Géineolaíocht (1) Éagsúlacht , Mendel, Tearmaí … (2) Crosálacha Géineolaíochta

1

Géineolaíocht

(1) Éagsúlacht, Mendel, Tearmaí…(2) Crosálacha Géineolaíochta

2

(a)Staidéar ar oidhreacht & eagsúlacht i bplandaí & ainmhí.

Oidhreacht: an chaoi ina tugann orgánach tréithe ar aghaidh ó ghlún go glún.

Éagsúlacht: na difríochtaí a bhíonn le feicéail idir bhall den teaghlach céanna nó speiceas céanna.

(1)

family likeness between Princess Mary (1867-1953) and Harry, her great-great-grandson

3

Éagsúlacht i daoine:

Éagsúlacht i bplandaí:blathanna tiúilip (dathagus cruth na piotail), Úll (blas agus dathCraiceann) i granny smith, bramley etc..

Éagsúlacht i ainmhí: pór (breeds) éagsúla de madraí, cat, capaill.

4

2 saghas éagsúlacht:

1) Éagsúlachtaí oidhreachta – na eagsúlachtaía bhíonn ag an orgánach ón oidhreacht.

2) Éagsúlacht thimpeallachta – na eagsúlachtaía fhaigheann an orgánach de bharr imoibriúidir tréithe oidhreachtúil agus tioncharfactóirí timpeallachta

m. sh. Bia, teocht, nósolais.

Cén saghas éagsúlacht í seo???

5

I átairgeadh gnéasach tarlaíonn comhthathú idir gaiméití baineannach (haplóideach) & fireannach (haplóideach) chun siogót diplóideach a dhéanamh. Le miotóis arís is arís eile, forbraíonn an siogót ina orgánach nua.

Bíonn tréithe an duine aonair (dath gruaige,dath súile, airde irl faoi smacht an “t-eolas”a faightear óna thuistí. Tá fhios againn anoisgurbh iad na géinte na h-aonaid oidhreachta.

Gaiméití: ceallaí haplóideach (n) atá in ann comhthathú

6

Tá na géinte le fáil ar strúctúir ar a dtugtar crómasóm.

Crómasóm déanta de ____% ____agus ___% próitéin.

Líon seasta crómasóm i núicléas gach cill maidir le gach aon orgánach, m. shtá ___ chrómasóim i ngach cill san duine.

7

CromasóimHaplóideach (n)

CromasóimDioplóideach (2n)

Cealla haplóideach (n) – cealla in mbíonn ceann amháin de gach péire crómasóm.

Cealla dioplóideach (2n) – cealla ina mbíonn péire de gach crómasóm.

http://www.youtube.com/watch?v=K3F5BV82Lg8

Inheritance & DNA Clip bbc2

8

Sa chill dhioplóideach (2n)bíonn tacar dúbailtecrómasóm. Mar sin bíonn péire de gach crómasóm inti agus bíonn an dá chrómasómseo cosúil le chéile, i.e iompraíonn siad géinte do na tréithe céanna. Tugtar na crómasóm hómalógacha ar na crómasóm seo.

(b)Crómasóm hómalógacha: Péirí crómasóm ar a bhfuil na géinte ailléilleacha céanna

Géinte ceanna ar na 2 cromasoim atása phéire

9

Géin = cuid den DNA a thugann an cód do thréith (phrótéin) áirithe.

GéinLe fáil ar na chrómasóim.

Bíonn suíomh cinnte ag gach géin ar an chrómasóm.Glaotar an lócas ar.

Is aonad na hoidhreachta é.

Bíonn smacht ag na géinte ar tréithe an orgánaigh.

10

Ceisteanna ón scrúpháipéir (2009)

Mínigh an téarma speiceas.(ii) Is gnách roinnt mhaith éagsúlachta a fheiceáil laistigh de speiceas.1. Céard a chiallaíonn éagsúlacht?2. Luaigh dhá chúis leis an éagsúlacht.(iii Cén suntas atá le héagsúlacht ó oidhreacht in éabhlóid speiceas?(iv) Luaigh dhá chineál fianaise a úsáidtear chun tacú le teoiric na héabhlóide.

11

(c)Ailléilí: Foirmeacha difrúile den ghéin chéanna ar an lócas céanna ar crómasóm hómalógacha.

An géin do dath súile,Tá 2 foirm ‘ailléilí’ difrúil ag an péire cromasóim seo.

12

Oibríonn na géinte le chéile leis an timpeallacht chun an orgánach nua a dhéanamh.

