فصلنامه تاريخ اسلامhiq.bou.ac.ir/article_14554_93aa6df2ea82966fe73f8cbe78279557.pdf14 لسلسم هراش ،4931 راهب ،لوا هراش ،مهدزناش لاس

132

پژوهشی تاريخ اسالم –فصلنامه علمی

سال شانزدهم، شماره اول

14، شماره مسلسل 4931بهار

عصر قاجار در زدیشهر یخینقش بازرگانان در بافت تار

2/3/33تاریخ تأیید: 8/7/33 تاریخ دریافت:

1*حمید عزیزی

2**حسن کریمیان

تجاار و ابااتات موقعیت ممتاز، تاریخی و جغرافیایی ایران، موجب بسط

سرمایه در غالب ادوار تاریخی این سارزمین باودا اساتر در دورا قاجاار، ایان

برتری راهاردی کشور، با توسعه تجار جهابی همراا گشاته، روباد دوداا ان

اقتصادی و بازرگابی ایران را به ارمغان آوردب ر این وضا،، تافوفایی دشام یر

را سااب گردیا ر بوتاتار راضار، باا تهرهای کشور بظیر یادد تع ادی از کالن

های تاریخی و مااب، مفتوب و تواه عیایِ فرها ای گیری از بتایج پژوهش بهرا

ا تاریخی تهر یدد، دالیل روباد اقتصاادی تاهر یادد در دوران قاجاار و تا یر

هاای ایان یافتاه بازرگابان بر بافت تاریخی آن را مورد بررسی قارار دادا اساتر

ه که تحوال باتی از ابقالب صاعتی در تجاار جهاابی، د پژوهش، بشان می

روبد تجار خارجی ایران، موقعیت راهااردی تاهر یادد و اساتقرار زرتشایان

اب ، از دالیال ای را که با پارسیان ها ارتااط بازرگابی گستردا داتته پیشه تجار

ماار ر پیشاارفت اقتصااادی و بازرگااابی یاادد در دوران قاجااار بااودا اسااتر ایاان

.تهرانان اسالمی دانشگاه شناسی دور دانشجوی دکترای باستان* شناسی دانشگاه تهران. دانشیار گروه باستان **

عصر قاجاردر زدیشهر یخینقش بازرگانان در بافت تار

131

ساز رضور تعا اد بسایاری از بازرگاباان در ایان تفوفایی اقتصادی، خود زمیاه

تهر گردی کاه باا اسافان در محاال مختهای تاهری، بافات تااریخی آن را

دگرگون ساختا ر

عصر قاجار، یزد، تاریخ اقتصادی، بازرگانان، بافت تاریخی یزد. کلیدواژگان:

مقدمه

های: فنی، صنعتی، اقتصادی و اجتماعی بوود ونیای از دگرگ انقالب صنعتی، مجموعه

م( در انگلستان پدیدار شد و به دیگر كشورها نیز راه 2871و 2771كه به مدت یک قرن )

یافت. این دگرگونی كه بر ظهور اقتصاد مبتنی بر صنعت، به جای اقتصاد مبتنی بر نیروی

فی، اقتصوادی، سیاسوی و كار و كشاورزی استوار بود، زمینه بروز تحووتت: فروری، فلسو

یری از پیامدهای مهم این تحوتت، رشد شتابان بازرگانی 2حقوقی عظیمی را فراهم نمود.

میان، ایران، با توجه به موقعیت مناسب برای بازرگوانی اوارجی و اموور دراین 1جهانی بود.

ه مدیترانه را ك« جاده ابریشم»نموده است. ای را ایفا می كننده ترانزیتی، همواره نقش تعیین

كه كشور « راه ادویه»ساات و از طریق مسیرهای ارتباطی شمال ایران به چین مرتبط می

نمود، تأثیر بسوزایی را از طریق الیج فارس و بنادر جنوبی به جنوب شرق آسیا مرتبط می

با تریه بر همین مزیت بود كه در قرن نوزده مویالدی، 3بر رشد تجارت ایران داشته است.

در این بین، شهر 4ایران به صورت اساسی و تأثیرگذار وارد شبره تجارت جهانی شد. كشور

یزد نیز با توجه به موقعیت مناسب جغرافیایی و عوامل اثرگذار دیگری همچوون: توییود و

پیشه، به یری از صادرات محصوتت صنعتی، وجود امنیت نسبی و حضور زرتشتیان تجارت

گانی ایران تبدیل شد. حضور تعوداد فوراوان بازرگانوان در دوره های بازر ترین شهر پُررونق

فروشوی هوای عموده بازرگانان، گروه 7شده است. قاجار در این شهر، اود گواه مطلبِ گفته

دارند و ایبته در هستند كه اودشان را به صدور و ورود كات برای سود شخصی مشغول می

هوا نقش آن 6آمدند. ترین قشرها به حساب می مایران و از جمله یزد، بازرگانان، یری از مه

نمواییم، بسویار قابول در ادامه راجع آن بحث می كه بر روی بافت تاریخی شهر یزد، چنان

14ره مسلسل ، شما4931سال شانزدهم، شماره اول، بهار

133

از پیش تا هستند كه شهرها قدیمی های بخش در واقع مناطق تاریخی، بافت توجه است.

حاضر، زمان در و اند گرفته شرل ایران، در شهرنشینی جدید شروع یعنی حاضر، قرن آغاز

نسبتاً اند كه سطح داده ااتصاص اود به را ای ویژه جایگاه محدوده شهرها در یا مركز در

است. افزوده ها آن اهمیت بر ملی، و ای منطقه مقیاس در نیرومندشان عملررد و گسترده

مانند اهمیت با بناهای سایر و دادوستد، مراكز عنوان شهری، به بازارهای سنّتی همچنین،

یوزد، از جملوه شوهر بافوت تواریخی 7قورار دارنود. ها بافت این در سنّتی، مذهبی و مراكز

اوود، تواریخی ترووین و پیودایش رونود در های مشهور در ایران و جهان است كه بافت

از هایی نشانه كرده و تجربه را اقتصادی و سیاسی فرهنگی، ااصهای و وضعیت شرایط

ترین است. یری از مهم گشته پذیرا اود دل اطع تاریخی را درمق و دوران فرهنگی هویت

میان، بازرگانان، با توجه بوه مقاطع تاریخی بافت یزد، به دوره قاجار مربوط است كه دراین

هوایی كوه در ترین پرسوش عمده. اند شان، نقش بسزایی در آن ایفا نموده جایگاه اجتماعی

آثوار اجتمواعی آن قابول طورت هسوتند، اصوص دتیل ظهور این وضع در شوهر یوزد و

(:پرسش پژوهشاند از ) عبارت

و مؤثرترین عوامل در تحوتت اجتمواعی و سوازمان فضوایی شوهر یوزد قورن نووزده

ند؟ا میالدی كدام

و نقش بازرگانان یزد بر تحوتت اجتماعی و سازمان فضوایی شوهر بوه چوه میوزان و

چگونه بوده است؟

جهانی در قرن نوزده میالدی، موقعیت راهبوردی مناسوب و رشد تجارتفرضیه پژوهش:

ای در ارتقوای ارتباطوات كننده همچنین، سابقه دیرینه ایرانیان در امر تجارت، نقش تعیین

نمود. این شرایط و قرارگیری یزد در مسیر راه بازرگانی ری بوه بازرگانی این كشور ایفا می

ر این شهر، زمینه پیشورفت اقتصوادی و توسوعه كرمان، و نیز استقرار بازرگانان زرتشتی د

ساات. از طرفی، شروفایی اقتصادی یزد، تمركز طبقوه فضاهای بازرگانی آن را فراهم می

هوای اعیوانی در ثروتمند و تأثیرگذار بازرگانان را سبب گشته، این امور، اوود رشود اانوه

