View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
treatment August 2011Magazine of the Treatment Action Campaign
I mani a hlayisaka?
Tinhenha ta N’walungu Vupeladyambu: Marije Versteeg u vika ku suka eka tindhawu ta
vuamukeri ta nhlayiso wa rihanyo
Rihanyo ri ta emakaya: Pholisi yintshwa yi tshembhisa ku cinca muganga wa ka n’wina
Sayense yintshwa: Vutshunguri ka ha ri na nkarhi swi hunguta ku tluleriwa
2
Equal Treatment is published by the Treatment Action Campaign.
Muhleri: Marcus Low
Muhleri wa swifaniso: Andrea Zeelie
Muhleri wa khopi: Cathy Goudie
Vanghenisi va xandla: Nosizwe Mbebe, Marije
Versteeg, Elizabeth Vale, Simonia Mashangoane,
Thandeka Vinjwa, Elizabeth Mills, Mary-Jane Matsolo,
Adam Malapa, Catherine Tomlinson
Vuteki bya xifaniso: Kali van der Merwe, Vuyokazi
Matiso, Marije Versteeg, Simonia Mashangoane,
Elizabeth Glaser Pediatric AIDS Foundation, Ryan
Varga, Thandeka Vinjwa, Chelsea Maclachlan, Jean-
Pierre Zeelie, Médecins Sans Frontières, Samantha
Reinders, Matt Tomalty, Adam Malapa, Luckyboy
Mkhondwane
Swikhenso swo hlawuleka eka Marije Versteeg na
Richard Cooke ku suka eka Rural Health Advocacy
Project, kuya eka Nolitha Tsilana wa Lizo Nobanda
Centre eKhayelitsha, eka Jack Lewis wa Community
Media Trust na le khale ka muhleri wa Equal Treatment
Nathan Geffen.
Muhangalasi: Market Insertion Bureau
Vukhavisi: Designs4development, www.d4d.co.za
Vukandziyisi: CTP Book Printers
Vuhundzuluxi: Bohle Conference and Language
Services
TAC yi timiserile ku nyika vanhu lava nga na HIV,
mindyangu ya vona na vahlayisi marungula laya
faneleke yo mirhi leyi nga hlayisaka vutomi na
vutshunguri. TAC na varhangeri va yona va tiyimerile
hi voxe eka vumaki bya swa mirhi xikan’we na tifeme
ta mirhi ya xintu na yin’wana, naswona byi ri hava ku
tsakela eka swa timali eka vona.
Nkandziyiso lowu wa Equal Treatment wu seketeriwa
hi Global Fund ku lwisa AIDS, Rifuva (Turbuculosi) na
Malariya hi Oxfan Australia
Magazini lowu wu tlhela wu kumeka hi Xitsonga,
Xixhosa na Xizulu.
U nga kuma nkandziyiso lowu na wa khale wa
Equal Treatment eka www.tac.org.za/community/
equaltreatment/
Kherefu ya Poso: PO Box 2069, Cape Town 8001
Kherefu ya Ndhawu: Westminster House, 122
Longmarket Street, 3rd Floor, Cape Town 8000
Riqingho: 0861 END HIV
Fax: +27 21 422 1720
Webusayiti: www.tac.org.za
Tihofisi ta Xifundzantsongo ta TAC
Xifundzhantsongo xa Khayelitsha: 021 364 5489
Xifundzhantsongo xa Ekurhuleni: 011 873 4130
Xifundzhantsongo xa Lusikisiki: 039 253 1951
Xifundzhantsongo xa Pietermaritzburg: 033 394 0845
Xifundzhantsongo xa Gert Sibande: 017 811 5085
Xifundzhantsongo xa Mopani: 015 307 3381
Xiphiqo na pholisi Vahlayisi lava kumekaka emakaya a va
khensiwi swi enela no seketeriwa switsongo
na le ka ndlela ya rihanyo. Marije Versteeg
u endzela ntlawa wa vahlayisi va tinhenha
eN’walungu Vupeladyambu ku yingisela
switori swa vona. Ku landzela, hi hlamusela
timhaka ta nkoka ta pholisi yintshwa ya
mutirhi wa rihanyo wa muganga.
Nkandziyiso wa 39 – Mhawuri 2011Xitsonga
VuNdzeNi
mapheji ya 1–11
Nhlayiso wa rihanyo lowu tirhaka Tliliniki yin’we eGert Sibande yi fikelerile
mpimo wa le hansi wa vanhu lava a va tlula
ku nwa mirhi. Simonia Mashangoane u
famba a lavana na xihundla xo humelela.
Kutani, hi tisa mahungu yo nyanyula ya
tiphurojeke ta MSF eKhayelitsha na Malawi
na Adam Malapa u tshama siku a landzelela
mutirhi wa nhlayiso wa TAC eMopani.
mapheji ya 12–23
mapheji ya 12–23
ku tirha nkarhi wo engetela hi madokodela na sayenseEndzhaku ka loko Catherine Tomlinson
u vika hilaha madokodela man’wana ya
yivela xiyenge xa rihanyo, hi langutisa eka
leswi humeleleka swa sayense swimbirhi.
Vona leswaku u hlaya nhlamuseloi ya
hina yo kongoma ya xikambelo xa HPTN
052. Naswona loko u hlangahlanganile hi
swikambelo swo sungula swo hlangana na
prophylaxis, u nga kayeli xitsalana lexi eka
pheji 27.
1
ku hakeriwa. Loko u tekela ehlokweni leswaku
ti-CHW hakanyingi i vahlayisi va mindyangu,
muholo a wu ringanangi. Ti-CHW leti ti tlhela ti
languteriwa ku famba mimpfhuka yo leha hi milenge
va landzelela lava tlulaka ku teka mirhi no endzela
emakaya ya vona, ku ri hava mali ya mpfuneto ya
xifambo kumbe xifambo xa mfumo ku va yisa eka
tindhawu leti.
Pholisi yintshwa ya mutirhi wa rihanyo wa
muganga yi kongoma ku ololoxa swiphiqo leswi
hi ku hlanganisa ximfumo ti-CHW eka xiyenge xa
swa rihanyo. Mfumo wu fanele ku lagutisa eka
Nongonoko wa TAC wo dyondzisa nsirhelelo na
vutshunguri tanihi mojulu wa hi ndlela yo simekiwa
muxaka lowu wa mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo
ra muganga. Nongonoko wu katsa ku langutisa
ka matimba eka vanhu lava swi kotaka, va nyikiwa
vuxokoxoko bya ntirho wa vona, ku hakeriwa muholo
wa kahle, lowu nga cincacinceki no nyika swiyimo
swa kahle swa le ntirhweni.
Swi tlhela swi ri swa nkoka swinene leswaku pholisi
yintshwa ya CHW yi fanele ku seketeriwa hi timali.
Kuva endlelo leri ri ta tirha, miholo yi fanel eku
tlakuka naswona ti-CHW ti fanele ku kota ku hlayiwa
kuva ti hakeriwa hi nkarhi. Hinkwaswo leswi swa
fambisana na swiyenge swo kambela na mintla yo
vonaka ya vutihlamuleri.
I swa nkoka swinene ku tlhandlekela eka ntirho
nhluvukiso wa vuleteri na vuswikoti. Ku fanele kuva
na ku tekela enhlokweni vuleteri lebyi pasisiweke
na minkateko ya ntumbuluko wa vuswikoti. Ku
fanele ku tlhela ku ri na ku amukela vuswikoti lebyi
kumiweke hi TAC ti-PTLP na lava nga le ka mintirho
yo fana, ku endlela leswaku vanhu lava va nga
nghenisa xandla xa nkoka eka endlelo rintshwa.
Swi olovile: loko mfumo wu hlayisa ti-CHWs, ti-CHW
ti ta hlayisa rixaka.
Nosizwe Mbebe, Mutirhi wo Dyondzisa ku Sirhelela
na Vutshunguri wa TAC Prevention
Hi mina Nosizwe Mbebe. Ndzi velekiwe emugangeni
wa Malangeni eLusikisiki, xifundzeninkulu
xa Kapa Vuxa. Ndzi joyinile Treatment Action
Campaign (TAC) hi 2005 naswona endzhaku u
hlawuriwile ku va Muhlanganisi wa Vamanana va
Xifundzantsongo. Hi 2006 TAC yi ndzi thorile tanihi
Mutirhi wo dyondzisa hi ku Sirhelela na Vutshunguri
(Prevention and Treatment Literacy Practitioner
(PTLP). Hi nkarhi wolowo a ku ri vanhu vanharhu
ntsena lava a va tirha tanihi ti-PTLP ku seketela
xifundzantsongo hinkwaxo xa Lusikisiki. Kutani hi
2007 ndzi ve muleteri wo dyondzisa hi ku sirhelela na
vutshunguri.
Xiphemu xa ntirho wa mina i ku nyika mahungu a
xisayense hi HIV/AIDS eka swirho swa muganga
leswitirisaka vukorhokeri bya nhlayiso wa rihanyo
eka titliliniki. Ndzi tlhela ndzi nyika dyondzo yo
sirhelela na vutshunguri eka marhavi ya TAC
endhawini ku nyika matimba eka vadyondzisi va
tintangha (peer educators). Nkarhi wun’wana ndzi
dyondzisa HIV/AIDS na TB eswikolweni kumbe
makhotso, etinhlengeletanini ta miganga na le
xiyenge lexi nga na ku tsakela xihi na xihi kumbe
nhlangano – hambi ku ri mindyangu leyi lavaka
nseketelo. Ndzi tlhela ndzi vulavula eka xitici xa
rhediyo ya muganga.
Ku engetela, ndzi endla minongonoko yo fikelela
eswibedlhele na le ka tindhawu laha ku nga hava
marhavi ya TAC kumbe swiyenge ku seketela vanhu
va miganga. Ti-PLTP ti tala ku hundzuluxa mahungu
ya vutshunguri kuya eka tindzimi ta muganga ku
endlela leswaku vanhu va ya fikelela eka miganga ya
matiko xikaya. Ntirho wa mina tanihi PTLP ya TAC
wa fana na lowu wa vatirhi va rihanyo va muganga
(ti-CHW) endhawini. Hambiswiritano swi tikomba
TAC yi ri na ntshikelelo eka ku twisisa sayense ya
HIV na TB no hlamusela leswi eka vanhu.
Ti-CHW ti languteriwa ku tirha mahlori. Hambi leswi
va hakeriwaka kwalomu ka R1,300 hi n’hweti – ku
languteriwa leswaku ku hava xiphiqo lexi va sivelaka
VuhleriXifaniso hi Vuyokazi Matiso.
2
Tinhenha ta N’walungu Vupeladyambu
PHOL
ISI Y
A HCW
3
Bertha wa makumenharhu-tsevu hi vukhale u tikomba a tsakile no titlonya loko
hi hlangana na yena kusuhi na muti wa yena lowu a ti enndleleke wona hi switina
exifundzenintsongo xa matiko xikata eN’walungu Vupeladyambu. Hi lo famba ku
ringana awara ehansi ka dyambi ro hisa hi gondzweni leri nga fambekiki, kutani
ndzi sungula ku pfimba ehansi ka nenge wa mina.
Bertha a n’wayitela eka Rosina, muhlayisi wa le makaya wa nhlangano lowu
kumekaka emugangeni (CBO). “Loko hi hlangana hi 2004, nhlayelo wa CD4 ya
mina a ku ri 5, a ndzi tshama ndzi ri embedweni no vabyela ku fa. [Rosina] u
ponisile vutomi bya mina. U ndzi yisile etliliniki, a ndzi khansela no ndzi seketela.
U vone leswaku ndzi nwa mirhi ya mina,” ku vula Bertha. Namuntlha nhlayelo wa
CD4 ya yena i 396 no tlakuka hi xihatla. Rosina a nga lo ponisa vutomi bya Bertha
ntsena, u tlhele a ponisa manana wo tihlayisela vana va yena vanharhu.
Swo fana swi languteriwile eka ndyangu wa Mpho, un’wana wa muvabyi wa
Rosina. Mpho u na TB, kambe hambi leswi a nga le ka vutshunguri bya tsevu wa
tin’hweti, a nga antswi. U tshama a etlele no tshama exinyameni, exidakanini xa
tikamara timbirhi laha ku tshamaka tsevu wa vanhu. Hi siku leri hi endzeke ha
rona, nhwana wa yena wa malembe manharhu na ntukulu wa yena wa mune wa
malembe a va etlele ekamareni yin’we enkumbeni ehansi. Ka ha ri nhlikanhi, kabe
vana a va si fihlula. Ndyangu wu hanya hi mudende lowu kumiwaka hi tatana
wa Mpho, naswona sweswi wun’we wa vaa u rhijisitarile ku kuma mudende wo
wundla n’wana.
“Ku hava leswi hi nga swi endlaka,” ku vula Chelina, muhlayisi un’wana, “ringeta
ku swekela ndyangu hinkwawo no khutaza manana ku vuyela etliliniki.” Kambe ku
hava mali ya xifambo, naswona vahlayisi i swisiwana hi voxe.
Chelina, Rosina na Selina va tala ku famba tiawara to tala emun’wini ku endzela vavabyi. Xifaniso hi Marije Versteeg.
Vahlayisi lava kumekaka emakaya va ponisa vutomi ematiko xikaya ya xifundzankulu xa N’walungu
Vupeladyambu. Marije Versteeg ku suka eka Rural Health Advocacy
Project u yil eku hlangana na van’wana va vanhu lavo hlamarisa.