Géinitíopa: t-orgánach nua déanta de bharr na géinte a fuair sé/sí

Féinitíopa: tugtar an féinitíopa ar na tréithe fisiciúla a fheictear san orgánach de bharr an ghéinitíopa & na timpeallachta.

https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=TwXXgEz9o4w

13

Is féidir géinte éagsúla a bheith i láthair igcill ach ní gá go n-úsáidí iad go léir. Nuair a úsáidtear an ghéin léirítear toradh na géinte i bhfoirm próitéin.

(d)Léiriú Géine: An próiseas ina gcuirtear an t-eolas atá sa ghéin i láthair i bhfoirm próitéine

14

I gcill dhioplóideach bíonn ____ coip de gach géin.

Má ailléilí ionanna iad, deirtear go bhfuil an chill hómaisigeach.

Má ailléilí éagsúla iad, deirtear go bhfuil anchill heitrisigeach

Hómaisigeach: Dhá ailléil ionanna ar na crómasóm hómalógacha m.sh TT nó tt

15

Heitrisigeach: Dhá ailléill éagsúla ar na crómasóim hómalógacha m. sh Tt

Ceannasacht (dominant) agus cúlaitheacht (recessive)Sa staid hómaisigeach is ionann an dá ailléil abhíonn ar na crómasóim hómalógacha agusléirítear tréith na hailléile sin. Ach sa staidheitrisigeach ní hionann an dá ailléil agus gominic ní léirítear ach tréith ceann amháin dena hailléilí. Deirtear gurb é seo an ailléilCheannasach.

16

Achoimre

I ngach péire homalógacha crómasóim is féidir le na 2 ailleíll (foirm) géin bheidh: • 2 ailléil Ceannasach NÓ 2 Cúthalach =homasígeach Nó:• 2 ailléil éagsúla = heitrisígeach.

Úsáidtear ceann litir an ailléil CEANNASACH chun cuir síos a dhéanamh ar an cinnéal géin atá ann.i.e. Dath súile donn ceannasach ar súile gorm.Mar sin úsáidamuid an litir ‘B’ anseo do ceannsach &

‘b’ = súile gorm Samplaí eile: Breithne (freckles) cúthalach ar ‘gnáth’ craiceann.‘ ‘ = gnáth‘ ‘ = breithneGruaig dubh ceannasach ar gruaig fionn‘ ‘ = dubh‘ ‘= fionn

17

Ag úsáid an téarmaíocht géineolaíochta abair cén saghas ailléilí atá sna cromasóim homalogacha seo:

1. 2. 3.Féinitíopa= Féinitíopa= Féinitíopa=Géinitíopa= Géinitíopa= Géinitíopa=

Cúlaitheacht ‘b’Ceannasacht ‘B’

18

Ceannasach: Tréith a léirítear nuair a bhíonnan ailléil i láthair sa staid hómaisigeach nó sastaid heitrisigeach.

Cúlaitheach: Tréith nach léirítear nuair nachmbíonn ach ailléil amháin i láthair. Is sa staidhómaisigeach amháin a léirítear an tréith.

Ceannasach nó cúlaitheach???

Breichne:

Gruaig rua

Suile gormaloigíní

Maothán cluaise – saor nó ceangailte

19

Ceannasach CúlaitheachtSúile: Donn Súile: Gorm, Glas, Liath

Widows peak mar pátrúin gruaige

Gan Widows Peak

Loigíní (dimples) Gan Loigíní

Short stature Tall stature

Tongue Roll Not able to tongue roll

Maothán Cluaise ‘saor’ Maothán Cluaise ceangailte

Gruaig nach bhfuil fionn Gruaig fionn

Gan cucumbers a blas In ann cucumbers a blas

Double jointedness Alteanna ‘normalach’

Gruaig go léir Barrmhaol (baldness)

20

Ceisteanna!(i) Mínigh na téarmaí ailléilí agus ceannasach.(ii) Cén téarma a úsáidtear sa ghéineolaíocht chun cur síos ar ghéinte atá suite ar an gcrómasóm céanna?

21

Athbreithniú an na téarmaí nua géineolaíochta :Crómasóm hómalógacha: Péirí crómasóm ar a bhfuil na géinte céanna

Lócas: suíomh cinnte ag gach géin ar an chrómasóm.

Ailléil: Foirmeacha ailtéarnacha den ghéin chéanna ar an lócas céanna ar crómasóm hómalógacha

Hómaisigeach: Dhá ailléil ionanna ar na crómasóm hómalógacha:TT nó ttHeitrisigeach: Dhá ailléill éagsúla ar na crómasóim hómalógacha : Tt

Ceannasach: Tréith a léirítear nuair a bhíonnan ailléil i láthair sa staid hómaisigeach nó sa staid heitrisigeach

Cúlaitheach: Tréith nach léirítear nuair nachmbíonn ach ailléil amháin i láthair. Is sa staid hómaisigeach amháin a léirítear an tréith.Géinitíopa: orgánach nua déanta de bharr na géinte, liosta na géinFéinitíopa: tugtar an féinitíopa ar na tréithe fisiciúla a fheictear san orgánach de bharr an ghéinitíopa agus na timpeallachta.

