ΕΛΠ 11 ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η προσπάθεια καταγραφής και ανάλυσης της πολιτικής συμπεριφοράς ατόμων και κοινωνιών από την εποχή του Θουκυδίδη ακόμη, έκαναν την πολιτική ιστορία επίκεντρο της ιστορικής επιστήμης. Η ιστορία των εθνών είναι πολύ σημαντικό πράγμα. Ποια όμως είναι τα περιεχόμενα της εθνικής ιστορίας; Η γλώσσα, το θρήσκευμα, η συνείδηση της εθνικής ταυτότητας, τα όρια μέσα στα οποία το έθνος κράτος ασκεί τα δικαιώματά του; Στην περίπτωση της Ελλάδας, μόνο η γλώσσα διατηρεί τη συνέχειά της μέσα στο χρόνο, όλα τα άλλα αλλάζουν. Ο πολίτης της πόλης – κράτους γίνεται υπήκοος μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας κι ύστερα μέλος μιας θρησκευτικής κοινότητας υπό αλλόθρησκη εξουσία.

Ο υπήκοος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν είχε σχέση με τον Έλληνα ειδωλολάτρη του παρελθόντος. Μόνο προς το τέλος του Βυζαντίου, επί Παλαιολόγων έγινε μια στροφή στην ελληνική αρχαιότητα. Ο Ρωμιός της οθωμανικής επικράτειας προσδοκούσε στο βασίλειο της μετά θάνατον ζωής Η Αρχαιότητα διατηρήθηκε από λίγους μορφωμένους μοναχούς και λαϊκούς για να την παραλάβει ο ελληνικός Διαφωτισμός. Αν και οι πρώτοι έλληνες διαφωτιστές ήταν μοναχοί, μετά τη Γαλλική Επανάσταση που αποξένωσε την Εκκλησία, οι διαφωτιστές φιλόσοφοι ήταν λαϊκοί, με κορυφαίο τον Αδαμάντιο Κοραή. Τα νέα αστικά στρώματα γέννησαν το Βαλκάνιο έμπορο, σχεδίασαν την κοσμική εξουσία του μέλλοντος ταυτόχρονα όμως αναγνώρισαν ως βασικό παράγοντα αυτής της εξουσίας τον ορθόδοξο χωρικό. Το ελληνικό έθνος – κράτος έκανε την εκκλησία αναπόσπαστο μέρος του προσπαθώντας συνήθως ανεπιτυχώς να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα.

Η αρχαία ελληνική ιστορία διακόπηκε από την έλευση των Ρωμαίων το 168 π.Χ. Συνεχίστηκε μέσω της επιρροής που άσκησε ο ελληνικός πολιτισμός στη Ρώμη (όπως στην περίπτωση του Μάρκου Αυρήλιου). Η ελληνική παράδοση της Ανατολής εξελλήνισε το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος. Η ελληνική πολιτική ιστορία επανέρχεται τον 5ο αι. μ.Χ. για να ξανακοπεί το 1453 με την Άλωση (μη ρωτήσετε ποια Άλωση, μια είναι η Άλωση. Εκείνη του 1204 από τους Σταυροφόρους λέγεται έτσι: η άλωση του 1204). Παρά την οθωμανική κυριαρχία η πολιτισμική ιστορία συνεχίζεται στην Ιταλία, την Κρήτη, την Κύπρο, στα Ιόνια ακόμα και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Εμφανίζεται ο ‘δεύτερος ουμανισμός’ στα Γιάννενα, (μην τρομάζετε, θα τον δείτε παρακάτω), στη Μοσχόπολη και στην Καστοριά και επηρεάζει την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες.

Θεόφιλος Κορυδαλλεύς: Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε στη Ρώμη και στην Πάδοβα, δίδαξε. Μελέτησε τον Αριστοτέλη κι έφερε μια ανανεωμένη δυτική σκέψη. Άλλωστε, μέντοράς του υπήρξε ο Κύριλλος Λούκαρης, της ιδίας συνομοταξίας. Πολλοί μελετητές θεωρούν πως η αρχή ενός πολυεθνικού ελληνιστικού κράτους οφείλεται στη διάδοση της ελληνικής παιδείας. Αυτό θα μπορούσε να ισχύει αν το παπαδαριό δεν προέβαλλε σθεναρή αντίσταση σε κάθε αλλαγή. Όμως, η αλλαγή ήρθε μέσω του Διαφωτισμού , παρά τα προβλήματα που δημιούργησε κι αυτός.. Τι να πεις.. Το γεγονός είναι πως ο Διαφωτισμός, έτσι όπως εκφράστηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση, αμφισβήτησε το παλιό καθεστώς και ζήτησε μια νέα αρχή. Η βάση αυτής της αρχής ήταν το έθνος. Ο διαφωτισμένος εθνικισμός βρήκε σημαντικό εκπρόσωπο στον Αδαμάντιο Κοραή. Όμως, το δρόμο από τον οικουμενισμό της Εκκλησίας μέχρι την αποκλειστικότητα των εθνών – κρατών άνοιξε ο Ρήγας Βελεστινλής. Η ‘Ελληνική Δημοκρατία’ του συνδυάζει έναν ελληνόφωνο οικουμενισμό με το πρότυπο της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Ρήγας ήθελε να δει

όλους τους υπόδουλους ελεύθερους και φωτισμένους από μια ελληνική οικουμενική παιδεία. Ο εθνικισμός του αντιγράφει τους Γάλλους, ο ίδιος ήταν Βλάχος και Έλληνας.

Ο συντηρητισμός της Εκκλησίας βρίσκει στον Κοραή ένα μεγάλο αντίπαλο. Ο Κοραής καυτηριάζει τη μοιρολατρία του κλήρου και κηρύσσει την επανάσταση εναντίον των οθωμανών. Θεωρεί πως οι έννοιες έθνος και γλώσσα είναι ταυτόσημες κι αφιέρωσε τη ζωή του στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και στη δημιουργία μιας γλώσσας που θα ‘φωτίσει’ και θα εξισώσει τους πολίτες του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Στην ερώτηση αν η σημερινή ελληνική εθνική ταυτότητα είναι ίδια με παλαιότερες η απάντηση είναι : όχι απόλυτα. Η συνείδηση των ανθρώπων διαμορφώνεται από την εποχή τους την παιδεία, τις προτεραιότητες και τις κατά καιρούς ιδεολογίες. Καθώς όλα αυτά αλλάζουν, αλλάζει μαζί τους και η συνείδηση. Εκείνο που μένει σταθερό, επηρεάζοντας την εθνική ταυτότητα, είναι η γλώσσα.

Η ονομασία ‘Ελλάς’ οφείλεται στους έλληνες διαφωτιστές. Θα μπορούσε να είχε επικρατήσει το ‘Ρούμελη’, ‘Ρωμυλία’ ή και το λατινικό ‘Γραικία’, με το οποίο αποκαλούσαν οι Λατίνοι την ανατολική αυτοκρατορία. Η συνεχής χρήση αυτού το ονόματος, οφείλεται στην ελληνολατρία των λογίων και στη μισαλλοδοξία των δυτικών. Ο συσχετισμός των ορθοδόξων με το ελληνικό παγανιστικό τους παρελθόν ήταν μια ακόμη διάκριση των Λατινικών έναντι των Ελλήνων. Επίσης, οι μοναχοί της Τουρκοκρατίας όπως ο Κοσμάς ο Αιτωλός, αν και παρότρυναν τους πιστούς να μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα για να διαβάζουν τις Γραφές, θύμιζαν στον κόσμο πως δεν ήταν Έλληνες ‘αιρετικοί και άθεοι’ αλλά ορθόδοξοι χριστιανοί.

Τη λέξη ‘έθνος’ αντί του γένους, χρησιμοποίησε πρώτος ο Δημήτριος Καταρτζής το 18ο αι. Ο ίδιος θεωρεί Έλληνες και Ρωμαίους ένα έθνος. Οι ‘Ρωμιοί’ κατάγονται από Έλληνες όπως ο Περικλής και από Ρωμαίους όπως ο Βελισάριος. Ο Κοραής απέρριψε το ‘Ρωμαίος’ και προτίμησε το ‘Γραικορωμαίος’ ή ‘Γραικός’. Η Εκκλησία θεωρεί το ‘Ελλάδα’ εφεύρεση των Γάλλων επαναστατών. Το 1798 ο Αθανάσιος Πάριος με τις ευλογίες του παπαδαριού, προτρέπει τους πιστούς να αποφεύγουν τους αρχαίους συγγραφείς.

Αυτό το ρήγμα μεταξύ της αρχαιότητας και της Εκκλησίας έχει τις εξαιρέσεις του αλλά ο συμβιβασμός ήρθε πολύ αργότερα, όταν οι Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος συνέδεσαν το αρχαίο ελληνικό παρελθόν με το νέο έθνος – κράτος. Η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου αναγνώρισε την πολυκεντρική εξουσία. Τα τοπικά σώματα απέδιδαν τη διάσπαση της εξουσίας χωρίς όμως να εκφράζουν τις προσδοκίες των επαναστατημένων. Οι πρόκριτοι δεν ήταν επιλογή του πληθυσμού. Ο Δημήτριος Υψηλάντης αντιπροσώπευε μια μερίδα μόνο της Φιλικής Εταιρείας. Από τότε όμως άρχισε το κακό των σχηματισμών κομμάτων και μας τυραννά έως σήμερα. Οι προσπάθειες της τότε κυβέρνησης και των κατοπινών να συγκεντρώσουν την εξουσία στο νέο κράτος απέβησαν άκαρπες.

Από την αρχή του Αγώνα, οι επαναστάτες διαφοροποιήθηκαν από τους ριζοσπάστες της Ευρώπης, θεωρώντας πως η παλιγγενεσία αποτελούσε επιστροφή στην τάξη που είχε διασαλευτεί από τους Τούρκους. Όμως, η Ναυμαχία του Ναβαρίνο το 1827 παρόλο που ολοκλήρωσε την ελληνική ανεξαρτησία, της προσέδωσε – λόγω των ξένων δυνάμεων – και κηδεμόνα.

Το βασίλειο του Όθωνα δεν ήταν ιδανικό, έδωσε όμως στο νέο κράτος σύγχρονους εκπαιδευτικούς, δικαστικούς, στρατιωτικούς και διοικητικούς θεσμούς. Το Σύνταγμα του 1844 όρισε το πολίτευμα ως ‘βασιλευομένη δημοκρατία’. Δόθηκε δικαίωμα ψήφου σε όλους τους

πολίτες (άνδρες) άσχετα από την περιουσία τους. Αναδείχθηκαν σπουδαίοι πολιτικοί όπως ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δεληγιάννης, που μαζί με τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο αποτέλεσαν την πολιτική αφρόκρεμα. Μαζί με αυτούς και τους Φαναριώτες η Ελλάδα απέκτησε υπόσταση ως κράτος και γνώρισε μια μακρά περίοδο ειρήνης και δημοκρατίας που δεν επαναλήφθηκε ποτέ ξανά. Βέβαια, δεν ήταν όλα ρόδινα: Το μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού βρισκόταν κάτω από το ευρωπαϊκό αντίστοιχο. Η ομαλότητα οφειλόταν στην υποταγή περισσότερο, παρά στη συμμετοχή. Γεγονός πάντως είναι πως έγιναν μεγάλα έργα υποδομής.

Ο Γαλλικός Διαφωτισμός ήταν η βάση όλων των ελληνικών συνταγμάτων. Η ‘Μεγάλη Ιδέα’ που διατύπωσε ο Ιωάννης Κωλέττης το 1844 ενέπνευσε την εξωτερική πολιτική μέχρι το 1922. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος απέδειξε τη συνέχεια του ελληνισμού αποκαθιστώντας το περιφρονημένο Βυζάντιο ως απάντηση στις μαλακίες του Φαλμεράγιερ που έλεγε πως μόνο η βιολογική συνέχεια είναι πειστήριο εθνικής γνησιότητας. Οι Έλληνες απέκτησαν μια στέρεη αντίληψη εθνότητας. Μπορεί η ‘Μεγάλη Ιδέα’ να έφερε δεινά στο τέλος, προσέφερε όμως μια συνεκτική ιδεολογία. Ο 20ος αιώνας ξεκινά με το Μακεδονικό Αγώνα, οι δυσκολίες του οποίου παραπέμπουν στην Επανάσταση. Μια νίκη των Ελλήνων θα τους απάλλασσε μια για πάντα από το κόμπλεξ του υποτελή και θα επιβράβευε την πρόοδό τους.

Το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος κερδίζει τις εκλογές και γίνεται ο μεγάλος μεταρρυθμιστής. Προσπάθησε να κάνει ‘συνεταίρο’ του το Βασιλιά Γεώργιο στη διαχείριση της εξουσίας προκειμένου να υπάρχει κλίμα ενότητας. Έτσι κι έγινε, αλλά τελικά δε βγήκε σε καλό. Εμφανίζεται ο Εθνικός Διχασμός με τοπικό κυρίως χαρακτήρα. Η Ελλάδα των αυτόχθονων συντάχθηκε με τον Κωνσταντίνο, διάδοχο του Γεωργίου, ενώ η νέα με το Βενιζέλο. Το ζήτημα του διχασμού ήταν η επιλογή ανάμεσα σε δυο πολεμικά στρατόπεδα που θα καθόριζε και τη δύναμη που θα καθόριζε την τύχη της Βαλκανικής μετά τον πόλεμο. Ο Βενιζέλος επέλεξε σωστά την Αγγλία, έκανε όμως το λάθος να εμπλέξει τη χώρα στη στρατιωτική κατοχή της Σμύρνης. Η απόφαση αυτή οδήγησε στην Καταστροφή του 1922.

Μετά την Καταστροφή άρχισαν οι ανταλλαγές πληθυσμών, ενώ 1.300.000 πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα σε φρικτή κατάσταση. Η αποκατάσταση αυτών των ανθρώπων ήταν ένα τεράστιο έργο που αντιμετώπισαν όλες οι μεσοπολεμικές κυβερνήσεις. Οι πρόσφυγες υπήρξαν σοβαρή πρόκληση για τους ιθαγενείς. Μικροαστοί και αγρότες δυσκολεύονταν να μοιραστούν αγαθά και υπηρεσίες με τους νεοφερμένους. Οι πρόσφυγες ήταν η πρώτη βάση του κομμουνισμού και μετέφερε το διχασμό βενιζελικοί – αντιβενιζελικοί σε δεξιά – αριστερά.

Ο μεσοπόλεμος υπήρξε κρατήρας ιδεών. Με την Καταστροφή το κράτος αναδιπλώνεται εντός ορίων. Ποιητές όπως ο Κώστας Καρυωτάκης ασφυκτιούν και αυτοκτονούν. Άλλοι όπως ο Άγγελος Σικελιανός ψάχνουν το αρχαίο πνεύμα αθάνατο. Η γενιά του’30 (θα την κάνετε στα Γράμματα 2, μην ανησυχείτε) βρίσκουν μια διέξοδο στους φιλελεύθερους θεσμούς και στη μετριοπάθεια. Μετά από πολιτικές ανωμαλίες δεκαπέντε ετών, έρχεται η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Ο Γεώργιος Β΄ επέστρεψε ως βασιλέας (η βασιλεία είχε καταργηθεί το 1924) και αδιαφόρησε για το Σύνταγμα, επιτρέποντας στον Ιωάννη Μεταξά να κηρύξει τη δικτατορία του.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε τα πάνω κάτω για δεύτερη φορά. Η κατάρρευση της οικονομίας και η δυστυχία του πληθυσμού δημιούργησαν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Ο Εμφύλιος του 1946 – 1949 ήταν αποτέλεσμα όλων αυτών, και δε θα συνέβαινε ποτέ υπό κανονικές συνθήκες.

Ο Εμφύλιος και η περίοδος μετά από αυτόν άλλαξαν τα πάντα. Οι ψηφοφόροι χωρίζονται σε δεξιούς και αριστερούς. Η ‘εθνικοφροσύνη’ υιοθετείται από το κράτος ως νομιμοποίηση της ελληνικής ταυτότητας. Η απόφαση του ΚΚΕ να συμφωνήσει με τη δημιουργία ενιαίας Μακεδονίας υπό βουλγαρική κηδεμονία προκάλεσε τεράστια προβλήματα στους Έλληνες κομμουνιστές, που τους αποδόθηκε η κατηγορία της ‘εθνικής μειοδοσίας’. Η βοήθεια της Αμερικής στη νίκη των κυβερνήσεων έφερε την Ελλάδα σε πλήρη εξάρτηση από αυτήν, όχι χωρίς συνέπειες.

Η μεταπολεμική ιστορία χωρίζεται σε τέσσερις περιόδους: την ανασυγκρότηση (1949-63), τη φιλελεύθερη Άνοιξη (1960-67), τη δικτατορική παλινδρόμηση (1967-74) και τη δημοκρατική ομαλότητα με την είσοδο στην ΕΟΚ. Αυτή διανύουμε μέχρι σήμερα.

Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας το ’74 επανήλθαν οι πολιτικές διαφορές. ΠΑΣΟΚ: Με αρχηγό τον Ανδρέα Παπανδρέου στέγασε αριστερούς του ΚΚΕ και δεξιούς απογοητευμένους από το ΝΑΤΟ. Κορμός του υπήρξε το κέντρο, ένα κέντρο αντιδυτικό και εθνικιστικό. Η παντοδυναμία του τη δεκαετία του 1980 παρά τις χαμένες ευκαιρίες για ανάπτυξη, προσέφερε στους Έλληνες την κάθαρση από τη βρώμα του Εμφυλίου. Σταδιακά έγινε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Η κυβέρνηση Σημίτη εμφάνισε τους πρώτους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς. Η Νέα Δημοκρατία έμεινε προσηλωμένη στον κρατικισμό με εξαιρέσεις όπως ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος και ο Στέφανος Μάνος. Και οι δύο βρέθηκαν εκτός κόμματος. Η Ελλάδα καθυστερεί σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη, προηγείται όμως της ανατολικής και νοτιοανατολικής.

(όλα τα παραπάνω έχουν να κάνουν με τη χρονολογία γραφής του εγχειριδίου. Εξηγούμαι για να μην παρεξηγούμαι).

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ : ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

Η Μεσαιωνική Ιστοριογραφία Είναι υποταγμένη στη θεολογία με πολιτικές και ηθικές προθέσεις. Το είδος της που ευδοκιμεί είναι η χρονογραφία. Ο χρονογράφος αφηγείται γεγονότα σύγχρονα σε αυτόν, πάντα με τη δική του εκδοχή. Τα γεγονότα του παρελθόντος τα ενσωματώνει άκριτα. Όπως και να έχει πάντως, υπάρχει μια κάποια κριτική. Μερικές φορές οι χρονογράφοι δίνουν ορισμένες πληροφορίες ή έδιναν όλες τις εκδοχές ενός θέματος χωρίς να πάρουν οι ίδιοι θέση.

16ος και 17ος αι. Η πρώτη μεθοδολογική θεμελίωση Στην εποχή της Αναγέννησης και του Ουμανισμού, εμφανίζονται έργα που μιμούνται την Αρχαιότητα. Βασικός εκπρόσωπος ο Νικολό Μακιαβέλι που θέλοντας να ενώσει την Ιταλία παραποιούσε τα γεγονότα . Ο 16ος και ο 17ος αι. οι αιώνες της Επιστημονικής Επανάστασης υπήρξαν καθοριστικοί για την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης. Από το αισθητό περνάμε στο αισθητό κι από το άμεσα ορατό, στη θεωρία. Όλοι καταφεύγουν σε παλαιότερα κείμενα για να τεκμηριώσουν την άποψή τους. Οι Ιησουίτες και οι Βενεδικτίνοι εκπονούν μελέτες. Ο eruditismus, ο λογιοτατισμός, το κίνημα της εποχής συνδέεται άμεσα με αυτούς. Προωθούνται η χρονολογία, η διπλωματική, η επιγραφική και άλλες επιστήμες. Erudit = ο εμβριθής λόγιος, ο πολυμαθής. Τέτοιοι τύποι απέκτησαν μεγάλη υπόληψη. Όμως, η συχνά άγονη και στείρα σχολαστικότητά τους κάποια στιγμή τους έβγαλαν από τη μόδα.

Η κριτική φιλολογική μέθοδος στην Ιστορία Ο λογιοτατισμός βρίσκει τη συνέχειά του στην κριτική φιλολογική μέθοδο, στις αρχές του 19ου αι. Διάφοροι ευρωπαίοι τη μετέφεραν στην ιστορία, δίνοντας προσοχή σε μη λογοτεχνικές πηγές. Ας δούμε τα στάδια της ιστορικής ερευνητικής διαδικασίας: Α) η επιλογή του θέματος: όσοι την ακολουθούν στρέφονται σε αρχειακό κυρίως υλικό, προκειμένου να εκπονήσουν μια πρωτότυπη ιστορική μελέτη που θα φέρει στο φως νέα στοιχεία. Αυτό το υλικό θα καθορίσει και τον τίτλο του θέματος. Β) η επεξεργασία των ανέκδοτων γραπτών πηγών: επιχειρείται η ακριβής ανάγνωση και αντιγραφή του εγγράφου, ο έλεγχος της γνησιότητάς του και ο έλεγχος αξιοπιστίας του. Γ) η σύνθεση της ιστορικής μελέτης: οι πληροφορίες προκύπτουν από τις γραπτές πηγές.

Ο θετικισμός στην Ιστορία Η θετικιστική ιστορική οπτική του 19ου αι. κατάγεται κυρίως από το λογιοτατισμό. Θεωρεί θετικό = βέβαιο οτιδήποτε στηρίζεται σε ακριβείς παρατηρήσεις. Ενισχύθηκε έτσι η άποψη του λογιοτατισμού πως οι πληροφορίες πρέπει να αντλούνται από τις ιστορικές πηγές. Πρόκειται για την πρώτη εμφάνιση του επιστημονισμού στην Ιστορία. Όσο όμως σημαντικός κι αν είναι ο σεβασμός στις πηγές, άλλο τόσο χρειάζεται και μια ενεργητική στάση σε αυτές. Όχι επειδή είναι πηγές, τις δεχόμαστε άντε – άντε.

Ο γερμανικός ιστορισμός Κάθε ιστοριογραφία στηρίζεται σε μια αντίληψη για την ιστορία. Η θεωρία των ιστορικών της κριτικής φιλολογικής μεθόδου είναι ιδεαλιστική. Αυτό εκφράζει και ο γερμανικός ιστορισμός που γεννιέται στο τέλος του 19ου αι. Υποστηρίζει πως η ιστορία είναι έργο των ανθρώπων και αποδέχεται την ιστορικότητα των εννοιών.

Γενετική και ψυχολογική θεωρία

Γενετική θεωρία: τα γεγονότα τοποθετούνται χρονολογικά στον άξονα του γραμμικού χρόνου και η γένεσή τους εξηγείται σε σχέση προηγούμενου – επόμενου, αιτίας – αποτελέσματος. Επειδή όμως τα γεγονότα εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις ιστορικές δομές και τις ιστορικές συγκυρίες, η γενετική εξήγηση είναι μερική. Ψυχολογική εξήγηση: η γένεση των γεγονότων αποδίδεται αποκλειστικά στις συνειδητές προθέσεις και επιλογές όσων παίρνουν τις αποφάσεις. Τα γεγονότα είναι αποτέλεσμα σκέψης. Και οι δυο θεωρίες έχουν ελλείψεις. Γίνονται τελείως ιδεολογικές γιατί δεν εντάσσουν τα γεγονότα στις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Η σύγχρονη ιστοριογραφία βλέπει τα πράγματα από μέσα, επιχειρεί να αποκαλύψει όλες τις δομές και τους μηχανισμούς μιας κοινωνίας.

Η σύγχρονη ιστοριογραφία Από το 19ο και μετά έχουμε μια νέα δυναμική ιστορικής θεώρησης. Σήμερα η ιστοριογραφία συνεργάζεται ευρέως με τις ανθρωπιστικές επιστήμες και προσεγγίζει το αντικείμενό της με πολλούς τρόπους.

Η ανάγνωση του πεδίου της ιστορίας Το φυσικό περιβάλλον και η μετατροπή του σε ανθρώπινο, τα τεχνικά μέσα και οι μέθοδοι αυτής της διαδικασίας. Η οικονομία σε όλες τις εκφάνσεις της. Η κοινωνία και η διάκρισή της σε κοινωνικές ομάδες ή τάξεις και οι δημογραφικοί δείκτες της σύνθεσης και της διακύμανσης των πληθυσμών. Η οργάνωση και η λειτουργία του κράτους, οι μηχανισμοί, το δίκαιο, οι διεθνείς σχέσεις ο πόλεμος και η λογική του. Η πολιτιστική έκφραση, πίστεις, νοοτροπίες, ιδεολογίες. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η ιστορία δεν είναι απλό πράγμα, συνέπεια μόνο των αποφάσεων του εκάστοτε κύκλου εξουσίας, αλλά όλων των όψεων του ιστορικού πεδίου που αλληλεπιδρούν και αλληλοκαθορίζονται. Έτσι προέκυψε η ανάγκη μελέτης όλων αυτών των πεδίων. Αναζητήθηκαν νέες πηγές, εκφράστηκαν θεωρίες και μέθοδοι.

Η διασταύρωση των ιστορικών χρόνων Ο ιστορικός χρόνος είναι θεμελιακή έννοια της ιστορίας. Τα γεγονότα τοποθετούνται σε διαδοχική σειρά. Στη σύγχρονη ιστοριογραφία, στρεφόμαστε σε διαπλεκόμενους χρόνους που χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: 1. ο μακρός χρόνος, η μακρά διάρκεια των δομών 2. ο μέσος χρόνος συγκυριών 3. ο σύντομος χρόνος των γεγονότων

Μια άλλη κατηγορία χρόνων είναι οι συγκυρίες. Πιέζουν το βαθύ, ελάχιστα μεταβαλλόμενο πεδίο των δομών με παλινδρομικές κινήσεις που κρατούν από λίγα χρόνια μέχρι ορισμένες δεκαετίες. Οι συγκυρίες είναι διαφόρων ειδών κι έχουν δυο φάσεις: Α) ευνοϊκή φάση Β) δυσμενή φάση

Οι συγκυρίες που έχουν μελετηθεί περισσότερο είναι οι οικονομικές, ονομάζονται και κύκλοι. Η ευνοϊκή φάση είναι της ανάπτυξης, η δυσμενής της κρίσης. Σύντομοι χρόνοι των γεγονότων: τα ιστορικά γεγονότα είναι γρήγορα, και συνήθως επεισοδιακά. Κάνουν τη διαφορά, την απόκλιση και διακρίνονται σε: 1.φυσικά: σεισμός, παγετός 2.τεχνικά: η χρήση του άροτρου

3.οικονομικά: η ξαφνική άνοδος ή η πτώση της τιμής του δολαρίου 4.κοινωνικά: η βελτίωση ή η επιδείνωση των σχέσεων αγροτών – γαιοκτημόνων 5.δημογραφικά: ο αποδεκατισμός ενός πληθυσμού λόγω χολέρας 6.πολιτισμικά: η ίδρυση ενός γυμνασίου σε μια επαρχιακή πόλη 7.πολιτικά: η μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη 8.στρατιωτικά: η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου 9.διπλωματικά: η Συνθήκη του Κάρλοβιτς

Μερικά από τα γεγονότα είναι ανεξάρτητα της ανθρώπινης παρέμβασης. Άλλα γίνονται χωρίς συνειδητή επιδίωξη. Μερικά έγιναν γιατί το επέτρεψαν οι συνθήκες. Τρέχα γύρευε δηλαδή.

Η ιστορία όμως, δεν είναι μόνο δομές και γεγονότα. Όλα αυτά παράγονται από τον άνθρωπο. Όταν λοιπόν έχουμε μια συνολική γνώση, μπορούμε να εξηγήσουμε τα πράγματα σφαιρικά. Η ιστορία που εξετάζει όλους τους ιστορικούς χρόνους σε μακρά διάρκεια, λέγεται συνολική ή μεγάλη ιστορία.

Από την ιστορική αφήγηση στην ιστορική ανάλυση Σχεδόν όλη η παραδοσιακή ιστοριογραφία έχει γραφτεί στο επίπεδο της ιστορικής αφήγησης, της διήγησης πολιτικών, στρατιωτικών και διπλωματικών γεγονότων. Η αφήγηση της ανθρώπινης δράσης και κυρίως των ηγετών υπήρξε επιφανειακή. Η σύγχρονη ιστοριογραφία είναι καλύτερη. Εξετάζει τις πηγές, αποκαλύπτει τα ιδεολογικά κέντρα του συντάκτη, ψάχνει τις δομές και μελετά τα πάντα χρησιμοποιώντας την ιστορική ανάλυση.

Ιστορική αίσθηση (αίσθηση ζωής) και μικρή ιστορία Δίπλα στη μεγάλη ιστορία υπάρχει πάντα και μια μικρή, καθημερινή, βιοτική, παραδοσιακή. Η μικρή ιστορία αναδεικνύει την ετερότητα, την οικογένεια, την παιδική ηλικία, τη συλλογική ευαισθησία και ζωή. Η σχέση με την παράδοση μπορεί να είναι δημιουργική και μας βοηθά να αποφεύγουμε τα ίδια λάθη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Η Παραγωγική Επανάσταση

Η πρώτη μορφή ανθρώπινης οργάνωσης εμφανίζεται στην νεολιθική εποχή. Το 9000 π.Χ. στην Εγγύς Ανατολή έγινε η παραγωγική επανάσταση = ο άνθρωπος επινόησε τρόπους να παράγει την τροφή του. Στην Ελλάδα το φρούτο ήρθε το 6000 π.Χ. Το γεγονός της παραγωγής της τροφής ήταν πολύ σημαντικό όπως καταλαβαίνετε. Για πολλές χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος συνέλεγε ή κυνηγούσε την τροφή του και ζούσε από δω κι από κει. Αυτό άλλαξε κι αποδεικνύεται από -τη μόνιμη κατοικία -την παραγωγή της τροφής με την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία.

Ο νέος τρόπος παραγωγής βασίζεται σε σταθερές πηγές, που αλλάζουν την οργάνωση της συλλογικής ζωής. Η συνθήκες διαβίωσης βελτιώνονται, ο πληθυσμός αυξάνεται και δημιουργούνται δείγματα κωμών και πόλεων. Δημιουργήθηκε η ανάγκη φύλαξης οικισμών και αγαθών, η οικονομική δραστηριότητα επεκτάθηκε, εμφανίστηκαν (αργά αλλά σταθερά) η αγγειοπλαστική, η υφαντουργία και άλλα που συνέβαλαν σε μια πρώτη μορφή εξειδίκευσης και κατανομής της εργασίας. Ταυτόχρονα έχουμε τις πρώτες τάσεις κοινωνικής διαφοροποίησης καθώς αναπτύσσονται οι ανταλλαγές, η κατοχή των μέσων παραγωγής, η δημιουργικότητα του ατόμου. Εμφανίζονται οι πρώτοι θεσμοί και μορφές εξουσίας. Ο άνθρωπος ασχολείται και με τα θέματα ζωής και θανάτου όπως αποδεικνύουν τα κτερίσματα και τα ειδώλια.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Προς την πρώιμη αστικοποίηση Η ευρεία χρήση των μετάλλων και ιδιαίτερα του χαλκού εμφανίζεται στην Ελλάδα το 3000 π.Χ. και ονομάζει ολόκληρη την εποχή. Τα νησιά και οι παραλιακές ηπειρωτικές περιοχές, ελλείψει άλλων πόρων στράφηκαν στις θαλάσσιες επικοινωνίες, ήρθαν σε επαφή με την Ανατολή κι από κει έμαθαν τη χρήση του χαλκού. Η ολοένα αυξανόμενη χρήση των μετάλλων έφερε μεταβολές. Οι λαοί που έφεραν αυτές τις εξελίξεις ήταν λαοί της Ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, των Κυκλάδων και του βορειοανατολικού Αιγαίου. Οι λαοί αυτοί, παρά τις σχέσεις που ανέπτυξαν μεταξύ τους διατήρησαν την αυτονομία και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους.

ΟΙ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ (200-1100/1050 π.Χ.

Η μινωική κοινωνία Την εποχή της μέσης Χαλκοκρατίας εγκαθιδρύεται το ανακτορικό σύστημα στην Κρήτη. Το χτίσιμο μεγάλων ανακτόρων δείχνει τη νέα πολιτική δομή, τη συγκεντρωτική μορφή εξουσίας, που είναι ο βασιλιάς. Ένα ισχυρό σύστημα γραφειοκρατίας ασκούσε τον απόλυτο έλεγχο. Το σύστημα φαίνεται να είναι θεοκρατικό, καθώς ο βασιλιάς είναι και αρχιερέας. Επικουρικά στα ανάκτορα λειτουργούσαν οι ‘επαύλεις’ οι κατοικίες των τοπαρχών. Ήταν κέντρα διοικητικής εξουσίας, περιφερειακά, για τον έλεγχο της γεωργικής παραγωγής, της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Η παραγωγή στηριζόταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία, φυσικά στα αστικά κέντρα ανθούσε και το εμπόριο. Ο συγκεντρωτισμός δεν ήταν απόλυτος – απόλυτος αλλά όλες οι δραστηριότητες οργανώνονταν υπό το άγρυπνο βλέμμα της ανακτορικής εξουσίας με βασικά εργαλεία τη σημειογραφία, την ιερογλυφική γραφή και τη γραμμική Α.

Η τεχνολογική εξέλιξη στην κεραμική και στη μεταλλουργία βελτίωσε την παραγωγή και τη μαζικότητά της. Κέντρο της βιοτεχνίας ήταν τα ανακτορικά εργαστήρια που συνδύαζαν τους εξειδικευμένους τεχνίτες και τα σύγχρονα τεχνικά μέσα. Τα προϊόντα ήταν υψηλής ποιότητας και αισθητικής.

Η ανάπτυξη της μινωικής Κρήτης είναι άμεσα δεμένη με το εμπόριο που ήταν μονοπώλιο των ανακτόρων. Οι Μινωίτες είχαν σχέσεις με τους πάντες και διέθεταν το πλεόνασμά τους ενώ έπαιρναν πρώτες ύλες. Ο λόγος της εξάπλωσής της ήταν ασφαλώς το περίφημο ναυτικό της με το οποίο δημιούργησε αποικίες και κατείχε τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων. Τα ανάκτορα και οι μεγάλες οικιστικές μονάδες αποδεικνύουν την κοινωνική διαστρωμάτωση. Στην κορυφή βρίσκεται ο βασιλιάς και η οικογένειά του. Ακολουθεί η αριστοκρατία, οι ειδικευμένοι τεχνίτες κι όσοι αντλούν δύναμη από τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Οι τελευταίοι λειτουργούν ως σύνδεσμος μεταξύ της αριστοκρατίας και του λαουτζίκου.

Η Μυκηναϊκή Κοινωνία

Το ιστορικό – γεωγραφικό πλαίσιο Ο μυκηναϊκός πολιτισμός άκμασε κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (1600 – 1050) και ονομάστηκε έτσι από το κέντρο του, τις Μυκήνες. Αναπτύχθηκε στο σύνολο του ελλαδικού χώρου αν και τα περισσότερα κατάλοιπά του τα βρίσκουμε στην ηπειρωτική Ελλάδα και ειδικότερα στη Θεσσαλία, τη Στερεά και την Πελοπόννησο. Έχουμε επιβλητικά ανάκτορα, μνημειώδη ταφική αρχιτεκτονική και πλούσια κτερίσματα. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός ήταν μεσοελλαδικός αλλά είχε δεχτεί επιδράσεις από την Κρήτη και τις Κυκλάδες.

Τα ανάκτορα και το πολιτικό σύστημα Στα μεγαλύτερα μυκηναϊκά κέντρα την απόλυτη εξουσία είχε η βασιλική οικογένεια. Τα εντυπωσιακά οχυρωματικά έργα, τα πάμπολλα όπλα και οι πληροφορίες των ομηρικών επών δείχνουν τη στρατιωτική οργάνωση των Μυκηνών σε στεριά και θάλασσα. Στην κορυφή της πυραμίδας βρισκόταν ο άναξ. Είχε την ανώτατη διοικητική, στρατιωτική και δικαστική εξουσία. Ακολουθούσαν οι τοπικοί άρχοντες. Οι αρμοδιότητες του βασιλιά δεν είναι εξακριβωμένες. Μπορεί να ήταν επικεφαλής της συντεχνίας των μεταλλουργών που ίσως ασκούσαν κάποια τοπική εξουσία. Η μυκηναϊκή επικράτεια χωριζόταν σε πολλές κώμες και κωμοπόλεις που συγκροτούσαν δήμους. Μια πινακίδα που βρέθηκε στην Πύλο αναφέρει τον όρο ‘άστυ’. Τα ανάκτορα δεν ήταν μόνον η κατοικία του άνακτα αλλά η διοικητική έδρα και το επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας.

Η οργάνωση της παραγωγής Η βάση της μυκηναϊκής οικονομίας ήταν ο πρωτογενής τομέας που εξασφάλιζε την αυτάρκεια σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Υπήρχε μεγάλη εμπορική και βιοτεχνική ανάπτυξη. Τα ανάκτορα χρησιμοποιούσαν πολλούς εξειδικευμένους τεχνίτες που δημιουργούσαν μαζική παραγωγή, η οποία διοχετευόταν στο εξωτερικό. Οι εξαγωγές τους ήταν γεωργικά προϊόντα, λάδι, υφαντά, αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα. Εισήγαν πολύτιμα μέταλλα, υφάσματα και είδη πολυτελείας. Οι Μυκηναίοι διέθεταν πολύ καλό ναυτικό, αλλιώς δε θα μπορούσαν να εξαπλωθούν τόσο. Μετά την καταστροφή της μινωικής δύναμης έμειναν μόνοι τους να αλωνίζουν. Μυκηναϊκά ευρήματα έχουν βρεθεί σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο, τη Συρία και την Αίγυπτο.

Η κοινωνική διαστρωμάτωση Στην κορυφή βρίσκεται ο άναξ και η οικογένειά του. Ακολουθούν οι ανώτατοι αξιωματούχοι, οι γαιοκτήμονες και οι τοπικοί αξιωματούχοι. Το ιερατείο βρίσκεται αρκετά ψηλά επίσης. Κατόπιν έχουμε τους τεχνίτες, τους επαγγελματίες και στο κάτω μέρος της πυραμίδας βρίσκονται οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι δούλοι. Έχουμε ένα σύστημα με αυστηρή διάρθρωση και ιεραρχία.

Η παρακμή και η κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου Οι Μυκηναίοι στηρίζονταν σε ένα σύστημα δύσκαμπτο και ανελαστικό που δε μπορούσε να ανταποκριθεί στις μεταβαλλόμενες ανάγκες. Όταν οι εμπορικές επικοινωνίες με την Ανατολή και τη Μεσόγειο διακόπηκαν από τις επιδρομές των ‘λαών της θάλασσας’, οι Μυκήνες, που ήταν άμεσα εξαρτημένες από αυτές, άρχισαν να καταρρέουν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η ΠΟΛΗ ΚΡΑΤΟΣ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΦΥΛΑ

Φυλετικές μετακινήσεις (11ος – 9ος αι. π.Χ.) Το 12ο αι. τα περισσότερα μυκηναϊκά κέντρα εγκαταλείφθηκαν. Έτσι διαλύθηκε η ανακτορική κοινωνία. Μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Ανατολή, στην Κύπρο και σε νησιά του Αιγαίου. Είχε παρατηρηθεί ήδη αραίωση πληθυσμού. Πριν ακόμα την κάθοδο των Δωριέων (11ος αι.) υπάρχει μια γενική κρίση στο Αιγαίο και στην ηπειρωτική χώρα.

Μετακινήσεις στον ελλαδικό χώρο

(Το πρόβλημα των πηγών) Τα στοιχεία που έχουμε για τη συγκεκριμένη περίοδο είναι φτωχά και έμμεσα. Η σημασία των ομηρικών επών ως πηγή είναι δευτερεύουσα. Καθώς όμως δεν έχουμε και πολλές άλλες πηγές, παίζουν τον πρωταρχικό ρόλο.

Τις περισσότερες πληροφορίες για τη μετακίνηση των ελληνικών φύλων τις παίρνουμε από τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη.

Θουκυδίδης : μετά τον Τρωικό πόλεμο έγιναν δυο μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών: η πρώτη αφορά τους Θεσσαλούς που από τη Θεσπρωτία που ζούσαν πήγαν στη Θεσσαλία (από κει πήραν και το νέο τους όνομα), διώχνοντας τους Βοιωτούς που ζούσαν εκεί. Οι Βοιωτοί πήγαν στη Θήβα. Ηρόδοτος : Το δεύτερο ρεύμα οφειλόταν στους Δωριείς και προκάλεσε πολλές αναταράξεις. Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στη Φθιώτιδα, την Ιστιαιώτιδα και την Όσσα. Στη μετακίνησή τους προς την Πίνδο ονομάστηκαν Μακεδνοί (= ψηλός, ρωμαλέος). Η διείσδυση των Δωριέων έγινε σταδιακά στον ελλαδικό χώρο. Εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Δωρίδα κι ύστερα στην Πελοπόννησο. Προσπάθησαν να μπουν και στην Αττική αλλά τους πήραν φαλάγγι οι κάτοικοι και δεν τα κατάφεραν. Η είσοδός τους στην Πελοπόννησο ήταν στρατιωτική επιχείρηση. Ήθελαν να υποτάξουν τους αχαϊκούς πληθυσμούς. Αργότερα ερμήνευσαν αυτή την επιχείρηση με το μύθο των Ηρακλειδών των απόγονων του Ηρακλή που επέστρεψαν στην κοιτίδα τους. Μαζί τους ήρθαν και οι Αιτωλοί που εγκαταστάθηκαν στην Ήλιδα. Οι Αχαιοί της Αργολίδας μετακινήθηκαν βορειοδυτικά, διώχνοντας τους Ίωνες που έμεναν εκεί. Οι Ίωνες πήγαν στην Αττική, στην Εύβοια και στις Κυκλάδες. Τους έφαγαν όλους οι δρόμοι..

Μεταναστεύσεις στα μικρασιατικά παράλια. Η έλευση των Δωριέων δημιούργησε δημογραφικά προβλήματα. Τα ελληνικά φύλα άρχισαν να εξαπλώνονται μέσω του Αιγαίου, στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Η μετακίνηση αυτή λέγεται Α’ Ελληνικός Αποικισμός. Οι Έλληνες είχαν βάλει στο μάτι αυτές τις περιοχές από τη μυκηναϊκή εποχή, δεν ξέρουμε όμως αν είχαν δημιουργήσει μόνιμους οικισμούς ή εμπορικούς σταθμούς. Οι ελληνικοί πληθυσμοί που μιλούσαν αιολικά και κατοικούσαν στη Θεσσαλία, εγκαταστάθηκαν στην Τένεδο, στη Λέσβο και στις μικρασιατικές ακτές. Ίδρυσαν πολλές πόλεις και η ευρύτερη περιοχή ονομάστηκε Αιολίς. Ίωνες της Πελοποννήσου, της Αττικής και της Εύβοιας βρέθηκαν στο ανατολικό Αιγαίο και ίδρυσαν πόλεις στη Σάμο, στη Χίο και στα μικρασιατικά παράλια. Ιδρύθηκαν 12 συνολικά πόλεις που αργότερα έγιναν θρησκευτική ένωση, το Πανιώνιον. Η σταδιακή εξάπλωση των Ιώνων έγινε κυριαρχία κι έτσι οι δυτικές ακτές της Μ. Ασίας έγιναν γνωστές ως Ιωνία.

Λέγεται πως Αιολείς και Ίωνες μετακινήθηκαν με σύστημα για την ίδρυση αποικιών. Αυτό όμως μάλλον δεν είναι αληθές. Ο καθένας έφυγε μόνος του χωρίς να συνδέεται με μια μητρόπολη. Πιο συγκροτημένοι στη μετακίνησή τους ήταν οι Δωριείς. Αναχώρησαν από Σπάρτη Επίδαυρο και Τροιζήνα για το νοτιοανατολικό Αιγαίο. Όλοι όσοι μετακινήθηκαν αφού σταθεροποιήθηκαν άρχισαν να επεκτείνονται και σε κάποιες περιπτώσεις αναμείχθηκαν μεταξύ τους και με τους γηγενείς.

Η Φυλετική Οργάνωση Οι μετανάστες – επιδρομείς δημιουργούν νέες κοινότητες που παρουσιάζουν στοιχεία οργάνωσης. Η οργάνωση αυτή βασίζεται στις συγγενικές σχέσεις και στην καταγωγή. Κάθε φύλο έχει φρατρίες και γένη. Ομογενείς φυλετικές ομάδες συγκροτούν το φύλο που καταλαμβάνει συγκεκριμένη έκταση. Επικεφαλής των ομάδων είναι ένας αρχηγός που έχει εκλεγεί από πολεμιστές. Έχει τη στρατιωτική, τη θρησκευτική και τη δικαστική εξουσία.

Οικονομική και κοινωνική οργάνωση Πυρήνας είναι ο οίκος και τα μέλη του. Κύρια πηγή πλούτου είναι η γη κι όλες οι σχετικές εργασίες ασκούνται από τα μέλη της οικογένειας και όσους εξαρτώνται από αυτήν. Ο οίκος λειτουργεί ως οικονομική και κοινωνική μονάδα. Οι δημιουργοί είναι μια ιδιαίτερη ομάδα γιατί η εργασία τους είναι εξειδικευμένη. Πρόκειται για μεταλλουργούς, ξυλουργούς και άλλους τεχνίτες. Μάλλον δεν ήταν προσκολλημένοι σε έναν οίκο αλλά μια κοινότητα. Άλλωστε, η σχετική αυτάρκεια του οίκου υποχρεώνει να βρεθούν τα αναγκαία στο εμπόριο, την ανταλλαγή, τον πόλεμο και την πειρατεία. Το εξωτερικό εμπόριο είναι περιορισμένο και αφορά κυρίως την προμήθεια δούλων και μετάλλων. Κυρίαρχοι έμποροι της εποχής είναι οι Φοίνικες. Τα μέλη του οίκου που κατέχουν γη έχουν και τα φράγκα. Είναι οι άριστοι, οι ευγενείς. Από τον οίκο εξαρτάται μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων, το πλήθος. Στη βάση βρίσκονται οι δούλοι. Οι δεσμοί αίματος και οι οικονομικές σχέσεις του οίκου δημιουργούν τις προϋποθέσεις της πρώτης πολιτικής οργάνωσης των Ελλήνων.

Πολιτική οργάνωση Ο όρος ‘πολιτική’ χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια. Με τη στενή, πολιτική είναι απόρροια της ίδρυσης πόλεων και τις λειτουργίας των κοινωνιών μέσα σε αυτές. Η συνύπαρξη διαφορετικών οίκων που γειτονεύουν φέρνει και την πολιτική ένωση. Οι κοινότητες περιόρισαν τις οικονομικές δραστηριότητες των οίκων και δημιούργησε κοινή εξουσία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Οι πρώτοι φυλετικοί αρχηγοί εξελίχθηκαν στους βασιλείς. Ο βασιλιάς των ομηρικών κοινωνιών ήταν ο αρχηγός του στρατού σε περίοδο πολέμου και ο κυβερνήτης σε εποχή ειρήνης, με θρησκευτική και δικαστική εξουσία. Δίπλα του υπάρχει το συμβούλιο που αποτελείται από τους αρχηγούς των γενών, τους ευγενείς που λέγονται και αυτοί βασιλείς. Ο βασιλιάς κυβερνά με τη βοήθεια του συμβουλίου που εξασθενεί βαθμιαία και γίνεται η Βουλή των Γερόντων. Ο βασιλιάς, όταν θέλει να ανακοινώσει μια απόφασή του συγκαλεί το λαό, τους πολεμιστές, σε σύνοδο – εκκλησία. Στο πρώτο μισό του 8ου αι. διαμορφώνονται όλοι οι θεσμοί που θα οδηγήσουν στην πολιτική συγκρότηση των πρώιμων ελληνικών κοινωνιών. Προς το τέλος των ομηρικών χρόνων οι ευγενείς αυξάνουν τη δύναμή τους. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι άρχισαν να αμφισβητούν το βασιλιά, ή στο γεγονός πως ο βασιλιάς δεν είχε πια αρκετή στρατιωτική δύναμη να τους επιβληθεί. Οι μεταβολές αυτές ήταν αργές αλλά σταθερές.

Ο Σχηματισμός της Πόλης – Κράτους

Η πόλις και τα συστατικά της στοιχεία. Πόλη κράτος = η λέξη ‘πόλις’ είχε δυο σημασίες: τη γεωγραφική και την πολιτική (οργανωμένη κοινότητα). Συνήθως αποδίδει και τις δυο σημασίες. Σήμερα η έννοια πόλη – κράτος δηλώνει την κυριαρχία ενός συνόλου σε συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο και τη συγκρότηση εξουσίας για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων. Τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης – κράτους είναι: 1.Γεωγραφικά = υπάρχει ένας χώρος, κέντρο εξουσίας που λέγεται πόλη ή άστυ. Συνήθως είναι τειχισμένο ή πολύ κοντά στην ακρόπολη. Κατόπιν έχουμε μια μεγαλύτερη έκταση γύρω από το άστυ, κυρίως καλλιεργήσιμη με μικρότερους οικισμούς. 2.οι κάτοικοι μένουν ή στο άστυ ή στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Συμβάλλουν όλοι στην αντιμετώπιση των προβλημάτων όπως και στη λήψη των αποφάσεων. Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας και η συμμετοχή ή μη, καθορίζονται από το πολίτευμα. Ανεξάρτητα από το πολίτευμα, οι πολίτες έχουν τρεις βασικές επιδιώξεις: την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια. Ελευθερία = δεν υπάρχει εξάρτηση από άλλη πόλη κράτος. Αυτονομία = οι πολίτες συμβάλλουν στη διακυβέρνηση με νόμους που οι ίδιοι έχουν θεσπίσει ή δεχτεί. Αυτάρκεια = η πόλη κράτος έχει τη δυνατότητα να καλύψει οικονομικά και πολιτιστικά τις ανάγκες των πολιτών της.

