyfreithwyr a ddefnyddiwyd ynglŷn a gweithredu trosglwyddo‘r ‗tir a‘r ffordd i‘r

capel oddi wrth y ddwy oedd Messrs George Davies & Evans, Aberteifi. Talodd y

capel £247.63 am eu gwasanaeth cyfreithiol.

1999. 12fed Rhagfyr. At Eglwys Cilfowyr.Annwyl Gyfeillion, Ar yr ail o Ionawr

2001 byddaf yn cyrraedd oedran ymddeol a charwn roi blwyddyn o rhybudd i chwi y

bwriadaf ymddeol Sul Ionawr 14, 2001. Yn wyneb y prinder pregethwyr sy‘n pery i

bawb lenwi ymhell ymlaen llaw teimlaf hi‘n ddyletswydd i roi rhybudd hir fel hyn. Yr

wyf wedi ei chyfrif yn fraint cael fy Ordeinio a bod yn Weinidog Eglwys barchus a

hynafol Cilfowyr ar ddau gyfnod ac wedi mwynhau 1960-64 a 1983-2001. Bydd yn

gyfnod o dros ugain mlynedd hapus iawn i gyd. Carwn barhau yn aelod yng

Nhilfowyr ac felly ni bydd dieithrwch. Hyderaf y caf y fraint o esgyn i bulpud

Cilfowyr ambell waith ar ôl 2001 a chadw cymdeithas a chyfeillgarwch cynnes gyda

chwi oll ond bydd Enid a mi yn treulio rhai misoedd ym Mhatagonia ddechrau 2001.

Diolch am eich teyrngarwch a bendith y nef arnoch fel Eglwys i‘r dyfodol. Yn

ddiffuant. Yn rhwymau‘r Efengyl. Dafydd Henri Edwards. Gweinidog.

91

Bedydd Awst 1999.

Andrew Evans,Owen Evans,Angela Evans, Parch Dafydd Edwards Marie Evans Mark Edwards

92

Picton George, yn cyflwino rhodd i‘r Gweinidog

93

Meredith George Parch W.J.Gruffydd. Alfie Lewis. Sandra Singleton. William Bowen

(Dydd sefydlu Y Parchedig Gareth Morris B.Th.)

Dafydd a Tomos George

94

Meinir Jenkins, Rhosfach, Efailwen, Wedi gwneud y gacen fel Beibl, a

phawb yn meddwl mae llyfr oedd!

Annie James yn cyflwyno rhodd i Mrs Janet Jones am eu haelioni.(Wedi rhoi y tir o

amgylch y bedyddfa a‘r ffordd i‘r capel yn rhodd i Gapel Cilfowyr cyn gwerthi‘r

fferm.)

95

Y Gweinidog yn cyflwyno rhodd i Neville George am ei wasanaeth fel ysgrifennydd

96

1af

Med

i 2000

97

Ann John yn cyflwyno y Blodau

Dafydd Edwards oedd yn gweinyddu yn yr oedfa ddiwethaf cyn iddo ymddeol. Ar ôl

y bregeth a cyn troi at fwrdd y cymun cafodd y pedwar diacon newydd ei neilltuo

trwy arddodiad dwylo, (Malgwyn Evans, Gareth George, Irfon John, a Annie James)

yn ôl hen arfer Cilfowyr.Hefyd cafodd y Trysorydd newydd sef Meredith George eu

neilltuo drwy arddodiad dwylo.

Yr oedd y diolchiadau yng ngofal Picton George, a diolchodd yn ddidwyll iawn i‘r

gweinidog am flynyddoedd hapus a‘r gwasanaethau graenus a gawsom, dymunodd yn

dda iddo ef a‘i briod ar ei ymddeoliad, a hefyd pob rhwyddineb a‘r ledu‘r efengyl ym

Mhatagonia dros y chwe mis nesaf.

Chwefror 2001. Cyfarchion o Batagonia i Eglwys Cilfowyr. (E bost i William Bowen)

Carwn achub ar y cyfle i rhoi gyfarchiad i‘w ddarllen yng Nghilfowyr y Cymun nesaf.

Diolch i chwi am y Dathlu yn yr Haf, ac am y Cwrdd ymadawol yn y Beca, ac am y

rhoddion haelionus; rhoddion sydd wedi bod yn help inni wneud y daith fythgofiadwy

hon. Y mae dros fis o‘r 6 mis wedi mynd, a ninnau yn methu credu ein bod 7 mil o

filltiroedd i ffwrdd. Y mae y capeli yma yn Gymraeg, ac y mae‘r rhif emyn ac ambell

adnod mewn Sbaeneg yn llai nag a wnawn yn Saesneg adre!!! O orfod am fy mod

mor araf yn dysgu, a does ddim angen, dim ond siarad yn glir mewn Cymraeg glan a

dim bratiaith Saesneg.(gweddill y llythyr dechrau tud 99)

98

Diaconiaid newydd Ionawr 2001

Malgwyn Evans,Annie James, Parch Dafydd Edwards Gareth George, Irfon John

Y Diaconiaid i gyd a oedd yn bresennol

99

Y mae‘r eglwysi yma yn cofio atoch ac yn diolch i chwi ein rhydau, ac yn gweddïo

am lwyddiant y Gwaith yn yr Hen Wlad.

Y tu allan o gapel y mae popeth mewn Castellgano, - y math o Spaeneg sydd yma, ac

yr ydym yn gorfod dysgu. —Unwaith y dywedwn ein bod o Gymru, y mae pawb yn

honni perthyn inni ac yn orawyddus i helpi.

Y mae gyrru yn brofiad, -- fyrdd cerrig rhydd, a mawr ddim rheolau. Y mae pellterau

maeth, a‘r Paith yn feithder diderfyn, Y mae‘r bywyd gwyllt yn hyfryd, yn enwedig y

môr, pengwiniaid, morloi, a‘r morfilod, a gweld y cyfan yn eu cynefin. Tywydd, --wel

haul ac awyr las, -- gwynt gwyn a mwy o wynt yn codi‘r llwch yn gawodydd.

Pob bendith arnoch.

Enid a Dafydd Henri.

Awst 12fed. Cwrdd unedig yn Ramoth, Trefnwyd y cwrdd hwn i glywed y Parch

Gareth Morris yn pregethu, ac ar ôl y gwasanaeth cafwyd pwyllgor byr o swyddogion

Cilfowyr a Ramoth i siarad gyda‘r Parch Gareth Morris ynglŷn a oedd ddiddordeb

ganddo i ddod fel gweinidog arnom.

Dywedodd fod ganddo ddiddordeb, yna penderfynwyd mynd nôl i‘r ddwy eglwys cael

eu barn.

Medi.23ain. Oedfa Gymun, ar Parch Arthur Evans Williams yn gweinyddu,

Ar ôl yr oedfa penderfynwyd rhoi galwad i‘r Parch Gareth Morris, a dewiswyd Sandra

Singleton, a William Bowen.i drafod ymhellach gyda‘r darpar weinidog.

Cafwyd cyfarfod gyda Y Parch Gareth Morris, Islwyn Richards, (Ramoth) a William

Bowen (Cilfowyr) yn festri Ramoth prynhawn Gwener Medi 28ain, a heb unrhyw

wahanol geisiadau o‘r un ochr nhar llall fe gytunwyd ar bopeth.

Dydd Sadwrn, Mai 25ain, 2002 am 1.30 o’r gloch.

Cyfarfod Sefydlu Y Parchedig Richard Gareth Morris.B.Th.

Llywydd y Parch Dafydd H.Edwards B.A. (Cyn Weinidog)

Darllen: Y Parch D.Eilir Richards.

Gweddi: Y Parch Irfon Roberts, B.A.

Y Sefydlu yng ngofal y Parch T.R.Jones.(Dafydd Edwards yn ei absenoldeb).

Hanes yr Alwad: William Bowen.

Gweddi Neilltuo: Y Parch Meurig Thomas.

Cyflwyno: Ar ran Siloam a Blaenwenen: Mrs Eleri Jenkins.

Ar ran y Cyn-Weinidog: Y Parch Wynn Vittle.

Cyfarchion: Ar ran Cilfowyr a Ramoth: Mr Islwyn Richards.

Ar ran Cymanfa Bedyddwyr Penfro: Y Parch D.Carl Williams,B.A.

Ar ran Cwrdd adran Gogledd Penfro: Y Parch Eirian Wyn Lewis.

Ar ran Eglwysi‘r Cylch: Y Parch Wynford Thomas, M.Th.

Pregeth: Y Parch Olaf Davies, B.Th., Penuel Bangor.

Y Fendith: Y Parch Llunos Edwards.

Yr Organyddion oedd Sandra Singleton o Cilfowyr a Mrs Enid Edwards, Ramoth.

Daeth cynulleidfa niferus i Neuadd Boncath ar ôl y cyfarfod i gael bwyd a oedd wedi

eu drefni gan wragedd Cilfowyr a Ramoth.

Roedd Cilfowyr yn gyfrifol am ⅔ o‘r gost a Ramoth am ⅓ o‘r gost Y Cyfanswm oedd

£233.18.

100

Y Parchedig R. Gareth Morris.B.Th.

101

102

2002 Ionawr 27ain. Pennod newydd yn hanes Cilfowyr pan gawsom y fraint o

groesawi i‘n plith, ein gweinidog newydd sef y Parch Gareth Morris, cawsom oedfa

rymus, bendithiol iawn ganddo a phawb yn teimlo balchder fod Cilfowyr yn mynd yn

i blaen. William Bowen ar ran yr eglwys oedd wedi cael eu dewis i groesawi‘r

gweinidog newydd ond yn ei absenoldeb anosgoiedig oherwydd gwaeledd eu briod

Margaretta, gwnaethpwyd y croeso ar ran yr eglwys gan Sandra Singleton, estynnodd

groeso twymgalon i‘r gweinidog, ac ymatebodd yntau yn wresog iawn. Ar ôl yr oedfa

gwnaethpwyd y diolchiadau gan Picton George, yna croesawyd pawb o‘r gynulleidfa

gryno i‘r festri lle mwynhawyd disied o de a sgwrs o flaen y tân er fod y tywydd yn

wlyb a gaeafol y tu allan yr oedd naws gwresog wrth gymdeithasu gyda‘n gilydd yn y

festri.

Ebrill 15fed,Tarmacwyd y ffordd i lawr i‘r capel gan L.G.Tarmac o Eglwyswrw am

gost o £6192.49.Cerrig yn sail i‘r Tarmac£323.89. Cyfanswm o £6516.38. Keith

Bowen, Waungiach oedd yn gyfrifol am y gwaith ar ran yr eglwys

103

Awst. Emyr Evans aelod ac ymddiriedolwr Cilfowyr oedd yn gyfrifol am wneud y

gwelliannau i Dŷ Capel, gan rhoi ffenestri a drysau newydd, gwres canolog,

chwistrellu oherwydd lleithder a ―plastro‖ Y gost i gyd yn dod i £16,712.62.

Mr a Mrs Williams, Gofalwyr y capel a‘r fynwent

104

Arwenyddion Y Gymanfa 1937 2004

1937- John Hughes, Treorci. 1938- Andrew Williams (Yr Ysgrifenydd).

1939- Andrew Williams. 1940- Jacob Gabriel, Hengoed.

1941-Dan Jones, Pontyprydd. 1942- Dan Jones Pontyprydd.

1943-Rhys Davies, Llanfyllin. 1944- Andrew Williams.Aberteifi.

1945-Andrew Williams. 1946- Arthur Duggan, Ferndale.

1947-Arthur Duggan,Ferndale. 1948- D.J.Harries, Cwm Ogwr.

1949- D.J.Harries, Cwm Ogwr. 1950- Andrew Williams, Aberteifi.

1951- Dilys Wynne Williams. 1952- Dilys Wynne Williams,Caernarfon.

1953- W.R. Thomas, Aberdar. 1954- W.R.Thomas, Aberdar.

1955- Andrew Williams,Aberteifi. 1956- Terry James, Cydweli.

1957- Terry James, Cydweli. 1958- Dilys Wynne Williams,Caernarfon.

1959- Emyr Morgan, Ystradgynlais. 1960- Emlyn Morgan, Ystradgynlais.

1961- Andrew Williams, Aberteifi. 1962- Arthur Duggan M.B.E. Ferndale.

1963-Mrs Osborne Thomas,Aberteifi 1964- Harding Jenkins, Llwynhendy.

1965- Owain Arwel Hughes. 1966- Owain Arwel Hughes, Caerdydd.

1967- Roland Morris, Aberystwyth. 1968- Roland Morris, Wrecsam.

1969-James Williams, Bangor. 1970- Alun Tegryn Davies, Aberteifi.

1971- Alun Tegryn Davies. 1972- Alun Davies, Llundain.

1973- Alun Davies, Llundain. 1974-. Alun Davies, Llundain

1975- John S. Davies. Abergwaun. 1976-. John S. Davies.Abergwain

1977-Hugh Tregellis Williams 1978- Penri Williams B.A, Llanelli.

1979- Penri Williams. Llanelli. 1980- Alun Davies, Caerdydd.

1981- Alun Davies, Caerdydd. 1982- Alwyn Humphreys, Caerdydd.

1983- John S.Davies, Abergwaun. 1984- John S. Davies, Abergwaun.

1985- Meirion Jones, Blaenau. 1986- Meirion Jones, Blaenau Ffestiniog.

1987- John S. Davies, Abergwaun. 1988- Gronwy Wynne, Licswm.

1989-. Gronwy Wynne, Licswm 1990- Rhyan James,Caerdydd.

1991- Rhyan James. Caerdydd. 1992- Rhyan James, Caerdydd.

1993- Pat Jones, Chwilog. 1994- Pat Jones, Chwilog.

1995- John S. Davies.Abergwaun 1996- John S. Davies, Abergwaun.

1997- Emyr Wyn Jones. 1998- Davida Lewis, Waunarlwyd.

1999- Davida Lewis, Waunarlwyd. 2000- Geraint Roberts, Prestatyn.

2001- Geraint Roberts, Prestatyn. 2002- Sioned James, Caerdydd.

2003- Sioned James, Caerdydd. 2004-Eifion Thomas, Llanelli.

105

Gwragedd a‘r Parch Gareth Morris B.Th. yn y festri Cymanfa Ganu 2003

106

Cadeiryddion Y Gymanfa.

1908-1921 W. Bowen Cilwendeg.

1921-1966 Gwilym Bowen, M.B.E. Cilfowyr.

Bu Mr Gwilym Bowen M.B.E. Penlanfeigan, yn Gadeirydd y Pwyllgor am ddeugain a

phump o flynyddoedd, Anrhegwyd ef gan y Gymanfa fel arwydd o‘i diolchgarwch a‘i

dyled am wasanaeth mor faith a thrylwyr.

Ers y flwyddyn 1966 newidwyd y Caderyddion yn flynyddol ac eithrio i Iorwerth

Lewis wasanaethu am ddwy flynedd (1975 a 1976).

1967- Gwyn George, Seion. 1968- J.B.Harries, Ramoth.

1969- Harry John, Bethabara. 1970- Willie Owen, Blaenffos.

1971- Mair Evans, Cilfowyr. 1972- Glyndwr Vaughan,Ebeneser.

1973- Willie Davies, Penuel. 1974- Arthur James, Penybryn.

1975- Iorwerth Lewis, Ramoth. 1996- Iorwerth Lewis, Ramoth

1977- Alun George, Bethabara. 1978- Windsor Thomas, Blaenffos.

1979- Dewi Bowen, Cilfowyr. 1980- Ann S. Davies, Ebeneser.

1981- Willie Davies, Penuel. 1982- Marian James, Penybryn.

1983- Marian Bowen Ramoth. 1984- Megan Bowen, Seion.

1985- O.J.Rees, Bethabara. 1986- Douglas Thomas, Blaenffos.

1987- Dewi Bowen, Cilfowyr. 1988- Nan James, Ebeneser.

1989- Willie Davies,Penuel. 1990- Bronwen DaviesPenybryn.

1991- Jean Harries, Ramoth. 1992- Megan Bowen, Seion.

1993- T.R. John, Bethabara. 1994- Emrys Thomas, Blaenffos.

1995- Dewi Bowen,Cilfowyr. 1996-Gwyn George,Seion.

1997- A.Wigley, Penuel. 1998- Lon Griffiths, Penybryn.

1999- Enid Edwards, Ramoth. 2000- Ithwen Evans, Seion.

2001- Rhian Selby, Bethabara. 2002- Gwenda John, Blaenffos.

2003-Annie James, Cilfowyr. 2004-Beti Thomas, Ebeneser.

Diddorol yw‘r faith mai fy nhadcu oedd y Cadeirydd Cyntaf, fy nhad (Gwilym

Bowen) oedd y Cadeirydd pan dathlwyd yr hanner canrif yn 1937, ac mai Dewi

Bowen (fy mrawd) oedd y Cadeirydd ym mlwyddyn dathlu‘r ganrif. yn 1987.

Ysgrifenyddion Y Gymanfa.

1927-Gwyn George, Seion.

1927-1952- Andrew Williams, Penybryn.

1952-1961- D.Eilir Richards, Ramoth.

1961-1964-Huw John, Seion.

1964- Hyd heddiw, Beti Williams, Ebeneser.

Trysoryddion Y Gymanfa.

1926-1947-W.T.Williams, Blaenffos.

1947-1998- Idris James, Penybryn.

1998-Hyd heddiw, Windsor Thomas, Blaenffos.

Organyddion.

Miss Minnie Jenkins, Ebeneser.

Mrs Meg Thomas, Bethabara.

107

Mrs M. Davies, Crymych.

Mrs Nancy Evans, Blaenffos,

Miss Beti Williams, Ebeneser.

Mrs Sheila Evans, Cilfowyr.

Mrs Wendy Lewis, Blaenffos.

Mrs Ann Rees Sandbrook, Bethabara.

Mrs Eiry Jones,Blaenffos.

Mrs Meleri Williams, Penybryn.

Drymiwr: - Dafydd Jones, Blaenffos.

Yr arferiad oedd cynnal y Gymanfa yng Nghilfowyr a Blaenffos ar yn ail flwyddyn.

eithr yn 1971, penderfynwyd cynnal y Gymanfa yn flynyddol ym Mlaenffos gan ei

bod yn hwylusach yno, a hefyd fod yr ―Organ‖ yn well.

Yn 2003 daeth y Gymanfa yn ôl i Gilfowyr oherwydd fod adroddiad wedi dweud fod

y ―gallery‖ yn Blaenffos ddim yn ddigon diogel godderbyn a safonau iechyd a

diogelwch gwladol.

Hydref 7 fed. Bu farw Neville George un a fu yn ffyddlon iawn at yr achos a‘i

bresenoldeb bob Cymun yn eu cadair olwyn hyd y mis diwethaf yn ddist o‘i ffydd

Er cof amdano mae ei deulu yn gwneud mynedfa i‘r anabl a gobeithio fydd y gwaith

wedi ei gwblhâi cyn y dathlu yn Mai 2004.

Hydref 29fed. Dechrau ar y gwaith o godi a‘i ail osod yn rhestri y cerrig beddau yn yr

hen fynwent oherwydd perygl damwain.

Elgan Bowen yn edrych ar y gwaith cyn dechrau

108

109

Keith Bowen a Josh Phillips

Y cof feini yn ddiogel

110

Trip ysgol Sul yn Tŷ Ddewi.

1946.

Plant yr Ysgol Sul, dydd y

Gymanfa yn Aberteifi Yn 1957

Cliff (ei mab) yn cario‘r faner.

Y Faner wedi ei gwneud gan

May, a Gwilym Bowen.M.B.E.

Pan yn 23 oed.

Cyfweliad gyda yr aelod hynaf Tachwedd 20fed 02.

ATGOFION

May Jones. (Nee Gibby.)

Cael ei geni ym Maesteg, on symud i Cware Mawr

Abercych gyda‘r teulu pan yn chwe mis oed yn 1913

amser streic y glowyr. Aeth ei thad yn ôl i weithio

dan ddaear ar ôl y streic ddibenni.Dod adref bob nos

Wener gyda‘r trên i Whitland, a cherdded o Whitland

i Abercych,(pellter o 15milltir) a thrafeilio yn ôl nos

Sul. Symud ar ôl hyn i Gapel Newydd, ac yna i dŷ

capel Cilfowyr yn 1928.

Roedd ddim gweinidog gyda‘r capel yr amser hyn,

rhan o‘r cytundeb oedd fod rhaid cadw ―students‖ a

ddaeth i bregethi a chasglu at y Coleg, tâl o saith a

chwech am y llety a hanner coron am ginio.

Rhent o £4 punt am y tŷ a‘r ychydig ddaear,ond

glanhâi y capel ar festri yn rhad, Y cyfnod hyn roedd

llawer o waith, llanw y lampau a olew etc. Ei thad yn

cael, £1-2-6p am dorri bedd sengl a £2 am fedd dwbl.

Pan yn 15 oed mynd i weithio yn Penralltlyn , ei thad

yn dweud i ddysgu ffordd i weithio, Yn ystod y

cyfnod hyn cael hanes dechreuad y capel a modd y

dechrau yn Allt Clunhercyn oherwydd yr erledigaeth

yn y cyfnod hynny. Cred hefyd fod y capel cyntaf

―Tygwyn‖ yn cael ei ddefnyddio yr adeg honno i

gadw tato yn y gaeaf gyda‘r ffarm ar bwys.Ond

collwyd hawl ar hwn oherwydd fod yr

ymddiriedolwyr ddim wedi mynni rent am ei

ddefnyddio dros amser.

O bosib dyma hefyd ddechrau ar anghydfod y dŵr a

pherchnogaeth y fedyddfa.

Ar ôl hyn aeth i weithio fel ―House Maid‖ i Blas y

Pentre, ac ar ôl hyn fel gwniyddes i Pantglas

Mansion, Nursing Home,Dryslwyn.

Symudodd y teulu i Lechryd yn 1944.

Yn ystod yr adeg yr oedd yn gweithio yn Pantglas,

aeth ei mam dan law feddyg a gorfu fynd adref i

edrych ar ôl ei mam am fis, yn ystod yr amser hyn

roedd ei brawd hefyd adref o‘r môr a gwelodd

ffarmwr yn golchi defaid ym medyddfa y capel, aeth

i rwystro hyn ond trawodd gwas y ffarm ef. Mewn

canlyniad fu achos llys, ond cafwyd Cliff ei brawd yn

ddifai .

Ieuan ei gwr a hefyd y tri brawd ar y môr yn y llong

ryfel yn ystod yr amddiffynfa hyn.

Cafodd Ieuan ei anrhydeddu ar B.E.M. yn 1942.

Yn anffodus gafodd y llong rhyfel roedd Cliff arni

ei tharo gan y gelyn, a‘r morwyr i gyd ei lladd.

Ar ôl marwolaeth ei gwr yn 1987 byw yn Tŷ

Preseli, Castellnewydd.Ar unig fab Clifford yn

berchennog ―Modurdy Emlyn‖.

111

Bedyddiadau 1930-2000

Gan Y Parch Wm Smith.

Gorff 6ed. 1930.

Eluned Jones, Capel-Newydd

Evangeline Evans, Cwmuchaf.

Rachel Ann Williams, Pontrhydyceirt.

Elizabeth Evans, Cilwendeg Farm.

Eluned Williams, Pontrhydyceirt.

Gorff 31.1932.

May Rees, Llwyncrwn.

Alun Thomas, Cwmfelin, Blaenbwlan.

Glyndwr Gibby, Tŷ-capel, Cilfowyr.

Medi 24 1933.

May Evans, Vaynor.

Violet Edwards, Pentre Gardens.

Gorff 26 1936.

Nellie Williams, Pontrhydyceirt.

Brynmor Evans, Rallt, Pontselly.

John Brinley Thomas, Cwmfelin.

Awst 22 1937.

Elizabeth Rees, Llwyncrwn.

Emlyn Thomas, Cilwendeg.

Alun George, Cottage, Capel-Newydd.

Hydref 11 1942.

Picton George, Goitre.

Kenneth George, Goitre.

Gorff 15 1945.

Mair E George, Penwernddu.

Elizabeth Beryl Noelina Evans, Vaynor.

Joyce George, Goitre.

B.J.Davies, Tŷ-capel,Cilfowyr.

Kenfryn Young Williams, Hafodwen.

Medi 7 1947.

John Denzil Williams, Hafodwen.

David Neville George, Penwernddu.

Gan Y Parch W.Gwyn Thomas.

Mehefin 1 1952.

Margaret Davies, Nant, Clydai.

Dudley Davies, Nant Clydai.

Megan Bowen, Penlanfeigan.

Annie Bowen, Penlanfeigan.

Dewi Bowen, Penlanfeigan.

Meredith Williams, Penwernddu.

Moelwyn Gibby, Tiverton, Llechryd.

Awst 10 1952.

William Bowen, Penlanfeigan.

Gorff 22 1953.

Elizabeth (Betty) M. George, Greystone

House Cilgerran.

Gorff 31 1955.

Keith Bowen, Penlanfeigan.

Barbara Bowen, Penlanfeigan.

Gorff 24 1960.

Beryl Jane Evans, Castell Malgwyn.

Owena Bowen, Bromeigan, Boncath.

Bryan Gibby, Tiverton, Llechryd.

John Bowen, Penlanfeigan.Boncath.

John Gibby, Tiverton, Llechryd.

D. Evan Davies, Nantcrymanau, Llechryd.

Glen George, Penralltllyn, Cilgerran.

Tach 5 1967.

Gan y Parch Lyn Rees, Saron, Llandybie.

Ilene Bowen, Bromeigan.Drwy broffes

ffydd,Oherwydd afiechyd.

Gan y Parch Irfon Roberts.

Medi 2 1973.

Ann Bowen, (Yn bedyddfa Ramoth)

Hydref 21 1974.

Denley Evans, Erw‘r Delyn, Caerfyrddyn.

Hydref 25.

Meredith George, Penwernddu.

Gorffenhaf 20 1979.

Gareth George, Goitre, Boncath.

Christopher Williams, Corner House,

Awst 18 1985.

Helen Gibby, Bryneirw, Aberteifi.

Jane Gibby, Bryneirw, Aberteifi.

Gan y Parch Dafydd H. Edwards.

Medi 15 1957.

Sheila Bowen, Bromeigan.

Marguerite Evans, Castell Malgwyn.

Gorff 25, 1958.

William Thomas, Arlyl, Pontrhydyceirt.

Awst 24 1958.

Clifford W. G. Jones, Maes-yr-Haf,

Llechryd.

Mehefin 28 1959.

Sandra Elinor Evans, Castell Malgwyn.

Bethan H. Thomas, Tan-yr-Onnen,Llechryd.

Awst 30 1987.

Susan Eleanor Singleton, Ger-y-Coed,

Malgwyn Rhys Evans, Argoed, Aberteifi.

Medi 3 1992,

Dewina George, Penwernddu.

Tracy Evans, Manor View, Llechryd.

Hydref 26 1997.

Noeline (Lynne) Davies, Llanfaes, Penboyr.

Awst 29 1999.

Mark Edwards, Tŷ Dorlan, Aberhonddu.

Andrew Evans, Oleddau, Pontrhydyceirt.

Angela Evans, Argoed, Aberteifi.

Marie Evans, Argoed, Aberteifi.

Owen Evans, Argoed, Aberteifi..

112

Marwolaethau 1930-2003

1931

Mrs Hannah Williams,Pontrhydyceirt.

1932

Miss Margaret Owens, Llechryd.

1933

Mrs Mary Ann Evans, Capel-Newydd.

1934

Miss Anne Davies, Dolale-uchaf.,

Mr David Davies, Wendros.

Mr David Thomas, Tŷ-coch.

Mr Thomas Daniel, Pengraig.,

Mrs Rachel James, Pontrhydyceirt.

1935

Mr Wm Phillips, Penralltgoch.

1937

Mr David James, Pontrhydyceirt.

Mrs Sara Jones, Cottage, Capel-Newydd.

Mr David George, Penralltllyn.

1938

Miss Mary Thomas, Pontrhydyceirt.

Mr Griffidd Jones, Pantinker, Llechryd.

1939

Mr John Jones, Cottage, Capel-Newydd.

Mr Griffith Williams, Pontrhydyceirt.

Mrs Mary Jones,Pengraig(gyntCwmgyrru)

1940.

Mrs Martha Jones, Derlwyn.

1945

Mrs Elizabeth Lewis, Nant, Clydai.

Mr Clifford Gibby, Gwynfryn,Llechryd, a gollodd

ei fywyd ar y mor, Hydref 16eg 1942.

1946

Mrs Margaret James, Llechryd.

Mrs Maria Morgan,Penparceithin.

Mrs Hannah Davies, Wendros (Gynt).

1948

Mrs Letitia Williams, Llechryd.

Mr David Edward Jones, Derlwyn.

1949

Mr Ebenezer Williams, Llechryd.

1950

Mr John Gibby, Llechryd.

Mr John Evans, Maesyffynnon Boncath.

Mr Tom George, Penwernddu.

1951

Mrs Dinah Ann Edwards, Pentre Lodge.

Mrs Sara Holt, Tŷ Cornel,Boncath.

1952

Mr James Thomas, Westgate-On-Sea.

1957

Mrs Sara Gibby, Llechryd.

1958

Mrs Kate Rees, Maes-Cilgwyn.

Mr David Gwilym Davies, Session Hse, Capel

Newydd.

1959

Mrs Ellen Owens, Blaenbannon, Crymych.

1960

Mr Meredith Williams, Glenydd,

1961

Mr Samuel Davies, 2 Llysnewydd Cottages,

Drefach.

1962 Mr David John, Morgennau,Llechryd.

Mr Samuel James, Garforth, Caerfyrddyn.

1963

Mrs Sara Ann Thomas, Arleth, Boncath.

1964

Mr Daniel James Williams,Tanyfron,Llechryd

1965

Mr Haydn Thomas Davies, Wendros (gynt).

Mr Tom Thomas Arleth, Boncath.

Mrs Elizabeth Bowen, Penlanfeigan.

1966

Miss M. H. Jones, Derlwyn, Boncath.

Mr Dd Joseph Davies, Bronydd, Blaenffos.

1966

Miss M.E. George, Penralltllyn, Cilgerran.

1967

Mrs Lydia May Thomas, 47 Maesyderi,

Llechryd.

1968

Mrs Bethan Williams, 9 Maesyderi, Llechryd.

Miss Eileen Bowen, Bromeigan, Boncath.

1969

Mr William Thomas, Ardyl, Pontrhydyceirt.

H Mary James, Llynyfelin,Aberteifi.

1970

Mr W. J. Gibby, Bridge Shop, Llechryd.

Mrs Sara Maria Williams, Derlwyn, Llwyncelyn.

1971

Mr B. Jas Davies, Rock House, Cilgerran.

Mrs Elizabeth Ann Davies, Oernant.

Mrs Rosamond George, Haulfryn,Capel Newydd.

1972

Mrs Mair Evans, Gwynfair, Llangoedmor.

Mrs Mildred Davies, Rock House, Cilgerran.

Mr Gwilym M. Bowen M.B.E. Penlanfeigan.

Boncath.

1973

Evangeline Mathias, London House, Cilgerran

113

Marwolaethau

1973

Mr Enos George Haulfryn, Capel Newydd.

Polly James, Tŷ Cornel, Boncath.

1974

Mrs Violet Gibby, Bridge Stores, Llechryd.

1976

Mr Evan Bowen, Dôlwylan, Gwbert, Aberteifi.

1977

Mr Owie Davies, 26 Derwen Gardens, C.N.Emlyn.

Mrs Margaret H. Williams, Y Gongol, Llechryd.

1978

Mrs Vera Morris, Nags Head, Abercych.

1979

Mr D. J. Bowen J.P. Cilwendeg, Boncath.

1980

Mrs E George, Mildura, Aberteifi.

1982

Mr Trevor Evans, Fronhaul, Cilgerran.

Mr Benjamin J.Bowen Bromeigan, Boncath.

Miss May Evans, Ger-y-Coed, Cilgerran.

Mr Caleb O Williams, Y Gongol, Llechryd.

1983

Mr William Joseph Williams, Corner House, Capel Newydd.

Mrs Dorothy Davies, Bronllys, Llechryd.

1984

Mrs Mattie Williams, Corner House, Capel Newydd.

1985

Mrs Maggie Davies, 26 Derwen Gardens, Castell

Newydd.Emlyn.

Mr John E. George, Green Acres, Boncath.

Mrs Margaret Williams, Penwaun, Blaenffos.

1986

Mr Picton Williams, Penwaun, Blaenffos.

1988

Mr Kenneth George, Greystones, Cilgerran.

Mrs Hannah Evans, Glyn Nest, C.N.Emlyn.(Vaynor gynt).

1989

Mr Bryn Thomas, Arleth, Boncath.

Mrs Cassie Thomas, Ardyl, Pontrhydyceirt.

Mr Caleb Phillips, 6 Maescilgwyn, Capel Newydd.

1998

Mr Gwyn Lewis, Evans, Heathfield, Heol-derw Aberteifi.

2000

Mr Alun Thomas, 16 Castell Corrwg, Cilgerran.

2002

Mrs Marguerite Gibby, Heol Derw, Aberteifi

2003

Mr Neville George, Bryniorwerth, Boncath.(Cyn Drysorydd).

114

Islwyn

3 Ffordd Caerdydd

Pwllheli

Gwynedd

LL53 5NU

5ed Mehefin 2003.

Ychydig atgofion annwyl am Cilfowyr ar achlysur Trichanmlwyddiant yr

Eglwys ym mis Mai 3ydd, 2004,

Mawr ddiolch am y gwahoddiad. Yno y byddwn o ran yr ysbryd, ond yn

methu o ran y corf oherwydd amlder blynyddoedd.

Ble mae dechrau? DUW a‘m harweinio.

Cofiaf yr oedfa y nos Sul cyntaf wedi inni gyrraedd. Dau beth. Dwy res o

lampau olew hardd yn goleuo a chynhesu yr un pryd. NID OEDD wynebau‘r aelodau

hynaws yn adnabyddus i mi cyn hyn, ond yr oedd eu presenoldeb ysbrydol yn

deimladwy iawn. Set fawr wag oedd yng Nghilfowyr, ond ar ddau achlysur; pawb yn

rhy swil i ddod i‘r set fawr. OND EITHRIADAU OEDD bod pwy bynnag oedd y

ddau a rannai‘r elfennau ar Gymundeb yn dod i‘r set fawr. Yr eithriad arall oedd bod

y ddau neu dri brawd a gymerai ran yn yr oedfa weddi ar b‘nawn Diolchgarwch yn

dod ymlaen i blygu wrth arwain mewn gweddi fer, swil, ond eneiniedig dros ben. Un

o uchelbwyntiau fy mhrofiad ysbrydol i yng Nghilfowyr oedd gweddiau‘r brodyr hyn

ar Ddiolchgarwch.

Rhaid crybwyll bod Cymdeithas ar ambell nos Wener yn y festri o flaen

tanllwyth o dan, a phobl ifanc o bob oed yn ymollwng mewn digrifwch direidus neu

ddifrifoldeb defosiynol, fel y byddai‘r cyfraniad yn hawlio, a helaeth ddefnydd o‘r

piano yn ôl yr angen.

Ond rhaid yw sôn am yr oedfa Gymundeb. Yn blygeiniol y cododd rhai gan

deithio o bell. Y lampau wedi eu cynnau‘n blygeiniol er mwyn cael peth gwres

corfforol ar fore oer. Gwell peidio ceisio dweud beth yw Cymundeb mewn

gwirionedd. Pwy bynnag yw‘r gwas sydd yn gweinyddu, ei fraint ef yw cael ei guddio

gan OGONIANT Y PRESENOLDEB DWYFOL. Hynny yw gwir gymundeb. Mis

Mai nesaf, os Duw a‘i myn, fe fydd lluoedd gweladwy ac anweledig yn tyrru i

Gilfowyr.

Os daw eneidiau i brofi o olew ein doe a‘n hechdoe.

Dichon y disgyn ar Gymru oll Eneiniad y GORUCHAF.

W.Gwyn Thomas.

115

CYFAREDD CILFOWYR

Y mae‘n glod i Eglwys sy‘n mentro rhoi Galwad i fyfyriwr. Dangosodd Cilfowyr y

ffydd hwnnw droeon. Rwy‘n ddiolchgar iddynt fentro arnaf i ym 1960. Bu‘r pedair

blynedd yn rhai hapus a bendithiol i mi, a llawenydd yw gweld fy nghyd ieuenctid yn

y blynyddoedd hynny yn arweinwyr yno heddiw. Dysgais o‘m camgymeriadau a bu‘r

saint yn rasol wrthyf. Cofiaf y bedyddiadau, yr ysgolion Sul yn y prynhawniau, y

gweithgarwch diwylliannol gyda‘r ifanc a‘r croeso ar aelwydydd. Prawf o‘r

cyfeillgarwch dwfn a ffurfiwyd oedd imi gael dod yn ôl ymhen ugain mlynedd a chael

deunaw mlynedd olaf fy ngweinidogaeth yng Ngilfowyr gyda chefnogaeth frwd

imi‘n llywydd y Gymanfa a‘r Undeb.

Yn yr ail gyfnod hwn deuthum yn ymwybodol o hanes hir a chlodwiw yr Achos, a

llawenydd mawr yw gweld y Trichanmlwyddiant yn cael ei ddathlu, a‘r llyfr hwn yn

rhoi cip ar yr hanes.Daeth dau ddigwyddiad yn yr Amerig a‘r hanes yn fyw. Un bore

ym 1987 daeth ffon o Lyfrgell Hwlfordd fod y Swyddfa Bost a llythyr i Weinidog

―The White House Baptist Church, Pembrokeshire‖. Yn ei harchifau nid oedd son am

y fath le. Cofiais mae ―Ty Gwyn‖ oedd enw‘r capel cyntaf a godwyd gan Lettice

Morgan ar glos fferm Cilfowyr tua 1715. Daeth y llythyr i‘m llaw; yr oedd Emily

Prichard Cary, o‘r ―Washington Post‖ wrth olrhain ei hachau wedi cael hyd i ewyllys

John Davis fu farw 1794 yn gadael ―100 pounds‖ i‘r eglwys lle‘i bedyddiwyd. Dyna

ddechrau cyfeillgarwch gydag Emily; daeth hi drosodd a £100 i Gilfowyr gan nad oes

son i‘r ewyllys gael ei gweithredu oherwydd y rhyfel ar y pryd; euthum innau drosodd

i weld yr ewyllys wreiddiol; mae rhoddion cyson yn dod i Gilfowyr oddi wrth Emily

byth ers hynny.

Wrth i Emily ysgrifennu‘r hanes yn y Wasg daeth cais oddi wrth y Teulu Philips oedd

yn ddisgynyddion o‘r Parch John Philips Cilcam a gynhaliai gwrdd o ymneilltuwyr ar

ei aelwyd. Wedi cael ei argyhoeddi ar gwestiwn bedydd a‘i fedyddio yn Rhydwilym

dechreuodd gynnull bedyddwyr ar ei aelwyd ond ymfudodd i ardal Philadelphia tua

1700 a symudodd yr achos o Cilcam i Gilfowyr dan nawdd Lettice Morgan. Y mae

Enid fy ngwraig yn disgyn o‘r teulu Philips ac aethom ill dau yn enw Cilfowyr i‘r

―Philips Family Annual Reunion ym 1991 lle roedd cannoedd yn dod o bedwar ban

am ddeuddydd i westy yn Philadelphia.

Cefais ddathlu fy neugain mlynedd yn y Weinidogaeth yng Nghilfowyr ac anodd iawn

oedd ymddeol a gadael eglwys sy‘n annwyl iawn i mi.

