View
4
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
7
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
Yerin yapısı ve oluşum süreci
Yer kabuğu
Manto
Dış çekirdek
İç çekirdek
Dünya’nınyaşıyaklaşıkolarak4,5mil-yaryıldır. İnsanlar,Yer’inderinliklerihakkındabilgileri;Depremdalgaları,volkanizmasonucundaçıkanmadde-lerin özellikleri, kayaçların yapısı vemadenaramalarısırasındayapılansondajlarsayesindeöğrenmiştir.
DÜNYA’NIN İÇ YAPISI
Yerkabuğu:
Litosferyada taşküreolarakdaad-landırılır.
Mantonunüzerindeyeralır.
Yerküreninenhafif ve ince tabaka-sıdır.
Okyanuslarınaltında ince(8-10km),karalarınaltındadahakalındır(70km)
Yerkabuğununüst kısmınasial (kı-tasal kabuk),denmesininnedenibi-leşiminde silisyum ve alüminyumbulunmasıdır.
Bukatınaltında isesima(okyanusalkabukbileşimindesilisyumvemagne-zumbulunan)katıbulunur.
Sialkaralarınaltındakalın ikensimaokyanuslarınaltındadahakalındır.
Manto
Yerkabuğununaltındanbaşlayıp2900kmderinliğekadaruzanır.
Dünya’nın toplamhacminin%84’lükkısımınoluşturur.
Yerkabuğunayakınüstkısmınaaste-nosferdenir.
Kıtalarbukatmanüzerindehareketet-mektedir.
TEST • 1
1. Aşağıda Yer’in iç yapısını gösteren bir kesit verilmiştir.
Yer kabuğu
Manto
Dış çekirdek
İç çekirdek
Buna göre Yer’in iç yapısı hakkında bilgi-ler aşağıdakilerden hangisine dayanıla-rak elde edilemez?
A) Yerkabuğunu oluşturan kayaçların yapı-sına
B) Yer’in derinliklerine yapılan sondaj çalış-malarına
C) İklim koşullarına
D) Deprem dalgalarına
E) Volkanik patlamalarla çıkan lavlara
2. • Yer kabuğunun altında yer aır.• Tektonik hareketlerin oluşmasında en
önemli etkendir.• Kıtalar, akışkan olan bu katman üzerinde
hareket etmektedir.Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki kat-manlardan hangisine aittir?
A) Sima B) MantoC) Çekirdek D) Dış çekirdekE) Sial
3. I. Sial ve sima olmak üzere iki farklı bölüm-den oluşur.
II. Yoğunluğu en düşük olan katmandır.III. Sial’in kalınlığı karaların altında daha faz-
ladır.IV. Mantodaki dikey akımlar nedeniyle kırıla-
rak levha denen parçalara ayrılmıştır.V. Kütle oranı en fazla olan katmandır.
Yukarıdakilerden hangisi, yer kabuğuna ait bir özellik değildir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
4. Yer kabuğunun katmanlarından olan sial kıta-sal kabuğun yüksek dağlık kesimlerinde kalın iken, okyanusal kabuk altında incelerek ke-sintiye uğrar.
0°
I
IIIII IV
V
Buna göre, yukarıdaki haritada numara-lanmış taralı bölgelerden hangisinde sial katmanının en kalın, hangisinde en ince olması beklenir?
En Kalın En İnceA) I IIB) II IIIC) III IVD) II IVE) V I
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
8
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Çekirdek
Mantodan sonra 6370 km’ye kadariner.
Yoğunluğu, kalınlığı ve sıcaklığı(6000°C)enfazlaolankısımdır.İççe-kirdekbasınçnedeniylekatıdır.
Uyarı: Astenosfer ve alt mantodakisıcaklıkfarkındandolayıdikeyyöndekonveksiyonel akımlar oluşur. BunabağlıolarakDeprem,volkanizma,dağoluşumuvekıtaoluşumudenentekto-nikhareketleroluşur.
Levha Tektoniği
Üzerindeyaşadığımızyerkabuğulev-haadıverilenbüyükkırıkparçaların-danoluşur.Levhalarmantoüzerindehareketeder.Bukuram1915yılındaAlfredWegener tarafından KıtalarınKaymasıteorisiolarakifadeedilmiştir.
BaşlangıçtaPangeadenentekparçahalindekikaraparçası,bukarayıçev-releyenPanthalassaadınıverdiğiok-yanus bulunmaktaydı.Daha sonrakidevredePangeaçeşitlibüyüklüktekiparçalarabölündüveyavaşyavaşka-yarakbugünkügörünümünüaldı.
Kıtaların kayma teorisinin ispatları
Kıtalarınbiçimlerinintıpkıbiryapbo-zunparçalarıgibibirbirineuymasıKıyıçizgilerininbirbirineuyması
Aynıcanlıfosillerininbirbirindenbin-lercekilometreuzaktabulunankıtalar-dabulunması
ABDdoğusuveBatıAvrupakıyıların-dakimağmatikkayaçlarınaynıyaştaolması
Okyanusallevhailekarasallevhakar-şılaşıriseokyanusallevhaaltadalar,karasal levhada kıvrım dağ oluşur.(And-kayalıkdağları)
İkikıtasal levhabirbirineyaklaşıncaKıvrımsıradağlar(Himalaya)
İkiokyanusallevhabirbirineyaklaşır-saokyanushendekleri,volkanikada-laroluşur.
İkikıtasal levhanınbirbirindenuzak-laşması okyanus tabanından çıkanmagmanınsoğumasıokyanussırtla-rınıoluşturur(AtlasOkyanusu).
123456789CBECADACB
5. Yer kabuğunu oluşturan levhaların çeşit-li yönlere hareket etmesi aşağıdakilerden hangisine bağlı olarak meydana gelmek-tedir?
A) Mantodaki konveksiyonel akıntılara
B) Okyanus akıntılarına
C) Sial ve Sima arasındaki yoğunluk farkına
D) Kara ve deniz dağılımının yarım kürelerde farklı olmasına
E) Yer küreyi oluşturan katmanlar arasındaki kalınlık farkına
6. Aşağıda yer yuvarlağını oluşturan geosfer şekil üzerinde gösterilmiştir.
Yer kabuğu
MantoSima
Sial
Çekirdek
Astenosfer
Buna göre Dünya’nın iç yapısı ile ilgili ve-rilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Yer kabuğunu oluşturan katmanlardan Sial okyanus tabanında daha incedir.
B) En yoğun olan katman iç çekirdektir.
C) Mantodaki sıcaklık ve yoğunluk farkından oluşan dikey akımlar tektonik hareketlere neden olur.
D) Yerin derinliklerine doğru inildikçe sıcak-lık ve basınç azalır.
E) Yerkabuğunun kalınlığı kara ve denizlerin altında farklılık gösterir.
7. I. deprem dalgalarıII. volkanizmaIII. fosillerIV. tortul kayaçlarYukarıdakilerden hangileri Dünya’nın iç yapısı hakkında bilgi verir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I ve IV E) II ve IV
8. Yer yuvarlağının yapısıyla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Yoğunluğu en fazla olan katman çekir-dektir.
B) Kalınlığı en az olan katman litosferdir.
C) Yer kabuğunu oluşturan levhalar dış çe-kirdek üzerinde hareket eder.
D) Mantodaki konveksiyonel akıntılar iç kuv-vetleri oluşturur.
E) Litosferi oluşturan en üst katman sial ka-raların altında daha kalındır.
9. (I) Yerkürenin en üstünde yer alan yer kabu-ğu en ince katmandır. (II) Bu katı kabuğun üst kısmında sima, alt kısmında ise sial tabaka-sı bulunur. (III) Yerkabuğunun altında manto yerkürenin toplam hacminin yarıdan fazlası-nı oluşturur ve tektonik hareketler için gerek-li enerjiyi sağlayarak iç kuvvetlerin kaynağını oluşturur. (IV) Mantonun altında yerkürenin iç kısmını oluşturan çekirdek en yoğun katman-dır. (V) Yerin merkezine inildikçe sıcaklık, yo-ğunluk ve basınç artmaktadır.Yeryuvarlığının iç yapısıyla ilgili verilen parçada numaralanmış cümlelerden han-gisinde bilgi yanlışı yapılmıştır?
A) I B) II C) III D) IV E) VÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
9
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
JEOLOJİK ZAMANLAR
Jeolojikzamancetvelindekidönemle-rinayrılmasındayeryüzüşekillerininoluşumuvedeğişimi,iklimdeğişikle-rivebazıcanlı türlerininortayaçık-masıveyayokolmasıgibiolaylaresasalınmşıtır.
Prekambriyen (İlkel Zaman)
İlkcanlılarbakterivealglerinoluşması
Atmosferinoluşması
Sularvekayaçlarınoluşması
Paleozoyik I. jeolojik zaman
PangeaKıtası’nınoluşması
KaledoniyenveHersiniyenkıvrımdağ-larınınoluşumu(Apalaş,Ural,İskoçyaveİskandinav)
TaşKömürüyataklarınınoluşması
Mesozoyik II. jeolojik zaman
PangeaparçalanmasıylaLavrasyaveGondvanakıtalarınınoluşması
Tetisdenizininoluşmasıvebudeniztabanındatortulaşmayaşanması
Dinozorlarınbudönemdeyaşamasıilkmemelilerinvekuşlarınoluşması
Senozoyik III. jeolojik zaman
Kuvaterner
Günümüzdekiiklimlerinoluşması
Buzuldevirlerinbaşlamasıbitmesi
İnsanhayatınınbaşlaması
Kıtalarınbugünkügörünümünüalma-yabaşlaması
Tersiyer
Bugünkübitkivehayvantoplulukları-nınoluşması
LevhahareketlerinebağlıolarakAlp-Himalaya,Andkayalıkdağlarınınoluş-ması
AtlasveHintOkyanuslarınınoluşması
Linyit,petrol, tuzveboryataklarınınoluşması
TEST • 2
1. Aşağıdaki jeolojik zamanlardan hangisi o jeolojik zamanda oluşmayan bir olay ile birlikte verilmiştir?
A) Prekambriyen – Su yosununun ortaya çıkması
B) Paleozoyik – Taş kömürü yataklarının oluşumu
C) Mesozoyik – Yer kabuğunun kırılarak kıtalara ayrılmaya başlaması
D) Senozoyik – Alp - Himalaya dağlarının oluşumu
E) Kuvaterner – Petrol, bor, tuz, linyit yataklarının oluşumu
2. Alp - Himalaya kıvrım dağ sisteminin oluş-masında aşağıdaki levhalardan hangisi-nin etkisi yoktur?
A) Pasifik B) Arap C) AfrikaD) Hindistan E) Avrasya
3. I. KayalıkII. AlpIII. HimalayaIV. AndYukarıdaki dağlardan hangileri Tethys denizinde biriken tortuların, tektonik ha-reketlerin etkisiyle yükselmesi sonucu meydana gelmiştir?