PHOL
ISI Y
A HCW
4ab
Vahlayisi lava tirhelaka CBO leyi, leyi sunguriweke
2002, va amukela mali yo ringana R1,100 ku suka eka
Ndzawulo ya Rihanyo. Hambiswiritano, muholo a wu
vi kona nkarhi hinkwawo kasi nkarhi wun’wana wu
tlula n’hweti. Loko ndzi endzela CBO eku sunguleni
ka Mudyaxihi, vahlayisi a va nga si kuma muholo
ku sukela hi ti 4 Nyenyankulu. Ejente ya vatirhi yi
thoriwile ku hakela muholo kambe vahlayisi a va
nga tivi ejente. Loko va tihlanganisa na Ndzawulo
ya Rihanyo ku vutisa leswaku va ta kuma rihi mali
ya vona, nhlamulo a yi nga twali “sweswi”. Eka
lembe leri hundzeke vanharhu eka khumen’we wa
vahlayisi lava thoriweke hi CBO leyi va tluriwile hi
moholo ya tin’hweti tinharhu. Ku fikela sweswi ku
hava nhlamuselo ya leswi, naswona ku hava mali leyi
hakeriweke.
Annah, un’we wa lava khumen’we, u hlamusela
tihakelo leti nga twisisekiki evuton’wini bya yena”
“Ndzi na ntlhanu wa vana. Nkarhi wihi na wihi loko
ku ri nkarhi wa muholo ndzi va na ntshikelelo wa
miehleketo. Ku hava siku leri ndzi holaka ha rona.
Xana ndzi ta hola n’hweti leyi? Vana va mina va
ndzi vona ndzi ya entirhweni siku na siku, kambe
emakumu ka n’hweti: ku hava mali. Swi vanga
nkwetlembetano endlwini. Munhu u lava jazi ra
xixika, un’wana u lava maburuku. Ndzi hluleka ku
kunguhatela emahlweni; a ndzi nge xavi nchumu
hi xikweleti, naswona ndza kayakaya ku hakela
sosayithi ya swa mafu. Ndzi famba mpfhuka wo
leha hi milenge masiku hinkwawo kambe nkarhi
wun’wana ndzi pfumala na tintanghu ta kahle”.
Frans, muhlayisi loyo a veke na nhlangano lowu
ku sukela loko wu sungurile, u hlamusela leswaku
minxavo ya swakudya yi tlakukile, naswona R1,100
hi n’hweti a yi enelangi. Vahlayisi va twa onge R3,000
a yi ta antswa. A va fikeleli ku va na mpfuneto wa
swa mirhi naswona va tshembhela, leyi talelaka hi
ku pfumaleka ka mirhi. Loko Ndzawulo ya Rihanyo
ya ha ku kambela vatirhi no endla nsivela mavabyi
etliliniki, vahlayisi a va nga katsiwangi, tanihi leswi
a va tekiwa va ri vatirhi va Ndzawulo ya Rihanyo.
Ku yisa emahlweni, hambi leswi TB ku nga xiphiqo
lexikulu eka muganga lowu sweleke, vahlayisi a va
nyikiwi xipfala-nghohe xa TB.
Entiyisweni, vahlayisi lava a va tirha ku ri hava
switirhisiwa swa nhlayiso wa le kaya ku sukela hi
Khotavuxika 2010. Khale, a hi kota ku tshungula
vavabyi pava nga na swiphiqo swo fana na swilondzo
swa le mbedweni na swilondzo swa le non’wini. A
va nga ha swi koti ku endla leswi; mphakelo lowu a
va ri na wona i swimandlamandla, na tikhondom leti
a va tiphakela. Hofisi ya muganga ya Ndzawulo ya
Rihanyo yi va byele leswaku va landza switirhisiwa
hi voxe ehofisini ya xifundzantsongo, kulenyana
eka mpfhuka wa 100km. Tliliniki ya muganga, leyi
vahlayisi va yi endzeleka mpundzu wun’wana na
wun’wana wa Musumbuluko ku hundzisela vavabyi
vantshwa, yi pfumala ndhawu ya vuhlayiselo bya
switirhisiwa.
Xiyimo lexi a xi xoxe: a hi xa xifundzantsongo lexi,
a hi xa xifundzankulu lexi, a xi tiko leri. Etikweni
hinkwaro, vahlayisi vo tala a va hakeriwi swi enela, a
va seketeriwi naswona a va tekeriwi enhlokweni.
“Nkarhi wun’wana hi tirhisa mali ya hina, ku xava swakudya kumbe kuhakela xifambo, kambe
na hina hakayakaya.”
Hambi a tirha eka swiyimo swo tika, mutirhi wa nhlayiso wa le makaya Selina a n’wayitela eka ntirho wa yena. Xifaniso hi Marije Versteeg.
Ku tiyimisela ka Rosina na nseketelo wo pfuna Bertha ku hanya vutomi byo tsakisa bya kahle. Xifaniso hi Marije Versteeg.PH
OLIS
I YA H
CW
5
Mbalango wo tlhontlhaTanihi xiphemu xo pfuxeta Nhlayiso wa Rihanyo ra
Phurayimari (Nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari) (PHC)
xo rhangeriwa hi Ndzawulo ya Rihanyo, xiyenge xintshwa
xa mutirhi wa rihanyo xi ta vumbiwa, ‘mutirhi wa rihanyo
wa muganga’. Vatirhi va rihanyo va muganga va ta thoriwa
hi mfumo naswona va languteriwe ku amukela muholo a
kahle nkarhi na nkarhi. Va ta nghenisa xandla xa nkoka eku
tlakuseni rihanyo eka levhele ya muganga, naswona va ta
teka mintirho yin’wana ya nhlayiso wa le makaya, ku fana na
ku kambela no hundzisela.
Kambe ntirho wa vahlayisi lava kumekaka emakaya
wa ha tava wa nkoka eka ku humelela ka pfhumba ra
PHC. Nhlayiso wo pfuxeta wa vavabyi lava tshunxiweke
exibedlhele wa ha ya emahlweni wu nyikiwa hi vahlayisi
va le makaya. Xa nkoma, nseketelo lwo lavaka nkarhi eka
mindyangu leyi hluphekeke, ku fana na ku hlambisa vatswari
lava tsandzekaka ku pfuka va vana lavatsongo, va ongola
swilondzo swa vona, sweeka no khansela swa ha tava
xiphemu xa mintirho ya nhlayiso wa le makaya. Handle ka
vahlayisi lava kumekaka emakaya, madokodela a va nge
swi koti ku tshunxa vavabyi, tanihi leswi lava nga amukeriki
nhlayiso wa kahle emakaya va nga ta tlhelela exibedlhele hi
xihatla. Nhlayiso wo hetelela emakumu wa ha ri xiphemu
xa ntirho wo tikisela miehleketo eka muhlayisi.
A hi nge amukeli leswaku vahlayisi vo tala va le makaya
va ta ya emahlweni va holeriwa mali yitsongo, va nga
seketeriwi na ku kamberiwa. Nhlayiso wa le makaya i
nchumu wa nkoka wa manghenelelo ya PHC. A hi vahlayisi
ntsena kambe na vahlayisi va xiyenge xa rihanyo va ta
vuyeriwa loko vahlayisi va nyikiwa switirho na nseketelo
leswi nga swa nkoka eku endleni ntirho wa vona. Vahlayisi
va fanele ku katsiwa eka xiyenge xa swa rihanyo, ha un’we
a hundzuka xirho xa xipanu xa rihanyo tanihi dokodela,
muongori kumbe mutirhi wa rihanyo wa muganga.
Loko Afrika Dzonga ya ha lava ku kongoma ko tiya
eka ku tlakusiwa ka nsirhelelo na rihanyo, leswi a swi
khanseli timfanelo ta vavabyi kuya eka nhlayiso wa le
ndzhaku, vutshunguri ekaya kumbe nhlayiso wo hetelela
wo hlonipheka lowu nyikiweke hi nhlayiso wa le makaya
lowu seketeriweke kahle. Vavabyi v ale matiko xikaya
ngopfu-ngopfu lava tshembhelaka eka nhlayiso wolowo,
hikwalaho ka tilevhele ta le henhla, swiphiqo swa xifambo,
na mimpfhuko yo leha ku ya eka tindhawu ta le kusuhi ta
rihanyo.
Xifaniso hi Marije Versteeg.
PHOL
ISI Y
A HCW
1978
1980s
2003
1990
2004
2006
2011
6
rihanyo wu ta
eMAKAYA
Nhlayiso wa
Ku nga si fika 1990Mfumo wa xihlawuhlawu u tirhisa switirhisiwa swa rihanyo eka vutshunguri, nhlayiso wa le xibedlhele lowu hlayisaka nhlayo yitsongo ya valungu.
1977Nawu wa Rihanyo wuntshwa wu tshembhisa ku ndlandlamuxa nhlayiso wa rihanyo eka vantima, kambe a wu humelerisi switshembhiso swa wona.
Alma Ata Declaration yi veka rihanyo ra Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (World Health Organization) (WHO’s) eka milawu hinkwawo kuva yi tirha. Yi hlamusela leswaku:• Rihanyo a hi ku pfumaleka ka vuvabyi, kambe ku na swivilelo eka vunene
bya munhu na bya muganga. • Rihanyo ri fanele kuhangalasiwa ku ringana, ri fikeleleka no koteka.• Tindlu, nirho na mbhasiso swi le xikarhi ka rihanyo ra kahle.• Nhlayiso wa Rihanyo ra Phurayimari (PHC) i ndlela yo veka milawu leyi
ku tirhieka. • Vatirhi va rihanyo va muganga (CHWs) i khokho ro phakela PHC.
• Mfumo wa xihlawuhlawu wu na ku tsakela eka PHC.• Minongonoko ya CHW leyi nga riki ya mfumo eAfrika
Dzonga yi endliwa kahle na nseketelo wa vapfuneti hi timali va matiko.
• Ku kula ka minongonoko yo sungula leyi swi fambelana na ku lwela ntshuxeko.
• Ntlawa wa minhlangano ya rihanyo wa muganga wu vumba Progressive Primary Health Care Network (PPHCN).
Makumu ya malembe ya 1980
Lava ehleketelaka emahlweni va tumbuluxa matshalatshala ya muganga lawa va tsakelaka leswaku ya ta khutaza tipholisi ta rihanyo ta mfumo wa xidemokrasi.
Nhlengeletano ya AIDS ya Maputo: nhlangano wo ya emahlweni eAfreika Dzonga wu hlengeletana eMaputo ku vumba no simeka nongonokjo wa AIDS hi ku landza milawu ya nkoka ya nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari, wo fambelana na muganga.
• Ndzawulo ya Rihanyo (DoH) a yi na mhaka na minongonoko na CHW hi ku tsakela xiyenge xa rihanyo lexi fambisiwaka hi vanhu va xiphurofexini vo fana na vaongori na madokodela.
• Minongonoko leyi lulamisiweke ya CHW yi vekiwa eka tiphurojeke letitsongo ta le migangeni.
• Tindhawu ta rihanyo ti na ntlimbana hikwalako ka ntungu wa HIV/AIDS. Mintirho yin’wana yi hundziseriwa eka vahlayisi lava kumekaka emakaya.
Endzhaku ka 1994
• Ntshikelelo wa ntungu wa AIDS wu endla leswaku kuva na nhlayiso wa le makaya wa muganga (CHBC).
• Vapfuni hi timali va sungula ku nyikela hi timali ta pfuneta minongonoko ya AIDS.
Makumu ya malembe ya 1990
• DoH yi tlheriserile pholisi ya yona kutani yi sungula ku seketeriwa hi minongonoko ya CHW.
• Lekgotla ra vatirhi va rihanyo va muganga ri va kona. • Mfumop wu khutaza tindzawulo ta rihanyo ta swifundzankulu ku
tumbuluza minongonoko ya CHW. Yi tiyimesela ku hakela mali ya le xikarhi ka R500 na R1,000 hi n’hweti.
• Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki yi sungula ku letela vapfuni va vatirhi ku engetela eka ntirho wa ti-CHW.
• Nongonoko wa Mitirho yo Engeteleka ya Mfumo (Nongonoko wo Ndlandlamuka wa Mintirho ya Mfumo) (EPWP) yi nyika nseketelo hi ku letela nhlayo leyikulu ya ti-CHW.
Afrika Dzonga yi tirhisa Rimba ra Pholisi ya Rixaka ra CHW, leyi:
• Vukorhokeri bya ti-CHW byi kumaka mali ya mpfuneto kambe ku nga ri vatirhela mfumo.
• Mfumo wu nyika mpfuno wa timali eka ti-NGO leti tholaka ti-CHW.
• Vuleteri bya CHW byi pasisiwile hi ku tirhisa ku dyondzela ntirho (minongonoko yo dyondzela mintirho ).
• ti-CHW ti fanele ku tshama emigangeni leyi ti tirhaka kona no fikelela eka endlelo ro hundzisela.
Mpfuxeto wa kungu ra PHC ri l eku endliweni eAfrika Dzonga leswi vekekaka ti-CHW emahlweni ka mphakelo wa PHC.
• WHO yi ringanyeta ‘ku cinca ntirho na ku leteriwa ka ti-CHW tanihi khokho ra Kungu ra Vatirhi ra Rihanyo ra AIDS.
• HoD yi rhijisiara mune wa minthwaso ya mune ya vatirhi va le mugangeni ehansi ka Rimba ra Minthwaso ya Rixaka (National Qualifications Framework).
PHOL
ISI Y
A HCW
Matimu yo kona ya vatirhi va rihanyo va muganga eAfrika Dzonga
7
Vaendli va tipholisi i khale va vulavala hi ku ndlandlamuxa ntirho
wa vatirhi va rihanyo va muganga (ti-CHW). Kasi, hambi xiboho xa
1978 Ata (1978 Alma Ata declaration) na Nhlengeletano ya AIDS
eMaputo hi 1990 (langutisa nkarhi eximatsini), mfumo wu erndle
switsongo ku vona leswaku swa humelela eka vanhu. Hambi
sweeswi, tihakelo ta ti-CHW ta ha ri ehansi no va ti nga fanani, no
pfumala nsirhelelo eka ntirho.