Wrth olrhain yr hen hanes dod ar draws yr hanes hwn, a dyma fy mhrofiad innau.

Dyma fy arwr mawr ymhlith fy rhagflaenwyr - Y Parch Rees Price. Yr oedd ef ac

Esther ei wraig yn byw yn y ty wrth y capel. Byddai ef yn aml yn cael pyliau o‘r falen

a‘i wraig yn gorfod ei lusgo i‘r pulpud - a dyna‘r oedfaon mawr yn aml. Bryd arall

byddai hi yn llawn natur ddrwg ac yn gwrthod dod i‘r cwrdd gan glandra‘n bwcedi tu

allan pan fyddai e‘n pregethu a phery iddo fynd i fwy o ―hwyl‖ i foddi‘r swn!!!.

Gweithiodd ef yn galed iawn. Yr oedd yr ail gapel godwyd 1795 yn rhy fach; dywed

Religious Census 1851” fod 475 yn oedfa‘r bore a 66 scholars yn yr Ysgol Sul y

pnawn; arwyddwyd gan Rees Price Minister.

116

Ym 1877 codwyd y capel eang hardd presennol sy‘n eistedd 650 a threuliais

ddyddiau yn y Llyfrgell Genedlaethol yn darllen hanes manwl y casglu a‘r gwario yn

llawysgrifen Price. Daeth yn barod 1897 mewn pryd i‘r Gymanfa. Aelodaeth yn 703,

Price yn marw a Galwad yn mynd i Cynog Williams. Bu honno‘n Gymanfa fawr iawn

a chadwyd manylion, ee., defnyddiwyd 36 pwys o fenyn a brynwyd am 10d y pwys.

Dyma benillion gan awdur anhysbys yn adrodd profiad saint Cilfowyr 1897

Wrth adael hen gapel Cilfowyr o‘r braidd

Roedd hiraeth yn boddi pob calon o‘r praidd,

Ac ofn i‘r dyledion `m wasgaru‘n un haid;

Ond peidiwch ag ofni, mae‘r Iesu o‘n plaid.

Wrth adael `rhen gapel `roedd llawer hen frawd

Yn cofio‘r oedfaon nefolaidd a gawd,

Ond hyn sydd yn gysur i‘r saint tra‘n y byd

Mae‘r Iesu a‘i bobl yn symud `run pryd.

Wrth adael `rhen gapel pob wyneb yn brudd

A‘r dagrau tryloywon yn golchi pob grudd

Ond `rol dod i‘r newydd cyn hanner y cwrdd

Fe deimlwyd yr Iesu‘n eu sychu nhw ffwrdd.

Anhys.1897

Pob bendith ar Eglwys Cilfowyr i‘r dyfodol, yn fugail a phraidd.

Dafydd Henri Edwards.

Dymuna Eglwys Penybryn ddanfon ei llongyfarchiadau gwresocaf i Eglwys

Cilfowyr ar ddathlu tri can mlwyddiant o wasanaethu Duw. Cofiwn am ein cyn-dadau

fu‘n arloesi yng Nghilfowyr bob Sul cyntaf yn mis Awst pryd neilltuwn y Cyfarfod

Gweddi i ddiolch am ryddid i addoli. Mae hanes Eglwys Cilfowyr a‘i dygnwch i gael

Eglwys Fedyddiedig yno yn flaenllaw yn ein gweddiau.

Mae cyfraniad Eglwys Cilfowyr i Eglwysi‘r cylch yn rhyfeddol.

Bendith Duw fo ar yr Eglwys, yn Fugail a phraidd, i‘r dyfodol.

Ar ran Eglwys Penybryn.

Glenys Lewis. (Ysgrifenyddes)

117

Cilfowyr oedd fy ailfaes gweinidogaethol. Wedi tair blynedd a saith mis o

dorri dannedd yn eglwysi Caio a Rhandirmwyn derbyniais alwad i weinidogaethu ar

eglwys y Graig, Castellnewydd Emlyn, Ramoth Abercych a Chilfowyr lle y treiliais

wyth mlynedd a saith mis digon hapus cyn symud i‘r Gwter Fawr. Uniad anghymarus

oedd y briodas rhyngddynt o‘r dechrau gan y perthynai‘r Graig i Gwrdd Chwarter a

Chymanfa wahanol. Yr unig fan cyfarfod rhwng y tair oedd y pwyllgorau

gweinidogaethol i drafod cydnabyddiaeth y gweinidog a threfn yr oedfaon. Gyda

golwg ar gynorthwyo‘r eglwysi i adnabod ei gilydd yn well ceisiwyd annog y tair i

ymuno adeg eu cyfarfodydd pregethu blynyddol. Cafwyd peth llwyddiant ar y

dechrau ond collodd y newydd-deb ei rin a gwelwyd dychwelyd yn weddol fuan i‘r

hen gapel-ni-aeth sydd yn gymaint rhwystr i‘n heglwysi hyd yn oed chwarter canrif

yn ddiweddarach. Er nad oedd y cynulleidfaoedd mor niferus ag y byddai rhywun yn

dymuno iddynt fod yr oedd cryn awydd ymhlith y ffyddloniaid i ddiogelu a chynnal

cynifer o oedfaon â phosibl. Roedd y pwyllgorau, o ganlyniad, yn frwd gyda phob

eglwys yn dadlau ei hawl ac yn mynnu ei chyfran deg o wasanaeth y gweinidog.

Trefn y talu a gytunwyd arno oedd , Y Graig – dwy ran o dair; Cilfowyr- un rhan o

dair; Ramoth – un rhan o dair o‘r un rhan o dair a dalau Cilfowyr. Dychmygwch,

felly, y cymhlethdod o geisio rhannu‘r oedfaon a sicrhau gwasanaeth cyfartal y

gweinidog! Nid wyf yn awgrymu i‘r berthynas fod yn un anhapus. Gwell gennyf y

cystadlu am fwy o oedfaon y dyddiau‘r rheiny na‘r bodloni a ddilynodd ar gynnal

ambell oedfa nawr a weth.

Saif tri pheth yn y cof o fy nghyfnod yng Nghilfowyr. Yn gyntaf, peintio‟r

capel. Cofiaf fynd o gylch yr aelodau a theuluoedd cysylltiedig â‘r achos i gasglu

arian. Nid fy newis i oedd y lliw pinc, gyda llaw! Derbyniais y fath groeso fel i mi

dreulio wythnosau yn mynd o dŷ i dŷ gyda fy llyfr cadw cyfrif a llwyddais ddod i ben

yn y diwedd a chasglu fwy na‘r gofyn am y gwaith. Yn ail, penderfyniad i wahodd

Cristnogion o draddodiadau gwahanol i gyd gyfranogi o elfennau‘r cymundeb. O

gofio‘r traddodiad a‘r dadlau brwd ynghylch y mater yn y gorffennol diolchais lawer

na fu i‘r penderfyniad i ‗agor‘ y cymundeb amharu ar yr eglwys. Y mae amser i bob

peth a hwyrach i‘r mater gael ei gyflwyno yn yr adeg fwyaf cyfaddas pryd yr oedd yr

eglwys yn aeddfed i‘r newid. Un cwestiwn yn unig a ofynnwyd yn y cwrdd eglwys

hwnnw, sef ― A yw hyn yn golygu y byddwn fel eglwys yn derbyn aelodau o hyn allan

heb eu bedyddio?” Cofiaf fy ateb y bore hwnnw, “Nac ydyw”. Yr hyn a wna‟r

penderfyniad hwn heddiw yw dangos ein bod yn cydnabod dilysrwydd ffydd ein

cyfeillion o draddodiadau eraill. Nid yw‟r ffaith ein bod yn eu cydnabod yn

Gristnogion yn eu gwneud yn Fedyddwyr.” Y trydydd peth a gofiaf ynglŷn â

Chilfowyr, ac ni allaf bwysleisio ormod ar hyn, yw caredigrwydd yr aelodau wrth y

byrddau adeg y cyfarfodydd neilltuol a gynhelid yn achlysurol megis angladdau,

Cyrddau Chwarter Gogledd Penfro, y Gymanfa Sirol a Rihyrsals y Gymanfa Ganu. Er

nad oedd y cyfleusterau gorau ar gael yn y festri y gorau yn unig a welid ar y byrddau

gan y chwiorydd Cilfowyr bob amser. Mae cofio am y platiau llawn yn dod a dŵr ir

dannedd!

Melys iawn yw‘r atgofion am gymeriadau lliwgar a diddorol ddaw â gwên ir

wyneb wrth feddwl amdanynt. Fe‘m temtir iw henwi ond barnaf mai doeth fyddai

ymatal rhag gadel neb allan a thramgwyddo yn anfwriadol. Gwn fod yr eglwys yn

dlotach o‘u colli. Erys rhai o‘u disgyddion, fodd bynnag, a charwn ddymuno‘n dda

iddynt hwy wrth wynebu ar gyfnod tra anodd arall yn hanes Cilfowyr. Parhau i

ddisgwyl yr ydym am weledigaeth glir o‘r ffordd orau ymlaen.

118

Pan ddaw y weledigaeth honno bydd angen yr un dewrder ar y rheini fydd

yma‘r adeg hynny ag a ddangosodd y rhai oedd yma ar y dechrau. Pwysicach na‘r lle

ei hun yw‘r ysbryd gwrol mae Cilfowyr yn ei gynrychioli, ysbryd di-ildio,

penderfyniad di-droi‘n-ôl i ddwyn tystiolaeth i wirioneddau‘r efengyl mewn dyddiau

anodd. Efallai mai dewrder i dynnu i lawr yr hyn a godwdwyd, i ddiwreiddio yr hyn a

blannwyd, newid patrymau y credwyd amdanynt ar un adeg eu bod yn sefydlog fydd

angen. Dylid cadw mewn cof mai Duw yw‘r unig un sefydlog a digyfnewid. Wrth

ddymuno‘n dda i ychydig weddill o ffyddloniaid sydd ar ôl yn addoli yng Nghilfowyr

heddiw taer erfyniaf arnynt i arddangos yr un penderfyniad i amddiffyn y dystiolaeth

ag sydd wedi nodweddu‘r eglwys ar hyd y tair canrif ddiwethaf o‘i hanes clodwiw.

Irfon Roberts

At Aelodau a Gweinidog Eglwys Cilfowyr.

Braint ar ran Eglwys Blaenwaun yw cael eich llongyfarch fel eglwys ar yr achlysur

arbenig yma o gyraedd carreg filltir mor bwysig yn eich hanes, sef cael dathlu

Trichanmlwyddiant yr achos yng Nghilfowyr. Y ferch sydd yma yn ymfalchio yn y

ffaith fod ei mam, yn ei gweithgarwch a‘i ffyddlondeb wedi cyfiawnhau y fenter o‘i

chychwyn yn 1704. Mae hanes y dechrau yn ddiddorol a chyffrous. Diolchwn am y

cyfrolau sy‘ wedi sicrhau ein bod yn medru darllen yr hanes heddiw. Mae eu

manylder yn rhoi darlun byw iawn o‘n bodolaeth a‘r ffaith fod Eglwys Cilfowyr,

ymhen dwy flynedd o‘i chorffoli wedi gweld angen am eglwys arall ym mhlwyf

Llandudoch. Dechreuwyd pregethu mewn annedd-dŷ o‘r enw Rhosgerdd, ac yn agos

i‘r fan hon, wedi hynny yr adeiladwyd Blaenwaun. Mynegwyd mewn llythyr, nad

unrhyw ymryson na gwahaniaeth barn oedd achos y rhannu ond lluosogrwydd yn

unig. Bu‘r fam eglwys‘ yng Nghilfowyr yn gweithio yn ddyfal am lwyddiant y fenter

a rhoddwyd ganddynt gymorth yn y weinidogaeth.

Dyma ni heddiw yn diolch am y cymorth hwnnw. Diolch i fam dda am eu

gofal ohonom yn ein babandod ac am estyn llaw ynghyfnod y cropian.

Mae perthynas ddelfrydol wedi bodoli rhwng y fam a‘r ferch ar hyd y

blynyddoedd. Cyd-lawenhawn â chi heddiw yn harddwch eich hymdrech a dymunwn

ganrifoedd eto i fod yn wyneb i Dduw yn yr ardal hon.

―Heblan i wneud amdani

Awel dêg ni‘th hwylia di‖

Gyda phob bendith arnoch.

Dros yr eglwys yr eiddoch yn ddiffuant.

Mair Garnon James. ( Ysgrifennydd)

119

Cyfarchion oddiwrdd Eglwys Blaenffos

Danfonwn ein cyfarchion a‘n dymuniadau gorau at Eglwys Cilfowyr wrth iddi

ddathlu ei thri chanmlwyddiant eleni.

Ar achlysur fel yma edrychwn yn ôl dros y canrifoedd gan ryfeddu at ddycnwch a

theyrngarwch di-ildio y tadau gynt yn eu cred a‘u fydd dros y Deyrnas. Talwn glod a

gwrogaeth iddynt am eu sel a‘u brwdfrydedd wrth gychwyn y dystiolaeth fedyddiedig

yn y parthau hyn mewn cyfnod anodd.

Trwy weledigaeth a llafur gweinidogion Cilfowyr, megis David Thomas, James

Lodwig, David Evans a Lewis Thomas ac eraill, sefydlwyd llawer i achos gan

gynnwys achos y Bedyddwyr ym Mlaenffos.

Dywed yr hanes mai tua‘r flwyddyn 1740 y dechreuwyd cadw cwrdd prynhawn dydd

Sul, bob pethefnos, mewn tyddyn o‘r enw Abercerdyn, gerllaw Abertrinant, a oedd ar

y pryd cyntaf i‘r uchod, Y Parch Lewis Thomas, un o weinidogion Cilfowyr.

Da yw i ni gofio heddiw y bu Blaenffos ar y dechrau yn gangen o Gilfowyr am 87 o

flynyddoedd cyn ei chorffori yn Eglwys yn y flwyddyn 1827.

Gweinidog cyntaf Eglwys Blaenffos oedd y Parch John Morgan. Bu yn weinidog o‘r

flwyddyn 1827 hyd 1849 yn fawr ei barch a‘i ddylanwad yn yr ardal a‘r gymdogaeth.

Wrth olrhain hanes y dechreuadau fel yma sylweddolwn faint yr aberth a chymaint fu

y gost-―Hwynthwy a lafuriasant, a nynni a aethom i mewn i‘w llafur hwynt‖. Bydded

i ni fod yn deilwng o‘n hetifeddiaeth ddrud

Diolchwn am y cysylltiad agos sydd wedi bodoli rhwng yr eglwysi ar hyd y

blynyddoedd, a dymunwn fendith a llwyddiant ar waith y Deyrnas yn ein plith i‘r

dyfodol.

Windsor Thomas

Ysgrifennydd.

120

ENWAU Y GWEINIDOGION A FUONT YN NGHILFOWYR

1. Mr Samuel John, y bugail cyntaf, a fu farw yn………………… 1736

2. Mr James Williams, Cydfugail dros amser a fu farw yn………. 1745

3. Mr John Morgan, cynorthwywr yn hir, a fu farw yn ………... 1760

Bedyddwyd yn Cilcam yn 1705, (Y Bedyddiwr cyntaf a sôn amdano

yn byw yn nhref Aberteifi).

4. Mr John Richard, Aeth i Ebenezer, a bu farw yn ………………1768

5. Mr David Thomas, yr hwn a fu yn hir yn weinidog yma, a bu

farw yma yn ………………………………………………………. 1773

6. Mr William Williams, yr hwn a aeth i Olchion, a bu farw

yno yn……………………………………………………………… 1771

7. Mr James Lodwig, a fu farw yn …………………………………. 1762

8. Mr David Evans, cynorthwywr ieuanc, a fu farw yn…………. 1773

9. Mr Nicholas Edwards, cynorthwywr arall, a fu farw yn…….….1760

10. Mr William Williams, gweinidog Ebenezer ac Aberteifi, ........…1799

11. Mr Thomas Harris, aeth yntau i Ebenezer a bu farw oddeutu…1797

12. Mr Thomas Davies, cynorthwywr derbyniol, a fu farw yn……...1784

13. Mr Lewis Thomas, a fu farw (tad Titus ap Lewis)…………..…..1788

14. Mr David Evans, Aeth ef i’r Dolau, a bu farw yno yn…………..1790

15. Mr David Evans, a fu farw yma yn……………………………….1808

16. Mr David Rees, a fu farw yn ……………………………………..1830

17. Mr David Evans, Sefydlodd ef yn Maesyberllan,

18. Mr Thomas Evans, Aeth ef i Aberystwyth, a bu farw yno yn…..1801

19. Mr John David, yr hwn a fu farw yn …………………………….1794

20. Mr Johna Thomas, yr hwn a fu farw yn Blaenffos yn ………….1836

21. Mr Thomas Evans, Sefydlodd ef yn Nghaerlleon-ar-Wysg,

a bu farw yn………………………………………………………...1818

22. Mr Thomas Hudson, cynorthwywr, does dim hanes yn

ble y bu ef farw.

23. Mr David Morris, Sefydlodd ef yn Porthtywyll, Caerfyrddin

a bu farw yno yn……………………………………………………1791

24. Mr Thomas Morris, Bu ef yn y Gogledd, ac yn Siroedd Mynwy

a Morganwg, ac aeth drosodd i’r America, oddeutu…………….1793

25. Mr John Evans, Sefydlodd ef yn Abington, a bu farw yno yn…..1818

26. Mr David Hughes, Aeth ef i Loegr, dim rhagor o’i hanes.

27. Mr John James, Yr oedd ef yn Armsby, dim rhagor o’i hanes.

28. Mr Benjamin Davies, yr hwn a fu farw yn Penyfai yn………….1834

29. Mr Benjamin Davies, yr hwn a bu farw………………………….1852

30. Mr Nathaniel Miles, aeth i Blaenwaun, a bu farw yn……………1865

31. Mr Nathaniel Thomas, aeth i Benuel, Caerfyrddin, ac oddiyno i

Dabernacl Caerdydd

32. Mr Rees Price, bu yn weinidog yma am 46 o flynyddoedd,

bu farw yn………………………………………………………….1896

33. Mr W Cynog Williams.Aeth i Heol-y-Felin Aberdar.

34. Mr D Spencer Jones, B.A. aeth i Aberduar yn 1911.

35. Mr Thomas James,ordeinwyd yma yn 1912 ac yn 1926,aeth i Benclawdd.

36. Parchedig William D.Smith.1930-49

Aeth i Ebenezer, Llanymddyfri a bu farw yn……...…….………1976

37. Parchedig, W.Gwyn Thomas, 1951-58,bu farw yn………………2003

121

38. Parchedig, Dafydd Henry Edwards B.A................................ 1960-1964.

39. Parchedig, Irfon Roberts .........................................................1972-1981.

40. Parchedig, Dafydd EdwardsB.A............................................. 1982-2000.

41. Parchedig, Richard Gareth Morris B.Th. Gweinidog Presennol

1881 British Census Dwelling: Cilfowyr

Census Place: Manordivy, Pembroke, Wales

Source: FHL Film 1342307 PRO Ref RG11 Piece 5429 Folio 86 Page 4

Marr Age Sex Birthplace

Rees PRICE M 58 M Cayo, Carmarthen, Wales

Rel: Head

Occ: Baptist Minister of Cilfowir Chapel

Esther PRICE M 45 F St Dogmells, Pembroke, Wales

Rel: Wife

Occ: Ministers Wife

Rees Price. (1821-1896)

Rice, Rees, Cilfowyr: - Ganwyd ef yn Loftcyff, Plwyf Caio. Enwau ei dad a‘i fam

oeddynt Edward ac Eleanor Price. Bu iddynt dri o blant. Bu farw yr hynaf yn 1875, ac

y mae David, yr ieuengaf, yn fyw, ac yn weinidog cynorthwyol yn Bwlchyrhiw ger

Rhandirmwyn. Bedyddiwyd Price yn Bwlchyrhiw pan ond tuag 20 ml. oed.

Dechreuodd bregethu heb fod yn hir ar ôl hynny. Bu yn hen ysgol adnabyddus

Ffrwdfal, ac aeth oddi yno i Bontypwl pan yn 26 oed. Ar ei ymadawiad o‘r athrofa,

sefydlodd yn Nghilfowyr yn y flwyddyn 1850, ond nid ordeiniwyd ef tan 1851.

Adeiladwyd capel Ramoth, cangen, tua 15 ml, wedi ei ddyfodiad. Adeiladwyd capel

newydd hardd yn Nghilfowyr yn 1877, a thalwyd yr holl ddyled. Tybir iddo ôr-

bryderi yn nghylch y capel newydd a‘i ddyled, ac i hynny i fesur mawr effeithio yn

niweidiol ar ei iechyd a‘i nerth. Priodwyd ef ag Ester Evans, Danrhiw, yn Bethania

Aberteifi gan Dr Davies, (y Dyn Dall) Bu ei wraig yn ymgeledd gymhwys iddo. Yr

oedd efe yn ddyn ofnus iawn, ac elai hi i gwrdd ag ef ar nos Sabothau y byddai yn

gwasanaethu eglwysi y cylch. Yr oedd eu ffyddlondeb i‘w gilydd yn amlwg iawn. Y

mai hi wedi ei gadel yn unig i alaru ar ei ôl, ond y mae ei hamgylchiadau yn gysurus,

a hynny yn bennaf fel ffrwyth ei diwydrwydd a‘i rhagofal personol. Rhoddodd efe i

fyny ofal yr eglwysi Chwef, 1894, a hynny o honno ei hun yn hollol. Yr oedd ei gof

wedi ei amharu, a‘i nerth yn pallu yn amlwg. Gwnaeth tysteb dda iddo. Un hynod o

wreiddiol oedd. Meddai ar lawer o athrylith: rhywbeth yn fyr a phwrpasol yn mhob

brawddeg, ac yr oedd cyfoeth o ddoniau meddwl a llais yn eiddo i‘r hybarch dad. Bu

farw fel aml i un arall heb i‘r gymdogaeth weled ei wir fawredd a‘i werth, aeth i‘w

seibiant Saboth Gorph. 12 1896, a chladdwyd ef yn barchus yn nghladdfa Cilfowyr.

Amddiffyniad y nef fo ar ei weddw. (J. W.)

Llawlyfyr 1897.

William Smith (1896-1976)

122

William Smith, Cafodd Bethlehem, Porth-yr-Rhyd y fraint o godi nifer o bregethwyr a

gweinidogion gwirioneddol fawr, gan gynnwys James Richards, Abergwaun, Ymhlith

y rhain saif William Smith yn uchel ar y rhestr, Brodor o Borth-y-Rhyd ydoedd, yn

fab i Evan a Mary Smith. Fe‘i ganwyd Rhagfyr 21,1896. Bu farw Mehefin 16, 1976,

Fe‘i bedyddiwyd gan y Parchedig Taliesin Williams, gweinidog Bethlehem o 1906

hyd 1919. Dechreuodd bregethu dan weinidogaeth y Parchg. T.H. Morgan ydoedd

arwr mawr William Smith. Cafodd ei addysg baratoawl yn Ysgol Glyndwr Richards

(Coleg Myrddyn), a‘i hyfforddiant uniongyrchol ar gyfer y Weinidogaeth yng

Ngholeg yr Enwad yng Nghaerdydd, Gadawodd y Prifathro Tom Phillips ddylanwad

dwfn arno, a choleddai y gŵr athrylithgar hwnnw syniad uchel o William Smith.

Ordeiniwyd ef yn Eglwys hanesyddol Cilfowyr ac Abercych yn 1930, er iddo

wasanaethu ar Sabothau Cymun yr Eglwysi hyn am flwyddyn cyn gorffen ei gwrs yn

y Coleg. Symudodd yn 1949 i ofalu am Eglwysi Ebeneser Llanymddyfri a Horeb,

Cwmdwr. Yn ystod blynyddoedd olaf ei weinidogaeth cymerodd ofal bugeiliol

Cwmsarnddu, a Symyrna, Porthyrhyd yn ychwanegol.

Yn 1936 priododd Miss Sally Burgess, brodor o dref Aberteifi. Bu Mrs Smith

yn batrwn o wraig gweinidog; y mae yn ferch ffein ei natur, a diwyro-deyrngar i‘r

Achos Mawr. Bendithiwyd ei haelwyd ag un plentyn, Ian.

Cefais gyfle da i adnabod William Smith. Y mae ei frodyr a‘i chwiorydd yn aelodau

talentog, lletygar, a chyfrifol, na fyddant nemor fyth yn absennol o oedfaon

Bethlehem, Porthyrhyd.

Bum yn aelod o‘r un Cwrdd Chwarter a Chymanfa ag ef am dros chwarter

canrif. Yr wyf yn sicr fy meddwl na phrgethodd neb o weinidogion Gogledd Myrddin,

yn y Cwrdd Chwarter mor aml ag ef yn ystod y cyfnod maith yma. Ni chlywais ef

erioed yn pregethu yn faith, dim mwy na 25 munud. Yr oedd ei welediad o neges yr

adnod yn dreiddgar, y cyfansoddiad yn gain, rhyw eneiniad cyffrous ar ei ysbryd,

artistry yn y traddodi, a‘i lais yn hyfrydwch pur i wrando arno. Yr oedd yn fugail a

chonsyrn dwfn am ei braidd, ac yn ffigwr amlwg yn Nhre‘r Ficer. Fe gofia llawer am

ei bregeth yn Undeb Bethel Tymbl yn 1974. Bregus fu ei iechyd yn ystod dwy

flynedd olaf ei fywyd, ond cafodd nerth rhyfedd i lywyddu Cwrdd Sefydlu ei olynydd

yng nghylch Llanymddyfri. Yr oedd ei lais fel cloch arian, a‘i anerchiad fel Llywydd

yr oedfa yn gyfryw na chlywsom ei well, os cystal erioed.

Diolch i Dduw am y Parchedig William Smith, ac am y fraint o‘i adnabod.

E.J.B.

123

Rhai costiau diddorol yng nghadw (NLW15849 B)

1862 John John Horeb Maenclochog.

Supper and Lodgings. 9c

Breakfast. 6c

Dinner. 8c

Tea. 6c

1864. May 24ain, Paid Ministers at the Anniversary £5-9-0p.

1866 Cilfowyr a Ramoth, Baptized 12, Restored 1, Received by letter 12. Died 6,

Excluded 2, Dismissed 3, No of Members 101.

Cyfarfod, Beirdd fy Nhwlad a’u Barddoniaeth.

Traddodir Darlith

Ar y Testyn uchod gan

Miss H M Jones, Ton Ystrad.

Yn Cilfowyr Nos Fercher Rhagfyr 3ydd 1884.

I ddechrau am 6.30o‘r gloch.

Tocyn 6c. Yr elw at Gapel Cilfowyr.

1876 For Carting Stones from Cilgerran and carting stones from Cilfowyr Quarry

1/7½

1877. Paid to John Daniel for ¾ Day‘s work, working at Quarry at 2/2 per day

1-7½

Benjamin Bowen, 4day‘s @3/4 at Quarry.

Digging Stones @3/4 per day 15/10c

1879. Thomas Thomas, Watch Makers Cardigan for a Clock in the new Chapel

£3-10-0c

E. E. Mathias Newcastle Emlyn for Chapel Furniture £22-11-9½.

David Griffiths Cilgerran for numbering the seats in the Chapel 3/6.

1879. Sept 4th

. Received from the Rev Rees Price 2/6 for certifying the chapel

for a place of worship, (D. O Jones Registrar),

1880. J. W. Roberts, Llangollen.

Tea Supper and Lodgings 9c

Breakfast and Dinner 1/6c

July 2nd

Evan Thomas Pontypool College.

Supper and Lodgings. 9c

Breakfast. 6c

1882. March 7fed. Castle Inn Kilgerran, Received from Rev R Price 19shillings

for six pairs of Clogs.

1883. May 5ed Payment of £4-15-0c for pulling down old chapel at Cilfowyr.

1893. May 21st. Received from Rev Rees Price £2-10-0c being rent for Cilfowyr

Cottage.

124

Rhai o gostiau codi y Capel etc.

Building the Cilfowyr Chapel, Wm Evans & Dd Davies.

Received the 29th day of March 1877 by the management of the

Rev R Price of the committee for building Cilfowyr Chapel the sum of £55-0-0.

Being the First instalment to be paid for by the contract.

May 1877 Second instalment £55-0-0.

July 6th 1877 Third instalment £55-0-0.

Sept 7th 1877 Fourth instalment £55-0-0.

Sept 12th 1877 Fifth instalment £110-0-0.

Dec 29th 1877 6th instalment £110-0-0.

Jan 28th 1878 7th instalment £110-0-0.

May 22nd 1878 8th instalment £110-0-0.

June 6th 1878 9th instalment £55-00

Oct 10th 1878 10th instalment £110-0-0.

March 29th 1879 11th instalment £136-0-0.

June 16th 1879 Last £100-5-0.

Aug 29th 1876. To John Williams, Carpenter Cwm. (To 6 day‘s work Railing about

the Burial ground) at 3/- per day. £0-18-0.

Oct 1878 Messrs Lewis and Samuel Thomas Plasterers . £39-0-0

Settled 25th July 1884. To Dan Lewis for 80 day‘s work at the Fence of the new

Burial place at 2/- per day £8-0-0.

Feb 1885 To Dan Lewis. 5 day‘s work planting Thorns & Picots? In the Fence of the

New Burial Ground @ 2/- per day 10/-

Feb 1885. The sum of £0-16-0. For thorns for the Fence of the new Burial Ground

Do for the Carriage for the sum of 6/-

125

Cilfowyr Chapel From an article in The Pembrokeshire County Guardian Writen by J.S.Jones 1926.

Cilfowyr chapel is situated in the northern part of the county, not far from the

boundary line of Pembrokeshire, Carmarthenshire, and Cardiganshire, yet from this

remote district, some 300 years ago, came two women to the little Baptist Church that

formed at Rushacre, near Narberth. On May 12th

1668 to be accepted as members by the

laying of hands by two Christian elders.

As to the name it is rather difficult to find out its origin, but some will have that it

came from Cilfa yr ofyddion, or ofwyr, which means ―The Onates retreat‖ If this is

correct then the name should be ―Cilofwyr‖. Probably so it was pronounced at first, but in

time the pronunciation was changed to ―Cilfowyr‖.however we know one thing for

certain that it was the name of an important farmhouse in those days,in the parish of

Manordeifi, Pembrokeshire. Her name before she married E. Morgan was Lettice

Mortimer, whether that was her maiden name or that she had been married before to a

man named Mortimer we do not know but she was the heiress of the estate, (Major

Francis Jones in ― Wales Herald Extra Ordinary says, ― Lettice Mortimer of Cilfowyr,

ultimate heiress of the long descended line of Mortimer‘s of Castell Malgwyn and

Coedmor, who married about 1668 Edward Morgan of Herefordshire, gentleman who

came to live at his wife‘s home. The early history of the Baptists in that area is ultimately

associated with the family and their success is as much due to the purse of the Morgans as

to the zeal of their spiritual leaders. The first meetings were held at a farmhouse of

Clynhercyn and at an unidentified house near Castell Malgwyn. They also held religious

meetings at their house in Cilfowyr and at Cilcam. Her old home Cilfowyr, is well

known to this day. She married Edward Morgan, a widower who had four sons and one

daughter. They had been living in England for years but came to this district. Probably he

was a native from Pembrokeshire, or from some part of South Wales at any rate for his

name is Welsh, and when Edward and Lettice Morgan died their son and heir proved

equally enthusiastic in his support of the Baptist cause. Mrs Lettice Morgan had no

children of her own, so she and her husband decided to chose his son named James, to be

the heir of the estate. But in a short time he returned to England, and became a solicitor;

but some time afterwards he became a servant of the gospel, rather than a servant of the

law—a preacher. It was he that gave the land on which to build the chapel, on a lease that

was to remain in force ―while water continued to flow in the river ―Tivy‖ The

Congregation at Cilfowyr was incorporated in 1704, being the first regular branch of

Rhydwilym. In 1716 the first chapel with James Morgan‘s help was built near Cilfowyr at

a place called Tŷ Gwyn (White House). The last of the Morgans family at Cilfowyr, were

the two daughters of the above-mentioned James Morgan. The elder married a Mr Rees

who came to live at Cilfowyr, she died in 1774, and one married the Rev Griffith Thomas,

Baptist minister at Newcastle Emlyn. By 1704 the Cilfowyr property had passed out of

the hands of the family. Both sisters died without issue, and were the last representatives

of the ancient line of Mortimer and Morgan of Cilfowyr.

Mrs Morgan and her husband‘s names are in the list of members of

Rhydwilym (Rushacre ) at the formation of the church. This proves that they had married

before May 16th

1668. In the list of 1689 their names appear again together with the name

of Phillip their son, who had been newly baptised. Also the name of Rees David who

lived in the same parish. (Manordeifi). Evidently this family was a very religious one, and

also courageous, for meetings had been held at their home during the persecution for

about 20years.

126

It was a long time to wait for freedom, but at last they came out of ―great

tribulation‖ victoriously, and Pembrokeshire Welsh, especially Baptists are indebted to

them for their present religious liberty. The other of the two women to which I referred

was Margaret Nicholas, of whom we know little, however, she was one of the two women

that travelled all the way from Cilfowyr on that memorable day to Rushacre when the first

Baptist church on the borders of Pembrokeshire was incorporated. Both of them had been

baptised previously by someone, but had not received the laying of hands, in which the

leaders of Rushacre Church believed. On that day (May 12th

1668) the Lord‘s Supper was

celebrated for the first time by the church, and after the laying of hands were performed

these two women were allowed to join in with them to partake of it. ―This proves,‖ says

Mr Price, that there were some in that neighbourhood (Cilfowyr) who had been baptised

previously, or that they were removed there from other places.

Dr Spinther James, too says, ― There were religious people on the banks of the

―Teifi‖in the time of the Commonwealth. The first preacher we know of in this part was

Charles Price, a native of Radnoshire, who under the Law of Propagation of the Gospel,

preached at Cardigan, and in all the districts on both sides of the river. He was one of the

testators under the Ordinance of 1654. Having been turned out in 1662 he went to

Hammersmith, near London, where he spent the rest of his days. Henry Maurice says in

1675, ―That Charles Price originally gathered the church together in Pembrokeshire,

which afterwards was established by James Davies, and ordinary Presbyterian in the time

of Captain Jenkin Jones, in which Mr Jones was a teacher‖ (Broadmead Records, p517,

quoted by Dr James). But besides these two from their distant district, there were four

others who had been baptised on July 15th

1667 (before the church was incorporated),

who had lived on the banks of the river Teifi- some in Cardiganshire, Their names were

Morgan Rhytherch, Elizabeth Read, Catherine Evan, and Jane Evan, also amongst the

seven that was baptised on April 15th

1668, there was one David Thomas, Llandyssil,

Cardiganshire. There were others who lived in that upper part of the county who were

members of Rhydwilym Baptist Church, but the first that was baptised after the formation

was Thomas David Rees, who lived at Moyddyn, Llanarth Cardiganshire. He was a

wealthy man, who lived on his own estate, and had been for a time a preacher amongst

the Independents, and a co-worker with Rev Stephen Hughes, a notable independent

minister but on account of the Independents conforming on special occasions to the

service of the Church of England, he left them. I may give the story published by an

Independent historian, The Rev. D. Peter, Carmarthen: -―This man (T.D.Rees) was for

some time a member of the Independent Church in Cardiganshire, and an assistant to Mr

Stephan Hughes. But because Mr Hughes when once on a visit to Llandyssil to preach in

the time of the persecution, went to the Parish Church, to listen to the clergyman

preaching, before he preached himself, and because Mr Hughes would not confess that

that was not right (at that time, of course), and would not promise that he would not do so

again, Mr T.D. Rees and others left the Independents, and joined the Baptist Church,

which meets now at Rhydwilym, during the year that church was incorporated‖. (Hanes

Orefyd yn Nghymin, p.605)

Evidently the Baptist denomination was the strongest opponent of conformity

with the rules and dictates of the Established Church at the time, of all denominations. Mr

Barah Gwynfe Evans, the Independent historian, the author of ―Diwygwyr Cymru‖ (The

Reformers of Wales) says: ― It is a fact that the Baptists were amongst the first to plead

for the principle of Toleration in Religion‖. As early as 1611 a formal official Report was

made on behalf of the Baptists in favour of Toleration if not liberty of conscience.

127

In the Baptist Confession of Faith, that was made that year, it is said.

―That the magistrate should not interfere with religion or a matter of conscience, nor

compel a man to this or that form of religion, because Christ is a King and Law-giver

of the Church and the Conscience‖. Some Baptists went so far as to say that it should

be allowed not only for every class of Christians, but also to Jews, Turks and

Heathens, while they are peaceful and are not law breakers. ―Few‖ says Mr Evans, ―if

any amongst Independents, much less Presbyterians, would go at that time so far as

this liberty of conscience‖ (Diwygwyr Cymru, p.97) Also on page 111 he admits that

―The Baptist Church at Llanwenarth, Abergavenny, made an Official Protest in 1655

against receiving money from the Government towards the support of Religion.

Thomas David Rees, it seems, believed this, hence he was the first to be

baptised after the formation of the Baptist Church at Rushacre. Henry Maurice, an ejected

minister, whom Crosby mentions as a Baptist minister in 1675,mentions William Jones as

the pastor of this Church.

The Rev W. J .Davies in his History of Llandyssil Parish says that the old

farmhouse stood in a field of Hendy, on the land of Glandwr, near the river Gletwrfach.

As mentioned T.D. Rees was the first that was baptised after the church was

incorporated at Rhydwilym on May 12th

1668; then on the 27th

of the ninth month of

1669, according to the records, he was ordained as an Elder. Also on the same date

Morgan Rytherch and Llewelyn John were ordained as deacons, both had been previously

chosen as deacons on probation.

The name of the minister who officiated at the baptismal services is left out of

the Records, until the year 1687, and, undoubtedly, the reason was lest some of the

enemies might come across the book and find his name written there. But for the year

1687 the name of William Jones is mentioned. Some say that he himself was the recorder

of the baptismal services in the old book, and that he, being so humble and so

unpretentious, would not write his own name. It is believed that in Cardiganshire Mr

T.D.Rees conducted the baptismal services always, since he lived at Llanarth in that

county.

Communion services were held once a month alternately at Rhydwilym and

Glandwr, but Mr J Richards, in his record says: ―Since these were private residences, they

could not very well carry on in them church discipline, since the presence of servants on

special occurrences would cause some difficulty, hence church discipline and other

matters were discussed and decided upon in a meeting held on Saturday, in a place called

Ynys-fach, in Carmarthenshire; and very often there they baptised‖.

Church discipline at that time was practised very rigidly by all denominations,

and was conducted publicly in the church. Even fifty years ago it was strictly kept, and

the name of the person who would be disciplined or ex-communicated was mentioned

publicly. They may have gone to a certain extreme, but today the churches have drifted to

the opposite extreme. Among the eleven ministers of the Mother Church at Rushacre,

(Rhydwilym afterwards), there was another faithful member who lived in Cardiganshire.

by the name of James James.

In the list of members of 1689 he is called an ―Elder‖ and we find him officiating in a

baptismal service at Llwyndwr, near Rhydwilym, in 1690. The record runs thus in the old

register, which was written in English:- ― On the 5th

day of the fifth month, were baptised

Elizabeth Lloyd, of Newport ( a long distance to attend Christian service), Elizabeth

David, of Llangolman, by James James, at Llwyndwr.

The book does not say when Mr James James was called to the ministry, but

Rev. H. Price, the old minister and historian of Rhydwilym, thinks that he must have been

ordained at that time since his name is mentioned as an Elder.