A) I ve II B) I ve III C) I ve IVD) II ve III E) III ve IV
4. • Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir.• Büyük oranda tortulaşma ve birikmeler ol-
muştur.• Kıtaların ayrılmaya başladığı dönem.• Dinozorların yaşadığı dönemdir.Bu olaylar, aşağıdaki jeolojik zamanların hangisinde meydana gelmiştir?
A) Kuvaterner B) MesozoyikC) Paleozoyik D) SenozoyikE) Prekambriyen
5. Aşağıdaki yeraltı kaynaklarından hangisi-nin oluşumu günümüze daha uzak bir jeo-lojik zamana aittir?
A) Petrol B) BorC) Doğal gaz D) Taş kömürüE) Linyit
6. Jeolojik zamanların geçmişten günümü-ze sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) Paleozoyik - Mesozoyik - Senozoyik - Prekambriyen
B) Nezozoyik - Senozoyik - Prekambriyen - Pakozoyik
C) Prekambriyen - Paleozoyik - Mesozoyik - Senozoyik
D) Senozoyik - Prekambriyen - Paleozoyik - Mesozoyik
E) Paleozoyik - Senozoyik - Prekambriyen - Mesozoyik
7. • Egeid karasının çökmesi, Ege Denizi’nin oluşması
• İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluş-ması
• Buzul devirlerinin başlaması ve bitmesiYukarıdaki olaylar aşağıdaki jeolojik za-manlardan hangisinde meydana gelmiş-tir?
A) Paleozoyik B) KuvaternerC) Mesozoyik D) JuraE) Prekambriyen
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
10
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi
TürkiyebütünüyleAlp-Himalayakıv-rım kuşağında yer almasına karşınher jeolojik zamana ait arazileri bu-lunmaktadır.
Budevirde kuzey vegüneydeki eskikıta çekirdeklerinden aşınanmalze-meler(kireç,kilvb.)TethysDenizita-banındabirikmiştir.
Paleozoyik I. jeolojik zaman
BudönemdeZonguldak,Alanya,Ana-mur,Mardin,Aydın,YıldızDağları,Bit-lismasifarazilerioluştu.
Nemliiklimişartlarındaoluşanorman-laryeraltındakalarakZonguldakTaş-kömürlerinioluşturdu.
Mesozoyik II. jeolojik zaman
Türkiye’desualtıvolkanizmasıKuzeyAnadoludağlarındaetkilioldu.
Deniz altındaki Anadolu’nun bir çokyerinde deniz canlılarına ait fosilleroluştu.
Senozoyik III. jeolojik zaman
Kuvatarner
EgeDeniziveBoğazlaroluştu.
BoğazlarınoluşmasıilegölolanKara-denizdenizözelliğikazandı.
EpirojenezleAnadolutoptanyükseldi.
Genişplatodüzlüklerioluştu.
Tersiyer
Anadolu’nun büyük kısmı kara hali-negeldi.
TorosveKuzeyAnadoludağlarıoluş-tu.
Volkanikdağlaroluştu.
Bor, linyit, tuz,petrolyataklarıoluş-muştur.
Uyarı: Türkiye’nin genç jeolojik za-mandaoluşması;Depremlerinsıkya-şanmasıVolkanikalanlarıngenişyerkaplaması, jeotermal(sıcaksu)kay-naklarınınyaygınolması,Yükseltiveengebenin fazlaolması, akarsu akışhızıveaşındırmasınınfazlaolmasınayolaçmıştır.
8. Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya kadar de-ğişik evrelerden geçmiştir. Bu evrelere jeolo-jik zaman denilmektedir.Aşağıda jeolojik zamanlara ait verilen bil-gilerden hangisi yanlıştır?
A) Kaledoniyen ve Hersinyen kıvrımları ve kömür yatakları I. jeolojik zamanda oluş-muştur.
B) Dört kez buzul ve ısınma döneminin ya-şanıp, insanın ortaya çıkması III. zaman-da olmuştur.
C) Dünya üzerinde tuz petrol, linyit yatakları-nın oluşumu, Atlas ve Hint Okyanusu Ter-siyer zamanda gerçekleşmiştir.
D) En eski kıta çekirdekleri ve denizlerde ilk tek hücreli canlılar ilkel zamanda oluş-muştur.
E) Yerkabuğunun kırılarak ikiye ayrıldığı di-nozorların yaşadığı dönem III. zamandır.
9. Demir ve nikel gibi ağır elementlerin bu-lunduğu sıcaklık değerlerinin yaklaşık 5000°C olduğu ve barisfer olarak adlan-dırılan yer küre katmanı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Manto B) ÇekirdekC) Astenosfer D) LitosferE) Sial
10. Wegenner’e göre “Kıtalar başlangıçta tek parça halinde mantodaki dikey akımlarla kı-rılmış birbirinden uzaklaşmıştır.Aşağıdakilerden hangisi Alfred Wegenner’in kıtaların kayması teorisine kanıt olarak gösterilemez?
A) Kıtaların biçimlerinin tıpkı bir yap-bozun parçaları gibi birbirine benzemesi
B) Antarktika ve Grönland kıyılarında buzul-ların deniz seviyesinden başlanması
C) Avustralya ve Asya’da aynı bitki ve hay-van fosillerine rastlanması
D) Güney Amerika’nın doğusu ve Afrika kıta-sının batısındaki kıyı çizgilerinin benzerlik göstermesi
E) Atlas Okyanusu’nun doğu ve batı kıyıla-rındaki kayaç yapılarının benzerlik gös-termesi
11. I. Deprem dalgalarıII. İklim koşullarıIII. FosillerIV. Magmatik kayaçlarYukarıda verilenlerden hangileri, yerküre-nin iç yapısı hakkında bilgi vermez?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV
12. Aşağıdaki haritalarda jeolojik zamanlar için-de yerkabuğunu oluşturan levhaların günü-müze kadar olan değişmeleri gösterilmiştir.
I.225 milyon yıl önce II.135 milyon yıl önce
III.65 milyon yıl önce IV. Günümüz
Buna göre, kıtaların kırılmasına ve hare-ketine neden olan faktörün aşağıdakiler-den hangisine yol açtığı söylenemez?
A) Sıcak su kaynaklarının oluşmasına
B) Yeni kıtaların ortaya çıkmasına
C) İklim değişmelerine
D) Kıvrım sıra dağlarının oluşmasına
E) Volkanik püskürmelere
123456789101112EADBDCBEBBCC
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
11
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
İç Kuvvetler:
Enerjisinimantodanalanveyeryüzün-dekıtaları,dağları,depremleri,volka-nizmayıoluşturankuvvetleridir.
İçkuvvetlerinoluşumsürecindemey-danagelenhareketleretektonikhare-ketdenir.
Dağ Oluşumu (Orojenez)
a. Kıvrım Dağlar:Dışkuvvetler(akar-su, rüzgar…) tarafından aşındırılanmalzemelerdeniztabanlarındabiriki-rek,sertlikdereceleribirbirindenfark-lıtortultabaklaroluşturur.Mantonunetkisiyle levhaların birbirine yaklaş-ması sonucu yan basınçlara uğra-yarak esnek olan tortul tabakalarınkıvrılıpyükselmesiyleoluşur.Kubbeşeklindekikısımlarınaantiklinal,çu-kurlaşankısımlarınasenklinaldenir.
Antiklinal
Senklinal
TEST • 3
1. Türkiye’de III. jeolojik zamanda meydana ge-len arazi geniş yer tutar.Aşağıdakilerden hangisi bu dönemde gerçekleşen olaylardan biri değildir?
A) Zonguldak Taş kömürü yataklarının oluş-ması
B) Tuz, bor ve linyit yataklarının oluşması
C) Karadeniz ve Akdeniz’in birbirine bağ-lanması
D) Kıyı Ege’deki horst ve grabenlerin oluş-ması
E) Toros dağlarının oluşması
2. Türkiye’de aşağıdakilerden hangisi diğer dördünden daha sonra meydana gelmiş-tir?
A) Zonguldak’taki taşkömürü yatakları
B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki pet-rol yatakları
C) Güney Anadolu sıradağları
D) Yıldız Dağları ve Menteşe Dağları
E) İstanbul ve Çanakkale Boğazları
3. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Yarı-madasının kuzeyden Avrasya, güneyden Afrika ve Arap levhaları tarafından sıkılaş-tırılmasının bir sonucu değildir?
