ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ & ΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ A’ τόμος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

27 Φιλολογία : Αντικείμενό της τα λογοτεχνικά κείμενα

Στάδια επεξεργασίας αρχαίου κειμένου :

1.Εντοπισμός : Σε πέτρινες ή μαρμάρινες επιγραφές, παπύρους σε σχήμα κυλίνδρου καθώς και χειρόγραφα με μορφή βιβλίου (κώδικες) από πάπυρο, περγαμηνή και χαρτί. Οι επιγραφές και οι πάπυροι διασώζουν το αυθεντικό κείμενο. Είναι προϊόντα ανασκαφών και χρειάζονται ειδική συντήρηση λόγω φθορών.

Α) Επιγραφική (Βοηθητικές επιστήμες της Φιλολογίας) Β) Παπυρολογία

Τα χειρόγραφα βρίσκονται έως σήμερα σε μεγάλες συλλογές και βιβλιοθήκες της Δύσης. Παλαιογραφία : Προϋπόθεση για την ανάγνωση χειρογράφων (λόγω καλλιγραφικής γραφής, συντμήσεων ή συντομογραφιών. Κωδικολογία : Η μελέτη των χειρογράφων από τεχνική άποψη

2.Αποκατάσταση : Λόγω φθορών και λαθών χρειάζεται ειδική κριτική επεξεργασία (κριτική των κειμένων) με στόχο την κριτική έκδοση.

Μεθοδολογία της κριτικής των κειμένων : Σύγκριση και αξιολόγηση του συνόλου των πηγών κάθε κειμένου.

Φιλόλογος : Επιλέγει Διορθώνει

Ιστορική γλωσσολογία : Οι φάσεις και οι διάλεκτοι της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα τα κείμενα.

2.ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ

Επική παράδοση πριν τον Όμηρο

(55) Ομηρικά έπη :

-Τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που έχουν σωθεί. -Οριοθετούν την αρχή της ελληνικής ποιητικής παράδοσης -Καταδεικνύουν την ύπαρξη προγενέστερων ποιητικών δημιουργημάτων

Υποθέσεις : -η ανθρώπινη φυσική τάση για δημιουργία -πρόδρομοι που οδήγησαν στα υψηλής καλλιτεχνίας ομηρικά έπη -αποτελούσαν μνήμες των λαών

-με επικό χαρακτήρα για να οριοθετήσουν το φυσικό και ιστορικό χώρο, να διαμορφώσουν ήθη και έθιμα και να διατηρήσουν την ενότητα της φυλής μέσα από την ιστορική συνέχεια

Συμπέρασμα : Η ομηρική ποίηση, υπήρξε το αποκορύφωμα

Προομηρική ποίηση

1.Αποδοχή προγενέστερης ύπαρξης οποιασδήποτε μορφής ποίησης με θρύλους και μυθικά θέματα, που έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας με αποτέλεσμα την ομηρική ποίηση ως ώριμο καταστάλαγμα (56) Έπος : εμφανίστηκε μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων Χρειαζόταν απομυθοποιητικό, επιστημονικό πνεύμα για να αναπτυχθεί (Ιωνία)

2.Συγκεκριμένες αναφορές στα ομ. έπη σε προομηρική επική παράδοση (π.χ. μέσω των αοιδών – περιστατικά του παρελθόντος) Χρησιμοποιούνται ως προϊστορία από τον Όμηρο και προϋποθέτονταν η γνώση τους από το ακροατήριο (τρωικός πόλεμος, βασικοί ήρωες) (57)Σε Ιλιάδα, Οδύσσεια και Κύκλια έπη, αναφέρονται παλαιότερες φάσεις μυθικού υλικού Ακολουθία των μύθων : Δημιουργία του κόσμου -> Ησιόδεια Θεογονία -> Θάνατος του Οδυσσέα .

Τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι πριν τον Όμηρο : -Αργοναυτική Εκστρατεία -Αιτωλικός Κύκλος -Θηβαϊκός Κύκλος -Τρωικός πόλεμος

Ομηρική ποίηση :

- Στερεότυπες εκφράσεις - Χρήση της γραφής - Αναμνήσεις από τη Μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις κ.λ.π.) - Πλήθος άλλων αναφορών

ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ

(5 - Στην αρχή θεωρούνταν πως τα έπη δημιουργήθηκαν σε εποχή χωρίς γραφή Αυτό αναιρέθηκε από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β

-Προφορική σύνθεση και μετάδοση των επών. Εμφάνιση του Ομήρου ως αγράμματου. Στερεότυπες εκφράσεις και ολόκληροι στίχοι επαναλαμβανόμενοι – λογότυποι – formulae – μνημοτεχνική -Χρήση της γραφής ως προϋπόθεση της σύνθετης δομής και τεχνικής των επών παρ’ όλα τα προφορικά στοιχεία.

Ενισχυμένο συμπέρασμα : Γραπτή σύνθεση με προφορική παράδοση που

επεξεργάστηκε και ενσωμάτωσε ο ποιητής.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ – Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ (59)

Υπάρχει έντονος προβληματισμός σχετικά με την προσωπικότητα και τη χρονολόγηση του ποιητή, λόγω απουσίας στοιχείων και μαρτυριών.

Περιπτώσεις : Α) Έζησε σε χρόνο χωρίς γραπτά μνημεία Β) Έζησε πολύ πριν τις πρώτες υπάρχουσες πηγές

Λόγω της αδυναμίας χρονολόγησης, η φιλολογία του 19ου αι. Είχε αρνηθεί την ύπαρξη του Ομήρου. Καθιερώθηκε ως υπαρκτό πρόσωπο στον 20ο αι.

‘Όμηρος’ = εγγυητής. (το πιθανό του όνομα είναι Μελισιγένης)

Χαρακτηριστικά από πηγές : -Αβεβαιότητα ως προς τον τόπο γέννησής του -Βρίσκεται σε άμεση σχέση με τον Ησίοδο (σύγχρονος και αντίπαλός του) -Πέθανε στην Ίο

(61) Χρονολόγηση του ποιητή :

-Σύγχρονος του Τρωικού πολέμου -Δύο γενιές νεώτερος του Τρωικού πολέμου -400 χρόνια νεώτερος του Ηροδότου και σύγχρονος του Ησίοδου -Σύγχρονος του εποικισμού της Ιωνίας, 140 χρόνια μετά την άλωση της Τροίας

Σήμερα : ανάλογα με την αποδοχή συγγραφής και των δύο επών, ή όχι : -μόνο Ιλιάδα : στον 9ο αι. -Και Οδύσσεια : στον 7ο αι.

Ομηρικά έργα : Ιλιάς, Οδύσσεια, Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη

Δυσκολία στη διαπίστωση νεωτερισμών, λόγω έλλειψης σημείου αναφοράς και σύγκρισης, ΑΝ ΚΑΙ :

-Υπάρχουν ενδείξεις ταυτόχρονα, συνύπαρξης παραδοσιακών στοιχείων και απομάκρυνσης από την παράδοση -Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ως αμάλγαμα νέων και παλαιών στοιχείων

(62) Νεωτερισμοί :

1.Κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών 2.Τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται στην υπόθεση και τη διάθεση του ποιητή 3.Διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με προσθήκη νεωτερισμών (Έκτορας – Ανδρομάχη) 4.Σκηνές με παραδοσιακό υπόδειγμα που έχει διαταραχθεί. (π.χ. δυσκολία που απαιτεί μια δραστική απόφαση από τον ήρωα)

Παραδοσιακές σκηνές : περιγραφές οπλισμού και της ιστορίας του, εορτές, θυσίες, μονομαχίες, ταξίδια

Ο ποιητής μεταμόρφωσε το μύθο που γινόταν αυτόνομος. Έτσι, δεν είναι απαραίτητη η γνώση της παράδοσης (αν και με αρκετές εξαιρέσεις).

Άλλοι επικοί κύκλοι : -χάθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά (σώζονται μόνον τίτλοι ή αποσπάσματα0 -επισκιάστηκαν από τα δύο μεγάλα -αγνοήθηκαν ή αποσιωπήθηκαν από τον Όμηρο -αποσιωπήθηκαν άλλοι μύθοι

ΙΛΙΑΔΑ

Α. Προοίμιο : Επίκληση της Μούσας και αναγγελία του θέματος. Σύγκρουση μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα. Λιμός στους Αχαιούς, επιστροφή της Χρυσηίδας στον πατέρα της. Παράδοση της Βρισηίδας στον Αγαμέμνονα μετά από φιλονικία. Ο Αχιλλέας αποχωρεί από τον πόλεμο ενώ η Θέτιδα ζητά ικανοποίηση από το Δια.

Β. Ο Δίας στέλνει απατηλό όνειρο στον Αγαμέμνονα για να επιτεθεί. Οι άλλοι πολέμαρχοι τον συγκρατούν. Κατάλογος αγημάτων Αχαιών – Τρώων.

Γ. Μονομαχία Μενελάου – Πάρη για την έκβαση του πολέμου. Γίνεται ανακωχή και η Ελένη εμφανίζεται στα τείχη. Ήττα του Πάρη και διάσωσή του από την Αφροδίτη. Ο Αγαμέμνων απαιτεί την Ελένη.

Δ. Οι θεοί αποφασίζουν τη συνέχιση του πολέμου. Ο Αγαμέμνων επιθεωρεί το στρατό.

Ε. Διομήδους αριστεία με βοήθεια της Αθηνάς.

Ζ. Οι θεοί αποχωρούν και νικούν οι Αχαιοί. Συνάντηση και διάλογος Έκτορος και Ανδρομάχης.

Η. Ισόρροπη μονομαχία Έκτορα – Αίαντα. Πρόταση των Τρώων για επιστροφή αγαθών, όχι όμως της Ελένης. Οι Αχαιοί αρνούνται και χτίζουν τείχος.

Θ. Ο αγώνας συνεχίζεται αμφίρροπος. Επικράτηση των Τρώων όταν ο Δίας απομακρύνει τους θεούς από τη μάχη.

Ι. Πρόσκληση και άρνηση του Αχιλλέα να επιστρέψει στον πόλεμο.

Κ. Ανταλλαγή κατασκόπων και φόνος του βασιλιά Ρήσου. Αιχμαλωτίζονται τα περίφημα άλογά του από τους Αχαιούς.

Λ. Αγαμέμνονος αριστεία αν και πληγώνεται, όπως και οι Διομήδης, Οδυσσέας, Αίαντας και Μαχάονας.

Μ. Υπερίσχυση των Τρώων.

Ν. Εμψύχωση των Αχαιών από τον Ποσειδώνα. Οι Τρώες αναγκάζονται σε αναδίπλωση .

Ξ. Η Ήρα εξαπατά το Δία και οι θεοί βοηθούν τους Αχαιούς.

Ο. Ο Δίας απομακρύνει τους θεούς. Νίκη των Τρώων.

Π. Ο Πάτροκλος με τα όπλα του Αχιλλέα μπαίνει στη μάχη. Αριστεύει, αλλά στο τέλος σκοτώνεται από τον Έκτορα.

Ρ –Σ. Μάχη γύρω από το νεκρό Πάτροκλο. Ο Έκτορας παίρνει την πανοπλία και οι Αχαιοί το σώμα. Αριστεία Μενελάου – θρήνος του Αχιλλέα. Η Θέτιδα ζητάει από τον Ήφαιστο νέα όπλα. Οπλοποιία.

Τ. Ο Αχιλλέας με τα νέα όπλα, παύει το θυμό, συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα και ξαναμπαίνει στη μάχη.

Υ – Φ. Μάχη με τη συμμετοχή των θεών. Οι Τρώες υποχωρούν. Ο Αινείας σώζεται από τον Αχιλλέα με τη βοήθεια των θεών.

Χ. Το τέλος του Έκτορα και η βεβήλωση του σώματός του από τον Αχιλλέα.

Ψ. Ετοιμασία της ταφής του Πάτροκλου. Αγώνες και βραβεία.

Ω. Έκτορος λύτρα.

(66) ΔΟΜΗ ΙΛΙΑΔΟΣ

Περιγραφή ενός δεκαετούς πολέμου μέσα από 52 ημέρες. Οι 39 είναι αργές, οι 13 με δράση και από αυτές οι 4 με δραματικές μάχες. Ο πόλεμος πλαισιώνει το θυμό του Αχιλλέα (αρχίζει με το ξέσπασμα, λήγει με το τέλος του)

(67) Μήνις : Θεματική διεύρυνση Μεταφέρεται ως κύριο θέμα και ενσωματώνεται

Στοιχεία Σύνθεσης : -διαφωνία ισχυρών προσώπων που οδηγεί σε καταστροφικά αποτελέσματα -σύγκρουση της ύβρεως του Αγαμέμνονα και της τιμής του Αχιλλέα (πρότερη ύβρις του Πάρη όταν έκλεψε την Ελένη) -Δημιουργία μεταπτώσεων και έξοχα δείγματα ψυχολογίας των ηρώων -(6 Δεν υπάρχει αυστηρή χρονολογική σειρά ενώ γίνεται συνοπτική παρουσίαση -Χρήση αναδρομής : (ένθετες διηγήσεις), αναφορά γεγονότων από την αρχή του πολέμου, μνεία περιστατικών πριν τον Τρωικό Κύκλο. -Χρήση προαναγγελίας και διεύρυνσης : προεξαγγελίες γεγονότων -Επινοήσεις του ποιητή : θυμός και αποχώρηση του Αχιλλέα, αριστεία και θάνατος του Πάτροκλου, πρόσκαιρες ήττες των Αχαιών. Επίσης, αναγνωρίζει αρετές και στους αντιπάλους

(69) ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (Η προβληματική γύρω από τα ομηρικά έπη)

Δυσκολίες ως προς την έρευνα Διατύπωση θεωριών και υποθέσεων ως προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας των επών. «Ο αγώνας της φιλολογικής επιστήμης να διεισδύσει στον κόσμο και το έργο του Ομήρου».

(70) Τρία γενικά προβλήματα :

-Ο τρόπος δημιουργίας – σύνθεσης – δομής των επών -Η πατρότητα των επών -Η χρονολόγηση των επών

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Χωρίζοντες : Υποστήριζαν διαφορετικό ποιητή ανά έπος

Κριτική από διάφορους φιλολόγους, όχι όμως ως προς την αισθητική της ποίησης

(71) Αλεξανδρινοί : -ασχολήθηκαν με πραγματολογικά και γλωσσικά θέματα -δέχονταν τον Όμηρο ως ποιητή και των δύο επών -άσκησαν έντονη κριτική στους χωρίζοντες -αντιμετώπισαν τις επικρίσεις και την κριτική των επών, προκειμένου να προχωρήσουν στην έκδοσή τους

ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

-Λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών, απαξιώθηκαν τα κλασικά υπερεθνικά

Hedelin: -κατηγορεί τον Όμηρο ως ανήθικο, κακόγουστο, με κακό ύφος και ασυνεπή. -Τον συγκρίνει με το Βιργίλιο και θεωρεί τα έπη λαϊκά και ανώνυμα.

(72) Friedrich August Wolf – Prolegomena ad Homerum

-Η πρώτη σύνθεση τοποθετείται γύρω στο 950 π.Χ. -Πουθενά δεν αναφέρεται χρήση γραφής -Η πρώτη καταγραφή τους έγινε από τον Πεισίστρατο -Με δεδομένο αυτό, υπήρξαν πολλοί ποιητές των επών -Υπέστησαν εξέλιξη από την αρχική τους σύνθεση

Αντίλογος :

-Ο Πεισίστρατος απλά ζήτησε να παρουσιάζονται οι ραψωδίες με τη σειρά Υπήρχε γραφή -Ακόμα και τόσο μεγάλα ποιήματα, μπορούν να απομνημονευθούν

(73) Μετά τον Wolf :

Α) Έπος αρχικά ενιαίο, που κατόπιν συμπληρώνεται και επεκτείνεται (ο ποιητής στην αρχή της διαδικασίας) Β) Έπος ενιαίο στο τέλος, με σύνθεση και συμπίληση (ο ποιητής στο τέλος της διαδικασίας)

Γενετικές θεωρίες για τη λογοτεχνία και τη θεωρία της τέχνης : -αξιολόγηση έργου τέχνης -διερεύνηση του τρόπου γέννησής του (ως απόδειξη της ουσίας του) -προβληματισμός για τον τρόπο δημιουργίας ενός έργου τέχνης (ζωντανός οργανισμός)

(74) ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΩΝ (K. Lachmann – G. Lachmann)

- Μέτρο σύγκρισης ο Κύκλος των Niebelungen - Το έπος είναι αποτέλεσμα συγκόλλησης πολλών μικρών τραγουδιών - Ο ποιητής τοποθετείται στο τέλος της διαδικασίας

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΠΙΛΗΣΗΣ (A. Kirchhoff) -Παρεμβολή άλλων ποιητών μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού έπους, που δημιουργούν ενδιάμεσες μορφές -Ο ποιητής δίνει την τελική μορφή

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗΣ (W.Theiler + P. Von der Muhll) -Αρχικός, μικρός, σφικτός πυρήνας, ποιοτικά υψηλός -Με διάφορες επεμβάσεις έπεσε η ποιότητα -Ο ποιητής στη μέση της διαδικασίας -Η μήνις του Αχιλλέα ως κεντρικός πυρήνας (με αρχέτυπο το μύθο του Μελέαγρου)

Αποτέλεσμα των παραπάνω : -Μεταλλάσσεται η αναλυτική σχολή -Το έπος αποτελείται από μέρη αυτόνομα, ολοκληρωμένα, μεγαλύτερα = επύλια -Συνενώνονται σε συμπλέγματα για να φτάσουν στην τελική τους μορφή

(75) Γενικά χαρακτηριστικά: - ανακάλυψη αντιφάσεων μέσα από τη συνένωση άσχετων μικρών επών - επανάληψη στίχων - τεχνικά χαρακτηριστικά (γλωσσικά, στιχουργικά και πολιτιστικά) πρώιμης ή ωριμότερης σύνθεσης - διαφορές στο ύφος

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΑΝΑΛΥΣΗΣ (D. Mulder – Ι.Θ. Κακριδής – W. Kullman) Έπος : Πήρε πολλά παραδοσιακά στοιχεία Μετεξελικτικά τα συναίρεσε ο ποιητής Επεμβάσεις σε διάφορους μύθους για λόγους οικονομίας Αποτελεί ενότητες και την αποκορύφωση της εξελικτικής πορείας

(76) ORAL POETRY (Milmann Parry)

Παραδοσιακό επίθετο : Συνοδεύει ουσιαστικό σε ορισμένη σύνδεση και ορισμένη θέση στο μέτρο, με χρήση ακόμα κι όταν δεν κυριολεκτεί ο χαρακτηρισμός (π.χ. ο ευγενής Αίγισθος) Είναι πάντοτε συγκεκριμένο (ροδοδάχτυλη Αυγή)

Στερεότυπη έκφραση ή λεξίτυπος (formula) : έκφραση ή σειρά συνδεόμενων Λέξεων με χρήση κάτω από τις ίδιες μετρικές συνθήκες για να παρουσιάσει μια ουσιαστική ιδέα (επαναλαμβανόμενοι στίχοι)

Αρχές του Parry : Προφορική σύνθεση, βοηθούμενη από στερεότυπες εκφράσεις και μνημοτεχνική. Απουσία της γραφής. -Εύκολη αναπαραγωγή ορισμένων μετρικών σχημάτων -Οι στερεότυπες εκφράσεις βοηθούν στον αυτοσχεδιασμό κατά τη σύνθεση και παραλλάσσει σχήματα με την προσθήκη ή τη διεύρυνση -Απαιτείται μακρά θητεία σε απομνημόνευση και επεξεργασία του υλικού -Πρωταρχική σύνδεση της formula και της δομής του στίχου

Συμπέρασμα : Για την κατανόηση του έπους πρέπει να : -διαχωριστεί η παραδοσιακή και προσωπική ποίηση -ο Όμηρος ανήκει στην παραδοσιακή

ως εκ τούτου = προφορική ποίηση – λογοτεχνική ποίηση

(77) Ο Parry στράφηκε στη μελέτη του σερβοκροατικού έπους για να κατανοήσει καλύτερα το ομηρικό και να το συγκρίνει. Η θεωρία αυτή βρήκε οπαδούς και αποτελεί γόνιμη μέθοδο.

Αντίλογοι : -Formula : η έννοια της πρέπει να περιοριστεί σε σχέση με την έκταση που της έδωσε ο Parry -Υπάρχουν βέβαια τα παραδοσιακά σχήματα, υπάρχει όμως και η ενσυνείδητη σύνθεση (Kirk) -Στα πιο σημαντικά πράγματα, ο ποιητής χρησιμοποιεί δικές του, αυτόνομες εκφράσεις (Pope)

Ερώτημα : Οι στερεότυπες εκφράσεις και τα παραδοσιακά στοιχεία είναι : Α) μέσο μετάδοσης της αρχαίας, ποιητικής παράδοσης ή Β) ποιητική τεχνική ως προσωπική επιλογή για να εκφραστεί ο ποιητής;

Το παραδοσιακό επίθετο, δεν είναι πάντα παραδοσιακό ώστε να κυριολεκτεί (π.χ. Αίγισθος πριν και μετά το φόνο του Αγαμέμνονα)

Διαφορά με το σερβοκροατικό έπος : -οι αοιδοί του ομηρικού διαμόρφωναν το ποίημα -οι σερβοκροάτες διέσωσαν και επαναλάμβαναν ποίημα ήδη διαμορφωμένο

Ο Όμηρος ως δύο παράγοντες : - η δέσμευση με την παράδοση - δημιουργία νεωτερισμών

Π.χ. η Σύνθεση του Ομήρου : - από την παραδοσιακή τεχνική της χρονολογικής σειράς, στο κεντρικό θέμα που μπαίνει στο κέντρο της αφήγησης, με άλλα να εντάσσονται γύρω του (χρήση προαναγγελίας και αναδρομής) Διάσπαση της χρονικής και θεματικής ακολουθίας.

Συμπεράσματα : -Κείμενο του Ομήρου σε άμεση σχέση με την παράδοση -Δημιουργία του δικού του έργου Άρα : χρήση γραφής

Πότε – πως – από ποιους έγινε η πρώτη καταγραφή των επών? Η γένεση του έπους ως σύνθετη διαδικασία

Ομηρικό έπος : Η τελική φάση μιας μακράς διαδικασίας σχηματισμού και επεξεργασίας του επικού υλικού. Δοκιμάζονται παραδοσιακά και νέα υλικά που αν άντεχαν, έμεναν στον κορμό.

Άρα : Ο ποιητής επεξεργάστηκε το έπος, συνέθεσε παραδοσιακό υλικό, πρόσθεσε και αφομοίωσε, καθώς και αναδημιούργησε υλικό και ευαισθησία της εποχής του.

ΟΔΥΣΣΕΙΑ – Μεταπολεμικό Έπος : ο Γυρισμός

Α. Επίκληση της Μούσας – αναγγελία θέματος - ο νόστος του Οδυσσέα. Οι θεοί στέλνουν μήνυμα στην Καλυψώ να τον αφήσει να φύγει. Η Αθηνά στην Ιθάκη, παρακινεί τον Τηλέμαχο να πάει στη Σπάρτη να βρει πληροφορίες για τον πατέρα του.

Β. Ο Τηλέμαχος καλεί τους Ιθακίσιους σε βοήθεια για να ψάξει τον Οδ. Οι μνηστήρες του ζητούν να επιστρέψει την Πηνελόπη στον πατέρα της για να μπορέσει να ξαναπαντρευτεί. Ο Τηλέμαχος φεύγει κρυφά.

Γ. Τηλέμαχος – Νέστορας που τον στέλνει στη Σπάρτη. Ο Τηλέμαχος αναχωρεί.

Δ. Ο Μενέλαος φιλοξενεί τον Τηλέμαχο και μαθαίνει για την κατάσταση με τους μνηστήρες. Αφηγείται όσα γνωρίζει και για την Καλυψώ. Οι μνηστήρες ετοιμάζουν ενέδρα, ενώ η Αθηνά παρηγορεί την Πηνελόπη.

Ε. Ο Δίας μεθοδεύει την επιστροφή του Οδ. σε συνέλευση θεών. Η Καλυψώ – τελικά – τον βοηθά να φύγει. Εκείνος σύντομα φτάνει στο νησί των Φαιάκων, όπου ναυαγεί μετά από τρικυμία που προκαλεί ο Ποσειδώνας.

Ζ. Η Αθηνά στέλνει τη Ναυσικά να πλύνει τα ρούχα στο ποτάμι. Εκεί, ανακαλύπτει τον Οδ. και του συστήνει να πάει ικέτης στη μητέρα της.

Η. Ο Οδ. φτάνει στο παλάτι και προσπίπτει στην Αρήτη. Ο Αλκίνοος του υπόσχεται βοήθεια. Η Αρήτη αναγνωρίζει τα ρούχα του και εκείνος εξιστορεί πως έφτασε εκεί από την Ωγυγία.

Θ. Ο Αλκίνοος, σε συνέλευση ορίζει καράβι για βοήθεια στον Οδ. που διακρίνεται στους αγώνες που διοργανώνονται. Ο Δημόδοκος άδει για το Δούρειο Ίππο και την άλωση της Τροίας. Ο Οδ. συγκινείται ενώ ο Αλκίνοος ρωτά την καταγωγή του. Ο Οδ. αποκαλύπτεται.

Ι. Η γη των Κικόνων. Η γη των Λωτοφάγων. Η γη των Κυκλώπων. Η περιπέτεια με τον Πολύφημο και η απόδραση.

Κ. Το νησί του Αιόλου και ο ασκός του. Οι ναύτες ελευθερώνουν τους ανέμους και γυρίζουν πίσω αλλά ο Αίολος αρνείται να τους βοηθήσει αυτήν τη φορά. Η γη των Λαιστρυγόνων. Το νησί της Κίρκης που μεταμορφώνει τους συντρόφους σε χοίρους (τι παραπονούνταν? Η φυσική τους κατάσταση ήταν αυτή. ) ο Οδ. μένει εκεί ένα χρόνο και κατόπιν κατεβαίνει στον Άδη να βρει το μάντη Τειρεσία.

Λ. (πρώτη Νέκυια) Στον Άδη, η συνάντηση με Τειρεσία, τη μητέρα του και τους ήρωες του Τρωικού πολέμου.

Μ. Σειρήνες, Συμπληγάδες πέτρες, Σκύλλα και Χάρυδη. Βόδια του Ήλιου, Καλυψώ.

Ν. Ο Οδ. φτάνει στην Ιθάκη κοιμισμένος. Οι Φαίακες απολιθώνονται από τον Ποσειδώνα. Η Αθηνά βοηθά τον Οδ. στο σχέδιο της μνηστηροφονίας. Τον μεταμορφώνει σε ζητιάνο. Ξ. Οδυσσέας και Εύμαιος που τον φιλοξενεί.

Ο. Ο Τηλέμαχος επιστρέφει στην Ιθάκη. Συνέχεια της κουβέντας Οδ. Εύμαιου.

Π. Τηλέμαχος – Εύμαιος – Οδ. Σχέδιο των μνηστήρων για τη δολοφονία του Τηλέμαχου αλλά δε συμφωνούν όλοι. Ο γιος αναγνωρίζει τον πατέρα.

Ρ. Τηλέμαχος και Πηνελόπη. Ο Οδ. στο παλάτι. Αναγνώριση από το σκύλο που πεθαίνει. Οι μνηστήρες κακομεταχειρίζονται τον Οδ. Η Πηνελόπη τον καλεί για κουβέντα αλλά εκείνος την αναβάλλει.

Σ. Διαπληκτισμός Οδ. – Ίρου. Η Πηνελόπη μαλώνει το γιο της που δεν υπερασπίζεται τον ξένο. Οδ. – Ευρύμαχος.

Τ. Ξεκινά το σχέδιο εξόντωσης. Διήγηση Πηνελόπης. Αναγνώρισή του από Ευρύκλεια.

Υ. Κακή συμπεριφορά των υπηρετριών. Φοιλίτιος – Εύμαιος – Οδυσσέας.

Φ. Δοκιμασία του τόξου. Αρχίζει η μνηστηροφονία.

Χ. Η επιχείρηση τελειώνει. Μνηστήρες τέλος. Καθαρμός του χώρου.

Ψ. Πηνελόπη – Οδυσσέας

Ω. Δεύτερη Νέκυια. Λαέρτης – Οδυσσέας - Happy end.

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ (84)

-Επέκταση της αναλυτικής μεθόδου με δραστικό τρόπο -Έρευνα της θεματικής πολιτιστικών και κοινωνικών στρωμάτων -Συνένωση όχι μόνον θεμάτων αλλά και κύκλων και επών -Απόψεις για διαφορετικούς ποιητές

Επιχειρήματα (υπέρ δύο ποιητών) : -διαφορά της θεματικής -νεώτερα πολιτιστικά και κοινωνικά στοιχεία -γλωσσικές διαφορές

Οδύσσεια : -Ηρωική ποίηση – υλικό από ευρύτερη επική -Φάση μετά τις πολεμικές επιχειρήσεις -Επιστροφή των πολεμιστών στην αφετηρία τους -Περιγραφή αυτών των περιπετειών

Ιλιάδα : Μετακινήσεις λαών και πολεμικά γεγονότα στη διάρκειά τους

Και τα δύο : Αναφέρονται στους μεγάλους αποικισμούς προς Μ. Ασία, Εύξεινο Πόντο και Αιγαιακό, Μεσογειακό χώρο. (85) Πολιτιστικά και κοινωνικά στοιχεία των επών Ιλιάδα : παλαιότερα στοιχεία (υποτυπώδης αστικοποίηση και ανάπτυξη των σχημάτων εξουσίας)

Οδύσσεια : νεώτερα στοιχεία (μνηστήρες – διεκδικητές της εξουσίας – Φαίακες ως κλειστή πόλη κράτος)

ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ (86)

1ος : Ιστορία που διαδραματίζεται στον πραγματικό κόσμο, με θέμα το μακρινό ταξίδι ενός ανθρώπου που εμποδίζεται να επιστρέψει. Όταν φτάνει στον προορισμό του βρίσκει διεκδικητές της εξουσίας του. Αγωνίζεται και τους εξοντώνει. Νόστος – η επιστροφή του ξενιτεμένου. (υπονοούνται ιστορικά γεγονότα και καταστάσεις. Υλικό από τους αποικισμούς των Ελλήνων)

2ος : Ναυτικά παραμύθια, εξωτικές περιπέτειες και υπερφυσικά όντα. Επιδράσεις από τον Αργοναυτικό κύκλο και από ανατολικά παραμύθια. (Lesky : εξωελληνικές, μεσογειακές πηγές)

-Νησί των Φαιάκων : Υπαρκτό μέρος – ανάμνηση των ιωνικών πόλεων. Θρυλικό μέρος, ως προβολή στον κόσμο του παραμυθιού.

Άλλα – γενικά στοιχεία : Α) σύνδεση της Οδύσσειας με τον Τρωικό κύκλο (87) Β) το ιωνικό πνεύμα και η παραπομπή σε κάποιους θεσμούς των πόλεων

Συγκεκριμένα προβλήματα : -Ένας ή δύο οι ποιητές των επών -Αν η Οδ. ήταν ενιαία ή αποτέλεσμα επεξεργασίας -Αν έχουν συγχωνευθεί ενότητες που υπερβαίνουν το προοίμιο -Τηλεμάχεια – Πηνελόπεια -Αποδοχή του Οδ. από τους Ιθακήσιους

Ιλιάδα : πλαισίωση του κύριου πυρήνα (μήνις) με άλλα πολεμικά περιστατικά.

(8 Οδύσσεια : - Αναλυτικοί – προσπάθησαν να χωρίσουν το έπος σε φάσεις δημιουργίας και σύνθεσης (200 χρόνια)

1.Δύο αιώνες μετά την Ιλιάδα, διαμορφώνεται η Οδύσσεια στην τελική της μορφή (με χρήση πρότερου υλικού) 2.Διάφορες θεματικές ενότητες συνενώθηκαν και επεξεργάστηκαν με αποτέλεσμα την Οδύσσεια.

Στην Οδύσσεια αναφέρονται : Τηλεγονία, Νόστος Αχαιών, Άλωση της Τροίας, Αργοναυτική εκστρατεία, Ατρείδες, θάνατος Αχιλλέα

Ιδιαιτερότητα της Οδ. : αρχίζει στο μέσο – τέλος της υπόθεσης Τεχνική της αναδρομής Συμπίεση χρόνου

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΩΝ (89)

-Δημιουργήθηκαν λόγω πολεμικών επιχειρήσεων από την Ηπειρωτική Ελλάδα στη Μικρά Ασία. -Συνδέονται άμεσα με τα εκεί γεγονότα -Διατηρούν αναμνήσεις από την εποχή πριν την κατάρρευση των Μυκηνών

Συσχετισμός των εκστρατειών :

-Τελετουργική ή μαγική ποίηση στην αρχή της εξέλιξης του έπους (Autran, Robert) -Θρησκευτικός χαρακτήρας – σύνδεση με το Ιερατείο της Ελευσίνας (Κορδάτος)

Τα παραπάνω δεν υπάρχουν στο σωζόμενο έπος. Δεν έχουμε πληροφορίες για τις πηγές του. -Πιθανές ενδείξεις για καταβολές επικής ποίησης στη μυκηναϊκή περίοδο -Δε μπορεί να γίνει σύγκριση με έπη άλλων λαών

Το Ομηρικό έπος σε σχέση με το χώρο, το χρόνο και τις συνθήκες δημιουργίας του.

-δημιουργείται σε εποχή μετακινήσεων λαών, συγκρούσεων ομάδων και εκδίωξη των κατοίκων από τους εισβολείς, ή τη συμβίωση μεταξύ τους (90) -λόγω της σύγκρουσης αυτής, η ύπαρξη και η οργάνωση της κοινωνίας γίνεται βάσει του πολέμου

Η κοινωνία σύμφωνα με τα έπη :

- λαοί σε εποχές μετακινήσεων και συγκρούσεων - στρατιωτικά οργανωμένες κοινότητες που εκδηλώνονται με πολεμικές επιχειρήσεις - διαμόρφωση εθνικού χώρου - έκφραση συνείδησης εθνικού – φυλετικού χαρακτήρα

Συνιστώσες της κοινότητας : -Θρησκεία : Ολύμπιοι θεοί - Θεοί των Γερμανών -Γλώσσα : ευρωπαϊκά έπη -> συστηματοποίηση των εθνικών γλωσσών Ομηρικά έπη - > συναίρεση πολλών στοιχείων σε μια τεχνική γλώσσα -Ενοποίηση μυθολογικού και κοινωνικού γεγονότος. Ο κοινωνικός χώρος σημαίνεται από το μύθο, του οποίου οι μεταλλαγές δηλώνουν τη μεταβολή στις κοινωνικές συνθήκες -Συναίρεση της κάθε μνήμης από περιορισμένη, τοπική κλίμακα σε ενιαίο, γενικό σχήμα (ανακολουθίες : ο ποιητής δουλεύει με βάθος μνήμης)

(91) Και τα δύο έπη : - ανήκουν σε μεγάλη επική παράδοση με βαθιές ρίζες - δημιουργήθηκαν με διαφορετική προοπτική και διαφορετικό χρόνο Ιλιάδα : αρχαϊκή μορφή, απλή σύνθεση Οδύσσεια : μεγαλύτερη πλοκή σύνθεσης, νεότερη εποχή, πόλη – κράτος Προσπάθεια απεικόνισης ενός μεταβαλλόμενου κόσμου

Πολιτιστικά στρώματα : Έπη : δύο αφηγηματικά επίπεδα Α) κύκλος του παρελθόντος – περιγραφές του ποιητή Β) σύγχρονος κόσμος του ποιητή

Χρονική απόσταση των δύο επών : αντιπαράθεση πολιτισμών Αποσιώπηση της δωρικής μετανάστευσης

(92) Ιστορικό υπόβαθρο ο Μυκηναϊκός κόσμος – εποχή του Χαλκού

Νεότερα στοιχεία : -μεγάλοι γαιοκτήμονες ως άρχουσα τάξη -κάθετος διαχωρισμός με τις κατώτερες τάξεις -παρομοιώσεις -διαμόρφωση ανεξάρτητων επαγγελματιών -σώματα διοίκησης -ιπποτικός κόσμος των ευγενών -στρατιωτικοί νεωτερισμοί -ετεροχρονισμένη παρουσία των Φοινίκων

(93) Ύπαρξη μινωικών στοιχείων : 1. γλωσσικά και πραγματολογικά στοιχεία 2. Οι Μυκήνες ως ανάμνηση (σκοτεινοί αιώνες – από τις Μυκήνες στον Όμηρο)

(94) ΓΛΩΣΣΑ – ΥΦΟΣ – ΤΕΧΝΙΚΗ

Γλώσσα : η ομηρική επική γλώσσα δε μιλήθηκε ποτέ και πουθενά Είναι μικτή με περισσότερα ιωνικά, λίγα αιολικά και ελάχιστα αττικά και

Αρκαδοκυπριακά στοιχεία Ο στίχος προσδιορίζει τη γλωσσική μορφή F Δίγαμμα Μυκηναϊκές λέξεις και αρχαϊσμοί (με επιφύλαξη)

(95) Ύφος = αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές

Α) παρομοιώσεις : ισχυρός τρόπος ενάργειας Ξεκινάει από το γνωστό για να καταλήξει στο άγνωστο Β) επιβράδυνση : ο ποιητής διηγείται παρεμβάλλοντας λόγους και επεισόδια Δε βιάζεται να τελειώσει Γ) προαναγγελία : γεγονότος ή κατάστασης που θα περιγραφεί αργότερα Δ) αναδρομή : διακοπή της διήγησης, επιστροφή στο παρελθόν Ε) ενσωμάτωση : στην κύρια διήγηση δευτερευουσών διηγήσεων, στοιχείων κλπ (96) ΣΤ) παρουσίαση γεγονότων που συμβαίνουν ταυτόχρονα σε διαφορετικούς χώρους (νεκρός χρόνος)

ΚΥΚΛΙΑ ΕΠΗ

-Έχουν σωθεί μόνο 120 στίχοι και κάποιοι τίτλοι -Συνοπτική ή συμβατική η ονομασία τους από τους αρχαίους (όλα τα έπη εκτός των ομηρικών και τα Ησιόδεια) -Μυθολογικές διηγήσεις με χρονική σειρά (Θηβαϊκός κύκλος) -Ο Κύκλος περιγράφει γεγονότα που εντάσσονται πριν και μετά την Ιλιάδα -Μερικά από τα έπη εξαρτώνται από τον Όμηρο

Το σύνολο των επών άρχιζε με την Ησιόδεια δημιουργία του κόσμου και τελείωνε με την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

Κύκλος : ομαδοποίηση των επιμέρους επών σύμφωνα με το θέμα της (θεματική Αλληλουχία) Υπαινιγμοί στα ομηρικά έπη για πρότερα έπη (97)κέντρα αναφοράς ο Τρωικός πόλεμος και οι περιπέτειες της επιστροφής

Κύκλια έπη : -δύσκολη και αμφισβητούμενη η χρονολόγησή τους -αντιφατικές πληροφορίες και θεωρίες -ασάφεια ως προς τη διάρθρωση, τη θέση που κατέχουν στην επική ποίηση, στα ονόματα των δημιουργών -Θεογονία, Τιτανομαχία, Οιδιπόδεια, Θηβαΐδα, κλπ (πρόκειται για δημιουργίες που παραγκωνίστηκαν ή μεταφέρθηκαν σε τραγωδίες) (99)

Επίσης : επικό υλικό έχουμε και σε άλλες μορφές όπως Κατάλογοι ή Γενεαλογίες

Τρωικός Κύκλος Α) Κύπρια : γεγονότα πριν την Ιλιάδα Β) Ιλιάδα Γ) Αιθιοπίς Δ) Μικρά Ιλιάς (συναφές: Ιλίου πέρσις και Αιθιοπίδα)

Ε) Οδύσσεια (100) ΣΤ) Τηλεμάχεια – Πηνελόπεια – Νέκυια Ζ) Νόστοι Η) Τηλεγόνια ή Τηλεγονία (συνέχεια της Οδύσσειας)

-Ακολούθηση της αφηγηματικής ακολουθίας -Έντονο αφηγηματικό ενδιαφέρον (με ιστορικό χαρακτήρα) -Μυθικά μοτίβα – μαγικά αντικείμενα – το άτρωτο του ήρωα κ.λ.π.

Ποιητές των Κυπρίων : -χωρίς το αυστηρό ύφος της Ιλιάδας -προτιμούσαν τα παράξενα θέματα (101) -τους έλειπε η σοβαρότητα και η ποιητική ευρηματικότητα

Κύκλια έπη : θεωρήθηκαν άτεχνα και κατώτερης ποιότητας Ό μ ω ς με τις επινοήσεις τους μπόλιασαν θεματική την τραγωδία και τις εικαστικές τέχνες

ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ (102)

Συλλογή ποιητικών δημιουργημάτων σε εξάμετρα Ποικιλία στο περιεχόμενο και την έκτασή τους Όλοι είναι ύμνοι σε θεούς Διασώθηκαν τυχαία (θεωρούνται μέρος πλουσιότατης συλλογής)

Ύμνος : -εγκωμιαστικό τραγούδι προς τιμή θεού ή ήρωα -ποιητική μορφή εξαδακτυλικού εξάμετρου ή ελεγειακών μέτρων -θέμα, η επίκληση η παράκληση του θεού -επικό, διηγηματική μέρος του ύμνου (αφήγηση των πράξεων και περιστατικών που αφορούν το θεό) -αρχικά κυκλοφορούσαν με το όνομα του Ομήρου -κατόπιν συγκεντρώθηκαν σε συλλογή, με διάφορους ύμνους διαφόρων ποιητών -δημιουργήθηκαν σε διάφορα μέρη και εποχές α) της Δήμητρας και του Απόλλωνα θεωρούνται οι παλαιότεροι β) του Ερμή είναι μεταγενέστερος γ) του Άρη ανήκει στην ελληνιστική εποχή

Στους ύμνους της Δήμητρας, του Απόλλωνα, του Ερμή και της Αφροδίτης : -έκταση ίση με μια ραψωδία -αργό ύφος, διήγηση κάποιου επεισοδίου από τη βιογραφία της θεότητας

Εκτενέστεροι ύμνοι θεωρούνται εκείνοι ανάμεσα στο 650 – 400 π.Χ. Σύντομοι ύμνοι είναι οι μεταγενέστεροι

-Η σύνθεσή τους παραπέμπει στον Όμηρο (γι’ αυτό και αποδόθηκαν σε αυτόν) βρίσκονται στη ραψωδική παράδοση, επηρεασμένες από την ομηρική γλώσσα) -Συμπληρώνουν το έπος και αναπτύσσουν θεματολογία σχετική με τους θεούς που απλώς αναφέρεται στα έπη

Τύπος : -επίκληση του θεού – οι ιδιότητές του – η καταγωγή του -διεξοδική ανάπτυξη των πράξεων και περιστατικών της ζωής του -παραπέμπει σε άλλους ύμνους για το θεό

(103) - Χρησίμευαν ως προοίμια για τις απαγγελίες των ραψωδών

{Προοίμιο : -προεισαγωγικός χαρακτήρας της πρακτικής των ραψωδιών -δε φαίνεται να ανήκουν στον Όμηρο -η γλώσσα και το ύφος τους είναι περισσότερο συγγενή με τον Ησίοδο -μόνο ως δευτερογενή παράγωγα της ομηρικής γλώσσας

Παράδοξο !!! Παρ’ όλο που οι ύμνοι συγγενεύουν γλωσσικά με τον Ησίοδο, συνηθίζονταν να αποδίδονται στον Όμηρο. Πιθανόν λόγω των κενών μεταξύ Ιλιάδας και Οδύσσειας τα οποία συμπλήρωναν οι ύμνοι.

Ύμνος εις Δήμητραν : Αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, με τη σύμφωνη γνώμη του Δία. Η Δήμητρα – όταν το μαθαίνει – εγκαταλείπει τον Όλυμπο. Βρίσκει καταφύγιο – ως γριά – στο παλάτι του Κελεού στην Ελευσίνα. Αναλαμβάνει το μικρό Δημοφώντα και προσπαθεί να τον κάνει αθάνατο. Η μητέρα του, Μετάνειρα, διακόπτει τη διαδικασία. Η γη υποφέρει από λιμό. Ο Δίας επιτρέπει στην Περσεφόνη να μοιράζει το χρόνο της μεταξύ της Δήμητρας και του Άδη. Ανάλυση : Πρόκειται για την ιστορία της Ελευσίνας και του ιερού όπου λατρευόταν οι δύο θεές. Ο μύθος δίνει στοιχεία για τα έθιμα των μυστηρίων (νηστεία, ανάμικτο ποτό κλπ) Θεωρείται θρησκευτικό μνημείο για την ίδρυση των μυστηρίων και καταστατικός χάρτης της ιερατικής διοίκησής τους. Ο ύμνος δημιουργήθηκε πριν την κυριαρχία της Αθήνας, η οποία δεν αναφέρεται. Πιθανά τον 7ο αι.

104 Ύμνος εις Απόλλωνα : Ο θεός προχωρά με το τόξο τεντωμένο, προκαλώντας φόβο στους θεούς. Η περιπλάνηση της Λητώς που τον γεννά στη Δήλο. Εκεί οι Ίωνες εορτάζουν το θεό. (Εδώ υπάρχει δήλωση της ταυτότητας του ποιητή «ο τυφλός ποιητής από τη Χίο») Ο θεός εγκαθίσταται στον Όλυμπο με τη λύρα ως αξεσουάρ και ψάχνει τόπο να ιδρύσει το μαντείο του. Ιδρύει το ιερό του στους Δελφούς, σκοτώνοντας μια δράκαινα που φυλάει την πηγή. Κατόπιν, ταξιδεύει ως δελφίνι. Ανάλυση : Πιθανή ένωση δύο αυτοτελών ύμνων σε έναν. Το ένα μέρος αναφέρεται στη Δήλο, το άλλο στους Δελφούς (πυθικό). Τοποθετείται στον 7ο αι και αποδίδεται στον Όμηρο, που τον απήγγειλε στη Δήλο, ενώ αφιερώθηκε στην Άρτεμη ( ο ύμνος, όχι ο Ομηρος).

