541

پژوهشی تاريخ اسالمـ فصلنامه علمی

، شماره چهارمپانزدهمسال

06، شماره مسلسل 3131زمستان

‌آمدهای‌اجتماعی‌مهاجرت‌قبایل‌عرب‌به‌خراسان‌پی

‌در‌قرون‌نخستین‌اسالمی

53/1/33تاریخ تأیید: 51/3/33تاریخ دریافت:

*حسین مفتخری

محمود نیکو

1***مسعود بهرامیان

. ندبه ایران مهاجرت کرددالیل گوناگون های متعدّد و به ها در دورهعرب

شکست سدّ مأرب و سیل و دستی سالی، تنگ از اسالم، قحطی، خشکپیش

عوامل مؤثر بر ترین ی دینی و اقتصادی از مهمهاانگیزه ،الماز اسپس العَرِم و

مزایایها بود. خراسان به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی، مهاجرت

رفت. مهاجران به شمار میمهم اقتصادی، و دوری از مرکز خالفت از مقاصد

اختار ها عبارت بود از رشد شهرها، تغییر س مدهای اجتماعی این مهاجرتآ پی

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسالمی ، دانشگاه خوارزمی نشگاه پیام نور، )نویسنده مسئول(وی دکتری تاریخ اسالم، دادانشج

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

541

های ای بین عرب قبیله های طبقات اجتماعی، ظهور موالی و افزایش اختالف

مهاجر که در این مقاله به تفصیل به آنها پرداخته شده است.

ها،‌مهاجرت،‌خراسان،‌موالی،‌طبقات‌اجتماعی،‌اختالفات‌‌عرب‌های‌کلیدی:‌واژه

‌ای.‌قبیله

‌

‌مقدمه

یت جغرافیایی خاصّ خود، کانون توجه اقوام ایران به دلیل موقع همواره در طول تاریخ،

بر جامعۀ اتیهر قوم و ملتی که پا به این سرزمین نهاده، تأثیر .و ملل گوناگون بوده است

زیرا این مهاجرت ؛ها اهمیت بیشتری دارد است. در این میان، مهاجرت عربگزارده ایران

قبایل عۀرب بۀه ایۀران از هاجرتعالوه بر ساختار سیاسی، دین مردم ایران را تغییر داد. م

ای از و در دوران اسالمی تشدید گردید. این قبایل به صورت مرحلهشد دوره باستان شروع

جۀا یافتند و از آنشدند و در دو پادگان نظامی بصره و کوفه اسکان می عربستان خارج می

کردند.نقل مکان می ،با فتح شهرهای ایران به این مناطق

ها، یکۀی از منۀاطق لیل موقعیت جغرافیایی سازگار با خلق و خوی عربخراسان به د

جذاب برای مهاجرت آنان بود. ناامنی خراسان، غنائم فراوان آن، ضرورت حفۀ فتوحۀات،

مهاجرت به خراسان را روند ،دوری از دمشق و تشویق خلفا برای اسکان در چنین مناطقی

بود نتایجی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای ، ها به این ایالتتسریع کرد. مهاجرت عرب

اجتماعی مهۀاجرت -سیاسیتأثیر ترین . مهمدثیرگذارأتاین سرزمین که در تحوالت آیندۀ

رشۀد شۀهرها، دگرگۀونی سۀاخت ،اجتمۀاعی آن تۀأثیر سرنگونی خالفت اموی و ،ها عرب

حلیلی و بر پایۀه طبقات اجتماعی و ظهور پدیدۀ موالی بود. مقاله حاضر با روش توصیفی ت

مهاجرت قبایل عۀرب بۀه . 5است: ها پرسشگویی به این ای در صدد پاسخمنابع کتابخانه

بازخوردهۀای اجتمۀاعی حاصۀل از روابۀق متقابۀل . 2چگونه قابل تبیین اسۀت ،خراسان

های مهاجر با بومیان در جامعه خراسان چه بود عرب

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

541

‌پیشینۀ‌پژوهش

اما به صۀورت است ر، تحقیق خاصی صورت نگرفتهدر رابطه با موضوع پژوهش حاض

پیامدهای اجتماعی شود. دیده میزمینه ها اشاراتی در این پراکنده در برخی مقاالت و کتاب

پۀور کۀه در ایۀن ای است از علی بیات و زهره دهقۀان مقاله ،مهاجرت قبایل عرب به ایران

در جامعه خراسان نشده است. در مدهای اجتماعی این مهاجرت آ اشارۀ دقیقی به پی ،مقاله

ها روند مهاجرت عرب ،نوشته صالح احمد العلی مهاجرت قبایل عربی در صدر اسالمکتاب

ها العرب توضیح داده شده است و نویسنده به برخی دالیل حضور عربجزیرة به خارج از

ی آن مۀدها آ هۀا و پۀی اما به دالیل عمۀدۀ مهۀاجرت است در ایران و خراسان اشاره کرده

از یولیۀو ولهۀاوزن اسۀت کۀه الدولۀ العربیه و سقوطها دیگر کتاب نمونه نپرداخته است.

مباحث سیاسی دربارۀ خراسان است ،گردد ولی بخش اعظم آن کتابی عمومی محسوب می

این نکته مناسب اسۀت کۀه ، بیان و بحث فرهنگی و اجتماعی بسیار اندکی دارد. در پایان

.شود نمی اقتصادی و ای خاص آن است که شامل مباحث فرهنگیمعن ،از اجتماعیمنظور

‌سابقۀ‌مهاجرت‌قبایل‌عرب‌به‌ایران

ای خود را با توجّه به اوضاع جغرافیایی ، ساختار اجتماعی قبیلهجزیرةالعربی ها عرب

زندگی، اجازۀ تشکیل حکومت متمرکز شکل برگزیدند و خویش و اقتصادی محل سکونت

رسی به مراتع د. بر اسا موقعیت جغرافیایی، مردم این منطقه برای دستدا نمیبه آنان را

جزیررة کردند که گاه در سطح وسیعی به خارج های دسته جمعی می و آب، اقدام به کوچ

های مناسبی برای سکونت قبایل مهۀاجر عۀرب گرفت. ایران و شام مکانالعرب انجام می

هۀا بۀه ایۀن های ایران و بیزانس، تهاجم عۀرب بود و با توجه به سیاست داخلی امپراتوری

قبایل بۀه وجۀود میان اتحاد بزرگی ،اسالمچنین، ظهور همشدت و ضعف داشت. مناطق،

آورد و زمینه لشکرکشی سپاهیان را با پشتیبانی قبایل مهاجر فراهم ساخت.

ی های مهاجر به ایران، به نوع برخۀورد و سیاسۀت پادشۀاهان ایۀران بسۀتگ ورود عرب

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

541

داشت. در دوره اشکانی، تهاجم قبایل به مرزهای غربی فراوان بود، اما در دوره ساسانی با

گسۀترده هۀای ها و تهۀاجم جلوی مهاجرت ،نشانده آل لَخم در حیره حمایت از دولت دست

ها رنگ دینی بۀه و مهاجرت ها با ظهور اسالم و گسترش فتوحات، تهاجم .گرفته شدآنان

های متفاوتی که انگیزه دینی در صدر آنهۀا قۀرار داشۀت در با انگیزه هاخود گرفت و عرب

به سوی ایران روانه شدند و دو شهر بصره و کوفه را بنا کردند. یگروه های فراوان

امۀا طبۀری گزارشۀی از 1دهنۀد های اولیه را به دوران اشۀکانیان نسۀبت مۀی مهاجرت

تُبَّع تا بیرون کوفه آمد و ،آندر که کند یمها به رهبری ابوکرب )تُبَّع( ارائه مهاجرت عرب

سۀاختند و قبۀایلی از جا جا ماندند. پس از بازگشت تُبَّع، آنها بناهایی در آنضعفای قوم آن

هنگامی کۀه منطقۀه 2جا ساکن شدند. در آن بنی لِحیان، هُذیل، تَمیم، جُعفی، طی و کَلب

از قُضاعه، اِیاد، نماره، تیم و بنۀی قُۀن اَزد، سبأ رو به ویرانی گذاشت، بعضی قبایل مانند

ها و پیمۀان بسۀتن قبایۀل در بحۀرین این مهاجرت .جا رفتند و در بحرین ساکن شدند آن

های بسۀیاری از قبایۀل بۀه عۀراد آمدنۀد و در حیۀره گروهو مربوط به دوره اشکانی است

(، عبادیۀان یۀا ها به سه گروه تنوخ )که قضاعه از ایشۀان بودنۀد این عرب مسکن گزیدند.