Η προέλευση της πόλης κράτους Υπάρχουν πολλές απόψεις αλλά τα στοιχεία είναι λίγα. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως η πόλη είναι αποτέλεσμα της συνένωσης κωμών με στόχο την αυτάρκεια των κατοίκων. Σημειώνει δε πως κάθε πόλις συγκροτείται από οίκους. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η οργάνωση της πόλης ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής μετεξέλιξης του φυλετικού κράτους, κάτι που συνέβη στο πρώτο μισό του 8ου αι. Κάποια ίχνη της εντοπίζονται και στα ομηρικά έπη. Από ότι φαίνεται, ο σχηματισμός της ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς και σύνθετης διαδικασίας κοινωνικών αλλαγών, που ξεκίνησε με την καταστροφή των μηκηναϊκών ανακτόρων και συνεχίστηκε κατά τους ‘σκοτεινούς αιώνες’. Οι παράγοντες που τη δημιούργησαν είναι: -η σταθερή εγκατάσταση -η δημογραφική αύξηση και η κοινωνική πίεση που συνεπάγεται -η σταδιακή ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας που ανάδειξε νέες κοινωνικές ομάδες -η επικράτηση της οπλιτικής φάλαγγας ως κύριο στρατιωτικό σώμα, στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι πολίτες από κοινού -η χρήση της γραφής και η αμφισβήτηση που επέφερε σταδιακά. Καταλαβαίνουμε πόσο σύνθετοι είναι οι λόγοι που συνέβαλλαν στην πόλη κράτος. Το ζήτημα μπλέκεται όταν προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τη χωροταξική οργάνωση καθώς και το πότε εμφανίστηκε το αίσθημα συμμετοχής στην πόλη.

Χωροταξική οργάνωση = οικιστικοί πυρήνες είχαν εμφανιστεί πριν το τέλος του 8ου αι. με τείχη, ή με τειχισμένη ακρόπολη . Το άστυ εμφανίζεται σαν πρώτο στοιχείο και συχνά βρίσκεται γύρω από έναν ιερό χώρο. Στην ηπειρωτική Ελλάδα οι οικισμοί που αναφέραμε εξαφανίζονται ξαφνικά στο τέλος του 8ου αι. λόγω πιθανής μετακίνησης του πληθυσμού γύρω από μεγαλύτερα κέντρα. Αίσθημα συμμετοχής = η μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής ζωής επιτρέπει κάποια συμπεράσματα. Έμφαση δίνεται στο θρησκευτικό τομέα καθώς αυτήν την εποχή παγιώνονται οι τοπικές λατρείες που συνδέονται άρρηκτα με τις επικράτειες των πόλεων κρατών. Εμφανίζεται η ηρωολατρεία που τονώνει το αίσθημα της κοινότητας και δηλώνεται το δικαίωμα κατοχής γης.

(ηρωολατρεία = λατρεία ενός ήρωα που συνδέεται με τη συγκεκριμένη πόλη κράτος λόγω καταγωγής. Θεωρούνταν πως ο ήρωας ήταν ο ιδρυτής της πόλης και πάτερ φαμίλιας των αρχόντων της.) Η πόλη κράτος ήταν ο χαρακτηριστικός τύπος της αρχαιότητας μέχρι τον 4ο αι. Υπήρχαν όμως πολλοί που υπήρξαν ασύντακτοι σε αυτήν και διατήρησαν το θεσμό του κληρονομικού βασιλιά, τη στρατιωτική συνέλευση και το συμβούλιο των ευγενών. Τέτοιοι ήταν οι Αχαιοί, οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί και άλλοι.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η Αρχαϊκή Κοινωνία

Οικονομία και κοινωνία Η εμφάνιση της πόλης κράτους συνδέεται άμεσα με τις συνθήκες που επικρατούσαν στις ομηρικές κοινότητες. Δεν οργανώθηκαν όλες με τον ίδιο τρόπο ή την ίδια στιγμή. Για να κατανοήσετε καλύτερα τι έγινε, θα σας τα πούμε εμείς αναλυτικά: Η οικονομική κρίση: άρχισε στα ομηρικά χρόνια και αυξήθηκε στα τέλη του 8ου αι. όταν οι πόλεις άρχισαν να εμφανίζονται. Έχουμε δημογραφική έκρηξη, περιορισμένες εκτάσεις, ελλιπείς τρόπους εκμετάλλευσης των αγροτικών προϊόντων, η γη συγκεντρώνεται σε λίγους, δεν υπάρχει εξειδικευμένη εργασία, ούτε άλλοι πόροι. Όλα αυτά είχαν κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Ο βασιλιάς πέφτει κι ανεβαίνουν οι ευγενείς, που αντλούν τη δύναμή τους από τη ‘θεϊκή’ καταγωγή τους και από τα δικαιώματά τους ως αρχηγοί των γενών. Ασκούνται συστηματικά στον πόλεμο αλλά φροντίζουν και το πνεύμα τους. Στόχος τους είναι η κατάκτηση ικανοτήτων και αρετών. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η ανδρεία, βρίσκονται πάντα σε πολεμική ετοιμότητα και εκτρέφουν άλογα, κάτι ιδιαίτερα δαπανηρό. Για αυτό ονομάζονται και ‘ιππείς’. Σταδιακά επικυρώνουν την πολιτική τους υπεροχή με την κατοχή μεγάλων γαιών που δεν καλλιεργούν όμως οι ίδιοι. Η αγροτική κρίση προκαλεί αντιδράσεις από τους μικρομεσαίους καλλιεργητές. Είναι γνωστοί ως ‘όχλος’. Κάποιοι ασχολούνται με το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τη ναυτιλία και θα πλουτίσουν. Αυτό δεν τους εξισώνει με τους ευγενείς, τους δίνει όμως κάποια πατήματα στην άσκηση εξουσίας Ορισμένοι από τα χρέη, γίνονται δούλοι.

Στην Αθήνα οι δούλοι ήταν πολίτες που χρωστούσαν στους ευγενείς. Αυτό ίσχυε μέχρι τις αρχές του 6ου αι. όταν ο Σόλων κατήργησε το δανεισμό επί σώμασι. Οι δούλοι της Σπάρτης, οι είλωτες ήταν σκλαβωμένοι αντίπαλοι. Σε άλλες πόλεις οι δούλοι ήταν προϊόν συγκρούσεων ή αγοραπωλησίας. Η δουλεία ήταν συνδεδεμένη με την οικονομική ανάπτυξη μέσω του εμπορίου και των αποικιών. Η αποδοχή της δουλείας συνδεόταν με την αντίληψη πως ο πολίτης έπρεπε να είναι απαλλαγμένος από τη χειρωνακτική εργασία, έτσι ώστε να ασχολείται με τα κοινά.

Αντιμετώπιση της κρίσης 1.Αναπτύχθηκε ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας της οικονομίας 2.οι πόλεις κράτη επεκτάθηκαν μέσω κατακτητικών πολέμων 3.ιδρύθηκαν αποικίες Κάποιες πόλεις κράτη απλώς υποδούλωσαν τις γειτονικές τους περιοχές. Οι περισσότερες ίδρυσαν αποικίες. Όσοι δεν ήθελαν τίποτε από αυτά απλώς δεν αναπτύχθηκαν οικονομικά και διατήρησαν το φυλετικό τρόπο οργάνωσης.

Β’ Ελληνικός Αποικισμός (8ος – 6ος αι.)

Η λέξη αποικίζω σημαίνει τη μετακίνηση μιας ομάδας ανθρώπων από τον τόπο τους, την εγκατάστασή τους αλλού και την ίδρυση νέας πόλης. Στα αρχαϊκά χρόνια ήταν μια επιχείρηση οργανωμένη από τη μητρόπολη. Τώρα πρόκειται για νέες πόλεις κράτη που είχαν χαλαρούς δεσμούς με τη μαμά πόλη.

Αίτια -Η στενοχωρία: το δημογραφικό πρόβλημα. Ο πληθυσμός αυξήθηκε, όχι όμως και η γη. -Η έλλειψη πρώτων υλών: ιδιαίτερα μετάλλων, αναγκαίων για την κατασκευή εργαλείων. -Η αναζήτηση νέων αγορών για προμήθεια και πώληση αγαθών. -Οι εσωτερικές πολιτικές κρίσεις -Οι γνώσεις των θαλάσσιων δρόμων και των νέων περιοχών εγκατάστασης -Ο χαρακτήρας του ριψοκίνδυνου Οδυσσέα (καλά, αυτό είναι ψιλομύθος, θα το μάθουν όσοι πάρουν αργότερα Ελληνισμό της Διασποράς.)

Χαρακτηριστικά -οι αποικίες είναι νέες πόλεις κράτη, ανεξάρτητες και όχι προεκτάσεις των μητροπόλεων -η αποστολή είναι συνήθως οργανωμένη από κάποια πόλη κράτος, μπορεί όμως να πρόκειται για εκστρατευτική ομάδα με άτομα διαφόρων προελεύσεων. Την αρχηγία αναλαμβάνει ο οικιστής που έχει καθήκοντα την τείχιση της πόλης, την ανέγερση ναών, τη διανομή της γης και τη θέσπιση νόμων. Ηγείται του στρατού, κάνει τις διαπραγματεύσεις με τους ντόπιους κι όταν πεθάνει τον κάνουν ήρωα. -Οι σχέσεις με τους γηγενείς είναι συνήθως ειρηνικές. Καθώς δημιουργούνται εμπορικοί δεσμοί και μιλάει το χρήμα, τα πράγματα είναι χαλαρά. Αν οι γηγενείς αντιδράσουν τους τρώει το μαύρο χώμα κι εξαφανίζονται.

Αποικιακή εξάπλωση Υπάρχουν δυο χρονικές περίοδοι: 1.Από τα μέσα του 8ου μέχρι το πρώτο τέταρτο του 7ου αι. : Ιταλία, Σικελία. Οι άποικοι προέρχονται από την Εύβοια και την ηπειρωτική Ελλάδα. Αργότερα έρχονται Ρόδιοι και Κρήτες. 2.οι τόποι καταγωγής και η εγκατάσταση αποίκων πληθαίνει. Στο χορό μπαίνουν και τα μικρασιατικά παράλια ενώ ιδρύονται αποικίες στον Ελλήσποντο, την Προποντίδα, τον Εύξεινο Πόντο, την Αφρική και τις ακτές της δυτικής Μεσογείου. Το γεγονός είναι πως μέσα σε διακόσια χρόνια (200) οι Έλληνες έμποροι κυριαρχούν από τον Καύκασο μέχρι τις Ηράκλειες Στήλες.

Αποτελέσματα Οικονομικός τομέας: η οικονομική κρίση λύθηκε με τον καλύτερο τρόπο. Αναπτύχθηκε το εμπόριο και η ναυτιλία, τελειοποιήθηκε η ναυσιπλοΐα και βρέθηκαν τρόποι επεξεργασίας μετάλλων. Εμφανίστηκε η εργασιακή εξειδίκευση και αυξήθηκε η παραγωγή. Η οικονομία ξέφυγε από το ανταλλακτικό εμπόριο, κόπηκε νόμισμα. Φυσικά αναπτύχθηκε και ο θεσμός της δουλείας, για πρώτη φορά αγοράζονται δούλοι (αργυρώνητοι) ως εργάτες. Κοινωνική και πολιτική συγκρότηση: οι πολίτες που πλούτισαν θέλησαν κοινωνική αναβάθμιση. Το καθεστώς της ίσης κατανομής της γης εντείνει την κρίση στη μητρόπολη και επιταχύνει τις αλλαγές. Πολιτισμική άνθηση: όλα τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού εξαπλώθηκαν στις νέες πατρίδες. Οι αποικίες έγιναν ‘πειραματικά εργαστήρια’ που έδιναν κι έπαιρναν πολιτιστικά στοιχεία. Οι αυτόχθονες έμαθαν να κατασκευάζουν χάλκινα και πήλινα ειδώλια και υιοθέτησαν την εικονιστική απεικόνιση. Η επιρροή των γηγενών ήταν περιορισμένη και μόνο σε λατρευτικά θέματα.

Η επινόηση του νομίσματος Το νόμισμα δεν είναι μια απλή καινοτομία που διευκολύνει το εμπόριο, αλλά γίνεται το κύριο μέσο συναλλαγής και καθορίζει την παγκόσμια οικονομία μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το νόμισμα επινοήθηκε στη Λυδία στο δεύτερο μισό του 7ου αι. Ακολούθησαν τα μικρασιατικά παράλια. Τα πρώτα νομίσματα ήταν από ήλεκτρο (κράμα χρυσού και αργύρου) και είχαν μεγάλη αξία. Νομισματικά συστήματα στην Ελλάδα εφάρμοσαν πρώτοι οι Αιγινήτες και οι Ευβοείς. Τον 4ο αι το νόμισμα είναι πια το κύριο μέσο συναλλαγής. Η νεότερη έρευνα συμπεραίνει ότι η επινόηση του νομίσματος έχει να κάνει με την προβολή της πόλης και τη διευκόλυνση των σχέσεων των πολιτών. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως είναι άμεση συνέπεια της πολιτικής συγκρότησης, της ανάγκης προσδιορισμού των αξιών και της τιμής των αγαθών και των υπηρεσιών. Αρχικά ήταν απαραίτητο για την είσπραξη φόρων, τα πρόστιμα, την αμοιβή των μισθοφόρων και τελικά, τις εμπορικές συναλλαγές. Έτσι, δόθηκε σε ένα κομμάτι μετάλλου μια μόνιμη και νόμιμη μορφή. Η νομιμότητα εκφραζόταν με τη σφράγιση του νομίσματος από την πόλη που το έκοβε. Σταδιακά, το νόμισμα συνδέθηκε με την ανεξαρτησία της πόλης και εξελίχθηκε σε μέσο διαμόρφωσης πολιτικής συνείδησης.

Τα Πολιτεύματα Η κάθε πόλη κράτος ακολούθησε διαφορετική πορεία αλλά μπορούμε να εξετάσουμε ένα θεωρητικό σχήμα: βασιλεία αριστοκρατία ολιγαρχία τυραννία δημοκρατία.

Αριστοκρατία Η εξουσία βρίσκεται στα χέρια όσων έχουν γη και ευγενική καταγωγή. Η συγκέντρωση εξουσίας όμως, δημιουργεί προβλήματα από το τέλος του 8ου αι. και μετά. Οι οικονομικές εξελίξεις ανέβασαν ομάδες βιοτεχνών, εμπόρων και τεχνιτών με βάση τη νομισματική οικονομία. Τεράστιος παράγοντας της παρακμής της αριστοκρατίας υπήρξε η οπλιτική φάλαγγα. Μέχρι τότε, υπεύθυνοι για την υπεράσπιση της πόλης ήταν οι ευγενείς που μπορούσαν και διατηρούσαν άλογα. Όμως οι συνεχείς πόλεμοι και οι επεκτάσεις έδωσαν την ιδιότητα του πολεμιστή σε όσους μπορούσαν να φέρουν όπλα με δικά τους έξοδα. Δημιουργήθηκε η φάλαγγα που συνέβαλε στην ανάπτυξη της ισότητας και όσον αφορά την εξουσία. Ο Αριστοτέλης θεωρεί καλύτερη πόλη εκείνη στην οποία οι πολίτες της είχαν τη δυνατότητα να εξοπλίζονται. Στη Σπάρτη πολίτης = πολεμιστής. Στην Αθήνα πολίτης = εκείνος που είχε τα χρήματα να εξοπλίζεται. Οι ακτήμονες ελεύθεροι πολίτες ονομάζονταν θήτες και βρίσκονταν στην κατώτερη τάξη ελεύθερων πολιτών.

Ολιγαρχία Στο τέλος του 7ου και αρχές του 6ου αι. οι ευγενείς από τη μια και οι εύποροι και το πλήθος από την άλλη, σκοτώνονται ποιος θα επικρατήσει. Υπάρχει το αίτημα κατάργησης των χρεών, του αναδασμού και οι εύπορες κοινωνικές ομάδες θέλουν να ασκούν εξουσία. Όλα αυτά αντιμετωπίστηκαν εν μέρει από την κωδικοποίηση του άγραφου, εθιμικού δίκαιου. Η καταγραφή των νόμων έγινε από τους νομοθέτες, αξιοσέβαστα πρόσωπα, έτσι διευρύνθηκε η πολιτική βάση. Οι πολίτες συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης ανάλογα με τα λεφτά που διαθέτουν. Το κριτήριο της καταγωγής γίνεται οικονομικό. Έτσι προκύπτει μια ολιγαρχική κοινωνία. Το γεγονός πως η οργάνωση βασίζεται σε ένα τόσο άστατο πράγμα όπως ο πλούτος επιτρέπει την κινητικότητα των πολιτών στην κοινωνική ιεραρχία.

Τυραννίς

Η ολιγαρχία δεν έλυσε τα προβλήματα και υπήρξαν αρκετοί θερμοκέφαλοι ευγενείς που έριχναν λάδι στη φωτιά. Κάποιοι αριστοκράτες που είχαν τσακωθεί με άλλους αριστοκράτες και ήταν αρεστοί στο πλήθος εγκαθίδρυαν ένα είδος μοναρχίας που της έλειπε η νομιμότητα. Αυτό λέγεται τυραννία. Πολλοί τύραννοι (για να τα λέμε όλα) υπήρξαν φωτισμένοι ηγέτες. Η τυραννία επικράτησε σε πολλά μέρη της Σικελίας. Ευνοήθηκε από τις ιδιαίτερες συνθήκες όπως οι γηγενείς, η άφιξη αποίκων και η γειτνίαση με Ετρούσκους και Καρχηδόνιους. Οι περισσότεροι τύραννοι είχαν βίαιο τέλος. Οι δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους και η πτώση τους εξέφραζαν τα αισθήματα των πολιτών. Η δολοφονία τυράννου ήταν ηρωική πράξη.

Δημοκρατία Πρόκειται για το αποτέλεσμα πολιτικών μεταρρυθμιστικών μέτρων που έφεραν στην εξουσία όλους τους ελεύθερους πολίτες (δήμος). Κυρίαρχο όργανο είναι η Εκκλησία του Δήμου, η συνέλευση όλων των ενήλικων πολιτών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης και εισοδήματος. Η ισηγορία και η ισονομία είναι βασικά συστατικά. Κάθε πολίτης λαμβάνει το λόγο και εκφράζεται ελεύθερα ενώ όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Οι γυναίκες δε συμπεριλαμβάνονται στο πακέτο.

Οι σημαντικότερες πόλεις κράτη: Σπάρτη και Αθήνα Σπάρτη: τον 11ο αι. οι Δωριείς εγκαθίστανται στην κοιλάδα του Ευρώτα και τα σαρώνουν όλα. Οι κάτοικοι γίνονται είλωτες. Η επεκτατική τους πολιτική καθόρισε και το πολίτευμά τους. Από το φόβο των εξεγέρσεων έγινε στρατιωτικό κράτος. Η νομοθεσία της σύμφωνα με την παράδοση, οφείλεται στο Λυκούργο. Η λυκούργεια ρήτρα δεν καταγράφηκε διασφάλιζε όμως τα δικαιώματα των δύο βασιλέων και τη συμμετοχή τους στη Γερουσία. Έτσι υπήρχε μια ισορροπία μεταξύ βασιλέων, Γερουσίας και Εκκλησίας του Δήμου. Για το σώμα των Πέντε Εφόρων δεν ξέρουμε πολλά, τα μέλη του προέρχονταν από τους πολίτες και η θητεία τους ήταν ετήσια. Είχαν πολλές δικαιοδοσίες και λειτουργούσαν ισορροπιτικά ενώ ρύθμιζαν την πολιτική και κοινωνική ζωή. Στα τέλη του 6ου αι. η Σπάρτη βρέθηκε να επιζητεί συμμαχίες κι όχι επεκτατικούς πολέμους. Δεν άλλαξε όμως ως προς τη στρατοκαυλίασή της. Από τα μέσα του 4ου αι. και μετά βρέθηκε σε διαρκή, ηθελημένη απομόνωση και οικονομική και κοινωνική κρίση.

Αθήνα: αρχικά συγκροτήθηκε σε συνοικισμό, τον 8ο αι. Αργότερα οι κάτοικοι της Αττικής συνενώθηκαν με πολιτικό κέντρο την Αθήνα. Η πράξη αυτή έφερε τα πάνω κάτω. Στα επόμενα 200 χρόνια η Αθήνα γνώρισε όλων των ειδών τα πολιτεύματα. Αρχικά ήταν η βασιλεία. Μετά ήρθαν οι αριστοκράτες δεν ξέρουμε πότε ακριβώς. Οι ευγενείς είχαν αρχικά δεκαετή θητεία και κατόπιν ετήσια. Το 2ο μισό του 7ου αι. έγινε προσπάθεια επιβολής τυραννίας από τον Κύλωνα που απέτυχε παταγωδώς. (Κυλώνειο άγος = όταν ο Κύλωνας απέτυχε, οι οπαδοί του κατέφυγαν ικέτες στο ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Οι αντίπαλοί τους οι Αλκμαιωνίδες τους κατέσφαξαν μπρος στο ιερό της Παλλάδας, κάτι τόσο κατακριτέο που χρειάστηκαν χρόνια θυσιών για να κατευναστούν οι θεοί. Από τότε Κυλώνειο άγος ονομάζεται οποιαδήποτε άτιμη πράξη). Στο τέλος του 7ου αι. υπήρχαν τόσα προβλήματα που οι ευγενείς υποχρεώθηκαν να δεχτούν την κωδικοποίηση του μέχρι τότε άγραφου εθιμικού δικαίου. Η πρώτη αυτή νομοθετική ρύθμιση ανατέθηκε στο Δράκοντα, όμως τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Η νομοθεσία εξυπηρετούσε τους ευγενείς και έκανε χειρότερες τις κοινωνικές διαφορές, κυρίως επειδή συνεχιζόταν ο δανεισμός με αντάλλαγμα την προσωπική ελευθερία.

Οι Μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη Σόλων: ευνοούσε το γενικό συμφέρον και μετέβαλε τις αθηναϊκές αριστοκρατικές δομές. Χώρισε τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημά τους, θέτοντας ένα τιμοκρατικό

πολίτευμα. Η νομοθεσία του ήταν το πρώτο στάδιο του εκδημοκρατισμού της Αθήνας. Καταργήθηκε το προνόμιο της καταγωγής και καθιερώθηκε η λαϊκή συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου και πιθανόν και της Ηλιαίας. Ανάλογα με το εισόδημα προσδιορίζονταν και τα αξιώματα και οι υποχρεώσεις των πολιτών. Οι δυο ανώτερες τάξεις είχαν πρόσβαση παντού και πλήρωναν μεγάλους φόρους. Η τρίτη τάξη είχε περιορισμένης σημασίας αξιώματα. Οι ανώτερες τάξεις συμμετείχαν στο στρατό ως έφιπποι, γιατί μπορούσαν να συντηρούν άλογα. Η τρίτη τάξη είχε το ρόλο του οπλίτη. Η τέταρτη τάξη, οι θήτες, δεν αναλάμβαναν αξιώματα συμμετείχαν όμως στις λαϊκές συνελεύσεις και στρατεύονταν με ελαφρύ οπλισμό ή ως κωπηλάτες.

Η κοινωνική ειρήνη που επετεύχθη ήταν μικρή σε διάρκεια, διότι καμιά τάξη δεν ήταν ευχαριστημένη. Τον 6ο αι. ο Πεισίστρατος εκμεταλλεύεται την κατάσταση και γίνεται τύραννος με τη βοήθεια του λαουτζίγκου. Αν και τύραννος υπήρξε καλός ηγέτης και η Αθήνα αναπτύχθηκε. Μετά το θάνατό του ανέλαβαν οι γιοί του, ο Ίππαρχος και ο Ιππίας. Ο Ίππαρχος δολοφονήθηκε από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, ενώ ο Ιππίας κατέφυγε στους Πέρσες. Με το τέλος της τυραννίας άρχισαν εκ νέου οι φαγωμάρες.

Κλεισθένης: κατάφερε να θεμελιώσει τη δημοκρατία το 508 π.Χ. με μια σειρά μεταρρυθμίσεων. Έδωσε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους καθώς η διάκρισή τους δε γινόταν πλέον με οικονομικά κριτήρια αλλά με πολιτικά. Οι Αθηναίοι χωρίζονταν σε φυλές ανά περιοχή. Η εκτελεστική εξουσία δόθηκε στη Βουλή των 500 όπου συμμετείχε κάθε πολίτης άνω των 30 ετών κατόπιν κλήρωσης. Η Εκκλησία του Δήμου γίνεται τοπ θεσμός. Συμμετέχουν σε αυτήν όλοι οι πολίτες άνω των 20 ετών και αποφασίζουν για όλα τα σοβαρά θέματα όπως η κήρυξη πολέμου, η εκλογή των αρχόντων κ.α. Ο Κλεισθένης εισάγει και τον οστρακισμό, ένα μέσο προφύλαξης από την τυραννία. Κάθε άνοιξη οι πολίτες έγραφαν σε ένα όστρακο (κομμάτι από αγγείο, μην το πάρετε κυριολεκτικά) το όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για τη δημοκρατία. Όποιος έπαιρνε τις περισσότερες ψήφους εξοριζόταν από την Αθήνα για δέκα χρόνια.

Οι Περσικοί πόλεμοι και η ανάδειξη της αθηναϊκής ηγεμονίας Στη διάρκεια των Περσικών (Μηδικών) πολέμων η Αθήνα καταστράφηκε δυο φορές αλλά ανασυγκροτήθηκε και τους άλλαξε τα φώτα. Εξομάλυνε τις κοινωνικές αντιθέσεις στο εσωτερικό της κι έγινε μεγάλη ναυτική δύναμη. Εκδημοκρατικοποιήθηκε ακόμα περισσότερο και βελτίωσε την καθημερινότητα των πολιτών της. Για 50 χρόνια μετά τα Περσικά η πορεία της ήταν ανοδική. Σε αυτό συνέβαλαν τα μέτρα του Εφιάλτη που περιόρισε τις δικαιοδοσίες του αριστοκρατικού Αρείου Πάγου. Πάντως, η δημοκρατία παγιώθηκε στα χρόνια του Περικλή.

Περικλής: κυβέρνησε την Αθήνα για 30 χρόνια περίπου. Περιόρισε τους αριστοκράτες και επέκτεινε τα δικαιώματα του λαού. Επιβαλλόταν στο πλήθος χωρίς να περιορίζει τις ελευθερίες του. Η Αθήνα προσελκύει πολίτες και άλλων πόλεων, που εργάζονταν στο εμπόριο, τη βιοτεχνία και αλλού, χωρίς όμως να έχουν πολιτικά δικαιώματα. Ονομάζονταν μέτοικοι και βάζουν κι αυτοί το λιθαράκι τους στην ανάπτυξή της. Όμως, μόνον όσοι είχαν και τους δυο γονείς Αθηναίους μπορούσαν να έχουν πολιτικά δικαιώματα. Το μέτρο εφαρμόστηκε για μικρό διάστημα, συσπείρωσε όμως τους Αθηναίους έναντι των ξένων. Τη λαμπρή αυτή εποχή διαδέχτηκε μια περίοδος εσωτερικών πολιτικών αναταραχών απόρροια των Πελοποννησιακών πολέμων. Με το τέλος τους η νικημένη Αθήνα έχασε το δημοκρατικό της πολίτευμα για ένα χρόνο. Βελτίωσε την οικονομική της κατάσταση δε μπόρεσε όμως ποτέ να επανέλθει πλήρως.

Ο 4ος αιώνας

Αυτήν την εποχή δεν αναδεικνύονται σπουδαίοι πολιτικοί αλλά δημαγωγών που επηρεάζουν το πλήθος και το κάνουν σαν τα μούτρα τους για ίδιον όφελος. Ταυτόχρονα, οι πολίτες αρχίζουν να αδιαφορούν για τα κοινά. Σε αυτό το κλίμα προπαγανδίστηκε η ιδέα της συνένωσης των ελληνικών πόλεων και η εκστρατεία ενάντια στους Πέρσες. Οπαδός αυτής της ιδέας ήταν ο Ισοκράτης που δημιούργησε μια φιλομακεδονική μερίδα. Αντίθετος ήταν ο Δημοσθένης και η αντιμακεδονική μερίδα του που πίστευε στην υπεροχή της Αθήνας. Μέχρι την έλευση των Ρωμαίων πάντως, η Αθήνα εξαρτήθηκε από τους Μακεδόνες.

Οι Σχέσεις των Πόλεων – Κρατών Ο θεσμός της πόλης κράτους ενισχύθηκε με τη δημιουργία σχέσεων. Από την αρχή η κάθε πόλη επεδίωξε την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια κι όταν αυτά απειλήθηκαν από τους Πέρσες συσπειρώθηκαν για να αμυνθούν. Όταν ο κοινός εχθρός έλειπε, η κάθε μια κοίταζε να βγάλει τα μάτια της άλλης. Οι κυριότερες μορφές σχέσεων ήταν οι αμφικτυονίες, οι συμμαχίες, τα κοινά και οι πανελλήνιες ενώσεις.

Οι συμμαχίες και οι ενώσεις πόλεων

Οι Αμφικτυονίες Ένωση πόλεων κρατών ή φυλετικών κρατών γύρω από ένα ιερό. Ονομάστηκαν έτσι από τον Αμφικτύονα, γιο του Δευκαλίωνα. Δεν ξέρουμε πότε δημιουργήθηκαν ξέρουμε όμως πως ήταν στη Μικρά Ασία και τα κριτήριά τους ήταν φυλετικά. Δελφική Αμφικτυονία: ήταν η σημαντικότερη. Συμμετείχαν 12 ελληνικά φύλα. Τα προβλήματά της τα έλυνε σε ένα συνέδριο στο οποίο συμμετείχαν δυο αντιπρόσωποι από το κάθε φύλο. Το συνέδριο γινόταν την άνοιξη στους Δελφούς και το φθινόπωρο στην Αμφύλη, κοντά στις Θερμοπύλες. Αρχικά τα θέματά τους ήταν θρησκευτικά αλλά με τον καιρό διευρύνθηκαν και σε πολιτικά. Το κύρος της Αμφικτυονίας ήταν τεράστιο κι ασκούσε πανελλήνια επιρροή.

Οι Συμμαχίες Ποικίλης διάρκειας ενώσεις πόλεων κρατών πολιτικού και στρατιωτικού χαρακτήρα, με στόχο την κοινή άμυνα ή την επιβολή τους. Συνήθως τα μέρη μιας συμμαχίας ήταν ίσα, αλλά σε μερικές περιπτώσεις, κάποια πόλη αποκτούσε ηγετική θέση και καθόριζε την πολιτική της συμμαχίας. Πελοποννησιακή συμμαχία: η αρχαιότερη. Τον 6ο αι. η Σπάρτη ξεκίνησε τις συμμαχίες. Σε αυτήν περιλαμβανόταν όλη η Πελοπόννησος (εκτός Άργους και Αχαΐας), τα Μέγαρα και η Αίγινα. Οργανώθηκε με επί μέρους συμφωνίες μεταξύ των πόλεων κρατών και της Σπάρτης. Οι πόλεις ήταν αυτόνομες, αλλά υποχρεωμένες να παρέχουν στρατό υπό την ηγεσία της Σπάρτης. Ήταν ο πρώτος πυρήνας δυνάμεων του αρχαίου ελληνικού κόσμου απέναντι στους Πέρσες.

Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία: μετά τα Περσικά, η Αθήνα άρχισε να πρωταγωνιστεί ως προστάτιδα των νησιών του Αιγαίου και των μικρασιατικών παράλιων. Για να αναδειχτεί περισσότερο ίδρυσε την Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία. Έδρα ήταν η Δήλος. Συγκεντρώνονταν εκεί κάθε χρόνο οι αντιπρόσωποι ενώ εκεί υπήρχε και το συμμαχικό ταμείο. Αρχικά όλα τα μέλη είχαν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα ενώ η συμμετοχή ήταν σε πλοία ή χρήματα. Όταν ιδρύθηκε είχε 150 μέλη που αργότερα έγιναν 425.

Οι Αθηναίοι στην αρχή ήταν πρώτοι μεταξύ ίσων αργότερα όμως ανέλαβαν τον ηγετικό ρόλο. Σημείο καμπής, η μεταφορά του συμμαχικού ταμείου στην Αθήνα και οι ένοπλες επεμβάσεις σε πόλεις που ήθελαν να απομακρυνθούν. Η Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία διαλύθηκε μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία: 100 χρόνια μετά την πρώτη, η Αθήνα ίδρυσε τη Β’. Όμως τώρα όλοι οι σύμμαχοι ήταν ελεύθεροι και αυτόνομοι. Τα θέματα διαχειριζόταν ένα συνέδριο αποτελούμενο από όλους τους συμμάχους. Το συνέδριο είχε έδρα την Αθήνα και καθόριζε τις εισφορές. Οι αποφάσεις του έπρεπε να εγκριθούν από την Εκκλησία του Δήμου. Συμμετείχαν αρκετές πόλεις και η Αθήνα πήρε μια ανάσα ανάπτυξης.

Τα Κοινά Κρατικοί σχηματισμοί ομοσπονδιακής μορφής στους οποίους συμμετείχαν διάφορες περιοχές. Ήταν φυλετικά συγγενείς ομάδες ή και πόλεις κράτη που συνδέονταν με πολιτικούς δεσμούς κάτω από μια κεντρική εξουσία. Το Κοινό των Αιτωλών εξελίχθηκε τον 3ο αι. σε συμπολιτεία. Η Αιτωλική και κατόπιν η Αχαϊκή Συμπολιτεία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στους ελληνιστικούς χρόνους όταν ο θεσμός της πόλης κράτους όδευε προς το τέλος.

Οι Πανελλήνιες ενώσεις Η πρώτη σχηματίστηκε από την Αθήνα και τη Σπάρτη για να αντιμετωπιστεί ο περσικός κίνδυνος. Δημιουργήθηκε το 481 π.Χ. στην Κόρινθο με αρχηγό τη Σπάρτη. Η δεύτερη ήταν του Φιλίππου Β’ το 337, πάλι στην Κόρινθο. Εκεί απαγορεύτηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων και η βίαιη μεταβολή των καθεστώτων. Προστατευόταν η ναυσιπλοΐα και απαγορευόταν η πειρατεία. Υπήρχε ένα αντιπροσωπευτικό όργανο όπου οι πόλεις συμμετείχαν ανάλογα με το μέγεθός τους. Κατόπιν ο Φίλιππος Β’ δημιούργησε πανελλήνια συμμαχία με αμυντικό και επιθετικό χαρακτήρα και ισόβια αναγνώριση της ηγεμονίας του. Στόχος του ήταν η κατάκτηση των Περσών. Όταν εκείνος πέθανε έγινε νέο συνέδριο όπου ηγεμόνας αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος.

Οι πόλεμοι εναντίον των βαρβάρων Τον 6ο αι. εσωτερική οργάνωση βίωνε και η Ανατολή. Οργανώθηκε η περσική αυτοκρατορία και συγκροτήθηκε το κράτος της Καρχηδόνας.

Οι Περσικοί Πόλεμοι ή Μηδικά Οι Πέρσες ήθελαν να κατακτήσουν τον κόσμο κι έτσι συγκρούστηκαν με τις ελληνικές πόλεις. Όλα ξεκίνησαν από την επανάσταση των ιωνικών πόλεων της Μ. Ασίας που ήταν υποτελείς στους Πέρσες. Στις αρχές του 5ου αι. οι ελληνικές πόλεις αμύνονται. Την Ιωνική επανάσταση ακολούθησαν δυο περσικές εκστρατείες εναντίον των Ελλήνων. Πριν από αυτό, ο Μαρδόνιος είχε καταλάβει τη Θάσο και τις ακτές της Θράκης, ενώ η Μακεδονία έγινε υποτελής. Ο στόλος τους όμως καταστράφηκε σε τρικυμία στο ακρωτήριο του Άθω. Το 490 γίνεται η πρώτη οργανωμένη εκστρατεία, με αρχηγούς το Δάτι και τον Αρταφέρνη. Κατέλαβαν τις Κυκλάδες, κατέστρεψαν την Ερέτρεια και αποβιβάστηκαν στο Μαραθώνα. Όμως έφαγαν τα μούτρα τους από τους Αθηναίους και τους Πλαταιείς. Μεγάλο ρόλο στη νίκη έπαιξε το σχέδιο του Μιλτιάδη. (αν πάτε ποτέ στο Μουσείο της Ολυμπίας – οπωσδήποτε – θα δείτε το κράνος του Μιλτιάδη το οποίο αφιέρωσε ο ίδιος στο Δία, μετά την νίκη. Τότε θα καταλάβετε πολλά πράγματα). Η νίκη απέκτησε μυθικές διαστάσεις, ως η επικράτηση της δημοκρατίας απέναντι στην αλαζονική αυτοκρατορία.

Η δεύτερη εκστρατεία είχε αρχηγό τον Ξέρξη που συγκέντρωνε από το 483 στρατό και στόλο. Ο περσικός στρατός πέρασε τον Ελλήσποντο το 483 και βρέθηκε στη Θράκη. Μέσω Μακεδονίας και Θεσσαλίας κατέβηκε προς τα κάτω. Ο στόλος ακολουθούσε. Οι ελληνικές πόλεις είχαν αποφασίσει να εναντιωθούν από κοινού και να τιμωρήσουν όσους μήδιζαν. Στην αρχή ταμπουρώθηκαν στα Τέμπη, αργότερα βρέθηκαν στις Θερμοπύλες. Εκεί έμειναν 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς με αρχηγό το σπαρτιάτη Λεωνίδα. Δεν έκοψαν την πορεία του Ξέρξη, αν και τον ζεμάτισαν αρκετά όπως όλοι ξέρουμε. Ταυτόχρονα, ο ελληνικός στόλος με αρχηγό τον σπαρτιάτη Ευριβιάδη και τον Αθηναίο Θεμιστοκλή, προσπάθησε να εμποδίσει τους πέρσες. Οι δυο στόλοι συγκρούστηκαν στο Αρτεμίσιο, ήρθαν όμως ισόπαλοι λόγω της θαλασσοταραχής. Οι Πέρσες προχώρησαν κι έκαψαν την Αθήνα. Τα γυναικόπαιδα είχαν καταφύγει στη Σαλαμίνα, την Αίγινα και την Τροιζήνα, ηλικιωμένοι και φτωχοί κλείστηκαν στην Ακρόπολη ενώ οι ικανοί για πόλεμο πήγαν με το στόλο. Η καθοριστική σύγκρουση έγινε στη Σαλαμίνα το Σεπτέμβρη του 480 π.Χ. Το σχέδιο του Θεμιστοκλή έφερε τη νίκη. Ο περσικός στόλος καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς και ο Ξέρξης έφυγε από την Ελλάδα, αφήνοντας το στρατό στη Θεσσαλία υπό το Μαρδόνιο.

Την επόμενη χρονιά η Αθήνα έγινε πάλι στάχτη και μπούρμπερη. Η τελική μάχη δόθηκε στις Πλαταιές όπου ενωμένοι οι Έλληνες έτρεψαν σε φυγή τα περσικά στρατεύματα. Αρχηγός ήταν ο σπαρτιάτης Παυσανίας. Παράλληλα, ο ελληνικός στόλος με αρχηγούς το Λεωτυχίδη και τον Ξάνθιππο ξέκανε τον περσικό στο ακρωτήριο της Μυκάλης. Η νίκη αυτή έφερε την εξέγερση πολλών ιωνικών πόλεων.

Ο αγώνας κατά των Καρχηδόνιων Οι Έλληνες της Δύσης είχαν να τα βγάλουν πέρα με τους Καρχηδόνιους. Σικελία, Συρακούσες και Ακράγαντας νίκησαν τους Καρχηδόνιους στην Ιμέρα. Μερικοί μελετητές λένε πως οι Καρχηδόνιοι είχαν συνεννοηθεί με τους Πέρσες για κοινή δράση

Το όλο θέμα με τους Περσικούς πολέμους δεν ήταν μόνο η δυναμική της πόλης κράτους αλλά το γεγονός πως ήταν κοινό έργο όλων των Ελλήνων. Δεν είχαμε τη σύγκρουση μόνο δυο δυνάμεων αλλά δύο πολιτισμών, δυο συστημάτων αξιών και δυο διαφορετικών τρόπων ζωής.

Τα Μετά τα Μηδικά Η σύγκρουση με τους Πέρσες συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 5ου αι. με επιθετικό χαρακτήρα. Ο στόχος ήταν να απελευθερωθούν οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας κι αυτό το προσπάθησαν οι Αθηναίοι με την πρώτη τους συμμαχία. Το 449 με τη Συνθήκη του Καλλία οι πόλεις αυτές αυτονομήθηκαν. Οι Έλληνες κυριάρχησαν σε Αιγαίο και Βόσπορο, όμως οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους ανέλαβαν την υποχρέωση να μην εκστρατεύσουν πια σε χώρα που κυβερνούσε ο Πέρσης βασιλιάς.

Οι αγώνες τον 4ο αι. Στο τέλος του 5ου αι. ο Κύρος, μικρότερος αδερφός του Αρταξέρξη θέλησε το θρόνο. Στον αγώνα του χρησιμοποίησε και 13000 Έλληνες μισθοφόρους. Η Κύρου Ανάβασις ήταν νικηφόρα όμως ο Κύρος σκοτώθηκε. Οι Έλληνες με αρχηγό τον Ξενοφώντα κατάφεραν να γυρίσουν στον Εύξεινο Πόντο (η Κάθοδος των Μυρίων), αφήνοντας τους Έλληνες της Μ. Ασίας εκτεθειμένους στον Αρταξέρξη. Την προστασία τους ανέλαβε η Σπάρτη. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος πήγε στη Μ. Ασία για να ελευθερώσει τις ιωνικές πόλεις. Στο πρόβλημά τους δόθηκε λύση με την υπογραφή της Βασιλείου ειρήνης ή Ανταλκιδείου, εις βάρος όμως των Ελλήνων.

Το τέλος για την περσική απειλή ήρθε με τον Αλέξανδρο και την εκστρατεία του, που τους πήρε όλους παραμάζωμα.

Οι Πόλεμοι μεταξύ πόλεων κρατών Για να διατηρήσουν την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκειά τους όξυναν τις διαφορές. Οι ηγεμονικές τάσεις κάποιων πόλεων οδήγησαν σε συγκρούσεις, ειδικά τον 5ο και 6ο αι. Μόνο σε περίπτωση έξωθεν απειλής τα έβρισκαν μεταξύ τους. Η άνοδος της Αθήνας όξυνε τις διαφορές με τη Σπάρτη. Οι συγκρούσεις ξεκίνησαν το 460 και τελείωσαν το 445, περίοδος που ονομάζεται πρώτος ή μικρός Πελοποννησιακός πόλεμος. Οι μάχες γίνονταν κυρίως στην Πελοπόννησο και τη Βοιωτία. Το αποτέλεσμα ήταν ισόπαλο κι έτσι, το 445 υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης.

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος Οι διαφορές Αθήνας Σπάρτης δε γεφυρώθηκαν. Τόσο οι ίδιες όσο και οι σύμμαχοί τους ανακάτευαν τα πράγματα για να γίνει νέος πόλεμος. Υπήρχε η φυλετική διαφορά (Ίωνες – Δωριείς), η διαφορά στην πολιτική συγκρότηση και κυρίως στις ηγεμονικές τάσεις της Αθήνας. Πριν τον πόλεμο, η Ελλάδα είχε χωριστεί σε δυο στρατόπεδα (συνήθεια που δεν έλειψε ποτέ). Το μόνο που έλειπε ήταν η αφορμή. Ο πόλεμος κράτησε τριάντα χρόνια. Τα γεγονότα ερεύνησαν ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφώντας. Σήμερα διαιρούμε τα γεγονότα σε τρεις περιόδους: -Αρχιδάμειος ή δεκαετής πόλεμος (431-421) -Σικελική εκστρατεία (415-413) -Δεκελεικός ή Ιωνικός πόλεμος 413-404) Ο πόλεμος εξόντωσε όλες τις ελληνικές πόλεις και καθόρισε το μέλλον τους καθώς εκτός από τις υλικές καταστροφές και την εξαχρείωση, έφερε την ανάμειξη των Περσών. Αυτό έφερε την ήττα των Αθηνών και την επικράτηση της Σπάρτης.

Οι συγκρούσεις του 4ου αι. 

Πρώτο μισό = ο ανταγωνισμός συνεχίζεται με ένταση και συγκρούσεις. Οι Πέρσες παρεισφρέουν στα ελληνικά εσωτερικά και διαιρούν τους Έλληνες φέρνοντας μεγάλο μπάχαλο. Δημιουργήθηκε αντισπαρτιατικός συνασπισμός από τη Θήβα, την Κόρινθο, το Άργος και την Αθήνα και είχαμε διάφορες συγκρούσεις που ονομάστηκαν Βοιωτικός ή Κορινθιακός πόλεμος. Ο πόλεμος αυτός σφραγίστηκε από την Βασίλειο ειρήνη, όπου παραδίδονταν οι ιωνικές πόλεις και η Κύπρος στον Πέρση βασιλιά. Η Ίμβρος, η Λήμνος και η Σκύρος παρέμεναν στους Αθηναίους και την τήρηση της συνθήκης ανέλαβαν οι Σπαρτιάτες. 

Κατόπιν άνοιξε η όρεξη των Θηβαίων για εξουσία. Έγιναν δυο μάχες, στα Λεύκτρα (νίκησαν οι Θηβαίοι) και τη Μαντίνεια (νίκησαν οι Σπαρτιάτες). Η τρίτη, η μάχη της Χαιρώνειας, επέβαλε ως ηγεμόνα το Φίλιππο Β’. Δεύτερο μισό = οι πόλεις κράτη ανησυχούν για το μέλλον τους και σχηματίζουν πανελλήνιο συνασπισμό. Ο Φίλιππος ο Β’ με τις επεμβάσεις του, καθιερώθηκε ως ο ηγέτης που θα οδηγούσε τους Έλληνες ενάντια στους Πέρσες. 

Η Παρακμή της πόλης κράτους 

Όλα τα ωραία κάποτε τελειώνουν. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις διέλυσαν τις πόλεις κράτη στα εξ ων συνετέθησαν. Η κοινωνική συνοχή εξασθένισε, η επιβίωση και η ανάπτυξη έγινε

προσωπική και όχι συλλογική επιβίωση. Τα ολιγαρχικά καθεστώτα που επικράτησαν (φιλικά προς τη Σπάρτη) ευνόησαν τη συγκέντρωση του πλούτου σε λίγους ενώ το πλήθος εξαθλιώθηκε. Καταλαβαίνετε πως οι προϋποθέσεις άλλαξαν και ο θεσμός παρήκμασε. 

Η ελευθερία έγινε αίτημα προστασίας σε έναν ηγεμόνα. Η αυτονομία στηρίχθηκε στο στρατό κατοχής. Η αυτάρκεια πέταξε. Οι πλούσιοι πλούταιναν με κάθε τρόπο έξω από την πόλη. Οι φτωχοί έγιναν μισθοφόροι που πουλούσαν τις υπηρεσίες τους σε όποιον είχε λεφτά να τις αγοράσει. Αλλιώς παρασιτούσαν. Λύσεις για τη συνολική αυτή κρίση θεωρήθηκαν οι συμπολιτείες και η ιδέα της πανελλήνιας ένωσης υπό έναν ισχυρό μονάρχη όπως ο Φίλιππος Β ή ο Αλέξανδρος. 

Η επιβίωση της πόλης κράτους Η αυτοκρατορία του Αλέξανδρου είχε νέες δομές. Σε όλη την ελληνιστική περίοδο κυριάρχησε η απόλυτη μοναρχία. Η πόλη κράτος επιβιώνει μέσα από τα ακόλουθα σχήματα: -οι περισσότερες ενσωματώθηκαν στις ελληνιστικές μοναρχίες -οι απομονωμένες συγκρότησαν ομοσπονδιακά κράτη -κάποιες διατήρησαν μερικά προνόμια και μια σχετική αυτονομία, όπως η Αθήνα, η Σπάρτη, η Ρόδος. Το γεγονός είναι πως ακόμη κι αυτές που ενσωματώθηκαν πλήρως κληροδότησαν στις μοναρχίες τους πολλά χαρακτηριστικά τους που επηρέασαν τον ελληνιστικό πολιτισμό. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ 

Το Μακεδονικό Βασίλειο την εποχή του Φιλίππου (359-336 π.Χ.) 

Οι Μακεδόνες ήταν σύνολο φυλών που κατοικούσαν γύρω από τα Πιέρια όρη, νομάδες και κτηνοτρόφοι. Όταν έγινε βασιλιάς ο Περδίκας άρχισαν να εγκαθίστανται και να μη γυρνούν από δω κι από κει. Οι πόλεις τους ήταν μονάδες ενός ενιαίου βασιλείου. Η περσική κυριαρχία στη Μακεδονία που κράτησε από το 510 έως το 480 εξασφάλισε μια ειρηνική περίοδο. Οι βασιλείς Αλέξανδρος και Αμύντας προώθησαν τα συμφέροντά τους και επέκτειναν το κράτος τους. Οι ελληνικές πόλεις κράτη αντιτάχθηκαν στον περσικό επεκτατισμό και κυρίως η Αθήνα. 