128

But another old minister of the same church, who lived and died many years

before Mr Price and who knew Mr James well, says in a written book of his, that he was

called to the ministry soon after the Rev George John, one of his co-ministers. The Rev

Joshua Thomas says that both of them were ordained as assistant ministers at Rushacre

some years previous to 1689. Also he says that both of them had to suffer much

persecution. Yet he knew not when Mr John was called to be pastor of a church, but that

James James was soon called after him.

He (J.James) was a native from Carmarthenshire, and he hailed from a very

respectable family. He had a brother in the ministry with the Independents, by the name

of John James. The name of James James appears (one of the five) on the marriage

certificate of Lewis Phillip and Elinor John in 1682.

Evidently he was a strong Christian character, and I must relate here one story

said of him. A certain day had been set aside by the Government to be spent in prayer and

fasting. James James called a prayer meeting; to be held at Glandwr, and in that service

he at the commencement explained the object of the meeting. Following this a charge was

brought against the householder for allowing a preaching service in a secret meeting at his

house on a day of fasting. He was fined forty pounds, but he had not the money to pay the

fine at that moment, hence his cows were taken from him. During the day he had a loan of

the money and paid up, and he got his cows back before he slept that night. A short time

after this he took out a warrant at the Quarter Sessions, held at Lampeter against those

who had charged him and taken his money (£40), and he came out of court victoriously.

They had to pay back his money to him, but they did it very angrily, for when the solicitor

saw that verdict was on James‘s side he knocked the table and whilst stretching his arms

towards Mr James, he said; ―While this arm is attached to my body I will have my

revenge on this sect‖. Strange to say he was never able to draw back his arm but with pain

that increased until it totally fell off his body, and he died in a most pitiful condition.

Though he and the Rev G. John were considered to be very spiritually minded

one incident in their lives shows how weak human nature is, even in Christian brethren.

Both of them at the request of the Church at Rhydwilym, went in the year 1693 as

messengers to the Baptist Association held at Bristol (and his name J. James, appears as

one of the eighteen who signed the letter of the association for that year to the churches).

During their stay at Bristol a rather strange incident happened. Both of them

remained over the Sabbath after the Association at Bristol. A Sabbath communion service

was held at the chapel where they attended. The church there did not practice the laying

of hands, as the Baptists at Rhydwilym did; hence George John thought it would not be

right for him to sit with them in communion, but James James thought differently—that

he could join with them at the Lord‘s table for once, though they differed in that matter.

That led to coolness of feeling between them. At that time both of them were ministers at

Rhydwilym Church, but this incident led to a separation between them, just like what

happened between Paul and Barnabas concerning John Mark in Antiochia. George John

remained to be a minister at Rhydwilym while James James identified himself with the

branch at Glandwr. This branch removed afterwards into a farmhouse called Rhosgoch,

and then to Velindre, then to Tŷ –Tan – Y-Allt that was sometimes called Tynewydd

(Newhouse) and at last to Newcastle Emlyn, where it remains to this day.

We find that George John signed the Bristol Association letter in1694, ant that

he and James James signed the letter of 1697. It is thought that George John died in 1700,

and James James in 1732, when he was much over 80 years old.

129

CLYNHERCYN and CILFOWYR.

But when and how was the Baptist Church formed at Cilfowyr? As mentioned

Lettice Morgan undoubtedly was one who had great influence and held services at their

home. Also John Phillips, of Cilcam.

T.D.Rees was one of the three first ministers of Rhydwilym Church, and he

laboured mostly in the northern branch (Glandwr), which after his death resulted in the

formation of a church at Newcastle Emlyn.

At that time the Rev Stephen Hughes, one of the 2000 ministers who had been

cast out of the church and was at Meidrym in 1662, and who had been imprisoned as well,

had become a great Evangelistic power, and belonged to the Independent denomination.

He was a great organiser as well as a powerful preacher. One of his co-preachers in South

Cardiganshire and North Pembrokeshire was a minister by the name of John Thomas, in

whose church at Brynberian there was a ―very Pious man‖, according to Rev. D. Peter,

the Independent Historian, who lived in a farmhouse, by the name of Cilcam, in the parish

of Eglwyswen. His name was John Phillips. He being a very conscientious man became

very uneasy as to the ordinance of Baptism, Was it scriptural or not! At last he became

convinced that it was his duty to be immersed according to the way he understood his

great Master‘s word he obeyed, and made known to some of his fellow members that he

desired to withdraw from their fellowship. But they persuaded him not to be hasty; that he

should bring it before the church, and make himself clear on the matter, and to see

whether they could satisfy him or not. At least to give them an opportunity of holding a

meeting on the subject before he left them. He consented, and a day was fixed. George

John was one of the Baptist ministers at that time, and Mr Phillips would have him to

come with him before the Independent congregation, at least he might not be able to

answer some of the questions put to him. When the day came, they met at a place called

Castellmalgwyn, near Llechryd, there the matter was talked over and discussed

thoroughly in, a Christian spirit, but at the close of the meeting he confessed that he was

not satisfied with their arguments. Hence they agreed that a public service should be held

at Penlan, Eglwyswen, (an adjoining farm to Cilcam) and that two sermons should be

delivered on the subject by two ministers, the Rev John Thomas, Brynberian, to preach on

―Paedo-baptism‖, The day came and his chosen text was the ―Commission of Christ to his

Apostle‖, according either to Mathew or Mark. After he had delivered his sermon his

fellow –ministers in the denomination said he should not have chosen that text, but rather

have gone to the Jewish Covenants. However he took up so much time delivering the

sermon that the people were tired, and it was decided that the sermon on ―Believer or

Adult Baptism‖ should be delivered in a Month‘s time, in the same place.

The Rev George John, one of the Baptist ministers, had no inclination to

preach on the subject; hence the duty fell on the Rev John Jenkins, another minister of the

same church. He took up the same text as Mr Thomas, which gave him an opportunity of

replying to his expressed arguments. Without going into further details, the result was that

many of the hearers were confused, but John Phillips had been satisfied, and others also

were convinced on the subject. He was Baptised on the 10th

June 1692.The Rev D. Peter,

Carmarthen, the Independent historian, says that the second meeting was held on the

following day, However, that matters but little, but Mr Peter admits the result, and says:-

130

―In consequence of the meeting, many of the members of Mr Thomas‘ church

joined the Baptist, and this has caused the Independents in those districts to appeal to the

Rev Samuel Jones, Brynllwarch- one of their greatest ministers in Wales at the time- to

write a book in defence of paedo-baptism.

Cilfowyr (or Cilcam) as it was originally called was not only large in its

number of members, but a very active church as well. In 1706 meetings continued to be

held at a farmhouse called Rhosgerdd, about 4 miles from Cilfowyr, which eventually

developed to the establishment of a church at Blaenwaun.

It seems that Rhydwilym church had started to hold meetings at Newport,

Pembs, so early as 1675, but when Cilfowyr church was built in 1716(initially called Tŷ

Gwyn orWhite House) they and the branch at Llangloffan, (Dewsland) undertook the

responsibility between them, according to the conveniences they had between them,

though Newport is situated about 10miles from Cilfowyr, and more from Llangloffan.

They manifested much faithfulness in holding services there for many years in a cottage.

Such has been the Christian labours of our forefathers in Pembrokeshire, and we have

entered into the fruits of their labour.

The Rev Samuel John laboured faithfully here as a minister for 20 years after

the chapel was built in 1716, and he died in 1736, aged 80.As a preacher he had a special

way of his own of expressing his thoughts, so that people would remember his sentences

for a long time; and he was compared to the Rev Daniel Burgess, London.

A Division

When he died there were two other ministers in the church. The Rev James

Williams and the Rev David Thomas, also Mr John Richards, John Morgan, and N.

Edwards, were there as local preachers, but had not been ordained as ministers. The

question arose soon after Mr John‘s death, which of the two ministers should be

appointed as a pastor of the church, Mr James Williams had been baptised in 1696 and as

such was one of the original members who had formed the church (and his son, William

Williams, became the pastor of Olchion Church), and had been amongst them as a

member for two years, whilst Mr David Thomas was comparatively a young man- not 40

years of age. Some were in favour of Mr Williams on account of his long and deep

experience; others favoured Mr Thomas, because of his youthfulness, eloquence and

energy. This matter caused much talk and disunity amongst the members of this large

church for a time. At last it was decided to hold a meeting to discuss the matter

thoroughly. The meeting was held, but no agreement was made, and at last they divided

into two churches-each church having its own pastor, but there was a bitter feeling

between the two parties. They remained so for many years. In the association, held at

Hengoed in 1738, this matter was brought on, and in the association letter to the churches

there is reference to it. It says: ―Tempers on both sides were too warm on the occasion.

The association advised in the best manner they could, and a day of fasting and prayer

was appointed through the churches on their account, with a due remembrance of others.

Mr Thomas Mathias, the pastor of Rhydwilym, preached from Jeremiah 111.15, a text

very suitable to their times when pastors were removed every year‖ (by death) The verse

was, ― And I will give you pastors according to mine heart, which shall feed you with

knowledge and understanding‖.

Great Joy.

The following year the Association was held at Llanwenarth, on the 12th

and

13th

of June 1739. A great wave of joy came over the conference there, on having the

report from Cilfowyr Church, that the prayers of the churches had been answered—that

the church had accepted the advise of the previous Association, that contention had

ceased, and that the two parties had been fully reconciled.

131

The church at Cilfowyr had agreed to ordain the two men, Mr Williams and

Mr Thomas, as co-pastors of the church, and that they were to administer the ordinances

alternately. The two ministers agreed, and worked together very well, but the senior soon

failed by age, and the work fell on the junior minister.

The First Association at Cilfowyr, this was held on Whitson week, 1740 and

reports came to the conference of the hopeful condition of the churches. New chapels had

been built, and ministerial gifts were increasing. This was very encouraging, for so many

pastors had passed away during the previous years, amongst them the Revs, Morgan

Griffiths, Hengoed, Caleb Evans, Pentre, etc, and the Rev Joshua Thomas says in his

history of the Welsh Baptist Association. - ―Year after year we have noticed the removal

of several worthy pastors, who died in a good old age when they had long and honourably

served their generations. Alas, now a greater stroke was felt than any of late, Mr Enock

Francis was removed in February preceding this meeting—a strong man, of good

constitution, about 50 years of age. This gave a shock to the whole association, and to all

in the county. He used to visit the churches once or twice a year as he could make it

convenient, and crowds used to flock to hear him, professors and profane.

Enock Francis

It seems that he was a most remarkable man, and a very eloquent preacher. He

hailed from a noted Baptist family. The Rev Joshua Thomas made a special effort to trace

his ancestors. He found out that a man by the name of Francis David lived about the

beginning of the 17th

century somewhere in the neighbourhood of Glandwr, Cardiganshire

(the place where we find in 1668, were Baptist members of the church at Rhydwilym). He

was a land owner, and was a comparatively wealthy man, and he had three sons, David,

Evan,and Thomas, Mr Evan Francis was baptised in 1668, the year in which Rhydwilym

was incorporated. His name though does not appear in the list of members on the old

register, so it appears that his baptism took place during that year after the church had

been established. But we have the name of one Francis Thomas on the list, who lived in

the parish of Pencarny; also the name of his wife. These three brothers had three sons,

according to Joshua Thomas; Francis David Francis, Frances Evan Francis, and Frances

Thomas Frances. The last two as mentioned already were baptised during the time of the

persecution, but Frances David was not, and it became that he at last had to sell his land,

for some reason or other. Francis his son had not been baptised in 1689—at any rate his

name is not on the list. Though his two cousins had volunteered under the yoke of Christ

before him, yet says Mr Thomas ―I hear that Mr Francis David Francis was a remarkable

man in a religious sense, and a very faithful member. Mr Enoch Francis was his son, and

of him Mr Thomas writes: - ―He was considered by many to be the greatest man in his

time of the Baptist denominations in Wales, especially as to his winning gifts in the

ministry‖. He was born in a farmhouse called Pant-y Llaethdy, and was one of twins, but

his brother Elias died soon after he was born. When Enoch was three years old he fell into

the river Teifi, and was nearly drowned, but his sister ran to her father and told him that

Enoch was in the river. He immediately went and rescued him from the jaws of death. As

such he was much like Moses of old. He began to preach when he was 19 years old, in a

cottage in the parish of Llanllwni, which was called Pengwaen. His text was Isaiah 55,

but Mr Thomas could not say whether he took one verse or the whole chapter. He (Mr

Francis) was always very fond of that chapter all through his life.

In the list of ministers who were in the London Fund, the name of James

James is found as one of the foremost ministers, and the names of Enoch Francis, and

Thomas David, of Rhosgoch, as of the second class, or the young ones.

132

They were divided in the list as such, and there are others mentioned who had

commenced that year.

He had a special talent for dealing with members who were in disagreements,

and to restore peace in families, churches, and denominations. Love, peace and unity were

the chief characteristics of his ministry. He emphasised the blood of Christ as the great

means of joy. When the disagreement arose at Rhydwilym Church, which caused much

feeling, he wrote a letter to them, urging them to restore love and peace. It was dated

1725, and was signed by the Revs. James James, Enoch Francis, Thomas David, Abel

Francis, William Melchier, and Rees David. The Rev Joshua Thomas says of it: - ―It was

composed in a very kind and winning way‖.

It was written in a house called Tan-yr-allt, because there were no meetings

held at that time at Glandwr, and there was some hindrance to hold meetings at Rhosgoch.

Here the church rented a house, or rather a barn, for the time being to hold their meetings-

Tan-yr-allt-and this was the first in Wales that was called ―A meeting House‖—Tŷ

Owydd. All the others were private houses in which people lived, and in which our

forefathers held their services for 60 years. The letter from this church to the Association,

in 1734, was written at this consecrated meeting house- Tan-yr-Allt.

Here Mr Abel Francis and Mr William Evans were called to begin to preach,

who according to tradition, started on the same day, but the latter eventually left the

Baptists and joined the Church of England. The former was a relative of the Rev Enoch

Francis,Mr Evans it seems, had left the Baptists before 1725, because his name does not

appear as signed on the letter sent to Rhydwilym Church. Mr Enoch Francis commenced

preaching when he was 19 years of age, and was ordained when young because the

minister, the Rev J. James, had become old, and was in need of an assistant at the time.

Some of the Ministers during the early years at Cilfowyr.

Samuel John. The first minister and one of the earliest Baptists in Manordeifi.

He died on the 21st of June 1736 aged 80. And was buried in the burial ground at Cilfowyr,

where there is a tombstone to his memory.

James Williams. He was a co-minister at Cilfowyr in 1716, and died in 1745

John Morgan. He was baptised at Cilcam in 1705, aged 19 and lived at Cardigan. He died in

1760.

Nicholas Edwards. He was co-minister in 1718. He died in 1760.

James Lodwig. Ordained in 1761. He died a young man in 1762.

John Richard. He died in 1745.

David Thomas. Died 14th April 1773.aged 74, and buried at Cilfowyr where there is a

tombstone to his memory.

William Williams, Son of the above James Williams, He moved to Olchion, and finally to

Maesyberllan.

David Evans, died 1790 aged about 50.

Thomas Morris, Went from Cilfowyr to North Wales 1784.

David Morris, Died in Carmarthen in 1791, he was a brother of the above Thomas Morris.

Lewis Thomas, Died in 1788. He was the father of Titus Lewis of Carmarthen,also minister,

and author of ―Hanes Prydain Fawr‖(1810) and other books, who married a sister of David

Evans of Cilfowyr, who became a Baptist minister in Radnoshire.

Thomas Hutson, Died 1794.

Thomas Henry, Died about 1797. William Williams, Died in 1799.

David Evans, Died 28th February 1808 aged 88, and buried at Cilfowyr.

John Evans, Died in 1818.

133

The chapel had to defend its rights at the assizes in Carmarthen.

In 1926 the trustees had moved two gates and widened a small portion of land in front

of the chapel to facilitate the turning of cars and the turning of the Hearse during

funerals. The defence being that the chapel had uninterrupted use over 200years.

The end result being that on the advise of solicitors an agreement was made between

the parties to avoid what could become a very long expensive case, and also due to the

fact that the deeds of the chapel did not show a plan of the land. Ownership of the

land in dispute was conceded but rights of way and use of the baptistry was given to

the chapel.

(About 40witnesses were available to give evidence for the chapel, and considerable

local interest was shown in the case)

―This surely was a miracle‖.

1932. July 31st. A baptism had been arranged for that Sunday morning, when the

congregation arrived it became apparent that somebody had let the water in the

baptistry out overnight, and the baptism had to be postponed, the members that had

gathered to witness went into the chapel for the service, during the service it was

apparent that they were in the middle of a ―lightning and thunder‖ storm, when the

storm subsided one of the congregation went out and walked down to the baptistry

and was delighted to find it full of water, he went back and sent a note to the minister

of his findings, and to everyone‘s delight the baptism took place . It seems that the

―storm‖ only occurred in a very small area around Cilfowyr, even a few miles away

no one had witnessed any rain.

Baptised were: -Elizabeth Evans, Cilwendeg.Eluned Williams,Pontrhydyceirt. May

Rees, Llwyncrwn. Alun Thomas, Cwmfelin. Glyndwr Gibby, Tŷcapel, Cilfowyr.

1933.September 24th

. Baptism.

Owing to the farmer having diverted the water from the spring, arrangements had

been made to carry water for the baptism, A lorry had been hired from the Cow &

Gate milk factory at Newcastle Emlyn with empty milk churns to be filled at Cenarth

Falls with water, numerous members had gathered at the falls to help fill the churns,

however when the lorry arrived they were delighted to be told that all the churns had

been filled by the ―Fire brigade‖ at Newcastle Emlyn, and they all proceeded to

Cilfowyr and carried the churns the last 25yards down to the baptistery. A few of the

members stayed overnight to act as ―security‖ guards in order to make sure that no

one had the opportunity to let the water out again.

It is pleasing to note that some 65 years later in conjunction with the sale

of Cilfowyr farm Mrs Jennie Jones of Cilfowyr Grange and her daughter

Janet Hand donated the area that that had been in dispute to the chapel.

134

History of the Welsh Baptist Association. By Joshua Thomas 1650-1790.

(Interesting Extracts)

1704. This year, another branch of Rhydwilym church, which met at Kilcam, and

Kilfowyr, formed into a church, and for their pastor, they chose Mr Samuel Jones,

who was one of their number, and had long laboured among them with great

acceptance.

1705. Association met at Llanwenarth, May 29. Here nine churches are named in

tolerable order. The new church at Kilcam is called Whitechurch, the name of the

parish; and Glandwr is called Velindre the place, perhaps, where they then mostly

met.

1725. Llanelli18th & 19th

of May. The next meeting to be held at Cilfowyr,

(pronounced Kilfowyr)

1726. Cilfowyr, Whitson –week, the meetinghouse here was built ten years before. It

is rather a wonder the association had not met in it sooner. This letter observes, that

the churches were mostly at peace,

1738. Hengoed, 23rd

& 24th

May. The churches were mostly prosperous, yet not

without sorrow. There was now a disagreeable contention at Cilfowyr about a

successor to the late Pastor Mr David Thomas, who had exercised his gifts with

acceptance for ten or twelve years, though younger, being popular and acceptable,

might be more beneficial to the church than an aged person. Tempers on both sides

were too warm on the occasion. The association advised in the best manner they

could, and a day of fasting and prayer was appointed through the churches on their

account, with a due remembrance of others.

1739. Llanwenarth. 12th

and 13th

of June. This letter this year expresses joy and

gladness, because prayers had been answered, advise received, contention had ceased,

and reconciliation was made. Cilfowyr church had agreed to ordain the two ministers

mentioned under last year, that they might administer the ordinances alternately. The

two ministers agreed very well, the senior soon failed by age, and the work fell upon

the junior.

1740. Cilfowyr. Whitson week, the circumstances of the churches appeared hopeful,

meeting houses had been built, ministerial gifts were increasing. This was a mercy, as

so many pastors had been lately removed. Brother Morgan Harris preached from Job

xxxiii, 24 and Brother Hugh Evans from 2 Kings.ii.14. Mr Hugh Evans always

preached in English and repeated a little in Welsh. Most of the persons whose names

appear in the letter of last year signed here and also John Richards and John

Morgan these were two helpers at Cilfowyr. John David Nicholas, and Rees Jones

were from Mr Francis‘s church. As upon his decease they had no ordained minister,

though several helpers; they agreed to ordain these two, and Mr Thomas David, in

May ensuing. Mr Jones was then a promising young man, the other two were aged,

and had been long in the ministry.

135

1743. Cilfowyr Whitson- week. A particular circumstance occasioned the

Association to be here again so soon. It was no contention, but love, (This was the

first association that ever the writer of this history attended)

1760. Cilfowyr. 11th and

12th

of June. This year, for the first time the association Letter

was printed. This year died Mr John Morgan, an aged assistant at Cilfowyr.

Three were ordained at Cilfowyr to help occasionally.

1762. Pentre 9th

and 10th

June. This year died Mr James Lodwig, one of the three

ordained at Cilfowyr last year. He had been in the ministry there about 20 years, and

was an acceptable preacher.

1764. Maesyberllan.6th

and 7th

June. Under 1737 some notice was taken of the debate

that year concerning Laying of hands. There happened to be another on the same

subject in the church at Aberduar in 1743, though it was not of long continuance. The

churches all held it except Maen-y berllan, but some were very zealous for it, and

others more moderate. Cilfowyr church was among the zealous ones, yet there were

some members in that church, who were in doubt about the subject, and thought the

others were rigidly zealous. The debate gradually extended itself. Brother Timothy

Thomas the pastor at Aberduar was zealous for the article. As the controversy spread,

he drew up a few thoughts on it, and at a quarterly meeting in those parts, read it to

the ministers present. And by some of them he was urged to print it. He put it to press

this year, and also a Selection of hymns, which were of his own composing.

1765 Dolau Radnoshire, the fifth Tuesday and Wednesday in June. This year came

out an anonymous reply to Brother Timothy Thomas‟s on Laying of hands. The parties

in this dispute disagreed about the address, in the circular letter, which generally

began thus, ―The elders, &c holding Baptism, upon faith and repentance, Laying

hands on baptised, &c‖. Those against Laying of hands were by this address either

excluded, or led to say an untruth. The debate grew warm here, but was conducted in

a tolerable good temper, of which I was witness. My brother Timothy was earnest for,

and Brother John Thomas steady against the practice. They had been long fellow

labourers in the same church, but now the latter was at Maen-y-berllan, and they were

both very worthy valuable men, and able ministers, though in this they could not

agree. At this time the affair was left undecided. Glyn church had brought a letter, but

as they were not under imposition of hands, the association would not then receive

them into the connection.

1766. Llanelli. 11th

and 12th

June. The debate about the address was reassumed, and

decided here. The words were inserted, after Laying on of hands, ―As with others of

the same sentiments, except Laying of hands,‖ and thus it continues to this day, but a

little abridged. This reconciled the association, but the debate still continued at

Cilfowyr and Brother Timothy published a defence of his tract upon the subject. This

year a young man proposed for communion at Cilfowyr; but was rejected, because he

could not acknowledge that Laying of hands was a positive institution of Jesus Christ,

though he was willing to submit to it as an usage in the church. This revived the

dispute, and created uneasiness, the parties in the church proposed various terms on

both sides, and thus they continued another year.

136

1767. Moleston. 3rd

and 4th of June. The cause in the address this year runs thus; ―

With others who all of us agree with the article contained in the Confession of faith

set forth in London in 1689.‖

As the members at Cilfowyr could not agree cordially about Laying of hands,

those who were for it proposed, as the most likely way for peace, that those who were

against it should depart in a friendly way, and form a church themselves, especially as

there were among them an ordained minister and deacon. So they did; hence the

separation was in peace, and for the sake of peace. Both sides kept their temper

remarkably well though the whole business, though it was long in agitation. Those

who went off were about twenty-five, of whom Mr John Richards, an aged ordained

colleague, was one. They formed into a church this year, and chose him for their

pastor. He had for his assistants Messrs William Williams and Thomas Henry, both

included in the above number Thus peace was restored to this church, as well as to the

association. And since that time this article has given no great trouble.

1784. The same year died Mr Thomas David of Cilfowyr an acceptable assistant there.

By this time the Baptists were increasing in North Wales. A tolerable large

meetinghouse was erected chiefly in 1781, near the centre of Anglesey. A

considerable part of the money to defray the expense was procured in South Wales.

By the influence of Mr William Williams of Ebenezer, Dr Llewelyn of London, and

Mr David Evans of Dolau. Mr Williams exerted himself honourably in this affair, and,

difficulties being surmounted, the house was named, as his own place of worship is,

vis. Ebenezer.

1788. Mr Lewis Thomas, the senior pastor at Cilfowyr, was removed to his long home

after this association.

137

Trustees of Cilfowyr Chapel 1900,-2000.

Memorandum of Choice and Appointment of New Trustees of the Chapel formally called

the White House or Tygwyn with the Dwellinghouse Outhouses Buring-ground,

Baptistry,Right of Water Quarrying and conveying stones and premises thereto

adjoining and belonging situate in the Chapelry of Cilfowir in the Conty of Pembroke at

a Meeting duly convened and held for that purpose in the said Chapel on the thirteenth

day of April One thousand nine hundred. William Cynog Williams of Cilvowyr, Baptist

Minister-----Chairman.

Names and descriptions of all the Trustees on the constitution or last appointment of

Trustees made the First day of August One thousand seven hundred and eighteen

Samuel John in the parish of Manordeify in the County of Pembrock,

Minister of the Gospel, and Pastor of the Denomination assembling at the said Chapel.

Howell Morris in the parish of Eglwyswrw in the County of Pembrock,Deacon.

Thomas Williams in the parish of Newport in the County of Pembrock,Deacon.

Names and descriptions of all Trustees in whom the said Chapel and premises now

become legally invested

First: Old Continuing Trustees: - All Dead.

Second: - New Trustees now chosen and appointed: -

David George of of Nantyrerid in the parish of Manordeify Farmer

Thomas George, of Gorsfraith in the parish of Castellan, Farmer

Johnathan George of Ffynoncoranau in the parish of Bridell, Farmer

David Davies of----------- ---------------------------Minister of the Gospel

David George, of Penralltlyn, Farmer.

William George, Of Cilast, Farmer.

Simon James, of Llwyncrwn , Labourer.

Thomas Daniel, of Ponrhydyceirt, Mason.

David Edward Jones, of Of Pontrhyd yceirt, Gardener.

(all in the parish of Manordeifi)

David Davies of Llwyncelyn in the parish of Cilgerran, Farmer.

(All in the County of Pembroke)

Griffith Thomas Coedmor of the parish of Llangoedmor, Gardener.

John Owens, of Parkypheasants in the parish of Llangoedmor, Labourer.

William Jones,of Tanybank in the parish of Llandygwydd, Labourer.

(All in the County of Cardigan)

Dated this Thirteenth day of April One thousand Nine hundred.

William Cynog Williams Chairman of the said Meeting.

Signed, sealed and delivered by the said William Cynog Williams as Chairman of the said

Meeting at and in the presence of the said Meeting on the day and year aforesaid in the

presence of: - James Jones. Bank. Labourer. Thomas Jones, Cilast. Labourer.

138

Memorandum of the choice and Appointment of New Trustees

17thday December 1915

New Trustees-now chosen and appointed: -

William Phillips of Penralltgoch in the parish of Manordivy in the County of Pembroke

Farmer

John Evans of Newchapel in the parish of Manordivy and County of Pembroke Gardner.

William Owens of Backe in the said parish of Manordivy and County of Pembroke,Carpenter.

Signed Sealed and Delivered by the said Thomas James as Chaiman at the said Meeting at

and in the presence of the said Meeting on the day and year aforesaid in the presence of: -

T Thomas, & J George, Penralltllyn Cilgerran.

Johny Stephen Parry, Watchmaker, Maeswameloy Llangoedmor Cardigan.

New Trustee 15thSeptember 1933

-

Gwilym Bowen, Penlanfeigan Boncath.

Thomas Thomas, Cwmfelin Blaenbulan Boncath.

Thomas John George, Penwernddu Boncath.

John Edgar George, Penralltllyn Boncath.

James Williams, Penlan Farm Abercych.

David John Bowen Cilwendeg Boncath.

New Trustees. 3rd

March 1961

Benjamin James Bowen Bromeigan Boncath.

Dewi Bowen Penlanfeigan.Boncath.

Evan Thomas Bowen Cefn-Gwndwn Capel Evan Newcastle Emlyn

Keith Thomas Bowen Penlanfeigan Boncath aforesaid,

Benjamin James Davies Ty‘r Capel Cilfowyr Llechryd.

Gwyn Lewis Evans Castell Malgwyn Farm Llechryd

Gwilym Kenneth George Greystone House Cilgerran

David Neville George Pengwernddu Boncath

David Picton George Goitre Boncath aforesaid,

New Trustees 3rd

March 1961

Sandra Elinor Singleton Ger-Y-Coed Verwig Road, Cardigan,

Malgwyn Rhys Evans Argoed Feidrhenffordd, Cardigan,

Emyr W Evans Mnor View Garregwen,Llechryd,

William R Bowen Dolau Teifi Adpar,Newcastle Emlyn

.

139

First Deed Of Cilfowyr 1718.

This Indenture made the first day of Aug in the fifth year of the Reign of

our Sovereign Lord George, by the grace of God of Great Britain France and

Ireland,King Defender of the faith . And in the year of our Lord one thousand

seven hundred and eighteen Beetween James Morgan of the County Borough of

Carmarthen of the one part and Samuel John of the parish of Manordivy in the

County of Pembrock Minister of the Gospel of our Lord and Saviour Jesus Christ

and Pastor of the Congregation or assembly of Protestant Dissenters Baptized upon

Profession of their Faith according to the Ordinance of Baptizm ordained by our

Lord and Saviour Jesus Christ as in the scriptures of the new Testament Plainly

clearly and obviously appears and which Congregation or assembly do usually

meet or hold their meetings for Religious Worship at or in a certain House called

The White House or Ty Gwyn in the Chappelry of Kilvowir in the said County of

Pembrock, and which House is appointed and allowed for the meetings of the said

Congregation or Assembly for Religious Worship there according to the way and

manner of such Protestant Dissenters and as they find and see in the said holy

Scriptures contained. And Howell Morris of the parish of Eglwyswrw And Thomas

William of the parish of Newport in the said county of Pembrock, Deacons of the

said congregation or Assembly of the other part. Witnesseth that the said James

Morgan for and in consideration of the sum of Five shillings of lawful money of

Great Britain by them to him in hand paid at and before the sealing and delivery of

these present The receipt hereof he doeth hereby acknowledge, And also for divers

other good causes and valuable considerations him the said James Morgan more

especially hereinto moving Hath Demised Granted Sett and Lett And by these

present doth Demise Grant and Sett and Lett unto these the said Samuel John,

Howell Morris and Tomas William, All that parcel of land containing in length on

the upper side thereof about Eighty Eight Yards (3feet to a yard) and on the lower

side thereof about one hundred and sixteen yards and Breadth on the upper end

thereof About Twenty nine yards, and on the Lower end thereof about forty yards,

be the same more or less, and situated lying and going in that part of the land of

Kilvowir which is between the Chappel Close of Kilvowir and the wood called the

Allt of Kilvowir and in the Chappelry of Kilvowir in the said County of Pembroke,

and the said lower end of the said parcel of land adjoining to the Highway on the

North side of the said Chapel Close, and opposite to or over against the well or

spring of water in the said Cappel Close, and on the said lower end of the said

parcel of land is built the aforesaid certain House called The White House or Ty

Gwyn for the said meetings of the said congregation or assembly of the said and

such Protestant Dissenters Baptized and which shall be Baptized upon profession

of their faith according to the Ordinance of Baptizm of Believers ordained by our

Lord and Saviour Jesus Christ as aforesaid ,And which said parcel of land is

enclosed with a hedge on aforesaid sides and on each of the said ends thereof for

the use and accommodation of the said Congregation or Assembly that do or shall

meet or hold their meetings for Religious Worship as aforesaid and according to the

way and manner of such Protestant Dissenters, Together with free Liberty to and

for them or any or either of them at any time or times hereafter, to go to fetch or

carry water from the said Chappel Close to the said house already built and to such

other house or buildings that shall hereafter be builded on the said Parcel of Land.

140

As shall be necessary or convenient for them or any of them to have or use there.

And also free liberty to make or cause to be made in the said Chapel Close below

the said well or spring of water a Convenient Baptizing place as they or any of them

shall think fit, with the water from the said well or spring to run thereunto

sufficient for the Baptizing of such Protestant Dissenters as shall desire and as the

said congregation shall think fit to be Baptized upon profession of their Faith

according to the ordinance of Baptism of Believers as aforesaid, and to have hold

and enjoy the same from time to time and at all times as often as there shall be

occasion for such use and purpose ,And free liberty or Ingress Egress and Regress

and for all persons whom present on such occasion and occasions without any

denyall hindrance or interruption of, by or from him the said James Morgan his

heirs or Assignors or any other person or persons claiming by from or under him or

them, And together also with free liberty to and for them or any of them and their

Agents and workmen at any time or times hereafter to go and dig stones in or near

the Quarry where the stones for the said meeting house called The White House or

Ty Gwyn were digged and had and to carry the same home with horse and oxen on

carts or with horses and carts or sled over the land of Kilvowir to and upon the said

parcel of land by these presents granted as aforesaid for the building of such other

house or stable or other buildings as shall be built thereon for such accommodation

and convenience as aforesaid. And together also with free liberty to and for them or

any of them and their Agents and workmen at anytime or times heresoafter when

and as often as occasion shall require or as they or any of them shall think

necessary for the repairing of the said House or such house or stable or to other

buildings as shall be built thereon as aforesaid

To have and to hold All the said parcel of land and the said hedge about the

same and the said Meeting House called the White House or TY Gwyn built thereon

as aforesaid and all such other house and stable or other buildings as shall

hereafter be built thereon as aforesaid, And all and singular the free liberties by

those present granted aforesaid forthwith accommodation and Convenience of the

said congregation of Protestant Dissenters being Baptized Believers as aforesaid

And All and singular the promises by those present demised and granted as

aforesaid with their appurtenants of their appurtenances unto them the said Samuel

John ,Howell Morris, and Thomas William from the day of the date of these

presents aforesaid for and During and unto the full end and term of On thousand

years from thence next ensuing and fully to be completed and ended or as long as

water shall run or be running or be in the River Tivy between the said County of

Pembroke and the County of Cardigan without impeachment of or for any manner

be cast on the said demised and granted in trust only for the use accommodation

and Conveniency of the said or such congregation of Protestant Dissenters being

Baptized Believers as aforesaid which and shall meet or hold their meetings at or

in the said meeting house called The White House or TY Gwyn, for Religious

worship there as aforesaid and according to the way and manner of such Baptized

Believers as aforesaid from time to time and at all times or at any time or times

hereafter during the said for as they or any of them of such congregation shall

think fit or approve, They the said Samuel John, Howell Morris, and Thomas

William, being interested in and entitled to and possessed of the said promises by

the persons demised and granted to them as aforesaid and in Trust as aforesaid

only for and during their lives

141

And at or upon and after their deceases the Interest Title and Possession of the said

premises by these present demised and granted as aforesaid to and shall be in the

next Pastor or Minister and the next Deacons, of the said or such Congregation of

the said Baptized Believers usually meeting or holding their meetings for Religious

worship there as aforesaid for and during their lives in and upon and under the

same Trust still and for the same use accommodation and convenience as aforesaid

only ,And for or like manner to be in the Pastor or Minister and Deacons of such

Congregation there supporting or that shall support one another and so

supportively for and during the rest and residue of the term of one thousand years

or other term by those presents granted of the said promises as aforesaid and to be

in no other person or persons whatsoever save and only such Pastor or Minister

and Deacons for the time being still as aforesaid for and during their lives in and

upon and under the same Trust still and for the same use accommodation and

conveniency as the said and such Congregation of Baptized Believers as aforesaid

meeting or holding their meetings there for Religious worship as aforesaid Yielding

and paying therefore yearly during the said term by those presents granted as

aforesaid unto the said James Morgan, his heirs or Assignee Rent of one

peppercorn on the twenty ninth day of September yearly if it be lawfully demanded.

And the said James Morgan for himself his heirs and Assignees doth herby

covenant, promise grant and aggress to and with them the said Samuel John,

Howell Morris and Thomas William jointly and severally during their lives and the

life of the longest living of them and to and with the succeeding Pastor or Minister

and Deacons of the said such Congregation or Assembly of such Protestant

Dissenters for the time being jointly and severally successively from such time and

at all times during the said term being the said or such Congregation of Baptized

Believers as aforesaid that they or any and either of them shall or lawfully may

from time to time and at all times during the said term by those present s granted as

aforesaid peaceably and quietly have hold use posses and enjoy All and singular the

said premises by those present demised and granted or mentioned or intended to be

by those presents demised and granted as aforesaid with the Appurtenances to the

same as aforesaid And All and singular the free liberties by those presents granted

as aforesaid for the use accommodation and conveniency of the said and such

Congregation of Baptized Believers as aforesaid meeting or holding their meetings

as aforesaid And all and singular the free Liberties by these presents granted as

aforesaid without any for the use accommodation and conveniency of the said and

such Congregation of Baptized believers as aforesaid meeting or holding their

meetings there as aforesaid as fully and amply in every respect as the same are by

these presents demised and granted as aforesaid without any Lett, suit, trouble

molestation disturbance interruption, hindrance or denyal of by or from him the

said James Morgan his heirs or Assignees or any other person or persons

whatsoever lawfully claiming by from or under him or them or any or either of

them.

In Witness whereof the said Parties to these presents have hereunto

interchangeably set their hands and seals the day and year first above written.

JAMES MORGAN

142

Sealed and delivered (The Treble Six pence Stamps being apparent on this

parchment) in the presence of: -

Annie Morgan, Received the day of the date of the within written

Nicholas Edward, Indenture by me the within named James Morgan

William Melchior, of the within named Samuel John Howell Morris

John Morris, and Thomas William the within mentioned

William James, consideration sum of Five shillings paid by them

Thomas Lloyd. To me as within written I say received the said sum

Of £0. 5s. 0d by me James Morgan.

The witnesses who wrote their names to the sealing and delivery of these

presents and to the Receipt of the five shillings consideration money as

acknowledged on this side of this skim of parchment are: -

1 Anne Morgan the daughter of the said James Morgan

2 Nicholas Edward of St Dogmells a Minister of the Gospel. within mentioned

3 William Melchior of New Castle Emlyn a Ruling Elder of such Baptized

Congregation

4 John Morris of the parish of Kenarth a Rulling Elder of the Congregation within

mentioned

5 William James of the parish of Llantood a Deacon of the said Congregation

within mentioned

6 Thomas William of the Town of Kilgerran member of the Congregation within

mentioned.

Enrolled in Her Majy’s High Court of Chancery the Sixteenth day of May in the

year of our Lord 1862 Pursuant to the law of Parliament 24th

Victoria Cap 9

12820

S Ward, Deputy.

143

Cof Lyfr (Tud 3)

Eglwys Cilfowyr.

Yn

Rhoddi hanes dechreuad yr Eglwys.

Cyffes-ffydd yr Eglwys: Cyfoeth yr Eglwys.

Urddiad a Sefydliad y Gweinidogion a‘r diaconiaid.

Bedyddiadau: Adferiadau; a Derbyniadau trwy lythyrau.

Diarddeliadau; Marwolaethau; a gollyngdod trwy lythyrau.

Priodasau.