A) Yeraltı zenginliğinin fazla olması
B) Dağların doğu-batı doğrultusunda uzan-ması
C) Yerşekillerinin engebeli olması
D) İç bölgelerdeki plato alanlarının yüksek-lerde olması
E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yüksel-tinin artması
4. I. Birinci Jeolojik Zaman - Taşkömürü ya-taklarının oluşumu
II. Üçüncü Jeolojik Zaman - Toros ve Kuzey Anadolu sıradağlarının oluşması
III. Kuvaterner Zaman - Karadeniz’in boğaz-lar yoluyla Ege denizine bağlanması
IV. İkinci Jeolojik Zaman - İlk masif arazile-rin oluşması
Yukarıda verilen jeolojik devir ve Türkiye’ de meydana gelen olay eşleştirmelerin-den hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve IID) II ve III E) III ve IV
5. Türkiye’nin bugünkü jeomorfolojik gö-rümünü kazanmasında aşağıdakilerden hangisi daha çok etkili olmuştur?
A) Depremler B) EpirojenezC) Volkanizma D) OrojenezE) Buzullar
6. I. Akarsuların enerji potansiyellerinin fazla olması
II. Fay hatlarının yaygın olmasıIII. İklim çeşitliliğinin fazla olmasıIV. Volkanik dağların bulunmasıV. Kıyılarında delta ovalarının bulunması
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri-nin Türkiye’nin yakın bir jeolojik zamanda oluştuğunu kanıtlamaz?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IVD) II ve IV E) III ve V
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
12
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
b. Kırık Dağlar: Esnekliğin yitirmişsertyapıdakitortultabakalaryanba-sınçlarauğradıklarındakırılmayauğ-rarvekırıkdağlaroluşur.Fayboyuncayükselenkısımahorst çökenkısımagrabendenir.
Uyarı: Türkiye’deorojenezIII.zamantersiyerdeToroslarveKuzeyAnadoluDağlarıkıvrılmasonucundaoluşmuş-tur. EgeBölgesi’nde ise kırık dağlargenişyertutar.
2. Kıta Oluşumu (Epirojenez)
Genişyerkabuğuparçalarınındikeydoğrultudaçokyavaşşekildeyükse-lipalçalmasınaepirojenezdenir.
Farklıyoğunlukvekalınlıktakiyerka-buğuparçalarımantoüzerindedenge-dedurur.Budengeyeizostatikdengedenir.
Ağırlaşıp alçalmaya neden olan olaylar
Buzullaşma
Alüvyonvelavlarınçukuralanlardabi-rikmesi
Karalardakialçalmalarsonucundade-nizsuları,kara içlerinedoğru ilerler.Bunatransgresyondenir.
Çökme
Deniz
GrabenHorst Horst
7. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin ya-kın jeolojik zamanda oluştuğunun kanıtı olarak gösterilemez?
A) Akarsu erozyonunun şiddetli olması
B) Tektonik deprem riskinin fazla olması
C) Zonguldak’ta taşkömürü yataklarının ol-ması
D) Termal kaynakların fazla olması
E) Ortalama yükseltisinin fazla olması
8. Oluştukları jeolo-jik zaman
Meydana gelen olaylar
Prekambriyen Taş kömürü yatakları
Tersiyer Ege Bölgesi'ndeki linyit yatakları
Kuvaterner Egeid karasının kırılarak çökmesi
Paleozoyik Masif arazilerin oluşması
MesozoyikGüney Marmara'daki bor yataklarının oluşması
Yukarıdaki tabloda, Türkiye’de meydana ge-len bazı olaylar ve oluştukları jeolojik zaman-lar verilmiştir.Buna göre yapılan eşleştirmelerden kaç tanesi doğrudur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
9. I. Jeolojik zamanda kıvrılarak yükselen kı-sımların zamanla başkalaşıma uğraması so-nucunda masif araziler oluşmuştur.
IIIIV
IIVI
Buna göre, yukarıdaki haritada numara-larla gösterilen yörelerden hangisinde masif arazilerin bulunduğu söylenemez?
A) I B) II C) III D) IV E) V
10. I. Kuzey Anadolu Dağlarının oluşumuII. Masif arazilerin oluşumuIII. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının olu-
şumuYukarıdaki olayların meydana geldiği jeo-lojik zamanlar aşağıdakilerin hangisinde günümüze en uzak olandan en yakın ola-na doğru sıralanmıştır?
A) I-II-III B) III-II-I C) II-III-ID) I-III-II E) II-I-III
11. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi di-ğer dördünün de nedenini oluşturur?
A) Sıcak su kaynakları sağlık turizminde kul-lanılması
B) Türkiye 3. jeolojik zamanda oluşması
C) Türkiye’nin aktif fay hatlarının bulunması
D) Ege Bölgesi’nde jeotermal enerji üretil-mesi
E) İç ve Doğu Anadolu’da volkanik dağların bulunması
12. I. Zonguldak çevresiII. Rize çevresiIII. Bitlis çevresiIV. Yıldız DağlarıV. Menteşe Dağları
Yukarıda verilen merkezlerden hangisi I. jeolojik zamanda oluşan masif araziler-den biri değildir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
123456789101112AEABDECCEEBB
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
13
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Hafifleyip yükselmeye neden olan olaylar
İklim değişmeleri ile buzulların eri-mesi
Karalarınuzunsüreaşınması
Karalarınyükselmesisonucudenizse-viyesialçalır.Buolayadaregresyon(denizçekilmesi)denir.
Yükselm
Deniz
e
Epirojenez olayına örnekler
Kuvaternerdeyaşananbuzuldönem-lerinde Kanada ve İskandinavya’daoluşanbuzullargünümüzdehızlaeri-mektebualanlaryükselmektedir.
Alpdağlarıaşınmaetkisinebağlıola-rakyükselmektedir.
Hollanda,AlmanyaveFransa’nınkuze-yindeyeralanovalarileİtalya’nınVe-nedikşehrivePoOvası’dayıldabirkaçmilimetreçökmektedir.
Volkanizma
Mağmanın yeryüzüne çıkması veyayeryüzüneyakınyerlerekadarsokul-masıdır.
a. Derinlik Volkanizması
Yerkabuğununiçerisindekiçatlakveboşluklarasokulanmağmanınyüzeyeulaşamamasısonucuoluşur.
Sill
Batolit: Magmanın geniş alanlardaçok yavaş soğuması ile derinlik ka-yaçlarındanoluşankubbebiçiminde-kişekillerdir.
Lakolit: Mağmanınbirdamararacı-lığıyla tabakalar arasına sokulmasısonucuoluşanmantarabenzerşekil-lerdir.
TEST • 4
1. Tabakaların karşılıklı durumları bozul-madan, yer kabuğunun geniş alanlarının yavaş yavaş yükselmesi veya alçalması aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilir?
A) Orojenez B) DepremC) Horst D) EpirojenezE) Volkanizma
2. I. Aşınma ve buzulların erimesi sonucunda karalar hafifler ve yükselir. Bunun sonu-cunda deniz seviyesi alçalır ve karaların yüz ölçümü artar.
II. Karalar üzerinde meydana gelen buzul-laşma veya volkanik dağ oluşumu so-nucunda kara kütlesinin ağırlığı artar ve kara kütlesi mantoya doğru çöker. Deniz suları karaya doğru ilerler. Denizlerin yüz ölçümü artar.
Yukarıda oluşumu anlatılan olaylar aşağı-dakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I IIA) Orojenez EpirojenezB) Transgresyon RegresyonC) Seizma İzostasiD) Regresyon OrojenezE) Regresyon Transgresyon
3. Yer kabuğunu oluşturan levhalar dengeli bir şekilde dururlar. Buna izoastatik denge denir.Aşağıdakilerden hangisi izostatik denge-nin bozulmasına neden olan olaylardan biri değildir?
A) Deniz çekilmesi
B) Volkan püskürmeleri
C) Buzul oluşumu
D) Dış kuvvetlerin karalarda yaptığı aşın-dırma
E) Çukur alanlarda tortulaşma
4. Buzul çağında oluşan buzulların günümüzde erimesine bağlı olarak karaların üzerindeki yük azalmış ve karalar yükselmeye başla-mıştır.
I. MeksikaII. İskandinav YarımadasıIII. HollandaIV. KanadaBuna göre yukarıdakilerden hangileri bu durumun yaşandığı yerlerdir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IVD) III ve IV E) I ve IV
5. Aşağıda derinlik ve yüzey volkanizması so-nucu oluşan şekillerin verildiği tabloda bir hata yapılmıştır.
Derinlik Volkanizması
Yüzey Volkanizması
I Dayk Volkan konisiII Batolit KraterIII Kaldera SillIV Lakolit MaarV Sill Tüf
Buna göre, kaç numaralı alandaki olu-şumların yerlerinin değiştirilmesi duru-munda hata giderilmiş olur?
A) I B) II C) III D) IV E) V
6. Aşağıdakilerden hangisi günümüzde vol-kanik faaliyetlerin aktif olduğu ülkelerden biri değildir?
A) İtalya B) İzlanda C) JaponyaD) Şili E) İsveç
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
14
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Dayk: Mağmanın tabakaları keserekdikeydoğrultudakatılaşmasıylaolu-şanşekillerdir.
Sill:Magmanıntortultabakalararası-nayerleşipyataydoğrultudakatılaş-masısonucuoluşanşekillerdir.
Yüzeysel Volkanizma
Mağmanın yeryüzüne ulaşmasıylaoluşur.
Volkanlardanbüyüklüğünegörekül,lapilli ve volkan boması gibimalze-melerçıkar.
Türkiye’devolkanizmanınenetkiliol-duğubölgelerİçveDoğuAnadoluböl-geleridir.
Volkanik Yörelerin Özelliği
Toprakmineralcezengin
Madençeşitliliğifazla
Turizmigeliştirir.
Kayaçlaryapımalzemesiolarakkul-lanılır.
KraterTüf
Volkan Bacası
Volkan konisi: Volkanikmalzemeninyeryüzüneçıkıpüstüstekatılaşmasıy-laoluşandağlardır.