Η αναδιοργάνωση του μακεδονικού βασιλείου 

Ο Φίλιππος ανέλαβε το 359 με προτεραιότητα την αναδιοργάνωση του στρατού και την εισαγωγή μιας νέας πολεμικής τακτικής που βασιζόταν στη σάρισα, όπλο που επινόησε ο ίδιος. Ήταν ένα μακρύ δόρυ 5 μέτρων με κοφτερή λεπίδα στο ένα άκρο. Ο σαρισοφόρος την κρατούσε και με τα δυο χέρια κι έριχνε όλο το βάρος επάνω της όταν χτυπούσε. Η φάλαγγα των σαρισοφόρων είχε σχεδιαστεί για να αντιπαραταχτεί στη φάλαγγα των οπλιτών. 

Μετακινώντας πληθυσμούς από τη δυτική στην ανατολική Μακεδονία δημιούργησε νέες πόλεις. Ενίσχυσε τη γεωργία και το εμπόριο και περιόρισε το νομαδικό τρόπο ζωής. Οι νέες πόλεις προσέφεραν και νέους στρατιώτες. Διάκριση ανάμεσα στους παλαιούς και στους νέους στρατιώτες υπήρχε μόνο στο στρατό. Πεζέταιροι ήταν οι παλαιοί και αποτελούσαν τη βασιλική φρουρά και ασθέταιροι οι νέοι. Κάθε πόλη είχε μια πολιτοφυλακή για την άμυνά της. 

Κατόπιν ο Φίλιππος επεκτάθηκε στο Στρυμόνα με την κατάληψη της Αμφίπολης, πόλης φιλικά προσκείμενης στην Αθήνα. Ίδρυσε τους Φιλίππους για να ελέγχει τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου του Παγγαίου όρους. Δημιούργησε κι άλλες πόλεις ενώ νίκησε τελικά την Αθήνα με την κατάληψη της Πύδνας και της Μεθώνης όπου έχασε το δεξί του μάτι, κατέλαβε τη Χαλκιδική και κατέστρεψε την Όλυνθο. 

Η οργάνωση της παραγωγής στο μακεδονικό βασίλειο 

Ο Φίλιππος υπήρξε καλός ηγέτης. Δημιούργησε πόλεις, έδωσε ώθηση στη γεωργία, έκανε αρδευτικά έργα, εκμεταλλεύτηκε τον ορυκτό πλούτο. Έκοψε νομίσματα από την αρχή σχεδόν της ηγεσίας του που απεικόνιζαν τον Ηρακλή και αργότερα τον Απόλλωνα. Μέχρι το θάνατό του τα νομίσματα αυτά είχαν μεγάλη διάδοση. Έκοψε επίσης και χάλκινα, για τις εσωτερικές συναλλαγές. 

Οι σχέσεις του Φιλίππου και των ελληνικών πόλεων κρατών 

Οι απόψεις των Ελλήνων για τους Μακεδόνες ποίκιλλαν. Τους θεωρούσαν μάλλον απολίτιστους. Η μοναρχία τους ήταν άλλος ένας λόγος για να θεωρηθούν βάρβαροι. Μόνο ο Ισοκράτης εκτιμούσε το Φίλιππο. Όταν ο Φίλιππος σταθεροποιήθηκε στην εξουσία, άρχισε να ανακατεύεται στα εσωτερικά των άλλων. Ήθελε η Μακεδονία να γίνει Αθήνα στον πόλεμο κατά της Περσίας έτσι ώστε να αποκτήσει νέα εδάφη και πλούτη. Έτσι, ενεπλάκη στον Ιερό Πόλεμο που αφορούσε το ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Η Φωκίδα και οι σύμμαχοί της που διαχειρίζονταν τα αναθήματα του ιερού πολεμούσαν ενάντια

στη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία που έλεγαν πως ήθελαν να προστατεύσουν το ιερό αλλά στην ουσία ήθελαν να βάλουν χέρι στα αναθήματα. Ακολούθησε η εκστρατεία εναντίον της Χαλκιδικής και ο Ιερός Πόλεμος τελείωσε με την τελική επικράτηση του Φίλιππου που κατάφερε να γίνει Αθήνα στη θέση της Αθήνας. Η Αθήνα προσπάθησε να αντιταχθεί αλλά τελικά ηττήθηκε στη μάχη της Χαιρώνειας, διαλύθηκε η Αθηναϊκή Συμμαχία και υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ τους. 

Ευχαριστημένος ο Φίλιππος που κατάφερε και τους έκανε όλους υποτελείς, πρότεινε στις ελληνικές πόλεις να δημιουργήσουν ομοσπονδία. Πίστευε πως έτσι θα μπορούσαν να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον της Περσίας. Όταν το σχέδιο αυτό έγινε δεκτό από τους περισσότερους, τα μέλη της ονομάστηκαν Έλληνες (Το Κοινό των Ελλήνων). Όλοι. Συμφώνησαν μάλιστα να περιφρουρούν τη μεταξύ τους ειρήνη. Το 337 αποφασίστηκε ο πόλεμος ενάντια στην Περσία, όμως ο Φίλιππος δολοφονήθηκε το 336 κι έτσι πάπαλα. Πάντως, ήταν ο μόνος που κατάφερε να συνασπίσει τους Έλληνες. 

Άλλες πτυχές της πολιτικής του Φιλίππου 

-Είχε στρατιωτικές και διπλωματικές ικανότητες αλλά και οι Μακεδόνες τον υποστήριζαν πάντα. -Η συμπεριφορά της βασιλικής οικογένειας και των ανώτερων αξιωματούχων ήταν αποτέλεσμα της εκπαίδευσης που έλαβαν από το Φίλιππο. Όσους εμπιστευόταν τους φρόντιζε, όσοι δεν τον υπάκουαν έφτανε μέχρι και να τους σκοτώσει. Οργάνωνε δαπανηρά συμπόσια για να τους ευχαριστεί κι έκανε πλούσια δώρα. -Παντρεύτηκε τέσσερις φορές με πολιτικά κριτήρια καθώς έτσι δημιουργούσε συμμαχίες. Σαφώς βέβαια ήθελε να αποκτήσει και διάδοχο. -Τα πλούτη και η δύναμη της Αυλής του προσέλκυσαν καλλιτέχνες και ανθρώπους του πνεύματος. Η Πέλλα συναγωνιζόταν την Αθήνα ως πολιτιστικό κέντρο. Δάσκαλος του Αλέξανδρου ήταν ο Αριστοτέλης ενώ ο Φίλιππος ζήτησε από το βοτανολόγος Θεόφραστο να ασχοληθεί με τους τρόπους καλλιέργειας της γης. -Όσοι Αθηναίοι φιλοξενήθηκαν εκεί, τον χαρακτήριζαν γενναιόδωρο οικοδεσπότη και καλό ρήτορα. Ο Φίλιππος περηφανευόταν για τη διπλωματία του περισσότερο από ότι για τις στρατιωτικές του νίκες. Ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή, τραυματίστηκε επτά φορές κι έχασε ένα μάτι. Ο Φίλιππος δολοφονήθηκε στα 46 του και στο απόγειο της δύναμής του από τον Παυσανία, ανώτερο αξιωματούχο, σε μια γιορτή. Μετά το θάνατό του λατρεύτηκε σα θεός. 

ΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 

Η Εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ασία 

Όταν ανέλαβε ο Αλέξανδρος το βασίλειο των Μακεδόνων, το 336 π.Χ. ήταν έτοιμος να εισβάλλει στην Περσία. Θέλοντας να ξεπεράσει τον πατέρα του σε δόξα και υστεροφημία, πέταξε τη σκούφια του. Πρώτα εδραίωσε τη βασιλεία του κι ύστερα ενίσχυσε τα βόρεια σύνορά του. Την άνοιξη του 334 πέρασε στην Ασία με 37000 στρατό από όλες τις ελληνικές πόλεις. Μαζί πήγαν αυλικοί, ιστορικοί, αρχιτέκτονες, μηχανικοί και τοπογράφοι. Αντιβασιλέας της Μακεδονίας ορίστηκε ο Αντίπατρος ενώ τα θρησκευτικά καθήκοντα ανέλαβε η μαμά Ολυμπιάδα. 

Ο Άλεξ επισκέφθηκε την Τροία κι έδωσε την πρώτη μάχη στο Γρανικό ποταμό, κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά. Η νίκη του έδωσε τη δυνατότητα να προχωρήσει μέσω του Γορδίου στην Άγκυρα, από εκεί στην Κιλικία και το φθινόπωρο στην Ισσό, όπου νίκησε το Δαρείο. Η Τύρος του έκανε τη ζωή δύσκολη για αρκετό καιρό αλλά στο τέλος παραδόθηκε. Μέχρι το 332 είχε κυριεύσει τη Συρία, την Παλαιστίνη, πέρασε στην Αίγυπτο όπου ίδρυσε την περίφημη Αλεξάνδρεια. Κατόπιν θέλησε να πάει στην έρημο της Σίβα και να συμβουλευτεί το μαντείο του Δία – Άμμωνα. Το 331 έρχεται πάλι αντιμέτωπος με το Δαρείο στα Γαυγάμηλα, όπου πάλι κερδίζει τη μάχη. Οι Πέρσες το έβαλαν στα πόδια κι ο Άλεξ κυρίευσε ανενόχλητος τη Βαβυλώνα και τους θησαυρούς της. Κατόπιν ήρθε η σειρά της Περσέπολης, όπου έκαψε τα ανάκτορα του Ξέρξη, και τις Πασαργάδες. Στα Εκβάτανα απέλυσε το θεσσαλικό ιππικό, αφού τους πλήρωσε τα συμφωνημένα. 

Οι νίκες του είναι συνεχείς. Υρκανία, Αμόλ, Αριανή, Δραγγιανή, Προφθασία. Εκεί οργάνωσε και τη δολοφονία του Παρμενίωνα, ο οποίος του δημιουργούσε προβλήματα. Στις Παροπαμισάδες ίδρυσε νέα Αλεξάνδρεια, αυτήν του Καυκάσου. Ο Αλέξανδρος υιοθετεί το ρόλο του Μέγα Βασιλέα των Περσών. Πέρασε τον ποταμό Ιαξάρτη, νίκησε τους Σκύθες και τους Σογδιανούς που είχαν επαναστατήσει. Εκεί παντρεύτηκε τη Ρωξάνη, κόρη του αρχηγού των Σογδιανών. Διέσχισε τον Ινδικό Καύκασο και κατευθύνθηκε στην Ινδία. Νίκησε τον Πώρο και τον έκανε σύμμαχο. Κάπου εκεί όμως το στράτευμα άρχισε να γκρινιάζει και τελικά ανέκοψε την πορεία του Αλέξανδρου. Συναινεί στην επιστροφή, ναυπήγησε στόλο, κατέπλευσε τον Ινδό ποταμό και μέχρι τον Ινδικό ωκεανό πολεμούσε συνεχώς. Το φθινόπωρο του 325 ξεκινά η επιστροφή. Στα Σούσα οργανώθηκαν χαρές και πανηγύρια για την ολοκλήρωση της κατάκτησης της περσικής αυτοκρατορίας. Για να εξομαλυνθούν οι διαφορές, αρκετοί Έλληνες, κι ο Άλεξ μαζί, παντρεύτηκαν περσίδες. 

Το 324 όλο το στράτευμα εκτός από τη βασιλική σωματοφυλακή στασιάζει. Ο Αλέξανδρος τους κόβει το βήχα, εκτελώντας τους πρωτεργάτες και διοργανώνοντας συμπόσιο Ελλήνων και Περσών. Με λόγο εξέφρασε το όραμά του για συγκυριαρχία των δυο λαών. Επίσης με γραπτή εντολή στην Ελλάδα αποφάσισε να γυρίσουν στα σπίτια τους όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι εκτός από τους Θηβαίους. Ανακήρυξε το σκοτωμένο φίλο του Ηφαιστίωνα σε ήρωα και απαίτησε θεϊκές τιμές προς τον εαυτό του. 

Πέθανε στη Βαβυλώνα το 323, μάλλον από ασθένεια. Ήταν 33 ετών και σχεδίαζε νέες κατακτήσεις. Άφησε κληρονομιά μια τεράστια αυτοκρατορία που οι διάδοχοί του βρήκαν μεγάλο μπελά μαζί της. 

Η Οργάνωση του Κράτους της Ασίας 

Το σύστημα του Αλέξανδρου ήταν η σατραπεία που ακολουθούσαν ήδη οι Πέρσες, με τη διαφορά πως η ανάθεση των πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών αρμοδιοτήτων ανατέθηκε σε τρεις κι όχι έναν. Και οι τρεις ήταν υπόλογοι στον Αλέξανδρο. Η Αίγυπτος, απομακρυσμένη από την έδρα Βαβυλώνα χρειαζόταν άλλο σύστημα, που σήμαινε περισσότερα πρόσωπα. 

Σε πολλές περιπτώσεις, για να μην δημιουργηθούν δυσαρέσκειες στους ντόπιους, ο Αλέξανδρος διατήρησε τους προηγούμενους βασιλείς. Παραχωρούσε πολιτικά και στρατιωτικά προνόμια σε όλους και στρατολογούσε τους πάντες. Προφανώς δεν ήταν ρατσιστής. 

Καθώς ο ίδιος έλειπε συχνά σε πολέμους και μάχες, έδωσε το δικαίωμα στον οποιονδήποτε να μπορεί να απευθύνεται στον ίδιο ή στους αντιβασιλείς. Αυτό, μαζί με την επιρροή της προσωπικότητάς του, συνέβαλλε στη διατήρηση της τάξης. Αν κάποιος σατράπης αποδεικνυόταν ανίκανος να κυβερνήσει, φυλακιζόταν ή θανατωνόταν. Περαιτέρω έλεγχος εξασφαλιζόταν με τον εποικισμό νέων πόλεων και εγκατάσταση φρουρών σε μακρινές περιοχές. 

Ο Αλέξανδρος ίδρυσε πολλές πόλεις και στις περισσότερες έδωσε το όνομά του. Έτσι μπορούσε να εποπτεύει στρατηγικά σημεία και να εγκαθιστά αποίκους. Προώθησε την ανάπτυξη της γεωργίας και των αστικών κέντρων. Πολλές ενσωμάτωσαν τον ιθαγενή πληθυσμό αλλά η οργάνωση και η διοίκησή τους είχε βάση τα ελληνικά πρότυπα. 

Ο Αλέξανδρος ως ηγεμόνας 

Είχε εξαιρετικές ηγετικές και στρατιωτικές ικανότητες, με απολυταρχικές τάσεις. Υπάρχουν πολλά σχετικά ανέκδοτα, ψάξτε να τα βρείτε. Δε δίσταζε να σκοτώσει όσους του στέκονταν εμπόδιο, όπως τον Παρμενίωνα και τον Καλλισθένη που αρνήθηκε να τον προσκυνήσει. 

Αν και η εκστρατεία του είχε γίνει υποτίθεται για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας η ελευθερία τους δεν ήταν ακριβώς τέτοια. Μερικές πλήρωναν εισφορές. 

Από ένα σημείο και μετά απαιτούσε την απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπό του κατά τα περσικά πρότυπα. Είχε αναγνωριστεί ως Φαραώ από το μαντείο του Δία – Άμμωνα στη Σίβα. Μάλιστα, φρόντιζε να ενθαρρύνει τη ‘θεϊκή’ του υπόσταση είτε ως γιος, είτε ισάξιος του Δία. Είπαμε ήδη για την αξίωση να τον προσκυνούν. Μετά το θάνατό του αυτή η λατρεία ατόνησε, αν και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, θεϊκές τιμές αποδίδονταν σε όλους τους βασιλείς. 

Η Συγκρότηση των Ελληνιστικών Βασιλείων (323 – 276 π.Χ.) 

Εισαγωγή Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου προέκυψε πρόβλημα διαδοχής. Η επιβίωση της αυτοκρατορίας ήταν αμφίβολη. Από το 323 μέχρι το 276 υπήρχαν συνεχείς διαμάχες που τελείωσαν όταν αναγορεύτηκε βασιλιάς της Μακεδονίας ο Αντίγονος Γονατάς. Από τη μια είχαμε τη μακεδονική βασιλική οικογένεια (Περδίκας, Ηφαιστίωνας, Μελέαγρος) και από την άλλη τους στρατιωτικούς (Λυσίμαχος, Αριστόνους, Πευκέστας). Υπήρξαν κι άλλοι πολλοί, που να τους λέμε τώρα όλους, διαβάστε και το εγχειρίδιο. 

323 – 320: ο Περδίκας προσπαθεί να συμβιβάσει τις καταστάσεις προς όφελός του. Είχε το υψηλότερο αξίωμα όταν ζούσε ο Αλέξανδρος και μάλιστα σε εκείνος είχε δώσει το δαχτυλίδι με τη σφραγίδα του. Ο Περδίκας υποστήριζε να περιμένουν μέχρι να γεννήσει η Ρωξάνη, θέλοντας να αναλάβει επίτροπος. Υποστηρικτές όμως είχε και ο Αρριδαίος, ετεροθαλής και πνευματικά καθυστερημένος αδερφός του Αλέξανδρου. Αντιλαμβάνεστε πως οι υποστηρικτές αυτοί ήθελαν την εξουσία για λογαριασμό τους. Ο Πτολεμαίος πρότεινε να μοιραστεί η αυτοκρατορία στους στενούς συνεργάτες του Άλεξ. 

320 – 301: ο Αντίγονος ο μονόφθαλμος προσπάθησε να κυριαρχήσει. Η προσπάθεια αυτή έληξε στη μάχη της Ιψού, όταν πέθανε. Ο γιος του, Δημήτριος ο Πολιορκητής αγωνίσθηκε να κάνει πραγματικότητα το όνειρο του μπαμπά όμως δεν τα κατάφερε, γιατί ο Λυσίμαχος και ο Πύρρος

από την Ήπειρο συμμάχησαν και τον έστειλαν για βρούβες. Η αυτοκρατορία άρχισε να κομματιάζεται. Η διαμόρφωση των διαφόρων βασιλείων οριστικοποιήθηκε το 280 κι έχουμε τους επίγονους. 

- Πτολεμαίοι – Αίγυπτος: σταδιακά κυριάρχησαν και στη Λιβύη, στη Νότια Συρία, την Κύπρο, τη νότια Τουρκία και τα νησιά του Αιγαίου - Σελευκίδες – Βαβυλωνία – Συρία: το μεγαλύτερο βασίλειο. Έφτανε μέχρι το σημερινό Αφγανιστάν. - Ατταλίδες – Μ. Ασία: σημαντικότερη πόλη η Πέργαμος - Λυσίμαχος – Θράκη και Εύξεινος Πόντος. - Αντιγονίδες – Μακεδονία: μετά από πολλές περιπέτειες, ανέλαβε ο Δημήτριος Γονατάς. Η δυναστεία του κυβέρνησε μέχρι την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους. Αν κι εμφανίστηκαν μικρότερα βασίλεια, όπως της Βακτριανής και των Πάρθων, η βασική δομή παρέμεινε ίδια για δυο αιώνες. 

Τα Ελληνιστικά Βασίλεια 

Η Μακεδονία 

Από το θάνατο του Αλέξανδρου και μετά, ο θρόνος της πέρασε από πολλά κύματα. Από το 316 και μετά που ανέλαβε ο Κάσσανδρος, άρχισε να ανακάμπτει. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν όταν πέθανε ο Κάσσανδρος, αλλά το 168 π.Χ. ανέλαβαν οι Ρωμαίοι κι όλα τελείωσαν. Το μοναρχικό πολιτειακό της σύστημα παρέμεινε αναλλοίωτο σχεδόν καθ’ όλη την ελληνιστική περίοδο, αν και σταδιακά, αποκτούσε κάποια χαρακτηριστικά των άλλων βασιλείων. Ο Μακεδόνας βασιλιάς ανήκε στην ίδια οικογένεια με τους υπηκόους του, οι εταίροι του όμως μπορούσαν να είναι αλλοεθνείς. Εμφανίζονται επίσης αξιώματα ‘δανεικά’ από αλλού, όπως ο γραμματέας του κράτους, ο αρχηγός της φρουράς και των σωματοφυλάκων. Επίσης ιδρύθηκαν νέες πόλεις όπως η Κασσάνδρεια, και η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο. 

Πληροφορίες για τις μακεδονικές πόλεις μας δίνουν τέσσερις επιγραφές που βρέθηκαν στην Κω και στις οποίες διασώζονται ψηφίσματα. Η Κασσάνδρεια, οι Φιλίπποι και η Αμφίπολη διέθεταν Βουλή. Η Θεσσαλονίκη είχε και Βουλή και Εκκλησία του Δήμου. Σε όλες υπάρχει η διαίρεση κατά φυλές και δήμους ενώ αναφέρονται νομοφύλακες, στρατηγοί κ.α. Οι πόλεις της Μακεδονίας συμμετείχαν στη διακυβέρνηση αν και βρίσκονταν πάντα υπό το βασιλιά. Η Μακεδονία είχε επίσης προχωρημένη αστικοποίηση. Η Δημητριάδα ας πούμε, ήταν σημαντικό λιμάνι. Οι περισσότεροι πάντως Μακεδόνες ήταν αγρότες ή καλλιεργητές των βασιλικών γαιών. Δούλοι δεν υπήρχαν πολλοί, με εξαίρεση τους οικιακούς. Η οικονομική ανάπτυξη της Μακεδονίας τον 3ο αι. είναι δύσκολο να αναλυθεί. Πάντως είχε λιγότερα έσοδα από άλλα ελληνιστικά βασίλεια. Άλλωστε οι συνεχείς πόλεμοι και η μετανάστευση δεν άφηναν πολλά περιθώρια ανάπτυξης. Όσο βασίλευε ο Αντίγονος Γονατάς, δείγμα ευημερίας ήταν τα νομίσματα που έκοψε. Όταν βασίλευε ο Φίλιππος ο Ε’, η Μακεδονία πλήρωνε φόρο στους Ρωμαίους. Όμως ο Φίλιππος επέτρεψε να κόβονται νομίσματα από τοπικά νομισματοκοπεία και πόλεις. Στόχος ήταν η αύξηση των εσόδων, μια πρακτική που ακολούθησε και ο γιος του Περσέας. 

Οι σχέσεις της Μακεδονίας με τις ελληνικές πόλεις και συμπολιτείες Λόγω γεωγραφίας, η Μακεδονία είχε στενές σχέσεις με την ηπειρωτική και νότια Ελλάδα, την οποία προστάτευε κιόλας. Οι Αντιγονίδες προσπάθησαν να θέσουν την ηπειρωτική Ελλάδα υπό τον έλεγχό τους, για να

εξασφαλίσουν την ασφάλειά τους. Έτσι εγκαθιστούσαν μακεδονικές φρουρές στα πιο σημαντικά σημεία, στην Αθήνα, στην Κόρινθο, τη Χαλκίδα και τη Δημητριάδα. Αυτό δημιουργούσε συγκρούσεις με τις πόλεις που ήθελαν την αυτονομία τους. 

Χρεμωνίδειος Πόλεμος: εξέγερση εναντίον της Μακεδονίας το 267 που υποκίνησε ο Πτολεμαίος Β και οργάνωσε ο Χρεμωνίδης ο Αθηναίος. Οι Έλληνες ηττήθηκαν κι ο Αντίγονος εγκατέστησε τυραννικά καθεστώτα στην Πελοπόννησο. Όμως, το 245 ο Άρατος κατέλαβε την Κόρινθο κι οι τύραννοι εκδιώχθηκαν χωρίς να μπορεί η Μακεδονία να κάνει κάτι. Η μακεδονική κυριαρχία ανακόπηκε προσωρινά από την Αχαϊκή και Αιτωλική Συμπολιτεία, όμως ο Κλεομένης Γ’ που ανέβηκε στην εξουσία της Σπάρτης και οι φιλοδοξίες του, ανάγκασαν τον Άρατο να προσεγγίσει εκ νέου τους Μακεδόνες. Όταν βασιλιάς της Μακεδονίας έγινε ο Φίλιππος Ε’, η κυριαρχία της βασίστηκε σε μια συμμαχία ομοσπονδιών (Αχαΐα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Ακαρνανία, Βοιωτία) . Η συμμαχία αυτή έφαγε τα μούτρα της από την Αιτωλική Συμπολιτεία κι ύστερα έγινε το μέσο με το οποίο ο Φίλιππος ήθελε να τα βάλει με τους Ρωμαίους. Η Αιτωλία συμπτύχθηκε με τους Ρωμαίους. 

Κυνός Κεφαλές: εκεί έληξε ο δεύτερος πόλεμος, όπου ο Φίλιππος ηττήθηκε και αναδιπλώθηκε στα παλαιά του εδάφη. Ο τρίτος μακεδονικός πόλεμος μεταξύ Ρωμαίων και Περσέα έδωσε τέλος στη βασιλεία των Αντιγονιδών. Μέχρι το 150 μ.Χ. η Μακεδονία ήταν χωρισμένη σε τέσσερις ανεξάρτητες δημοκρατίες που πλήρωναν φόρο. Με την εξέγερση του Ανδρίσκου, έγινε ρωμαϊκή επαρχία. 

Ο παλαιός ελληνικός κόσμος Στην ηπειρωτική και νότια Ελλάδα είχε επικρατήσει το σύστημα της συμπολιτείας ενώ οι πόλεις – κράτη εξακολουθούσαν να υφίστανται. Η Αιτωλική και η Αχαϊκή συμπολιτεία ήταν οι ισχυρότερες. Η Αιτωλική Συμπολιτεία πραγματοποιούσε μια συνέλευση δυο φορές το χρόνο στην οποία συμμετείχαν όλοι οι άντρες στρατεύσιμης ηλικίας. Επικεφαλής ήταν ο στρατηγός. Ένα συμβούλιο από εκπροσώπους των πόλεων μεριμνούσε για τη διακυβέρνηση. Οι καθημερινές υποθέσεις ήταν δουλειά των αποκλήτων, μικρή επιτροπή της Βουλής με 30 περίπου μέλη. Τα εξωτερικά θέματα διαχειριζόταν η συνέλευση. 

Οι Αιτωλοί επέκτειναν τη συμπολιτεία τους στην κεντρική Ελλάδα. Όσοι ενσωματώνονταν απολάμβαναν ισοπολιτεία. Συγκρούστηκαν αρκετές φορές με τους Μακεδόνες αλλά και με τους Αχαιούς. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία είχε συγκροτηθεί πριν τους ελληνιστικούς χρόνους αλλά διαλύθηκε στα χρόνια του Αλέξανδρου. Αναδημιουργήθηκε το 280 π.Χ. από πόλεις που είχαν και τους δικούς τους νόμους και εκείνους της συμπολιτείας καθώς και τα δικά τους νομίσματα. Άρατος: πέτυχε την ένταξη της Σικυώνας στην ομοσπονδία και προσάρτησε αρκετά νέα μέλη. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία συμμάχησε με το Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονο Δώσωνα και ήρθε σε πόλεμο με τη Ρώμη, μέχρι που συντάχθηκε μαζί της. 

Το βασίλειο της Αιγύπτου Μετά τον Άλεξ, τη διακυβέρνηση της Αιγύπτου ανέλαβε ο Πτολεμαίος Λάγος. Η Αίγυπτος άκμασε μέχρι το τέλος του 3ου αι. Στην παρακμή της συνέβαλλε ο επεκτατισμός των Σελευκιδών και των Ρωμαίων που στέρησε στους Πτολεμαίους τις εξωτερικές τους κτήσεις. Η κοινωνική δυσαρέσκεια αυξήθηκε και οι δομές άλλαξαν. Οι Πτολεμαίοι εδραίωσαν την κυριαρχία τους και με εδάφη εκτός Αιγύπτου. Εξαπλώθηκαν στο Αιγαίο, ενίσχυσαν το θαλάσσιο εμπόριο κι εξασφάλισαν ότι τους έλειπε. Τα παράλια της Μ. Ασίας, μέρη του Ελλήσποντου και της Θράκης, η Σαμοθράκη, η Λέσβος, η Σάμος, η Κύπρος, η

Κοίλη Συρία κι ένα μέρος της Φοινίκης, ήταν δικά τους. Το 311 π.Χ. ο Πτολεμαίος Λάγος μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Μέμφιδα στην Αλεξάνδρεια που εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο. Επίσης υπήρξε αθρόα εισροή εποίκων που συχνά αυτοοργανώνονταν σε ‘έθνη’ αυτοδιοικούμενα. 

Διοίκηση Οι Έλληνες μπήκαν στο στρατό και στελέχωσαν διοικητικές θέσεις. Οι Αιγύπτιοι ήταν κατώτεροι λειτουργοί, για να έρχονται σε επαφή με το λαό. Ονομάζονταν δε, ‘βασιλικοί λαοί’ διότι ήταν υποτελείς στο βασιλιά, η θέση τους μειονεκτούσε κι είχαν πολλές υποχρεώσεις. Για να τους καλοπιάσουν, οι Πτολεμαίοι σεβάστηκαν τη θρησκεία και τους νόμους τους, διατήρησαν τα δικαιώματα του ιερατείου και το ρόλο του Φαραώ. Σταδιακά η θέση των Αιγυπτίων βελτιώθηκε και είχαμε επιγαμίες με Έλληνες. 

Οικονομική Πολιτική Υπήρχε ένας ισχυρός διοικητικός μηχανισμός και το κράτος ήταν συγκεντρωτικό. Ο μονάρχης είχε την εποπτεία και λάμβανε τις αποφάσεις. Διοικητικές μονάδες ήταν οι νομοί, οι επαρχίες και οι κώμες. Στόχος ήταν η αύξηση των εισοδημάτων του κράτους για να διατηρηθεί η αυτάρκειά της. Έτσι, αναπτύχθηκαν οι κρατικές υπηρεσίες για να παρακολουθούν την παραγωγή και την ανάπτυξή της. Επιβλήθηκε μονοπώλιο σε πολλά προϊόντα όπως το λάδι. Τέλος, υπήρχε πολύ αυστηρός κρατικός έλεγχος και επέμβαση στο κόστος παραγωγής και στην τιμή πώλησης του προϊόντος. Μεγάλο μέρος των εσόδων προερχόταν από φόρους και μισθώματα. Οι κάτοχοι γης πλήρωναν φόρους στο κράτος και εισφορές στις κοινότητες όπου ανήκαν. Οι έμποροι και οι βιοτέχνες πλήρωναν φόρο άσκησης επαγγέλματος και φόρο για κατοχή και χρήση εργαλείων. Πέρα από τα εισοδήματα, με τους φόρους προστατεύονταν και τα προϊόντα της Αιγύπτου, κυρίως αυτά των μονοπωλίων. Άλλα έσοδα προέρχονταν από πρόστιμα, κατασχέσεις και λάφυρα πολέμου. Ο Πτολεμαίος Λάγος αντικατέστησε το αττικό σύστημα βάρους των νομισμάτων με το ρόδιο κι αργότερα το φοινικικό. Έτσι αποκόπηκαν από το ευρέως διαδεδομένο αττικό νόμισμα. Οι Πτολεμαίοι βελτίωσαν το οδικό δίκτυο και κατασκεύασαν διώρυγες. Ανέπτυξαν τις καλλιέργειες σε ελώδεις περιοχές κι ευνόησαν νέες, όπως το αμπέλι. Η βιοτεχνία λειτουργούσε με τις εκεί παραδόσεις, ενσωματωμένη στο σύστημα. Οι εισαγωγές αφορούσαν μέταλλα, μάρμαρα, ξυλεία. 

Το βασίλειο των Σελευκιδών Μοιάζουν με τους Αχαιμενίδες στη διοίκηση (ποιους?) γιατί αναπτύχθηκαν στο χώρο τους. Οι Σελευκίδες αναγνώρισαν μια σχετική αυτονομία στις πόλεις τους και παραχώρησαν δικαιώματα στους διοικητές. Η βασιλική ιδιοκτησία και οι φόροι ήταν περιορισμένα. Εκχώρησαν αρκετή βασιλική γη σε ακτήμονες, πόλεις, ναούς κ.α. Τα μονοπώλιά τους ήταν λίγα. Οικειοποιήθηκαν τους τίτλους των Αχαιμενιδών και των Βαβυλωνίων βασιλέων. 

Διοίκηση Η επικράτεια των Σελευκιδών είχε δύο τμήματα: τη βασιλική χώρα που ελεγχόταν από το μονάρχη και τους αξιωματικούς και τη ‘συμμαχία’ που αποτελούνταν από μικρότερα ημιαυτόνομα κράτη και τα διοικούσαν οι στρατηγοί. Οι ‘σύμμαχοι’ παρείχαν στρατιωτική βοήθεια, πλήρωναν φόρο και συντηρούσαν τα βασιλικά στρατεύματα. Εξέδιδαν νομίσματα κι εφάρμοζαν το δικό τους δίκαιο. Το ιερατείο ήταν αυτοδιοικούμενη κοινότητα, συνηθιζόταν αυτό στην Ανατολή. Η περιουσία

τους ήταν η γη και τα εργαστήρια. Ανώτατος άρχων ήταν ο αρχιερέας. Πλήρωναν φόρους στο μονάρχη και φιλοξενούσαν τους βασιλικούς υπαλλήλους. Κάποια από αυτά ελέγχονταν από βασιλικό επίτροπο που ονομαζόταν νεωκόρος. Οι πόλεις των ιθαγενών διατήρησαν κάποια αυτονομία σε θέματα θρησκευτικής εξουσίας και λατρείας αλλά διοικούνταν από βασιλικούς υπαλλήλους. Το ίδιο συνέβαινε με τις ‘κατοικίες’ = αποικίες των στρατιωτικών κληρούχων. Κάποιες εξελίχθηκαν σε πόλεις. Στο εσωτερικό τους διαμορφώνονταν τα πολιτεύματα, όταν ο αριθμός των εποίκων ήταν σημαντικός. 

Η σχέση των Σελευκιδών με τις πόλεις της Μ. Ασίας που απέκτησαν μετά το θάνατο του Αλέξανδρου χαρακτηριζόταν από σχετική αυτονομία και την επιβολή φόρου για τα έξοδα της κοινής άμυνας. Οι πόλεις απέδιδαν τιμές στους ηγεμόνες κι εκείνοι έδιναν φοροαπαλλαγές. Η πρωτεύουσα, Αντιόχεια, είχε τα χαρακτηριστικά πόλης. Τα έθνη, αποτελούσαν τμήμα της συμμαχίας. Πρόκειται για λαούς που κατοικούσαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, της Αρμενίας και του ορεινού Ιράν. Είχαν ποικίλη εσωτερική οργάνωση καθώς συχνά ακολουθούσαν την τοπική παράδοση. Στη συμμαχία ανήκαν και οι δυνάστες, ιθαγενείς ηγεμόνες ή αρχιερείς που αναγνώριζαν τους Σελευκίδες ως ηγεμόνες. Αργότερα, δυνάστες ορίστηκαν και από τους Σελευκίδες όπως και αξιωματούχοι που σχημάτισαν δικά τους κρατίδια που αναγνωρίστηκαν. 

Οικονομική πολιτική Η βασιλική γη θεωρούνταν το εσωτερικό της χώρας, η γη που ανήκε στους ναούς κι εκείνη που είχε εκχωρηθεί ως δωρεά. Κάποιες γαίες δωρίζονταν ή πωλούνταν σε πόλεις της συμμαχίας, αλλά όσους περισσότερους αναγνώριζαν οι μονάρχες, τόσο μειωνόταν η βασιλική περιουσία. Η κυριότητα παρέμενε στο μονάρχη και μπορούσε να ανακαλέσει τις δωρεές και να τις φορολογήσει επίσης. Τα έσοδα προέρχονταν από εκμετάλλευση και εκποίηση της περιουσίας του κράτους. Φορολογούμενες μονάδες θεωρούνταν οι κοινότητες, όχι τα άτομα. Στο εσωτερικό της χώρας οι φόροι κατανέμονταν αρχικά στις σατραπείες, κατόπιν στις υποδεέστερες μονάδες και τέλος ανάμεσα στους κατοίκους. Η πληρωμή των φόρων ήταν υποχρέωση κάθε πόλης ξεχωριστά και το ύψος του ήταν σταθερό. Επίσης, κάποια προϊόντα υπόκειντο σε δασμούς, υπήρχαν φόροι ναυσιπλοΐας και ελλιμενισμού στα ποτάμια. 

Ο Σέλευκος Α’ διατήρησε το νομισματικό σύστημα του Αλέξανδρου, όμοιο με το αττικό. Τον 3ο αι. κυκλοφόρησαν αργυρά και χρυσά νομίσματα που έγιναν πολύ της μόδας και έξω από το βασίλειο. Ταυτόχρονα όμως οι Σελευκίδες επέτρεπαν την κυκλοφορία και άλλων νομισμάτων. Όταν όμως χάθηκαν τα κοιτάσματα πολύτιμων μετάλλων, σταμάτησε και η κυκλοφορία των νομισμάτων. Η σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε με την έλευση Ελλήνων και Μακεδόνων που εγκαταστάθηκαν στη Μεσοποταμία και στη Συρία, δημιουργώντας πολλά αστικά κέντρα. Αποκτούσαν προνόμια μόνο με τη συγκατάθεση του βασιλιά. Οι Πέρσες παραγκωνίστηκαν. 

Οι Σελευκίδες σεβάστηκαν τους ντόπιους, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις τους. Βέβαια στη διοίκηση προωθήθηκαν οι Έλληνες ή όσοι είχαν ελληνική παιδεία. Οι ιθαγενείς προωθήθηκαν σε στρατιωτικά αξιώματα, όχι όμως και σε ηγετικά. Υποστήριξαν τους Βαβυλώνιους με επανίδρυση των ναών τους και παραχώρηση γαιών, έτσι ώστε να τους κάνουν σύμμαχους. Υπήρξαν επίσης λαοί όπως οι Βιθυνοί και οι Αρμένιοι που ίδρυσαν δικό τους κράτος. Τα κινήματα αντίδρασης είχαν Έλληνες επικεφαλείς και υποστηρίχθηκαν από Έλληνες αποίκους. Οι προσπάθειες των Σελευκιδών να συγχωνεύσουν όλους τους λαούς πήγαν άπατες κυρίως επειδή δε δημιουργήθηκαν ποτέ οι κατάλληλες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες όπως και οι αντίστοιχοι κρατικοί θεσμοί. 

Το Βασίλειο της Περγάμου Οι Σελευκίδες φαγώθηκαν μεταξύ τους και χάλασαν τον κόσμο. Καθώς ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται, ο Άτταλος Α’, κληρονόμος της Περγάμου εδραιώθηκε στη Μ. Ασία και η Πέργαμος αποσχίστηκε από τους Σελευκίδες. Συμμάχησε και με τη Ρώμη κι έτσι αύξησε την επιρροή του στην περιοχή. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για την Πέργαμο. Η έκτασή της δεν ήταν μεγάλη και τα σύνορα της δεν τα γνωρίζουμε ακριβώς. Για το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό της καθεστώς έχουμε λίγες πληροφορίες που προέρχονται από επιγραφές. Κάποιοι λένε ότι το σύστημά της ήταν αντίστοιχο του Αιγυπτιακού, πάντως είχε χρυσό και άργυρο. Η γαιοκτησία ήταν όπως στους Σελευκίδες. Υπήρχε ο διαχωρισμός της βασιλικής γης από εκείνης που δινόταν ως δωρεά σε αγροτικές κοινότητες, σημαντικός παράγοντας της οικονομικής πολιτικής. Οι δούλοι ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Η Πέργαμος, είχε τη δεύτερη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη μετά αυτήν της Αλεξάνδρειας και πολλά γλυπτά μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. 

Το Βασίλειο της Βακτριανής Η Βακτριανή ήταν ανατολική επαρχία των Σελευκιδών και τη διοικούσε σατράπης. Όταν ο Διόδορος απομακρύνθηκε από τους παρηκμασμένους Σελευκίδες κυκλοφόρησε νομίσματα με τη φάτσα του κι ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Αρχίσαν όμως κι εκεί οι φαγωμάρες μέχρι που το βασίλειο χωρίστηκε στα δυο. Αντίθετα με το σημερινό Αφγανιστάν – άγονο μέρος με στέπες και ερήμους – η Βακτρία υπήρξε εύφορη στην αρχαιότητα. Είχε αναπτυγμένη γεωργία και κτηνοτροφία. Η μεγαλύτερη πηγή πλούτου ήταν το εμπόριο και κυκλοφορούσαν πολλά νομίσματα. Δεν έχουμε ιδιαίτερες πληροφορίες για τη Βακτριανή. 

Η πληθυσμιακή σύνθεση των ελληνιστικών βασιλείων Δε μπορούμε να προσδιορίσουμε τον πληθυσμό τους, έχουμε μόνο κάποιες ενδείξεις. Περισσότερα γνωρίζουμε για τη δημογραφική τους σύνθεση και τις μετακινήσεις του πληθυσμού. Πολλοί Μακεδόνες και Ελλαδίτες αποίκησαν εκεί. Πολλοί απασχολήθηκαν ως μάχιμοι ενώ πολλοί ήταν και οι απόμαχοι που ξέμειναν εκεί. Υπήρχαν έποικοι που ανήκαν στην πνευματική ελίτ και στελέχωναν τη διοίκηση, μισθοφόροι που ο αριθμός τους αυξομειωνόταν, έμποροι και καιροσκόποι. Σύριοι εγκαταστάθηκαν στην Κόρινθο, τη Θεσσαλία και τη Δήλο ενώ στη Ρόδο έζησαν Αλεξανδρινοί, Αντιοχείς και Λαοδίκες. Οι μετοικεσίες δημιούργησαν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που δεν είχαν την ιδιότητα του πολίτη. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, δόθηκαν πολιτικά δικαιώματα σε αρκετούς. Η σύνθεση του πληθυσμού ήταν ανομοιογενής. Οι έποικοι επιθυμούσαν σταδιοδρομία στο δημόσιο και στο στρατό. Υπήρξαν πολλές αλληλεπιδράσεις που οδήγησαν στην πολυμορφία του ελληνιστικού πολιτισμού.

ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ 

Η Μοναρχία 

Ο χαρακτήρας της ελληνιστικής μοναρχίας Τα αίτια επικράτησης της μοναρχίας σχετίζονται με το στρατιωτικό και απολυταρχικό χαρακτήρα της εξουσίας του Μ. Αλεξάνδρου καθώς και με το μέγεθος και την πολυμορφία που

απέκτησε η αυτοκρατορία του. Άλλωστε οι περισσότερες κατακτημένες περιοχές είχαν ήδη παρόμοιο πολίτευμα. Άλλωστε και στην Ελλάδα οι φιλόσοφοι Πλάτωνας και Αριστοτέλης και οι ρήτορες Αντισθένης και Διογένης που επέκριναν τη δημοκρατία προετοίμασαν το έδαφος. Η ελληνιστική μοναρχία βασίστηκε στην ελληνομακεδονική δεχόμενη όμως και επιρροές από την Ανατολή. Οι γενικές αρχές ήταν κοινές σε όλα τα βασίλεια, υπήρξαν όμως τοπικές διαφοροποιήσεις. 

Η μακεδονική μοναρχία είχε τα εξής χαρακτηριστικά: - Ο ηγεμόνας είχε στενές σχέσεις με τους υπηκόους του σε σύγκριση με άλλους μονάρχες. - στη Μακεδονία δεν υπήρχε δυναστεία - στον βασιλικό τίτλο υπήρχε η προσθήκη ‘βασιλεύς των Μακεδόνων’. Κάποιοι ελληνιστικοί ηγεμόνες προσδιορίζονταν τοπικά όπως π.χ. οι Πτολεμαίοι ως ‘βασιλείς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου’. 

Στην ελληνιστική περίοδο, η κατάκτηση εδαφών μέσω πολέμων και η επέκταση σε νέες περιοχές θεωρούνταν απόδειξη της αξίας του ηγεμόνα. Σε όλα τα ελληνιστικά βασίλεια η διαδοχή ήταν κληρονομική. Ο πρωτότοκος συγκυβερνούσε με το μονάρχη έτσι ώστε να είναι έτοιμος να αναλάβει όταν ερχόταν η στιγμή. Η διαδοχή στους Πτολεμαίους εξασφαλιζόταν από το γάμο μεταξύ αδερφού και αδερφής. Η αίγλη του τίτλου εκφραζόταν με συγκεκριμένο ενδυματολογικό κώδικα και τα απαιτούμενα σύμβολα της εξουσίας. Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες υιοθέτησαν τη μακεδονική στρατιωτική στολή και τα σύμβολά τους ήταν το διάδημα με την άσπρη και μωβ κορδέλα, το στέμμα, το σκήπτρο και το δαχτυλίδι με το σφραγιδόλιθο. 

Η λειτουργία του μοναρχικού συστήματος Οι πληροφορίες μας προέρχονται από τους πάπυρους της Αιγύπτου. Η μοναρχία ήταν έντονα γραφειοκρατική, με πολυπρόσωπη κεντρική εξουσία και οργανωμένο δίκτυο περιφερειακών υπαλλήλων. Επικεφαλής ήταν ο μονάρχης που πλαισιωνόταν από μια σειρά αξιωματούχων, απαραίτητων βέβαια αν και η κύρια εξουσία ήταν του μονάρχη, της ‘πηγής’ του νόμου. Τα βασιλικά διατάγματα δημοσιοποιούνταν σε όλο το βασίλειο όπως και στις πόλεις που βρίσκονταν υπό την εξουσία του. 

Οι τίτλοι των αξιωματούχων: -ο επί των πραγμάτων : ο σημερινός πρωθυπουργός -ο υπομνηματογράφος: μεταβίβαζε τις βασιλικές διαταγές στον -επιστολογράφο : υπεύθυνο της βασιλικής αλληλογραφίας -αρχιδικαστής: ο επόπτης των δικαστικών υπαλλήλων -αυλικοί: μαζί με τους δούλους και τους ευνούχους εξασφάλιζαν την ομαλή λειτουργία του παλατιού όπου και ζούσαν. -Σωματοφύλακες : φρόντιζαν την ασφάλεια του μονάρχη -Προσωπικός γιατρός : καταλαβαίνετε τα καθήκοντά του φαντάζομαι. Οι φίλοι του ήταν μορφωμένοι και κυρίως Μακεδόνες ή Έλληνες, μαζί με αριστοκράτες άλλων πληθυσμών. Από αυτούς ο μονάρχης επέλεγε αξιωματούχους και τους επιβράβευε συνήθως με γη. Επίσης έφεραν τιμητικούς τίτλους όπως φίλοι, πρώτοι των φίλων και τέτοια. 

Η πρωτεύουσα του βασιλείου Εκεί κατοικούσε ο μονάρχης και διατηρούσε την αυλή του. Η πόλη αυτή βρισκόταν σε προνομιακή θέση καθώς εκεί έπεφτε όλο το χρήμα και γινόντουσαν μεγαλόπρεπα έργα. Η εξέλιξη των πρωτευουσών ως κέντρα πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας συντελούσε στην καλλιέργεια της εικόνας του μονάρχη ως προστάτη των γραμμάτων και των τεχνών. 

Οι Σχέσεις του μονάρχη με τις ελληνικές πόλεις Η σχέση αυτή ήταν συνήθως προσεταιρισμού και επιβολής ισχύος, ανάλογα με τη θέση, τη δύναμη και το πολίτευμα της πόλης. Ο προσεταιρισμός επιτυγχανόταν με διάφορες ευεργεσίες. Προσφορά πρώτων υλών, δημόσια έργα, οικονομική ενίσχυση. Όλα αυτά είχαν πολιτική σκοπιμότητα καθώς τίποτα δε γινόταν αν δεν υπήρχε κάποιο συμφέρον. Ήταν επίσης ένα μέτρο που αντιστάθμισε την εγκατάσταση βασιλικού επιστάτη και την επιβολή φορολογίας. 

Η Πόλη Η πόλη – κράτος επιβίωσε και στην ελληνιστική εποχή αλλά με διαφορετική μορφή. Έχουμε τις εξής κατηγορίες: - Αυτόνομες πόλεις: διατηρούσαν σε γενικές γραμμές την παραδοσιακή τους δομή (Ρόδος) - Πόλεις που είχαν ενταχθεί σε συμπολιτεία: έχαναν σε ένα βαθμό την αυτονομία τους αλλά ήταν ισότιμα μέλη της συμπολιτείας. (Αμβρακία). - Παλαιές ελληνικές πόλεις, εξαρτημένες από τους ελληνιστικούς ηγεμόνες: διατήρησαν τη δομή και τις λειτουργίες τους αλλά διοικούνταν από συγκεκριμένα τοπικά όργανα, επιστάτες και φρουρά του μονάρχη. (Κυρήνη). Πολλές έγιναν σημαντικά οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα. - Νέες πόλεις που ίδρυσαν ο Μ. Αλέξανδρος ή οι ελληνιστικοί ηγεμόνες. Ο αυστηρός έλεγχος και η έλλειψη παράδοσης θεσμών τις έκαναν απλές αυτοδιοικούμενες ενότητες. (Αντιόχεια). 