شد ایاد در عراد میان جزیره سبب درگیری بین قبایل 3شدند. تقسیم می بندگان و احالف

جمعی از فرزندان ،باعث شدگردند. این امر و بر اطراف حیره مسلق شوند تا بصره پراکنده

4جا ساکن شوند. در آن روندحوله بن هنو بن ازد به موصل

ارتبۀاط .کۀرد دگرگونم رابطه با مرزهای غربی را 221تشکیل دولت ساسانی در سال

بنۀابراین، سیاسۀت و قۀدرت .ها بیشتر از دیگر دوره های باستانی ایۀران بۀود آنان با عرب

هۀا را که گاهی ساسانیان، عرب چنان .زدپادشاهان ساسانی چگونگی این ارتباط را رقم می

راندند، ی تا حد نابودی از ایران میدادند و گاهدر مناطق غربی یا مرکزی ایران اسکان می

هایی از قبایۀل بردند. کوچ گروهنشانده در مقابل دشمنان بهره می یا از آنها به عنوان دست

ساسانیان به جزیره و انتخاب عمرو بن عدی بۀه عنۀوان حکومت ربیعه، مُضر و بَکر تحت

6ود.های ساسانیان بدر زمرۀ سیاست 5کاردار حکومت ساسانیان در حیره

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

543

رومیان، خلیج فار و نۀواحی مجۀاور آن بۀه تصۀرف وسیله بهبا تصرف پترا و پالمیر

ها وجود نداشت. همه خطۀوط ایرانیان درآمد. در این شرایق، دیگر محلّی برای حراست راه

مکۀه و در مسۀیر اصلی بازرگانی در اختیار ایرانیان قرار گرفت و جاده بازرگانی روم و هند

العۀرب جزیررة انتقال جاده بازرگانی به شمال، ضربه سختی به اقتصاد ید.گردمدینه قطع

زمینه مهاجرت گسۀترده آنۀان بۀه ایۀران و روم ،ها. در نتیجه با فقیر شدن عربکردوارد

ها به مرزهای ایران و نواحی داخلی خوزسۀتان، شۀاپور با تهاجم گسترده عرب 7فراهم شد.

جمعی از آنها را به .نان به بلندی های روم حمله کردسرکوبی آبرای دوم، پادشاه ساسانی

8کرد.قتل رساند و تعدادی دیگر را به کرمان و اهواز تبعید

گرد به داخل مرزهای های بیابانهجوم عربمهمی در برابر مانع ،دولت آل لخمِ حیره

شد ولی با ایران بود. در زمان قباد، پادشاه ساسانی، حکومت حیره مدتی به آل کنده منتقل

زمان بود کۀه بۀا حملۀه این در .به آل لخم واگذار شددوباره تخت نشستن خسرو اول، بر

مد آ پی 9محدوده عظیمی از مرزهای عربی در اختیار ایرانیان قرار گرفت. ،ساسانیان به یمن

ها بۀود. و شکست ایران از عربذی قار اضمحالل دولت حیره به دست خسروپرویز، نبرد

گردید.سرآغاز اتحاد قبایل عرب و چشم طمع دوختن به سرزمین ایران ،این نبرد

رسیدن به عراد، ایۀران و سۀوریه را خبر اتحاد قبایل شبه جزیره گردید و سبب اسالم

جزئۀی از ،داد. مهاجرت قبایل عرب به داخۀل فۀالت ایۀران در قۀرن اول هجۀری به آنها

شود. با العرب تلقی می جزیرةشمالی مهاجرت های بزرگ عرب در طول تاریخ به مناطق

منسجم یشکل ،ظهور اسالم و آغاز فتوحات، مهاجرت و اسکان قبایل عرب در قلمرو ایران

بۀرای پشۀتیبانی از ،های مسۀلمان پۀس از جنۀگ و گریزهۀای اولیۀه و منظم یافت. عرب

کردنۀد کۀه هسۀته نخسۀتین تأسۀیس پایگاه های نظامی در نواحی مرزی ایران ،فتوحات

10کوفه و بصره شد.یعنی ؛ها مهاجرنشین

انهای احتمالی ساکنممانعت از شورشهای فتح شده، سرزمینبرای برقراری ثبات در

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

نیۀاز روزافزونۀی بۀه حضۀور هرچۀه ،این مناطق و گسترش دامنه فتوحات به نواحی دورتر

-55شۀد. بۀا ایۀن حۀال در دوره خلفۀای راشۀدین ) بیشتر سپاهیان مسلمان احسا مۀی

نیافتۀه بۀود و سۀرعت های قبیله ای عرب به سوی فالت ایران مهاجرتروند ،د(هۀ .41

د( نیاز به مهۀاجرت هۀ .532 -41. در دوره امویان )ندبیشتر جنبه نظامی داشت ها مهاجرت

این امر .بیش از هر زمان دیگر احسا شدفتح شده، دسته جمعی قبایل عرب به مناطق

شت اما در اصل دارای ریشه اقتصادی بود. به ظاهر انگیزه نظامی دا

‌ها‌به‌خراسان‌چرایی‌و‌چگونگی‌مهاجرت‌عرب

پارچگی خود محدوده جغرافیایی خراسان در طول دوران باستان تا دوران اسالمی، یک

را با نواحی شمالی جیحون به صورت اندک حفۀ کۀرده بۀود و اسۀمی جداگانۀه بۀه نۀام

شرد کویر لوت تا کوه های هند را ،نداشت. این محدودهماوراءالنهر در آن محدوده، وجود

11شد؛ یعنی حدود خارجی آن، بیابان چین و از سمت هند، جبال هندوکش بود.شامل می

ها، شهرهای شمال این سرزمین در دوره اسالمی تا قرن سوم هجری قمری نزد عرب

د، گاهی مۀاوراءالنهر اما از قرن چهارم به بع شدندجیحون و جزئی از خراسان محسوب می

رسۀته و صۀاحب بن جعفر، یعقۀوبی، ابۀن مة دانند. قدا را جزیی از خراسان و گاهی جدا می

حدددد اما اسۀتخری و صۀاحب 12دانند. ماوراءالنهر را جزئی از خراسان می ،تاریخ‌سیستان

13دانند.آن دو را جدا از هم می ،العالم

به خصوص در خراسان، بیشتر در دوره ها در شرد ایران و اندیشه اسکان دائمی عرب

گشۀت. اولۀین صۀلح شد اما آغاز آن به نخستین دوره فتوحات باز می گیری می امویان پی

هۀا در ها و دهقانان محلی خراسان بۀر سۀکونت عۀرب های منعقد شده در میان عربنامه

هنۀده شهرها و روستاهای خراسان تأکید دارد. به عنوان نمونه، صۀلح نامۀه مۀرو نشۀان د

14همکاری نظامی ایرانیان با عرب ها و تالش برای اقامت عرب ها در خراسان است.