Gaiméití: ceallaí haplóideach atá in ann comhthathú (23 cromasóim)

22

23

Árd (e) Gregor Mendel“Athair an Géineolaíocht”

Rinne Mendel a chuid oibre le plandaí pise.

Cén fath?

• Déanann piseanna féinphailniú (gan feithidí a chur san áireamh), mar sin ní thagann pailin ó phlandaí eile chun an phis a phailniú – plandaííonphóraithe (pure-bred).

24

• Fásann plandaí pise go tapaidh, mar sin bhítorthaí aige go tapaidh.

• Bhí tréithe an-éagsúl agus inaitheanta go héasca ag na plandaí.

• Trí na hantair a chuireann an phailin ar fáil, a bhaint de na plandaí, bhí Mendel saor le pailin ó phlanda ar bith eile a chur ar an stiogma chun na crosálacha a theastaigh uaidh a chinntiú.

25

An stair!http://anthro.palomar.edu/mendel/mendel_1.htm

26

Na 7 tréithe a rinne sé staidéir orthu sna píseanna

Ard v AbhcachSíolta: mín v rocachaBui v glas Cochaillí glasa v buí

27

Crosáil Mhonaihibrideach: crosáil ina bhféachtar/déantar staidéir ar tréith shingil san orgánaigh.

Turgnamh Mendel:• Chrosáil sé planda ard íonphóraithe le plandaabhcach (dwarf) íonphóraithe.Bhí an chéad glúin (F1) go léir ard. Ach nuair a lig sé do na plandaí seo féinphailniú, fuair sé 787 plandaí ard agus 277 abhcach sa dara glúin (F2).

Seo cóimheas 3:1.

m.s.: anseo cad a raibh an tréith sa phlánda?

28

Tuistí

Gaiméití

Sliocht F1

Sliocht F2

Ard Abhach

Geinitíopa: TtFéinitíopa: Tall (Ard)

29

Conclúidí Mhendel:

• I ngach planda tá dhá fhachtóir a rialaíonn an tréith.

• Iompraíonn na gaiméití na tréithe seo achní bhíonn ach fachtóir amháin i ngach gaiméit.(meóis)

• Tá fhoirm ailtéarnacha de gach fachtóir ann –ceann __________ agus ceann ___________.

(ÁRD) Dlí an Leithscartha (Mendel’s 1st law, Segregation)= I ngach orgánach tá dhá ailléil do gach tréith. Scarann na ailléilí seo isteach sna gaiméití nuair a fhoirmíonn siad sa treo is nach mbíonn ach fachtóir amháin i ngach gaiméit.

Tá fhios againn anois - Géinte = fachtóirí

• A gene can exist in more than one form.• Organisms inherit two alleles for each trait.• When gametes are produced (by meiosis), allele pairs separate

leaving each cell with a single allele for each trait.• When the two alleles of a pair are different, one is dominant and

the other is recessive.

31

(2) Crosálacha Géineolaíochta

32

Treoacha do Crosálacha Géiniteacha (dath súile anseo)

1. Roghnaigh an litir– (úsáid an céad litir don tréithe ceannasach) ms: ‘B’ (Brown eyes dominant, blue recessive) T= tall (nó A=Ard); R= red (D= dearg)

2. Úsáid ceannlitir don tréithe ceannasach : B3. Úsáid ‘lower case’ don tréithe cúlaitheach: b4. Leag amach saghas léiráid/flowchart mar a leanas:

• Ailéili na Tuistí (tugtha sa cheist*):• Na cineál gaiméití go rabhadar in ann déanamh ( trí meóis)• Déan an ‘mata’ i cearnog punnet & faigh na géinitíopas don

sliocht nua• I do ‘freagra’ liostaigh an géinitíopa & féinitiopa don sliocht

nua (F1)

33

Na 5 cinéal crosálacha géinteacha le foghlam

1. Monahibrideach2. Déhibrideach3. Comhceannasacht*4. Nasctha5. Gnéas-nasctha

Árd leibhéal

Árd leibhéal

Árd (1) Crosáil Mhonaihibrideach: Dhá fhoirm ailtéarnacha de na géinte a rialaíonn treith AMHÁIN

Chrosáil sé planda ard íonphóraithe le plandaabhcach íonphóraithe.Bhí an chéad glúin (F1) go léir ard. Ach nuaira lig sé do na plandaí seo féinphailniú, fuair sé 787 plandaí ard agus 277 abhcach sa dara glúin (F2). Seo cóimheas 3:1.