——————————————————————————–

Hyn a ysgrifenir i‘r genedlaeth a ddel: a‘r bobl a greir a foliant yr

Arglwydd.

Salm C11. 18.

1844

Yr adysgrif hon wedi ei wneud pan yn chwilio am hen hanes y Capel godderbyn a

dathlu 300 mlwyddiant yr achos, (2004) a theimlo efallai fydd na rhywun yn

gwerthfawrogi na fydd rhaid eistedd yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth i

weld yr hen gofnodion hyn. Rwyf wedi ymdrechi ei ysgrifennu fel y mae yn wreiddiol

yn y llyfr, ac ni wneud unrhyw ymgais i’w golygu ond oherwydd hen lawysgrif y

cyfnod, efallai fod na ambell gamgymeriad ar fy rhan i hefyd.

William R Bowen, Llysmeigan, Trefechan, Caerfyrddin.

144

145

Hen Lyfr Cofnodion Cilfowyr (Tud 4)

Y Llyfr yn y Llyfrgell Genedlaethol.

Aberystwyth.

Ei Dosbarthiad. Dal

Dosbarth 1. Hanes dechreuad yr Eglwys. 71

2. Cyffesfydd yr Eglwys. 73.

3. Cyfoeth yr Eglwys. 81.

4. Urddiad a Sefydliad y gweinidogion

a‘r Diaconiaid. 91.

5. Bedyddiadau. Adferiadau 101.

Adferiadau. 157.

Derbyniadau trwy Lythyrau. 177.

6. Diraddeliadau. 189.

Marwolaethau. 229.

Gollyngiadau trwy Lythyrau. 265.

Priodasau. 277.

Hanes yr Eglwys, 310.

Dim byd yn dudalen 6.-70. 72-100 Dim Byd. Tud 101-131 Bedyddiadau.

Tud 132-134. Enwau Aelodau Cilfowyr yn y flwyddyn 1897.

Tud 135-6 yn eisiau. Tud 137-138. Cyfrif Blynyddol y Gymanfa.

Tud 139-156 Dim byd. Tud 157-161.Adferiadau. Tud 162-188.Dim byd.

Tud 189-198. Diraddeliadau.Marwolaethau, Gollyngiadau trwy Lythyrau.

Tud 200-228. Dim Byd. 229-238, Marwolaethau, a ganlyn sydd enwau y rhai

a gafodd ei symud o‘r Eglwys i‘r byd tragwyddol.

Tud 239-264. Dim byd. 265-267. Gollyngiadau Trwy Lythyrau.

Tud 268- 309 Dim byd. ( Tud 307-08 yn eisiau ). Tud 310 –337. Hanes yr

Eglwys.

Tud 338-476 Dim byd.

146

Hanes dechreuad yr Eglwys (Tud 71

(Allan o’r hen lyfr cofnodion)

Eglwys neu gynulleidfa o bobl yn proffesu edifeirwch tuag at Dduw, a fydd

tuag at ein Harglwydd Iesu Grist, yn cyfarfod i addoli Duw yn Cilfowyr dan enwad o

Fedyddwyr neilltuol

Tebygol mae dwi wraig neu yn fwyaf neilltuol un wraig fu‘n offerynnol i

ddwyn yr enwad o Fedyddwyr i Gilfowyr, sef Lettis Morgan ar un arall a soniwyd

uchod oedd Margaret Nicholas.

Yn Cilcam darfi i‘r gynulleidfa hon ymgorpholi gyntaf ar ei phen ei hun a

hynny yn y flwyddyn 1704, a nifer yr aelodau oedd trigain ac wyth. Cangen ydoedd

cyn hynny o dan Eglwys Rhydwilym, ac er nad oedd ond trigain ac wyth yn amser ei

chorpholiad ac nad oedd ond benyw neu ddwy yn y dechrau. Ond yr Arglwydd a

prysurodd i‘r bychan fynd yn fil ar wall yn genedl gref yn y flwyddyn 1795 yr oedd

yn anfon i‘r gymanfa nifer yr aelodau yn 901.

Adeiladwyd y Ty Cwrdd cyntaf yn y flwyddyn 1716 sef tua 12 mlynedd

wedi ei chorpholiad yn Cilcam, ac wedi adeiladu y Capel symudodd y gynnylleidfa o

Gilcam i Gilfowyr.

Amodwyd y Capel a’r fynwent yn y flwyddyn 1718 a hynny tra byddo dwfr

yn rhedeg ac i‘r bedyddwyr neilldiol yn unig.

Adeiladwyd capel oedd fwy o faint oherwydd fod yr hen yn rhi fach i

gynnwys y gynulleidfa yn y flwyddyn 1795.

Y canghennau a darddasant o honni i‘w. Trefdraeth, Blaenwaun, Penparc,

Blaenffos, a Fronddeinol.

147

Cyfoeth yr Eglwys. (Tud 81-82-83)

Yn gyntaf y llyfrau sydd yn ei meddiant.

1. Esboniad, Dr Gill ar y Testament Newydd yn seisnig, tair cyfrol, Y gyfrol

gyntaf gyda y Parch John Morgan, Blaenffos.Yr ail gyfrol gan y Parch

Nathaniel Miels, Cilfowyr. Y drydedd gyfrol gyda y Parch Benjamin Davies

Cilfowyr.

2. Esboniad Dr Gill, eto yn Gymraeg ar y pedwar efengylwr gyda Mr Enoch

James Cafn-nant (Hydref 19/44 dychwelodd E James ef yn ôl a chafod B

Hughes hi)

3. Traethawd ar amrywiol destunau yn seisoneg gwaith John Brine, gyda y Parch

David Jones, Trefdraeth.

4. A key to open Scripture Metaphors by B Heath.Book 1.

5. Body divinity Dr Gill, 2 Volume, gyda y Parch Nathaniel Miles

Ïon 4/47 Dychwelodd Miles yn ôl i‘r Eglwys yr holl lyfrau oedd ganddo

6. Esboniad ar bum llyfr Moses ar salmau yn seisoneg gwaith Ainsworth yn un

gyfrol. Rhodd John David Nicholas.

7. Geiriadur Thomas Wilson, Rhodd John David Nicholas.

Ïon 6fed 1874, cafodd y Parch N Thomas fenthyg y 3edd gyfrol o‘r esboniad

Dr Gill. Corph o ddyfnydiaeth Dr Gill 2 gyfrol A Key to open Scripture

Metaphors by B Heath book 1

1896.Nid ydym yn gwybod dim ble mae y llyfrau yma, methai gael dim hanes,

(Ysg.)

Yn Ail yr arian sydd yn ei meddiant.

Yn llaw y Parch Benjamin Davies. £42-10-0 arysgrifen-rwym (Bond) am

danynt yng nghadw gyda Mr E James.Cafn-nant.

Yn llaw Y parch Nathaniel Miels. £70-0-0.

Yn llaw Mr Enoch James Cafn-nant. £37-0-0 ar nod-addawedigol (promissory

note) nghadw gyda y Parch Benjamin Davies.

148

Hanes urddiad a sefydliad Y Gweinidogion (Tud 91-95)

Ar Ddiaconiaid o‘r Hen Lyfr.

Enwau y Gweinidogion a fu ac sydd yn Eglwys Cilfowyr.

Mr Samuel John, eu bugail cyntaf.

Mr James Williams, cyd-fugail dros amser.

Mr John Morgan, cynorthwywr yn hir.

Mr John Richards. a aeth i Ebenezer.

Mr David Thomas, eu bugail yn hir, Tach 17,1744 Urddwyd ef.

Mr William Williams, a aeth i Olchon.

Mr James Lodwig, wedi ei ordeinio.

Mr David Evans, gwr yn dechrau.

Mr Nicholas Edward, cynorthwywr.

Mr William Williams, bugail aeth i Ebenezer.

Mr Thomas Henry, cynorthwywr aeth i Ebenezer.

Mr David Evans, bugail.

Mr Lewis Thomas, bugail.

Mr Thomas David. Cynorthwywr.

1792. Urddwyd Mr Benjamin Davies, Nantyreryd.

Mr David Evans, Boncath

Mr Thomas Evans, Boncath,

1846.Ionawr 11. Rhoddwyd galwad unfrydol i Mr Nath Thomas,

Ebrill 9 fed. Urddwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth ar yr achlysur

pregethodd y Parch Timothy Thomas, Castellnewydd ar natur Eglwys odi ar

Ecx.13.25 a gofyniadau i‘r Gweinidog ieuanc. Traddodwyd yr Urdd Weddi

mewn modd anghyffredin gan ein parchus hen weinidog B Davies, yna

pregethodd y Parch D Rees Aberteifi. Siaradodd y gweinidog odi ar 2

Tim.2.15. Ar Parch J Lloyd, Ebenezer i‘r dorf yn gyffredinol odi ar

2.Cor5.21.22. Yr oid tua deuddeg o weinidogion yn wyddfodol.

1850. Ionawr 11.Ymadawodd N Thomas, a sefydlodd yn Heol-prior

Caerfyrddin.

1851. Mawrth 25. Urddwyd y brawd Rees Price i gyflawn waith y

weinidogaeth.

Esp Seren Gomer am Mai.

1851 Mawrth y 24ain ar 25 Ordeiniwyd y brawd Rees Price, i gyflawn waith y

weinidogaeth. am 7 nos Lun agorwyd y cyfarfod gan Jones Star. a Thomas

Blaenffos. Am 10 bore dydd Mawrth dechreuwyd y gwasanaeth gan Evans

Penybryn, a thraddododd Thomas Castellnewydd areth ar natur Eglwys y

Testament Newydd. Neulldwyd y brawd trwy weddi ac arddodiad dwylaw y

gweinidogion, gan Mr Davies hen weinidog yr eglwys yna anerchwyd y

gweinidog ieuanc gan Evan Thomas, Aberteifi, ar eglwys gan Williams,

Blaenwaun, oddiar 1 Tim 4.6.a Thess.5.12.13. Am 7 yr hwyr, dechreuwyd gan

Morris Bethabara a phregethodd Evans Penybryn a Jones Star, cafwyd

cyfarfodydd gwerthfawr, ac arwyddion amlwg o bresenoldeb yr Hollalluog.

149

1896. Ïon 28ain. Ordeiniwyd y brawd W Cynog Williams, i gyflawn waith y

weinidogaeth. Gwasanaethwyd ar yr achlysur gan y brodyr canlynol nos Fawrth

yn Ramoth, pregethwyd gan y Parchn E Watkins, Llangynnog, a B Humphries,

Felinfoel. Am 10 bore Mercher yn Ramoth eto, Pregethwyd gan Parchn B Humphries,

a J Williams.Aberteifi.

Am ddau yn Cilfowyr cynna lwyd cyfarfod Ordeinio ac oherwydd absenoldeb

y cynweinidog yr Hybarch Price oherwydd llesgedd llywyddwyd y cyfarfod hwn gan

y Parch J Williams.Aberteifi. Wedi darllen a gweddïo gan y Parch J Jones, Llandysil,

cafwyd anerchiad ar natur Eglwys gan y Parch J Williams, Gofynnwyd y gofyniadau

arferol y gweinidog gan ei athraw Morris Aberystwyth, y rhai a atebwyd yn foddhaol.

Offrymodd yr urdd weddi gan y Parch T Evans, Moleston, a phregethwyd y

gweinidog gan Morris Aberystwyth ac yr eglwys gan Watkins Kilgerran, (Llangynnog

prid hynny). Yn yr hwyr pregethwyd gan Humphreys Felinfoel a Morris Aberystwyth,

Cymerwyd rhan yn y gwasanaeth arweiniol gan y Parchn A Morgan

Blaenffos,Roberts, Pisgah a Walters (A) Castellnewydd,

Cafwyd cyfarfodydd da ym mhob ystyr, yn ôl arferiad yr Eglwys.

Neullduwyd y brawd trwy arddodiad dwylaw y gweinidogion.

Ymadawodd y Parch W C Williams Medi 20ed 1903. a sefydlodd yn

Heolyfelin Aberdar.

Nos Fawrth Awst 30ain a dydd Mercher Medi 1af, 1909. Ordeiniwyd Mr D

Spencer Jones B.A. o Goleg Bangor i gyflawn waith y weinidogaeth, ceir hanes

cyflawn ôr cyfarfodydd Ordeinio yn hanes yr eglwys Tud 322.

Yn ôl arferiad yr Eglwys ordeiniwyd Mr Jones trwy arddodiad Dwylaw.

Yn ail: - Enwau y Diaconiaid. (Tud95). 1820. Hydref 12. Urddwyd i’r swydd ddiaconaidd.

Enos George, Beli

William Davies, Gilfach.

Enoch Janes, Cafnant.

Daniel Thomas, Pantygwiddil.

David Williams, Cilgerran.

Evan George, Beili.

1848 David George, Penralltisaf.

Thomas Jones, Penralltfedw.

John Jenkins, Penralltybont.

Bu y brodyr canlynol yn gwasanaethu hefyd.

Enoch Morris, Castellmalgwyn.

Watkin Davies, Dolau.

David Owen, Ffynonoer.

David George, Gilastisaf.

John Davies, Troedyrhyw.

(yr hwn roedd yn gwasanaethu yn Ramoth yn ogystal).

Daniel Rees, Yet Fawr.

Thomas Rees, Coedmor.

1896 Trwy arddodiad dwylaw.

David George, (ieung) Penralltllyn.

150

(Tud 95)

J.B.Harries, Penralltgoch.

Simon James, Llwyncrwn.

David Lewis, Llwyncrwn

Levi Lad, Ffoxhole.

John Owens, Parkyphesant.

Griffith Thomas, Coedmor.

(Dewiswyd y pump olaf trwy y tugel, am y tro cyntaf yn Cilfowyr.)

1908 Chwefror 16eg.

Ordeiniwyd y brodyr canlynol i’r swydd ddiaconaidd trwy arddodiad dwylaw gan y Parch D. Basset, Penygroes.

David Edward Jones, Derlwyn.

Thomas Daniel, Derlwyn.

David J Davies, Wellfield Llechryd.

William Owens, Backe.

Yr oedd y brodyr uchod wedi eu dewis drwy y tugel

151

Dosbarth V Bedyddiadau, Adferiadau, Derbyniadau trwy lythyrau. Tud 101-102

1689. Rhag 30ain Evan John.

1690. Mawrth Annie John.

Elizabeth Lloyd.

1692. Medi 19eg William David.

Ebrill 16ed John Morris

Mehe 10. John Phillips

Gor 9. Sara James. Eglwyswen.

Medi 24 Mary Williams.

Rhafg 24 James Melcher.

1693. Mehe 10. Cathring Rees.

1694. Gorph 14 Thomas Phillips.

1695. Mehe 22. Griffith Rogers.

1696. Mai 2 Howel Morris.

William James.

Gor 25 Thomas Morris

JamesWilliams.

Hyd 1. James Edwards.

1697. Meh 22. Mary Evans.

1699. Ion 23. Annie Hughes.

Chwef 7. Thomas Williams.

Ebrill 15. Jane James.

Meh 22. Mary Evans.

Medi 23. Francis John.

1700. Mehe 29. John Henry.

Awst 3. Mydefys John.

Rebecca Lloyd.

1701. Ebrill 26. Thomas James.

Francis Williams.

1702. Mai 2. David James.

John Lewis.

George John.

Nicholas Edwards.

Elizabeth George.

Elizabeth Jenkin.

Mehe 7. Elizabeth John.

Awst 1. George Lewis.

Awst 30. Ngharad Williams.

John Boulton.

Rhag 12. Annie Havard.

1703. Ebrill 24. David Lewis.

Alf Morgans.

Mai 29. Sis Edwards.

Susan Owen.

Mehe 5. Mary Williams.

Gorph 4 . John Phillips.

Morgan Thomas.

Nicholas Owen.

Awst 6. Annie Evans.

Hydref 6. Peter Tooker.

Jenkin John.

1704. Chwef 4. Elizabeth Evans.

John Dovnallt?

Ebrill 2. Elinor Jenkins.

Mai 13. James.

William Williams.

Mehe 17. Magaret Jenkins.

John ap John.

1704. William Robert. David Phillip. Rees Evan.

Cathering Morris.

Gorph 23. William Evans.

Awst 26. Elinor Jenkins.

Medi 30. Martha Morgan.

Mary Francis.

Bedyddiwyd yn Cilcam gwedi ymgorpholi

yno yn Eglwys.

1704. Rhag 9. Saths David, Llandudoch.

1705. Ion 6. David James. Dorothy

Davies.

Elinor Boulton. Annie

Jenkins.

Chwef 3. John Morgan.

Mawrth 3. James Davies.

Annie Morgans.

Mawrth 31. Jeremiah Rees. John Evans.

John Lewis.

. Mai 26. John Williams. John Evans.

Mehe 23. Owen Phillips .Evan

Williams.

Mary Powel. Owen Proser.

Samuel John.

Gorph 21. Rees John.

Medi 15. John Morgan. Griffith John.

Jane Evans.

Tach 9. William Griffith.

Rhag 8. William James.

Mary Phillips.

1706. Ion 5. William James. Cilgerran.

Chwef 2. John Davies, Nantgwyn.

Mawrth 30. Margaret Jones.

Catherine Davies.

Gwenllian James.

Ebrill 27. Mary James.

Mai 26. Phillip Rees.

Mehe 22. John Morgan. Thomas John.

Gorph 21. Mary Thomas.

Hyd 12. Elinor Williams.

Tach 9. William George.

Catherine John.

1707. Ion 4. Mary Bowen.

Mawrth 1. Margaret Williams.

Mawrth 29. Elinor Mathias.

Mawrth 30. Mary Lewis.

Mai 17. James Williams.

Mehef 21. Thomas David. David John.

Annie Richards.

Gorph 19. Mary Thomas.

Awst 16. Annie Lewis.

Medi 13. Lettice Evans.

Hydref 11. Llewelyn George.

1708. Ebrill 24. Ester James.

152

Bedyddiadau Tud 103-104.

1708. Awst 14. Magdalen Thomas.

Medi 7. Thomas Einon.

1709. Ebrill 26. Elen James Griffith.

Mehe 24. Janett Evans.

Gorph 16. Thomas Phillips.

Awst 13. Gwenllian Morgan.

1710. Chwef 25. John Nicholas.

. Morris John Edwards.

. Margaret George.

Mai 25. Richard Edwards

Lettice Morgan.

1711. Mehef 4. Thomas Jenkins.a

Fedyddwyd yn Cilfowyr.

Hyd 6. Elinor James.

1712. Mai 15. Thomas David.

Mehef 14. John Morris.

Rhag 8. Cathering David, Cnwc.

1714. Chwef 2. John Rees Thomas.

Ebrill 17. John David.

William James Williams.

Elinor John.

Mai 15. Thomas Nicholas.

Gor 10 Phillip Nicholas.

Tach 27. John Richard

Llandygwydd.

Rhag 25. Lewis Thomas.

1715.

Mawrth 19. James Thomas. James

John.Mary David.

Ebrill 19. James Thomas.

Mai 14. David Morgans.

Mehe 10 Elizabeth Knorton.

Rhag 26. George John.

1716. Ebrill 14. Morris John Rees.

Mehef 9. Ruth Thomas.

Awst 4. Rees Robert.

Rhag 22. Stephen Evan.

Y flwyddyn hon adeiladwyd y Tŷ Gwyn

wrth Gilfowyr.

1717. Chwef 17. Anne John.

Mawrth 16. Thomas Lloyd.

Mehe 8. Anne David,Nhyfern.

1718. Mawrth 18. Elinor John, Llanllwch.

Ebrill 12. Dorothy David.

Gor 5. Mary Morgan.

Rhag 20. Lewis Williams.

1719. Ion 14. David Evans.

Ebrill 11. William Hugh.

Griffith Thomas.

Mai 2. John Mathias.

Mehe 6. Griffith Thomas.

Thomas Alban. John

Thomas.Mary Howels.

1719. Gor 4. Mary James. Anne John.

1720. Mawrth 12 William Nicholas.

Mehef 4. Mary Thomas.

Gorph 29. Emer Evans?

1721. Mawrth 11. Jenkin Rees, Clyde.

Mehef 3. Thomas James, Clyde.

Awst 26. John Lloyd, Llangoedmor.

Medi 23. Eliza John,

Llanfairnantgwyn.

1722. Mawrth 10. John Davies, Penwenallt.

Ebrill 7. Jenkin Thomas, Bridell.

Mehef 2. Thomas David.

David Thomas,

Daniel Howel

Gorph 29. Evan David. Rees Thomas.

Awst 25. Morgan John.Llanpumsaint.

William John, Llandudoch.

Medi 22. Griffith John Robert.

Mary Evan John.

Hydref 11. Thomas Jenkin.

Anne Morris.

1723. Mawrth 16. Thomas Evans,Llandygwyd.

Ebrill 6. Jenkin George.

Mai 4. Janne,

Gwraig Morris John.Rees.

Mehef 29. Isaac Evan. Mary Jason.

Jane Rees. Jane, Gwraig

Griffith John Roberts.

Awst 27. Jane Thomas.

Gwellian John.

1724. Ion 16. Anne Rees Evans.

Chwef 8. Thomas John, Blaenporth

Mai 30. Jane Thomas.

Rhag 10. J.David James.

1725. Chwef 9. Dorothy Davies.

Mawrth 6. Josuah Edwards.

Ebrill 3. Elinor Davies. Anne John.

Mai 1. George Williams.

Catherine Lloyd.

Gorph 21. Thomas James Griffiths.

Awst 21. Anne Howel.

1726. Chwef 5. Gwenllian Evans.

Ebrill 2. David Rees.

Gorph 16. Margaret Williams.

Hyd 8. James Jenkin.

1727. Medi. Margaret John.

1728. Mawrth 2. Mary John, o sir Aberteifi.

Mawrth 30. Mary Hary.

Mary Williams, o Trefin.

Mehe 22. Elizabeth Evans.

Martha James.

153

Bedyddiadau Tud 104-105-106.

1729. Ebrill 26. Thomas Jenkins.

Mehef 21. Josuah Lewis Thomas Evans.

John Thomas.

Elizabeth Phillips.

Mary Phillips.

Mary Griffith Owen.

Gor 16. Thomas John. Nicholas.

David Jenkins.

Thomas James.

Awst 11. Evan Morgan.

Rhag 5. Lettice Davies,Clynfyw.

1730. Chwef 28. Mary David.

Mawrth 28. Morgan John. Elizabeth John.

Ebrill 25. John Morris. Lliky John.

Anne Thomas.

Elizabeth Evans.

Margaret David.

Mai 23. Levi James. David John.

Margaret Griffith.

Meh 20. George David.

David William.

Gwenllian Thomas.

Hyd 17. Anne Morris.

Rhag 5. Michal Morris.

1731. Chwef 27. Lewis Thomas.

Martha Evans.

Ebrill 24. Emi James.

Meh 19. John Phillips. Morris Peter.

Tach 28. David Lodwig.

1732. Chwef 19. Elizabeth Prosser.

Mawrth 25. David Morgan.

Meh 17. Brisela Morris.

Awst 12. John Davies.

Medi 9. John Griffiths Owen.

Tach 4. David Nicholas.

Rhag 1. Cathering James, Tredrath.

1733. Chwef 23. John Morgan.

1734. Meh 15. James Lewis o Glyde.

1735. Ebrill 14. Ester Griffith o Lantwd.

1736. Ion 23. David Thomas Richard.

Chwef 21. David Rees.

Mai 15. Mary Thomas Richard.

1737. Mawrth 19. Gwenllian Thomas.

Meh 9. Mary Evans.

Gorph 9 . John Morris. O Llandydoch.

Medi 3. Thomas Phillips, Llandydoch.

Hydref.3. Elizabeth Morris.

1738. Mai 23. James John.

Meh 24 . John Griffiths. John George.

Mehef 24. James Lloyd. John Evans.

John David.

Gor 21. Susanna Thomas.

Awst 19. Mary Griffiths.

Medi 16. Roger Rees. .

1738. Medi 16 David Jenkin.

Thomas Evan.

Hannah James.

David Thomas.

Jane John.

Hydref 14. Mary Llewelyn

Tach 10 David Evans.

Tach 25 Elizabeth Thomas.

Rhag 23. Daniel Evan.

1739 Chwef 18 James John.

William Richard.

Margaret Thomas.

Mawrth 17. William Evan. Mary John.

Ebrill 14. James James.

John Griffith.

Mai. 12. David Griffith. Gras.

Margaret Thomas.

Gor 7. Evan Parry.

Margaret Phillips.

Tach 24. Stephen David

Elizabeth Griffith.

Dorothy Griffith.

Ann John. David Morgan.

Thomas John.

JohnThomas

Jenkin John.

Benjamin Thomas.

Cathering Phillips.

Rhag 22. George John.

Jenkin George.

Samuel David. Elenor.

Dorothy Llywelyn.

1740. Ion 19. David John.

James David.

Jonathan James.

Elenor George.

Elizabeth Thomas.

Jane Thomas.

Chwef 15. Margaret David.

Elenor John.

Mary John. George John.

Gwraig Lewis, Tŷnewydd.

Mawrth 15. Thomas James.

JohnMorris.

Elizabeth James.

Ester Thomas.

Mary George.

Ebrill 15. Elenor Griffith.

Dorothy Gil.

Mai 10. Benjamin Evans

154

Bedyddiadau Tud 106-107-108.

1740. Mai 10. John Phillips. Jane Griffith.

Elenor Evans. Sara George.

Mary Phillips.

Meh 8. John Phillips. Griffith John.

Alas George.

Elenor John.

Gor 5. Gwenllian Evans.

Elizabeth Griffiths.

Lettice Thomas.

Margaret David.

Awst 2. Gwenllian David.

Margaret Phillip.

Mary Samuel. Mary Thomas.

Mary Benjamin.

Awst 30. John Samuel.Martha John.

Tach 22. Evan John. Mary David.

1741. Mawrth.14 Thomas Morgan.

Ebrill 11. Anne John. Elenor Williams

Elizabeth Owen.

Jane Samuel

Mai 6. Jane Williams. John George.

Martha Lewis.

Mehef 9. Margaret John.

Margaret Samuel.

Hyd 24. David John. Rebeca John.

1742. Ebrill 9. Jane John.

Gor 3. Sara Thomas.

Meh 5. Thomas David,

Elizabeth Owen.

1743. Gor 2. Jacob Morgan.

Gor29. John Alban. Thomas Griffith.

Awst 27. Thomas Johnathan.

Rees Griffith. Mary Thomas.

1744. Ebrill 8. Rachel John.

Meh 3. Mary Morgan.

Cathering Evan.

1745. Ion 13. James Evans.

Chwef 10. Ales Thomas.

Mawrth 10. Sara Robert.

Mai 4. Jane Williams.

1745. Adeiladwyd tŷ cyfarfod Blaenwaun.

Awst 25. Elinor Evans.

Medi 22. Jenkin John.

Tach 17. Elizabeth Evans.

Anne Morgan.

Rhag 15. Jane Evans.

1746. Ion 12. Thomas Lewis.

Chwef 9. Thomas John.

Ebrill 6. Daniel Edward.

Sara Morris.

Elizabeth Rees

1746. Mai 4. Elenor John. Elenor Evans.

Meh 1. John David. David John.

Mary Griffith.

Margaret John.

Medi 21. John Samuel.

Elizabeth Mathias.

Hyd 19. John Thomas

Mary Thomas.

1747. Gor 20. Elizabeth James.

Medi 19. David Jenkins.

Hyd 17. Joseph John. Martha Jenkin.

Tach 15 . Elenor John.

1748. Mai 22. Mary George

Gorf 17. John Williams.

Awst 14. Lewis John. Mary George.

1749. Meh 9. John Thomas.

Awst 19.. Mary David.

1750. Mawrth 3. Mary Thomas.Mary Rees.

Ebrill 29. John Thomas.

Gor 22. Richard Evans.

Thomas Lewis.

1751. Meh 26. Margaret John.Mary John.

Rhag 1. David Lewis.

1752. Ion 26. Nicholas David.

Chwef 4. Josiah John.

Mawrth 29. Mary Thomas.

Hannah John.

Gorf 13. Rachel Thomas.

Hyd 10. Jane David.

Tach 7. John Davies.

1753. Ion 13. Lettice David.

Chwef 10. Mary John.

Mehef 30. Caleb Lewis.

Tach 18. Mary Nicholas.

1754. Mai 3. Thomas Evans.

1755. Mehef 1. John David.

Gwraig James David.

Mehef 28. Daniel Evans. James Enoch.

Johna Evans.

Rhag 5. Ector Vaughan.

1758. Ebrill 30. Daniel John.

Mehef 25. Josiah Thomas.

Hyd 20. Mary William.

Margaret David.

1759. Mawrth 2. David Thomas.

Ebrill 29. John Davies.

Hyd 7. Susanna Nicholas.

Tach 10. Rees David.

1760. Mawrth 2. William Williams.

Mawrth 29. John Davies. Mary James.

Roger Nicholas

155

Bedyddiadau 108-109-110

1760. Mawrth 30. Martha David.

Ebrill 28. David John. Morgan John.

Anne George.

Mai 18. Jane David.

Mehef 9. David Beinon.

Cathering Williams.

Gor 21. Frances John.

Awst 13. John Richard.

Medi 7. Griffith David.

Margaret Morgan.

Hyd 27. William Fransis.

Tach 23. Thomas Rees.

Rhag 20. Mary John.

1761. Ion 30. Thomas Harri.

Chwef 28. Evan Nicholas. David Robert.

Mary Robert.

Gwraig John Davies.

Gwraig John Richard.

Mawrth 7. Elizabeth Rees.

Ebrill 5. Elizabeth Hughes.

Ebrill 18. Evan Owen. John Stephan.

David Richard.

Elizabeth Nicholas. (Widw)

Mary Nicholas. Anne George.

Ebr 25. George Owen.

William David. Owen Davies.

Rees Hughes. John Griffiths.

Mai 28. Thomas Davies.

Meh 14. Thomas Phillips. Tubal Rees.

John Phillips.

Gwenllian Thomas.

Frances Hughes.

Anne Owens.

Meh 22. Mary Jenkins.

Gor 20. Lewis Lewis.

Medi 7. Richard Griffiths.

William Morris.

Benjamin Richards.

Margaret Richards.

Daniel Lewis. Jane Nicholas.

Tach 9. Sarrah Evans.

Tach 30. Enoch Rees.

1762. Chwef 14. Anne Davies.

` 21. Martha Dyfnallt.

28. Elizabeth Phillips

David James.

Ebrill 25. David Evans. Mary Jones.

Mai 23. David John. Anne Enoch.

Mehef 13. James Rowlands.

John Thomas. Joseph James.

Gor 11. John David.

1762. Gorf 18 Elizabeth David.

Rhag 5. Elizabeth Morris

1763. Chwef 27. Sarrah Davies.

Mawrth 26. Mary Thomas.

Ebr 14. Joseph Richard. David

John.

Mai 15. Anne Lewis.

Mai 22. Anne David.

Mehef 20. Thomas Phillips.

Gorf 17. Caleb James.

Thomas Joseph.

Awst 14. Mary David.

Hyd 29. Martha.

1764. Ion 1. Medod James.

Ion 29. Mary Thytson

Mawrth 18. Jane John.

Ebrill 24. James Evans.

Mai 20. Mary James.

Martha David.

Martha James.

Mehef 17. John Evans. David Evans.

Cathering.

Gor 7. John Rees.

Gor 14. Margaret John.

Elenor James.

Awst 11. Mary John.

Medi 9. David Daniel.

Margaret James.

Hyd 7. Mary Griffith.

Tach 25. Margaret James.

1765. Chwef 17. Mansel Gwyon.

Medi1. Anne Rees.

Hyd 29. Elizabeth George.

Tach 3. David John.

1766. Ebrill 19. Thomas David.

Gorf 8. Thomas James.

Medi 4. William Lewis.

Tach 2. Elizabeth David.

Elizabeth Griffith.

Rhag 2. David Thomas.

1767. Ion 8. Cathering David.

Ion 25. Thomas Jenkins.

Mawrth 24. Richard John.

Enoch Thomas.

John Daniel.

Ebr 12. Lydia Thomas.

Ebr 19. Enoch Thomas.

Mary Phillips.

Mary Jenkins.

Mai 10. William Thomas.

Mai 17. Margaret Thomas.

Meh 12. Margaret James.

Gor 5. David John. Owen John.

Awst 2. David Phillips.

Awst 9. Elenor Griffith.

Mary Griffith.

Tach 1. Sarrah Richards.

Tach 22. Anne Owen.

156

Bedyddiadau Tud 110-111-112.

1768. Ebr 17. Mary Lloyd.

Margaret Phillips.

Mai 15. George Griffith. Mary David.

Rachel Phillips.

Meh 12. Mary Evans.

Gor 1. Anne Hughes.

Gwraig o Drefdraeth.

Hyd 2. David James.

1769. Chwef 19. Caleb Thomas.

Maw 12. Mary Thomas.

19. Gwenlliant Thomas.

Ebr 5. Ester Phillips.

Gor 3. Elizabeth Mathias.

10. Jenkin Joseph.

Medi 24. David Richards.

Hyd 15. Hannah Jones.Mary David.

Rhag 10. Elizabeth Watkins.

Mary James.

Elizabeth Jenkins.

1770. Chwef 3. George Jenkins.Elinor David.

Anne John.

18. John Watkins. David Evans*

David John. Rachel John.

Mary Evans.

25. Susana.

Mai 16. Mary Llewelyn. John Daniel.

Mary John.

23. David.

Meh 10. Mary Evans.

24. Evan David. Daniel David.

Medi 16. Elizabeth Williams.

Hyd 15. Anne Rees.

1771. Ion 3. David John.

Gor 28. Anne George.

Awst 18. Margaret Hentyn.

Tach 24. Thomas Evan.

1772. Chwef 28. Anne Nicholas.

Meh 7. James Evan.

A thri yn Sir Aberteifi agos yr

un amser.

Meh 21. Evan Thomas. Mary George.

Gorf 6. Morwyn George Rees.

1773. Chwef 12. Dianah John.

Yn y gwanwyn bu farw David Thomas, gweinidog.

Yn ôl hyn cafod yr Eglwys sef Cilfowyr, a

Blaenweyn, Penparc, Frondeinol a Threfdraeth yn y

weinidogaeth perthynol yn ôl yr Efengyl ei

gwasanaethu gan David Evan, a Lewis Thomas.

* Aeth yn Weinidog

1773. Gorf. 2 Fenyw.

Hydref 3. 3 Yn Penparc.

16. David Daniel.

23. Jenkin Thomas.

John Griffiths.

Evan Thomas.

Richard Harries.

Evan John.

John Harries.

Mary John.

Anne John.

Mary John.

Elinor Thomas.

Mary Thomas.

Mary Griffiths.

Rhag 21. John.

25. Yn Penparc

John Thomas.

Cathering James.

Brisila John.

Jane Lewis.

Elizabeth Phillips.

Margaret James.

Cathering Joseph.

Sara David.

1774. Ion 21. Yn Deinol. Jonna John.

Yn Cilfowyr.

John y Felynfach.

John y gweyd.

David Jones. Ffynone.

William Evan.

Yn Trefdraeth.

Nicholas James.

Yn Blaenwain.

Elinor Phillips.

Ester Phillips.

Yn Cilfowyr.

Evan Griffith.

Anne Evans.

Rachel David.

Elizabeth Hytson.

Yn Penparc.

Phillip John. David John.

Mary John.

Anne Nicholas.

Rachel Thomas.

Mary John.

Mawrth 13. Yn Cilfowyr.

Margaret John.

Rachel David.

157

Bedyddiadau Tud 111-112.

1774. Mawrth 27. Yn Trefdraeth.

John Gwyn. Hannah Evans.

Mary Jenkin.

Ebrill 3. Yn Blaenwaun.

Richard John. Mary John.

Elinor Phillips.

Mawrth 30. Yn Cilfowyr.

Mary John.

Ebrill 18. Yn Penparc.

Thomas Morris.

Elinor Morris.

Margaret Thomas.

Cathering Jenkins.

Mai 1. Yn Blaenwaun.

Henry Richards. James.

Ester Toby.

Mai 8. Yn Cilfowyr.

Jacob Evan. Thomas Hytson.

Rachel Morris. Mary Alban.

Mary Jones.

Meh 5. John Lodwig. Mary Griffiths

Rachel Morris. Rachel Davies

Meh 12. Yn Penparc.

John David. Rachel Griffiths.

Mary James. David Stephan.

David ap David.

Gor 3. Yn Cilfowyr.

David John, Rhyderch.

Mary Thomas.

Gor 16. Yn Trefdraeth.

Mathias James.

Cathering James.

Gor 30. Yn Cilfowyr.

CatheringEvans.Llandygwyd

Anne John. Ester Thomas.

Awst 13. Yn Fronddeinol.

Thomas Thomas.

Mary Fransis.

20. Yn Blaenwaun.

Jane James. Diana James.

27. Yn Cilfowyr.

Anne James.

Elizabeth Lodwig.

Mary John Jenkin.

Jane Rees. Margaret David.

Medi 10. Yn Trefdraeth

Cathering Owen

24. Yn Cilfowyr.

Mary Jacob. Elizabeth John.

Medi 17. Yn Penparc.

William David.

Elizabeth William.

Hannah David

1774. .Hyd 8. Yn Cilfowyr.

William Morgan.

Magdalen Jones.

Tach 12. Yn Blaenwaun.

Rachel John.

Anne Richard.

Elizabeth Lewis o

Ebenezer Trwy osodiad

dwylaw ac

Ymosodyniad i

gyfamod yr Eglwys.

1775. Chwef 5. Yn Blaenwaun.

George Rees. Sara Rees.

Meh 17. Yn Trefdrath.

Eliza James.

24 Yn Blaenwaun.

Thomas Phillips.

Roderick Hughes.

Gorf 9. Yn Penparc.

Mary Benjamin.

29. Yn Cilfowyr.

Benjanin Evan.

John Hughes.

Jane Thomas.

David Hughes a

derbynwyd

Trwy lythyr o‘r Pant teg.

Medi 16. Yn Blaenwaun.

Mary Rees.

23. Yn Cilfowyr.

Mary John. Mary

Thomas.

Elizabeth.

Hyd 28. Yn Penparc.

Elinor Phillip.

Jane Thomas.

Awst 5. Yn Trefdrath.

Mary Dyfnallt.

Rhag 16. Yn Cilfowyr.

William George.

Anne David, Teifi Hse.

1776 Ion 7. Yn Blaenwaun.

Anne David.

Frances Richard.

10. Yn Cilfowyr.

William Thomas.

Maw 23. Yn Trefdrath.

Hannah Mathias.

Mai 25. Yn Cilfowyr.

Rachel Lewis,

158

Bedyddiadau Tud 112-113-114.

1776. Meh 10. Derbyniwyd yn Penparc

drwy osodiad dwylaw.

Mary Owen.

Gorf 13. Yn Trefdrath.

James Hyton. Griffith Hyton.

Elizabeth James. Mary Bedo.

Anne James.

20. Yn Blaenwaun.

Thomas Rees. Anne Morris.

Elizabeth Richard

Mary Gwyn.

Tach 2. Yn Trefdrath.

Anne George.

16. Yn Cilfowyr.

John James. Elizabeth James,

o Lanfyrnach.

24. Yn Penparc.

Mary Lewis.

30. Yn Trefdraeth.

Margaret Herbert.

1777. Ion 25. Yn Penparc.

Jane David.

Chwef 8. Yn Cilfowyr.

David James. Mary Morris.

Margaret Richard.

Mawrth 8. Thomas Morris. Mary Evans.

Mary Williams.