11-41ها در شرد ایران، پۀیش از دوران معاویۀه ) ای برای استقرار دائمی عرب برنامه

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

515

عرب به مرو ضیاع و مستغل و خانمان سۀاختند و ».د( در میان نبود. به گفته گردیزی هۀ

ای به شکل گسۀترده مهاجرت قبایل عرب به خراسان 15«مان معاویهجا قرار کردند به ز آن

انجام شد. به همین منظور، گروه زیادی از قبایل اَزد، تَمیم، عبدالقیس و بکر بن وائۀل بۀه

هۀایی خراسان آمدند و در این ایالت ساکن شدند. آنۀان در مراحۀل گونۀاگون و بۀه شۀیوه

ر مسیر مهاجرت، ابتدا از عربستان به کوفه و ها د متفاوت به خراسان مهاجرت کردند. عرب

بصره و سپس به خراسان کوچ کردند.

هر یک از حاکمان منصوب بر خراسۀان را گروهۀی از افۀراد خۀانواده، خویشۀاوندان و

شۀابور ی.د( به ن هۀ 31-23کردند. عبداهلل بن عامر به دستور عثمان ) نظامیان همراهی می

با او بودند. زیاد بن 16بی صفره و جمعی از بزرگان بصرهآمد و احنف بن قیس و مهلب بن ا

هجری قمۀری والۀی خراسۀان کۀرد. ربیۀع 15ابی سفیان، ربیع بن زیاد حارثی را در سال

های خویش به خراسان بصره و کوفه را همراه خانواده نزدیک به پنجاه هزار نفر از ساکنان

وازده هزار نفر بصری و دوازده هزار .د( از د هۀ 32-21کوچ داد. در زمان احنف بن قیس )

های خود در نکته مهم این که قبایل فراوانی با خانواده 17شود. نفر کوفی در خراسان یاد می

.د( به آن والیت کوچ کردند. در روایتی از بالذری آمۀده هۀ15ربیع بن زیاد حارثی ) دوره

.د(، چهل هۀزار هۀ 31-11بن مسلم باهلی در خراسان ) ةقتیباست که در زمان حکومت

18جویان بصره، هفت هزار نفر از اهل کوفه و هفت هزار نفر از موالی بودند. نفر از جنگ

ها، بی اعتنایی بود. بۀا ایۀن فۀر برخورد اولیه بومیان خراسان نسبت به حضور عرب

منطقی که این مهاجران هم، مانند بسیاری از چادرنشینان بدوی به زودی ایۀن منطقۀه را

ها بر پرداخت مالیات و جزیه پافشاری کردنۀد، ایۀن ک خواهند کرد، اما آن گاه که عربتر

هایی برپۀا بی تفاوتی به دشمنی و ستیز تبدیل شد و در بسیاری از نواحی خراسان شورش

گروهی از مهاجران عرب به خراسان، شیعیان و ناراضیان از حکومت اموی بودند. 19گردید.

هۀای عیان سبب شد برخی از آنان ترک دیار کنند و به سۀرزمین گیری امویان بر شی سخت

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

512

دور، مانند خراسان پناه برند. بیشتر کسانی که در زمان نهضۀت عباسۀیان، نگرانۀی هۀایی

20هستند.این گروه از ،برای حکومت فراهم آورده بودند

، مقابلۀه بۀا فتح شۀده لزوم حف و نگهداری سرزمین های 21دارالحرب بودن خراسان،

ابهامات اداری وو 22شرایق اقلیمی ،رکان، مسائل اقتصادی، شورش و ناامنی، حف فتوحت

خراسۀان بۀا مرکۀز خالفۀت شده بود تا رابطه بۀین حۀاکم سبب نامشخ حاکم خراسان

ثابت در خراسان باشند. یها به فکر ایجاد پایگاهنامعلوم باشد. این عوامل باعث شد عرب

آن شام و جاهای دیگر به ی از کوفه، قبایلاما 23ه( بصره بودخراسان بیشتر مفتوح )مستعمر

24مهاجرت کردند.

‌مدهای‌اجتماعی‌مهاجرت‌قبایل‌عرب‌به‌خراسانآ‌پی

زیستی مهاجران عرب با بومیان خراسان بود. حاصل ارتباط و هم ،مدهای اجتماعیآ پی

.ا با بومیان تجربه کردندزیستی بیشتری ر آنان در ابتدا حاشیه نشین بودند، اما به مرور، هم

در تحول و شکلی مدهای اجتماعی گوناگونی بود که هریک به آ زیستی پی حاصل این هم

شود. در ادامه به آنها پرداخته می ،دگرگونی جامعه خراسان مؤثر بودند

رشد‌شهرها.‌1

یعنۀی در دوره ؛شهر و شهرنشینی پدیده ای است که پیش از ورود مسلمانان به ایران

بۀروز و ظهۀور یافتۀه 25اسانی که اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت بودس

و از طریق ماوراءالنهر با خاور دور، هندوستان، جزیره داشت بود. در این دوره تجارت رونق

های ایۀرانِ که با تمام موفقیتیادآور شد برقرار بود. باید روابق سیالن و عربستان جنوبی

وقعیت ممتاز در بازار تجارت جهانی و رونق زندگی شۀهری در نتیجۀه ساسانی در کسب م

بود. استوار بر کشاورزی ساسانیان ستد کاال، اقتصاد داد و

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

513

هۀای ها و کوتۀاهی دوره های تجاری در نتیجه جنگسبب ناامنی راهدر این دوران، به

ادامه خویش ه حیات توانستند بدون تولید مواد غذایی در داخل ایران ب آرامش، شهرها نمی

ادامه حیات جمعیت شۀهری بۀه تولیۀد زراعۀی در منۀاطق ،دهند. به عالوه در زمان صلح

توان پذیرفت که با وجود های وابسته به شهرها ممکن بود. از این رو میروستایی یا زمین

خیۀزی همه عوامل سیاسی، نظامی، مذهبی و تجاری حاکم بر سرنوشت شۀهرها، حاصۀل

شرط اساسی در برپایی شهرها ،یابی به محصوالت کشاورزی سهولت دستخاک منطقه و

تۀأثیر بسۀزایی در چگۀونگی رشۀد ،نگاه دو آیین زرتشت و اسالم به شهرها 26بوده است.

اقتصادی داشت. جایگاه شهرها از

در ،دین، بازرگانی و افزایش جمعیت رامانند توان عواملی می ها هم زمان با ورود عرب

مسۀلمانان، جهۀان وسۀیله بهثر دانست. فتح ایران ؤم ی خراسانو رشد شهرهاشهرنشینی

قیام شار بیرونی )ربض( علیۀه بر این اسا ، .دادمبتنی بر برابری ارائه می را بینی جدیدی

وابسۀتگی شار میانی )شارستان( و دژ حکومتی )کهن دژ( همراه گردید و نظام قبیلگۀی از

گزین طبقۀات شۀهرها جهان بینی اسالمی امّت، جای ،زمانروستا و شهر آزاد شد. در این

گزین آتشکده شۀد و تمۀام مسجد به عنوان نمادی از ساختار معماری یک شهر جای .شد

ها را به سوی خود جلب کرد و شهرها با توجه به مساجد جامع رشد کردند. نگاه

هۀا دژهۀا، کرد. عربتوان مشاهده ها می این نمونه را در خراسان از ابتدای ورود عرب

که در نیشابور، نسا، گذاشتند. چنانانداختند و هیچ سدی باقی نمیقلعه ها و دیواره را بر می

مسجد به عنوان جلوه عام فرهنگی 27ابیورد، سرخس، هرات، مروالرود و مرو چنین کردند.

