DIAGNOZA DYSLEKSJI

Standardy diagnozowania zaburzeń uczenia się na przykładzie dysleksji rozwojowej

Grażyna Krasowicz-Kupis Zespół Specyficznych Zaburzeń Uczenia się IBE

Joanna Stańczak Pracownia Testów Psychologicznych PTP

Problemy z diagnozowaniem

różne reguły diagnozowania w zależności od rejonu/poradni

zróżnicowane rozumienie dysleksji, oparte jeszcze na teoriach sprzed 50 lat

konsekwencje: ° niezrozumienie i ośmieszenie zjawiska w

mediach ° nauczyciele, a nawet pracownicy poradni

„nie wierzą” w dysleksję

Jak rozwiązać problem?

Określenie zjawiska na tyle precyzyjne, na ile pozwala obecna (!) wiedza

Opracowanie reguł/procedur diagnozowania

Korzystanie z wzorców postępowania wypracowanych w innych krajach

Korzystanie z dobrych narzędzi diagnostycznych

Co diagnozujemy ?

Podstawa – np. DSM V 2013 ZABURZENIA NEUROROZWOJOWE

SPECYFICZNE ZABURZENIA UCZENIA

F 81.0 - Z ZABURZENIEM CZYTANIA

F 81.1 - Z ZABURZENIEM EKSPRESJI PISEMNEJ

F 81.2 - Z ZABURZENIAMI MATEMATYCZNYMI

Diagnoza SZU

CZTERY KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE - A,B,C,D WSZYSTKIE MUSZĄ ZOSTAĆ POTWIERDZONE !!!

KRYTERIUM DIAGNOSTYCZNE A co najmniej jeden z następujących symptomów,

1. nieprawidłowe lub powolne czytanie wyrazów

2. trudności w zrozumieniu znaczenia tego, co czyta

3. trudności z poprawnym pisaniem 4. trudności z ekspresją pisemną

5. trudności z ukształtowaniem pojęcia liczby i/lub liczenia

6. trudności z wnioskowaniem/rozumowaniem matematycznym

trwające od minimum 6 miesięcy, niezależnie od wprowadzenia interwencji

KRYTERIUM DIAGNOSTYCZNE B Dotknięte trudnościami sprawności: są poniżej oczekiwanych na podstawie wieku dziecka

wywołują istotne skutki w działaniach szkolnych czy

zawodowych albo w aktywnościach dnia codziennego,

potwierdzone indywidualnie przeprowadzonymi wystandaryzowanymi (psychometrycznymi) pomiarami osiągnięć i odpowiednio dostosowaną oceną kliniczną.

° Dla osób od 17 lat, wystandaryzowaną diagnozę można zastąpić

udokumentowana historią trudności w uczeniu się.

KRYTERIUM DIAGNOSTYCZNE C SZU rozpoznaje się w okresie szkolnym, może się zdarzyć, że nie ujawni się ono w pełni od samego poczatku edukacji, a dopiero, gdy wymagania przekroczą ograniczenia jednostki (np. w testach z presją czasu, w czytaniu/pisaniu długich złożonych raportów, przy zbyt dużych obciążeniach szkolnych).

KRYTERIUM DIAGNOSTYCZNE D SZU raczej nie są stwierdzane przy:

upośledzeniu umysłowym, nieprawidłowym słuchu i wzroku, innych zaburzeniach umysłowych lub neurologicznych, przeciwnościach psychospołecznych, braku biegłości w języku, w którym prowadzone jest nauczanie nieodpowiedniej metodzie nauczania.

zaburzenie czytania

obejmuje: ° poprawność czytania wyrazów ° tempo czytania i płynność ° czytanie ze zrozumieniem

zaburzenie ekspresji pisemnej obejmuje:

° poprawność pisania (spelling accuracy) ° poprawność gramatyczną i interpunkcyjną ° klarowność i organizację tekstów w ekspresji pisemnej

UWAGA: DYSLEKSJA jest alternatywnym terminem odnoszącym się do trudności w uczeniu charakteryzujących się problemem z poprawnym lub płynnym rozpoznawaniem słów, słabym dekodowaniem i ewentualnie niskimi sprawnościami pisania.

Patomechanizmy dysleksji

W literaturze można znaleźć różne teorie próbujące wyjaśnić przyczyny dysleksji

• WYKŁAD PROF. ANGELI FAWCETT.