Kasi vatirhi va rihanyo va muganga va nghenisa xandla xa nkoka
eka ku kayakaya ka siku na siku eka HIV/AIDS hi ku tirhisa
nseketelo wa vona na vatirhi. Nkoka wa matshalatshala lawa wu
tala kuva wu nga tekeriwi enhlokweni. Ku suka eka dyondzo ya
vutshunguri ku nwa mirhi lava nga tekiki mirhi, ku suka eka vativi
va miehleketo ku seketela vaaki, ti-CHW ti nyika vukorhokeri lebyi
talaka kuva byi nga nyikiwi hi un’wana. Xiphemu lexikulu xa ntirho
wa Treatment Action Campaign’s (TAC’s) eka malembe ya sweswi
swi kombisa hilaha vatirhi va rihanyo va muganga va nga pfunaka
ku lwisa ehenhla ka HIV.
Sweswi, pholisi yintshwa ya mfumo ya CHW yi hetetelela
yi amukela nkoka wa ti-CHW eka ku lwisana na vuvabyi.
Matshalatshala ya Ndzawulo ya Rihanyo (ti-DoH) ku cinca
Endzhaku ka nseketelo wo tsana no va ku nga tekeriwi enhlokweni vatirhi va rihanyo va muganga, leswi swi tikomba swi lava ku cinca. Hi swihi swintshwa eka pholisi yintshwa na
hilaha ti nga cincaka nhalyiswo wa rihanyo eAfrika Dzonga hinkwayo?
xiyenge xa rihanyo exikarhi ko pfuxa nhlayiso wa rihanyo (PHC)
no nghenisa National Health Insurance system. Ti-CHW ti na
vuswikoti byo rhangisa ku cinca loku, leswi nga na xikongomelo xo
fikeleleka eka nhlayiso wa nkoka wa rihanyo.
Ti-CHW ti nga pfuna ku lulamisa xiyenge xa rihanyo xi va kahle
no chipa, kambe ku endlela ku endla leswi, va lava nseketelo
na switirhisiwa. Madzanadzana ya ti-CHW t aha hanya hi
swimalana. Va tala ku lava nhlayiso wo tala na nseketelo ku
fana na tikhasimende ta vona. Vo tala va pfumala vuswikoti,
vuleteri na switirhisiwa ku tiyisela eka swikoxo swa ntirho wa
vona. Hikwalaho ti-CHW ti kumiwa ku suka eka miganga leyi
tshikileriweke hi vusweti na vuvabyi, hi fanele ku va seketela ku
endlela leswaku ntirho wa rihanyo ra muganga a wu vi ndzhwalo
wun’wana.
Xa nkoka, hi fanele ku vona leswaku pholisi yintshwa ya CHW
ti antswisa nhlayiso wa rihanyo eka mani na mani eAfrika
Dzonga. Eka levhele ya mani na mani, pholisi ku nga va ndlela yo
tumbuluxa mitirho yo tala, kambe hilaha yi nga tisaka ku hambana
eka rihanyo ra vanhu swi taya hi vuxokoxoko bya pholisi. Makumu
ya xitsalwana lexi ku valanga swilo swa nkoka eka pholisi ya CHW.
Buziwe Phendu u tirha tanihi muhlayisi wa le makaya no fambisa khireche ya vana lava nga na vutsoniwa ku suka ekaya ra yena. Xifaniso hi Kali van der Merwe.
PHOL
ISI Y
A HCW
8
THE H
CW PO
LICY
Kungu ro pfuxeta hi vuntshwa ra PHC ri kogoma eka ku
hambanisa mintirho ya ti-HBC na ti-CHW. Eka munhu un’we
ku endla mintirho hi yimbirhi ku tava ndzhwalo wo tika. Ku swi
hambanisa swi vula leswaku nkarhi wolowo wu ta yisiwa eka ku
sivela xikan’we na ku hlayisa.
Hambiswiritano, kuna swivilelo swa leswaku kungu ri avanyisa
mintirho leyi, a ri nge nyiki nsirhelelo wa ntirho kumb eku
amukeriwa ka ti-HBC tanihi xiphemu xa xipanu xa nhlayiso wa
rihanyo wa phurayimari. Lexi nga tsakisiki ti-HBC a ti tala ku
tekiwa tanihi vatirhi va xiyimo xa le hansi. Leswi swi vonakile hi
I yini vatirhi va rihanyo va muganga?
Hi ku landza World Health Organization (WHO), “Vatirhi va
rihanyo va muganga va fanele kuva swirho swa miganga
laha va tirhaka kona, va fanele ku hlawuriwa hi […na] va na
vutihlamuleri eka miganga eka migingiriko ya vona, va fanele
ku seketeriwa hi xiyenge xa rihanyo kambe ku nga ri xiohemu
xa nhlangano, naswona va na vuleteri byo koma ku tlula
vatirhi va xiphurofexini”. Vatirhi lava va rihanyo va le migangeni
i khkho ro phakela Nhlayiso wa Rihanyo wa Phurayimari (PHC)”.
eAfrika Dzonga, thema ra mutirhi wa rihanyo wa muganga
(CHW) va tala ku tirhisiwa tanihi mhaka yo angarhela miganga
hinkwayo y avatirhi eka xiyenge xa rihanyo. Ti-CHW yi katsa
vanghana lava nga le vutshunguri bya ART, andlala vatirhi
va va vaaki (social workers), mukhanseri wa HIV no kambela
vatirhi, vatirhi va dyondzo ya vutshunguri va katsa vatirhi va
dyondzo va Treatment Action Campaign (ti-TAC), vatirhi va
rihanyo ra swa vuyimani na van’wana vo tala.
Pholisi yintshwa yi ta hlanganisa mintirho yo tala kuva
ntirho wo fana wa CHW.ku hambana kun’wana ku tava kona,
kambe vuleteri byo fana byi ta hlamusela vutihlamuleri bya
ti-CHW byi va erivakeni swinene.
Vahlayisi lava kumekaka emakaya Vatirhi va rihanyo va muganga
HBC yi kongoma eka ku hlayisa vavabyi. Ti-CHW ti kongoma eka ku sirhelela no hluvukisa rihanyo.
Ti-HBC yi nyika nhlayiso eka vavabyi lava hlulekaka ku
tihlayisa hikuva va vabya, vadyuhari kumbe vatsoniwa.
Vavabyi lava va tshama va etlele naswona a va koti ku
famba.
Ti-CHW ti na vutihlamuleri b yo kambela rihanyo na ku hluvukisa
rihanyo emugangeni. Xikan’we na HIV, TB na mavabyi yan’wana
laya nga tshungulekiki, nhlayiswo wa vayimana na vana naswona
swi ta rhangisiwa eka ti-CHW.
Ntirho wa ti-C HBC yi katsa ku pfuxeta hi vuntshwa, ku
hunguta na nhlayiso wa swa mirhi. Mintirho yi nga katsa ku
basisa kaya, ku sweka swakudaya, ku hlambisa muvabyi,
ambexa swilondzo no tshungula swirhumbana.
Ti-CHW ti ta leteriwa ku lemuka swikombiso swa vuvabyi,
hundzisela vanhu eka titliliniki ta muganga no tsundzuxa eka
swikambelo. Va ta avelana mahungu ya swa rihanyo, tlakusa
dyondzo ya vutshunguri no nyika nseketelo wa vaaki eka swa
miehleketo. Ti-CHW ti tlhela ti ri na vutihlamuleri byo landzelala
vanhu lava nga le ka nhlayiso. Va nyika nseketelo wo landzeleriwa
vutshunguri, endzela emakaya no langutisa switandzhaku.
Ti-HBC ti nyika nhlayiso wo nghenelela siku na siku, leswi
va pfumelelaka ku kambela muvabyi va ri kusuhi. Leswi swi
va pfumelela ku va hundzisela hi ndlela ya kahle exikarhi ka
mindyangu na tindhawu ta rihanyo loko swi laveka.
Ti-CHW ti nga endzela vavabyi ntsena kan’we hi vhiki kumbe
n’hweti na n’hweti.
Ti-HBC ti ta hlanganisa swibedlhele na tindhawu to hlayisa
vavabyi.
Ti-CHW ti ta hlanganisa swibedlhele na tindhawu to hlayisa
vavabyi.
Xana ti-CHW ti hambana njhani ku suka eka vahlayisi lava kumekaka emakaya (HBCs)?
Kuhambana ka vahlayisi lava kumekaka emakaya (ti-HBC) na vahlayisi va rhihanyu eka miganga (ti-CHW) swi kombise kuva swi
nga vonaki. Nkarhi wun’wana va avelana mintirho, kuya hi vukona bya switirhisiwa.
miholo ya vona, leyi nga le hansi swinene eka ya vatirhela
mfumo. Vahlayisi lava kumekaka emakaya va tirha ehansi
ka swiyimo swo tika na ntirho wa vona wu tala kuva wu nga
tekeriwi enhlokweni. Hi fanele ku vona leswaku ti-HBC ti
khomiwa kahle, hi ku engeteleka ka nsirhelelo no tekeriwa
enhlokweni. Ti-HBC na ti-CHW ti fanele ku tirhisana eka
swipanu swo fikelela swa PHC ku endlela ku ya emahlweni ka
ntirho wa nhlayiso hi ndlela ya kahle. Handle ka loko ti-HBC va
thoriwile eka xiyenge xa ximfumo tanihi xiphemu xa swipanu
swa PHC, kuna khombo ra leswaku va ta khumbheka ntsena
eka xiyenge xo hetelela xa vuvabyi bya muvabyi.
9
I yini Nhlayiso wa Rihanyo wa Phurayimari?Nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari (PHC) i
manghenelo eka rihanyo laya langtisaka hi ku angarhela,
nhlayiso wa rihanyo wo sirheleleka. Xikongomelo i
ku tlakusa rihanyo ra miganga ku tlula ku tshungula
vavabyi. PHC i khokho eka ndlela ya Ndzawulo ya
Rihanyo ku lwisana na HIV na TB, na ku seketela rihanyo
ra mutswari na n’wana. Eka mojulu wa PHC, miganga yi
teka vun’winyi bya rihanyo ra vona. Leswi swi khumbha
ku vona vuvabyi hi nkarhi, ku byi tshungula eka levhele
ya muganga, na ku tlakusa dyondzo ya vutshunguri. Hi
marito man’wana, mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo wu
hangalaka eswibedlhele na titliniki emigangeni.
eAfrika Dzonga, hi lagutani na ndzhwalo wo tika eka
vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ku fana na HIV, TB,
vuvabyi bya chukele na ntshikelelo wa le henhla wa
ngati. Nhlayiso wa xiyimo xa le henhla wa rihanyo wa
phurayimari wa ti-CHW na ti-HBC emahlweni wu ta hi
pfumelela ku fambisa leswi eka levhele ya muganga no
hunguta ndzhwalo eswibedlhele.
Hi ku tlakusa nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari,
hi tlhela hi khutaza valweli va rihanyo emugangeni.
Miganga yi nga nghenelela eku fikeleleni na ku phakela
vukorhokeri bya rihanyo.
Tanihi leswi TAC yi kombiseke, a wu lavi kuva dokodela
ku va na vutivi bya swa mirhi. Hi ku fikelela mahungu
na vuleteri, mani na mani a nga twisisa sayese yo
olova ya vuvabyi lebyi nga tshungulekiki, ku nwa mirhi
vutshunguri na ku hanya kahle. Ku antswisa dyondzo
ya vutshunguri na ku nwa mirhi emigangeni ya hina swi
fanele kuva xiphemu xa nkoka xa nongonoo wa PHC.
Deborah Palm u tirha tanihi muhlayisi wa le makaya (henhla) na museketeri wa DOTS (exikarhi). Ku engetela eka ku fambisa ndhawu ya supu na ntangha wa matsavu. Nophelo Nogqala (ehansi) i muhlayisi wa le makaya wa vanhu lava hanyaka na HIV kumbe TB. Swifaniso hinkwaswo hi Kali van der Merwe, malwandla hi phurojeke ya “Face the People – khensa vatirhi va rihanyo va muganga.” Face the People yi vumbiwe hi Gabrielle Le Roux na Rita Edwards, hi nseketelo wa Ndzawulo ya Rihanyo, Metro District Health Services na Cape Metropolitan Health Forum. Mahungu hi xitalo, a kumeka eka www.otherwise.org.za.
10
Ehansi ka pholisi yintshwa tliliniki yin’wana na yin’wana
will have xipanu xo fikelela xa PHC xi vumbiwa hi vaongori
vambirhi, nhlayo ya vatirhi va rihanyo va muganga na
hi ntolovelo, vahlayisi lava kumekaka emakaya na vona.
Xipanu xo fikelela xi ta ava nkarhi wa xona exikarhi ka
muganga na tliliniki. Xipanu xin’wana na xin’wana xi tava
na vutihlamuleri bya mindyangu ya 1,500 eka ndhawu yo
karhi naswona CHW yin’wana na yin’wana eka 250 wa
mindyangu. Swipanu swa PHC swi ta hundziswela vanhu
etitliliniki. Xiyenge xo hundzisela xi ta hlanganisa titliliniki
na tisenthara ta rihanyo ta muganga na swibedlhele
leswaku ku tava na ku nhlayiso wo yisa emahlweni.
Ntirho wa ti-NGOs na ti-NPO
Eka malembe yo tala, DoH a yi tshembhela eka
minhlangano leyi nga riki ya mfumo na leyi nga bindzuriki
(ti-NGO na ti-NPO) ku phakela vukorhokeri bya le
migangeni. Leswi swi endliwe hi nseketelo wa swa timali
ku suka eka mfumo kumbe va pfuni hi timali va matiko.