Krater: Koninin zirvesindeki çukuradenir.Buçukurunyenibirpatlamayadauzunsüreaşınmasıylaoluşandahabüyükçukurlaradenir.
7. “Ateş çemberi” olarak adlandırılan ve dün-yadaki aktif volkanların büyük bir kısmı-nın bulunduğu alan aşağıdaki yerlerden hangisinin çevresinde yer alır?
A) Akdeniz Havzası B) Hint OkyanusuC) Büyük Okyanus D) Atlas OkyanusuE) Adriyatik Denizi
8.
0°
Dünya üzerinde meydana gelen Deprem-ler ve volkanizma ile sıcak su kaynak-larının haritada taralı olarak gösterilen alanlarda yoğunlaşması, bu alanların han-gi özelliği ile açıklanabilir?
A) Okyanus kıyılarında bulunmaları
B) Karstik arazi olmaları
C) Yüzeyşekillerinin engebeli olması
D) Levha sınırlarında yer almaları
E) Eski jeolojik dönemde oluşmaları
9. Volkanik faaliyetler sırasında mağma her za-man yer yüzüne çıkmayabilir. Yer kabuğunun tabakaları arasına sokulup, çeşitli derinlikler-de katılaşarak farklı şekiller oluşturur.Aşağıdakilerden hangisi bu şekillerden biri değildir?
A) Krater B) Batolit C) SillD) Dayk E) Lakolit
10. Tehlikeli olmalarına rağmen aktif volkan-ların bulunduğu bölgelerde yerleşmenin yoğun olması aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?
A) İklim koşullarının elverişli olması
B) Turistik özelliğe sahip olmaları
C) Yer şekillerinin sade olması
D) Bitki örtüsünün orman olması
E) Toprakların verimli olması
11. Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünde dep-rem riski az olan alanlardan biri değildir?
A) Sibirya B) KanadaC) Akdeniz Havzası D) Kuzey AvrupaE) Orta Avustralya
12. I. Volkanik arazilerde yer altında biriken gazların büyük bir basınç ile patlamasıyla oluşan çukurdur.
II. Volkan küllerinin çimentolaşmasıyla olu-şan hafif, yumuşak gözenekli taşlardır.
III. Volkanik dağın tepe kısmındaki baca çu-kurluğudur.
Yukarıdaki oluşumlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I II IIIA) Krater Maar TüfB) Tüf Kaldera MaarC) Kaldera Maar KraterD) Maar Tüf KraterE) Maar Kaldera Krater
123456789101112DEACCECDAECD
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
15
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Maar (Patlama Çukuru): Mağmadanyeryüzeyinegelengazlarınpatlamasısonucuyeryüzeyindeoluşançukur-luğadenir.
Volkanların Yeryüzüne Dağılışı
Yeryüzünde volkanların dağılışı ilelevha sınırları birbiriyle paralellikgösterir.Dünyadakivolkanların%75’iPasifikLevhasınınçevresindeyeral-dığındanbualanaPasifikAteşÇem-beriadıverilir.
AtlasOkyanusu’nunortası(İzlanda)
Amerika’nınbatıkıyıları
Asya’nındoğukıyıları
Afrika’nındoğusu
Deprem
Yerkabuğundakikısasürelisalınımvetitreşimleredenir.
Pasifik,Atlantik,Akdeniz-Himalaya
Oluşumlarına Göre Depremler
Çöküntüdepremler,yeraltındakiga-leri,tünel,mağaraveboşluklarınçök-mesiyleoluşansarsıntılardır.Karstikarazilerdegörülür.İçkuvvetlerleilgisiyoktur.Etkialanıdar,yereldepremdir.
Volkanikdepremler,volkanikfaaliyet-lersırasındaoluşansarsıntılardır.Ak-tifvolkaniksahalardagörülür.
Tektonikdepremler, levhahareketle-riylemeydanagelenyerdeğiştirme,sıkıştırma,kırılmasonucuoluşansar-sıntılardır.Etkialanıengenişenfaz-lazararanedenolandepremtürüdür.
Depremlerin Dağılışı
Pasifik Deprem Kuşağı: AmerikaKı-ta’sındaABD,KanadaveMeksikaba-tısı ilePeru,ŞiliAsya’nındoğusundaJaponya,Filipinler,Endonezya,Malez-ya,YeniZelanda
Akdeniz - Himalaya Deprem Kuşağı: Portekiz,İspanya,Fransa,İtalya,Yu-nanistan,Türkiye,Ermenistan, İran,Afganistan,Pakistan,Hindistan,Çin
Atlantik Deprem Kuşağı: AtlasOkyanusu’nunortası,İzlanda
TEST • 5
1. Yeryüzünde yaşayan canlılar öldükten sonra kayaçlar arasında kısmen bozularak taşlaş-malarıyla fosiller meydana gelir.Aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin içerisinde oluştuğu döneme ait canlı ka-lıntılarının bulunma olasılığı daha fazla-dır?
A) Granit B) Obsidyen C) KiltaşıD) Bazalt E) Andezit
2. İç püskürük kayaçlar, dış püskürük kayaçlara göre daha yavaş soğuduğu için iri kristalli bir yapıya sahiptir.Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangi-si diğerlerine göre daha iri kristalli bir ya-pıya sahiptir?
A) Andezit B) Bazalt C) ObsidyenD) Granit E) Tüf
3. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin oluşu-munda volkanizma etkili değildir?
A) Andezit B) Granit C) TüfD) Bazalt E) Tebeşir
4. Jeolojik devirlerde yaşayan bitki ve hayvanla-rın tortul tabakalar arasında sıkışması sonu-cu fosiller oluşur.Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan han-gisinin içinde fosil oluşumlarına rastlan-maz?
A) Linyit B) KalkerC) Gnays D) KonglomeraE) Jips
5. Coğrafya öğretmeni Numan Bey 10/B sını-fında Topoğrafya ve Kayaçlar konusunu an-latırken öğrencilerine “Tortul Kayaçlar Nasıl oluşur?” şeklinde soru yöneltmiştir.
Deniz
Dış kuvvetlerin taşıdığı malze-meler göl ve deniz gibi yerlerde biriktirilir, bu malzemeler zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür.
Hakan Volkanlardan çıkan lavların soğu-yup katılaşması sonucu oluşur.
Mete
Bitki parçaları kalın ve geçirimsiz tortullar arasında veya su içinde kalır. Bu parçacıklar zaman için-de bakterilerin de etkisiyle karbon bakımından zenginleşir. Böylece organik tortullar en tipik örneği olan kömür oluşur.
şeklinde soruyu yanıtlamışlardır.Öğrencilerin yanıtları incelendiğinde han-gi öğrencilerin Numan Bey’in sorusunu doğru olarak cevapladığı söylenemez?
A) Deniz B) HakanC) Deniz ve Hakan D) Mete ve DenizE) Mete
6. Kayaçlar oluşumlarına göre magmatik, tortul ve başkalaşım olmak üzere üçe ayrılır. Buna göre;
I. JipsII. KalkerIII. LinyitIV. SiyenitV. Tebeşir
yukarıdaki kayaçlar oluşumuna göre iki-şerli eşleştirildiğinde hangisi dışta kalır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
16
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
KAYAÇLAR VE TOPOĞRAFYA
Kayaç:Yerkabuğununyapımalzemesiolan,birveyadahafazlamineraldenoluşankatımaddedir.
Oluşumlarına Göre Kayaç Türleri
Kayaçlaroluşumlarınagöreüçgrup-tatoplanır.
Püskürük Kayaçlar:
İç Püskürük Dış Püskürük
Granit Andezit
Siyenit Bazalt
Diyorit Obsidyen
Gabro Tüf
Tortul Kayaçlar
Fiziksel Kimyasal Organik
Kumtaşı Kalker Taşkömürü
Kiltaşı Jips Linyit
Çakıltaşı Dolomit Turba
Kayatuzu Antrasit
Metamorfik Kayaçlar
Kalker " Mermer
Granit " Gnays
Kiltaşı " Mikaşist
Kömür " Elmas
Kumtaşı " Kuvarsit
Püskürük Kayaçlar
Yerkabuğununzayıfalanlarındanyu-karıdoğruhareketegeçenmağma,yerkabuğukatmanlarıarasınasokularakyadayeryüzüneçıkaraksoğumasıy-laoluşur.
I. İç Püskürük Kayaçlar:
Soğumayavaşolduğuiçinbukayaçlaririkristalliolur.Minerallergözlegörü-lür.Örnek:Granit
II. Dış Püskürük Kayaçlar:
Mağmanınvolkanikfaaliyetlersonucuyeryüzüneçıkmasıyla“dışpüskürük”kayaçlaroluşur.
Hızlısoğuduklarıiçinincekristalliyada camsı özellik gösterirler. Örnek:Obsidyen
7. Aşağıdaki tabloda oluşumuna göre kayaçlar hatalı bir şekilde işaretlenmiştir.
Kayaç Püskürük Tortul BaşkalaşımTüf ✓
Turba ✓
Gnays ✓
Jips ✓
Hangi iki kayacın tablodaki yeri değiştiri-lirse hata giderilmiş olur?
A) Tüf ve Gnays B) Tüf ve TurbaC) Gnays ile Jips D) Jips ile TurbaE) Turba ile Gnays
8. Tortul kayaçlar için verilen;
I. tabakalı bir yapıya sahiptirler.II. içlerinde fosil bulunabilir.III. tümünde fosil bulunabilir.IV. başkalaşıp sertleşerek oluşmuşlardır.gibi bilgilerden hangileri yanlıştır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV
9. Aşağıdaki şekilde litosfer ve magmadan bir kesit verilmiştir.
I
II IIIIV
Şekilde numaralandırılarak gösterilen yerlerde aşağıdaki kayaçlardan hangisi-nin oluştuğu söylenemez?
A) Granit B) Gabro C) DioritD) Obsidyen E) Siyenit
10. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin labora-tuvar ortamında incelenmesiyle mağma hakkında bilgi sahibi olunabilir?
