Srednjovekovna Bosna

Srednjovekovna

BosnaZemlja siromašna

sredstvima ali bogata nevaljalstvom – Grgur IX(prva polovina XIII veka)

Periodizacija (po S. Ćirkoviću)

• Obrazovanje bosanske države (X-XII vek)• Borba za očuvanje samostalnosti

(1180-1250)• Prevlast Ugarske i Šubića (1250-1322)• Uspon i širenje Bosne (1322-1391)• Nadmoć oblasnih gospodara (1391-1422)• Učvršćivanje kraljevske vlasti (1422-1454)• Slom bosanske države (druga pol. XV

veka)

Oblasti srednjovekovne bosanske države

• Uža Bosna (Vrhbosna i okolne župe, sliv reke Bosne)

• Usora i Soli (današnja severoistočna BiH, od grada Tuzle do reke Save)

• Donji Kraji (današnja bosanska Krajina, sliv reke Vrbas)

• Završje (današnja jugozapadna BiH, Livno, Duvno, Glamoč)

• Hum/Zahumlje (današnja Hercegovina, pod bosanskom krunom od poč. XIV veka)

Izgubljeni početak

• Postanak obavijen neprozirnim velom tišine – mračni vekovi (VI-X)

• kada izvori ćute šarlatani govore• Konstantin Porfirogenit (pol. X veka) je

navodi kao zemljicu Bosnu, u okviru tadašnje države Vlastimirovića

• Pod vlašću raškog arhižupana, zasigurno, do smrti Časlava Klonimirovića (oko 969. g.)

• Periodi hrvatske, dukljanske, ugarske i napokon vizantijske dominacije

Trnovitom stazom emancipacije

(Emancipacija – oslobađanje od položaja zavisnosti i sticanje

samostalnosti pojedinca ili društvene grupe)• Od 1138/9. g. Bosna/Rama u intitulaciji

ugarskih kraljeva; kao bosnensem ducatum (herceštvo bosansko) darovana kraljevom malodobnom sinu Ladislavu

• Prvi imenom poznati domaći ban – Borić (oko 1154. – oko 1163. g.); ugarski vazal/saveznik u ratu sa Vizantijom

• Ban – bosanska vladarska titula do proglašenja kraljevstva 1377. g.

• Napomena Jovana Kinama – reka Drina odvaja Bosnu od ostatka Srbije ali tamošnje stanovništvo ima sopstvenog vladara i običaje

Ban Kulin (pre 1180 – posle 1204)

Kulinova vladavina

• Savremenik Stefana Nemanje, i poput njega, štićenik Manojla I Komnina (1143-1180)

• Brakom povezan sa Nemanjićima, Miroslav Humski oženjen je sa njegovom sestrom

• Saveznik Stefanu Nemanjiću u borbi sa Vukanom

• Oklevetan kao jeretik• Abjuracija (Izjava) na Bilinom polju 1203.g.• Vladar dobre uspomene – Od Kulina bana i

dobrih dana

Kulinova povelja Dubrovniku iz 1189. g.

Tekst povelje na jeziku primaoca, vulgarni

latinitet jadranske obale

Ban Matej Ninoslav (oko 1233 – oko 1250)

• Ban u doba najmučnijih iskušenja; više puta poražen, nikada slomljen

• dve decenije ugarsko-bosanskog ratovanja• Krstaški pohodi sa papskim blagoslovom • herceg Koloman• Tatarska provala 1241/42. g.• Prvi bosanski iskorak ka Jadranu; splitsko-

trogirski rat 1243. g.• Kratkotrajna pokornost Beli IV 1244. g.

Kralj ugarske Bela IV

Papski lek za jeresPobijte ih sve, Bog će, već,

prepoznati svoje

Crkva bosanska, misteriozna saputnica

bosanske države• Glasine o bosanskoj jeresi koje

neće utihnuti sve do propasti Bosne

• Prvi optužen Kulin• Istu stigmu nosiće svi bosanski

vladari do Stefana/Stjepana Tomaša (1443-1461)

• Da li su Bošnjani zaista jeretici?

Širenje dualistiškog nauka

Dualizam

• Dualizam (Dvojstvo) – teološki sistem koji uči o postojanju dva jednaka, večito suprotstavljena načela, Dobra i Zla

• Zlo je tvorac svega materijalnog, opipljivog, Dobro, pak, samo onog duhovnog

• Apsolutni i umereni dualizam• Hrišćanstvo kao maska• Pavlićani, bogumili, katari, patareni

Crkva bosanska, dualistička crkva ili ne?