شۀدند، یاز نظر دینی و به عنوان نمادی از ساختمان و معماری که شهرها با آن شناخته م

تأثیر گسترده ای بر برخی از شهرهای خراسان داشت، مانند ساخت مسجد در نیشۀابور در

28هجری قمری. 31یا 34هجری قمری و بخارا به سال 35سال

مهاجران عرب، شهرهای قدیمی را با دو شیوه اجبار و سازش به مکانی ،از طرف دیگر

و رشد شهرها را با توجۀه بۀه سۀکونت در کردند و زمینه گسترش برای استقرار تبدیل می

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

514

سیاست اجبار، اقدام مهمی چنین، همساختند. روستاهای نزدیک شهرهای بزرگ فراهم می

29ها با مردم خراسان بود. در رشد و افزایش جمعیت یک شهر و سازگاری عرب

چنین، مهاجران عرب، شهرهای نوبنیادی برای اسکان نظامیان بۀا عنۀوان پادگۀان هم

شۀدند ماننۀد می ایجاد کردند. این شهرها در فاصله کمی از شهرهای قدیمی ایجاد مینظا

های نظامی، پایین بودن تعداد نظامیان علل ایجاد شهرها یا پادگان شاید یکی از 30نیشابور.

امۀا ایۀن امۀر 31نسبت به مردم بومی و یا جلوگیری از تعر نظامیان به شهرنشینان بود.

کردند و هرگز به شهرهایی که ها، خود را در یک جا محصور نمیربهمگانی نبود؛ زیرا ع

32کردند. نمی اکتفا ،زندگی تعیین کرده بودندمحل عنوان برای لشکریان به

کۀه به این دلیۀل بۀود بازرگانی بود. این تأثیر، بیشتر ،عامل مؤثر دیگر در رشد شهرها

هۀای کنترل جۀاده ابریشۀم و راه ،ها در خراسان اسالم تا مرزهای چین رسیده بود و عرب

بازرگانی را در اختیار گرفته بودند. بلخ و شهرهایی که در مسیر کاروان های تجۀاری قۀرار

هنگامی که با برنامه بودند. این شهرهاثروت و رونق خاصی دارای داشتند از دوره ساسانی

بۀر رونۀق نۀد هۀا افتاد بن مسلم باهلی به دست عرب قتیبةریزی های حجاج بن یوسف و

موانع که مربۀوط بۀه دوره ساسۀانیان بۀود، حذف برخی در واقع با .تجاری آنها افزوده شد

33قلمرو وسیع حکومت اسالمی شد. ئی ازاقتصادی و سیاسی جزبعد خراسان از

‌دگرگونی‌ساختار‌طبقات‌اجتماعی.‌2

قۀاتی از نواخت بود. سۀاختار طب پارچه و یک ساختار اجتماعی عصر ساسانی در کل یک

شۀد گر می پرور و صنعت گر، گله دیدگاه آیین زرتشت شامل آذربان، نظامیان، دبیران، برزی

از آن اسالم به خراسان، نظم اجتماعی را به هۀم ریخۀت. بۀا ایۀن پس ها و امّا ورود عرب

شد با دور نگۀه داشۀتن سۀپاهیان عۀرب از مۀردم، سۀاخت وجود، در این منطقه سعی می

هۀایی در سۀاخت اجتمۀاعی اما ورود مهاجران عرب، دگرگۀونی 34نشوداجتماعی دگرگون

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

511

خراسان و قبایل مهاجر به وجود آورد و اقشار اجتماعی با انگیۀزه هۀای مختلۀف سیاسۀی،

به دین اسالم گرویدند. اجتماعی و اقتصادی

هجری تا قرن سوم آنها موبدان جایگاه اجتماعی خود را از دست دادند، در این دوران،

اسۀالم پۀذیری سبب بهداشتند ولی اختیار را در معنوی به سبب نبود پادشاه، قدرت قمری

در پی کشته شدن رستم فرخۀزاد در نبۀرد قادسۀیه 35رنگ شده بود. ها کمآنایرانیان، نقش

زاد بۀن و و سردارانی مانند اهۀود، هرمۀزان، قۀارن گسیخت د(، سپاه ایران از هم هۀ .51)

سرانجام سپاهیان و اسواران با مسلمانان صلح کردند و .گریختندنقاط دیگر ایران بهش به

36ها در فتوحات بعدی سهیم شدند.آنبا گرویدن به اسالم جزو سپاه مسلمانان شدند و با

دبیۀران و مسۀتوفیان بودنۀد کۀه بۀا ،های بانفوذ جامعۀه ایرانۀی بخش دیگری از گروه

سۀاالری، در دربۀار و رشۀد دیۀوان اصالحات انوشیروان و متمرکز شدن هسته اصلی امۀور

با سقوط ساسانیان و نیاز عرب به ایشان برایاین گروه اهمیتی بیش از پیش یافته بودند.

امور، تخص و مهارت خود را در امور اداری در اختیار مسلمانان گذاردند و در نظۀام اداره

هۀای مالیۀاتی محلۀی را ها شۀیوه که عرب یافتند. با توجه به این ای اداری جایگاه برجسته

باقی مانۀد. بۀه همۀین سۀبب در از به دبیران و دیوانیان بومی ضرورت نی ،کردند میدنبال

دبیۀران، مشۀاوران، بیشۀتر سۀازمان هۀای اداری و بیشۀتر سۀران ،نخستین قرون هجری

37حکومت از موالی بودند.کارگزاران مباشران و کارمندان

مهم هاییا حاکمان محلی بود. دهقانان از خاندانها با دهقانان ترین ارتباط عرببیش

هۀای متفۀاوتی نشۀان ها واکۀنش اواخر عهد ساسانی بودند و هنگام حمله عربدر اشرافی

حفۀ موقعیۀت سیاسۀی، برای بسیاری و آنها اسیر شدند یا به قتل رسیدنددادند. برخی از

رداخت جزیه و برخۀی بۀا با مسلمانان صلح کردند. برخی با پخویش اقتصادی و اجتماعی

تسلیم مناطق تحت نفوذ خۀود باقی ماندند و برخی برایگرویدن به اسالم در جایگاه خود

د به والی بصره هۀ . 23مرزبان طو در سال به عنوان نمونه، قدم شدند. پیش ،به ایشان

قعیۀت رسۀد، مو بنابراین به نظر مۀی 38نامه نوشت و آن دو را به خراسان فراخواند. ،و کوفه

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

وران و بازرگانان در جامعه گران، پیشه دهقانان و حاکمان خراسان همراه با صنعتاجتماعی

جدید افزایش یافت.