Ύμνος εις Ερμή : Ο Ερμής φτιάχνει την πρώτη λύρα από το καύκαλο μιας χελώνας. Κλέβει τα βόδια του Απόλλωνα και ξεφεύγει από το δικαστήριο του Δία. Η αναίδειά του προκαλεί το θαυμασμό του Απόλλωνα και όταν ο Ερμής του χαρίζει τη λύρα του, γίνονται φίλοι. Ανάλυση : Ύμνος κωμικού χαρακτήρα και ανάλαφρης μορφής. Δυσκολότερη η

γλώσσα του σε σχέση με άλλους ύμνους, με λίγα καθαρά ομηρικά στοιχεία. Αττικοί, βιωτικοί τύποι και αδέξια η έκφραση. Τοποθετείται στον 6ο αι.

(105) Ύμνος εις Αφροδίτη : Ο Δίας ταπεινώνει τη θεά και την κάνει να ερωτευτεί το βοσκό Αγχίση. Εκείνη αργότερα, προβλέπει τη γέννηση και το λαμπρό μέλλον του Αινεία. Ανάλυση : Θεωρείται πως ο δημιουργός έχει σχέση με την Τρωάδα. Ομηρικός γλωσσικά, με ηρωικούς στίχους, ημιστίχια, στερεότυπες εκφράσεις και μικρή επίδραση από τον Ησίοδο. Τοποθετείται στο τέλος του 5ου, αρχές του 6ου αι.

Εις Διόνυσο + Εις Πάνα : ανάγλυφοι, ιωνικοί της αρχαϊκής εποχής

Υπόλοιποι ύμνοι : Συνδυασμοί λατρευτικών επικλήσεων – εξύμνηση της θεότητας – ορίζουν τον τομέα που ενεργεί

ΗΣΙΟΔΟΣ (106) Βίος -Ο σημαντικότερος επικός ποιητής μετά τον Όμηρο -Η καταγωγή του ήταν από την Κύμη της Μ. Ασίας. Ο πατέρας του αργότερα εγκαταστάθηκε στην Άσκρα της Βοιωτίας, όπου γεννήθηκε ο Ησίοδος και ο αδερφός του. Αργότερα εμπλέχτηκαν σε κληρονομικές, δικαστικές διαμάχες. -Ο μύθος λέει πως οι Μούσες του προσέφεραν ένα κλαδί δάφνης στις πλαγιές του Ελικώνα. Τότε ξεκίνησε την καριέρα του -Δημιουργός κι εκπρόσωπος του διδακτικού έπους -Κοινά σημεία με τον Όμηρο : το μέτρο (δακτυλικό εξάμετρο) Η επική γλώσσα Η ραψωδική παράδοση - Ο Ησίοδος παρουσιάζεται και μιλάει με προσωπικό ύφος και πάθος - Η εποχή του είναι τελείως διαφορετική από την ομηρική : * απομακρύνεται από τον ηθικό κώδικα της Ιλιάδας * χαλαρώνει η αριστοκρατική αντίληψη περί αξιών * κίνηση σε καθαρά αγροτικό πλαίσιο (βιοπάλη) {παρ’ όλα αυτά, έκλεψε τη γλώσσα, τις μορφές και τις εικόνες του Ομήρου} -Δεν ταξίδεψε ιδιαίτερα -Τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα (750-700 π.Χ.) -Η Αρχαιότητα τον συνδέει με τη ραψωδική παράδοση (Αγών Ομήρου και Ησιόδου) «Έργα και Ημέραι» : η προσπάθεια του Ησιόδου να συνετίσει τον αδερφό του, ενώ ταυτόχρονα εκθέτει τις απόψεις του για τις δυσκολίες της ζωής (η ύβρις των προηγούμενων γενεών είχε ως αποτέλεσμα την ανάγκη για εργασία).

Σχέση με την Παράδοση – Επιδράσεις – Πηγές (108)

-Ο Ησίοδος επηρεάστηκε από τον Όμηρο, ακόμη κι αν δεν πρόλαβε την Οδύσσεια -Χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα και διάλεκτο, μεγάλο μέρος του λεξιλογίου, τις στερεότυπες εκφράσεις κ.α. -Στη «Θεογονία» πολλές συγκρούσεις μεταξύ θεών και Τιτάνων παραπέμπουν στο πλαίσιο των μαχών της Ιλιάδας -Εκτός από την επική παράδοση, ο Ησίοδος κινείται και σε ρίζες εξωελληνικού χώρου

-Τα έργα του πηγαίνουν πιο πέρα από τα θεολογικά όρια της Ιλιάδας -Οι έννοιες από τον κόσμο των θεών και των πρωτογονικών δυνάμεων, θεωρείται πως ήρθαν στον Ησίοδο, από τη Μέση Ανατολή -Ο ποιητής ενσωματώνει τα δάνειά του σε δική του λογική, χωρίς (109) να σβήνει τελείως τα σημάδια της ξένης προέλευσης (π.χ. αυτόνομη εμφάνιση του Χάους) -Ταξινομική αρχή με κυρίαρχο το Δία -Έβαλε σε συστηματική, ενιαία αφήγηση τους μύθους που έφτασαν από μακριά

Ο Χαρακτήρας της Ποίησης του Ησιόδου

-Κινείται ανάμεσα σε δύο πόλους : 1.Μυθολογία των θεών και των ισχυρών φυσικών δυνάμεων. : Προσπάθεια ενοποίησης της κοσμογονίας και της θεολογίας με αποκορύφωμα την κυριαρχία του Δία, ως ισχυρότερος, νοήμων και πιο λογικός. (Εδώ ο Ησίοδος κινήθηκε βάσει του ομηρικού 12θεου) 2.Κοινώς νοούμενη ανθρώπινη ζωή. Η παρουσίαση της καθημερινότητας του αγρότη και οι σχετικές σκέψεις του ίδιου του Ησίοδου.

Τα έργα του Ησίοδου :

«Θεογονία» : Αφήγηση της δημιουργίας του κόσμου με παράθεση όντων και θεοτήτων. -Προοίμιο : Ύμνος στις Μούσες – αναγγελία του θέματος -116-506 Δίας Κρόνος : Η δημιουργία των θεών. Η κυριαρχία του Δία. Σχηματικά Ουρανός -507-880 : Ο Δίας επιβάλλεται, τιμωρεί τον Προμηθέα, νικά τους Τιτάνες και τον Τυφωέα -881-1021 : Ο Δίας ανακηρύσσεται βασιλιάς των θεών και παντρεύεται την Ήρα. Γεννιούνται και οι άλλοι θεοί.

«Έργα και Ημέραι» : Περιλαμβάνει διδασκαλίες και συμβουλές. Δίκαιο και εργασία τα κύρια θέματά του. -Προοίμιο : Επίκληση στις Μούσες να υμνήσουν το Δία -11-341 Γενικό μέρος : Έριδες, Προμηθέας, Πανδώρα, 5 ανθρώπινα γένη. Δημιουργία του κακού και η ανάγκη για εργασία (112) Ο Προμηθέας ως αντίλογος στη δύναμη του Δία Πέντε γένη : α) η βιολογική και ηθική κατάπτωση του ανθρώπου Β) το τέταρτο γένος των ηρώων αναχαιτίζει αυτήν την πτώση {Από το ευτυχισμένο χρυσό γένος, στην παρακμή και δυστυχία του σιδηρού. Μετά τους ήρωες, στροφή στη λογική. Παραλληλισμός με τη βασιλεία του Ουρανού και των τυφλών δυνάμεων σε σχέση με τον ορθολογισμό του Δία} Ο Ησίοδος διαμόρφωσε τις παλαιές έννοιες για να κάνει τον κόσμο ορατό. Μέσα από τη δυστυχία βγαίνει η ελπίδα (ο μύθος της Πανδώρας) (113) - 342-764 Δεύτερο μέρος : Πρακτικές συμβουλές για δίκαιη και αποδοτική ζωή μέσω της εργασίας. Συμβουλές για αγροτικά θέματα, επικοινωνία, ναυτικά ταξίδια, σωστή συμπεριφορά.

«Ασπίδα του Ηρακλέους» : Περιγράφεται η νίκη του Ηρακλή έναντι του Κύκνου και του Άρη. Περιγράφεται επίσης η ασπίδα του (όπως εκείνη του Αχιλλέα στην Ιλιάδα)

που εξιστορεί τα δεινά του πολέμου

«Κατάλογος Γυναικών» ή «Ηοίαι» : Πιθανή συνέχεια της Θεογονίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ (181) Ο όρος και το είδος

Τραγωδία : Έχει συνδεθεί με τα έργα των Αισχύλου – Σοφοκλή – Ευριπίδη (αφήνοντας απ’ έξω τον Αριστοφάνη ως κωμωδό). Ο Αριστοφάνης αναφέρει ως «τραγωδίες» τα δράματα του Ευριπίδη (παλαιότερη μαρτυρία). Ο όρος είναι παλαιότερος και παραπέμπει στο είδος που άνθησε στην Αθήνα τον 5ο αι. Για την υπόλοιπη παραγωγή έχουμε μόνο ονόματα τραγικών, τίτλους, αποσπάσματα και αναφορές.

Ο όρος προήλθε από το «τραγωδοί», που δηλώνει το χορό, χορευτές και τραγουδιστές και όχι τους υποκριτές ή τους ποιητές. Η ετυμολογία τράγος + ωδή έχει επιφέρει πολλές διαφορετικές ερμηνείες και θεωρίες.

1.Αν η λέξη δηλώνει χορό τραγόμορφων σατύρων, τότε η τραγωδία προέρχεται από το πρώιμο σατυρικό δράμα, είδος με τελετουργικά χαρακτηριστικά και γκροτέσκο, κωμικό ύφος. Η εξέλιξή του είναι ως αυτόνομο είδος, παράλληλα με την τραγωδία. Κάθε τριλογία περιελάμβανε τρεις τραγωδίες κοινού μυθολογικού θέματος και ένα σατυρικό δράμα. Η αντίρρηση έγκειται στο ότι οι Σάτυροι παρουσιάζονται αλογόμορφοι και όχι τραγόμορφοι, ενώ ο Σάτυρος με τη μορφή του Πάνα είναι ελληνιστικό φρούτο. 2.Η λέξη δηλώνει χορό ανδρών που φορούν προβιά τράγου. Η τραγωδία προέρχεται από θρήνο για τα πάθη του Διονύσου ή άλλων ηρώων. (182) Προβιές τράγων και ζώων γενικότερα αναφέρονται ως αμφίεση σε τελετουργίες και δραματικές παραστάσεις. Επικρατέστερη άποψη : οι τραγωδοί ήταν μέλη του χορού που διαγωνίζονταν με έπαθλο έναν τράγο (Πάριο Χρονικό), ή τραγουδούσαν και χόρευαν κατά τη θυσία ενός τράγου (άμεση σύνδεση της καταγωγής της τραγωδίας με το τελετουργικό της θυσίας).

Κοινό στοιχείο των θεωριών είναι η λατρεία του Διονύσου.

Στη δραματική μορφή που τη γνωρίζουμε, η τραγωδία σημαίνει μίμηση ενός ηρωικού μύθου με λόγο, μουσική και όρχηση, όπου ο χορός περιορίζεται από τους υποκριτές και τα λυρικά μέρη έχουν υποχωρήσει μπροστά στο διάλογο.

(183) Πηγές και Μαρτυρίες Αριστοτέλης – Περί Ποιητικής -Συστηματική μελέτη του είδους. Κατηγορία μιμήσεων με λόγο, ρυθμό και αρμονία (έμμετρος λόγος, ρυθμική κίνηση και μέλος) Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά : -Μίμηση σημαντικής πράξεως, ολοκληρωμένης, ορισμένου μεγέθους, με ωραίο λόγο μέσα από δρώντα πρόσωπα. -Προκαλεί την κάθαρση μέσα από το φόβο και το έλεος -Βασικός πυρήνας της ο μύθος, που είναι η οργάνωση προϋπάρχοντος και γνωστού υλικού

-Στοιχεία συγκρότησης : ηρωικοί μύθοι, το λυρικό στοιχείο και η δράση

Προέλευση : -Από τον αυτοσχεδιασμό και μετά από διαδοχικές μεταβολές οριστικοποιήθηκε η μορφή της. -Ο Αισχύλος αύξησε τους υποκριτές από έναν σε δύο, ελάττωσε τα χορικά και αύξησε το διάλογο -Ο Σοφοκλής εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή και τα σκηνικά -Η τραγωδία απέκτησε ίδιο μέγεθος (μεγαλοπρέπεια) και το τροχαϊκό τετράμετρο αντικαταστάθηκε από το ιαμβικό τρίμετρο -Αυξήθηκε ο αριθμός των επεισοδίων

Διθύραμβος : χορικό, ανδρικό τραγούδι προς τιμήν του Διονύσου, συνοδεία μουσικής. Εξάρχων : εκείνος που ξεκινούσε το τραγούδι και μπορούσε να αυτοσχεδιάσει.

Ο διθύραμβος αυτός (και όχι εκείνος των εορταστικών δηλώσεων), είχε ήδη ενσωματώσει ηρωικούς μύθους. Κατόπιν ο εξάρχων άρχισε να συνομιλεί με το χορό (πρόδρομος υποκριτού). (185) Ο κορυφαίος του χορού δεν αυτονομείται ποτέ.

Άλλη θεωρία του Αριστοτέλη : -η τραγωδία προήλθε από το Σατυρικό -παρ’ όλη την έμμεση σύνδεση με το Διόνυσο, η Ποιητική δεν αναφέρεται ρητά σε αυτόν

Μεταβολές : τα σταθερά βήματα με τα οποία η τραγωδία περνά στην τελική μορφή της. Πρόκειται για τη συμβολή των δημιουργών (δες Σοφοκλή – Αισχύλο) Οι συνέπειες αυτών : -αυξάνονται τα διαλογικά μέρη -αυξάνονται οι υποκριτές που διαλέγονται με το χορό -υιοθετείται το ιαμβικό τρίμετρο -εμφανίζεται η σκηνογραφία Ο Αριστοτέλης δε δίνει χρονολογικά στοιχεία, ούτε αναφέρει άλλους δημιουργούς.

(186) Άλλες μαρτυρίες :

-Πρόσωπα συνδεδεμένα με τις απαρχές του είδους (Αρίωνας, Θέσπις, Φρύνιχος κ.α.), με το διθύραμβο, τους κύκλιους χορούς και το τελετουργικό πλαίσιο -Αμφίσημη η παρουσία του Διονύσου, σχετικά με το δράμα. Ο θεός δανείζει τα πάθη του στον πρώιμο διθύραμβο και το σατυρικό δράμα. -Η αρχαιότερη μαρτυρία είναι αυτή του Αρχίλοχου -(187) Κατά τον Ηρόδοτο, ευρετής του διθύραμβου είναι ο Αρίωνας (+ ευρετής του τραγικού τρόπου παρουσίασης του χορού – να τραγουδά γύρω από το βωμό). Την ίδια άποψη έχουν ο Σόλωνας και ο Λάσος ο Ερμιονεύς. -Ο Δωρικός Φλιούντας συνδέει τον Πρατίνα με την αρχή της τραγωδίας. Ο Πρατίνας τελειοποίησε το σατυρικό δράμα και φέρεται επίσης ως συγγραφέας τραγωδιών. Έγραψε σε δωρική διάλεκτο και συνδέθηκε έτσι με τις δωρικές διεκδικήσεις προέλευσης της τραγωδίας. Ανάλογες μαρτυρίες υπάρχουν από τον Ηρόδοτο και το Θεμίστιο, που απέδωσε την οριστική διαμόρφωση και καθιέρωση της τραγωδίας στους Αττικούς ποιητές.

(188) Θέσπις – Χοιρίλος – Φρύνιχος

Θέσπις : (ετυμολογικά, συνοδευτικό επίθετο του αοιδού). Πιθανόν από την Ικαρία της Αττικής (Διόνυσος). Εμφανίζεται στην Αθήνα και συμμετέχει σε δραματικούς αγώνες όπου κέρδισε τον τράγο. Το Πάριο Χρονικό τον εμφανίζει ως υποκριτή των δραμάτων του. Ο Θεμίστιος αναφέρει πως ο Θέσπις εφηύρε τον πρόλογο και τη ρήση (πρώιμη ανάπτυξη του διαλόγου) καθώς και διάφορες τροποποιήσεις στο προσωπείο. Η θεματική του προέρχεται από το διονυσιακό μύθο με προσθήκες ηρωικού. Με το Θέσπι, το δράμα γίνεται ‘κοσμικό’ χωρίς ωστόσο να εγκαταλείπεται το τυπικό της διονυσιακής λατρείας. (189) Αναξιόπιστη θεωρείται η μαρτυρία του Οράτιου για το Άρμα Θέσπιδος. Ο Οράτιος μάλλον συγχέει τα λατρευτικά έθιμα της άνοιξης με τις περιοδείες του Θέσπι στις αγροτικές περιοχές.

Χοίριλος : Πενιχρές οι πηγές που τον αναφέρουν. Έλαβε μέρος σε δραματικούς αγώνες και είχε μεγάλη παραγωγή. Σώζεται μόνον ο τίτλος ‘Αλόπη’. Θεωρείται πως αναμόρφωσε τη μάσκα και τα κοστούμια.

Φρύνιχος : Υψηλό ποιοτικό ύφος, εφάμιλλο του Αισχύλου. Επηρέασε το Σοφοκλή. Αναφέρεται από τον Αριστοφάνη και τον Πλούταρχο. Ημιτελής ο κατάλογος των έργων του. Για το «Μιλήτου Άλωσις» οι Αθηναίοι του επέβαλλαν πρόστιμο (απόδειξη της ταραγμένης πολιτικής κατάστασης). (190) Η Σούδα τον αναφέρει ως εφευρέτη του γυναικείου προσωπείου απομάκρυνση από ποικιλία μυθολογικών θεμάτων εμφάνιση χορού γυναικών τη διονυσιακή μυθολογία.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Σημαντικά στοιχεία από την Ποιητική του Αριστοτέλη, που βρήκε πολλούς υποστηρικτές. Η ελλειπτικότητά της, συμπληρώνεται από άλλες μαρτυρίες, αν και η βασική του θέση είναι η αρχή όλων των στοιχείων που παραθέτει.

(191) Η Ποιητική ασχολείται με τη διαμορφωμένη τραγωδία και πως αυτή επιτελεί το έργο της. Δίνονται λίγες πληροφορίες για την εξέλιξή της. Η ολοκληρωμένη φύση της τραγωδίας υπαγορεύει τα προστάδιά της.

Η καταγωγή της είναι αμφιλεγόμενη. Οι αναφορές είτε διατυπώνουν νέες θεωρίες, είτε εξελίσσουν τις παλαιότερες.

ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ Εάν από τα τελετουργικά /λατρευτικά δρώμενα, τότε δίνεται έμφαση στη δράση που ταυτίζεται με τη δραματική αναπαράσταση. Η επανάληψη ανέδειξε τυπικά χαρακτηριστικά της λατρείας του εκάστοτε ήρωα.

W. Ridgway : - η τραγωδία προήλθε από την τελετουργία του θρήνου για το νεκρό ήρωα. - ως εξέλιξη, η λατρεία του Διονύσου αντικατέστησε αυτή των ηρώων και συνδέθηκε με τα πάθη του θεού

G. Murray : Η τραγωδία στηρίχθηκε στις εαρινές, λατρευτικές πράξεις αναγέννησης της φύσης και του ανθρώπου (Ενιαύσιος Δαίμων). Το τυπικό δράμα ορίζεται ως εξής : - αγών = πάλη ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, το καλοκαίρι και το χειμώνα - το πάθος του Δαίμονα (κορύφωση ο σπαραγμός – ο διαμελισμός δηλ. του Δαίμονα) - η αγγελική ρήση = η αφήγηση των παθών του θεού που πλέον είναι νεκρός - (192) ο θρήνος για το θάνατο του θεού - η αναγνώριση του νεκρού που ακολουθείται από την Επιφάνεια, τη θριαμβική αναγέννησή του Ο Murray βασίστηκε σε εθνολογικό υλικό το οποίο εναρμόνισε με τα στοιχεία της τραγωδίας. Δεν ανταποκρίνονται όμως όλα (όπως η Επιφάνεια) γι’ αυτό και συνάντησε αντιρρήσεις.

(193) Νίτσε : Η καταγωγή της τραγωδίας είναι θρησκευτική. Αναγνωρίζει την ένωση του διονυσιακού στοιχείου της μέθης και του απολλώνιου στοιχείου του ονείρου. Η διονυσιακή διέγερση μεταβιβάζει στο πλήθος μια αθέατη πραγματικότητα.

(194) Τι, προς Διόνυσον - Ο Διόνυσος ως αινιγματική μορφή. Η τελετουργία του είναι το πλαίσιο όπου παρουσιάζονται τα τρία είδη. - Ο θρησκευτικός χαρακτήρας αναζητείται πλέον στις εξωτερικές συνθήκες παράστασης και στην ένταξή της σε ένα θεσμό αρχικά θρησκευτικό και κατόπιν θρησκοπολιτικό.

«Ουδέν προς Διόνυσον» 1.Η αντίδραση των θεατών στην εγκατάλειψη της διονυσιακής θεματικής. Φαίνεται πια πως η τραγωδία ως είδος αντιτίθεται στην πρότερη πρακτική. 2.όλο αυτό είναι απλά μια απόκλιση θεματικής που διαψεύδει τον αρχικό της χαρακτήρα

Στοιχεία της «κοσμικής» δημιουργίας που αναγνωρίζονται ως διονυσιακά : (195) δραματικό θέαμα : - ενταγμένο στις σημαντικότερες εορτές του Διονύσου - διαρκούσε τρεις ημέρες - συνδεόταν και με άλλες τελετουργίες - αποτελούσε ένα από τα στοιχεία της πολύπλοκης ιερουργίας - στον περίβολο του θεάτρου υπήρχε ναός του θεού και η εικόνα του - στο κέντρο της ορχήστρας, υπήρχε βωμός (θυμέλη) - στην τιμητική θέση των εδωλίων, υπήρχε πέτρινος θρόνος για τον ιερέα του Διονύσου + Οι εναλλαγές στη μορφή του Διονύσου κατακυρώνουν τη θεατρική ψευδαίσθηση. Ο Διόνυσος είναι το Άλλο, με το οποίο ταυτίζονται οι θεατές και επιτυγχάνεται η μέθεξη.

Προσωπείο : -η χρήση του, αν και μυστηριώδης, είναι σημαντικό στοιχείο κατανόησης -επιτρέπει στους υποκριτές να αναλαμβάνουν περισσότερους από έναν ρόλους -ενισχύει τον πλασματικό χαρακτήρα του θεατρικού δρώμενου

(196) ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Πόλις και Τραγωδία : ο χρόνος – ο θεσμός -Η τραγωδία εντάσσεται στην ιστορία της πόλης -Αθηναϊκό επίτευγμα, θεσμοθετείται από τον Πεισίστρατο και ανθεί στη δημοκρατία -Όσα σώζονται μέχρι σήμερα, αποτελούν μέρος μόνον της παραγωγής -Πολύτιμες οι αναφορές των ίδιων των ποιητών

Αρχαίο δράμα : -παραστάσεις στο πλαίσιο δραματικών αγώνων – μέρη μεγάλων θρησκευτικών εορτών προς τιμήν του Διονύσου -Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια στο τέλος Μαρτίου -Λήναια, στην Αθήνα, τέλος Δεκέμβρη, αρχές Γενάρη -Κατ’ αγρούς Διονύσια, σε διάφορους Δήμους -Ανθεστήρια, εορτές στην Αθήνα, στο τέλος Φεβρουαρίου

Το τυπικό των εορτών, διατηρεί το λατρευτικό χαρακτήρα των παλαιότερων. Το τυπικό των δραματικών αγώνων, προβάλλει τον κοσμικό χαρακτήρα τους.

Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια : -Η οργάνωσή τους ήταν υπόθεση του κράτους -Ο εκλεγμένος για ένα χρόνο επώνυμος άρχων, επέλεγε τα έργα και ανέθετε σε χορηγούς, τη χρηματοδότησή τους. -(197) Κάθε ποιητής είχε το χορηγό του (έξοδα 15μελούς Χορού, του αυλητή, μάσκες, κοστούμια, το μισθό Χοροδιδασκάλου και τα έξοδα της δεξίωσης στο τέλος του αγώνα). Το έξοδο ήταν μεγάλο, αλλά το ίδιο μεγάλο ήταν και το κύρος του χορηγού. Η νίκη ανήκε και σε αυτόν.

Η προετοιμασία ξεκινούσε πολύ καιρό πριν: - Ανάδειξη των κριτών που προέρχονταν από τις δέκα φυλές και τα ονόματά τους φυλάσσονταν σε κάλπη. Η παραβίασή της τιμωρούνταν με θάνατο. - Η προετοιμασία τελείωνε με τον προαγώνα, επίσημη τελετή, όπου καλοντυμένοι οι ποιητές και οι υποκριτές παρουσίαζαν τους τίτλους και την υπόθεση των έργων στο κοινό.

Τυπικό : -Εισαγωγή : Η διασφάλιση της παρουσίας του θεού, με την επαναφορά του αγάλματός του. -Πομπή εορταστών : η έναρξη με συνοδεία θυσίας (επίσημη αργία της Εκκλησίας του Δήμου, των δικαστηρίων. Οι φυλακισμένοι έπαιρναν άδεια να παρακολουθήσουν τα δρώμενα). -Θυσία εξαγνισμού του θεάτρου -Επίδειξη συμμαχικών συνεισφορών -Τιμητικές διακρίσεις -Παρέλαση των παιδιών των πεσόντων -Εκλογή και ορκωμοσία των κριτών

(198) Η σειρά εμφάνισης των έργων προέκυπτε από κλήρωση. Σε καιρό ειρήνης : Τέσσερις ημέρες δράματος. Μία για κωμωδίες (5) και τρεις για

τραγωδία (τριλογία) και ένα σατυρικό δράμα.

Στον Πελοποννησιακό πόλεμο : τρεις ημέρες. Κωμωδίες και σατυρικά το πρωί, τραγωδίες το απόγευμα.

-με τη λήξη των αγώνων, ανακοινωνόταν ο νικητής, απονείμονταν τα βραβεία σε ποιητές και χορηγούς, που θριαμβευτική πομπή τους συνόδευε στις οικίες τους ενώ γινόνταν και δεξιώσεις. -Την επόμενη μέρα γινόταν απολογισμός των αγώνων σε ειδική συνέλευση.

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ

Επίδαυρος : Υπαίθριο, αμφιθεατρικό (κοίλον), με κυκλικό, ημικυκλικό ή τραπεζοειδή χώρο παράστασης, ύπαρξη της ορχήστρας με βωμό στη μέση (σχ.1)

(199) Διονύσου (σχ.2) : - Μόνον η πρώτη σειρά του κοίλου είχε πέτρινα καθίσματα (τιμητικές – επίσημες θέσεις). Οι υπόλοιποι (17.000) σε ξύλινα ικριώματα - Σκηνή ή Λογείον : συγκεχυμένες πληροφορίες. Πιθανόν ξύλινη, υπερυψωμένη κατασκευή, χωρίς να είμαστε σίγουροι για το μέγεθός της. - Θεολογείον : υπερυψωμένο σημείο εμφάνισης των θεών – ίσως η ξύλινη στέγη της σκηνής - Πάροδοι : δεξιά και αριστερά της ορχήστρας, είσοδοι και έξοδοι

Η μεταμόρφωση ενός υπαίθριου χώρου σε θέατρο γινόταν μέσω συμβάσεων. Προσωπεία, κοστούμια, ελλειπτική σκηνογραφία και κυρίως μέσα από την τέχνη των υποκριτών.

(200) Στοιχεία παράστασης

-Υποκριτές : όλοι άνδρες. Η αύξηση του αριθμού τους, αύξησε τα διαλογικά μέρη και μείωσε τα λυρικά. Στιλιζαρισμένο παίξιμο. Η μάσκα, το κοστούμι και οι κοθόρνοι εμποδίζουν τη φυσική κίνηση. Το βάρος πέφτει στο λόγο, τη φωνή, τις κινήσεις και τις χειρονομίες. Ο καθένας αναλάμβανε πολλαπλούς ρόλους, κάτι που απαιτούσε ικανότητα. Επαινούνταν ή ψέγονταν ανάλογα με την απόδοσή τους. -Χορός : όλοι άνδρες, ερασιτέχνες αλλά με ορχηστρικές και φωνητικές ικανότητες. -Μέλος : τραγούδι. Ο αυλητής συνόδευε το χορικό τραγούδι, τις μονωδίες των υποκριτών και τα άσματα Χορού και κοινού -Όψις : σκηνική παρουσίαση του συνόλου (σκηνοθεσία) και στοιχείο του ιδιαίτερου χαρακτήρα του δράματος.

(207) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Εισαγωγή : Αντιστοιχεί σε πρώιμο στάδιο εξέλιξης . καθοριστικός στη μορφή του δράματος. Περιεχόμενο πλήρες, ώριμο και αξεπέραστο.

(208) ΒΙΟΣ Γεννήθηκε στην Ελευσίνα (μια φορά) το 525/4 π.Χ. από εύπορη οικογένεια. Η Αθήνα ήκμαζε και ο Αισχύλος γίνεται μάρτυρας και κοινωνός πολλών ιστορικών γεγονότων ενώ δύο φορές βρέθηκε στη Σικελία. Πολέμησε στο Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα και

ήταν ευνοϊκά διακείμενος προς τη δημοκρατία. Ανδρώθηκε κατά την ανάπτυξη των δραματικών αγώνων και επηρεάστηκε από τον Πρατίνα, το Χοίριλο και το Φρύνιχο. Καινοτόμησε αυξάνοντας τον αριθμό των υποκριτών σε δύο και μειώνοντας τα χορικά προς όφελος των διαλόγων. Τα στοιχεία μας αφορούν τα ώριμα έργα του. Σύμφωνα με τη Σούδα είχε 13 νίκες (και όχι 28 όπως αναφέρεται, οι οποίες πρέπει να ήταν επαναδιδασκαλίες). Σώζονται 7 ακέραιες τραγωδίες και 82 τίτλοι δραμάτων.

(210) Πέρσαι Το παλαιότερο σωζόμενο και το πρώτο πλήρες. Έχει ιστορικό περιεχόμενο με θέμα την καταστροφή των Περσών στη Σαλαμίνα, από την οπτική των Περσών. Το πλαισίωναν : Φινεύς, Γλαύκος Ποτνιεύς, Προμηθεύς πυρκαεύς με μυθολογικό περιεχόμενο.

Υπόθεση : Ο χορός των Περσών ανησυχεί για το στρατό που κινείται εναντίον της Ελλάδας. Αναφέρει τους επιφανείς Πέρσες που συμμετέχουν, το στράτευμα και την ιστορία του. Η Άτοσσα, χήρα του Δαρείου και μητέρα του Ξέρξη, μιλά στο χορό για τους φόβους της, ένα όνειρο που την τάραξε και δηλώνει πως θα προσφέρει θυσία. Ζητά και παίρνει πληροφορίες για την Ελλάδα. Φτάνει αγγελιαφόρος που αναγγέλει τη νίκη της Αθήνας, την καταστροφή του στόλου (211) τη σωτηρία του Ξέρξη και τους Πέρσες που χάθηκαν, καθώς και τη ναυμαχία. Η Άτοσσα επιστρέφει στο παλάτι για τη θυσία, ενώ ο χορός θρηνεί, και κατόπιν, μαζί με την Άτοσσα προσφέρουν τιμές στον τάφο του Δαρείου ο οποίος και εμφανίζεται. Αποδίδει την καταστροφή στην ύβρι του γιου του και σε παλαιούς χρησμούς που επαληθεύονται. Κάνει σύντομη αναφορά στην ιστορία του οίκου του και συμβουλεύει τους Πέρσες για το μέλλον. Προφητεύει την ήττα στις Πλαταιές, παρακινεί την Άτοσσα να υποδεχτεί τον Ξέρξη και πηγαίνει από εκεί που ήρθε. Ο χορός θυμάται τις επιτυχίες του Δαρείου. Φτάνει ο Ξέρξης θρηνώντας και διηγείται τη συμφορά. Λήξη του έργου με θρήνους από Ξέρξη και χορό. Το έργο δείχνει τη διαμορφωμένη αντίληψη σχετικά με τις διαφορές Ελλήνων και βαρβάρων που ναι μεν προϋπήρχε, αλλά ενισχύθηκε με τους Περσικούς πολέμους. Τονίζεται η ελληνική νίκη με ανησυχία από τους ευγενείς ηττημένους. Μέσα από τον έντονο τονισμό της περσικής μοναρχίας υπενθυμίζονται τα αγαθά της ελεύθερης βούλησης. Η διάκριση αξιών μεταξύ ελλήνων και περσών γίνεται αντιληπτή και ακουστικά. Γλωσσικά, αυτό εκφράζεται μέσα από θρηνητικές εκφράσεις και επιφωνήματα. Εκείνο που μας λείπει, είναι η μουσική. (212) Πρόβλημα αποτελεί και η θρησκευτική διάσταση του έργου. Η διάκριση των εθνών περνά και σε θρησκευτικό επίπεδο. Η ήττα ανάγεται στο θέλημα του Δία να τιμωρηθεί ο επεκτατισμός και η απληστία του Ξέρξη (ζεύξη του Ελλήσποντου). Αυτά επισημαίνονται από το Δαρείο, το είδωλο του οποίου αποτελεί ισχυρό δραματικό χαρακτήρα. Ο ιδεολογικός πυρήνας τοποθετεί τα όρια συμβίωσης των δύο αντιπάλων στο διηνεκές.

(211) Επτά επί Θήβας Ανήκει σε τετραλογία και το πλαισίωναν : Λάϊος, Οιδίπους και το σατυρικό δράμα Σφιγξ. Όλα εμπνευσμένα από το Θηβαϊκό μυθικό κύκλο.

Υπόθεση : Ο Ετεοκλής ειδοποιεί τους Θηβαίους για επικείμενη επίθεση και τους ενθαρρύνει. Ένας αγγελιαφόρος πληροφορεί πως ο Άδραστος – πεθερός του Πολυνείκη, αδερφού του Ετεοκλή – είναι αποφασισμένος να καταστρέψει τη Θήβα. Ο χορός των γυναικών εκφράζει το φόβο του και επικαλείται τους θεούς. Ο Ετεοκλής

προσπαθεί να ηρεμήσει τα πνεύματα, επικαλείται κι αυτός τους θεούς και προτίθεται να υπερασπιστεί την πόλη. Ο χορός πενθεί προκαταβολικά. Ο Ετεοκλής και ο άγγελος επιστρέφουν και αναφέρουν τους αντιπάλους. (213) Στην έβδομη πύλη βρίσκονται αντιμέτωποι ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Μάταια ο χορός παρακαλεί να μη χυθεί αδερφικό αίμα και θυμίζει τη μοίρα των Λαβδακιδών. Ο άγγελος έρχεται, ανακοινώνει τη σωτηρία της Θήβας και το θάνατο των δύο αδερφών. Τα σώματά τους μεταφέρονται στη σκηνή. Ένας κήρυκας ανακοινώνει την απόφαση της πόλης : ο Ετεοκλής θα ταφεί με τιμές ενώ ο Πολυνείκης θα μείνει άταφος έξω από τα τείχη. Η Αντιγόνη δηλώνει την πρόθεσή της να ενταφιάσει τον αδερφό της και την αιτιολογεί. Ο χορός διχάζεται. Το ένα ημιχόριο ακολουθεί την Αντιγόνη και το άλλο την πομπή της πόλης.

Στο έργο παρακολουθούμε την αγριότητα ενός πολέμου που ξεκίνησε από εμφύλια αδερφική διαμάχη. Το δραματικό αδιέξοδο συνδέουν πολεμικό, προσωπικό και πολιτικό αδιέξοδο. Η μυθική αφήγηση περνά σε δεύτερο πλάνο και τώρα παρακολουθούμε τις συνέπειες Άτης και ύβρεως. Το τελευταίο μέρος του έργου έχει αμφισβητηθεί, καθώς αντί να κλείνει τον κύκλο, ανοίγει έναν άλλον. Πιθανόν να πρόκειται για προσθήκη και το έργο να τελείωνε με το θρήνο του χορού.

(213) Ικέτιδες (463 π.Χ.) Πρώτο μιας τετραλογίας με ενιαία θεματική. Περιλάμβανε Αιγύπτιοι, Δαναΐδες (τραγωδίες) και Αμυμώνη (σατυρικό δράμα). Πριν βρεθούν στοιχεία, θεωρούνταν πρώιμο έργο λόγω της αρχαϊκής δομής του.

(214) Υπόθεση : Οι Δαναΐδες με τον πατέρα τους εγκαταλείπουν την Αίγυπτο για να αποφύγουν το γάμο με τα πρώτα ξαδέρφια τους. Φτάνουν στο Άργος και ο χορός περιγράφει την κατάσταση, ενώ ο Δαναός τις συμβουλεύει πως θα κερδίσουν την εύνοια των Αργείων. Ο βασιλιάς Πελασγός έρχεται να μάθει τι συμβαίνει και παρ’ όλο που διακινδυνεύει πολεμική σύρραξη, υπόσχεται βοήθεια και ο χορός επικαλείται το Δία. Αργότερα επιστρέφει με θετική απάντηση και ο Χορός εκφράζει ευγνωμοσύνη κι ευχαριστίες. Οι Αιγύπτιοι πλησιάζουν, ζητώντας άμεση παράδοση και αναχώρηση των Δαναΐδων με τα πλοία. Ο Δαναός τρέχει για βοήθεια. Ο Πελασγός ακυρώνει τις απειλές, δηλώνοντας την υποστήριξη των Αργείων. Ο Αιγύπτιος κήρυκας φεύγει, ο Δαναός επιστρέφει και οι Δαναΐδες μπαίνουν στο Άργος με ύμνους στην Άρτεμη, την Αφροδίτη και την Ήρα. Το 2ο, χαμένο σήμερα έργο, είχε άλλο φινάλε. Ο Πελασγός πεθαίνει, το Άργος πολιορκείται και οι Δαναΐδες επιστρέφουν στην Αίγυπτο, όπου σκοτώνουν τους άντρες τους την πρώτη νύχτα του γάμου. Εξαιρείται η Υπερμήστρα που σώζει το Λυγκέα. Το 3ο έργο, μιλούσε πιθανά για την απόφαση της Υπερμήστρας, την αθώωση των Δαναΐδων και τους γάμους τους στο Άργος. Από το έργο σώζονται μόνο μερικοί στίχοι (214) Στο έργο υπάρχει ο Αισχύλειος προβληματισμός : αντίθεση ενός γάμου τη στιγμή που η ένωση διέπεται από το θεό. Τα στοιχεία αυτά συγκρούονται με τις έννοιες της δικαιοσύνης και της ελευθερίας.

(215) Ορέστεια Διδάχθηκε το 458 και νίκησε. Ίσως το καλύτερο από τα έργα του Αισχύλου και του παγκόσμιου θεάτρου. Αγαμέμνων – Χοηφόροι – Ευμενίδες

Αγαμέμνων : Ένας φρουρός περιμένει και βλέπει τελικά το σημάδι – φλόγα της άλωσης της Τροίας. Ενημερώνει την Κλυταιμήστρα ως οιωνό της επιστροφής του Αγαμέμνονα. Flash back από το χορό. Η Κλυταιμήστρα επιβεβαιώνει την άλωση, αναφέρει τη διαδρομή της φλόγας, κι εύχεται να έχουν σεβαστεί οι Έλληνες τα τρωικά ιερά. Νέος αγγελιαφόρος επιβεβαιώνει τη νίκη, χαιρετίζει την πατρική γη κι αναγγέλει την άφιξη του Αγαμέμνονα που δεν άφησε κολυμπυθρόξυλο όρθιο στην Τροία. Ο χορός είναι συγκρατημένος αλλά η Κλυταιμήστρα θερμή. Αναφέρεται η τύχη του Μενελάου και οι δυσκολίες της επιστροφής. Ο χορός τραγουδά τις δυστυχίες που προκάλεσαν Ελένη – Πάρις και θυμίζει πως η ύβρις τιμωρείται. Φτάνει ο Αγαμέμνων με την Κασσάνδρα, ευχαριστεί τους θεούς κι ετοιμάζεται να αναλάβει τα καθήκοντά του. Παρά τις αντιρρήσεις του, μπαίνει θριαμβευτικά στο παλάτι μαζί με την Κασσάνδρα που μαζί με το χορό προβλέπουν δεινά. Λίγο αργότερα πεθαίνουν και οι δύο από την Κλυταιμήστρα, που παραδέχεται την προμελετημένη πράξη της, εκδίκηση για την κόρη της Ιφιγένεια. (217)Εμφανίζεται ο συνένοχος και εραστής της Αίγισθος. Εκείνος θυμίζει το δείπνο που παρέθεσε ο Ατρέας στον αδερφό του και πατέρα του Αίγισθου, Θυέστη, όταν του έδωσε να φάει τα ίδια του τα παιδιά. Η σύγκρουση χορού και Αίγισθου αποφεύγεται με παρέμβαση της Κλυταιμήστρας που δηλώνει πως εκείνη κι ο Αίγισθος θα κυβερνήσουν όπως πρέπει.

(217) Χοηφόροι Οι Ορέστης και Πυλάδης φτάνουν στο Άργος και στον τάφο του Αγαμέμνονα. Κρύβονται όταν φτάνει ο χορός που μαζί με την Ηλέκτρα προσφέρει χοές και η κόρη προσεύχεται για τιμωρία των ενόχων. Παρατηρεί τα σημάδια του Ορέστη και αντιλαμβάνεται την επιστροφή του. Τα δυο αδέρφια σμίγουν και προσεύχονται, ενώ ο Ορέστης ορκίζεται εκδίκηση και καταστρώνουν το σχέδιο δράσης. Η Ηλέκτρα θα γυρίσει πίσω και οι Ορέστης και Πυλάδης θα εμφανιστούν σαν ξένοι. Στο παλάτι τους υποδέχεται ο Αίγισθος και εκείνοι αναγγέλλουν το δήθεν θάνατο του Ορέστη. Η τροφός του ψέγει την Κλυταιμήστρα για υποκριτική θλίψη και αναπολεί τα παιδικά χρόνια του. Κατόπιν, υπακούοντας στο χορό, ο Ορέστης καλεί τον Αίγισθο και τον σκοτώνει. Η Κλυταιμήστρα τρέχει να τον βοηθήσει αλλά πεθαίνει κι αυτή (218) από το αρχικά διστακτικό χέρι του γιου της. O χορός τραγουδά την αξία της δικαιοσύνης. Ο Ορέστης δηλώνει πως θα πάει για καθαρμό στους Δελφούς, αλλά οι Ερινύες αρχίζουν να τον καταδιώκουν. Ο χορός του εύχεται σωτηρία και κλείνει το έργο θυμίζοντας τις συμφορές των Ατρειδών και το αβέβαιο μέλλον.

Ευμενίδες Η ιέρεια των Δελφών βρίσκει τον Ορέστη να κοιμάται στο βωμό με τις Ερινύες δίπλα του. Ο Απόλλων υπόσχεται βοήθεια και τον στέλνει, συνοδεία του Ερμή, στην Αθήνα για να δικαστεί. Διώχνει τις Ερινύες που παραπονούνται και το φάντασμα της Κλυταιμήστρας. Αλλαγή σκηνής, στην Αθήνα. Ο Ορέστης ικετεύει την Αθηνά και ισχυρίζεται στις Ερινύες πως έχει καθαρθεί από το φόνο. Εκείνες απτόητες. Η Αθηνά ορίζει δικαστήριο με πρόεδρο την ίδια και συνήγορο τον Απόλλωνα. Ο καθείς αναφέρει τα επιχειρήματά του. Η Αθηνά ιδρύει τον Άρειο Πάγο και με τη δική της ψήφο ο Ορέστης αθωώνεται. Υπόσχεται τιμές στις Ερινύες που τις κάνει Ευμενίδες και προστάτιδες της πόλης.

(220) Η Ορέστεια καταδεικνύει τη σωματική και ψυχική οδύνη που συνοδεύουν την απονομή δικαιοσύνης. Ο Αγαμέμνονας θυσίασε την Ιφιγένεια, η Κλυταιμήστρα τον σκότωσε κι ο γιος της Ορέστης σκότωσε την ίδια. Έχει προηγηθεί η παιδοκτονία και το Θυέστιο δείπνο. Η δίκη του Ορέστη δίνει την αναγκαία διέξοδο. Συμπλήρωμα της Ορέστειας ήταν το σατυρικό δράμα «Πρωτεύς» με θέμα τη συνάντηση του Μενέλαου με τον Πρωτέα. (221) ο πλούτος της Ορέστειας είναι τεράστιος. Οι πράξεις των ηρώων της αντιστοιχούν στην έννοια της δικαιοσύνης. Με την παρέμβαση του θείου βγαίνουν από τα αδιέξοδά τους και η τελική αθώωση του Ορέστη ορίζει τη μετάβαση από το δίκαιο του ατόμου στο δίκαιο του κράτους. Αναφέρονται οι ρόλοι του άνδρα και της γυναίκας και αξιολογείται η παραβίασή τους. Ο Απόλλωνας υπογραμμίζει το δίκαιο του πατέρα, σε αντίθεση με τις Ερινύες. Η φαινομενικά αδύνατη επίλυση του θέματος επιτυγχάνεται με τη θεία παρέμβαση της Αθηνάς.

Προμηθεύς Δεσμώτης Το μόνο σωζόμενο έργο σχετικό με το μύθο. Ανέφικτη η χρονολόγησή του. Υπόθεση : (222) Το Κράτος και η Βία συνοδεύουν τον Προμηθέα στο βουνό όπου θα εκτίσει την ποινή του για απείθεια στο Δία και το ότι έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους. Ο τιτάνας θρηνεί τη μοίρα του κι εξηγεί την κατάσταση στις Ωκεανίδες. Παρά τις συμβουλές του πατέρα τους Ωκεανού, αρνείται να καμφθεί. Η Ιώ, κυνηγημένη από την Ήρα φτάνει και ο Προμηθέας προφητεύει το μεγάλο γένος που θα γεννήσει εκείνη. Κατόπιν, λέει στο χορό για την ένωση του Δία με μια γυναίκα που δεν κατονομάζει. Ο καρπός αυτής της ένωσης θα εκθρονίσει το Δία. Ο Ερμής έρχεται να μάθει το όνομά της, αλλά εκείνος, βράχος. Για τιμωρία, ο Δίας τον βυθίζει στα τάρταρα ενώ ο χορός μένει κοντά του.