Η Συμπολιτεία Συμπολιτεία = ο συνασπισμός πολλών πόλεων σε μια ισχυρή ομοσπονδία. Η αυτονομία των μελών μειώνεται για να ενισχυθεί το σύνολο. Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε στη νότια Ελλάδα και κυρίως εκεί που υπήρχε πρότερη παράδοση, όπως στην Αχαΐα. Ο λόγος ίδρυσης συμπολιτειών ήταν η αδυναμία των πόλεων να αντιμετωπίσουν κατά μόνας τον επεκτατισμό του Άλεξ και των διαδόχων του. Ισχυρότερες ήταν η Αιτωλική και η Αχαϊκή. Στη συμπολιτεία συμμετείχαν και γειτονικές και μη γειτονικές πόλεις. Οι μη γειτονικές υπέγραφαν συνθήκη ισοπολιτείας. 

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ 

Ο Πρωτογενής Τομέας Η μετακίνηση των πληθυσμών στα ελληνιστικά βασίλεια συνέβαλε στη διάδοση ζώων και φυτών και στην ενίσχυση του πειραματισμού στις καλλιέργειες. Οι Πτολεμαίοι εισήγαγαν ελληνικά σιτηρά στην Αίγυπτο π.χ. Τα βασικά γεωργικά προϊόντα της Μεσογείου πάντως, παρέμειναν τα σιτηρά, η ελιά και το αμπέλι. Η γεωργία δεν παρουσίασε ιδιαίτερες καινοτομίες. Χρησιμοποιούνταν το άροτρο με σιδερένιο υνί και αναπτύχθηκαν νέες τεχνικές αποχέτευσης και ύδρευσης. Η κτηνοτροφία ανανεώθηκε και αναπτύχθηκε. Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες κατείχαν μεγάλα κοπάδια ζώων που δημιούργησαν από διασταυρώσεις ειδών από άλλες χώρες. Τα μέταλλα είχαν μεγάλη ζήτηση. Χρησιμοποιήθηκαν για την έκδοση νομισμάτων και για την κατασκευή ειδών πολυτελείας. 

Ο Δευτερογενής τομέας Αναπτύχθηκαν ποσοτικά, αλλά όχι και τόσο ποιοτικά. Μειώθηκε η οικοτεχνία, προωθήθηκε η βιοτεχνία κι εμφανίστηκαν νέες τεχνικές ειδικότητες. Οι συνεχείς πόλεμοι κι ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών δημιούργησαν την ανάγκη βελτίωσης των πολεμικών μηχανών. Η οικοδομική ανάπτυξη συντέλεσε στην εξέλιξη των μηχανημάτων ανύψωσης και σύνθλιψης, καθώς και στη βελτίωση της στατικής. 

Η ναυπηγική αναπτύχθηκε επίσης. Από τις τριήρεις περάσαμε στις τετρήρεις, πεντήρεις και φορτηγά πλοία. Οι Συρακούσιοι έφτιαξαν και εικοσήρη. Η πολεοδομία εξελίχθηκε ραγδαία. Πόλεις αναπτύχθηκαν και αναδιοργανώθηκαν ενώ ιδρύθηκαν νέες. Τα ανάκτορα, οι οχυρώσεις, τα δημόσια κτίρια, τα λιμάνια, απαιτούσαν πολλούς τεχνίτες και δούλους. (Μίλητος, Έφεσος). 

Ο Τριτογενής τομέας Το εμπόριο άνθησε πάρα πολύ καθώς ασχολήθηκε με αυτό μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Δεν ξέρουμε πολλά όμως. 

Οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων. Η μείωση των νομισμάτων και η χρήση τους, απλοποίησαν και έδωσαν ώθηση στις εμπορικές συναλλαγές. Για τη διευκόλυνση του εμπορίου ανάμεσα σε κράτη και βασίλεια κατοχυρώθηκε η χρήση μιας ενιαίας μετρικής μονάδας βάρους για την κοπή των κυριότερων νομισμάτων εκτός του Πτολεμαϊκού. Η μετακίνηση των πληθυσμού βοήθησε επίσης. Οι διάδοχοι και επίγονοι του Αλέξανδρου δελέασαν οικονομικά Μακεδόνες και Έλληνες για να μετοικίσουν στα νέα βασίλεια. Η άφιξή τους έδωσε ώθηση στο εμπόριο με τον ελλαδικό χώρο καθώς υπήρχε ζήτηση συγκεκριμένων προϊόντων. Οι ίδιοι έμποροι έστελναν στην Ελλάδα προϊόντα από την Ινδία, την Αραβία κι άλλα εξωτικά μέρη. 

Άλλος λόγος ανάπτυξης ήταν η ανάπτυξη των συγκοινωνιών, η βελτίωση των λιμανιών, τα προστατευτικά μέτρα κατά της πειρατείας και της ληστείας. Τα προϊόντα που διακινούνταν ήταν πρώτες ύλες, είδη διατροφής και βιοτεχνικά αγαθά. Σταδιακά η Αίγυπτος επιβλήθηκε ως σιτοπαραγωγική χώρα. Το Αιγαίο προμήθευε λάδι και κρασί. Γενικά υπήρχε κίνηση. Ελάχιστα ήταν τα προϊόντα που είχαν ζήτηση εκτός χώρας παραγωγής τους, όπως οι αιγυπτιακοί πάπυροι, οι συριακές περγαμηνές, τα πορφυρά υφάσματα της Φοινίκης και οι λεπτοί μάλλινοι χιτώνες του Τάραντα. Οι Εμπορικές συναλλαγές μεταξύ ελληνιστικού και υπόλοιπου κόσμου. Το εμπόριο αναπτύχθηκε και με τον υπόλοιπο κόσμο. Ανατολική Αφρική, Ινδία, Σκυθία, Κεντρική Ευρώπη, Κίνα, Μογγολία, Αφρική.. Να ρέει το χρήμα.. Καρυκεύματα, έβενος, πολύτιμοι λίθοι, μεταξωτά, ελέφαντες… Δεν ξέρουμε όμως με τί ανταλλάσσονταν όλα αυτά. Μεγάλα κέντρα εμπορίου: Αλεξάνδρεια, Λαοδικεία, Αντιόχεια, Δήλος, Μίλητος, Ρόδος, Βυζάντιο και άλλες. 

ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ 

Αισθητική και Τέχνη Παγκοσμιότητα = το βασικό χαρακτηριστικό της ελληνιστικής τέχνης. Η ανάπτυξη μιας κοινής έκφρασης με βάση το ελληνικό στοιχείο που επεκτάθηκε και εδραιώθηκε μέχρι του διαόλου τη μάνα. Σε αυτό συνέβαλλε και η κοσμοπολίτικη συνείδηση του ατόμου. Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές επέδρασαν καθοριστικά στην τέχνη. Η άνθηση των επιστημών και της φιλοσοφίας συντέλεσαν στη νέα θεώρηση του κόσμου. Ο θεσμός της βασιλείας είχε τεράστια σημασία για τη διαμόρφωση της τέχνης. Ο συνδυασμός ελληνικής και ντόπιας τεχνοτροπίας έδωσε νέες κατευθύνσεις. Τα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής τέχνης συνοψίζονται σε : -προσπάθεια απεικόνισης του πραγματικού κόσμου -προσπάθεια απεικόνισης του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου -τάση ρεαλισμού και άκρατη εκδήλωση συναισθημάτων 

Πολεοδομία Οι αρχές του Ιππόδαμου (κλασική περίοδος) συνέχισαν να εφαρμόζονται στην ανοικοδόμηση των πόλεων που ιδρύθηκαν. Αυτές της νότιας Ελλάδας, συνέχισαν να χτίζονται με τις προηγούμενες αντιλήψεις. Σύμφωνα λοιπόν με τον Ιππόδαμο, οι πόλεις χωρίζονταν σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα με παράλληλους και κάθετους δρόμους. Οι διαστάσεις των τετραγώνων ήταν προκαθορισμένες. Καθένα από αυτά είχε πλάτος που καλύπτονταν από δυο σπίτια με έναν κοινό τοίχο στην εσωτερική τους πλευρά και μήκος οκτώ σπίτια. 

Αρχιτεκτονική Έχουμε τάση για μνημειακά οικοδομήματα (κληρονομιά του 4ου αι. π.Χ.), υποχώρηση της λειτουργικότητας μπροστά στη διακόσμηση και νέα αντίληψη για τη σχέση κτιρίων – περιβάλλοντος. Εκτεταμένη είναι η χρήση του ιωνικού ρυθμού. Ο Ερμογένης, μέγας αρχιτέκτονας της εποχής κωδικοποίησε τις γενικές τάσεις, δηλαδή τη δημιουργία άνετων εσωτερικών χώρων, την αύξηση της απόσταση μεταξύ δυο κιόνων, τη δημιουργία έντονης αντίθεσης μεταξύ φωτός και σκιάς. Ο κορινθιακός ρυθμός άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 3ο αι. γιατί ο έντονα διακοσμητικός του χαρακτήρας κάλυπτε τις ανάγκες. Θόλοι : κυκλικά οικοδομήματα που γνώρισαν ανάπτυξη και εξέλιξη. Θέατρα: η δράση των ηθοποιών μεταφέρεται στο λογείο (εξέδρα πάνω από το προσκήνιο) περιορίζεται ο χώρος της ορχήστρας και η σκηνή αποκτά μνημειακές διαστάσεις και περίτεχνη πρόσοψη. Οικία: διατήρησε την κλασική οργάνωση (δωμάτια γύρω από εσωτερική αυλή) επεκτάθηκε όμως η στοά και δημιουργήθηκε ο τύπος της οικίας με περιστύλιο που επικράτησε και στα ρωμαϊκά χρόνια. 

Γλυπτική Το ενδιαφέρον στράφηκε στην απεικόνιση ανθρώπινων τύπων και στιγμιότυπων από την καθημερινή ζωή. Επίσης, στην απόδοση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους (συναισθηματικών, ηλικιακών, φυλετικών, επαγγελματικών). Για πρώτη φορά δίνεται έμφαση στη δυστυχία. Οι καλλιτέχνες προσπαθούν να αποδώσουν με ρεαλισμό λεπτομέρειες ανατομικές και άλλες, όπως ασθενειών. Το ενδιαφέρον γίνεται κατανοητό μόνο μέσα στο πλαίσιο της ανάπτυξης της ιατρικής. Εκτός από τις καθημερινές σκηνές, προβάλλονται διονυσιακά θέματα, θέματα που σχετίζονται με την Αφροδίτη και τον Έρωτα. Πορτρέτο: γνώρισε μεγάλη άνθηση. Οι καλλιτέχνες σκοτώνονταν να αποδώσουν τα ατομικά χαρακτηριστικά. Στην Ανατολή ευδοκίμησε το εξιδανικευμένο πορτρέτο. Νατουραλισμός: αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με το ρεαλισμό. Πέργαμος: σημαντικό κέντρο γλυπτικής καθώς πολλοί γλύπτες μαζεύτηκαν στην αυλή των Ατταλιδών, οι οποίοι έκαναν και συλλογή έργων τέχνης ως μορφή δυναστικής προπαγάνδας. Κλασικιστικό ρεύμα: από το τέλος του 2ου αι μέχρι και τη ρωμαϊκή κατάκτηση εμφανίστηκε λόγω της αγάπης των Ρωμαίων για την ελληνική γλυπτική. Ο κλασικισμός εκφράστηκε σε τρεις μορφές: -πρωτότυπα έργα κλασικών κανόνων. Κύριος εκπρόσωπος ο Πραξιτέλης -ελεύθερες μεταπλάσεις γνωστών έργων με σύγχρονα στοιχεία -πιστά αντίγραφα κλασικών έργων. 

Ζωγραφική Είναι δύσκολο να τη μελετήσουμε καθώς δε διασώθηκε τίποτα. Υπάρχουν αντανακλάσεις της σε

αγγεία, γραπτές επιτύμβιες στήλες, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Οι γνώμες των μελετητών διχάζονται. Από αρχαίους συγγραφείς ξέρουμε ότι γύρω στο 300 π.Χ. φιλοτεχνήθηκε σειρά έργων με μυθολογικές σκηνές. Στα ελληνιστικά χρόνια διαδόθηκε η ζωγραφική πάνω σε πίνακες με τη μέθοδο της εγκαυστικής. Οι πίνακες διέθεταν πολυχρωμία και προσπαθούσαν να αποδώσουν την τρίτη διάσταση σύμφωνα με τις αρχές της προοπτικής. Δόθηκε έμφαση και στην υποδήλωση του περιβάλλοντος χώρου, με αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες ή στοιχεία της φύσης. Η θεματολογία αφορούσε μυθολογικά περιστατικά, ιστορικά, στιγμές που εξήραν τους ηγεμόνες, καθημερινά θέματα, βουκολικά τοπία και νεκρές φύσεις. Οι καλλιτέχνες ενδιαφερόντουσαν επίσης για το παράδοξο, το εξωτικό και την ακρίβεια στις ανατομικές λεπτομέρειες. 

Μικροτεχνία Τα αντικείμενα μικροτεχνίας είχαν μεγάλο σουξέ και αντανακλούσαν τη χλιδή των ηγεμόνων. Χρηστικά αντικείμενα, είδη οικοσκευής, κοσμήματα και άλλα είναι κάποιες από τις κατηγορίες, όπως επίσης και τα μικροαντικείμενα για θρησκευτικούς σκοπούς. Τορευτική: περιλαμβάνει χρυσά, χάλκινα και αργυρά έργα.. Τα αντικείμενα πολυτελείας απολάμβαναν και οι πλούσιοι, όχι μόνον οι ηγεμόνες. Η εκμετάλλευση των μεταλλείων χρυσού της Θράκης και της Χαλκιδικής έδωσε ώθηση στην άνθηση στην τορευτική. Τα πλούσια ευρήματα επιβεβαίωσαν τις μαρτυρίες. Η θεματολογία αφορούσε το Διόνυσο, την Αφροδίτη, φυτικά μοτίβα και γιρλάντες. Σφραγιδογλυφία: η εγχάραξη πολύτιμων λίθων με διάφορα μοτίβα για να χρησιμοποιηθούν ως σφραγίδες. Οι λίθοι αυτοί στόλιζαν συνήθως δαχτυλίδια. Σημαντικό κέντρο ήταν η Αλεξάνδρεια. Κοροπλαστική: η κατασκευή πήλινων ειδωλίων με ποικίλη θεματολογία και είχε μεγάλη ανάπτυξη. Ο πολύμορφος χαρακτήρας της μικροτεχνίας ήταν ουσιαστικά ίδιος με αυτόν της μνημειακής τέχνης, καθώς τα θέματα, οι σκοποί και η καλλιτεχνική γλώσσα ήταν κοινά. 

Γράμματα 

Φιλοσοφικά ρεύματα Επίκουρος, Ζήνων οι βασικότεροι που η διδασκαλία τους ανταποκρίνονταν στο κλίμα της εποχής. Η κατάλυση της πόλης – κράτους και ο περιορισμός της θρησκείας έφεραν τα πάνω κάτω στον άνθρωπο που ως πολίτης του κόσμου πια, στράφηκε στη φιλοσοφία. Πλατωνική Ακαδημία : συνέχισε τη διδασκαλία του Πλάτωνα και στράφηκε σε ηθικά ζητήματα. Από τα μέσα του 3ου αι. με τον Αρκεσίλαο, η Ακαδημία ενστερνίστηκε τις θεωρίες του σκεπτικού Πύρρωνα που θεωρούσε ότι η πηγή της ευτυχίας είναι η γαλήνη, την οποία ο άνθρωπος κατακτά όταν αρνείται να κάνει αρνητικές κρίσεις. Επίκουρος: Ίδρυσε τον ‘Κήπο’ στην Αθήνα. Η σχολή του ήταν μια ‘κοινότητα’ ανοιχτή σε όλους, δούλους και γυναίκες. Βασικό δόγμα του ήταν η ηδονή, όχι εκείνη που προέρχεται από την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, αλλά εκείνη που πηγάζει από την αταραξία και τη γαλήνη της ψυχής. Η κατάκτηση αυτού του ιδεώδους έρχεται όταν ο άνθρωπος απέχει από έντονες συγκινησιακές καταστάσεις και με γνώμονα το ‘Λάθος βιώσας’, δηλαδή να ζει χωρίς να τον γνωρίζει κανείς. Ο άνθρωπος πρέπει να απέχει από τις πολιτικές δραστηριότητες και να επιδιώκει τη φιλία ως μέσο για την εξασφάλιση της γαλήνης. Όσον αφορά στο θάνατο, οι Επικούριοι πίστευαν πως όταν ο άνθρωπος πεθάνει, βρίσκεται εκεί που βρισκόταν και πριν γεννηθεί, δηλαδή στο τίποτα. 

Ζήνων: θεμελίωσε το Στωικισμό. Η σχολή του στεγαζόταν στην Ποικίλη Στοά της Αθήνας από

όπου και πήρε το όνομά της. Είχε ρεύμα μέχρι και τους 2 πρώτους αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι στωικοί στηρίχθηκαν στη θεωρία του Ηράκλειτου σχετικά με την ταυτοσημία της τύχης και της ανάγκης. Το σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι το να ζει σύμφωνα με τη θέληση του θεού ή της φύσης. Δέχονταν τέσσερις βασικές αρετές, την ανδρεία, τη σωφροσύνη, τη φρόνηση και τη δικαιοσύνη. Οι ρίζες της στωικής ηθικής βρίσκονται στο ‘γνώθι σαυτόν’ του Σωκράτη. Συμφωνούσαν με τον Αντισθένη ότι δεν υπάρχει τίποτα νοητό αλλά μόνο αισθητό. Ακολούθησαν τη θεωρία του Αριστοτέλη που υποστήριζε πως τίποτε δε μετατρέπεται σε νοητική παράσταση αν δε γίνει πρώτα αντιληπτό με τις αισθήσεις. Για τους στωικούς, το ασφαλέστερο κριτήριο αληθείας ήταν η ‘καταληπτική φαντασία’, όπου οι ερεθισμοί λαμβάνονται από τα αισθητήρια όργανα και μεταδίδονται στην ψυχή. 

Κυνικοί: η διδασκαλία τους στρεφόταν γύρω από την προσαρμογή του ανθρώπου στις καταστάσεις της ζωής. Αντιμετώπιζαν με σατιρικό και συχνά περιφρονητικό τρόπο τον πολιτισμό, τη θρησκεία, την επιστήμη και την ίδια τη ζωή. Ο κυνισμός συνδεόταν με την άρνηση όλων των αγαθών του πολιτισμού και αξίωνε την επιστροφή του ανθρώπου στην πρωτόγονη κατάσταση. 

Λογοτεχνική έκφραση: Ποίηση 

Οι ελληνιστικές δημιουργίες αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντα του ατόμου και όχι του συνόλου. Αποδέκτες του ήταν η ανώτερη τάξη, που είχε και τους μορφωμένους. Ποίηση: γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Στόχος της ήταν η καλλιτεχνική απόλαυση κι όχι η νουθεσία (όπως η τραγωδία π.χ.). Η θεματολογία στράφηκε προς τους τοπικούς θρύλους, είχε ανθρωπιστικό χαρακτήρα και επικεντρωνόταν στην ενασχόληση με τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων. Ελεγεία: κύριος εκπρόσωπός της ο Καλλίμαχος από την Κυρήνη. Η ελεγεία εμπνεόταν από τοπικούς μύθους που ερμήνευαν παράδοξα κοινωνικά, φυσικά ή θρησκευτικά φαινόμενα. Μυθολογικό έπος: προσπάθησαν να το αναβιώσουν οι Αλεξανδρινοί, κυρίως ο Απολλώνιος ο Ρόδιος. Το έργο του ‘Αργοναυτικά’ με επίκεντρο τον έρωτα Μήδειας και Ιάσονα είχε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους. 

Επύλλιο: σύντομο ρεαλιστικό επικό ποίημα που αναφερόταν σε άγνωστο επεισόδιο της ζωής των μυθικών ηρώων. Γνωστότερος εκπρόσωπος ο Ευφορίων από τη Χαλκίδα. Μίμος: σύντομη, ρεαλιστική παρουσίαση σκηνών της καθημερινής ζωής. Ο Θεόκριτος έγραψε πολλούς, που αργότερα ονομάστηκαν ειδύλλια (μικρά περιγραφικά ποιήματα με δραματική πλοκή και αγροτική θεματολογία). Νέα αττική κωμωδία: ρεαλιστική έκφραση του καθημερινού βίου. Ο Μένανδρος ήταν πολύ δυνατός στο είδος αν και σώζεται μόνο ένα έργο του, ο Δύσκολος, ολόκληρο. 

Επιστήμη και Τεχνολογία 

Υπήρξε μεγάλη πρόοδος των θεωρητικών επιστημών και πολλά επιτεύγματα στην εφαρμοσμένη επιστήμη. Οι λόγοι για αυτό ήταν τα ποικίλα ερεθίσματα, η αλληνλεπίδραση των διαφορετικών πολιτισμών και η ανταλλαγή ιδεών. Φυσικά, και οι οικονομικές εισφορές των βασιλέων, οι μεγάλες βιβλιοθήκες και τα ερευνητικά κέντρα. 

Ιατρική και βιολογία: εξελίχθηκαν ραγδαία κυρίως στην Αλεξάνδρεια. Εμφανίστηκαν τα πρώτα ιατρικά συγγράμματα καθώς οι Πτολεμαίοι ήταν οι πρώτοι που επέτρεψαν τομές σε πτώματα. Συχνά οι εγκληματίες παραδίδονταν στους επιστήμονες ως πειραματόζωα. Ο Ηρόφιλος

μελέτησε διάφορα ανθρώπινα όργανα, ο Ερασίστρατος ασχολήθηκε με το αγγειακό σύστημα και την πέψη. Αναπτύχθηκαν επίσης η ιατρική και η φαρμακολογία. 

Αστρονομία – μετεωρολογία; Υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για να προσδιοριστεί η θέση της Γης στο σύμπαν και η σχέση της με άλλα σώματα. Ο Αρίσταρχος μίλησε πρώτος για ηλιοκεντρικό σύστημα ( ο ήλιος παραμένει ακίνητος κι η γη κινείται γύρω του). ο Απολλώνιος έθεσε τις βάσεις της τριγωνομετρίας, ο Ίππαρχος κατασκεύασε τη διόπτρα που συνέβαλλε στον προσδιορισμό της θέσης των πλανητών. Ο Ερατοσθένης προσπάθησε ανεπιτυχώς να υπολογίσει την περίμετρο της γης με σωστή όμως μέθοδο. Ο Ευκλείδης διατύπωσε τις βασικές αρχές της γεωμετρίας. Ο Αρχιμήδης προβληματίστηκε για τον τετραγωνισμό του κύκλου, ασχολήθηκε με πολλές επιστήμες κι ήταν πολύ καλός εφευρέτης. 

Τεχνολογικά Επιτεύγματα Εκτός από τις πολεμικές μηχανές δεν έχουμε τίποτα ιδιαίτερα αξιόλογο. Ο Κτησίβιος έφτιαξε αρκετές μηχανικές εφευρέσεις. Έργα μας άφησαν επίσης ο Βιτρούβιος, ο Φίλων και ο Ήρωνας. 

Θρησκεία και Λατρείες 

Δυναστικές Θεότητες και λατρεία του Ηγεμόνα Στα νέα βασίλεια καθιερώθηκε μια ολύμπια θεότητα ως προστάτιδα της εκάστοτε δυναστείας, ως νομιμοποίηση αυτής της εξουσίας. Η οικειοποίηση θεοτήτων έφερε και τη λατρεία του ηγεμόνα, αρχικά του νεκρού και μετά του ζωντανού. Π.χ. ο Πτολεμαίος Α’ καθιέρωσε τη λατρεία του Αλέξανδρου ενώ από τον Πτολεμαίο Β’ και μετά καθιερώθηκε η λατρεία των ζωντανών. Οι Σελευκίδες άργησαν να υποκύψουν σε αυτή τη μόδα που παρουσιάστηκε αρχικά ως πρωτοβουλία των ελληνικών πόλεων. Ο Αντίοχος ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε τη λατρεία του εαυτού του. Η λατρεία του ηγεμόνα είχε πολιτικές αιτίες. Ενισχυόταν η βασιλική εξουσία και το κύρος της δυναστείας. Η απόδοση τιμών των πόλεων ενίσχυε τις καλές τους σχέσεις με τον ηγεμόνα. Τέλος, υπήρχε γενικά ένας σκεπτικισμός όσον αφορούσε τη θρησκεία, οπότε η λατρεία του ηγεμόνα δεν θεωρούνταν κάτι σοβαρό. 

Θρησκευτικές αναζητήσεις Οι νέες κοινωνικές συνθήκες άλλαξαν και τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις μυστηριακές θρησκείες που πρόσφεραν αισιοδοξία για τη μετά θάνατον ζωή όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια και τα Καβείρεια στη Σαμοθράκη. Παρατηρείται επίσης μια διείσδυση των λατρειών της Αιγύπτου και της Ανατολής στον ελληνικό κόσμο. Ο Σέραπις εμφανίζεται στο αιγυπτιακό πάνθεον κι άρχισε να λατρεύεται και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Η Ίσιδα διαδόθηκε ακόμη περισσότερο. Κυβέλη, Άττις, Αστάρτη και άλλοι θεοί άρχισαν να λατρεύονται επίσης. Ο Διόνυσος και τα μυστήριά του εισχώρησαν στα ελληνιστικά βασίλεια με άνεση. 

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 

Η Διείσδυση της Ρώμης στην Ανατολή 

Η παρουσία των Ρωμαίων δυνάμωσε όταν άρχισαν να παρακμάζουν τα βασίλεια λόγω ανίκανων ηγεμόνων. Σύντομα τα βασίλεια υποτάχθηκαν στη Ρώμη. Οι σχέσεις μεταξύ τους ήταν παλαιότερες, από τον 6ο αι. π.Χ. μέσω εμπορίου και εμπλοκής των Ρωμαίων σε διάφορους πολέμους. Οι Ρωμαίοι είχαν ιδιαίτερες σχέσεις με τους Πτολεμαίους. 

Βοηθώντας την καταστολή της πειρατείας, οι Ρωμαίοι ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις με τις πόλεις που μαστίζονταν από αυτούς και οι οποίες τους παραχώρησαν στρατιωτικά δικαιώματα. 

Τα τέσσερα στάδια της παρουσίας των Ρωμαίων είναι: 1.στους δυο πολέμους κατά του Φιλίππου Ε’ της Μακεδονίας 2.στον πόλεμο μεταξύ Αιτωλών και Αντίοχου Γ’ της Συρίας 3.στον πόλεμο κατά του Περσέα της Μακεδονίας (φιλήσυχοι άνθρωποι οι Ρωμαίοι..) Α’ Μακεδονικός πόλεμος: ο Φίλιππος Ε’ συμμάχησε με τον Αννίβα στον πόλεμο του τελευταίου ενάντια στους Ρωμαίους. Από το 220 η Αιτωλική Συμπολιτεία βρισκόταν σε πόλεμο με την Αχαϊκή με την υποστήριξη του Φιλίππου Ε’. Οι Ρωμαίοι συντάχθηκαν με τους Αιτωλούς. Η λήξη του Α’ Μακεδονικού πολέμου ήρθε το 205 αλλά το 200 οι Ρωμαίοι επιτέθηκαν πάλι στη Μακεδονία. Για να μην πολυλογούμε, μια σειρά πολέμων έδωσε στους Ρωμαίους τη δυνατότητα να κατσικωθούν στα ελληνικά και μικρασιατικά πράγματα, ενώ ανέλαβαν και το ρόλο του διαιτητηή. Το 168 π.Χ. ο Περσέας, διάδοχος του Φίλιππου Ε ηττήθηκε στη μάχη της Πύδνας κι εκθρονίστηκε. Η ελληνική κυριαρχία στην Ανατολή έπαψε και η Μακεδονία χωρίστηκε στα τέσσερα για να γίνει το 149 ρωμαϊκή επαρχία. Η Κόρινθος που προσπάθησε να αντιδράσει καταστράφηκε τελείως το 146. Από τότε η Ρώμη κυριαρχεί στην Ελλάδα. 

Η ανάπτυξη φιλορωμαϊκών παρατάξεων στις πόλεις ήταν βασικός παράγοντας της επικράτησής της. Η δύναμή της ήταν αναμφισβήτητη κι όλοι θέλουν να είναι με το μέρος των ισχυρών. Οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι τους είχαν φέρει απίστευτα πλούτη από λάφυρα και πολεμικές αποζημιώσεις, ενώ μετά το 167 επιβλήθηκαν φόροι κι αργότερα εμφανίστηκε και ο φόρος υποτέλειας. Οι Ρωμαίοι δεν έμειναν αλώβητοι. Τα ελληνικά γράμματα και οι τέχνες πρόσφεραν πρότυπα και κίνητρα ανάπτυξης. Οι μορφωμένοι Ρωμαίοι γνώριζαν απαραιτήτως ελληνικά ενώ υπήρξαν και θρησκευτικές επιδράσεις, όπως η θεοποίηση του αυτοκράτορα. Κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρχία, η Μεσόγειος έγινε ένα πολυπολιτισμικό χωνευτήρι. 

Η διοικητική οργάνωση των ρωμαϊκών επαρχιών του ελληνικού χώρου Η νίκη του Οκταβιανού επί του Μάρκου Αντώνιου στη ναυμαχία του Άκτιου (2 Σεπτεμβρίου 31 π.Χ.) ανοίγει νέα εποχή. Οι ελληνικές πόλεις υιοθετούν νέο σύστημα χρονολόγησης με αφετηρία την ημερομηνία της νίκης στο Άκτιο. Ξεκινά μια μακρά περίοδος ειρήνης και σταθερότητας που ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτιστική άνθηση. Οι Ρωμαίοι αρχικά δεν είχαν παρέμβει ιδιαίτερα στο εσωτερικό των πόλεων. Τώρα όμως επιβάλλεται μια αναδιοργάνωση που εντάσσει τις ρωμαϊκές κτήσεις σε ενιαίο διοικητικό σύστημα. Ασκείται πλέον κεντρικός έλεγχος και οι πόλεις γίνονται τμήματα μιας αυτοκρατορίας. 

Το 27 π.Χ. οι επαρχίες διανέμονται μεταξύ του αυτοκράτορα και της Συγκλήτου. Η Ελλάδα χωρίζεται σε δυο συγκλητικές επαρχίες, τη Μακεδονία και την Αχαΐα. Επαρχία της Μακεδονίας: ιδρύθηκε το 148 π.Χ. περιλαμβάνοντας τις τέσσερις μερίδες του πρώην Μακεδονικού βασιλείου, καθώς και όλες τις ρωμαϊκές κτήσεις της Βαλκανικής. Αυτό άλλαξε καθώς η Επαρχία της Αχαΐας: παίρνει τον ελλαδικό χώρο νότια της Μακεδονίας, το μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου, τα Ιόνια νησιά και τις Κυκλάδες. Τα όρια των επαρχιών μεταβάλλονταν ανάλογα με τα κέφια της κεντρικής εξουσίας, οπότε δεν έχουμε και πολλές σχετικές πληροφορίες. Αργότερα ιδρύθηκε η επαρχία της Θράκης, της Ηπείρου κ.α. 

15 – 44 μ.Χ.: η Μακεδονία και η Αχαΐα συνενώθηκαν με την επαρχία της Μυσίας. Η ένταξη στις αυτοκρατορικές επαρχίες σήμαινε ελαφρύτερες υποχρεώσεις οπότε καταλαβαίνουμε πως η διοίκηση των ανθύπατων μπορούσε να γίνει ιδιαίτερα επαχθής. Όσο κι αν παρέμβαινε συχνά ο αυτοκράτορας τα λαμόγια πάντα βρίσκουν ευκαιρίες για λαμογιά. 67 μ.Χ.: ο Νέρωνας διακηρύττει την ελευθερία των Ελλήνων, επί της ουσίας, της επαρχίας της Αχαΐας. Φυσικά δε μιλάμε για ελευθερία αλλά για κάποια προνόμια, με κύριο την απαλλαγή από τη φορολογία. Ως έκφραση ευγνωμοσύνης, η Πελοπόννησος ονομάζεται ‘Νέρωνος Νήσος’. (μπλιάχ!) Επρόκειτο όμως για αναλαμπή. Ο Βεσπασιανός παίρνει πίσω τα προνόμια και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις δυτικές επαρχίες. 

Οι Πόλεις Α) Εσωτερική δομή και οικονομία των πόλεων Η οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη που έφερε η ειρήνη φτάνει στο απόγειό της το 2ο αι. μ.Χ. Δείκτες ευμάρειας αποτελούν η οικοδομική δραστηριότητα, η αύξηση των επιγραφών και η επανακοπή νομίσματος. Ταυτόχρονα χάθηκε η αυτονομία των πόλεων και συγχωνεύονται με άλλες. Σε γενικές γραμμές οι ελληνικές πόλεις διατηρούν την εσωτερική δομή, θεσμούς και παραδόσεις τους. Αναφέρονται ακόμη η Βουλή και ο Δήμος, οι αποφάσεις όμως μετατοπίζονται από το Δήμο στη Βουλή και στους άρχοντες. Οι Βουλευτές και οι αξιωματούχοι αναδεικνύονται μέσα από ένα τιμοκρατικό σύστημα. Συχνά πληρώνουν για να αναλάβουν ένα αξίωμα ή αναλαμβάνουν ένα δημόσιο έργο. Αυτό σημαίνει πως τα ανώτερα στρώματα μονοπωλούν τα αξιώματα, παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημόσια ζωή και ενισχύουν το γόητρό τους. Διατηρούν καλές σχέσεις με τους Ρωμαίους, αναλαμβάνει έργα κοινής ωφέλειας και πολιτιστικά. Στην πραγματικότητα οι θεσμοί χάνουν κάθε πολιτικό βάρος και λειτουργούν εσωτερικά σε θέματα μικρής σημασίας. Στα σημαντικά, τις αποφάσεις παίρνει η κεντρική εξουσία, κυρίως στα οικονομικά θέματα. Οι κάτοικοι των πόλεων συνέχιζαν τις παραδοσιακές ασχολίες τους, αξιοποιώντας σε μεγάλο βαθμό τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της περιοχής, ή τις νέες δυνατότητες πλουτισμού μέσα στο ρωμαϊκό κράτος. Πλέον όμως, η ρωμαϊκή διοίκηση ρυθμίζει τις οικονομικές δραστηριότητες. Η οικονομία των πόλεων υφίσταται αφαίμαξη μέσω των φόρων. Φόροι από δω, φόροι από κει, φόροι παραπέρα. 

Νομικό καθεστώς των πόλεων Οι πρώην ισχυρές πόλεις – κράτη του ελλαδικού χώρου ζουν αναπολώντας τα περασμένα μεγαλεία. Το ενδιαφέρον της Ρώμης βρίσκεται στη Μ. Ασία. Η Αθήνα παρακμάζει, η Σπάρτη έχει κάποια προνόμια, όπως ευημερούν επίσης το Άργος και οι αποικίες της Κορίνθου και της Πάτρας, ενώ σημαντική ήταν και η Νικόπολη. Υπήρχε διαφορά ως προς το νομικό καθεστώς της κάθε πόλης και ως προς τα προνόμιά της, ανάλογα το πόσο τη γούσταρε η κεντρική εξουσία. Πιο ευνοημένες ήταν οι αποικίες που αρχικά ήταν εγκαταστάσεις παλαίμαχων του ρωμαϊκού στρατού. Στην αυτοκρατορική εποχή ο τίτλος της αποικίας έγινε τιμητικός και τον απέκτησαν πολλές ελληνικές πόλεις. Η διοίκηση σε αυτές ήταν οργανωμένη κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα και επίσημη γλώσσα ήταν η λατινική. Προνομιακό καθεστώς είχαν και οι ισοπολίτιδες πόλεις, που διοικούνταν από δικούς τους άρχοντες βάσει της δικής τους νομοθεσίας. Κανείς όμως, ούτε οι αποικίες, ούτε οι ισοπολίτιδες απαλλάσσονταν από τη φορολογία. Ελάχιστες ήταν οι εξαιρέσεις. Οι ομόσπονδες πόλεις ήταν επίσης ευνοημένες καθώς είχαν συνάψει συνθήκες με τη Ρώμη, ενώ σε ελάχιστες είχε παραχωρηθεί το καθεστώς της ελεύθερης πόλεως όπου θεωρητικά δεν αναμειγνυόταν ο διοικητής της επαρχίας, ενώ ακόμα ελαχιστότερες είχαν το καθεστώς της

ελεύθερης και αφορολόγητης πόλης, όπως η Σπάρτη. Οι περισσότερες πόλεις παρέμειναν υποτελείς, εξαρτημένες από τον επαρχιακό διοικητή ενώ οι φόροι τους έπιναν το αίμα. 

Η κατάργηση των ορίων της πόλης – κράτους Η ρωμαϊκή κυριαρχία έσβησε από το χάρτη την πόλη – κράτος. Αν θυμάστε, η κλασική πόλις είναι αυτάρκης, με αστικό και περιαστικό ζωτικό χώρο, κόβει δικό της νόμισμα και ρυθμίζει την οικονομική της δραστηριότητα. Αυτά τελείωσαν με τους Ρωμαίους. Οι επεμβάσεις τους καταργούν τα στενά όρια των πόλεων και τις συνδέουν μεταξύ τους. Π.χ. τα υδραγωγεία διασχίζουν περιαστικούς χώρους πέραν της μιας πόλης, το ίδιο συμβαίνει με τις κτηματογραφήσεις. Το σαφέστερο έργο σύνδεσης ήταν το οδικό δίκτυο. Για πρώτη φορά κατασκευάζεται συστηματικά ή βελτιώνεται. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κυρίως τις φυσικές δίοδους με προτίμηση στους θαλάσσιους δρόμους. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία όμως χρειάζεται γρήγορη επικοινωνία στην ενδοχώρα. Στρατός και αγαθά πρέπει να φτάνουν γρήγορα εκεί που πρέπει οπότε η κατασκευή ενός μεγάλου οδικού δικτύου είναι απαραίτητη. Οι αποστάσεις μετριούνται πλέον με ακρίβεια και οι ταξιδιώτες πληροφορούνται για αυτές από τα μιλιάρια (λίθινα οδόσημα). Το σημαντικότερο βήμα κατάργησης της πόλης – κράτους ήταν σιωπηλό και αργό και προερχόταν από την κοινωνική βάση. Η άρχουσα τάξη συντηρεί τους παραδοσιακούς θεσμούς και την αυτοδιοίκηση προκειμένου να αναδειχθεί η ίδια, οι απλοί άνθρωποι απομακρύνονται από αυτές τις αξίες. Η ιδιότητα του πολίτη έχει πλέον ελάχιστη σημασία κι ο άνθρωπος συνειδητοποιεί πως υπάρχουν πανανθρώπινες ανησυχίες και μια κοινή αναζήτηση λύτρωσης. 

Τα Κοινά Τα Κοινά είναι οργανισμοί που συστάθηκαν με πρωτοβουλία των πόλεων για τη σύνδεσή τους. Τα ‘εθνικά κοινά’ ευνοήθηκαν από τους Ρωμαίους γιατί διευκόλυναν τη διακυβέρνηση σε περιοχές που διατηρούσαν τη φυλετική οργάνωση. Τα ‘επαρχιακά κοινά’ είναι συνενώσεις πόλεων ή γεωγραφικών ενοτήτων όπου όλα τα μέλη είναι ισότιμα κι εκλέγουν έναν ηγεμόνα ή στρατηγό. Για τα κοινά της αυτοκρατορικής εποχής δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, η έρευνα όμως τείνει να δεχτεί πως είτε παρέμειναν και μετά την πτώση της Κορίνθου, είτε αναβίωσαν εκ νέου. Το Κοινό των Αχαιών, το πιο γνωστό, εκτός από πόλεις περιελάμβανε και μικρότερα κοινά, χωρίς να καλύπτει όλη την περιοχή της Αχαΐας. Η εσωτερική οργάνωση των κοινών ποίκιλε. Κύρια δραστηριότητα ήταν η αυτοκρατορική λατρεία με επικεφαλής έναν αρχιερέα που είναι συνήθως και η πολιτική κεφαλή του Κοινού. 

Η λατρεία των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων Η αυτοκρατορική λατρεία παίζει σπουδαίο ρόλο τόσο στα επαρχιακά Κοινά όσο και στις μεμονωμένες πόλεις. Αποδίδονται θεϊκές τιμές στον αυτοκράτορα, στην οικογένειά του και στην προσωποποίηση της Ρώμης. Τελούνται θυσίες και αγώνες, απεικονίζονται με σύμβολα θεοτήτων και εξομοιώνονται μαζί τους καθώς και με τη στέγαση αυτής της λατρείας σε ναούς. Η λατρεία των ηγεμόνων χρονολογείται από την ελληνιστική εποχή με ακόμη παλαιότερες ρίζες. Η αυτοκρατορική λατρεία ξεκινά από τα ανατολικά, διαδίδεται ευρύτατα και παίρνει τεράστιες διαστάσεις στη Δύση αν και πιο αργά. 

Εκρωμαϊσμός του ελληνικού πληθυσμού και ο ρόλος της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς στη ζωή της αυτοκρατορίας: δυο αλληλεπιδρώσες δυνάμεις Α) Εκρωμαϊσμός του ελληνικού στοιχείου Η ρωμαϊκή διοίκηση στηριζόταν ουσιαστικά στους επιφανείς πολίτες καθώς με αυτούς

συνεργάζονταν οι εκάστοτε αξιωματούχοι παίρνονταν σε αντάλλαγμα κάποια προνόμια. Η ελληνική ελίτ με τη σειρά της, βασιζόταν στους Ρωμαίους αξιωματούχους για να ισχυροποιήσει τη θέση της και να ανέλθει οικονομικά και κοινωνικά. Αυτή η ελίτ ήταν ο βασικός φορέας του εκρωμαϊσμού της ελληνικής κοινωνίας. Όμως, δεν έχουμε πλήρη αφομοίωση αλλά σταδιακή αποδοχή των ρωμαϊκών στοιχείων σε ορισμένες καταστάσεις. Η αποδοχή αυτή άλλοτε ήταν συνειδητή προσπάθεια για απόκτηση προνομίων και ασφάλειας, κι άλλοτε διείσδυση στοιχείων που οφειλόταν στην τριβή των δυο πολιτισμών. Πρώτοι οι Ιταλοί έμποροι μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους στην Ανατολή σε περιοχές με δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης. Οι άποικοι του Καίσαρα και του Αύγουστου ενίσχυσαν την επαφή με το ελληνικό στοιχείο. Μαζί τους ήρθαν οι ρωμαϊκοί θεσμοί, μια νέα μορφή πολιτικής οργάνωσης και διοίκησης, καθημερινά στοιχεία όπως η ενδυμασία και οι τρόποι ψυχαγωγίας (μονομαχίες, θηριομαχίες, ευγενικά πράγματα). Η σημαντικότερη μαρτυρία εκρωμαϊσμού είναι η διάδοση του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη. Οι πρώτη που το απέκτησαν ήταν οι επιφανέστεροι πολίτες, κυρίως αυτοί που είχαν σχέσεις με ρωμαίους αξιωματούχους. Το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη εξασφάλιζε κοινωνική καταξίωση, προνόμια και δυνατότητες ανόδου στα ρωμαϊκά αξιώματα. 

Οι Ρωμαίοι αναγνωρίζονται από τα ονόματά τους. Το όνομα έχει τρία στοιχεία, το όνομα, το όνομα γένους και το παρωνύμιο. Καμιά φορά πριν το παρωνύμιο αναφέρεται το όνομα του πατέρα. Οι Έλληνες που γίνονταν ρωμαίοι πολίτες διατηρούσαν το ελληνικό όνομά τους ενώ ως όνομα γένους έπαιρναν το όνομα του προσώπου που μεσολάβησε στο να πάρουν την πολιτεία, ή καμιά φορά το όνομα του εκάστοτε αυτοκράτορα. Στην αρχή η απόδοση της ρωμαϊκής πολιτείας ήταν πολύ περιορισμένη αλλά σταδιακά αυξήθηκε, ενώ με το διάταγμα του Καρακάλλα απονεμήθηκε το δικαίωμα του Ρωμαίου σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας. 

Η επιβίωση της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς και η επίδρασή της στους Ρωμαίους Ο ελληνικός πολιτισμός ήταν βαθιά ριζωμένος. Οι πόλεις διατήρησαν την παλαιά εσωτερική τους οργάνωση, το γυμνάσιο ήταν το κέντρο της δημόσιας ζωής, τα επίσημα κείμενα συντάσσονταν στα ελληνικά που ήταν και η καθομιλουμένη. Πολλοί ρωμαίοι έγιναν φορείς της ελληνικής κληρονομιάς. Η ελληνική παιδεία έγινε απαραίτητη σε κάθε ρωμαίο αριστοκράτη. Μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας σπούδασαν σε Έλληνες δασκάλους και οι ρωμαίοι συμμετείχαν στους ελληνικούς αγώνες, με αποκορύφωμα τους Ολυμπιακούς. Οι ρωμαίοι ηγεμόνες χρησιμοποίησαν συνειδητά τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού για πολιτική προπαγάνδα. Η ίδρυση του Πανελληνίου από τον Αδριανό ήταν μια προσπάθεια συνένωσης των Ελλήνων με κέντρο την Αθήνα. Γίνονταν δεκτές οι ελληνόφωνες πόλεις με βασικό κριτήριο τις γνήσιες ελληνικές ρίζες τους. Οι φιλέλληνες Αδριανός και οι Αντωνίνοι έφεραν την πνευματική ζωή στο απόγειό της, σε αντίθεση με τους σκοταδιστές Φλάβιους. 

Η Β’ Σοφιστική (εποχή των Αντωνίνων 138 – 192 μ.Χ.) Είχε κυρίαρχο στοιχείο τον αρχαϊσμό, την αναδρομή και την εντρύφηση στη μαγεία του ένδοξου ελληνικού παρελθόντος, στην αναβίωση των αρχαίων ελληνικών μύθων φτάνοντας συχνά στην αρχαιολατρεία και το φτύσιμο των σύγχρονων μνημείων και προσωπικοτήτων. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν πολύ καλλιεργημένος και επηρεασμένος από τους Στωικούς. Αναπτύχθηκαν και άλλες τάσεις όπως οι Σκεπτικιστές και οι νεοπλατωνικοί. 

Στο Μεταίχμιο της Ύστερης Αρχαιότητας 

Παρά την πνευματική αναγέννηση η εποχή των Αντωνίνων είναι δύσκολη. Βάρβαροι εισβάλλουν και λεηλατούν τις πόλεις, υπάρχουν εχθροί στα βόρεια και στα ανατολικά ενώ εμφανίζονται και εσωτερικές ανωμαλίες. Οι πλούσιοι ψοφάνε από τη φορολογία. Υπάρχει μια γενική οικονομική κρίση. Το αυτοκρατορικό καθεστώς γίνεται όλο και περισσότερο δεσποτεία με την απαίτηση πλήρους υποταγής στον αυτοκράτορα. Μετά την εισβολή των Ερούλων που καταστρέφουν τις πόλεις, ανασκευάζονται τα παλαιά τείχη και χτίζονται νέα. Οι πόλεις αναλαμβάνουν οι ίδιες την προστασία τους. 

Από τα τέλη του 2ου αι και μετά, οι κοινωνικές ζυμώσεις οδηγούν σε ανατροπή της αριστοκρατίας και ανεβαίνουν νέες ομάδες που διαθέτουν πλούτο. Μετά τα μέσα του 3ου αι. ο πλούτος αυτός δεν πάει στην πόλη αλλά σε ιδιωτικές δραστηριότητες. Τα αξιώματα τα παίρνουν πια δούλοι και απελεύθεροι. Διοκλητιανός: γιος απελεύθερου από τη Δαλματία, προσπάθησε να αναδιοργανώσει το κράτος και το στρατό. Εισάγει την τετραρχία = συγκυριαρχία δυο Αυγούστων που ο καθένας έχει για βοηθό έναν Καίσαρα. Κάθε τετράρχης έχει δική του πρωτεύουσα, δική του διοίκηση, δικό του στρατό. Στρατολογούνται όλο και περισσότεροι μισθοφόροι από βαρβαρικούς λαούς. Οι μεταρρυθμίσεις όμως δε φέρνουν κανένα σοβαρό αποτέλεσμα. Τα οικονομικά προβλήματα, η αδυναμία πληρωμής φόρων, η εσωτερική ανωμαλία και η βία, η εξαθλίωση των ασθενέστερων τα κάνουν όλα μύλο. Οι συγκυρίαρχοι αντιπαρατίθενται και ο Κωνσταντίνος κυριαρχεί εγκαθιδρύοντας μια απολυταρχική μονοκρατορία (σας θυμίζουν κάτι όλα αυτά?)

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΡΩΜΑΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ 

Η στάση του ρωμαϊκού κράτους απέναντι στις νέες θρησκείες Οι ρωμαίοι ήταν ανεκτικοί στις τοπικές λατρείες και συχνά τις υιοθετούσαν για να εξευμενίσουν τις προστάτιδες θεότητες των κατακτημένων περιοχών. Η πολιτική αυτή σταμάτησε τη δημοκρατική περίοδο με την οικειοποίηση της λατρείας της φρυγικής Μεγάλης Μητέρας, της Κυβέλης στην οποία αποδόθηκε η κατάκτηση της Καρχηδόνας, αφού απομακρύνθηκαν από αυτήν τα ακραία τελετουργικά της στοιχεία. Υπάρχει πλέον μια επιφύλαξη απέναντι στο μυστικισμό, οι νέες λατρείες δε νομιμοποιούνται πια, ιδίως εκείνες που απαιτούν μύηση κι ευνοούν τις θρησκευτικές οργανώσεις. Η εξουσία δε μπορεί να τις ελέγξει. Η Ίσιδα και ο Μίθρας θεωρούνται πλέμπα, ενώ η λατρεία των κλασικών θεών ενισχύεται το 2ο αι. κι έχουμε αναβίωση μαντείων και ιερών. Στο δεύτερο μισό του 2ου αι. οι ανατολικές μυστηριακές λατρείες είναι στο φόρτε τους και η θρησκευτική πολιτική έχει ατονήσει. Ανεπίσημα, διάφοροι αυτοκράτορες έδειχναν ευλάβεια σε διάφορες θεότητες. Ο Κόμμοδος άνοιξε τις πόρτες στις ανατολικές θρησκείες. Όλα αυτά όμως, χωρίς να υπάρχει καμιά σύγχυση μεταξύ της επίσημης κρατικής θρησκείας και της προσωπικής. Τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα. 