شدت متوأثر را به محالت مختلف یزد را در پی داشت؛ وضعیتی كه سازمان اجتماعی شهر


134

داد. سااته، ساكنان آن را بر اساس مشاغلشان در سااتاری جدید جای می

یری از منابعی كه وضعیت اقتصادی و معیشت یزد را موورد توجوه قورار پیشینه پژوهش:

توأییف آقوای محمدحسون میرحسوینی بازرگانی یزد در دوره ناصرالدین شاهداده، رسوایه

ای و بوانری، ساس مستنداتی نظیر اسناد گمركی و اسناد مبادیوه است. وی در این اثر، بر ا

اوضاع اقتصادی یزد را بازسازی كورده اسوت كوه از ایون حیوث، دارای اهمیوت بسویاری

8باشد. می

ااتصار وضعیت اقتصادی یزد در عصر قاجار را بررسی نموده، كتواب اثر دیگری كه به

صول مختلف، وضعیت فرهنگی، اجتماعی باشد. در این كتاب، طیّ ف می مشروطیت در یزد

و سیاسی یزد در دوره قاجار تحلیل شده و یری از فصول آن، به بررسی اوضاع اقتصوادی

این اطه در دوران مشروطیت ااتصاص یافته كه از یحوا موضووع، از اهمیوت بسویاری

3براوردار است.

ر اجتماعی شوهر محمود توسلی نیز از جمله محققانی است كه سازمان فضایی و سااتا

مانوده از یزد را موضوع پژوهش سااته و سعی كرده تا با استفاده از شواهد معماریِ برجای

های اسالمی، سازمان فضایی یزد در روزگار قاجوار این شهر و نیز مقایسه آن با سایر شهر

21را بازیابی نماید.

سااتار اجتماعی ، اثر دیگری است كه با رویررد توصیفی، به معرفی یک قرن دگرگونی

شهر یزد پردااته است. در این كتاب، سااتار اجتماعی و تا حدودی سازمان فضوایی ایون

22شهر در عهد قاجار، مورد بررسی قرار گرفته است.

وضعیت بازرگانی و اقتصادی یزد در دوره قاجار

کشور یاقتصاداوضاع

اوارجی، رشود بسویاری اقتصاد ایران در قرن نوزدهم میالدی، به دییل رونق تجوارت

م 2323توا 2871هوای گیری نسوبت تجوارت بوه توییود، در حدفاصول سوال نمود. اندازه

در ایون بواره، میوزان 21بار در این دوره اسوت. توید تجارت جهانی برای اوّیین دهنده نشان


137

اصووص صادرات و واردات، گسترش روابط بازرگانی میان ایران و سایر مناطق دنیوا، بوه

دهد كه قسمت عمده این افوزایش تجوارت، در دهوه آاور قورن نووزده نشان میاروپا را

دوم قورن نووزدهم، زمان با گسترش بازار جهانی در نیمه هم 23میالدی اتفاق افتاده است.

ای برای تحرویم موقعیوت سیاسویِ موورد اسوتفاده حرّوام توسعه فعاییت اقتصادی، وسیله

ود افزایش تجارت جهانی در این دوره، توا سوال با وج 24گرفت. های اروپایی قرار می دویت

های های اقتصادی( و شركتم حضور اقتصادی مستقیم غربیان )متموتن یا سازمان2312

دیگور، نفووغ غیرمسوتقیم غورب در ایوران، عبارت به 27اقتصادی در ایران، بسیار اندک بود؛

ونی برای تجارت كوه یافتگی در نیروی اقتصادی جدیدی را به وجود آورد و نوعی سازمان

شد، تشریل گردید. در واقع، تاجران بزرگ، نمایندگان رشد تاجران بزرگ اداره می وسیله به

اقتصادی قرن نوزدهم میالدی در ایران بودند. )همان( ایبته این مطلب، به معنوای تعیوین

سوت ها نبود؛ زیرا شواهدی در دست ا ها و تجارت توسط آنهای كلی بازار، قیمت سیاست

26كردند. كه دو كشور انگلیس و روسیه، تجارت اارجی ایران و قیمت بازارها را كنترل می

در اصوص رشد اقتصادی و تجارت ایران در این دوره، ارقام متعوددی اراهوه گردیوده

م، رقوم كلوی واردات و 2811شود. در سال ها اشاره می است كه در اینجا به تعدادی از آن

سوفیر انگلسوتان در ایوران، ،27پوند از سوی سرجان ملرم 111/711/1صادرات، در حدود

، دبیر سفارت انگلسوتان در 28م توسط توماس2868سال برآورد گردیده است. این رقم، در

پونود( اعوالم 111/711/2پوند و صادرات: 111/711/1پوند )واردات: 111/111/4ایران،

پونود )واردات: 111/111/11ود م رقمی حود 2324و 2323شده است. در نهایت، به سال

23پوند( ثبت گردیده است. 111/111/8پوند و صادرات: 111/811/22

گفتنی است، گروهی چنین رشد اقتصادی سریعی را نپذیرفته، دتیلی را بر ردّ آن غكر

را بوه 12است كه نظریوات چواریز عیسووی 11نمایند؛ از جمله این محققان، احمد سیفمی

نظر وی، اعداد و ارقامی كه در اصوص رشد كلی تجوارت توسوط چایش كشیده است. از

برابوری شده تقریباً رشد هشت عیسوی بیان شده، چندان قابل اعتماد نیستند؛ زیرا آمارِ اراهه

ها محاسوبه گوردد، دهد و اگر تنها تورم قیمت م نشان می2866تا 2811های را طی سال


136

11د.افزایش واقعی، رقمی كمتر از این اواهد بو

اگرچه نظریه بازبودن درهای اقتصادی و بازرگانی ایران در اواار قرن نووزده مویالدی

طورااص، طوركلی، و كشاورزی ایران به قابل پذیرش است، اما شواهد اقتصادی موجود به

كنند؛ زیرا بهبود واقعی شرایط اقتصوادی، توانوایی توییود و نیوز چنین ادعایی را تأیید نمی

كه به غیر از تجارت قایی، به شواهدی مبنی بر افوزایش طلبد؛ درصورتی می واردات بات را

با وجوود اینروه در دوره 13اوریم. تویید سایر كاتهای بازرگانی در ایرانِ عصر قاجار برنمی

قاجار، تویید و صادرات برای محصوتت مانند تریاک و پنبوه گسوترش یافوت، اموا نبایود

هرحوال، چنانچوه بوه بوه 14ن موورد اغوراق شوده اسوت. فراموش كرد كه تا حدودی در ای

و مووانعی از قبیول: 17های بازرگانی غكرشده، مشورالتی ماننود قحطوی و وبوا محدودیت

وران، وجوود حروموت مسوتبد و احساس ناامنی شودید موردم، بازرگانوان، كسوبه و پیشوه

را 17روان زموین و اااغی از بازرگانان و عدم امنیت دارایی مای 16فشارهای آن بر بازرگانان

اضافه نماییم، مسئله شرل دیگری اواهد یافت.

آید، در جامعه ایرانِ عصر قاجار، مانند سایر كشورهای كه از منابع مرتوب برمی چنان آن

گذراندند و زمین و كشاورزی، غیرصنعتی، عامه مردم زندگی اود را از طریق كشاورزی می

هوای شومایی ماننود گویالن و مازنودران، ستاندر ا 18دادند. پایه اقتصاد كشور را شرل می

وهوایی، نزدیری به بازار روسویه را هوم كشاورزی بسیار پُرسود بود؛ ایبته جدا از عوامل آب

13باید علت این امر برشمرد.