-Προμηθεύς λυόμενος : η απελευθέρωση -Προμηθεύς πυρφόρος : τα αποσπάσματα δε δίνουν συγκεκριμένα στοιχεία α) αν πραγματευόταν την κλοπή της φωτιάς, προηγείται του Δεσμώτη β) αν πραγματευόταν τη λατρεία του Προμηθέα κλείνει την τριλογία

Η σύγκρουση και η αμφισβήτηση της εξουσίας μέσα από τους οξείς λόγους του Προμηθέα, αιφνιδίασε τους μελετητές. Επίσης, υπάρχουν γλωσσικές ιδιαιτερότητες που συναντάμε μόνο στο συγκεκριμένο έργο. Ο πυρήνας πάντως, είναι αισχύλιος.

(223) Αποσπασματικά Έργα - Δικτυουλκοί : σατυρικό δράμα που έκλεινε μια τετραλογία αφιερωμένη στον Περσέα - Νιόβη – Μυρμιδόνες – Ισθμιασταί (σατυρικό δράμα) - Αίτναι ή Αιτναίοι : παρουσιάστηκε στη Σικελία Κ.α.

(224) Αξιολογικές παρατηρήσεις Ξεστραβωθείτε να διαβάσετε και να δείτε τα έργα. Έντονοι προβληματισμοί που σχετίζονται με την πλοκή. Ιδιαίτερα δυνατές και δραματικές εξελίξεις και αφορούν τα αρχέγονα και σύγχρονα ερωτήματα του ανθρώπου. Άλλωστε, τόσο ο ποιητής όσο και η εποχή του δεν επέτρεπαν επιφανειακή μόνο ενασχόληση με τα πράγματα, αλλά την πλήρη αντιμετώπισή τους. Ο Αισχύλος δίνει σημασία και στο χορό πέρα από τους υποκριτές. Οι αντιθέσεις ορίζουν την τραγικότητα και το σύνολο είναι «βαθύτατα ωραίο»

(225) Σύνοψη : - χρονολογικά, στο πρώιμο στάδιο του δράματος - περιεχόμενο, αξεπέραστα ώριμο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 (321) Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ

Ο Αριστοτέλης δηλώνει άγνοια για την καταγωγή της και την αποδίδει στην όψιμη θεσμοθέτηση επίσημων αγώνων. Θεωρεί πως η κωμωδία προήλθε από τα φαλλικά άσματα και με την εισαγωγή διαλόγων μεταξύ του εξάρχοντα και του Χορού, ενώ στην αρχή της ήταν προϊόν αυτοσχεδιασμού. Παρόμοιες αναφορές κάνουν ο Αθήναιος και ο Σήμος ο Δήλιος, αν και κανείς δε διαφωτίζει την καταγωγή της. Ο Αριστοτέλης συνδέει την κωμωδία με τη λατρεία του Διονύσου. Άλλωστε και αυτή εντάσσεται στις Διονυσιακές εορτές, χωρίς όμως αυτό να ενισχύει τη θεωρία. (322) Αναφέρει επίσης πως την πατρότητά της διεκδικούν οι Δωριείς, χωρίς όμως να προσδιορίζει την περιοχή. Βασικό επιχείρημα, η ετυμολογία του ονόματός της (κώμη = δήμος) καθώς και το ποιείν και όχι το δραν, που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι.

Άλλες ενδείξεις : 1α) Παραστάσεις ζωόμορφων Χορών, σε αττικά αγγεία 6ου και 5ου αι. Οι Χοροί αυτοί συσχετίζονται με την πρώιμη κωμωδία και θυμίζουν τους χορούς των Σατύρων.

1β) Παραστάσεις χορευτών με κωμική εμφάνιση (διογκωμένα οπίσθια και στομάχια). Στις παραστάσεις αυτές, διακρίνεται μια απλή, κωμική υπόθεση με κυρίαρχη τη φάρσα, το γλέντι και τον καβγά. 2α) Διάλογος Χορού – υποκριτών 2β) Η παράδοση του ίαμβου με την ελευθεροστομία και τις κωμικές προσωπικές επιθέσεις. (323) Ο Αριστοτέλης αναφέρει οργανική, εξελικτική σχέση ανάμεσα στον ίαμβο και την κωμωδία (αμφισβητούμενη θεωρία). 2γ) Ύπαρξη διαφορετικών δομικών στοιχείων με μορφική αλλά και λειτουργική αυτοτέλεια. Τα μέρη αυτά, παρουσιάζουν αυστηρή δομή και συνδυάζουν αδόμενα και απαγγελόμενα τμήματα που εμφανίζουν συμμετρία. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα στα Χορικά που γι’ αυτό θεωρούνται αρχαιότερα.

Ανθρωπολογικά και Θρησκειολογικά Δεδομένα -Η μίμηση και η χρήση προσωπείων, αποτελεί στοιχείο λατρείας. Ειδικά η μεταμφίεση κυριαρχεί στη μυθολογία και τη λατρεία του Διονύσου. -Το κωμικό και το άσεμνο έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα – εξορκίζουν το κακό. Κατέχουν σημαντική θέση στους μύθους και τη λατρεία της Δήμητρας. Το κωμικό μέσα από την αισχρολογία απαντάται στο μύθο της Αρπαγής της Περσεφόνης. -Ο εξορκισμός του κακού αναπαρίσταται στην εκδίωξη του αποδιοπομπαίου τράγου ή του φαρμακού. Στον αντίποδα, έχουμε τη θριαμβική αναπαράσταση της ένωσης του ανθρώπου με τη θεϊκή επικράτηση και την αναγέννηση της γονιμότητας και της ελπίδας.

(324) Cornford : η κωμωδία προέρχεται από το λατρευτικό – τελετουργικό σχήμα : αγώνας – θάνατος – ανάσταση της θεότητας της καρποφορίας.

Η Δωρική Φάρσα και ο Επίχαρμος Παράλληλα με την Αττική κωμωδία, ανθεί στις Συρακούσες ένα είδος θεάτρου με

κορυφή τον Επίχαρμο. Είναι πιθανή κάποια σύνδεση μεταξύ τους, χωρίς όμως τεκμήρια. Τα έργα του Επίχαρμου είναι γνωστά από αποσπάσματα.

Βασικά γνωρίσματα : -Δωρική διάλεκτος -Έλλειψη της μετρικής ποικιλίας -Παρωδία γνωστών μύθων και φιλοσοφικών συζητήσεων -Κωμικές καταστάσεις που θυμίζουν φάρσα -Αντιπαράθεση δύο αντιδίκων -Ύπαρξη χαρακτηριστικών κωμικών τύπων

(325 λείπει )

(326) Κρατίνος : του αποδίδονται οι περισσότερες καινοτομίες. Εισήγαγε (ή ενίσχυσε) το προσωπικό πολιτικό σκώμμα. Έργα του : Πυτίνη : με αυτό απαντά στον Αριστοφάνη που τον θεωρούσε ξοφλημένο και κερδίζει το 1ο βραβείο, ενώ οι Νεφέλες το 2ο.

Εύπολης : Αρχαιότερος του Αριστοφάνη, αλλά δε φτούρησε πολύ καθώς πέθανε νέος. Διέθετε φαντασία και χάρη στο λόγο του. Έργα : Κόλακες : Διακωμώδηση μιας συγκέντρωσης σοφιστών στο σπίτι του Καλλία. Δήμοι : Σάτιρα της παρακμής της πολιτικής ζωής μετά τα Σικελικά Βάπται : πρωιμότερο έργο, σάτιρα των Ανατολικών λατρειών

(327) Αριστοφάνης Ξεκίνησε την καριέρα του στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Σώζονται 11 από τα έργα του. Απέφευγε να τα διδάσκει ο ίδιος. Η γλώσσα του θεωρείται δείγμα του καθημερινού προφορικού αττικού λόγου της εποχής. Ο Πλούτος, οι Νεφέλες και οι Βάτραχοι ήταν δημοφιλή έργα και στο Βυζάντιο. Αποτελούσαν τη βυζαντινή τριάδα που διδάσκονταν, αντιγράφονταν και σχολιάζονταν συχνά. (πίνακας 1)

(328) Ο Χαρακτήρας της Αριστοφανικής Κωμωδίας Η θεματολογία και τα πρόσωπα αντλούνταν από τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Ο κωμικός ήρωας είναι καρικατούρα Αθηναίου με συμβολικό όνομα, ή η κωμική εκδοχή ενός υπαρκτού προσώπου. Η δράση τοποθετείται σε αόριστο παρόν, με πρόσωπα και καταστάσεις οικεία στο θεατή. Η υπόθεση αναφέρεται σε σοβαρά προβλήματα όπως ο πόλεμος, η δικομανία και άλλα. Με αυτά ως αφορμή, ο ήρωας δημιουργεί κωμικές καταστάσεις και περιπέτειες.

Όρνιθες : οι Πεισθέταιρος και Ευελπίδης με τη βοήθεια των πουλιών, ιδρύουν μια νέα πόλη, μακριά από τη δικομανία των Αθηναίων. Πολιτικοί, θεοί και ήρωες προσπαθούν να την πάρουν υπό τον έλεγχό τους, χωρίς ωστόσο να τα καταφέρουν.

(329) Ειρήνη : Ο Τρυγαίος ψάχνει τους θεούς για να τους πει να σταματήσουν τον πόλεμο. Εκείνοι όμως έχουν εγκαταλείψει τον Όλυμπο, όπου βρίσκεται πια μόνον ο

Άρης, που κρατά αιχμάλωτη την Ειρήνη. Με τη βοήθεια του Ερμή, ο Τρυγαίος ελευθερώνει την Ειρήνη, τη Θεωρία και την Οπώρα, την οποία παντρεύεται.

Ακολουθείται ένα παραμυθικό σχήμα με συγκεκριμένες λειτουργίες : -ο ήρωας αντιμετωπίζει κρίσιμο πρόβλημα -αποφασίζει να το λύσει -δέχεται βοήθεια από υπερφυσικό συνεργάτη -μετακίνηση, ταξίδι -εμπόδια ή/και αντίσταση στο δρόμο για τη λύση -οι αντίπαλοι πείθονται από τα λόγια του ήρωα -ο εχθρός εξουδετερώνεται και διασύρεται -θρίαμβος του ήρωα

Η κωμωδία δε στηρίζεται στην αληθοφάνεια και η συμπεριφορά των ανθρώπων δεν υπακούει σε λογικούς κανόνες. Έχουμε ανατροπή της τάξης, γελοιοποίηση θεσμών και προσώπων. Το ποτό, το φαγητό και η ερωτική δραστηριότητα υποκαθιστούν τα ηθικά κίνητρα. Καταγγέλονται οι πολιτικές σκοπιμότητες και η σοβαρότητα των ηρώων πάει περίπατο.

Αχαρνής : ο Δικαιόπολις συνάπτει ιδιωτική ειρήνη με τους Σπαρτιάτες και (330) απολογείται γι’ αυτό στους Αχαρνείς. Με τη βοήθεια του Ευριπίδη αθωώνεται και απολαμβάνει πλέον τα αγαθά της Ειρήνης, ενώ τον πλησιάζουν καιροσκόποι τους οποίους ξεφορτώνεται. Στο τέλος, ο ήρωας ξεφαντώνει ενώ ο στρατηγός Λάμαχος, βασικός του αντίπαλος, ρεζιλεύεται πηγαίνοντας να πολεμήσει. (331) Κύριο γνώρισμα της κωμωδίας είναι η ελευθεροστομία. Ένα από τα πρόσωπα αναλαμβάνει το ρόλο του βωμολόχου. Το γέλιο επιτυγχάνεται επίσης με αναπάντεχα αστεία (παρά προσδοκίαν) και όρους που παρωδούν τους φιλοσόφους και τους σοφιστές.

Η Παράσταση Η εμφάνιση των προσώπων συνάδει με το κωμικό πνεύμα. Οι άνδρες φέρουν δερμάτινο φαλλό που προκαλεί πειραχτικά σχόλια. Προς το τέλος του έργου, είναι συχνή η εμφάνιση εταίρας ή αυλητρίδας με εφαρμοστά ρούχα που υποδηλώνουν γυμνότητα. Τα ανδρικά πρόσωπα φορούν επίσης κοντό χιτώνα και προσωπεία με έντονα, παραμορφωμένα χαρακτηριστικά. [αμφισβητείται η ύπαρξη ή όχι προσωπείων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, κάτι όμως όχι υποχρεωτικό στην κωμωδία]. (332) Το αρχαίο θέατρο στηρίζεται σε συμβάσεις και ο θεατής γνωρίζει τα βασικά στοιχεία μέσα από την εμπειρία του. Π.χ. η είσοδος και η έξοδος των προσώπων, οι χαρακτηριστικές κινήσεις και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν. Λίγες είναι οι γνώσεις μας για τη μουσική και την κινησιολογία. Ο Χορός αποτελείται από 24 χορευτές ενώ ο αριθμός υποκριτών είναι μεταξύ 3 και 4. Ο Αριστοφάνης αξιοποίησε ιδιαίτερα το Χορό, ειδικά στη Λυσιστράτη, όπου τον χώρισε σε άντρες και γυναίκες για να τονίσει την αντιδικία. Λυσιστράτη : οι γυναίκες με αρχηγό τη Λυσιστράτη, εκβιάζουν με σεξουαλική αποχή τους άνδρες τους για να σταματήσουν τον πόλεμο. Οι άνδρες λυγίζουν και επιτυγχάνεται η εκεχειρία.

(333) Στόχοι της Σάτιρας - Πολιτική : βασική έμπνευση ο δημόσιος βίος, χωρίς να κατατάσσουμε τον

Αριστοφάνη σε συγκεκριμένο στρατόπεδο. Η σάτιρα έχει στόχο τα πολιτικά πρόσωπα που κυριαρχούν, κυρίως φιλοπόλεμους, με αμφίβολο ηθικό ποιόν όπως ο Κλέων.

Ιππής : Δύο δούλοι του Δήμου (αλληγορία), διεκτραγωδούν τα προβλήματά του, που άρχισαν με την προτίμησή του σε ένα νέο, αλλοδαπό δούλο. Ελπίδα τους, ο χρησμός που λέει πως ο αχρείος δούλος θα συντριβεί από έναν άλλο, αχρειότερο. Ο Αριστοφάνης, για να μη δώσει την εντύπωση πλήρους εξαθλίωσης της Αθήνας, παρουσιάζει το Δήμο ως γνώστη της κατάστασης, που απλά έδωσε το περιθώριο στους εχθρούς του να αποκαλυφθούν. Στο τέλος, ο Δήμος αναγεννάται. Το φινάλε των Ιππέων δείχνει πως ο ποιητής φροντίζει να κερδίζει τις εντυπώσεις μέσω του γέλιου και του αισιόδοξου μηνύματος.

-Το Κοινό και το Θέατρο : ο ποιητής προσπαθεί να προκαταλάβει ευνοϊκά το κοινό. Τα πρόσωπα κινούνται ανάμεσα στον πλασματικό θεατρικό κόσμο και τον πραγματικό. -(335) Η Τραγωδία : Προσφιλής στόχος της σάτιρας, που παρωδούσε το ύφος της.

Βάτραχοι : Ο Διόνυσος με τη μορφή του Ηρακλή κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο για να φέρει πίσω τον Ευριπίδη. Αφού πάρει οδηγίες από τον πραγματικό Ηρακλή, φτάνει στο παλάτι του Πλούτωνα. Εκεί, ο Ευριπίδης και ο Αισχύλος αγωνίζονται με έπαθλο την επιστροφή στη γη. Νικά ο Αισχύλος. (336) Σε αυτό το έργο, ο Αριστοφάνης προχωρεί πέρα από την παρωδία και τους υπαινιγμούς. Ο Διόνυσος συγκρίνει δύο ποιητές με λογοτεχνικούς και κριτικούς όρους της εποχής. Έτσι, βλέπουμε τα κριτήρια των τραγικών, από τους συγχρόνους τους. Δίδεται μεγάλη σημασία στον παιδευτικό χαρακτήρα της τραγωδίας σε σχέση με την ηθική εξύψωση των πολιτών. Το συμφιλιωτικό κήρυγμα του έργου, εκτιμήθηκε από τους Αθηναίους που ζήτησαν επανάληψη της παράστασης.

-Γυναίκες : Θεσμοφοριάζουσες : ο Ευριπίδης στέλνει ένα συγγενή του στο Θεσμοφόριο όπου βρίσκονται οι γυναίκες, και να τον υποστηρίξει στην κατηγορία τους πως τις διασύρει. Εκείνες βρίσκουν τον κατάσκοπο, αλλά τελικά έρχονται σε συνεννόηση με τον ποιητή. (338) Ο Ευριπίδης διακωμωδείται : - για τις τραγωδίες του που έχουν αίσιο τέλος - για τον υποτιθέμενο μισογυνισμό του, που στηρίζεται σε απομονωμένα χωρία των έργων του. Ο Ευριπίδης ασχολείται με τη γυναικεία ψυχολογία και βάζοντας γυναίκες αντιμέτωπες με άντρες, μεταθέτει τη δραματική σύγκρουση.

-(339) Κοινωνικά και Οικονομικά Προβλήματα Εκκλησιάζουσες : Η Πραξαγόρα, μαζί με τις Αθηναίες μεταμφιέζονται σε άντρες, εισχωρούν στην Εκκλησία του Δήμου και επιτυγχάνουν ευνοϊκές αποφάσεις, κυρίως την κοινοκτημοσύνη στις ερωτικές σχέσεις. Η ανάληψη καθηκόντων από τις γυναίκες, συνδέθηκε με την παρακμή της Αθήνας, την οικονομική και στρατιωτική της κατάρρευση. Το ίδιο συμβαίνει και στον

Πλούτο : (340) Ο Χρεμύλος μετά από χρησμό, περιθάλπτει έναν τυφλό γέροντα που αποδεικνύεται ο Πλούτος. Ο Χρεμύλος τον οδηγεί στο ιερό του Ασκληπιού, όπου γιατρεύεται, για να χαρίζει πλούτο μόνο σε αυτούς που τον αξίζουν.

Η δομή της Αρχαίας Κωμωδίας Η διάρθρωσή της είναι ποικίλη : Α) Πρόλογος : Μονολογικός ή διαλογικός - Κωμικό ζεύγος : (δύο δούλοι, ένας δούλος και ο κύριός του, ήρωας και ακόλουθος) - Συχνά το κωμικό ζεύγος βρίσκεται καθ’ οδόν Αν και εισάγει τους θεατές στην υπόθεση, όπως στην τραγωδία, ο κωμικός μύθος δεν έχει παρελθόν και γι’ αυτό ο πρόλογος δεν έχει τη σημασία που έχει στην τραγωδία. Β) (341) Είσοδος του κωμικού Χορού – Πάροδος : συνήθως συνοδεύεται από απαγγελία ή άσμα. Ο Χορός εισέρχεται είτε με εχθρική διάθεση απέναντι στον ήρωα είτε αλληλέγγυος προς αυτόν. Στις Σφήκες, τις Θεσμοφοριάζουσες και τους Βατράχους, ο Χορός είναι ανεξάρτητος και εμπλέκεται σταδιακά στη δράση. Γ) (342) Αγώνας : η σύγκρουση του ήρωα με κάποιον αντίπαλο. Τα μέρη του είναι : Ωδή – Κατακελευσμός – Επίρρημα – Πνίγος – Αντωδή – Αντικατακελευσμός – Αντεπίρρημα – Αντιπνίγος – Σφραγίς Η αντιπαράθεση των αντιδίκων προετοιμάζεται από ένα χορικό, συνήθως απαγγελτικό. Η ωδή υπογραμμίζει το θέμα του αγώνα. Η αντωδή επαινεί τον πρώτο ομιλητή και τονίζει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο δεύτερος. Νεφέλες : Ο Στρεψιάδης, για να γλιτώσει το γιο του από το τζόγο τον στέλνει στο Σωκράτη για φροντιστήριο, προκειμένου να μάθει να γλιτώνει από τους δανειστές του. Ο Σωκράτης παρωδείται. (343) Μονομαχούν ο Άδικος και ο Δίκαιος Λόγος. Ο Φειδιππίδης γίνεται τόσο καλός μαθητής που αιτιολογεί το ξύλο που δίνει στον πατέρα του. Ο Στρεψιάδης πυρπολεί το φροντιστήριο του Σωκράτη. (343) Στις Νεφέλες το επίρρημα, το πνίγος, το αντεπίρρημα και το αντιπνίγος αποτελούν τον κυρίως αγώνα.

(344) Η σφραγίδα, αντιστοιχεί συνήθως με την ετυμηγορία. Σφήκες : Ο Φιλοκλέων βρίσκεται σε κατ’ οίκον περιορισμό από το γιο του, λόγω της δικομανίας του. Μετά από αντιπαράθεση, κερδίζει ο γιος Βδελυκλέων. Με μια παρωδία δίκης στο σπίτι, ο γέρο Φιλοκλέων διορθώνεται.

(345) Η Παράβαση : ιδιότυπο μέρος της κωμωδίας, θεωρείται ο αρχικός πυρήνας της. Το όνομα προέρχεται από τα βήματα του Χορού προς το κοινό (παραβαίνειν), εγκαταλείποντας το δραματικό του ρόλο Δομή παράβασης : Κομμάτιον – Ανάπαιστοι – Πνίγος – Ωδή – Επίρρημα – Αντωδή – Αντεπίρρημα (διάβασε σελ. 346-347)

(348) Επεισοδιακές σκηνές : ο ήρωας έρχεται σε αντιπαράθεση με αντιπάλους. Αυτοί είναι συνήθως αλαζόνες, που πέφτουν θύματα των αξιώσεών τους. (στον αντίποδα ο είρων, συνήθως ο ήρωας). Σε αυτές τις σκηνές ο Χορός μένει αμέτοχος. Τα Χορικά : παρουσιάζουν μορφολογική ποικιλία, (349) λόγω της χαλαρότητας της κωμωδίας. Τα Άσματα : εντάσσονται στη λαϊκή, λυρική ποίηση. Διακρίνονται για το ρεαλισμό, τη χάρη και την τολμηρή φαντασία τους. Η Έξοδος : οδηγεί στην αποχώρηση του Χορού και των υποκριτών. Κυριαρχεί ο θρίαμβος του ήρωα σε γιορτινή ατμόσφαιρα και την κατάκτηση κάποιου θηλυκού.

(350) ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ Δύσκολη η διάκριση Μέσης – Αρχαίας και Νέας Κωμωδίας, όπως και η μελέτη τους.

Μέση Κωμωδία :

Ιδιαίτερη περίοδος, ανάγεται στους Αλεξανδρινούς φιλολόγους. Η αρχή της τοποθετείται συμβατικά γύρω στο 400. χρονολογία μετάβασης προς της Νέα Κωμωδία, θεωρείται το 320, ημερομηνία θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αρχή της ελληνιστικής εποχής και εμφάνιση του Μενάνδρου. Η απώλεια όλων των έργων αυτής της περιόδου, δε συνάδει με τη δημοτικότητά τους. Πηγές είναι σωζόμενα αποσπάσματα σε μεταγενέστερους συγγραφείς, σχόλια και ορισμένες πραγματείες, όπως και αρχαιολογικό υλικό. Ο Χορός στα τελευταία Έργα του Αριστοφάνη Στην Αρχαία Κωμωδία, περιορίζεται σταδιακά. Στις Εκκλησιάζουσες και τον Πλούτο η εξέλιξη κορυφώνεται, ενώ δεν υπάρχει παράβαση. Στα χειρόγραφα υπάρχουν ενδείξεις για εμβόλιμα χορικά. Η υποχώρηση των χορικών αντισταθμίζεται με μεγαλύτερες μονωδίες.

(351) Στη Μέση Κωμωδία, η ταυτότητα του Χορού δεν έχει πάντα οργανική σχέση με το έργο, κι όταν συμβαίνει αυτό, η εμφάνισή του αναγγέλεται. Αρκετές φορές πάντως, σε κάποια αποσπάσματα διακρίνεται διάλογος προσώπων – Χορού.

Γνωρίσματα της Μέσης Κωμωδίας Συνολικές μεταβολές εντοπίζονται και στο συνολικό πνεύμα της κωμωδίας. Σταδιακά περιορίζονται το προσωπικό σκώμμα, οι αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα του δημόσιου βίου και η αισχρολογία. Τα στοιχεία αυτά απουσιάζουν πλήρως στο Μένανδρο, δεν ξέρουμε όμως πότε ολοκληρώθηκε η εξέλιξη. Τώρα ενδιαφέρουν περισσότερο τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που επηρεάζουν την καθημερινότητα. Το ενδιαφέρον για τον ιδιωτικό χώρο και τον ατομικισμό, είναι στοιχεία μεταβολής και παρακμής της πόλης κράτους, καθώς και της απώλειας της υπεύθυνης στάσης του πολίτη απέναντί της. Αναπτύσσεται ο ηθικός και κοινωνικός προβληματισμός, ενώ οι φιλοσοφικές αναζητήσεις έχουν στόχο την ατομική ευδαιμονία. Η κωμωδία διαγράφει ανθρώπινους τύπους και χαρακτήρες, με βασική ταυτότητα το επάγγελμα, την ιδεολογία και την ηθική τους. Η φιλοσοφία γίνεται επίσης αντικείμενο σάτιρας.

(352) Άλλοι στόχοι της σάτιρας είναι οι ηγεμόνες και οι εταίρες. Μεγαλύτερη δημοτικότητα έχουν ο παράσιτος, ο μάγειρος, οι εραστές. Οι ρόλοι τους αποκτούν στερεότυπα χαρακτηριστικά (το βλέπουμε μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα) και τα διατηρούν και στο νεώτερο ελληνικό και ρωμαϊκό στερεότυπο. Στις αρχές του 4ου αι. αυξάνονται θεαματικά οι κωμωδίες με μυθολογικά θέματα, πολλά από τα οποία ήταν γνωστά από τραγωδίες. Θεοί και ήρωες παρωδούνται, τοποθετούμενοι σε σύγχρονο περιβάλλον, διατηρώντας μεν τις ιδιότητές τους, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν καθημερινά προβλήματα. Προσφιλή μοτίβα η γέννηση ενός θεού, οι παράνομες σχέσεις, βιασμοί, κρυφές γέννες, έκθετα βρέφη, αναγνωρίσεις. Επίσης ανθεί και η λογοτεχνική σάτιρα. (353) Το ύφος της Μέσης Κωμωδίας είναι ομοιογενές και τείνει προς την πεζότητα. Η γλώσσα είναι απλή αν και με ρητορικές αντιδράσεις.

Ποιητές της Μέσης Κωμωδίας Οι Αλεξανδρινοί αναφέρουν 57 ποιητές και 600 έργα, με μεγάλο αριθμό έργων ανά ποιητή. Αυτό εξηγείται από το γεγονός πως πολλά έργα γράφονταν για να ανέβουν σε αττικούς και όχι μόνο δήμους, χωρίς να λαμβάνουν μέρος στους δραματικούς αγώνες. Σημαντικές ήταν και οι διασκευές. -Εύβουλος : τοποθετείται στη μετάβαση από την Αρχαία στη Μέση Κωμωδία. Πολλά

έργα του έχουν μυθολογικό περιεχόμενο. (354) Συχνά παρωδούσε τραγωδίες του Ευριπίδη. Χρησιμοποιούσε ιδιαίτερα την αισχρολογία. -Αντιφάνης : Κέρδισε 13 φορές τους αττικούς δραματικούς αγώνες, αν και δεν ήταν Αθηναίος ο ίδιος. Θεωρείται σημαντικός στην εξέλιξη της Νέας Κωμωδίας. Χρησιμοποιεί λογοπαίγνια και αινίγματα. -Αναξανδρίδης : Κατά τη Σούδα, είναι ο πρώτος που εισήγαγε τους έρωτες και τις διακορεύσεις παρθένων. Στο έργο του βρίσκουμε προσωπικό σκώμμα. -Άλεξις : από τους Θούριους της Κάτω Ιταλίας, δάσκαλος του Μενάνδρου. Το έργο του μοιράζεται ανάμεσα στη Μέση και τη Νέα Κωμωδία. Απομακρύνεται από το ύφος του Αριστοφάνη, θυμίζοντας περισσότερο Ευριπίδη. Είχε ιδιαίτερη αδυναμία στους αλαζόνες μαγείρους, τα συμπόσια και τα πανηγύρια.

Ακολουθεί η σύνοψη που δε μπόρεσα να βγάλω γιατί μπερδεύτηκα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ – ΦΥΛΛΑΔΙΑ

(367) Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Όμηρος και Ησίοδος δημιούργησαν τη Θεογονία, έδωσαν ονόματα στους θεούς, όρισαν τον τρόπο λατρείας, τις αρμοδιότητες και τα βασικά γνωρίσματά τους. Αναγνωρίζει τη συμβολή της ποίησης στη δημιουργία κοινών ελληνικών παραδόσεων αμφισβητεί όμως την ιστορική τους αξία. (368) Η ρήξη με το μύθο ήταν μακρόχρονη και επιλεκτική. Η επιθυμία για γνώση του παρελθόντος οδήγησε γρήγορα στη συγκέντρωση τεκμηριωμένων πληροφοριών και εμπειρικών δεδομένων. Η χρήση της γραφής τον 6ο αι. δεν καταγράφει μόνο τα ποιητικά έργα αλλά και σημαντικά γεγονότα. Η θεογονία και η κοσμογονία έπαψαν να ενδιαφέρουν τους ιστορικούς. Η έμπνευση αρχίζει και υποχωρεί απέναντι στην αντικειμενική πληροφόρηση.

Λογογράφοι : συγγραφείς που ασχολούνται με ιστορία, γεωγραφία, εθνογραφία και μυθολογία.

Ο Ηρόδοτος είναι σταθμός στην Ιστοριογραφία. Στα μέσα του 5ου αι. αξιοποιεί μια διαμορφωμένη γραμματειακή παράδοση και ενδιαφέρεται για γεωγραφία και εθνογραφία. Επίσης προβληματίζεται για τον εντοπισμό της ιστορικής αιτιότητας.

Θουκυδίδης : Μεγαλύτερη αυστηρότητα και συνέπεια. Ο άνθρωπος είναι το κέντρο της ιστορίας. Αξιοποιούνται οι τεχνικές της λογικής επιχειρηματολογίας και προσεγγίζεται η ιστορική αλήθεια. Μπαίνουν τα θεμέλια της προσήλωσης στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Ξενοφών : Ασχολήθηκε με φιλοσοφικά και πρακτικά θέματα.

(370) ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙ

Ηρόδοτος : Ορίζει την ελληνικότητα με βάση την κοινή λατρεία, τη γλώσσα και την κοινή καταγωγή. Η κοινή καταγωγή χρειάζεται τεκμηρίωση και εκεί μπαίνει η ιστοριογραφία. Η χρονογραφία, η γενεαλογία και οι κτίσεις πόλεων είναι τα πρώτα γραπτά ιστορικής μνήμης σε τοπικό επίπεδο, με εμφανή τάση αυτονόμησης από το μύθο.

Η χρήση της γραφής ευνόησε την ανάπτυξη του έντεχνου πεζού λόγου (6ος αι.) οι πρώτοι συγγραφείς εμφανίζονται στην Ιωνία και καταγράφουν τη μυθολογική και ιστορική παράδοση, κάνοντας ταυτόχρονα γεωγραφικές και εθνικές έρευνες.

Εκαταίος ο Μιλήσιος : Γης περίοδος και Γενεαλογίες. Σώζονται μόνον αποσπάσματα με κριτική διάθεση στις σύγχρονες δοξασίες (παρόμοια θέματα απασχόλησαν και άλλους, που έγραψαν όπως κι αυτός, στην ιωνική διάλεκτο).

Σημαντικό μερίδιο στο έργο τους έχει η τοπική ιστορία με τη μορφή της χρονογραφίας και της εξιστόρησης ίδρυσης πόλεων (πρώτη απόπειρα ιστορικής θεμελίωσης της συλλογικής ταυτότητας).

(371) Η μεγάλη παραγωγή αυτών των έργων, δείχνει το έντονο ενδιαφέρον των Ελλήνων για το παρελθόν και τους γείτονές τους. Οι λογογράφοι συγκέντρωσαν υλικό εμπειρικής έρευνας, διαμορφώνοντας ισχυρή συγγραφική παράδοση. Οι μύθοι συνυπάρχουν με την ιστορία, υπάρχει όμως κριτική διάθεση που προετοιμάζει το έδαφος για την αυτονόμηση της ιστορίας από το μύθο και την οριοθέτηση των μεθόδων. Το ύφος των περισσοτέρων είναι παρατακτικό και ανεπιτήδευτο.

(372) ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ

Καταγόταν από την Αλικαρνασσό της Καρίας. Ταξίδεψε στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Μάλλον έζησε αρκετά χρόνια στην Αθήνα και ήταν φίλος με τον Περικλή και το Σοφοκλή. Πήρε μέρος στην ίδρυση της αποικίας Θούριοι στη Σικελία. Στο έργο του προβάλλει το ρόλο της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεμο και υπερασπίζεται τους Αλκμεωνίδες, οικογένεια του Περικλή.

Το έργο του – οι περσικοί πόλεμοι σε εννέα βιβλία – είναι το αρχαιότερο σωζόμενο ιστορικό έργο, γραμμένο στην ιωνική. Στο προοίμιο χαρακτηρίζει το περιεχόμενο «παρουσίαση έρευνας» και καλύπτει ευρύ φάσμα θεμάτων. Το ενδιαφέρον για τα επιτεύγματα των Ελλήνων και βαρβάρων, μαρτυρεί τη συνέπεια στην παράδοση των λογογράφων. Το έργο του συνδέεται και με την ομηρική παράδοση.

(373) Με την ποίηση ο Ηρόδοτος εκφράζει τον προβληματισμό του για το νόημα των ανθρώπινων πράξεων, τα κίνητρα, τις προθέσεις, το μερίδιο ευθύνης των ανθρώπων και την αναγκαιότητα της ανθρώπινης μοίρας και της ιστορίας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ – ΣΥΝΘΕΣΗ

Αιτίες του πολέμου: Στα πέντε πρώτα κεφάλαια, μυθικές εκδοχές τις οποίες διαχωρίζει από τις έρευνές του. Δηλώνει πως θα μιλήσει για εποχές με δυνατότητα γνώσης και μελέτης.

(374) Ιστορική αρχή της αντιπαράθεσης η κατάκτηση Ιωνικών πόλεων από τον Κροίσο. Παρουσιάζεται η ιστορία του Λυδικού βασιλείου μέχρι την κατάλυσή του από τον πέρση Κύρο (παραθέτει και την ιστορία του Κύρου).

Η περσική ιστορία είναι ο άξονας συνέχειας του έργου. Κύρος, Καμβύσης, Δαρείος, Ξέρξης. Ο Ξέρξης εκστρατεύει στην Ελλάδα. Στα τρία τελευταία βιβλία, αναφέρονται οι μάχες των Θερμοπυλών, του Αρτεμισίου, της Σαλαμίνας, των Πλαταιών και της Μυκάλης. Έχει προηγηθεί η Ιωνική επανάσταση (βιβλίο 6ο). Ο Ηρόδοτος καλύπτει με πληρότητα το θέμα του. Παραθέτει λόγια των πρωταγωνιστών. Δεν ωραιοποιεί τις εντάσεις και τις τριβές των Ελλήνων. Προβάλλεται η συμβολή της Αθήνας στη νίκη της Σαλαμίνας. Καυτηριάζει το μηδισμό πόλεων και οικογενειών.

Παρεμβάσεις : Με αυτές εκδηλώνει την τάση του για ανάλυση και πληρότητα. Αναφέρει τη χώρα των Λυδών, τους κατοίκους, τον πολιτισμό. Ανάλογα μιλάει για κάθε λαό που αναφέρει. Πηγές : η αυτοψία, η επί τόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές μαρτυρίες και γραπτές πηγές. Οι πρώτες δεν είναι πάντα αξιόπιστες. Ο Ηρόδοτος πολλές φορές καταθέτει αντιφατικές μαρτυρίες και εκφράζει δυσπιστία, ενώ αποφεύγει όσο μπορεί τις αντιφάσεις ο ίδιος. (375) Οι παρεμβάσεις διακόπτουν τη ροή. Μια θεωρία υποστηρίζει πως παλαιότερα ασχολήθηκε με λογογραφικά θέματα και τα ενέταξε στο έργο των περσικών πολέμων.

Πιθανότερη εκδοχή : η σύνθεση αποτελεί ενιαίο σχέδιο με συνειρμική αλλά όχι αυθαίρετη λογική. Χαρακτηρίζεται από χαλαρότητα και διεξοδικότητα. Συνδυάζει τη λογογραφική παράδοση με την παρουσίαση πρόσφατων πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων. Τα πρότυπα του Ηρόδοτου ανάγονται στη λογοτεχνία. Αυτό φαίνεται από τις νουβέλες, αυτοτελείς, περιορισμένες διηγήσεις γύρω από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων αλλά με ιδιωτικό χαρακτήρα και έντονη δραματικότητα. Με νουβέλα ξεκινά και λήγει άλλωστε όλο το έργο.

(376) Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ Το εγκληματικό παρελθόν της δυναστείας του Κροίσου και η ενοχή φέρονται ως αίτια της πτώσης του. Υπογραμμίζεται η φιλοδοξία και η λανθασμένη εκτίμηση ενός χρησμού. Σχήμα παράλληλης αξιολόγησης. (με τον ίδιο τρόπο περιγράφει την έχθρα Ελλήνων και βαρβάρων.

Έννοια της τάξης : Βασική κοσμοθεωρία του Ηρόδοτου. Πηγάζει από το θεό που εγγυάται τη διατήρησή της. Η ανατροπή της μέσω της υπέρβασης του μέτρου τιμωρείται. Η θεία δικαιοσύνη αποκαθιστά την ισορροπία. Η ανθρώπινη ιστορία κάνει κύκλους ακμής και παρακμής.

Οι απόψεις αυτές είναι η παράδοση της ελληνικής σκέψης που ανάγεται στον Όμηρο και την ιωνική φιλοσοφία. Ο πλούτος είναι ανατολίτικη νοοτροπία ενώ οι Έλληνες προτιμούν την πενία που ευνοεί την πνευματική εγρήγορση.

(377) Θεϊκή βούληση : Εκδηλώνεται με σημάδια που οι άνθρωποι δε μπορούν πάντα να ερμηνεύσουν σωστά (Κροίσος – Κύρος, Αρτάβανος – Ξέρξης). Το θεολογικό υπόβαθρο είναι το ενιαίο πλαίσιο της ιστορίας Ελλήνων – βαρβάρων. Ενοποιός παράγοντας η κοινή μοίρα. Ο Ηρόδοτος ενδιαφέρεται για τους βαρβαρικούς πολιτισμούς και εξαίρει τα

επιτεύγματά τους (Αίγυπτος). Πάντως, οι βάρβαροι σχηματοποιούνται και βαρύνονται από στερεότυπα.

(378) Λόγοι αναξιοπιστίας του Ηρόδοτου : - προσήλωση σε παραδοσιακές αξίες, ιδέες, αρχαϊκή κοσμοθεωρία, μεταφυσικές ερμηνείες γεγονότων - αφέλεια του αφηγηματικού ύφους - θεματική ποικιλία

Σύμφωνα όμως με νεότερα στοιχεία : -αρκετές ορθές πληροφορίες -το υλικό του αξιοποιείται από ανθρωπολόγους και εθνολόγους -επιβλητική η σύνθεση του έργου και με πνευματική ενότητα -ευαισθησία στις νέες εξελίξεις (υποστηρικτής του Αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος)

(379) ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ Η Εποχή του Έζησε και αποτύπωσε την κρίση του ελληνικού κόσμου και την παρακμή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Βίος και γένεση του έργου του Γεννήθηκε περί το 460 στην Αθήνα. Η μητέρα του ανήκε στην οικογένεια του Κίμωνα και ο πατέρας του συγγένευε με τη βασιλική οικογένεια της Θράκης. Κατά τον Πελ. Πόλεμο ήταν στρατηγός, στάλθηκε στη Θράκη και άργησε να φτάσει στην Αμφίπολη, που κυριεύθηκε από το Βρασίδα. Γι’ αυτό εξορίστηκε και επέστρεψε στην Αθήνα μετά το τέλος του πολέμου. Το διάστημα αυτό έμενε στη Θράκη (380) αλλά ταξίδεψε πολύ στην Ελλάδα, διατηρώντας επαφή με Αθηναίους και Σπαρτιάτες. Δεν κατονομάζει τις πηγές του και παραθέτει τη δική του εκδοχή των γεγονότων. Δηλώνει πως άρχισε την καταγραφή από την αρχή του πολέμου. Λόγω θανάτου του, το έργο του παρέμεινε ημιτελές. Οι μελετητές προσπάθησαν να διακρίνουν πρώιμα και όψιμα στάδια στη γραφή του, αλλά η εξέλιξη του έργου δεν τεκμηριώνεται. Δεν αποδεικνύεται πως αναθεώρησε κομμάτια ή ενέταξε σε αυτό παλαιότερα, ούτε πως το έργο είναι αποτέλεσμα του εκδότη και όχι του ιστορικού.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ -Προσήλωση στην πολιτική και στρατιωτική ιστορία -(381) Το έργο έχει ένα μόνο θέμα χωρίς παρεκκλίσεις -Αναζητά απαντήσεις χωρίς να το παίζει περιηγητής -Αυστηρή κριτική επεξεργασία και αξιολόγηση των γεγονότων -Έμμεση αξίωση υπεροχής του θέματος και του έργου του έναντι του Ηρόδοτου Βιβλίο 1ο : Εισαγωγικό. Συνοπτική επισκόπηση της παλαιότερης ιστορίας. Ο Πελ. Πόλεμος φαίνεται ως σημείο κορύφωσης της έως τότε ανθρώπινης ιστορίας. Συγκρίνει τον πελοπ. Πόλεμο με τους περσικούς. Για να δώσει μεγαλύτερη σημασία στον πελοποννησιακό, επικαλείται ακόμα και τις φυσικές καταστροφές που συνέβησαν, χωρίς όμως να τους δίνει θεϊκή ερμηνεία. (382) Είναι γενικά δύσπιστος στις δεισιδαιμονίες. Ορθολογιστής. Τον απασχολεί το φαινόμενο του πολέμου λόγω της δυστυχίας που προκαλεί αλλά και ως οριακή μορφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς (π.χ. Κέρκυρα) (384) Περιγράφει και αλλού τα δεινά του πολέμου (Μυκαλησσός)

(385) Με την παρουσίαση του πολέμου διερευνώνται και οι αιτίες του. Ως άμεσες, αναφέρει τις συγκρούσεις στην Κέρκυρα και την Ποτίδαια, αποσιωπώντας όμως το Μεγαρικό ψήφισμα των Αθηναίων. Ως έμμεση, αναφέρεται η αύξηση της ισχύος της Αθήνας μετά τα περσικά και την ανησυχία της Σπάρτης για τη διατάραξη των δυνάμεων. {Τα παραπάνω τεκμηριώνονται με αναδρομή στην ελληνική ιστορία της Πεντηκονταετηρίδας. Αρχίζει από εκεί που τελειώνει ο Ηρόδοτος (θεωρεί τον εαυτό του συνεχιστή παρά τις διαφορές τους. Μπορεί να τον διορθώνει αλλά χωρίς να τον κατονομάζει και είναι γνώστης του έργου του} 1ο Βιβλίο : διεργασίες σε Αθήνα και Σπάρτη που οδηγούν στον πόλεμο (διενέξεις σχετικά με την ηγεμονική τάση των Αθηναίων) – 5.24 : Αρχιδάμειος Πόλεμος. Επιτάφιος λόγος του Περικλή. Παρά την ιδεατή περιγραφή της Αθήνας, ακολουθεί ο λιμός που επηρεάζει το ηθικό και τη συμπεριφορά των Αθηναίων. (387) Ο θάνατος του Περικλή αποτελεί χτύπημα για την Αθήνα. Ο Θουκυδίδης εκθειάζει τον πολιτικό. 3ο Βιβλίο : Ο εμφύλιος της Κέρκυρας (διεξοδική αναφορά στα δεινά του πολέμου) 4ο Βιβλίο : Αθηναϊκές επιτυχίες στην Πύλο, Σπαρτιατικές στη Βόρειο Ελλάδα. Αρχή του 5ου Βιβλίου : Η μάχη της Αμφίπολης 5ο Βιβλίο : Ειρήνη του Νικία. Η εκεχειρία που δεν τηρήθηκε ποτέ απόλυτα. Ανατέλλει το άστρο του Αλκιβιάδη. Υποταγή των Μηλίων και εξανδραποδισμός τους από τους Αθηναίους που διακηρύττουν το δίκαιο του ισχυρότερου (απηχούνται οι απόψεις των σοφιστών). (390) 6ο και 7ο Βιβλίο : Η Σικελική εκστρατεία που οδήγησε σε καταστροφή. Ιθύνων νους ο Αλκιβιάδης που αποσκοπούσε σε ίδιο όφελος. Λάθος χειρισμοί των Αθηναίων που φτάνουν στην ήττα της ναυμαχίας στο Μεγάλο Λιμένα των Συρακουσών (αντιστοιχία με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, του Ηρόδοτου). (391) 8ο Βιβλίο : Πρώτα γεγονότα του Δεκελεικού πολέμου. Οι Σπαρτιάτες εισβάλλουν στην Αττική. Οχύρωση της Δεκέλειας από τον Αλκιβιάδη, τώρα σύμμαχο των Σπαρτιατών. Προσωρινή αντικατάσταση της δημοκρατίας από τους 400 αρχικά και 5.000 πολιτών κατόπιν. Ο Θουκυδίδης επιδοκιμάζει συγκρατημένα την αλλαγή αυτή.

ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Αφήγηση : -ανά θέρος και χειμώνα, σύμφωνα με τη στρατιωτική διαίρεση του έτους -τα γεγονότα αποσκοπούν στο φωτισμό και την ερμηνεία -ιδανικό της ακρίβειας, χωρίς να αποκλείονται η επιλεκτικότητα ή κάποιες παρεμβάσεις

(392) Στόχος : Η ταυτόχρονη ερμηνεία και ιστορική ανάδειξη των γεγονότων. Γι’ αυτό παρεμβάλλονται οι λόγοι, αντίθετα ζεύγη δημηγοριών που αντιπαραθέτουν εκτιμήσεις και κίνητρα πολιτικών ή στρατιωτικών. {Στο Μεθοδολογικό κεφάλαιο 1.22, ο ιστορικός προτίθεται να αποδώσει πιστά την ξύμπασαν γνώμην. Πρόκειται για το περιεχόμενο των λόγων (αν και δε συμφωνούν όλοι οι ειδικοί). Ο Θουκυδίδης πιθανόν να διατηρούσε στοιχεία από επιμέρους τοποθετήσεις του και δεν περιοριζόταν στη σωστή απόδοση}. Ο ιστορικός αναφέρεται συχνά στις προθέσεις, σκέψεις και συναισθήματα των πρωταγωνιστών του. Θεμελιώνει τις ανθρώπινες αποφάσεις με ψυχολογικές διαδικασίες, που προσδιορίζει και αναλύει ορθολογικά. Αυτό οφείλεται στις ιδέες του για κοινή ανθρώπινη φύση που εκδηλώνεται με παρόμοιο τρόπο σε παρόμοιες

καταστάσεις (επιρροή των ιπποκρατικών γιατρών). Όμως, στην ιστορία δε μπορούν να διατυπωθούν νόμοι. Η τύχη είναι σημαντική στο έργο του Θουκυδίδη. (393) Ο ιστορικός συχνά επιβεβαιώνει ή διαψεύδει αρχικές εκτιμήσεις. Αυτό είναι ασφαλής ένδειξη διάγνωσης της άποψής του, καθώς σπάνια είναι κατηγορηματικός (με εξαίρεση τις αναφορές στον Περικλή και το Θεμιστοκλή που θαυμάζει και του Κλέωνα που μισεί). (394) Ο Κλέων παρουσιάζεται γενικά ως τομάρι κι έτσι τον περιγράφει και ο Θουκυδίδης. Οι αντιδράσεις του πλήθους : η άποψη του Θουκυδίδη δεν είναι καθόλου κολακευτική. Θεωρεί πως οι αποφάσεις του δε δικαιώνονται πάντα (Σικελική εκστρατεία). Καίρια η συμβολή των ατόμων στη διαμόρφωση αποφάσεων και καθοριστική έως επικίνδυνη η εξουσία του πλήθους. Ο Θουκυδίδης δηλώνει πως το έργο του δε γράφτηκε για απαγγελία αλλά για μελέτη από τις μελλοντικές γενιές. (395) Άλλωστε, θέλει να προσφέρει τη γνώση της ιστορίας για να μπορέσουν οι επόμενοι να αντιδράσουν σωστά σε ανάλογες περιπτώσεις. Δίνει την εμπειρία της κλασικής πόλης και τη συμμετοχή των πολιτών στη λειτουργία της. Εκτός αυτού, το σύνθετο ύφος, η περιπλοκότητα και ο τρόπος γραφής, απαιτούν προσοχή στην ανάγνωση. Η γλώσσα του είναι βασική πηγή σχετικά με την αττική διάλεκτο πριν το κλασικό αττικό ύφος (σχέση του με Αντιφώντα). Συνδυάζει την ανάλυση του γεγονότος με τις γενικές αρχές των ιστορικών φαινομένων. (τάση αναγωγής από το ειδικό και επιμέρους, προς το γενικό). Μπορεί να έχει μια φιλοσοφική αντιμετώπιση των πραγμάτων, δεν παραποιεί όμως τα γεγονότα, όπως κατηγορήθηκε. Η επίδρασή του ήταν καταλυτική στη διαμόρφωση της ιστοριογραφίας (το έργο του συνεχίστηκε από άλλους). Οι αρχές και οι μέθοδοί του επηρέασαν την επιστήμη μεταγενέστερα. Πάντως, παρ’ όλους τους μιμητές, παραμένει ιδιαίτερος. (396) Το έργο του αντανακλά τα τέλη του 5ου αι. Η ελληνική πόλη, οι πολίτες που συναποφασίζουν, είναι οι πρωταγωνιστές του και σε αυτούς απευθύνεται. Θέτει την εμπειρία του στη διάθεσή τους για να βελτιώσουν τους χειρισμούς των υποθέσεων της πόλης. Φαίνεται πως προσπάθησε να αντιμετωπίσει την ανωριμότητα των μαζών και την ευκολία με την οποία επηρεάζονται από ρητορείες.

(397) ΞΕΝΟΦΩΝ Βίος και Έργο

Είναι ο πρώτος για τον οποίο έχουμε αρκετές πληροφορίες και ο πρώτος που σώζεται το σύνολο των έργων του. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 430, ήταν ιππής και γι’ αυτό συντηρητικός. Γνωστός του Σωκράτη όχι όμως μαθητής του. Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, συμμετείχε ως μισθοφόρος στην εκστρατεία του Κύρου junior εναντίον του Αρταξέρξη Β’. Ο Κύρος νικήθηκε και σκοτώθηκε. Ο Ξενοφών ανέλαβε μαζί με άλλους, να οδηγήσει τους Έλληνες στρατιώτες στην πατρίδα. Η εξιστόρηση αυτή περιγράφεται στην Κύρου Ανάβαση. Με το τέλος της, παρέμεινε στη Μ. Ασία και τη Θράκη παρακολουθώντας τους Λακεδαιμόνιους. (θαύμαζε τον Αγησίλαο). Για τη σχέση αυτή εξορίστηκε από την Αθήνα, μάλλον μετά τη μάχη της Κορώνειας. Με τη βοήθεια της Σπάρτης, εγκαταστάθηκε στο Σκιλλούντα της Ηλείας, γράφοντας. Επέστρεψε στην Αθήνα μετά τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) Οι Πόροι, το τελευταίο έργο του, δείχνει εξοικίωση με την αθηναϊκή πραγματικότητα και σημαίνει πως πέρασε ένα διάστημα στην Αθήνα.

(398) Ιστορικά και Πολιτικά Έργα

-Κύρου Ανάβασις : πιθανόν το πρώτο του. Αναφέρεται στον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο και αποφεύγει την αυτοπροβολή, αφήνοντας τον αναγνώστη να εκτιμήσει τις πράξεις του. Ο ιστορικός είναι αφοσιωμένος στο σύνολο, την πειθώ και την καλοσύνη προς τους στρατιώτες του. Οι αρχικοί του ενδοιασμοί για ηγετικό ρόλο δείχνουν την έλλειψη φιλοδοξίας του. Η διαφάνεια των προθέσεών του εξασφαλίζει την αποδοχή και γίνεται παράδειγμα για τους στρατιώτες. Γενικά υπάρχει απολογητική διάθεση στο έργο. -Ελληνικά : συνέχεια του έργου του Θουκυ έως τη μάχη της Μαντίνειας. Το έργο κλείνει με προτροπή του Ξενοφώντα να συνεχιστεί και το δικό του από κάποιον άλλον. (η μάχη της Μαντίνειας κλείνει μια μεγάλη περίοδο ταραχών στην Ελλάδα). Στο πρώτο μέρος, ο Ξενοφών κάλυψε το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Στο δεύτερο, επίκεντρο είναι η Σπάρτη και η ιστορία της. (399) Παρά τη σύνδεση με το Θουκυ υπάρχουν διαφορές. Ο Ξενοφών επαινεί όσους δείχνουν αρετή και ψέγει τους αλαζόνες. Είναι ευσεβής και δίνει μεγάλη σημασία σε χρησμούς. -Κύρου παιδεία : ο Ξενοφών θεωρούσε τη δημοκρατία του 5ου αι. αποτυχημένη. Οι απόψεις του είναι εμφανείς, ειδικά στο προοίμιο, όπου εκδηλώνει το θαυμασμό του για τον Κύρο και τη διακυβέρνησή του. Πρόκειται για μυθιστορηματική βιογραφία, με φανταστικά επεισόδια, διαλόγους και περιγραφές. Ο Ξενοφών εκμεταλλεύεται τη διάθεση πως ο πεζός λόγος είναι και αληθινός, και δημιουργεί ένα εποικοδομητικό ανάγνωσμα για το πλατύ κοινό, προκειμένου να δώσει θετικά πρότυπα. Επιμελημένοι είναι και άλλοι χαρακτήρες, όπως η Πάνθεια, γυναίκα του πέρση Αβραδάτα. -Αγησίλαος : εκφράζεται η πίστη του Ξεν. στην αποστολή του ηγέτη, μέσω του εγκωμίου του στον Αγησίλαο. -Λακεδαιμονίων Πολιτεία : απηχούνται τα φανερά συντηρητικά και φιλολακωνικά αισθήματα. (400) προβάλλεται μια πολιτική και κοινωνική ουτοπία μέσα από την ελληνική ιστορία και πραγματικά γεγονότα. Θεωρούσε το σπαρτιατικό πολιτικό σύστημα και την αγωγή του βασικό στοιχείο της επιτυχίας του. Τέλος, αποδοκιμάζει τα σημάδια παρακμής της. Ο ιστορικός ακολουθεί την ιστορική παράδοση παρά τις διαφορές του από προηγούμενους. Η δομή του έργου υπαγορεύεται από τα πράγματα αν και δεν αποφεύγει παραλείψεις (ίδρυση της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας) Στην εποχή του, η πόλη – κράτος βρίσκεται σε κρίση και αλλάζουν οι διακρατικές σχέσεις. Υποχωρεί η αυτονομία των πόλεων και η Περσία ρυθμίζει τα ελληνικά πράγματα σε μεγάλο βαθμό. -Αλκιβιάδης : από τις σημαντικότερες μορφές. Φιλόδοξος, βρέθηκε σύμμαχος με τη Σπάρτη και την Περσία, ενώ επικοινωνούσε με ολιγαρχικούς Αθηναίους, προετοιμάζοντας την επιστροφή του. Στο τέλος, αναλαμβάνει την ηγεσία του Αθηναϊκού στόλου, νικάει στην Κύζικο και επιστρέφει θριαμβευτικά στην Αθήνα. Χαρισματικός ηγέτης, άστατος χαρακτήρας, δολοφονήθηκε από τους Πέρσες.

(402) Ήρωες των ‘Ελληνικών’ : Λύσανδρος, Αγησίλαος, Επαμεινώνδας. Με τα κατορθώματά τους καθορίζουν την ελληνική ιστορία. Αινιγματικός εμφανίζεται ο τύραννος Ιάσονας που ένωσε τη Θεσσαλία και έβαλε πλώρη για την υπόλοιπη Ελλάδα. Δεν πρόλαβε λόγω της δολοφονίας του, που περιγράφει αναλυτικά ο Ξενοφών.

Ο Ξενοφών αναγνώριζε τις ιστορικές δυνάμεις της εποχής του και προβληματιζόταν σχετικά με το ιδανικό πολιτικό σύστημα. Οι λύσεις που προτείνει συνδυάζουν

πρακτικότητα σε συνδυασμό με σταθερές ανθρώπινες αρχές και αξίες. (403) Από εμπειρικές διαπιστώσεις φτάνει στην εικόνα του φωτισμένου ηγέτη.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

-Απομνημονεύματα : αναμνήσεις από το Σωκράτη. Παρατίθεται το κατηγορητήριό του που αναιρείται από τα έργα και τα λόγια του φιλοσόφου. Τονίζεται η ευσέβειά του, τα οφέλη των νέων από αυτόν και η αποχή του από ύποπτες δραστηριότητες. Φιλομαθής, εγκρατής, δίκαιος, φιλάνθρωπος. (Απολογία : υπεράσπιση της μνήμης και της εικόνας του Σωκράτη από τους συκοφάντες του) -Συμπόσιο : Σωκρατικός διάλογος. Εκτυλίσσεται στο σπίτι του Καλλία και είναι ψυχαγωγικό. Ο Σωκράτης ξεχωρίζει με την ακτινοβολία του. -Οικονομικός : Σωκρατικός διάλογος μεταξύ Σωκράτη και Ισχόμαρου. Περιγράφονται οι αρχές διοίκησης του οίκου (απόψεις του Ξενοφώντα) -Ιέρων : φανταστικός διάλογος του ποιητή Σιμωνίδη και του τυράννου των Συρακουσών για τα προβλήματα του τυραννικού πολιτεύματος. -Πόροι : οικονομικό σύγγραμμα με προτάσεις βελτίωσης των οικονομικών της Αθήνας Επίσης : -πραγματείες : πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για συγκεκριμένη δραστηριότητα (Περί Ιππικής, Ιππαρχικός, Κυνηγετικός)

Η γλώσσα και το ύφος του δεν είναι καθαρά κλασικά αττικά, ίσως λόγω της απουσίας του από την Αθήνα. Επιρροές της ρητορικής, αλλά με μέτρο. Ιδιαίτερα επιμελημένο ύφος. Μετά την Αναγέννηση, καταλαμβάνει ιδιαίτερη θέση στην εκπαίδευση (αντιπροσωπευτικό ύφος, ηθικά διδάγματα). Θεωρείται πηγή πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας. Long Live Ξενοφών.

(405) ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Πολιτείες και Τέχνες Ρητορική : χώρος διατύπωσης πολιτικών θέσεων και ανάλυσης. Χωρίζεται σε συμβουλευτική και επιδεικτική. Από τα τέλη του 5ου αι. κυκλοφορεί και γραπτώς, είτε απηχώντας τις απόψεις του συγγραφέα, είτε αποδεικνύοντας τη ρητορική του δεινότητα.

Πραγματείες : Το είδος αυτό αρχίζει με τα συγγράμματα των σοφιστών. -Αρχαιολογικές : πραγματείες ιστορικού ενδιαφέροντος, με περιγραφή του πολιτεύματος μιας πόλης (Κριτίας – Ξενοφών). -Τέχνες : εγχειρίδια παροχής γνώσεων για συγκεκριμένο θέμα (Ξενοφών)

(406) Ιππόδαμος ο Μιλήσιος : ο πρώτος (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) που διατύπωσε απόψεις οργάνωσης της πόλης – κράτους. Φημισμένος πολεοδόμος, εφάρμοσε τις αρχές της στην πολιτική θεωρία. Αθηναίων Πολιτεία :

Έργο ανώνυμου Αθηναίου ολιγαρχικού με κριτική στην πολιτική της Αθήνας, αναγνωρίζοντας τη σκοπιμότητα και τη συνοχή του πολιτεύματός της. Αναλύει : -την εσωτερική δυναμική της δημοκρατίας (1ο βιβλίο) -την αττική θαλασσοκρατία (2ο βιβλίο)

-γιατί η προσπάθεια κατάλυσής της είναι μάταιη (3ο βιβλίο)

Πρόκειται για ανάλυση του πολιτικού συστήματος της Αθήνας από άγνωστο συγγραφέα. Απευθύνεται σε ακροατές εκτός Αθηνών και αποδοκιμάζει τη δημοκρατία του Περικλή. Αναγνωρίζει μεν τα θετικά της πολιτικής αυτής, είναι όμως ιδεολογικά αντίθετος, ως αριστοκράτης.

ΣΥΝΟΨΗ -Πρώτοι ιστοριογράφοι, οι λογογράφοι. Θεματολογία τους η τοπική ιστορία, γεωγραφία και συναφή -Ηρόδοτος, ο πρώτος σημαντικός Έλληνας ιστορικός. Περιγράφει τους Περσικούς πολέμους με λογογραφικές επιδράσεις, εξαίροντας την Αθήνα. Βασικός κορμός του η αντίθεση Ελλήνων – Βαρβάρων και η θεία δίκη στην ιστορία -Θουκυδίδης : ο Πελοποννησιακός πόλεμος ημιτελής. Ενδιαφέρεται μόνο για πολιτικά και στρατιωτικά θέματα. Κέντρο του προβληματισμού του είναι ο άνθρωπος και η δράση του, ενώ προσπαθεί να εισχωρήσει στην ουσία των γεγονότων. -Ξενοφών : Ιστορικά και φιλοσοφικά έργα, καθώς και πραγματείες για διάφορα ζητήματα. Το ιστορικό του έργο συνεχίζει αυτό του Θουκυδίδη έως τη μάχη της Μαντίνειας και την επιστροφή των Ελλήνων στρατιωτών από την Περσία. Είναι έντονα πρακτικός. -Η ιστοριογραφία του 5ου και 4ου αι. αντικατοπτρίζει τις πολιτικές εξελίξεις και την επίδραση αυτών, στους ανθρώπους. Συνέγραψε σειρά έργων πολιτικού προβληματισμού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 – ΡΗΤΟΡΙΚΗ

(413) Εισαγωγικά Η ρητορική ακμάζει στην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου και 4ου αι. Ιδιαίτερα δημοφιλής στους σοφιστές. Με την αμφισβήτηση των αριστοκρατικών αξιών αναδεικνύονται νέες κοινωνικές δυνάμεις και ανάγκες. Η χρήση του λόγου μπροστά σε ακροατήριο αυξάνεται. Είδη ρητορικού λόγου : -Δικανικός / Συμβουλευτικός (πολιτικός λόγος) -Επιδεικτικός (πανηγυρικός λόγος) Όλα τα είδη συνδέονται με τη δημοκρατία. Τα αστικά λαϊκά δικαστήρια και η Εκκλησία του Δήμου είναι τα ακροατήρια. Οι επιδεικτικοί λόγοι, εκφωνούνται σε ποικίλες εορταστικές εκδηλώσεις, ή στη δημόσια ταφή των πεσόντων. Ανάπτυξη γνωρίζει και η διδασκαλία της ρητορικής, που γίνεται από τους σοφιστές οι οποίοι αμείβονται για αυτό. Εκτός από τις τεχνικές, βασικό στοιχείο διδασκαλίας είναι η προετοιμασία του ρήτορα για την ενεργό συμμετοχή στα κοινά.

(414) Οι Απαρχές της Έντεχνης Ρητορικής Ο θαυμασμός για τη φυσική ευγλωττία, η εντύπωση στο ακροατήριο και η κοινωνική αναγνώριση εκείνου που χειριζόταν καλά το λόγο, υπήρχε από την εποχή του Ομήρου. Με τον όρο «έντεχνη ρητορική» δηλώνεται η τέχνη (θεωρία και άσκηση). Δεν έχουμε επαρκείς γνώσεις για την εξέλιξη αυτήν. Οι Σικελοί Κόρακας και Τεισίας είναι οι πρώτοι που συνέταξαν εγχειρίδιο, αν και δε γνωρίζουμε το περιεχόμενό του. Πάντως, ασχολείτο με το δικανικό λόγο. Το εγχειρίδιο αναφέρει τη σημασία του «εικότος» (εύλογο, πιθανό) και όχι απαραίτητα του πραγματικού. Οι διάδικοι

επιχειρηματολογούν με βάση τις πιθανές περιπτώσεις (415) και όχι τις πραγματικές, κάτι που έδινε την εντύπωση πως οι ρήτορες δεν ήταν και τόσο ηθικοί. Έντονη κριτική σε αυτό, ασκήθηκε από τον Πλάτωνα.

ΓΟΡΓΙΑΣ Καθοριστικό ρόλο στη διάδοση της ρητορικής έπαιξαν οι σοφιστές. Κοινό σημείο της διδασκαλίας τους, ήταν τα θέματα γλώσσας. Πρωταγόρας : έκανε το ασθενέστερο επιχείρημα δυνατότερο Καθιέρωσε τη διαλεκτική μέθοδο Πρόδικος : έδινε σημασία στα συνώνυμα και τη διαφοροποίηση των εννοιών Ιππίας : έδινε σημασία στην τεχνική της απομνημόνευσης

Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην ορθή χρησιμοποίηση της γλώσσας και τον αυτοσχεδιασμό.

Γοργίας : ο κατ’ εξοχήν ρήτορας, στράφηκε πρώτος στον επιδεικτικό λόγο. Καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας και ήρθε ως πρεσβευτής να ζητήσει βοήθεια από την Αθήνα. Έδωσε προσοχή : Α) Στον καιρό – την κατάλληλη χρονική στιγμή Β) στο πρέπον – την προσαρμογή του λόγου στο χαρακτήρα του ομιλητή Επίσης : -φρόντιζε την αισθητική του λόγου -προκαλούσε πάθη στους ακροατές -υποβλητικό ύφος – υπερβολική χρήση εικόνων και ήχων -αποσκοπούσε στον εντυπωσιασμό (416) Έχουν σωθεί τα Η Υπέρ Παλαμήδους Απολογία και το Ελένης Εγκώμιον. Πρόκειται για ρητορικά γυμνάσματα με μυθολογικά θέματα και δείχνουν την προσπάθεια του ρήτορα να εξαντλήσει τις δυνατότητες υποστήριξης του θέματός του.

Αντιφών : Από το Ραμνούντα, κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου. Συνέτασσε λόγους για άλλους (λογογράφος) και δίδασκε ρητορική. Έλαβε μέρος στο πραξικόπημα των 400, κάτι που του κόστισε τη ζωή, όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως ήταν ικανότατος στην επινόηση και τη διατύπωση σκέψεων. Ιδιαίτερα καλός συνήγορος, αν και το πλήθος ήταν επιφυλακτικό απέναντί του, λόγω των ικανοτήτων του. (417) Σώζονται 15 δικανικοί λόγοι του, που δίνουν πληροφορίες για το δίκαιο της εποχής και δείχνουν βαθμιαία ενδυνάμωση του ρόλου των αποδεικτικών επιχειρημάτων.

Ανδοκίδης : Μισό ερασιτέχνης, μισό επαγγελματίας. Ήταν από πλούσια οικογένεια, ολιγαρχικός, εμπλέχθηκε στον ακρωτηριασμό των Ερμών, συνελήφθη και (418) κατέδωσε τους συνενόχους του. Στο τέλος εξορίστηκε. Έκανε αρκετές προσπάθειες να επιστρέψει και το κατάφερε με το λόγο του, Περί Μυστηρίων. Λίγο αργότερα επανεξορίστηκε, καθώς κανείς δεν τον εκτιμούσε. Οι λόγοι του έχουν περιορισμένη λογοτεχνική αξία και είναι δείγματα πρώιμης ρητορικής.

(420) Η Ακμή της Ρητορικής Η Στάση των Φιλοσόφων και η Θεωρητική Θεμελίωσή της

Η έντεχνη ρητορεία αναπτύσσεται συνεχώς και καθιερώνεται ως βασικό λογοτεχνικό

είδος τον 4ο αι. επίσης, βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία, σχετικά με την αγωγή των νέων, με κύριους εκπρόσωπους τον Ισοκράτη (μαθητή του Γοργία που θέτει τη ρητορική στο κέντρο της εκπαίδευσης ) και τον Πλάτωνα (μαθητή του Σωκράτη, που υποστηρίζει τη γνώση μέσω της διαλεκτικής αναζήτησης της αλήθειας).

Πλάτων : αντιτίθεται συνεχώς στη ρητορική. Είναι κεντρικό θέμα του «Γοργία». Θεωρεί πως η ρητορική επιδιώκει την ευχαρίστηση των ακροατών και όχι την αλήθεια. Την αποκαλεί «κολακεία» και πιστεύει πως δε στηρίζεται σε αληθινές βάσεις, όπως δε λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο. Το ίδιο περίπου κάνει και στο «Φαίδρο», όπου όμως ασκεί εποικοδομητική κριτική, ενώ στρέφεται ενάντια στη σοφιστική ρητορική. Θεωρεί πως η τέχνη αυτή πρέπει να είναι ενιαία, αρμονική, με αρχή, μέση και τέλος. Η τέχνη που δε στηρίζεται στην αλήθεια, είναι γελοία και άτεχνη. Ο ρήτορας πρέπει να γνωρίζει την ψυχολογία του ακροατηρίου του και εκεί προσανατολίζεται ο Πλάτωνας (421).

Αριστοτέλης : Μαθητής του Πλάτωνα, υιοθέτησε εν μέρει τις απόψεις του. Υπέβαλε τη ρητορική σε επιστημονική ανάλυση, αλλά δε θεωρούσε πως ο ρήτορας έπρεπε να είναι και φιλόσοφος. Στη «Ρητορική» του, ασχολείται με τα είδη της, τα αποδεικτικά μέσα, τα είδη του συλλογισμού καθώς και με ζητήματα διατύπωσης και διάρθρωσης. Για τη δημιουργία αυτού του έργου – που επέδρασε σημαντικά στη θεωρία της ρητορικής – συμβουλεύτηκε και παλαιότερα εγχειρίδια. Η «Ρητορική» προοριζόταν για σχολικές παραδόσεις και όχι για πρακτικό εργαλείο. Ρητορική προς Αλέξανδρον : νόθο έργο, μάλλον του Αναξιμένη από τη Λάμψακο. Πρόκειται για πρακτικό εγχειρίδιο, που δίνει πληροφορίες για τη ρητορική της εποχής.

Ισοκράτης : Από πλούσια οικογένεια, με αξιόλογη μόρφωση και μαθητής του Γοργία. Είχε πιθανόν σχέσεις με το σωκρατικό κύκλο. Μετά την απώλεια της περιουσίας του λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου, άσκησε για λίγο το επάγγελμα του λογογράφου κάτι που αποσιωπούσε, θεωρώντας το μειονεκτικό για τον ίδιο. Μετά το 390 ιδρύει σχολή και χαρακτηρίζεται ως κορυφή σε θέματα παιδείας και πολιτικής δημοσιογραφίας. Λόγω φυσικής αδυναμίας, δεν εκφώνησε ποτέ λόγο, απευθυνόταν στο κοινό γραπτά και δίδαξε ολοκληρωμένο πρόγραμμα ρητορικής παιδείας. Η ρητορική του είναι ενταγμένη στην κοινωνική και πολιτική παρουσία του πολίτη, έχοντας ως γενικό στόχο την καλοκαγαθία (λόγος = είδωλο ψυχής). Δίδασκε επίσης ανθρωπιστική παιδεία και θεωρούσε τη διδασκαλία του φιλοσοφία. Γι’ αυτό και τον επαινεί ο Πλάτωνας. Βέβαια, οι θέσεις του Ισοκράτη και των συγχρόνων του φιλοσόφων δεν ήταν όμοιες. Ο Ισοκράτης στηρίζεται στις επικρατούσες αξίες και τη λαϊκή πρακτική ηθική. Θεωρείται λανθασμένα πως η χρήση που κάνει στις ηθικές έννοιες είναι επιφανειακή, όμως πρόκειται για αξίες παραδοσιακής πρακτικής ηθικής, τις οποίες προσαρμόζει στις ιδέες της εποχής του, σχετικά με τον άνθρωπο ως ατομική και πολιτική οντότητα. (423) Ο Ισοκράτης αναγνωρίζει μόνο προπαιδευτική αξία στην επιδίωξη της αληθινής γνώσης του Σωκράτη. Θεωρεί πως η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώση (δόξα) και είναι αντίθετη με την ανθρώπινη φύση η επιδίωξη της επιστήμης. -Πανηγυρικός : ο τελειότερος λόγος του. Χωρίζεται σε επιδεικτικό τμήμα όπου εξυμνεί την Αθήνα και σε συμβουλευτικό, όπου εκθέτει το πολιτικό του πρόγραμμα. -Αρεοπαγιτικός : θίγει εσωτερικά πολιτικά ζητήματα, ζητώντας να δοθούν περισσότερες αρμοδιότητες στον Άρειο Πάγο.

-Περί Ειρήνης : προτρέπει τους πολίτες να αφήσουν τα ηγεμονικά όνειρα και να επιδιώξουν την εύνοια των Ελλήνων -Φίλιππος : ο Μακεδόνας βασιλιάς ενσαρκώνει τις ελπίδες του Ισοκράτη για το πανελλήνιο -Περί Αντιδόσεως : ο ρήτορας ζητά δικαίωση του έργου του, με παραδείγματα και παραθέματα λόγων του -Παναθηναϊκός : (424) Επανάληψη και ανακεφαλαίωση των ιδεών του με χαλαρή σύνθεση Άλλοι Λόγοι : Προς Νικοκλέα, Νικοκλής, Ευαγόρας, Ελένης Εγκώμιο, Βούρσις και Κατά Σοφιστών Ο Ισοκράτης ήταν σημαντική πνευματική μορφή του 4ου αι. Το ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό του πρόγραμμα, επηρέασε ιδιαίτερα τους μεταγενέστερους. Έδωσε βάρος στη γλώσσα, το στρωτό λόγο και τα σαφή νοήματα. Συνδύασε τη μορφή με το περιεχόμενο, τον ωραίο με τον ωφέλιμο λόγο.

ΛΥΣΙΑΣ 445 – 380 Κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου. Έγραψε 425 λόγους, αλλά επειδή πολλοί βρισκόντουσαν στα χέρια πελατών του, νοθεύτηκαν αρκετά. Ήταν μέτοικος στην Αθήνα, από πλούσια οικογένεια. Έζησε στους Θούριους της Κάτω Ιταλίας και μαθήτευσε (425) στον Τεισία. Επέστρεψε στην Αθήνα όπου οι Τριάκοντα δήμευσαν την περιουσία του και σκότωσαν τον αδερφό του, ενώ ο ίδιος δραπέτευσε. Με την παλινόρθωση της δημοκρατίας επέστρεψε, ενώ ο Θρασύβουλος εισηγήθηκε να του δοθεί το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη – κάτι που για τεχνικούς λόγους δε συνέβη. Εργάστηκε ως λογογράφος. Ο Λυσίας ανήκε στις επιφανείς οικογένειες της Αθήνας και είχε πιθανόν σχέσεις με το Σωκρατικό κύκλο. Στον Κατά Ερατοσθένους, κατηγορεί τον Ερατοσθένη για το θάνατο του αδερφού του και δίνει πληροφορίες για την κατάσταση την περίοδο των Τριάκοντα. Αρετές του Λυσία : Α) Λιτό, γεμάτο χάρη ύφος, που επιδιώκει τη συμπάθεια των δικαστών (σε αντίθεση με τον πομπώδη, μεγαλόπρεπο Ισοκράτη). Είναι ακριβολόγος, αποφεύγει τα λογοτεχνικά σχήματα και το ρητορικό πάθος. Β) Ηθοποιία : Ο λόγος προσαρμόζεται στον ομιλητή, έτσι ώστε να κερδίζει την εύνοια του ακροατηρίου. (Υπέρ του Ερατοσθένους φόνου, Υπέρ Αδυνάτου, Υπέρ Μαντιθέου).

(426) Δομή : Α) προοίμιο : ενημέρωση για την υπόθεση – εξασφάλιση της εύνοιας των ακροατών Β) διήγηση : ακριβής έκθεση των περιστατικών Γ) πίστη ή απόδειξη : στοιχεία που τεκμηριώνουν τη θέση του ομιλητή Δ) επίλογος : ανακεφαλαίωση και τελική προσπάθεια ευνοϊκής επίδρασης στους ακροατές

Ισαίος 420 – 350 (427) Μέτριος προς τη συμβολή του. Είναι η σχέση του με τους άλλους ρήτορες που τον κάνει σημαντικό. Υπήρξε δάσκαλος του Δημοσθένη και τον επηρέασε ως προς το ύφος. Ήταν μέτοικος στην Αθήνα, ασχολήθηκε με τη διδασκαλία, κυρίως όμως ήταν λογογράφος. Έγραφε μόνο δικανικούς λόγους, σχετικούς με το κληρονομικό δίκαιο, δίνοντάς μας αρκετές σχετικές πληροφορίες. Το ύφος του προσεγγίζει αυτό του Λυσία, με σαφήνεια και καθαρότητα λόγου, χωρίς

όμως τη χάρη του, ή την ικανότητα να κάνει συμπαθείς τους ομιλητές, κάτι που οδηγεί σε αμφισβήτηση των ειλικρινών προθέσεων των διαδίκων. Δημοσθένης 384 – 322 Θεωρείται ο κορυφαίος ρήτορας. Έχασε τον πατέρα του σε ηλικία 7 ετών και οι διορισμένοι επίτροποι σπατάλησαν την περιουσία του και αμέλησαν τη μόρφωσή του. Αργότερα εκφώνησε ο ίδιος τους λόγους εναντίον τους, ανέκτησε μέρος της περιουσίας του και απέκτησε εμπειρία. Καλύπτει με ιδιαίτερη επιμονή τις φυσικές του αδυναμίες. (428) Μαθήτευσε κοντά στον Ισαίο. Μετά τη νίκη του εναντίον των επιτρόπων, εργάστηκε ως λογογράφος και δάσκαλος ρητορικής, ενώ αργότερα αναμείχθηκε με την πολιτική. Οι περισσότεροι των δικανικών του, αφορούν ιδιωτικές υποθέσεις και δίνουν στοιχεία της καθημερινής ζωής. Υποστήριξε τον Εύβουλο που επεδίωκε οικονομική ανασυγκρότηση της Αττικής. Με το λόγο Περί Συμμοριών, προτείνει να αυξηθούν οι πολίτες που συνεισφέρουν στην τριηραρχία. (429) Από κει και πέρα, ακολουθεί ο αγώνας του εναντίον του Φιλίππου Β. Καταφέρνει τελικά να δημιουργήσει αντιμακεδονικό μέτωπο που οδηγεί την Αθήνα στην ήττα της Χαιρώνειας. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Επιτάφιο. Μνημειώδης λόγος θεωρείται ο Περί Στεφάνου. Ο ρήτορας κάνει ανασκόπηση του έργου του και εκφράζει τα ιδεώδη και το πατριωτικό του πάθος. (430) Ο Δημοσθένης θαυμάστηκε ιδιαίτερα, κυρίως για τη δεινότητα των λόγων του (σαν κεραυνός). Επηρέαζε τους ακροατές έτσι ώστε να τους οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Κατά το Διονύσιο τον Αλικαρνασσεύ, ο Ισοκράτης οδηγεί σε ηρεμία ψυχής, ενώ ο Δημοσθένης σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό και πάθη. Ως πολιτικός, υπήρξε υπέρμαχος της Αθηναϊκής τιμής και δόξας. Ο αγώνας του διακρίνεται από συγκινητικό ρομαντισμό, κυρίως λόγω της ματαιότητάς του.

Αισχύνης 389 – 314 Μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη. Δεινός ρήτορας. Καταγόταν από φτωχή οικογένεια κι έκανε διάφορες δουλειές. Το ωραίο του παράστημα και η εξαιρετική φωνή του, τον βοηθούσαν ιδιαίτερα. Τον επέλεγαν συχνά ως μέλος πρεσβειών. Ήταν φιλομακεδόνας και κατηγορήθηκε για παραπρεσβεία από το Δημοσθένη. Ο Αισχίνης αντέδρασε και ο Κατά Τιμάρχου Λόγος δίνει πληροφορίες για κοινωνικά θέματα και αντιλήψεις περί ανδρικής πορνείας όπως και για πρακτικές της Εκκλησίας του Δήμου. Ο Τίμαρχος καταδικάστηκε. Επανασυγκρούσθηκε με το Δημοσθένη για το ίδιο θέμα (Περί της παραπρεσβείας) και αθωώθηκε με μικρή πλειοψηφία. Η τελική σύγκρουση ήρθε με το λόγο του Κατά Κτησιφώντος. Ο Δημοσθένης απάντησε με τον Περί Στεφάνου και κέρδισε (ήταν η αντιμακεδονική πολιτική που κέρδισε στην ουσία). Ο Αισχίνης εγκατέλειψε την Αθήνα και κατέφυγε στη Ρόδο ως δάσκαλος ρητορικής. Ακόμη κι ο Δημοσθένης αναγνωρίζει τις ρητορικές του ικανότητες. Οι λόγοι του Αισχίνη είναι ιδιαίτερα φροντισμένοι στη διάρθρωση του νοήματος. Δεν εντυπωσιάζει όσο ο Δημοσθένης, γιατί διαθέτει ψυχρή λογική απέναντι στο πάθος εκείνου.

(431) Υπερείδης 390 – 322 Μαθητής του Ισοκράτη και του Πλάτωνα με αξιόλογη περιουσία. Η επίδραση του Ισοκράτη είναι εμφανείς στον Επιτάφιό του. (432) Αρχικά ασχολήθηκε με τους δικανικούς και κατόπιν έλαβε ενεργό μέρος στην πολιτική. Αντιμακεδόνας, αρχικά συμπορευόταν με το Δημοσθένη. Μετά τις κατηγορίες προς τον τελευταίο για δωροδοκία, οι δρόμοι τους χωρίζουν για να συμφιλιωθούν αργότερα. Ο Υπερείδης εκτελείται από το μακεδόνα Αντίπατρο. Σώζονται 6 αποσπασματικά έργα του με

πληρότητα λόγου.

Λυκούργος 390 – 324 Αριστοκράτης, μαθητής του Ισοκράτη και του Πλάτωνα. Επιτυχημένος οικονομικός διαχειριστής της Αθήνας, επεδίωξε τη στρατιωτική ανασυγκρότηση και τον εξωραϊσμό της. Αντιμακεδόνας, οπαδός του Δημοσθένη. Έγραψε 15 δικανικούς, ενώ σώζεται μόνον ο Κατά Λεωκράτους. Είχε επιμελημένο λεξιλόγιο, (435) χωρίς ιδιαίτερα συμμετρικό λόγο. Σημαντικό θεωρήθηκε το ευγενές ύφος του και οι μεγαλόφρονες ιδέες του.

Δείναρχος 360 – 290 Κορίνθιος, έζησε ως μέτοικος στην Αθήνα και εργάστηκε ως λογογράφος. Συνδέθηκε με τους Περιπατητικούς και το Δημήτριο Φαληρέα, υπό τον οποίον αναμίχθηκε στην πολιτική. Εξορίστηκε στη Χαλκίδα μετά την πτώση του Δημήτριου κι επέστρεψε 15 χρόνια αργότερα. Σώζονται τρεις λόγοι του. Ως ρήτορας δεν ήταν κάτι ιδιαίτερο, υπήρξε μιμητής άλλων, κυρίως του Δημοσθένη, χωρίς όμως τη δεινότητα, τη συμμετρία ή την πρωτοτυπία του (άγροικος ή κρίθινος Δημοσθένης).

(436) Σύνοψη κεφαλαίου Ίχνη ρητορικής εντοπίζονται στους ομηρικούς και προκλασσικούς χρόνους. Αναπτύχθηκε στη δημοκρατία και την παρουσία του πολίτη στην Εκκλησία του Δήμου. Ευρετές της θεωρούνται ο Κόραξ και ο Τεισίας , οι σοφιστές όμως είναι αυτοί που την ανέπτυξαν. Ο Γοργίας έδινε σημασία στον ωραίο και περίτεχνο λόγο, ενώ ο Ισοκράτης την έθεσε στο κέντρο της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Ο Πλάτωνας απέρριπτε τη ρητορική ως τέχνη και την ανταγωνίζεται με τη φιλοσοφία ως προς την αγωγή των νέων. Ο Πλάτων καθιερώνεται ως εκπρόσωπος της διαλεκτικής και ο Ισοκράτης της ρητορικής. Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, τη θεμελιώνει επιστημονικά, και προσδιορίζει βασικούς όρους και είδη. Την αλεξανδρινή εποχή καταρτίζεται ο Κανόνας των Δέκα Αττικών Ρητόρων.

ΤΟΜΟΣ Β’ Κεφάλαιο 1

(23) Γενικός Προσδιορισμός της Ελληνιστικής Εποχής

Ο όρος ‘ελληνιστικός’ προήλθε από τον J.G. Droysen το 1863, κατ’ αναλογία με το ‘ρομαντικός’, για να τονίσει τις ομοιότητές τους. Η ελληνιστική γλώσσα διαμορφώθηκε από την επαφή της ελληνικής με τις ανατολικές. Το επίθετο προσδιορίζει την ιστορική περίοδο εξάπλωσης αυτής της γλώσσας, μέσα από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου.

Ο όρος : αρχικά έχει γλωσσική διάσταση, αλλά η χρήση του επεκτάθηκε σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού. Η χρονική αυτή περίοδος, ορίζεται συμβατικά από την επιβολή των Μακεδόνων (4ος αι.) έως την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τον Αύγουστο (30 π.Χ.), όταν ο ελληνικός κόσμος έγινε ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Ως εποχή, είναι η συνέχεια των κλασικών χρόνων, χαρακτηρίζεται όμως από νέα στοιχεία, διαθέτει δική της ταυτότητα και αποτελεί διακριτή ιστορική ενότητα.

(24) Κοινωνικοπολιτικές Συνθήκες

Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, η αυτοκρατορία του διαμελίστηκε. Στην Ελλάδα μπορεί να δεσπόζει το βασίλειο της Μακεδονίας, όμως ο ελλαδικός χώρος παρήκμασε λόγω πολλών ταραχών και συγκρούσεων. Αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτυχθούν νέα κέντρα εξουσίας. Ο ελληνιστικός κόσμος ήταν αχανής, με πλήθος λαών, γλωσσών και θρησκειών, που οδήγησαν σε πολυμορφία και πολιτισμικές επιμειξίες. Το κοινό στοιχείο ήταν η παρουσία των Ελλήνων, που είχε δύο γερά θεμέλια, την εξουσία και την παιδεία. Όλοι οι ηγεμόνες εκμεταλλεύτηκαν την Ανατολίτικη αντίληψη πως ο ηγεμόνας είναι ο επί γης θεός και οι ίδιοι, υποχείριά του. Παρά την υιοθέτηση ξένων συνηθειών (προσκύνημα, θεοποίηση) οι ηγεμόνες αυτοί επέβαλλαν την ελληνική κουλτούρα για να ‘ασφαλίσουν’ την κυριαρχία τους. Έλληνες μετανάστευσαν σε όλη την επικράτεια και τους προσφέρθηκαν σημαντικά αξιώματα. Όλοι αυτοί ενίσχυσαν τα συνδετικά μεταξύ τους στοιχεία, τονώθηκε η ελληνικότητα ενώ ο ελληνικός τρόπος έγινε status. (25) Οι βάρβαροι ευγενείς άρχισαν να μιμούνται τους Έλληνες με αποτέλεσμα να επικρατήσει ο ελληνικός πολιτισμός, ενισχυμένος με ντόπια στοιχεία. Το κυρίαρχο στοιχείο ήταν η γλώσσα που καθιερώθηκε επίσημα και ανεπίσημα. Η βάση της ήταν η αττική διάλεκτος που ήταν εύκολη στην εκμάθηση. Από αυτήν δημιουργήθηκε η ελληνιστική κοινή. Φυσικά υπήρξε αλλοίωση, λόγω μείξεων.

Κοινωνικά, ο ελληνιστικός κόσμος έχει ποικίλη σύνθεση πληθυσμού, με ευδιάκριτη διάρθρωση : -Ηγεμόνας και αξιωματούχοι, ελληνικής καταγωγής που μονοπωλούν την εξουσία -Αυτόχθονες κάτοικοι που ζουν χωρίς να επηρεάζουν τις εξελίξεις, δείχνοντας τυφλή υπακοή στην εξουσία -Ευέλικτη και δεκτική ‘τάξη’, ανθρώπων που αναζητούν την άνετη ζωή στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις.

Παράγοντες που διαφοροποίησαν τις κοινωνικές εξελίξεις : -το άτομο δε ζει σε μια περιορισμένη πόλη – κράτος -δεν απολαμβάνει σταθερότητα, αλλά βιώνει μοναξιά και μοναδικότητα -υπάρχουν τα Σχολεία, τα Γυμναστήρια και το Θέατρο, αλλά η επαφή είναι χαλαρή -δεν έχει λόγο στις αποφάσεις των ηγεμόνων

(26) Όλα αυτά επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση του ατόμου και : -ιδρύονται όμιλοι και λέσχες που δίνουν την ψευδαίσθηση συνοχής -ο κόσμος στρέφεται στο μυστικισμό και τη μαγεία -οι νέες φιλοσοφίες έχουν βιοτικό προσανατολισμό και αναζητούν απλές πρακτικές ευτυχίας -αναπτύσσεται η ιδιωτική πρωτοβουλία

Το κατεστημένο διαφημίζει τη δύναμη και την ανωτερότητά του με υπερπολυτελείς τελετές. Οι νεόπλουτοι προσπαθούν να προβληθούν κάνοντας επίδειξη πλούτου. Ευνοείται η αισθητική του όγκου, η υπερβολή (τύπος μπαρόκ). Μαζί όμως με το ογκώδες υπάρχει και η αγάπη για τη λεπτομέρεια, ενώ το άτομο αποκτά βαρύτητα ως μονάδα. Αναπαρίσταται η καθημερινότητα . Ετερόκλητα στοιχεία και αντανάκλαση της ποικιλίας είναι τα στοιχεία που συγκροτούν την ελληνιστική τέχνη.

(27) ΓΡΑΜΜΑΤΑ – ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Αν και η Αθήνα διατήρησε την αίγλη της για λίγο, η νέα γραμματεία αναπτύσσεται αλλού. Το σπουδαιότερο κέντρο είναι – φυσικά – η Αλεξάνδρεια, κατόπιν η Αντιόχεια και η Πέργαμος. Κέντρο, οι βασιλικές αυλές που με τις χορηγίες στηρίζουν τα πνευματικά πράγματα. Οι ηγεμόνες δημιουργούν γύρω τους κύκλο λογίων, μορφωμένους γόνους αξιωματούχων, προσδοκώντας ίδιες τιμές. Γι’ αυτό, μεγάλο μέρος της ποίησης έχει αυλικό περιεχόμενο ενώ και επιστημονικές ανακαλύψεις συνδέονται με βασιλικούς οίκους. Οι ηγεμόνες χρηματοδοτούν βιβλιοθήκες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, με πρώτη την Αλεξάνδρεια. Μέσα στο Μουσείο (ιερό των Μουσών), που ίδρυσαν οι Πτολεμαίοι, δημιουργήθηκε η περίφημη Βιβλιοθήκη. (2 Οι ανάγκες της δημιουργούν για πρώτη φορά τη συστηματική ανάπτυξη της Φιλολογίας. Εκδίδονται αρχαιότερα κείμενα και οι λόγιοι σκοτώνονται για την ερμηνεία τους. Ηγετική θέση μεταξύ των λογίων κατέχουν οι βιβλιοθηκάριοί της. Ανάπτυξη γνωρίζουν επίσης τα Μαθηματικά, η Αστρονομία και η Γεωγραφία.