A) Mermer B) Bazalt C) TurbaD) Linyit E) Elmas
11. Erciyes Dağı’nın yamaçlarında araştırma yapan bir jeoloğun;
I. AndezitII. BazaltIII. JipsIV. Lüle taşıgibi kayaçlardan hangilerine rastlanma olasılığı daha azdır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV
12. Akarsuların oluşturduğu delta ovalarında aşağıdaki kayaçlardan hangisi daha fazla bulunur?
A) Turba B) LinyitC) Elmas D) KonglomeraE) Antrasit
13. Aşağıdaki Türkiye haritasında iki farklı yöre taranarak gösterilmiştir.
I
II
Haritada gösterilen yörelerde yoğun ola-rak bulunan kayaçlar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?
I. yöre II. yöreA) Antrasit BazaltB) Lületaşı Oltu taşıC) Tüf KalkerD) Linyit TüfE) Turba Bazalt
12345678910111213CDECBDAEDBEDC
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
17
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Türkiye’de İç Kuvvetler
Türkiyearazisi,farklı jeolojikzaman-larda volkanizma, orojenez, depremveepirojenezolaylarınınetkisiyleşe-killenmiştir.
OrojenikhareketlerdenI. jeolojikza-mandaHersiniyenveKaledoniyenkıv-rımlarından etkilenmiş bu dönemdeoluşankıvrımlıyapılar,dışkuvvetle-rinetkisiyleaşınarakzamanlasertleş-mişmasifarazileroluşmuştur.Yıldızdağları,Zonguldakçevresi
II.JeolojikZaman’daTetisDenizi’ndebirikentortullar,AlpOrojenezi ileIII.jeolojikzamansonlarınakadaryükse-lerekKuzeyAnadoluDağlarıveTorosDağlarınınoluşumugerçekleşmiştir.
Doğu Anadolu ise ArabistanLevhası’nınkuzeyehareketetmesiylesıkışarakyükselmiştir.Buradakiyük-selmeilekırılanyerkabuğuErzurum,Erzincan,Muş,ElazığvePasinlerçö-küntü alanlarının oluşmasına nedenolmuştur.
TEST • 6
1. Türkiye arazisi Mesozoyik sonlarında Tetis Denizi altında iken III. jeolojik zamanda Toros ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuş, kuvater-nerde son şeklini almış Anadolu yükselerek kara halini almıştır.Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin bu-günkü şeklini yakın bir jeolojik zamanda aldığına kanıt olarak gösterilemez?
A) Genç kıvrım dağlarının geniş yer kapla-ması
B) Fay hatlarının geniş yer tutması
C) Tektonik depremlerin görülmesi
D) Buzul, aşınım şekillerinin dağ zirvelerin-de görülmesi
E) Akarsuların denge profiline ulaşmamış olması
2. Türkiye’deki arazilerin yarıdan fazlasını, orta-lama yükseltisi 1000 m’den yüksek olan çok eğimli alanlar oluşturur.Bu durum üzerinde;
I. DepremlerII. OrojenezIII. HeyelanIV. Epirojenezolaylarından hangileri en çok etkili olmuş-tur?
A) I ve II B) II ve IV C) II ve IIID) III ve IV E) I ve IV
3. Türkiye’nin jeolojik yapısını araştıran bi-lim adamının “Türkiye genç oluşumlu bir ül-kedir.” sözünü aşağıdaki yerlerden hangisi için söylemesi yanlış olur?
A) İstanbul ve Çanakkale Boğazları
B) Ege Denizi
C) Kula volkan tepeleri
D) Çukurova deltası
E) Zonguldak çevresi
4. Aşağıda Türkiye’de depremin yaratacağı et-kiye göre sınıflandırılmış deprem bölgeleri haritası verilmiştir.
Haritaya göre, İç Anadolu güneyi, Trakya, Doğu Karadeniz kıyılarında deprem tehli-kesinin az olması aşağıdakilerden hangi-siyle açıklanabilir?
A) İklim koşullarıyla
B) Ortalama yükseltiyle
C) Karstik arazi ile
D) Dağların uzanış şekliyle
E) Fay hatlarına uzak olmasıyla
5. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda iç kuvvetler etkili olmuştur?
A) Ürgüp - Göreme çevresindeki Peribaca-ları
B) Konya çevresindeki Obruk Gölü
C) Sinop Burnu’nun oluşumu
D) Ege Bölgesi’nden horst ve grabenler
E) Çarşamba Ovası’nın oluşumu
6. Türkiye’nin aşağıdaki özelliklerinden han-gisi engebeli ve yüksek olmasının bir so-nucu değildir?
A) Bitki türlerinin kısa mesafede çeşitlilik göstermesi
B) Ege Bölgesi’nin kıyısında akarsuların de-nize döküldükleri yerde delta ovalarının oluşması
C) Yol yapım giderlerinin yüksek olması
D) Kıyı ve iç kesimlerde yetiştirilen tarım ürünlerinin farklı olması
E) Kışın iç kesimlerde kar yağışının fazla ol-ması
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
18
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
GerilmeyemaruzkalanBatıAnadolu’dasert tabakaların kırılmasıyla kırıkdağlar (Bozdağ, Aydın, Yunt) Çökenalanlarda iseGediz,BüyükveKüçükMenderesovalarıoluşmuştur.
II. Jeolojik zamanda ülkemizin bu-lunduğualandasualtıvolkanlarıgö-rülmekteydi. Su altı volkanlarına aitkalıntılar, Toroslar ve Kuzey Ana-dolu Dağları ve Doğu Anadolu’nundağlarında yer almaktadır. II. jeolo-jikzamanınsonları ileIII. jeolojikza-manınsonlarınaaitdağlarİçAnadolu,DoğuAnadolu’dagenişyerkaplayanvolkanik şekillere,Batı veGüneydo-ğu Anadolu’da da rastlanmaktadır.Konya’daMekeTuzlası,Nevşehir’eAcıgölmaariken,BatıAnadolu’da(Kula/Manisa)Vokanizmanın etkisiyle çoksayıdavolkankonisi,lavvekülkalın-tısıbulunmaktadır.
III.jeolojikzamanınortalalarındaniti-baren tektonikhareketlerinetkili ol-duğu ülkemizde Anadolu’nun büyükbölümükarahalini aldı.Dış kuvvet-lerin aşındırmasıyla hafifleyen karaparçası II. zamanın sonlarına doğruepirojenezleyükselmiştir.Türkiye’deortalamayükseltinin1000metredenfazla olması ve platoların geniş yerkaplamasıbudurumunkanıtıdır.
AnadoluYarımadası,yükselirken,Ka-radenizveAkdenizçökmektedir.Çu-kurovaveErgeneOvası’ndabirikenbuovalarınçöküntüyeuğradığınıgöster-mektedir.
Türkiye’dekiorojenikhareketlersıra-sında,iriliufaklıbirçokfayhattıoluş-muştur. Bu fayların en büyükleri üçbüyükkuşakhalindeuzanır.
7. Türkiye’deki bazı göllerin deniz düzeyinden yükseklikleri şöyledir:Van Gölü 1646 mHazar Gölü 1248 mTuz Gölü 925 mBafa Gölü 64 mBu bilgiler Türkiye’nin doğal özellikleri ile ilgili aşağıdaki genellemelerden hangisini desteklemektedir?
A) Yükselti batıdan doğuya doğru giderek artar.
B) Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları doğuda birbirine yaklaşır.
C) Sıradağlar arasında irili ufaklı göller vardır.
D) Dağlar diğer yerşekillerine göre daha çok yer tutar.
E) Türkiye arazisi farklı jeolojik zamanlarda oluşmuştur.
8. Aşağıda verilen dağlardan hangisinin olu-şum şekli diğerlerinden farklıdır?
A) Kaçkar B) Cilo C) BolkarD) Küre E) Aydın
9. Türkiye’de 3. jeolojik zamanda Alp-Himalaya kıvrım dağ sistemi ile birlikte yükselen Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları oluşmuş-tur. Anadolu’yu kuzeyden ve güneyden kuşa-tan bu dağların Türkiye coğrafyası üzerinde önemli etkileri bulunur.Bu durumun;
I. Dağların uzanış yönüne bağlı olarak Kara-deniz ve Akdeniz’de boyuna kıyıların gö-rülmesine
II. Türkiye’de ulaşım yollarının kuzey güney yönünde gelişmesine
III. Ilıman iklim koşullarının dar bir alanda, ka-rasal iklimin iç kesimlerde genişlemesine yol açmıştır.
yukarıda verilen özelliklerinden hangileri-ne neden olduğu söylenebilir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IID) I ve III E) II ve III
10. Aşağıda verilen dağlardan hangisi oluşu-muna göre diğerlerinden farklıdır?
A) Erciyes B) Ağrı C) KaradağD) Menteşe E) Karacadağ
11.
I
IIIII
IV
V
Türkiye’nin deprem bölgeleri göz önüne alındığında, yukarıdaki numaralı yerlerin hangisinde tektonik depremlerin görülme olasılığı en azdır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
12. Aşağıdaki grafikte Türkiye’de arazinin yük-selti basamaklarına göre dağılışı verilmiştir.
%
Yükselti
3025201510
50
500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
Grafiğe bakılarak, Türkiye ile ilgili aşağı-dakilerden hangisi kesin olarak söylene-mez?
A) Türkiye’de arazinin yaklaşık 1/3’ü 1000-1500 m aralığında yer alır.
B) Türkiye’de 500 m’nin altında arazi oranı %10’un altındadır.
C) Türkiye’de akarsu aşındırma gücü faz-ladır.
D) Ortalama yükseltisi fazla olan bir ülkedir.
E) Türkiye’de oluşumuna göre yamaç yağış-ları etkilidir.