Remember!Hómaisigeach: Dhá ailléil ionanna ar na crómasóm hómalógacha m.sh TT nó ttHeitrisigeach: Dhá ailléill éagsúla ar na crómasóim hómalógacha m. sh Tt

35

Cleachtadh 1!• Líon an bosca shíos: Seo eolas faoi dath gruaig (rua vs donn,

donn ceannasach)

Tuistí: BB & bb

Gaiméití:

Sliocht F1:

Géinitíopa F1:Féinitíopa F1:

36

Cleachtadh 2: Lean an ‘foirmle’ ceanna arís leis an eolas seo faoi breichne (freckles):

Tuistí: Ff & FF

nó

37

Cleachtadh 3: Lean an ‘foirmle’ ceanna arís leis an t-eolas seo faoi dath súile:

Tuismeothoir amháin homasígeach ceannasach & ceann eile heitreasíogach Faigh an F1/sliocht 1 :

• Tuistí: &

• Gaiméití:

38

Ceist:(2010) Déan idirdhealú idir na péirí téarmaí seo a leanas trí abairt amháin a scríobh i dtaobh gach ball ar leith de gach péire.(i) Haplóideach agus dioplóideach.(ii) Homaisigeach agus heitrisigeach.(iii) Géinitíopa agus feinitíopa.

39

Ceist:I piseanna, tá síolta glas (G) ceannasach & síolta buí (g) cúlaitheach. Crosáiltear planda íonphóraithe glas le planda íonphóraithe buí.• Cad iad na torthaí féideartha san crosáil seo agus

san glúi(F1) & an F2 má tharlaíonn féinpailiniú?

40

Freagra:

I bplandaí áirithe, tá bláthanna dearg ceannasach ar bláthanna bána. Má crosáiltear planda hómaisigeach ceannasach le planda hómaisigeach cúlaitheach:

1. An litir chun bláth dearg a léiriú ____2. Géinitíopa an planda hómaisigeach ceannasach ____3. Féinitíopa an planda hómaisigeach ceannasach

_______4. Géinitíopa na gaiméití a dhéanann sé ____5. Féinitíopa an planda hómaisigeach cúlaitheach

________6. Géinitíopa an planda hómaisigeach cúlaitheach ____7. Géinitíopa na gaiméití a dhéanann sé ____

Má ghintear 100 planda, cé mhéad a bheadh

i. Dearg ____ii. Hómaisigeach cúlaitheach ____

42

Freagra:

A a

a

A

Crómasóm hómaisigeachle péire ailléilí

Scarann na crómasómhómaisigeach óna chéile

Gaiméití le ailléilamháin de gachpéire.

méóis

Dlí an Leithscartha

(Árd)Oidhreacht monaihibrideach i daoinei.e tréithe faoi smacht péire ailléil amháinm. sh. dath súile, dath craiceann, fuiltéachtadh…

Ceist:Sa duine, tá an ailléil (B) le haghaid dath súiledonn ceannasach ar dath súile gorm (b).Géinitíopa súile donn = BB or BbGéinitíopa súile gorm = bb

Ceist: Má phosann fear le súile gorm bean atá heitrisigeach i gcóir súile donn, cad iad na géinitíopa agus féinitíopa a d’fhéadfadh a bheith ag a bpáistí?(donn ceannasach)Freagra:

Ailbíneachas (Albinism): Feictear ailbíneachas sa staid hómaisigeach cúlaitheach amháin.Má tá leanbh le ailbíneachas ag gnáththuistí,cad é géinitíopa na thuistí? Cén dóchúlacht aBhí ann go mbeadh leanbh le ailbíneachas acu?

Staidéar Ginealach (Pedigree studies)

Is é ginealach ná crann teaghlaigh a dhéanann cur síos ar tréithe oidhreachta a tharlaíonn i tuismitheoirí agus an sliocht ó ghlúin go glúin

(2) Ceannasacht Neamhiomlán/comhceannasachtUaireanta nuair a bhíonn dhá ailléil ann ní bhíonn ceachtar ailléil ceannasach nó cúlaitheach.Sa riocht heitrisigeach faightear féinitíopa idirmhéanach.

Comhceannasacht: I gcás comhceannasachtní bhíonn ceachtar/aon den dá ailléil ceannasach.Sa chás heitrisigeach faightear tréithidirmhéanach.