Η διάδοση εξωτικών λατρειών μετά τα μέσα του 2ου αι. Διαδίδονται εξωτικές λατρείες που επαγγέλλονται την αντιμετώπιση της ανθρώπινης ανασφάλειας, εσχατολογούν και υπόσχονται λύτρωση. Όλα αυτά βρίσκουν την έκφρασή τους σε μια φιλολογία, με χαρακτηριστικότερη την αρεταλογία = ύμνοι για θεότητες που θεωρούνται παντοδύναμες. Διαδίδεται η Ίσιδα και ο Όσιρις που παραγκωνίζεται από το Σέραπι. Επίσης, ο μιθριδαϊσμός, που διαχωρίζει την ύλη του σώματος από το άυλο της ψυχής μέσω του Μίθρα, δύναμη του

φωτός και του αγαθού. Αναπτύχθηκε ο γνωστικισμός = ύπαρξη δυο δυνάμεων, του καλού και του κακού. Η διάκριση επιτυγχάνεται μέσω της γνώσης. Υπάρχει έντονη αγωνία για το νόημα της ζωής και τη σωτηρία. Μανιχαϊσμός: αναζητεί την αλήθεια μέσα από τη διάκριση των δυο δυνάμεων που κυριαρχούν στον κόσμο. 

Οι απαρχές του χριστιανισμού : ιουδαϊσμός και ελληνισμός Ο ιουδαϊσμός ήρθε σε πρώτη επαφή με τον ελληνισμό όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Παλαιστίνη και διάφορες εβραϊκές κοινότητες. Οι δυο κόσμοι όμως παρέμειναν ασυμβίβαστοι τόσο στην αυτοκρατορία του Αλέξανδρου, όσο και στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Πάντως η ελληνική γλώσσα διαδίδεται σταδιακά και επιδρά σε πράγματα όπως τα ονόματα ορισμένων μαθητών του Χριστού (Ανδρέας, Φίλιππος). Οι Ελληνιστές: φορείς της ελληνικής παιδείας στους κόλπους του ιουδαϊσμού. Πιθανόν προέρχονται από Ιουδαίους της διασποράς που επαναπατρίζονται στα Ιεροσόλυμα φέρνοντας μαζί τους την ελληνική παιδεία. Κάποιοι δέχονται το χριστιανισμό, αλλά βασικά, οι ελληνιστές εκδιώχθηκαν από τα Ιεροσόλυμα και εγκαταστάθηκαν στην Αντιόχεια. 

Με την εγκατάστασή τους εκεί, ο χριστιανισμός μεταφυτεύεται στον ελληνικό κόσμο και παύει να αποτελεί παραφυάδα της ιουδαϊκής θρησκείας. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, ο χριστιανισμός διέσπασε την εσωστρέφεια των ιουδαϊκών κοινοτήτων και τροφοδοτείται από το ελληνικό στοιχείο στο οποίο διαδίδεται ταχύτατα. Αποστολική Σύνοδος του 48/49 μ.Χ.: δίνεται η δυνατότητα στους Έλληνες να γίνουν χριστιανοί καθώς δεν είναι απαραίτητος παράγοντας πια η περιτομή και η υπακοή στο μωσαϊκό νόμο. Μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους ο ιουδαϊσμός αποκόπηκε από τον ομφάλιο λώρο του και η αναλογία των Ελλήνων χριστιανών αυξάνεται θεαματικά. Η ελληνική γλώσσα είναι σημαντικό όργανο διάδοσης του χριστιανισμού, καθώς εκφράζει τις θεμελιώδεις έννοιες της πίστεως ενώ λειτουργεί και ως μέσο ανάπτυξης της χριστιανικής γραμματείας. 

Ο ρόλος του αποστόλου Παύλου και του Ευαγγελιστή Ιωάννη στη διάδοση του χριστιανισμού στον ελληνικό κόσμο. Απόστολος Παύλος: γεννήθηκε στην ιουδαϊκή Ταρσό της Κιλικίας κι έλαβε ελληνική μόρφωση. Με τις περιοδείες του διέδωσε το χριστιανισμό σε όλη τη Μεσόγειο. Συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση του χριστιανισμού από την ιουδαϊκή τυπολατρεία και το μωσαϊκό νόμο. Μπόρεσε και γεφύρωσε το χάσμα μεταξύ τους. Ο Παύλος ήρθε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 49-52. Στο δρόμο για τη Μακεδονία ίδρυσε πολλές εκκλησίες. Σημαντικοί σταθμοί του ήταν η Κόρινθος και η Αθήνα, στην οποία συνδιαλέγεται με επικούρειους και στωικούς. Διαπιστώνοντας την ύπαρξη ενός βωμού για τον ‘άγνωστο θεό’ μιλά για το Θεό του που δεν κατοικεί σε ‘χειροποίητους’ ναούς. Ιδρύει χριστιανικές κοινότητες για τις οποίες τρέφει ιδιαίτερα αισθήματα όπως φαίνεται από τις επιστολές του. Ευαγγελιστής Ιωάννης: συνέγραψε το Ευαγγέλιο, στοιχεία του οποίου έχουν συγκριθεί με κείμενα πλατωνισμού και στωικισμού. Το έργο του είναι επηρεασμένο από την ελληνική παιδεία. Ιδιαίτερα ο πρόλογος, θεωρείται από ορισμένους ως αντιγραφή παλαιότερου κειμένου. Η αναφορά του στο Λόγο του Θεού φανερώνει επιρροές από Ηράκλειτο. Άλλωστε ο Ιωάννης έγραψε το Ευαγγέλιο στην πατρίδα του Ηράκλειτου, Έφεσο. Ο Ιωάννης αναφέρεται με έμφαση στους Έλληνες, ίσως γιατί κατάλαβε το ρόλο του ελληνισμού στη διάδοση του χριστιανισμού. Άλλωστε, του δάνεισε (ο ελληνισμός στο χριστιανισμό) την ελληνική γλώσσα που εξέφρασε τα δόγματα και χρησιμοποιήθηκε στη διαλεκτική της νέας θρησκείας και τη διανόησή της. 

Οι συνθήκες που ευνόησαν την εξάπλωση του χριστιανισμού Η θρησκευτική ανοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ευνοήθηκε από την πολιτική αστάθεια, τον κίνδυνο των βαρβάρων, τους πολέμους, την οικονομική κρίση και την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας να ανταπεξέλθει σε όλα αυτά. Υπήρχε τρόμος και ανασφάλεια την οποία βιώνουν φτωχοί και πλούσιοι. Ο άνθρωπος απομακρύνεται από την έννοια του πολίτη όπου ένιωθε σημαντικός δια της συμμετοχής του στα κοινά. Τώρα πια αναδιπλώνεται στον εαυτό του, διαπιστώνει τις πανανθρώπινες ανησυχίες, αναρωτιέται για το νόημα της ύπαρξης κι όλα αυτά τα μεταφυσικά. Αναζητά λοιπόν έναν υπερβατικό θεό, με τον οποίον θα έχει μια εσωτερική και προσωπική σχέση. Έτσι στρέφεται σε εξωτικές, μυστηριακές θρησκείες που υπόσχονται διέξοδο από όλα αυτά. Αυτή η ρευστή ατμόσφαιρα είναι ιδανική για να εξαπλωθεί ο χριστιανισμός, ειδικά μετά τον 3ο αι. Προσφέρει παρηγοριά, καταργεί τα φυλετικά και κοινωνικά όρια, και υπόσχεται μετά θάνατον ζωή. Αρχικά προστρέχουν σε αυτόν τα κατώτερα στρώματα, σταδιακά όμως προσχωρούν και τα ανώτερα. Από τα τέλη του 3ου αι. που οι βαρβαρικές επιθέσεις δημιουργούν τρόμο και οικονομικά προβλήματα, οι επίσκοποι αρχίζουν να αναλαμβάνουν όλο και περισσότερο ανακουφιστική δράση και χρίζονται πνευματικοί ηγέτες. 

Η στάση του ρωμαϊκού κράτους απέναντι στο χριστιανισμό και οι Διωγμοί. Στην αρχή ο χριστιανισμός αντιμετωπίζεται ως μια ακόμη ανατολική, μυστικιστική λατρεία. Οι άλλες όμως δεν ήρθαν ποτέ σε ρήξη με την παραδοσιακή πίστη, ούτε απαιτούσαν την αποκλειστικότητα που απαιτεί ο χριστιανισμός. Η αποκλειστικότητα αυτή καθορίζει τον τρόπο ζωής του πιστού που απορρίπτει ο,τιδήποτε διαφορετικό. Αυτό συνεπάγεται αυτόματα την άρνηση συμμετοχής στις επίσημες θρησκευτικές τελετές και στην αυτοκρατορική λατρεία. Οι χριστιανοί θεωρούνται άθεοι και επικίνδυνοι για την ασφάλεια του κράτους, αφού προκαλούν τη μήνι των θεών και υπονομεύουν τον αυτοκρατορικό θεσμό. 

Από την εποχή του Νέρωνα, η μη συμμόρφωση στις παραδοσιακές θρησκευτικές υποχρεώσεις τιμωρείται με θάνατο. Ο Τραϊανός αργότερα αποφασίζει να μη διώκονται οι χριστιανοί παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Έτσι, η Εκκλησία παίρνει μια ανάσα, αναπτύσσεται και οργανώνεται τόσο πολύ, που το κράτος αναγκάζεται να πάρει μέτρα. Τον 3ο αι. ο χριστιανισμός προσελκύει όλο και περισσότερους πιστούς από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Φαίνεται πια ως ξεκάθαρη απειλή. Οι χριστιανοί διώκονται σκληρά. Ο Δέκιος πραγματοποιεί τον πρώτο μαζικό διωγμό, όπου χριστιανοί θυσιάζονται μαζικά. Ακολουθούν ο Βαλεριανός και ο Αυρηλιανός, ενώ επί Διοκλητιανού γίνεται ο πιο αιματηρός διωγμός. Μικρή ανάπαυλα σημειώνεται στο τέλος του 3ου αι. όταν ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνος υπογράφουν το διάταγμα του Μεδιολάνου, το οποίο αναγνωρίζει τη θρησκευτική ελευθερία. Η Εκκλησία αναπνέει και εδραιώνεται. 

Η διαλεκτική χριστιανισμού και ελληνικής διανόησης Το 2ο αι. η ελληνική διανόηση αγνοεί ως επί το πλείστον τους χριστιανούς ή είναι επιφυλακτική στην εσωτερική τους λατρεία. Οι χριστιανοί αναγκάζονται να αναπτύξουν μια απολογητική φιλολογία για να υπερασπιστούν την πίστη τους. Με αυτούς τους απολογητές και τους πρώτους πεπαιδευμένους χριστιανούς συγγραφείς, τους Αποστολικούς Πατέρες αρχίζει η διαλεκτική ελληνικής και χριστιανικής σκέψης. Ο χριστιανισμός δέχεται τα ελληνικά φιλοσοφικά συστήματα ως ελλιπή αλλά μόνο προς το τέλος του 2ου αι. καταδέχονται οι εθνικοί λόγιοι να συγγράψουν κείμενα που αντιτίθενται στο χριστιανισμό. (Κέλος, Γαληνός). Η αντίδραση παίρνει διαστάσεις με τον Πλωτίνο και τον Πορφύριο σους οποίος αντιτίθενται ο Ωριγένης και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Επίκεντρο του διαλόγου είναι η Αλεξάνδρεια. 

Η πορεία διάδοσης του χριστιανισμού στον ελλαδικό χώρο. 

Α) οι τρεις πρώτοι αιώνες μ.Χ.: Οίκοι λατρείας και κοιμητήρια. Ο πρώιμος χριστιανισμός ρίζωσε ταχύτερα σε αστικά κέντρα. Η ύπαιθρος τον δέχτηκε πολύ αργότερα. Οι πηγές μας για αυτήν την περίοδο είναι σπάνιες, οι πληροφορίες μας έρχονται από τις επιστολές των Αποστόλων και του Παύλου. Τα συναξάρια αγίων δεν είναι ιδιαίτερα αξιόπιστα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που είναι αξιόπιστα, δεν είναι πολλά. 

Εκκλησία: σύναξη της χριστιανικής κοινότητας σε τακτά χρονικά διαστήματα με σκοπό την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Σταδιακά, ο όρος προσδιορίζει το χώρο συνάθροισης και το σώμα των πιστών (κλήρος και λαός). Ο κλήρος σταδιακά αποκτά δομή με κορυφαίο τον επίσκοπο. Οι πρώτες χριστιανικές συνάξεις γίνονταν σε σπίτια. Στα τέλη του 2ου αι. με την αύξηση των πιστών αναζητούνται χώροι αποκλειστικά για λατρευτική χρήση. Τέτοιοι πρώιμοι οίκοι – εκκλησίες έχουν βρεθεί στο Δίον. Ναοί με τη σημερινή έννοια εμφανίζονται στα τέλη του 3ου αι. με το διάταγμα των Μεδιολάνων. Επικρατεί ο τύπος της βασιλικής. 

Κύριος άξονας της ζωής των πιστών είναι η λατρεία. Η παρούσα ζωή είναι ο προθάλαμος της μετά θάνατον. Ο θάνατος είναι απλά ένας ύπνος της ψυχής μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία, για αυτό και οι πιστοί θάβονται και δεν καίγονται ενώ τα νεκροταφεία ονομάζονται κοιμητήρια. Οι πιστοί πάνε συχνά σε αυτά, για να τιμήσουν τους μάρτυρες, να τελέσουν τα νεκρικά τους έθιμα. Οι τύποι τάφων ήταν οι συνηθισμένοι: επίγειοι, υπέργειοι, μνημειώδη κτίρια ή υπόγειοι. Αναγνωρίζονται ως χριστιανικοί από επιγραφές ή σύμβολα (σταυρός, ιχθύς) που χαράσσονταν πάνω σε λίθινη στήλη ή κτερίσματα. Κιβωτιόσχημος: ο συνηθέστερος τύπος τάφου, λάκος που σκεπάζεται με πλάκες ή θόλο. Κατακόμβες: υπόγεια κοιμητήρια με σύστημα γαλαριών που οδηγούσαν σε εισόδους διαμερισμάτων. Οι τάφοι λαξεύονταν στους τοίχους, σε αλλεπάλληλες σειρές κι εκτός από την επιγραφή, φέρουν συχνά συμβολικές παραστάσεις (άγκυρα, ιχθύς). Οι περισσότερες κατακόμβες έχουν βρεθεί στη Ρώμη καθώς τη βοηθούσε το πορώδες υπέδαφος κι ο μεγάλος πληθυσμός. Μικρότερες έχει και η Μήλος. 

Έχει επικρατήσει ευρέως η πλάνη πως οι κατακόμβες ήταν μυστικοί τόποι λατρείας ή καταφύγια χριστιανών σε περιόδους διώξεων. Δεν ισχύει. Είναι απλά ιδιωτικοί τόποι ταφής και τέλεσης ταφικών εθίμων που χρησιμοποιούνταν γενικά. Αργότερα πέρασαν στην κατοχή της Εκκλησίας. Οι λαξευτοί τάφοι θύμιζαν τον τάφο του Χριστού. Ως καταφύγιο χρησιμοποιήθηκαν και από εθνικούς, και δεν ήταν άγνωστοι στην εξουσία. Τα ομαδικά κοιμητήρια ανήκαν σε ενώσεις με κοινό ταμείο, προκειμένου να αποκτήσουν τάφο τα μέλη τους και να είναι σίγουροι πως θα τελείται το ταφικό τελετουργικό. Οι χριστιανοί αντέγραψαν αυτές τις ενώσεις οι οποίες μάλιστα προστατεύονταν από τους νόμους. Λαξευτοί – θολωτοί τάφοι: έχουν βρεθεί στην Ελλάδα αλλά είναι τόσο κατεστραμμένες που δε μπορούν να μας πουν πολλά. Τα περισσότερα ταφικά έθιμα δεν παρουσιάζουν καινοτομίες. Υιοθετούνται αρκετές ειδωλολατρικές πρακτικές φροντίδας των νεκρών όπως τα νεκρόδειπνα. 

Η Εκκλησία ενσωματώνει ότι μπορεί από τους εθνικούς καθώς συμβιώνει μαζί τους. Πέρα από τον τύπο κτιρίου που χρησιμοποιείται ως τόπος λατρείας, οι συμβολικές παραστάσεις αντλούν τα θέματά τους από την εθνική. Ο Ορφέας που σαγηνεύει με τη μουσική του έγινε Χριστός. Άλλωστε και τα μέλη της Εκκλησίας, πρώην εθνικοί ήταν, δε μπορούσαν να σβήσουν όλο τους το παρελθόν. Απλά ο χριστιανισμός δίνει νέο περιεχόμενο σε όλα αυτά. Η ισχυρή ελληνική παράδοση δεν ήταν κάτι που ξεχνιόταν εύκολα. Οι ενδείξεις διείσδυσης του χριστιανισμού εμφανίζονται στα τέλη του 3ου αι. 

Ο χριστιανισμός κατά τον 4ο αι. Το διάταγμα των Μεδιολάνων, το ενδιαφέρον του Κωνσταντίνου άφησαν το χριστιανισμό να αναπτυχθεί. Στις μέρες του Κωνσταντίνου εθνικοί και χριστιανοί συνυπήρχαν. Η προσωπική του μεταστροφή και ο σταδιακός εκχριστιανισμός της αυτοκρατορίας δε θα γίνονταν ομαλά εάν δεν είχε εξαπλωθεί τόσο η νέα θρησκεία. Κάθε περιοχή εκχριστιανίστηκε με τους δικούς της ρυθμούς: Ελλαδικός χώρος : η παλαιά θρησκεία θα αργήσει πολύ να υποχωρήσει. Οι παλαιοί θεοί εξακολουθούν να τιμώνται από όλους και η εθνική διανόηση αναπτύσσεται εκ νέου στην Αθήνα. Από τον 4ο αι. αυξάνεται η διάδοση του χριστιανισμού. Πληθαίνουν οι επιγραφές, η χριστιανική τέχνη παρουσιάζει λαμπρά δείγματα παίρνοντας μορφές και μέσα της ελληνορωμαϊκής τέχνης, χτίζονται βασιλικές και παλαιά κτίρια μετατρέπονται σε ναούς, πολλές φορές πάνω σε ερείπια αρχαίων. 

Ο βανδαλισμός προς το παλιό δεν ήταν συχνός στον ελληνικό χώρο. Η έρευνα τείνει στο ότι οι καταστροφές αυτές έγιναν από βαρβάρους και φυσικές καταστροφές. Οι περιπτώσεις εσκεμμένου βανδαλισμού είναι ελάχιστες. Παρά τις προσπάθειες του Ιουλιανού που προσπάθησε να επαναφέρει την παλαιά θρησκεία, ο χριστιανισμός είναι η νέα πραγματικότητα. (όταν ο Ιουλιανός έστειλε το φίλο του Ορειβάσιο στο μαντείο των Δελφών για χρησμό, το μαντείο απάντησε: Πέστε στο βασιλιά, γκρεμίστηκαν οι πλουμιστές αυλές Εχάθη, δεν έχει πια ο Φοίβος καλύβι, ουδέ προφητική έχει δάφνη Μήτε πηγή που να λαλεί και το μιλητικό νερό βουβάθηκε….. ) Ακόμα κι έτσι όμως, ο χριστιανισμός δεν απορρίπτει ως βλαβερό κάθε τι ελληνικό. Οι μεγάλοι θεολόγοι όπως ο Μ. Βασίλειος, ο Γρηγόριος Νύσσης, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, έχουν σημαντική ελληνική παιδεία. Το τέλος έρχεται με την απαγόρευση της παλαιάς λατρείας από το Θεοδόσιο Α το 392. Εμφανίστηκαν μεν αιρέσεις, που αποκρυστάλλωσαν δε την πίστη.

ΤΟΜΟΣ Β’ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΘΕΣΜΟΙ 

Η Ίδρυση της Κωνσταντινούπολης : προοίμιο στο ρωμαϊκό, το ελληνικό και το χριστιανικό υπόβαθρο της Β. Αυτοκρατορίας 

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης κάλυψε την ανάγκη ενός νέου διοικητικού κέντρου σύμφωνα με το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κωνσταντίνου. Η Ρώμη είχε πάψει προ πολλού να είναι το επίκεντρο. Οι αυτοκράτορες κυβερνούσαν από άλλα μέρη και πήγαιναν στη Ρώμη μόνο για εθιμοτυπικούς λόγους. Όταν ο Κωνσταντίνος νίκησε το Λικίνιο, έψαξε την κατάλληλη τοποθεσία για τη νέα του πρωτεύουσα. Το Βυζάντιο κέρδισε άνετα το συναγωνισμό. Βρισκόταν στο σταυροδρόμι (στοοοοο σταυροδρόμιιιιιιι, εκεί που μου’πες σ’αγαώώώώ, εκεί άάάάλαξες γνώώώμηηηηηη) Ευρώπης και Ασίας, ήταν πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, σε απόσταση βολής και ασφαλείας από τα σύνορα. Η έκταση της παλαιάς πόλης αυξήθηκε και δόθηκαν κίνητρα προκειμένου να αυξηθεί και ο πληθυσμός της. Ο λαός της Πόλης, όπως και της Ρώμης, θα απολάμβανε δωρεάν άρτο και θεάματα, ενώ οι αριστοκράτες θα αποκτούσαν λαμπρά παλάτια. 

Ο Κωνσταντίνος διεύρυνε τον Ιππόδρομο και τον έκανε δημόσιο κέντρο ψυχαγωγίας. Δίπλα έκτισε το παλάτι της Δάφνης, με απευθείας πρόσβαση στην αυτοκρατορική εξέδρα του Ιπποδρόμου. Μπροστά από το παλάτι έγινε το Αυγουσταίον, πλατεία προς τιμήν της μαμάς Ελένης, με το άγαλμά της στο κέντρο. Εκεί κοντά κατασκευάστηκε και η Σύγκλητος. Η Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε Νέα Ρώμη, όνομα που πήρε μαζί με το δικό της. Ήταν όμως καλύτερη, καθώς διαμορφώθηκε με τελείως νέες αντιλήψεις. Παρά το γεγονός πως ο χριστιανισμός δεν ήταν ακόμη επίσημη θρησκεία, η πρωτεύουσα είχε χριστιανικό χαρακτήρα. Χτίστηκαν αρκετοί ναοί, χωρίς ωστόσο να καταστραφούν οι παλαιότεροι ειδωλολατρικοί. Ο καθεδρικός της Αγίας Ειρήνης και η κατοικία του επισκόπου υψώθηκαν κοντά στο παλάτι. Εκκλησία και αυτοκρατορική εξουσία είναι οι βασικοί παράγοντες και ισότιμοι, όσον αφορά τη διασφάλιση του χριστιανικού πνεύματος και τη διευθέτηση των ανθρώπινων υποθέσεων. Η ελληνιστική παράδοση υπήρξε επίσης σημαντική. Η νέα πρωτεύουσα είχε πλατιές λεωφόρους με κιονοστοιχίες, δευτερεύοντες δρόμους κυκλοφορίας και άνετα καταστήματα. Η κεντρική λεωφόρος, η Μέση, οδηγούσε κατευθείαν στο Forum του Κωνσταντίνου. Εκεί ο αυτοκράτορας προβάλλει τις ξεπερασμένες αντιλήψεις του για τη λατρεία του. υπήρχε ορειχάλκινο άγαλμά του με ακτινωτό διάδημα που παρέπεμπε στο θεό Ήλιο. Ο Διοκλητιανός έλεγε πως κατάγεται από το Δία. Ο Μαξιμιανός από τον Ηρακλή κι ο Κωνσταντίνος θεωρούσε πως πρόγονοί του ήταν ο Απόλλωνας και ο Ήλιος. 

Το γεγονός πως όλα τα σημαντικά έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, μαρτυρά τη νέα τάξη πραγμάτων. Η ίδρυσή της εξάλλου, έκρυβε πολλές σκοπιμότητες: ανταποκρινόταν στις πολιτικές και θρησκευτικές προσδοκίες της ελληνόφωνης Ανατολής, σηματοδοτούσε μια ειρηνική πολιτική εξουσία υπό τον αυτοκράτορα και υπό το χριστιανισμό. Έτσι, η Νέα Ρώμη, η Βασιλεύουσα, η Πόλις του Κωνσταντίνου, βρίσκεται στο μεταίχμιο του παλαιού με το νέο τρόπο ζωής. Εγκαινιάζει ένα πολιτικό και θρησκευτικό οικουμενικό κράτος. 

8 Νοεμβρίου 324 – η θεμελίωση της Πόλης 11 Μαΐου 330 – επίσημα εγκαίνια 29 Μαΐου 1453 – η Άλωση 

Διαμόρφωση των βυζ. Θεσμών: η ρωμαϊκή κληρονομιά, η ελληνική παράδοση, ο

χριστιανισμός Ο κρατικός οργανισμός της Πόλης βασίστηκε στο ρωμαϊκό. Ωστόσο, η συγκέντρωση της εξουσίας στον αυτοκράτορα και η εδραίωση της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου άνοιξαν νέους δρόμους. Ο αυτοκράτορας πλέον μπορεί να φέρει νεωτερισμούς που ανατρέπουν τις παραδόσεις. Η μεταφορά του κέντρου στην Ανατολή έφερε στο προσκήνιο την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη έννοια της και το χριστιανισμό. Η ελληνική γλώσσα συνέδεε εκατομμύρια ανθρώπων με διαφορετικά φυλετικά, θρησκευτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Η χριστιανική θρησκεία με το συμβολισμό, την εσχατολογία και τα κηρύγματα για αλληλεγγύη και αγάπη ήταν ιδιαίτερα γοητευτική. Η εξάπλωσή του υποσχόταν περισσότερη κοινωνική συνοχή. 

Συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας Το διάταγμα του Καρακάλλα έδωσε την ιδιότητα του ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους, προωθώντας την πολιτική συνοχή μέσω διοικητικών διαδικασιών. Η βυζαντινή προσπάθεια ήταν πιο πνευματική, στηρίχθηκε στο χριστιανισμό και την ελληνική γλώσσα. Το ομόδοξον και το ομόγλωσσον αντίστοιχα. Έτσι παγιώθηκε με τη σειρά του το ομότροπον, η ουσιαστική και συνειδητή συγκρότηση μιας ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας. Το Βυζάντιο έγινε ένα κράτος πολυεθνικό με ενιαίους πολιτικούς και πολιτειακούς θεσμούς. Προσέφερε επίσης οργάνωση και συγκροτημένο τρόπο ζωής σε χώρες που υπήρξαν κοινωνοί του πολιτισμού του και τις επηρέασε σημαντικά. 

Θέσπιση συγκεντρωτικού και μοναρχικού πολιτεύματος Η πίστη στη θεοπρόβλητη και θεοστήρικτη εξουσία ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του βυζαντινού πολιτεύματος. Ο Βυζ. Αυτοκράτορας ήταν το κέντρο της πολιτικής εξουσίας και μεταβλήθηκε σε τοποτηρητή του θεού. Έπρεπε βέβαια να λειτουργεί κατά μίμησή του, να είναι δηλαδή φιλάνθρωπος, και οι αντιδράσεις του να είναι οι καλύτερες δυνατές, κατ’ οικονομίαν. Με αυτόν τον τρόπο, η χριστιανική σκέψη λειτουργούσε ως φραγμός στο συγκεντρωτισμό και την απολυταρχία του αυτοκράτορα και συνειδητά ή ασυνείδητα, αφομοίωσε αρχαία ελληνικά διδάγματα με επίκεντρο την προστασία του ελεύθερου πολίτη. Η παντοδυναμία του βυζ. Αυτοκράτορα δεν είχε μόνο ηθικούς ή δεοντολογικούς φραγμούς. Υπήρχαν αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις και έντονη εκδήλωση της ατομικής πρωτοβουλίας. 

Πίστη στα ρωμαϊκά πάτρια Η διατήρηση της ρωμαϊκής κληρονομιάς ήταν ουσιώδης για τους βυζαντινούς. Για αυτό άλλωστε οι ιδιοκτησιακές αξιώσεις του δημοσίου ήταν απαράγραπτες και μπορούσε να τις διεκδικεί από Αυγούστου καίσαρος. Όλα διέπονται από αυτό. Το ρωμαϊκό ιδεώδες για αποκατάσταση του ρωμαϊκού κράτους στα παλιά του σύνορα επηρέασε πολύ την Πόλη. Για αυτό το λόγο υπήρχε συνεχής μέριμνα για κατοχύρωση της οικουμενικής δύναμης της αυτοκρατορίας, του αιώνιου και αήττητου, της δυναστείας των ρωμαίων. Άλλωστε και ο αυτοκράτορας, ατοκράτωρ Ρωμαίων λεγόταν. Με την επιρροή του χριστιανισμού όμως, ο αυτοκράτορας αναβαθμίστηκε και σε τοποτηρητή του θεού επί της γης και σε αιώνιο προστάτη της ρωμαϊκής κυριαρχίας μέχρι τη συντέλεια του κόσμου. (ανατριχιαστικό…) 

Πίστη στο κράτος Κάθε διεκδίκηση εις βάρος της αυτοκρατορίας είναι κατάπτυστη και καταδικάζεται στο πυρ το εξώτερον, καθώς προσβάλλει την Ουράνια Βασιλεία επί της γης και υπονόμευε τη σωτηρία των πολιτών. Έτσι αναπτύχθηκε η πεποίθηση πως κάθε πόλεμος ήταν αμυντικός και καθιερώθηκε ο όρος του δίκαιου πολέμου. Η βυζ. Κυριαρχία έγινε φύλακας του ιερού, τιμωρός της αυθαιρεσίας, προστάτης της τάξης και της ευμάρειας. 

Η Πολιτειακή θέση του αυτοκράτορα Το αυτοκρατορικό αξίωμα Ο επίσημος τίτλος του βυζ. Ηγεμόνα ήταν Ιμπεράτωρ ή Αύγουστος, γραμμένος στα λατινικά. Ο τίτλος του Αύγουστου διατηρήθηκε μέχρι τέλος ενώ το Ιμπεράτωρ έγινε Αυτοκράτων και δήλωνε την απόλυτη εξουσία. Ο όρος Βασιλεύς είναι ελληνιστικός και εμφανίζεται πρώτη φορά στα χρόνια του Ηράκλειου. Ο τίτλος γενικεύεται και το Αύγουστος επιβιώνει μόνο του ή μαζί με το Βασιλεύς. 

Η αναγόρευση του αυτοκράτορα ήταν καθορισμένη σε δυο διαδικασίες: την αναγόρευση και τη στέψη. Εκλέκτορες ήταν ο στρατός, η Σύγκλητος και ο λαός. Όταν ο αυτοκράτορας τα έκανε μούσκεμα οι εκλέκτορες είχαν το δικαίωμα να τον ανατρέψουν και να εκλέξουν άλλον αυτοκράτορα. Κάτι τέτοιο γινόταν συνήθως από το στρατό και επικυρωνόταν μόνο αν συμφωνούσαν η Σύγκλητος και ο λαός. Ανατροπές γινόντουσαν και για πολιτικούς λόγους, βεβαίως – βεβαίως. Άλλες φορές, τον τελικό λόγο είχε ο λαός. Αναγόρευση: πολιτική πράξη, απαραίτητη για την απόκτηση αυτοκρατορικής ιδιότητας. Λάμβανε χώρα οπουδήποτε, στο Παλάτι, στον Ιππόδρομο και σε περιπτώσεις επανάστασης, σε στρατόπεδα και επαρχίες. Γινόταν η απλή εκφώνηση της φράσης: «Του δείνα βασιλέως και αυτοκράτορος πολλά τα έτη». Στέψη: θρησκευτική πράξη που γινόταν συνήθως στην Αγία Σοφία από τον πατριάρχη. Κατά την τελετή ο πατριάρχης έβαζε το στέμμα στο κεφάλι του αυτοκράτορα ενώ ο λαός αναφωνούσε ‘άγιος’. Η στέψη καθιστούσε τον αυτοκράτορα ημίθεο. Το γόητρο που περιέβαλλε την προσωπικότητά του ενισχυόταν από ένα σκασμό τελετές. (υπήρξαν διαφοροποιήσεις κατά καιρούς, αλλά ασήμαντες). Το θέμα είναι πως για να νομιμοποιηθεί η αυτοκρατορική ιδιότητα ήταν απαραίτητη η αναγόρευση, όχι η στέψη. 

Τα σύμβολα της βασιλείας ήταν η χλαμύδα και το στέμμα. Στα πρώιμα χρόνια ο αυτοκράτορας δεχόταν ως δώρο από το στρατό ένα χρυσό μανιάκιον, περιδέραιο των υψηλόβαθμων στρατιωτικών. Από το 10ο αι. και μετά προστίθενται τα κόκκινα πέδιλα. 

Η δυναστική διαδοχή έχει αρκετές ιδιομορφίες. - Η κληρονομική διαδοχή δεν καθιερώθηκε ποτέ νομοθετικά. Στην πράξη είχαμε τον πρωτότοκο γιο ως διάδοχο κι αν δεν υπήρχε τέτοιος, είχαμε εγγονό, ανιψιό ή σύζυγο θυγατέρας. Ο διάδοχος αναγορευόταν αρχικά ως συναυτοκράτορας. Ο ρόλος των εκλεκτόρων συρρικνώθηκε. Η επιβολή της δυναστικής σταθερότητας με τον ορισμό διαδόχου απέκτησε θεσμική οντότητα. Οι περισσότεροι, έγιναν αυτοκράτορες αφού είχαν ήδη στεφθεί πριν πεθάνει ο προκάτοχός τους. Ακόμη και οι σφετεριστές, σέβονταν τα δικαιώματα των κληρονομικών ανήλικων διαδόχων. 

Όταν ο αυτοκράτορας ήταν ανήλικος, την εξουσία ασκούσε ο αντιβασιλέας μέχρι να γίνει ο νόμιμος 16 ετών. Με την πάροδο του χρόνου η αντιβασιλεία απέκτησε συγκεκριμένη πολιτειακή μορφή, μέσω πάγιων κανόνων και ευθυνών. Την επιτροπεία του ανήλικου αναλάμβανε η Σύγκλητος και αργότερα διάφορες εξέχουσες προσωπικότητες, μαζί με τη μητέρα του. 

Από το 10ο αι. επικράτησε η συνήθεια να γίνεται αυτοκράτορας - αντιβασιλέας ένας στρατηγός ή ναύαρχος. Είχε απόλυτη εξουσία και προβάδισμα στην ιεραρχία, πάντοτε όμως διαφύλαττε τα δικαιώματα του ανήλικου αυτοκράτορα. Μεγαλύτερη εγκυρότητα αποκτιόταν αν ο αντιβασιλέας παντρευόταν μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο λαός δεν είχε πρόβλημα με όλα αυτά, φτάνει να μη γινόταν προσπάθεια ανατροπής του νόμιμου ηγεμόνα. Παρά την τυπολατρεία, ο καθένας μπορούσε να γίνει αυτοκράτορας. Ο Βασίλειος Α’ ήταν χωρικός, ο Μιχαήλ Δ’ τραπεζίτης. Εξαιρούνταν οι ευνούχοι που δε μπορούσαν να δώσουν

διάδοχο και οι ανάπηροι. Εξαίρεση αποτελούν ο Ιουστινιανός Β’ που είχε υποστεί ρινότμηση (του έκοψαν τη μύτη) και ο Ισαάκιος Β’ Άγγελος που τον τύφλωσαν. 

Επίσης, δεν υπήρχε επίσημος περιορισμός για τις γυναίκες αλλά οι περιπτώσεις ήταν σπάνιες και συνήθως αφορούσαν χηρεία. Η στέψη των γυναικών είχε δυο θεωρητικούς φράκτες: δε μπορούσαν να γίνουν ιερείς ούτε να ηγηθούν του στρατού. Εξαίρεση ήταν η Ειρήνη η Αθηναία που πήρε το θρόνο από το γιό της Κωνσταντίνο, η Ζωή και η Θεοδώρα. Η θέση της αυτοκράτειρας ως συζύγου ήταν παράξενη. Η στέψη της γινόταν χωριστά και αν δε συνέπεπτε χρονικά με του συζύγου, στο παλάτι. Τον τίτλο μπορούσαν να πάρουν μητέρες, αδελφές, κόρες. Η θέση της στη διοίκηση δεν είναι γνωστή. Η Θεοδώρα ήταν παρούσα στα συμβούλια του Ιουστινιανού Α’, αλλά ζητούσε συγγνώμη όταν έπαιρνε το λόγο. 

Η άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας Το πολίτευμα του Βυζ. Ήταν η απόλυτη μοναρχία. Τέλος. Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος. Διόριζε και απέλυε κρατικούς υπαλλήλους, απένειμε τίτλους και αξιώματα. Έλεγχε απόλυτα τις οικονομικές υποθέσεις, θέσπιζε νόμους και απένειμε δικαιοσύνη. Επηρέαζε τα εκκλησιαστικά πράγματα. Συγκαλούσε Οικουμενικές συνόδους, γινόταν διαιτητής στις διαφορές, τα έκανε όλα τέλος πάντων. Αν και δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ή συνταγματικοί φραγμοί, το ιδεώδες της φιλανθρωπίας, της δικαιοσύνης και των χριστιανικών διδαχών έβαζε κάποιο φρένο στην παντοδυναμία του. Πρόκειται για μια ισορροπία δυνάμεων. Οι αναφωνήσεις ή οι επευφημίες του λαού περιστρέφονταν γύρω από αυτό. Υπήρχαν επίσης παράγοντες όπως η Σύγκλητος, ο στρατός και οι δήμοι, ενώ σταδιακά εμφανίστηκε και η Εκκλησία. Όλοι αυτοί περιόριζαν κάπως τον αυτοκράτορα. 

Η Σύγκλητος Το ανώτατο συμβούλιο του ρωμαϊκού κράτους με τεράστιο κύρος κατά τη ρωμαϊκή δημοκρατία. Όταν η Ρώμη απέκτησε αυτοκράτορα, ο ρόλος της περιορίστηκε σε συμβουλευτικό. Τα πρώτα χρόνια της Κωνσταντινούπολης ήταν αποδυναμωμένη, αλλά έγινε προσπάθεια να αναβαθμιστεί. Τον 5ο αι. ήταν πια σημαντικός πολιτικός φορέας με αρμοδιότητες την εκλογή του αυτοκράτορα, δικαστικά καθήκοντα και συμμετοχή στη διπλωματία. Διατηρήθηκε μέχρι το τέλος, αλλά από τον 7ο αι. και μετά, αποδυναμώθηκε πάλι. Η Σύγκλητος παρεμβαίνει στο διορισμό αντιβασιλέως όταν ο αυτοκράτορας είναι ανήλικος. Έλεγχε τα οικονομικά του αυτοκράτορα και αν χρειαζόταν, διόριζε στρατηγούς. Την αποτελούσαν εξέχοντες πολίτες, έμπειροι κρατικοί λειτουργοί και αφοσιωμένοι αυλικοί. Από τον 11ο αι. πληθαίνουν οι αστοί. Η πορεία της επηρεαζόταν και από τις προσωπικές προτιμήσεις του αυτοκράτορα. 

Ο στρατός Σημαντικός παράγοντας, διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στον περιορισμό της αυτοκρατορικής απολυταρχίας. Υπήρξε πηγή ανταπαιτητών του θρόνου. 

Ο λαός Είχε θεωρητικά το δικαίωμα να ελέγχει τον αυτοκράτορα και τα πρώτα χρόνια το έκανε κιόλας. Ήταν οργανωμένος σε δήμους (ομάδες) που αρχικά είχαν αθλητικό χαρακτήρα κι οργάνωναν αγώνες στον Ιππόδρομο. Οι Βένετοι και οι Πράσινοι ήταν οι μεγάλοι αντίπαλοι που απορρόφησαν τους μικρότερους δήμους. Συχνά αναλάμβαναν καθήκοντα κοινού ενδιαφέροντος όπως η ανοικοδόμηση των τειχών της πρωτεύουσας ή τη φρούρησή τους. Η σύστασή τους είχε κοινωνικά και θρησκευτικά κριτήρια. Οι Βένετοι προέρχονταν από την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων και ήταν ορθόδοξοι. Οι περισσότεροι ήταν μέλη των

ανακτόρων. Οι Πράσινοι ήταν έμποροι, βιοτέχνες και οι οπαδοί τους ήταν εργάτες, τεχνίτες ή μικρέμποροι. Είχαν δεσμούς με την Ανατολή και ευνοούσαν το μονοφυσιτισμό. Οι δήμοι εκδήλωναν τα αιτήματά τους στη Σύγκλητο και ζητωκραύγαζαν το νέο αυτοκράτορα. Συχνά αντιδρούσαν σε αντιλαϊκά μέτρα και γρήγορα απέκτησαν πολιτική ισχύ. Από τον 7ο αι. η ανάμειξή τους εξασθένησε και περιορίστηκαν να αντιπροσωπεύουν το λαό σε διάφορες επίσημες εκδηλώσεις. Γενικά όμως ο λαός της Κωνσταντινούπολης εκφραζόταν δημόσια για όσα του άρεσαν ή όχι. 

Η εικόνα του ιδανικού άρχοντα Ο αυτοκράτορας θεωρείται ο εκλεκτός του θεού και είναι εξ ορισμού πιστός. Όπως ο θεός κυβερνά το σύμπαν, έτσι και αυτός. Ο κακός αυτοκράτορας ήταν ένδειξη θείας τιμωρίας. Ο αυτοκράτορας ήταν άγιος και στις εικόνες του έχει φωτοστέφανο. Το παλάτι του είναι ιερό και διαθέτει προστατευτική ζώνη απομόνωσης. Οι δημόσιες εμφανίσεις του ακολουθούσαν τελετουργία ανάλογη της αρμονικής λειτουργίας του σύμπαντος. Οι υπήκοοί του επικοινωνούσαν μαζί του με ρυθμικές επευφημίες. Όταν τους δεχόταν σε ακρόαση έπεφταν στο έδαφος μπροστά του. Ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο θεός για τον αυτοκράτορα για αυτό υπάρχουν εικόνες του να πέφτει στο έδαφος μπροστά στο Χριστό. Οι αρετές του απορρέουν από την προσπάθεια μίμησης του θεού. Δικαιοσύνη, φιλανθρωπία, γενναιοδωρία, αγνότητα, φιλαλήθεια και κυρίως, ευσέβεια. Η πολεμική ικανότητα παραμερίζει μπροστά στην ιδιότητα του ειρηνοποιού. Ο τονισμός των στρατιωτικών αρετών εμφανίζεται με το Νικηφόρο Φωκά η αλλαγή όμως γίνεται πολύ αργότερα. Το ιδεώδες του αυτοκράτορα – πολεμιστή διατηρήθηκε και μετά. Τα αίτια αυτής της στρατικοποίησης ήταν η ανάγκη αντιμετώπισης των εξωτερικών προβλημάτων που είχε πάντα το Βυζάντιο, αλλά μετά τον 11ο αι. καλλιεργήθηκε πιο έντονα ως αποτέλεσμα της πολιτικής υπεροχής της στρατιωτικής αριστοκρατίας. 

Το ίδιο συνέβη και με την αριστοκρατική καταγωγή. Τους πρώτους αιώνες μέχρι τον 11ο οι αυτοκράτορες δεν ανήκαν στην αριστοκρατία, μετά όμως, η αριστοκρατική καταγωγή σε συνδυασμό με την πολεμική τόλμη θεωρούνται σημαντικό στοιχείο για έναν επιτυχημένο αυτοκράτορα. Οι αλλαγές αυτές αντανακλούν τις γενικότερες κοινωνικές μεταβολές του 11ου αι. όπου η αριστοκρατική καταγωγή αναβαθμίζεται και η στρατιωτική αριστοκρατία που πλέον κυριαρχεί. 

Η προβολή του αυτοκρατορικού ιδεώδους: η νομισματική μαρτυρία Το βυζαντινό νόμισμα, σύμβολο, καθρέφτης, θεμέλιο και όπλο της αυτοκρατορίας ήταν το ιδανικό μέσο αποτύπωσης και μετάδοσης έντονου συμβολισμού και προπαγάνδας, με επίκεντρο τον αυτοκράτορα. Μέσω του νομίσματος η κεντρική εξουσία έστελνε μηνύματα προς πάσα ενδιαφερόμενο. Το πρώτο μέλημα κάθε αυτοκράτορα ήταν η κοπή νομισμάτων στο όνομά του. Έτσι, το βυζαντινό νόμισμα είναι εικαστική επίσημη έκφραση της προβολής του αυτοκρατορικού ιδεώδους. Ο αυτοκράτορας γίνεται μια συμβατική εικόνα προς λατρεία χωρίς καμιά αίσθηση βάθους, όγκου ή τρίτης διάστασης. Η έμφαση δίνεται στο συμβολισμό μέσω της αυτοκρατορικής ένδυσης και γίνεται πιο συγκεκριμένη καθώς στη μια όψη του νομίσματος είναι η φάτσα του αυτοκράτορα και στην άλλη ο θεός ή κάποιος άγιος. Έτσι εκφράζεται η θρησκευτική αποστολή του αυτοκράτορα, ο ρόλος του επί της γης, η δύναμη και το κύρος του. 

Πρωτοβυζαντινή περίοδος: η απεικόνιση βρίσκεται μακριά από στρατιωτικούς τύπους. Ο αυτοκράτορας δεν κρατά πια δόρυ αλλά σταυροφόρο σφύρα για να τονίσει την κυριαρχία του ελέω θεού. Είναι προστάτης της πίστεως και της οικουμένης. Εικονομαχία: ο σταυρός που βρισκόταν στην πίσω όψη των σόλιδων εξαφανίζεται και στη θέση

του έρχεται ο συναυτοκράτορας, νεκροί προκάτοχοι του θρόνου ή μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο συμβολισμός μετατοπίζεται στην καθημερινότητα κι εξυπηρετεί την πολιτική σκοπιμότητα των ανακτόρων, την επιβολή εξουσίας, την κατοχύρωση της δυναστείας και της συνέχειας. 843: με την οριστική αναστήλωση των εικόνων μπαίνουμε σε νέα νομισματική φάση.

Η μορφή του Χριστού επανέρχεται αν και ο αυτοκρατορικός συμβολισμός καλά κρατεί. Σταδιακά, ο αυτοκράτορας στέφεται από το Χριστό ή κάποιον άγιο, εικονίζεται να κρατά σταυρό και διάφορα τέτοια συμβολικά. Τέτοια νομίσματα εμφανίζονται κατά τη Μακεδονική δυναστεία και πληθαίνουν από τον 11ο αι. και μετά. Υποδηλώνουν μια θεία χάριτι μεταμόρφωση του αυτοκράτορα από κυρίαρχο βασιλέα σε θεό. Υπάρχει και μια τάση αναζήτησης μεσιτείας προς το Θεό. Β’ μισό 11ου αι.: επιβάλλεται το πρότυπο του αυτοκράτορα – πολεμιστή με κάποιες εκλεπτυσμένες αλλαγές καθώς ο κόσμος παραπονέθηκε πως φαινόταν ότι η εξουσία δεν ερχόταν από το θεό αλλά από τα όπλα. Το 12ο αι. η στρατιωτική υπόσταση του αυτοκράτορα τονίζεται με την παρεμβολή στρατιωτικών αγίων που τον συνοδεύουν. 

Παλαιολόγεια εποχή: συνεχίζεται η θεώρηση του αυτοκράτορα – πολεμιστή, όμως τα πράγματα είναι χέσε μέσα. Η αυτοκρατορία έχει συρρικνωθεί και οι κίνδυνοι τη ζώνουν από παντού. Ο αυτοκράτορας πεσμένος στα γόνατα ζητά τη θεία παρέμβαση. Γίνεται ικέτης – υπήκοος της ουράνιας βασιλείας. 

Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ 

Οι σχέσεις του αυτοκράτορα με τους νόμους 

Το μόνο φρένο για τον αυτοκράτορα ο οποίος ήταν η πηγή των νόμων αλλά πάντα ο νόμος ήταν πάνω από αυτόν. Η νομοθεσία του Ιουστινιανού υιοθέτησε το ρωμαϊκό ‘ο αυτοκράτορας εξαιρείται των νόμων’ κάνοντάς τον παντοδύναμο και δίνοντάς του το αποκλειστικό δικαίωμα να νομοθετεί, να ερμηνεύει και να ακυρώνει τους νόμους. Ο αυτοκράτορας έχει οριστεί να κυβερνά από το θεό ως έμψυχος νόμος. Κάποτε όμως κλαίνε και οι δυνατοί. Ο αυτοκράτορας υποκύπτει κι αυτός στους νόμους μέσω φραστικών προσδιορισμών: ‘είναι λόγος αντάξιος του αυτοκράτορα η δημόσια αναγνώρισή του ότι υπόκειται κι αυτός στους νόμους’. Αυτό προκύπτει από την ηθική υποχρέωση της υποταγής στην ιερότητα των νόμων καθώς και της επιταγής να πράττει ανάλογα με τα χριστιανικά διδάγματα της ευνομίας. Πρόκειται για την εύνομη επιστασία που τόσες φορές χρησιμοποιούν οι βυζαντινοί. Κυρίαρχη είναι επίσης η άποψη ότι το κύρος δικαίου είναι προϋπόθεση για το κύρος της εξουσίας. 