تغییر یافتۀه شانای پرداختند و فقق اربابانمالیات سنگینی می ،کشاورزان مانند گذشته

مهۀاجران نقش مهمی در تعامل با ،دهقانان و حاکمان محلی خراسان ،. بدین ترتیببودند

حتۀی ،اجتمۀاعی خراسۀان های گروهسیاسی آینده خراسان ایفا کردند. رخدادهای عرب و

های وابسته بۀه چرا که دهقانان و گروه ؛ماندندباقی خویش جای بر اسالم پذیرش پس از

دانستند. آنها حف مقام و موقعیت اجتماعی خود را، مدیون رها کردن دین زرتشت می ،آنها

های مسلمان و به ویژه حاکمان عرب نزدیک شده بودند که در سۀال ی به عربابه اندازه

39.دانستند ، میایرانیان تازه مسلمان شده را عرب شده ،د در بخاراهۀ .551

د از هۀۀ . 511و 511های که در سالرسیدند هایی مرزبانان همراه با دهقانان به مقام

انان، دهقانان و مالکان بزرگ خراسۀان از شد. مرزبعرب خراسان واگذار میحاکمان طرف

،هۀا دهقانۀان خراسۀان بۀا عۀرب ،هۀا ها مسئول اخذ خراج شدند. جدای از این جانب عرب

مشورت در اداره شهرها و پیشکش ،هاهمراهی کردن در جنگمانند های دیگری همکاری

د بۀن هایی مثل مهرگان داشتند. همراهی دهقانان خراسۀان بۀا یزیۀ هدایایی جهت جشن

د( در هۀۀ . 13دهقانان بلخ بۀا قتیبۀه ) 40د( در جنگ با دهستان و گرگان،.هۀ 12مهلب )

سۀعید بۀن مشۀورت و 41جنگ با چغانیان و اسد بن عبدهلل قسری در بازگشۀت بۀه عۀراد

والیۀت داری برخۀی شۀهرها بۀرای دهقانان خراسۀان عبدالعزیز مشهور به سعید خذینه با

.استها، نمونه هایی از این موارد عربوسیله به

ای مۀزدور کۀه از دسۀته .شۀدند هایی که به خراسان آمدند به دو دسته تقسیم میعرب

گذراندند و نام آنها در دیوان رسمی ارتۀش زندگی خود را می ،م جنگییطریق عطایا و غنا

د. بۀه مۀرور ای که به کشاورزی، تجارت و کارهای دیگر مشغول بودنۀ دسته و شدثبت می

ها به آنروابق و چون منافع مشترکی نداشتند، از یکدیگر فاصله گرفتند ،این دو دسته ،زمان

صورت حاکم و محکوم درآمد. منافع گروه نظۀامی وابسۀته بۀه اشۀراف و طبقۀات قۀدیم،

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

511

ها یا های پایین جامعه بود اما گروه دیگر عربای و استثمار گروهبرخاسته از عصبیت قبیله

زیستی و هم پیمانی با موالی، کشۀاورزان، تجۀار و هم ارتباط،منافع خود را در ،جدید طبقه

کردند میها خودداری ها از رفتن به جنگآنگروه زیادی از بنابراین، دیدند. گران می صنعت

42شدند. میو در روستاهای اطراف شهرهای بزرگ ساکن

شۀدند، بۀه سۀبب ی خوانۀده مۀی زدند و حۀ های کوچک قبیله که با هم چادر میشاخه

خانواده بزرگ یا عائلۀه کۀه بر این اسا ، شدند. دار نامیده ،جانشین شدن در خراسان یک

و وابسۀتگی خۀدمتی رهایی از ،ترین تغییر فرزندان شیخ طایفه بودند دگرگون گشت. مهم

لحۀا برد کۀه بنیۀان تفۀاهم جدیۀد بۀه توان پیاقتصادی به شیخ طایفه بود. بنابراین می

هۀای اوضاع اقتصادی و اجتماعی جدیدی بود کۀه از طبیعۀت فعالیۀت برگرفته از تاریخی،

اتحۀاد به همۀین سۀبب، خاست. ها پس از استقرار در روستاها، مزارع و شهرها برمی عرب

گردید. ایجاد دفاع از منافع اقتصادی اجتماعی آنان برای ها با موالی و ساکنان اصلی عرب

با مرور زمان، شی در برابر وحدت و تفاهم عرب حاکم با اشراف ایرانی بود.واکن ،این اتحاد

همانندی با مردم خراسۀان را تجربۀه ،ها پس از سازگاری با جامعه و محیق خراسان عرب

43کردند. می

‌ظهور‌پدیده‌موالی.‌3

اربۀاب، آقۀا، مانند موالی است در لغت معانی متعدد و متضادی ،که جمع آن کلمه موال

در عصر جاهلیت، موالی افۀرادی بودنۀد 44پناهنده دارد. و برده، بنده، آزادکننده، هم پیمان

شدند و خود را درحمایت قبیله ای دیگر یۀا رانده میخویش از قبیله مختلفی که به دالیل

این اصطالح معنای دیگری یافت و بیشتر ،با گسترش فتوحات دادند.قبیله قرار میبزرگان

یافت و بۀا نۀام از بندگی نجات میاسالم شد که به وسیله گفته میغیرعربی به نومسلمان

ماند. موالی تحت حمایت صاحبان اولیه خود باقی می

به ، افرادشد که با مهاجرت قبایل عرب به آن دیارموارد فراوانی یافت می ،در خراسان

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

هۀا بیشۀتر عۀرب آمدنۀد. هۀا در مۀی عنوان اسیر جنگی یا برده و کنیۀز بۀه خۀدمت عۀرب

فروختنۀد. در بازارهۀای بصۀره، کوفۀه، بلۀخ و مۀرورود مۀی عنوان بۀرده غیرنظامیان را به

و را اسیر کۀرد چهار هزار بخاری ،عبیداهلل بن زیاد، بیکند و رامتین را فتح کردکه هنگامی

بن مسلم ایۀن کۀار را بیشۀتر از دیگۀران ةقتیب 45به بصره برد که به بخاریه معروف شدند.

46داد.جام میان

در حف نژاد ها عرب .تعصب عربی در تمام دوره بنی امیه در خراسان سایه گسترده بود

گفتند دادند، به آنان بنده، برده و غالم میکوشیدند و به غیر عرب و موالی زن نمی خود می

رها، ها و تحقیکردند. با وجود این سختیو آنها را از بسیاری از حقود اجتماعی محروم می

در نبرد اسالم پیشرفت به موالی خراسان که درک درستی از اسالم داشتند، کمک فراوانی

47جنگیدند.میی خویش به سبب اسالم با هم نژادان سغد . آنهابا ترکان انجام دادند

کردند. سلیمان اجرا دولت جوان عربی ینقش مهمی در کارهای اداری و کشورموالی

بۀود کۀه در زمۀان « ف سَنَ» بیله عوف، عامل جنگ و خراج کش بن ابی السرایا موالی ق

هۀۀا بۀۀه کمۀۀک وی در خراسۀۀان و د( عۀۀربهۀۀۀ . 512-33خالفۀۀت عمۀۀربن عبۀۀدالعزیز )

ای بۀه حۀاکم خراسۀان و د( در نامۀه 511)م شتیج اپست تأسیس کردند. دیو ،ماوراءالنهر

48سسه پستی یاد می کند.ؤماوراءالنهر از این م

. داشتندنقش بسیار زیادی در تحوالت سیاسی و اجتماعی خراسان ،ثابت و حیان نبطی

مرجئی داشت و بسیار مورد احترام یزید بن مهلۀب های ثابت قطنه موالی خزائم، گرایش

اسیر کرد،شرکت هۀ .د512در سال ثابت در جریان درگیری امیه با بکر بن وشاح 49بود.

سعید در جنگ با ترکان شۀد، امۀا بۀه سپس جانشین مسلم بن . اوشد و سپس آزاد گردید

برادر ثابت که منجر به درگیری بین یاران موسی خازم ،سبب اختالف بین مهلب و حریث

در و و حریث در ماوراءالنهر شد، کشته شد. ثابۀت در دوران اسۀد از مقۀامش کاسۀته شۀد

نصر بۀن سپس .مرجئی به زندان افتادعقاید دوران گسترش فتوحات با ابوالصیدا به سبب

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

513

در نبرد و سرانجام د( او را آزاد ساخت هۀ . 532 -525سیار، آخرین والی اموی خراسان )

50با ترکان کشته شد.