Λογοτεχνία : -σημαδεύεται από φιλολογικές σπουδές. Η ποιητική παραγωγή αποκτά λόγιο χαρακτήρα -μεγάλοι ποιητές δούλεψαν στη Βιβλιοθήκη, έτσι έχουμε θέματα πολλές φορές κοινά, αλλά με τελείως διαφορετικό τρόπο πραγμάτευσης -(29) Ειδολογική ποικιλία : αντί για ένα είδος που δέσποζε με διαδοχική σειρά, η ελληνιστική λογοτεχνία είναι ποικίλη. Δεν απηχεί κοινωνικούς προβληματισμούς, καθώς δεν απευθύνεται σε ενιαίο κοινό. Καλλιεργούνται όλα τα είδη, από τους ίδιους πολλές φορές, δημιουργούς. Οι νέοι ποιητές επιδίδονται σε ανάμειξη των ειδών, κάτι που δημιουργεί το χαμό με τους υποστηρικτές της παράδοσης.

Η νέα ποίηση : - εμπνέεται από τις βασιλικές αυλές - αγαπά τα καθημερινά και οικεία θέματα - εμμένει στη λεπτομέρεια - Αποκαθηλώνει θεούς και ήρωες και τους τοποθετεί σε καθημερινό πλαίσιο - αναδεικνύει απλούς ανθρώπους σε πρωταγωνιστές

Τα παραπάνω στοιχεία προϋπήρχαν αλλά σε αυτήν την περίοδο συσσωρεύονται και αποκτούν έμφαση. Άλλωστε, πρώτιστο μέλημα είναι η ανανέωση του ποιητικού λόγου. Η ελληνιστική αισθητική έχει πολλές όψεις και χαρακτηρίζεται από ποικίλους όρους. Η θεματική της αντλείται από την καθημερινότητα και οι περιγραφές είναι λεπτομερείς. Ο ρεαλισμός όμως, είναι λογοτεχνικό πρόσχημα για την ανανέωση. (30) Η λέξη υπάρχει για να δημιουργήσει αισθητικό αποτέλεσμα με τον ήχο και τη λάμψη της. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ακαδημαϊκή διαστροφή, καθώς η θήρευση σπάνιων λέξεων γίνεται αυτοσκοπός. Η ερωτική θεματολογία που επίσης αναπτύσσεται, καταλήγει νοσηρή. Γενικά η ελληνιστική λογοτεχνία δεν κατηγοριοποιείται εύκολα.

(31) ΣΥΝΟΨΗ Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου δημιούργησαν ένα νέο ελληνικό κόσμο. Η πόλη-κράτος γίνεται μεγάλο βασίλειο, με κύριο στοιχείο την πολυπολιτισμικότητα. Σύνδεση όλων, αποτελεί η απανταχού ελληνική παρουσία και εξουσία. Επιβάλλεται η ελληνιστική κοινή, αναπτύσσονται οι επιστήμες και οι τέχνες. Οι ηγεμόνες

χρηματοδοτούν ιδρύματα και συγκεντρώνουν λόγιους. Η νέα ποίηση έχει αυλικό χαρακτήρα και ακαδημαϊκό ύφος. Συγχρόνως, διακρίνουμε μια αισθητική ποικιλία, αντανάκλαση της πολυπολιτισμικότητας.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

(35) ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΕΠΟΣ Ιστορικό – Κτίσεις πόλεων – Μυθολογικό

Το έπος υμνεί «κλέα» (ένδοξες πράξεις) ανδρών και θεών, που είναι «αοίδημα» (άξια να τραγουδηθούν), τα οποία περνάει στις επόμενες γενιές. Οι στίχοι του είναι εξάμετροι με υψηλής ποιότητας ύφος. Στην ελληνιστική εποχή, η δόξα και η τιμή δίνουν τη θέση τους σε ιδανικά ατομικιστικού χαρακτήρα. Η επική παραγωγή εξυμνεί τους σύγχρονους ηγεμόνες, γίνεται είδος αυλικής ποίησης, είναι μεγάλη, με επικαιρικό χαρακτήρα. Με αυτό το είδος, πιθανά συνδέονταν αφηγήσεις για την ιστορία πόλεων καθώς και εθνολογικά στοιχεία. Λέγονται «κτίσεις πόλεων» και αναφέρονται με μυθικές αρχές των πόλεων αυτών. Παράλληλα, γράφονται και μυθολογικά έπη, κυρίως για τον Ηρακλή και το Θησέα. Δε σώζονται, μάλλον λόγω χαμηλής ποιότητας. Φαίνεται να ήταν μιμήσεις των ομηρικών με εκφραστικές κοινοτοπίες. Σύμφωνα με τον K. Ziegler, τα έπη αυτά ήταν η κυρίαρχη τάση της εποχής, ενώ ο σύντομος καλλιμαχισμός συναντάται ξανά στη Ρώμη του 1ου αι. Ο λόγος που χάθηκαν – Ziegler says – ήταν ακριβώς ο επικαιρικός τους χαρακτήρας. Το υποστηρίζει συνδυάζοντας και την τότε βαρυφορτωμένη αισθητική.

(36) Διδακτικό Έπος Βασικοί Εκπρόσωποι : -Άρατος : συνέγραψε τα «Φαινόμενα», περιγράφοντας λεπτομερώς το αστρονομικό σύστημα του Εύδοξου. Το 2ο μέρος του, αναφέρεται σε καιρικά φαινόμενα. Δεν έχει επιστημονική αξία, αλλά είναι ενδιαφέρον γιατί προσπαθεί να μεταφέρει μια επιστημονική θεωρία σε απλό στίχο. -Νίκανδρος : συνέγραψε τα «Θηριακά», με τρόπους θεραπείας από δηλητηριώδη δαγκώματα και τα Αλεξιφάρμακα, με τρόπους θεραπείας από τσιμπήματα φιδιών. Οι πηγές του είναι εξειδικευμένα εγχειρίδια, χωρίς ο ίδιος να έχει πρωτογενείς γνώσεις. Προσπαθεί να μεταφέρει τεχνικές γνώσεις σε ποιητική μορφή.

(37) ΝΕΩΤΕΡΙΚΟ ΕΠΟΣ : Αργοναυτικά – Απολλώνιου του Ρόδιου Αντίδραση στο παραδοσιακό έπος, εκδηλώνεται στην Αλεξάνδρεια, με εκπροσώπους τον Καλλίμαχο και τον Απολλώνιο το Ρόδιο, του οποίου τα Αργοναυτικά είναι το μόνο ακέραιο έπος που σώζεται και αποτελείται από 4 βιβλία.

Βίος Απολλώνιου Καταγόταν από την Αλεξάνδρεια και την πτολεμαΐδα φυλή. Αν και αρχικά πιστευόταν διαμάχη μεταξύ τους, τώρα θεωρείται πως υπήρξε μαθητής ή οπαδός του Καλλίμαχου. Προσπάθησε να εφαρμόσει τις αρχές του : μικρό μέγεθος, λόγιος χαρακτήρας, εξαιρετική επεξεργασία. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους καθώς συνδυάζουν ποιητική τέχνη με αρχαιοδιφική – φιλολογική λογιοσύνη. Πιθανά ο Απολλώνιος διαδέχτηκε το Ζηνόδοτο ως διευθυντής της Βιβλιοθήκης και έγινε παιδαγωγός του Πτολεμαίου του Ευεργέτη. Ο μύθος λέει πως στην πρώτη ανάγνωση των Αργοναυτικών, κατακρίθηκε τόσο, που από τη ντροπή του κατέφυγε στη Ρόδο και πήρε έτσι το προσωνύμιό του. Εκεί επεξεργάστηκε εκ νέου το ποίημα

που τελικά επαινέθηκε.

Ο Μύθος – Οι Πηγές – Ο Λόγιος Χαρακτήρας Ο Αργοναυτικός είναι πασίγνωστος και σημαντικός μυθολογικός κύκλος και επί αιώνες αποτελούσε θέμα της ποίησης και των τεχνών. (3 Ο Απολλώνιος δουλεύει ως ποιητής, λόγιος και φιλόλογος. Μελετά και χρησιμοποιεί παλαιότερα κείμενα σε θέματα περιεχομένου και λεξιλογίου. Οι περισσότερες πηγές των σχολίων για τα Αργοναυτικά έχουν χαθεί και δε μπορούμε να προσδιορίσουμε τη συμβολή του Απολλώνιου. Η κύρια εντύπωση είναι πως κάθε τι στο ποίημα αντλείται από πηγές. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Ιλιάδα, την Οδύσσεια, τη Μήδεια του Ευριπίδη και τον Πίνδαρο.

Σχέση Με το Παραδοσιακό Τα Αργοναυτικά έχουν επιρροές από τον Όμηρο χωρίς να τον μιμούνται. Ο Απολλώνιος εφαρμόζει την αρχή της «αντίθεσης μέσω της μίμησης» και την αρχή του «ανταγωνισμού με την παράδοση», με στόχο την παραγωγή κάτι νέου. Έχει αναφερθεί και ο όρος «σκόπιμη ανομοιότητα». Επίσης : εφαρμόζει την «αρχή του συμφυρμού των λογοτεχνικών ειδών». Δηλαδή τα Αργοναυτικά δεν είναι αμιγές έπος, αλλά έχει χαρακτηριστικά και άλλων ειδών, όπως η τραγωδία ή η λυρική ποίηση. (39) Διακειμενικότητα μέσα στο ποίημα : πλάγιες παραπομπές και έμμεσες αναφορές σε άλλα έργα, μέσω θεμάτων ή λέξεων. Εμφανής είναι επίσης η ιδιότητα του λόγιου. Ο Απολλώνιος αναφέρεται σε αίτια και γεωγραφικές πληροφορίες. Σύμφωνα με τον M. Fusillo ο τρόπος παρουσίασης του χρόνου είναι η ακαδημαϊκή και αχρονική σύλληψη του κόσμου ως βιβλιοθήκης. Διαφορά με τα αρχαιότερα κείμενα είναι πως τα Αργοναυτικά είναι εξ’ ολοκλήρου προϊόν γραφής (+όχι προφορικής δημιουργίας). Επίσης πρόκειται για έπος που προκρίνει το ατομικό και το συναισθηματικό και όχι το κλέος ή την τιμή. «Εισάγει» ένα νέο είδος ήρωα.

Οι Ήρωες – Ο Έρωτας – Η Ψυχολογική Διεύρυνση του Ατόμου Το νέο έπος, δεν έχει βασικό ήρωα, αλλά πρώτο μεταξύ ίσων. Ο Ιάσονας εμφανίζεται και ως αντί-ήρωας, λόγω μη θαρραλέας και αποφασιστικής συμπεριφοράς. Θεωρείται περισσότερο ερωτικός ήρωας καθώς χρησιμοποιεί την εμφάνισή του και τα ωραία λόγια. (40) Η πολεμική του αρετή αναδεικνύεται σπάνια, με τη βοήθεια των γυναικών αν και στο τέλος ο ίδιος λεει πως δεν πρέπει να εξαρτάται κανείς απ’ αυτές. Οι άλλοι χαρακτήρες εμφανίζονται καλύτεροι, κυρίως η Μήδεια. Η ελληνιστική εποχή δίνει μεγάλη σημασία στην ψυχολογία του ατόμου και τη γυναικεία φύση, κάτι που περιγράφει πολύ ωραία ο Απολλώνιος στη Μήδεια. Ο έρωτας αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ιστορίας στο ελληνιστικό ποίημα.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ Η γλώσσα του είναι βασισμένη στην ομηρική, απομακρυσμένη από την Ελληνιστική Κοινή που μιλούσαν τότε. Ο Απολλώνιος ως φιλόλογος, αξιοποιεί δύσκολες ομηρικές λέξεις και προκρίνει τη λεξιλογική ποικιλία έναντι της παραδοσιακής τυποποίησης. (41) Υιοθετεί λέξεις και από άλλα λογοτεχνικά είδη. Η γλώσσα που προκύπτει είναι βαρυφορτωμένη και επιτηδευμένη (ροκοκό), κάτι που δυσκολεύει την κατανόηση του κειμένου. Ο γραπτός χαρακτήρας φαίνεται από διάφορα στοιχεία που παραπέμπουν σε άλλα μέρη του ποιήματος. Το μέτρο βρίσκεται κοντά στο ομηρικό εξάμετρο. Ο Απολλώνιος χρησιμοποιεί παρομοιώσεις. Στο τρίτο βιβλίο επικαλείται την Ερατώ,

μούσα της ερωτικής ποίησης. Κατόπιν περιγράφει θεές που αποφασίζουν τη δράση και φέρονται ως αστές. Η Αθηνά και η Ήρα επισκέπτονται την Αφροδίτη για να συνδράμει τον Ιάσονα. Εκείνη παραπονιέται για τον άτακτο γιο της Έρωτα. Τον βρίσκει να παίζει με το Γανυμήδη και του τάζει ένα νέο παιχνίδι για να τη βοηθήσει. (σκηνή Genre: απεικόνιση του καθημερινού και του οικείου). (42) Βλέπουμε πως οι θεοί παρουσιάζονται ως θνητοί καθώς και τις προτιμήσεις του ελληνιστικού τρόπου : - συνύπαρξη αντιθέτων (όμορφο παιχνίδι – καταστροφική δύναμη του έρωτα) - λόγιος και υπαινικτικός χαρακτήρας (αναφορές σε φιλοσοφικά και αστρονομικά κείμενα) - αγάπη για τις λεπτομέρειες - περιγραφή συναισθηματικής σχέσης (Αφροδίτη – Έρωτας) - αποκάλυψη και περιγραφή της γυναικείας και της παιδικής φύσης Ανάλογη σκηνή περιγράφεται και στο πρώτο βιβλίο (στ. 547-5

(46) ΕΠΥΛΛΙΟΝ Ο όρος χρησιμοποιείται από τα μέσα του 19ου αι. Για τους αρχαίους ότι είχε δακτυλικό εξάμετρο είναι έπος. Πρόδρομοι : η Ήριννα με την ‘Ηλακάτη’ και ο λόγιος ποιητής Φιλιτάς.

Επύλλιον : -ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο, με μικρή έκταση που ποικίλλει -σύνθεση δύο τουλάχιστον λογοτεχνικών ειδών -τιτλοφορούνται από ένα γυναικείο χαρακτήρα, έχουν ερωτικό θέμα και δίνεται έμφαση στα συναισθήματα της γυναίκας -ο μύθος είναι υπαινικτικός, θεωρείται γνωστός και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε ένα ελάσσον περιστατικό -βασικά αφηγηματικό, με ρεαλιστική πραγμάτευση του παλιού μύθου, που κάνει πιο ανέμελο και οικείο το επικό ύφος -διαθέτει υψηλή καλλιέργεια της παραδοσιακής επικής γλώσσας -συχνά ο τόνος του είναι λόγιος ή πολεμικός. Άλλοτε ανάλαφρος κι άλλοτε μελαγχολικός -συνηθισμένο στοιχείο οι παρεκβάσεις (άλλη ιστορία με άσχετο θέμα). Μπορεί να είναι διεξοδική περιγραφή αντικειμένου, τόπου ή προσώπου (‘έκφρασις’) και γίνεται προσπάθεια να δεθεί με το κυρίως θέμα. -Συνηθίζεται επίσης η τεχνική του flash back η εικονιστικότητα και η περιγραφική διάθεση

(47) Κατά την Crump, ο Θεόκριτος και ο Καλλίμαχος συστηματοποιούν και κάνουν δημοφιλές το είδος, ενώ διακρίνει τρία στάδια : το Θεοκρίτειο, το Καλλιμάχειο και αυτό του Ευφορίωνα. Άρα το επύλλιο είναι πιθανόν η νεωτεριστική απάντηση στο παραδοσιακό, μεγαλόπνοο έπος.

Θεόκριτος : Τρία ποιήματά του μπορούν να θεωρηθούν επύλλια και αναφέρονται και τα τρία στον Ηρακλή. Βασικό στοιχείο τους, η έμφαση στην καθημερινότητα. Η διάλεκτος των δύο, είναι δωρική. Το τρίτο (Ηρακλής Λεοντοφόρος) είναι σημαντικό δείγμα τεχνικής. Μάλλον είναι νόθο, κάποιου που γνωρίζει και υιοθετεί τις αρχές του Θεόκριτου και του Καλλίμαχου. Έχει έντονα επικά χαρακτηριστικά και βουκολικό χρώμα.

Χαρακτηριστικά του επυλλίου, από το ποίημα ‘Ύλας’ του Θεόκριτου : -μικρό σε μέγεθος, απλό στη δομή -δεν περιέχει παρέκβαση -το πλαίσιο είναι επικό -αφορμή είναι ένα ελάσσον ερωτικό επεισόδιο των Αργοναυτικών -ο Ηρακλής πέφτει θύμα του έρωτά του για τον Ύλα

(4 Βασικό δείγμα η «Εκάλη» του Καλλίμαχου που είναι είδος μανιφέστου και απάντηση του ποιητή στις επικρίσεις που δέχτηκε για την πρωτοποριακή του ποίηση. - συνδυάζει την ολιγοστιχία με τη λογιοσύνη - συνδυάζει την εκλέπτυνση προς τη μορφή και το περιεχόμενο, αντλώντας από όλα τα λογοτεχνικά είδη.

(49) ΣΥΝΟΨΗ Έπος : το παλαιότερο και σημαντικότερο λογοτεχνικό είδος. Τα έπη της ελληνιστικής εποχής χωρίζονται σε δύο κατηγορίες : Α) Συνέχεια της επικής παράδοσης, μίμηση των ομηρικών και θεματολογία από μυθικούς ήρωες και σύγχρονους ηγεμόνες καθώς ή/και ιστορία των πόλεων Β) Επιδίωξη της αλλαγής και προσπάθεια αποδέσμευσης από την επική παράδοση. Εκφραστής ο Απολλώνιος ο Ρόδιος με τα Αργοναυτικά.

Επύλλιο : Είδος μικρού έπους, πιστό στις καλλιμάχειες αρχές της συντομίας και της τεχνικής αρτιότητας, δίνοντας καθημερινή διάσταση σε γνωστούς μύθους. Εκμεταλλεύεται και άλλα είδη, πέρα από το έπος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ (και ωραίος τύπος)

(59) Γενικά Στοιχεία Υπήρξε κυρίαρχη πνευματική μορφή της ελληνιστικής περιόδου. Γεννήθηκε περίπου το 320 π.Χ. και καταγόταν από την Κυρήνη της Αιγύπτου, από αρχοντική οικογένεια. Στην αρχή θεωρούνταν πως μεγάλωσε στην Κυρήνη, ο Cameron όμως δείχνει πως μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια όπου μορφώθηκε σε βασιλικό περιβάλλον. Διακρίθηκε και κέρδισε την εύνοια των Πτολεμαίων. Ταξίδεψε αρκετά ενώ κάποια έργα του γράφτηκαν στην Κυρήνη. Η απουσία του από την Αλεξάνδρεια του κόστισε τη θέση του βιβλιοθηκάριου που ανέλαβε τελικά ο Απολλώνιος ο Ρόδιος. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία, το 240 π.Χ. Υπήρξε ο πρώτος που προσπάθησε να ταξινομήσει το υλικό της Βιβλιοθήκης, σε σχετικούς καταλόγους. Το έργο λεγόταν «Κατάλογοι όσων διέπρεψαν σε κάθε γραμματειακό τομές και των συγγραμμάτων τους». Είχε έκταση 120 τόμους. Ο Καλλίμαχος, πέρα από την καταγραφή ονομάτων και τίτλων, κατέταξε τα έργα θεματικά, ανάλογα με το περιεχόμενό τους και σε κάθε θεματικό κύκλο παρέθετε τους συγγραφείς αλφαβητικά, με σύντομο βιογραφικό και τον πρώτο στίχο από το κάθε έργο. Συνδύαζε τη βιβλιοθηκονομία με τη φιλολογία, δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στη δεύτερη, παίρνοντας θέση σε σημαντικά ζητήματα και σχολιάζοντας. Έγραψε επίσης : -Κατάλογο δραματικών ποιητών, με φιλολογικό προσανατολισμό. -«Εθνικαί Ονομασίαι», λεξικογραφική εργασία με τις διαφορετικές ονομασίες ίδιων αντικειμένων ανά περιοχή. -«Κτίσεις Νήσων και Πόλεων και Μετονομασία» που συνδύαζαν λεξικογραφία με

ιστορικές πληροφορίες για την ίδρυση και την ονομασία νησιών και πόλεων. -(60) «Θαυμάτων των εις άπασαν.....» συλλογή αξιοπερίεργων από διάφορα μέρη της γης (έκφραση της αγάπης του για το παράδοξο). Το σύνολο αυτών των έργων έχει χαθεί. Όμως, οι επιστημονικές ενασχολήσεις του Καλλίμαχου έχουν ιστορική αξία και επηρεάζουν την ποίησή του. Αυτό δε σημαίνει πως δημιουργεί «από απόσταση», χαμένος στο φιλολογικό του κόσμο. Πολλά θέματά του στρέφονται γύρω από την Αυλή και τα γεγονότα της επικαιρότητας. Ο λόγιος χαρακτήρας του έργου του, προδίδεται από τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύεται τα θέματά του. Ένας από αυτούς τους τρόπους, είναι η τάση για χρήση σπάνιων λέξεων και σκοτεινών υπαινιγμών (κάτι που καθιστά δύσκολη την ποίησή του για τον πολύ κόσμο). Έτσι, δεν ξέρουμε σε ποιους ακριβώς απευθύνεται. Από τα έργα του, μόνο οι Ύμνοι και τα Επιγράμματα σώζονται ακέραια. Είχε γράψει επίσης : -Έξι ύμνους για ισάριθμους θεούς (Δίας, Απόλλωνας, Άρτεμις, Δήλος, Παλλάδα, Δήμητρα) -Περίπου 60 επιγράμματα που χάραξαν νέους δρόμους και τον ανέδειξαν σε αριστοτέχνη -‘Αίτια’ : εκτενές ελεγειακό ποίημα σε 4 βιβλία που διερευνούν τις απαρχές θεσμών, τοπωνυμίων κλπ -Ένα επύλλιο, την ‘Εκάλη’ -13 ιάμβους -Πλήθος αταύτιστων αποσπασμάτων -Το χαμένο έργο ‘Ίβις’, ένα υβρεολόγιο απέναντι στους αντιπάλους του Από τους τίτλους βλέπουμε την ποικιλία των ειδών με την οποία καταπιάστηκε. Τα στοιχεία της ιδιαιτερότητάς του είναι : -η προσπάθεια ανανέωσης του ποιητικού λόγου. Μέσω της φιλολογικής γνώσης του, έχει καθαρή εικόνα της ιστορίας της λογοτεχνίας και των προβλημάτων της ποίησης. Διέκρινε πως η μέχρι τότε μίμηση των παλαιών προτύπων αποτελμάτωνε τον ποιητικό λόγο. -Η προσπάθειά του αφορούσε τη δημιουργική εκμετάλλευση της παράδοσης. -Ο Καλλίμαχος δε συνέταξε σχετικούς κανόνες θεωρίας, αλλά έδειξε το δρόμο μέσα από το έργο του.

(62) «Αίτια» (διαβάστε τον πρόλογο του έργου) Κείμενο με έντονα πολεμικό χαρακτήρα, του οποίου ο Πρόλογος είναι δείγμα των θεωρητικών αρχών του Καλλίμαχου. -(63) Απαντά σε αυτούς που τον κατακρίνουν – απόδειξη των φιλολογικών ερίδων της εποχής -Αρνείται το ενιαίο, συνεχές, αχανές ποίημα, αποφεύγει τη θεματολογία των ηρώων, απεχθάνεται την ευκολία και το πομπώδες, βαρύγδουπο ύφος. -Προτιμά τη συντομία, την ολιγοστιχία, τη γλυκύτητα, τη λεπτότητα, την τέχνη -Μέσο ανανέωσης της ποίησης είναι η επιλογή αντίθετων με την παράδοση τρόπων. Κάτι τέτοιο απαιτεί τεράστια προσπάθεια στην επεξεργασία του υλικού. -Το επίθετο ‘λεπτός’, συμβολίζει τόσο την ποσοτική σμίκρυνση όσο και το ποιοτικό (64) αποτέλεσμα, προϊόν μόχθου, προσοχής στην παραμικρή λέξη και ευρηματικότητας στο χειρισμό. -Η αποτίμηση του έργου εξαρτάται από τον τρόπο πραγμάτευσης, με την τέχνη να ανάγεται στο κύριο κριτήριο της ποιητικής σοφίας. Ενδεικτικό της αφηγηματικής τεχνικής του Καλλίμαχου, είναι ο πρωταγωνιστικός ρόλος των Μουσών στον Πρόλογο.

[Κατ’ αρχήν τα «Αίτια» ήταν δύο ξεχωριστά έργα. Τα δύο πρώτα βιβλία είχαν κυκλοφορήσει ως αυτόνομο ποίημα με αναφορά στην Αρσινόη. Τα δύο επόμενα ήταν αφιερωμένα στη Βερενίκη. Τα δυο έργα ενώθηκαν λόγω της κοινής τους δόμησης. Αποτελούνταν από αυτόνομα επεισόδια, λίγο άσχετα μεταξύ τους, εξασφαλίζονταν όμως η επίφαση μιας ενότητας, χάρη σε εξωτερικούς παράγοντες. Αυτό είναι στοιχείο της αφηγηματικής τακτικής. ]

Τα «Αίτια» δείχνουν πως μπορούν να συνδυαστούν οι σύντομες αφηγήσεις και τα μακροσκελή έργα. Ένα μεγάλο έργο συντίθεται από μικρές, αυτόνομες ιστορίες που δίνουν την αίσθηση ενιαίου συνόλου, χάρις σε κάποιους συνεκτικούς αρμούς. Ο προφανής, είναι το κοινό αιτιολογικό περιεχόμενο. Ένας 2ος τρόπος είναι ο εξής : -στα δύο πρώτα βιβλία, ο σύνδεσμος είναι οι Μούσες που απαντούν στις απορίες του ποιητή με ιστορίες. Το πρώτο αίτιο του πρώτου βιβλίου το αφηγούνταν η Κλειώ. Το δεύτερο η Καλλιόπη κλπ. (65) Κάθε Μούσα απαντά στον ποιητή εξ’ ονόματος και των υπολοίπων. Άρα : -το έργο έχει διαλογική συνοχή -δικαιώνεται η διακήρυξη του Προλόγου πως ο Καλλίμαχος έχει την εύνοια των Μουσών -οι Μούσες συμβολίζουν την έμπνευση και σε αυτό βρίσκουμε τις φιλολογικές ρίζες της αιτιολογικής ποίησης. Εξ’ άλλου, η ποίηση αυτή, βρίσκεται στη λογιοσύνη και τις έρευνες που ευνοούσε το Μουσείο. Τα δύο πρώτα βιβλία κολακεύουν έμμεσα το Ίδρυμα και το βασιλικό οίκο που το χρηματοδοτεί. Στα δύο όψιμα βιβλία, ο ποιητής δηλώνει τη Μούσα ως το θησαυρό της Βιβλιοθήκης. Κλείνει με την ερωτική ιστορία του Ακόντιου και της Κυδίππης με φιλολογική παραπομπή (δες). Η ιστορία αυτή, προέρχεται από τον Ξενομήδη. Το διάλογο με τις Μούσες, έχει υποκαταστήσει ο διάλογος με τα κείμενα και την παράδοση. Πάντως, ο βασιλικός οίκος εξακολουθεί να είναι παρών, μέσω της Βερενίκης, της οποίας η παρουσία είναι διακριτική. Είναι χαρακτηριστική η ποικιλία στο δέσιμο των στοιχείων, που είναι εξωτερικά και όχι πλοκής. Την πρώτη φορά οι Μούσες λειτουργούν μεταβατικά από ιστορία σε ιστορία. Τη δεύτερη, η Βερενίκη απλώς κυκλώνει το σύνολο. Αυτά είναι δείγματα της καλλιμαχικής τεχνικής.

(67) Εκάλη Ειδολογικά κατατάσσεται στο έπος, λόγω δακτυλικού εξάμετρου, αλλά η έκτασή της είναι μικρή. Λόγω αυτής της ολιγοστιχίας, θεωρείται επύλλιο (διαβάστε το μύθο, είναι πολύ συγκινητικός). (6 Ενώ παρακολουθούμε ένα γνωστό ήρωα, πρωταγωνίστρια είναι η άσημη Εκάλη. Αντί για την περιγραφή ενός άθλου, έχουμε την περιγραφή μιας ταπεινής φιλοξενίας. - Σμίκρυνση του σπουδαίου ήρωα και της σπουδαίας πράξεως – Το επικό επεισόδιο δίνει την αφορμή, αλλά τελικά λειτουργεί ως πλαίσιο. Το ενδιαφέρον εστιάζεται σε μια ασήμαντη λεπτομέρεια και την πραγματεύεται ως αυτόνομο επεισόδιο. Επίσης, η παρένθεση του επεισοδίου των πουλιών δείχνει μάλλον άσχετη. Το χιούμορ όμως της σκηνής, ισορροπεί τη σοβαρότητα της συνομιλίας Εκάλης – Θησέα και λειτουργεί ως κρυφός δεσμός και αίσθηση ποικιλίας. Η συνοχή του έργου είναι μεν προβληματική, η λεπτή επεξεργασία όμως του ποιητή, προκαλεί το αναγνωστικό ενδιαφέρον. Για τον Καλλίμαχο οι λέξεις έχουν σημασία καθώς είναι το υλικό της ποίησης και μπορεί να ανανεώσει τον ποιητικό λόγο. Ο πρώτος στίχος, έδινε το στίγμα πως τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον έχει μια γυναίκα.

Η επιλογή αυτή ήταν προκλητική για τους υπέρμαχους της παράδοσης. (ακολουθούν παραδείγματα στο εγχειρίδιο). (69) Ο ποιητής χρησιμοποιεί σπάνιες λέξεις, κοσμητικά επίθετα και τετράλεξο στίχο. Έτσι αναδεικνύει την αυτονομία κάθε στοιχείου, το βοηθά να εντυπωθεί στον αναγνώστη και αποδεικνύεται η σημασία της έντασης της φόρμας για τη νέα ποίηση. «Ακτινοβολία της μεμονωμένης λέξης» = όπου κάθε μικροστοιχείο του κειμένου συμβάλλει στο τελικό αποτέλεσμα.

(73) Ύμνος στην Άρτεμη (αφού διαβάσετε την υπόθεση) Ο ύμνος εξ’ ορισμού προβάλλει το θεϊκό μεγαλείο. Ο Καλλίμαχος το ανατρέπει, μιλώντας για τη θεά σε παιδική ηλικία. Το φέρσιμό της δείχνει την άριστη γνώση του ποιητή για την παιδική ψυχολογία και προσαρμόζεται στην ανθρώπινη καθημερινότητα. Τα δώρα που ζητά από τον πατέρα της είναι αντάξια της θεϊκής της φύσης, βλέπουμε έτσι την (74) ένταση μεταξύ οικείου και υψηλού της καλλιμαχικής τεχνικής. Ο ύμνος περιγράφει διάφορα επεισόδια που τονίζουν αυτήν την ένταση. Η φιλολογική γνώση συναντά το αισθητικό αποτέλεσμα. Τα σπάνια ονόματα δηλώνουν ευρυμάθεια και η υλική αξία των λέξεων προσδίδει λάμψη. Το ίδιο κάνει ο ποιητής και σε άλλους ύμνους.

Ύμνος στη Δήμητρα : Το χιούμορ της αφήγησης τον μετατρέπει σε κωμωδία

Ύμνος στα Λουτρά της Παλλάδος : Είναι γραμμένος σε ελεγειακό δίστιχο και υμνεί την Αθηνά με αφορμή μια τελετή των Αργείων προς τιμή της. Υπάρχει αφηγηματική παρένθεση και φιλολογική περιέργεια.

(75) Ύμνος στο Δία : ανοίγει με φιλολογικό ερώτημα (που γεννήθηκε ο Δίας) και απαντά με ρητό. Εδώ ο ποιητής απαντά σε προβλήματα που προκαλούσαν μεγάλες ακαδημαϊκές συζητήσεις.

Ύμνος στη Δήλο: με αφορμή της περιπέτειες της Λητώς, παρελαύνουν μπροστά μας γνωστά και άγνωστα ονόματα. Διακρίνεται επίσης ο Αυλικός χαρακτήρας της καλλιμαχικής ποίησης αν και η κολακεία μετριάζεται από το χιούμορ.

Ύμνος στον Απόλλωνα : αναφορές σε επίκαιρα πολιτικά ζητήματα και στην ιδιαίτερη πατρίδα του ποιητή. Περιλαμβάνει και μια ενότητα με τις βασικές αρχές της τέχνης του.

(76) Τα γνωρίσματα της ποίησης του Καλλίμαχου : - προσπάθεια να έχει κάθε λέξη την αξία της στο κείμενο. Έτσι ωθεί τον αναγνώστη σε αργή, προσεκτική ανάγνωση για να απολαύσει το έργο. Αυτό προϋποθέτει επίπονη και μακρόχρονη εργασία, χαρακτηριστικό των ελληνιστικών εκπροσώπων. - εμμονή σε νέα και άγνωστα θέματα - τάση ανατροπής καθιερωμένων αξιών. Οι παραδοσιακοί πρωταγωνιστές αλλάζουν. Θεοί και ήρωες προσαρμόζονται στην καθημερινότητα. - νέοι τρόποι αφήγησης. Στη γενική δόμηση των έργων, η συνοχή προκαλείται με πρωτότυπο τρόπο, ή παίρνει απρόσμενους δρόμους μέσω των επεισοδίων. - μικρές συνθέσεις. Έτσι προβάλλονται τα μικροστοιχεία του κειμένου, που αναδεικνύουν την ανανέωση.

(77) Ο Καλλίμαχος χαρακτηρίζεται από τον R. Pfeiffer ως «δημιουργικός ποιητής και

στοχαστικός φιλόλογος». Για την ανανέωση της ποίησης επιστράτευσε νέα μέσα που προκάλεσαν αντιδράσεις. Όμως, δεν αρνείται την παράδοση, την εκμεταλλεύεται δίνοντας νέα λειτουργία στα στοιχεία της. Ο αναγνώστης βρίσκει γνωστά στοιχεία σε καινούρια ποίηση. Έχουμε εδώ, συστηματική χρήση της διακειμενικότητας: Διάλογος με παλαιότερα κείμενα, που επιδιώκει δημιουργική αφομοίωση της παράδοσης για την καλλιέργεια μιας νέας αισθητικής. Αυτό ήταν και το σημαντικότερο δίδαγμά του. Το έργο του Καλλίμαχου ήταν υπόδειγμα για τους επόμενους ποιητές, ιδιαίτερα τους λατίνους. Έτσι, δεν είναι υπερβολική η θεωρία πως «άλλαξε τη φορά ακόμα και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας».

(7 ΣΥΝΟΨΗ Ο Καλλίμαχος ήταν από τις σημαντικότερες πνευματικές μορφές της ελληνιστικής Αιγύπτου. Ταξινόμησε τα βιβλία της Βιβλιοθήκης και ανέπτυξε εξαιρετικές ικανότητες στη φιλολογία, τις οποίες συνδύασε με την ποιητική του ευαισθησία. Πιθανόν η επιστημονική του ενασχόληση με διάφορα θέματα να τον βοήθησε να ανακαλύψει τρόπους ποιητικής ανανέωσης. Απέναντι στη σύγχρονή του Ομηρολατρεία, αντέταξε συνεπείς λογοτεχνικές αρχές με στόχο το συνδυασμό παράδοσης και νέων στοιχείων. Η μικρή φόρμα, η ολιγοστιχία, η επίμονη επεξεργασία, η χρήση σπάνιων λέξεων, η αναζήτηση άγνωστων θεμάτων, η ανατροπή των ρόλων και άλλα, είναι μερικοί από τους τρόπους του. Τα κείμενά του φανερώνουν τον ιδιαίτερο ποιητικό του χαρακτήρα και τον αναδεικνύουν ως έναν πρωτοπόρο της ελληνιστικής λογοτεχνίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ

(82) Τραγωδία και Σατυρικό Δράμα

Για την ελληνιστική τραγωδία, υπήρχε προκατάληψη από την Αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Ο J.Geffcken δίνει το χαρακτηρισμό «φυτά του θερμοκηπίου, που μαραίνονται γρήγορα και μυρίζουν εντονότατα σήψη». Αυτό είχε συνέπεια να σωθεί ένα πολύ μικρό μέρος της παραγωγής εκείνης της περιόδου, η οποία φαίνεται πως ήταν σημαντικά μεγάλη. 85 ονόματα τραγικών ποιητών μας είναι γνωστά. Το γεγονός είναι πως η τραγωδία άσκησε μεγάλη επίδραση την περίοδο αυτή και συνέβαλε στην μετέπειτα διαμόρφωση του ρωμαϊκού δράματος. Η σημασία της τραγωδίας αλλάζει κατά τον 4ο αι. όταν παύει να παίζει κοινωνικό και πολιτικό ρόλο στη ζωή της κοινότητας. Αποκτά ψυχαγωγικό χαρακτήρα και μετατρέπεται σε απλό καλλιτεχνικό γεγονός. Μετά τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου οι μεταβολές γίνονται πιο έντονες. Δεν πρόκειται πια για μια τέχνη που συνδέεται με τη ζωή μιας μόνο πόλης – κράτους (της Αθήνας). Υπάρχουν παντού θέατρα και γράφονται παντού τραγωδίες. Οι ποιητές και υποκριτές ταξιδεύουν και απολαμβάνουν προνόμια σε πολλές άλλες πόλεις. Από τις αρχές του 3ου αι. οργανώνονται σε ομάδες και λαμβάνουν μέρος σε μουσικούς αγώνες. Κέντρο της τραγικής ποίησης αναδεικνύεται η Αλεξάνδρεια όπου συγκεντρώνονται χάρη στον Πτολεμαίο το Β το Φιλάδελφο, οι σημαντικότεροι τραγωδοποιοί. Πλειάς : ομάδα των εφτά σημαντικότερων τραγωδών, λόγω της λάμψης τους και της εκτίμησης που έχαιραν. (83) Η αλλαγή αυτή δεν ήταν η μόνη. Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, χαρακτηρίζει τον τραγικό ποιητή Χαιρήμονα ‘αναγνωστικόν’, εννοώντας πως τα δράματά του προσφέρονταν περισσότερο για ανάγνωση, παρά για θέατρο, όπως πολλές άλλες τραγωδίες της εποχής. Άλλωστε οι δημιουργοί δεν ασχολούνται μόνο με αυτό το

είδος, αλλά και με άλλα. Έτσι παράγονται έργα που είχαν μεν δραματική μορφή, χωρίς όμως να προορίζονται για σκηνική παρουσίαση. - ‘Αλεξάνδρεια’ του Λυκόφρονα : Το έργο αποτελείται από το μονόλογο ενός αγγελιαφόρου που αφηγείται στο βασιλιά Πρίαμο τις τραγικές προφητείες της Κασσάνδρας. Οι μεταφορές από το ζωικό βασίλειο, η πληθώρα σπάνιων λέξεων προκαλούν εντύπωση ως προς το ύφος. Υπάρχει εκζήτηση στη γλώσσα, χαρακτηριστικό της λογιοσύνης που επικρατούσε στην ελληνιστική ποίηση. Η λογιοσύνη αυτή, συμβαδίζει με την τάση πραγμάτευσης ασυνήθιστων μύθων, με εξωτικό πολλές φορές περιεχόμενο. Τέλος, οι αλλαγές στην ενδυμασία των υποκριτών που γίνεται πιο περίτεχνη, απομακρύνει την πραγματικότητα από τη σκηνική παρουσίαση. Οι τραγικοί ποιητές προτιμούν θέματα από την ιστορία. (‘Γύγης’, ‘Θεμιστοκλής’ κ.α.) (84) Ο Μοσχίων, σε ένα απόσπασμα από το έργο του ‘Φεραίοι’, αναφέρει τις απαρχές του πολιτισμού και την ανθρώπινη πρόοδο με ένα ύφος που φανερώνει δάνεια από παλαιότερους τραγικούς, κυρίως του Ευριπίδη. -Εξαγωγή του Εζεκιήλ : ελληνόφωνος Εβραίος, συγγραφέας ιουδαϊκών τραγωδιών. Το ύφος του έργου είναι επηρεασμένο από τον Ευριπίδη και προοριζόταν μάλλον για ανάγνωση. Στηρίζεται στην Π. Διαθήκη και παρουσιάζει την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο, με ήρωα το Μωϋσή. Το έργο αλλάζει τόπο και χρόνο και χωρίζεται σε πέντε πράξεις. Αυτός ο χωρισμός καθώς και η ύπαρξη τριών υποκριτών, δείχνει μια τάση της ελληνιστικής τραγωδίας για παρουσίαση φρικιαστικών πράξεων επί σκηνής.

Σατυρικό Δράμα : γνώρισε νέα ακμή κατά την ελληνιστική περίοδο. Το ενδιαφέρον για το είδος αυτό, σχετίζεται με την εποχή ‘που έμαθε να εκτιμά τη φρεσκάδα της υπαίθρου’. Ο χαρακτήρας του δεν παρέμεινε αναλλοίωτος, καθώς τώρα παίζει σημαντικό ρόλο το προσωπικό σκώμμα. (π.χ. ‘Αγήν’ του Πύθωνα).

(86) Νέα Κωμωδία Αποτελεί το μοναδικό είδος που αναπτύχθηκε στην Αθήνα κατά την ελληνιστική περίοδο (με εξαίρεση τη φιλοσοφία). Αυτό δείχνει πως παρέμενε ζωντανό θεατρικό είδος, ευρείας κατανάλωσης από θεατές και όχι αναγνώστες. Εκτός από την ποιότητα των σωζόμενων έργων, υπάρχουν και δύο άλλες ενδείξεις για την ακμή της : -Η παραγωγή κωμωδιών πρέπει να υπήρξε πολύ μεγάλη. Υπάρχει εντυπωσιακός αριθμός ονομάτων κωμικών ποιητών που μας είναι γνωστά (130 και πάνω). Στις περισσότερες περιπτώσεις, μόνο το όνομα έχει σωθεί, υπάρχουν όμως και αρκετά ανώνυμα αποσπάσματα. Η παραγωγή αυτή δε συνδέεται αποκλειστικά με τις διονυσιακές γιορτές της Αθήνας, ούτε κατανέμεται ισότιμα μέσα στο χρόνο. Η δημιουργική περίοδος της Νέας Κωμωδίας αφορά τα χρόνια 323-250 π.Χ. καθώς μετά άρχισε να καλλιεργείται και στη Ρώμη (Πλαύτος και Τερέντιος). Επίσης, δεν ήταν όλοι οι κωμωδιογράφοι σημαντικοί. Τρεις δείχνουν να ξεχωρίζουν : ο Μένανδρος, ο Φιλήμων και ο Απολλόδωρος ο Καρύστιος. -Οι αλλαγές στο είδος που άρχισαν να φαίνονται στον Αριστοφάνη, διευρύνονται ακόμη περισσότερο. Άλλωστε, το χρονικό όριο του θανάτου του Αλέξανδρου είναι συμβατικό. (87) Φαίνεται πως η κωμωδία δε στράφηκε στη μίμηση των αισθητικών προτύπων του παρελθόντος, όπως η υπόλοιπη λογοτεχνική δραστηριότητα της περιόδου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να διαφοροποιηθεί η Νέα Κωμωδία από την Αρχαία : 1.Έχει αλλάξει ο χαρακτήρας της. Από πολιτική, γίνεται κωμωδία καταστάσεων και χαρακτήρων. Οι κωμικοί ποιητές δεν παρωδούν τους δημαγωγούς ή τους σοφιστές,

δεν παίρνουν θέση για τις πολιτικές εξελίξεις, ούτε παρουσιάζουν φανταστικές ουράνιες πολιτείες. Ασχολούνται με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής, τον οικογενειακό και δημόσιο βίο φανταστικών προσώπων, που δεν είναι πολύ διαφορετικοί από τους πραγματικούς. Σήμερα τα έργα αυτά, θυμίζουν περισσότερο Μολιέρο ή Σαίξπηρ, παρά Αριστοφάνη. 2.Έχει αλλάξει το θέμα της. Ενώ μέχρι πρότινος το μεγαλύτερο μέρος των έργων είχαν μυθολογικό περιεχόμενο, από το 350 έως το 320 ο αριθμός τους έχει μειωθεί δραματικά. Οι υποθέσεις αντλούνται από την καθημερινή ζωή κι εμφανίζουν σημαντική τυποποίηση στα εξής : νέος αγαπά νέα της οποίας ο πατέρας δεν τον θέλει. Με τη βοήθεια του εύστροφου δούλου στο τέλος οι δυο νέοι παντρεύονται. Το θέμα έχει πολλές παραλλαγές, αλλά τα βασικά στοιχεία μένουν ίδια. (8 Είναι βέβαιο πως υπήρχαν και έργα με διαφορετικό περιεχόμενο, αλλά η γενική εικόνα είναι αυτή. 3.Υπάρχει προτίμηση και σε συγκεκριμένους χαρακτήρες : ο μάγειρος, ο παράσιτος, η εταίρα, ο αυστηρός πατέρας κ.α. Οι τύποι αυτοί είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά τη Μέση Κωμωδία, τώρα όμως εξατομικεύονται και πλησιάζουν περισσότερο την καθημερινότητα. Σε κάθε τύπο αντιστοιχούσε συγκεκριμένο προσωπείο, σχεδόν σταθερά ονόματα κάτι που καθιστούσε οικείο το θέαμα στο θεατή. 4.Οι σημαντικότερες διαφορές ως προς τη μορφή, είναι η αποσύνδεση των χορικών από την πλοκή και η πλήρης απουσία παραβάσεως. Έχει καθιερωθεί ο χωρισμός σε πέντε πράξεις, χωρίς αυτό να σημαίνει πως το τέλος της κάθε μιας συνέπιπτε με διακοπή της εξέλιξης. Στο Μένανδρο, κάθε τέλος πράξης υπάρχει η ένδειξη Χορού (μέλος). Αυτό σημαίνει πως παρεμβαλλόταν άσμα και χορός, με περιεχόμενο άσχετο με την υπόθεση του έργου. 5.Η γλώσσα της Νέας Κωμωδίας ήταν εμφανώς απλούστερη. Η εναλλαγή των μέτρων επίσης έχει περιοριστεί (αντίθετα με τον Αριστοφάνη).