قاجار، نظیر: اصفهان، یوزد، كاشوان، همچنین، شهرهای فالت مركزی كشور در دوره

31دستی، از اهمیت اقتصادی فراوانی براوردار بودند. همدان و شیراز، به دییل تویید صنایع

( و بوشهر، نقوش بسویاری در عباس بندرزمان، بنادر جنوبی ایران، مانند بندر گمبرون ) هم

نمودند. تعدادی از این بنادر، نه تنها در ایون دوره، رونق بازرگانی و اقتصادی ایران ایفا می

رسیده بودند كه در آسیای غربی و جنوبی، نظوایر ای از رونقبلره از دوره صفویه، به پایه

32ها وجود نداشت. آن


137

اوضاع اقتصادی یزد

مستندات تاریخی، تأییدكننده آن است كه در روزگار قاجار، شهر یزد از نظر تجوارت و

آمود. در اداموه، بوه فرازهوایی از اقتصاد، یری از معتبرترین شهرهای كشور به شومار موی

تبط استناد نموده، سپس علل این اهمیت و اعتبار را مورد بررسی قرار اطالعات تاریخی مر

دهیم. می

چنین آمده است:، 31ملقب به حاج سیات ،میرزا محمدعلی محالتیدر سفرنامه

... فردا از آنجا حرکت کرده، وارد شهر یزدد شزمی . یزدد، شزهر کز ز

ها خوب و کزار خان سرا، تجارت عتبر است. بازار و دکاکین عتبر و کاروان

نمایزم و تزا تجزارتی نساجی زیاد دارد، با داخل و خارج دادوستم تزا زی

دار زیاد دارد... شهر و اطراف یدد، عتبرشان، تریاک است... تجارِ با ثروت و پول

کزردار، از زردشتیان بسیار هستنم ک رد انی کارکن بزا اخز پ پزاک، درسزت

33ب هستنم... .آزار و نجی راستگو و بی

اوانیم: می ایران ایران و قضیههمچنین، در كتاب

. در حمود پنجزاه سزال پزیز، زردشزتیان ]است[... یدد، بازار بدرگ تجارت

آ ید یدد، باب تجارت را با هنموستان باز کردنم ک از آن پس، ب یدان اهمیت

این جهزت، یزدد، خیلی ترقی نموده و ب شهرت تجارتی این شهر افدوده است. از

گون جنگ و جمال و یا حتی شایعات ربزو نظیر دارد. هیچ در ایران وضعی بی

کشزور قزرار گرفتز اسزت، ب جنگ و ندا در لی ک تا این انمازه در داخل

نشزین بز حزمود و ث زور ایشزان وتاز ردم بادیز وجود نمارد و هیچ قس تاخت

34هاست. ائمی وضع و بسا آنکنم ک این خود، نگهبان د سرایت نمی

توان عوامل كشور و یزد در دوره قاجار آوردیم، می یاقتصادبا آنچه در اصوص اوضاع

جو نمود:و شروفایی اقتصادی شهر یزد در این دوران را در محورهای غیل جست


138

ایف( همجواری یزد با كویر، امران كشاورزی در آن را محدود و پایه اقتصادی آن را بر

37محصوتت صنعتی، تجارت و بازار استوار سااته بود. تویید

ب( امنیت و آرامش یزد و قرارگرفتن در مسیر شااه اصلی راه تجاری ابریشم، صادرات

36ساات. ای میسر می توییدات صنعتی آن را به شهرهای فرامنطقه

ن این ، زمینه تجارت بی37ج( اقامت زرتشتیان در این شهر و ارتباط آنان با پارسیان هند

ساات و در نهایت، رونوق اقتصوادی و های جنوب شرق آسیا را فراهم می شهر و سرزمین

بازرگانی شهر را در پی داشت.

توضیح آنره، در اوایل حرومت قاجار هنوز شهر یزد، از نظر اقتصادی و تعداد جمعیت،

ن، از یحا ، تبریز، اصفهان و همدا جزء شهرهای مهم ایران بود و همانند شهرهای: كاشان

شاه، یوزد، بعود از اصوفهان فتحعلی در دوره 38اقتصادی و فرهنگی بر تهران مزیت داشت.

ایون 33نفر(، از بیشترین جمعیت براوردار بوده اسوت. 111/211نفر( و هرات ) 111/111)

آمود كوه بعود از های صنایع دسوتی بوه حسواب موی ترین توییدكننده شهر، یری از بزرگ

41سبت به سایر شهرهای ایران آسیب كمتری دیده بود.فروپاشی صفویان، نتقاضای سفیر

اانه در پونج شوهر ایوران، از شاه برای تأسیس كنسول انگلستان در ایران در دوره فتحعلی

بوراین، در هموین افوزون 42باشود. جمله در یزد، حاكی از اهمیت این شهر در آن زمان می

بوافی وجوود ماشین ابریشوم 371تا 311و ماشین بافندگی نخ 2311زمان، در یزد حدود

شایان توجه است كه تویید منسوجات در شهرهای: اصفهان، كاشان و یوزد، 41داشته است.

هوای سواتن، و در كاشوان صفوی پُررونق بوده اسوت. در اصوفهان و یوزد پارچوه از دوره

صووص ا صوفوی، بوه اروپوا، بوه قماش ایران در دوره 43های زربفت، شهرت داشت. پارچه

تردیود، موقعیوت بوی 44شد. اروپای شرقی كه دارای صنعت عایی نساجی نبودند، صادر می

ویژه این شهر در مسیر راه تجاری كه از سوی شرق به پاكستان، هند و چین و همچنوین

های شمال شرقی ایران، و از جانب غرب به آسیای صغیر و اروپوا راه و سرزمین 47اراسان

مسیری بسیار طوتنی به روی بازرگانان یزد گشووده شوود. گشت تا ، سبب می46یافت می

(2)شرل


133

47های تجاری مهم و جایگاه یزد در مسیر راه ادویه راه :1شکل

اهمیت صنعتی و بازرگانی یزد، در نیمه نخست قرن بیستم نیز حفظ گردید و این شهر،

های اصفهان و كاشان از ران مطرت بود. در این شهر بود كه راهعنوان قطب اقتصادی ای به

در واقع، سوه 48كردند.آمد، تالقی میطریق ناهین، با راهی كه از شیراز از طریق ابركوه می

توییدكننده صنایع دستی )اصفهان، كاشان و یزد(، محور اصلی تجارت در شبره شهر عمده

میان، شهر یزد تا حودودی از دادند و دراین شرل میبزرگ بازرگانی داال و اارج ایران را

تردید، این برتری را بایود در امنیوت و آراموش یوزد در بی 43موقعیت بهتری براوردار بود.

همچنین، باید اغعوان داشوت كوه 71جو نمود.و های دیگر جست مقایسه با بسیاری از شهر

رونق این شهر به شومار (، عاملی بس مهم در 3و 1حضور زرتشتیان در این شهر )شرل

وسویله هموطنوان ترتیب بوه تجارت ایران با روسیه و هند، به آمد؛ چراكه قسمت عمده می

72گرفت. ارمنی و زرتشتی انجام می


141

71م(1091در اواخر عصر قاجار ) : انجمن زرتشتیان یزد2شکل

م(1091های پایانی حاکمیت قاجار ) ر زرتشتی یزد در سال: یک تاج1شکل

73

ارتبواط بوا همریشوان صواحب نفووغ و واسطه از بُعد بازرگانی، ساكنان زرتشتی یزد به

ثروتمند اود در هند، و نیز حُسن اعتماد اقتصادی كه بازرگانوان زرتشوتی در میوان سوایر

فایی اقتصادی یزد و صودور كاتهوای بازرگانان به دست آورده بودند، تا حد بسیاری شرو


142

شهرهایی چون اصوفهان و تهوران و حتوی اوارج از كشوور، توییدی این ناحیه را به كالن

این امر، سبب گردیده بود تا بخشی از بازار یزد، به فعاییوت هنودوها 74فراهم آورده بودند.