15. Yn Penparc.

John Michal. Gwen Michal.

Ebrill 5. Yn Cilfowyr.

David Evans. James Rees.

Margaret Rees.

19. Yn Trefdraeth.

Richard Richard.

25. Yn Blaenwaun.

Martha Williams.

Mai 3. Yn Cilfowyr,

Anne David. Mary Thomas.

24. Yn Blaenwaun.

Martha Williams.

31. Yn Cilfowyr.

Abel John.

Gorf 27. Evan Thomas.

Awst 23. Anne Thomas.

Rhag 13. William John. May John.

1788. Ebrill 25. Yn Blaenwaun.

Hannah Bowen.

Cathering Bateman.

Gorf 18. Margaret Tyrnor.

1778. Awst 15. Yn Blaenwaun.

Mary Richards.

Medi 20. Yn Cilfowyr.

Hannah Jenkin.

Hyd 4. Yn Frondeiniol.

Sara Morris.

1779. Awst 22. Yn Cilfowyr.

Bedydiwyd un yn 82.

1780. Ion 29. Yn Blaenwaun.

Mary Rees . Anne John.

Chwef 5. Yn Cilfowyr.

Martha Evans.

26. Yn Blaenwaun.

Margaret Thomas.

Elizabeth Robert.

Ebrill 1. Yn Cilfowyr.

Joana Thomas.

Mary John.

15. Yn Fronddeiniol

Evan David. David John.

Sarrah James.

Gorf 16. Yn Blaenwaun.

George Lewis.

Hyd 28. Yn Trefdraeth.

Mary David.

Tach 18. Yn Cilfowyr.

Joana Evan.

25. Yn Trefdrath.? 1781. Gorf 21. Yn Cilfowyr.

Anne Morris.

Awst 30. Yn Penparc.

Rachel Elias.

1782. Mawrth 30. Yn Cilfowyr.

Timothy Evan.

Elizabeth Hatkin.

Mai 25. Margaret Evan.

Awst 10. Yn Blaenwaun?

1783. Chwef 1. Yn Cilfowyr.

Margaret Griffith.

Sara James.

Mawrth 22. Yn Blaenwaun.

Anne Phillips

17. Elinor Phillips.

Yn y flwyddyn 1783 cynhaliwyd cymanfa yn

Cilfowyr, lle pregethodd y brodyr Miles Edwards, a

Thomas Thomas. Nifer yr aelodau perthynol i

Gilfowyr y Gymanfa hon ydoedd 387.

Awst 2. Yn Trefdrath

David Joseph.

159

Bedyddiadau Tud 113-114-115.

1783. Awst 9. Yn Blaenwaun.

Morgan Morgans.

Medi 13. Martha George.

Tach 22. Yn Trefdrath. 1.

8. Yn Cilfowyr.

William David. Rachel John.

Anne David.

29. Yn Blaenwaun.

Sara Dyvnallt.

1784. Ion 3. Yn Cilfowyr.

Thomas. D.J.Hugh.

Mawrth 3. Tn Trefdrath.

Thomas Rees. Gase Griffith.

27. Yn Cilfowyr.

James Phillip.

Ebrill 3. Yn Penparc.

David John Richard.

17. Yn Blaenwaun.

John Rees.

Elizabeth Sambrook.

24. Yn Cilfowyr.

Thomas William.

Mai 15. Yn Blaenwaun.

John Sambroock.

Debora Morris.

Gorf 10. David John.

Elizabeth Mathias.

Mai 8. Yn Cilfowyr.

John Rees. Stephan Morris.

Mary David.

Gor 31. Yn Trefdrath.

Merch David James.

Medi 11. Yn Cilfowyr.

Rachel Griffith.

Rhag 25. Yn Blaenwaun.

Mary John. Frances Thomas.

1785. Ion 25. John Lodwig.

Vincent George.

Thomas Thomas.

Ion 27. Yn Cilfowyr.

Fredrick Harry.

Dorothy Thomas

Margaret John.

Benjamin Davies. *

Chwef 19. Yn Blaenwaun.

Geor Richard.

27. Yn Cilfowyr.

Anne Evans. Mary Jenkin.

Elizabeth Hill. Mary Jacob.

Mawrth 26. Rachel Hughes.

Mai 20. Thomas Richard.

Gorf 17. Hannah David. ac un arall.

* Y mae llawer o bersonau wedi bod ac mae amryw

bethau wedi ei gofnodi am danynt ac mae hynny yn

tragwyddoli ei henwau. D.S. Y mae hefyd amryw

bethau yn perthyn i‘r diwedaf a nodwyd sef

B.Davies yn teilyngu cofnodiad. Enw ei dad oed

David Thomas David, enw ei fam oedd Priscila. Yr

oeddynt yn aelodau gyda y bedyddwyr er yn

ddynion ieuanc a sengl. Hefyd yr oed tad a mam

Priscila, felly yr oed ei famgu yn aelod gyda y

bedyddwyr yn amser yr erledigaeth ddiweddaf-

cafod B Davies ei eni Hyd 8fed 1766 mewn lle a

elwir Ffos-y ficer yn plwyf Manordeifi. Yr oedd ei

fam yn 52ain oed pan esgorodd arno, ac wedi darfod

planta 16eg o flynydau cyn hynny. Yr oed gan B

Davies frawd yn bregethwr ac yn bregethwr pan

aned Benjamin a phan oed Ben yn ieuanc gyda‘i

frawd oed yn cysgu a thrwy hynny a bod ei rieni yn

rhieni duwiol cafod hyffordiadau da pan yn ieuanc.

Cafod ysgol wladol yn helaeth. Gwnaeth ardeliad o

Grist a bedyddiwyd ef pan yn 19eg oed yn y

flwyddyn a nodwyd yn Cilfowyr. Yr oed ganddo yn

caeau ac ar bwys y cloddiau fannau neilltuol i

weddïo yn dirgel ar Dduw.

Y mae hen ddywediad pam mae dyn yn 21

oed fod yn fwy gwyllt yr amser hynny nac un amser

arall. Yr oed hyn wedi cael cymaint o argraph ar ei

feddwl nes yr adunedod na wnâi ymddiddan a

marched yn ystod y flwyddyn hynny.

Ddechreuodd B Davies bregethu yn fuan

buodd dwywaith ar ben y Freni fawr yn pregethu a

chyfaill gydag ef yn wrandäwr arno, yn ôl hynny

ymosododd a‘r gwaith mewn mod mwi cyhoedys.

Cafod ei urdd yn fugail ar eglwys Cilfowyr yn y

flwyddyn 1792.

Yr oed yn fedyddiwr cywrain a chryf ac yn

llefarwr godidog ar y pwnc ac oherwydd hynny yr

oed ymofyn mawr arno a gorchest braid yw cael,

neb a fedyddiodd fwy na Benjamin Davies.

Buodd yn bedyddio 30,32,33ain rai

gweithiai ac yr oed mor cryf yn dybenu ag oed yn

dechrau.

Daeth amser i‘r rhai a fedyddiodd yn

weinidogion ac yn enwog, sef Y Parch Titus Lewis,

H.W.Jones. (Ysgrifennwyd odi ar ei dystiolaeth ei

hun 1884).

1785. Medi 10. Yn Cilfowyr.

Leah Thomas.

Ester Stephan.

Hyd 8. David Stephan.

David Jones.

9. Yn Penparc.

Margaret Morris.

Tach 5. Yn Cilfowyr.

Eliza Bowen.

160

Bedyddiadau Tud 115-116.

1785. Tach 5. Yn Penybryn.

Elinor Hughes.

Mary Thomas.

27. Yn Blaenwaun.

Griffith Jn Griffith.

1786. Ion 28. Yn Cilfowyr.

Timothy Thomas o

Brongwyn.

Chwef 18. Yn Blaenwaun.

Simon James. Eglwyswrw.

25. Yn Cilfowyr.

Elinor Daniel o Kenarth.

Mawrth 18. Yn Blaenwaun.

John Evans. ei oed 79 a

4 mis.

25. Yn Cilfowyr.

Jane Daniel.

Mary Parry.

Mai 26. Yn Trefdrath.

Henry Williams.

Maria Williams.

Meh 3. Yn Penparc.

Hannah William.

24. Griffith Griffiths.

Martha John.

Brisela Stephan.

Gorf 1. Yn Trefdrath.

Martha Thomas.

1787. Ion 4. Yn Penparc.

John David.

Chwef 21. Yn Cilfowyr.

William Phillip.

28. Yn Penparc.

Owen Evan.

29. Yn Trefdrath. Un.

Mai 9. Yn Penparc.

Anne Phillips.

Gorf 14. Yn Cilfowyr.

David Thomas.

Awst 12. Elizabeth Mibri ? o

Llechryd.

Tach 4. David Morris.

David James.

Rhag 15. Yn Penparc.

Anne Benjamin.

1788. Ion 5. Un arall.

12. Yn Trefdrath.

Joseph Rees.

19. Yn Blaenwaun.

Peter David.

Meh 22. Yn Cilfowyr.

Mary John.

1788. Ebr 12. Yn Blaenwaun.

Thomas Lloyd.

John Williams.

Elizabeth Rees.

19. Yn Cilfowyr.

William Sandbrook,

Llwyncrwn.

Daniel Thomas,

Parkgwenhingod.

27. Yn Penparc. Dau berson.

Mai 10. Yn Blaenwaun.

Mary John.

17. Yn Cilfowyr.

Joana Williams.

22. Yn Penparc. Tri person.

Meh 10. Yn Blaenwaun. James.?

18. Yn Penparc.

David Daniel.

Rachel Phillip.

Gor 28. Yn Blaenwaun.

William Williams

Cathering Williams.

Awst 4. Yn Cilfowyr.

David Seimon.

Margaret Owen.

Rachel Johna.

16. Yn Penparc.

Jane Evans.

Elinor Lewis.

Anne Owens.

Anne Evans.

Elizabeth Lewis.

Elizabeth Evans.

23. Yn Trefdrath.

Cathering Nicholas.

Dinah Dyfnallt.

Medi 14. Yn Penparc.

Evan Owen a‘i wraig.

Mary Owen.

Mary David.

Roccy John.

Mary Owen. ?

Hyd 4. Yn Cilfowyr.

David Jones.

12. Yn Blaenwaun.

George Llewelyn.

24. Yn Penparc.

Mary Thomas.

Jane David.

161

Bedyddiadau Tud 116-117.

1788. Tach 1. Yn Cilfowyr.

Daniel David.

8. Yn Penparc.

Dorothy Elis.

Jane Michal.

16. Yn Trefdrath.

John Stephan.

Rhag 1. Yn Penparc.

Mary Thomas.

Anne Thomas.

17. Yn Blaenwaun.

Margaret Morris.

27. Yn Cilfowyr.

Thomas Evans.

1789. Ion 3. Margaret Harry.

20. Yn Penparc.

John Reynolds.

Mary John.

Mawrth 2. Evan Thomas.

Edward Thomas.

William David.

8. Yn Deiniol.

Sara Jenkin.

21. Yn Cilfowyr.

Mary Lewis.

28. Yn Penparc.

Thomas Mathias.

Rees Thomas.

Anne Thomas.

Rachel James.

Anne John.

Ebrill 4. Yn Blaenwaun.

Mary Robert.

11. Yn Penparc.

Marth Thomas.

18. Yn Deiniol.

John Jones.

Mai 9. Yn Blaenwaun.

David John.

John Williams.

Mary Morgan.

16. Yn Trefdrath, Dau berson.

22. Yn Penparc.

Sela Enoch

Anne John.

29. Yn Trefdrath.

6 o bersonau.

Meh 22. Yn Penparc.

David John.

1789. Meh.22. Yn Penparc

Mary Owen.

Mary David.

Mary John.

29 Yn Trefdrath.

Stephan Jenkin.

Thomas Morgan.

Thomas Evan.

Elizabeth Thomas.

Elizabeth George.

Margaret Llewelyn.

Margaret Evan.

Elizabeth Rees.

William Nicholas.

Gor 5. Yn Blaenwaun.

Roger John.

Rebecka Robert.

12. Mary Stephan.

19. Y Rhai hyn a fedyddiwyd

Yn Trefdrath

Evan Rees.

Elizabeth Harry.

Fraces Phillip.

Elizabeth Beynon

Ester Ismael.

Elizabeth Thomas.

Martha Nicholas.

Anne Richards.

Anne James.

William Ismael.

Mary Thomas.

Medi 8. Yn Cilfowyr.

David John.

Tach 15. Yn Blaenwaun. Mary.

22. Yn Cilfowyr.

Mary John.

Rhag 20. Yn Blaenwaun.

Mary Rees.

28. Yn Cilfowyr.

Mary Williams.

1790. Chwef 5. Yn Cilfowyr.

David Owen.

David Thomas.

Mawrth 21. Mary Owen.

Ebrill 4. Yn Penparc. 1 person.

Yn Trefdrath. 2 berson.

Mai 2. Yn Blaenwaun. 2

berson.

Nifer yr aelodau y Gymanfa hon

i‘w 510.

162

Bedyddiadau Tud 117-118.

1790. Gor 4. Yn Blaenwaun.

Elizabeth Dyfnallt.

11. Yn Cilfowyr.

John Owen.

Yn Trefdrath.

William Williams.

Anne Nicholas.

David Rees.

Awst 7. Yn Blaenffos.

David Enoch.

Yn Trefdrath. 1 person.

Yn Cilfowyr.

Elinor Evan.

Mary David.

Yn Penparc. 2 Berson.

Yn Cilfowyr.

Enos George.

Margaret David.

Yn Penparc.

William.

1791 Ebrill 3. Yn Blaenwaun.

John Job.

William James.

28. Yn Cilfowyr.

John Thomas.

Benjamin James.

Nifer y Gymanfa hon yw

531

Meh 16. Yn Cilfowyr.

David Thomas.

Gorf 18. Yn Penparc. 1 Person.

1792. Ion 13. Yn Cilfowyr.

Anne John.

Rachel Evans.

19. Yn Blaenwaun.

John David.

Enoch Nicholas.

Yn Penparc.

Owen Evans.

Thomas Evan.

James Evan.

Elinor James.

Rhag 19. Yn Blaenffos. 1 Person.

Yn Penparc. 2 o Bersonau.

1793. Mawrth 5. Yn Blaenwaun.

David Evan.

Lyvi Harry.

Ebrill 3. Yn Cilfowyr.

Elizabeth James.

Yn Blaenwaun.

John Sandbrook.

Frances David.

Anne Nicholas.

1793. .Ebrill 30. Yn Trefdrath.

Anne James.

Mawrth 6. Yn Cilfowyr.

Elizabeth James.

Meh 30. Yn Penparc. 2 o Bersonau.

Gorf 6. Yn Blaenwaun. 1 Person.

Gwedi hynny 3 o bersonau.

Yn Cilfowyr. 3 o bersonau.

Meh 30. Yn Blaenwaun.

David Phillips.

David James.

Gorf 3. Yn Cilfowyr.

Anne David.

Mary David.

Elizabeth Evans.

23. Yn Blaenwaun.

Hannah Lewis.

Gwraig David James.

Awst 2. Yn Cilfowyr.

Elizabeth Evans.

Medi 8. Yn Penparc.

Anne Stephen.

30. Yn Cilfowyr.

John Michal.

David James.

Elizabeth Robert.

Rachel Thomas.

Tach 13. David John.

20. Yn Blaenwaun.

Mary Davies.

Sina Rees.

Rhag 21. Yn Cilfowyr.

John—

Mary Erasmus.

Merch Timothy Evans.

1794. Chwef 9. Yn Blaenwaun.

Mary David.

16. Yn Cilfowyr.

Enos David.

Mawrth 9. Yn Blaenwaun.

2 o bersonau.

Ebrill 6. Yn Blaenwaun.

William John Evans.

Francis Edwart.

David Evan.

David Nathan.

Elizabeth Nathan.

Thomas Richart.

Elinor Hughes.

William Stephan.

Martha Stephan.

Margaret Richart.

Mary Jenkin.

Frances Nicholas.

163

Bedyddiadau Tud 118-119-120.

1794. Ebrill 13. Yn Cilfowyr.

Unarddeg o bersonau.

20. Yn Penparc.

Benjamin Evans,Cwmfreni.

John Morgan,Penparc.

David Davies Penrallt.

Sara Evans,Pistillmry.

Mary Jenkin, Berthlwyd.

Dorothy Thomas,Cwmbwri.

Anne Morgan,Penparc.

Ebrill 28. Yn Trefdrath.4 o bersonau.

Mai 4. Yn Blaenwaun.

Owen David. Thomas George.

David Davies. William David.

John David. David Stephan.

Benjamin Nicholas. Thomas David.

William Nicholas. Jonathan Morgan.

Mary Stephan. John Rees.

Margaret Evan. Mary Edwart.

Frances Nicholas. Lettice John.

Mary Lewis. Elinor John. Mary John.

Frances David. Lettice Richard.

Jenkin David. Owen Williams. John Nicholas.

Mawrth 11. Yn Cilfowyr.

Thomas David. Anne David.

Evan David.

1794. Mawrth 18. Yn Blaenffos.

John James.

Anne Peter.

Yn Penparc.

John Evans. David Richard.

Sarrah Richard. David Evans.

Cathering Evan. Elizabeth Evan

Mary Phillips. Josuah Jones.

Elizabeth Evan. Anne Jenkins.

Jane Elias. Hannah Thomas. (12)

Meh 1. Yn Blaenwaun

(Parch) Titus Lewis.

David Benjamin. Cathering Williams.

Thomas David. Cathering Evan.

Anne Edwards. Lewis Thomas.

Evan David. Anne Richard.

Elizabeth Nicholas Martha David.

Elizabeth David. Elizabeth David.

Frances Williams. Margaret.

Mary Morris. Frances Edward.

Margaret Evan. Thomas Jacob.

George Rees. John David.

George Evan. David Lewis.

1794. Meh 1. Lewis Joseph.

Thomas George.

Eli David.

Joseph David. Owen David.

Cathering. (29)

Y nawarugain uchod a fedyddwyd gan y Parch

Benjamin Davies, Cilfowyr,ac yn eu Plith y dyn

enwog hynu Titus Lewis, yr hwn fu yn weinidog

hardd a llafyrus.

1794. Meh 15. Yn Penparc. Theophilus Thomas.

David Phillips. Jenkin Evan.

Evan Thomas. David Thomas.

Mary Thomas. Sarah Owen.

Amelia Owen. William Evan.

Roger Richard. Elinor Evan.

Jane Benjamin. Margaret Thomas.

Debra Owen. Hannah Thomas.

Rachel Evan. Jane David.

David Peter. David Evan.

Owen David. Samuel Jones.

Meh 29. Yn Blaenwaun.

Thomas Thomas. Thomas Williams.

James John. George Williams.

Mariah Williams. John Jacob.

Thomas John. Mary John.

David Evans. Jane John.

Anne Evan. Dorothy David.

Levy Jenkin. James Evan.

David Richard. Mary Richard.

Thomas Phillip. Mary Richard.

Lovy John. Elinor Thomas.

John David. Elinor John.

Levy Hughes. Mary Richard.

Mary Bowen. Margaret Thomas.

Thomas Henry. Martha Lot.

David Llewelyn. Anne David.

Anne Morris. Elizabeth James.

Ac un arall. (33)

Y rhai hyn a fedyddiwyd ar dwy waith yn

Blaenffos.

David Thomas.

Margaret Lewis, Blaengwin.

Elizabeth Lewis. Elizabeth Stephan.

Cathering John. Anne Lewis.

James? Fachendre. Martha David.

Elizabeth David Cidigyll.

Anne David. David Rees.

Morwyn Trefach, Anne?

David Thomas. Thomas Jenkin.

Isaac Morgan. David James.

164

Bedyddiadau Tud 120-121-122

1794. Gor 6. Yn Blaenwaun.

Richard Richards. Eli Phillips.

Evan Thomas. Josua Robert.

Enoch David. David Thomas.

William Evan. George Richard.

Griffith Morris. George George.

Mary David. Margaret Richard.

Job Williams. Lettice John.

Mary David. Rachel Owen.

Phillip Sambruk. Maria Evan.

Elizabeth Williams. Elinor Williams.

Maria David. Lovy Morgan.

Anne Thomas. Cathering Evan.

Daniel Richard. Mary James (26).

Gor 13. Yn Penparc.

Evan David. William Evans.

Alys Daniel. Anne Jenkins.

Mary Griffith. Elinor James.

Mary Evans.

24. Yn Blaenffos.

Isaac Morgan. Thomas Jenkin.

David Davies. Anne Thomas.

Fransis James.

Meh 30. Yn Cilfowyr.

Gwas y Beili. Thomas Griffith.

Gwas Llwyndyrus. Moses Lanpwlldu.

Benjamin Jones. William Selby.

David John. Peter Jenkin.

William y Sar. Rachel David ,Post.

Gwraig Thomas Michal. Morwyn Penfai.

Morwyn James y Boncath.

Rachel Llechryd. Wyr John Evans.

Merch Enoch Llwyngrois.

Awst 2. Yn Cilfowyr.

John Dd Daniel. Alban Thomas.

Griffith Edward. William Edward.

Thomas Richard, Llwyngwair.

John Theophilus, Llandygwydd.

David Enoch, Pencraigfach.

Sara John. Hannah Simon

Lewis.

Thomas John Thomas. Anne Samuel.

Merch Dd Sambruck. Hannah.Cwmfreni.

Asalia John Morris. Mary John Morris.

24. Yn Blaenffos.

4 o bersonau.

31. Yn Cilfowyr.

John Selby. John Lewis.

Mary Richards.

Gwraig John Theophilus

1794. Awst 31. Morwyn Penlanfach.

Sara Calep. Elizabeth Evans.

Anne Josiah, morwyn Penwernfach

Medi 21. Yn Blaenwaun.

5 o bersonau.

28. Yn Cilfowyr.

John Blaenheini. David Lewis.

David Thomas Lewis.

Morwyn Penwernfach.

Anne Williams, Pantybedig.

Mary, morwyn Penwern. Sara Samuel.

Jane Morgan, Llandygwydd.

Hannah Calep. Mary Evans.

Morwyn Pompren Sira

Sara Evan, Ffosyficer? (12).

Hyd 5. Yn Penparc.

Evan Williams. Enoch Richart.

Gwenllian Meichal. Rachel Lewis.

Anne Thomas.

18 Blaenwaun.

Margaret Thomas. Anne Jenkins.

Martha Jacob. Anne Bowen.

25. Yn Cilfowyr. 4 o bersonau.

1795. Ebrill 20. Yn Penparc.

John Williams. James Griffiths.

Thomas David.

Mai 18. 2 o bersonau.

Nifer aelodau Cilfowyr ai changenau

nghyd: - iw 901. Y cyfrif yna a roddwyd i

mewn i’r Gymanfa a gynhaliwyd yn

Aberduar,Mehefin 10fed 1795.

Meh 8. Yn Cilfowyr.

Merch Daniel George, Kilgeran.

Merch Thomas, Kilgeran.

Meh 14. Yn Penparc.4 o bersonau.

Rhag 26. David.

1796. Chwef 24. Yn Cilfowyr.

Nathaniel Miels.

Ebrill 5. Rachel Josiah.

Yn Deiniol.

Merch Lasarus.

Meh 11. Yn Penparc,

Sara David.

18. Yn Deiniol. 4 o bersonau.

Gorf 4. Yn Cilfowyr. 1 person.

Yn Blaenffos.

2 o bersonau.

6. Yn Deiniol. 2 o bersonau.

28. Yn Cilfowyr.1 person.

165

Bedyddiadau Tud 122-123-124.

1797. Chwef 12. Yn Cilfowyr.

David Enoch.

Mawrth 12. Dorothy Ismael.

Mai 1. Yn Penparc

Elizabeth Jenkin.

D.S. Yr holl rai a nodwyd a gymerwyd

allan o hen lyfr yr eglwys 1806. Benjamin Davies, Turnor.

David James. David David.

John Miels. Merch David Christmas.

Samuel Nantyreryd. David Watkin.

Owen, Parc-hen. John Richards.

Bet Griffith Jones. Deborah Davies.

Rachel Johna.

Thomas Jones.Cilast

Anne Jones ei wraig.

Benjamin Johnson. David Thomas.

Rachel Evans. Mary David.

Mary Thomas, Lygadclau.?

Margaret Evans. Margaret Watkin.

Enock James. Levi James,

Llain.

Margaret Evan. Dinah Hughes.

Mary Evan. Morwyn Cilgwyn.

Mary Thomas. Margaret Jenkin.

“Yr enwau rhagdywedig a dynwyd allan

o’r hen lyfr” Y golofn yma a gymerwyd

allan or ail lyfr yn drefn oed wedi cael ei

osod lawr.

1817. Tach 21. John George, Tanbryn.

1818 Mai 9. David James Cil-llwch.

Awst 30. Evan Jenkin, Cwmsidan.

Griffith Rees, Ponthirwen.

1819. Ion 2. Mary Johnson, Llandygwydd.

Mary Thomas, Castellmalgwyn.

Thomas Morgan, Kilgeran.

Anne John, Kilgeran.

Ebrill 11. Margaret Owen, Penrallt-llyn.

Mary Owen, Penrallt-llyn.

Hannah Williams, Kilgeran.

Lovisa Michael, Kilgeran.

Hannah Elias, Clydey.

Mai 9. David Michael, Kilgeran.

David Owen, Penrallt-y-Felyn.

Anne Phillips, Kilgeran.

Elizabeth Owen, Ffosyficer.

Frances Shelby, Parclement.

Hannah Jenkin, Trecaren.

Meh 5. Daniel John, Kilgeran.

Griffith Owen, Ffosyficer.

1819. Meh 5. Margaret Owen, Ffosyficer.

Evan Morgan, Penrallt-llyn.

Anne Williams, Cwm.

Pheoby Davies, Hafod.

Joana Michael, Castellmalgwyn.

Jane James, Cilgwyn.

Anne Jaret, Pengwern.

Gorf 4. David Williams, Clynhercyn.

Rachel Morris, Alltabercych.

Hannah John, Penrallt-y-felyn

Awst 1. Theophilus Davies, Bont.

Dan Jenkin, Llwyncregin.

William Owen, Penrallt-llyn.

Elizabeth Evan, Clynllan.

Elinor Jones, Penrallt-fach.

Hannah Williams, Penrallt-Felin

Elizabeth Jones, Cilast.

1819. Awst 29.Rachel Griffith, morwyn

Ffynonoer.

Ann Griffith, Allt-Abercych.

Medi 26. Thomas John, Llechryd.

Sarrah Owen, Nantyreryd.

Maria Davies, Nantyreryd.

Sarrah Williams, Penralltfelin.

Mary Jones, Cilastisa.

Hyd 24. David Thomas, Pantygwydil.

Tach 21. John Christmas.

Mary Christmas.

Rhag 19. Elizabeth Thomas Kigeran.

1820. Chwe 13 .Hannah Jenkins, Blaenpistyll.

Medi 24. David Lewis, Felinpenrallt.

John Lewis, Do.

David Daniel, Tŷprydd.

Rhag 17. Elinor Thomas, Cwmpendre.

1821. Ebrill 8.John Jones, Postgwyn.

Mai 6. William, gwas Plasyberllan.

Gor 1. Mary Davies, Hafodwen.

1822. Gorf 27.Ester Miels, Felinfach.

Awst 24. Mary Anthony, Pantyrhaidd.

Medi 22. Elizabeth Nicholas, Pendre.

Hyd 20. John Jenkins, Llygadllaca.

Rhag 14. Thomas Stephan, Siopnewydd

Mary Davies, Pendrinbach.

1823. Chwef 8.Louisa Griffith, Ietfawr.

Mawrth 9. Anne Jenkins, Porth.

Sara Davies, Pendrinbach.

Rachel David, Abercych.

166

Bedyddiadau Tud 124-125

1823 Ebrill 6.Griffith Jenkin, Llygadllaca.

John James, Cil-llwch.

Anne George, Baily.

Anne Salmon, Llwyndyrys.

Mary Evan, Penrallt-aefed.

Mai 4. William Morris, gwas Pendre.

Hannah Nicholas, Cwmpendre

Mary Thomas, Pantygwyddyl.

Anne Jenkins, Llygadllaca.

Anne Elias, morwyn Beili.

Anne Jones, Do.

Meh 1. Thomas Evans, Abercych.

David James, Cil-llwch.

Charlotte Thomas, Cill-llwch

Elizabeth Thomas, Nantyreryd.

29. John Evans, gwas Kilrhiwefach.

Rachel John, Cwmllwydrew.

Gorf 27. Mary Harries.Cnwcyfran.

Dina Harries. Do.

Elizabeth Davies, Penrallt.

Anne Phillips, Parc-celynen.

Tach 16 . Enoch Evans, gwas Beili.

1824. Meh 26.Elizabeth Rees, Cilgwyn.

Elinor David, morwyn Beili.

Awst 22. Abram Elias, Cnwcyfedwen.

Joana Owens, Penrallteifed.

Ester David, Felinfach.

Hyd 17. Silvanus Jones, Lanrhyd.

Rhag 12. John Rees, Polionhelyg.

1825. Ion 9. Anne Richard, Cwrcwed.

Mai 29. David Morris, gwas Pendre.

Lydia Miels, Penralltfach.

Awst 21. Jane Jenkins, Pantyrlys.

Fhetura Turner, Cwarel-mawr.

Frances Davies,

Penlan,Llandygwyd.

Mary Evans, morwyn Penwern-fach.

Medi 18. Ester Williams, Pwllcrwn.

Hyd 16. David Rees, Cil-llwch.

Ebenezer Jones, Penlangych.

Anne James, Cil-llwch.

Mary Johnson, Llandygwydd.

Rachel Watkin, morwyn Cafnant.

Cathering Jenkins, Fynonebach.

Tach 13. Elinor Thomas, Pantygwyddyl.

Jane Evans, Scotland.

Elizabeth Evans, Llandygwydd

Anne Johnson,

1825.

Rhag 11 Mary Rees, Hafodlwyd.

Mary Davies, Cwmblanpant.

Rachel Griffiths,

Penrallt,Capelcolman .

1826. Ion 8. Anne Davies.Cwm-Blaenpant.

Frances Jones, Cwm-Blaenpant.

Chwef 5. David Owen, Ffynonoer.

Anne Jenkins, Forgecych.

Ester Hughes, Cwmply.

Mawrth 5. Mary Griffiths, Cilgeran.

Elizabeth Lloyd, Felingych.

Anne Jenkins, Ponseli.

Ebrill 2 Martha Richards,

dilades,Ffynonau

Anne Richards ei merch.

Mary Thomas, Tynewydd.

Mary Thomas Forgecych.

30. Henry Jenkins, Do.

Rachel David, Cilriwefach.

Mary Williams, a

Margaret Jones, morwynion

Cilastisaf.

Mai 28. Anne Owens, Penralltllyn.

1827. Ebr 1. James Davies, Pontarseli.

Meh 24. Thomas Larn. Gwas Clos.

Gor 20. Sara Jones, gerllaw Blaenpant.

Anne Jones, Penparceithin.

Tach 9. Mary Howells,

morwyn Clynfyw.

Rhag 7. David Thomas,

gwas Cilwendeg

1829. Maw 1 Hannah John.

Morwyn Clynfyw.

28. Cathering----- Pencraigfach.

Awst 16. William Richard, Llain.

Medi 13. Anne Evan, Llandygwydd.

Hyd 11. Mary Richard, Llain.

1830.

Awst 15 Thomas Thomas, Penrhywfelin.

Martha ei wraig.

Lydia ei merch.

John Phillip, Cwm, Cilfowyr.

Mary Davies, Lanpwlldu.

Sara Williams, Clynhercyn

Medi 12. David John, Pontwendofon.

Joshua Thomas, gwas Felinfach.

Martha Davies, Tyrhyw.

Hyd 10. Titus Lewis Garegwen.

167

Bedyddiadau Tud 125-126-127.

1830.

Hyd 10. Frances Phillips, Cwm Cilgwyn.

Rachel Johnson, morwyn Cilgwyn.

Janet Jones, Posty.

Tach 7. John Davies, Lanpwlldu.

John Humphrey, Penralltfach.

Rhag 5. Titus Griffith, gwas Cilgwyn.

Davidc Williams, Pwllcrwn.

David Thomas, Rallt.

David Evans, Scotland.

1831. Ion 2. Mary Davies, a Hanna Davies,

Cwmgyri.

Mary Richards, Tygwyn.

Mary Charles, Felin-cwm.

Chwef 27. Enoch Morris, Garegwen.

Thomas Evans, Plasyberllan.

Mary Jones, merch Sam,Abercych.

Mary Owen, Creige.

Mawrth 27. Elizabeth Davies, Ffynonoer.

Margaret Daniel, Pontrhydyceirt.

Meh 19. John Evans, Clynllan.

1832.

Ebrill 22. James James, Ffynonebach.

Titus Williams, Ralltgellydeg.

Nathaniel Davies, Ffynonebach.

Anne Thomas, Cilast.

Mai 20. Evan Evans, Capel-newydd.

William Thomas, Cilfowyr.

John Hughes, Penlangych.

Merch John Theophilus.

Jane Evans, Llandygwydd.

Meh 17. David Lewis, Dolcwm.

Enoch James, Penrallt, Abercych.

Anne Evans, Capelnewydd.

James Morris, Cerig-gwynion.

John Thomas, gwas y Fainor.

Gorf 14. Sara James, Fynonebach.

Rhag 30. John Rees, Gilfach.

1833.

Ion 27. Daniel Thomas, Tynewydd.

Chwef 24. Enoch Thomas, Cwm.

John Jones, Dyffryndwrlas.

Mai 19. Mary Jones, Felin-banau.

Medi 8. Mary Thomas, Forge cych.

Hannah Jenkins, Abercych.

Anne Davies, Abercych.

Hyd 6. Benjamin Williams, Pwllcrwn.

Sara Davies, Penralltybont.

1833. Hyd 6. Mary Davies, Danbedw.

Anne Jenkins, Forgecych.

Tach 3. Margaret Jones, Waunisaf.

Cathering Davies, Pendrinbach.

Rhag 1. David Thomas, Cilastisa.

Mary Davies, Abercych.

29. Mary Lewis, Capelnewydd.

1834.

Ion 26. Hannah Jones, Porth.

Mary Williams, Cafnant.

Margaret Christmas.

Chwef 23. David Jones, Panwr, Forgecych.

John Rees, Pantygwydyl.

Mawrth 23. David Jones, Porth.

Margaret Rees, Fynonoer.

Ebrill 20. Margaret Davies, Penalltybont.

Maria Thomas, Cwarelmorwr.

Phebe Williams, Pontsely.

Meh 15. Elinor Davies,, Abercych.

Awst 10. Rachel Morris, Troedyrhyw.

Tach 30. Thomas Daniel, Penllain.

Mary,merch Dd Lanteifi.

1835.

Chwe 22. Hannah Richard.

Maw 22. Mary Jenkins, Pontrhydyceirt.

Ebrill 19. David Jones, Bonkathbach.

Meh 14. Rachel Morgan, Cwmsidan.

Gor 12. John Michael.

Hyd 4. David Evans, Abercych.

John Morris. Capelnewydd.

Tach 1. David Davies, Abercych.

1836.

Mawrth 20. William Williams, Bontrhydyceirt

Mary Thomas, Penralltybont.

Medi 4. David George, Scotland.

Mary Phillips, Penlanshop.

Hyd 30. Evan George, Beili.

James Johnson

1837.

Ion 22. Jane James, Cil-llwch.

Maw 19 . David Owen, Clynllan.

1838.

Maw 18. Anne Davies, Blaen-nant-tir.

Mai 13. Mary Davies, Llwyncregin.

Margaret Johnson, Llandygwydd.

Awst 5. John Evans, Penalltybont.

Thomas Evans, Do.

John James, Cafnant.

168

Bedyddiadau Tud 127-128.

1838.Awst 5. John Jones, Tandderwen.

David John, Tangelynen.

Anne John, Do.

Charity Evans, Porth.

Elizabeth James, Cafnant.

Anne Evans, Abercych.

Mary Jenkins, Pontseli.

Mary Evans, Pontseli.

Elinor Davies, Lanpwllau.

Medi 2. Mary Davies, morwyn Gilfach.

Medi 30. Thomas Davies, Turnor.

David Harries, Gellideg.

Sara Evans, Penralltybont.

Mary Jones, Waunisaf.

Pheobe Evans, Abercych.

Hyd 28. Hannah Evans, Pontseli.

William Thomas, Plasyberllan.

Rhag 23. John Thomas, Do.

1839.

Ebrill 14 John Jones, gwas Fosyficer.

Mary Thomas,

Mai 12. John Owens, Ramoth.

Enoch Evans, Pontarseli.

Gorf 7. Edward Thomas, Berllan.

Benjamin Thomas, Penquare.

Sara Jones, Penquare.

Awst 4. Simon James, Saer.

Thomas George, Scotland.

Thomas Griffith, Gof.

Anne Thomas, morwyn Beili.

Frances Richard, a

Rachel Richard, Fynonlikely-uchaf

Medi 1. Thomas James, Cnwcau.

Rachel James, Do.

Benjamin George, Scotland.

John Owens, Coedcwm.

John Jones, Coedcwm.

Anne Evans, Coedcwm.

Mary Miels, Felinfach.

Hannah Evans, Llandygwydd.

Medi 29. Hannah Thomas, Berllan.

Elinor Owens, Clynllan.

Rachel George, Scotland.

Anne James, Cwmllydrew.

Margaret Thomas, Derwendeg.

Frances Evans, Ffoslas.

Hyd 27. Mary Jones, Pantarlys.

John Miels, Felinfach.

1840.

Mawr 15. Daniel Owens, Fronfach.

Thomas Lloyd, Felingych.

Ebr 12. David Evans, Abercych.

Mai 10. William George, Scotland.

David Davies, Penllain.

Thomas Davies, Penfai-isa.

Meh 7. Margaret Richard, Pendol.

Anne Jones, Ffynongareg.

Gorf 3. Thomas Williams, Llechryd.

Elinor George, Scotland.

Mary Jones, Ffynongareg.

Sara Davies, Cwmtawel.

Awst 30. Joshua Evans, Penfai.

David Jones, Penllain.

Cathering Evans, a Anne Davies,

Morwynion, Alltybwla

Hyd 25. John Griffith, Cefn.

1841.

Ion 17. Elizabeth Phillips, Lodge.

Maw 14. Evan Thomas, Derwendeg.

Rachel Thomas Llechau.

Mai 9. Thomas Evans, Tanybanc.

Daniel Rees, gwas Penralltisa.

Cathering Rees, Danywinllan.

Dinah George, morwyn Beili.

Gor 1. Thomas Morris, Penralltyperthi.

Roger Williams, Cwmgyru.

Thomas Phillips, a John Davies,

Gweision Parcneithw.

John Daniel, Pontrhydyceirt.

Gor 1. Anne Lewis, Capel newydd.

Cathering Davies, Ffynonoer.

Anne Owen, Troedyrhyw.

Margaret Thomas, Clynhercin.

Elizabeth Morgans, Penygraig.

Mariah Morris, Penrallt-llyn.

John Daniel, Pontrhydyceirt.

Pheobe Daniel, Pontrhydyceirt.

Mary Owens, Ffynonoer.

Awst 1. Mariah Griffiths, Abercych.

Elizabeth Jones, Abercych.

169

Bedyddiadau Tud 128-129

1842.

Ebr 10. Elizabeth George, Penralltisa.

Mai 6. Anne Evans, morwyn Beili.

Meh 5. Thomas Thomas, Boncath bach.

John Jenkins, Penralltgoch.