Hi xivangelo lexi, ti-NGO na ti-NPO va kume ntokoto
eka mafambiselo na ntirho wa rihanyo wa muganga. Ku
valanga matshalatshala ya rihanyo ra muganga i ntirho wo
tika lowu lavaka vuleteri byo ya emahlweni, vulanguteri na
ku dytondzisa. Ku endlela leswaku minongonoko ya CHW
na HBC yi famba kahle hi fanele ku langutisa eka vuswikoti
bya ti-NGO na ti-NPO, hambi loko hi ya eka endlelo
rintshwa.
Ntirho wa ti-NGO lowu faneleke ku endliwa eka nkarhi lowu
taka wa ha ri eku kaneriweni, kambe ku na tikampa timbirhi
eka nkanelo:
Kampa yo sungula yi vula leswaku ti-NGO na mfumo
ti fanele ku tirhisana. Ti-NGO leti sweswi ti nyikaka
vukorhokeri bya kahle bya muganga ti fanele ku ya
emahlweni ti kuma nseketelo wo suka eka mfumo. Mfumo
I yini xipanu xa PHC?
wu nga thola ti-CHW na ti-HBC hi woxe eka tindhawu laha
ku nga hava ti-NGO ti endlaka ntirho wolowo. Nkateko wa
leswi hi leswaku hi ta ya emahlweni hi vuyeriwa ku suka
eka vuswikoti na ntokoto wa ti-NGO leti nga kahle.
Xo biha hi leswaku hi fanele ku fambisa swiyenge swimbirhi
swa mintirho hi nkarhi wun’we. Kuva na swipanu swa
PHC laha vanhu valavo va tirhela ti-NGO kasi van’wana va
tirhela DoH i ndlela ya khombo ra mafambiselo no hunguta
vulawuri bya mafambiselo. Ku yisa emahlweni, swi nga tisa
ku hambanisa ku tshembha na mpfumaleko wa ndzingano
eka PHC.
Kampa ya vumbirhi yi vula leswaku ti-CHW na ti-HBC
hinkwato ti fanele ku thoriwa hi mfumo. Van’wana va
ehleketa leswaku leswi swi fanele ku humelela hi xihatla
kasi van’wana va tshembha leswaku swi fanele ku humelela
hi ku famba ka nkarhi. Lava ehleketaka leswaku swi
fanele ku humelela hi ku famba ka nkarhi va ringanyeta
leswaku ti-NGO ti ya emahlweni ti fambisa minongonoko
ya CHW na HBC loko hi yimerile mfumo ku kuma mali ya
mofuno ku tiyisisa ntalo. Endlelo leri ri ta vula leswaku hi
na nongonoko wun’we lowu ringananisiweke. Swi ta tlhela
swivula leswaku a hi nge he kumi ntokoto na vutivi eka
ti-NGO na leswaku minongonoko ya miganga yin’wana
leyitsongo yi nga pfariwa. Hambiswiritano ti-NPO tin’wana
ti taya emahlweni ti nyika vuleteri.
Loko yi simekiwa kahle, kuya eka endlelo leri ti-CHW na
ti-HBC hinkwato ti kongomisiwa eka lava thoriweke hi
mfumo eka mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo. Leswi swi
nga endla nongonoko wa dyondzo ya vutshunguri wu nga
humeleli, kambe ku ehleketeriwa leswaku lava tirhaka eka
nongonoko va ta tekiwa hi xiyenge xa swa rihanyo laha va
nga ta va na ntirho wo tshamiseka na nkateko lowukulu wo
humeleka eka ntirho.
Hi swihi swipimelo swa ntirho eka ti-CHW na ti-HBC?
Hambiloko mfumo wu ve na vutihlamuleri byo tumbuluxa
na ku pfuneta hi timali eka swiyimo leswi, ku fikela sweswi
a wu si va endla vatirhela mfumo va ximfumo. Handle ka
swona, ti-NGO na ti-NPO va enliwe tanihi va le xikarhi laha
va hakeriwa mali yitsongo. Mali leyi yi le xikarhi ka R1,000
na R2,000. Hikuva ti-CHW to tala a hi vatirhi va nkarhi
hinkwawo, va hava timfanelo to fana na ta vatirhi va swa
rihanyo. Hi fanele ku antswisa swipimelo swa ntirho eka
ti-CHW na ti-HBC.
Maria Appie, muongori la nga le mudendeni, i
mutshamaxitulu wa Mitchells Plain Health Committee. Xifaniso hi Kali van
der Merwe.
PHOL
ISI Y
A HCW
PHOL
ISI Y
A HCW
11
I ntirho wihi ti-CHW na ti-HBC ti nga na wona?
Hi 2003, vatirhi hinkwavo va muganga va tisiwile eka
va tisiwe ehansi ka Nongonoko wo Ndlandlamuka wa
Mintirho ya Mfumo (EPWP), sweswi ndlela yin’we ya
mfumo ku lwisana na vuswti. EPWP yi na ntirhisano
na Endlelo ra Nhluvukiso wa Vuswikoti ra Ndzawulo
ya Vatirhi. Ku hlangana loku ku katsa ku pasisiwa ka
vuleteri bya le migangeni hi ku tirhisa swiyenge swo
dyondzisa. Minongonoko yo dyondzela mintirho i
minongonoko ya le mintirhweni yo dyondzela mintirho.
Ndzima yi endliwile eka ku ringananisa no pasisiwa
ka vuleteri bya CHW. Hi 2006 Ndzawulo ya Rihanyo yi
rhijisitarile mune wa minthwaso ya mutirhi wa muganga
ehansi ka Rimba ra Minthwaso ya Rixaka. Leswi swi
vumbe nkateko wa ndlela ya mintirho ya ti-CHW tanihi
vatirhi va rihanyo va le xikarhi. Hambiswiritano, sweswi
kuna madzana ya nga ri mangani va nga hetisa vuleteri
lebyi bya mune wa swiyenge..
Kungu ro pfuxeta PHC ri ringanyeta ku ringananisa no
pasisa vuleteri bya masungulo bya ti-CHW leswaku va
Mavonelo mambirhi ya ringanyetiwile ya hilaha ku nga thoriwaka ti-CHW:
Xiyenge xa 1: ti-CHW na ti-HBC hinkwato ti nga va
vatirhi va mfumo lava thoriweke hi kontiraka.
Swa kahle:
• Miholo ya CHW yi tava R2,500 hi n’hweti – ku engeteleka lokukulu eka vo tala.
• Vatirhi lava nga ntokoto na rhekhodo ya ntirho wa kahle va nga hola nyana ku tlula van’wana.
• Lava nga le ka kontiraka va ta tiphina hi mimbuyelo hinkwayo ya Nawu wa Swiyimo swa le Mintirhweni.
Leswi nga tiki kahle:
• Miholo leyikulu yi ta vula leswaku ti-CHW titsongo na ti-HBC ku tlula sweswi. Hambi leswi ku nga tava
kahle ku susa vatirhi lava nga thwasangiki kumbe
lava nga tirheki kahle, hi ku angarhela hi tava na
vanhu vatsongo eka swivandla leswi na minkateko
yitsongo kuva vanhu va va ti-CHW kumbe ti-HBC.
• Ku tirha eka kontiraka swi ta vula ku pfumaleka ka nsirhelo wa nkarhi wo leha.
• ti-CHWna ti-HBC a ti nge vi na mpfuneto wa swa
rihanyo, mudende kumbe tindlu.
Xiyenge xa 2: Ti-CHW na ti-HBC hinkwato va nga
thoriwa swa nkarhi hinkwawo hi mfumo eka Giredi 1 ya
levhele ya ntirho wa mfumo.
Swa kahle:
• Vatirhi va tava na nsirhelelo lowukulu wa ntirho na
mimbuyelo yo tala ya ntirho, ku katsa mpfuneto wa
tindlu, mudende na mpfuno wa swa rihanyo.
Leswi nga riki kahle:
• Hambi miholo leyikulu ehansi xiyenge xa
kontiraka swi nga vula leswaku ku ta thoriwa
vatirhi vatsongo. Hi tihakelo ta R70,000 hi lembe
eka un’wana na un’wana wa 40,000 wa ti-CHW na
20,000 wa ti-HBC, ntsengo hinkwawo wu ta durha
ku tlula 4 wa mabiliyoni ya tirhandi. Hikwalaho ka
tihakelo ta le henhla eka mfumo a swi tikombi swi
ta simekiwa.
va na masungulo laha va nga ta hundzela eka mintirho
yin’wana. Minthwaso yi fanele ku pfumelela vuleteri bya
levhele ya le xikarhi eka vuongori, pfuxeta hi vuntshwa
na vukhemisi ku nga laveki vuthwasi bya le tlhelo
bya ntangha khume. Vuleteri hinkwabyo byi fanele
ku hakeriwa hi nkarhi. Ti-CHW ti fanele ku amukela
vuleteri bya xiyimo xa le henhla ku engetela ek avutivi
na vuswikoti bya nona. Va ta tlhela va lava ku leteri loku
yaka emahlweni na nseketelo ku suka eka vatirhi kulobe
na xipanu xa PHC.
I mani a nga ta kambela ti-CHW na ti-HBC?
Kungu ro pfuxeta PHC ri ringanyeta leswaku ti-CHW tiva
xiphemu xa PHC eka xipanu xin’wana na xin’wana eka
titliliniki ta muganga. Swi ringanyeta leswaku vaongori
va xiphurofexini eka swipanu sweswo va ta kambela
ti-CHW, ntirho lowu vatirhi va ntokoto va rihanyo va
nga wu endlaka. Hambiswiritano, i swa nkoka leswaku
ku valanga no letela swiyenge swi va swi tshamisekile
eka ti-CHW na ti-HBC leswaku vatirhi lava pfumalaka
ntokoto va kuma vuleteri byo enela.
PHOL
ISI Y
A HCW
PHOL
ISI Y
A HCW
12
Driefontein i muganga lowutsongo ehandle ka
Piet Retief exifundzeninkulu xa Mpumalanga. Yi
na tliliniki yin’we ya vanhu vo tlula 68,000. Yuniti ya
antiretroviral (ARV) etliliniki yi na ntsengo wa 926 wa
vavabyi eka vutshunguri.
Mhaka yo hlamarisa hi yuniti ya Driefontein ARV hi
leswaku muvabyi wun’we u tshikile vutshunguri no
ya etliliniki. Loko muvabyi a tshika vutshunguri swi
vuriwa ku tshika. Hi tlhela hi vula leswaku muvabyi
u lahlekile ku nwa mirhi. Endlelo leri vavabyi va
landzeleriwaka ha rona loko va tshika kuya etliliniki
yi tiviwa tanihi lava tshikaka ku nwa mirhi.
Tliliniki yin’we eMpumalanga yi tirhe kahle ku vona leswaku vavabyi a va tshiki vutshunguri bya antiretroviral. Simonia Mashangoane ku suka ehofisini ya Gert Sibande TAC yi valangile swivangelo swa ku humelela loku.
Ku hava loyi
endzhakua salelaka
Lava tshikaka ku nwa mirhi eDriefontein swi endliwa
swi olova hi mhaka ya leswaku vatirhi va rihanyo va
nga yimeli ku vona loko muvabyi a ta vuyela ku nga
si tekiwa goza. Loko muvabyi a tlula kuya etliliniki,
munhu yoloye wa vutaniwa siku rero. Naswona
loko muvabyi a hluleka kuya etliliniki hi xivangelo
xin’we kumbe xin’wana vatirhi va le tliliniki va nga
tsaka ku ku yisela mirhi. Muongori loyi a fambisaka,
Sister Zwane, u tala ku tirhisa movha wa yena ku
yisa ti-ARV emakaya ya vanhu. U tlhela a hlamusela
leswaku u tiva vavabyi vo tala leswaku swi ta olova
ku va landzelerisa loko vo tshika va tlurile.
Xiphemu xa ku humelela ka tliliniki xi le ka
ku tsakela ka vona ku tirha na muganga na
minhlangano yo fana na Treatment Action
Campaign (TAC). Nomasonto Hlatshwayo (Mutirhi
wo Dyondzisa ku Sirhelela na Vutshunguri, kumbe
PLTP) na Deli Gama (Community Health Advocate,
kumbe CHA) ku suka eka TAC va kumeka etliliniki.
Malwandla ya xifaniso hi Elizabeth Glaser Pediatric AIDS Foundation.
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
13
Photo by Ryan Varga.
Gama u vula leswaku hakanyingi vavabyi lava
hlulekaka ku fikelela etliliniki vaba riqingho no va
kombela ku va landzela mirhi. CHA kumbe PTLP va
famba na mirhi emakaya ya vona kutani vavabyi va
yi landza kona. Loko leswi swi humelela CHA kumbe
PLTP yi yisa mirhi ekaya ra muvabyi. Ku vula Deli,
“Hakanyingi vakokwana va ta rivala ku landza mirhi
ya vana lava hlayisiwaka hi vona, laha hi yisaka mirhi
loko va chayisile entirhweni”.
Ntirho wa vahlayisi lava kumekaka emakayaEtitliliniki letikulu ta ARV ku fana na leti nga le
Xibedlhele xa Piet Retief na Xibedlhele xa Bethal,
laha nhlayo ya vavabyi lava tirhisaka ti-ARV yi yaka
eka madzanadzana, swa tika swinene ku nwa mirhi
lava nga ha landzeleriki ku ri hava ndlela yin’wana
ya xielekitironiki. Hikwalaho vatirhi va fika eka
madzanadzana, swa tika ku va landzelerisa ku ri hava
muxaka wo fayila wa xielekitironiki. Kwalaho vatirhi
va tshembhela vuxaka bya kahle exikarhi ka titliliniki
na HEAPS (Highveld East AIDS Support Project, leyi
nyikaka nhlayiso wa le makaya), Vatirhi va HEAPS
va nhlayiso wa le makaya va tala ku tsaka kuya
emakaya ya vavabyi no kumisisa leswaku hikwalaho
ka yini va hlulekile ku ya etliliniki.