Najsilniej udokumentowane empirycznie: • Teoria deficytu fonologicznego • Teoria podwójnego deficytu

• Deficyt umiejętności fonologicznych • Deficyt umiejętności szybkiego, zautomatyzowanego

przetwarzania informacji leksykalnych

Diagnoza dysleksji - fakty

diagnozujemy na podstawie objawów, którymi są trudności w czytaniu pojedynczych wyrazów (obniżona poprawność i tempo)

trudnościom w czytaniu może towarzyszyć

błędne zapisywanie wyrazów (trudności w pisaniu)

Diagnoza dysleksji - fakty

powyższe trudności są poważne (znacznie poniżej poziomu oczekiwanego ze względu na wiek i IQ)

i uporczywe (utrzymują się pomimo prób pomocy)

nie stawiamy diagnozy dysleksji u uczniów z IQ poniżej 70

Diagnoza dysleksji - fakty

Uwzględniamy w diagnozie różne możliwe patomechanizmy, ale przede wszystkim te najlepiej udokumentowane – czyli deficyt fonologiczny, a także tempo nazywania

Praktyka oparta na dowodach empirycznych (Evidence Based Practice EBP)

reguły wnioskowania – jasne, określone, powtarzalne.

techniki pomiaru – wiarygodne osoba dokonująca diagnozy musi łączyć:

• najlepsze dostępne dowody empiryczne • biegłość praktyczną • kontekst:

indywidualnych cech dziecka, preferencji dziecka i jego opiekunów kultury, z której pochodzi i w której aktualnie

żyje (Stemplewska-Żakowicz 2009)

Diagnozowanie oparte na dowodach empirycznych (Evidence-Based Assessment EBA)

Odpowiedzialność etyczna

Zgodnie z Wytycznymi Międzynarodowej Komisji ds. Testów, odpowiedzialność za etyczne stosowanie testów spoczywa na osobie diagnozującej.

Obejmuje: ° odpowiednie kwalifikacje badającego, ° wybór procedury badania i testu ° formułowanie zaleceń na jego podstawie

Wybierając test należy przeanalizować aktualne informacje dotyczące wszystkich potencjalnie odpowiednich narzędzi (np. dostępne informacje o testach, niezależne recenzje czy opinie ekspertów).

Jak wybrać test ? Na co zwracać uwagę wybierając test?

Założenia teoretyczne dla metody - ramy interpretacji

Rzetelność ° test o niskiej rzetelności nie może być wykorzystywany w diagnozie

indywidualnej (jest mało dokładny, a wynik obciążony jest dużym błędem pomiaru; skutek - nieprzydatne, nieprawdziwe informacje o dziecku).

Trafność testu ° należy stosować tylko narzędzia z potwierdzoną trafnością

(najlepiej na kilka sposobów)

Dane o rzetelności i trafności muszą być zawarte w podręczniku do testu.

Testy o niższej rzetelności i uznanych dowodach trafności mogą mieć zastosowanie jedynie w badaniach przesiewowych.

Jak wybrać test ? Na co zwracać uwagę wybierając test?

Normy rozkład wyników testu w grupie odniesienia, odpowiadającej

strukturze populacji oraz charakterystyce dziecka, które badamy wskazują miejsce, jakie zajmuje badane dziecko na tle tejże grupy aktualne (optymalnie nie starsze niż 10 lat, zwłaszcza testy inteligencji) wyrażone na skali standaryzowanej np. stenowej, centylowej,

wechslerowskiej. podręcznik do testu musi zawierać opis prowadzenia normalizacji.

Legalność diagnosta jest zobowiązany do stosowania tylko takich testów, które

zostały wydane legalnie, z poszanowaniem prawa autorskiego, i są dostępne w legalnej dystrybucji, a więc możliwe do zakupienia bądź dostępne bezpłatnie.

Jak wybrać test ? Co powinien zawierać podręcznik ?