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού νομοθετικού οικοδομήματος Η κωδικοποίηση και ο εκσυγχρονισμός του ρωμαϊκού δίκαιου από τον Ιουστινιανό θεωρείται τεράστιο επίτευγμα μέχρι σήμερα. Ξεκίνησε να εργάζεται πάνω σε αυτό από την αρχή της βασιλείας του κι άφησε τέσσερα μεγάλα έργα: τον Κώδικα, τους Πανδέκτες, τις Εισηγήσεις και τις Νεαρές. Οι νόμοι του είναι ρωμαϊκοί με επιρροές από το χριστιανισμό. Η νομοθεσία του διέπεται από πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και μέριμνας για τη βελτίωση της θέσης των αδυνάτων. Περιόρισε τον απόλυτο έλεγχο του πατέρα της οικογένειας. Ενθάρρυνε και διευκόλυνε την απελευθέρωση των δούλων. Επέτρεψε στις γυναίκες να γίνονται κηδεμόνες των παιδιών τους

και σε περίπτωση θανάτου τους να μεταβιβάζεται η προίκα τους στην οικογένειά τους και όχι στο σύζυγο εκτός κι αν είχε γίνει ειδική συμφωνία. 

Εκλογή των Νόμων: εκδόθηκε από τον εικονομάχο Λέοντα Γ’. Κωδικοποιεί τους βασικούς κανόνες δικαίου που αφορούν την καθημερινή ζωή. Σκοπός ήταν η αναθεώρηση των νόμων προς το φιλανθρωπότερον. Περιόρισε τη θανατική ποινή για τα ποινικά αδικήματα και την αντικατέστησε με ακρωτηριασμό κάτι που είναι βέβαια βάρβαρο. Όμως, καθιέρωσε την αποκλειστική αναγνώριση του χριστιανικού γάμου, έδωσε στην Εκκλησία το δικαίωμα να επιμελείται ορφανών, απέκλεισε τη φρενοβλάβεια ως λόγο διαζυγίου και βελτίωσε τη θέση της γυναίκας η οποία είχε ίσο μερίδιο με το σύζυγο στην κοινή περιουσία. 

Μακεδονική δυναστεία: ο Βασίλειος Α’ και ο Λέων ΣΤ’ Σοφός εξέδωσαν τον Πρόχειρο Νόμο, την Επαναγωγή (ή Εισαγωγή) και τα Βασιλικά. Την ίδια εποχή εμφανίστηκαν και οι Νεαρές. Η χρονολόγησή τους είναι θέμα ακόμη ανοιχτό. Οι Μακεδόνες προσπάθησαν να επαναφέρουν τη νομοθεσία του Ιουστινιανού επεξεργασμένη. Σε περίπτωση όμως νομικού κενού, ακολουθούσαν τον Ιουστινιανό. Στην Επαναγωγή ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης γίνονται ισοδύναμοι. Ο αυτοκράτορας μεριμνά για την ασφάλεια και τη γαλήνη του κράτους και την ευημερία των πολιτών, ενώ ο πατριάρχης φρουρεί και ενισχύει την ορθοδοξία. Αυτό οφείλεται μάλλον στον Πατριάρχη Φώτιο και δεν κράτησε πολύ. Κάποιες Νεαρές του Λέοντος επικυρώνουν με νόμο τον απόλυτο έλεγχο του αυτοκράτορα. Μετά το 10ο αι. δεν έχουμε πολλές νομικές καινοτομίες. Υπάρχουν συλλεκτικά έργα, ερμηνευτικά και διδακτικά εγχειρίδια. Τα Βασιλικά παρέμειναν η βασική νομική πηγή κι όποτε χρειάζεται εκδίδεται καμιά Νεαρή. 

Θεόδωρος Βαλσαμώνας : εκκαθάρισε τους κανόνες της Εκκλησίας και άλλων διατάξεων σύμφωνα με τις Βασιλικές, προκειμένου να ενημερωθούν οι πολίτες. 1204 – 1453: η νομοθετική δραστηριότητα είναι ψόφια καθώς υπάρχουν σοβαρότερα προβλήματα. Υπάρχει μονομέρεια. Ελάχιστα είναι τα θέματα ιδιωτικού δικαίου και οι νέες ρυθμίσεις αφορούν την Εκκλησία. Όλα καταρρέουν. Εξάβιβλος: το τελευταίο συλλεκτικό έργο της περιόδου. Εκεί υπάρχει όλη η ύλη του αστικού και ποινικού δικαίου καθώς και διάφορες ξέμπαρκες ρυθμίσεις. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 

Η διάρθρωση της Βυζαντινής Κοινωνίας 

Υπάρχουν πολλές ταξινομήσεις: μεγάλοι και μικροί, δυνατοί και πένητες καμιά φορά και μεσαίοι. Υπάρχουν ταξινομήσεις ανά επάγγελμα ή λειτούργημα. Κάτω από τον κορυφαίο αυτοκράτορα υπήρχε μια κοινωνία που θεωρητικά στηριζόταν στην τάξη. Ανώτερη, μεσαία και φτωχολογιά. Πέρα από την ευγενική καταγωγή σημαντικά κριτήρια ήταν η περιουσία, η άσκηση ανώτατων λειτουργημάτων και η προσωπική αξία. Ανώτερη τάξη: οι οικονομικά ισχυροί είτε λόγω καταγωγής είτε λόγω κατοχής γης. Οι κρατικοί και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι. Η οικονομική δύναμη έφερνε την πολιτική ισχύ. Δεν προσδιοριζόταν από κοινωνικά κριτήρια, άρα δεν υπήρχε και κληρονομική κατοχύρωση. Επηρεαζόταν έντονα από κοινωνική κινητικότητα και ρευστότητα σε συνδυασμό με τους ‘ημέτερους’, γνωστή τακτική παντού και πάντα. Ο καθένας μπορούσε να φτιάξει περιουσία, να αποκτήσει τίτλο και αξίωμα. Για αυτό το λόγο η αριστοκρατική κοινότητα δε μπόρεσε ποτέ να γίνει κλειστή, όπως σε άλλες κοινωνίες. 

Η βυζαντινή κοινωνία γνώρισε πολλές ανακατατάξεις που έγιναν περισσότερο αισθητές από το 10ο αι και μετά. Ο Βασίλειος ο Β’ τα πήρε στο κρανίο που οι ίδιες οικογένειες είχαν τα υψηλότερα αξιώματα για 70 και πλέον χρόνια. Κάποια στιγμή δημιουργήθηκε μια πιο κλειστή ή παγιωμένη ‘άρχουσα’ τάξη, εδραιώνονται δυναστείες και επικρατούν αριστοκρατικοί οίκοι μέσω επιγαμιών. Η παρουσία πλούσιων οικογενειών της επαρχίας διαμόρφωσαν αυτήν την τάξη. Βαθμιαία απέκτησαν μεγάλη δύναμη που ενισχύθηκε με γάμους και την άσκηση κρατικών λειτουργημάτων, είτε κατείχαν αξίωμα είτε όχι. Από τις αρχές του 10ου μέχρι τις αρχές του 11ου αι. η κεντρική εξουσία σφάζονταν με τους γαιοκτήμονες. Οι αυτοκράτορες θέσπισαν ειδικές Νεαρές για να περιορίσουν τους δυνατούς που έκαναν καταχρήσεις. Ο ανταγωνισμός ήταν συνήθως πολιτικός αλλά υπήρχαν και κοινωνικές προεκτάσεις. 

Τα μέτρα που πήρε ο Βασίλειος Β’ έφεραν προσωρινά διάφορες ανακατατάξεις. Οι διάδοχοί του συνέχισαν την προσπάθεια για διεύρυνση της κοινωνικής βάσης και στηρίχθηκαν στη νέα ‘αστική’ τάξη που προήλθε από την αστικοποίηση. Η αστικοποίηση προήλθε από το εμπόριο όπως και από το γεγονός πως ο κρατικός μηχανισμός χρησιμοποιούσε πρόσωπα άσχετα με την αριστοκρατία που διέθεταν όμως αξιόλογα προσόντα. 

Η αστικοποίηση της κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας Δημιουργήθηκε μια νέα κατηγορία από ανθρώπους κατώτερων ή μεσαίων στρωμάτων από την πρωτεύουσα και την επαρχία με προσόντα όπως ευφυΐα, ευελιξία, υψηλή γενική παιδεία και ειδικευμένες γνώσεις. Όλοι αυτοί μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της Εκκλησίας και του κρατικού μηχανισμού. Πρόκειται για μια πρώιμη γενιά τεχνοκρατών. 

Έχουμε μια δεύτερη ομάδα διευθυντικών παραγόντων με πρόσβαση στη Σύγκλητο και συμμετείχαν στην ανακήρυξη του αυτοκράτορα. Αυτή η νέα τάξη συγκρούστηκε πολλές φορές με τους παραδοσιακούς αριστοκράτες και τους στρατηγούς. Προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα κράτος της προκοπής οι γαιοκτήμονες όμως αντέδρασαν βίαια και τελικά ανέλαβαν τον απόλυτο έλεγχο του κράτους όταν ανέβηκε στο θρόνο ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός κι επέβαλλε τις δικές του δομές. Οι Κομνηνοί εκπροσωπούσαν μια συνειδητοποιημένη κληρονομική αριστοκρατία από την επαρχία κι αναδιοργάνωσαν την αυλική ιεραρχία όπως ήθελαν. Υπήρξε μια κλειστή ομάδα

οικογενειών που συνδέονταν με γάμους με τους Κομνηνούς. Είχαν πλούτη, αξιώματα και αποκλειστικότητα στους υψηλούς τίτλους. Η αστική τάξη από την άλλη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκμηδένιση των οπαδών των Κομνηνών. Μετά την άλωση του 1204 (από τους σταυροφόρους) κατέφυγαν στη Νίκαια. Οι Παλαιολόγοι ευνόησαν επίσης τους αριστοκράτες όμως τα λεφτά της αστικής τάξης ήταν απαραίτητα οπότε οι αστοί είχαν πια πολιτική και κοινωνική υπόσταση. Στα χρόνια των Παλαιολόγων η ‘άρχουσα τάξη’ αποκτά πάλι κλειστό και συμπαγή χαρακτήρα και δημιουργεί κέντρα εξουσίας εκτός Πόλης, ανεξαρτητοποιήθηκε τελείως. 

Μεσαία τάξη και φτωχολογιά: για πολλούς βυζαντινούς συγγραφείς είναι το ίδιο και το αυτό, η μάζα, ο όχλος. Πάντως, ανάμεσα στους πλούσιους και τους απόρους βρίσκονταν καλλιεργητές, κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι και άλλοι. Η ανάπτυξη της αστικής οικονομίας έδωσε το έναυσμα για μεγαλύτερη συνείδηση της υπόστασης της αστικής τάξης. Κοινωνικές μικροδομές: οντότητες τα μέλη των οποίων διατηρούσαν επαφή μέσα από συγγενικές, επαγγελματικές ή πελατειακές σχέσεις. Η οικογένεια, η κοινότητα, οι συντεχνίες, τα μοναστήρια είναι μερικές από αυτές. Οι δεσμοί τους στηρίχθηκαν σε ευκαιριακούς παράγοντες, άρα η διάρκειά τους ήταν ρευστή ανάλογα με τις γενικότερες συνθήκες. 

Το πρόβλημα της ‘βυζαντινής φεουδαρχίας’ Η φεουδαρχία αναπτύχθηκε στη Δύση και είχε τα εξής χαρακτηριστικά: - Θεσμοί εξάρτησης του ελεύθερου ανθρώπου από άνθρωπο και αυστηρή ιεράρχηση των ανθρώπων σε εξαρτημένους υποτελείς και δεσπότες. - Κατακερματισμό της κεντρικής κρατικής εξουσίας έτσι ώστε οι διάφοροι δεσπότες και οι υποτελείς τους να κατέχουν αρμοδιότητες που έφταναν μέχρι την απόδοση δικαιοσύνης, τη διατήρηση προσωπικού στρατού και την κοπή νομισμάτων. - στήριξη της οικονομίας αποκλειστικά από τη γεωργία - την παραχώρηση γης (φέουδο) σε γαιοκτήμονες που την εκμεταλλευόντουσαν για δικό τους όφελος , με την υποχρέωση να παρέχουν υπηρεσίες, κυρίως στρατιωτικές. - την ανάθεση καλλιέργειας της γης σε χωρικούς με περιορισμένη προσωπική ελευθερία που κατέβαλλαν στο φεουδάρχη τη φεουδαρχική πρόσοδο. 

Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν πως ο φεουδαρχικός χαρακτήρας του Βυζαντίου έχει να κάνει με την κυριαρχία της μεγάλης ιδιοκτησίας και την ισχύ των δυνατών σε όλα τα επίπεδα. Με βάση αυτό, θεωρούν την αντιδραστική πολιτική των Μακεδόνων ως πάλη ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τους φεουδάρχες. Για να δούμε μερικά μέτρα που ενθάρρυναν τη φεουδαρχία στο Βυζάντιο: 

1 Η πρόνοια = παροχή ενός κτήματος μαζί με τους παροίκους του σε διάφορα πρόσωπα με τον όρο της παροχής στρατιωτικών υπηρεσιών στο κράτος. Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός αντικατέστησε τους μισθούς των στρατιωτών με δωρεές παροίκων. Όπως καταλαβαίνετε έγινε πατείς με πατώ σε από κόσμο που ήθελε να μπει στο στρατό. Οι στρατιώτες αποκτούσαν χωρίς πολλά – πολλά βασιλικά διπλώματα, που τους εξασφάλιζαν κτήματα και πολίτες – δούλους. Οι δικαιούχοι εισέπρατταν φόρους και έπιναν το αίμα των υποτελών τους. Καμιά φορά οι παραχωρήσεις αυτές γίνονταν και σε ξένους. 2 Η ανάπτυξη ιδιωτικών στρατών (ακολουθίες) για τους ευγενείς. Οι ακολουθίες περιλάμβαναν δούλους, συγγενείς και ένοπλους φρουρούς. 3 Οι εξκουσσίες = μερικές ή καθολικές φοροαπαλλαγές των μεγαλοϊδιοκτητών και των μονών. Έγιναν συχνότερες τον 11ο και το 12ο αι. κι αποτέλεσαν όπλο των πλουσίων εναντίον των δημοσιονομικών και δικαστικών παρεμβάσεων. 

Δ Το χαριστίκιον = παραχωρήσεις μοναστηριών και ευαγών ιδρυμάτων σε μεγαλοτσιφλικάδες και εκκλησιαστικά πρόσωπα. Πολλά ιδρύματα ανήκαν στο Πατριαρχείο, στο κράτος ή στον αυτοκράτορα πριν εκχωρηθούν. Ο αρχικός σκοπός ήταν η φροντίδα για την καλή λειτουργία του ιδρύματος . Οι χαριστικάριοι ως πληρωμή για τη φροντίδα τους αποκτούσαν την επικαρπία της περιουσίας του για όλη τους τη ζωή. Συχνό φαινόμενο ήταν και η ίδρυση μοναστηριών από φεουδάρχες στα οποία παραχωρούσαν μέρος της περιουσίας τους για να την σταθεροποιήσουν. Το χαριστίκιον και το φέουδο θυμίζουν δυτικές πρακτικές αλλά δεν έγιναν ποτέ ο κύριος τρόπος κατοχής γης ούτε κατά τον 11ο και 12ο αι. που εμφανίζονται, ούτε αργότερα. Ούτε η παραχώρηση οικονομικών και φορολογικών δικαιωμάτων σε κάποιο πλούσιο γαιοκτήμονα γενικεύτηκε ποτέ.

Το φεουδαρχικό και το βυζαντινό σύστημα έχουν σημαντικές διαφορές. 1.Στο δυτικό φέουδο η καλλιέργεια μεγάλου μέρους γίνεται από τις αγγαρείες των χωρικών στους οποίους ασκείται ιδιαίτερη εκμετάλλευση. Στη βυζαντινή οικονομία η καλλιέργεια με αγγαρείες είναι ελάχιστη έως μηδαμινή. Το μεγαλύτερο μέρος των μεγάλων ιδιοκτησιών κατανέμεται σε μικρές, οικογενειακές εκμεταλλεύσεις των χωρικών, παροίκων ή ανεξάρτητων καλλιεργητών. Οι αγγαρείες που οφείλουν οι πάροικοι στον κύριο της γης είναι ελάχιστες και συνήθως εξαγοράζονται. Ο πάροικος μπορεί να διαθέτει περιουσία ρωμαϊκού τύπου, δεν είναι ο δυτικός χωρικός. 2.Η οικονομία του Βυζαντίου ήταν πέρα από αγροτική, εμπορική και βιοτεχνική 3.ο ισχυρός συγκεντρωτικός χαρακτήρα του βυζαντινού κράτους δεν επέτρεψε τον κατακερματισμό της πολιτικής εξουσίας και τη χαλάρωση των δεσμών κράτους και υπηκόου. Η κοσμοθεωρία του βυζαντινού ανθρώπου ήταν πως ο ίδιος ήταν υπήκοος του ανώτερου άρχοντα και όχι μέλος μιας ομάδας, παρέμεινε σταθερή μέχρι τέλους.

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ 

Η Ανώτερη ή άρχουσα τάξη Τα τρία βασικά κριτήρια της βυζαντινής άρχουσας τάξης ήταν η οικονομική δύναμη, η αριστοκρατική καταγωγή και η υψηλή θέση στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Όλα αυτά όμως δεν ήταν απόλυτα παγιωμένα. Στον κύκλο περιλαμβάνονται κρατικοί αξιωματούχοι, στρατιωτικοί, μοναχοί, τα μέλη της Συγκλήτου και άλλοι πολλοί. Ας δούμε τις μικρότερες ομάδες: - Η τάξη των Συγκλητικών: τα μέλη της ήταν αριστοκράτες και πλούσιοι. Αργότερα προστίθενται η άσκηση κρατικών λειτουργημάτων και η προσωπική αξία. Τα πρώτα χρόνια ο τίτλος είναι κληρονομικός εφόσον υπάρχουν τα αναγκαία φράγκα αλλά ατονεί σταδιακά. Τον 11ο αι. η τάξη αναβαθμίζεται και αρχίζει να δέχεται νεόπλουτους εμπόρους και τεχνίτες, κάτι που έφερε αντιδράσεις από τα μεγάλα τζάκια. - Στρατιωτική αριστοκρατία : στρατιωτικοί αξιωματούχοι από μεγάλες επαρχιακές οικογένειες που είχαν τα αξιώματα σχεδόν μονοπωλιακά. Λόγω ενδογαμίας και μεγάλης ιδιοκτησίας παγιώθηκαν ενώ είχαν ιδιότυπα αριστοκρατικά ιδεώδη. Εκτιμούσαν την αρχαία καταγωγή και κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες. Διατηρούσαν τους δεσμούς με την ιδιαίτερη πατρίδα τους ακόμη κι όταν μετακόμισαν στην Πόλη. Είχαν μεγάλη δύναμη. 

- Πολιτική αριστοκρατία : Υψηλόβαθμοι αυλικοί ή κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι, μέλη μεγάλων οικογενειών που βρίσκονταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα. Η καταγωγή τους ήταν κυρίως από την Πόλη, την Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τις παράκτιες πόλεις. Διέθεταν όμορφα σπίτια και πολλές αυτοκρατορικές παραχωρήσεις. Ήταν επινοητικοί, υπάκουοι, ήξεραν να κολακεύουν και είχαν ειδικές γνώσεις και ικανότητες , για αυτό και πέτυχαν. Όμως ήταν έρμαια της αυτοκρατορικής εύνοιας ή μη. Η αστικοποίηση της κοινωνίας της

Κωνσταντινούπολης διεύρυνε τη σύσταση της πολιτικής αριστοκρατίας. 

Η Μεσαία και κατώτερη τάξη Μεσαία τάξη: αρκετά εκτεταμένη με οικονομική διαφοροποίηση και ρευστότητα μεταξύ των μελών. Καλλιεργητές, μεσαίοι και μικροί γαιοκτήμονες, κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, ειδικευμένοι τεχνίτες, στρατιώτες κ.α. Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ζούσαν στα αστικά κέντρα. Οι έμποροι ή ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι κάπου, είτε περιέφεραν την πραμάτεια τους από δω κι από κει. 

Η ανάπτυξη της οικονομίας το 10ο αι και μετά, δημιούργησε μια ομάδα σχετικά πλούσιων βιοτεχνών και εμπόρων που μαζί με τραπεζίτες, ειδικευμένους τεχνίτες και ελεύθερους επαγγελματίες σχημάτισαν τη μέση τάξη. Ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες ή αδελφότητες και διέφεραν από τον όχλο. Στις αρχές του 11ου αι. η τάξη αυτή συνειδητοποιεί τη δύναμή της κι αρχίζει να απαιτεί. Στρατιωτική σταδιοδρομία: κάθε πολίτης με τα απαραίτητα σωματικά προσόντα μπορούσε να γίνει στρατόκαυλος. Έπρεπε να είναι αφοσιωμένος στο καθήκον του, να απέχει από πολιτικά αξιώματα, επιχειρήσεις ή καλλιέργειες. Σε αντάλλαγμα δεν έκανε αγγαρείες και κατέβαλλε μόνο τους δημόσιους φόρους. 

Κατώτερα στρώματα: η διαφορά τους με τη μεσαία τάξη ήταν τα λεφτά και η υπόληψη. Η κατώτερη τάξη βίωνε φτώχεια στα όρια της εξαθλίωσης. Εργάτες, μικρομαγαζάτορες, απλοί τεχνίτες, ηθοποιοί, τυχοδιώκτες και ζητιάνοι. Πολλοί ζούσαν από την κοινωνική πρόνοια. 

Δούλοι: η κατώτατη τάξη που λόγω χριστιανισμού είχαν λίγο καλύτερες συνθήκες μεταχείρισης. Ήταν αρκετά ακριβοί και δεν ξέρουμε από πού προέρχονταν. Άλλοι είναι απόγονοι δούλων, άλλοι αγοράζονταν κι άλλοι ήταν αιχμάλωτοι. Εργάζονταν σε πλούσια σπίτια κι έκαναν οικιακά. Ο δούλος που του εμπιστεύονταν την επιστασία του σπιτιού ή τη φροντίδα της οικογενειακής περιουσίας ήταν ο πρωτεύων δούλος. Η νομοθεσία προέβλεπε την απελευθέρωσή τους και καθόριζε τους τρόπους και τους όρους της διαδικασίας. Συχνή ήταν η απελευθέρωση ζεύγους παντρεμένων δούλων με μια οικονομική ενίσχυση. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ 

Το Βυζάντιο και το Ισλάμ 

Η διάδοση του μωαμεθανισμού στην Αραβία και η ενοποίηση των Αράβων Μέχρι τις αρχές του 7ου αι. η Αραβική χερσόνησος ήταν το κέντρο της Μεσογείου. Οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί δεν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα να την υποτάξουν, το μόνο που ήθελαν ήταν η φύλαξη των συνόρων στις επιδρομές των Βεδουΐνων. Οι Βεδουΐνοι ήταν νομάδες της ερήμου με έναν πρωτόγονο κώδικα τιμής που χαρακτηριζόταν από τη βεντέτα. Ήταν πολυθεϊστές και λάτρευαν τα άστρα και διάφορα ιερά σημεία (πηγές, δέντρα). Τα παράλια ήταν πιο ανεπτυγμένα με πόλεις όπως η Μέκκα και η Αιθρίβη, κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου. Οι κάτοικοι ήρθαν σε επαφή με το μονοθεϊσμό και προβληματίστηκαν αρκετά με το θέμα θρησκεία. Άλλωστε στη Μέκκα βρισκόταν το κυριότερο κέντρο λατρείας η Καάμπα την οποία σύμφωνα με το μύθο έχτισε ο Αβραάμ και υπήρχαν κατάλοιπα ενός μετεωρίτη. 

Μωάμεθ: γεννήθηκε στη Μέκκα το 570. Όντας καμηλιέρης κι έμπορος ήρθε σε επαφή με πολύ κόσμο κι εκδήλωσε την έμφυτη θρησκευτικότητά του. Έβλεπε επίσης οράματα. Στα 40 του ήρθε σε σύγκρουση με το θρησκευτικό κατεστημένο και το 622 κατέφυγε στην Αιθρίβη που από τότε ονομάστηκε Μεδίνα (πόλη του προφήτη). Εκεί έγινε θρησκευτικός αρχηγός, μετά κατέλαβε τη Μέκκα, κατέστρεψε την πολυθεϊστική θρησκεία, επέβαλλε το Ισλάμ (θρησκεία των πιστών) και τη λατρεία του ενός θεού (Αλλάχ). Η φυγή του από τη Μέκκα είναι γνωστή ως Εγίρα, ενώ το έτος που έγινε, είναι το έτος έναρξης της ισλαμικής χρονολογίας. 

Το κήρυγμά του είναι γραμμένο στο Κοράνι και βασίστηκε σε πέντε αρχές: 1.Πίστη στον Αλλάχ και τον προφήτη του Μωάμεθ 2.πιστή εκτέλεση των προσευχών βάσει συγκεκριμένου τυπικού 3.Νηστεία κατά το μήνα Ραμαντάν (Ραμαζάνι) 4.Συνεισφορά χρημάτων για φιλανθρωπικούς λόγους και για τις στρατιωτικές ανάγκες της κοινότητας 5.Προσκύνημα των πιστών στην Καάμπα τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του. Με το θάνατό του (632) και την εξάπλωση του κηρύγματός του στην υπόλοιπη Αραβία, ο μωαμεθανισμός εμπλουτίστηκε με αρχές των Βεδουΐνων. Η κυριότερη ήταν η με κάθε τρόπο επιβολή του Ισλάμ στους ‘άπιστους’ ακόμη και με ιερό πόλεμο ‘τζιχάντ’. Η ενσωμάτωση αυτής της αρχής ήταν το τέλος της ανοχής του μωαμεθανισμού και παρείχε ηθική κάλυψη στις πολεμικές διαθέσεις των Βεδουΐνων. 

Οι Αραβικές κατακτήσεις Οι διάδοχοι του Μωάμεθ, Αμπού Μπακρ και Ομάρ ξεκίνησαν τις εξορμήσεις για να προσηλυτίσουν και άλλους λαούς, αφού πρώτα απέτυχαν να πείσουν τους ηγεμόνες να προσχωρήσουν στο Ισλάμ ειρηνικά. Οι μακρόχρονοι πόλεμοι οδήγησαν σε απώλειες την Περσία και το Βυζάντιο. Η Περσία εξισλαμίστηκε και οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν. Η Συρία, η Παλαιστίνη και η Αίγυπτος κατακτήθηκαν σύντομα καθώς οι Βυζαντινοί ήταν υποδεέστεροι στρατιωτικά, οι Άραβες ήταν δυναμικοί, υπήρχε φυλετική συγγένεια, πολλές αιρέσεις ενώ η βυζαντινή διοίκηση τους είχε τρελάνει όλους στους φόρους. 

Η απώλεια της Μέσης Ανατολής είχε σοβαρές συνέπειες για το Βυζάντιο. Τέρμα το σιτάρι της Αιγύπτου, τέλος και η κυριαρχία σε ακμαίες περιοχές. Πάντως, κη Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατάφερε να επιβιώσει στηριζόμενη στην ελληνική Μικρά Ασία. 

Αραβικές επιθέσεις εναντίον της Κωνσταντινούπολης 

Μέχρι το 648 το βυζαντινό κράτος έχασε τη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο και ολόκληρη τη Βόρεια Αφρική. Οι Άραβες στη συνέχεια κατέκτησαν το Γιβραλτάρ και το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας. Ο πιο επικίνδυνος για το Βυζάντιο ήταν ο δραστήριος Μωαβίας που κατέκτησε πολλές περιοχές. Πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη επί πέντε χρόνια και η Πόλη σώθηκε τελικά χάριν στο ‘υγρό πυρ’ που λαμπάδιασε το μεγαλύτερο μέρος του αραβικού στόλου. Η ιστορία συνεχίστηκε και τον 7ο αι. Οι Άραβες κατέλαβαν την Αρμενία και προέλασαν μέχρι τα τείχη της Πόλης που σώθηκε χάρη στο Λέοντα Γ’ Ίσαυρο, το υγρό πυρ και το λιμό που ξεκατίνιασε τους Άραβες. Ήταν η αρχή του τέλους για τους Άραβες που αργότερα ηττήθηκαν στη Γαλλία κι έτσι ξεκουμπίστηκαν από την Ευρώπη. Ευτυχής συγκυρία ήταν και οι στρατιωτικές ικανότητες των Ισαύρων. Οι διάδοχοι των Ισαύρων δεν ήταν και πολύ της προκοπής, έτσι η ισορροπία ανατράπηκε. Την ίδια περίοδο οι Άραβες ανέκαμπταν. Μετέφεραν την πρωτεύουσά τους από τη Δαμασκό στη Βαγδάτη κι εξακολούθησαν να επιτίθενται. Πολύ καλός ηγέτης υπήρξε ο Χαρούν Αλ Ρασίντ που αναφέρεται συχνά στα παραμύθια της Χαλιμάς. Υπό την ηγεσία του, εισέβαλλαν βαθιά στο Βυζάντιο και το ανάγκασαν να πληρώνει φόρο. 

Στα μέσα του 9ου αι. ο καβγάς Βυζαντινών – Αράβων κορυφώθηκε. Οι αυτοκράτορες της δυναστείας του Αμορίου απέτυχαν να συγκρατήσουν τους Άραβες που κατέκτησαν την Κρήτη και αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Τους σταμάτησαν όμως στη Μικρά Ασία, κάτι είναι κι αυτό. 

Οι νέοι θεσμοί των θεμάτων και των ακριτών. Η βυζαντινή αντεπίθεση Ακρίτες: συνοριακοί φρουροί που κατοικούσαν κοντά στις περιοχές που φύλαγαν. Τους είχαν παραχωρηθεί κτήματα από τα οποία ζούσαν. Ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικοί τον 8ο και 9ο αι. καθώς παρενοχλούσαν τους εισβολείς και ειδοποιούσαν έγκαιρα τους αυτοκράτορες με το σύστημα των φρυκτωριών (σταθμοί επικοινωνίας με οπτικά σήματα). Έτσι ο βυζαντινός στρατός αντιδρούσε έγκαιρα και αποτελεσματικά. Η συμβολή των ακριτών υμνήθηκε στα ακριτικά δημοτικά τραγούδια και το ανώνυμο λόγιο έπος. Θέματα: μεγάλες διοικητικές περιφέρειες. Επέτρεπαν την ευκολότερη αντιμετώπιση των εισβολών καθώς εκεί παρέμεναν συνέχεια στρατιωτικές μονάδες που έδιναν το όνομά τους στις περιοχές αυτές. Τα θέματα μείωσαν τις αραβικές καταστροφές και συνέβαλλαν στις βυζαντινές νίκες. 

Η ‘Βυζαντινή εποποιΐα’ Όταν βασίλευε ο Μιχαήλ Γ’ οι βυζαντινοί αντεπιτέθηκαν και μετέφεραν τον πόλεμο σε αραβικά εδάφη. Στην επική μικρασιατική ποίηση ο Μιχαήλ μνημονεύεται ως Αρμούρης ή γιός του Αρμούρη ενώ οι αγώνες του 9ου και 10ου αι χαρακτηρίστηκαν ως Βυζαντινή εποποιΐα’. Οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής δυναστείας απάλλαξαν οριστικά τη Μ. Ασία από τους Άραβες. Οι εκστρατείες εναντίον τους είχαν αποκτήσει τη μορφή ‘ιερού πολέμου’. Στο τέλος οι Άραβες του Χαλεπίου έγιναν υποτελείς των Βυζαντινών. Ύστερα ο πόλεμος πήγε στην Παλαιστίνη. Ο Ιωάννης Τζιμισκής κατέλαβε τη Δαμασκό, τη Βηρυτό, τη Σιδώνα και άλλες πόλεις. Το 1032 πάρθηκε πίσω η Έδεσσα της άνω Μεσοποταμίας από το Γεώργιο Μανιάκη. Ήταν και το τέλος της Βυζαντινής εποποιίας’. 

Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ του βυζαντινού και του αραβικού πολιτισμού Οι σχέσεις μεταξύ των δύο δεν ήταν πάντα εχθρικές. Σε διαστήματα ειρήνης υπήρχε ανταλλαγή ιδεών από όπου ωφελήθηκαν κυρίως οι Άραβες που δεν είχαν σοβαρό πολιτισμό. Έτσι στηρίχθηκαν στο ελληνικό στοιχείο για τη λογιστική υποστήριξη του κράτους τους, την ανέγερση κτιρίων και τζαμιών καθώς και τη μελέτη θετικών επιστημών. Κυριότερη αραβική επίδραση ήταν η τάση για τον παραμερισμό των εικόνων ως μέσο λατρείας. Η τάση αυτή βρήκε υποστηρικτές και καταλήξαμε στην Εικονομαχία. 

Η εγκατάσταση των Τούρκων στη Μικρά Ασία Ο Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος είχε εξουδετερώσει όλους τους εχθρούς. Αποδυνάμωσε τους αριστοκράτες και έφερε την αυτοκρατορία στο απόγειό της το 1025. Δυστυχώς οι διάδοχοί του δεν του έμοιασαν. Ασχολήθηκαν με ίντριγκες και σπατάλες. Στο θρόνο ανέβαιναν πλούσιοι άσχετοι ενώ οι αριστοκράτες που άξιζαν έμειναν στο περιθώριο. Ο στρατός αποδυναμώθηκε κι αντικαταστάθηκε από μισθοφόρους που δεν είναι και ότι καλύτερο. Όταν εμφανίστηκαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι, το Βυζάντιο δεν ήταν σε θέση να τους αντιμετωπίσει. Σελτζούκοι: νομαδικό φύλο της κεντρικής Ασίας. Το 1000 έγιναν μωαμεθανοί και εργάστηκαν ως μισθοφόροι. Πήραν την πολιτική εξουσία κι έγιναν φόβος και τρόμος. Οι επιδρομές τους ήταν όλο και πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν. 

Ο Ρωμανός Δ’ Διογένης προσπάθησε να τους νικήσει. Στη μάχη του Μαντζικέρτ ηττήθηκε λόγω στρατιωτικής ανωτερότητας των τούρκων και προδοσίας από τους δικούς του. Ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε προσωρινά. Η ήττα στο Μαντζικέρτ άνοιξε τις πόρτες της Μ. Ασίας και οι Σελτζούκοι εγκαταστάθηκαν για τα καλά. Η δεκαετία που μεσολάβησε μέχρι τους Κομνηνούς παγίωσε τη μορφή της Μ. Ασίας. Οι Σελτζούκοι συνέχισαν να γαμούν και να δέρνουν αβέρτα κουβέρτα. Το 1080 η επικράτειά τους περιελάμβανε Μ. Ασία, Μεσοποταμία, διασπάστηκε όμως και τα μικρασιατικά εδάφη έγιναν στουλτανάτο του Ρουμ με πρωτεύουσα τη Νίκαια, σχεδόν φάτσα κάρτα με την Κωνσταντινούπολη. 

Πρόσκαιρη αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου (11ος – 13ος αι.). Οι Κομνηνοί κατάφεραν και αναχαίτισαν την τουρκική προέλαση για έναν αιώνα. Αλέξιος Α : εξουδετέρωσε το Σελτζούκο πειρατή Τζαχά και αξιοποίησε τα στρατεύματα της πρώτης Σταυροφορίας παίρνοντας πίσω διάφορα εδάφη. Η αυτοκρατορία αποκατέστησε την εξουσία της στη Μ. Ασία. Ιωάννης Β’: περιόρισε την επικράτεια του σελτζουκικού σουλτανάτου και περιόρισε το νέο βασίλειο της Αρμενίας. Μανουήλ: είχε όραμα να ξαναδώσει στο Βυζάντιο την αίγλη που είχε επί Ιουστινιανού. Η εκστρατεία του κατέληξε σε πανωλεθρία στο Μυριοκέφαλο και η τουρκική κυριαρχία παγιώθηκε στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Λίγο αργότερα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας γινόταν ο κακός χαμός και οι τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να εξαπλωθούν. 

Μετά την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204 η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία κατέφυγε στη Βιθυνία και ίδρυσε την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Οι Λασκαρίδες αξιοποίησαν το μικρασιατικό στοιχείο, ισχυροποίησαν τις θέσεις τους και απέκρουσαν λατινικές επιθέσεις όπως και τις τουρκικές. 

Η οριστική απώλεια της Μικράς Ασίας Το 1261 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος της Νίκαιας ανακατέλαβε την Πόλη κι ανασύστησε την αυτοκρατορία. Ο Μιχαήλ αναγκάστηκε να δώσει το βάρος στα ευρωπαϊκά του εδάφη κι αποδυναμώθηκε η Μ. Ασία. Οι πληθυσμοί της άρχισαν να νιώθουν εγκατάλειψη και δικαίως. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν οι Τουρκομάνοι, νομαδικό φύλο. Έκαναν επιδρομές, λεηλατούσαν κι ανάγκαζαν τους κατοίκους να καταφεύγουν στις πόλεις. Οι Ακρίτες παράκμασαν επιτρέποντας τελικά στους Τουρκομάνους να επικρατήσουν. Οι Έλληνες εξισλαμίστηκαν ή κατέφυγαν αλλού. 

Οθωμανοί τούρκοι: έδωσαν τη χαριστική βολή. Απέκλεισε πολλές πόλεις και τις ανάγκασε σε παράδοση. Η επικράτησή τους ευνοήθηκε από το γεγονός πως οι πληθυσμοί τα είχαν παίξει από

τους βυζαντινούς φόρους και από το ότι οι ίδιοι ήταν επιεικείς με όσους παραδίνονταν, αν εξαιρέσουμε τον εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα. Με πρωτεύουσα την Προύσα, κατάφεραν να εδραιώσουν την κραταιά Οθωμανική αυτοκρατορία. 

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ 

Η εγκατάσταση των σλαβικών φύλων στα Βαλκάνια 

Οι Σλάβοι εμφανίστηκαν τον 6ο αι. ως υποτελείς των βαρβάρων και μαζί τους συμμετείχαν σε επιδρομές. Μέχρι το τέλος του αιώνα η εμφάνισή τους δεν ήταν μόνιμη όταν όμως οι βυζαντινοί πήγαν στην Ασία για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες, οι Σλάβοι ξεθάρρεψαν κι εγκαταστάθηκαν ανενόχλητοι στα Βαλκάνια, και κυρίως στη βόρεια βαλκανική. Κάποια μικρά φύλα ήρθαν και στην ελλαδική. Ο γερμανός ιστορικός Φαλμεράϊερ θεώρησε πως η βυζαντινή Ελλάδα είχε ερημώσει πλήρως και εποικίστηκε από Σλάβους. Η βλακεία του αυτή είχε διάφορες συνέπειες που θα μάθετε και αλλού. Η αλήθεια είναι ότι οι Σλάβοι που ήρθαν εδώ ήταν λίγοι και ανοργάνωτοι, αγρότες και κτηνοτρόφοι. Συνήθως ήταν ειρηνικοί αν και υπήρξαν κάποιες απόπειρες εναντίον αστικών κέντρων. Σταδιακά έγιναν αυτοτελείς κοινότητες, οι σκλαβηνίες που διοικούνταν από βυζαντινούς αξιωματούχους και ήταν ενσωματωμένες στο βυζαντινό κράτος. Με το πέρασμα του χρόνου αφομοιώθηκαν λόγω εκχριστιανισμού, διασποράς και εσκεμμένη εγκατάσταση ελλήνων πληθυσμών ανάμεσά τους. Το μοναδικό κατάλοιπο είναι πλέον κάποια σλάβικα τοπωνύμια. 

Η δημιουργία του πρώτου βουλγαρικού κράτους Βυζαντινοί – Βούλγαροι σημειώσατε της τρελής το μαλλί. Οι Βούλγαροι ήταν τουρκικό φύλο αρχικά στον Καύκασο. Μετά εγκαταστάθηκαν στην Αζοφική και ίδρυσαν τη Μεγάλη Βουλγαρία. Το 660 διασπάστηκαν και κάποιοι εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Ρουμανία. Οι βυζαντινοί ήρθαν συχνά σε πολεμική σύγκρουση μαζί τους με αμφίρροπα αποτελέσματα, ειδικά όταν οι Βούλγαροι άρχισαν να πολλαπλασιάζονται. 

Οι σχέσεις της Βυζ. Αυτοκρατορίας με τους Βούλγαρους. Στην αρχή (8ος αι.) καλά τα πηγαίνανε. Είχαν εμπορικές σχέσεις και μάλιστα κάποια στιγμή οι βούλγαροι επιτέθηκαν στους Άραβες για αντιπερισπασμό. Μετά άλλαξαν τα πράγματα κι άρχισαν να επιτίθενται στους βυζαντινούς. Ο Κωνσταντίνος Ε υπέγραψε μια ευνοϊκή ειρήνη και μάλιστα στα ελληνικά. Αργότερα όμως, ο φιλόδοξος Κρούμος κινήθηκε εναντίον τους. Όταν ο Κρούμος νίκησε το Νικηφόρο Α και τον εξολόθρευσε, έφτιαξε ένα κύπελλο από το κρανίο του. Προσπάθησε να καταλάβει και την Πόλη αλλά συνειδητοποίησε πως δε θα τα κατάφερνε κι αποχώρησε. Ο θάνατός του αποκατέστησε τις καλές σχέσεις, βοηθούμενες από τον εκχριστιανισμό των Βούλγαρων. Μετά ήρθε στα πράγματα ο Συμεών και ξεκίνησαν νέες συγκρούσεις. Ο Συμεών είχε ελληνική μόρφωση κι ήθελε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και να την κάνει κέντρο της βουλγαρικής αυτοκρατορίας. Άρχισε με επιδρομές και συνέχισε με πόλεμο. Τους τα έκανε τσουρέκια των βυζαντινών και τελικά ήρθαν σε διαπραγμάτευση που τον απομάκρυνε από την Πόλη, δεν ξέρουμε με τι ανταλλάγματα. Σφετερίστηκε επίσης τον τίτλο του ‘βασιλέως Ρωμαίων’. Πάντως όταν πέθανε, δε λυπήθηκαν και πολύ οι βυζαντινοί. Ο διάδοχός του παντρεύτηκε την κόρη του Ρωμανού Α’ και ηρέμησαν λίγο τα πράγματα. 

Ο 10ος αι. έφερε το τέλος του βουλγαρικού κράτους που κατέληξε έρμαιο των ξένων εισβολέων. Η Βουλγαρία προσαρτήθηκε από τον Ιωάννη Τζιμισκή μέχρι που εμφανίστηκε ο Σαμουήλ και τα έκανε μαντάρα. Ήρθε όμως ο Βασίλειος ο Β’ και τον τσάκισε. Ο Βασίλειος αντιμετώπισε τον αντίπαλο ως αποστάτη και τύφλωσε τους αιχμαλώτους, αφήνοντας ένα μονόφθαλμο ανά 100 για να τους οδηγεί. Έτσι ονομάστηκε Βουλγαροκτόνος. Ο Σαμουήλ έπεσε σε κατάθλιψη και στο

τέλος πέθανε ενώ ταυτόχρονα το πρώτο βουλγαρικό κράτος το τρώει η μαρμάγκα. Η συνέχεια ήταν λίγο πολύ αναμενομένη: κάτι φιλόδοξοι βούλγαροι, κάτι η αποδιοργάνωση της αυτοκρατορίας, κάτι η άλωση του 1204 κάτι έξωθεν παράγοντες, υπάρχει κινητικότητα στην περιοχή. Πάντως, το 14ο αι. η Βουλγαρία διασπάται και πάλι σε κρατίδια που μέχρι το 1396 τα είχαν καταλάβει όλα οι Οθωμανοί. 

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία και η μεσαιωνική Σερβία Είπαμε πως στη βόρεια βαλκανική εγκαταστάθηκαν σλαβικά φύλα, με κυριότερα τους Σέρβους και τους Κροάτες. Ζούσαν στο σημείο επαφής της β.α. με τη δυτική Ευρώπη. Ακριβώς επειδή ήταν πέρασμα, διευκολύνονταν οι επιδρομές. Έτσι, ο ευρύτερος γιουγκοσλαβικός χώρος ήταν πεδίο έντονων πολιτικών και πολιτιστικών επιδράσεων. Διαμορφώθηκαν δυο σφαίρες επιρροής, η δυτική και η βυζαντινή. Στην πρώτη πήγαν οι Κροάτες που ασπάσθηκαν το ρωμαιοκαθολικισμό. Αρχικά ανεξάρτητοι, μετά ενσωματώθηκαν στο ουγγρικό κράτος. Το μέρος που κατοικούνταν από Σέρβους ακολούθησε το ορθόδοξο δόγμα. 

Οι Σέρβοι εκχριστιανίστηκαν περί το 867 – 874. Το πρώτο κράτος, η Ρασκία ιδρύθηκε στα μέσα του 8ου αι. και λίγο πιο μετά, ιδρύθηκε η Ζέτα. Και τα δυο ήταν υπό την επήρεια του Βυζαντίου μέχρι το θάνατο του Βουλγαροκτόνου. Οι Κομνηνοί το πήραν πάλι μέχρι που ο Στέφανος Νεμάνια έγινε ο πρώτος ανεξάρτητος σέρβος ηγεμόνας. Η σερβική αυτοκρατορία έγινε αυτοκέφαλη. Ο Στέφανος Β’ Μιλιούτιν παντρεύτηκε τη βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα και μαζί της ήρθαν καλλιτέχνες και αξιωματούχοι. 

Στα χρόνια του Στέφανο Ντουσάν το σερβικό κράτος απέκτησε τη μεγαλύτερη έκτασή του. Φιλοδόξησε κι αυτός να υποκαταστήσει τη β.α. και συμμετείχε στον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων. Κατέλαβε τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία για λογαριασμό του Καντακουζηνού. Τις κράτησε όμως για τον εαυτό του (χαζός ήταν?).Ο Ντουσάν πέθανε λίγο πριν εκστρατεύσει στην Κωνσταντινούπολη. 

Υπό τη βασιλεία του, η Σερβία μιμήθηκε τη βυζαντινή εθιμοτυπία, την ιεραρχία και νέο νομικό κώδικα. Οι ανώτεροι αξιωματούχοι ήταν Σέρβοι αλλά η τοπική εξουσία ήταν ελληνική με επίσημη γλώσσα την ελληνική. Μετά το θάνατό του το κράτος κατακερματίστηκε. Οι διάδοχοι αποκατέστησαν τις σχέσεις με τη β.α. λόγω του οθωμανικού κινδύνου. Ηττήθηκαν και έγιναν υποτελείς των Τούρκων. Μετά την Άλωση η Σερβία υπήρξε ελληνικό καταφύγιο. 

Οι Σλάβοι της Ρωσίας και η εμφάνιση των Ρως Για την ευρωπαϊκή Ρωσία το Μεσαίωνα δεν ξέρουμε πολλά. Ξέρουμε όμως πως τον 9ο αι. τα δυτικά της κατοικούσαν ανοργάνωτα σλαβικά φύλα που πολεμούσαν μεταξύ τους. Η β.α. διατηρούσε λίγες εμπορικές σχέσεις για να προμηθευτεί πρώτες ύλες. Στα μέσα του 9ου, τα φύλα του Νόβγκοροντ και του Κιέβου συνενώθηκαν χάρη σε ομάδες Ρως υπό τον θρυλικό Ρούρικ και του διαδόχου του Ιγκόρ. Οι Ρως ήταν κλάδος των Βίκινγκς της Σκανδιναβίας. Με τις ικανότητές τους μετέτρεψαν τα αδύναμα σλαβικά φύλα της Ρωσίας σε υπολογίσιμο αντίπαλο, ονομάζοντάς τους Ρώσους. Οι Ρως στην αρχή προσπάθησαν να λεηλατήσουν την Πόλη, ο Μιχαήλ Γ’ όμως τους έκοψε την όρεξη. 

Οι βυζαντινορωσικές συγκρούσεις του 10ου αι. Οι εχθρικές εμφανίσεις συνεχίστηκαν χωρίς όμως να είναι ιδιαίτερα απειλητικές. Η αρχή για καλύτερες σχέσεις έγινε με την επίσκεψη της πριγκίπισσας Έλγα που βαφτίστηκε χριστιανή ανοίγοντας το δρόμο για τον εκχριστιανισμό της Ρωσίας. Υπήρξαν κι άλλες ταραγμένες εποχές μέχρι που ο γάμος του ρώσου Βλαδίμηρου με τη

βυζαντινή Άννα που συνοδεύτηκε από ομαδική βάπτιση των Ρως επισφράγισε την επιβολή του βυζαντινού πολιτισμού στις ρωσικές χώρες. Μεταφέρθηκε η βυζαντινή εθιμοτυπία, το Ευαγγέλιο μεταφράστηκε στα ρωσικά κι οργανώθηκαν ελληνικές επισκοπές από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στους επόμενους αιώνες η Ρωσία αποτέλεσε βυζαντινό στήριγμα. Παρείχε καταφύγιο ειδικά μετά την Άλωση κι αποτέλεσε τη μεγαλύτερη ελπίδα του ελληνισμού για την απελευθέρωση. 

Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 

Ο 11ος και 12oς αι. και η απειλή από τη Δύση και την Ανατολή 

Ο 11ος και 12ος αι. είναι πολύ σημαντικοί για τη β.α. 11ος: ήταν καθοριστικός. Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β’ αν και οι αυτοκράτορες που τον διαδέχτηκαν ήταν μέτριοι έως ανίκανοι υπήρξε μια οικονομική και δημογραφική ανάκαμψη. Εμπόριο και βιοτεχνία έδωσαν ώθηση στις πόλεις ενώ η αγροτική παραγωγή παρέμεινε ανθηρή. 

Στα τέλη του αιώνα η δυναστεία των Κομνηνών άφησε το δικό της στίγμα. Ενισχύθηκαν ο θεσμός του αυτοκράτορα, της κεντρικής εξουσίας και οι γαιοκτήμονες. Η αυξανόμενη δύναμη των τελευταίων σε συνδυασμό με τη διείσδυση των ιταλικών πόλεων στο εμπόριο επηρέασαν καθοριστικά την οικονομία και τα θεμέλια του κράτους. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες υπονόμευαν την κεντρική εξουσία και οι φορολογικές τους ελαφρύνσεις μείωναν τα κρατικά έσοδα. Οι Ιταλοί αύξαναν διαρκώς τα κέρδη τους και υποσκέλιζαν τις βυζαντινές αρχές. Το οριστικό σχίσμα των Εκκλησιών (1054) χώρισε οριστικά Δύση και Ανατολή. Λίγο αργότερα η ήττα στο Μαντζικέρτ (1071) άνοιξε το δρόμο στους Σελτζούκους. Την ίδια χρονιά το βυζαντινό Μπάρι έπεσε στα χέρια των Νορμανδών και πιο μετά ιδρύθηκε στη Μ. Ασία το σουλτανάτο του Ρουμ. Ο κατήφορος συνεχίζεται. Οι Νορμανδοί πραγματοποιούν επιδρομές στην Ελλάδα, και το 1095 έχουμε την κήρυξη της Α’ Σταυροφορίας. Από τη στιγμή που η ορθοδοξία τα έσπασε με τον καθολικισμό, η Δύση άρχισε να το βλέπει ως εχθρό. Άρχισαν οι πολεμικές επιχειρήσεις. Ο ελλαδικός χώρος ως δυτικό σύνορο δέχτηκε επιθέσεις, καταστροφές και στο τέλος εγκαταστάσεις Λατίνων που δημιούργησαν κρατίδια. Οι νέοι ηγεμόνες ήθελαν να ισχυροποιήσουν τη θέση τους και να αφαιρέσουν εδάφη από τη β.α. Από την άλλη πλευρά οι Οθωμανοί άρχισαν να ονειρεύονται την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Οι Νορμανδοί επίσης επέλασαν στην Ελλάδα αλλά τελικά ηττήθηκαν χωρίς όμως να πάψουν να ανακατεύονται. 

Η διείσδυση των ιταλικών πόλεων στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία Η δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης κατά το 12ο αι. το άνοιγμα των αγορών και η βελτίωση της ασφάλειας στη Μεσόγειο, ανέπτυξαν φυσικά το εμπόριο. Οι ναυτικές πόλεις της Ιταλίας εκμεταλλεύτηκαν αυτά, συν το γεγονός πως στο Βυζάντιο γινόταν της τρελής. Κατάφεραν να εξασφαλίσουν ιδιαίτερο καθεστώς από τους β. αυτοκράτορες, εκτόξευσε το εμπόριό τους, γέμισαν λεφτά και απέκτησαν θέση εξουσίας. 

Από τον 11ο αι και μετά η παρουσία των Ιταλών εμπόρων στην αυτοκρατορία αυξήθηκε ραγδαία. Για να εξασφαλίσουν την προστασία και τα συμφέροντά τους, η μια μετά την άλλη ιταλικές πόλεις άρχισαν διαπραγματεύσεις για την έκδοση αυτοκρατορικών εγγράφων (χρυσόβουλων) που θα κατοχύρωναν την ιταλική θέση στο βυζαντινό εμπόριο. 

Βενετία: ήταν η πρώτη που απέκτησε εμπορικά προνόμια και εδραίωσε τη θέση της μέσα σε έναν αιώνα. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν η Πίζα και η Γένοβα. 

Βενετία και Γένοβα σκιζόντουσαν για την πρωτοκαθεδρία. Δεν έβρισκαν πάντα συμπαράσταση από τους αυτοκράτορες, ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός μάλιστα, αρνήθηκε να επικυρώσει τα προνόμιά των Βενετών. Εκείνοι προχώρησαν σε λεηλασίες και δυο χρόνια αργότερα τα προνόμιά τους ανανεώθηκαν. Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός προσπάθησε να τους ξεφορτωθεί δημεύοντας τις περιουσίες τους και με μαζικές συλλήψεις. Υπό τις πιέσεις της Βενετίας όμως αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Οι Γενουάτες είδαν κι αυτοί τις περιουσίες τους να χάνονται επί Ανδρόνικου Α Κομνηνού κατά τη διάρκεια αντιλατινικής εξέγερσης στην Πόλη. Πάντως, παρά τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, κατά την περίοδο του 12ου αι και πριν την Δ’ Σταυροφορία, Βενετία και Γένοβα ηγούνταν το εμπόριο της Μεσογείου. 

Τα επόμενα χρόνια τα προνόμια θεωρούνταν δεδομένα και επικυρώνονταν τυπικά, όταν δεν προστίθεντο νέα. Η Πίζα έκοψε λάσπη κι απέμειναν Βενετία και Γένοβα να αλωνίζουν. Οι δυο πόλεις βρέθηκαν αντιμέτωπες σε τέσσερις πολέμους, μπλέκοντας και το Βυζάντιο. Όλα ξεκίνησαν με τη συνθήκη του Νυμφαίου το 1261, όταν ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ευνόησε τους Γενουάτες. Έτσι έγινε ο πρώτος πόλεμος. Ακολούθησαν άλλοι τρεις που εξουθένωσαν τις δυο πόλεις που δεν κατάφεραν να βρουν λύση. Μετά από πολλά πολλά χρόνια, επικράτησε η Βενετία. 

Είναι φως φανάρι πως ο εμπορικός ανταγωνισμός στην ανατολική Μεσόγειο από το 1261 και μετά δεν αφορούσε το Βυζ και τις δυο πόλεις, αλλά τις δύο πόλεις μεταξύ τους. Σε αυτήν τη διένεξη έπαιρναν αναγκαστικά μέρος οι αυτοκράτορες που καμιά φορά έριχναν λάδι στη φωτιά. Οι συγκρούσεις υπήρξαν πολλές και ο χαμένος ήταν πάντα το Βυζάντιο. Η μεγάλη επιτυχία των ιταλών εμπόρων ήταν η σημαντική μείωση των δασμών σε όλα τα προϊόντα. Το ιταλικό εμπόριο ενισχύθηκε ιδιαίτερα ενώ αυξανόταν διαρκώς ο αριθμός των εμπόρων και ο όγκος των εμπορευμάτων. Η αύξηση οδηγούσε στην απαίτηση περισσότερων προνομίων. Παρά τις δυσκολίες, οι πόλεις πετύχαιναν το σκοπό τους και το αποτέλεσμα ήταν να βρίσκονται στην Πόλη περισσότεροι Ιταλοί παρά βυζαντινοί. 

Οι πόλεις οργάνωσαν και τις πολυπληθείς κοινότητές τους. Απέκτησαν συνοικίες και αποβάθρες, κατοικίες, αποθήκες, ταβέρνες και εκκλησίες. Η βενετική συνοικία βρισκόταν στην Πόλη με επικεφαλής το βάιλο και η γενουάτικη στο Γαλατά με επικεφαλής τον ποντεστά. Και οι δυο εξελίχθηκαν σε σημαντικούς παράγοντες και φρόντιζαν τα συμφέροντα των γενουατών και βενετών του βυζαντίου. Τα προνόμια που ξεκίνησαν ως διευκολύνσεις κατέληξαν στην παραχώρηση δικαιωμάτων και σταδιακά στη μονοπώληση του εμπορίου από τους Ιταλούς. 

Οι Σταυροφορίες Οι σταυροφορίες έφεραν τη Δύση αντιμέτωπη με την Ανατολή. Ήταν η αφορμή και η πρόφαση για την εγκατάσταση των Λατίνων στα βυζ. Εδάφη. Η εγκατάσταση είχε προετοιμαστεί ειρηνικά χάρη στα εμπορικά προνόμια που είχαν δοθεί. Υπήρξε οικονομική διείσδυση που σε συνδυασμό με τις σταυροφορίες επέτρεψαν στους Λατίνους να καταλάβουν τα βυζ. Εδάφη. Οι δυο πρώτες σταυροφορίες δεν έπληξαν ουσιαστικά την αυτοκρατορία, αντίθετα επανέκτησε τη Νίκαια που είχε πέσει στα χέρια των Σελτζούκων. Η Γ’ και η Δ’ σταυροφορία άλλαξαν το σκηνικό. Κατά τη Γ’ Σταυροφορία, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος κατέλαβε την Κύπρο. 

10 χρόνια μετά την Γ’ Σταυροφορία, η αμφιλεγόμενη ως προς τους σκοπούς της Δ’ σταυροφορία διέλυσε την αυτοκρατορία ενώ η Πόλη κατελήφθη. Λίγο πριν, Φράγκοι και Βενετοί είχαν μοιράσει τα εδάφη της. Το ένα τέταρτο δόθηκε στο Φράγκο βασιλιά της Κωνσταντινούπολης

και τα υπόλοιπα μοιράστηκαν η Βενετία και οι υπόλοιποι σταυροφόροι. Οι σταυροφόροι κατέστρεψαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη με όποιον τρόπο μπόρεσαν. Η διανομή των λάφυρων είχε ήδη προαποφασισθεί. Η διάλυση της αυτοκρατορίας οδήγησε διάφορους τοπικούς άρχοντες σε ανεξαρτησία, λίγοι όμως κατάφεραν να μείνουν αυτόνομοι. Οι Δαβίδ και Αλέξιος Κομνηνοί ίδρυσαν την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που κατακτήθηκε εν τέλει από τους τούρκους λίγο μετά την Άλωση. Το ίδιο σημαντικό υπήρξε το Δεσποτάτο της Ηπείρου που ιδρύθηκε από το Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό Δούκα και διατηρήθηκε μέχρι το 1300 οπότε και εντάχθηκε πάλι στη βυζ. Αυτοκρατορία. 

Τέλος, έχουμε την αυτοκρατορία της Νίκαιας που ίδρυσε ο Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις κι έγινε κέντρο αντίστασης κατά των Λατίνων. Από εδώ ξεκίνησαν οι Παλαιολόγοι ενώ το 1261 ο Μιχαήλ Η’ κατάφερε να ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη. Η ανακατάληψη δεν επανέφερε την αυτοκρατορία στα προηγούμενα σύνορά της, ούτε τη δύναμή της. Απέναντί της είχε τα δυτικά κράτη που γίνονταν όλο και πιο ισχυρά. Πολλά λατινικά κρατίδια ιδρύθηκαν που κράτησαν αρκετά, ακόμη και μετά την οριστική Άλωση. Η πορεία τους ήταν διαφορετική από αυτή των εδαφών που είχαν καταλάβει οι Τούρκοι. Ακόμη κι όταν – αργότερα – κάποια από αυτά τα κατέλαβαν οι Τούρκοι, διατήρησαν τη λατινική τους σφραγίδα. 

Τα λατινικά κράτη στον ελληνικό χώρο μέχρι και τον 15ο αι. Λατίνοι θεωρούνται οι γαλλόφωνοι Φράγκοι και οι Ιταλοί. Έχουμε λοιπόν φραγκοκρατούμενες περιοχές (ηγεμόνες γαλλικής καταγωγής) και ιταλοκρατούμενες. Πρόκειται για δυο διαφορετικές πολιτικές και οικονομικές αρχές που είχαν ως αποτέλεσμα διαφορετική εξέλιξη. Το κλασικό φεουδαρχικό σύστημα της κεντροδυτικής Ευρώπης βασιζόταν αυστηρά στις σχέσεις υποτέλειας ανθρώπου με άνθρωπο. Μη ισχυρή κεντρική εξουσία, κλειστές κοινωνικές τάξεις, απόλυτη εξάρτηση του αγρότη από το γαιοκτήμονα κ.α. Το φεουδαρχικό σύστημα σχεδόν ταυτίστηκε με το Μεσαίωνα. Οι Φράγκοι μετέφεραν την παράδοσή τους στις περιοχές που κατέλαβαν. Η παράδοσή αυτή όμως είχε ήδη παρακμάσει και το ίδιο έγινε και σε αυτές τις περιοχές. Τα φραγκικά κράτη, ιδιαίτερα τα μικρά, δε μπόρεσαν να ισχυροποιηθούν κι έτσι ήταν πιο εύκολο να καταλυθούν πιο σύντομα από τα ιταλικά. 

Οι ναυτικές πόλεις της Ιταλίας είχαν μια νέα δυναμική στην οικονομία και στην κοινωνία που γέννησε την αστική τάξη. Είχαν διεισδύσει στο Βυζάντιο από πριν. Η ύπαρξή τους βασιζόταν στη θάλασσα και στο εμπόριο και δεν είχαν σοβαρό ανταγωνισμό παρά μόνο τον μεταξύ τους (Βενετία – Γένοβα). Ισχυροποιήθηκαν οικονομικά στις περιοχές που είχαν καταλάβει και ανέπτυξαν τη διπλωματία τους απέναντι στο Βυζάντιο και τους Τούρκους. Έτσι, ενώ τα φράγκικα κράτη διαλύθηκαν το 13ο και 14ο αι, τα ιταλικά παρέμειναν μέχρι την κατάλυση της Βενετίας, το 1797. Ας δούμε τώρα που είχαν κατσικωθεί οι Λατίνοι. 

Κύπρος Την κατέλαβε ο Ριχάρδος Α’ ο Λεοντόκαρδος το 1911 και την πούλησε στους Ναΐτες οι οποίοι ένα χρόνο μετά εκδιώχθηκαν και το νησί πήγε στον Γκι ντε Λουζινιάν που ξεκίνησε τη φράγκικη κατοχή του νησιού. Οι ντε Λουζινιάν ηγεμόνευσαν μέχρι το 1489, όταν η Αικατερίνη Κορνάρο, χήρα του Ιακώβου Β’ Λουζινιάν την έδωσε δώρο στη Βενετία. Οι Βενετοί κράτησαν το νησί μέχρι το 1571 που η Κύπρος έπεσε στους Τούρκους. 

Πελοπόννησος Από το 13ο έως τα μέσα του 15ου αι. ήταν μοιρασμένη στους Έλληνες (Δεσποτάτο του Μωρέως με έδρα το Μυστρά), τους Φράγκους (Αχαΐα με έδρα την Ανδραβίδα) και τους Βενετούς (Μεθώνη, Κορώνη, Ναύπλιο, Άργος, Μονεμβασιά). Οι σχέσεις μεταξύ τους δεν ήταν πάντα καλές κι είχαμε αρκετές συγκρούσεις. Υπήρξαν όμως και ειρηνικές περίοδοι. Η ηγεμονία της Αχαΐας ιδρύθηκε από το Γοδεφρείδο Βιλλαρδουίνο. Η οικογένειά του διατήρησε την εξουσία μέχρι το 1383. Γενικώς υπήρχε μια κινητικότητα στους κατακτητές. Τα εδάφη περνούσαν από τη μια κατοχή στην άλλη. 

Εύβοια Καταλήφθηκε το 1205 από το Βονιφάτιο το Μομφερατικό που την έδωσε πρώτα στον Ιάκωβο ντ’ Ανβέν κι όταν ο Ιάκωβος πέθανε, σε τρεις ευγενείς από τη Βερόνα που ονομάστηκαν τριτημόριοι γιατί μοίρασαν το νησί σε τρία μέρη. Η Χαλκίδα παρέμεινε μπαλαντέρ (κοινή κτήση). Μετά από διάφορες αλλαξοκωλιές, την πήρε η Βενετία. 

Κρήτη Η Κρήτη ήταν η μόνη περιοχή που γνώρισε μόνον έναν κατακτητή. Ο Αλέξιος Δ’ Άγγελος την παραχώρησε στο Βονιφάτιο το Μομφερατικό που την πούλησε στους Βενετούς. Μεσολάβησε ένα διάστημα όπου ο Χάνδακας καταλήφθηκε από το Γενουάτη πειρατή Ερρίκο Πεσκατόρε τον οποίον έδιωξε ο βενετός Ιάκωβος Τιέπολο. Λίγο αργότερα κατέφθασαν οι πρώτοι βενετοί άποικοι που πήραν γη και έγιναν ο πρώτος πυρήνας φεουδαρχών του νησιού. Οι Κρήτες αντέδρασαν με ένοπλη αντίσταση ολόκληρο τον πρώτο αιώνα. Η Βενετία με διπλωματικό τρόπο έλυνε τα προβλήματα χωρίς να χάνει τίποτα ουσιαστικό. Οι Έλληνες γαιοκτήμονες κατοχύρωσαν τη γη τους, δεν μπήκαν όμως στο διοικητικό και κοινωνικό πλαίσιο του νησιού. Έτσι η Βενετία απέφυγε πιθανή υπονόμευση της κυριαρχίας της. 

Τα πρώτα πενήντα χρόνια οι κρητικές επαναστάσεις είχαν απελευθερωτικό χαρακτήρα, μετά όμως το ζητούμενο ήταν να μη χάσουν τη γη τους όσοι είχαν, από τους βενετούς αποίκους. Το 14ο αι τα προβλήματα άλλαξαν. Η Βενετία που είχε πια εδραιωθεί ήθελε να εκμεταλλευτεί την αγροτική παραγωγή του νησιού και το εμπόριο. Η Επανάσταση του Αγίου Τίτου ξεκίνησε από τους βενετούς φεουδάρχες που στράφηκαν ενάντια στη μητρόπολη αλλά απέτυχαν. Υπήρξαν κι άλλες επαναστάσεις, μερικές μάλιστα υποκινήθηκαν από αγρότες που διαμαρτύρονταν για την αθλιότητα που ζούσαν. Η σταδιακή παρακμή της Βενετίας είχε μεγάλο αντίκτυπο στην Κρήτη, τόσο που εμφανίστηκαν φιλοτουρκικές τάσεις. Γενικά πάντως Βενετία – Τουρκία σημειώσατε ειρηνική συνύπαρξη που οδήγησε το νησί σε οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους, το 1669. 

Χίος – Μυτιλήνη Στις αρχές του 14ου αι. τη Χίο κατέλαβε ο γενουάτης Βενέδικτος Τσακαρία κατάληψη που αναγνωρίστηκε από το βυζαντινό αυτοκράτορα. Το νησί παρέμεινε υπό την Γένοβα μέχρι το 1566 που έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Λέσβος, Λήμνος και Θάσος από τον 14ο αι μέχρι την οθωμανική κατάκτηση ήταν υπό τη γενουατική οικογένεια των Γκατιλούζιο. 

Κυκλάδες και Δωδεκάνησα Τα νησιά του Αιγαίου μοιράστηκαν ανάμεσα στο Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, τη Βενετία και τους υπόλοιπους σταυροφόρους. Αυτά στη θεωρία. Στην πράξη τα νησιά πέρασαν στα χέρια βενετικών οικογενειών. Επικεφαλής ήταν ο Μάρκος Σανούδος που κατέλαβε

εφτά νησιά και ίδρυσε το Δουκάτο της Νάξου ή του Αρχιπελάγους με έδρα τη Νάξο. Ήταν το πιο ισχυρό κρατίδιο του κεντρικού Αιγαίου. Όσοι είχαν καταλάβει τα υπόλοιπα νησιά στο τέλος δήλωσαν υποτέλεια ή στο Σανούδο ή στον αυτοκράτορα. Δωδεκάνησα: έδρα η Ρόδος. Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για την κατάσταση παρά πως οι δεσμοί με το Βυζάντιο ήταν πολύ χαλαροί. Έχουμε κι εδώ πότε τον έναν κατακτητή και πότε τον άλλον. Μεταξύ 1306 και 1309 η Ρόδος πέρασε στους Ιωαννίτες Ιππότες μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους το 1522. 

Το Δουκάτο των Αθηνών Αττική, Βοιωτία, Μεγαρίδα, Άργος και Ναύπλιο. Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός τα παραχώρησε στον Όθωνα Ντε λα Ρος. Μετά ήρθαν οι Καταλανοί που το διέσπασαν σε δυο τμήματα. Το νότιο, με πρωτεύουσα τη Θήβα και το βόρειο με πρωτεύουσα την πόλη των Νέων Πατρών. Όλα αυτά μέχρι το 1456 που έπεσε στα χέρια – ποιών άλλων? – των Τούρκων. 

Επτάνησα Η Κέρκυρα βρέθηκε στα χέρια της Βενετίας, μετά πήγε στους Ανδεγαβούς κι ύστερα στους Βενετούς που το κράτησαν μέχρι το 1797. Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος και Ιθάκη περιήλθαν στον πειρατή Μαργαρίτο, ύστερα πήγαν στην ιταλική οικογένεια των Ορσίνι, μετά οι Ανδεγαβοί, ύστερα στη Βενετία μέχρι το 1797. Λευκάδα: από το δεσπότη της Ηπείρου πέρασε στον Ιωάννη Ορσίνι, μετά στον Γουαλτέριο ντε Μπριέν και ο βενετός Ζόρζι. Καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 15ο αι. και μετά πήγε στη Βενετία. Κύθηρα: Βενετοί αρχικά, μετά βυζαντινοί και πάλι βενετοί. Τα Αντικύθηρα είχαν βενετούς. Η διοίκηση των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών Ήταν λατινικό. Υπήρχε διαφορά μεταξύ των φραγκοκρατούμενων και των ιταλοκρατούμενων περιοχών. Οι φραγκοκρατούμενες ήταν αυτόνομα κρατίδια που αναγνώριζαν επικυρίαρχους. Εφάρμοζαν το φεουδαρχικό σύστημα της κεντρικής Ευρώπης με ανώτατη αρχή (βασιλιάς, πρίγκιπας, δούκας) και με μεγάλες εξουσίες. Οι ιταλοκρατούμενες αναγνώριζαν τη μητρόπολη. Εφάρμοσε το δικό της σύστημα με ανώτατη αρχή (δούκας, βάιλος, καστελάνος) που εκλεγόταν από τα κεντρικά όργανα της μητρόπολης με βραχύχρονη θητεία και μισθό. Στις νησιωτικές περιοχές που είχαμε ιταλικές οικογένειες, η ανώτατη αρχή ήταν κληρονομική καθώς η κτήση ήταν οικογενειακή. Η δομή του συστήματος έκλινε προς το βενετικό σύστημα και προσαρμοζόταν στις συνθήκες του τόπου. 

Χίος : η Γένοβα ανέθεσε τη διοίκησή της στον εμπορικό οργανισμό Μαόνα και ο ποντεστά εκλεγόταν από το δόγη και τις αρχές της Γένοβας σε συνεργασία. Ρόδος : οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη είχαν δική τους οργάνωση και ανώτατο όργανο τη Γενική Σύνοδο. Η Σύνοδος εξέλεγε ισόβιο Μεγάλο Μάγιστρο και τους αξιωματούχους. Υπάρχει μια ακόμη διάκριση. Τα λατινοκρατούμενα κρατίδια με στοιχεία αυτόνομου κρατιδίου και εκείνα με αδύναμη πολιτική ή προβλήματα εξουσίας που αναγνώριζαν κάποιον άλλον ως ανώτερη αρχή. Τα ‘αυτόνομα’ κρατίδια είχαν διακριτή ανώτατη αρχή ενώ τα αδύναμα, είχαν επικυρίαρχο ηγεμόνα που διόριζε αντιπροσώπους του. 

Σε κάθε περιοχή, κάτω από την ανώτατη αρχή υπήρχε ένα διοικητικό σύστημα με βοηθητικά συμβούλια, αξιωματούχους, υπηρεσίες και άλλα. Είχαν το δημόσιο ταμείο που συγκέντρωνε τα κρατικά έσοδα από δασμούς και την κεντρική γραμματεία που αρχειοθετούσε όλα τα δημόσια έγγραφα. Το πιο αυστηρό τέτοιο σύστημα είχαν οι βενετικές αποικίες. Οι φραγκοκρατούμενες

είχαν πιο απλό. 

Η κοινωνία των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών Υπήρχαν τρεις τάξεις: Φεουδάρχες – γαιοκτήμονες, αγρότες και αστοί. Ανάλογα την εποχή, την περιοχή και την αρχή μια από τις τρεις επικρατούσε. Στις φραγκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές η ιεραρχία είναι λιγότερο αυστηρή, αν και υπάρχουν συγκεκριμένες σχέσεις υποτέλειας, σαν αυτές της Κεντρικής Ευρώπης. Στις βενετοκρατούμενες η φεουδαρχική τάξη προσαρμοζόταν στις οδηγίες της Βενετίας. 

Οι Έλληνες φεουδάρχες των περιοχών αυτών διατήρησαν το μεγαλύτερο μέρος της γης τους και εντάχθηκαν στην κατά τόπους αντίστοιχη τάξη αν και με λιγότερα δικαιώματα έναντι των Λατίνων. Αγροτική τάξη: εμφανίζει μεγαλύτερη ομοιομορφία. Περιλάμβανε περισσότερο εξαρτημένα και λιγότερο ελεύθερα πρόσωπα. Οι εξαρτημένοι ήταν είτε δεμένοι με τη γη που καλλιεργούσαν είτε με το φεουδάρχη – γαιοκτήμονα και δε μπορούσαν να μετακινηθούν. Οι ελεύθεροι έκαναν ότι ήθελαν. Όλοι όμως σε μικρό ή μεγάλο βαθμό εξαρτιόταν από τους γαιοκτήμονες. Αστική τάξη: εμφανίζεται λόγω της ανάπτυξης της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής με σκοπό την εμπορευματοποίηση των προϊόντων. Απαραίτητες προϋποθέσεις ήταν το άνοιγμα των αγορών και η επένδυση του συσσωρευμένου κεφαλαίου στην παραγωγή και τη διακίνηση. Καθώς η Βενετία και η Γένοβα ήταν προσανατολισμένες στο εμπόριο δημιουργήθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη των αστών. Πρόκειται κυρίως για εμπόρους και πλοιοκτήτες, καθώς η βιοτεχνία δεν είχε ιδιαίτερη ανάπτυξη. Στους αστούς ανήκαν και ντόπιοι Έλληνες, κυρίως ιδιοκτήτες μικρών σκαφών. Στις φραγκοκρατούμενες περιοχές ήταν πιο περιορισμένη. 

Η οικονομία των λατινοκρατούμενων ελληνικών περιοχών Οι περισσότερες διαδραμάτισαν νέο ρόλο μετά την κατάκτησή τους. Οι κατακτητές τους εκμεταλλεύτηκαν σωστά την οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη της Ευρώπης, το άνοιγμα των αγορών, την ενίσχυση του εμπορίου και τη ζήτηση νέων προϊόντων. Η Βενετία και η Γένοβα ήταν πιο προσεκτικές στη στρατηγική τους στην απόκτηση αποικιών. Βρέθηκαν στα νησιά και στις παράκτιες περιοχές και σε όσα λιμάνια μπορούσαν να γίνουν διαμετακομιστικοί σταθμοί. 

Οι Φράγκοι προσανατολίζονταν στην οικονομία της αυτάρκειας και όχι του εμπορίου. Ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για την αγροτική παραγωγή. Μετά στράφηκαν προς το εμπόριο με την Κύπρο, κάτι που οδήγησε σε έντονο ανταγωνισμό με τη Γένοβα και τη Βενετία. Τελικά το νησί κατέληξε στη Βενετία που ήταν πιο καλή στη διπλωματία. Οι ιταλικές πόλεις είχαν κυρίαρχο ρόλο στο εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου, κυρίως η Βενετία. 

Οι λατινοκρατούμενες και κυρίως οι Φραγκοκρατούμενες περιοχές προσέλκυσαν μεγάλους ευρωπαϊκούς εμπορικούς οίκους. Βενετοί και Γενουάτες βρίσκονταν παντού. Τα μεγάλα λιμάνια έγιναν κοσμοπολίτικα κέντρα. Ο ρόλος των Ελλήνων στην κάθε οικονομία ήταν ενεργός. Πρωταγωνιστούσε στην αγροτική παραγωγή ως αγρότης αν και την έλεγχαν οι φεουδάρχες. Στη ναυτιλία τα πήγαιναν ακόμη καλύτερα ως ιδιοκτήτες και καπετάνιοι μικρών σκαφών. Η Βενετία δημιούργησε θαλάσσιους δρόμους, το ίδιο και η Γένοβα. Το πυκνό δίκτυο λιμανιών εξυπηρετούσε τη σύνδεση Βενετίας και Ανατολής αλλά και της Ανατολής γενικότερα. Με τα μικρομεσαία σκάφη τους οι Έλληνες ταξίδευαν παντού. Στην Κρήτη συγκεντρώθηκαν Έλληνες από όλες τις κατακτημένες περιοχές, όπως και ξένοι. Αγροτική οικονομία: σκοπό είχε την εμπορευματοποίηση των προϊόντων της γης και των ζώων. Οι αρχές ενθάρρυναν την αύξηση της καλλιέργειας και ειδικά αυτή ορισμένων προϊόντων που

είχαν διεθνή ζήτηση. Στις βενετικές και γενουατικές κτήσεις ο οικονομικός χαρακτήρας ήταν εμπορικός. Η εκμετάλλευση των φυσικών πηγών δηλαδή. Το σημαντικότερο είναι πως όλοι ζούσαν κάτω από τον εμπορικό ζυγό Βενετίας και Γένοβας. 

Η Εκκλησία στις λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η θρησκευτική πολιτική των Φράγκων ήταν λίγο πολύ ίδια. Δεν καταδίωξαν τους ορθόδοξους αλλά τα πρωτεία τα είχε η λατινική Εκκλησία που καταργούσε την ορθόδοξη. Η αντιπαράθεση ήταν συνεχής και συχνά έντονη, ιδιαίτερα όταν η λατινική εκκλησία προσπαθούσε να ενισχύσει κι άλλο τη θέση της ή όταν συνέβαιναν σημαντικά γεγονότα. 

Γενικά η θρησκευτική πολιτική κάθε κατακτητή διαμορφωνόταν σύμφωνα με τις εκάστοτε συνθήκες. Στην Κρήτη ας πούμε, καταργήθηκε η ορθόδοξη εκκλησία και οι επισκοπές. Δεν υπήρχαν μητροπολίτες και για τη χειροτονία ιερέων ο κόσμος πήγαινε στην Πελοπόννησο. Η αυστηρότητα αυτή δεν ήταν εναντίον των πιστών αλλά του θεσμού. Οι κατακτητές δεν ήθελαν να συσπειρωθεί ο κόσμος γύρω από την Εκκλησία και να διεκδικήσει την ελευθερία του. Σε άλλες περιοχές τα πράγματα δεν ήταν τόσο άσχημα. Υπήρχε όμως μια πολιτική προσηλυτισμού και κάποια δυτικά μοναστικά τάγματα εγκαταστάθηκαν στην ορθόδοξη Ανατολή, τους παραχωρήθηκαν μάλιστα μοναστήρια και εκκλησίες ή χώροι για την ανέγερσή τους. 

Ο πολιτισμός στις λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μακρόχρονη λατινική παρουσία άφησε τα σημάδια της. Βοήθησε στην ανάπτυξη της τέχνης και της λογοτεχνίας μέσω της συνύπαρξης του ντόπιου ελληνικού με το δυτικό στοιχείο. Η επίσημη γλώσσα ήταν κατά περίπτωση γαλλική, λατινική ή ιταλική, η κυρίαρχη καθομιλουμένη όμως ήταν τα ελληνικά, τα οποία μιλούσαν ακόμη και οι Λατίνοι. Η πολιτιστική ανάπτυξη βρήκε πρόσφορο έδαφος στις περιοχές με ομαλότητα. Τέτοιες ήταν οι βενετικές κτήσεις, κυρίως η Κρήτη και τα Ιόνια νησιά. Λόγιοι Βενετοί ευγενείς και Έλληνες που σπούδασαν στην Ιταλία ήταν οι φορείς του καινούριου. Από το 16ο αι. και μετά ανθούν οι βιβλιοθήκες στην Κρήτη, τα ιταλικά έργα τέχνης και οι Ακαδημίες (λογοτεχνικοί κύκλοι). 

Σε αυτό το κλίμα γεννήθηκε η αναγεννησιακή κρητική λογοτεχνία που συνδύασε τις ευρωπαϊκές ποιητικές φόρμες με τις παραδόσεις και τη γλώσσα του τόπου. Τα πρώτα έργα εμφανίστηκαν το 14ο αι. (ποιητικά και θεατρικά) και θεωρήθηκαν τα πρωιμότερα της ελληνικής λογοτεχνίας. Θα τα μάθετε και στα Γράμματα Ι, δεν ανησυχώ. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, ανάλογη άνθηση συνέβη και στα Επτάνησα, όπου κατέφυγαν πολλοί κρητικοί, όπως και στην Κύπρο. Βυζαντινή ζωγραφική τέχνη της εικόνας και της τοιχογραφίας: γνώρισε μεγάλη εξέλιξη στην Κρήτη και στα Επτάνησα και έγραψε λαμπρή ιστορία. Πολλοί ήταν οι κρητικοί ζωγράφοι που ζωγράφιζαν φορητές εικόνες και εικονογραφούσαν τις πολλές εκκλησίες. Κάποιοι ξεχώρισαν ενώ από εδώ ξεκίνησε κι ο τρισμέγιστος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Ξυλογλυπτική, μεταλλοτεχνία, μικρογραφία: άνθησαν επίσης. 

Οι Κρητικοί επηρέασαν την καλλιτεχνική κίνηση των Επτανήσων που συνέχισαν και προχώρησαν την κρητική παράδοση. Σπουδαία δείγματα έχουμε στην αρχιτεκτονική, την οχυρωματική και τη λιμενική τέχνη. Πολλά από αυτά έχουν σωθεί σε φραγκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, οι πολιτικές συγκυρίες όμως δεν ευνόησαν την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης τάσης. Οι φόρμες στην αρχιτεκτονική κυρίως ήταν καθαρά δυτικές. Όπως και να έχει, η βυζαντινή τέχνη υπήρχε πάντα στην αρχιτεκτονική των ορθόδοξων ναών και των τοιχογραφιών τους καθώς πρόκειται για τέχνη άρρηκτα δεμένη με τη ντόπια παράδοση και λατρεία. Μουσική: δεν αναπτύχθηκε όπως η λογοτεχνία και η ζωγραφική (από όσο ξέρουμε δηλαδή),

καλλιεργήθηκε όμως στην Κρήτη και τα Επτάνησα. Στα τέλη του 15ου αι. λειτούργησε σχολή εκκλησιαστικής δυτικής μουσικής στο Χάνδακα. Υπήρξε προσέγγιση της δυτικής και βυζαντινής παράδοσης όχι μόνο στις καθαρά μουσικές φόρμες αλλά και στην καθημερινή πρακτική λατρεία. . Η λαϊκή μουσική δέχτηκε και αυτή δυτικές επιδράσεις, τόσο ως προς την εισαγωγή ιταλικών τραγουδιών στην Κρήτη όσο και ως προς τη χρήση οργάνων που έμοιαζαν με τα δυτικά.

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ 

Η Οθωμανική εξάπλωση και η πτώση της Βυζ. Αυτοκρατορίας (μέσα 14ου – 1453) 

Στα μέσα του 14ου αι. οι Οθωμανοί είχαν καταλάβει ολόκληρη τη Μ. Ασία. Η β.α. είχε περιοριστεί στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και το Δεσποτάτο του Μωρέως. Οι Οθωμανοί όμως ήθελαν να καταλάβουν την Πόλη, τελεία και παύλα. Πρώτα έπεσε η Καλλίπολη, το 1354 κι άνοιξαν οι πόρτες για τη βαλκανική. Η οθωμανική προέλαση ήταν ραγδαία και σχεδόν συνεχής. Οι αντιδράσεις στην οθωμανική λαίλαπα ήταν πολλές τόσο από την πλευρά του Βυζαντίου όσο και από τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη και τη Δύση. Οι μόνοι χαμένοι ωστόσο ήταν όσοι αντέδρασαν, αν και καθυστέρησαν κάπως την οθωμανική εξάπλωση. Σε αυτό βοήθησαν και οι Μογγόλοι που δημιουργούσαν προβλήματα στους Τούρκους. 

Οι Παλαιολόγοι προσπάθησαν να βρουν συμμάχους για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο μέσω της ένωσης των δυο Εκκλησιών. Παρά τις προσπάθειες, τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Το σερβικό κράτος έπαψε να είναι απειλή για τους Τούρκους. Η Ε’ σταυροφορία κατά των απίστων στράφηκε τελικά εναντίον των Αιγυπτίων που ήταν πιο επικίνδυνοι για τη Δύση. Η Γένοβα και η Βενετιά είχαν προσεγγίσει τους Οθωμανούς για να επεκτείνουν το εμπόριό τους. Το θέμα είναι πως για να βοηθήσει η Δύση το Βυζάντιο έπρεπε να ενωθούν οι Εκκλησίες, δηλαδή να υποταχθεί η ορθόδοξη στην καθολική. Ταυτόχρονα οι Τούρκοι πέτυχαν μια μεγάλη νίκη στον Έβρο και ξεχύθηκαν στα Βαλκάνια. Ο Ιωάννης Ε’ δήλωσε υποταγή στον πάπα για να σώσει ότι είχε απομείνει, η ορθόδοξη εκκλησία όμως δεν τον ακολούθησε κι έτσι τελικά, υποχώρησε στο σουλτάνο. 

Δεν έφταναν τα υπόλοιπα, στην Κωνσταντινούπολη προέκυψαν δυναστικά προβλήματα στην αυτοκρατορική φάρα με αποτέλεσμα να εμπλακούν όλοι σε πολιτικές ίντριγκες με τους δυτικούς και να πάρουν τελικά το μακρύτερο. Οι σέρβοι που προσπάθησαν επίσης να ανακόψουν τους τούρκους στο Κοσσυφοπέδιο ηττήθηκαν κατά κράτος, παίρνοντας μαζί τους όλο το βόρειο μέτωπο. Ο νέος σουλτάνος Βαγιαζίτ τους πήρε όλους παραμάζωμα. Κατέλαβε τουρκικά εμιράτα, έδιωξε τους βυζαντινούς από τη Φιλαδέλφεια της Ασίας, κατέλυσε το βουλγαρικό κράτος, κατέλαβε τη Θεσσαλία, τη Θράκη ενώ πολιόρκησε και την Κωνσταντινούπολη. Όταν έφυγε, η Πόλη ήταν σχεδόν πλήρως κατεστραμμένη. Οι Δυτικοί θορυβήθηκαν από τις επιτυχίες του και ξεκίνησαν νέα σταυροφορία. Στη μάχη της Νικόπολης νικήθηκαν ολοκληρωτικά. Την κατάσταση ήρθε να σώσει ο Μογγόλος Ταμερλάνος που πρώτος αυτός νίκησε το Βαγιαζίτ σε μάχη κοντά στην Άγκυρα. Έληξε η πολιορκία της Πόλης και κυρίως, το οθωμανικό κράτος διασπάστηκε σε μικρές ηγεμονίες υπό του Ταμερλάνου. 

Οι έξι γιοί του Βαγιαζίτ άρχισαν να τσακώνονται για την πρωτοκαθεδρία. Ο Σουλεϊμάν υπέγραψε σύμφωνο ειρήνης με το Βυζάντιο και στράφηκε στην Ασία για να ξαναφτιάξει το

κράτος του πατέρα του. Το Βυζάντιο πήρε μια ανάσα. Οι γιοι του Βαγιαζίτ συνέχισαν τη φαγωμάρα και στο τέλος επικράτησε ο Μωάμεθ Α’ που θα οδηγούσε ξανά τους τούρκους στη δόξα. Ο Μωάμεθ Α’ εξουδετέρωσε τους εχθρούς κι αποκατέστησε την τάξη. Με το βυζάντιο είχε καλές σχέσεις καθώς δεν ένιωθε έτοιμος για εχθροπραξίες. 

Στη συνέχεια επικράτησε ο Μουράτ Β’ με τη βοήθεια της Γένοβας και πολιόρκησε κι εκείνος την Κωνσταντινούπολη, τον έδιωξε όμως ο Μανουήλ Β’. Ο Μουράτ δε σταμάτησε εκεί και ξαναρχίσαμε το ίδιο βιολί. Ο αυτοκράτορας στράφηκε για βοήθεια στη Δύση και με τη συνθήκη της Συνόδου της Φερράρας – Φλωρεντίας ενώθηκαν οι δυο εκκλησίες. Λογάριαζαν όμως χωρίς τον ξενοδόχο γιατί ο κόσμος στην Κωνσταντινούπολη απέρριψε αυτήν την ένωση. Ακολούθησαν σταυροφορίες, πόλεμοι και συγκρούσεις. Στη μάχη της Βάρνα (1444) ο Μουράτ έκανε τη μούρη των σταυροφόρων κρέας, έτσι οι δυτικοί σταμάτησαν να πιστεύουν πως μπορούν να ανακόψουν τους οθωμανούς. Ο Μουράτ παρέδωσε το θρόνο στο γιό του, Μωάμεθ Β’ που τον έχασε λόγω πραξικοπήματος κι ο Μουράτ επανήρθε. Εκστράτευσε στην Πελοπόννησο και νίκησε. 

Σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας Μωάμεθ Β’ και Μουράτ πρόβαλλαν αντίσταση βαλκανικοί συνασπισμοί, δυτικές σταυροφορίες και δυτικοί ηγεμόνες. Το Βυζάντιο λίγα πράγματα έκανε πέρα από την προσπάθεια της ένωσης των εκκλησιών και κάποιες διπλωματικές ενέργειες. Κατάφερε να πάρει μερικές ανάσες οι οποίες όμως απλά καθυστέρησαν το αποτέλεσμα. Και φτάνουμε σιγά – σιγά στο τέλος. Αυτοκράτορας είναι ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος και σουλτάνος ο Μωάμεθ ο Β. Το Βυζάντιο είναι περιορισμένο στην Κωνσταντινούπολη και στα εδάφη του Δεσποτάτου του Μορέως. Ο Μωάμεθ αρχικά υπήρξε συγκαταβατικός, αλλά του έδωσαν αφορμή όταν αμφισβήτησαν τη διαδοχή του. ξεκίνησε λοιπόν η πολλοστή πολιορκία της Πόλης, αποκόπτοντάς την από τη θάλασσα το 1452. Λίγο αργότερα ο Κωνσταντίνος έκλεισε τα τείχη. Ο Μωάμεθ τακτοποίησε τα εσωτερικά του κι αφοσιώθηκε πλήρως στην κατάκτηση του στόχου του. Είχε τους ανάλογους πόρους, οπότε απλά έκατσε και περίμενε. 

Ο Κωνσταντίνος προσπάθησε εκ νέου να ενώσει τις ρημάδες τις εκκλησίες, προκειμένου να βοηθηθεί από τη Δύση. Ο κόσμος της Κωνσταντινούπολης όμως θυμόταν πολύ καλά τι είχε γίνει στην Άλωση του 1204 κι υπήρχαν και διαφορές δόγματος. Ούτε καν ο φόβος των οθωμανών δε μπορούσε να γεφυρώσει τις θρησκευτικές διαφορές. Επικεφαλής των ανθενωτικών ήταν ο Γεώργιος Σχολάριος Γεννάδιος, σημαντική προσωπικότητα, που μετά την Άλωση έγινε πατριάρχης. Τα συμπεράσματα δικά σας. Η στροφή προς τη Δύση δεν απέδωσε. Η πολιορκία της Πόλης κράτησε ένα χρόνο και στις 29 Μαΐου του 1453 η Κωνσταντινούπολη έπεσε. 

Το νέο καθεστώς Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σηματοδότησαν την αρχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας η οποία ήταν τόσο δυναμική που επεκτεινόταν μέχρι το 17ο αι. απειλώντας και την κεντρική Ευρώπη. Η αυτοκρατορία είχε ισχυρή κεντρική εξουσία και θεοκρατικό καθεστώς. Η δομή της στηριζόταν στο σουλτάνο ‘σκιά του θεού στη γη’ και στον ιερό νόμο του Κορανίου. Η ιστορία της διακρίνεται σε δυο μεγάλες περιόδους: σε αυτήν του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και του γιού του Σελίμ Β’ το 16ο αι. Στα χρόνια τους η αυτοκρατορία βρέθηκε στην ακμή της ενώ μετά το θάνατο του Σελίμ άρχισε να την παίρνει η κάτω βόλτα. 

Μετά την Άλωση, ο ελληνικός χώρος ενοποιήθηκε (εκτός των Ιονίων) κάτω από την κεντρική

εξουσία. Αυτό έδωσε την ευκαιρία στους Έλληνες να αποκτήσουν κοινά οράματα για την ελευθερία και την ίδρυση δικού τους κράτους. Για την πρώτη περίοδο της κατοχής δεν έχουμε πολλές πληροφορίες λόγω έλλειψης πηγών αλλά και του χαμού που επεκράτησε αρχικά. Η περίοδος αυτή (15ος – 16ος αι.) ταυτίζεται με την προσπάθεια του ελληνικού στοιχείου να συνειδητοποιήσει τι το χτύπησε και να ενταχθεί στη νέα κατάσταση. Κινδύνεψε στα σοβαρά να εκμηδενιστεί με τους εξισλαμισμούς, το παιδομάζωμα, τη μετανάστευση, τη δημογραφική κάμψη. Από το 17ο αι. και μετά η θέση των Ελλήνων σταθεροποιείται, ενώ οι Έλληνες οργανώνονται και αναπτύσσονται στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι λατινοκρατούμενες περιοχές άργησαν λίγο να κατακτηθούν, στο τέλος όμως υπέκυψαν. Η Βενετία διατηρούσε τις περισσότερες και ισχυρότερες κτήσεις στη Μεσόγειο κι ήταν ο μεγαλύτερος αντίπαλος των οθωμανών. Έγιναν επτά βενετοτουρκικοί πόλεμοι όπου πάντα η Βενετία έχανε εδάφη. Στο τέλος (16ος αι.) δεν της έμεινε τίποτα. 

Η βυζαντινή κοινωνία προσπάθησε επίσης να επιβιώσει. Πολλές μεγάλες βυζαντινές οικογένειες έφυγαν προς τη Δύση, τις παραδουνάβιες χώρες και τη Ρωσία. Όσες παρέμειναν διατήρησαν το γόητρό τους μεταξύ των Ελλήνων. Η νέα πρωτεύουσα των Οθωμανών έγινε πόλος έλξης για τούρκους και έλληνες, που ασχολήθηκαν κυρίως με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Ο ελληνισμός της Πόλης συσπειρώθηκε γύρω από το Φανάρι, περιοχή του Πατριαρχείου. Οι εξέχοντες έγιναν ο πυρήνας της φαναριώτικης τάξης που αργότερα εμπλουτίστηκε και με άλλους. Οι Φαναριώτες διείσδυσαν στην οθωμανική διοίκηση και αργότερα διατέλεσαν μεγάλοι διερμηνείς και ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας. 

Οι διερμηνείς αρχικά μετέφραζαν τις επαφές Τούρκων και άλλων. Το 17ο αι. ο ρόλος τους αναβαθμίστηκε κι ονομάστηκαν μεγάλοι διερμηνείς. Αναλάμβαναν διπλωματικές αποστολές ως εκπρόσωποι του σουλτάνου και συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις για διάφορες συνθήκες. Συνέβαλλαν σημαντικά στη βελτίωση της θέσης των Ελλήνων και κατά την κατοχή και κατά την επανάσταση και κατά την απελευθέρωση. 

Η θρησκευτική διαφορά καθόρισε τις δυο ομάδες: μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι. Οι χριστιανοί ήταν η μεγαλύτερη ομάδα μη μουσουλμάνων της αυτοκρατορίας. Ως τέτοιοι οι Έλληνες τέθηκαν στο περιθώριο, απαγορεύτηκε να παντρεύονται μουσουλμάνους δεν έχασαν όμως την ελευθερία της πίστης τους. Η θρησκευτική ανοχή ήταν ένα χαρακτηριστικό της νέας κατάστασης. Ο Μωάμεθ Β’ αναγνώρισε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και διόρισε πατριάρχη το Γεώργιο Σχολάριο Γεννάδιο. Μακροπρόθεσμα η ενέργεια αυτή απεδείχθη αποφασιστικής σημασίας για τη συγκρότηση των Ελλήνων. 

Σουλτάνος: η ανώτατη αρχή, κληρονομικό δικαίωμα. Μεγάλος Βεζύρης : συντονιστής των υπηρεσιών και των αξιωματικών. Τον βοηθούσε το αυτοκρατορικό συμβούλιο. Δεφτερδάρης: υπεύθυνος οικονομικών Αρχιγραμματέας: του αυτοκρατορικού συμβουλίου Ουλεμάδες : επίσημοι ερμηνευτές του μουσουλμανικού κανονικού δικαίου. Μετά την Άλωση η αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε: Μπεηλερμεηλίκια ή εγιαλέτια: της Ανατολής (ασιατικές κτήσεις), Ρούμελη. Επικεφαλής ήταν ο μπεηλέρμπεης. Ο αριθμός των περιφερειών μεγάλωνε ανάλογα με την επέκταση της αυτοκρατορίας. Σαντζάκι: μικρότερη, πιο λειτουργική περιφέρεια. Επικεφαλής ήταν ο σαντζάκμπεη. Καζάς: περιφέρεια που κάλυπτε μια πόλη με τα γύρω χωριά της. Επικεφαλής αρχικά ο

σούμπασης και μετά ο βοεβόδας. Αυτός μαζί με τον καδή, το δικαστή, ασκούσαν τοπική εξουσία. 