مچه هندوها اشاره .ق به تی ه2137گذاری گردد؛ حتی در سال ها نام تعلق گیرد و به نام آن

77كرد و تبدیل به انبار شده بود. شده است كه ایبته در این سال، كسی در آنجا فعاییت نمی

ش مدت كوتاهی در ه.2322وجود متموّتن در این شهر، در سفرنامه هاكس كه سال

هوای طوال و نقوره در زموان شایان غكر است، سره 76گردد. یزد اقامت داشته نیز تأیید می

شاه، تنها در برای شهرهای ایران ضرب گردیده است كه یزد نیوز اان و فتحعلیآقامحمد

77هاست. از جمله آن

نباید فراموش نمود كه تجارت ایران با روسیه، بعود از بسوتن قراردادهوای گلسوتان و

بعد از این قورارداد بوود كوه 78م بسیار بیشتر شد.2818و 2823های چای در سال تركمن

بر سیاسی و بازرگانی اروپا با ایران بودیم و در واقع، این برتری در میودان شاهد روابط نابرا

نفع روسیه و اروپاییان به بهتورین شورل اداموه پیودا فشارهای سیاسی، به وسیله جنگ به

طوركلی، هنوز بخش عظیمی در نیمه نخست سده نوزده میالدی، گروه بازرگانان به 73كرد.

اندااتند و با استانبول، مسورو، بمبئوی یوا بوا ازرگانی به كار میاود را در امور ب از سرمایه

ها بنا بور آنچوه گفتوه میان، یزدی دراین 61مجموع این سه شهر، معامالت وسیعی داشتند.

دادند. شد، تجارت وسیعی را با هند انجام می

تمام عوامل و رویدادهای تاریخی مورد اشاره، افزایش جمعیوت، افوزایش ثوروت و در

آوردند. بدین ترتیب، محوالت جدیودی در جه، توسعه فیزیری شهر یزد را به دنبال مینتی

جنوب و جنوب غربی شهر )در محور جاده تجاری( شورل گرفوت و محوالت بسویاری در

هوای متعودد اعیوانی و محالت قدیمی ادغام گردیدند. از این دوره پُررونق شهر یزد، اانه

ت كه عموماً به بازرگانان تعلق دارند. از جملوه ایون های ارزشمندی باقی مانده اس عمارت

ایتجوار، اانوه ها، اانوه ملوک زاده، اانه تری توان به: اانه كالهدوز، اانه ملک بناها، می

( اشاره نمود كه اوشبختانه، تاكنون شرل 4، اانه اربابی و اانه مستر وای )شرل پور شفیع

دی از دوران رونق بازرگانی و اقتصادی شوهر عنوان شواه اند و به اصلی اود را حفظ كرده


141

62باشند. قاجار، قابل مطایعه می یزد در دوره

: نمایی از خانه مستر وای، یکی از بازرگانان سرشناس زرتشتی که در بمبئی 4شکل

61و یزد ساکن بود

بررسی تأثیر شکوفایی اقتصادی بر بافت تاریخی یزد در دوره قاجار

ایران، بازرگانان، پیوسوته یروی از تأثیرگوذارترین اقشوار اجتمواعی در تاریخ اجتماعی

عنوان مثال، در روزگار ساسانیان، این گروه بالفاصله بعد از نظامیان گردند؛ به محسوب می

و روحانیان جای داشتند و مناطق وسیع میانی شهرهای این دوران را بوه اوود ااتصواص

تار درباره شهرهای قرون نخست اسوالمی نظیور: مطایعه نگارنده دوم این نوش 63دادند. می

هوای نیز تأییدكننده این واقعیت است كه با وجود دگرگوونی 66و اصفهان 67، ری64دارابگرد

اجتماعی متناسب با دستورات دین جدید )اسالم(، بازرگانان همچنوان جایگواه اوود را در

دیوک بازرگانوان و مركزیت شهرها حفظ نمودند. شواهد تواریخی، همچنوین، از ارتبواط نز

.ی حرایت دارنود مذهبی ها تیفعای زروحانیان و حمایت این قشر ابوراین، منوابع افوزون 67

68تاریخی حرایت از آن دارند كه این قشر، پیوسته از حمایت دویت نیوز براووردار بودنود؛

بورآن، بوه عوالوه 63گرفوت. زیرا عالوه بر پرداات ماییات، در مواردی دویت از آنان وام می

و ایون اوود، بخشوی از 71كردنود زگار قاجار، راهداران از ایون قشور پوول دریافوت موی رو


143

نمود. های راهداری را جبران می هزینه

هرحال، بازرگانان و علمای یزد در عصر قاجار، دو قدرت مستقل از حرومت بودند كه به

ماری كوه مرحووم اوبی از آ میزان این ارتباط، به 72یافتند. گاهی با هم ارتباط سببی نیز می

انود، نمایوان اسوت. از آورده الضربیزد در اسناد امینایرج افشار و اصغر مهدوی در كتاب

ها در اسناد بندی اجتماعی افرادی كه نام آن آمده در اصوص طبقه دست محتوای اسناد به

سوم قرار توان دریافت كه علما و كسبه، بعد از دیوانیان و بازرگانان، در رتبه غكر شده، می

این رابطه تنگاتنگ، حتوی در فضوای شوهری و در ارتباطوات فضوایی مسوتمر و 71 دارند.

73اوبی نمایان است. ، مسجد و مدرسه نیز به پیوسته میان بازار

قاجار، با عناوینی شااص كه عموماً بازرگانان یزد، همانند سایر بازرگانان ایران در دوره

مشووهورترین ،2گردیدنوود. در جوودول شووماره یمووداشووت، شناسووایی « اانوودان»پیشوووند

هوای انود. اانوه پیشه یزد و بازرگانان سرشناس هر ااندان معرفی شده های تجارت ااندان

مجلل این طبقه، راحت و سرشار از نعمت بود؛ حتی گفتوه شوده كوه همسوران بازرگانوان

بازرگانوان، هوای بسویاری از اانوه و 74پوشیدند ثروتمند، بهتر از اانواده سلطنتی یباس می

كاری، بود. این هنر، عالوه بر ابعاد تزهینی و تجمالتوی، دارای تزهینات متنوع، از جمله آینه

بناهای تاریخی ، تصاویر2در جدول شماره 77.باشد های متنوع كاربردی نیز می دارای جنبه

بازمانده از مشهورترین بازرگانان یزد در عهد قاجار، اراهه گردید است.

تر از سایر كرده حاكمه و علمای دینی، تحصیل بازرگان، پس از طبقه وركلی، طبقهط به

ها نیز موجب شده بود كوه بیشوتر بازرگانوان، تر تعلیم و تربیت آن مردم بودند. سطح عایی

م دو تن از بازرگانان معتبر یوزد، 2872در سال كه تری داشته باشند؛ چنان نگری ژرف آینده

توان با هزینه بازرگانان یزد، بین ا مالقات كردند و از او پرسیدند: آیا میر 76ژنرال گلدسمید

هزینوه بید اط تلگراف تأسیس كرد و حتی چند سال بعد، همین بازرگانان دربارهیزد و ده

های زیاد چنین طرحوی، ها به سبب هزینه آهن به تحقیق پردااتند؛ هر چند آن تأسیس راه

اندیشوی تواجران یوزدی هرحال، این اابار بر اعتبوار و ژرف به 77از اجرای آن ناامید شدند.