① Wskazanie autora testu (i polskiej adaptacji w wypadku testów zagranicznych)

② Opis podstaw teoretycznych testu

③ Opis własności psychometrycznych – rzetelność i trafność, standardowy błąd pomiaru

④ Opis procedury normalizacji – normy, opis grupy normalizacyjnej (wielkość, dobór do grupy, czy próba ogólnopolska)

⑤ Normy wyrażone na skali standaryzowanej

⑥ Opis procedury badania, obliczania i interpretacji wyniku; dokładne instrukcje badania testem

BATERIA TESTÓW DO DIAGNOZOWANIA DYSLEKSJI

Cele stworzenia baterii diagnostycznej:

diagnoza oparta na współczesnej i aktualnej wiedzy na temat dysleksji i zaburzenia uczenia

diagnoza psychometryczna, realizująca „dobre praktyki” i standardy diagnostyczne

częściowe wykorzystanie narzędzi już używanych przez praktyków po ich modyfikacji

ujednolicenie praktyki diagnostycznej i stworzenie reguł (procedur) postępowania I wnioskowania

Podstawowa postępowania diagnostycznego

Najważniejszym krokiem wstępnym jest diagnoza psychometryczna i uwzględnienie obiektywnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, czy mamy do czynienia z dysleksją czy „zwykłymi” trudnościami w uczeniu.

Bateria do diagnozowania dysleksji w klasie III i klasie V

Pracownia Testów Psychologicznych PTP Rok 2008 Aneks dla klasy V – rok 2010 Autorzy:

• Marta Bogdanowicz • Aleksandra Jaworowska • Grażyna Krasowicz-Kupis • Anna Matczak • Olga Pelc-Pękala • Izabela Pietras • Joanna Stańczak • Marcin Szczerbiński

Obszary uwzględnione w diagnozie dysleksji

• Inteligencja

• Czytanie

• Umiejętności fonologiczne

• Tempo nazywania (szybkie automatyczne nazywanie – specyficzny aspekt tempa przetwarzania informacji)

• Dodatkowo pisanie

Testy umiejętności czytania

DEKODOWANIE:

Czytanie Sensownych Słów autorstwa Grażyny Krasowicz-Kupis inne wersje dla kl. III i V

Łatysz autorstwa Marty Bogdanowicz

CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM:

Czytanie ze Skreśleniami autorstwa Grażyny Krasowicz-Kupis

Domek Krasnoludków autorstwa Grażyny Krasowicz-Kupis tylko kl. III

Czytanie Sensownych Słów

• Czytanie serii niepowiązanych wyrazów o wzrastającej złożoności. Przykłady zadań:

Klasa III tej, jasne, wiadro, żaglowce, się, zagrać, gruba, będzie, zrobiło,

naburmuszony…

Klasa V miasta, źródłach, rycerskie, omówiony, krajobrazowe, budzi,

deszczu, wybrzeżu, fabularny, obumierając…

Łatysz

czytanie wyrazów sztucznych.

Przykłady zadań: łatysz paszer kleszrof trapeklisz sem wap ni przeszeł szrof

nieska wetra lewupilatra

Czytanie ze Skreśleniami

Czytanie ze zrozumieniem - odróżnianie słów posiadających znaczenie od bezsensownych.

Przykłady zadań:

szkoły, lel, zaprasza, kasiaj, trzy, ciekawe, szecią, tylko, jeczu, kijka, wirć, podniosła…

Testy umiejętności fonologicznych

Usuwanie Fonemów autorstwa Marcina Szczerbińskiego i Olgi Pelc-Pękali wersje dla kl. III i V

Nieznany Język autorstwa Marty Bogdanowicz

Zetotest autorstwa Grażyny Krasowicz-Kupis

Ocena: ° przetwarzania fonologicznego ° świadomości fonologicznej ° pamięci fonologicznej

Usuwanie Fonemów

badanie świadomości fonologicznej

Przykłady zadań:

KLASA III KLASA V BAJKA – połknij „b” KOŚCIÓŁ – połknij „ł”

KOŃ – połknij „k” JEŚĆ – połknij „j”

KOŚCIÓŁ – połknij „ł SPODNIE – połknij „s”

Nieznany Język Badanie różnicowanie głosek, dokonywania

operacji na cząstkach fonologicznych, pamięć fonologiczną.

Składa się z zadań: • Porównywanie i analiza paronimów: pni-pni, błon-płon,

żrof-szrof, otło-odło… • Analiza sylabowa i fonemowa: SON, ŁOMA, PAKOR,

SATELO… • Synteza sylabowa i fonemowa: BA-PA, FA-MA-DA, KNA-LI-

DA-RA… K-R-U, Z-O-R-A, G-A-R-U-S… • Pamięć: pamolar, polke, szadapak, karza…

Materiał to sztuczne słowa, np. arte-alte,

zarumon

Zetotest

Ocena krótkotrwałej pamięci fonologicznej. 40 sztucznych wyrazów, ułożonych w serie ze

względu na wzrastającą trudność fonologiczną.