گری در بین موالی خراسان فراوان بود، گروهی از مردم که سپاهی از طرف دیگر با این

کشاورزان این پرداختند. های ساکن در روستاها می گزاری عربروستاها به خدمتمسلمان

از امۀوی حاکمان ولی اسالم از پرداخت جزیه معاف بودند، به سبب پذیرش و نومسلمانان

زمانی به اوج رسۀید کۀه روسۀتاییان را مُهۀر ،مشکالت کشاورزان 51گرفتند.آنها جزیه می

کردند تا حق رفتن به روستا یا شهرهای دیگر را نداشته باشند. این کار بیشتر در دوران می

52شد.یوسف انجام می حجاج بن

د( تا حدودی از تعصۀبات دوران .هۀ 33-31در دوران خالفت سلیمان بن عبدالملک )

موالیِ کشۀاورز از زندگیتوانستند به شهرها برگردند، اما باز هم حجاج کاسته شد و موالی

سپاهیان نیز تبعیض نژادی شدیدی مانند پیاده به جنگالبته، بود. تر سختموالی سپاهی

کردند. را تحمل می 53در دیوان اسمی نداشتن، و رفتن، مستمری منظم دریافت نکردن

یتبۀدیل بۀه بحرانۀ و با آشنایی بیشتر موالی با احکام اسۀالم همۀراه بۀود شرایق این

نماینۀده زمانی به اوج رسید که ابوالصۀیدا بۀه عنۀوان این بحران، .سیاسی و اجتماعی شد

هۀزار بیسۀت هۀزار مسۀلمان و بیسۀت ز آمد و اخذ جزیۀه از به نزد عمربن عبدالعزی جراح

جوی موالی بدون مستمری را با او در میان گذاشت. عمربن عبدالعزیز، جراح را عزل جنگ

و امور موالی تا حدی سامان یافت اما حاکمان خراسان دوباره سیاست قبلی را اجۀرا 54کرد

به بود با ربیع ابن عمران تمیمی برای کردند. در دوره اشر ، ابوالصیدا که از موالی بنی ض

و هزار نفر به اسالم گرویدنۀد بیست در این هنگام، حدود تبلیغ اسالم به ماوراءالنهر رفت.

ولی با کم شدن جزیه، حاکمان به دهقانان فشار آوردنۀد تۀا جزیۀه جزیه آنها برداشته شد

55بگیرند.

گۀران بۀا مۀوالی اجران و صنعتیعنی کشاورزان، ت ؛طبقه دوم یها عرب ،در این زمان

ها گسترده شد. ترکان به یاری موالی و دیگر شورشیان و شورش ها همراه شدند و اعترا

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

شتافتند و کنترل ماوراءالنهر به دست شورشیان افتاد. اوضاع در دوره جنید بن عبدالرحمان

ایۀن چرا کۀه تند؛داشها همراهی گسترده ای با موالی آرام شد اما در ادامه این روند، عرب

د حارث بۀن هۀ . 551در سال کرد. آنها را تأمین میمنافع اقتصادی و اجتماعی همراهی،

عمومی بود قیام این .های پراکنده را با خود همراه ساختسریج با افکار مرجئی خود، قیام

ی این نخستین بار بود کۀه مۀوال 56.و اشراف عرب و دهقانان ایرانی را هدف قرار داده بود

داشتند. حق خود در خراسان به رهبری یک فرد عرب سر برمیرسیدن به برای

توجۀه بیشۀتر و به مردم بومی و طبقه برزگۀران نمود میرا درک شرایق نصربن سیار،

، سۀبب ویژه جدایی امور خراسان از عۀراد به ،ضعف حاکمان خراسانکرد. با این حال، می

آمۀدن ابومسۀلم . در این شرایق، مۀوالی بۀا ان شدپی بردن موالی به سیاست متزلزل اموی

نباید تعجب کرد کۀه نخسۀتین ،. بنابرایندیدند میرا در دستان او روشنی آینده ،خراسانی

. اسید بن عبداهلل مقاتل حکۀیم، محقۀن بودندفرماندهانی که به ابومسلم پیوستند از موالی

ری ابراهیم امۀام، جامۀه سۀیاه وابسته خزاعه بودند به سبب سوگواکه بن غزوان و حریش

مۀردم بسۀیاری از هۀرات، پوشۀنگ، . سۀپس محمد یا منصۀور برداشۀتند ند و فریاد پوشید

مروارود، طالقان، مرو، نساء، ابیورد، طو ، نیشابور، سۀرخس، بلۀخ، چغانیۀان، تخارسۀتان،

57ختالن، و کش و نسف به سوی ابومسلم حرکت کردند.

قوم مرکۀزی یۀا یان و سقوط امویان در خراسان شد در حوادثی که منجر به قیام عباس

را از خۀود گردد. آنها اسالم، قرآن و پیۀامبر ، آشکارا مشاهده میها عربقوم مداری

-دلیل که قرآن به زبان عربی بود، به زبان و نژاد خۀود مباهۀات مۀی دانستند و به اینمی

رب بر عجم را به نمۀایش شد و برتری عکردند. این امر باعث گسترش تبعیض نژادی می

آمیز و تحقیر موالی، نشان دهنده تعصۀب شۀدید حاکمۀان گذاشت. برخوردهای تبعیضمی

عرب در ایران و به ویژه خراسان بود.

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

515

‌ها‌در‌جامعه‌خراسان‌ای‌عربقبیله‌های‌.‌افزایش‌اختالف4

ت و توان آن را از زمان جاهلیت جسۀ که میاست ها امری ای عربقبیله های اختالف

به همراه داشت، ولۀی منۀافع را العرب، اتحاد بزرگ قبایل جزیرة جو کرد. ظهور اسالم در

، زمینۀه شۀکل گرفۀت های مسلمان های عرباقتصادی که پس از کشورگشایی -سیاسی

. هجوم گسترده مهاجران عرب بۀه پدید آوردروشن شدن شعله اختالفات گذشته را دوباره

بین قبایل از ابتدای حضور در های داد. اختالفمنافع میاین خبر از اهمیت ،کوفه و بصره

سکونت قبایۀل برای ای که حتی در تقسیم بندی شهر به گونه .این دو شهر بروز یافته بود

58.شد بودن آنها توجه میجنوبی -پیشینه نیاکانی یا شمالیبه

از مراکۀز مهمۀی به اوج رسید. خراسان یکۀی ها این اختالف ،با روی کار آمدن امویان

. بنابراین در ایۀن ایالۀت پهنۀاور، شۀاهد بۀروز داد میرا در خود جای فراوانی بود که قبایل

؛ گشۀت به بصۀره برمۀی ها اصل این اختالفرسد، نظر می بهای هستیم. قبیله های اختالف

بصۀریان ،خراسان مفتوح بصریان بود و بیشتر قبایل این ایالت بصری بودند. بنابراینزیرا

قبایلی خود را به خراسان آوردند و کار به جایی رسید که سیرت قبایل عۀرب های اختالف

جنگیدند، به گونه ای که اگر با فار و ترک نمی .به سیرت گذشته در شبه جزیره برگشت

یتفاوت در این بود که خراسان برای آنها سرزمین و آمدبین خودشان درگیری به وجود می

59د.ش بیگانه محسوب می

شورش بنوقیس در عهد ابن خازم، ازد عمان در عهد مهلب بن ابی صۀفره و دشۀمنی

بین قیس و تمیم، بین ازد و قیس و در نهایۀت بۀین های بین بکر و تمیم و اولین اختالف

از 60کشید. میازد و ربیعه از جهتی و بین قیس و تمیم از جهت دیگر، خراسان را به آشوب

ریشه در درون خالفت داشت. منافع ،ها در خراسان ای عرببیلهق های اختالف ،سوی دیگر

و 61یل شۀمالی طرف و حمایت خلفای اموی از قبا اقتصادی و ریاست طلبی قبایل از یک

های ناگواری در خراسان ظهور پیدا کند.مدآ شد تا پیسبب از طرف دیگرجنوبی

کوشۀش آنهۀا بۀرای تحمل نکردنۀد و هنگۀامی کۀه این شرایق را های جنوبی عرب

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

512

ا به اوج رسۀید و در ه ه قبیلهتفکیک مکانی مهاجران، برحسب قبایل به جایی نرسید، مبارز