• Krstjani• Psevdo monaške zajednice – hiže• Hijerarhija: Djed/Jepiskup, Gost, Starac• Značajna društvena uloga• Bosanski brak• Pitanje oko koga su se lomila, a i dalje

se lome, istoriografska koplja• Izuzetan primer akademske

kontroverze

Šubići

• Bribirski knez Pavle Šubić, posle smrti Ladislava IV Kumanca (1290) gospodar Dalmacije, Hrvatske i dobrog dela Bosne

• Zastupnik anžujskih pretenzija• “Sremski” kralj Dragutin vlada nad

severoistočnom Bosnom• Predstavnik domaće dinastije, Stjepan I

Kotromanić, venčava Jelisavetu, Dragutinovu kćer

• Izmirenje; mladi ban Stjepan II štićenik Mladena II Šubića

Vladarski zamak Bobovac

Ban Stjepan II Kotromanić (1314-1353)

• U prvim godinama banovanja veran vazal Karla I Roberta i aktivan učesnik u hrvatskim feudalnim obračunima

• Prvi uspesi; nametnuo bansku vlast Donjim krajima, Cetinskoj krajini i Završju; do 1326.g.

• “rasap” Branivojevića i početak bosanskog prodora u Hum

• 1329. g. poražen u Polimlju od mladog kralja Dušana ali njegove tekovine u Humu opstale

• “Gospodar od Save do mora i od Cetine do Drine

Srednjovekovno oružje

Druga pol. Stjepanove vladavine

• Energična dalmatinska politika Lajoša I

• Nešto samostalnije delovanje Stjepana II i kontakti sa Venecijom

• Neuspešno mletačko posredovanje oko Huma

• 1350. g. Dušanov pohod u Hum i Stepanov kontraudar/ oblast trajno ostaje pod bosanskom krunom

Luj/Lajoš/Ludvig I AnžujacKralj Ugarske i Poljske

• 1342-1382• Ratnik• Napulj, Venecija,

Srbija, Zlatna horda

• Zakonodavac• Osnivač

univerziteta u Pečuju

Društvo srednjovekovne Bosne

• Vladarska dinastija Kotromanića• seniorat• Arhaični društveni odnosi• Uticajan državni sabor – rusag –

“sva Bosna”• “Dobri Bošnjani”• “vjera gospodska” i “verna služba”

Ban i kralj Tvrtko I Kotromanić (1353-1391)

• Sin Vladislava, Stjepanovog brata i Jelene Šubić

• Tokom prvih godina potisnut nazad, u stare bosanske granice

• Lajoš I ga potvrđuje 1357.g. ali izuzima ispod njegove vlasti Završje i Hum

• Ponovo se potežu stare optužbe o bosanskoj jeresi

Izmenjene okolnosti

• Suton srpskog carstva• Zadarski mir 1358. g.• Ratovi besne oko Bosne• Dva, iznenadna, ugarska pohoda

na Bosnu; jul i septembar 1363. g.• Soko na Plivi i Srebrenik

Zamak Srebrenik

Srebrenik

Nova iskušenja

• Naznake feudalne anarhije; pravna nesigurnost u bosanskim zemljama

• Dabišići, Miltenovići i dr.• Prevrat i zbacivanje 1366. g.• Ban Vuk Kotromanić• “milošću” Lajoša I vraćen 1366/7. g

Konsolidacija i osvajački poduhvati

• “rasap” župana Nikole Altomanovića 1373. g.

• Knez Lazar, ban Tvrtko i Nikola Gorjanski, ban Mačve

• plen: gornje Podrinje, Polimlje i Gacko• Rat sa Balšićima 1377. g. i

zauzimanje Konavla, Trebinja i Dračevice

Kralj Stefan Tvrtko• praunuk Dragutina Nemanjića, pripadnik

drevne loze i gospodar zapadnih srpskih oblasti• Obnovitelj a ne osvajač zemlje svojih

“praroditelja” Nemanjića• “ideolog” logotet Vladoje• Krunisanje “sugubim” vencem, jesen 1377. g.,

najverovatnije u Mileševi• “po milosti božijoj kralj Srbljem, Bosni i Pomorju

i Zapadnim stranama”