Przykłady zadań: DABA, CABYKE, BUSIAKERA,

LACEGOSUNA, ZOTE, TOPERO…

Test Szybkiego Nazywania – wersja S

Ocena szybkiego przywoływania z pamięci informacji leksykalnych, zautomatyzowanego nazywania znanych bodźców pod presją czasu.

Zadania: obrazki ilustrujące znane obiekty (liść, klucz, oko, kot i stół), kolory (żółty, czarny, niebieski, zielony i czerwony), cyfry (7, 5, 2, 3 i 8), litery (S, M, A, E i K) bodźce pomieszane (kolory, cyfry i litery).

° Wskaźniki podstawowe - czas nazywania ° „Liter, cyfr i kolorów” ° „Przedmiotów” i „Kolorów” (suma) ° „Cyfr” i „Liter” (suma)

Test Szybkiego Nazywania – przykłady zadań

Testy umiejętności pisania

Dyktando autorstwa Izabeli Pietras inne wersje dla kl. III i V

Uzupełnianie Zdań autorstwa Izabeli Pietras tylko dla kl. III

Zalety Baterii

Jest „wyposażona” w algorytm diagnozowania

Jest znormalizowana na ogólnopolskiej, reprezentatywnych próbach dzieci z klas III i V szkół podstawowych

Ma sprawdzoną trafność diagnostyczną (przebadane grupy dzieci z podejrzeniem oraz z diagnozą dysleksji)

Różnice w wynikach uzyskanych przez dzieci z próby normalizacyjnej i dzieci z dysleksją

05

10152025303540

0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-71

Liczba poprawnie przeczytanych słów

Proc

ent p

róby

Próba normalizacyjna Dzieci z dysleksją

REGUŁY DIAGNOZY DYSLEKSJI PRZY UŻYCIU BATERII TESTÓW

Ocena czytania:

• Czytanie Sensownych Słów – wyniki niskie

• W pozostałych testach czytania:

Łatysz, Czytanie ze Skreśleniami i Domek Krasnoludków – najwyżej przeciętne (max 7 sten):

• Czytanie ze Skreśleniami – informacje dodatkowe do analizy jakościowej

• Domek Krasnoludków – informacje dodatkowe do analizy jakościowej

Badanie sprawności fonologicznych

Wyniki co najmniej dwóch z trzech testów ° Zetotest, ° Usuwanie Fonemów ° Nieznany Język

są niskie (1-3 sten)

Badanie tempa nazywania

Wyniki dla co najmniej dwóch z trzech wskaźników (czas nazywania)

° Obrazki i Kolory ° Cyfry i Litery ° Kolory, Cyfry i Litery

są niskie (1-3 sten)

Badanie pisania

Dyktando i Uzupełnianie Zdań wyniki niskie, ale nie jest to warunek konieczny

mogą występować izolowane trudności w pisaniu

Ocena poziomu inteligencji

co najmniej przeciętna inteligencja (IQ w Skali Pełnej, a w przypadku rozbieżności między IQ w Skalach Słownej i Bezsłownej – wyższy).

Przeciętny IQ = 100 ± 15 (czyli M ± SD). Uwzględniając przedział ufności (prawdop.

85%) – górna granica nie może być niższa niż 85.

Diagnozujemy dysleksję, gdy:

1. Niskie wyniki w teście Czytanie Sensownych Słów przy co najwyżej przeciętnych w pozostałych testach czytania

2. Niskie wyniki co najmniej w dwóch z trzech testów umiejętności fonologicznych I / LUB w dwóch spośród trzech wskaźników Testu Szybkiego Nazywania

3. Co najmniej przeciętny poziom inteligencji

Nowe propozycje IBE

Baterie Testów Czytania, Pisania i Fonologicznych dla oddziału rocznego przygotowania

przedszkolnego i klasy I

Pozwalają na „wyłowienie” dzieci doświadczających różnego rodzaju trudności na starcie edukacyjnym w zakresie czytania i pisania

Mogą służyć pogłębionej diagnozie ryzyka dysleksji