Ní tarlaíonn sé seo I ngach orgánach :(i)Bó gearr-adharcach:Dearg RR(dath an cóta) Bán rrRuánach Rr – hibrid

(ii)Bláth srubh lao: Dearg RR(dath an bláth) Bán rr Bán-dearg Rr – hibrid

(iii)Bláth srubh lao: Leathan BB(cruth duilleog) Caol bbIdirmheánach Bb-hibrid

50

Ceist 1:Bíonn comhceannasaíocht le fheicáil sa bhláthphlánda ‘snapdragon’ i.e. sa stáid heitrisíogach (Rr) bíonn sí bándearg.Tabhair an féinitíopa & géinitíopa do na crosálacha seo leanas:(i) Plánda bán le plánda dearg(ii) Beirt plánda bándearg

*gnáth rialacha I gceist ACH tabhair faoi n-aire go bhfuil comhceannasaíocht sa ‘mix’ anois freasin

51

Freagra:

Ceist 2:I bó áirithe, tá na ailléilí i gcóir dath an chóta, dearg (D)agus bán (d) comhceannasach agusbíonn dath ruánach ar bó atá heitrisigeach (Dd).

Crosáiltear bó dearg le bó bán, cén torthaí a bheidh ann?

Tuistí: Dearg x Bán

Géínitíopa na tuistí: DD x ddGaiméití: D agus d

F1 Géinitíopa: DdF1 Féinitíopa: dath ruanach

53

Freagra 2:

(ii) Anois, crosáiltear F1 x F1, cén torthaí a bheidhann?Tuistí: F1 x F1

Féinitíopa:Géinitíopa:

Gaiméití:

F2 géinitíopa: féinitíopa:

55

Dearbhú Inscne(gender)• _______péire crómasóm i

gcill dioplóideach daonna.• Tá 22 péire uasóm

(autosomes) &péire amháin gnéas chrómasóim.

• Is iad na gnéas chrómasóim a rialaíonn inscne.

• Dhá chrómasóm sa bhaineann ar a dtugtar XX.

• Crómasóm mór & ceann níos lú sa bhfirinn ar a dtugtar XY.

56

• 2 chineál gaiméite éagsúla a chuirtear ar fáil sa bhfirinn. Speirmeacha ina mbíonn X crómasóm & speirmeacha ina mbíonn Y crómasóm.

• Mar sin deirtear gurb é an firinn a dhearbhaíonn inscne an pháiste.

• Cosúil le gach cromasóm eile iompraítear géinte do thréithe áirithe ar an X agus ar an Y crómasóm. Deirtear gur géinte gnéas-nascaithe iad seo. http://biology.slss.ie/resources/Monohybrid%20crosses.pdf

Harry potter genetics

(árd) (3) Crosálacha Déhibrideach• D’fhéach Mendel ar oidreacht dhá thréith le chéile fresin – an chrosáil dhéhibrideach.

Tuistí: Ard, Dearg x Abhcach (Abh), Bán

F1: Ard, Dearg

F2: Ard, dearg315(9)

Ard, bán101(3)

Abh, dearg108(3)

Abh, bán32(1)

Cinéal Tuistí Cinéal TuistíAthchuingreacha

San crosáil seo, fanann dhá tréithe (airde agus dath) le chéile sa sliocht F1, ach scarann siad óna chéile & iompraíonn siad go neamhspleách sa céad ghlúin eile (F₂).

Conclúidí ón crosáil dhéhibrideach:Bíonn plandaí F1 go léir Ard & Dearg, dá bhrí sin, tá Ard ceannasach ar abhcach & dearg ceannasach ar bán.

• Plandaí íonphóraithe iad na thuistí,(hómaisigeach).

• Is iad TTRR agus ttrr géinitíopa na thuistí. Na gaiméití ná TR agus tr

Conclúidí ón crosáil dhéhibrideach:

Géinitíopa F1 ná: TtRr (heitrisigeach).

• Bíonn na ceithre tréith is féidir a bheith ann le fheicéail sa sliocht F2 i.e cinéal thuistí agus athchuingreacha (recombinants).

• Chun an toradh seo a fháil, caithfidh na plandaí san F1 4 cinéal gaiméití a dhéanamh i

mhinicíocht cothrom (equal frequencies). • Na gaiméití ná – TR, Tr, tR, tr.

Is air seo a bhunaigh Mendel an dara dlí aige,Dlí na Saorshortála.

Dlí na saorshortála: Is féidir le gach ball i bpéirí d’ailléilí (nó géinte) comhcheangail gan aird le ceann ar bith de péire d’ailléilí eile.

(Law of independent Assortment: During gamete formation, either one of a pair of alleles (genes) may enter a gamete with either one of another pair of alleles.)