Kraljevski potpis

Tvrtkov zlatnik

Silazak na obalu

• 1382. g. podizanje Novog (dan. Herceg Novi); zamišljen kao “solni” trg

• Iste god. umire Lajoš I, iza kog ostaju Elizabeta i Marija, Tvrtkove “predrage sestre”

• Do 1385. g. uspostavljena bosanska vlast nad Kotorom i trgom Drijeva

• “sestre” potvrđuju

Kotor

Cataro

Ušće Neretve

Ragusa

Dubrovnik

• Nastao u doba slovenskih provala

• Lausa i Dubrovnik• Priznavao vlast Vizantije,

Venecije i Ugarske• Trgovački portal

Uređenje

• Knez – rector• Veće umoljenih – consilium

rogatorum• Malo veće – consilium minus• Veliko veće – consilium maius• Pučani i vilani

Tributi

• Mogoriš• Svetodmitarski• Stonski

• Pogranični sud - stanak

Kneževa palata

Gospodar Dalmacije i Hrvatske

• Karlo Drački (rođak) versus Žigmund Luksemburški (verenik)

• Ubistvo u Budimu i zatočeništvo u Novigradu 1386. g.

• Tvrtko u taboru Ladislava Napuljskog

• Osvajanje Klisa i ultimatum dalmatinskim komunama 1387. g.

Žigmund Luksemburški

• Rimsko-nemački car• Kralj Ugarske i

Češke• 1387-1437

Vrhunac i smrt

• Borbe sa Turcima 1388/9. g.; na Bosnu ih uputio Đurađ Stracimirović Balšić

• Potčinjavanje Splita, Trogira, Šibenika i ostrva (Brač, Hvar i Korčula) 1390. g.

• Rex Rassie, Bosnae, Dalmatiae, Croatiae Maritimeque

• Pregovori, nedovršeni, sa Žigmundom• Preminuo 10. III 1391. g.

Stefan Dabiša i uspon velikaških rodova

• Kralj Stefan Dabiša Kotromanić (1391-1395)

• Ishitrenost Sankovića• Sukob sa hrvatskim plemstvom• Sporazum kod Dobora 1394. g.• interregnum; Kraljica Jelena-

Gruba (1395-1398)

Ugarsko-bosansko ratovanje

Prevlast magnata

• Kontrolisani haos i “vetrokaz” politika

• Hrvatinići, Pavlovići, Kosače• Kralj Stefan Ostoja (1398-1404

i 1409-1418); favorit magnata• najmoćnija ličnost u zemlji

herceg Hrvoje Vukčić Hrvatinić

Herceg Hrvoje Vukčić

• Herceg splitski, gospodar Donjih Kraja i Ladislavljev ban Hrvatske i Dalmacije

Bosna oko 1412. g.

Asimetričnost vazalnih odnosa

• Primer I: rezervacija vernosti; 1393. g. Hrvoje Vukčić se potčinjava direktno Žigmundu ali uz uslov da svoju vojnu službu ne mora vršiti protiv svog dotadašnjeg “gospodina” kralja Dabiše

• Primer II: 1403.g. Ladislav Napuljski imenuje Hrvoja kraljevskim namesnikom u Hrvatskoj, Dalmaciji i Bosni; kao namesnik Hrvoje je nadređen kralju Ostoji a kao bosanski velikaš, pak, nalazi se u podređenom položaju prema njemu.

Doba razuzdanog haosa

• Dubrovački opis: “ Od potopa svijeta nije se toliko svet smel i vrtel koliko sade.”

• Rat svih protiv svih• Žigmund, Turci, Venecija,

Dubrovnik, bosanski kralj i velikaši u nerazmrsivom, krvavom kolopletu

Ubistvo kneza Pavla Radenovića

• Najilustrativnija epizoda; leto 1415. g.• Zamislio kralj Ostoja, organizovao

Sandalj Hranić a izvršilac Vukmir Zlatonosović

• Ishod: borba Pavlovića i Kosača do istrebljenja

Odbrana i poslednji dani

• Kralj Stefan Tomaš (1443- 1461) i herceg Stefan Vukčić Kosača

• Duga senka Mehmeda II Osvajača• Predaja Smedereva 1459. g.• Stefan Tomašević (1461-1463), poslednji

Kotromanić na bosanskom tronu• Pohod 1463. g.; predaja St. Tomaševića

kod Ključa i njegovo pogubljenje• Hercegova oblast nastavlja otpor

Blagaj, uporište Kosača

Last king of Bosnia

Kraljica Katarina, žena Stefana Tomaša i kći

hercega Stefana