Gor 3. William Thomas, Pontrhydyceirt.

Anne Thomas, Pontrhydyceirt.

Mary Jenkins, Pontrhydyceirt.

31. Mary Mathias, Cwm.

Sara Owen, Garegwen.

Mary Rees,, Pantyronen.

Awst 28. Mary Thomas, Penrallt.

Hyd 23. Enos George, Scotland.

Elizabeth George, Scotland.

Thomas Davies, Penquare.

Hannah Rees, Penfedw.

1843.

Hyd 22. Mary Thomas, Pantyrlys.

Tach 19. Davd Watkins, Waunisaf.

1844.

Maw 10 . David John, Pant Tyryl.

Mary Rees, Tanwinllan.

Meh 30. Hannah Owens, Ffynonaubach.

Gor 27. Mary Thomas, Rallt.

Anne Thomas, morwyn Bonkath.

Tach 16. John Reynolds, Nantyreryd.

Jane Thomas, Bank. Y dai gan B.

Davies, bedyddiod yr hen wr hwynt mor wedaid ag

erioed, fel y synod pawb oed yn y lle.

1845.

Awst 24. Lydia, Rhiw.

1846.

Mai 3. Elizabeth Davies, Penrhiwbont.

Elizabeth Jones, Tandderwen

Pheoby Owens, Ffynonaubach.

Judith Watkins, Bwlchmwlyn.

Y Pedwar gan N.Thomas

Mai 31. Timothy Thomas, Bange.

Meh 28. Hannah Morris, Llwyncrwn.

Anne Jenkins, merch John

Jenkins.

Mary Williams, Tŷcam.

Mary Jenkins, Lofft.

Sara, morwyn Cafn nant.

Hannah Thomas, Llwyncrwn.

Eliz Evans, Ffynonau bach

Gor 26. John James, Pontrhydyceirt.

Medi 20. Jane Thomas, Clynllan.

Anne Williams, morwyn Beily.

Hyd 18. Dan Thomas, Pant-tyrllus

Elizabeth Thomas, eto.

Cathering Davies,

Penrallt, Capelcolman.

1846.

Tach 4. Dyd Mercher, Fraces Jones,

Morwyn Manoreifed.

14. David Morgans, Nantyreryd.

1847.

Ion 9. Mary, Tanralltgudd.

Mai 30. Maria Lewis, Capelnewyd.

Awst 22. Elinor Griffiths, Redsalmon.

Tach 14. Sara Thomas,Penrallt, Capel-

colman.

1848.

Ion 8. Sara Thomas, Capelnewyd.

Anne Thomas, Capelnewyd.

Margaret Reynolds, Pontrhydyceirt

Ebrill 30. Margaret Jones, Pantyrlys.

Mai 28. Jane Mathias, Cwm-dan,

Penralltllyn.

Meh 25. Margaret Thomas, a Sara Harris.

Morwynion Beily.

Awst 9. Dyd Mercher, John Penrhyw.

20. Cyfamodwyd ef.

Hyd 14. Mary Prethro, Pontbrenllwyd.

1849.

Ebr 29. David Jenkins, Gweuyd.

Mary Jenkins, ei chwaer.

Anne George, Pontarsely.

Mai 27. Margaret Harries, Kilwendeg.

Ady George, Pontarsely.

Nancy Owens, Ffynonoer.

Mary Griffiths, Redsalmon.

Meh 24. Rachel Williams, Pontrgydyceirt.

Anne Daniel, eto.

Mary Morgans, Nantyreryd.

Sara Jones, Nant.

Awst 18. Elinor George, Beily

Awst 19. Ben Morris, Llwyncrwn.

Hannah Rees, Tyffarm.

Medi 16. Daniel Jones, Penrallt.

Elizabeth Davies, Plasyberllan.

Anne Jones, Ffynonaubach.

Mary Davies, Trecaren.

Tach 11. David Christmas, Porth.

Maria Lloyd, gynt Felingych.

1850.

Maw 31. Elizabeth Thomas, Clynllan. Gan

Yr hen wr Ben Davies.

Gor 21. Anne Richards, Parcygweudd.

Rachel Harries, Glandwr.

Mary Morris, Cosnant.

Tach 10. Margaret George, Beily.

170

Bedyddiadau Tud 129-130-131.

1851.

Maw 30. John James, Capelnewyd.

Meh 21. Anne Phillips, Wendros.

Gor 20. Margaret Jenkins, Scotland.

Sara Williams, Scotland.

1852.

Chwef 1. Josua Jones, Penknwc, Kenarth.

Ebrill 25. James Morris, Cilwendeg.

Mary Evans, Do.

Thomas Jones, Abercych.

Elizabeth Phillips, Wendros.

Mai 23. Thos Lewis, Abercych.

David Griffiths, gwas Penfedw.

26. Mae‘r Cymanfa un Bethobara suyd Benfro.

Meh 20. John Jones, Kenarth.

Hannah Daniel, Capelnewyd.

Mary Thomas, Felyncawed .?

Rachel Morgan, Kenarth.

Gorf 18. Benjamin Jones, Waunisaf.

David Evans, Fynonebach.

James Davies, Do.

John Jenkins, Pontselly.

Ester Evans, Alltgilgeran.

Dwia ?James, Fynonebach.

Hannah Jones, Do.

Elizabeth Davies, Penrhyw.

Cathering Evans, Fynonebach.

Rachel Isaac, Porth.

Ann Morris, Llwyncrwn.

David Morris, Scotland. 1852.

Gorf 18. Charlot Williams, Cilgeran.

Hannah Davies, Troedrhyw.

Rachel Griffiths.Cefen.

1853.

Ion 30. Eliza Phillips, Clinffuw.

Mawrth 27. Mary George, Penralltisaf.

Margaret Davies, Penllwindy.

Mary Griffiths, Do.

Mai 31. Mae‘r Cymanfa un Penybryn

Swyd Benfro.

Hyd 9. David Thomas, Clynllan.

1854.

Ion 30. Ann Jenkins, Scotland.

Maw 26. Rachel Evans, morwyn Gobedig.

Rachel George, Beily.

Thomas George, Pontselly.

Ebrill 23. George Gibbon, Cilgwyn.

Mary James, Forgegych.

Pheby Williams, Do.

Hannah Davies, Trecaren.

1894.

Hyd 14. William George, Gilast.

Sara Jones, Cwmfelin.

Sara Anne Thomas.

Mary Evans, Penrallt-llyn.

1895.

Gorf 21. Thomas Jones, Cilwendeg.

James Jones, Cilfowyr.

Thomas Thomas, Fosyficer.

David Davies, Capelnewydd.

1895.

Medi 15. Thomas Richard, Bache.

Hyd 8. Elizabeth Ann Jammes.

Elizabeth Lad, Foxhol

1896.

Medi 21. Hannah Jones, Nantyreryd.

Sara Jones, Penrallt-llyn, maid.

Mary Rees, Garegwen, maid.

Hannah James, Bontrhydyceirt.

Maguy ? Thomas, Capelnewyd.

Yn 1896. Dau ar lanau afon cych gan

Prichard Castellnewyd.

Yn 1896. Dau ar lanau eto gan y Gweinidog

171

Enwau aelodau Eglwys Cilfowyr yn y flwyddyn 1897 gan fod y llyfr hwn wedi ei esgeuluso am 40ain

mlynedd yr ydym yn gosod enwau yr aelodau yma fel ac y maent yn bresennol Chwefror 1879 sef blwyddyn

wedi sefydliad W.C.Williams yn weinidog ar yr eglwys.

Bydd y gangen eglwys yn Ramoth yn cadw chyfrif ei hun, (Tud 132-133)

David George, Nantyrerid.

Rachel George Blaenwaun.

Rachel Davies, Nantyrerid.

David George, Penrallt Lyn.

Martha George, Do.

(a) William Thomas, Cwm.

Mary Thomas, Do.

Benjamin Williams, Capel newyd.

Margaret Williams, eto.

Levi Lad. Foxhole.

Benjamin Jones, Pontrhydyceirt.

Anne Jones, eto.

James Williams, Hafod-fach.

Sarah Thomas, Lechryd.

James James, Banc Penrallt Lyn.

Margaret James, eto.

John Thomas, Parktoad.

Frances Thomas, eto.

Mary Anne Lodwig, Park-gwningod.

William Jones, Ty-ddol.

Mary Jones, eto.

Rachel Rees, Hafod fach.

Mary Williams, eto.

Esther Jones, Ty‘r Gof.

Catherine Thomas, Yet Fawr.

Jane Griffiths, Ffos Las.

Rachel Thomas, Cefen.

Martha Jones, Pontrhydyceirt.

Anne Williams Cwm.

Roger Williams, Gar.

Margaret Williams, Capel Newyd.

Anne Griffiths Cwmuchaf.

Mary Davies, Llwyncelyn.

Margaret Davies, eto.

David Davies, Llwyncelyn.

Louisa Williams, Gareg-Wen.

John Daniel, Pont-Rhyd-y ceirt.

Mary Daniel, eto.

William Daniel, eto.

Rachel Jones, eto.

Elinor George, Gilast Uchaf.

David Lewis, Llwyncrwn.

Sarah Lewis, eto.

John Evans, Cwm.

Jane Davies, Llechryd.

John Davies, Danrallt.

Elizabeth Davies, eto.

Mary Thomas, Pencoed.

Anne Evans, eto.

Sem Owens Llechryd.

Anne Thomas, Cwmbwlan.

.

Sarah Thomas, Cwmbwlan..

Mary Evans, eto

Anne Thomas, Capel Newyd.

Maria Thomas, eto.

David Davies, Penalltfelin.

Anne Griffiths, Cefen.

John James, Bache.

Mary Anne Williams, Cwm.

Mary Thomas, Gardd Coedmor.

Griffith Thomas, eto.

Martha Jones, Cwmblaenbulan.

Martha Thomas, eto.

Anne Jones, Bache.

Elizabeth Jones, Abercych.

William Thomas, Llwyncrwn.

Simon James. Eto.

Anne James. Eto.

Thomas Williams, Penralltyfedw.

Margaret Williams, eto.

Mary Davies, Llwyncelyn.

Sarah J. Jones, Llwyncelin.

Mary Anne Evans, Cwm.

David Thomas, Tycoch.

Mary Owens, Parkypheasant.

Rachel Jones, Llechryd.

Jopseph J Harries, Penrallt Goch.

Watkin Davies, Doleu.

Sarah Davies, Capel Newyd.

Phepbe Evans, Penparkeithin.

Esther Price, Cilfowyr.

Margaret Owens, Parkypheasant.

Hannah Thomas, Tanybryn.

David E. Jones,Pontrhydyceirt.

Benjamin Jones, Capelnewyd.

James Jones, Penrallt-lyn.

Daniel Davies, Ydlanddegwm.

Frances Davies, eto.

Anne Salis, Llechryd.

Anne Thomas, Frongoch-isaf.

Mary Anne Thomas, Penlan.

Margaret Jones, Cilastuchaf.

Margaret Owens, Frongochisaf.

William George, Gilast Isaf.

Mary Ellen Evans, Penrallt Lyn.

Sarah Anne Thomas, Cwmlanbulan.

Sarah Jones, eto.

(b) Maggie Jones, Pendre.

Rachel Lewis, Llwyncrwn.

Elizabeth Letherby, Capelnewyd.

David James, Mount Pleasant.

Rachel Jones, eto.

172

Enwau aelodau. 1879. Tud 134.

Addi James, Mount Pleasant.

Thomas Richard James, Bache.

James Jones, Ffynonoer.

David Davies, Tynewyd, Capelnewyd.

Thomas Thomas, Cilast-isaf.

Rachel Evans, Red, Salmon.

David Thomas, Lodge Pentre.

Mary Anne Thomas, eto.

Margaret Morris, Ydlanddegwm.

William Williams, Llechryd.

Elizabeth Anne Griffiths, Penlan.

Mary Griffiths, eto.

Phebe Griffiths, eto.

Anne Griffiths, Penlan.

Hannah Williams, Tyfri.

Margaret Anne George, Gilast Isaf.

John Owens, Parkypheasant.

Mary Thomas, Llwyncrwn.

Rachel Owens, Blaenffos.

Mary Thomas,, Lodge Kilwendeg.

Maggie Thomas, Capel Newyd.

Sem Williams, Fachhendre.

Mary Rees, Caregwen.

Sarah Jones, Penrallt Lyn.

Hannah Jones, Nantyrerid.

Mary Lewis, Cwm.

Hannah James, Kilrhiwefach.

William Jones, Llwyngrawys.

Bedydwyd pump o chwioryd a enwir yma gan y

gweinidog y flwyddyn olaf:- Gwel Tud 130.

Nathan Davies, Llwyncelyn.

Anne Williams, Fach Hendre,

Daniel James, Abercych.

Penelope Williams, Plasy Berllan.

Jane Davies, Cilfowyr.

Margaret Davies, Castellmalgwyn.

Maggie Jones, Tydol.

Elizabeth Lad, Foxhole.

Elizabeth James, Parkneithw.

Thomas Jones, Penfedw. (a) wedi marw.(b)wedi

symud

Cyfrif y Gymanfa Mehefin yr ail 1897 yr hon a

gynhalwyd yn Cilfowyr.

Rhif aelodau 139 +2 =141.

Derbynwyd trwy Lythyrau 4.

Bedydwyd 5.

Bu Farw, 2.

Golyngwyd trwy Lythyrau, 2.

173

Cyfrif Blynyddol y Gymanfa.Tud 137.

1898. Mehefin 7ed ar 8ed, cynalwyd y Gymanfa yn Blaenwaun.

Rhif aelodau yr eglwys hon127. Bedyddiwyd 2.Derbyniwyd trwy Lythyrau 1.

Bu farw 7.Gollyngwyd 8. Diarddelwyd 1.

1899. Rhif aelodau yr eglwys 125. Derbyniwyd trwy lythyrau 3. Gollyngwyd

4. Marw 1.

1900. Cymanfa yng Nghaersalem. Bedydwyd 2. adferwyd 2. Derbyniwyd

trwy lythyrau 1. Bu farw 2. Gollyngwyd trwy lythyrau 4. Rhif aelodau

124.

1901. Bedyddiwyd 1. Derbyniwyd trwy lythyrau 2. Bu farw 2. Gollyngwyd

trwy lythyrau 3. Diarddelwyd 1. Rhif yr eglwys 121.

1902. Meh, Cyfrif y Gymanfa a gynhaliwyd yn Penybryn- Bedyddiadau 3.

Derbyniwyd trwy lythyrau 3. adferwyd 1. Bu farw 1. Diarddelwyd 1.

Gollyngwyd trwy lythyrau 3. Rhif yr aelodau 123.

1903. Meh Cyfrif y Gymanfa a gynhaliwyd yn Threfdraeth. Bedydwyd 3.

Derbyniwyd trwy lythyrau 4. Diarddelwyd 2. Bu farw 4. Gollyngwyd

trwy lythyrau 4. adferwyd 1. Rhif yr aelodau 121.

174

Bedyddiadau Tud 144.

1897.

Meh 5. Hannah Elizabeth Williams, Tyfry.

Lina Griffiths, Penylan.

Cyfrif y gymanfa 1898.

Hyd 10. Hannah Jones, Capelnewydd.

Frances Jones, Banc.

1899

1900.

Medi 9. Samuel Jones, Banc.Penrallt lyn.

1901.

Awst 11. William James, Banc.Penrallt lyn.

William Todd, Gilast isaf.

Griffith Jones, Penrallt lyn.

1902.

Gor 13. Elizabeth Ann Williams, Gareg wen.

Beatrice Jones, Pentre.

Anne Jones, Gilast. Uchaf.

1903.

Medi 8. David Griffith George, Penrallt lyn.

1905.

Mai 14. William Picton George,Penrallt lyn.

David Jones, Plasyberllan.

Elizabeth Anne George, Penrallt lyn.

Elizabeth Jones, Frongoch.

Medi 6. William Davies, Llwyncrwn.

John Daniel, Pontrhydyceirt.

Byd y Bedydiadau yw gweld yn Register newyd yr eglwys.

175

Tud 177-178

Derbyniadau trwy Lythyrau.

1850.

Chwef 3. Hannah Davies, o Bethesda

Ponthenry.

Mawrth 3. Phebe Christmas,o Capel Seion.

Merthur.

Tach. 7. Elizabeth Rees, ôr Castellnewyd.

Rachel Davies, ôr Siloam Verwig.

Rhag 7. Sara R. Rees, o Blaenwenen.

1851 Ïon 5. Anne Jenkins, o‘r Casnewydd.

Ebr 27. Thomas Williams, o‘r Tabernacl

Merthyr.

Hyd 30. Anne Rees, o Bethlehem,Trefdraeth

Tach 21. Mary Evans, o Caersalem, swyd

Benfro.

1852. Ïon 29. Mary Rees,o Tabernacle

Caerfyrdin, H.W.Jones.

Mai 26. Mae y gymanfa yn Bethebara swyd

Benfro.

1853. Griffith Rees, o Blaenwenen.

1854.

Mehefin 6 a 7. Mae‘r Cymanfa yn Carmel swyd

Benfro.

1855. Ann Evans.o Llanymdyfri.

David Morgan, a Maria ei wraig,

O Ebenezer swyd Benfro.

David Owens a Frances ei wraig o

Blaenwenen swyd Aberteifi.

Mary Lewis, o Eglwys Blaenfos.

Mawrth 24. Thomas Davies, o Eglwys

Aberteify.

Maria Morris, o Abervan ? swyd

Morganwg.

Ebrill 5. Rachel Jenkins, o Eglwys Penybrin

Swyd Benfro.

Ann Davies, o Eglwys Penbryn

Swyd Benfro.

1895.

Tach 29. May Dustan, o Blaenywaun.

Rhag 6. Daniel James, o Graig, Castellnewyd

Emlyn.

Ditto Mrs James o Graig

Ditto Elizabeth James, o Graig.

Rhag 29. John Owens, o Aberteifi.

1896. .

Gorf 25. Mary Ann Williams,Cwm o

Bethabara.

Thomas Williams,Abercych

(Perthyn i eglwys Ramoth).

1897.

Ion 31. Penelope Williams, o Cwmfelin.

Jane Williams , o Penparc.

Margaret Davies, o Penparc.

Abr 25. Maggie Jones, o Siloam,

Aberaeron.

Cyfrif yr Gymmanfa Meh 2.1899.

Thomas Daniel.

1899.

Ion 1. Willie Harries, o Blaenffos.

Anne Williams, o Salem, Mydrim.

(Sarah Thomas, o Gerasim)

Dychwelod yn ôl yr un eglwys.).

Hannah Thomas, o Blaenwen.

(Cyfrif yr gymanfa).

Elizabeth Anne Griffiths, o

Siloam Verwig.

1900-1901.

Rhag 1. Thomas Richard James, o

Tabernacl Caerdyd.

1901-1902.

Rhag 29. William Rees, o Rheoboth.

1902. Daniel Jones, o Penwel Cemaes.

Thomas Richard James, o Bethania

Aberteifi.

Jane James, o Bethania. Aberteifi.

Hannah Thomas, o Salem Caerdyd.

1904.

Rhag 27. David Joseph Davies, o Blaenffos.

Hannah Havard, eto.

Kate Elias, o Star Penfro.

E.B. Jones, o Star Penfro.

Griffith Williams o?

William Owens, o Ramoth.

Levi ? E.Davies, o Verwig.

Gwelir y Derbyniadau mwyach yn Register newyd

Yr Eglwys.

176

Tud 189-190 Dosbarth, V1.Diarddeiliadau,

Marwolaethau, a gollyngiadau trwy Lythyrau.A ganlyn sydd enwau y rhai a

ddiarddelwyd am fywyd anaddas i‘r Egengyl yn ôl barn a chydsyniad yr Eglwys oddi ar

dystiolaeth sicr yn eu herbyn.

1705. Hydref 13. Joseph John, am dori amod a

pheidio cadw Sabbath..

1706. Hyd 14. Anne Edwards, am ddifenwi eglwys Dduw

Dibrisio cerydd a gwrthod cyngor yr eglwys.

1706. Rhag 5.David Lewis, am dori amod peidio cadw

sabath- bod yn dwyllwr-yn gelwyddog, yn cablu yr

Eglwys, ac yn diystyru cyngor.

1707. Maw 2. James David, am dori amod a diystyru

cyngor yn ôl un ac ail rybydd.

Meh 22. George John, am feddwdod dawnsio rhodio yn

areolus yn ôl am rybyddion.

Gor 20. Elizabeth George, am dori ammod gwrthod ceryd

diystyru cyngor a bod yn gelwydog.

1708. Ebrill 24. Elinor Jenkin, am ddawnsio, esgeuluso

cyfarfodydd, diysytru cenhadon yr Eglwys a dewis bod

mewn anundeb.

Awst 15. David Lewis, a Satts ei wraig am dwyll a

chelwydd ac anghyfiawnder.

1708. Awst 15. Nicholas Edwards am fod yn afreolus yn

dorwr ammod, yn gablwr, yn ddifenwr ac yn gelwyddwr.

Margaret gwraig Nicholas Edwards am dori ammod,

esgelyso ei lle yn nhy yr Arglwydd.

Catherine Morris am ordineb a thori ammod, gadel ei

phlentyn a dywed nad oed un plentyn yddi

John Boulton, am fod yn afreolus ac am ddiystyrwch a

difenwi.

Anne Jenkin am dori ammod a diystyru cyngor yr Eglwys.

1709. Hyd 8. John Morgan, Jeremiah Rees, David William

Hugh, am fod yn dorwyr ammod a rhodio yn afreolus a

gweithredoed drwg eraill.

1710. Mawrth 26. John ap John, am dori ammod ac

esgeuluso ei le yn y cyfarfodydd a dinystrio y peth a fu yn

ei ddeiladu sef bedydd.

Margaret William David, am dori ammod a bod yn

gelwyddog a pheidio dyfod i ymddiddan a‘r eglwys er

danfon cenhadon amryw weithiau ati.

1711. Ion 8. John William David, am fod yn dwyllgar a

chwareuwr cardiau ac offered eraill heblaw hyny.

Medi 9. William Morgan, am dorri ammod a gadael ei le

yn yr eglwys a diystyru ffordd y gwirionedd yn ôl trefen yr

efengyl.

Rees John, am fod yn dwyllwr ac yn arferyd peth

anghyfreithlon, i beri i ddynion odiallan gablu Duw eu

ffydd a‘u bobl.

1712. Anne Richards am dori ammod a diystyru

cyngor.

1713. Mai 6. John Mathias, am dori ammod a chablu a

rhodio yn annhrefnus.

Anne Lewis, am fyw yn anaddas a rhodio yn

annhrefnus.

Gor 18. Oliver Jones am fod yn gelwydog a llunio

celwydau.

1714. Tach 25. Margaret Williams, a osodwyd dan

gerydd am ddiystyru cyngor a phriodi yn groes i air

Duw.

1715.Meh 4. John Mathias, am dori ammod ag eglwys

Duw a diystyru gweinidogion yr efengyl a gwrthod

cyngor.

John Rees, am dori ammod a bod yn gelwydog.

1717.Hyd 27. David Morgan, am dori ammod a bod

yn gelwyddog.

Lettice Morgan, am dori ammod a byw yn anaddas i

efengyl Crist.

1718. Gor 6. Ester James, am dori ammod trwy

esgeiliso a rhodio yn anaddas i‘i efengyl a gwrthod

cyngor a diystyru cerydd.

1719.Meh 7. Dd John Richard, am dori ammod a

pheidio cadw‘r sabath.

1722. Meh 3. Nicholas Edward am feddwod a bod yn

dwyllodrus a rhodio yn anaddas i‘r efengyl.

1723. Ebr 6. David Morgan, an dori ammod a bod yn

gelwyddog ac yn dwyllodrus yn groes i orchymunau

Duw.

Medi. ? Anne Edwards am esgeuluso ei chymmyndeb

gyda‘r eglwys, a gwrthod cyngor yr eglwys.

1724.Chwe.14. John Mathias am dori ammod bod yn

dwyllodrus ac yn gelwyddog.

1729. Mai- Elinor David, a ddodwyd dan gerydd am

dori ammod trwy briodi yn groes i drefn yr ysgrythyr

a pheidio dyfod i ymddiddan a‘r eglwys.

Awst 14. Joshua Nicholas, am dori ammod dilyn

amryw offered gan roddi achos i lawer gablu ffyrdd yr

Arglwydd a‘i bobl.

177

Diarddeiliadau. Tud 190-191-192

1730. Mawrth 27. Morgan David am odinebau.

John Nichols am dori ammod a gwrthod cyngor.

1731. Mai 23. Elinor David am dori ammod a gwrthod

cyngor.

William Jenkin am dori ammod.

1737. Medi 4. John Phillips am feddwdod.

1740. Meh 8. James Lloyd am fudeintra.

Awst 3. Levi James am gelwydd a chabledd a thori ammod.

Hyd 26. Sara Griffiths am gelwydd a lledrad.

1742. Ion 16. Thomas Jenkin, a‘i wraig am esgeuliso ei lle a

rhodio yn anaddas i‘r efengyl.

1744. Ebr 8. Nicholas Edward, William Evan, Lettice

Davies, Gwenllynant Thomas, am esgeuluso eu lle a gwrthod

cyngorion a thori ammod ar Arglwydd ac a‘i bobl.

Gorf 1. Thomas Griffith am rodio yn anaddas i‘r efengyl a

gwrthod cyngor a thori ammod.

1745. Awst 25. Mary David John am buteindra.

Hyd 20. John Nicholas, a‘i wraig am eu hafreolaeth a‘u

hanwiredd ar bethau na wyddent a bywyd anadas i‘r efengyl.

Rhag 15. Anne John, am byteindra a chelwydd a hi yn euog.

1746. Ion 12. Jenkin George am dywedyd celwydd a rhodio

yn anadas i‘r efengyl

Mawrth 9. Roger Rees, a John George am eu pechod yn byw

yn anaddas i‘r efengyl, esgeuliso eu lle a thori ammod a‘r

Arglwydd ac a‘i bobl.

Gor 7. Ruth Thomas, am dderbyn anghyfiawnder a‘i

hanyfydd-dod i alwad yr eglwys.

Awst 24. David Howel a David Nicholas am fedwdod a

bywyd anadas i‘r efengyl.

1747. Ion 11. Ester Griffith am ei bywyd anadas i‘r efengyl a

thori ammod.

Chw 7. John David a Thomas James, am esgeuluso eu lle a

gwrthod cyngor a byw yn anadas.

Meh 25. Mary Jenkin am briodi a’r hwn fu’n briod a’i

modryb, chwaer ei mam.

1749. Medi 19. John Morris am fedwod.

Anne James am briodi yn annhrefnus ynghyd a byw anaddas

i‘r efengyl.

1750. Ion 11. David Lloyd am fedwdod.

1751. Maw 31. Mary Griffiths am briodi yn anrhefnus, a byw

yn anadas i‘r efengyl a thori ammod.

1752. Rhag 6. Thomas David am buteindra.

1754. Meh 3. Jenkin John am buteindra

1755. Caleb Lewis am butaindra

1756. Mawrth 3. David Lodwig am orwedd gyda menyw cyn

priodi, ynghyd ag amryw anwiredau.

1757.Rhag 10. John Griffith am ei bechod yn

ymarfer a medwi.

1760. Mai 25. John Samuel am fedwdod.

Jane Williams am buteindra.

Tach 9. Richard Evans am e‘u bechodau yn ei

fywyd anaddas i‘r efengyl.

1761. Ebr 5. Elizabeth Griffith am fywyd anaddas

i‘r efengyl.

Tach 9. Owen Davied, am buteindra.

1762. Meh 20. John Morgan am fywyd anaddas i‘r

efengyl.

Rhag. 5. Thomas David am fywyd anaddas.

1763. Chw.20. Josiah Thomas am buteindra.

1764.Rhag 7. Elinor Lodwig am fedwdod.

1765. Ion 29. Gwenllynant Thomas, buteindra.

Mawrth 18. David Evan am dynu yn ôl odiwrth y

broffes a wnaeth a thori ammod.

John Thomas am fedwdod.

Medi 8. Mansel Gwyn am buteindra os dywedod y

gwyr arnon ei hunan.

David John, am fywyd anaddas i‘r efengyl.

Mary David, am ei phechod o buteindra a llawer o

anwiredau.

Hyd 6. Joseph James a Mary ei wraig am

gydorwedd yn bechadurus cyn priodi.

1766. Awst 10. John David am buteindra.

Cathering John am buteindra.

Elizabeth Griffiths am anwirednu.

1769. Maw 19. Daniel Jones am fedwdod ac

esgeuluso cadw yr adoliad.

1774. Jenkin Joseph am fedwdod.

1775. Gor 1. David Jones, a ddatgyddio ei bechod

allan o amser ac mewn llid.

Gor 29. David John, ac Anne Evan, am eu puteindra

a chelwydd trwy wadu.

Med 3. John David a Mary ei wraig am gydorwedd

yn anghyfreithlon cyn priodi.

Mary John am orwedd yn annghyfreithlon gyda gwr

cyn priodi.

Tach 18. William Evan am gyffredinol rodiad

anaddas i‘r efengyl a thori ammod a diystyru

cyngor.

1776.Maw 3. Ester Tobit, am gymeryd eiddo ei

meistr yn annghyfreithlon ai werthi i eraill.

178

Diarddeliadau.Tud 192-193

1776. Ebrill 6. L John Lodwig,

Hannah Jones.

Mary Howel, a

Margaret Lewis, a gafod eu rhodi

odiwrthym trwy genhadau i’r Capel –evan oherwyd

nad oedent yn fodlon i gadw at eu cyfammod gyda ni

ond yn ffoi odiwrthym heb neb yn eu herlyd.

Mai 26. Mary David am gydorwedd gyda y gwr yn

annghyfreithlon cyn priodi.

Meh 30. David Evan am dori ammod a chelwydd.

Medi 29.Brisila John, am dori ammod a gwrthod cyngor.

1777. Ion 12. Rachel Thomas am odineb.

Chwe 9. Joseph James am odineb gyda chwaer ei wraig

ei hynan.

Maw 2. Josiah Thomas am fynych fedwdod.

Meh 29. Yn Cilfowyr Anne James am odineb.

Gor 6. Yn Penparc, Elinor Phillip.

13. Yn Deinol, Mary James a Mary Stephan.

Awst 24. Yn Cilfowyr, Jenkin Joseph.

31. Yn Penparc, Mary Ffrwdwenith.

Tach 23.Yn Trefdrath Anne James.

Rhag 21. Yn Penparc, John Evan, a Mary ei wraig.

28. Yn Deiniol, Evan David Griffith.

1778. Chwe 14. Yn Penparc, Elinor Thomas.

Mawrth 7. Yn Cilfowyr, Jane James.

Ebr 5. Yn Cilfowyr, David Evan.

12. Yn Penparc, Rachel Griffith, Mary Griffith.

Mai 24. Yn Blaenwaun, James David, a

Anne George.

Meh 21. Yn Blaenwaun, Elinor Philip.

Tach 14. Yn Cilfowyr, Caleb Thomas.

22. Yn Penparc, David Stephan.

Rhag 13. Yn Cilfowyr, Jane Thomas.

1779. Chw 7. Yn Cilfowyr, William Morgan, am

fedwdod a thrafod aflwyodraethus, a bod yn darawydd.

Ebr 4. Yn Cilfowyr, Mary Griffiths, am ddiystyeu

cyngor a thori ammod a chanlyn chwantau ieuiengtyd.

Mai 9. Yn Penparc. Mary Owen. Am ddiystyru cyngor a

chanlyn chwantau ieuiengtyd?

Meh 20. Yn Blaenwaun. David Jones, a Mary Jones, am

gydorwedd yn anghyfreithlon odi ar eu tystiolaeth eu

hunain.

Meh 27. Yn Penparc. Thos Evans am rhodiad anadas i‘r

efengyl a gwyro odiwrth reol gair Duw.

1782.

Gor 21. Yn Cilfowyr, Mary Thomas, am odineb.

Rhag 28. Yn Blaenwaun, Stephan Morris, am fywyd

anadas i‘r efengyl.

Merch Rhydygof am odineb.

Yn Penparc, Elizabeth Philip, am odineb.

1783. Ebr 2. Yn Cilfowyr, Elizabeth Owen, am

odineb.

Gor 17. Roderick Hughes, odineb a byw yn

anaddas.

Lewis Selby am forwindod a bywyd anaddas,

eilldau yn Cilfowyr.

Awst 24. Yn Penparc, Hannah David am dderbyn

lledrad.

Margaret James a Mary Benjamin, am dori ammod

a gwrthod cyngor ac ymddwyn yn anadas yn

gyfredinol i‘r efengyl.

1784. Ebr 20. Yn Blaenwaun, Thomas Morris, am

gydorwedd gyda chwaer ei wraig ei hun.

Mary Morris am gydorwedd a‘i brawdynhyfraith.

Gor 14. Yn Cilfowyr, Rachel Richard, am dwyll a

chelwydd.

Hyd 10. Elinor Thomas am fynd ag eiddo arall.

Tach 27. Yn Blaenwaun, Anne Hughes, am odineb.

Rhag 19. Yn Trefdrath, William George,am

fedwdod.

Yn Penparc, Elinor Morrison, am odineb.

1785. Hyd 9. Yn Penparc, John Philips, am

anonestrwydd yn achos Llong wrth Aberteifi.

Tach 13. Mary Philip am fod mewn cyfrinach ag

anonestrwydd.

Tach 20. Yn Blaenwaun, Mary John,am dori

ammod a bywyd anaddas i‘r efengyl.

1786. Ion 1. Yn Cilfowyr, Margaret Evan, am

gymeryd eido arall yn annghyfreithlon.

Maw 26. Yn Cilfowyr, Fredrick Harry, am odineb

ac yntau yn wr priod.

Ester David am odinebu gyda gwr gwraig arall.

Mai 21. John Rees am gyffredinol fedwod a bywyd

anadas.

Gor 23. Yn Penparc, Jane Lewis, am esgeuliso ei lle

a gwrthod cyngor a thori ammod.

Awst 20. Jane Jenkin am orwedd yn

annghyfreithlon gyda gwryw cyn priodi.

Tach 26. Yn Blaenwaun, Elizabeth Richard, am

butaindra.

John David o Felin saith.

179

Diarddeliadau.Tud 193-194-195

1787. Meh 16. Yn Cilfowyr, Martha Lodwig, am

buteindra.

24. Yn Penparc. Cathering Jenkins am fywyd anathas i‘r

efengyl.

Gor 15. Yn Cilfowyr, Anne Jenkin, am buteindra a

chelwydd.

Hyd 6. Margaret Hughes am buteindra.

1788. Maw 7. Yn Trefdrath, gwraig Clyn-y-man am

odineb.

Ebr 13. Yn Cilfowyr, Timothy Thomas, am buteindra.

Jenkin Jenkin, am Feddwdod.

Mai 31. Yn Penparc, Dd Jn Richard, am fywyd anadas.

Hyd 4. Yn Cilfowyr, Rachel Hughes, am odinebu a gwadu.

Timothy Evan am ddibrisdod or achos gorau.

1791. Yn Cilfowy, Elizabeth John.

1792. eto Anne yr Oernant.

1793. Yn Penparc, Sabath 1af ar ôl y gymanfa,

dwi. Yn Cilfowyr-Anne Williams,am odineb.

1794. Chwe 15. Yn Penparc, Leah Joel, am odineb.

Maw 29. Yn Blaenwaun, John Rees.

Gor 29. Yn Blaenwaun, George Richard.

1795. Chwe 12. Yn Blaenwaun, Mary Evan ac un arall.

Yn Cilfowyr, Jonah Evan, am orwedd yn annghyfreithlon

gyda‘u forwyn.

Ebr 26. Yn Penparc, Dorothy Stephan, oherwyd tori ei

chyfammod a diystyru ei lle yn yr eglwys.

Yn ---- Catherine or Ty-hen.

Tach 11. Yn Cilfowyr, Jonnah Philip, a‘i wraig am orwedd

yn annghyfreithlon gyda‘u gilydd cyn priodi.

John Michael, am fedwdod.

Rhag 26. Yn Penparc, Jane Evans, am buteindra.

1796. Ebr 5. ---- Mary.

Mai 1. Yn Cilfowyr, David Daniel.

Gor 11. Yn Penparc. William y gweydd am fod yn euog o

yfed i fedwdod yn aml er ei rybyddio yn fynych.

1797. Maw. Yn—Thomas a James or Ty-hen a merch

Evan Owen, o‘r Ferwig am odineb.

Jane John, am ei hanadas fywyd i‘r efengyl.

D.S.Rhwng y ddau Lyfr mae llawer o hanes wedi

myned i golli oherwyd esgeulustra a difaterwch.

1817. Meh. Evan Evans,Ty newydd.

Awst. Sara Richard, Cwm‘r hebog.

Rhag 20. Margaret Joseph, Pomprenllwyd.

1818.Chwe 15. Watkin Watkin, Penralltaron.

Maw 15. Dad Thomas, Felin-nant.

William Simon, Tanralltgydd.

1818 Ebr 25. Mary Thomas, Penygraig.

1819. Ebr 11. Samuel Jones, Abercych.

Elinor James, Nantyreryd.

James David, Penlan.

Gor 4. William Griffith, Kenarth.

Meh 3. Hannah William, Kilgeran.

Sara Jenkin, Cwmsidan.

1820. Gor 1. Frances Lewis, Parkclement.

29. David Watkin, gynt o Bontgareg.

Medi 23. Rachel Elias, Llandygwydd.

Anne Griffith, Alltabercych.

1821. Ebr 8. Mary Evans, Dyffryn.

Gor 1. HannahWilliams, Penralltyfelin.

Medi 23. Thomas John, gwas Tredefaid.

Rhag. 16. Elinor Jones, Cilgeran.

David Williams, Clynhercun.

1822. Mai 4. John Lewis, Felinpenrallt.

Meh 1. Griffith Rees, Kenarth.

29. David John, Castell.

Hyd 19. David Lewis, Felinpenrallt.

Benjamin Christmas.

Tach 17. Sarah Williams, Penralltyfelin.

1823. Awst 23. David James, John James,

Cil-llwch.

1824. Ion 10. Joana Michael, Clynhercun.

Mai 1. Sara Owen, gynt o Fosyficer.

Elizabeth Griffiths, Abercych.

Medi 18. Mary Christmas.

Hyd 16. Mary Thomas, Felin-nant.

Rhag 11. David Thomas, Pwllybroga.

1825. Chwe 5. David Evan, Abercych.

Sara David, Penrhinbach.

Anne Thomas, Tynewydd.

Ebr 2. William Jones, gwas Plasyberllan gynt.

Meh 25. Winiffred Johnson, Clynhercin.

Mary Thomas, Clynhercyn.

Gor 23. Anne Jenkin, Beili.

Mary Bowen, Cnwcyfran.

1826.Tach 11. John Davies, Plain.

1827. Chwe 3. Mary Johnson, Llandygwydd.

Maw 31. John Nicholas, Cwmpendre.

Anne Thomas, Ty-newydd.

Meh 25. Anne Thomas, Pantyrlys.

Gor 21. David Thomas, Felin-nant.

Tach 10. David Owen, Fynonoer.

Anne Owen ei wraig.

180

Diarddeliadau. Tud 195-196.

1828. Meh 24. Elizabeth Rees, Cilgwyn.

Awst 16. Mary Evans, Llandygwydd.

Mary Owen, Hafodwen.

Anne Williams, Cwm Penrallt-llyn.

Rhag 6. John James, Cyll-llwch.

Mary Griffith, Cawrens

1829. Gor 18. Jane Hughes.

Ester Hughes Cwmplyf.