Η γη σύμφωνα με το Κοράνι ανήκει στο θεό και στον εκπρόσωπό του, το σουλτάνο. Υπήρχαν τρεις κατηγορίες, η δημόσια, η βακουφική και η ιδιωτική. Οι δυο πρώτες υπερίσχυαν σε έκταση κατά τους πρώτους αιώνες ενώ η ιδιωτική αυξήθηκε προς το τέλος. Οι δημόσιες γαίες (χάσια, ζιαμέτια ή τιμάρια) παραχωρούνταν σε φυσικά πρόσωπα με ισόβια επικαρπία έναντι κάποιας υπηρεσίας. Η παραχώρηση μπορούσε να ανακληθεί. 

Βακουφική ήταν η γη που είχε παραχωρηθεί σε θρησκευτικά ή φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στην ίδια κατηγορία ανήκε η γη των μοναστηριών. Η ιδιωτική διακρινόταν σε γη που ο ιδιοκτήτης της είχε την κατοχή και τη νομή αλλά όχι την κυριότητα και σε εκείνη που υπήρχε πλήρης κυριότητα (τσιφλίκι). Στην αρχή γη με πλήρη κυριότητα κατείχαν οι μουσουλμάνοι αλλά με το πέρασμα του χρόνου και οι χριστιανοί, μετά από ειδικές παραχωρήσεις. 

Η πτώση του βυζαντίου και των υπόλοιπων βαλκανικών κρατών σήμανε αυτόματα την απώλεια της περιουσίας των κατακτημένων. Όλη η γη πέρασε στα χέρια των τούρκων. Σε ορεινές και δύσβατες περιοχές, όπως και σε περιοχές που δεν έφεραν αντίσταση, δόθηκαν προνόμια, ένα από τα οποία ήταν η κατοχύρωση της γης των χριστιανών. Τα Ιωάννινα παραδόθηκαν ειρηνικά το 1430 και οι κάτοικοί τους μπορούσαν να διατηρήσουν τις εκκλησίες, το μητροπολίτη και τις περιουσίες τους, ενώ εξαιρέθηκαν από το παιδομάζωμα. Το προνόμιο αυτό καταργήθηκε με την επανάσταση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου το 17ο αι. 

Κεφαλοχώρια: χωριά που η γη τους ανήκε ολόκληρη στους χριστιανούς. Όλοι οι υπόλοιποι μετατράπηκαν σε καλλιεργητές της τουρκικής γης. Οι αγρότες ανήκαν σε τρεις κατηγορίες, τους δούλους, τους επίμορτους (ενοικιαστές) και τους ‘ελεύθερους’ αγρότες. Οι τελευταίοι ήταν ο κύριος όγκος, καλλιεργούσαν τη γη άλλου ιδιοκτήτη εφ’ όρου ζωής, μπορούσαν όμως να τη μεταβιβάσουν στους απογόνους τους. Ήταν δεμένοι με τη γη και δύσκολα την εγκατέλειπαν, άσε που η μετακίνηση αγροτών απαγορευόταν. 

Οθωμανικό φορολογικό σύστημα: είχε τακτικούς και έκτακτους φόρους. Οι πρώτοι απέρρεαν από τον ισλαμικό νόμο ενώ οι δεύτεροι είχαν σχέση με τις ανάγκες του κράτους. οι κυριότεροι τακτικοί φόροι ήταν ο κεφαλικός, για όλους τους ενήλικους άρρενες υπηκόους και ο έγγειος, το χαράτσι που βάραινε τη γη και την παραγωγή της. Οι δυο αυτοί φόροι βάραιναν φυσικά τους χριστιανούς κι ήταν βασικό έσοδο της αυτοκρατορίας. Μαζί με το παιδομάζωμα αντιλαμβάνεται κανείς τη θέση τους τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια. 

Από το 17ο αι. και μετά η θέση αυτή βελτιώθηκε. Η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, η ανάδειξη ισχυρών τοπικών ηγεμόνων και η αναπόφευκτη σύγκλιση χριστιανικού και μουσουλμανικού στοιχείου στην καθημερινή ζωή, ανέδειξαν κάποια κοινωνικά στρώματα. Το 18ο αι. υπήρχαν πολλοί χριστιανοί γαιοκτήμονες και περιοχές με προνόμια κι ελευθερίες. Αναπτύχθηκε ο παλαιός θεσμός των κοινοτήτων που οργάνωσαν τον ελληνικό πληθυσμό. Η άνθηση της εμπορικής ναυτιλίας ήταν σημαντικό επίτευγμα κι αργότερα έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επανάσταση. 

Τα επαναστατικά κινήματα των Ελλήνων και οι προσπάθειες για απελευθέρωση (15ος – αρχές 18ου αι.) 

Οι προσπάθειες για απελευθέρωση άρχισαν αμέσως μετά την Άλωση και κράτησαν περισσότερο από τέσσερις αιώνες. Άλλοτε μόνοι τους κι άλλοτε με τη βοήθεια τρίτων, οι Έλληνες απελευθερώθηκαν όταν η οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να κουράζεται και να παρακμάζει. Ακόμα και αποτυχημένες, όλες οι προσπάθειες είχαν πολιτικό και ιδεολογικό αποτέλεσμα. Οι Έλληνες έδειξαν σε όλους πως δεν επρόκειτο να το βάλουν κάτω ως προς την απελευθέρωσή τους. Έγιναν πολλοί πόλεμοι στην Ελλάδα, μεταξύ της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της δύσης που αρχικά είχαν στόχο τη διατήρηση συμφερόντων κι ύστερα την υποκίνηση απελευθερωτικών κινημάτων. 

Ο 15ος αι Υποκινητές του απελευθερωτικού αγώνα ήταν βυζαντινές προσωπικότητες που κατέφυγαν στη Δύση. Δρούσαν στην Ιταλία και τη Βενετία καθώς και στο παπικό κράτος, προσπαθώντας να υποκινήσουν σταυροφορίες. Τίποτα όμως δεν είχε αποτέλεσμα. Αργότερα οι Έλληνες στράφηκαν στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Ρωσία. 

Ο Α’ Βενετοτουρκικός πόλεμος κράτησε πάνω από 15 χρόνια. Η Βενετία ηττήθηκε και υπέγραψε συνθήκη που επέστρεφε ελληνικά μέρη στους οθωμανούς. Οι Έλληνες απογοητεύθηκαν και ξέσπασε το κίνημα του Κροκόδειλου Κλαδά. Παρά την αποτυχία, ο Κλαδάς συνέχισε τις προσπάθειες μέχρι το θάνατό του από τους Τούρκους. Ο Β’ Βενετοτουρκικός πόλεμος είχε το ίδιο οικτρό αποτέλεσμα. 

Ο 16ος αι. Βενετία, Ισπανία και Γαλλία ερίζουν για την επικράτησή τους στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Μαζί με αυτούς και ο πάπας. Στην αρχή του αιώνα όλο και κάποιος βρισκόταν να βοηθήσει τους Έλληνες και παρά τις αποτυχίες υπήρχε ένα κοινό μέτωπο. Όταν όμως υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και του Γάλλου βασιλιά και δόθηκαν διομολογήσεις (εμπορικά προνόμια), το μέτωπο έσπασε. Η Γαλλία και η Τουρκία ήταν πλέον σύμμαχοι. Οι Έλληνες μετέφεραν τις προσπάθειες για απελευθέρωση στον ελλαδικό χώρο. 

Ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής και ο γιός του Σελίμ Β’ μαζί με τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε, Φίλιππο Β (Ισπανία) και πάπα Πίο Ε σφράγισαν την εποχή με τις προσωπικότητές τους. Η Βενετία ήταν πάντα παρούσα και υποκινήτρια κινημάτων. Είχε στην κατοχή της πολλές ελληνικές περιοχές και οι Έλληνες προσδοκούσαν τη βοήθειά της. Ο Γ Βενετοτουρκικός πόλεμος χάρισε στους τούρκους το Ναύπλιο, τη Μονεμβασιά, τις βόρειες Σποράδες και κάποια νησιά του Αιγαίου. Μια – μια οι βενετικές κτήσεις έπεφταν στους οθωμανούς που έβαλαν στο μάτι την Κύπρο Η επέλαση των μουσουλμάνων δημιούργησε την Ιερή Συμμαχία, το 1571 λίγο πριν την άλωση της Αμμοχώστου. Στην προσπάθεια συμμετείχαν ο πάπας Πίος ο Ε, η Βενετία και η Ισπανία. Οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες είδαν με συμπάθεια την κίνηση, δεν κούνησαν όμως το σχετικό δαχτυλάκι τους. Την ίδια στιγμή η οθωμανική αυτοκρατορία ζούσε στο απόγειό της. Τη χρονιά που πάρθηκε η Αμμόχωστος όμως, στη ναυμαχία της Ναυπάκτου ο οθωμανικός στόλος καταστράφηκε από το στόλο της Ιερής Συμμαχίας. Κι ενώ θα μπορούσαν να φτιάξουν λίγο τα πράγματα, οι τριβές μεταξύ των ‘συμμάχων’ έδωσαν την ευκαιρία στους Τούρκους να ανασυγκροτηθούν. Παρόλα αυτά, η ναυμαχία αναπτέρωσε το ηθικό των υπόδουλων και σήμανε την αρχή του τέλους για

τους οθωμανούς που τους κόπηκε λίγο η φόρα. Πάντως, η απώλεια της Κύπρου, η διάλυση της Ιερής Συμμαχίας και η ναυμαχία της Ναυπάκτου υπήρξαν σταθμοί. Ο υπόλοιπος αιώνας κύλησε με διάφορα επαναστατικά κινήματα της δυτικής Ελλάδας με υποκινητή τη Βενετία. 

Ο 17ος αι. Με την έναρξη του αιώνα έχουμε δυο επαναστατικά κινήματα υπό το μητροπολίτη Λαρίσης – Τρίκης Διονύσιο Β’ το Φιλόσοφο ή Σκυλόσοφο, στη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Απέτυχαν και τα δυο. Ο Διονύσιος βασανίστηκε προτού θανατωθεί και μαζί με το Νεόφυτο Μάνης που προσπάθησε κι αυτός ανεπιτυχώς να επαναστατήσει, ανέδειξαν τους κληρικούς ως μαχητές της ελευθερίας. Την ίδια εποχή στην Ευρώπη εκδηλωνόταν μεγάλο ενδιαφέρον για τον ελληνικό αγώνα. Πρωτοπόρος σε αυτό ήταν ο γάλλος Κάρολος Γκοντζάκα, δούκας του Νεβέρ. Είχε σχέσεις με τους Μανιάτες και προσπάθησε να κερδίσει την υποστήριξη του πάπα, της Ισπανίας και της Γαλλίας. Δεν κατάφερε τίποτα. Στα μέσα του αιώνα έχουμε δυο βενετοτουρκικούς πολέμους, στη διάρκεια των οποίων δεν εκδηλώθηκαν επαναστατικές κινήσεις. Ο Ε’ βενετοτουρκικός πόλεμος είχε στόχο την Κρήτη που έπεσε τελικά στα χέρια των Τούρκων. Η Βενετία περιορίστηκε στο Ιόνιο και σε λίγες θέσεις του Αιγαίου. Ο επόμενος πόλεμος Βενετών και Τούρκων έληξε με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς. Για πρώτη φορά οι οθωμανοί βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Παραχώρησαν εδάφη και η Αυστρία άρχισε να αναδεικνύεται ως υπερδύναμη. Η Βενετία έχασε κάποια εδάφη και κέρδισε κάποια άλλα. Οι Έλληνες στράφηκαν σε νέους συμμάχους, την Αυστρία και τη Ρωσία. 

Ο 18ος αι. Ο τελευταίος Βενετοτουρκικός πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς. Η Βενετία αποχώρησε οριστικά από το Αιγαίο και την Πελοπόννησο. Όλος ο ελλαδικός χώρος εκτός από τα Ιόνια νησιά και λίγες περιοχές την ηπειρωτική ακτή εντάχθηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι συνθήκες του Κάρλοβιτς και του Πασάροβιτς σηματοδότησαν μια νέα εποχή. Η θέση των Ελλήνων είχε αλλάξει λόγω της αυξανόμενης παρακμής της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και από την εδραίωση των Ελλήνων σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Η ενίσχυση των Αψβούργων και των Ρώσων, έδωσαν ελπίδες για απελευθέρωση. Ταυτόχρονα εμφανίζονται οι κλέφτες και οι αρματολοί. Κλέφτες: ομάδες ανταρτών που είχαν καταφύγει στα βουνά. Αρματολοί: παλιός οθωμανικός θεσμός. Σώματα χριστιανών υπεύθυνα για την τήρηση της τάξης. Οι κλέφτες συνεργάστηκαν με τους αρματολούς ενάντια στους τούρκους. Η Πύλη προσπάθησε να καταργήσει τους αρματολούς, αλλά δεν τα κατάφερε. Ο 18ος αι υπήρξε θετικός για όλους πλην των οθωμανών. Καθόρισε την πορεία των Ελλήνων προς την απελευθέρωση. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ 

Η Εθνική αφύπνιση του ύστερου βυζαντινού κόσμου 

Η άλωση του 1204 είχε ως αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του βυζαντινού κόσμου σε κρατίδια. Η ανεπάρκεια των σταυροφόρων δεν τους επέτρεψε να καταλάβουν τη βυζαντινή επικράτεια κι έτσι είχαμε εστίες αντίστασης όπως το Δεσποτάτο της Ηπείρου και κάποιες περιοχές της Μ. Ασίας. Η λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης ήταν το κυριότερο από αυτά τα κρατίδια. Δε μπόρεσε να επεκταθεί. Η αυτοκρατορική εξουσία του βυζαντίου ανασυγκροτήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας από το Θεόδωρο Α’ Λάσκαρι. Σχεδόν ταυτόχρονα ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα η αυτοκρατορία των μεγάλων Κομνηνών από τους Αλέξιο και Δαβίδ. Όλοι ήθελαν την ανάκτηση της αυτοκρατορίας. Στην Ήπειρο κατέφυγαν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι που συνέβαλλαν στην εθνική αφύπνιση. Το 1222 ο Θεόδωρος στέφεται αυτοκράτορας στη Θεσσαλονίκη. Προέλασε προς τον Έβρο αλλά έφαγε τα μούτρα του στη μάχη της Κλοκότνιτσας από το Βούλγαρο Ιωαννίτση και επέστρεψε με την ουρά στα σκέλια. Οι διάδοχοί του ήταν πολύ απασχολημένοι να τρώγονται μεταξύ τους κι έτσι στο τέλος διασπάστηκαν. Η Ήπειρος τελικά παρέμεινε ένα επαρχιακό κρατίδιο. 

Ο χαρακτήρας της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας Οι ηγεμόνες της, γνωστοί ως Λασκαρίδες αξιοποίησαν το μικρασιατικό στοιχείο και τις αντιδράσεις που προκάλεσαν οι σταυροφόροι με τις βαρβαρότητές τους. Οι Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις και Ιωάννης Α’ Βατάτζης υπήρξαν καλοί ηγέτες σε οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο. Ο Βατάτζης οδήγησε την αυτοκρατορία στο απόγειό της. Ευνόησε τους μικρούς καλλιεργητές, ανακηρύχθηκε άγιος και του αποδόθηκαν θαύματα. Ίδρυσε σχολή φιλοσοφίας και βιβλιοθήκες. Τόνωσε έτσι την πνευματική κίνηση και πρόσφερε ερεθίσματα εθνικής αφύπνισης. Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις: ο τρίτος σημαντικός της Νίκαιας. Ανοιχτά ελληνολάτρης επιτάχυνε τον εξελληνισμό που είχαν ξεκινήσει οι Κομνηνοί. Για να ανακτήσουν την Κωνσταντινούπολη βασίστηκαν στο πατριωτικό συναίσθημα των υπηκόων τους. Σε αυτό συνέβαλλε η εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων από άλλα μέρη. Η άμυνα των πόλεων ανατέθηκε στους κατοίκους της κι εφαρμόστηκε ξανά ο θεσμός των θεμάτων και των ακριτών. Τότε σχηματοποιήθηκε για πρώτη φορά η Μεγάλη Ιδέα και υιοθετήθηκε ως σύμβολο ο δικέφαλος αετός τα κεφάλια του οποίου συμβολίζουν τις βλέψεις της αυτοκρατορίας σε ανατολή και δύση. 

Νέες απειλές για την αναγεννημένη βυζαντινή αυτοκρατορία Στις 25 Ιουλίου 1261 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη από τους Λατίνους. Το γεγονός μετατόπισε το κέντρο βάρους της Β.Α. προς τα ευρωπαϊκά εδάφη της που αντιμετώπιζαν απειλές. Μεταξύ 1267 – 1282 το Βυζάντιο κόντεψε να καταρρεύσει από τις επιθέσεις του Καρόλου Ανδεγαβού. Στα τέλη του 13ου αι. άρχισαν να επεκτείνονται οι Σέρβοι. Όλα αυτά σήμαιναν συνεχείς πολέμους, συνεχή στρατό. Οι Μικρασιατικές επαρχίες παραγκωνίσθηκαν κι έμειναν στο έλεος των νομάδων Τουρκομάνων. Το βάρος της αναχαίτησης αυτής έπεσε στην Καταλανική εταιρεία, ένα σώμα Καταλανών μισθοφόρων που έδρασε με περιορισμένη επιτυχία στη δυτική Μικρά Ασία. Η βαρβαρότητά τους όμως ήταν τόση (δεν έκαναν διάκριση σε εχθρούς και φίλους) που τα τσούγκρισαν με την αυτοκρατορία και τελικά, η βυζαντινή Μικρά Ασία καταλήφθηκε ολόκληρη από τους Τουρκομάνους. Στην υποχώρησή τους οι Καταλανοί λεηλάτησαν ότι μπορούσαν. Κατάφεραν να καταλάβουν το Δουκάτο των Αθηνών και όσο κράτησε η κυριαρχία τους έβγαλαν το λάδι των Ελλήνων της περιοχής. Δεν επέτρεπαν τη διάθεση των περιουσιών παρά μόνο αν συμφωνούσαν και οι ίδιοι. Δεν ανέχονταν την παρουσία επισκόπων. Το μόνο καλό που έκαναν, ήταν πως βοήθησαν στην εθνική αφύπνιση. 

Η θρησκευτική αντιπαράθεση Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και Δύσης Το Σχίσμα των Εκκλησιών αρχικά παρουσιάζεται ως μια απλή διαμάχη για το αν η καινούρια βουλγάρικη εκκλησία θα υπαγόταν στον Πατριάρχη ή τον πάπα. Συνεχίστηκε με διενέξεις και μαλλιοτραβήγματα και καλά ιδεολογικού περιεχομένου, όπως τα πρωτεία του πάπα, η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος κι άλλες τέτοιες γελοιότητες. Οι πραγματικοί λόγοι ήταν πολιτικοί. Οι πάπες της Ρώμης ήθελαν να αποδεσμευτούν από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και να αναλάβουν την ηγεσία της Δύσης καθώς και το χρήμα που αυτή άρχισε να παράγει. Για τους βυζ. Αυτοκράτορες που θεωρούσαν τους εαυτούς τους εκπροσώπους του θεού επί της γης, αυτό ήταν απαράδεκτο. Άλλωστε οι Βυζαντινοί έβλεπαν τους Δυτικούς ως απολίτιστους βάρβαρους και οι Δυτικοί ζήλευαν τους Βυζαντινούς για την ευημερία τους. Για αυτό οι πάπες υποστήριξαν ενέργειες εναντίον του βυζαντίου, όπως τις νορμανδικές εισβολές και κυρίως την Δ’ Σταυροφορία. Αυτή ήταν και η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και δημιούργησε αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ βυζαντινών και δυτικών. 

Οι προσπάθειες για την προσέγγιση των Εκκλησιών Η ανάκτηση της Πόλης το 1261 φάνηκε να επαναφέρει την ισορροπία μεταξύ Ανατολής Δύσης. Όμως το Βυζάντιο ήταν ευάλωτο. Ο πόλεμος με τον Ανδεγαβό οδήγησε την αυτοκρατορία στα όριά της. Το 1274 ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος για να βρει βοήθεια στον αγώνα του εναντίον του Ανδεγαβού υπέκυψε στον πάπα και δέχτηκε την ένωση των Εκκλησιών. Ο κόσμος όμως αντέδρασε και τελικά δεν προέκυψε ένωση επί της ουσίας. Ο Μιχαήλ έγινε ρεντίκολο και όταν πέθανε δεν τον έθαψαν. Έτσι κι αλλιώς όμως, δε δόθηκε καμιά ουσιαστική βοήθεια. Τον 14ο και 15ο αι. ο κίνδυνος των Τούρκων ώθησε και άλλους αυτοκράτορες σε τέτοιες βεβιασμένες κινήσεις. Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος ασπάστηκε τον καθολικισμό ενώ ο Ιωάννης Η’ δέχτηκε τη σύγκληση συνόδου στη Φερράρα και στη Φλωρεντία, όπου συμφωνήθηκε η ένωση με αντάλλαγμα τη διοργάνωση σταυροφορίας. Η σταυροφορία δεν είχε αποτέλεσμα ενώ η Ένωση αποκηρύχτηκε. Το 1453, παραμονές της Άλωσης η πλειοψηφία του λαού της Κωνσταντινούπολης δήλωνε ρητά πως προτιμούσε την οθωμανική κατάκτηση από την πνευματική υποταγή στον πάπα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στη λειψή παπική βοήθεια που δόθηκε στην Πόλη. Ο θρησκευτικός φανατισμός που επικρατούσε είχε πείσει τους βυζαντινούς πως η πόλη θα έπεφτε λόγω των ‘αμαρτιών’ της, και πως ο θεός την είχε εγκαταλείψει. Η υποταγή στους απολίτιστους Τούρκους ήταν ένα είδος εξιλέωσης προτιμότερο από την απώλεια της ψυχής έτσι και υποτασσόντουσαν στον πάπα. 

Η οικονομική διείσδυση της Δύσης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία Από τον 5ο έως τον 9ο αι το Βυζάντιο απομακρύνθηκε από τη βόρεια και κεντρική Ιταλία λόγω των Γοτθικών εισβολών. Έτσι χειραφετήθηκαν ορισμένες παράκτιες πόλεις όπως το Αμάλφι, η Πίζα και φυσικά η Γένοβα και η Βενετία που εκμεταλλεύτηκαν τα προβλήματα του βυζαντίου με Βούλγαρους και Άραβες για να αναλάβουν σταδιακά τον έλεγχο του εμπορίου και των θαλάσσιων δρόμων. Το Βυζάντιο παραμέλησε το στόλο του για χάρη του στρατού κι έτσι όταν χρειάστηκε, ήταν εξαρτημένο από τους στόλους των άλλων. Με αυτόν τον τρόπο, αναγκάστηκε να δώσει υπερβολικά προνόμια που το στράγγιξαν οικονομικά. Οι Γενουάτες και οι Βενετοί κατσικώθηκαν για τα καλά κι έγιναν ένα είδος κράτος εν κράτει. Σα να μην έφταναν αυτά, η οικονομική ευμάρεια των Ιταλών, η εξαθλίωση των Βυζαντινών και η αναποτελεσματική βοήθεια, δημιούργησαν βαθύ χάσμα μεταξύ των πλευρών. Συχνές ήταν οι εκρήξεις μίσους εναντίον των Ιταλών που έμεναν στη Βασιλεύουσα. Για αυτό η Βενετία έστρεψε την Δ’ Σταυροφορία εναντίον της Κωνσταντινούπολης, για να μπορεί να ελέγχει τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους. 

Οι ιταλοβυζαντινές σχέσεις την περίοδο 1204 – 1453 Αρχικά ήταν εχθρικές. Μετά ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος υπέγραψε συμφωνία με τη Γένοβα για

να μπορέσει να χρησιμοποιήσει το στόλο της στην ανάκτηση της Πόλης. Αν και η Πόλη απελευθερώθηκε μόνο με βυζαντινές δυνάμεις, η πολιτική δεν άλλαξε. Συν του ότι οι αυτοκράτορες δεν κατάφεραν ποτέ να απελευθερωθούν από τους εμπόρους που ρίζωσαν πια για τα καλά. Ήρθε κάποτε μια στιγμή που η άμυνα της Πόλης ήταν περισσότερο υπόθεση των Λατίνων εμπόρων παρά των κατοίκων της που οι περισσότεροι αδιαφορούσαν για την οθωμανική κατάκτηση. 

Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΝΑΛΑΜΠΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Η ανθρωπιστική κίνηση κατά την περίοδο των Παλαιολόγων 

Στην αυτοκρατορία της Νίκαιας είχαμε έντονη πνευματική ανάπτυξη. Οι Παλαιολόγοι συνέχισαν αυτήν την ανάπτυξη. Έχουμε δυο κατηγορίες ρευμάτων: - Συνεχιστές της καθ’ αυτό βυζαντινής παράδοσης με εκπρόσωπο το Θεόδωρο Μετοχίτη. Πολιτικός με αξιόλογη δράση, έγινε Μέγας Λογοθέτης (πρωθυπουργός) και χορηγός της ανακαίνισης των μωσαϊκών της Μονής της Χώρας (Καχριέ Τζαμί σήμερα). Έγραψε φιλοσοφικά και αστρονομικά έργα και διαμόρφωσε καλλιγραφικό ύφος που φέρει το όνομά του. 

Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος : του ιδίου φυράματος. Η Εξάβιβλος, το νομικό του έργο είναι μια εύχρηστη επιτομή παλαιότερων βυζαντινών. Γεώργιος Παχυμέρης / Νικηφόρος Γρηγοράς: ιστοριογράφοι που συνεχίζουν τη μακραίωνη παράδοση της νηφάλιας καταγραφής των γεγονότων. Τους οφείλουμε πολλά για τις πληροφορίες τους σχετικά με την τουρκική εξάπλωση στη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Ο Γρηγοράς έγραψε ρητορικά έργα, ο Παχυμέρης μαθηματικά και αστρονομία. Μάξιμος Πλανούδης : εισηγήθηκε την υιοθέτηση των αραβικών αριθμών χάριν ευκολίας. Εισήγαγε το σύμβολο του μηδενός. 

- Λόγιοι που αναζήτησαν τις πνευματικές ρίζες τους κατευθείαν στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Π.χ. Δημήτριος Κυδώνης και Ιωάννης Αργυρόπουλος. Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων: εξέφρασε την πιο ακραία μορφή στροφής προς την αρχαιοελληνική παράδοση. Επίκεντρο της δράσης του ήταν ο Μυστράς, λόγω της εγγύτητάς του με τη Σπάρτη. Μελέτησε την πλατωνική φιλοσοφία και την ασπάστηκε τόσο που απέρριψε το χριστιανισμό. Άλλαξε το όνομά του σε Πλήθων, ως παράφραση του Πλάτων. Υπήρξε διορατικός πολιτικός στοχαστής. Συνιστούσε την οικονομική και αμυντική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας έτσι ώστε να καταστεί αυτάρκης και να μην έχει ανάγκη τους ξένους. Οι απόψεις του δεν υιοθετήθηκαν ενώ οι πολυθεϊστικές του αντιλήψεις προκάλεσαν την αντίδραση του μετέπειτα πατριάρχη Γενναδίου Β’ που κατηγόρησε τον Πλήθωνα για αποπροσανατολισμό της κοινωνίας κι έκαψε στην πυρά αρκετά έργα του. 

Βησσαρίων: μαθητής του Πλήθωνα που προσπάθησε να οργανώσει σταυροφορία για την ενίσχυση της αυτοκρατορίας. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης: ο τελευταίος ιστοριογράφος, βαθύς γνώστης της προέλευσης και της εξάπλωσης του οθωμανικού κράτους, ο πρώτος εισηγητής της συνέχειας του ελληνικού έθνους. Οι περισσότεροι λόγιοι μετά την Άλωση κατέφυγαν στη Δύση όπου με τη διδασκαλία και τη συγγραφή συνέβαλλαν στην ενίσχυση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. 

Ο Ησυχασμός, αντίδραση στον ορθολογισμό της δυτικής Εκκλησίας Οι πνευματικές αναζητήσεις της παλαιολόγειας περιόδου εκδηλώθηκαν μέσω της έριδας σχετικά με το κίνημα του Ησυχασμού. Οι αρχές του εκφράστηκαν στο Άγιο Όρος από ασκητές μοναχούς. Η ουσία του κόσμου δε μπορεί να γίνει αντιληπτή από τον άνθρωπο παρά μόνο μέσω της έντονης αυτοσυγκέντρωσης που καταλήγει στην ενόραση του θείου φωτός. Η φιλοσοφική προσέγγιση της θρησκείας που συνδύαζε τις μελέτες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη απορρίπτεται. Υποστηρικτές του Ησυχασμού υπήρξαν ο Γρηγόριος Παλαμάς και ο Ιωάννης Στ’ Κατακουζηνός. Το κίνημα έγινε ευρύτερα γνωστό όταν αντέδρασε σε αυτό ο Βαρλαάμ Καλαβρός. Ο Βαρλαάμ ήταν έλληνας μοναχός της Κάτω Ιταλίας επηρεασμένος από το δυτικό ορθολογισμό, τον οποίον προσπάθησε να μετεμφυτεύσει στην ορθόδοξη εκκλησία απορρίπτοντας τους Ησυχαστές. Οι Ησυχαστές έλεγαν πως μπορούσαν να δουν το θείο φως να αναβλύζει από τον αφαλό τους μετά από πολύωρη αυτοσυγκέντρωση και παρατήρηση. Οι έριδες σταμάτησαν όταν μετά από διάφορες συνόδους απορρίφθηκε ο Βαρλαάμ και ο ησυχασμός ενσωματώθηκε στην ορθόδοξη εκκλησία. 

Η επικράτησή του θεωρήθηκε νίκη της ορθοδοξίας και του παραδοσιακού χαρακτήρα του βυζαντίου. Συνδυάστηκε επίσης με την παγίωση του τότε κοινωνικού καθεστώτος που ευνοούσε τη μεγάλη γαιοκτησία εις βάρος της αστικής τάξης, την ίδια στιγμή που στη Δύση η αστική τάξη διαδεχόταν την αριστοκρατία. Εκπρόσωπος του βυζαντινού καθεστώτος ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός που ανέλαβε μετά από εμφύλιο πόλεμο και αφού κατέπνιξε τα λαϊκά κινήματα. Έλαβε την υποστήριξη των Ησυχαστών και το αποτέλεσμα ήταν να ταυτιστεί ο ησυχασμός με τα οπισθοδρομικά κοινωνικά ρεύματα της εποχής των Παλαιολόγων. 

Τρία χαρακτηριστικά τοπικά κινήματα στην Ύστερη Β. Α. Οι εμφύλιοι των Παλαιολόγων φαίνονταν δυναστικοί αλλά έκρυβαν κι άλλα από πίσω. Ο δεύτερος εμφύλιος (1341-1347) ήταν τυπικά μια δυναστική διαμάχη μεταξύ του ανήλικου Ιωάννη Ε’ και του διεκδικητή του θρόνου Ιωάννη Καντακουζηνού που εκπροσωπούσε την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων. Η τάξη αυτή είχε οδηγήσει τη β. οικονομία στην εξαθλίωση καθώς μετέτρεψε τους χωρικούς σε δουλοπάροικους, έδωσε προνόμια στις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις και υπερφορολογούσαν τον πληθυσμό. Έκαναν συμμαχίες με ξένες δυνάμεις οι οποίες κατέληγαν σε λεηλασία των βυζαντινών περιοχών. 

Το κίνημα των κατοίκων της Αδριανούπολης (1341-1345) Ο πόλεμος πυροδότησε την αντίδραση διάφορων κοινωνικών ομάδων. Οι αγρότες δε μπορούσαν να κάνουν πολλά πράγματα αλλά οι αστοί εξεγέρθηκαν εναντίον του Καντακουζηνού. Στην Αδριανούπολη η εξέγερση άρχις στις 27 Οκτωβρίου 1341 όταν ο Καντακουζηνός αυτοαναγορεύτηκε αυτοκράτορας χωρίς την έγκριση του λαού της Κωνσταντινούπολης. Οι αριστοκράτες οπαδοί του συνελήφθησαν ή έφυγαν και οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν ή καταστράφηκαν. Η Αδριανούπολη αποκλείστηκε το 1344 από το στρατό του Καντακουζηνού και το 1345 παραδόθηκε ενώ οι αρχηγοί των επαναστατών εκτελέστηκαν. 

Το κίνημα των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης (1342-1349) Οι Ζηλωτές ήταν φρατρία της Θεσσαλονίκης. Δέχτηκαν τυπικά την κυριαρχία του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου, επί της ουσίας όμως κυβερνούσαν οι ίδιοι. Το 1345 μάλιστα εκτέλεσαν τον κυβερνήτη Ιωάννη Απόκαυκο. Έλαβαν τρομοκρατικά μέτρα εναντίον των αριστοκρατών και των Ησυχαστών. Όμως, ο Καντακουζηνός τελικά επικράτησε και οι Σέρβοι στους οποίους είχαν πάει για βοήθεια τους αποξένωσε από τους υπόλοιπους Θεσσαλονικείς που αναγνώρισαν στο τέλος τον Καντακουζηνό. 

Το κίνημα των κατοίκων του Μυστρά Το 1400 οι κάτοικοι του Μυστρά εξεγέρθηκαν εναντίον του δεσπότη Θεόδωρου Α’ Παλαιολόγου. Ήταν η πιο χαρακτηριστική κίνηση αντίδρασης μιας κοινότητας απέναντι σε αποφάσεις που την έθιγαν. Ο Θεόδωρος δε μπορούσε να υπερασπιστεί την περιοχή του έναντι των Τούρκων κι έτσι πούλησε στους Ιωαννίτες Ιππότες την Κόρινθο, τα Καλάβρυτα και τον ίδιο το Μυστρά. Οι κάτοικοι αντέδρασαν κι έτσι ο Θεόδωρος αποκήρυξε τη συμφωνία καταλήγοντας να πληρώσει τους Ιωαννίτες προκειμένου να ξεκουμπιστούν από το δεσποτάτο. 

Τα κοινοτικά προνόμια στις περιοχές υπό βυζαντινή κυριαρχία και υπό ξένη κατοχή Τα προνόμια της Μονεμβασίας Την περίοδο των Παλαιολόγων παραχωρήθηκαν κοινοτικά προνόμια (αυτοδιοίκησης φοροαπαλλαγών) σε αρκετές βυζαντινές πόλεις. Η σθεναρή αντιμετώπιση των κατοίκων της Μονεμβασίας στο λατίνο Γουλιέλμο Βιλλαρδουΐνο είχε κατοχυρώσει την παραχώρηση προνομίων από τον ίδιο, προκειμένου να πετύχει την υποταγή τους. Προνόμια παραχώρησαν αργότερα ο Ανδρόνικος Β’ και Ανδρόνικος Γ’ λόγω της καίριας γεωγραφικής της θέσης. Διέθετε εμπορικούς δρόμους και ήταν το μοναδικό βυζαντινό λιμάνι στην Πελοπόννησο. Τα προνόμια δόθηκαν για την ενίσχυση του εμπορίου και της ναυτιλίας. Παρόμοια προνόμια παραχωρήθηκαν αργότερα στο Μυστρά. 

Τα προνόμια των Ελλήνων στις λατινοκρατούμενες περιοχές Συνήθως ήταν ελάχιστα υπήρξαν όμως και εξαιρέσεις. Στη Μεθώνη και στην Κορώνη ο λαός εξέλεγε τρεις έλληνες αγορανόμους ενώ ήταν ανεκτή η παρουσία επισκόπων. Η Βενετία έδωσε προνόμια στην Κέρκυρα και οι Ιωαννίτες Ιππότες στη Ρόδο, όπου υπήρχε η δυνατότητα να αναλαμβάνουν έλληνες κάποιες κατώτερες διοικητικές θέσεις. 

Παραχώρηση κοινοτικών προνομίων από τους Σέρβους Ο Σέρβος Στέφανο Ντουσάν κατείχε το μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Ελλάδας κατά το 14ο αι. με κέντρο τις Σέρρες. Ο Ντουσάν και ο διάδοχός του Ιωάννης Ούγγλεσι παραχώρησαν προνόμια αυτοδιοίκησης. Την ανώτατη εξουσία ασκούσαν οι προεστοί, στα δικαστήρια η επίσημη γλώσσα ήταν τα ελληνικά. Τα προνόμια των Σερρών διατηρήθηκαν και μετά την κατάκτησή τους από τους Τούρκους. 

Το κοινοτικό σύστημα επί τουρκοκρατίας Η τουρκική κατάκτηση ήταν αργή και σταδιακή. Για αυτό οι συνθήκες κατάκτησης ποικίλλουν και η θέση των Ελλήνων διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Ο τουρκικός ζυγός ήταν χειρότερος σε εύφορες πεδιάδες και τα μεγάλα νησιά. Μικρό ήταν το τουρκικό ενδιαφέρον για τις ορεινές περιοχές και τα άγονα νησιά οπότε όσοι κατέφυγαν εκεί είχαν μεγαλύτερες ελευθερίες. Προνόμια είχαν και όσες περιοχές είχαν παραδοθεί ειρηνικά, όπως τα Ιωάννινα. Συνήθως τα προνόμια περιλάμβαναν το δικαίωμα κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Αυτό είχε να κάνει με τη συλλογή φόρων που ήταν αρμοδιότητα των εκλεγμένων μελών της κοινότητας, τα οποία εκδίκαζαν και τις διαφορές των συμπολιτών τους σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο. Άλλωστε, η κύρια δουλειά των οθωμανών ήταν ο πόλεμος, θεωρούσαν λοιπόν καλύτερο να μην ασχολούνται με ποταπά πράγματα όπως η συλλογή των φόρων και την παραγωγή. 

Η ΦΥΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ 

Μεταναστεύσεις των ελληνικών πληθυσμών 

Μέχρι το τέλος του 13ου αι. η Μ. Ασία είχε σαφείς ζώνες επιρροής χωρισμένες σε βυζαντινές και τουρκικές. Ο Πόντος κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς, ενώ κεντρικά και ανατολικά ζούσαν τούρκοι. Όσο όμως το βυζάντιο κατέρρεε τόσο αυξάνονταν οι επιδρομές των τουρκομανικών φύλων που λεηλατούσαν συστηματικά την ύπαιθρο. Οι εκεί πόλεις δεν είχαν πλέον δυνατότητα ανεφοδιασμού και συχνά παραδίνονταν. Άλλοι κατέφευγαν αρχικά πίσω από τα τείχη των πόλεων ή πήγαιναν σε ελεύθερες περιοχές. Από τα 1354 και μετά που οι Τούρκοι αποθρασύνονται, το προσφυγικό κύμα μεγαλώνει και κατευθύνεται στις ορεινές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, στο δυσπρόσιτο εσωτερικό της Μ. Ασίας και στις λατινοκρατούμενες περιοχές, κυρίως Κρήτη και Επτάνησα. Στις βενετοκρατούμενες μάλιστα προσφέρθηκαν εδάφη σε όσους Έλληνες πολέμησαν στα σώματα των στραντιότι. Οι βενετοτουρκικοί πόλεμοι προκάλεσαν επίσης μεταναστεύσεις. Έλληνες βρέθηκαν στη δυτική Ευρώπη, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στον Καύκασο και στη νότια Ρωσία. Άλλες ομάδες υποχρεώθηκαν από τους Τούρκους να μετοικήσουν σε έρημα σημεία της αυτοκρατορίας, όπως η Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση. 

Η Φυγή των Ελλήνων λογίων στη Δύση Οι τουρκικές επιδρομές και οι πόλεμοι δυσκόλεψαν όπως καταλαβαίνετε τη ζωή των πληθυσμών, που έφυγαν και πήγαν αλλού. Μέσα σε αυτούς ήταν και πολλοί βυζαντινοί λόγιοι που κατέφυγαν στη δυτική Ευρώπη, όπου εξελισσόταν η Αναγέννηση. Το επίκεντρό της ήταν ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Ελάχιστοι ήταν εκείνοι που εγκαταστάθηκαν σε ελληνικές περιοχές. Οι περισσότεροι πήγαν στην Ιταλία όπου συντέλεσαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων μέσω της μεταφοράς χειρογράφων, της συγγραφής επεξηγηματικών σχολίων και της διδασκαλίας. Κάποιοι όπως ο Μανουήλ Χρυσολωράς και Ιωάννης Αργυρόπουλος θήτευσαν σε διπλωματικές αποστολές. Τελευταίος μεγάλος λόγιος ήταν ο Ιανός Λάσκαρις. Οι περισσότεροι έλληνες λόγιοι προσπάθησαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της Ευρώπης για την απελευθέρωση. Το θέμα όμως είναι πως η φυγή τους στέρησε το γένος από την πνευματική του ηγεσία καθιστώντας δυσκολότερο τον τουρκικό ζυγό. 

Κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες των μεταναστεύσεων για το ελληνικό έθνος Τόσο εκείνοι που έμειναν όσο κι εκείνοι που έφυγαν χρειάστηκε να αναζητήσουν νέους τρόπους επιβίωσης. Εκείνοι που έμειναν ζούσαν μια μόνιμη ανασφάλεια λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων και των επιδρομών από ληστές και πειρατές. Εκείνοι που έφυγαν έπρεπε να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον που συχνά τους αντιμετώπιζε ως αιρετικούς. Η κατάκτηση, πέραν των άλλων είχε ως συνέπεια και τη φυσική εξόντωση της βυζαντινής αριστοκρατίας. Για πολλούς, ο ασφαλέστερος τρόπος ήταν η ενασχόληση με αστικά επαγγέλματα και η συμμετοχή στο βενετικό στρατό ως μισθοφόροι = στραντιότι = στρατιώτες. Αρκετοί διέπρεψαν ως λόγιοι και τυπογράφοι. Οι Έλληνες των κατακτημένων περιοχών περνούσαν πολύ δυσκολότερα. Ως ‘άπιστοι’ κατέβαλλαν κεφαλικό φόρο, το ‘χαράτσι’. Η βιοποριστική τους έξοδος ήταν το εμπόριο καθώς και η ενασχόληση με τη γεωργία ήταν απαγορευμένη, λόγω των υπερβολικών φόρων. Όσοι μεταφέρθηκαν στην Πόλη προστατεύονταν από το Πατριαρχείο και από αυτούς αναδείχθηκαν οι Φαναριώτες. Όσοι πήραν τα βουνά και τις παραλίες ασχολήθηκαν με την οικοτεχνία, την κτηνοτροφία και την πειρατεία. 

Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ 

Εκδηλώσεις παθητικής αντίστασης 

Η τουρκική καταπίεση εκδηλώθηκε με τη φορολογία, τους υποχρεωτικούς εξισλαμισμούς και το παιδομάζωμα. Πολλοί ραγιάδες ασπάζονταν από μόνοι τους το Ισλάμ για να εξασφαλίσουν κάποια προνόμια και να απαλλαγούν κάπως από τη φορολογία. Συχνά όμως η μόνη εναλλακτική του εξισλαμισμού ήταν ο θάνατος. Το παιδομάζωμα ήταν η παράδοση σε τακτά χρονικά διαστήματα ενός αριθμού εύρωστων αγοριών μικρής ηλικίας που κατατάσσονταν υποχρεωτικά στο σώμα των γενίτσαρων. Η παθητική αντίδραση σε όλα αυτά ήταν ο κρυπτοχριστιανισμός, η επιφανειακή προσχώρηση στο Ισλάμ με κρυφή διατήρηση της ορθόδοξης πίστης. Το φρόνημα ενίσχυε η δράση των νεομαρτύρων, συνήθως νεαρών που αρνούνταν να αλλαξοπιστήσουν. Γίνονταν έτσι παράδειγμα προς μίμηση. 

Ο ρόλος των Ελλήνων κατά τις πολεμικές συγκρούσεις στον ελληνικό χώρο Στις συγκρούσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με τους Τούρκους λάμβαναν μέρος και Έλληνες, είτε ως εθελοντές είτε μέσω αναγκαστικής στράτευσης (κωπηλάτες στις γαλέρες). Οι Βενετοί υποχρέωναν τους χωρικούς τους σε στρατιωτική υπηρεσία και παράλληλα έκαναν ντου σε τουρκοκρατούμενες περιοχές παίρνοντας αιχμαλώτους που τους χρησιμοποιούσαν στις γαλέρες (κατεργάρηδες). Το ίδιο έκαναν και οι Τούρκοι. Οι συνθήκες διαβίωσης στις γαλέρες ήταν χέσε μέσα και το ποσοστό θνησιμότητας πάρα πολύ υψηλό. Για αυτό το λόγο συχνά οι κατεργάρηδες επαναστατούσαν. 

Αυτόνομη επαναστατική δράση του ελληνικού στοιχείου Οι συγκρούσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με τους Τούρκους θεωρούνταν βλακωδώς από τους Έλληνες ως προσπάθειες για την απελευθέρωσή τους. Αυτό ήταν σπάνιο βέβαια. Για το λόγο αυτό, ήταν συχνές οι προσπάθειες των υπόδουλων να εξεγερθούν. Σε όλη τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής είχαμε επαναστάσεις και εξεγέρσεις. 

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΩΝ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ 

Η ορθόδοξη εκκλησία, ηγετικός φορέας του υπόδουλου έθνους. 

Η Άλωση βρήκε το Πατριαρχείο ρημάδι, λόγω της έριδας για το σχίσμα. Ο Μωάμεθ ο Πορθητής που κατάλαβε τι γινόταν, εκμεταλλεύθηκε το γεγονός βάζοντας επικεφαλής τον ανθενωτικό Γεώργιο Σχολάριο, ως Πατριάρχη Γεννάδιο Β’. Εξασφάλισε έτσι την υποταγή του πατριαρχείου καθώς ο Γεννάδιος και άλλοι σαν κι αυτόν θεωρούσαν την κατάκτηση ‘θέλημα θεού’ λόγω των ελληνικών αμαρτιών. Ο Μωάμεθ παραχώρησε σύμβολα κοσμικής εξουσίας επί της ορθόδοξης κοινότητας. Πολυτελή ποιμαντική ράβδο και άλογο και προνόμια. Επέτρεψε στους ορθόδοξους να τελούν ελεύθερα τη λατρεία τους (κάτι που συνέχισαν και οι διάδοχοί του) στον πατριάρχη να κυβερνά την Εκκλησία και στους μητροπολίτες να δικάζουν διαφορές και να φορολογούν υπέρ της Εκκλησίας. Υπήρχαν και αρνητικά βέβαια, καθώς η ευνοϊκή διάθεση των σουλτάνων δεν ήταν πάντα δεδομένη, η αρχική φορολογική ατέλεια του πατριαρχείου καταργήθηκε ενώ η έδρα του μεταφέρθηκε στο Φανάρι μετά από πολλές εξώσεις. Οι πατριάρχες γίνονταν συχνά δέκτες της δυσμένειας των τούρκων, που τους καθαιρούσαν ή τους εκτελούσαν αυθαίρετα όπως έγινε με το Γρηγόριο Ε’. 

Η ορθοδοξία ως εκφραστής των πνευματικών προβληματισμών των ραγιάδων Η περίεργη θέση της, επέτρεψε στην Εκκλησία να γίνει χώρος πνευματικών αναζητήσεων και θεματοφύλακας της πνευματικής ελληνικής κληρονομιάς. Πολλά μοναστήρια όπως αυτό των Μετεώρων φύλαξαν θησαυρούς όπως χειρόγραφα και κειμήλια. Υπήρξαν καταφύγιο

κατατρεγμένων και κέντρα οργάνωσης ένοπλης αντίστασης. Συχνά έγιναν στόχοι. Πολλοί κληρικοί μαρτύρησαν για την πίστη τους όπως ο Άγιος Ραφαήλ στη Λέσβο. Μετά τη Μεταρρύθμιση που συνέβη στην κεντρική Ευρώπη, η Εκκλησία αναγκάστηκε να αντιπαρατεθεί στον έντονο προσηλυτισμό της καθολικής Εκκλησίας. Καθολικοί Ιησουίτες ιεραπόστολοι προσπαθούσαν να βρουν πελάτες στα νησιά του Αιγαίου. Η εμπλοκή του ορθόδοξου κλήρου στις διαφορές καθολικισμού – προτεσταντισμού αναζωογόνησε την πνευματική κίνηση, στέρησε όμως και πάλι τον ελληνισμό από φωτισμένους μεταρρυθμιστές τους οποίους έφαγε η μαρμάγκα του σουλτάνου ή των ευρωπαίων. Ορισμένοι ήρθαν σε συμφωνία με ευρωπαίους προκειμένου να υπάρξει ένοπλη εξέγερση. Το γεγονός είναι πως μετά το 16ο αι. η Εκκλησία έγινε ο κύριος εκφραστής της προσπάθειας για πνευματική αναβάθμιση του γένους. Το πατριαρχείο ίδρυσε τα πρώτα σχολεία σε τουρκοκρατούμενες περιοχές ενώ αξιόλογοι λόγιοι δημιούργησαν τους πρώτους πυρήνες εκπαιδευτικής δραστηριότητας κι αναδείχθηκαν σε διδάσκαλοι του Γένους. Αυτοί οι πυρήνες έγιναν αργότερα οι εστίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην Ελλάδα.