(89) ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ Το έργο του έγινε γνωστό σταδιακά, κατά τον 20 αι. Μέχρι τότε ήταν γνωστός ως κωμωδιογράφος με χαμένα έργα. Όταν το 1907 ο G. Lefebvre δημοσίευσε έναν παπύρινο κώδικα με εκτενή αποσπάσματα του έργου του, η εικόνα του άλλαξε ριζικά. Σημαντικά αποσπάσματα συνέχισαν να δημοσιεύονται, ενώ το μόνο πλήρες σωζόμενο έργο του είναι το «Δύσκολος» (1959). Τη δεκαετία του’60 δημοσιεύτηκε η σχεδόν πλήρης ‘Σαμία’ και το επίσης σχεδόν πλήρες «Ασπίδα». Όλα αυτά αντιστοιχούν μόνο στο 5% της παραγωγής του. (90) Ήταν Αθηναίος, γόνος ευκατάστατης οικογένειας. Υπήρξε στρατιωτικός σύντροφος του Επίκουρου, μαθητής του Θεόφραστου και φίλος του Δημήτριου του Φαληρέα, ολιγαρχικού κυβερνήτη της Αθήνας. Μετά την πτώση του Δημήτριου κινδύνευσε και η ζωή του Μένανδρου. Ο έρωτάς του προς τη Γλυκέρα, ενέπνευσε τον Αλκίφρων στη συγγραφή δυο συγκινητικών επιστολών. Βασικό στοιχείο του, είναι η περίτεχνη, ιδιαίτερα επεξεργασμένη πλοκή των έργων του, στην οποία απέδιδε ιδιαίτερη σημασία. (δείτε την υπόθεση της Σαμίας σελ. 91) (92) Το δομικό σχήμα έχει ως εξής : στην 1η πράξη εκτίθεται η κατάσταση. Στη 2η και την 3η αναπτύσσεται η πλοκή, στην 4η λύνεται το κύριο πρόβλημα και στην 5 ολοκληρώνονται οι τελευταίες διευθετήσεις. -Δύσκολος : ο χαρακτήρας ενός παράξενου και ιδιότροπου ανθρώπου κινεί τη δράση. Ο τύπος του Μισάνθρωπου είχε επεξεργαστεί από πολλούς ποιητές, πριν και μετά το Μένανδρο. (ακολουθεί η υπόθεση στο εγχειρίδιο) (94) Το ενδιαφέρον στο έργο, επικεντρώνεται στο χαρακτήρα ενός αντικοινωνικού ανθρώπου με στοιχεία υπερβολής. Ο ήρωας όμως δεν είναι απλώς δύστροπος, αλλά έχει ιδιαίτερες φιλοσοφικές αντιλήψεις. Εδώ ο Μένανδρος προσπάθησε να δημιουργήσει έναν

πραγματικό, εξατομικευμένο χαρακτήρα. Άλλα σημαντικά στοιχεία του έργου : 1.(96) Ο πρόλογος αφηγούμενος από μια θεότητα (Παν), θυμίζει προλόγους τραγωδιών, κυρίως του Ευριπίδη. Η τεχνική αυτή είναι συχνή στο Μένανδρο. 2.Οι συζητήσεις προσώπων παρουσιάζονται όχι από την αρχή, αλλά από το σημείο που προσφέρουν νέα στοιχεία στο θεατή (δραματική οικονομία) 3.Συχνά, πρόσωπα που θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην επόμενη πράξη παρουσιάζονται στο τέλος της προηγούμενης. 4.Η τύχη παίζει σημαντικό ρόλο αλλά η εξέλιξη της πλοκής προοικονομείται και αιτιολογείται δραματουργικά. Αυτό καμιά φορά γίνεται με εξαιρετική λεπτότητα που εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς συγχρόνως, π.χ. αιτιολόγηση επιστροφής ενός προσώπου στη σκηνή, είσοδος ενός άλλου κ.λ.π. Στο αριστούργημά του ‘Επιτρέποντες’ βρίσκουμε κι άλλα ευριπίδεια στοιχεία, όπως το βιασμό, την έκθεση ενός βρέφους, τα γνωρίσματα που θα επιτρέψουν την αναγνώρισή του κ.α. Ο Μένανδρος ‘μιμείται’ τη ζωή απλών ανθρώπων μέσα από τη λογοτεχνική απεικόνιση και όχι την καταγραφή. Κάνει ελάχιστες αναφορές σε σύγχρονα γεγονότα. Η ιστορική πραγματικότητα παρουσιάζεται αόριστα. Ο ποιητής περιγράφει την αστική τάξη της Αθήνας στην οποία απευθύνεται (9 και τις αξίες της, απόσταση από τα κοινά, στροφή στον οικογενειακό βίο, τη σημασία του έρωτα και της τύχης. Η τελευταία αντανακλά την ανασφάλεια του ατόμου μέσα στην κοινωνία, ενώ ο έρωτας ερμηνεύεται ως καταφύγιο απέναντι στην αβεβαιότητα της τύχης.

(99) ΣΥΝΟΨΗ Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, η τραγωδία εξαπλώνεται γεωγραφικά και ποσοτικά ενώ το κέντρο της μετατίθεται από την Αθήνα στην Αλεξάνδρεια. Το είδος διατηρεί τα βασικά του χαρακτηριστικά με μερικές εξαιρέσεις. Αντίθετα, η κωμωδία οδηγείται σε μεγάλες αλλαγές ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο. Κυριότερος εκπρόσωπός της ο Μένανδρος. Διακρίνεται για την ιδιαίτερη επεξεργασία, την εξατομίκευση των χαρακτήρων και την περίτεχνη δραματική τεχνική του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

(104) Θεόκριτος Θεωρείται ο δημιουργός της βουκολικής ποίησης και από την Αρχαιότητα επαινούνταν ως ο καλύτερος εκπρόσωπος του είδους. Απ’ αυτόν εμπνεύστηκε ο Βιργίλιος τις «Εκλογές» του, που θεωρούνται από τα σημαντικότερα ποιήματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Γονείς του ήταν η Φιλίννα και ο Πραξαγόρας ή Σίμιχος. Καταγόταν πιθανόν από τη Συρακούσα της Σικελίας, χώρο δράσης αρκετών ειδυλλίων του. Συνδεόταν επίσης με την Κω, σημαντικό ελληνιστικό κέντρο. Όταν στα έργα του αναφέρεται σε φυτά, εννοεί αυτά της Κω. Ζει στην ακμή της ελληνιστικής εποχής. Ήταν σύγχρονος του Καλλίμαχου, του Άρρατου και λίγο μεγαλύτερος του Απολλώνιου του Ρόδιου.

Ο όρος ‘Βουκολικό’ Παραλλαγές του όρου, απαντώνται στην ποίηση του Θεόκριτου. Ο όρος αναφέρεται στη ζωή των βοσκών, που χωρίζονται σε κατηγορίες και ιεραρχία ανάλογη με τα ζώα τους. Τα βόδια θεωρούνται ανώτερα και οι βουκόλοι είναι οι «αριστοκράτες» των βοσκών. (105) Ακολουθούν οι ποιμένες (πρόβατα) και οι αίπολοι (αίγες). Υπάρχουν και οι χοιροβοσκοί αλλά δεν αναφέρονται πουθενά. Πιθανόν να είναι η ιεραρχία αυτή

που έδωσε το όνομα στο είδος. Αργότερα ο όρος «βούτας» και «βουκόλος», σημαίνει ‘ποιητής των βουκολικών ποιημάτων’ και το ρήμα «βουκολιάζειν» (και όχι βρυκολακιάζειν) σημαίνει ‘γράφω βουκολική ποίηση. Η ποίηση του Θεόκριτου χαρακτηρίζεται ‘βουκολική’ από την Αρχαιότητα ακόμη, αλλά από τα 31 ποιήματά του που σώζονται, μόνο 12 έχουν σα θέμα βοσκούς και ανθρώπους της υπαίθρου. Αυτό σημαίνει πως ο όρος αποδίδεται και σε ποιήματα με άλλο περιεχόμενο. Στη μεταγενέστερη β.π. το βασικό θέμα είναι ο έρωτας. Καταλαβαίνουμε πως ο όρος β.π. χρησιμοποιείται συμβολικά και όχι κυριολεκτικά. Υπάρχουν δύο θεωρίες σχετικά με την προέλευση της β.π. : Η πρώτη : Λεει πως η β.π. ανιχνεύεται σε λατρευτικά δρώμενα της Σικελίας και της Πελοποννήσου. Τα αρχαία σχόλια το αιτιολογούν με τρεις τρόπους : Α) η β.π. εφευρέθηκε στη Σπάρτη, κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων, όταν οι παρθένες που γιόρταζαν την Άρτεμη κρύφτηκαν και τη θέση τους πήραν αγρότες με δικά τους τραγούδια. Β) Όταν ο Ορέστης έφερε στη Σικελία το ξόανο της Αρτέμιδος από τη Σκυθία, οι ντόπιοι το υποδέχτηκαν με ύμνους που γέννησαν τη β.π. Γ) Οι ντόπιοι τίμησαν την Άρτεμη που επενέβη σε μια εμφύλια διαμάχη και έφερε την ειρήνη. Λατινικές πηγές αναφέρουν πως η β.π. ξεκίνησε από ύμνους που έψαλλαν αγρότες προς τιμή διαφόρων θεών. Στα νεώτερα χρόνια, ο R. Reitzenstein συνέδεσε τα β. τραγούδια με την Άρτεμη και το Διόνυσο. Ο K.J. Dover υποστηρίζει πως τα έντεχνα του Θεόκριτου, σχετίζονται με τα λαϊκά τραγούδια της Σικελίας. Η ανατολίζουσα θεωρία, αναφέρει πως η θεματολογία της β.π. προέρχεται από τη Μ. Ασία. Όπως και να’ χει, όλες οι θεωρίες προσπαθούν να συνδέσουν το είδος με (106) θρησκευτικά δρώμενα, όπως έκανε ο Αριστοτέλης με το δράμα. Η Δεύτερη : η καταγωγή της β.π. είναι ‘μυθική’. Αναφέρεται ως ευρετής της, ο Σικελός βουκόλος Δάφνης, γιος του Ερμή και μιας νύμφης. Μπορεί η θεωρία αυτή να ανάγεται στον Τίμαιο, ενώ και ο Στησίχορος έγραψε για την ερωτική ιστορία του Δάφνη. Όλο αυτό, είναι πιθανό να δημιουργήθηκε εκ των υστέρων, βασισμένο στο πρώτο ειδύλλιο του Θεόκριτου με αυτή τη θεματολογία. Πριν από αυτόν, δεν έχουμε αυτοτελή ποίηση για αγροτικά θέματα. Το ενδιαφέρον για τη ζωή των ανθρώπων της υπαίθρου είναι ευκαιριακό, καθώς δεν αποτελεί ψυχαγωγία για τους αρχαϊκούς και κλασικούς Έλληνες. Εξαιρέσεις έχουμε στην Ιλιάδα (περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα), σε κάποια μέρη της Οδύσσειας και στον Ησίοδο. Ο τελευταίος αυτοσυστήνεται στη Θεογονία ως βοσκός, που έλαβε το ποιητικό χάρισμα από τις Μούσες. Υπάρχουν μερικοί βοσκοί ήρωες στη Μυθολογία που ήταν όλοι αγαπημένοι της Αφροδίτης. (Άδωνης, Άττης, Πάρης, Αγχίσης). Η β.π. είναι στην πραγματικότητα επική, καθώς είναι γραμμένη σε δακτυλικό εξάμετρο, το λεγόμενο ηρωικό. Στην αρχαιότητα η διάκριση γινόταν με το μέτρο και όχι το περιεχόμενο. Στη θεοκρίτεια ποίηση, αναγνωρίζουμε παραδοσιακά επικά στοιχεία, αλλά και την προσπάθεια να γραφεί κάτι τελείως διαφορετικό. Θεματικά, έχουμε τελείως αντιεπικές επιλογές. Αντί για βασιλείς και ήρωες, έχουμε απλούς ανθρώπους στο χώρο εργασίας τους, να τραγουδούν τους έρωτες και την καθημερινή ζωή. Ακόμα όμως κι όταν το θέμα αναφέρεται σε γνωστούς ήρωες, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην καθημερινή πλευρά του μύθου.

(107) Ειδύλλιον Όλα τα ποιήματα του Θεόκριτου ονομάζονται έτσι. Ο όρος καθιερώθηκε στη ρωμαϊκή εποχή και δεν είμαστε βέβαιοι για τη σημασία του. Ως λέξη, είναι

υποκοριστικό του «είδους» που σημαίνει ‘γραμματειακό είδος’. Δεν έχει υποτιμητικό χαρακτήρα όπως το επύλλιο και μάλλον αποδίδει τη σημασία ‘ένα μικρό ποίημα’. Στα αρχαία σχόλια, επισημαίνεται ο διηγηματικός, δραματικός και μικτός τους χαρακτήρας. Ως όρος, δεν έχει σχέση με το μεταγενέστερο «ειδυλλιακό», που περιγράφει κάτι τρυφερό και γοητευτικό. Μπορεί να χαρακτηρίσει την κατοπινή εξέλιξη του β. πεζού ποιητικού είδους, αλλά όχι την καθόλου γλυκερή ποίηση του Θεόκριτου. Στα ποιήματά του, δεν υπάρχει κανένα από τα μεταγενέστερα χαρακτηριστικά (ιδανική εκδοχή της υπαίθρου), ούτε πολιτική σκόπευση, όπως στις ‘Εκλογές’ του Βιργίλιου. Για την ερμηνεία των θεοκρίτειων ειδυλλίων, υπάρχουν δύο εκδοχές : Α) η ρεαλιστική, που προτείνει ρητή ερμηνεία του ποιήματος Β) η συμβολική, που αναζητά κρυμμένα νοήματα, αλληγορίες και σύμβολα Κάποιοι αναζήτησαν μια φιλοσοφική διάσταση. Θεωρούν το Θεόκριτο επικουρικό, να παρουσιάζει δηλαδή ως αξίες την αταραξία, την ελευθερία, τη σχόλη και την ηρεμία. Εκτός από τα 31 ποιήματα παραδίδονται με το όνομα του Θεόκριτου και 24 επιγράμματα. Από αυτά, μερικά θεωρούνται νόθα. (108) Επίσης, δε γνωρίζουμε τη σειρά με την οποία εκδόθηκαν, αν εκδόθηκαν ή αν κάποιοι τα αντέγραφαν για ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Αυτό παραμένει φιλολογικό πρόβλημα. Κατά τον G. Lawall υπήρχε μια συλλογή της Κω, με τα πρώτα επτά ποιήματα, που είχαν κοινά θέματα : αγροτική ζωή, έρωτας κλπ. Ως ενισχυτικό της χειρόγραφης παράδοσης, προτάσσεται ένα ποίημα του Αρτεμίδωρου του Γραμματικού, που πιθανά συνέταξε και εξέδωσε έναν ‘κανόνα’ δέκα ειδυλλίων, το πρώτο μισό του 1ου αι. Το επίγραμμα είναι δείγμα της μεταγενέστερη μεταφορικής γλώσσας της β.π. Ο Θεόκριτος συγκέντρωσε τις Μούσες σε αγέλη και συστηματοποίησε το βουκολικό είδος. Η εικόνα του ως βουκόλου και των έργων του ως ζώων, επαναλαμβάνεται στο ποίημα «Επιτάφιος Βίωνος» και αλλού.

Βουκολικά Ειδύλλια Αν και θεωρείται ο κατ’ εξοχήν βουκολικός ποιητής, μόνο μια κατηγορία ποιημάτων του Θεόκριτου είναι «βουκολικά» και από αυτά, μόνον οχτώ είναι γνήσια. Ήρωες των β.π. είναι βοσκοί ή γεωργοί, που ζουν στην εξοχή, βόσκουν τα κοπάδια τους κι ασχολούνται με τη μουσική. (109) Το θέμα δηλαδή, είναι τα «ήθη των αγροίκων». Επίσης δεν είμαστε σίγουροι αν τους τίτλους των ποιημάτων του τους έχει δώσει ο ίδιος ή προστέθηκαν αργότερα. Παράδειγμα : Θύρσης ή Ωδή. Χωρίζεται σε δύο μέρη : 1.διάλογος ανάμεσα στον ποιμένα Θύρση και έναν ανώνυμο γιδοβοσκό. Είναι μεσημέρι, ώρα ησυχίας, ξεκούρασης και ενασχόλησης με τη μουσική. Ο ένας προσκαλεί τον άλλον να τραγουδήσει, με την υπόσχεση δώρου. Στο διάλογό τους παρουσιάζεται το ευχάριστο φυσικό περιβάλλον. Τα βραβεία είναι μια αίγα κι ένας τράγος. Ο γιδοβοσκός αρνείται να τραγουδήσει για να μην ενοχλήσει το θεό Πάνα που ξεκουράζεται, τάζει όμως ένα ξύλινο, βαθύ ποτήρι (κισσύβιον) στο Θύρση για το δικό του τραγούδι. Εδώ βλέπουμε εικόνες καθημερινότητας. 2.O Θύρσης καλεί τις Μούσες να τραγουδήσουν τον απροσδιόριστης αιτίας θάνατο του Σικελού βοσκού Δάφνη, που έχασε τη ζωή του επειδή αρνήθηκε την Αφροδίτη. Πρόκειται για βουκολικό θρήνο, είδος που έγινε αργότερα ιδιαίτερα σημαντικό. Βασικό συστατικό του, η σύσσωμη συμμετοχή της βουκολικής φύσης με την αναλογία φύση - άνθρωπος. Γενικά, υπάρχει τάση προς την επανάληψη και την επαναφορά διάφορων μοτίβων. Στο τέλος, ο γιδοβοσκός χαρίζει το ποτήρι στο Θύρση και επιστρέφουν και οι δύο στη βοσκή τους.

Επισημαίνουμε τα εξής : 1.η πρώτη λέξη του ποιήματος «ηδύς» (γλυκός) που επαναλαμβάνεται, χρησιμοποιείται ως ψίθυρος του δέντρου, της πηγής αλλά και του τραγουδιού, ενώ μπορεί να αναφέρεται και στη γλυκιά ποίηση του Θεόκριτου. 2.Προτείνεται ένας μουσικός αγώνας που τελικά γίνεται έμμεσα. Η περιγραφή του ποτηριού είναι ένα τραγούδι από μόνη της. Το θέμα του μουσικού αγώνα μεταξύ δύο βουκολικών προσώπων επανέρχεται συχνά, με διάφορες παραλλαγές. Συχνά υπάρχει κριτής και ορίζεται έπαθλο. 3.Αντιθέσεις μεταξύ των δύο τμημάτων : -ο καθημερινός κόσμος κυριαρχεί και περιγράφεται ρεαλιστικά στην παράσταση του ποτηριού. Στο τραγούδι του Δάφνη, κινούμαστε σε παραμυθένιο κόσμο. -Ο καθημερινός, ρεαλιστικός κόσμος του πρώτου μέρους, δεν παίρνει τίποτα στα σοβαρά. Στο δεύτερο μέρος η ατμόσφαιρα είναι βαριά έως τραγική -Το πρώτο τμήμα είναι γεωγραφικά απροσδιόριστο, ενώ το δεύτερο προσδιορισμένο (Σικελία) -Στο πρώτο μέρος κυριαρχεί ο διάλογος και η αφήγηση. Στο δεύτερο, ο μονόλογος και ο θρήνος. -Στο πρώτο μέρος η γλώσσα είναι επίσημη, στο δεύτερο λαϊκότροπη Οι παραπάνω αντιθέσεις, προάγουν τη θεοκρίτεια ποικιλία. Ο G.O. Hutchinson αποδεικνύει πως όχι μόνο κάθε ποίημα είναι αυτόνομο, αλλά υπάρχουν και διαφορές μέσα σε αυτό. 4.το σκηνικό των δύο ηρώων είναι η φύση. Περιγράφονται ζώα και φυτά όπως και στο ποτήρι. Ο όρος που περιγράφει ένα ευχάριστο περιβάλλον είναι «locus amoenus» ‘ευχάριστος τόπος’. Η φύση συμμετέχει στην ανθρώπινη ζωή. Τραγουδά και θρηνεί. Οι τρόποι αυτοί παρουσίασης της φύσης, εμφανίζονται και μετά το Θεόκριτο. 5.Πίσω από την απλοϊκότητα των ηρώων, κρύβεται ο λόγιος ποιητής που τους αντιμετωπίζει με λεπτή – αν και σαφή – ειρωνεία. Αυτή τον αποστασιοποιεί από το δημιούργημά του. Με αυτήν τη βάση, τίποτα στο Θεόκριτο δε λέγεται και δε λαμβάνεται σοβαρά. 6.Είδαμε τις διαφορές των δύο τμημάτων. Ο έρωτας όμως είναι παρών και στα δύο. Ο ανικανοποίητος έρωτας κυριαρχεί στα ειδύλλια, αν και στο Θεόκριτο δε συναντάμε τραγικότητα. Ένας λόγος γι’ αυτό, είναι η αποστασιοποίηση του ποιητή μέσω της ειρωνείας.

(113) Αστικά Ειδύλλια Τρία, είναι γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο και δωρική διάλεκτο, και δύο είναι διαλογικά. Έχουν αστικό θέμα, αναφέρονται δηλαδή σε ανθρώπους της πόλης, κυρίως γυναίκες, σε στιγμιότυπα της ζωής τους. Η τεχνική τους είναι βουκολική.

-Φαρμακεύτρια : 1Ο τμήμα : Η Σιμαίθα μαζί με τη δούλη της Θεστύλδα, κάνει μάγια κι επικαλείται τη Σελήνη, για να γυρίσει ο αγαπημένος της που την εγκατέλειψε για μια άλλη. 2Ο τμήμα : Η Σιμαίθα μένει μόνη και περιγράφει τη γνωριμία της με το Δέλφη και την προδοσία του. Αντιθέσεις : Το 1ο τμήμα είναι γκροτέσκο και κάπως χυδαίο. Στο 2ο υπάρχει συναισθηματική διάθεση με διακοπές από κωμικά στοιχεία. Σύνηθες επίσης είναι, το μοτίβο άγριας επίπληξης στη δούλη (114), όπως και ο ‘σχετλιασμός’ (μεμψιμοιρία) προς το θεό Έρωτα. -Αισχίνας και Θυώνιχος : Ο Αισχίνας έμαθε πως η αγαπημένη του θέλει άλλον κι απελπίζεται. Ο Θυώνιχος τον προτρέπει να καταταγεί μισθοφόρος στο στρατό του Πτολεμαίου.

-Συρακόσια ή Αδωνιάζουσα : Δυο γυναίκες, η Γοργώ και η Πραξινόα πάνε στο παλάτι για να παρακολουθήσουν τη γιορτή του Άδωνη. Σχολιάζουν την κίνηση, το πλήθος και αυτά που βλέπουν στο παλάτι. Μια τραγουδίστρια εκτελεί τραγούδι προς τιμήν της Αφροδίτης και του Άδωνη. Αντιθέσεις : το 1ο τμήμα είναι μιμητικό, διαλογικό, με λαϊκό χαρακτήρα. Το 2ο περιλαμβάνει έναν επεξεργασμένο υφολογικά ύμνο. Οι γυναίκες χρησιμοποιούν παροιμίες και λαϊκές εκφράσεις που δηλώνουν την καταγωγή τους, όπως και οι κρίσεις που εκφράζουν. Και στο ερωτικό τραγούδι συμβαίνουν τα του βουκολικού. Ο Άδωνης πεθαίνει και η Αφροδίτη τον χάνει, αλλά δε φαίνεται πουθενά τραγικότητα. Αντιθέτως, τονίζεται η επιτυχία της γιορτής. Στα ποιήματα αυτά, βρίσκουμε κάποιες ομοιότητες με τον Ηρώνδα. Όμως, ενώ στον Ηρώνδα το θέμα είναι χυδαίο, κοινότοπο και προκλητικό, στο Θεόκριτο υπάρχει παντού μια εκλέπτυνση. Ο λόγιος βρίσκεται πίσω από τα ποιήματα και στους δύο, αλλά ενώ ο Ηρώνδας διαστρεβλώνει εσκεμμένα το καλλιτεχνικό μέρος, ο Θεόκριτος ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνικότητα.

(116) Μυθολογικά Ειδύλλια Τα ποιήματα Ύλας, Ηρακλίσκος, και το μάλλον νόθο, Ηρακλής Λεοντοφάγος, έχουν θέματα από το μυθολογικό κύκλο του ήρωα.

-(117) Ελένης Επιθαλάμιον : γαμήλιο τραγούδι της Σπάρτης με αφορμή το γάμο Ελένης – Μενελάου -Διόσκουροι : δύο περιστατικά από τη ζωή του Κάστορα και του Πολυδεύκη -Λήναι ή Βάκχαι : ο τραγικός θάνατος του Πενθέα από τις Μαινάδες, όταν αρνήθηκε τη λατρεία του Διονύσου.

Αυλικά – εγκωμιαστικά ειδύλλια - Ιέρων ή Χάριτες : εγκώμιο του Ιέρωνα των Συρακουσών - Εγκώμιον εις Πτολεμαίον : εγκώμιο του Πτολεμαίου Β’ του Φιλάδελφου Και τα δύο είναι γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο, επική διάλεκτο, με ανάμειξη δωρικής.

Αιολικά ειδύλλια Πρόκειται για τέσσερα ποιήματα γραμμένα σε αιολική διάμετρο και μέτρο. -Αλακάτα : απευθύνεται στη γυναίκα του γιατρού Νικία, φίλου του ποιητή -Τρία ‘παιδικά’ : με ερωτικό περιεχόμενο, όπου ο ερωτευμένος μιλά σε α’ πρόσωπο

Σύριγξ : Ποίημα ‘τεχνοπαίγνιον’ γραμμένο δηλαδή με τρόπο που να αναπαράγει τη μορφή ενός αντικειμένου, εδώ αυλού.

Επιγράμματα : σύμφωνα με τον A.S.F. Gow, παραδίδονται 24 του Θεόκριτου. Τα πρώτα έξι έχουν βουκολικό περιεχόμενο, τα υπόλοιπα είναι αναθηματικά, επιτύμβια ή αναφέρονται σε αγάλματα. Τα περισσότερα είναι γραμμένα σε δωρική διάλεκτο και ελεγειακό δίστιχο.

(118) Γλώσσα και Ύφος Η γλώσσα του Θεόκριτου είναι η δωρική της Συρακούσας ή της Κω, με επικά στοιχεία. Άλλωστε, δεν υπάρχει ομοιογενής δωρική, αλλά με κατά τόπους παραλλαγές. Ο Θεόκριτος αναμειγνύει διάφορα διαλεκτικά στοιχεία, φτιάχνοντας μια διάλεκτο τεχνητή, ιδιόμορφη και ασυνεπή ως προς τη χρήση των τύπων. Υιοθετεί

επίσης τύπους επικούς, με ιωνικά στοιχεία. Δεν είμαστε σίγουροι για τις γλωσσικές προτιμήσεις του ποιητή, καθώς δε γνωρίζουμε τη χρονολογική σειρά των ποιημάτων του, ούτε για τους τύπους που χρησιμοποιούσε. Συχνά αξιοποιεί στοιχεία από διαφορετικές διαλέκτους στην ίδια λέξη, για λόγους ευφωνίας, ή ανάλογα με την κατηγορία του ποιήματος (αιολικά, εγκωμιαστικά). Ο A.S.F. Gow, διέκρινε πέντε κατηγορίες ποιημάτων με βάση τη διάλεκτο : Α) γνήσια δωρικά Β) νόθα, ή αμφίβολης γνησιότητας δωρικά Γ) επικά με δωρικά στοιχεία Δ) επικά και ιωνικά Ε) αιολικά. Η γλώσσα του – αντίθετα με το θέμα – συνδέεται με την επική παράδοση, προσπαθώντας όμως να δημιουργήσει μια νέα ατμόσφαιρα. Π.χ. στο 1ο ειδύλλιο προσφέρεται ένα ζώο ως έπαθλο στο νικητή του τραγουδιού. Η λέξη για το έπαθλο είναι η ομηρική ‘γέρας’, που σημαίνει δώρο τιμής και ανδρείας. (119) Ο Θεόκριτος εξισώνει ένα σημαντικό δώρο με κάτι που ανήκει στην καθημερινότητα. Το β.π. έχει χαρακτηριστεί ‘μετά – έπος’ επειδή δημιουργεί νέο είδος ‘επικής’ ποίησης. Ο Θεόκριτος συνδυάζει επίσης και άλλα λογοτεχνικά είδη και δημιουργεί ποικιλία στη γλώσσα και το ύφος. Δανείζεται και ενσωματώνει στοιχεία από την τραγωδία και το μίμο. Δημιουργεί λαϊκό ύφος χρησιμοποιώντας παροιμίες, κοινοτοπίες και καθημερινές εκφράσεις. Οι επαναλήψεις ίδιων λέξεων δείχνουν την απλότητα και την αφέλεια των ανθρώπων της υπαίθρου. Το λαϊκό αυτό ύφος όμως, συνδυάζεται με την πρότερη λογοτεχνική παράδοση που ο ποιητής αξιοποιεί πάντα. Παρούσα είναι και η «υφολογική διακύμανση» (G. Fabiano) δλδ η αντιπαράθεση ομηρισμών και δωρικού ιδιώματος, γλωσσικής επιτήδευσης και τύπων της καθομιλουμένης. Ηθικό δίδαγμα : Πάντα πίσω από το βουκόλο κρύβεται ο λόγιος.

(120) Ηρώνδας (ή Ηρώδας) Τον ‘ανακάλυψε’ ο F.G. Kenyon το 1891, όταν εξέδωσε επτά ποιήματα του Ηρώνδα σε πάπυρο. Γεννήθηκε μάλλον στην Κω, τον 3ο αι. και τα ποιήματά του ονομάζονται ‘μιμίαμβοι’, δηλαδή μίμοι σε ιαμβικό μέτρο (χωλίαμβος). Είναι μικρά σε έκταση, αυστηρά διαλογικά, με ήρωες ανθρώπους χαμηλού επιπέδου. Δεν ξέρουμε τη χρήση τους (παράσταση, ανάγνωση ή απαγγελία). Τα θέματα και οι χαρακτήρες είναι ευτελείς, όμως η γλώσσα και το μέτρο είναι επιτηδευμένα (πάλι διακρίνεται ο λόγιος). Για να αρμόζει στα πρόσωπα, η γλώσσα γίνεται επίτηδες αντιποιητική, ξερή και κοινή. Οι γλωσσικοί τύποι είναι στρυφνοί και προέρχονται από την πρότερη λογοτεχνική παράδοση. Θέματα : -Προκυκλίς ή Μαστροπός : Η Μητρίχη, νεαρή νιόπαντρη που ο άντρας της λείπει, δέχεται επίσκεψη της γριάς Γυλλίδας, που προσπαθεί να την παρασύρει σε μοιχεία. Η Μητρίχη αρνείται. (πρόκειται για το μόνο ίσως έντιμο χαρακτήρα). -Πορνοβοσκός : ο μαστροπός Βάτταρος, υπερασπίζεται μια από τις πόρνες του, που κακοποιήθηκε. Ο λόγος του είναι εύγλωττος, με στοιχεία αττικής ρητορικής σε αντιδιαστολή με τη χαμηλή στάθμη του πορνοβοσκού -Διδάσκαλος : μια μητέρα παρακαλεί το δάσκαλο του αχαΐρευτου γιου της να του βάλει μυαλό δέρνοντάς τον όσο πιο σκληρά μπορεί. Εκείνος δέχεται. -Ασκληπιώι ανατιθείσαι και θυσιάζουσαι : δυο λαϊκές γυναίκες επισκέπτονται το ναό του Ασκληπιού (μάλλον στην Κω) με προσφορές και σχολιάζουν ότι βλέπουν. -(121) Ζηλότυπος : Η Βίττινα, υποψιάζεται πως ο δούλος και εραστής της την απατά

και διατάζει τους άλλους δούλους να τον τιμωρήσουν σκληρά. Η δούλη Κύδιλλα που προσπαθεί να τη μαλακώσει, δέχεται επίσης βίαιες απειλές. -Φιλιάζουσαι ή Ιδιάζουσαι : Η Κοριττώ δέχεται επίσκεψη από τη φίλη της Μητρώ, που θαυμάζει ένα βαυβώνα και ρωτά τον κατασκευαστή του. -Σκυτεύς : Δυο κυρίες παζαρεύουν τα παπούτσια που θέλουν με τον υποδηματοποιό -Ενύπνιον : Κάποιος διηγείται το όνειρό του στη δούλη του. Σώζεται αποσπασματικά.

(122) Σχόλια στον μιμίαμβο Ασκληπιώι ανατιθείσαι και θυσιάζουσαι Φαίνεται καθαρά το χαμηλό επίπεδο των ηρωίδων. Η κοινωνική τους θέση προσδιορίζει τη συμπεριφορά τους και φαίνεται στις κρίσεις τους για τα έργα τέχνης. [Η έμφαση στο ρεαλισμό προσδιορίζει και το ίδιο το ποίημα]. Ο ρεαλισμός ως αισθητική αρχή, ανήκει στην ελληνιστική τέχνη. Όσον αφορά την ποίηση, είναι χαρακτηριστικό της παράδοσης. Ο Ηρώνδας με αυτόν τον τρόπο, αποδεικνύεται γνώστης της παράδοσης και λόγιος, κάτι που φαίνεται επίσης στη χρήση ποιητικών μέσων που δεν είναι καθόλου λαϊκά. Η συνύπαρξη ευτέλειας (στο θέμα και το περιεχόμενο) και του εξεζητημένου ύφους και των αναφορών, είναι βασικό γνώρισμα του Ηρώνδα. Έχουμε ρεαλισμό (απλότητα και λαϊκότητα) και μη ρεαλισμό (εκζήτηση και λογιοσύνη). Αυτά τα δύο επίπεδα δημιουργούν ένα σύνθετο σύνολο που αποσυνθέτει την ίδια την ποίηση.

ΣΥΝΟΨΗ

Η β.π. του Θεόκριτου, είναι σύνθετο λογοτεχνικό είδος. Λόγω μέτρου ανήκει στο έπος, λόγω θέματος αποκλίνει από αυτό. Η κύρια γλώσσα των ποιημάτων είναι η δωρική με επικά στοιχεία. Υπάρχουν όμως και τα αιολικά. Παραδίδονται 31 ποιήματά του που ονομάζονται ειδύλλια και 24 επιγράμματα – πολλά νόθα. Τα ποιήματα ποικίλλουν θεματικά και υφολογικά. Διακρίνονται σε βουκολικά, αστικά, μυθολογικά, εγκωμιαστικά και αιολικά. Οκτώ διαλογικά ποιήματα αποδίδονται στον Ηρώνδα, με ιαμβικό μέτρο και ιωνική διάλεκτο. Ονομάζονται μιμίαμβοι και έχουν θεματολογία από τη ζωή απλών ανθρώπων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ (131) Η Ιστοριογραφία τον 4ο και τον 3ο αι. π.Χ. Έχουμε ήδη αναφερθεί στο Θουκυκίδη και το συνεχιστή του, Ξενοφώντα. Υπήρξαν όμως κι άλλοι συνεχιστές του Θουκυκίδη : ο Θεόπομπος ο Χίος συνέχισε την εξιστόρηση του Πελ. Πολέμου μέχρι τη ναυμαχία της Κνίδου (394) όπου ανακόπηκε η σπαρτιατική επικράτηση. Στα ‘Ελληνικά της Οξυρύγχου’, άγνωστου συγγραφέα βλέπουμε επίσης τη θουκυδίδεια οργάνωση της αφήγησης ανά θέρη και χειμώνες. Άλλος συνεχιστής του ήταν ο Κράτιππος, για τον οποίο δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Ανάμεσα στον Ξενοφώντα και τον Πολύβιο, δε σώζονται πολλά πράγματα, παρά την πλούσια παραγωγή. Μεσολαβούν όμως σημαντικές εξελίξεις. Ο πολιτικός προβληματισμός που χαρακτήριζε την ιστοριογραφία της κλασικής εποχής υποχωρεί και γίνεται έντονο το ρητορικό στοιχείο. Εκπρόσωπος αυτής της τάσης είναι ο Θεόπομπος. Συνέγραψε τα ‘Ελληνικά’ και τα ‘Φιλιππικά’, μια ιστορία της εποχής του Φιλίππου. Με την εστίαση στο μακεδόνα ηγεμόνα, προαναγγέλει τη βιογραφική τάση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής ιστοριογραφίας. Άλλωστε, μεμονωμένες προσωπικότητες έχουν ολοένα σημαντικότερο ρόλο στις ιστορικές εξελίξεις. Ο Πολύβιος είναι ιδιαίτερα επικριτικός προς αυτήν την τάση.

(132) Στα μέσα του 4ου αι. εμφανίζεται η τάση συγγραφής παγκόσμιας ιστορίας. Το πρώτο ανάλογο έργο, είναι οι ‘Ιστορίαι’ του Έφορου από την Κύμη (30 βιβλία), ο οποίος δεν επηρεάστηκε από τη ρητορική. Το έργο αυτό χρησιμοποιήθηκε ευρέως ως πηγή από ιστορικούς, όπως και το παρόμοιο έργο του Τίμαιου από τη Σικελία που αναφερόταν στην ιστορία των Ελλήνων στις αποικίες της Δύσης. Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου ήταν θέμα μιας σειράς χαμένων σήμερα έργων, μάλλον αναξιόπιστων, σύμφωνα με τις ενδείξεις. Άλλωστε είχαν και μια ροπή προς την παραδοξογραφία, τάση των επόμενων αιώνων. Κατά τον 3ο αι. ανθεί η «τραγική» ιστοριογραφία, που προσπαθεί να δημιουργήσει συναισθηματικές αντιδράσεις στον αναγνώστη. Εκπρόσωποι αυτής της τάσης είναι ο Δούρις και ο Φύλαρχος. Αναπτύσσεται επίσης ένα έντονο αρχαιοδιφικό ενδιαφέρον που συνδέεται με τις πραγματείες που έχουν θέμα την ιστορία της Αθήνας. Εκπρόσωποι ο Ανδροτίων και ο περιπατητικός Φιλόχορος.

(133) ΠΟΛΥΒΙΟΣ : Καταγόταν από τη Μεγαλόπολη Αρκαδίας και είναι ο πρώτος έλληνας ιστορικός που αντιμετώπισε τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Ήταν σημαντικός αξιωματικός της Αχαϊκής Συμπολιτείας και οι Ρωμαίοι τον μετέφεραν ως όμηρο στη Ρώμη. Εκεί συνδέθηκε με την ανώτερη κοινωνία ενώ συνόδευσε το στρατηγό Σκιπίωνα σε εκστρατείες και διπλωματικές αποστολές. Γνώρισε και εκτίμησε το ρωμαϊκό πολίτευμα, κάτι που επηρέασε το έργο του. Μετά το 150 επιστρέφει στην Ελλάδα όπου συμμετέχει στη διοίκηση και στη διπλωματία. Το έργο του περιλαμβάνει 40 βιβλία από τα οποία σώζονται ολόκληρα τα πέντε πρώτα καθώς και αποσπάσματα από τα υπόλοιπα. Θέμα του είναι ο δεύτερος και τρίτος Καρχηδονιακός Πόλεμος και η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους. Το προοίμιο ασχολείται με προγενέστερα γεγονότα. αν και ο Πολύβιος σχεδιάζει τη συγγραφή μιας παγκόσμιας ιστορίας (συχνό φαινόμενο της εποχής) ενδιαφέρεται όμως να εξηγήσει την άνοδο της Ρώμης και το πολίτευμά της που το θεωρεί σημαντικό. Στο έκτο του βιβλίο, συζητά και συγκρίνει διάφορα πολιτεύματα, θεωρώντας ως ιδανικό το μεικτό. Στην ίδια κατηγορία εντάσσει και το ρωμαϊκό. Θαυμάζει επίσης τη στρατιωτική οργάνωση και την πειθαρχία της Ρώμης. Πιστεύει όμως πως οι μεγάλες επιτυχίες εγκυμονούν και κινδύνους. Ο Πολύβιος δίνει την εντύπωση πως ενδιαφέρεται για την αντικειμενικότητα του έργου του. Δίνει μεγάλη σημασία τόσο στη μελέτη των ιστορικών πηγών όσο και στην άμεση γνώση της προσωπικότητας των ατόμων, της γεωγραφίας, της κρατικής οργάνωσης κ.λ.π. Έτσι οι κρίσεις του αποκτούν αληθοφάνεια – ο ίδιος επικαλείται την κοινή λογική. Το ιδανικό του είναι η πραγματική ιστορία, δηλ. Η ιστορία της μελέτης και ερμηνείας των πολιτικών κυρίως γεγονότων. (134) Ο Πολύβιος θεωρεί απαραίτητη την πολιτική και στρατιωτική εμπειρία για τη συγγραφή ιστορίας. Στόχος του είναι η ωφέλεια του αναγνώστη και επικρίνει τους εκπροσώπους της τραγικής ιστοριογραφίας που αποσκοπούν στη συγκίνηση. Επίσης, καυτηριάζει την αναξιοπιστία του Τίμαιου. Η διαφορά του με το Θουκυδίδη, έγκειται στο γεγονός πως ο Πολύβιος αντιλαμβάνεται την ωφέλεια του πολίτη ως προσαρμογή στην ενοποιημένη, παγκόσμια ιστορία και όχι ως βελτίωση της συμμετοχής του στα κοινά. Στη θέση αυτή, αντανακλάται η νέα πολιτική πραγματικότητα που δεν αφήνει περιθώρια στο άτομο να συμμετάσχει στα κοινά καθώς και χαρακτηριστικά της ελληνιστικής φιλοσοφίας. Με αυτά τα δεδομένα, είναι κατανοητή η σημασία που δίνει ο Πολύβιος στην Τύχη, ως παράγοντα των εξελίξεων. Συνεχιστές του ήταν ο στωικός Ποσειδώνιος ο Ρόδιος και ο Στράβωνας. Αν και χρησιμοποιήθηκε ως ιστορική πηγή κατά την αυτοκρατορική περίοδο, το έργο του

δεν έχει λογοτεχνικές αρετές. Το ύφος του είναι μονότονο και στεγνό με αφαιρετικές τάσεις. Η γλώσσα του έχει αττικό χαρακτήρα, χωρίς όμως χάρη και ευκαμψία. Έτσι ο Πολύβιος διαφοροποιείται από τους ιστορικούς της κλασικής εποχής.

(135) ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ :Έζησε τον 1ο αι. π.Χ. στην Αίγυπτο και τη Ρώμη. Μοναδικό του έργο είναι η ‘Βιβλιοθήκη’ μια παγκόσμια ιστορία που καλύπτει μέχρι και την εκστρατεία του Καίσαρα στη Βρετανία (54 π.Χ.) και εκτείνεται σε 40 βιβλία. Ακολουθεί τη μέθοδο του συγχρονισμού, δηλ. Χρονολογεί τα γεγονότα σε σχέση με άλλα, ήδη γνωστά. Σώζονται ολόκληρα τα βιβλία 1-5 και 11-20. καλύπτουν από την εκστρατεία του Ξέρξη έως τους πολέμους των διαδόχων του Αλέξανδρου. Από τα υπόλοιπα σώζονται αποσπάσματα. Κάθε βιβλίο εισάγεται από προοίμιο, με γενικές κρίσεις για γεγονότα ή τους στόχους του συγγραφέα. Τα πρώτα έξι βιβλία αποτελούν την ‘Αρχαιολογία’, δηλ. Την προϊστορία των Ελλήνων και διάφορων λαών της Μεσογείου. Φαίνεται από το έργο πως ο Διόδωρος είχε γενική φιλοσοφική παιδεία με εκλεκτικές τάσεις. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, κυρίως όμως ο συγγραφέας συμπύκνωνε σε πλάγιο λόγο τις πηγές του, χάριν της οικονομίας της σύνθεσης. Το έργο του στηρίζεται σε μακρόχρονη έρευνα, προσωπικά ταξίδια του συγγραφέα και μεγάλο αριθμό πηγών. Όμως, δε διακρίνεται από ιστορική σκέψη ή μέθοδο. Ανάλογη με τις πηγές του είναι και η αξιοπιστία των πληροφοριών του. Έχουν εντοπιστεί αντιφάσεις και γλωσσικές διαφορές. Συχνά όμως το σωζόμενο υλικό του είναι πολύτιμο άλλωστε μετά το 1900 το έργο του επανεκτιμάται. Υπήρξε ο πρώτος που έγραψε παγκόσμια ιστορία, είναι εξαιρετική η ενότητα της σύνθεσής του και η σκέψη του είναι αρκετά ανεξάρτητη. Αν και αρκείται συνήθως στη συμβατική παρουσίαση των γεγονότων, σε αρκετά σημεία φαίνεται η επιφύλαξή του προς τη Ρώμη.

ΣΥΝΟΨΗ (136) Η ιστοριογραφία δέχεται έντονη επίδραση από τη ρητορική (Θεόπομπος) με κορύφωση την «τραγική» ιστοριογραφία του 3ου αι. (Δούρις, Φύλαρχος). Εκτός από την πολιτική και στρατιωτική ιστορία, το αρχαιοδιφικό ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία, γίνονται προσπάθειες καταγραφής της παγκόσμιας ιστορίας. Εγκαινιαστής της είναι ο Έφορος και αργότερα ο Διόδωρος που περιλαμβάνει και τη ρωμαϊκή ιστορία. Η παρουσία της Ρώμης έχει αντίκτυπο στην ιστοριογραφία. Ο Πολύβιος είναι ο πρώτος έλληνας ιστορικός μετά την κατάκτηση, με θετική στάση απέναντί της. Αποδίδει την άνοδό της στο πολιτικό της σύστημα. Διεξάγει πρωτογενή έρευνα με στόχο την αντικειμενικότητα, ώστε να ωφεληθεί ο αναγνώστης. Ο Διόδωρος στηρίζεται σε πολυάριθμες γραπτές πηγές, άνισες ως προς την αξιοπιστία και τη φιλοσοφική τους τάση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 – ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ (140) Η Επιγραμματική Ποίηση κατά την Ελληνιστική Περίοδο.