دتیت دارد.


144

م(، میوزان سورمایه تجواری بازرگانوان 2833مطابق گزارش كنسول انگلیس در یوزد )

شک، این مبلغ در آن زمان و در مقایسه بوا رسید. بی یزدی به حدود دو میلیون تومان می

تجوارت كوه و در حد عایی بوده است؛ چنانسایر شهرهای كشور، معرف اقتصادی شروفا

78داالی، رشد شایان توجهی را به همراه داشت.

دوم قرن نوزده میالدی، وضع بازرگانان كشور و به تبوع آن، بازرگانوان شوهر در نیمه

یزد، تا حدودی تغییر كرد؛ زیرا در این زمان، آنان عوالوه بور تجوارت، بوه اریود زموین و

علول 73اشخاش و سوایر محصووتت نیوز مبوادرت ورزیدنود. گذاری روی كشت سرمایه

توان در موارد غیل آوردن بازرگانان یزد به تجارت و تویید محصوتت اقتصادی را می روی

جو كرد:و جست

ها در رقابت با كاتهای اروپایی: بازرگانان برای جبران ایون كمبوود، و عدم توانایی آن

ایبتوه 81گذاری روی محصووتت كشواورزی را در دسوتور كوار اوود قورار دادنود؛ سرمایه

طوركه اشاره شد، نباید دراواست بازار جهانی را نیز فراموش نمود. همان

ای از مواقع، دل شاعران را نیز سوز در یزد كه در پاره های اانمان شدن قحطی و حادث

م كوه تعوداد بسویاری از 2872و 2871هوای به درد آوره است؛ مانند قحطی ویرانگر سال

حال، بااین 82ها برای فروش عرضه شد.مردم را تهیدست ساات و قطعات فراوانی از زمین

های ابریشومی و وجودآمدن آفت كرم ابریشم و در نتیجه، كاهش صادرات پارچه نباید از به

آوردن بیشتر به كشت اشخاش، غافل ماند. روی

تاجر وجود داشوت و تجوارت كوامالً از 171در یزد حدود براساس مطایعات ویلم فلور،

عنصر اارجی عاری بوده اسوت. تنهوا تعودادی از هنودوهای سویررپور در آنجوا تجوارت

م در اثر نفرت روحانیان یزد و ناتوانی از دریافوت مبوایغ 2831پُرسودی داشتند كه در سال

دند. در ضمن، وی از تعدادی از هنگفتی از مطایبات اود از مردم این شهر، آنجا را ترک كر

81برد. ( هم نام میBastaky( و همچنین بستری )Evazyبازرگانان اوزی )

كردند؛ گروهوی از بمبئوی و جنووب در این دوره، دو طبقه بازرگانان در یزد زندگی می

نمودند. تعداد گروه كردند و گروهی دیگر، این كاتها را به اراسان صادر می كات وارد می


147

83نفر بودند. 77تن بود؛ در حایی كه گروه دوم، فقط 271ل، حدود اوّ

و 84های ابریشمی بود شد، پارچهم در یزد تویید می2867ترین كاتیی كه تا حدود مهم

عنووان كواتی از طرفی، ابریشم بوه 87یزد، یری از صادركنندگان این نوع كات بوده است.

اموا پوس از آفوت كورم 86آمود؛ به شمار میم 2861اصلی صادرات در ایران تا حدود سال

م در نواحی جنوبی و مركزی ایوران، از جملوه یوزد، تربیوت و 2867ابریشم در حدود سال

ایبته كاهش كشت ابریشم، تنها در نتیجه آفوت نبوود؛ 87وری از آن نیز كاهش یافت.بهره

افوت ب هوای اووش اصوص پارچه بلره عوامل دیگری همچون رقابت سخت اروپاییان، به

نیوز 83عدم ثبات سیاسی و به همراه آن، آشفتگی اوضاع اجتماعی و اقتصوادی 88انگلیسی،

های بعد نیز همچنان تویید ابریشم در در سیر نزویی این محصول مؤثر بود. اگرچه در سال

آمودن تجوارت ابریشوم در اموا بعود از پوایین 31یزد و برای شهرهای دیگور رواج داشوت،

و همچنین، در پی استقبال بازارهای اارجی و بورای پردااوت م 2881تا 2861های سال

های مركزی و جنوبی، از جمله در یزد، های كاتهای وارداتی، تویید تریاک در استان هزینه

و تویید پنبه در اراسان، آغربایجان و گرگان رونق گرفت؛ تا جایی كه تویید روزافزون این

32د آورد.محصول، ضربه مهلری بر تویید ابریشم وار

ترین كاتهای صادراتی ایران كه بوه بمبئوی، عنوان یری از مهم میان، تریاک به دراین

31شود، بوه حسواب آمود. كنگ، اسالمبول و حتی انگلستان و فرانسه صادر میچین، هنگ

هووای اقتصووادی م( بووا توجووه بووه سیاسووت 2318ش )ه.2347 اگرچووه در حوودود سووال

اموا ایون محصوول، 33در ایران و یزد با مشرل مواجه شد،شده، تویید این كات كارگرفته به

ترین محصوتت ایوران، و از نظور ارزش قرن بیستم میالدی نیز یری از مهم حتی تا نیمه

افزون بر موارد بات، نباید در این دوره، از تقاضای 34رفت. در رتبه دوم صادرات به شمار می

م محصووتت روسوتایی بوه گنودم و جوو 2861بازار جهانی نیز غافل ماند؛ چراكه تا سال

محدود بود؛ اما از آن پس، با توجه به تقاضای بازار جهانی، اقتصاد روستایی توسعه یافوت؛

عنووان مثوال، در اصوفهان هم در تعداد محصوتت و هم در مناطق مختلف زیر كشت؛ به

ه، سنگ مرمر، زیلو، و در یزد نیز پسته، پنب 37تریاک، پشم، تنباكو به گندم و جو افزوده شد


146

36نمد، حنا و حلویات به محصوتت تجاری اضافه گردید.

جایگاه بازرگانان در بافت تاریخی یزد

توان هایی از بافت تاریخی شهر یزد كه در ااتیار بازرگانان بود، می تنها با تعیین بخش

رت و سوااتار طبه اهمیت این گروه در سااتار اجتماعی این شهر در روزگار قاجار پی برد.

كورد و مشوتمل شهر یوزد در ایون دوران، از قاعوده كلوی شوهرهای ایرانوی پیوروی موی

یوا منطقوه « ربو »یوا بخوش اصولی شوهر و « شارستان»)ارگ حرومتی(، « كهندژ»بر

ارگ حرومتی، در قسمت شومایی شوهر و در حاشویه جنووبی محلوه پیرامونی بوده است.

عنوان شارستان، به شد. یط زندگی مردم جدا میفهادان قرار داشت و توسط حصاری از مح

وسویله دیوارهوایی محصوور محل زندگی مردم حدوداً در محله فهادان فعلی واقع بود و به

در . سوااتند های چندی ارتباط بین درون شهر و ربو را ممرون موی گشت و دروازه می

ت كوه بخوش های كشواورزی و منواطق روسوتایی قورار داشو رب یا حومه، عمدتاً زمین

(7)شرل 37ساات. ای از نیازهای مردم شهر را برآورده می عمده

38: موقعیت بناهای مهم شهر یزد در دوران اسالمی5شکل


147

محالت مختلف شهر یزد، هركدام دارای امرانات مختلف مذهبی و بازرگانی در داال

كوه سوازمان ترین نمونه از شهرهای ایوران اسوت شهر یزد شااصدر واقع، 33اود بودند.