123456789101112DBEEDBAEDDCE
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
19
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Kuzey Anadolu Fay Kuşağı (KAF)
1500kmuzunluğundaolupülkemizinkuzeyindedoğu-batıyönündebiruza-nışgösterir.
Saros körfezinden başlayan bu hat,MarmaraDenizi’ninkuzeyi,İzmitkör-fezi,Adapazarı,Düzce,BoluMerzifon,Suluova, Erbaa,Nisar,Kelkit vadisi,Erzincan,Erzurum,VartoveVanüze-rindengeçer.
Doğu Anadolu Fay Kuşağı (DAF)
Hatay ’dan başlayan bu hat ,Kahramanmaraş’akadarsürenbirgra-benitakipederekAdıyaman,Malatya,Elazığ,BitlisüzerindenBingöl’ünKar-lıova ilçesinden Kuzey Anadolu FayKuşağıilebirleşir.
GENEL TEKRAR TESTİ
1. Yerkabuğu altında bulunan mağmanın sıcak ve sıvı halde olması, yeryüzünün şekillenme-sinde önemli etkiye sahiptir.Buna göre, aşağıda verilen oluşumlardan hangisinin temel nedeni mağmanın özelli-ğinden kaynaklanmaz?
A) Kıtaların uzun süreç içerisinde yavaş ya-vaş yükselme ya da alçalması
B) Çukur alanlarda tortulaşmaların olması
C) Volkanizma olaylarının gerçekleşmesi
D) Depremlerin oluşması
E) Genç kıvrım dağ sistemlerinin oluşması
2. Yeryüzünde levha sınırlarında meydana ge-len olaylar farklılık gösterir. Bazı levha sınır-larında lavların yüzeye çıkması ile okyanus sırtları, bazılarında dağ sıraları ya da okya-nus hendekleri oluşur.Buna göre, levha sınırlarında meydana gelen olayların farklılık göstermesi, aşa-ğıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Yarım kürelerdeki kara ve deniz dağılımı-nın farklı olması
B) Kıtaların ortalama yükseltilerinin farklı ol-ması
C) Dünya’nın elips bir yörüngede dönmesi
D) Levhaların hareket yönlerinin farklı ol-ması
E) Dış kuvvetlerin etkisi
3. Tektonik depremler, genellikle levhaların kırıl-dığı ve hareket ettiği yerlerde oluşur.Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangi-si, sık ve şiddetli depremlerin görüldüğü alanlardan değildir?
A) Almanya B) Şili C) JaponyaD) İtalya E) Endonezya
4. Aşağıdaki kavram ve tanım eşleştirmele-rinden hangisi doğru değildir?
A) Graben: Fay hatlarında kırılarak çöken yerkabuğu bölümleri
B) Antiklinal: Kıvrım dağlarında yüksekte ka-lan kubbemsi yer şekli
C) Krater: Kalderanın uzun süre aşınması ile genişlemiş hali
D) Transgresyon: Epirojenik hareketler so-nucu deniz seviyesinin yükselmesi
E) Horst: Sert yapıdaki kütlelerin kıtaların basıncı sonucu kırılarak yüksekte kalan kırık dağ
5. Dünyada en fazla tektonik deprem ve volka-nik faaliyet okyanus kıyısı ülkelerinde görül-mektedir.Bu duruma yol açan temel faktör aşağıda-kilerden hangisidir?
A) İklim koşulları
B) Yerkabuğunun ince olması
C) Suyun aşındırma gücü
D) Yer şekilleri
E) Yarım kürelerde kara ve deniz dağılışı
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
20
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Batı Anadolu Fay Kuşağı (BAF)
GüneyMarmarabölümü ileKıyıEgeBölümü’nüiçinealanbukuşakta iriliufaklıbirçokfayvardır.
Gediz,Bakırçay,KüçükveBüyükMen-deresgrabenlerindekifaylarbunlarınbaşlıcalarıdır.
Faykuşaklarındabulunanbölgelerbi-rinciderecedetehlikelideprembölge-sindeykenbukuşaklaraenuzakolanyerler;
TuzGölüGüneyi,KonyaOvası’nınGü-neyi, Karaman, Taşeli platosu, Gü-neydoğuAnadoluBölgesi’ningüneyi,Edirne,Kırklareli,DoğuKaradenizkı-yıları veSinop riskinazolduğuyer-lerdir.
Türkiye’nin ana fayhatlarını dağılışıile; Deprem bölgelerinin, kaplıcala-rın,volkanikdağlarındağılışıparalel-likgösterir.
Türkiye’detektonikdepremlerinoluş-masındaAvrasya,ArabistanveAfrikalevhalarınınhareketlerietkilidir.
6. • Fay hatları görülür.• Sıcak su kaynaklarınca zengindir.• Deprem riski yüksektir.Yukarıda verilen özelliklerin tümü aşağı-daki şekillerden hangisinde görülür?
A) B)
C) D)
DeltaOvası
Deniz
Akarsu
E)
7.
0°Ekvator
I
III
II
IV V
Yukarıdaki haritada numaralandırılmış hangi ok doğrultusunda gidilirse deprem riski fazla olan bir yerden riskin az olduğu yere doğru gidilmiş olur?
A) I B) II C) III D) IV E) V
8. Çöküntü depreminin yaygın olduğu bir yörede aşağıdaki kayaç türlerinden han-gisinin görülme olasılığı daha fazladır?
A) Tüf B) Kalker C) GranitD) Çakıltaşı E) Kuvarsit
9. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkenin genç jeolojik zamanda tektonik hareketlerin et-kisi altında kaldığına kanıt olarak göste-rilemez?
A) Enerji üretiminde jeotermal kaynaklarının önemli yer tutması
B) Sık sık depremlerin yaşanması
C) Küresel ısınmaya bağlı yeraltı su seviye-sinin azalması
D) Kaplıca turizminin yaygın olması
E) Kıvrım dağ sistemlerinin geniş yer tut-ması
10.
0°1
2
3
45
678
910
Yukarıdaki haritada numaralarla gösteri-len yerler hakkında aşağıda yapılan yo-rumlardan hangisi, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada bulun-duklarının kanıtı olamaz?
A) 8 ve 10 numaralı yerlerde Tayga Orman-larının bulunması
B) 7 ve 3 numaralı yerlerde magmatik ka-yaçların aynı yaşta olması
C) 2 ve 9 numaralı yerlerde kayaç türü ve yaşlarının benzer olması
D) 1 ve 4 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbirine uyacak şekilde olması
E) 5 ve 6 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta olması
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
21
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Aşağıda,bazıiçkuvvetlervekarşı-sındadayerşekilleriverilmiştir.
İç kuvvet Yer şekli
I. Depremler Çöküntüovalar
II. Volkanizma Adaoluşumları
III. Epirojenez Kıyıtaraçaları
Numaralandırılan bu iç kuvvet-lerden hangileri, karşısındaki yer şeklinin oluşumunda doğrudan et-kilidir?
A)YalnızI B)YalnızII
C)IveII D)IIveIII
E)I,IIveIII
YGS2016
11.
Yukarıdaki resimde gösterilen yer şekli-nin oluşumunda aşağıdaki kayaçlardan hangisinin etkili olduğu söylenebilir?
A) Granit B) Andezit C) BazaltD) Tüf E) Kalker
12. Kalker, jips ve kaya tuzu gibi suda kolay eri-yebilen kayaçların yoğun ve yaygın olarak bulunduğu alanlara karstik bölge denir.
IV
VI
II
III
Buna göre, yukarıdaki haritada işaretli yerlerden hangisi karstik bölge içinde ka-lır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
13. Püskürük ve tortul taşların sıcaklık ve basın-ca maruz kalması bu taşların başkalaşıma uğrayarak farklı kayaçlara dönüşmesine ne-den olur.Buna göre aşağıdaki kayaçlardan hangi-sinin oluşumunda metamorfizma etkili ol-mamıştır?
A) Mermer B) Andezit C) GnaysD) Elmas E) Kuvarsit
14. Yeryüzündeki bütün taşlar için, aşağıdaki bilgilerden hangisi söylenebilir?
A) Tamamı tabakalı yapıya sahiptir.
B) Tamamının içinde fosil bulunur.
C) Tamamı inşaat sektöründen yapı malze-mesi olarak kullanılabilir.
D) Tamamı volkanik kökenlidir.
E) Tamamı ayrışarak tortul halini alabilir.
15.
Yukarıdaki resimde gösterilen yer şekli-nin bulunduğu alanın;
I. Volkanik tüflü bir arazi yapısına sahip ol-duğu
II. Bitki örtüsünün cılız olduğuIII. Yağış rejiminin düzenli olduğugibi özelliklerden hangilerine sahip oldu-ğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IIID) I ve II E) II ve III
16. Pamukkale travertenlerinin oluşumunda etkili olan kayaç aşağıdaki yerşekillerin-den hangisinin oluşumunda etkili değil-dir?
A) Obruk B) Polye C) KraterD) Sarkıt E) Uvala
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
22
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Yer kabuğunun zayıf ve dirençsizalanlarındanyükselenmagma,yerkabuğununaltındakayaçlarıvebun-laraaitözelşekillerioluşturur.Yerkabuğununderinlerindemagmanınsoğumasıylaoluşanbuşekillerza-manla üzerindeki yapının aşınma-sıylayeryüzündegörünürhalegelir.
Aşağıdakilerden hangisi bu yolla oluşmuş bir yer şeklidir?