و شۀرایق مردم خراسۀان بۀا مشۀاهده ایۀن 62سقوط سیادت بنی امیه گردید.سبب نهایت

باعث تضعیف موقعیۀت امر، قبایل عرب از آنها روی گردان شدند و این میان های اختالف

کۀه شد اتحاد مردم به ویژه موالی با برخی قبایل چنین، باعث همخراسان شد. ها در عرب

چرا که آنها برای رسۀیدن بۀه ؛داشتند هاارتباط کمتری با خالفت و حکومت اشراف قبیله

بۀه دنبۀال کردنۀد و بیشۀتر یک غنیمت نگۀاه مۀی مانند ،خراسانبه منافع اقتصادی خود

63تا عمران و آبادانی خراسان. ندسیاسی و اقتصادی بودقبایلی و رسیدن به منافع حکومت

ای به اوج خۀود رسۀید. آشۀکارترین نمۀودار قبیله های اختالف ،در دوران نصر بن سیار

ها بود کۀه بۀین های حکومتی استانیابی به دیوان چشم و هم چشمی، پیکار بر سر دست

بۀن سۀریج از سۀران . حۀارث روی دادبۀن سۀیار حارث بن سریج، جدیع کرمانی و نصۀر

نظامیۀان و بومیان رابطه نزدیکی داشت اما کرمۀانی از طۀرف انمهاجری بود که با دهقان

، کشتار اعضای قبایل، غارت اموال و به بردگی ها این اختالف 64 شد.حمایت می نوخواسته

بردن افراد را به همراه داشت. هنگامی که کرمانی در درگیری با خویشاوندان حۀارث بۀن

را اسۀیر کۀرد و در قلعهاهالی را کشت و همه نظامیان ایشان محاصره را شکست، ،سریج

چنین طرفداران کرمانی کۀه گروهۀی ازدی بودنۀد، خانۀه هم 65 بازار بلخ به حراج فروخت.

گفتند: آنها می .کنیز فرزند دار نصر را به آتش کشیدند و همه را سوزاندند

66 شد.دهیم که کرم نی در زندان برض یت نمی

ای خراسان، زمینه دعۀوت عباسۀی در های سیاسی و قبیلهگونه بود که در درگیریاین

فراهم شد. سرزمین این

‌نتیجه

مهۀم یکی از حۀوادث ،نخستین اسالمیهای سدهمهاجرت قبایل عرب به خراسان در

ه ها در دوره های مختلف و بۀه ویۀژ نخستین اسالمی است. عرب های سدهتاریخ ایران در

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

513

چهۀره ،امیه به صورت گروهی به خراسان مهاجرت کردند و با این مهۀاجرت در عصر بنی

ابتۀدا بۀر پایۀه در هۀا عۀرب را دگرگون ساختند. برخورد بومیان خراسۀان بۀا سرزمین این

بومیۀان، ایۀن و ایجاد روابۀق میۀان ایشۀان و ها به تدریج با اسکان عرب بود اماخصومت

.تی مسالمت آمیز تبدیل شدزیس خصومت به همکاری و هم

ای و تغییر ساختار طبقۀات های قبیله ، افزایش اختالفظهور پدیده موالیرشد شهرها،

شرکت آنان ،توان ظهور موالیمیمدها آ آن بود. از بین این پی مهم مدهایآ اجتماعی از پی

انسۀت. بۀه تۀرین آنهۀا د در قیام های ضد بنی امیه و همکاری با ابومسلم خراسانی را مهم

دعۀوت ،ای در خراسۀان قبیلۀه هۀای مد اخۀتالف آ ترین پیمهمرسد نظر می بهای که گونه

عباسی و ظهور ابومسلم خراسانی بود.

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

514

‌ها:‌پی‌نوشت

.120، ص 1377تهران: جامی، شهریاران گمنام، . احمد کسروی،1

، 5731، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، تاریخ الرسل و الملوک. محمد بن جریر طبری، 2

.287-282، ص 2ج

، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد الرض و االنبیاءسنی الملوک ابن حسن اصفهانی، ةحمز. 3

.502، ص 5732فرهنگ ایران،

ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و تاریخ یعقوبی،. احمد بن اسحاق یعقوبی، 4

.280، 254-251، ص 1، ج 1378فرهنگی،

زریاب خویی، ترجمه عباس تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان،. تئودور نولدکه، 5

؛ 101ص پیشین،؛ حمزه اصفهانی، 53-52، ص 1378تهران: پژوهشگاه علوم انسانی،

، 1363ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر، آثارالباقیه عن القرون الخالیه،ابوریحان بیرونی،

.183ص

، تهران: ترجمه محمود عرفان های خالفت شرقی،جغرافیای تاریخی سرزمین. گای لسترنج، 6

احسن التقاسیم فی المعرفة ؛ ابوعبداهلل محمد بن احمد مقدسی، 93، ص 1367علمی و فرهنگی،

-192، ص 1، ج 1361ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ،االقالیم

تحقیق محمد المسالک و الممالک،؛ ابن اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی االصطخری، 193

.20ق، ص 1381ر عبدالعال الحینی، جمهوریه العربیه المتحده: دارالعلم، جاب

های چهارم و ششم م،های حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سدهعرب. پیکولوسکایا، 7

؛ 492-491، ص 1372ترجمه عنایت اهلل رضا، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،

ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، سانیان،ایران در زمان ساآرتور کریستن سن،

تاریخ ایران از دوره باستان تا پایان سده ؛ ایلیا پاولویچ پطروشفسکی و دیگران، 165، ص 1378

.149، ص 1354ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام، هجدهم میالدی،

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

511

، 5737تهران: دنیای کتاب، به اهتمام گای لسترنج و رینولدآلن نیکلسون، فارسنامه،. ابن بلخی، 8

.5157، 5273، 301، 305، ص2و2، جپیشین؛ طبری، 36ص

، ویرایش جعفر سیرت رسول اهلل؛ ابن هشام، 367-386، ص 2، ج پیشین. طبری، 9

.23-27، ص 5731مدرس صادقی، تهران: مرکز،

دهای آن از . حسین مفتخری، مهاجرت قبایل عرب به ایران در قرون نخستین اسالمی و پیام10

.21-22، ص 75، شماره 5736، اردیبهشت کتاب ماه تاریخ و جغرافیامنظر جغرافیای تاریخی،

.208، ص پیشینلسترنج، .11

، ص 5733، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: پدیده خاور، تاریخ سیستان. نویسنده ناشناس، 12

؛ 520-576، ص 5730ران: البرز، ، مترجم حسین قره چانلو، تهالخراج؛ قدامة بن جعفر، 23-23

؛ یعقوبی، 525، ص 5731مترجم حسین قره چانلو، تهران: امیرکبیر، اعالق النفیسه،ابن رسته،

.258، ص 5، ج پیشین

، به حدودالعالم من المشرق الی المغرب؛ نویسنده ناشناس، 535، ص پیشین. اصطخری، 13

.88، ص 5732کوشش منوچهر ستوده، تهران: طهوری،

، 30، شماره مجله فرهنگ. ترکمنی آذر، عرب تباران خراسان و نقش آنان در سقوط امویان، 14

.1، ص 5781زمستان

، 5737، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، زین االخبار. ابوسعید عبدالحی گردیزی، 15

.521ص

.505. همان، ص 16

.2000، ص 1، ج پیشین. طبری، 17

، تصحیح رضوان محمد رضوان، بیروت: دارالکتب فتوح البلدانذری، . احمد بن یحیی بال18

.252، ص 5638العلمیه،

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

مجله تاریخ . علی بیات و زهره دهقان پور، پیامدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به ایران، 19

.1، دانشگاه آزاد اسالمی ، ص 5760، پائیز و زمستان 52، شماره و تمدن اسالمی

، ص 5635، بیروت: دار صادر، اخبار الدولة العباسیةری و عبدالجبار المطلبی، . عبدالعزیز الدو20

202.