“Hi ku pfumaleka ka vahlayisi va le makaya ntirho
lowu a wu nge koteki,: ku vula Nqobile Tshabalala,
TAC PTLP loyi a tirhaka eBethal.
eAmsterdam, muganga wun’wana, TAC PTLP, Mama
Maria Shongwe u tekela enhlokweni ku tlula ka
yena eka ku landza mirhi. Tliliniki ya Amsterdam
yi tshungula vavabyi vo suka ekule eFernie na le
Diepdal, hi timbirhi t anga le ka 30 wa tikhilomitara.
Loko titliliniki ta Fernie na Diepdal ti sungula ku
tirha tanihi tindhawu ta ARV vavabyi ku suka eka
tindhawu teto a va nga yi hi nkarhi lowu vekiweke.
Hi minkarhi yo tala, vatirhi va titliliniki a va swi tivi
leswaku muvabyi u hundziseriwa rihi ku fikela loko
muvabyi a fika na papila ku suka eka tliliniki leyi a ri
eka yona.
Mama Maria u vone xiphiqo kutani u swi veke
emavokweni ya yena ku vona leswaku vavabyi va
hundziseriwa eka ndhawu ya Amsterdam kuya
eka tliliniki yin’wana.eka ndhawu yeleyo kuya eka
titliliniki teto. U tlhele a vumba vuxaka bya ntirhisano
na mintlawa ya nhlayiso wa le makaya leswaku va
t apfuna ku nwa mirhi vavabyi lava tluleke ku nwa
mirhi.
Loko ku ri na nkhuvo wa TAC eka Fernie kumbe
Diepdal Mama Maria u vona leswaku wa ya ku
endlela leswaku loko swirho swin’wana swa TAC swi
endla mapfhumbha yo famba hi muti yena u lavana
na lava tluleke ku teka mirhi.
Lexi nga tsakisiki, titliliniki to tala ta ARV ti hava
xirho xo tiyimisela ku landzelerisa lava tlulaka ku
nwa mirhi. To tala ti hava na riqingho leri vatirhi va
rihanyo va nga ri tirhisaka ku bela riqingho vavabyi
lava nga teki hi nkarhi lowu a va faneleke ku fika.
Leswi swi vula leswaku mutirhi wa tliliniki u hetelela
a tirhisile switirhisiwa swa yena ku endla ntirho.
TAC CHA Deli Gama (henhla ekaximatsi) and PTLP Nomasonto Hlatswayo (hansi ekaxinene)collect medication on behalf of vavabyi who are too sick to go etliliniki. Photos by Simonia Mashangoane.
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
14
Western Cape
Northern Cape
Freestate Kwazulu-Natal
GoutengMpumalanga
North West
Limpopo
Eastern Cape
Durban
Umtata
East London
Port Elizabeth
Lesotho
Rendzo ra Xolelwa etliliniki
Kuna switori swo tala swo fana na swa Xolelwa
“Nkarhi wun’wana rendzo ra mina a ri tshikelela
miehleketo hikuva ndzi lombe mali ya yo khandziya
naswona a ndzi lavi ku hundziwa hi siku ra mina,”
ku vula Zwelethu Mosiyane ku suka eThembukazi
location eLusikisiki. Hi masiku lawa a faneleke ku
landza mirhi u pfuka hi 5an ku khandziya xifambo hi
6am. Rendzo kutyya exibedlhele eCBD ya Lusikisiki
swi teka ku tlula tiawara timbiri na hafu no n’wi
durhela R40 na ku vuya. U tala ku yima elayinini ya
mirhi no yima nakambe xifambo xo vuyela ekaya. U
tala ku fika ekaya hi awara ya mune na nhlikanhi.
Mepe lowu wu kumeka eka Google Maps. Wu humelerisiwe nakambe tanihi wo tirhiseka kahle. Swifaniso hi Tandeka Vinjwa.
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
MthimdeKwambayi
Machibini
Luqumbeni
Mavaleleni
Kwagcuda
Mfinizweni
1
2
Xolelwa Mdlangathi u tshama elokhixini ra
Mfinizweni eLusikisiki. U suka ekaya hi 5
nampundzu hi masiku lawa a vekeriweke
wona ku landza mirhi etliniki ya Xurana,
20 wa tikhilomitara ku suka edorobeni. U
vuyela ekaya hi 4pm.
Loko Xolelwa a famba hi
thekisi u fanele ku tirhisa
R32 eka mimvha yimbirhi
yo hambana. Handle ka
swoana, u fanele ku famba
tiawara tinharhu. Hi xixika,
ka titimela no va xinyama
naswona Xolelwa u twa a
nga hlayisekangi.
15
Rendzo ra Xolelwa etliliniki
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
R61
Herahera
KwaBhala
XuraDumasi
Mdikane
NgobozanaKhTshandatshi
Pamalitoli
PalmartonMission
Nyareni
Njikalala
Lumayini Mapheleni
Mvimvane
Dick
NdibaneniMthimde
BayiNyarheni
Laleni
Hillside
Qubedu
Kwa Bhushula
Lugqalweni
Zalu Heights
Mpala
Mrhosozo
Xurana
Lusikisiki
R61
3
4Xolelwa Mdlangathi u tshama elokhixini ra
Mfinizweni eLusikisiki. U suka ekaya hi 5
nampundzu hi masiku lawa a vekeriweke
wona ku landza mirhi etliniki ya Xurana,
20 wa tikhilomitara ku suka edorobeni. U
vuyela ekaya hi 4pm.
Thekisi yi suka ntsena loko
yi tele hi vakhandziyi.
Tliliniki ya Xurana yi pfula hi 7 nampundzu.
Hofisi ya xifundzantsongo ya TAC.
Jacaranda Rd, Lusikisiki 4820. Riq.
039 253 1951
16
I Ravuntlhanu nanhlikanhi ko titimela no na
mpfula eKhayelitsha. Dokodela Jennifer Hughes,
mukondleteri wa Drug-Resistant TB eka nhlangano
wa mpfuneto wa Médecins Sans Frontières
(MSF), u endla tinhlengeletano ta vhiki na vhiki na
vaongori va le Ilizo Nobanda, lokhixi leri nga na
ndhawu ya vavabyi leyi tokotaka hi vutshunguri
bya rifuva xo sihalala eka mirhi (DR-TB). Endzhaku
ka nhlengetelano u kambela vavabyi va yena. “U
ya ekaya namuntlha,” a byela muvabyi wa 21 wa
malembe hi vukhale Ayanda Mshekexe. Ayanda
Ku yisa vutshunguri bya DR-TB eka vanhu
eKhayelitsha vutshunguri bya TB yo sihalala byi susiwa eswibedlehele ku yisiiwa emigangeni. Mary-Jane Matsolo u yile ku ya lavisisa.
u susa xisirheleri xa nghohe enon’wini wa yena, a
kombisa n’wayitelo wa yena. Dokodela Hughes u ya
emahlweni a hlela ndzima ya yena no lerisa Ayanda
ku ya etliliniki ya muganga siku na siku ku fikela loko
a heta vutshunguri bya yena.
Ayanda hi un’wana wa un’we wa timhangu ta 400
ta lembe na lembe ta DR-TB eKhayelitsha ntsena.
Sweswi ku na ntsena 200 wa vanhu lava kumaka
vutshunguri. Kapa Vupeladyambu yi na swibedlhele
swimbirhi leswi tshungulaka TB naswona exikarhi
Xifa
niso
hi J
ohn
Free
dman
, mal
wan
dla
hi M
édec
ins S
ans F
ront
ière
s.
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
17
ka swona a swi koti ku amukela vavabyi hinkwavo va
DR-TB lava lavaka ku etlela.
Khale vavabyi a va amukeriwa eka tiwadi leti taleke
eka swibedlhele nkulu. A va nga pfumeleriwi ku
vona mindyangu ya vona na varhandziwa va vona
eka nkarhi wo leha – swin’wana ku suka eka tsevu
wa tin’hweti kuya eka malembe mambirhi. Vavabyi
van’wana a va nga koti ku nghena eka tindhawu leti
naswona loko va yimile eka nxaxamelo wa mbedo wa
le xibedlhele va ta hundzisela DR-TB eka swirho swa
ndyangu. Vavabyi van’wana va DR-TB va lova loko va
ha yimele ku amukeriwa.
Hikwalaho ka leswi swi va erivaleni leswaku ku
cinca eka endlelo swa laveka. Kutani, hi 2007
MSF na nhlayo ya vavabyi, ku katsa Treatment
Action Campaign (TAC), yi simekile nongonoko wo
kongoma eka ku hangalasa vutshunguri bya DR-TB
kuya eka levhele ya nhlayiso wa phurayimari no
hunguta ntshikelelo eswibedlhele.
Loko tliliniki yi kambela muvabyi DR-TB naswona
mbuyelo wu vuya wu kombisa leswaku u na yona,
va voniwa hi dokodela loyi a hlamusela mbuyelo wa
xikambelo. Ku hava vakhanseri vo karhi va DR-TB
etliliniki yin’wana na yin’wana – vakhenseri va DR-TB
va angarhela Khayelitsha hinkwayo. Mukhanseri
u hlamusela muvabyi leswaku va na DR-TB, leswi
swi vula leswaku hilaha byi tshunguriwaka ha kona.
Mavhiki mambirhi endzhaku mukhanseri u endzela
kaya ra vavabyi ku kambela loko va landzelela
vutshunguri na ku teka xiboho xa loko munhu
yoloye a ri ekhombyeni ro tluleta DR-TB eka swirho
swin’wana swa ndyangu.
Loko mukhanseri a kuma vana lava nga le hansi ka
ntlhanu wa malembe ekaya ra muvabyi, vana lava
va hundziseriwa eka dokodela ya vana ku endlela ku
sungula vutshunguri byo sivela.
Ntirho wa TAC eka nongonoko wa masungulo i ku
dyondzisa vavabiyi lava tshameke eka tindhawu to
rindzela etlilkiniki hi laha va nga papalataka TB na
hilaha va nga sivelaka ku tlulela. Mutirhi wa TAC wa
Dyondzo yo Sivela na Vutshunguri (TAC Prevention
and Treatment Literacy Practitioners) (PTLPs) u
nyika dyondzo leyi siku na siku eka 12 wa titliliniki
eKhayelitsha. TAC Community Health Advocates
(CHAs) na vona va nghenisa xandla xa nkoka eku
hangalaseni mahungu hi TB ndyangu hi ndyangu.
Ku engetela, ti-CHA ti endzela mindyangu ku yi
dyondzisa hi TB na ku hlamula swivutiso swihi na
swihi vanhu va nga vaka na swona hi vuvabyi.
Masiku lawa ku hanya na DR-TB a hi ku hela ka
misava. Namuntlha ku khensiwa vutshunguri lebyi
yaka emahlweni na mirhi yo sivela nhwana wa yena,
Ayanda a nga tirhisa mbedo na n’wana wa yena ku
ri hava ku vilela leswaku a nga n’wi tluleta DR-TB.
Manghenelelo yo fana na nongonoko wo langutisa
eka muvabyi lowu pfuneke Ayanda ya cinca vutomi
bya vanhu vo tala. Ku engetela, tanihi leswi boxiweke
nkarhi lowu hundzeke eka Equal Treatment, ku
nghenisiwa ka xikambelo xa xihatla (Gene Xpert) na
ku tumbuluxiwa ka murhi wuntshwa wo tirhiseka ku
fana na TMC207 swi nga tlhela swi engetela eka ku
lwisana na vuvabyi lebyi a byi tshikiwile.
Nongonoko wa MSF wu bohe ku endla leswi landzelaka:
• Letela vaongori ku nyika mirhi ya DR-TB etitliliniki.
• Antswisa ku vona timhangu ta DR-TB.
• Antswisa mirhi ya vutshunguri.
• Nyika vutshunguri bya loko u humile exibedlhele: Hi 2010 71% ya
vavabyi va sungule vutshunguri etitliliniki ta muganga, 15% tindhawu
ta le mugangeni to hlayisa vavabyi eKhayelitsha. I ntsena 14% lava
amukeriweke eka swibedlhele swa DR-TB.
• Tiyisisa vulawuri byo tluleriwa hi TB hi ku teka goza ro hunguta
khombo ra ku tluleta hi nosocomial TB(loko un’wana a khomiwa hi
TB eka nseketelo wa xibedlhele).
• Antswisa nseketelo wa muvabyi: Vavabyi sweswi va kuma ku
khanseriwa ha yexe na ku landzelela nseketelo lowu yaka emahlweni.
• Ku engetela mpimo wo pona: Ku vile na timhangu titsongo ta
DR-TB ku sukela loko ku nghenelela ku sungurile.
Ilizo Nobanda yi nyika mbano wo kufumela eka vavabyi lava tshunguriwaka nkarhi wo leha swi karhi swi tika. Xifaniso hi Chelsea Maclachlan
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
18
Malawi, i tiko leritsongo edzongeni wa Afrika laha ku nga na vanhu va 13 wa mamiliyoni, hi rin’wana leri nga le vuswetini emisaveni, leri nga na GDP y ale hansi ka $596 hi munhu hi lembe, loko ku fananisiwa na ya Afrika Dzonga ya $5,756 hi munhu hi lembe.
Tanihi leswi ku nga ntiyiso eka matiko yo tala ya Afrika laya nga le vuswetini, ku na vatirhi vatsongo va rihanyo eka vanhu. I ntsena dokodela un’we hi 500,000 vavabyi, Malawi yi na nhlayo ya le hansi ya mpimo wa madokodela –vavabyi emisaveni. Tanihi ku sungula ka ntumngu wa HIV/AIDS, leswi swi ve swi tshikilela vatirhi va rihanyo ku ya emahlweni. Laha ku nga na 12% ya vatswatsi lava khomiweke, a hi ntsena ku nga na vavabyi vo tala lava lavaka nhlayiso, kambe vatirhi va rihanyo hi voxe va lova hi mavabyi yo fambelana na HIV. Ku sukela hi 2008, Nhlangano wa Rixaka wa Vaongoti (National Association of Nurses) eMalawi wu ringanyeta leswaku mune wa vaongori va lova hikwalaho ka mintshikelelo ya HIV na AIDS n’hweti na n’hweti.