A)Kaldera B)Maar
C)Volkankonisi D)Dayk
E)Krater
YGS2015
17. I. GranitII. ŞistIII. Oltu taşıIV. ObsidyenYukarıdaki kayaçlardan hangileri takı ya-pımında kullanılır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV
18. I. maarII. antiklinalIII. kalderaIV. horstYukarıda verilen yer şekillerinden hangi-lerinin görülmesi bir merkezde volkaniz-manın etkin olduğunu gösterir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) III ve IV E) II ve IV
19. Antalya’da Damlataş Mağarası’nı ziyaret eden Derin arkadaşlarına mağaranın için-de ......................... kayaçlarının çökelmesi ve birikmesi sonucu sarkıt, dikit ve sütunların oluştuğunu ifade etmiştir.Derin’in ifadesinin doğru bir şekilde ta-mamlanabilmesi için boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?
A) Kalker B) Granit C) AndezitD) Tüf E) Çakıl taşı
20. Katı kabuğun malzemesi olan kayaçlar ile bu kayaçların oluşum ve dönüşüm süreç-lerini inceleyen bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Jeoloji B) PetrografyaC) Klimatoloji D) JeomorfolojiE) Limmoloji
21. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin oluşu-mu petrolün oluşumu gibi organiktir?
A) Jips
B) Tüf
C) Konglomera
D) Turba
E) Şist
22. Coğrafya öğretmeni Ali Bey etkileşimli akıllı tahtada bilinçli olarak hatalı bir şekilde evde hazırlanıp geldiği aşağıdaki kavram ağını aç-mıştır.
KAYAÇLAR
MagmatikKayaçlar
İç Püskürük
Dış Püskürük
KimyasalTortulFizikselTortuMetamorfikTortul
SedimenterKayaçlar
OrganikKayaçlar
Öğrencilerine kavram ağında bir hata oldu-ğunu ve hatayı düzeltecek öğrenciye per-formans notu olarak 100 puan vereceğini söylemiştir.Öğrencilerden sırayla;Veli: Magmatik kayaçlar yerine volkanik ka-yaçlar yazarsak hata giderilir.Ahmet: Sedimenter adında bir kayaç grubu yoktur. Sedimenter yazan yere karstik yazar-sak hata giderilir.Ayşe: Organik kelimesi ile metamorfik keli-mesinin karşılıklı yerleri değiştirilirse hata gi-derilmiş olur gibi cevaplar verilmiştir.Buna göre, öğrencilerden hangileri so-ruyu doğru cevapladığı için performans notu olarak 100 puan almıştır?
A) Veli
B) Ahmet
C) Ayşe
D) Veli ve Ayşe
E) Ahmet ve Ayşe
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
23
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Notlarım23. Aşağıda bir bölgeye ait izohips haritası veril-
miştir.
II III
IVV
I
Kayaçların oluşum özellikleri düşünüldü-ğünde haritada işaretli yerlerden hangi-sinde fiziksel tortul kayaçların daha kolay bulunduğu söylenebilir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
24. • Yerkabuğunun altında yer alır.• Kıtalar akışkan olan bu katman üzerinde
hareket etmektedir.• İç kuvvetlerin oluşmasına neden olur.Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki kat-manların hangisine aittir?
A) Sima B) Manto C) SialD) Çekirdek E) Dış çekirdek
25. Herhangi bir yerin genç jeolojik zamanda oluştuğunu aşağıdakilerden hangisi ka-nıtlamaz?
A) Matematik iklim kuşağı
B) Deprem ya da volkanik faaliyetlerin gö-rülmesi
C) Jeotermal kaynakların bulunması
D) Ortalama yükseltinin ve engebenin faz-la olması
E) Bor, linyit, petrol gibi yeraltı kaynaklarının bulunması
26. Anadolu genel olarak III. jeolojik zaman so-nunda kıvrılma, kırılma ve volkanik olaylar sonucunda oluşumunu gerçekleştirmiştir. Bugünkü durumunu ise kuvaterner başların-da oluşan bazı olaylar sonucunda oluşum sü-recini tamamlamıştır.Aşağıdakilerden hangisi kuvaterner baş-larında Anadolu’nun değişmesine neden olan olaylardan biri değildir?
A) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluş-ması
B) Zonguldak kömür yataklarını oluşması
C) Egeid karasının kırılması
D) Karadeniz ve Marmara denizinin göl orta-mından denize dönüşmesi
E) Anadolu’da volkanik dağların faaliyet göstermesi
27. Aşağıda bazı iç kuvvetler ve karşısında da yerşekilleri verilmiştir.
İç Kuvvet Yer şekliI. Volkanizma Peri bacalarıII. Orojenez HorstIII. Epirojenez Kıyı taraçaları
Buna göre, numaralandırılan bu iç kuv-vetlerden hangileri, karşısındaki yer şek-linin oluşumunda doğrudan etkilidir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve IID) II ve III E) I ve III
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
24
DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)
ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ
Notlarım28. Aşağıdaki haritada Amerika kıtasındaki kaya-
lık ve And Dağlarıyla, Asya ve Avrupa kıtala-rındaki Alp – Himalaya sıra dağları taranarak gösterilmiştir.
0°
Kayalıklar
And
Alp-Himalaya
Buna göre, verilen dağ sıralarının uzanış doğrultusunu belirleyen etken aşağıdaki-lerden hangisidir?
A) İklim koşullarıB) Arazileri oluşturan kayaç yapısıC) Volkanik faaliyetlerin oluşmasıD) Levhaların hareket yönüE) Etkili olan dış kuvvetlerin farklı olması
29. Yer kabuğunun büyük kırık parçaları olan lev-halar, mantodaki konveksiyonel akımlar ne-deniyle hareket eder.Buna göre;
I. Avrasya- Kuzey AmerikaII. Hindistan - AvrasyaIII. Afrika - AvrasyaIV. Güney Amerika - Afrikalevhalarından hangileri birbirine yaklaş-maktadır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV
30. And – Kayalık ile Alp – Himalaya dağ sistem-leri III. jeolojik zamanda meydana gelen kıv-rım hareketleriyle oluşmuştur.
0°I
II
III
IV
V
Buna göre, haritada numaralandırılarak taranan alanlardan hangisinde III. jeolo-jik zaman içinde oluşmuş dağlık alanlara rastlanmaz?
A) I B) II C) III D) IV E) V
31. I. Petrol yataklarıII. Taş kömürüIII. Linyit kömürüIV. Bor mineraliV. Tuz yatakları
Yukarıdakilerden hangisi I. jeolojik za-manda oluşmuştur?
A) I B) II C) III D) IV E) V
32. Tektonik depremler yerkabuğunun ince oldu-ğu bölgelerde açığa çıkan yıkıcı depremler-dir.
0°
II III
IVV
I
Buna göre haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde tektonik deprem riski en fazladır?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IVD) II ve V E) IV ve V
12345678910111213141516BDACBEBBCAABBDDC17181920212223242526272829303132EBABDCABABDDCCBB
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
25
YAZILI SORULARI – 1
A. Aşağıda verilen soruları yanıtlayınız.
1. Aşağıda Yer’in iç yapısı hakkında bilgiler verilmiştir.I. Katmanlar içerisinde % 67,4 lük pay ile kütle oranı en faz-
la olan katmandır.II. Demir ve nikelden oluşur. Sıcaklığı 6000 °C civarında ol-
masına rağmen üst katmanların yarattığı basınç ile katı haldedir.
III. Kıtasal ve okyanusal kabuk olmak üzere iki kısımdan olu-şur.
Buna göre verilen özelliklerin hangi katmanlara ait olduğunu alttaki boşluğa yazınız.
ÇÖZÜM
2. Dünya’nın yarı çapı 6371 km olup yerkabuğu, manto ve çe-kirdek olmak üzere üç küreden oluştuğu tespit edilmiştir.Ancak insanoğlunun açtığı en derin sondaj kuyusu 10 km ile Rusya’dadır. O halde araştırmacıların Yer’in iç ya-pısı hakkında kesin bilgileri nereden elde ettiklerini ya-zınız.
ÇÖZÜM
3. Levha ne demektir? Levhaların oluşma nedenini yazı-nız.
ÇÖZÜM
4. Levha hareketlerinin sonuçlarını yazınız?
ÇÖZÜM
5. Alfred Wegener’in “kıtaların kayma teorisi”ne göre, kıtalar önceleri tek bir kıta olan Pangea’yı meydana getirirken, me-sozoyik ve senozoyik başlarında parçalanarak birbirinden uzaklaşıp bugünkü görünüşünü aldılar.Buna göre yukarıdaki görüşü destekleyen üç ispat ya-zınız?
ÇÖZÜM
6. Aşağıda bazı jeolojik zamanlarda görülen başlıca olaylar ve-rilmiştir.
I. Dinozorlar bu devirde ortaya çıkmıştır.II. Petrol, tuz, linyit, petrol yatakları oluşmuştur.III. Egeid karasının çökmesi ile Ege Denizi’nin oluşması.IV. Sular ve kayaçların oluşmaya başlamasıV. Pangea denen tek kıta ve Taş kömürü yataklarının oluş-
ması.Buna göre verilen açıklamaların hangi jeolojik zamana ait olduğunu alttaki bölüme yazınız?
ÇÖZÜM
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
26
YAZILI SORULARI – 1
7.
Y
X
Yukarıdaki kesitte gösterilen yer şeklinde X ve Y kavramla-rını açıklayınız.Bu şekilde oluşan Türkiye’deki kıvrım sıradağlarının ge-nel isimlerini yazınız.
ÇÖZÜM
8.
Yukarıdaki kesitte gösterilen yer şeklinin nasıl oluştuğunu, Horst ve Graben kavramlarını açıklayınız.Bu oluşumun en çok hangi bölgemizde görüldüğünü yazınız.
ÇÖZÜM
9. Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yük-selmeler epirojenez olarak ifade edilir.
Buna göre yukarıdaki kesitte gösterilen olayın adını ve nasıl gerçekleşebileceğini açıklayınız?
ÇÖZÜM
10. Depremlerin ve volkanik olayların coğrafi dağılışı ile;
I. Fay hatlarınınII. Genç kıvrım dağlarınınIII. Karstik tabakalarınIV. Levha sınırlarınınYukarıdaki özelliklerden hangisi arasında bir paralellik yoktur?