Rhag 5. Thomas Miels. Rachel David.

1830. Ion 30. Anne Richard. Fynone.

Gorf 17. Anne Elias, Cnwcyfedwen.

Hyd. 9. Mary Johnson, Llandygwydd.

Rhag 4. Abram Elias, Cnwcyfedwen.

1831. Ion 29. David James.Cyll-llwch.

John James, eto.

Gor 16. David Thomas. Cwmgwenith.

Rachel Thomas, eto.

Medi 10. Anne John, morwyn Clynfyw.

Ester Williams, Pwllerwyn.

Hyd 5. Mary Jones, Pendrinbach.

Rhag 3. Ebenezer Jones, Posty.

Jerit Jones, ei wraig.

31. Hannah Davies, Cwmgyru.

1832. Chwe 25. Mary Richard, Tygwyn, Bridell.

Mai 19. Benjamin Christmas, Porth.

Hannah John, Llechryd.

1833. Maw 24. Elinor Daniel, Penllain.

Medi 8. Thomas Elias,

Thomas Miels

Rachel Jones.

Tach 30. Enoch Thomas. a Mary James,Llechryd.

1834. Chw 22. James Thomas, Abercych.

Maw 22. William Thomas, Cilast-isaf.

Elizabeth Jones, Pontsely.

Rhag 28. Hannah Thomas,

Frances Davies, Penquare.

Frances Jones.

1835. Maw 22. David Thomas.

Mai 17. Benjamin Williams, Pwllcrwn.

Anne Williams ei wraig.

Meh 6. David Morris.

Hyd 4. David Jones.

1836. Ion 14. James Thomas, Abercych.

1837. Ion 19. Mary Owen, Coinant.

Awst 6. Anne Davies.

Medi 30. Mary Rees.

1838. Medi 2. Margaret Jones, Waunisa.

Hyd 28. Margaret Joseph.

Rhag 23. Margaret Davies.

1839. Mawrth 16. William Thomas, gwas

Plasyberllan.

Awst 2. Mary Thomas, Abercych.

Rhag 20. Cathering Jones, Abercych.

Mary Thomas, Abercych.

1841. Meh 6. Edward Thomas, Berllan.

Frances Richard, ei wraig?

Meh 6. Pheobe Christmas.

Margaret Christmas.

David Thomas, Cilast.

1842. Ion 16 .Anne Davies.

Mary Davies.

Gor 2. Evan Thomas, Fronhaul.

Cathering Thomas, ei wraig.

Elinor Davies, Lanpwlldu.

Awst 27. Benjamin Thomas, Pantyrlys.

Sara Thomas, ei wraig.

Mary Miels, Felinfach.

Medi 24. Anne Lewis, Capelnewydd.

1844. Ebr 7. Dinah George, morwyn Beili.

Meh 2. William Thomas,

Pontrhydyceirt.

Meh 29. Roger Williams, Cwmgyru.

Medi 21. Henry Jenkins, Forgecych.

Anne Owens, Troedyrhyw.

1845. Ion 11. Mary Jones, Ffynongareg aeth at yr

Annibynwyr.

Anne Evans, morwyn Beili gynt-am odineb.

Ester Michael, Llygad-llack, am fywyd anadas i‘r

efengyl.

Ebr 5. Mary Thomas, Glanteifi, am odineb.

Mai 3. David Thomas, Ietfawr, am fedwod.

Gor 26. Daniel Tomas, Pantygwyddil, am godi

arian o‘r ddysgl neu Gysgr yspeliad.?

Tach 15. Titus Lewis, Garegwen, am fywyd

anadas.

1846. Ion 10. Mary Anne Jenkins, Pontrhydyceirt

am odineb.

Chwe 7. Enoch Evans, Pontseli.

Sarah Davies, Penralltybont.

David Davies, Twrner, Abercych.

Mary Davies, Danbedw.

William George, Scotland.

Mary Thomas, Pantarlys.

Y chwech am pechod o odineb.

Gor 25. Griffith Rees, Tanwinllan, am na fai yn

clirio ei gymeriad o ei fod yn ceisio treisio merch

12 oed.

Rhag 12. Thomas Thomas, Boncath, am fywyd

anadas i‘r Efengyl.

Mary Thomas, Tan-botom, am odineb.

181

Diarddeliadau.Tud 196-197-198

1847. Ion 9. Rachel Thomas, Llechau am odineb.

Chwef 6. Margaret Thomas, Fronhhoul, am orwed gyda‘i

gwr cyn priodi.

James Davies Penrallt. am fedwdod.

John Morris, Kenarth, am esgeiliso ei gydgynulliad.

Sara James, Ramoth.

Mawrth 6. Mary Thomas, Penralltybont.

Ebrill 4. John Lewis, Felim-pen‘rallt, oherwyd bywyd

anadas i‘r efengyl.

Meh 25. John Young, Capel-newyd, allan o‘r Ferwig am

orwed gyda ei wraig cyn priodi.

Medi 18. John Davies, Ysgol-dy Penwernfawr am orwed

gydai wraig cyn priodi.

Tach 13. Ester Jenkins, gynt Hughes, agos i Ramoth, am

fywyd anadas i‘r Efengyl.

1848. Ebrill 1. Rachel Williams, Cnwce.

29. Sarah Evans, yn agos i‘r Lofft Ramoth.

Rhag 9. Thomas Phillips, am orwed gyda meniw cyn

priodi.

1849. Ion 6. Elizabeth Thomas, Pantyrlus am orwedd

gyda‘i gwr cyn priodi.

Chwe 4. Sarah Thomas, Capelnewydd am orwedd gyda‘i

gwr cyn priodi.

Mawrth 3. Thomas Evans, mab Bet Evans am ymlad a‘i

wraig.

Anne Lewis, Capelnewyd, yr ail waith tro hwn am orwed

gyda‘i gwr cyn priodi.

Elinor George, Scotland, am orwed gyda‘i gwr cyn priodi.

Ebr 28. Ketturah Hughes, am odineb.

Awst 18. Thomas Davies, Penrhyw am fedwdod a chiro

ei wraig.

Anne Jones, Ysgol-dy am odineb.

Medi 15. Elizabeth Evans, Ffynonau bach, am orwed

gyda‘i gwr cyn priodi.

1850. Chwef 2. Hannah rees, Penralltllyn isaf, am odineb.

Mawrth 2. John Jones, Gof Pontseli, am fedwdod ac

ymlad.

30. John Miles, felinfach, am yndwyn yn anadas i‘r

efengyl, a diystyru cenhadau yr eglwys.

Ebrill 27. Elinor Davies, Forge-cych, am odineb.

Hyd 12. Roger Williams, Cwmgyru am fedwdod.

Tach 9. Anne Griffiths, Redsalmon am orwed mewn

anlladrwyd cyn priodi.

1851 Ebr 26. Sara Griffiths, morwyn Cafnant am odineb.

1851. Mai 22. David Thomas, Llechryd am

dderbyn cymun yn yr Eglwys wladol.

Tach 8. Thomas Lloyd, Fforge-cych.

Ketura Hughes.

Elizabeth Thomas, Clynllan. Am

odineb?

1852. Ion 4. Mary Jenkins, Penrallt wen.

Mai 23. Margaret Christmas, Penalltybont.

Mai 26. Mae‘r Cymmanfa un Bethybara swyd

Benfro.

Meh 20. Josua Nash, Llwybdyris.

1853. Benjamin Jones.

Anne Phillips, Wendros.

Mai 22. Enoch Evans, Boncath.

31. Mae‘r Cymanfa un Penybryn, swyd

Benfro.

Daniel Christmas.

Anne James, Llechryd.

1854. Thomas Williams, Yet fowyr?

Meh 6-7. Mae‘r Cymanfa un Carmel, swyd

Benfro.

John Owens.ger Ramoth. a tarod ? ei

wraig.

Griffith Rees.

Daniel Thomas, Beili.

Sarah Williams, Scotland.

Hannah Daniel, Ponticeirt.

1897.Awst 15. Jonathan Davies. Llwyncrwn.

Mawrth 20. Margaret Davies, Castell Malgwyn.

1899. Sarah Anne Evans, Cwmlanbwlan.

1900. Ion 28. Willie Harries, Castell Malgwyn.

Credwn er ein llawenydd fod y brawd

Uchod wedi ei dderbyn yn ôl yn eglwys

Blaenffos.

Sara Davies.

1901-1902. Medi William James, Banc

Penralltlyn.

1902-1903. Margaret Edwards.Boncath.

Ionawr 24. 1904. Simon James, Llwyncrwn.

Gwelir y Diarddeliadau yn Register newydd yr

Eglwys.

182

Tud 229-230 Marwolaethau.

A ganlyn sydd Enwau y rhai a gafodd ei symmud o‘r Eglwys, i‘r byd tragwyddol.

Y rhai a fuont feirw wedi y gymmanfa 1775.

John Richard, Llandydoch.

David Richard, Llandydoch.

Thomas John. Broyan.

Anne Thomas, Clynhercin.

Anne James, o Lanmihangel.

Y rhai a fuont feirw wedi y gymanfa 1776.

Mary Fronddeiniol.

Elinor Jihn o Froyan.

Cavid Thomas Richard, o Faenordeifi.

Ester Morris, Cynllyfaes.

John David, o‘r Efelwen.

Margaret Griffith, o‘r Ferwig.

Y rhai a fuont feirw wedi y gymanfa 1777.

Susanna Jenkin, o‘r Ferwig.

Mary John, Fronfeinol.

Griffith Hyton, Trefdrath.

Anne Thomas, Llandydoch.

Magdalen Jones.

Benjamin Thomas.

Y Rhai a fyont farw wedi y gymanfa. 1778.

Mary Jenkin o Lanfihengelpenbedw.

Anne Jenkis, Ffynonledni.

Sara Morris, o Landygwydd.

Dechreu yn ôl y gymanfa 1779.

Sara Evans. o Glyde.

Cathering John, o Landydoch.

Enoch David, o Blaeffos.

Thomas Evan, o Glyde.

Elizabeth John, o Landydoch.

Mary Dyvnallt o Nyfer.

Jane Rees o‘r Ferwig.

Dechreu ar ôl y gymanfa.1780.

Cathering wraig or Tyrnpeicke. ?

Mary Rees, Maenordeifi.

Margaret Davies, o Kilgeran.

Dorothy John. O Cilcoedfach.

David Tymawr, Llandydoch.

Dechreu ar ôl y gymanfa 1781.

John Thomas, Blaenllyn.

Jane Alban,o Gilgeran.

Diana Nicholas, o Aberteifi.

Lettice Griffith, o Nhyfern.

David Roger, o Landydoch.

Dorit Thomas,o Lanfihangel.

John Dd James, Rhosger.

Mary David, Abercych.

Jenkin John.

Cathering Plasdyffryn.

Dechreu ar ôl y gymanfa 1782.

Sara David, Clynhercun.

Margaret Thomas, o Landydoch.

Mary John Nicholas, or Gnol.Dorothy Thomas, o

Lanfihangel.

Mary Jacob.

Margaret David, Bridell.

Griffith John, Cnwcydevetir.

David Rees, Nantyreryd.

Hen wraig o‘r Ferwig.

Philip Pile.

Dechrau ar ôl y gymanfa a gynaliwyd yn

Cilfowyr

1785. Margaret William, or Eglwyswen.

Martha Evan, o fanordeifi.

John Morris, o Landygwyd.

Rachel David, ger Bwlchgwynt,

Joseph David, Benbedwast.

Mary Lewis, o Landydoch.

James. Bwlchmelyn.

George Griffith, Cwm.

Martha David, Maenordeifi.

James Rees Rowland.

John Alban.

David Thomas, Llwyndyrys.

Dechrau wedi y gymanfa yn Pen-y-garn. 1784.

Griffith John Griffith o Landydoch.

Thomas David, Nantyreryd.

Un arall o Ffynoncedni.

Dechreu ar ôl y gymanfa‘r Graig. 1785.

Lewis Davies, o Landygwyd.

Elizabeth Lewis, o Landydoch.

Thomas Phillip, ger Penparc.

David James, o Drefdrath.

Mary Walter, Ty‘r Iet, Cilgwyn.

Martha John, Felingych.

James John David, Rhosger.

Mary Jacob. O Fanordeifi.

Margaret Hyton, Trefdrath.

Hannah David, o Bencar.

Wed‘r Gymanfa yn Pentrenewydd. 1886

Thomas Phillip, ger Felinlanpistyll.

Griffith David Hughes.

Evan John Lewis.

Thomas Rees, o Betre evan.

Gwraig John Richard, Llandydoch.

Mary gwraig John Samuel.

Evan. Tyhen.

Lewis J. Evan.

David, ger Frondeiniol.

183

Marwolaethau.Tud 230-231.

Gwedi cymmanfa Caerfyrdyn. 1787.

Gwraig Bwlchmelyn.

Giffith Griffith.

Brisila John.

John Watkin.

Thomas Evan.Bedo.

Elinor Richard, Bwlchclaw.

David ,Tymawr a fodod.

Gwedi Cymmanfa Sir Fon. 1788.

Awst 26. Lewis Thomas, y Gweinidog.

Sara Morris, o Landydoch.

John Jones, o Benparc.

David Daniel o Fanordeifi.

Tach 10. David Thomas o Fa‘nordeifi.

13. John Rees, Treclyn.

D.S. Y ddau diweddaf a nodwyd oeddynt

ddiaconiaid, buont feirw yr un wythnos ill

dau un dydd Llyn ar llall dydd Iau.

Elinor David, Fa‘nordeifi.

Mary John, o Gilgeran.

Anne Benjamin.

Griffith o Barc yr eithyn.

Wedi‘r gymanfa yn Maesyberllan. 1789.

Yn Penparc.

Anne Rhydderch.

James Mathias.

David Richard.

Wedi cymmanfa‘r Dolau. 1790.

Margaret Thomas, o Benlan, (ger Aberteifi)

John Davies, Rhos, Aberteifi. (diacon)

Wedi cymmanfa Abertawe. 1791.

James David, Porth.

Mary Evan, Porth.

Mary Thomas, Porth.

Wedi cymmanfa Moleston, 1792.

John o Penparc hen wr defnydiol iawn yn Cilfowyr

a David Jenkin or Tymawr, Diacon Gor 20fed 1792.

Mary Evan o Benparc.

Richard Harry o Benparc.

Evan John o Gilfowyr.

Wedi cymanfa Cwmdu. 1793.

Med3. Mary Phillip, yn Cilfowyr.

Hyd 3. Enoch Dd Thomas. yn Cilfowyr.

Tach 4. Mary Evan graig J. Evan yn Cilfowyr.

1794. Ion. James y gweid yn Cilfowyr.

Mai 10. Mary Rhydgarnwen yn Blaenwaun.

Wedi cymmanfa Llanelli. 1794.

Meh 14. Margaret gwraig Johna Evan. Yn Blaenffos

1794. Medi 24. Rachel Towsi. Aberteifi, yn

Blaenwaun.

Gwr a gwraig Felinganol yn yr un wythnos aelode

Benparc.

Wedi cymmanfa Aberduar. 1795.

Ion 5. Margaret o Bantdwr yn agos i Penparc.

Elinor Griffith, yn Cilfowyr.

Wedi cymmanfa Rhydwilim. 1796.

Moses gwr Lanpwlldu.

Gor 26. John dyn ieuanc aelod o Cilfowyr.

Awst. Anne gwraig Silvanus.

Anne gwraig Rees or Clos.

Wedi‘r cymmanfa gynaliwyd wrth bont Llandysul.

1797.

Meh Thomas Evans, o Drecifft ?. a gladdwyd yn

Cilfowyr.

John Hughes, claddwyd ef yn Cilfowyr.

William o Ddolale aelod o Gilfowyr.

Merch John Felinlanpistill a gladdwyd yn Penparc.

Dydd Sul y 13. o Mehefin 1784. y bu farw Thomas

David, mab David Thomas ei oedran 41 a mis.

1817. Gor. Samuel Thomas, Tanbedw.

Hyd Thomas Michael, Clynhenllan.

Rhag 14. Elizabeth John, Kilgeran.

1818.Meh 7. Dorothy Thomas, Nantyreryd.

Tach. William Philip, Tyrhos.

1819. Mary Thomas, Ffynone.

Evan Jenkin, Glanteifi.

David James,Gillwch.

1820. Ion 14. Thomas Evans. Nantyreryd.

Gor 30. David John, Postgwyn.

Rhag. Thomas Richard, Cwrcoed.

Tach 28. Mary John, Cefen penrallt felin.

1821. Medi 9. Mary Thomas, Kilgeran.

1822. Rhag 7. Anne Philip, Kilgeran.

22. Cathering Evans, Lleine.

1823. Awst 19. Mary Anthony, Rhiwgou.

1824. Ion 29. Cathering Evans,Clynllan.

Medi 25. Elinor Evans, Pendrinbach.

Tach 5. David Jenkins, Pontsely.

1825.Ion 16. Elizabeth Daniel, Waunisa.

Ebr 21. Jane Morgan, Cilffrwd.

1826. Ion 3. Mary Michael, Castellmalgwyn.

(108oed).

Maw 1. David Jenkins, Llwyncregin.

Ebr 6. Hannah Proser, Mountain? Sant.

184

Marwolaethau.Tud 232-233.

1826. Ebr 10. Margaret Davies, Gilfach.71oed.

20. Mary James, Cafnant, 83 oed.

Mai 25. Alban Owen, Cilgeran. 18 oed.

Meh 16. Rachel Richards, Cwr-coed.

Gor 12. Rachel Bensha, Parcrhos, 88 oed.

Awst 13. Mary Sami, Cilgeran.

Med 9. David Elias, Cnwcy fedwen. 67 oed.

Hyd 27. Mary Owen.Cilgeran.

1827. Chwe 15. Joana Owen, Fforgecych. 30 oed.

24. William Davies, Gilfach, 73 oed.

Hyd 24. Anne Evan, Boncath. 72 oed.

Rhag 26. Enos Davies, Penralltybont.

1828. Medi 2. Daniel Davies, Felincwm. 37 oed.

6. Mary Walters, Plasparce. 66 oed.

Hyd 25. John Hughes, Cwmplyf. Diacon. 80 oed.

1829. Mai 1. Margaret Evans, Clynllan.

Rhag 2. Elimor Thomas, Bachegweithwyr.

1830.

Maw 20. Hannah Davies, Nantyreryd. 84 oed

Mai 24. Anne Jenkins, Fforgecych.

Awst 13. Mary Lewis. Abercych.

1831. Ion 14. Mary Jones, Weunucha. 73 oed.

21. Ester Miels, 83 oed.

Gor 16. Anne Davies, Penralltbont.

1832. Ion 15. Anne Joseph, Castell.

Mai 27. David Thomas, Felin-nant.

Tach 2. Anne Jenkins, Pontselly.

Rhag 30. Mary George Abercych.

1833. Ion 5. Anne Elias, Tyrhos. 30 oed.

Chwe 24. Sophia Elias, Ty‘r bont.

Maw 26. Elizabeth Williams, Llwyncrwn.

Ebrill 16. Rachel Thomas, Abercych.

Tach 6. Dorothy Thomas, Tynewydd.

1834. Maw 9. Mary Parry, Penrhywfelin. 70 oed.

Maw 11. Rachel Johna, Abercych. 75 oed.

22. John Jones, Dyffryn-dwrlas. 26 oed.

Ebr 8. Elen Thomas Mason, Ffynonaubach.

Mai 25. David Evans, Llandygwyd.

Gor 26. Daniel Lewis, Felingenllo.

1835. Ion 25. Charlotte Thomas, Clynhercun.

Chw 5. John Griffiths, Penrhywfelin.

Mawrth 2. William Evans, Coedycwm.

Meh 26. Enoch James.

Awst 23. Ester Griffith, Ietfawr.

Medi. John Philips.

1836. Ion 29. Mary Christmas.

Mai 4. Senna Griffith.

Gor 4. Anne Humphery, Penralltfach.

8.John James, Penrallt.

1836. Tach 28. Hannah Richard, Tygwyn.

Rhag 27. Joshua John, gynt o‘r Postgwyn.

1837. Ion 28. David Enoch, Pencraigfach.

Maw 22. William Thomas, Kenarth.

Ebr 13. Mary John, Cilgeran.

Mai 14. David Christmas.

Gor 8. John Richard, Tygwyn.

Awst 30. Rachel James.

Medi 13. Margaret Jos Evan.

Rgag 20. James Morris, Cerig-gwynion.

26. Mary James, Llain.

1838. Ion 9. John Rees, Gilfach.

31. Silvanus Jones, Cwmeifed.

Chw 24. Hannah Jones, Abercych.

Ebr 2. Thomas Evans, Tirddoli.

7. John Christmas, Abercych.

1839. Ion 14. Anne James, Cilgeran.

Chw 23. Rachel Watkin, Abercych. 88 oed.

Maw 16. Rachel Evans, Pontselly.

1840. Rhag 30. Hannah James, Ffosyteilwr.

1841. Mawrth 23. Cathering Jones, Tanybryn.

Gor 23. Margaret Davies, Penalltybont.

29. James Davies, Penrhywbont.

Medi 22. Mary Davies, Cilgeran.

Hyd 30. John Evans, Clynllan.

1842.

Chwe 14. Anne Evans, Llandygwydd. 68 oed.

Ebrill 1. Thomas Joseph, ger Boncath.

Meh 27. Fany Morris, Cerig-gwynion.

Gor 5. Evan Evans, Cwm—gynt.

Tach 27. Mary Evasmus, Pontsely.

1843. Rhag 18. Enos George, Scotland. Diacon

bu yn y swydd 23ain.

1844. Ion 29. Sara James, Cilirin.

Chwe 3. Benjamin Johnson, Llandygwydd.

15. Mary James, Pen‘rallt.

Mai 22. Evan Thomas, ‗Rallt.

25. John Jenkins, Llygad-llaca.

Meh. Nani Abram.

Awst 27. Thomas Davies, Penquare.

Tach 29. Mary Rees, Tycwrd .

Rhag 25. Philip Jenkins, Ty-Mawr. Yr hwn fu‘n

Ddiacon am flynydau.

30. Anne Jenkins,

Cilias George.Weindihill.?

1845.Ion 25. Anne Thomas, Llechryd, yr hon

rodod awrlais i Cilfowyr.

Gor 25. Mary Johnson, Llandygwydd.

Tach 14. Nema. Parc-y-droifa.

185

Marwolaethau.Tud 233-234.

1845.Tach 26. Daniel Richard, Penrhiwfelin.

1846.Medi 21. Maria Morgans, Nantyreryd, unig

ferch y Parch Ben Davies o‘r lle uchod.

1847. Maria Thomas, Tanbotom.

Chwef 14. Hannah Owens, Capel newydd.

Mawrth 13. Mary Charles, Post-ty.

Sara Davies, Tyrnor.

1848. Ion. Rys Rys, Login.

Rachel Joseph, Kilgeran.

Hannah Thomas, Fosclawd.

Ebrill 27. William Howels, Penlan.

Gor 28. Daniel Thomas, Pantygwydil.

Hyd 7. Hannah Thomas, Llwyncrwn.

12. Elizabeth Evans, ger Ramoth.

Tach 22. Sarah Richards, Cwm.

1849. Mai Martha Davies, Llechryd.

1850.Ion 23. Anne Thomas, Clynllan.

Chwe 22. Margaret Evans, gwraig Evan, Cwm.

Meh 20. Elizabeth. Clynllan.

1852. Ion 31. John Hughs, ger Ramoth.

26. Debora Evans, Abercych. Mam y

Parchedig David Evans, York Place, Abertawe.

Martha Davies, Rhiw.

Mai 15. Enoch James, Cafnant. Wedi bod un

Diacon yn Cilfowyr am 32ain o flynydau.

1852. Mai 26. Mae‘r Gymanfa un

Bethabara swyd Benfro.

Meh 5. Livi, - Penllwyndy.

1853.John Humphrey.

Maio 12. Margaret Evans, Rhydigwin.

31. Mae y gymanfa un Penybryn swyd Benfro.

Mary Thomas Cnwce.

Mary Jenkins, Forgecych.

Mary Jenkins, Llwyncrwn.

1854. Dinah Thomas, Penrallt, Capel-colman.

Mary Preothroe? Pomprenllwyd.

Frances Thonas, Penalltwen.

1855. Meh 6-7. Mae y gymanfa un Carmel, swyd

Benfro.

1896. May 21. Hannah Daniel, Bontrhydyceirt.

June 18. Nancy o Clynllan.

July. 31. Rachel Morris, gwraig John Morris Porth.

Tud236-237.

1897. Ion 7. Anne Morris, Garegwen.

William Thomas, Cwm.

Meh 2. Watkin Davies,Dolau (un or Diaconiaid).

Rachel George, BlaenWaun.

Rhag 28. Anne Evans, Pencoed.Llechryd.

Margaret Owens, Parcypheasant.

1898. Ion. Mary Lewis, Cwm.

Maw 6. Sarah Thomas, Llechryd.

Rachel Lewis, Llwyncrwn.

Mai. Levi Lad, Froghole.

Benjamin Williams, Capel newydd.

Sara Jones, Llwyncelyn.

Rhag 9. Anne Williams, Cwm.

1899. Ion 1. Lem Williams, Fachendre.

John Daniel, Pontrhydyceirt.

Benjamin Jones, Pontrhydyceirt.

1900. Awst 18. Mary Davies, Llwyncelyn.

1901. Ion 2. Rachel Thomas, Pantgwyn.

William Thomas, Llwyncrwn.

1902. Daniel James, Abercych.

1902-1903.John James, Bache.

Margaret Thomas.Llwyncrwn.

David Davies, Penralltfelyn.

Elizabeth Lad. Landisul.

1903-1904. David James, Mount Pleasant.

Anne Griffiths, Cofew.?

Margaret Morris, Ydlanddegwm.

David George Pantyried.

Mary Owens, Frongoch.

Rachel Davies, Nantyreryd.

Margaret Williams, Bontrhydyceirt

(gynt Capel).

Rachel Rees, Hafodfach.

Jane Davies, Llechryd.?

Mary Thomas, Penuel.?

Sara Thomas, Cwmblaenbwlan.

Anne Thomas. eto.

Anne Thomas, Capelnewyd.

Elizabeth Jones, Abercych.

Mary Thomas, Lodge.

Mary Davies, Llwyncrwn.

1908. William Davies, Llwyncrwn.

Gwelir y marwolaethau mwyach un Register

newyd y r Eglwys.

186

1896. Cymerwyd sylwed isod allan o Seren Cymru a Dyddiadur y

Bedyddwyr.(awdur Parch D.W.Phillips, Blaenpant a J. Williams,Aberteifi).

Gorffennaf 12ed, am 8 ôr gloch nos Sul, bu farw yr Hybarch Rees Price. Yr

hwn fu yn weinidog yn Cilfowyr a Ramoth am 45ain o flynydau yn 75 oed.

Dydd Iau canlynol, daeth tyrfa fawr nghyd i hebrwng yr hyn oedd farwol o honno i

gladdfa Cilfowyr.

Yn y tŷ darllenwyd gan Y Parch W.C.Rowlands (M.C.) Llechryd a

gweddïwyd gan Y Parch W.C Williams, olynydd yr ymadawedig frawd yn y

weinidogaeth.

Yn y capel darllenwyd a gweddïwyd gan y Parch T.Davies, Waunarlwyd.

Darllenwyd brysnegesau oddi wrth y Parch.D.Davies. Brighton, a J.Morgan,Erwood.

a llythyrau oddi wrth y Parchn, E.Phillips, Castellnewydd. J.Davies. Aberayron, a

E. George, Llanelli. Oll yn datgan ei hiraeth ar ôl ein brawd ai parch dwfn tuag ato.

Anerchwyd y gynulleidfa gan y Parchn, H. H.Williams, Llechryd, W.Griffiths

Bethel Mynachlogddu. J.Davies,(M.C.) Cilgwyn. J.Jenkins, Hill Park, Hwlffordd.

I.Griffiths, (M.C.) Cilgerran. J.Williams, Aberteifi. a B.Thomas,Trelettert.

Terfynwyd trwy weddi gan, O.M. Prichard, Castellnewydd.

Siaradwyd ar lan y bedd gan y Parchn, B.P.Griffiths, (offeiriad) Manordeifi. a A

Morgan, Blaenffos. D.G.Phillips(offeiriad) Capelcolman, a H.Jones, Blaenwaun, a

therfynwyd trwy weddi gan D.W.Phillips,Blaenpant. Dygwyd y trefniadau ym mlaen

gan y gweinidog yn cael ei gynorthwyo gan y Parch J.Williams, Aberteifi.

Dygai yr oll siaradwyr air uchel i‘r ymadawedig fel pregethwr galluog a

gofaelgan. Un o wir feibion athrylith,ac yn bennaf fel un o gymeriad dys-glaer.

Ganwyd Mr Price yn Loftcyff. Plwyf Caio, Enwau ei rhieni oeddynt Edward

ac Elinor Price, Bedydwyd Mr Price yn Bwlch-y rhyw pan oed tuag 20ml oed.

Dechreuodd bregethu heb fod yn hir ar ôl hynny. Bu yn hen ysgol adnabyddus

Ffrwydyfal,ac aeth oddi yno i Pontypwl ? pan tua 26ain oed. Ar ei ymadawiad

sefydlodd yn Cilfowyr yn 1850, ac ordeiniwyd ef yn y flwyddyn 1851.(gadawodd

weddw mewn galar ar ei ôl).

Marwolaethau Tud 235

187

Marwolaethau Tud 238.

Nathaniel Miles-un o hen weinidogion Cilfowyr.

Yn nghyfarfod Dau Fisol a gynalwyd yn Cilfowyr Hydref 1907. Gofynnodd y Parch

J. Maurice Tabor a wnawn ymchwiliad nghylch adeg marwolaeth y brawd uchod, er

mwyn llyfr oedd yn bwriadu ei gyhoeddi ar eglwysi Cymreig Sir Benfro, a ganlyn a

gymerwyd odiar ei garreg fedd, Ac yn garedig a rhoddwyd i ni gan Miss Evans

Blaenwaun.

―Y Parch Nathaniel Miles Felinfach, yr hwn a fu yn gweinidogaethu yn

Cilfowyr am 38 o flynydau, yna rhoddodd y gofal yno i fynnu a chymerodd at fugeilio

yr eglwys hon (Blaenwenen)? Lle llafuriodd yn ffydlawn hyd nes yr hunodd mewn

tangnefedd.Gorphenaf 6ed 1865 yn 90 mlwydd oed‖

Mae ei briod Esther wedi ei chladdu yno hefyd, bu farw Mawrth 26. 1897 yn 81

mlwydd oed.

Claddwyd ei fab James yno yn diweddar yn 71 oed.

188

Gollyngiadau trwy Lythyrau. (Tud 265-226-227)

Sef.

Enwau y rhai a ollyngwyd o‘r eglwys hon i eglwysydd eraill.

1784.Hyd.10. John Evans, ar ddymyniad yr eglwys yn

Roe yn Sir Gaernarfon a gafodd ollyngdod oddi wrthym

ni i fod yn aelod gyda hwy: yr eglwys a nodwyd.

1785.Ebr.6. Thomas Evan,ar ddymyniad eglwys

Caerlleon a gafodd ollyndod odiwrthym ni i fod yn aelod

gyda hwy.

Mai.20. John Evan a gafodd ollyngdod oddi wrthym i

eglwys yn Lloeger.

Medi.28. David Morris, a gafodd ollyngdod oddi-

wrthym i eglwys Porthtywyll yn Caerfyrddin.

1846.Meh.27. David Watkins, a gafodd ollyngdod

oddiwrthym i eglwys y Graig Castellnewydd.

Gor.25. Elizabeth Jones,Tanderwen a gafod

ollyngdod i Sir Forganwg.

Medi.12. Thomas Williams, Ietfawr, a gafod ollyngdod i

Sir Forganwg.

Tach.21. Ben George, a gafod ollyndod odiwrthym i

Eglwys Ebenezer, Dyfed.

1847.Ebrill.14. Sarah Thomas, Llandygwyd i Sir

Forganwg.

1847.Mawrth. Joshua Evans, i Abertawe.

Ebrill.18. John Evans, Ramoth,

John James, Pontrhydyceirt, illdau i Sir Forganwg.

Hydref.17. Elizabeth Morris, gynt James Cafanant

i Bethybara, Sir Benfro.

Tach.14. Margaret Thomas, gynt o Dderwendeg i

Eglwys Meidrim Sir Caerfyrdyn.

1850.Chwe.17.Anne Jenkins,Pontsely, i'r Casnewyd.

John Jones, Pontrhydyceirt, i Siloh Abercumaid ??

Merthyr.

Margaret Jones, Cil-llwch i Aberteifi.

Tach.13. Anne Richard, i Penparc.

20. Margaret Jones, i Siloam Ferwig.

Rhagfyr.28. Elizabeth Jones, i Aberteifi.

1851.Chwefr.17. Anne Williams, i Aberteifi.

1852.Ion4. Watkin Watkin, a gafod ollyngdod

oddiwrthim i Eglwys y graig Castellnewyd.

Ion.10. James Jones, ai wraig a gafod ollyngdod odi

wrthim i Blaenwenen, Sir Aberteifi.

1852.Mai.26.Mae y gymanfa un Bethabara swyd Benfro.

1896.Cilfowyr. John Davies,Wendros.

Maggie Jones, o Pentre a gafod ollyngdod i Aberayron.

1896.Rhag. Mary Ellen Dunstan, gafod ollyngdod i

Blaenwaun.

1897, Mawrth.2. William Jones, Llwyngrawys i

Penparc.

Phebe Griffiths, Penlan i Duckpool Rd, Newport.

Mary Griffiths, Penlan, i Charles Street, Newport

1897. Maggie Jones, Ty Ddol.

Thomas Richard James, Bache.

Rachel Owens, i Blaenffos.

Anne Griffiths, i Verwig.

Elizabeth.A.Griffiths, eto.

Linda Griffiths, eto.

―Cyfrif yr Gymanfa.‖

1899.Chwef.5. Daniel Davies i Trimsaran.

Frances Davies, i Trimsaran.

1896. Ramoth. (Tom Davies Gof o Bontselly.

Ollyngdod i Nebo Ystrad.).

1899.Cilfowyr yn unig.

Chwef. David Davies, i Capel Gomer Abertawe.

Mawrth.16. Jane Davies, i Penparc.

Cyfrif yr Gymanfa.

Hyd. J.J. Harries, Penralltgoch, i‘r Drefach.

D. Lewis, Llwyncrwn.

Anne Williams, Cilwendeage, i Penuel, Caerfyndyn.

James Jones, Penrallt lyn.

Sarah Lewis, Llwyncrwn.i Bethania Aberteifi.

1900. ( Cyfrif yr Gymanfa).

Medi.14. Hannah Thomas, Tyrlan, i Blaenwenen.

1901.Rhag. Margaret Jones, Gilast-uchaf i Salem,

Mydrim.

Thomas Williams, Penrallt y Bedw, i Star.

1901-1902. Hannah Thomas, i Caerdydd.

Tach. Hannah Jones, Nantyrerid, i Clawddcoch,

Rheoboth.

Sara Jones.

Cyfrif yr Gymanfa. 1902.

1902.Rhag1. Daniel Jones, i Clawdd-coch,

Rheobath.

1903.Ion.19. Beatrice Jones, i Siloam, Verwig.

Chwef.7. Elizabeth Anne James, i Bethania,

Aberteifi.

Eto. Mary Rees i Bethania, Aberteifi.

Cyfrif yr Gynanfa.

A.E Jones, Rhosygilwen i Aber.??

Penelope Williams,i Heolyfelin, Aberdare.

Addie James, Mount Pleasant, i Graig

Castellnewyd.

Cyfrif yr Gymanfa.1904. Mehefin.

Gwelir y Gollyngiadau mwyach yn Register yr

Eglwys

189

Hanes Yr Eglwys, allan o‘r hen lyfr Cofnodion.(Tud 310-337)

Blin gennym na chafodd hanes yr Eglwys eu ysgrifenni yn y deugain mlynedd

diwethaf . Rhag ofn bod yn anghywir ni wnawn ninnau gynnig y gwaith yn y fan hon.

Yr hyn a ceisiwn wneud yma ydyw gosod hanes pryf sumyniadau yr eglwys oddi ar y

flwyddyn 1896.

Cyfyngir y gwasanaeth cyhoeddus yn bresennol yn Capel y Cilfowyr a Ramoth

Pregethir ddwywaith yn y nail gapel ac un yn y llall. Yn Sabothol bob yr ail Cynhelir

cyfarfod gweddi yn wythnosol yn y ddau gapel. Bydd cymundeb yn y ddau gapel yn

Fisol. Cafodd dauarbymtheg ei bedyddio yn Mamoth yn y flwyddyn 1896, yn yr afon

Cych ar dir Penralltybedw (lle y bedyddiwyd yr un nifer llynedd 1895) gan

O.M.Richards, Castellnewydd, Gweinyddwyd y tro hwn gan y gweinidog

W.E.Williams. Cafodd rhai ei dychwelyd yn Ramoth o dir gwrthgiliad. Deilied Ysgol

Sul Ramoth oedd yr uchod.

Yn fuan wedi dyfodiad Mr Williams yn Weinidog yr Eglwysi, danfonodd Cymanfa

Sir Benfro gais yr eglwysi am dderbyn y Gymanfa yn y flwyddyn ddyfodol, sef 1897.

Wedi peth ymgynghori penderfynodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth yn unfrydol

ei derbyn.

Yn ystod y flwyddyn 1896 penderfynodd yr eglwys yn Cilfowyr adeiladu festri

newydd, pa un oedd i fod yn barod erbyn y Gymanfa, er mwyn cyradd yr amcan,

penderfynasant fod Mrs Jones Cae-Athraw Caernarfon i fod yn pregethi trwy y dydd

ar Sul Rhag28ain 1896, a hefyd fod Mrs Jones i fod i ddarlithio nos Lun canlynol ar

testun, ―Dylanwad sirioldeb a charedigrwydd‖. A hefyd fod yr eglwys i danysgrifio

yn ôl ei gallu at yr un achos.

Cyrhaeddodd y tanysgrifiadau a derbyniadau dieithried dydd y cyfarfodydd y swm o

Un bunt ar bymtheg dau swllt a wyth ceiniog, ar elw oddi wrth y ddarlith yw Un bunt

ar ddeg swllt a chwe cheiniog.

Ar gymerwyd i adeiladu y Festri nghyd ar Ystabl odditanu gan y Meistri

Dennis Lloyd a Job Davies o Sir Aberteifi am y swm o Bedwar ar Ugain a deunaw o

bynnoedd. Bu yr amaethwyr yn garedig iawn i gywain braidd y cyfan yn rhad.

Benthygwyd pedwar ugain punt gan chwaer ôr Eglwys am log yn ôl pedair punt a

choron y cant.

Gorphenwyd y Festri yn brydlon, ac i foddlonrwydd a gorphenwyd talu y contractors

Mai 3ydd 1897.

Y cam pwysig nesaf mewn cysylltiad ar Eglwys hon ydoedd y Gymmynfa a

gynhaliwyd yma Fehefin 1af ar ail 1897.

Heblaw pregethwyr y Sir gwahoddodd yr Eglwys yn Cilfowyr a Ramoth y brodyr

Waldo James Blaenclydach a E T Jones Llwynpia i bregethu.

Cafwyd Cymanfa dda ym mhob ystyr,tyrfaoedd lluosog o wrandawyr, ar pregethi yn

rymus ac effeithiol ar hyn yn ddymunol. Cadeirydd y Gymanfa oedd y Parch W.