Tuistí: Tall, Red x dwarf, whiteGéinitíopa: TTRR ttrr

Gaiméití: TR tr

F1 Géinitíopa: TtRrF1 Féinitíopa: Tall, Red

F1 x F1 géinitíopa: TtRr x TtRr

Gaiméití: TR, Tr, tR, tr TR, Tr, tR, tr

TR Tr tR trTR TTRR TTRr TtRR TtRrTr TTRr TTrr TtRr TtrrtR TtRR TtRr ttRR ttRrtr TtRr Ttrr ttRr ttrr

Miniú Dlí an Saorshortála

Scarann na géinte le haghaidh méid & dath & tagann siad le chéile go neamhspleách mar tá siad ar chrómasóm éagsúla.

Scarann na crómasóm hómaisigeach óna chéile i rith méóis, & tagann siad le chéile arís ganórd i rith toirchiú.

Dá bhrí sin, is féidir péire ailléilí scaradh óna chéile agus teacht le chéile arís go randamach.

T

T

t

T tt

R r

R r R r

MéóisScarann na crómasóm hómaisigeach óna chéile agus tagann siad le chéile gan aird.

Dhá péire de crómasóm hómaisigeach

4 cinéal gaiméití i minicíocht cothrom(Cóimheas = 1:1:1:1)

Achoimre:

Cóimheas a bhíonn tú ag súil le i gcrosáileachadéhibrideach (ag taispeáint an dara Dlí Mendel) ná:

1. Má tá na tuistí heitrisigeach (TtRr x TtRr)cóimheas: 9:3:3:1

2. Má tá tuistí amháin heitrisigeach & an ceann eile hómaisigeach cúlaitheach (TtRr x ttrr)

cóimheas: 1:1:1:1

Ceist: Tá muc ghuine heitrisigeach maidir leis na géinte ailléileacha Aagus B. Tá an dá ghéin seo suite ag lócais ar phéirí éagsúla de chrómasóim homalógacha. Tá A ceannasach ar a & B ceannasach ar b.

(i) Mínigh na téarmaí a bhfuil líne fúthu.(iii)Crosáiltear muc ghuine atá heitrisigeach maidir le A & B le muc

ghuine atá cúlaitheach maidir le A & B.1. Luaigh géinitíopaí an athar & an máthar.2. Cén % seans atá ann go mbeidh aon cheann den sliocht comhionann leis an athar nó leis an máthair?

Tuistí: AaBb x aabb

Gaiméití: AB nó Ab nó aB nó ab x ab

Cearnóg Punnet F1: AB Ab aB ab

ab AaBb Aabb aaBb aabb

66

Freagraí:

67

CEIST 2008(b) Sa chuil torthaí, Drosophila, tá an ailléil do chorp liath (L) ceannasach ar an ailléil do chorp éabainn (l) & tá an ailléil do sciatháin fhada (F) ceannasach ar an ailléil do sciatháin iarmharacha (f)Tá an dá phéire ailléilí seo ar phéirí éagsúla crómasóm.• (i) Déan amach na géinitíopaí agus na feinitíopaí is féidir a bheith i sliocht na crosála seo a leanas: corp liath, sciatháin fhada (heitrisigeach do gach ceann) X corp éabainn, sciatháin iarmharacha.

68

FREAGRA:

Tuistí: LlFf x llff

Gaiméití: LF nó Lf nó lF nó lf X lf

F1:

Géinitíopa: LlFf, Llff,

LF Lf lF lf

lf LlFf Llff llFf llff

Féinitíopa:

Árd (4) Nascáil (linkage)

Tugtar géinte nasctha ar ghéinte a bhíonn suite ar an gcrómasóm céanna (& mar sin cuirtear ar aghaidh le chéile iad).

Ní sraitheann na géinte go neamhspleách(assort independently).

Ní bhíonn na cóimheas 9:3:3:1 nó 1:1:1:1 sa sliocht.

Bíonn féinitíopa na tuistí le feiceáil sa sliocht.Ní bhíonn aon athchuingreacha (recombinants)

A a

B b

Tá géin A nasctha le géin B

Tá géin a nasctha le géin b Linkage

The genes A and B are linked as are the genes a and b

a

b

A

B

Tuistí: long wing x short wing grey body black body

F1: Long wing grey body

idirpórú (interbreed)

F2: long wing + Short winggrey body black body

Cóimheas: 3 : 1Sliocht

cosúil le tuistí

72

Is féidir é seo a léiriú trí fhéachaint ar dhá chrosáil idir thuistí le géinitíopaí cosúla ach i gcás amháin ní bhíonn na géinte nascaithe agus sa chás eile bíonn. Crosáil1 (Géinte GAN nascáil): Crosáil idir thuiste heitrisigeach do shíolta buí, mín & tuiste homaisigeach do shíolta glas, rocach. Tá buí ceannasach ar ghlas, mín ceannasach ar rocach. Tuistí Buí, Mín x Glas, Rocach