Ku vona leswaku vanhu vo tala va amukela vutshunguri bya antiretroviral (ART), lebyi lavaka
le MalawiMatirhele ya
Ku kuma vanhu vo tala va tshunguriwa hambi ku ri na ntshikelelo wa vatirhi
nkarhi na vutivi bya vatirhi va rihanyo, swi tikomba swi nga kotekiki na vatirhi va nhlayiso wa rihanyo lowutsongo. Ku tirhana na ntlhontlho lowu, Malawi wu teke matshalatshala ya masungulo eka rihanyo ra vaaki leri hatlisisaka ku fikelela ART hi ku hambukisa ntirho na ku hangalasa vukorhokeri bya HIV.
Ku hambukisa ntirho swi ve khokho eka nongonoko wa rihanyo wa tiko. Ku endlela ku hunguta ndzhwalo on vatirhi va rihanyo lava nga na ntirho wo tala, mintirho yo fana na masungulo ya ART sweswi i vutihlamuleri bya vatirhi va rihanyo lava vuleteri bya vona byi nga le xikarhi ka lebyi bya muongori la rhijisitariweke na dokodela, kambe loyi a tekaka mitirho yin’wana ya xitlilinikali ya dokodela). Leswi swi vula leswaku vatirhi van’wana va rihanyo va tshunxekile ku endla mintirho yin’wana yo hambana, na leswaku vo tala va kona ku sungula vavabyi eka ART. Hikwalaho ka leswi, vavabyi vo tala va nga voniwa masiku hinkwawo. Ku kambela na vukorhokeri byo khansela, leswi khale a swi seketela vaongori lava tikeriwaka, sweswi i vapfuni va rihanyo vo kambela lava leteriweke, (ti-HSA), kumbe ku tiviwa tanihi vatirhi va rihanyo va muganga.
Xitsalwana xi hlerieilr hi Equal Treatment hi malwandla ya Médecins Sans Frontières
Xifa
niso
hi J
ean-
Pier
re Z
eelie
.
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
192003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
10 000 5
10
15
20
25
30
35
45
40
0 0
20 000
30 000
40 000
50 000
60 000
70 000
80 000
90 000
Hikwalaho ka leswi, exifundzenintsongo xa Thyolo laha Médicins Sans Frontières (MSF) yo tirhaka na Ndzawulo ya Rihanyo, ku kambela swi tlakusiwile ku suka eka 15,000 hi lembe eka tindhawu ta 14 hi 2003, kuya eka swikambelo swa 85,000 eka 42 wa tidhawu hi 2010. Hi ku landza nkarhi wa 25 wa timinete hi xikambelo xa HIV na ku khansela, ku hambukisa ntirho ka kwalomu ka 7,000 swikambelo swa n’hweti na n’hweti swi hlayisile kwalomu ka 3,000 wa tiawara to ongola – nkarhi lowu lavekaka eka vukorhokeri byin’wana, ku fana na ku yisa swilo kumbe nhlayiso wa vana.
Ku hangalasa, kumbe ku tshineta vukorhokeri kusuhi na laha vavabyi va tshamaka kona, ku tlhela ku ri mojulu wa xiphemu xa le xikarhi eMalawi. Ku tlula kuva vavabyi va kuma ART eswibedlhele swa xifundzantsongo, vavabyi eThyolo sweswi va nga kuma ART etitlilini (tisenthara ta nhlayiso wa rihanyo na mintirho ya rihanyo). A va ha fambi mpfhuka wo leha ku landza vukorhokeri lebyi. Exikarhi ka -2010, vatshami va Thyolo ava nga sungula ART eka yin’wana ya tindhawu ta khume no kuma vukorhokeri lebyi landzaka ku fana na ku tatisa mirhi ya ART eka 26 wa tindhawu, ku fika eka 60 km kule na swibedlhele swa xifundzantsongo. Tindhawu leti ta 26 ti katsa swivandla swa rihanyo laha vavabyi va amukela ku khanseriwa ku suka eka ti-HSA leti tumbuluxiweke na vakhanseri va tintangha. Eka levhele leyi, vaongori va muganga va langutisa mirhi ya ART.
Hikwalaho ka leswi ku hambukisa ntirho na ku hangalasa, nhlayo ya vavabyi leyi sunguriweke eka
ART eka xifundzantsongo xa Thyolo ku tlula hi kanharhu ku suka eka 103 hi n’hweti hi 2004 kuya eka 433 hi n’hweti hi 2010.
Hi ku antswisa ndlela yo tirhisa switirhisiwa swo kayivela swa rihanyo, Malawi yi hundzuke xitori xo humelela. Emakumu ya 2010, tiko ri veke vanhu va 345,598 eka ART, ku tlula hafu ya lava nga na swilaveko. Afrika Dzonga, hi le tlhelo, na GDP hi munhu ku tlula ka 16 eka loku ka Malawi na mpimo wa dokodela-vavabyi eAfrika, swi nyikile vutshunguri bya kwalomu ka n’we-xa-nharhu eka lava nga le vuswetini.
Hambiswiritano, ku tala ka nhlayo ya vanhu lava tirhisaka ART swa ha ri na ntlhontlho lowu nga pimiweki hi mpimo lowu ntsena. Vayimeri ku suka eka mintlawa ya PLWHA, Ndzawulo ya Rihanyo ya Malawi, na MSF ti le ku languteni tindlela tintshwa to tirhana na vavabyi na mphakelo wa ART emakaya.
Xifaniso hi malwandla ya Médecins Sans Frontières
Ku fikelela ku khanseriwa hi HIV na ku kambela eXifundzenkulu xa Thyolo
Nhlayo ya swikambelo
Nhlayo yo tindhawu to kambela
Nh
layo
ya
van
hu
lava
kam
beri
wek
e
Nh
layo
ya
tin
dhaw
u to
kam
bela
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
20
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
21
Vamanana vo tala ku tlula vavanuna i vatirhi va rihanyo
va muganga (ti-CHW) kumbe vahlayisi lava kumekaka
emakaya. Tinhlayo-hlayo to tshembheka a ti kona, kambe
swikombiso hi leswaku ku tlula 90% wa ti-CHW i vavasati.
Ematikweni emisaveni hinkwayo, ku katsa Afrika Dzonga,
vaaki va khutaza vavasati ku suka eka malembe matsongo
ku phakela nhlayiso eka mindyangu na miganga, ku ri
hava tihakelo. Vativi va swa ikhonomi va vula ntirho lowu
‘ikhonomi ya nhlayiso’.
“Vavamana va toloverile ku hlayisa […] Va toloverile ku va
ekaya, va kufumeta mani na mani [… Vavanuna] va ya eku
tirhenim, naswona loko va ta ekaya va tshama ehansi va
hlaya maphepha-hungu; a va vileli hi kuhlambisa vanhu
na sweswo hinkwaswo, kambe swilo swa cinca,” ku vula
Nosipho, CHW l atirhaka eNyanga, Cape Town.
Ku cinca ka sweswi eka pholisi ya mfumo eka ti-CHW swi
kombisa eka ku kula ka ku tiviwa eka nkoka wa leswaku
‘ikhonomi ya nhlayiso’ wu swi tisaka eAfrika Dzonga, na
nkoka wo hakela ti-CHW eka ntirho lowu va wu endlaka ku
tisa nhlayiseko wa rihanyo eka miganga ya vona.
HIKWALAHO KA YINI VATIRHI VA NHLAYISO VO TALA VA RI VAVASATI?“I mani loyi a hlayisaka vahlayisi, na leswaku hikwalaho ka yini swi tekiwa ntsena leswaku vavasati va phamela, naswona swi ta ya emahlweni swi phamela, hlayisa na nseketelo eka swirho swa ndyangu na lava rhandziwaka, ku ri hava mhaka ya tihakelo na nkoka wa ntirho lowu ek avaaki na ikhonomi hi ku angarhela?” (Berman, 2002)
HI YIHI MINTSHIKELELO YA LESWI EKA MPFUMALEKO WA NDZINGANO WA RIMBEWU?• Nsirhelelowamiriekati-CHWtavaxisatiswitalakuonhaka:
tilevhele ta le henhla ta Afrika Dzonga to fambelana na
rimbewu, na vugevenga hi ku angarhela , swi vula leswaku ku
hlayiseka ka miri wa xisati swi nga kavanyeteka loko va nyika
vuhlayiseki kumbe va ya entirhweni.
• Tinhlayoletikulutavahlayisivaxisatitihlanganana
makhombo ya rihanyo: A hlamusela tinghozi tin’wana
vamanana va hlanganaka na wona eka ntirho wa vona
eNyanga, Nosipho u ri, “A va sirhelekangi eka ku tluleriwa
loko va endla ntirho wa vona,, ngopfu-ngopfu hi MDR- na
XDR-TB”. Khombo ro tluleriwa, ngopfu-ngopfu ra rifuva, ri
kona hi vuenti eka ndzavisiso wa ti-CHW eAfrika Dzonga. Swi
le rivaleni leswaku, khombo ri va kona le ka ti-CHW ta xinuna.
• Vavabyivatsongovafikelelati-CHWtavaxinuna:Vavanunaa
va tsakeli ku kuma nhlayiso wo karhi ku suka eka vamanana.
“Hi na vavanuna lava vabyaka no tsandzeka ku pfuka. A
swi sasekangi kuva wansati a khoma swirho swa xihundla
swa wanuna [male patient]. A hi nchumu wa kahle,” ku vula
Nosipho.
XANA VAVANUNA VA NGA ENDLA YINI?• Nghelela!Vulavulanati-CHWemugangeniwakan’winanakuvutisahintirhowavona.Tihlamnganisinaminhlangano
ya muganga leyi seketelaka ti-CHW ku kuma swo tala hi hilaha u nga nghenelelaka. Eka tihakelo ta nkarhi lowu taka ta mintirho leyi ti languteriwa ku antswa, leswi vulaka leswaku ku na swivangelo swo va na nhlayo ya le henhla ya vavanuna
na vavasati ku teka ntirho lowu.
• Nyikanseketelowawena!Vulavulanavanhuekayarawenanalemugangenilavamyikakanhlayisotanihiti-CHWno
khutaza eka matshalatshala ya vona.
Swihlovo: Cindy Berman eka gender, HIV, and economic care. Tsarhiwile eka the Women at Barcelona Care Economy listserv discussion (July 2002).
Xifaniso hi Matt Tomalty.
Hi Elizabeth Mills
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
22
Hi Adam Malapa
Photo by Adam Malapa.
Siku eka vutomi bya
Francinah Chauke u tshama emugangeni wa Mariveni, ehandle ka Tzaneen exifundzenkulu xa Limpopo. U tirha eka Treatment Action Campaign (TAC) tanihi Mutirhi wa Dyondzo ya Vutshunguri (Treatment Literacy Practitioner) (PTLP) etliliniki ya le Mariveni. PTLP u fana na vatirhi van’wana va nhlayiso, ku hambana ku nga leswaku ti-PLTP ti langutisa ngopfu eka ku dyondzisa vanhu hi vavabyi na vutshunguri bya vona.
Loko ndzi ya hlangana na Francinah a ku nile mpfula madyambu
ya tolo na switarata swa ritshuri swa le Mariveni a swi ri na
ndzhope. A swi tika laha timovha a ti eka khombo ro bodlhomela.
Hambi ku ri na ndzhope, Francinah na rhavi ra TAC eMariveni
va kondleterile tendzo ta ndyangu hi ndyangi siku rero, hi
xikongomelo xo dyondzisa muganga hi madzolonga ya rimbewu.
Loko ndzi fika etliliniki ya le Mariveni Francinah a fikile
entirhweni. Pfhumba a ri vuli leswaku ntirho wa yena wa
ntolovelo wu vekiwa etlhelo.
Endzhakunyana ntlawa wa hina wu suka etliliniki kuya
eTibananeni, ximutana xa muganga wa Mariveni kusuhi na
nsimu ya tibanana. Laha hi khegela rihlampfu kuva hi hundza
tindhawu to bodlomela. Francinah a yima a xeweta mukhegula
exitarateni, naswona hi ndlela leyi a va xewetana ha yona na ku
hleka swi le rivaleni leswaku Francinah i munhu wa vanhu.
eTibabaneni, mani na mani u ta eku yingiseleni eka ntirho wa
siku. Vatinyiketeri va vekiwa hi swipanu ku endzela mindyangu,
no byeriwa leswaku va ta vuriwa PTLP ku fana na Francinah
loko va hlangana na swivutiso swo tika leswi va hlulekaka ku
hlamula.
Xikan’we na migingiriko yo seketeriwa hi rhavi ku fana na
leyi, PTLP ku fana na Francinah u tshama nkarhi wo leha eka
tindhawu ta rihanyo. Ntirho wa yena wa siku na siku etliliniki wu
katsa:
• Kufambisaminkarhiyatidyondzotarihanyo.Tinhlokomhaka
ti katsa HIV/AIDS, TB, Ku sivela ku tluleta ku suka eka
manana kuya eka n’wana (PMTCT) ka HIV, Ku khanseriwa ka
HIV na ku kambela, na hilaha va nga tiyiselaka eka mbuyelo
wa xikambelo xa HIV.
• Kunyikakukhaseriwahiwexenavavabyikukhutazaku
landzelela vutshunguri bya kahle.
• landzelerisalavatlulakakunwamirhinovakhutazaku
sungula nakambe.