Κατά την ελληνιστική περίοδο το επίγραμμα αποκτά ιδιαίτερη σημασία λόγω δύο σημαντικών αλλαγών. Από τη μια παύει να χρησιμοποιείται μόνο για πρακτικούς σκοπούς, δηλαδή για επιγραφές σε μνήματα ή σε αναθήματα. Γράφεται πλέον για χάρη της τέχνης και προορίζεται να αναγνωσθεί από φιλόμουσους και λόγιους. Η επιγραμματική ποίηση φεύγει από το μνημείο και γίνεται βιβλίο. Από την άλλη πλευρά, αρχίζει να λειτουργεί ως όχημα προσωπικών συναισθημάτων όπως γινόταν με τη λυρική ποίηση. Μετρικά ταυτίζεται με την ελεγεία, την οποία ενσωματώνει. Η

θεματολογία της διευρύνεται με σκηνές της καθημερινής ζωής, παράδοξα φαινόμενα, φυσικές εικόνες, ερωτική ποίηση κ.λ.π. Το επίγραμμα γίνεται ο καθρέφτης της ελληνιστικής ζωής. Οι δημιουργοί της εποχής συγχωνεύουν στο επίγραμμα στοιχεία του ηρωικού, του διδακτικού και του φιλοσοφικού έπους, καθώς επίσης του μίμου και του βουκολικού ειδυλλίου. Το επίγραμμα κατακτά επιφανή θέση καθώς είναι το μόνο είδος στο οποίο η ελληνιστική εποχή έδωσε περισσότερα από ότι η κλασσική. Διακρίνεται από εξαιρετική ποικιλία : -(141) ως προς τα είδη : επιτύμβια και αναθηματικά, ερωτικά, παιδεραστικά, συμποτικά, σκωπτικά, εκφραστικά, επιδεικτικά -ως προς την ανθρωπογεωγραφία προέλευσης : οι φιλόλογοι διακρίνουν δύο ρεύματα. Από τη μια την Ιωνική-Αλεξανδρινή Σχολή με κύριους εκπρόσωπους τον Ασκληπιάδη το Σάμιο, τον Ποσείδιππο από την Πέλλα, τον Ήδυλλο, τον Καλλίμαχο και το Διοσκορίδη. Αγαπημένα τους θέματα είναι ο έρωτας, το συμπόσιο, ο θάνατος και η λογοτεχνική κριτική. Τα παρουσιάζουν με χιούμορ, λεπτότητα και παιγνιώδη διάθεση. Από την άλλη, η Δωρική-Πελοποννησιακή Σχολή, πιο σεμνή και αυστηρή, αποφεύγει ερωτικά και συμποτικά θέματα. Ξεχωρίζουν ο Λεωνίδας ο Ταραντίνος με θέματα της καθημερινής ζωής και την απλή ταπεινή ποίηση, η Ανύτη από την Τεγέα, με όμορφες βουκολικές περιγραφές και τρυφερά επιτύμβια αφιερωμένα σε ζώα (!!!), η Νοσσίς από τους Λοκρούς, ο Αλκαίος από τη Μεσσήνη, ενώ ο Θεόκριτος κινείται και στα δύο ρεύματα.

Από το 2ο αι. π.Χ. και μετά επέρχεται κορεσμός στο επίγραμμα. Λείπουν οι πρωτοτυπίες και περισσεύουν οι μιμήσεις. Αξίζει να αναφερθούν οι επιγραμματοποιοί της Σχολής της Φοινίκης που φέρνουν μια αναλαμπή : Αντίπατρος ο Σιδώνιος, Μελέαγρος από τα Γάδαρα, και Φιλόδημος, επίσης από τα Γάδαρα. Τα καλύτερα ελληνιστικά επιγράμματα διακρίνονται από λυρισμό, χαριτολόγο διάθεση και παιγνιώδη τάση. Επίσης διαθέτουν λεπτή ειρωνεία, λογοπαίγνια και πνευματώδεις υπαινιγμούς. Έχουν περίτεχνο ύφος, περίπλοκη συντακτική δομή και επιτηδευμένο λεξιλόγιο που φτάνει στα όρια της εκζήτησης. (143) Ως είδος συνεχίζει να είναι δημοφιλές ακόμα και μετά το τέλος των ελληνιστικών βασιλείων. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους αποκτά τα χαρακτηριστικά της ποίησης της εποχής : έλλειψη πρωτοτυπίας, κυρίαρχο ρητορικό ύφος και αφόρητο κλασικισμό. Οι επιγραμματοποιοί παραμένουν φανατικά πιστοί στην παράδοση του είδους, που συνεχίζεται μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού. Το επίγραμμα είναι το μόνο που έχει αδιάσπαστη πορεία από την αρχαϊκή εποχή μέχρι την Ύστερη Αρχαιότητα.

ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ (144) Σύμφωνα με μαρτυρίες, πολλοί επιγραμματοποιοί κυκλοφορούσαν τα έργα τους σε ατομικές ή και ομαδικές συλλογές. -‘Στέφανος’ του Μελέαγρου : πρόκειται για την πρώτη μεγάλη συλλογή. Ο τίτλος σημαίνει ένα στεφάνι ποικίλων ποιητικών ανθέων. -‘Στέφανος’ του Φίλιππου από τη Θεσσαλονίκη : συλλογή επιγραμμάτων δικών του και άλλων -‘Ανθολόγιον’ του Διογενειανού από την Ηράκλεια του Πόντου -‘Μούσα παιδική’ του Στράτωνος από τις Σάρδεις : συλλογή παιδεραστικών επιγραμμάτων -‘Πάμμετρος’ του Διογένη του Λαέρτιου : συλλογή ποιημάτων σε διάφορα μέτρα -‘Κύκλος’ του Αγαθία του Σχολαστικού : κυκλοφόρησε τα χρόνια του Ιουστινιανού -‘Παλατινή Ανθολογία’ και ‘Πλανούδεια Ανθολογία’ του Κωνσταντίνου Κεφαλά :

μέρη της μεγάλης σύνθεσής του από όλες τις επιγραφές καθώς και αντίγραφα από έμμετρες. Σύνολο 4.000 ελληνικά επιγράμματα. Η Παλατινή εκδόθηκε από άγνωστο στις αρχές του 10ου αι. και βρισκόταν στην αφάνεια ως το 1606 που εντοπίστηκε στη βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης. Πήρε το όνομά της από το Παλατινάτο της Γερμανίας. Το χειρόγραφο της Πλανούδειας, γραμμένο από το Μάξιμο Πλανούδη, σώζεται στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας. Περιλαμβάνει 392 επιγράμματα που δε βρίσκονται στην Παλατινή. Συνήθως η Πλανούδεια προστίθεται ως παράρτημα στην Παλατινή

ΣΥΝΟΨΗ (145) Το επίγραμμα ανεξαρτητοποιείται κατά την ελληνιστική περίοδο και υπηρετεί και λογοτεχνικές αξίες. Επεκτείνεται σε όλο το φάσμα θεμάτων της λυρικής ποίησης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 – ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Πρόκειται για την περίοδο όπου η Ρώμη κυριαρχεί στον τότε κόσμο, ασκώντας εξουσία με βάση το αυτοκρατορικό σύστημα. Η περίοδος ξεκινά με τη ναυμαχία στο Άκτιο και περατώνεται – συμβατικά – με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη. Τα γεγονότα της εποχής αυτής διαδραματίζονται και έξω από αυτά τα όρια. Οι δύο πρώτοι μεταχριστιανικοί αιώνες είναι οι αντιπροσωπευτικότεροι της πνευματικής παραγωγής – λιγότερο ο τρίτος. Αυτό εν μέρει οφείλεται στην –τεχνητή έστω – ειρήνη που επακολούθησε τη βασιλεία του Αυγούστου, η λεγόμενη pax romana – ρωμαϊκή ειρήνη. (152) Η λογοτεχνική παραγωγή βασίζεται στην παιδεία και αναπτύσσεται ως προς τη φιλοσοφία και τη ρητορική. Ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ρητορικής στο πνεύμα και την παιδεία της εποχής, εξηγεί για το χαρακτηρισμό της περιόδου ως «Δεύτερη Σοφιστική».

(153) ΠΑΙΔΕΙΑ Η εξουσία της Ρώμης ασκείται σε ένα σύνολο λαών και εθνοτήτων με πολιτιστικές και γλωσσικές διαφορές, οπότε, όποιο στοιχείο μπορεί να διευκολύνει την άσκηση αυτής της εξουσίας, ενισχύεται από τη διοίκηση. Ένα τέτοιο στοιχείο είναι η ελληνική παιδεία. Ο ελληνικός πολιτισμός αποτελούσε ήδη συνεκτικό ιστό των περισσότερων εδαφών που κατελήφθησαν από τους Ρωμαίους. Άλλωστε, οι εύποροι στους οποίους στηριζόταν η ρωμαϊκή διοίκηση για την κατά τόπους εξουσία της ανήκαν στην τάξη εκείνη που βάσιζε τη μόρφωσή της στην ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Έτσι, η διάδοση της παιδείας αυτής, εξυπηρετούσε τους σκοπούς της Ρώμης και εξασφάλιζε με νέα ελληνόφωνη πολιτιστική δημιουργία, σύμφωνη με τη δεδομένη εποχή. Η παιδεία των αυτοκρατορικών χρόνων βασίζεται και εμμένει στην ελληνική κλασική εποχή. Φαίνεται να προσπαθεί να αντιτάξει στην ‘ποσότητα’ της Ρώμης την ποιότητα της κλασικής εποχής. Η επίμονη αυτή τάση ονομάστηκε ‘κλασικισμός’ και εκτός από τα θετικά (διάσωση της παράδοσης, διάσωση έργων, επιβίωση του ελληνικού πνεύματος), έχουμε και αρνητικά (έλλειψη πρωτοτυπίας, περιορισμένη φαντασία, εμμονή στο παρελθόν, απόσταση από το παρόν). Η παιδεία των αυτοκρατορικών χρόνων χρησιμοποιεί δύο εργαλεία : τη φιλοσοφική σκέψη και τη ρητορική.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (154) Η φιλοσοφική σκέψη έχει μελετηθεί και συστηματοποιηθεί, ενώ τα κύρια ρεύματα έχουν διαμορφωθεί. Με την Ακαδημία συνεχίζεται η Πλατωνική παράδοση, ενώ με τον Περίπατο, η αριστοτελική. Εμφανίζονται οι Στωικοί, οι Επικούρειοι και οι Κυνικοί και συνεχίζεται ο σκεπτικισμός, τάση που αμφισβητεί την πρόσβαση στη

γνώση με συνέπεια την αμφισβήτηση της δογματικής αποκρυστάλλωσης. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε και τον εκλεκτικισμό, που επιχειρεί να υιοθετήσει απόψεις από όλα τα ρεύματα. Η ρητορική διχάζεται : από τη μια υπάρχει ο ‘ασιανισμός’, περίτεχνος ρητορικός λόγος φορτωμένος σχήματα. Επιζητεί το φραστικό εντυπωσιασμό και ονομάστηκε έτσι από τις ρητορικές σχολές της Μ. Ασίας. Από την άλλη έχουμε τον ‘αττικισμό’, με λιτότερο ύφος, και επιδιώκει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στο λόγο της πρώιμης αττικής ρητορείας. Ο αττικισμός υιοθετείται από τους επιφανέστερους εκπρόσωπους και φαίνεται να εκφράζει το πνεύμα της εποχής. Ολόκληρη η λογοτεχνία επηρεάζεται από αυτά τα δύο ρεύματα, λόγω του ότι η παιδεία ήταν διαποτισμένη και από τη φιλοσοφία και από τη ρητορική. Πολλά από τα έργα των πνευματικών ανθρώπων είναι καλά επεξεργασμένα προγυμνάσματα (άσκηση ρητορικής – φιλοσοφικής τέχνης). Πολλά δημιουργήματα επίσης, έχουν κυρίως διδακτικό ή παιδαγωγικό χαρακτήρα.

(155) ‘Δεύτερη Σοφιστική’ και ‘Σοφιστές’ Ο όρος Δεύτερη Σοφιστική οφείλεται στο Φιλόστρατο Β’ που τον χρησιμοποίησε για να δηλώσει τις νέες τάσεις της ρητορικής (από τον Αισχίνη και μετά), σε σχέση με την παλαιότερη του Γοργίας. Ο όρος διατηρήθηκε για να περιγράψει τα έργα τέχνης και λόγου από τον 1ο έως τον 3ο αι. με ακμή στο 2ο. Ο ‘σοφιστής’ είναι ο άνθρωπος που διδάσκει το ελληνικό παιδευτικό ιδεώδες, ακολουθώντας κάποιο φιλοσοφικό ρεύμα και κάνοντας χρήση της ρητορικής πειθούς. Το ιδεώδες αυτό λειτουργεί σε μια εποχή όπου ο ελληνικός πολιτισμός δεν έχει εξουσία, είναι όμως συνεκτικός της ρωμαϊκής διοίκησης, ωφελώντας την ελληνόφωνη πνευματική παραγωγή και επισφραγίζοντας τη ρωμαϊκή ειρήνη. Οι σοφιστές των αυτοκρατορικών χρόνων προάγουν όχι μόνο την παιδεία, αλλά και τον εαυτό τους. Ταυτόχρονα όμως, ενισχύουν την έμμεση ενίσχυση της ρωμαϊκής διοίκησης αλλά και την άμεση διευκόλυνση της ελληνόφωνης πνευματικής παραγωγής.

ΣΥΝΟΨΗ (156)

Αυτοκρατορικοί χρόνοι : η περίοδος όπου η Ρώμη διοικείται και διοικεί σύμφωνα με το αυτοκρατορικό σύστημα. (31 π.Χ. – 330 μ.Χ.). Η παιδεία αυτής της περιόδου βασίζεται στον ελληνικό πολιτισμό της κλασσικής εποχής, χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική και τη ρητορική. Η φιλοσοφία εκπροσωπείται από την παλαιότερη Ακαδημία και τον Περίπατο και από τους νεώτερους Στωικούς, Επικούρειους, Κυνικούς και Σκεπτικούς. Η ρητορική διχάζεται στην ασιανισμό με το περίτεχνο ύφος του φραστικού εντυπωσιασμού και τον αττικισμό, με λιτότερο ύφος, που επιζητεί την καθαρότητα του αττικού λόγου. Για τη λογοτεχνία, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως «Δεύτερη Σοφιστική», όρο του Φιλόστρατου Β’ για τις νέες τάσεις της ρητορικής, που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου, με έμφαση στο 2ο αι. μ.Χ. Για την εποχή εκείνη, ‘σοφιστής’ είναι ο άνθρωπος που με τη διδασκαλίας του προβάλλει το ελληνικό εκπαιδευτικό ιδεώδες, συνήθως κάτω από ένα φιλοσοφικό ρεύμα βασιζόμενος στην πειθώ της ρητορικής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 – ΡΗΤΟΡΙΚΗ (159) Εισαγωγικά :

Η σημασία της ρητορικής στα αυτοκρατορικά χρόνια, έδωσε ιδιαίτερη αίγλη στην τέχνη και τους εκπροσώπους της, φήμη και κέρδη. Κάποιοι ασχολούνται αποκλειστικά με τη ρητορική, κάποιοι αφιερώνουν αρκετό χρόνο σε αυτήν. Κοινό χαρακτηριστικό τους, η εντυπωσιακή γνώση της ρητορικής, της φιλοσοφίας και της ποίησης των κλασσικών χρόνων, καθώς και ευγλωττία στο λόγο. Όλοι αναζητούν καταξίωση από τη Ρώμη και διατηρούν σχέσεις μαζί της.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΑΣ (160) Ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς των αυτοκρατορικών χρόνων. Καθώς οι ημερομηνίες γέννησης και θανάτου του δεν είναι γνωστές, τοποθετούμε χρονικά το έργο του με βάση την εγκατάστασή του στη Ρώμη (30 π.Χ.). Συνέγραψε ιστορία, λογοτεχνική κριτική και ρητορική. Εδώ εξετάζουμε τη συγγραφική του παραγωγή που αναφέρεται στη ρητορική. Τα υπόλοιπα θα τα δούμε πιο κάτω. Στο έργο του περιλαμβάνονται 10 σωζόμενες πραγματείες, ποικίλης θεματολογίας. -Περί Συνθέσεως Ονομάτων : αφορά λογοτεχνική κριτική και απεικονίζει την τάση (και κρίση) της εποχής απέναντι στο γραπτό λόγο. -Περί Μιμήσεως : αναλόγου ενδιαφέροντος, αποσπασματικά σωζόμενο έργο -Περί των Αρχαίων Ρητόρων : στην εισαγωγή της, ο Διονύσιος αντιτίθεται στον ασιανισμό, συγκρίνοντας την αττική ρητορική με ευυπόληπτη νόμιμη σύζυγο, ενώ τον ασιανισμό με αναιδή, φανταχτερή εταίρα. Ο Διονύσιος θεωρεί πως έχει αποκατασταθεί η αρχαία ρητορική, συνδέοντας αυτήν την αποκατάσταση με την εκτίμηση της Ρώμης προς την καλή μόρφωση. Ασχολείται επίσης με το Λυσία, τον Ισοκράτη και τον Ισσαίο. -Περί της Δημοσθένους λέξεως : αναλύει το ύφος του Δημοσθένη και αιτιολογεί τη θέση του ρήτορα στην αρχαία ρητορική. -Περί Θουκυδίδου : ο Διονύσιος, ταυτόχρονα (161) με μια θετική αποτίμηση του έργου του ιστορικού καταθέτει και αυστηρές κριτικές παρατηρήσεις, γνωρίζοντας – όπως δηλώνει – πως θα δεχθεί αντιδράσεις γι’ αυτές. -Περί Δεινάρχου : αναδεικνύει ένα πρόσωπο της ρητορικής που παρέμεινε κάπως στη σκιά του Δημοσθένη. Επιστολές : -Προς Αμμαίον : σχετική με το Δημοσθένη -Προς Πομπήιον Γεφία : βασικά θέματα ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Θεόπομπος.

Είναι σαφές το ενδιαφέρον του Διονύσιου για την ιστοριογραφία και τη λογοτεχνική κριτική. Οι προσεγγίσεις του έχουν γλώσσα και ύφος καλλιεργημένα αττικιστικό καθώς και μια διαύγεια. Ως αποτέλεσμα, καταλαβαίνουμε πως η ρητορική των αυτοκρατορικών χρόνων βασίζεται στην παράδοση, εμπλουτίζεται όμως από το συγγραφέα με μια αξιοπρόσεκτη ευθύτητα.

ΔΙΩΝ Ο ΠΡΟΥΣΗΣ (ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ) (162) Γεννήθηκε στην Προύσα της Βιθυνίας (40 -120 μ.Χ.) Ανήκε σε οικογένεια γαιοκτημόνων και μορφώθηκε κατάλληλα ώστε να διαπρέψει στη ρητορική. Η παιδεία και η χάρη του στο λόγο τον οδήγησαν σε δημόσιες ομιλίες (δε σώζονται) πριν πάει στη Ρώμη. Εκεί έλαβε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη και η παρουσία του έγινε ιδιαίτερα αισθητή. Ως σοφιστής, βρέθηκε αντιμέτωπος με φιλοσόφους κυρίως με το στωικό Μουσώνιο αν και, τελικά επηρεάστηκε και ο ίδιος από το στωικισμό. Λόγω της φιλίας του με εχθρούς του αυτοκράτορα Δομιτιανού, αναγκάστηκε να

φύγει από τη Ρώμη και τη Βιθυνία. Χρειάστηκε να βιοπορίσει με χειρωνακτικές εργασίες και προσαρμόστηκε στις αρχές των Κυνικών. Μετά το θάνατο του Δομιτιανού επέστρεψε στη Ρώμη όπου συνέχισε να απολαμβάνει τιμές. Σώζονται ογδόντα λόγοι του με ποικίλα θέματα. Κάποιοι εκφωνήθηκαν για συγκεκριμένους λόγους (Ολυμπικός, (162) Ροδιακός κ.α.). κάποιοι πραγματεύονται διάφορα φιλοσοφικά ζητήματα (Περί Δουλείας και Ελευθερίας, Περί Λύπης, κ.α.) Τέλος, υπάρχουν λόγοι άμεσα ρητορικοί και φιλολογικοί (Ευβοϊκός, Τρωικός κ.α.). Το ύφος του Δίωνα είναι μετριασμένα αττικιστικό. Η φιλοσοφική του στάση θεωρείται ασαφής και σχηματοποιημένη, ενώ ορίζεται από δύο ρεύματα, τον κυνισμό και το στωικισμό. Η εξορία του ενισχύει το κυνικό στοιχείο στα έργα του εκείνου του διαστήματος. Γενικά το έργο του Δίωνα είναι αξιοπρόσεχτο χάρη στη στάση του απέναντι στη ρητορική και τη φιλοσοφία, την ευαισθησία του σε θέματα πολιτικής, ηθικής και φιλολογίας και τη συνολική του άποψη για τον πολιτισμό. Ο Δίων ακολούθησε τα ρεύματα και τους κλυδωνισμούς της εποχής του και παρά κάποιες σποραδικές εμπάθειες, έμεινε προσηλωμένος στον πολιτισμό ως προτεραιότητα. Στον Τρωικό, αμφισβητεί τη στρατιωτική επιτυχία των Ελλήνων, υπογραμμίζοντας τα εγκλήματά τους και ψέγοντας τον Όμηρο για τον τρόπο που παρουσίασε τα γεγονότα. αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ακόμη κι αν σκεφτεί κανείς πως η Ρώμη είναι απόγονος των Τρώων και τη συνέφερε μια ανασκευή του μύθου. Πάντως ο λόγος (163) αυτός κλείνει με το ερώτημα αν θα ήταν καλύτερα να μην είχε καταληφθεί η Τροία από τους Αχαιούς.

(165) ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Καταγόταν από τη Χαιρώνεια και αποτελεί ιδιαίτερη μορφή για τη λογοτεχνία. Το έργο του είναι πολυδιάστατο και ποικίλο, ενώ δύσκολα επιμερίζεται σε είδη. Εδώ θα δούμε τα Ηθικά, που αφορούν κυρίως τη ρητορική και τη φιλοσοφία, ενώ ασχολούνται ταυτόχρονα με την ηθική, πολιτική και άλλα θέματα. Θεωρείται πως τα ρητορικά έργα του ανήκουν στην πρώιμη παραγωγή του, λόγω της παρουσίας ρητορικών σχημάτων και της ιδιαίτερης επιρροής της ρητορικής εκείνη την εποχή. Από ένα σημείο και μετά, ο Πλούταρχος στρέφεται προς την πλατωνική φιλοσοφία και ασκεί αυστηρή κριτική στη ρητορική. Ρητορικά έργα του (Περί της Ρωμαίων Τύχης, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης κ.α.). Έχουν κοινό χαρακτηριστικό τα πολλά αναγνωρίσιμα ρητορικά στοιχεία και τη θεματολογία τους, που βασίζεται στην αιτιολογημένη υποστήριξη, ανασκευή ή επιλογή μιας θέσης. (166) Τα Ηθικά περιλαμβάνουν αρκετά έργα με βαθύ φιλοσοφικό προσανατολισμό, που ακολουθεί πλατωνικό και ενίοτε στωικό δόγμα, με ιδιαίτερη όμως επινοητική φαντασία (π.χ. χρήση εσχατολογικών μύθων). Αυτή η χρήση έχει πλατωνικές ρίζες, η αφηγηματική ευστοχία τους όμως πρέπει να αποδοθεί στον Πλούταρχο. Χρησιμοποιεί επίσης το διάλογο με άνισο τρόπο, ως πλαίσιο μακρών μονολόγων . Στα έργα του Πλούταρχου υπάρχουν και ορισμένα χαμένα, που φαίνεται από τους τίτλους πως έχουν συνάφεια με τη ρητορική. Στα φιλοσοφικά του έργα, ιδιαίτερης αξίας είναι όσα έχουν επίκεντρο τον Τίμαιο όπου η πλατωνική ανάλυση ερμηνεύεται και επεκτείνεται με εξαιρετική δεξιοτεχνία. Τέλος, θυμίζουμε τη μεγάλη σημασία του θρησκευτικού κόσμου των Δελφών στο έργο του. Υπήρξε για πολλά χρόνια ο κάτοχος του ιερατικού αξιώματος και μπορούσε να προσεγγίσει τέτοια θέματα. Ενδεικτικά έργα του είναι τα : Περί του Ε του εν Δελφοίς, όπου εξετάζεται το πρόβλημα του αινιγματικού Ε στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα, το Περί του μη χραν έμμετρα νυν την Πυθίαν, σχετικά με τη μορφή των χρησμών και το Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων όπου αναφέρεται η παρακμή του μαντείου. Θρησκευτικό – αν και όχι Δελφικό – περιεχόμενο έχει και το

έργο ‘Περί Ίσιδος και Οσίριδος’ όπου ο συγγραφέας ασχολείται με τις αιγυπτιακές αυτές θεότητες και το μυστικισμό γενικότερα. (167) Τα ‘Ηθικά’ είναι έργο με ποικίλο περιεχόμενο και ο τίτλος τους είναι εν μέρει καταχρηστικός. Πάντως, άσχετα με το θέμα ο Πλούταρχος αναδεικνύει πάντα τις ηθικές ιδιότητες της ανθρώπινης αρετής. Οπότε ο τίτλος αν και άστοχος όσον αφορά τη θεματολογία είναι σωστός ως προς το στόχο του συγγραφέα. (διάλογος Γρύλλος).

(168) ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΤΥΡΙΟΣ Αξιοπρόσεχτος ρήτορας αν και δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για αυτόν. Ήταν έλληνας από την Τύρο και η ημερομηνία γέννησής του δεν είναι γνωστή. Κατά τη Σούδα, ζούσε ως ρήτορας στη Ρώμη κατά τη βασιλεία του Κομμόδου (180-192). Σώζονται 41 διαλέξεις του. Δεν είμαστε σίγουροι κατά πόσον τα κείμενα αυτά είναι βασικά σχέδια πάνω στα οποία αυτοσχεδίαζε, να είχαν γραφεί από τον ίδιο ή απλώς τα διόρθωσε και τέλος, κατά πόσον αποτελούν παραγωγή του όσο έμενε στη Ρώμη. Φαίνεται πως επεδίωκε την απλότητα και τη φραστική κομψότητα, αναζητώντας έναν ήπιο αττικισμό. Επίσης η έρευνα δείχνει πως τα κείμενα ακόμα κι αν δεν είναι δικά του έχουν εγκριθεί από αυτόν, και είναι πιθανόν οι Διαλέξεις να ανήκουν μια ομοιογενή, συγκροτημένη ομάδα που γράφηκε την ίδια περίοδο. Τα θέματά τους είναι κοινά με αυτά που εμφανίζονται στα αυτοκρατορικά χρόνια. Πολλές διαλέξεις έχουν ως αφετηρία τον Πλάτωνα που έχει σαφώς επηρεάσει το Μάξιμο. Μπορεί να μην έχει ιδιαίτερο βάθος, διαθέτει όμως σαφήνεια και χάρη. (169) Αυτός ο φιλοσοφικός προσανατολισμός συνδέει πνευματικά τα έργα του και προσπαθεί να τα συμβιβάσει και με θεωρίες άλλων ρευμάτων. Αυτή η τάση είναι αντιπροσωπευτική της εποχής.

(170) ΑΙΛΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Γόνος επιφανούς οικογένειας από τη Μυσία, γεννήθηκε το 117 μ.Χ. και έλαβε μεγάλη μόρφωση. Είχε δάσκαλό του τον Αλέξανδρο τον Κοτιαιέα και σπούδασε επίσης στην Πέργαμο και την Αθήνα. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο, την Κύζικο και τη Ρώμη. Ταλαιπωρήθηκε από μια μυστηριώδη νόσο (και όχι νήσο) που ανέκοψε την πορεία του ως ταξιδιώτη και σοφιστή, ενώ τον ανάγκασε να περάσει πολύ καιρό στο Ασκληπιείο της Περγάμου και να εγκατασταθεί τελικά στη Σμύρνη. Η νόσος αυτή τον επηρέασε δίνοντάς του στοιχεία ματαιοδοξίας και δεισιδαιμονίας αλλά και πνευματικό βάθος ταυτόχρονα. Τα χαρακτηριστικά αυτά φαίνονται στους έξι ‘Ιερούς Λόγους’, αρκετά αυτοβιογραφικά κείμενα που περιγράφουν τα όνειρά του με τον Ασκληπιό, ιατρικές λεπτομέρειες, επαφές με γιατρούς και ασθενείς, καθώς και ‘συναντήσεις’ του με τον Πλάτωνα, το Σοφοκλή και άλλους. Προσπαθώντας να καταξιωθεί ως ρήτορας, ο Αίλιος προσπάθησε επίμονα να απαλλαγεί από δημόσια λειτουργήματα. Η ευνοϊκή εικόνα της Ρώμης γι’ αυτόν, βοήθησε ώστε να τα καταφέρει. (171) Κι εκείνος όμως είχε ευνοϊκή εικόνα για τη Ρώμη (Ρώμης εγκώμιον, ένας από τους λόγους του). Επίσης έγραψε εγκώμια για την Αθήνα και τη Σμύρνη. Για την τελευταία μάλιστα, βοήθησε αποφασιστικά στη γρήγορη ανοικοδόμησή της όταν καταστράφηκε από σεισμό. Σημαντικά είναι και τα έργα του στα οποία τοποθετείται κατά του Πλάτωνα σε θέματα αξιολόγησης της ρητορικής. Ο Αίλιος Αριστείδης υπεραμύνεται της ρητορικής και αμφισβητεί την αξία της φιλοσοφίας. Άλλη τάση του, είναι η χρήση του πεζού λόγου στις υμνογραφίες, όπου εκφράζει έμπρακτα την άποψή του πως ο πεζός λόγος, όταν δεν περιορίζεται από συμβάσεις και μέτρα, μπορεί να εκφράσει τις τιμές προς τους θεούς καλύτερα από την ποίηση. Η παρουσία του Αιλίου μπορεί να μελετηθεί και ως προς τις ιδιαιτερότητες της

εποχής. Τα χαρακτηριστικά του έργου του, όπως η εκφραστική δεινότητα, το αττικό ύφος, η ανεξάρτητη σκέψη, η ευρυμάθεια και η υιοθέτηση του αττικισμού, το πάθος για την Ελλάδα, ο θαυμασμός για τη Ρώμη, πρεσβεύουν τη ρητορική των αυτοκρατορικών χρόνων. Συγχρόνως, η περιγραφή των θεραπευτηρίων, οι ιατρικές πληροφορίες, η θεοληπτική εξάρτηση, η καταγραφή των ονείρων προσθέτουν ακόμη περισσότερες πληροφορίες για τη ρητορική της εποχής (172) αλλά και την ίδια την εποχή.

(173) ΑΛΛΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ Τα σημαντικότερα κείμενα της εποχής έχουν χαθεί κι έτσι υπάρχει πρόβλημα υποστήριξης των εκπροσώπων της αυτοκρατορικής ρητορικής. Π.χ. ο Καικίλιος που πρέπει να υπήρξε σημαντικός θεωρητικός της ρητορικής. Καθοριστική συμβολή στη ρητορική της περιόδου είχαν τα λεξικογραφικά έργα. Είχαν κυρίως αττικιστικές τάσεις και πρόβαλλα έμμεσα, δείγματα φραστικής αισθητικής. (Διογενιανός, Παμφίλος, Αιλίος Διονύσιος κ.α.) Σημαντικά έργα λεξιγραφίας έχουν γράψει ο Μοίρης, ο Φρύνιχος, ο Ιούλιος Πολυδεύκης και ο Αρποκρατίων). Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες για να καταλάβουμε την ουσία της ρητορικής εκείνων των χρόνων. Δεν ήταν μόνον τα θεωρητικά έργα που ατύχησαν αλλά και καθαρά ρητορικά, όπως του Ηρώδη του Αττικού (174) από τον οποίο σώθηκε μόνο ο λόγος Περί πολιτείας, υποδειγματικού αττικού ύφους. Ο Ηρώδης έμεινε γνωστός ως μαικήνας, διότι κόσμησε με μεγάλα μνημεία τον ελληνικό χώρο. Η πιο σημαντική μορφή θεωρίας της ρητορικής υπήρξε ο Ερμογένης από την Ταρσό. Ήταν μέτριος ρήτορας, αναμόρφωσε όμως ριζικά τις απόψεις για τη στάση του ρήτορα και συνέβαλε στη μελέτη των ρητορικών μέσων. Η αυτοκρατορική, παραμένει μια εποχή όπου η ρητορεία ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Ο ελληνικός λόγος αν και δεν κυριαρχεί πάνω σε μια μη ελληνόγλωσση διοίκηση, αντιτάσσει και επιδεικνύει τη δομή και την πειθώ του.

(175) ΣΥΝΟΨΗ Η σημασία της ρητορικής στην παιδεία, έδωσε στην άσκηση της τέχνης αυτής ιδιαίτερη αίγλη. Υπάρχουν ρήτορες που την ασκούν αποκλειστικά και άλλοι που της αφιερώνουν μεγάλο μέρος. Κοινά χαρακτηριστικά είναι η εντυπωσιακή γνώση ρητορικής, φιλοσοφίας και ποίησης των κλασικών χρόνων, εντυπωσιακή ευγλωττία και αναζήτηση της καταξίωσής τους στη Ρώμη. Σημαντικότεροι ήταν ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας, ο Δίων Προύσσης, ο Πλούταρχος, ο Μάξιμος Τύριος, ο Αίλιος Αριστείδης και ο Ερμογένης. Η ρητορική αποτυπώνεται σε πολλά λεξικογραφικά έργα, ενώ δημιουργούνται και αρκετά αυτοκρατορικά έργα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 – ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ (180) Προσδιορισμός του είδους Ο όρος ‘μυθιστόρημα’ δεν είναι αρχαιοελληνικός, αλλά δεν πρόκειται για ζήτημα ορολογίας αλλά χαρακτηριστικών. Αυτό θα δούμε και εδώ. Το μυθιστόρημα είναι μια αφήγηση. Αναπαριστά σειρά γεγονότων με λογική σύνδεση. Για να θεωρείται κάποια αφήγηση ως μυθιστόρημα πρέπει να είναι : Α) σε πεζό λόγο Β) εκτεταμένη Γ) πλασματική Δ) αληθοφανής Τα δυο πρώτα κριτήρια αφορούν τη μορφή και τα επόμενα το περιεχόμενο. Η

αφήγηση είναι πλασματική όταν οι υπόθεση και οι χαρακτήρες έχουν επινοηθεί έστω στο μεγαλύτερο μέρος τους ακόμη κι αν εμπλέκονται πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα. (Κικέρων : αληθοφανής αφήγηση είναι αυτή που περιγράφει κάτι που δε συνέβη, θα μπορούσε όμως να έχει συμβεί). Σε αντίθεση με τη μυθιστορία όπου το ανθρώπινο και το μεταφυσικό μπλέκονται, το μυθιστόρημα βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα χωρίς να προβάλλει το κοινό και το τετριμμένο. Αντίθετα, ασχολείται με το ασυνήθιστο και το εξαιρετικό. Οι αρχές του είδους εντοπίζονται στα τέλη της ελληνιστικής εποχής. Το πρώτο δείγμα το ‘Μυθιστόρημα του Νίνου’ σώζεται σε πάπυρο και γράφτηκε γύρω στο 100 π.Χ. Όλα τα έργα έχουν κοινό καμβά : δύο νέοι, αριστοκράτες και πανέμορφοι ερωτεύονται κεραυνοβόλα. Πριν ή μετά το γάμο αντιμετωπίζουν κινδύνους. Σταθερά μοτίβα είναι ο θάνατος και η νεκρανάστασή τους, πάντα μέσα από ορθολογική εξήγηση καθώς και διάφορες δοκιμασίες. (181) Υποχρεωτικό είναι το αίσιο τέλος, όπου χάρη στο ψυχικό τους σθένος και τη βοήθεια κάποιας θεότητας, οι δύο νέοι θα ζήσουν καλά. Η δράση μπορεί να τοποθετείται σε κάποιο εξωτικό χώρο ή απόμακρο χρόνο, το σκηνικό όμως είναι ρεαλιστικό. Οι χαρακτήρες, αν και στερεοτυπικοί, είναι κανονικοί άνθρωποι, με φυσιολογικά αισθήματα (έρωτα και φόβο).

Τα Έργα και η Τυπολογία τους Τα σωζόμενα μυθιστορήματα είναι τα ακόλουθα : -Χαρίτων ο Αφροδισιεύς : Χαιρέας και Καλλιρρόη -Ξενοφών ο Εφέσιος : Εφεσιακά -Αχιλλεύς Τάτιος : Λευκίππη και Κλειτοφών -Λόγγος : Δάφνις και Χλόη -Ηλιόδωρος : Αιθιοπικά Τα τρία τελευταία εντάσσονται στο κλίμα της «Δεύτερης Σοφιστικής» και ονομάζονται ‘σοφιστικά’. Η ρητορικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό του είδους όπως και (182) η απλότητα ύφους που δε σημαίνει κατ’ ανάγκην αφέλεια. Ελληνικό μυθιστόρημα : χαρακτηρίζεται σοβαρό, εξειδανικευτικό. Ρωμαϊκό μυθιστόρημα : χαρακτηρίζεται κωμικό, ρεαλιστικό. Οι διαφορές αυτές βέβαια, δεν είναι απόλυτες. Στοιχεία από το ένα μπορούν να βρεθούν στο άλλο είδος.

Θέμα και Παραλλαγές Είδαμε παραπάνω πως η ίδια υπόθεση, οι ίδιοι χαρακτήρες και το ίδιο τέλος επαναλαμβάνονται στα έργα. Αυτό δε σημαίνει αναγκαστικά έλλειψη φαντασίας και πρωτοτυπίας. Συνήθως έχουμε ένα λογοτεχνικό παιχνίδι με συγκεκριμένους όρους και υλικά, με ανοιχτές όμως τις δυνατότητες δόμησης. Το κεντρικό σημείο είναι η έκπληξη. Κάτι τετριμμένο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με απρόσμενο τρόπο, τα ίδια γεγονότα να συνδεθούν με διαφορετική λογική. Μια ιστορία μπορούμε να την παρακολουθήσουμε από διαφορετικές οπτικές γωνίες. (183) π.χ. Το κεντρικότερο αρχαιοελληνικό μοτίβο του μυθιστορήματος είναι η σωφροσύνη. Ως λέξη έχει πολλές σημασίες : για τις άγαμες κόρες σημαίνει παρθενία. Για τις παντρεμένες σημαίνει πίστη. (Εφεσιακά, Χαιρέας και Καλλιρρόη) Τα Αιθιοπικά του Ηλιόδωρου χαρακτηρίζονται από αφηγηματική περιπλοκότητα. Δε γνωρίζουμε τη φάση της ιστορίας ούτε την κατεύθυνσή της. Καθώς η ανάγνωση τίθεται ως αίνιγμα, η ιστορία δε μετράει τόσο όσο η παρουσίασή της (υπόθεση στη σελ. 184) Στον Αχιλλέα τον Τάτιο έχει δοθεί ο χαρακτηρισμός ‘ο Ευριπίδης του μυθιστορήματος’. Ο Τάτιος κρατά μια ειρωνική απόσταση από τις συμβάσεις.

Ο Λόγγος μας μεταφέρει στην εξιδανικευμένη, προπολιτισμική φύση του Ποιμενικού Ειδυλλίου. (185) (υπόθεση του Δάφνις και Χλόη)

(186) Κοινωνιολογία του Μυθιστορήματος Με μια ασαφή ρήση, ο B.E. Perry έδωσε τέλος στην έρευνα για την καταγωγή του μυθιστορήματος. Απλούστατα, δε γνωρίζουμε. Το θέμα που τίθεται, είναι σε τι είδους κοινωνία εμφανίζεται, ποιες είναι οι πολιτισμικές προϋποθέσεις του και ποιο το αναγνωστικό κοινό του. Το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα προβάλλει έναν κόσμο χωρίς τραγικό βάθος. Οι δοκιμασίες είναι πρελούδια της ευδαιμονίας. Ο γενικός τόνος είναι αισθηματολογικός. Κατά τον Perry τα πρώτα μυθιστορήματα γράφτηκαν από αφελείς για κοινό χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις. Ο B.P. Reardon το θεωρεί λαϊκό είδος που εμφανίστηκε στην εκλεπτυσμένη Αλεξάνδρεια και αντιπροσωπεύει το μύθο της ελληνιστικής εποχής. Με την κατάλυση της πόλης – κράτους το άτομο χάνει το ενδιαφέρον του για τα κοινά και στρέφεται στον ιδιωτικό του κόσμο. Το ταξίδι και ο έρωτας που απαντώνται κατά κόρον στα έργα, εκφράζουν τη μοναξιά και την ιδιωτική αναζήτηση της ευτυχίας μέσω ενός άλλου προσώπου αντίστοιχα. Ο Bowie λεει πως τα μυθιστορήματα γράφτηκαν ως ελαφρύ ανάγνωσμα. Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν διάφορες τεχνικές – παράθεση, υπαινιγμό, μίμηση, παρωδία – που προϋποθέτουν βασική παιδεία από τους αναγνώστες τους. Δεν μπορούμε όμως να αποκλείσουμε την εκδοχή πως κάποιοι τα διάβαζαν για την απόλαυση της υπόθεσης και όχι για τη λογιότητά τους. (Π.χ. το Όνομα του Ρόδου).

(188 – 194 ) Υποθέσεις των έργων : Χαιρέας και Καλλιρρόη, Λευκίππη και Κλειτοφών.

(195) ΣΥΝΟΨΗ

Γενικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού μυθιστορήματος : εκτεταμένες αφηγήσεις σε πεζό λόγο, με αληθοφανή χαρακτήρα. Η υπόθεση είναι πλασματική με στερεότυπο σχήμα : ένωση – χωρισμός – επανένωση ενός ζεύγους. Η χρήση της ίδιας υπόθεσης φανερώνει λογοτεχνικό παιχνίδι με συγκεκριμένους όρους αλλά ανοιχτούς όλους τους πιθανούς συνδυασμούς. Σύμφωνα με ορισμένους, το είδος απευθύνεται σε ‘πτωχούς τω πνεύματι’ πρόσφατα όμως ανακαλύφθηκε η λόγια διάστασή του.

(200) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 - ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ Βίος Υπάρχει αβεβαιότητα ως προς τη ζωή του καθώς οι λίγες πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από τον ίδιο, καθώς οι σύγχρονοί του δεν τον αναφέρουν. Γέννημα της εποχής του, έλαβε παιδεία που σε συνδυασμό με τη φαντασία και το πνεύμα του, ψυχαγωγεί και σατυρίζει την κοινωνία της εποχής του. Η δημιουργία του σατυρικού διαλόγου κατά τα ώριμα χρόνια του, εξυπηρέτησε τον ίδιο αλλά επηρέασε και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Προσφέρει γέλιο με σοβαρό ύφος κι αστειεύεται για σοβαρά πράγματα = σπουδογέλοιος. Μελέτησε και μιμήθηκε τους παλαιότερους μεγάλους συγγραφείς και τους ξεπέρασε. Γεννήθηκε στη Σαμόσατα της Κομμαγηνής, στη Συρία. -(201) Ενύπνιον : εκφωνήθηκε σε συμπατριώτες του και μιλάει με υπερηφάνεια και ικανοποίηση για τη δημιουργική πορεία του. Οι γονείς του καθώς δεν ήταν εύποροι, τον έστειλαν να μαθητεύσει σε ένα θείο του μαρμαρογλύπτη. Τα παράτησε όμως και είδε όνειρο όπου τον καλούσαν η Γλυπτική και η Παιδεία. Ακολούθησε τη δεύτερη.

-Δις κατηγορούμενος : ο Λουκιανός κατηγορείται από τη Ρητορική γιατί την εγκατέλειψε και από το Διάλογο τον οποίο προσέβαλλε. (δες υπόθεση). Ο Λουκιανός στάθηκε μετρημένος αττικιστής (202) και αξιοποίησε τη μελέτη του παρελθόντος. - Ρητόρων Διδάσκαλος : αναφέρεται στη ρητορική της εποχής του και σατιρίζει όσους χρησιμοποιούν εξεζητημένα αττικιστικά ευρήματα και εντυπωσιακές λέξεις καθώς και τον υπεραττικισμό. Σε κάποια έργα του, ο Λουκιανός μιλάει για τη δημιουργία του σατιρικού διαλόγου και να πει την αλήθεια με διασκεδαστικό τρόπο. Χρησιμοποιεί το διάλογο για να πετύχει το τερπνό με το χρήσιμο. Χρησιμοποίησε επίσης στοιχεία και από άλλα είδη όπως το σκώμμα, το πείραγμα, τον κυνικό τρόπο. (203) Η ενασχόλησή του με αυτά τα είδη, υπηρέτησε την καθημερινότητα. Παραμέρισε τη λειτουργία των λογοτεχνικών ειδών και με την αισθητική του ξεπέρασε τη μίμηση, πετυχαίνοντας τη δημιουργική πρωτοτυπία. Ταξίδεψε πολύ, μίλησε σε διάφορα ακροατήρια και κέρδισε χρήματα και δόξα. Στα σαράντα του έφερε την οικογένειά του στην Αθήνα όπου και παρέμεινε μέχρι τη στιγμή που δέχθηκε μια κυβερνητική θέση στην Αίγυπτο. Για αυτή τη θέση έγραψε την Απολογία, καθώς νωρίτερα είχε κατηγορήσει τους έμμισθους.