ÇÖZÜM
11. Tektonik depremlerde yıkım etkisini belirleyen beş fak-tör yazınız
ÇÖZÜM
Çökme
Deniz
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
27
YAZILI SORULARI – 1
B. Aşağıda verilen boşlukları uygun sözcüklerle tamamlayı-nız.
1. Yer kabuğu ..................... ve ............... olmak üzere iki kısım-dan oluşur.
2. Alpler ve Himalayalar ...................... dağ sistemine örnektir.
3. Yüzey volkanizması sonucu oluşan yeryüzü şekillerine ...................., ................., ............... ve volkan konileri örnektir.
4. Volkanların tepe kısmının çökmesi ya da patlayarak parça-lanmasıyla oluşan çukurluğa ................... denir.
5. Yerin merkezine doğru inildikçe yoğunluk .............. .
6. ..................... yer kürenin en dış katmanıdır.
7. Yerkabuğu, bir bütün halinde olmayıp ............... adı verilen parçalardan oluşur.
8. Deniz ilerlemesi ve çekilmesi ......................... olayının sonu-cudur.
9. Yerkabuğunu oluşturan levhalar ile manto arasındaki denge-ye ................... denge denir.
10. En yıkıcı depremler .................... depremlerdir.
11. Yerin derinliklerindeki mağmanın yerkabuğunun zayıf ve kı-rık hatlarından yeryüzüne çıkmasına .................. volkanizma denir.
12. Batolit, lakolit, sill ve dayk gibi şekiller .................. volkaniz-masına ait şekillerdir.
13. Karstik arazilerde yer altındaki boşlukların çökmesiyle ...................... depremleri meydana gelir.
14. Petrol, tuz, linyit, bor yatakları ................. döneminde oluş-muştur.
15. İç kuvvetlerin oluşmasına neden olan dikey yönlü akımlar ....................... katmanında görülür.
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
28
YAZILI SORULARI – 1
C. Aşağıda verilenleri uygun şekilde eşleştiriniz.
1. Aşağıda derinlik volkanizması sonucunda oluşan yer şekille-ri numaralandırılarak gösterilmiştir.
I
II IIIIV
Buna göre, tabloda verilen derinlik volkanizmasına ait yer yerşekillerinin isimlerinin karşısındaki boşluğa şe-kilde verilen numaraları doğru olarak yerleştiriniz.
Batolit (…)Lakolit (…)Sill (…)Dayk (…)
2. Aşağıdaki tabloda iç kuvvetlere ait şekiller ve bu şekillere ait kavramlar karışık olarak verilmiştir.Buna göre, şekillerin önündeki numaraların hangi kav-rama ait olduğunu noktalı boşluklarla uygun şekilde eş-leştiriniz.
I
Çökme
Yükselme
Kalkan volkan (…)
II
Çökme
Yükselme
Horst - Graben (…)
III
Çökme
Yükselme
Antiklinal -Senklinal (…)
IVÇökme
Yükselme
Regresyon (…)
V
Çökme
Yükselme
Tabakalı volkan (…)
VI
Çökme
Yükselme
Transgresyon (…)
D. Aşağıda verilen cümlelerden doğru olanların başına (D) yanlış olanların başına (Y) yazınız.
1. Kıvrılma sonucunda yükselen yapıya senklinal denir.
2. Levha hareketleri sonucunda yeni okyanuslar, yeni kı-talar, sıradağlar ve volkanik dağlar oluşur.
3. İstanbul ve Çanakkale boğazları mesozoyik dönem-de oluşmuştur.
4. Kırılma sonucunda çöken kısma Horst denir.
5.Volkanik arazilerde yer altında biriken gazların büyük bir basınçla patlama şeklinde yüzeye çıktığı yerlerde oluşan çukurlara maar denir.
6. En fazla can ve mal kaybına yol açan deprem volka-nik depremdir.
7. Türkiye'de Diyarbakır'da yer alan karacadağ kalkan volkana örnektir.
8. Türkiye'nin en yüksek dağı olan Ağrı dağı, tabakalı volkan konisine örnektir.
9. İstanbul ve Çanakkale boğazları senozoyik dönem-de oluşmuştur.
10. Deprem şiddeti dış merkezden uzaklaşıldıkça artar.
11. Yer kabuğunun katmanlarından olan sial kıtasal ve okyanusal kabuğun altında kesintisiz devam eder.
12. Türkiye'de en fazla can ve mal kaybına neden olan deprem tektonik depremdir.
13. Orojenez sonucunda yükselen kısımlara antiklinal denir.
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
29
A. Aşağıda verilen soruları yanıtlayınız.
1. Püskürük kayaçlar nasıl oluşur ? Açıklayınız.
ÇÖZÜM
2. Başkalaşarak oluşmuş kayaçlardan 4 tane yazınız.
ÇÖZÜM
3. Tortul kayaçları oluşumlarına göre sınıflandırınız.
ÇÖZÜM
4. Peribacalarının ve Tor topoğrafyasının oluşumunda et-kili olan kayaçları yazınız.
ÇÖZÜM
5. İnsanlar, ilk çağlardan beri kayaçlardan nasıl yararlan-mışlardır? Açıklayınız.
ÇÖZÜM
6. Petrol nasıl oluşmuştur? Açıklayınız.
ÇÖZÜM
B. Aşağıda verilen boşlukları uygun sözcüklerle tamamlayı-nız.
• Volkanizma• Fosil• Tabakalı• Yerşekli• Mermer• Polye
• Organik• Peribacası• Karstik• Sedimenter• Püskürük• Başkalaşım
1. ……………………. sonucu lavların yerkabuğunun dışına çı-kıp soğuyup katılaşması ile dış püskürük kayaçlar oluşur.
2. Kayaçların içindeki canlı kalıntılarına ……………… denir.
3. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçların bulunduğu alanlarda alçak ve belirgin olmayan …….....…………. oluşur.
4. Tortul kayaçlar ………………… bir yapıya sahiptir.
5. Sıcaklık ve basınç altında değişime uğrayarak oluşan ka-yaçlara …………………….. kayaçlar denir.
6. Kalkerin metamorfizmaya uğraması sonucunda ……………………… oluşur.
7. Kömür türlerinin tümü ………………………. tortul kayaçtır.
8. Tüflü arazilerde tüflerin akarsular tarafından aşındırılması sonucu ………………………. oluşur.
9. Kimyasal tortul kayaçlara …………………… kayaçlarda de-nir.
10. Tortul kayaçlara ........................ kayaçlarda denilmektedir.
11. Karstik arazilerde erime sonucu oluşan geniş düzlüklere ……………………….. denir.
YAZILI SORULARI – 2
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
30
YAZILI SORULARI – 2
1. Aşağıdaki şemada Kayaç Döngüsü gösterilmiştir. Boş kutucuklara “erime, ayrışma ve aşınma, sıkışma ve çimentolaşma, sıcaklık ve basınç, soğuma ve katılaşma” ifadelerini uygun şekilde yerleştiriniz.
2. Aşağıda tabloda verilen özelliklerin hangi kayaçlara ait olduğunu bularak uygun şekilde işaretleyiniz.
Özellikler
Baza
lt
Taşk
ömür
ü
Gra
nit
Mer
mer
Trav
erte
n
Kum
taşı
Gna
ys
Tüf
1 Magmanın yer kabuğunun dışında soğumasıyla oluşmuştur.
2 Su içinde kolay çözünebilen minerallerin suyun buharlaşması sonucunda çökelerek birikmesiyle oluşmuştur.
3 Bitki ve hayvan kalıntılarının yerin derinliklerinde birikmesi sonucunda oluşmuştur.
4 Tortul kayacın yerin derinliklerinden yüksek, sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşmuştur.
5 Mantodan çıkan magmanın yer kabuğunun içinde soğumasıyla oluşmuştur.
6 İç püskürük kayacın yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşmuştur.
7 Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin çukur yerlerde zamanla birikip katılaşmasıyla oluşan tortul taştır.
8 Peri bacalarının oluşumunda rol oynayan kolay aşınabilen dış püskürük taştır.
Magma PüskürükKayaçlar
BaşkalaşımKayaçlar
Tortullar
Kumtaşı
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
31
UYGULAMA ALANI
YUKARIDAN AŞAĞIYA1. Toros ve Kuzey Anadolu Dağları’nın oluştuğu senozoyik
zamanın bölümü.2. Karaların çökmesi sonucu deniz seviyesinin yükselmesi.3. Yerkabuğunun yoğunluğu daha fazla olan okyanusal ka-
buğun kısaltması.4. Yerkabuğunun büyük kırık parçaları.5. Dünya’nın iç yapısını oluşturan kızgın sıvı kısım.6. Derinlik volkanizmasında magmanın bir damar aracılığıy-
la tabakalar arasına sokulması sonucu oluşan mantara benzer şekil.
7. I. jeolojik zamanda oluşmuş tek parça hâlindeki büyük kı-tanın adı.
SOLDAN SAĞA1. 1915 yılında Alfred Wegenar tarafından ortaya atılan ku-
ramın adı.2. İlk kıvrım dağları ve taşkömürü yataklarının oluştuğu za-
man.3. Orojenez sonucunda kırılarak çöken ovalar.4. Kıtaların çok yavaş bir şekilde geniş alanlarda yükselme
ve alçalma hareketi.5. Hindistan Levhası ve Avrasya Levhasının çarpışmasıyla
ortaya çıkan en yüksek sıradağlar.6. Kıvrım Dağ sistemlerinin genel adı.7. İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Ege Denizi’nin oluş-
tuğu Senozoyik dönemin günümüze yakın bölümü.
73
4
6
5
6
7
1
1
2
3
2
5
4
ÖRNEKTİR • M
UBA YAYINLARI
Recommended