Davies Maenclochog. Ni argraffwyd Llythryn y Gymanfa hon er yn gynhadledd yn

Nghilfowyr nghyd ar un ddilynol yn Blaenwaun basio hyn.

190

Tud 311-312-313-314.

Yr oedd y draul yn gyfan gwbwl yn £21-14-8½. Pa un oedd i fod rhwng Cilfowyr a

Ramoth

Ar ôl y gymanfa yr ymdrech nesaf oedd rhyddhau y festri o ddyled.

Mai 4ydd 1898. Cynnalwyd cyrddau agoriadol y festri newydd. Pregethwyd gan

Parch‘n C Davies Caerdydd. W.S.Jones. Penuel,Caerfyrddin. J Williams, Aberteifi. a

H Jones.Blaenwaun. Rhwng y casgliadau yn y cyfarfodydd a thanysgrifiadau yr

Eglwys a llawer o tu allan, nghyd a ychydig oedd mewn llaw talwyd y swm o

ddeugain punt o ddyled.

Sul Medi 28ain. 1899.Cynhaliodd yr Eglwys ei chyfarfodydd blynyddol (ar nos Lun

canlynol), Pregethwyd gan y Parch Machno Humphrey o Lanelli, a Morgan.

Blaenffos a

J G. Williams Gerasim. Casglwyd yn y cyfarfodydd yma eto at leihau y ddyled.

Rhwng y casgliadau ar Tanysgrifiadau casglwyd y swm o £25-18-10c a thalwyd ugain

punt ôr ddyled.

Mai 29ain-30ain. Am saith o‘r gloch nos Fawrth a thrwy ddydd Mercher, cynnalwyd

yr Eglwys ei chyfarfodydd blynyddol, Pregethwyd gan y Parch‘n D.C.Jones

Cwmparc, Dan Davies, Abergwaun, J.J.Evans Rhydwilym. Casglwyd rhwng y

tanysgrifiadau y swm o £25-18-9c. a gorffennwyd talu am y festri Hydref 1af 1900.

Cynnalwyd ein cyfarfodydd blynyddol Mai 21ain 22ain 1901. Pregethwyd gan y

Parch‘n R.B.Jones. Llanelli. H.Jones. Blaenwaun. A.J.Williams. Aberteifi. Casglwyd

tro hwn at beintio tu allan a rhai atgyweiriadau eraill, casglwyd y tro hwn y swm o

£12-4-9c.

Yn y flwyddyn 1900 Ebrill 9fed. Cyhoeddwyd fod cyfarfod i fod nos Wener dilynol i

ddewis ymddiriedolwyr dros yr Eglwys, pa rai oedd i fod dros yr hen fynwent yn

ogystal ar newydd ( Dichon na fyddem allan o le i nodi yn y fan hon, mae rhodd

David Thomas Parcneithw i Eglwys Cilfowyr yw y fynwent newydd fel y gwelir

wrth garreg yn fur y capel. Mesura y darn tir hwn hanner erw, ar ba un mae y Capel

presennol yn sefyll, Annibynnwr oedd David Thomas aelod a diacon yn Llechryd,

ond yn meddu teimladau cynnes at y frawdoliaeth yn Cilfowyr.

Ebrill 13eg 1900. Cynhaliwyd cyfarfod i ddewis yr ymddiriedolwyr.

1af. Cynigwyd gan David George Penralltlyn ac aelwyd gan D. E. Jones.

Pontrhydyceirt fod y Parch W.C.Williams y gweinidog i fod yn gadeirydd.

2ail Cynigwyd gan James James Banc Penralltlyn ac eiliwyd gan Thomas Jones

Penfedw, fod y personau canlynol i fod yn trustees dros yr Eglwys.

Simon Jones, Llwyncrwn, David George, Penralltlyn.

Thomas Daniel, Pontrhydyceirt. David Edward Jones, Pontrhydyceirt.

William George, Gilastisaf. David Davies, Llwyncelyn.

John Owens, Parkyphesant. William Jones, Tyrddol.a

Griffith Thomas Coedmor. a phasiwyd y penderfyniad gan y cyfarfod.

( Roedd yr Eglwys wedi dangos ei boddlonrwydd yn y brodyr yma yn flaenorol trwy

y tugel).

191

Meh 9ed 1900.Ymgasglodd ymddiriedolwyr yr Eglwys at ei gilydd i wneid trefniadau

gyda golwg ar y fynwent wedi dewis y Parch W.C.Williams gweinidog yn y gadair a

Griffith Thomas yw ysgrifennydd y cwrdd, wedi llawer o ymgynghori yn y cwrdd

hwn, ac yn ddilynol gyda yr Eglwys, penderfynwyd ar y pethau canlynol, pa rai sy

wedi cael eu hargraffu mae y pamphlet fel canlyn.

Rheolau perthynol i Fynwent Cilfowyr.

1. Fod y beddau i gael ei Tori o leiaf yn chwe throedfedd a haner o ddyfnder,

yr un modd y baban ar henafgwr, a rhaid fod tair troedfedd o wyneb yr

arch uchaf i arwyneb y ddaear.

2. Fod y beddau i fod yn rhesi cyfrochfrog, a bod pedair troedfedd o dir

mewn lled, a saith mewn hŷd, i bob bedd, ac un droedfedd i fod rhwng

rhes a rhes.

3. Fod y tir i gael ei farcio ym mlaen llaw.

4. Fod pob un i gymeryd ei fedd yn y man a fydd yn digwydd iddo, sef yn

ochr y bedd a dorrwyd olaf yn y rhes.

5. Fod hawl gan y personau canlynol i gael ei gladdu yn ddi-dâl, Aelodau

Cilfowyr a Ramoth, ynghyd a‘r Gwrandawyr.

6. Os gofynnir am gladdu un diethrin yn y Fynwent hon sef un na enwyd yn

rheol 5, caniatâi hynny am ugain swllt, ac os gofynnir am gadw lle bedd yn

ei ochr, caniateir hynny a dim yn rhagor, am ddeugain swllt.

7. Fod yr Eglwys i ddewis y torrwr beddau a phenodi ei dal, ac am anufudd-

dod, neu esgeulustod i gadw y rheolau hyn, ei fod i ddiswyddo.

8. Fod y torrwr beddau gadw llyfr, yw cynnwys rhif y rhestr, a rhif pob bedd

yn y rhes, ac enwau y personau a gleddir ynddynt, y cyfryw lyfr i fod

eiddo i‘r Eglwysi, ac yw gyflwyno ar ddiwedd gwasanaeth,

9. Fod cyfrif i gael ei roi i‘r eglwys bob blwyddyn ôr arian a dderbynnir am

feddau.

Arwyddwyd dros yr Eglwys

William Cynog Williams.

Gweinidog. (Ionawr 1af 1901)

Yn y flwyddyn 1903 defnyddiwyd gwin anfeddwol gyntaf yn Cilfowyr ar

Cymundeb Y Parch Cynog Williams, y gweinidog bu y cyfrwng.

Ymadawodd y Parch W Cynog Williams, a Cilfowyr a Ramoth Medi 1903. Ac aeth

i fugeilio Heol y Felin, Aberdar, Tra yn ein plith adnabyd ef fel pregethwr galluog,

dirwestwr selog a chymeriad disglair.

Yn y cwrdd ymadawol, yr hwn a gynnalwyd yn Ramoth cyflwynwyd Tysteb i Mr

Williams o Ramoth ac i Mrs Williams o Gilfowyr.

Awst 28ain 1904, Dewiswyd y brodyr canlynol i fod ai enwau ar Lyfr Bank,(Lloyd‘s

Bank). Aberteifi, gyda David George, Penrallt-lyn yr hwn oedd orblaen. John Owens,

Frongoch, Llechryd. A David Edward Jones, Derlwyn

192

Tud 317-318-319.

Y swm ydyw Trigain a Phedair-ar-ddeg o bynnoedd ac Un-swllt-ar-bympheg,

(£74-16-0). Sef cymunrod John Evans, Abercych, i Eglwys Cilfowyr, y llog yw

ddefnyddio yn y modd canlynol, Un-rhan-o-dair, at y weinidogaeth, Un-rhan-o-dair y

Gymdeithas Gyfiethadol,?? Ac Un rhan – o – dair i dlodion yr eglwys.

Cystal nodi yn y fan hon fod yr eglwys hefyd yn derbyn byd odiwrth cymunrod Mrs

Mary Mailow ?? y swm blynyddol ydyw o 17/- i 20/-, ⅔ ôr cyfryw ir Gweinidog a ⅓

yr Tlodion.

Tachwedd yr 20ed 1904. Talodd y brawd ieuanc Mr Cynan Jones o Ysgol yr Hen

Goleg Caerfyrddin ymweliad a Chilfowyr a Ramoth. Yr adeg hon yr oedd y Diwygiad

yn Tori allan yn gyffredinol yn y cylch, a chynghorodd Mr Jones i ninnau gadw

Cyfarfodydd Diwygiadol yn Cilfowyr. Cadwasom un cyfarfod yr wythnos, nghyd ar

un arferol am lawer o amser. Y cyntaf i ddyfod ymlaen ydoedd brawd o‘r Wrthgiliwr

? yr hwn oed wedi bod allan am tua 26 o flynyddau, ar ôl hyn daeth pump o

ieuengctyd yr ysgol Sul ymlaen, y rhai a fedydwyd ( ac eithrio un o herwydd

afiechyd) gan y Parch J Williams, Bethania. Mai.14. 1905. Wedi gweddïo torrodd

chwaer ieuanc o Blaenwenen allan i ganu,‖O Ba beth a wna i gael byw.‖Ac y mlaflod

Mr Williams yn y geiriau a phregethodd arnynt gyda nerth a dylanwad. Daeth un hen

wrandäwr ymlaen ar y pryd yr hwn a berodd orfoledd y gynulleidfa. Anerchwyd

hefyd y dorf gan frawd ieuanc o Penybryn, yr hwn oedd yn llawn o dan y diwygiad.

Yr oed y cyfarfod hwn i lawer yn un ôr cyfarfodydd gorau-yn ôl ei dystiolaeth, a

gawsant erioed. Penderfynwyd yn y cyfarfod hwn fod ―Cyfarfod Duwigiadol i fod ar

noswaith neullduol ôr wythnos, daeth llu o frodyr ieiang a chwiorydd o wahanol

eglwysi-rhai oeddynt wedi ei harwain yw y Diwygiad hefyd y Parch D Basset,

Penyparc ai briod, ar Parch J.G.Watkin, Cilgeran, a gallwn ninnau dystiolaethi fod y

cyfarfod yn un ôr cyfarfodydd mwyaf dylanwadol ac y buom ynddo erioed, pan awd i

desto y cyfarfod nid oedd ond dau yno heb fod yn aelodau, a roddodd un o honynt ei

hun i fynnu i eglwys Cilfowyr nos Wener ddilynol. Buan ar ôl hyn aeth hen wrandäwr

yn anesmwyth am ei gyflwr, a bedydwyd ef nghyd ar brawd ieuanc a fethodd rhodi

ufaidadol? ôr blaen, oblegid afiechyd, gan y Parch J.G.Watkins Cilgeran. Yn fuan ar

ôl hyn aeth priod y brawd oedrannus hwn yn anesmwyth ar ei gwely cystudd, yr hon

oedd wedi bod yn wrthgilraig y rhai fwyaf o‘i hoes, a derbyniwyd hi yn aelod o

Gilfowyr er i ni ofni lawer y byddai yr Awelon Nefolaidd i chwyrliw dros ein gwlad

heb gyffwrdd a Chilfowyr, eto rhaid diolch am nad felly y bu, er na chawsom ddim

llawer ôr hyn oedd yn nodi y Diwygiad y pryd hwnnw, megis y parod i waith

crefyddol heb ei galw ac eto mae y ffaith fod rhai wedi rhodi ufudod wedi bod yn

wrandawyr celid am ei hoes yw brawf fod nerthoedd anghyffredin yn gweithio y

dyddiau hyn.

Symudiad hefyd gymerodd le y flwyddyn hon ydoedd cael Darlith ar George Muller

gan y Parch C.T.Jones Llanelli, a chawsom ddarlith fwyaf chymelliadol, ―profwyd

ysbrydol‖ ac y cawsom erioed. Rhaid cyfaddef yma yn ein herbyn ein hunain- oblegid

ymdrech i glirio dyled y festri fod y rhai oed yn ddyledus ar yr eglwys yn Gymdeithas

Gyfeithadol? - llog arian J. Evans, Abercych wedi aros,

193

Tud 320-321.

Ond fel ffrwyth y ddarlith hon fe gliriwyd y cyfan.

Medi.2ail 1906. Pasiodd yr Eglwys Cilfowyr a Ramoth ofyn yr Parch

J.Nicholas.Tonypandy, a fuasem yn ystyried galwad odiwrth eglwysi fel Cilfowyr a

Ramoth, ond gwrthododd Mr Nicholas.

Chwef.17.1907. Fe baswd yr eglwys yn Cilfowyr yn unfrydol i rodi galwad yr Parch

Hugh Jones o ysgol yr Hen Goleg, Caerfyrddin, yr hwn oed wedi bod yn weinidog ôr

blaen am tua blwyddyn yn Rhydwyn Mon. Hefyd pasiodd yr eglwys yn Ramoth yr un

fath. Mawrth 17eg. A chafod Mr Jones alwad daer ac unfrydol odiwrth yr eglwysi.

Wedi peth amser penderfynodd Mr Jones mai gwell oedd iddo fyned am gwrs o

addysg i Athrofa Bangor.

Ar ôl hyn bu peth siarad am Glasnant-Young o Ysgol yr Hen Goleg Caerfyrddin, ond

penderfynodd yr eglwysi mai gwell mwyach oedd cael gweinidog profiadol, neu un o

Goleg y Bedyddwyr.

Ym mis Medi 1908, gofynnodd yr eglwys yr Parch R Griffiths, Bethabara a fyddai i

ystyried galwad odiwrth eglwysi fel Cilfowyr a Ramoth, ond ddanfonodd Mr Griffiths

lythyr caredig yr eglwysi a ddywedodd ei fod yn penderfynu aros yn Bethabara, ac ni

chymerau lawer i dwyllo yr eglwysi, a pheri iddo fyned ymlaen.

Tach.22.1908. Pasiodd yr eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhodi galwad daer

ac unfrydol i Mr D Spencer Jones.B.A.o goleg Bangor i ddyfod i‘n bugeilio, a

derbyniasom atebiad cadarnhaol Ionawr 16eg. 1909 a darllenasom y cyfryw yn

eglwys Ïon 17eg 1909. a gwnaed yr un fath yn Ramoth. Yn y dys ? wedi addaw £90

yn flynydol i Mr Jones, ac mai Ramoth i fod yn gyfrifol am dy addas iddo yn

ychwanegol yn rhydd o ardreth.

Anffawd ddaeth i ran eglwys Cilfowyr yn 1907 oed gorfod gosod neu newid (ceiling)

newydd y capel, yr hwn sydd o estyll. Rhod yr hen ceiling yr hwn oedd o blaster

ffordd am na fuasem wedi ei weithio yn briodol adeg adeiladwyd y capel.

Ddangosodd yr eglwys frwdfrydedd mawr gyda yr achos hwn, a chasglwyd tua £14-0-

0. Yn fwy nac oed eisiau, cawd cymorth sylweddol gan yr ardalwyr. Roed yr holl

draul awd iddo gyda‘r ceiling nghyd ar cyfarfodydd agoriadol tua £39-0-0.

Cymerodd y cyfarfodydd agoriadol le Medi.29. a 30ain.08. Pregethwyd gan y Parch

T.T. Jones. Blaenclydach, Morgan Jones B.A. Whitland, a D.J.Evans O.T.P ??

Trefdraeth, dechreuwyd y cyfarfodydd gan y Parchn, Williams Rheoboth, Morris,

Tanners Hall, Phillips Landudoch, a Micael B.A. o goleg Caerdydd,

Cawsom gyfarfodydd nerthol a dylanwadol.

Casglwyd at y treulia yn unig.

Dylasem fod wedi nodi fod cyfarfodydd Dau Fisol wedi bod yma yn Hydref 1907,

Pregethwyd y Nos gyntaf gan Y Parchn J Mawrice, Tabor, a Stephan Thomas,

Pantycelyn Eglwyswrw- Tranoeth am 10 Griffith Bethebara, Cyfeillach prynhawn

Pwnc yr ymddiddan, ―Ein dyledswyd fel eglwysi i aros yn y gwirionedd fel ac y mae

yn cael ei egluro yng ngair Duw‖.

194

Tud 322-323-324

Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parchn Jones Ceinewydd a Price Verwig.

Cystal nodi yn y fan hon mai Ebrill 2ail 1905 oedd y tro cyntaf i ―Gyfamod

Eglwysig‖ gymerid lle yn Ramoth yn arferiad cyn hyn oed yr ―Cyfamodi‖ gymerid lle

yn Cilfowyr. Ddanfonodd Ramoth gais rheolaed y perwyl, ond gan na wrandawodd

Cilfowyr arnynt, darfu iddynt gario allan ei dymuniad heb ganiatâd Cilfowyr. Da

gennyf allu hysbysu na fi hyn yn achos o dramgwydd yr eglwysi.

Wedi yr Eglwysi yn Cilfowyr a Ramoth rodi alwad daer ac unfrydol i Mr D.Spenser

Jones.B.A. o Goleg y Bedyddwyr ym Mangor ddyfod un bugeilio yn yr Arglwydd.

Cynalwyd ―Cyfarfodydd Ordeinio‖ Nos Fawrth Awst.30ain a dydd Mercher Medi 1af

1909.

Nos Fawrth yn Ramoth dechreuwyd y gwasanaeth gan Mr J.W.Hughes B.A. o Goleg

Bangor, a phregethwyd gan y Parch Idwal Jones,Drefach ?? a Proff,Silas Morris M.A.

Bangor.

Am 10 Bore Mercher yn Ramoth, dechreuwyd gan Parch J.Williams Aberteifi.

Am 2 Cyfarfod Ordeinio yn Cilfowyr, Dechreuwyd gan y Parch W.Rees

Maenclochog, Traddodwyd Anerchiad ar Natur Eglwys gan y Parch J.Williams

Aberteifi. Dyrchafwyd yn ―urdd weddi‖ gan y Parch A.Morgan Blaenffos, a

phregethwyd gan Proff, Silas Morris.

Am 6 eto yn Cilfowyr dechreuwyd gan y Parch H.H.Williams (A) Llechryd,

Pregethwyd yr Eglwys gan y Parch Mr T.Rees Meinciau, ac y gynulleidfa yn

gyffredinol gan y Parch Idwal Jones.

Yn gynnar yn Mis Medi 1909 Bedydwyd deg o ddeiliad yr Ysgol Sul gan y Parch

D.Spenser Jones, yn Cilfowyr.

Yn ystod gaeaf 1909 a 1910 cynalwyd Dosbarth i Astudio Llyfr Dr Stalker, ar Hanes

Iesu Grist mynychwyd y Dosbarth gan tua 14 yn ystod y Gaeaf, a chredwn ei bod

wedi cael lles. Y Cadeirydd oedd y Gweinidog. Isgadeiryd D.J.Davies Wellfield.

Cynalwyd cyfarfodydd Pregethi Nos Fercher.25.o Fai a Dydd Iau canlynol,

Pregethwyd gan Parchn B.T.Roberts, Niailaes? G.Griffiths Rlymney? A.Morgan

Blaenffos. Casglwyd at dreulio‘n y cyrddau.

Ty Gweinidog, - Adeiladwyd Tŷ Gweinidog yn Cilfowyr amser cyntaf gweinidogaeth

Mr Price ac yno y treiliod ei fywyd gweinidogaethol wedi priodi, a chan fod Gweddw

Mr Price yn byw ynddo, a hefyd y tŷ heb fod i fynnu a gofynion yr oes hon, Mae yr

eglwysi yn bresennol heb dy Gweinidog, Treiliod Mr W.C.Williams ei dymor yn ei le

Ardrethol ei hun sef Plasyberllan Isaf.

Wedi ymadawiad Mr Williams i Aberdau, mai yr eglwysi wedi gwneid llawer cynnig

am dŷ. Bwyd yn meddwl unwaith cael lle ar dir Nantyrerid, ond syrthiodd hynny

ymaith. Ar ôl hynny cynigwyd ar Ashford House, Abercych, mewn arwertha yn

Castell newydd, ond aeth hwnnw yn rhy uchel ei bris.

195

Tud 324-325-326-327

Ar ddyfodiad Mr Spenser Jones – oherwydd bod gofynion trymion wedi bod ar

Cilfowyr yn ddiweddar (sef y Festri ar Nenfwd) addawyd Ramoth fod yn gyfrifol am

dŷ addas yr Gweinidog, yn rhyd i bob Ardreth, ond gan nad ydyw yn rhwyd yn y

Wlad yn bresennol i sicrhau tŷ addas a chyfleus –baina yr eglwysi yn Cilfowyr a

Ramoth mae gwell fuasem iddynt adeiladu tŷ yn unol eto, os felli cael lle ar yr

ucheldir rhwng Cilfowyr a Ramoth. Mae Mr Jones yn byw yn bresennol mewn rhan o

dŷ yn Ashford House, Abercych, a Ramoth yn gyfrifol am y rhent.

Bore Saboth Meh.5ed 1910. Penderfynodd eglwys Cilfowyr fod y Diaconiaid yn

rhinwedd ei swydd a phawb eraill oed yn ewyllysio i fod yn bwyllgor i gyfarfod a

phwyllgor Ramoth yn Festri Cilfowyr Nos Iau ganlynol.

Nos Iau Medi.9ed. 1910. Cyfarfu Pwyllgor Unedig ôr ddwy eglwys a

phenderfynwyd.

1. Fod Pwyllgor i gael ei ddewis i gyfarfod a Mr Saunders Davies gyda golwg a

chael lle i adeiladu.

11-. Fod hawl gyda y pwyllgor gyda mater lleoliad.

111.Fod y Pwyllgor i gynnwys dau o bob eglwys.

1V. Fod y brodyr canlynol i fod yn Bwyllgor. —David Owens, Daniel Thomas,

David George, D.J.Davies nghyd ar Gweinidog.

V Cais i gael ei wneid i gael y tir ar werth os yn bosibl.

V1 Yn ngwyneb methiant i gael y tir ar werth. Fu cais ei gael ar lease hiraf posibl.

V11 Fod y manylion megis maint y darn i fod yn llaw y pwyllgor.

V111. Os llwydda i gael tir fod cais y pwyllgor i gael Mr George Baily yw fesur ai

Farcio allan yn ddiwedd.

Syrthiodd yr ymgais uchod yr llawr, gan fod Mr Saunders Davies Pentre yn gofyn

ardreth flynyddol o £2. am gwarter erw o dir.

Prynodd eglwys Ramoth ar ei chyfrifoldeb ei hunan dy prydferth yn Abercych ôr enw

Ashford House, yn dy gweinidog.

Mai 7ed .1911. Mae y Parch D.Spenser Jones B.A. yn gorffen ei weinidogaeth yn

Cilfowyr a Ramoth, ac yn myned i fugeilio yr eglwys yn Aberduar.

Wedi y Parch D.Spenser Jones, i ‗ymadel, teimlodd yr eglwys mai doeth fuasem cael

gweinidog mor fuan ag oed bosibl, felly ym mis Chwefror 1912 roddodd yr eglwysi

alwad daer ac unfrydol yr Parch T.James Llanfyllin ddyfod un bugeilio yn yr

Arglwydd, a derbyniwyd ateb cadarnhaol Chwef.21. 1912. Dechreuodd Mr James ar

ei weinidogaeth Mai 26.1912. Cynalwyd cyfarfodydd sefydlu Gor—1912.

Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn W.S.Jones Llwynpia a I.James Treforis

(brawd y gweinidog) am 2,o gloch Dydd Mercher yn Cilfowyr cynalwyd cyfarfod

groesawi y gweinidog, Wedi cymeryd y gadair gan y Parch A Morgan Blaenffos,

galwodd ar Parch D.W.Philips Blaenwaun i ddechrau y cyfarfod trwy wedi, Roddwyd

yr alwad yn ffurfiol i‘r gweinidog gan frodyr o Cilfowyr a Ramoth, ac attebod gan

Parchn D.James, yn gadarnhaol. Siaradwyd yn y cyfarfod gan Parchn D.James, Albert

James, (brodyr y gweinidog) a Jones Star ac yna Pregethwyd gan y Parch W.S.Jones.

Pregethwyd yn yr hwyr gan y Parch W.S.Jones a D.James,

196

Tud 327-328-329.

Rhodwyd Organ yn y capel yn y flwyddyn 1913 yr hon a gostiodd £51-0-0.

Ebrill 16eg.1915.

Gan fod Mrs Jones Palmyra Aberteifi wedi rhodi £100 i eglwys Cilfowyr, cyfarfu

Trusrees yr eglwys a phenderasant fod yr Arian i gael ei godi ai dodi mewn

Government consols, a hefyd fod Arian J.Evans Abercych ac oed yn Lloyds‘ Banc i

gael ei gosod mewn Government Consols, ond wedi‘r War Loan ddyfod i fodolaeth

gosodwyd hwynt ar War Loan am 4 ½ per cent yn enw Trustees yr Eglwys.(for the

time being).

Mae Interest £50 o arian Mrs Jones yn myned i ofalu am Gadw y Fynwent a £50 at y

Weinidogaeth, Talwyd £10 o death Duty ar Arian Mrs Jones, £75 o Arian Mrs Evans

yn bresennol ⅓ o Interest yn mynd ir Tlodion, Gorffennwyd trefnu gyda‘r uchod ôr

Trustees yr Eglwys y 28ain o Rhag 1915.

Rhag 28.1915. Gosodwyd tri o Ymddiriedolwyr newydd i mewn,--sef, William

Phillips Penralltgoch, a John Evans Capelnewyd a William Owen Bache. (Cynigwyd

gan John Williams Hafodwen ac eiliwyd John Stephen Parry Pantinker fod y brodyr

uchod i fod yn Trustees, a phasiwyd yn unfrydol).

Awst 24-25-26.1916- Cynhaliodd yr Eglwys Gyfarfodydd i ddathlu

Daucanmlwyddiant adeiladu y Capel cyntaf yn Nghilfowyr. Pregethwyd nos Fawrth

Awst 24ain gan y Parch W.Cynog Williams Heolyfelin Aberdar cyn weinidog yr

Eglwys, Dydd Mercher am ddeg a dau o‘r gloch siaradodd y Parch T.James,

Gweinidog yr Eglwys ar hanes yr eglwys o‘i dechreuad hyd ddiwedd gweinidogaeth

y Parch Samuel John, ar Parch E.T.Jones,(Talfryn) Llanelli ar yr hanes o ddiwedd

gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies Nantyrerid, ar Parch J.Morgan Caerdydd

(Erwood gynt, un o‘r rhai godwyd yn yr Eglwys) ar yr Eglwys yn ystod

gweinidogaeth y Parch Benjamin Davies, ar Parch J. Williams Aberteifi ar yr Eglwys

o ddiwedd gweinidogaeth y Parch B.Davies hyd ddiwedd gweinidogaeth y Parch Rees

Price.

Yn yr hwyr pregethwyd gan y Parch D.Spenser Jones Llanelli, Nos Iau pregethwyd

gan y Parchedigion W.Cynog Williams ac E.T.Jones.

Cymerwyd y rhan arweiniol yn y cyfarfodydd gan y Parchedigion J.D.Hughes a

D.W.Phillips Blaenwaun a Miss A.Rosina Davies yr hon a ddechreuodd bregethu yn

Nghilfowyr. Casglwyd yn yr oedfaon at y treuliau. Lliwiwyd y Capel cyn yr

amgylchiad trwy gyfraniadau yr Eglwys a chyfeillion eraill.

Mai.22.1922. pasiodd ir eglwys yn Cilfowyr a Ramoth ei bod yn rhoddi derbyniad

cynnes i‘r Cyfarfodydd Hanner Blynydol y Gymanfa.

Cynalwyd y cyfarfodydd hanner blynyddol yn Cilfowyr a Ramoth Nos Fawrth a Dydd

Mercher Hyd.24. a 25. 1922. Pregethwyd yn Ramoth nos Fawrth gan y Parchedigion

Hendy Davies Caersalem a B.Howells Trelettert. Yn Nghilfowyr nos Fawrth gan y

Parchedigion E.Williams Blaenllyn a Newton ac. O.M.Young. Tabor Dinas Cross.

Yn Cilfowyr bore Mercher am 10 Pregethwyd gan y Parch Dan Davies Hermon

Abergwaun. Am 2 cynhaliwyd y Gynhadledd, Siaradwyd gan y Parch D.C.Davies

Caerdydd. Cynrychiolydd Undeb Cyngrhair y cenhedloedd ar y Cyngrhair. Yn yr

hwyr pregethwyd gan y Parchedigion O.M.Prichard, Thornton (ar ddirwest) ac

R.Jones Croesgoch.

197

Tud 329-330-331

Tach.6. 1923. Cynhaliwyd cyfarfodydd Hanner Blynyddol Dirwestol y cylch,

Cynhadledd am 2. Cadeirydd – Mr Jenkins o Aberteifi, am 6 cafwyd pregethau

Dirwestol gan y Parchn Pergrine Drelech a Morgan Jones Whitland.

1924. Gosodwyd Nenfwd Newydd i‘r Festri, costiodd £14-13. 0. Casglwyd gan y

Parch T.James i‘r Drysorfa adeiladu £22-8-6.

Yn y flwyddyn 1924, defnyddiwyd Llestri. Cymundeb (unigol) gyntaf yn

Cilfowyr, y gost oedd £5-6-10. Talwyd o Drysorfa adeiladu‘r eglwys. (Medi 7,1924

oedd y Dydad uchod).

Ar ddiwedd 1924 roddodd y brawd David George Penralltlyn ei swydd fel

Trysorydd i‘r eglwys i fynnu, wedi gwasanaethu yr eglwys yn ffyddlon am 28 o

flynydau.

Methodd ir is-drysoryd T.George Penralltlyn a gweld ei ffordd yn glir i gymerid y

swydd, felly dewiswyd trwy y tugel Mawrth 22.1925.

Mr David Jones Ty Capel. Cilfowyr ddewiswyd yn Drysorydd.

Rhag 27.1925. Gan fod Mr D.Jones wedi ei ddewis yn drysorydd penderfynodd i‘r

eglwys hollol unfrydol ei fod yn un o ddiaconied i‘r eglwys o hyn allan.

Tach 29.1925. Penderfynodd yr eglwys fod tri eraill i gael ei dewis yn ddiaconied

trwy y tugel, yr hyn a gymero le Rhag.27.1925.

Ïon,24.1926. Hysbysodd y gweinidog i‘r eglwys y rhai gafod fwyaf o bleidleisiau, gan

fod dau yr un faint o bleidleisiau, penderfynodd yr eglwys ei bod derbyn pedwar o

frodyr yn ddiaconied yn lle tri.

Hefyd derbyniwyd y Sul hwn Ïon 24 1926 trwy lythyr odiwrth ein chwaer eglwys yng

Nghalfaria Hendy Pontarddulais y brawd David Janes Pontrhydyceirt , yr hwn oed yn

frodor ôr ardal hon, ac wedi bod yn aelod am flynyddau yn Nghilfowyr, nododd y

llythyr fod yr eglwys yno wedi ei ddewis i‘r swydd ddiaconaidd, ai bod wedi ei llwyr

foddloni ynddo. Ar sail y llythyr hwn a‘n hadnabyddiaeth flaenorol o honno,-

penderfynodd yr eglwys ei bod yn ei ddewis yn ddiacon i‘r eglwys hon,- felly mai y

brodyr a ddewiswyd fel canlyn,-

Dd. Jones, Tycapel Cilfowyr.(Trysorydd).

James Williams Penlan

John Evans Capelnewyd

T.J.George Penralltlyn

David James Pontrhydyceirt

Evan Bowen Cilwendeg.

Gwelir enwai yr hen ddiaconied ar Tudal 95

Heddyw. Ion24 1926, Cawsom ein hysbysu mae Miss Annie Evans Capel newydd

oedd arolyges yr Ysgol Sul. Y tro cyntaf hyd y gwyddom i chwaer fod yn y swydd

hon yng Nghilfowyr.

Ebrill 18.1926. Gan fod y brawd T.D.Morgan –yr hwn fu yn Ysgrufenyd cynorthwyol

hefyd ysgrifennydd cenhadol- wedi symud, dewiswyd Mr E.T.Bowen Cilwendeg i fod

yn Ysgrifennydd Cenhadol.

Ebrill 18.1926. Cyflwynodd y gweinidog. Y Parch T.James, ar ran yr eglwys i Mr

D.George Penralltlyn rod o lawffon hardd a Gwlaw len werthfawr fel cydnabyddiaeth

fechan o‘i wasanaeth gwerthfawr fel Trysorydd am 28 o flynydau.

Medi 26.1926. Gorffennodd y Parch T.James ei weinidogaeth yn Cilfowyr a Ramoth,

a cymerodd ofal eglwys y Bedyddwyr yn Penclawdd.

198

Tud 331-332-333-334-335

Nos Wener Hyd.1 1926. Cynnalwyd cyfarfod ymadawol i‘r Parch T.James yn

Ramoth Abercych. Cyflwynwyd Tysteb iddo ar ran eglwys Ramoth gan Mrs Mary

James Mount Pleasant Abercych, a dros eglwys Cilfowyr gan Mr D.George,

Penralltlyn. Siaradwyd ar ran eglwys Ramoth gan Meistried Phillip Lewis a John

James, dros eglwys Cilfowyr gan Mr D.Jones, siaradwyd gan Weinidogion y cylch

nghyd a offeiriad Manordeify, oll yn dwyn tystiolaeth i gymeriad dysglaer, ai allu

pregethwrol, ac fel dirwestydd cadarn.

Saboth.Hyd 3.1926. Gan fod y Parch T.James heb ymadel ar ardal gwasanaethodd i‘r

eglwysi y Sul hwn. Dechreuwyd yr oedfa yn Cilfowyr am 10-gan ei fab Mr Noel

James yr hwn sydd yn paratoi ar gyfer y weinidogaeth yn Ysgol Caerfyrddin.

Enwai a Chyfeiriadau y Trustees fel y maent yn bresennol. Mai 7.1928.

Hen Drustee- Mr Thomas George, Gorsfraith Blaenffos S.6

Ebrill 13. 1900. David George, Penralltlyn, Cilgerran S.6

Thomas Daniel, Derlwyn, Cilgerran S.6

David Edward Jones, Derlwyn, Cilgerran S.6

William George, Crug, Verwig

Griffith Thomas, Cwrcoed, Llangoedmore, Cardigan

(Wedi ymadel a chyfundeb y Bedyddwyr, John Owens, Frongoch, Llechryd)

Rhag.29.1915. John Evans, Capelnewydd, Boncath S.6

William Phillips, Penralltgoch, Boncath S.6

Medi 7.1928. Prynodd Trustees Cilfowyr darn o dir tua phum erw o dan y Fynwent

mewn arwerthfa cyhoeddus odiwrth Ystad Pentre am £165.

Ïon 1929. Talwyd am y tir, Benthycwyd £150. Gan Mr W.Bowen, Cilwendeg.

Ebrill.2.1929. Derbyniodd eglwys Cilfowyr trwy y Trustees y swm o £200. Sef

cymynrodd y diweddar Mrs Rachel Jones, 3 Napier Street Aberteifi: - Un rhan yw

buddsoddi, ar log yw ddefnyddio at y Weinidogaeth, Ar ran arall yw defnyddio at

adgyweiro y Capel.

Dechrau y Flwyddyn hwn, sef 1929 gan fod y trysorydd Mr D.Jones Tŷcapel yn

ymadel, dewiswyd Mr Evan Bowen Cilwendeg i fod yn drysorydd.

Ebrill 13.1929. Wedi Ymddiriedolwyr Cilfowyr i gyfarfod ai gilydd i ystyried y mod

oreu i wneid a‘r arian a ymddiradwyd iddynt yn Ewyllys Mrs Rachel Jones, 3 Napier,

Street Aberteifi,Penderfynwyd fod yr arian yw buddsoddi yn bresennol yn Banc of

England Aberteifi, yn enw Trustees Cilfowyr (for the time being) yn cael ei

cynrychioli yn y Banc gan Mr D.George Penralltlyn, Mr D.E.Jones,Derlwyn, a Mr

Griffith Thomas Cwrcoed.

Gorffennaf 6.1929.Yn Festri Cilfowyr, cyfarfod cynrychiolaeth o eglwys Cilfowyr a

Ramoth, i ystyried y mater o rhodi galwad i Mr W Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod

yn bugeilio. Penderfynwyd ein bod fel eglwysi yn –Cilfowyr a Ramoth yn rhoi

galwad daer ac unfrydol i Mr William Smith o Goleg Caerdydd i ddyfod un bugeilio

yn yr Arglwydd.

Awst.9.1929. Cyfarfu Mr Smith a chynrychiolaeth o Cilfowyr a Ramoth er

gosod ei gais am aros yn y Coleg hyd y Pasg 1930. Darllenwyd llythyr hefyd odiwrth

Dr Phillips Llywyd y Coleg i‘r un perwyl- yn absenoldeb Mr Smith,- Penderfynwyd

ein bod fel eglwysi yn aros i Mr Smith hyd y Pasg. Mr Smith i dalu ymweliad misol

a‘r eglwysi nghyd a gwyliau Nadolig. Ein bod yn rhoi £12 y mis yn gyflog, nei £156

y flwyddyn, hefyd pedwar Sul yn Wyliau (yr eglwysi i dalu y Supplies. Fod Mr Smith

i gael Tŷ yn ddirent: ond ei fod i dalu y Trethi.

199

Tud 335-336-337

(Bydd Cilfowyr i dalu £5 y Flwyddyn i Ramoth am Ashford House Abercych,

Ramoth i ofalu am y repairs).

Wedi y cyfarfyddiad uchod Gor.6.1929. roddodd Mr Smith ateb cadarnhaol,

gan ddiolch am yr ystyriaeth oed yr eglwysi wedi rhodi ir gais.

Medi.6.1929. Bu farw un o gymwyswyr henaf Cilfowyr ym mherson Mr

Thomas George, Gorsfraith, Blaenffos, mab Mr D.George, Penralltlyn (wedi hynni

Nantyrerid) yr ydoedd yr hwn wedi bod yn ddiacon parchus yn Cilfowyr efe hefyd yn

frawd i Mr George yr hwn sydd yn bresennol yn Penralltlyn, ac wedi bod yn

drysorydd yr eglwys am Flynydai lawer, aelod a Diacon yn Blaenffos oedd Mr T

George, ac er hynny roed yn cyfrannu yn flynyddol at y Weinidogaeth yn Cilfowyr er

ys rhai Blynydai, tra yn ddyn ieuanc ac yn aelod yn Cilfowyr bu yn neullduol o

ddefnydd i ddysgu y Plant yn nghaniadaith y Cesegr, a pharhaodd yn llawn

defnyddioldeb mewn eglwysi eraill hyd y ddiwedd, sef Ferwig a Blaenffos.

Mae mab iddo yn weinidog gyda y Bedyddwyr, - sef Parch W.M.George. B.A.

Caergybi.

Mewn Cysylltiad a galwad Mr Smith dylasem fod wedi nodi fod y gwaith o

ddewis wedi ei wneid gan yr eglwysi yn unol trwy Balot, ac yna yn unfrydol gan yr

eglwysi ar wahân, fel na wnaeth y Pwyllgor cydbwylliedig ond cario allan ddymuniad

yr eglwys.