، دمشق: من الجاهلیه الی اواخر العصر االموی الموالی و نظام والء. محمود المقداد، 21

.148ق، ص1408دارالفکر،

ود ، ترجمه مسعتاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان. دنیل التون، 22

؛ صالح احمد 2173، ص 5، ج پیشین؛ طبری، 16، ص 1367رجب نیا، تهران: علمی فرهنگی،

، ترجمه هادی انصاری، تهران: پژوهشگاه حوزه و مهاجرت قبایل عربی در صدر اسالمالعلی،

.69، ص 1384دانشگاه و انتشارات سمت،

یوسف العش، دمشق: مطبعه الجامعه ، نقل الی العربیه، الدولة العربیة و سقوطها. یولیوس ولهاوزن، 23

.723ق، ص5733السوریه،

.5666، ص 1، ج پیشین. طبری، 24

.28، ص 5782، تهران: دانشگاه تهران، از شار تا شهر. محسن حبیبی، 25

، تهران: معماری شهر سازی و شهرنشین ایران در گذر زمان. محمد رضا تقوی نژاد دیلمی، 26

.535-530، 533، ص 5733فرهنگسرا،

، مسعود خیرآبادی، 786، صپیشین، یولیوس و لهاوزن، 25تا 78، صپیشین. محسن حبیبی، 27

.83،ص5733، مشهد: نیکا، شهرهای ایران

، ترجمه ابونصر احمد بن محمد نصیر القبادی، تلخیص محمد تاریخ بخارا. ابوبکر نرشخی، 28

؛ 67، ص 1363توس، بن زفر بن عمر، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات

، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح تاریخ نیشابورابوعبداهلل حاکم نیشابوری،

.217، ص 1375، آگاهمحمد شفیع کدکنی، تهران:

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

511

.10، ص پیشین. محسن حبیبی، 29

، نظر اجمالی به شهرنشینی و «شهرهای اسالمی»؛ محمد یوسف کیانی ، 15، صپیشین. 30

، عبدالحسین زرین 203، ص 5731، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، ایران شهرسازی در

روند شکل گیری ؛ حسین سلطانزاده، 70، ص2تا، ج ، تهران: امیرکبیر، بیتاریخ مردم ایران کوب،

.520، ص 5737، تهران: آگاه، شهر و مراکز مذهبی در ایران

.12، صهمان. 75

.760، ص پیشین. ولهاوزن، 32

بلخ کهن ترین شهر ایرانی آسیای مرکزی در قرون نخستین آزرمیدخت مشایخ فریدنی، . 33

.21و27، ص 5733، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، اسالمی

.53، صپیشین. دنیل التون، 34

، 5731تهران: پاژنگ، جنبش های دینی ایران در قرن دوم و سوم )ق(،. غالمحسین صدیقی، 35

.88ص

.525، ص 5738ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی، لطوال،اخبارا. دینوری، 36

، ترجمه محمد علی موحد، تهران: مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسالم. دانیل دنت، 37

.531، ص 5718خوارزمی،

.533، ص 2، ج پیشین؛ یعقوبی، 770، ص پیشین. بالذری، 38

ترجمه جواد فالطوری، تهران: علمی خستین اسالمی،تاریخ ایران در قرون ن. برتولد اشپولر، 39

. 410، ص 1، ج1369فرهنگی،

و دیوان المبتدأ و الخبر، فی أیام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم العبر، بن خلدون. ا40، 1379، تهران: علمی فرهنگی، 2، ترجمه محمد پروین گنابادی، ج من ذوی السلطان األکبر

، تاریخ خلیفه بن خیاطوخلیفه بن خیاط بن ابی هبیره اللیثی العصفری، ؛ ابی عمر100ص

در قرون نخستین اسالمی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان پی

511

تحقیق: مصطفی نجیب فواز، حکمت کشلی فواز، الطبعه االولی، بیروت: دارالکتب العلمیه،

.185ه.ق، ص1415

.56، ص پیشین؛ التون دنیل، 2083، 2053، 7623، ص 6، ج پیشین. طبری، 41

.56-58، ص پیشین. التون دنیل، 42

، ترجمه مسعود عصر زرین فرهنگ ایران؛ ر.ک: ریچارد فرای، 760، ص پیشین. ولهاوزن، 43

.520و 557، ص 5731رجب نیا، تهران: سروش،

.52، ج 5733، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران، لغتنامه. علی اکبر دهخدا، 44

معجم قوت بن عبداهلل الحموی، ؛ یا2835، ص 3، ج پیشین؛ طبری، 132، ص پیشین. بالذری، 45

.713ق، ص 5731، بیروت: للطباعه و النشر، البلدان

.112، ص پیشین. ریچارد.ن فرای، 46

.767، ص پیشین. ولهاوزن، 47

ی زرافشان، به امارت سمرقند یا پادشاهی ه . وی دهقانی از شهر پنجی کنت در بخش علیای در48ّ

ت داشت. او پس از مرگ عمربن عبدالعزیز با ترکان سغد رسید. او تعداد زیادی اعراب در خدم

، ص 6، ج پیشین؛ طبری، 533-533، ص پیشینعلیه حاکم خراسان متّحد شد. پطروشفسکی،

2076.

، الجزء الرابع عشر، الطبعه االولی، بیروت: االغانی. علی ابن حسین ابی الفرج االصفهانی ، 49

.285، 236، 233، 237هر .ق، ص 5203داراحیاء الترات العربی ،

.7381-7338، ص 6؛ ج7300-7315، ص 8، ج پیشین. طبری، 50

جرالد هاوتینگ، امویان نخستین دودمان حکومت که در اسالم، ترجمه عیسی عبدی، تهران: .15

.61، ص 5788امیر کبیر،

.72کوب، پیشین، ص زرین .12

.180، ص پیشین؛ دانیل دنت ، 393، 390، ص پیشینولهاوزن، .17

06شماره مسلسل ، 3131شماره چهارم، زمستان ،پانزدهمسال

513

.116، ص 3، ج پیشینطبری، .12

.61، ص پیشینجرالد هاوتینگ، .11

.262، ص 2، ج پیشین؛ یعقوبی، 4093-4109، ص 9، ج پیشین. طبری، 56

.230، ص پیشین. دینوری، 13

سید حسین محمد جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، تهران، 18.

.526 – 528، ص 5782نشر فرهنگ اسالمی،

.202، ص پیشین. دینوری، 16

.728، 723، 753، ص پیشین. ولهاوزن، 30

.220ر 273، ص پیشین. طقوش، 35

.18، ص همان. 32

.226، ص 5، ج همان. اشپولر، 37

، ترجمه حسن تاریخ ایران کمبریج. کلود کاهن، ))قبایل، شهر ها و سازمان بندی اجتماعی((، 32

.62، ص پیشین، فرای، 231، ص 2ج ،5785انوشه، تهران: امیرکبیر،

.27ص پیشین،. التون دنیل، 31

.2531، ص 6. طبری، پیشین، ج 33