وران، از میان، بازرگانوان و پیشوه فضایی آن، بر مبنای مشاغل و ح رَف شرل یافته و دراین

211اند. نظیری براوردار بوده جایگاه بی

های مختلف شهر یزد عصور قاجوار، تراكم و توزیع مرانی واحدهای بازرگانی در محلهدر دوره قاجار، مؤید 211فهادانشناسانه در محله های باستان بررسی 212یرسان نبوده است.

آن است كه در این محله، تعداد بسیاری تاجر سرونت داشتند كوه ایبتوه حضوور گسوترده توان در عوامل مختلف، از جمله: نوع معیشت، فاصوله كوم توا بوازار و حضوور ها را می آن

افوزون بور محلوه فهوادان، حضوور گسوترده 213جو نموود. و بزرگان از قدیم در آنجا جست. این محله، همانند بسیاری دیگور از توان تأیید نمود رگانان را در محله گلچینان نیز میباز

ایمنفعه در ، بازرگانی و عام ، دارای تأسیسات مختلف مذهبی محالت شهر یزد در دوره قاجارهای ( تمامی این عناصر معماری، در راستای بازارها و بازارچه7و 6داال اود بود. )شرل

اند. ( شرل یافته3( و بازار تبریزیان )شرل 8اان )شرل ظیر بازار هاشممحله، ندر این محله نیز قشر قابل توجهی از بازرگانان بومی و غیربومی با توجه به نزدیری به

كردنود. مطایعوات هوا زنودگی موی سوراها و تیمچوه بازار و وجود تعداد بسیاری از كواروان ، قریوب سوی اانوه ارزشومند تواریخی متعلوق بوه نگارندگان در اصوص بافت این محله

اند، روشن سااته است. ها از بازرگانان بنام شهر یزد بوده بازرگانان را كه تعدادی از آن


148

: حسینیه گلچینان6شکل

ن در محله گلچینانخا : آب انبار هاشم7شکل


143

خان بازارچه هاشم :8شکل

: بازارچه تبریزیان 0شکل


171

و تجار سرشناس هر خانددان بده : مشهورترین خاندانهای تجارت پیشه یزد1جدول شماره

همراه بناهای تاریخی بازمانده از آنها

خاااااا های اااااا

تجاااااا ه اااااا

م هاه مذ ب ستج ه سه ه

تص ا ه به

ه م به

خانددددددددددددددددددددد

شیر زی)ملک(

یز ی( محم آقا )ملک لتجار-1

مسلما

خانه ملک تجار

مسلما میرز شفیع)شفیع پور( -2

خانه شفیع پور

خان عرب

مسلما حاج محم علی عرب-3

خانه عرب کرمانی

ما مسل حاج محم کاظم عرب -4

خانه محمو ی

مسلما حاج محم الری-5 خان الری

خانه الری


172

مسلما علی نقی هرن ی-6 خان هرن ی

خانه هرن ی

خان کسمایی

قزوینی

مسلما عب لرز ق-7

خاندددددددده کسددددددددمایی

قزوینی

مسلما حاج محم علی -8

مسلما حاج حم فشار-9 خان فشار

باز ر فشار

خددانو ا ربدداب

رستم

)متولددد ربددداب رسدددتم یدددو-11

مقیم تهر ( یز ،

زرتشتی

آب نبار رستم یو

خددددددددددددددددددددانو ا

مهربا

ربدددددددددداب کیخسددددددددددرو -11

) متولدددددد یددددددز ،مقیم مهربددددددا

بمبئی(

زرتشتی

بیرسدددددددددددددددددددددددددتا

کیخسروی


171

خددددددددددددددددددددانو ا

جمشددددددددددددددی یا

)تجارتخانددددددددددده

جمشی یا (

جمشدددی یا ربددداب جمشدددی -12

)متول یز ،مقیم تهر ( زرتشتی

اا چم

خددددددددددانو ا

جهانیا

)تجارتخانه

جهانیا (

ربددددداب خسدددددرو شددددداا -13

جها

)متولددددد یدددددز ،تجارتخانددددده

جهانیدددا ر یدددز قدددر ر شدددته

ست(

زرتشدددد

تی

بسدددددددددددددددددددددتا

خسروی


173

نتیجه

دید كه شوهر یوزد در دوره قاجوار، از چنوان با آنچه در این نوشتار آورده شد، روشن گر

رونق اقتصادی براوردار بود كه نمونه آن در هیچ مقطع دیگر از تاریخ این شوهر گوزارش

تجارت جهوانی و موقعیوت راهبوردی و بازرگوانی نشده است. اگرچه عواملی نظیر توسعه

نمودنود و هوای تجوارت جهوانی آسوان شهرهایی چون یزد را به عرصه ایران، ورود كالن

زرتشوتیان در ایون شوهر و های رونق این شهر را فراهم سااتند، اما حضور گسترده زمینه

ترین دتیل شروفایی اقتصادی این شهر در عهد قاجار ها با زرتشتیان هند، اصلی ارتباط آن

اند. بوده

تجارت ایوران بوا روسویه و در این نوشتار، همچنین مشخص گردید كه قسمت عمده

رسید. از بُعود بازرگوانی، اقلیوت های دینی ارامنه و زرتشتی به انجام می توسط اقلیت هند،

ارتباط با همریشان اود در هند و نیز حُسن اعتمادی كه در میان سوایر واسطه زرتشتی به

بازرگانان به دست آورده بودند، تا حد بسیاری شروفایی اقتصادی یزد و صودور كاتهوای

نمودند. ه دورترین نقاط ایران و حتی اارج از كشور را ضمانت میتوییدی این وتیت ب

تووان تردید، ارتقای جایگاه اجتماعی طبقه بازرگانان در جامعه یزد عصر قاجار را می بی

دیگور، عبوارت از نتایج اصلی شروفایی بازرگانی شهر یزد در این دوره بوه شومار آورد؛ بوه

نِ عصر قاجار به طبقه اوانین ااتصاص داشوت، در جایگاهی كه در سازمان اجتماعی ایرا

ها واگوذار شوده بوود. در واسطه نقش آشرار بازرگانان در رونق اقتصادی، بدان شهر یزد به

بخشیدند و بوا واقع، بازرگانان یزد در این دوران، ارتباط بین مردم و حاكمیت را سامان می

جتماعی اود را ارتقا بخشیده بودند. از هایی از درآمد ازانه پادشاهی، جایگاه ا تأمین بخش

انود، تحووتت غكرشوده ترین بازرگانان این شهر بوده آنجا كه زرتشتیان شهر یزد، برجسته

گشوت. بازرگانوان بیش از هر گروهی ارتقای جایگاه اجتماعی این هموطنان را سبب موی

های زیبا و عمارت عصر قاجار یزد، با توجه به توان مایی اود، در محالت مختلف این شهر

هوا در های قابول تووجهی از آن نمودند كه نمونه زینتی را برای سرونت اویش احداث می

كه آوردیم، حضور این طیف متموّل در گونه اند. آن بافت تاریخی این شهر شمارش گردیده


174

های شهر یزد عصر قاجار كه با شروفایی اقتصادی این شهر همراه بود، بر سوازمان محله

های نامحسوس شهری )آبرسانی و دفوع فاضوالب( های ارتباطی و سیستم ایی، شبرهفض

های اقتصادی و معیشتی را تأثیر مستقیم داشته و نوعی سازمان اجتماعی مبتنی بر فعاییت

نماید كه بازرگانان در آن، نقش اصلی بر عهده داشتند. معرفی می


177

ها نوشت پی

نقش انقالب صنعتی در تحوالت صنایع دستی »عطارزاده، . حسن کریمیان و عبدالکریم1

.111، ص 1931، 11، فصلنامه مطالعات تاریخ اسالم، سال سوم، شماره «ایران

ی و توسعه صنعتی در ایران استراتژی تجار». حمیدرضا برادران شرکا و بهروز هادی زنوز، 2

.6، ص 1912، 11، مجله برنامه و بودجه، شماره («1931)دوران قاجاریه تا انقالب اسالمی

، چاپ اوّل، 11و نیمه اوّل قرن 19سلطنت قاجار قرن ایران در دوره، اصغر شمیم . علی9

.961، ص 1911 انتشارات بهزاد،تهران: 4. Issawi. Charles, Iranian trade, 1800–1914, Iranian Studies, 16 (3-4),

1983, p 229.