BbMm bbmm Gaiméití BM, Bm, bM, bm bm Geinitíopa F1: BbMm Bbmm bbMm bbmm Féinitíopa F1: Buí, Min Buí, rocach Glas, Mín Glas, Rocach Cóimheas 1 : 1 : 1 : 1

BÍONN Athchuingreacha

73

Crosáil 2 (Géinte Nascaithe): Crosáil idir chuil torthaí le gnath antennae (G) agus corp liath (L) atá heitrisigeach do na tréithe agus na géinte seo nascaithe agus cuil le antennae casta (g) agus corp dubh (l) ina bhfuil na géinte seo cúlaitheach agus nascaithe i.e. GgLl x ggll.

Tuistí: Gnáth, liath x Casta, dubh

GgLl ggll Gaiméití GL, gl gl Geinitíopa F1 GgLl ggll Féinitíopa F1 Gnáth, Liath Casta, dubh Cóimheas 1 : 1

Ní bhíonn athcuingreacha- (F1 díreach cosúil le tuistí)

74

Conclúd:Feictear ón dá chrosáil thuas go bhfaightear torthaí an-éagsúil. • Gan nascáil faightear ceithre fhéinitíopa

éagsúla sa chóimheas 1 : 1 : 1 : 1 agus • Le nascáil faightear dhá fhéinitíopa

éagsúla sa chóimheas 1 : 1 ó thuistí go bhfuil géinitíopaí cosúla acu.

Ceist! Crosáil idir cuil torthaí (fruit fly– Drosophila)le gnáthaintéiní (G) & corp liath (L) & cuil le haintéiní casta (g) & corp dubh (l).Crosáiltear ceann den F1 (GgLl) & cuil atá hómaisigeach cúlaitheach (ggll).

Faightear na torthaí seo a leanas san F2;Corp liath, gnáthaintéiní – 100Corp dubh, aintéiní casta – 96

(I) Cad is brí le nascáil?

(II) Abair cén géinte atá nasctha agus tabhair cúisle do freagra. (*déan an crósáil, ansin freagair)

76

Freagra:

Ceist: Crosáiltear luch heitrisigeach le na géinte A & B le luch atá hómaisigeach cúlaitheach maidir le A & B. Taispeántar an sliocht (F1) san tábla thíos.

Géinitíopa

A a B b 151

a a b b 146(i) Dá mbeadh na géinte in ann iompair go neamhspleách, cén torthaí a mbeidh tú ag súil le?

(ii) An réitíonn na torthaí seo lena torthaí a bhí tú ag súil le?

(iii) Mol cúis do na torthaí thuas (sa tábla).

78

Freagra:

79

Árd (5) Gnéas Nasctha

• Tá an X-crómasóm níos faide ná an Y-crómasóm agus bíonn níos mó géinte air.

• De ghnáth iompraítear tréithe gnéas nasctha ar an X-crómasóm.

Samplaí de oidhreacht gneás-nasctha ná an ghéin i gcomhair dathdaille dearg/glas nó Haemafilia.

Tugtar géinte gnéas-nasctha ar na géinte atá ar na gnéascrómasóm.

80

– Mar is eol dúinn tá 23 péire crómasóm i gcill daonna – 22 péire uasóm agus péire amháin gnéas-chrómasóim.

– Bíonn ____ sa bhaineann & ____ sa bhfirinn.– Tá an crómasóm X níos faide ná an crómasóm Y.– Iompraítear géinte eile seachas na géinte don inscne ar

na crómasóim gnéis. – Sa bhaineann bíonn dhá ailléil comhfhreagracha os

comhair a chéile ar na crómasóim X.– Toisc an Y crómasóm a bheith níos giorra, go minic ní

bhíonn ailléil comhfhreagrach ar an gcrómasóm Y.– Mar sin sa bhfear is ailléil singil ar an X crómasóm

seachas péire ailléili ar an dá chrómasóm a rialaíonn tréithe áirithe.

81

82

Sampla de seo ná an ghéin gnéas nascadh:

1. Daille dath dearg/glas. Tá an ghéin is cúis leis an daille dath cúlaitheach & suite ar an gcuid den chrómasóm X nach mbíonn páirt comhfhreagrach aige ar an Y crómasóm.

– Mar sin is iad seo na féinitíopaí a bhíonn ag géinitíopaí éagsúla:

XXCC (baineann gnáth); XXCc (baineann gnáth - iompróir); XXcc (baineann dath dhall); XYC- (firinn gnáth); XYc- (firinn dath dhall).