• KuletelanakuseketelaswirhoswamugangaswaTACna
minhlangano yin’wana eka dyondzo ya vutshunguri.
“Nhlokomhaka yo ndzi tsakisa i PMTCT,” ku vula Francinah, “[…]
hikuva ndzi swi fananisa na [it] leswi ndzi hlanganeke na swona.
Loko ndzi kume xiyimo xa mina xa HIV, mani na mani ku katsa
mina a ndzi ehleketa leswaku ndzi ta lova […] kambe muongori
etliliniki ya Mariveni u nyiketele nkarhi wa yena ku [teaching]
ndzi dyondzisa hi HIV na hilaha ndzi poneke ha kona.”
“Ku thoriwa ka mina tanihi PTLP u vile nkarhi […] ku fikelela
vanhu vo tala”, a hlamusela. “Hi ku vulavula hi rihanyo hi
nyikaka eka ndhawu, vanhu vo tala va kamberiwile HIV no kuma
xiyimo xa vona. Sweswi va nwa mirhi naswona va hanye kahle.
Leswi ndzi swi tsakelaka hi ntirho wa mina i ku pinisa vutomi bya
vanhu.”
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
Mutirhi wa nhlayiso wa TAC
Cuba
UnitedKingdom:
AustraliaCanadaUnited
KingdomNew ZealandUSA
23
2% wa madokodela ya SA va kunguhata ku tshama laha Afrika
Nkhuluko wa vatirhi va rihanyo eka, ku suka eka na Afrika Dzonga
Matiko laya amukelaka phesente leyikulu ya vatirhi va hina va rihanyo, kambe ku engeteriwa ka vona swi
vumba xiphemu xitsongo xa vatirhi va rihanyo ra vona.
Hikwalaho ka leswi, swivandla swa mitirho swo tala a swi
siviwi. Minongonoko ya rihanyo yi pfarile hikwalaho ka mpfumaleko wa vatirhi lava faneleke. Leswi swi
veka ndzhwalo lowukulu eka xiyenge xa nhlaiso wa rihanyo, na ngopfu-ngopfu eka vatirhi valavo va rihanyo lava salaka
laha ntirhweni.
Institute of Medicine’s review of Health worker migration in South and southern Africa (2007).
Vatrhi va rihanyo va Afrika Dzonga
Kwalomu ka 40% wa vathwasi va swa mirhi va rhurhrla eU.K. na U.S.A
58% wa madokodela laya lavaka ku rhurha
Mpimo ro rhueha wu l ehenhla eka rhurhelaka
laha tikweni
21% wa madokodela ya SA va tirha entsungeni
Ku tlula 300 wa vaongori va rhurha ku suka laha SA n’hweti na n’hweti
Matiko ya Afrika
Madokodela yo tala ya rhurhela eAfrika Dzonga ku suka eka tikonkulu ra Afrika va suka eLesotho kumbe Zimbabwe, hi yamirhi va langutane na
nkayivelo lowukulu wa vatirhi
Kotara ya madokodela eAfrika Dzonga a hi vaakatiko va
Afrika Dzonga
Ku tlula 80% wa vaongori na vatirhi vo
pfuna ku vuyelerisa swirho emadorobeni,
kwalomu ka ntsena ka 54% wa vanhu va
Afrika Dzonga va tshama edorobeni
Afrika Dzonga:
Ndzhwalo wa vuvabyi
Nhlayo ya vatirhi va rihanyo
Nhlayo ya vatirhi va rihanyo
Ndzhwalo wa vuvabyi
NHAL
YISO
WA R
IHAN
YO
LOW
U TIR
HAKA
24
Loko muvabyi a hundziseriwa eka mutivi wa ntokoto a
nga fanela ku famba mpfhuka wo leha ku endlela ku
vona dokodela exibedlhele xa mfumo. Vanhu vo tala
va tikeriwa ku kuma nkarhi kumbe mali yo famba hi
yona. Hakanyngi, sweswi vavabyi va fika ntsena ku
tlheriseriwa endzhaku kumbe va sindzisiwa ku yima
tiawara to leha hikuva mutivi wa ntokoto a nga kumeki.
Eka vanhu van’wana, ku fikelela mutivi wa ntokoto wo
thwasa swi vula ku hambana exikarhi ka vutomi na rifu.
Dyondzo leyi kandziyisiweke eka jenali ya swa rihanyo
The Lancet hi 2009 yi kombise leswaku 8% wa lava nga si
ku velekiwaka na mafu ya vana lava ha ku velekiwaka na
22% wa mafu ya vana a ya fambelana na swiphiqo swa
mafambiselo, ngopfu-ngopfu ku xwa ka madokodela laya
thwaseke na vaongori na mpfumaleko wa mphakelo.
Ku xwa exikarhi ka vatirhi va swa mirhi ku fambelana na
nkayivelo wa vatirhi eka xiyenge xa mfumo xa rihanyo
eAfrika Dzonga’s public sector. Swivandla swo tala a swi
sivangi kumbe swi yimisiwile. Ku kayivela ka vatirhi loku
swi landzulana na xiyenge lexi nga riki xa mfumo..
I ntsena 30% wa madokodela laya tirhaka eka xiyenge
xa mfumo. 70% leyi saleke yi kumeka ku hlayisa vanhu
va Afrika Dzonga va 16% lava nga na ndzindzakhombo
wa swa rihanyo na 16% yin’wana leyi nga hava
ndzindzakhombo lava hakelaka khexe loko va ya eka
dokodela. Hi ku fananisa, hi 2010, 42.5% wa swivandla
swa rihanyo ra phurofexini eka xiyenge xa mfumo swi
tshama swi nga siviwangi.
Leswi swi vula leswaku there are simply madokodela
matsongo ku tirhela vavabyi eka xiyenge xa mfumo.
Hambi leswi madokodela man’wana va teka nkarhi
ku suka laha va tirhaka, va sukela vavabyi va ri hava
vaongori eka xiyenge lexi nga riki xa mfumo.
“Eka swivandlana swin’wana swa hina ku tlula 70% ya
vaphurofesa na madokodela lavakulu va khumbheka eka
nthirho lowu hakelaka ehandle ka xiyenge xa mfumo,”
ku vula Dr Siva Pillay, Nhloko ya Ndzawulo ya Rihanyo
ya le Kapa Vuxa. Hi ku landza Dr Pillay, madokodela
Hi Catherine Tomlinson
man’wana ya tirhisa ehansi ka 20–30% wa tiawara ta
ntiyiso eka mintirho ya xiyenge lexi nga riki xa mfumo.
Madokodela, ku fana na vatirhi va xiyenge xa mfumo, va
pfumeleriwa ku tirha tiawara leti pimiweke eka xiyenge
lexi nga riki xa mfumo ehansi ka pholisi ya RWOPS.
Pholisi leyi yi na xikongomelo i ku hlayisa vuswikoti eka
xiyenge xa mfumo hi ku pfumelela vatirhi ku tatisa eka
miholo ya vona eka xiyenge lexi nga riki xa mfumo.
Pholisi ya RWOPS yi veka swiletelo ku sivela ntirho wa
le xihundleni kuva wu nga ngheneleri eka swilaveko
swa mintirho ya mfumo. Vangheni va xandla ku katsa
Ndzawulo ya Rihanyo (DoH), Nhlangano wa swa
Mirhi wa Afrika Dzonga (the South African Medical
Association) (SAMA) na Nhlangano wa Madokodela ya
Matiko xikaya (Rural Doctors Association) (RUDASA) va
pfumela kuri ku tlangisiwa ka RWOPS swi vangiwa hi
mpfumaleko wa endlelo ro kambela.
“Ku tlangisiwa kwihi na kwihi ka ti-RWOP kumbe ku
tirha ka swa vuongori hi madokodela ya mfumo va nkarhi
hinkwawo va […] a swi pfumeleriwi no va swi nga ri na
vumunhu. Swiendlo swo tano, handle ka ntshikelelo
lowu nga riki kahle va nga na swona eka rihanyo na
miganga ya matiko xikaya – […] langutela ehansi ka
ntrho wo tika wa madokodela ya matiko xikaya,” ku vula
Dr Karl Le Roux, Mutshamaxitulu wa RUDASA.
“Kuna milawu yo tika leyi tirhaka ek anhlayo ya tiawara
leyi u fanaleke ku tirha tona ehandle ka xiyenge
xa mfumo kambe entiyisweni a yi fambisiwi kahle
no lawuriwa, kwalaho, na le ka swilo hinkwaswo
evuton’wini, kuna maapula matsongo yo bola [who]
i mani a tlangisaka ndlela […],” hlamusela Dr Mark
Sonderup, Xandla xa Mutshamaxitulu wa SAMA. “Loko
madokodela ya kumeka ya tlangisiwa hi vusopfa RWOPS
timinjhere ta vona ti fanale ti langutana na leswi hi ku
landza endlelo.”
Hikwalaho ka ku tika eka ku valanga RWOPS, Xandla
xa Mulawuri-Jenerali xa HoD, Dr Percy Mahlathi u
RWOPS yi yimele ‘Ntirho
wo Hakela Ehandle ka
Ntirho wa xiyenge
xa Mfumo (Remunerated Work Outside
the Public Sector’).
HoD, SAMA na RUDASA
va sola ku xanisiwa ka
RWOPS.
MADO
KODE
LA na
SAYE
NSE
LEXI NGA RIKI XA MFUMO HI KU ENGETELAKu Durha ka ku TIRHA EKA XIYENGE
R270,000 R360,000 R650,000 R600,000–850,000 R1.2–1.3 million
25
vitaniwile hi Nyenyankulu 2011 eka pholisi ku pfumelela
RWOPS ku susiwa. Dr Mahlathi u vule kuri, hi ku
simekiwa ka occupation-specific dispensation (OSD –
langutisa tafula laha hansi), madokodela a ya ha lavi ku
engetela miholo ya vona hi ntirho wa xiyenge lexi nga riki
xa mfumo.
Hambiswiritano, eka timhangu tin’wana madokodela
lava twaka onge a va hakeriwi mali yo ringana va nga
sukela mintirho ya vona eka mfumo loko va nga ha swi
koti ku endla ku ri hava RWOPS.
Ntlhontlho wa ku “tirha eka xiyenge lexi nga riki xa
mfumo hi ku engetela’ i xikombiso xa makunguhatelo yo
tsana na mafambiselo hi HoD. Xiyenge xa sweswi a xi le
rivaleni; switirhisiwa swo pimiwa swa vaaki swi tirhela
xiyenge xa rihanyo xa bindzu naswona swi siya vavabyi
eka xiyenge xa mfumo xi tshikeleleka.
“Ntshikelelo wo xanisa ti-RWOP ta vativi va ntokoto
wu twisa ngopfu-ngopfu […] vavabyi va matiko xikaya
[…] Loko dokodela wa l ematiko xikaya a hundzisela
muvabyi, hakanyingi kuva ku ri nchumu wo hetelela
hikwalaho ka tihakelo, mpfhuka lowu fambiwaka na
nkarhi lowu lavekaka eka muvabyi. Loko vativi va ntokoto
v ari eku tirheni tanihi vo tiyimela ku nga ri etitliniki laha
ku nga na vativi va ntokoto [...] vavabyi va tekiwa tanihi
madokodela lamatsongo. Hakanyingi, madokodela lawa
ya hava ntokoto lowu faneleke ku pfuna, na […] kombela
muvabyi ku vuya eka n’hweti kumbe timbirhi, hi ku
tshembha leswaku a nga va etliliniki hi nkarhi wolowo,”
ku vula Dr le Roux.
Xifaniso hi Samantha Reinders.
Muholo wa lexikarhi hi lembe wu kaneriwa eka OSD
Dyondzela ntirho Dokodela Ntsongo Dokodela Nkulu Mutivi wa ntokoto Nhloko ya Ndzawulo
MADO
KODE
LA na
SAYE
NSE
26
Xana HPTN 052 yi tirha njhani?Ntsengo wa varhandzani va 1,763 ya HIV-serodiscordant couples va nghenelerile eka HPTN 052. Serodiscordant couple hi yin’we laha munhu un’we a nga na HIV kasi un’wana a ri hava. I ntsena murhandzani langa na HIV a ri na nhlayelo wa tisele wa CD4 exikarhi ka 350 na 550 a ku ri leswaku varhandzani va pfumeleriwile ku nghenisa xandla eka xikombelo lexi..
Varhandzani a va hambanisiwa hi mintlawa yimbirhi. Eka ntlawa wo sungula, murhandzani la nga na HIV u kuma vutshunguri bya antiretroviral hi xihatla. Eka ntlawa wa vumbirhi, murhandzani la nga na HIV u nyikiwile ntsena ti-antiretroviral (ti-ARV) loko nhlayelo wa tisele wa CD4 wu hungutekile wu va ehansi ka 250 kumbe loko va ri na vuvabyi lebyi fambelanaka na AIDS. Ntlawa wo sungula wu vuriwa ntlawa wa xihatla naswona wa vumbirhi wu vuriwa ntlawa wo hlwela.
Mintlawa hi yimbirhi yi kuma ku khanseriwa eka mintolovelo yo endla timhaka ta masangu to hlayiseka, tikhondom ta mahala, vutshunguri bya ku tluleriwa hi mavabyi ya tingana na ku kamberiwa HIV nkarhi na nkarhi na ku hleriwa nkarhi na nkarhi na vutshunguri bya switandzhaku leswi fambelanaka na ku tluleriwa hi HIV.
Hi swihi leswi kumiweke hi HPTN 052?Eka ntlawa lowu hlweleke wa varhandzani va 877 ku vile na ntsengo wa 27 wo tluleriwa hi HIV. Hi ku fananisa, eka
Switsalana hi swimbirhi hi Marcus Low. Hleriwe hi Nathan Geffen.