نامه برای دریافت درجه ، پایانشاه بازرگانی یزد در دوره ناصرالدین. محمدحسن میرحسینی، 3

.133، ص 1911دکترا، رشته تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران،

، ترجمه ابوالقاسم سری، ماعی ایران در عصر قاجارجستارهایی از تاریخ اجت. ویلیم فلور، 6

.131، ص 1963جلد دوم، انتشارات توس،

های طرح دربارهگفتاریخویش؛صدفدرگهرساختن»میرمیران، . سید هادی1

.2، ص 1913، 1شهرسازی، شماره ومعماریمجله،«ایرانتاریخیمناطقبخشی روانواحیا

.شینپی، . محمدحسن میرحسینی1

الدین مشروطیت در یزد از ورود اندیشه نوین تا کودتای سید ضیاء، اکبر تشکری بافقی . علی3 .1911، یزد: مرکز یزدشناسی، .شه1233ـ 1213طباطبایی

، چاپ چهارم، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. محمود توسلی، 11

.1961، تهران: انتشارات پیام

. 1911، یزد: نیکوروش، یک قرن دگرگونینشادی، . مهدی دهقان م1112. Estevadeordal ,Antoni & Frantz, Brian &Taylor, Alan M. The rise and

fall of world trade, 1870–1939. »The Quarterly Journal of Economics«, 118

(2), 2003, p 359.

13. Gilbar , Gad G.»The Opening Up of Qājār Iran: Some Economic and

Social Aspects« , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1


176

(49), 1986, p 89.

.163، پیشین، ص اکبر تشکری بافقی . علی1115 . Gilbar,Gad G,1986,p 89.

16. Seyf , Ahmad,»Studies Foreign Trade and the Economy of Iran in the

Nineteenth Century«, Iran, Vol. 34, 1996, p 125.

، سفیر انگلستان در ایران. . سرجان ملکم11

. نوماس، دبیر سفارت انگلستان در ایران.1119 . Issawi ,Charles ,1983,p 230.

کتب و مقاالت اقتصادی، سیاسی و مترجمنویسنده، متولد آمل ،احمد سیف یا ایرج سیف. 21

بوده و اقتصاد Senior Lecturerدارای مرتبهر دانشگاه استافوردشرو تاریخی است. وی د

.اند نیز منتشر شده «بهروز امین»با نام مستعار ،برخی از آثار وی.کند تدریس می

به تاریخ اقتصاد ،ابتدا دکترای اقتصاد گرفت و سپس ،پژوهشگر مصری ، چارلز عیسوی .21

مندان به تاریخ عالقه. نوشتبی درباره اقتصاد ایرانعالقه نشان داد و چند کتاب از جمله کتا

ـ 1111 تاریخ اقتصادی ایرانچارلز عیسوی و کتاب ارزشمند او به نام ،اقتصاد سیاسی ایران

د.قبول دارن های مرجع عنوان یکی از کتاب را بهم 131122. Seyf, Ahmad,1996,p 117.

23. Ibid. 24. Seyf ,Ahmad,. »Nineteenth century agricultural development in Iran: a

note«. Middle Eastern Studies 28.3, 1992, p 579.

، قمری(1991 ـ1211های الضرب )سال یزد در اسناد امین، . اصغر مهدوی و ایرج افشار23

.113، ص 1911 زمین، تهران: فرهنگ ایران

.111، ص پیشین، اکبر تشکری بافقی . علی2627.Seyf, Ahmad,1992,p 578.

28. Floor, Willem m. »The creation of the food administration in Iran.

Iranian Studies«, 16 (3-4), 1983, p 199.

29.Seyf, Ahmad, 1992, p 577 - 579.

30. Gilbar.Gad G, »The Persian Economy in the Mid-19th Century«. Die

Welt des Islams, 19 (1/4), 1979, p 197. ,Gilbar.1986.p79. Hambly,Gavin ـ

»An Introduction to the Economic Organization of Early Qājār Iran«. Iran, 2,

1964, p 72.


177

.961، ص پیشیناصغر شمیم، . علی91

محالتی، محمدعلی کند، میرزا نقل می ایران مشروطیت انقالب تاریخ که مؤلف گونه . آن92

یکی از مشهورترین سیاحان معاصر و میالدی،1196 /قمری1232 متولد سیاح، حاج به ملقب

عنوان پذیرفته و به را آمریکا متحده ایاالت تابعیت به طور رسمی، که است ایرانی نخستین

، تاریخ انقالب مشروطیت ایران، زاده ملکنمود. )مهدی فعالیت می میکده باغ عضو انجمن(211، ص 1919لمی، انتشارات ع ، تهران:2ج

، به کوشش خوف و وحشت خاطرات حاج سیاح یا دورهسیاح، محمدعلی بن محمدرضا .99

.111، ص 1933اللّه گلکار، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیر کبیر، حمید سیاح، تصحیح سیف

، مترجم غالمعلی وحید مازندرانی، جلد دوم، تهران: ایران ایران و قضیه. جرج کرزن، 91

.231، ص 1961 انتشارات علمی و فرهنگی،35. MasoudiNejad, Reza .Social Bazaar and Commercial Bazaar:

Comparative Study of Spatial Role of Iranian Bazaar in the Historical Cities

in Different Socio-economical Context, at 5th International Space Syntax

Symposium , TU Delft, Netherlands, 13- 17 June, 2005, P 199.

.961ص ،پیشیناصغر شمیم، . علی96

37. Murrzban , The Persia in India, bomay: 1917, p 115. .261، ص 1969 ،فروهر تهران: ،فرزانگان زرتشتی تاریخ زرتشتیان، ، رشید شهمردان

.19، ص پیشین. مهدی دهقان منشادی، 91

.999ـ 992، ص پیشینپری، . جان 9340. Hambly.Gavin, 1964, p 72.

.13ص ،پیشین شمیم، اصغر علی .11

. Gilbar.Gad G,1979, p 197.

، تهران: انتشارات ، ترجمه منوچهر امینی های ونیزیان در ایران سفرنامه، جوزافا باربارو .19

.12، ص 1913خوارزمی،

، ترجمه یعقوب آژند، ر ایران هنر صفوی، زند، قاجارتاریخ هن. جیان روبرتو اسکارچیا، 11

.91، ص 1961تهران: انتشارات مولی،


178

التجاره، از بندرعباس از طریق این جاده به کرمان و یزد و خراسان، بلکه افغانستان مال .13

(11، ص پیشینگردید. )سیاح، منتقل می

.11، ص پیشین. اصغر مهدوی و ایرج افشار، 1647. MasoudiNejad., Reza , 2005, p 198.

48. Hambly. Gavin, 1964, p 75.

49. Ibid.

، 1شماره ، سال دوم، ، پیام بهارستان، دوره دوم«یزد در عصر زندیه» ،حکیمیانهادی .31

.613ص ، 1913

. Gilbar, Gad G, 1979, P 211.