Bíonn na géinte ba chúis le na galair seocúlaitheach & suite ar an gcuid den X-crómasóm nach mbíonn páirt chomhfhreagrach ar an Y-crómasóm.De toradh seo:Baineann le dhá ghéin maidir leis an tréith gnéas-nasctha- is féidir leo an géin cúlaitheach a fholú. Is iompróir iad.Fireann le ghéin amháin maidir leis an tréithgnéas-nasctha – ní fhéidir leo an géin a fholúagus mar sin san fhear is ailléil singil ar anX-crómasóm a rialaíonn tréithe áirithe.

Géinte gnéas-nasctha: Géinte atá suite ar an gcuid sin den X-crómasóm nach bhfuil páirt chomhfhreagrach aige ar an Y-crómasóm.

Sin é an fath go mbíonn tréithe cúlaitheach gnéas-nasctha (m. sh. Haemafilia) níoscoitianta san fhear ná sa bean.

Géinte gnéas-nasctha – an ghaol idir géinitíopa agus féinitíopa.

m. sh. Galar Haemafilia (h = géin cúlaitheach)

(H = gnáth géin)

XHXH – gnáth bean XHY – gnáth fearXHXh – iompróir XhY – haemafiliach

Tuistí: Bean iompróir le gnáth fear XHXh le XHY

Gaiméití: XH , Xh agus XH , Y

Sliocht: XHXH XHY XhXH XhYFéinitíopa: gnáth gnáth iompróir fear

bean fear bean haemafil.

An féidir le mac an géin le haghaidh Fuiltéachtadh a fháil óna athar?Mínigh do freagra.________________________________________________________________________________________________

Tá mac haemafilliach agus triúr gnáthmac agbean. Cén géinitíopa atá ag an bean maidirleis an géin seo. Mínigh do freagra.___________________________________________________________________________________________________

Ceist:Phós gnáthfear, bean a bhí ag iompar na tréithe do dhathdhaille. Cén féinitíopa a bheadh ag a bpáistí?

Tuistí:Géinitíopa:

Gaiméití:

F1 géinitíopa:Féinitíopa:

Ardteist 2002 Ceist 15 (b) & 2007 (5)Riocht gnéasnasctha (X) i ndaoine daonna is ea dathdhaille dhearg/uaine. Má phósann fear a bhfuil dathdhaille air iompróir (heitrisigeach) mná, cén dóchúlacht (i gcéatadán nó i gcodán) atá ann:

1. go mbeidh dathdhaille ar mhac sa phósadh seo?2. go mbeidh dathdhaille ar iníon sa phósadh seo?3. Mínigh an chaoi ar tháinig tú ar na dóchúlachtaí seo.

90

Freagra:

Oidhreacht neamhnúicléach

Oidhreacht neamhnúicléach: DNA ó pháirteanna den chill lasmuigh den núicléas e.g an mhiteacoindre agus an clóraplast a chuirtear ar aghaidh ó ghlúin go glúin ó chill na máthar de ghnáth.Tá an cuid is mó de na géinte le fáil san núicléas (ar na crómasóm).

Tá roinnt géinte le fáil sna organáidí m. sh.miteacoindre agus an chlóraplast.

• Sa ghaiméit baineann tá ubh i.e cill le núicléas inti agus organáidí eile ar nos miteacoindrí &rl.

• Sa ghaiméit fhireann níl sa speirm ach núicléas.

Le déantús an siogót bíonn núicléas an fhireannaigh & cill iomlán an bhaineannaigh ann.

De réir mar a dhéanann an chill shiogóiteachcóipeanna di féin cuirtear ar aghaidh an núicléas ina mbíonn DNA ón athair & ón máthair &miteacoindrí &rl a thagann ón máthair amháin.

93

Samplaí de oidhreacht neamhnúicleach• San duine –

neamhord néarógach neamhchoitianta • Plandaí – paiste

buí/bán ar duilleoga (breachnú-Variegation)

94

Ceist:(2005)Is tromchúiseach í an fhiobróis chisteach agus cuireann sí isteach ar na scamhóga agus ar an gcóras díleá. Péire singil ailléilí cúlaitheacha a fhaightear le hoidhreacht is cúis léi.(i) Mínigh na téarmaí a bhfuil líne fúthu.(ii) Mol cúis nach gcuireann an fhiobróis chisteach isteach ar dhuine a bhfuil péire ailléilí heitrisigeacha aige.(iii) Má tá an bheirt tuismitheoirí heitrisigeach, cén seans,(%), go bhfaighidh duine de na páistí an fhiobróis chisteach le hoidhreacht? Mínigh cé mar a tháinig tú ar do fhreagra.

95