Ha swi tiva leswaku mpimo wa le hansi wa
xitsongwatsongwana wu hunguta ku tluleriwa hi
HIV. Sweswi xikambelo lexikulu lexi lawuriwaka
xi vuriwa HPTN 052 xi teke ntokoto lowu hi goza
kuya emahlweni no tiyisisa leswaku vutshunguri
bya vanhu lava nga na HIV eka nkarhi wa le ku
sunguleni swi hunguta ku tluleriwa ku ntshwa.
ntlawa lowun’wana ku vile na ku tluleriwa kan’we. Leswi swi kombisa 96% wa le hansi ka lava tluleriweke eka ntlawa laha vutshunguri byi nyikiweke h xihatla.
Hi ku tirhisa ka tihlayohlayo ta valavisisi ti tiyisisile leswaku kuna timhangu ta 28 ta ku tluleriwa hi HIV ku vile varhandzani vo sungula ku nga ri varhandzani va swa masangu ehandle ka varhandzani lava.
Dyondzo yi tlhela yi kuma leswaku ku nyika un’wana vutshunguri bya antiretroviral eka xiyenge xo sungula swi hunguta khombo ro tumbuluxa extrapulmonary tuberculosis (laha ku khomiwa hi TB swi humelelaka ehandle ka mahahu). I vanhu vanharhu ntsena eka ntlawa wa xihatla va kumaka extrapulmonary tuberculosis – ku tlula eka 17 eka ntlawa wa le xikarhi.
(Dyondzo yi endliweke eka tindhawu ta 13 eAfrika, Asia na Amerika hi 2005. HPTN yi yimela HIV Prevention Trials Network. 052 i nomboro ntsena leyi nyikiwaka xikambelo.)
Xana ku nga dyondziwa yini eka ndzinganyeto lowu?Leswi kumiweke swi kombisa leswaku ku nyika Vanhu lava nga na HIV ti-ARVeku sunguleni swi nga pfuna ku sivela ku tluleriwa ko tala. Handle ka vavamanana lava biheke emirini na vanhu lava nga na TB, Vanhu lava nga na HIV eAfrika Dzonga va kuma ntsena ti-ARV eka xiyenge xa mfumo loko nhlayelo ya CD4
ya vona yi ri ehansi ka 200. Leswi swi hlwerile. TAC yi ta yisa emahlweni ku lwela Vanhu lava nga na HIV ku nyikiwa ti-ARV loko nhlayelo ya CD4 yi ri 350.
Ku nga tlhela ku ri leswaku vanhu hinkwavo lava nga na HIV va fanele va nyikiwa vutshunguri ku nga langutisiw nhlayelo ya tisele ya CD4. Swikambelo swa mavhiki mambirhi swi langutisa xivutiso lexi. Xo sungula i xikambelo xa START, xi na ndhawu eDesmond Tutu HIV Centre eYunivhesiti ya Cape Town. Loko u tshama eCape Town naswona u ri na HIV na nhlayelo wa le henhla ka 500, u komberiwa ku titsarisela eka xikambelo lexi.
I swa nkoka ku tsundzuka leswaku varhandzani eHPTN 052 va tlhele va tsundzuxiwa ku tirhisa tikhondom no nyika tikhondom. Loko ku ri hava tikhondom, mpimo wo tlulela wa HIV eka mintlawa hi yimbiri yi nga va ehenhla. Vutshunguri bya le ku sunguleni byi fanele ku tirhisana na tinxaka tin’wana to sivela ku fana na ku tlakusiwa ka tikhondom na ku yimbisiwa hi ku tinyiketela.
HPTN 052 yi kombise ti-ARV yi sivela ku tluleriwa hi HIV.
FEM-PREP yi kombisa ti-ARV a yi siveli ku tluleriwa hi HIV.
Xivutiso: Hilaha swi kotekaka ha kona?MADO
KODE
LA na
SAYE
NSE
27
Matimu Swikambelo swimbirhi swa nkoka swi vikiwile lembe leri nga hundza swi ringanyete leswaku swi nga va kahle ku tshungula vanhu lava nga hava HIV hi antiretrovirals (ti-ARV) ku endlela ku sivela ku tluleriwa hi HIV. Muxaka lowu wa vutshunguri wu vuriwa pre-exposure prophylaxis (PREP) tanihi leswi swi khumbhaka vutshunguri u nga swi khomiwa hi vuvabyi.
Xosungula, xikambelo lexi vuriwaka Caprisa 004 xi kume leswaku vavasati va nyikiwe jele ya xirho xa xihundlda leyi nga na murhi wa ARV wa tenofovir a va ri na 39% ya le hansi ku va khomiwa hi HIV ku tlula vavasayi lava tirhisaka jele leyi nga hava matimba. Kutani hi ku famba ka nkarhi eka lembe leri, xikambelo xa iPrEx xi kume leswaku ku nyika vavanuna lava endleke timhaka ta masangu na vavanuna kulobye mpimo wa siku wa ti-antiretroviral tenofovir na emtricitabine (FTC) swi va endle va ri na 44% ya le hansi kuva va khomiwa hi HIV ku tlula lava nyikiwaka philisi ya chukele..
Hikwalaho ka mimbuyelo leyi, vanhu vo tala va vile na ntshembho wa le henhla eka xikambelo xin’wana xa loko ti-ARV ti nga sivelaka ku tuleriwa. Hambiswiritano, sayense a yi hi nyiki leswi hi swi lavaka nkarhi hinkwawo. Yin’we ya swikambelo swintshwa leswi yi yimisiwile hikuva ku vile hava ka xikombiso xa leswaku vutshunguri a byi sivela ku tluleriwa ku ntshwa.
I yini xikambelo xa FEM-PrEP?Xikambelo xa FEM-PrEP xi endliwile ku vona loko ku nyika vavasati lava nga hava HIV mpimo wa siku wa tenofovir na FTC swi nga hungutaka khombo ra va va khomiwa hi HIV.
HPTN 052 yi kombise ti-ARV yi sivela ku tluleriwa hi HIV.
FEM-PREP yi kombisa ti-ARV a yi siveli ku tluleriwa hi HIV.
Xivutiso: Hilaha swi kotekaka ha kona?
Ndzavisiso yo kambela laha mpimo wa siku wa ti-ARV swi ta sivela ku tluleriwa hi HIV eka vavasati yi yimisiwile hikuva yi hlulekile ku kombisa mbuyelo wa nsirhelelo wihi na wihi. Laha hi leswi u lavaka ku swi tiva hi xikambelo lexi nga hilaha yi ringanelaka na le ka tidyondzo to fana.
Nhlayo ya 1,951 wa vavasati va tsariserile eka xikambelo hi Nyenyenyana 2011. Va hambanisiwile hi mintlawa yimbirhi. Ntlawa wun’we a wu kuma mpimo wa siku wa ti-antiretrovirals, loko lowun’wana wu kuma philisi ya placebo leyi fanakana na tiphilisi ta antiretroviral pills. Dyondzo ya endliwe eka tindhawu ta mube, ku katsa Pretoria na Bloemfontein.
Hi swihi leswi kumiweke swa FEM-PrEP?Xikambelo xa FEM-PrEP a xi hetisiwangi. Hi Dzovamisoko lembe leri Komiti yo Kambela Vuxokoxoko yo Tiyimela ya xikambelo (Independent Data Monitoring Committee) yi bohe leswaku xikambelo xi yimisiwa hikuva mbuyelo a wu nga ri kahle ku fika laha. Va kume leswaku hambi loko xikambelo xi hetisiwile, a xi nga ta kota ku kombisa leswaku tenofovir na FTC yi hunguta ku tluleriwa ka vamanana eka ku nghenelela eka xikambelo.
Hi Nyenyenyana 2011, u vile na ntsengo wa 56 wa ku tluleriwa eka xikambelo. 28 wa ku tluleriwa loku ku vile eka mintlawa ya antiretroviral na 28 eka ntlawa wa placebo. Ku hava xikombiso xa leswaku tenofovir na FTC ti nyika mbuyelo wihi kumbe wihi.
Xana hi dyondza yini eka FEM-PrEP?FEM-PrEP ku vile nchumu lowukulu wu hi tlheriseleke endzhaku. Hambiswiritano, s swi vuli leswaku PREP a yi nge pfuki yi tirhile. Ku nga va leswaku tenofovir na FTC yi sivela ku tluleriwa kuntshwa ka vavanuna lava endlaka timhaka ta masangu na vavanuna van’wana (tanihi leswi hi swi voneke eka xikambelo xa iPrExl), kambe ku nga ri eka vavsati. Ku
nga va leswaku ku na xivangelo xo olova xa ntumbuluko eka ku hambana loku. Ku nga tlhela ku ri leswaku ku landzelerisa a ku tsanile eka xikambelo xa FEM-PrEP. A hi swi tivi sweswi.
Ku nga va leswaku philisi yi tirha ngopfu ku nyika ti-ARV eka vavasati lava nga hava HIV eka jele ya xirho xa xisati – tanihi leswi endliweke eka xikambelo xa Caprisa 004.. xikambelo xexo xi kombisile leswaku jel ya tenofovir yi nyika vavasati nsirhelelo wo khomiwa hi HIV.
Xa nkoka, xikambelo xa FEM-PrEP xi hi tsundzuxa leswaku k aha ri na swo tala leswi hi nga swi tiveki hi PREP. Tinhlayo ta swikambelo ti le ku endliweni hi ntshembho wo lulamisa swilo. Swikambelo leswi landzelaka swi tava swa nkoka swinene:
1. Xikambelo lexi vuriwaka VOICE (Vaginal and Oral Interventions to Control the Epidemic) ku Nghenelela eka xirho xa xihundla xa xisati na le non’wini ku lawula ntungu swi kamberiwa no fananisiwa na tindlela tinharhu ta PREP eka vavasti. Ku fananisiwa jel ya tenofovir na philisi ya tenofovir na tenofovir/FTC pill. Mimbuyelo ku suka eka VOICE yi languteriwe hi 2012.
2. Xikambelo lexi vuriwaka Partners PrEP xi kambela mpimo wa siku na siku wa tenofovir kumbe tenofovir/FTC leyi nyikiwaka murhandzani la nga hava HIV ku hunguta ku tluleta HIV eka serodiscordant couples. Mimbuyelo ya Partners PrEP yi languteriwa ku hela ka 2012 kumbe ku sungula ka 2013.
Nhlamulo: Eka HPTN 052, i vanhu ntsena lava nga na HIV v anyikiweke ti-ARV. Xikongomelo a ku ri ku vona loko varhandzni lava nga hava HIVa va ri na nkateko wo va yi nga va tluleli. Xikambelo xi tlhele xi kombisa leswaku leswi a ku ri ntiyiso. Entiyisweni, vanhu lava nga na HIV lava nga le ku tshunguriweni a v atali ku tluleta varhandzani va vona ku tlula vanhu lava nga na HIV va
nga riki eku tshunguriweni.
Eka FEM-PREP i vanhu lava nga hava HIV ntsena va nyikiweke ti-ARV. Xikongomelo a ku ri ku vona loko va ta tluleriwa ku tlula vanhu lava nga hava HIV lava a va nga tirhisi tiARV. Xo biha xikambelo xi kombisile leswaku eka ti-ARV ku hava mbuyelo.
MADO
KODE
LA na
SAYE
NSE
28
Eka kupfinyiwa no dlayiwa ka Noxolo Nogwaza wa
24 hi vukhale wo rhandzana na wa rimbewu ro fana,
muganga wa Kwa-thema xikan’we na Treatment
Action Campaign (TAC) n amintlawa yin’wana va
nghenelerile no kombisa ku vilela no khongela
ehenhla ka vugevenga bya rivengo hi Mudyaxihi 11.
Ntsumbu wa Nogwaza wu kumekile enhoveni eKwa-
thema nampundzu wa Dzivamisoko 24. Vugevenga
byi endliwile kwalomu k amalemba manharhu
endzhaku ka loko ntsumbu wa mutlangi wa Banyana
Banyana Eudy Simelane wu kumekile eka ndhawu
leyi fanaka.
Mahungu ya rhaviVulavula hi vugevenga bya rivengoHi Luckyboy Mkhondwane
Swivulavuri eka ntirho lowu swi kombisile leswaku
varhandzani va rimbewu rin’we a va ha hlayisekangi
emigangeni ya ka vona na le makaya. Ku vile na
matitwelo ya leswaku vaphakeri va vukorhokeri bya
rihanyo hambi ku ri maphorisa va na xihlawuhlawu
loko swi ta eka rihanyo loko swi ta eka varhandzani
va rimbewu rin’we.
“Ku fanale kuva na ku twelaka exikarhi ka vanhu
lova faneleke ku sirhelela muganga no va nyika
vukorhokeri bya bya leswaku a hi fani, kambe
hinkweru hi ringanela hi ku khomiwa hi malwandla
ku fana na vanhu hinkwavo,” ku vula jaha ro
rhandzana n awa rimbewu in’we.
Nokhwezi Hoboyi loyi a yimele TAC eka ntirho lowu u
komberile, “Hi nyikeni xivandla xa hina no hlonipha
timfanelo ta hina tanihi vanhu.”
Xikhongelo a xi tlhele xi ngheneriwa hi Mondli
Gungubele, khale ka Meyara ea Ekurhuleni Metro.
“Hi tile laha ku ri ku ta rila ku lahlekeriwa ka vutomi,
kambe ku ta tlangela vutomi bya varhandzani va
rimbewu rin’we lava veke na xivindzi xo yimela
leswi va nga xiswon hambi loko va hlangana na ku
ahluriwa,” a byela nhlangeletano. U yil eemahlweni
ku vula leswaku maendlelo laya vuriwaka ‘ku
pfinya ko lulamisa’ a ku amukeriei naswona a swi
fambelani na vumbia bya tiko. U tshembhisile
Recommended