.111، ص 1961، تهران: رستم گیو، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان ،رشید شهمردان

52. Jackson ,Abraham Valentine Williams, A.V., Persia Past and Present: a

book of travel and research, New York, the Macmillan Company; London,

Macmillan & Co., ltd, 1906,p 360.

53.Ibid,p398.

.113، ص پیشین، تشکری بافقی اکبر . علی31

.232، ص پیشین، وی و ایرج افشارمهد. اصغر 33

نژاد، محمدتقی اکبری و ، ترجمه محمدحسین نظری افسانه و واقعیتایران:. مریت هاکس، 36

.61ص ،1911مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، احمد نمایی،57. Hambly . Gavin , 1964, p 76. 58. Issawi, Charles, 1983, p 232.

59. Amanat, Abbas, »Russian Intrusion into the Guarded Domain":

\Reflections of a Qajar Statesman on European Expansion«. Journal of the

American Oriental Society, 1993, p 36.

.163، ص پیشیناکبر تشکری بافقی، . علی61

های تاریخی شهر کاری خانه ینهپژوهشی در آنامه کارشناسی ارشد، . حمید عزیزی، پایان61

.9، ص 1913، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، یزد

، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و های یزد نامه، فرهنگ آثار معماری اسالمی ایران: خانه گنج. 62

.131، ص 1913، شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران


173

63. Karimian, Hasan ,Cities and social order in Sasanian Iran – the

archaeological potential , “Antiquity”, Antiquity Publication Ltd, Volume

84, Issue 324, 2010, P 457.

64. Karimian , Hasan, The Iranian Cities after collapse of Sasanian

Kingdom, case study: Darabgrd", in The International Journal of

Humanities of the Islamic Republic of Iran, University of Tarbiyat Modaress

Press, No 18(2), 2011, P 51-62.

65. Karimian , Hasan, Form and Functionality of Ancient City of Rey in its

Transition from Sasanian to Early-Islamic Era, in: The First International

Conference of Islamic Archaeology in the East, Qairo: 8-10/12/2013, P 8-11.

نگاری بافت کهن شهر تاریخی اصفهان به استناد گاه»و محسن جاوری، کریمیان. حسن 66

ادبیات و علوم انسانی دانشگاه علمی ـ پژوهشی دانشکده مجله، «کاوش محدوده میدان عتیق

.136ـ 191ص ،1911 ، 31 دوره ،2شماره ،هرانت

. این ارتباط، بیشتر بدان سبب بود که تجار برای بستن قراردادهای تجاری و امثال آن، به 61

(139، ص پیشینعلما نیاز داشتند. )ویلیم فلور،

، ترجمه محمدرفیع تاریخ معاصر ایران از تأسیس تا انقراض سلسله قاجاریه. پیتر آوری، 61

.1969هرآبادی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطایی، م69. Gad G Gilbar, 1979, p 204.

، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان؛ اردشیر آذرگشسب، 131، ص 1961رشید شهمردان، پیشین،

.112، ص 1931تهران: سازمان انتشارات فروهر،

قران را برای 3ها باید م، تاجران خارجی، تن1131. بر اساس گزارش کنسول استیون در سال 11

نمودند، جا می دادند و چنانچه کاالهای خویش را به نقاط دیگر کشور جابه واردکردن کاال می

قران 11شد؛ حال آنکه یک تاجر ایرانی با رسیدن به تبریز، باید ها گرفته نمی پولی از آن

، مجبور به جایی کاال در سایر نقاط ایران را داشت پرداخت و چنانچه قصد جابه می

گذشت نیز پول بپردازد. های هر شهری که از آن می راهداری

Seyf, Ahmad, 1996, p 120.

.139ص ،پیشین. ویلیم فلور، 11

.13ص ،پیشین، . اصغر مهدوی و ایرج افشار12


161

های ، تهران: دفتر پژوهشهای تاریخی ایران فضاهای شهری در بافتزاده، . حسین سلطان19

.91، ص 1911اری شهرداری تهران، فرهنگی با همک74. Hambly, Gavin ,1964, p 76.

.121ص ،پیشین. حمید عزیزی، 13

ی مرزها م1112 سال دراز افسران ارتش بریتانیا بود که با حکمیت او، . ژنرال گلسمید،16

مشخص گردید. رمندیهی دلتا رفعلی ایران و افغانستان د

.139ـ 132ص . ویلیم فلور، پیشین،11

.111ص اکبر تشکری بافقی، پیشین، . علی1179. Gilbar,Gad G, 1986,P 83.

.161ص ، پیشین، . ویلیم فلور11

113، ص 1966به کوشش احمد آرام، تهران: تاالر کتاب، ،دیوان طراز یزدی. طراز یزدی، 11

.131ـ

12161، پیشین، ص . ویلیم فلور.

.111اکبر تشکری بافقی، پیشین، ص . علی19

.112. همان، ص 1185. Hambly ,Gavin,1964, p 80.

86. Issawi ,Charles,1983,P 322.

.113، ص پیشین؛ کرزن، 111، ص پیشیناکبر تشکری بافقی، . علی11

العاده کنت ق(: سفارت فوق1236ـ 1233) م1111ـ 1193ایران در . کنت دوسرسی،11 .119، ص 1962ر دانشگاهی، ، مترجم احسان اشراقی، تهران: مرکز نشدوسرسی

های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقالب مشروطه کتاب آبی، گزارش. 13.166، ص 1969، 1جلد، ج 1، به کوشش احمد بشیری، تهران: نشر نو، ایران

.21ـ 21. اصغر مهدوی و ایرج افشار، پیشین، ص 31

، به کوشش اکبر قلمسیاه، یزد: ب وکیلخاطرات نوانواب وکیل، . سید محمد رضوی31

ای پیرامون تأثیر تجارت طرح مسئله»، وحید، زاده ؛ وحدت31ـ 31، ص 1911انتشارات گیتا،


162

، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی «تریاک بر روند تاریخی زوال صنعت ابریشم یزد

.111، ص 1916، 66، شماره 11دانشگاه الزهراء، سال

Ahmad seyf, 1996, p 129.

.191ـ ص،پیشین. اصغر مهدوی و ایرج افشار،32

.363ص ،پیشین، . سید محمد رضوی نواب وکیل3994. Hansen, Bradley, »Learning to Tax: The Political Economy of the

Opium Trade in Iran, 1921-1941«. The Journal of Economic History, 61 (1),

2001, p 95.

95. Gilbar, Gad G ,1986, P 78.

.131و 123، ص پیشین، . اصغر مهدوی و ایرج افشار36

.111ـ 116، ص پیشین. مهدی دهقانی منشادی، 31

: وزارت مسکن و ، تهرانطراحی شهری در بافت قدیم شهر یزد، . محمود توسلی31

.32، ص 1961شهرسازی،

.12ـ 11، ص 1961، پیشین، توسلیمحمود .33

.21، ص همان. 111

.91، ص همان. 111

یابی عناصر معماری و کاربرد فقه و قوانین اسالمی در فرم، آبادی رحمت . هاجر حسینی112، (سازمان فضایی شهرهای دوران اسالمی؛ نمونه موردی بافت قدیم شهر یزد )محله فهادان

یمیان، دانشگاه تهران، ، به راهنمایی دکتر حسن کر شناسی نامه کارشناسی ارشد باستان پایان

.1931دانشکده ادبیات و علوم انسانی،

.933، ص پیشیننواب وکیل، . سید محمد رضوی 119

Documents

فصلنامه تاريخ اسلامhiq.bou.ac.ir/article_14554_93aa6df2ea82966fe73f8cbe78279557.pdf14 لسلسم هراش ،4931 راهب ،لوا هراش ،مهدزناش لاس