(204) Το Έργο του Θεωρείται πως έχει γράψει 86 έργα από τα οποία πάνω από εβδομήντα θεωρήθηκαν γνήσια. Δύσκολη είναι η χρονολόγησή του καθώς λείπουν οι χρονικές αποδείξεις από το έργο του. Επίσης το έργο του δεν κατατάσσεται εύκολα λόγω της ποικιλίας του περιεχομένου του. Διακρίνουμε δύο περιόδους : -την περίοδο της νεότητας, όπου κυριαρχεί η ρητορική. Τα περισσότερα έργα της είναι ρητορικές ασκήσεις. -την περίοδο της ωριμότητας, όπου κυριαρχεί η σάτιρα Έγραψε επίσης προλαλιές, μάλλον κατά το τέλος της ζωής του. (205) τα πιο αξιόλογα έργα του όμως, είναι σε διαλογική μορφή : -Θεών διάλογοι : εικοσιπέντε, όπου δύο θεοί συνομιλούν για τους έρωτές τους με πρωταγωνιστή το Δία. -Ενάλιοι διάλογοι : δεκαπέντε, με πρωταγωνιστή τον Ποσειδώνα -Εταιρικοί διάλογοι : δεκαπέντε, όπου συνομιλούν κοινοί θνητοί. Εταίρες εκμυστηρεύονται φόβους και καημούς -Μενίππειοι διάλογοι : γράφτηκαν στην ακμή του Λουκιανού. Είναι εύστροφοι με δηκτική σάτιρα. Κυριαρχούν θέματα κυνικής φιλοσοφίας. Ιδιαίτερο γνώρισμά τους το ανακάτεμα πεζού λόγου με στίχους. (207) Ο Λουκιανός έγραψε και έργα με μορφή πλατωνικού διαλόγου. Συνήθως εμφανίζεται ο ίδιος ως συζητητής. Επίσης, έχουμε έργα με μορφή επιστολής.(Πως δει την ιστορίαν συγγράφειν, Περί της Περεγρίνου τελευτής, κ.α.) άλλα έργα του είναι το Δημώνακτος Βίος, τα Αληθή διηγήματα, επιγράμματα και κάποια ποιητικά έργα, με αμφιβολία.

(209) Ο Λουκιανός και οι Νεότεροι Μελετητές Η κριτική ασχολήθηκε αρκετά με τη σχέση του Λουκιανού με το παρελθόν. Ο R. Helm υποστήριξε πως ο Λουκιανός μιμήθηκε το Μένιππο σε αρκετούς από τους σατιρικούς του διαλόγους, λόγω της μίξης πεζού λόγου και στίχου, μυθολογικές αναφορές και κυνικά στοιχεία. Η B Mc Carthy αντιτάχθηκε σε αυτό με τις έρευνές της. Ο J. Bompaire συνδέει το Λουκιανό με τη ρητορία. Κάθε μελετητής πάντως έχει κι άλλη άποψη για το Λουκιανό (κι εκείνος δεν κοιμάται τα βράδυα....)

(210) ΣΥΝΟΨΗ

Ο Λουκιανός είχε μια σημαντική πορεία. Δημιούργησε το σατιρικό διάλογο με τα στοιχεία του σοβαρού και του αστείου. Έγραψε πολλά έργα ενώ δύσκολη είναι η χρονολόγηση και ταξινόμησή του.

(213) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 – ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ Γενικά : Η ιστορία αποτελεί δημοφιλή ενασχόληση των μορφωμένων Ρωμαίων και Ελλήνων λογίων. Το ρωμαϊκό παρελθόν προκαλεί ενδιαφέρον, καθώς και οι λόγοι της εντυπωσιακής ανόδου της Ρώμης. Σύμφωνα με τους Ρωμαίους, αυτό οφείλεται στις αρετές του λαού τους. (214) Η παράδοση του Θουκυδίδη και του Πολύβιου που συνέδεε την πολιτική ιστορία με τα πολιτικά συστήματα εγκαταλείπεται. Στην αυτοκρατορική εποχή εντείνεται το ενδιαφέρον και για άλλους λαούς. Περιορίζεται όμως στην εξιστόρηση γεγονότων και γενικεύεται η τάση δημιουργίας συμπιληματικών έργων. Η ιστορία αντιμετωπίζεται στατικά με διάθεση ιστορικής και φιλοσοφικής κατοχύρωσης.

(215) Πρώιμοι Αυτοκρατορικοί Χρόνοι – Διονύσιος Αλικαρνασσέας – Στράβων – Πλούταρχος

Την εποχή του Αυγούστου, ο ελληνικός πεζός λόγος επιστρέφει στα κλασικά πρότυπα του 5ου και 4ου αι. και μιμείται τον κλασικό αττικό πεζό λόγο. Κύριος εκπρόσωπος, ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας. Έγραψε ρητορικές πραγματείες, και συνέθεσε μια Ιστορία της Ρώμης που δημοσιεύθηκε το 7 π.Χ. Εκτείνεται σε 20 βιβλία από τα οποία τα δέκα σώζονται πλήρως και τα άλλα αποσπασματικά. Εκεί προβάλλονται τα επιτεύγματα της Ρώμης ως αποτέλεσμα των αρετών της. Το γεγονός αυτό συνάδει με την προσπάθεια του Αυγούστου για παλινόρθωση των πατροπαράδοτων αξιών και ενίσχυση της ενότητας. Ο Διονύσιος εκφράζει αυτήν την ενότητα, καθώς θεωρεί πως ο ρωμαϊκός είναι η συνέχεια του ελληνικού κόσμου. Πάντως, ως ιστορικός χαρακτηρίζεται από έλλειψη ιστορικής σκέψης και κριτικής αντιμετώπισης των πηγών του. Επίσης, οι εκτενείς ρητορικοί λόγοι του αντανακλούν τη ρητορική του σκέψη. Στράβων : τα Υπομνήματά του έχουν χαθεί, ίσως λόγω της ανεξαρτησίας του από την αττικιστική μόδα. Ο Στράβων, συνεχίζοντας τον Πολύβιο, έφτανε μέχρι τους εμφύλιους πόλεμους της Ρώμης. Και οι δύο εκπροσωπούν το νέο τύπο ελλήνων συγγραφέων που ζουν κι εργάζονται στη Ρώμη διαθέτοντας και ρωμαϊκή συνείδηση. Η λατινική ιστοριογραφία γίνεται το κέντρο βάρους έναντι της ελληνικής. Την ίδια εποχή ανθεί κι ένα φυσιοδιφικό ενδιαφέρον με επιτομές, συμπιληματικά έργα και συλλογές. (216) Επίσης εδώ μπορούμε να εντάξουμε τον Πλούταρχο και τους Βίους του. Ο Πλούταρχος θεωρούσε πως οι πράξεις των ανθρώπων εκφράζουν το ήθος τους και ειδικά αυτό των μεγάλων ανδρών που αποτελούν πρότυπα για μίμηση.

(217) 2ος Αι. Αρριανός – Αππιανός Χάριν του εξελληνισμού των ανώτερων ρωμαϊκών κοινωνικών στρωμάτων, δόθηκε νέα ώθηση στην ιστοριογραφία. -Αρριανός : από τη Νικομήδεια. Μαθητής του Επίκτητου, σταδιοδρόμησε στη

ρωμαϊκή διοίκηση κι έφτασε στο αξίωμα του ύπατου. Στο τέλος του βίου του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κι ολοκλήρωσε τα έργα του. Κάποια από αυτά μιμούνται τον Ξενοφώντα. Αν κι έχουν χαθεί αρκετά, σώζονται η Ανάβασις, (περιγραφή εκστρατείας του Αλέξανδρου) και τα Ινδικά, παράρτημα της Ανάβασις όπου μιμείται τον Ηρόδοτο. Η εξιστόρηση αυτή έχει ξεκάθαρη δομή και πλήθος πηγών. Υπήρχε τάση εξιδανίκευσης του ηγεμόνα, μεγαλοποίηση και παραδοξολογία. Ο Αρριανός δε διακρίνεται για κριτικό πνεύμα ή κατανόηση των ιστορικών φαινομένων. Η τάση του είναι εγκωμιαστική. Παρ’ όλα αυτά, είναι η βασική μας πηγή για την εκστρατεία του Αλέξανδρου. Η γλώσσα του είναι η αρχαΐζουσα αττική διάλεκτος χωρίς ρητορικό καλλωπισμό. (218) Το ύφος του δείχνει μεγαλύτερη εξάρτηση από τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη παρά τον Ξενοφώντα. Πάντως υπάρχει ενότητα και προσωπικός χαρακτήρας. -Αππιανός : από την Αλεξάνδρεια. Συνέγραψε μια ρωμαϊκή ιστορία σε 24 βιβλία καλύπτοντας την περίοδο μέχρι το 2ο αι. Σώζονται σημαντικά τμήματα. Οργάνωσε το έργο σε ξεχωριστές αφηγήσεις της ιστορίας των λαών, σύμφωνα με τη χρονολογία που βρέθηκαν μέρος της ρωμαϊκής ιστορίας. Εξυμνεί τα επιτεύγματα της Ρώμης συγκρίνοντάς τα με αυτά άλλων λαών. Διέκρινε τη σημασία των οικονομικών και πολιτικών ιστορικών παραμέτρων. Υπάρχει έντονη επιρροή της ρητορικής και αποτελεί τη μοναδική ιστοριογραφική έκθεση του συνόλου των ρωμαϊκών εμφυλίων πολέμων.

(219) 3ος Αι. Κάσσιος Δίων – Ηρωδιανός - Κάσσιος Δίων: συνέγραψε την πρώτη πλήρη ρωμαϊκή ιστορία μετά τον Τίτο Λίβιο στα ελληνικά, σε 80 βιβλία. Σώζονται τα 24. Ανήκε στους συγκλητικούς και υπήρξε ύπατος δύο φορές. Η ρωμαϊκή του συνείδηση είναι έκδηλη ενώ τα γεγονότα εξιστορούνται με χρονολογική σειρά. Το ρητορικό στοιχείο του έργου μαρτυρά τις λογοτεχνικές φιλοδοξίες του Κάσσιου. (220) Η ιστορική αξία του είναι σημαντική καθώς ο συγγραφέας παρουσιάζει παραστατικά, μέσα από την προσωπική του εμπειρία τον 3ο μ.Χ. αι. - Ηρωδιανός (221) πάλι έχουμε ρωμαϊκή ιστορία, η οποία οργανώνεται σύμφωνα με τους αυτοκράτορες. Σύμφωνα με το συγγραφέα, πολλά γεγονότα εξηγούνται βάσει της προσωπικότητας του εκάστοτε αυτοκράτορα. Δεν υπάρχει κριτική των πηγών ή θεωρητική ανάλυση των γεγονότων. Αντιθέτως, υπάρχει έντονη ρητορικότητα και συχνές παραπομπές στην παλαιότερη ελληνική παράδοση και ειδικά στο Θουκυδίδη.

(221) ΣΥΝΟΨΗ Από την πλούσια παραγωγή της αυτοκρατορικής εποχής, σώζονται ορισμένα έργα, άλλα ολόκληρα, άλλα αποσπασματικά. Υπάρχει σαφής επίδραση της αττικιστικής ρητορικής ενώ η γλώσσα και το ύφος μιμούνται κλασικά πρότυπα. Αυτό φαίνεται περισσότερο στα πρώιμα χρόνια. Τα θέματα καλύπτουν την ιστοριογραφία το σύνολο της τότε γνώσης χωρίς όμως ιδιαίτερη πρωτοτυπία, ερμηνεία των γεγονότων ή κριτική αντιμετώπιση των πηγών. Η ιστορία αντιμετωπίζεται ως άθροισμα γεγονότων γύρω από τη ζωή και το έργο προσωπικοτήτων που προβάλλονται ως πρότυπα, συνήθως θετικά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η Βιογραφία Ως Είδος

(227) Το είδος αυτό εκτιμάται ιδιαίτερα στην αυτοκρατορική εποχή, ίσως λόγω και των σημαντικών συγγραφέων που την εκπροσωπούν. Προϋπήρχε βέβαια αυτής της εποχής, αλλά οι αρχές της είναι απροσδιόριστες. Πιθανά έχει καλλιεργηθεί μαζί με το

έπος, ενώ τόσο η ρητορική, όσο και η ιστοριογραφία του 5ου και του 4ου αι. περιέχουν στοιχεία της βιογραφίας. Τέτοια στοιχεία είναι τα εγκώμια ή οι παρουσιάσεις ιστορικών προσώπων, στα οποία φαίνεται ένας προσανατολισμός προς την ιστορική βιογραφία. Για τη φιλοσοφική β. (βίος προσώπων που συνδέονται με τη φιλοσοφική σκέψη), η αρχή έγινε με μελέτες που περιείχαν βιογραφικά στοιχεία ποιητών και φιλοσόφων, ενώ η βάση τέθηκε από τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο, που έγραψε και βίους φιλοσόφων. Η β. ιστορικών προσώπων, ίσως ενισχύθηκε από την περιπατητική διδασκαλία, που θεωρεί πως οι ηθικές ιδιότητες όχι μόνο δηλώνονται, αλλά και γεννιούνται ως τρόπος συμπεριφοράς με τις πράξεις των ανθρώπων. Αντιπροσωπευτικοί σταθμοί της β. μετά τον 3ο αι. θεωρούνται οι εξής : -Αντίγονος – Κάρυστος : Βίοι σύγχρονών του φιλοσόφων -Έρμιππος – Σμύρνη : έγραψε για φιλόσοφους και ανθρώπους των γραμμάτων -Σωτίων – Αλεξάνδρεια : Διαδοχή φιλοσόφων -Απολλόδωρος – Αθήνα : Χρονικά -Αλέξανδρος ο Πολυΐστωρ : Διαδοχαί φιλοσόφων -Δημήτριος – Μαγνησία : Ομώνυμοι -Διοκλής – Μαγνησία : Διαδρομή των Φιλοσόφων -Παμφίλη : Ιστορικά υπομνήματα -Πλούταρχος : Βίοι Παράλληλοι -Φαβορίνος : Παντοτινή Ιστορία / Απομνημονεύματα -Φιλόστρατος : Βίοι Σοφιστών -Διογένης Λαέρτιος : έγραψε ‘βίους’ και ‘γνώμες’ όσων ευδοκίμησαν στη φιλοσοφία, σε 10 βιβλία. Επιχείρησε μια προσωπογραφική κατάταξη της ιστορίας της φιλοσοφίας από τις απαρχές της μέχρι την εποχή του. Ως βάση χρησιμοποίησε τα φιλοσοφικά δόγματα και τη διαδοχή των φιλοσόφων που τα εκπροσωπούν. Στα αρνητικά του έργου είναι το ανεκδοτολογικό υλικό και η άνιση χρήση των πηγών. Διασώζει όμως πληροφορίες για το έργο πολλών αρχαίων στοχαστών. Από τους άλλους δε σώζονται σπουδαία πράγματα, με εξαίρεση τον Πλούταρχο και το Φιλόστρατο.

(229) Πλούταρχος Γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας κι εκτός από κάποια εκπαιδευτικά ταξίδια, έζησε εκεί άνετα, με καλή οικογένεια και σημαντικούς φίλους. Το πνεύμα του και η φιλία του με ρωμαίους πολιτικούς, του χάρισαν τιμητικές αποστολές και το αξίωμα του ιερέα στους Δελφούς. Σώζεται μεγάλο μέρος του έργου του καθώς και μερικά αμφίβολης γνησιότητας. Ένας κατάλογος με 227 τίτλους (ο κατάλογος του Λαμπρία) που αποδίδεται ψευδώς σε γιο του Πλούταρχου, έχει μεν ατέλειες και σφάλματα, δίνει όμως πολύτιμες πληροφορίες για το έργο του, που είναι ευρύ και χωρίζεται σε δύο ομάδες : -Τα Ηθικά : ηθικοφιλοσοφικά θέματα σε μορφή διαλόγου -Βίοι Παράλληλοι : Βιογραφίες, πολύτιμο και αντιπροσωπευτικό δείγμα του είδους Αν και τα Ηθικά πληρούσαν τις προϋποθέσεις, είναι οι Βίοι που χάρισαν στον Πλούταρχο τη δημοτικότητά του. Πρόκειται για βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων και Ρωμαίων σε ζεύγη, με κριτήρια κάποια κοινά στοιχεία τους. Η σύγκρισις προϋπάρχει στην εκπαιδευτική παράδοση των ρητόρων και η αντιστοίχηση ενός έλληνα και ενός ρωμαίου που έκανε ο Πλούταρχος, είχε θετικό αποτέλεσμα. Ενίσχυε την ανάμνηση του ελληνικού πολιτισμού και (230) προσέθετε ένα λαμπρό ελληνικό προηγούμενο σε κάθε νεότερο ρωμαϊκό επίτευγμα, αφαιρώντας έτσι την πρωτοτυπία και κάτι από τη λάμψη του. Η σύγκριση αυτού του είδους σώζεται μόνο στο δικό του έργο. Δεν είναι

επινόηση, αλλά επιλογή του. Πιθανά έγραψε μεμονωμένες βιογραφίες στην αρχή – σώζονται τέσσερις. Η συγγραφή βιογραφιών του ζητήθηκε αρχικά από άλλους, εκεί όμως ανακάλυψε τη δική του κλίση, πιθανόν για να αποδείξει τις ηθικές ιδιότητες των ανθρώπινων πράξεων. Οι αναζητήσεις αυτές διαφαίνονται και στα δύο έργα. Αυτή η ηθική απεικόνιση είναι μια ειδοποιός διαφορά μεταξύ βιογραφίας και ιστορικής συγγραφής κατά τον ίδιο. Σώζονται 22 ζεύγη, το ένα διπλό. Προσθέτοντας και τις τέσσερις μονές, έχουμε 50 βιογραφίες και κάποιες άλλες σε πληροφορίες. (231) Η χρονολόγηση των Βίων είναι επίσης ένα θέμα. Θεωρείται πως οι Βίοι γράφτηκαν τη δεύτερη περίοδο, αφού είχε ήδη γραφεί ένα μεγάλο μέρος των Ηθικών. Δεν αποκλείεται όμως να εργαζόταν σε περισσότερες από μια βιογραφίες ταυτόχρονα. Στη χειρόγραφη παράδοση, κάποιες τοποθετούνται διμερώς, με τη χρονολογική σειρά των ανθρώπων που βιογραφούνται. Άλλες ακολουθούν τριμερή κατάταξη με βάση τους τόπους καταγωγής. Τέλος, υπάρχει και η τριμερής κατάταξη, σύμφωνα με τους εκδότες και τις χρονολογίες των Ρωμαίων. Η κατάταξη με βάση τη χρονολογική σειρά των Ελλήνων φαίνεται η παλαιότερη, αλλά ούτε αυτή προκύπτει από επιλογή του συγγραφέα. (βλέπε πίνακα).

(232) Η Δομή των Βίων - Θησέας – Ρωμύλος : στην αρχή της εξιστόρησης παραθέτει κοινά χαρακτηριστικά της ζωής των δύο ανδρών, έστω κι αν αυτά είναι τεχνικά ή οφείλονται σε συμπτώσεις. Σ’ αυτήν την περίπτωση, και οι δύο θεωρούνται ιδρυτές πόλεων (Αθήνα και Ρώμη) και άρπαγες γυναικών. Τα κοινά αυτά συνοψίζονται, εμπλουτίζονται και αξιοποιούνται στο τέλος με τη μορφή σύγκρισης μεταξύ των δύο. - Σόλων – Ποπλικόλας : Και οι δύο πολιτικοί άνδρες. Ο Σόλων εμφανίζεται επιτυχημένος στην αρχή της πορείας του και λιγότερο στο τέλος της, ενώ ο Ποπλικόλας αποδίδεται ευτυχέστερος στην τελική εφαρμογή των ρυθμίσεών του. Η σύγκρισις λείπει σε κάποια ζεύγη, ίσως όχι τυχαία, καθώς σήμερα δε μπορούμε να αντιληφθούμε άμεση αντιστοιχία μεταξύ των δύο. - Αριστείδης και Κάτων : Ιδιαίτερα συγκρίσιμο ζεύγος, καθώς και οι δύο είχαν υψηλές πολεμικές, πολιτικές και ηθικές επιδόσεις. - Κίμωνας – Λούκουλλος : τους αποδίδονται προσωπογραφικές διαφορές (233) αλλά κοινοί χειρισμοί καταστάσεων.

Βίοι και Ηθικά Κριτήρια -Περικλής – Φάβιος Μάξιμος: ο παραλληλισμός τους αρχικά ξενίζει. Όμως ο Πλούταρχος αναφέρεται στην κοινή ηθική και την ικανότητά τους να ξεπερνούν τα εμπόδια που βάζουν οι γύρω τους, ωφελώντας τελικά την πατρίδα τους. Επίσης ο Πλούταρχος περιλαμβάνει ανεκδοτολογικά στοιχεία, συνηθισμένα στις βιογραφίες. -Νικίας – Μάρκος Κράσος : ο βιογράφος εκθέτει πρώτα έναν ιστορικό παραλληλισμό. Τη Σικελική εκστρατεία για το Νικία, τον πόλεμο με τους Πάρθους για το Μάρκο. Σ’ αυτό το πλαίσιο σύγκρισις αναφέρονται και άλλα κοινά, όπως ο πλούτος (συχνό θέμα στον Πλούταρχο). -Γάϊος Μάρκος Κοριολανός – Αλκιβιάδης : από τις πιο ασύμβατες. Δύσκολα εντοπίζει κανείς σε άλλον την ιδιοφυΐα και τη γοητεία του Αλκιβιάδη. Η σύγκριση μεταξύ τους διαπιστώνει κυρίως διαφορές, με μόνο κοινό μια ιδιότυπη περηφάνια, που οδηγεί τον Κοριολανό σε αντιδημοτική συμπεριφορά και τον Αλκιβιάδη στην επιδίωξη υπέρμετρης δημοτικότητας.

(234) Άλλα Κριτήρια

- Δημοσθένης – Κικέρων : επιτυχημένη και πειστική αναλογία του μεγάλου αττικού ρήτορα με το σπουδαίο ρωμαίο ρήτορα. Αδικούνται λίγο και οι δυό, ο Δημοσθένης ως προς το πάθος του, και ο Κικέρων ως προς το φιλοσοφικό στοχασμό του. - Φωκίων – Κάτων : λείπει η σύγκρισις. Η ζωή τους δε δικαιολογεί παραλληλισμό. Είναι η θετική δράση και η ηθική στάση τους που είναι κοινή. - Δίων – Βρούτος : συνδέονται από την κοινή φιλοσοφική παιδεία τους και τη σημασία της στη ζωή τους. Επίσης, κοινός είναι ο απόλυτος πολιτικός και στρατιωτικός τους χαρακτήρας, σε συνδυασμό με την ταραγμένη εποχή που έζησαν. - Τιμολέων – Αιμίλιος Παύλος : Ο πρώτος αγωνίστηκε κατά των Καρχηδονίων και των τυράννων της Σικελίας. Ο δεύτερος κατά των Μακεδόνων. Το ηθικό μέρος των βιογραφούμενων φαίνεται να δυσκολεύει τον Πλούταρχο (αδελφοκτονία του Τιμολέοντα). - Σερτόριος – Ευμένης : πολέμησαν ως επικεφαλής αλλόφυλων στρατών. Όμως ο Σερτόριος πολεμούσε για να βρει ειρήνη και ηρεμία, ενώ ο Ευμένης από αγάπη για τον πόλεμο. - Φιλοποίμην – Τίτος Φλαμίνιος : ο Φλαμίνιος ωφέλησε με τη δράση του τους Έλληνες (στοιχείο ελληνοκεντρισμού). Ο Φιλοποίμην θεωρήθηκε όμως πιο προικισμένος. - Πελοπίδας – Μάρκελλος : ο πρώτος νίκησε τους πανίσχυρους Λακεδαιμόνιους, ο δεύτερος τον έως τότε ανίκητο Αννίβα. Εδώ ο Πλούταρχος αναφέρει και τις ιστορικές του πηγές (235) κάτι που συχνά υποτιμήθηκε στους Βίους.

Μεμονωμένοι Βίοι : -Άρατος : υπογραμμίζεται η πολιτική και στρατιωτική του δραστηριότητα, η σημασία της Αχαϊκής Συμπολιτείας και η ηθική πλευρά της προσωπικότητάς του. -Αρταξέρξης : πέρα από τη ζωή του, που σχετίστηκε με σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας, δίνεται η εικόνα της περσικής αυλής. (ακολουθεί απόσπασμα). Το ανεκδοτολογικό υλικό που αναφέρεται, βρίσκεται στο περιθώριο της ιστορικής έρευνας, είναι όμως αληθινό. -(236) Άγης – Κλεομένης / Γάιος και Τιβέριος Γράκχος : και τα δύο ζεύγη επέβαλλαν μεταρρυθμίσεις, οι μεν στη Σπάρτη, οι δε στη Ρώμη. Η τετραμερής αυτή αφήγηση, θεωρείται από τις πιο ενδιαφέρουσες. Η σύγκριση που ολοκληρώνει τους βίους, επισημαίνει ιδιαιτερότητες, ομοιότητες και διαφορές κατ’ άτομο και κατά ζεύγος. - Λυκούργος – Νομάς : Υποβάλλεται η αναλογία μεταρρυθμίσεων στη Σπάρτη και τη Ρώμη που διαμόρφωσαν τον κοινωνικό τους χαρακτήρα. Τα δύο αυτά πρόσωπα, φέρουν στην ιστορία τους αρκετά μυθικά στοιχεία. Η θεσμοθετική δράση τους συγκρίνεται με το χορδισμό της λύρας, σφιχτό του Λυκούργου, πιο χαλαρό του Νομά. - Λύσσανδρος – Σύλλας : Η αναρρίχηση στην εξουσία και η απόκτηση ατομικής ισχύος είναι το κοινό τους. Ο Λύσσανδρος είχε μεγαλύτερη συναίνεση ως προς την ανάληψη εξουσίας και υπήρξε πιο άτεγκτος. (237) Ο Σύλλας υπεράσπισε τα κοινά και φέρθηκε καλύτερα στην Αθήνα. - Αγησίλαος – Πομπήιος : περιγράφεται ο τρόπος ανόδου τους στην εξουσία. Η Αγησίλαος υπερτερούσε σε ηγετικά προσόντα, ο Πομπήιος όμως υπήρξε ανεπίλυπτος και ευτυχέστερος. - Γαλβάς (δεν παραλληλίζεται) : Καθιερώθηκε στις συνειδήσεις ως ο κατάλληλος για αυτοκράτορας. Έριξε το Νέρωνα και τον διαδέχθηκε. - Όθωνας (δεν παραλληλίζεται) : Διαδέχθηκε το Γαλβά ανατρέποντάς τον όταν απογοητεύτηκε από αυτόν. Δεν υπήρξε όμως ικανός με αποτέλεσμα να αυτοκτονήσει.

Η Σημασία των Βίων Διαβάστηκαν όλες τις εποχές, από ένθερμο, ποικίλο κοινό. Η δομή και το ύφος τους συνδυάζουν τη μακραίωνη παράδοση της βιογραφίας, με το γλωσσικό πλούτο και το φιλοσοφικό λόγο. (238) Άσκησαν σημαντική επίδραση στην ιστορία του πολιτισμού, κάτι που σίγουρα ήταν πρόθεση του συγγραφέα. Ο Πλούταρχος υπογράμμισε τον ελληνικό πολιτισμό σε μια εποχή χωρίς ελληνική εξουσία. Η ιστορικότητα των Βίων θεωρήθηκε – άδικα – υποδεέστερη. Είναι δύσκολο να κριθεί το σημείο όπου η βιογραφία αντιστοιχεί και συμβάλλει στην αντίληψη πως, η ιστορία καταγράφεται ως διαδοχή γεγονότων που συνδέονται με μεγάλες προσωπικότητες. Σίγουρα η ιστορική έρευνα αποφεύγει να στηριχθεί πάνω της, δεν μπορεί όμως να αποφύγει τη μελέτη της ως ιστορική εκδοχή, καθώς η βιογραφία είναι από μόνη της ιστορικό γεγονός.

ΤΟΜΟΣ Γ’ ΚΕΦ. 1 – ΛΟΓΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

(22) ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ – ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ

Οι απαρχές της λογοτεχνίας στο βυζαντινό κράτος ανάγονται στην εποχή συνάντησης της αρχαιοελληνικής παράδοσης και του χριστιανικού κόσμου. Η λογοτεχνία καλλιεργήθηκε ως ιδιαίτερο πνευματικό φαινόμενο, ενταγμένο στις πολιτιστικές εκδηλώσεις του ελληνικού Μεσαίωνα. Η συνύπαρξη Εθνικών και χριστιανικών παραδόσεων δημιουργεί παράλληλη εξέλιξη στο γραπτό λόγο, με κυρίαρχα τα δεδομένα εκφραστικά μέσα. Οι χριστιανοί συγγραφείς εξαρτώνται από την αρχαιοελληνική παράδοση, διαγράφοντας μια τάση ανέλιξης της βυζ. Γραμματείας, η οποία μιμείται τα αρχαία πρότυπα. Σε κάποιες δε, περιόδους (κυρίως ‘αναγεννήσεων’) εκδηλώνεται δημιουργικά. Η δεύτερη τάση, είναι αυτή της προσήλωσης στο πνεύμα του χριστιανισμού. Οι δυσκολίες μεταξύ αυτών των δύο τάσεων, αυξήθηκαν με το πρόβλημα της γλώσσας. Παρατηρείται γλωσσική στασιμότητα στο βυζαντινό γραπτό λόγο, που οφείλεται στην επιλογή του αρχαϊσμού από τους συγγραφείς. Αυτό σταδιακά δημιούργησε αντίθεση με την καθομιλουμένη, διαχωρίζοντας το γραπτό από τον προφορικό λόγο. Ο δυαδισμός αυτός, είναι αποτέλεσμα τριών γλωσσικών μορφών -των κλασσικών ελληνικών -της ελληνιστικής κοινής και -της γλώσσας του λαού Η μίξη αυτή επηρέαζε τη διαμόρφωση ενός γλωσσικού οργάνου που θα επικρατούσε εκφράζοντας το μεσαιωνικό, έντεχνο, γραπτό λόγο. Έτσι, το πρόβλημα της διγλωσσίας συντηρήθηκε, συγκρατώντας τη βυζ. Σκέψη μέσα στον συντηρητικό αττικισμό και φράζοντας το δρόμο προς την ελεύθερη έκφραση. Όμως, η βυζ. Λογοτεχνία δεν ήταν μόνο στατική, ούτε η στερημένη (23) από πρωτοτυπία παραγωγή της την απαξιώνει. Κάποια γραμματειακά είδη έχουν ιδιαίτερη αξία, ενώ οι φιλόλογοι έχουν προσφέρει στις ανθρωπιστικές σπουδές με τη διάδοση και διάσωση κλασσικών έργων. Επίσης, οι αναγεννήσεις διέπονται από ανανεωτικό πνεύμα, ενώ στη δημώδη λογοτεχνία υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα θέματα. Η βυζ. Λογοτεχνία εξέφραζε το πολιτιστικό επίπεδο των λογίων της και συνδέεται άμεσα με την ιστορική ανέλιξη του βυζ. Κράτους αν και ο συντηρητισμός της επιβράδυνε αλλαγές ή ανακατατάξεις. Η μεταβατική εποχή της, καλύπτει τους αιώνες αμέσως μετά την επικράτηση του

χριστιανισμού μέχρι τον Ιουστινιανό Α. Μέσα σε αυτήν την περίοδο τα διάφορα ρεύματα (της αρχαίας, ιουδαϊκής, ρωμαϊκής, ανατολικής και χριστιανικής κοινωνίας) με τις απορροφήσεις στις δύο επικρατέστερες θεωρίες, οδήγησαν στην τελευταία φάση συνάντησης της αρχαιότητας με το χριστιανισμό. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνάντηση του νεοπλατωνισμού με τον αφομοιωμένο ανατολικό μυστικισμό και το χριστιανισμό, με στόχο την οριστική επικράτηση του ενός έναντι του άλλου. Το ελληνικό «κοσμολογικό» πρόβλημα (η αγωνία για τη λύτρωση από τη μοίρα και το θάνατο) συναντά το «χριστολογικό ζήτημα», όπου ο Χριστός τοποθετείται στην αρχή και τη συνέχεια του κόσμου. Εδώ ο χριστιανισμός προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τη θεωρία του Πλάτωνα, η οποία εξέφραζε την αρχαία ελληνική πνευματική κληρονομιά. Πέρα από τις Εθνικές δραστηριότητες, ο χριστιανισμός επηρεάζει όλο και περισσότερο τη βυζαντινή λογοτεχνία (ειδικά μετά τον 4ο αι.) και με τους πνευματικούς οδηγούς του θα αναπτύξει τα πρώτα είδη της βυζ. Θεολογίας. Πνευματικά κέντρα όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια ή η Κωνσταντινούπολη, δέχονται και μορφώνουν εκείνους που θα αφοσιωθούν αργότερα στην καλλιέργεια και τη διάδοση των χριστιανικών γραμμάτων. Τον 4ο αι. η χριστιανική γραμματεία προβάλλει μια αξιόλογη λογοτεχνία. Κύριοι εκπρόσωποι είναι σημαντικοί εκκλησιαστικοί άνδρες που σβήνουν το όραμα του Ιουλιανού για (24) επιστροφή στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Υπερισχύει η άποψη πως η λογοτεχνία της αρχαιότητας ήταν η προπαιδεία για τη μελέτη των χριστιανικών κειμένων με πρόθεση το συνδυασμό χριστιανικού και κλασσικού πνεύματος. Εμφανίζεται η εκκλησιαστική ιστοριογραφία (εποχή του Μ. Κωνσταντίνου) και αναπτύσσεται η βυζαντινή θεολογία.

(25) ΚΥΡΙΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΑ H θεολογία συνυπάρχει με τα πρώτα χριστιανικά κείμενα και αναπτύσσεται μέσα από τις σκέψεις και τους αγώνες των θεολόγων για τη διάδοση των δογμάτων και την υπεράσπιση της ανατολικής εκκλησίας από τις ιδέες που ανταγωνίζονται και υπονομεύουν τη χριστιανική διδασκαλία. Καλλιεργείται στο Βυζάντιο λόγω των συνεχών αιρέσεων και έριδων, καθώς και των αναζητήσεων για την εσωτερική λειτουργία της. Οι αναζητήσεις αυτές έχουν ως αρχή τις σκέψεις της αλεξανδρινής σχολής και της σχολής της Αντιόχειας. - Η δογματική (ιδιαίτερος τομέας της θεολογίας) διαμορφώνεται στη σχολή της Αλεξάνδρειας και αναδεικνύεται μέσα από τις έριδες που ακολούθησαν. - Ο μοναχισμός επέβαλλε ένα σύστημα ηθικής με στόχο την πνευματική τελειότητα του ανθρώπου. Δημιούργησε επίσης τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση και ανάπτυξη της ασκητικής. - Η ασκητική ήταν ένας τομέας της θεολογικής γραμματείας με περιεχόμενο που αναφέρεται στους κανόνες ζωής για ηθική τελειότητα και σχετίζεται με τις πνευματικές αναζητήσεις των μοναχών. - Η μυστική θεολογία στρέφεται προς την τελολογία της ψυχής και την εσωτερική πνευματική ζωή. Για τους μεταγενέστερους Βυζαντινούς, υπάρχει ο δρόμος που φέρνει τον άνθρωπο στο φως του θεού, υπάρχει συνάφεια μεταξύ του δημιουργού και του δημιουργήματος, το οποίο μπορεί να κατακτήσει την ηθική τελείωση και να φτάσει στην ένωση με το θείο. - Η ερμηνευτική, ασχολείται κυρίως με τα ερμηνευτικά και κριτικά προβλήματα των χριστιανικών κειμένων. Αναπτύσσεται πρώτα στην Αλεξανδρινή Σχολή. Οι

συγγραφείς της ερμηνευτικής επιχειρούν και την κριτική των κειμένων. Όταν αργότερα η κριτική αυτή συσσωρευτεί, θα στραφούν προς τη συλλογή και την ταξινόμησή του (26) μια δραστηριότητα που διαφοροποιείται με τον τίτλο - Σειρές. Σε αυτές υπάγονται οι ανθολογίες δογματικών ερμηνευτικών και ασκητικών αποσπασμάτων από τη χριστιανική γραμματεία.

ΡΗΤΟΡΙΚΗ Η ρητορική εφαρμόστηκε κατά κόρον στην εκπαίδευση και καλλιεργήθηκε ως λογοτεχνικό είδος στο κήρυγμα και τη διδασκαλία. Στους τομείς αυτούς, η βυζ. Ρητορική αποκαλύπτει παλαιότερα πρότυπα ή τις καταβολές στις σχολές των Αθηνών, της Αντιόχειας, της Κωνσταντινούπολης ή της Γάζας, όπου δίδασκαν οι σημαντικότεροι ρήτορες. Τομείς που καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα ήταν η ομιλητική, οι παραινέσεις, οι εκφράσεις και κυρίως η επιστολογραφία. - Η εκκλησιαστική ρητορική υπηρετεί αρχικά της πρακτικές ανάγκες της εκκλησίας, όπως η κατήχηση. Οι χριστιανοί ρήτορες χρησιμοποιούν στοιχεία των αντίστοιχων ειδών της αρχαιότητας, γνωρίζοντας τους προγενέστερους τρόπους και σχήματα.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η φιλοσοφία είχε στενές σχέσεις με τη θεολογία και τη ρητορική, σχέσεις που δέσμευαν την ανάπτυξη γνήσιας βυζαντινής φιλοσοφικής σχέσης. Εφ’ όσον το οντολογικό, το κοσμολογικό και το δεοντολογικό πρόβλημα είχαν επιλυθεί, κάθε εκδήλωση πνευματικής διαμαρτυρίας καταπνιγόταν στη γένεσή της. Τα διάφορα αρχαία φιλοσοφικά συστήματα, αποτελούσαν απλά τα μέσα για την προσέγγιση της αληθινής θεολογίας. Έτσι, η ανάπτυξη της βυζ. Φιλοσοφίας, παραμένει σε καθαρά θεολογικά πλαίσια και εκφράζεται από τις υποθήκες των Πατέρων ή τη δογματική καθαρότητα του Δαμασκηνού. Κάποιες τάσεις χειραφέτησης εμφανίζονται τον 11ο αι. με πιο έντονες αυτές της παλαιολόγειας αναγέννησης.

(27) ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Το σύνολο της βυζ. Έκφρασης επηρεάζεται και καθοδηγείται από την αρχαία πνευματική κληρονομιά. Οι βυζ. Λόγιοι εργάστηκαν με ζήλο και επιμέλεια για τη συντήρηση και την παράδοση των αρχαίων κειμένων. Για αυτό τονίζεται ιδιαίτερα η προσφορά τους στην ουμανιστική κίνηση της αναγέννησης και στις ανθρωπιστικές σπουδές. Οι βυζ. Φιλόλογοι ακολουθούν το αλεξανδρινό μοτίβο και χρησιμοποιούν τις ίδιες μεθόδους μελέτης. -Λεξικογραφία : απαραίτητη για την κωδικοποίηση των γνώσεων. Επίσης, οι βυζαντινοί λόγιοι έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τη σύγχρονή τους λογοτεχνία, καθώς η θεματολογία της ασχολούνταν με σύγχρονα γεγονότα.

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ Θεωρείται από τα αξιολογότερα προϊόντα της βυζ. Γραμματείας. -Ιστοριογραφία : εκπροσωπείται από συγγραφείς της λόγιας βυζ. Παράδοσης, με προσήλωση στην αρχαία παράδοση τόσο εξωτερικά (γλώσσα, οικονομία, πρότυπα) όσο και στην έκφραση του ιστορικού πνεύματος (ιστορική αντίληψη). Οι βυζ. Ιστορικοί γράφουν τη σύγχρονή τους ιστορία σε ορισμένα χρονολογικά πλαίσια, με σεβασμό στην ιστορική παράδοση και απευθύνονται σε μορφωμένο κοινό. -Χρονογραφία : Συνδεδεμένη με τη ζωντανή λαϊκή παράδοση τόσο εξωτερικά (γλώσσα, ύφος) όσο και στην εσωτερική αντιμετώπιση των γεγονότων, με πνεύμα απλό – και απλοϊκό καμιά φορά - που συνδυάζει μυθολογικά παράδοξα με

χριστιανικές δοξασίες. Οι χρονογράφοι αρχίζουν τις διηγήσεις τους ‘από κτίσεως κόσμου’ και καταλήγουν στην εποχή τους, με μια εκτενέστερη ανάλυση του τελευταίου τμήματος του έργου τους. Χρησιμοποιούν έργα προγενέστερων χρονογράφων (συχνά αντιγράφοντάς τους) και απευθύνονται σε μοναχούς.

ΠΟΙΗΣΗ Η β. ποίηση αποτελεί ιδιαίτερο πνευματικό φαινόμενο. (2 Οι ποιητές του β. προσπάθησαν να εκφράσουν τον ιδιόρρυθμο κόσμο τους – τον αντίθετο με τον αρχαιοελληνικό – υιοθετώντας ποιητικά μέσα των αρχαίων. Ήταν όμως απαραίτητη η ανακάλυψη τρόπων που θα επέτρεπαν την ανανέωση ή την αφομοίωση αυτής της παράδοσης. - Βυζαντινή Υμνογραφία : εξέφραζε ένα λαό που συμμετείχε στο κίνημα του χριστιανισμού, εισχωρούσε στα άδυτα του θρησκευτικού συναισθήματος με μελωδική ευκινησία, διερμήνευε την κοινή προσευχή και συναιρούσε τις αναζητήσεις του β. ανθρώπου. Πρόκειται για αυτόνομη ποίηση που διαποτίζεται από την αξία της τάξης και της αρμονίας του κόσμου. Υπάρχουν όμως και κάποιοι β. ποιητές που ξεφεύγουν από τη β. κοσμοθεωρία και δημιουργούν ζωντανή ανθρώπινη τέχνη. - Βυζαντινό επίγραμμα : η Λυρική ποίηση εκφράζει την αγάπη για τη ζωή, την παιδεία και την ομορφιά. Επειδή αυτά ήταν αρχαιοελληνικά ιδανικά, μεταλλάχθηκε στο βυζαντινό επίγραμμα που αποτελεί την αντιπροσωπευτικότερη μορφή β. ποίησης. Οι δημιουργοί του πλησιάζουν το μυστικό λυρισμό που εκφράζει την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου και προσπαθεί να συνδεθεί με τον κοσμικό συμπαντικό ρυθμό. Το επίγραμμα είναι αυτό που μετέφερε την αρχαία και αλεξανδρινή παράδοση στο β.

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Λόγιο Β. Μυθιστόρημα : συνδέεται με το αρχαίο ανάλογό του. Επηρεάζει το μεταγενέστερο ερωτικό μυθιστόρημα της δημώδους λογοτεχνίας, με τον ίδιο θεματικό πυρήνα.

ΔΗΜΩΔΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Περιλαμβάνει τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη ούτε στη λόγια β. παραγωγή. Τα έργα αυτά έχουν κοινό χαρακτηριστικό τη ‘δημώδη γλώσσα’, ανήκουν στην προσωπική β. λογοτεχνία (29) και γράφτηκαν για να αρέσουν στο λαό. Στο περιεχόμενό τους επικρατεί λαϊκό πνεύμα αν και δεν ήταν δημιουργήματα του λαού ούτε ανήκαν σε αυτόν. Διαφοροποιούνται έτσι από τη δημοτική παραγωγή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Η δημώδης γλώσσα, το δημώδες ύφος και ο δημώδης στίχος (15σύλλαβος ή πολιτικός) είναι τρία από τα χαρακτηριστικά της. Ως λαϊκή πολιτική έκφραση, ακμάζει την τελευταία περίοδο του β. Ο χώρος της ήταν κατάλληλο πεδίο για να αναπτύξουν οι β. ελεύθερη κριτική μέσω της σάτιρας. Άλλωστε, η β. δεν ήταν μια κοινωνία μοναχών και ραδιούργων, αλλά και μια κοινωνία ζωντανή, με αρετές και ατέλειες. Το τέλος της Β. αυτοκρατορίας ήταν και το τέλος της πνευματικής δραστηριότητας. Ο λόγιοι σκορπίζονται στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και τη Δύση. Μεταφέρουν το ανθρωπιστικό πνεύμα της ελληνικής γραμματείας που θα διοχετευθεί στην ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Η παραγωγή έχει σταματήσει κι έρχεται η ώρα της σπουδής. Τα έργα της β. περιόδου προβάλλονται ιδιαίτερα, συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των μελετητών και αναγνωρίζεται η αξία τους ως μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ

(85) ΒΥΖ. ΕΠΙΣΤΟΛΗ – Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ

Η β. επιστολή (γραφή, γράμμα πιττάκιον ή χάρτης κατά τους β.) είναι κείμενο μάλλον σύντομο, γράφεται από κάποιον για να σταλεί σε κάποιον άλλον και μπορεί να περιέχει περιγραφές γεγονότων, έκθεση απόψεων ή και συναισθημάτων. (κοινός ορισμός). Αποτελούσε μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης. Η έλλειψη ιδιωτικού ταχυδρομείου και οι άσχημες συγκοινωνιακές συνθήκες τη μετέτρεπαν σε κάτι πολύ ιδιαίτερο. Έφτανε με ιδιαίτερη καθυστέρηση (όταν έφτανε) και ο κομιστής της διέτρεχε πολλούς κινδύνους μέχρι να την παραδώσει. Ένας σίγουρος τρόπος παράδοσης ήταν να δίνεται σε φίλους που ταξίδευαν με συνοδεία, ή με πολυπρόσωπη ομάδα ταξιδιωτών. Οι επίσημοι χρησιμοποιούσαν το αυτοκρατορικό ταχυδρομείο, δηλ. Τους ιππείς που διακινούσαν την κρατική αλληλογραφία. Λόγω της μεγάλης πιθανότητας απώλειάς της, οι επιστολογράφοι κρατούσαν αντίγραφα και πολλές φορές έστελναν την ίδια επιστολή με δύο ή περισσότερους ταχυδρόμους. (ακολουθεί περιγραφή επιστολογράφου). (86) Η άφιξη μιας επιστολής ισοδυναμούσε με προσωπική συνάντηση και αποκτούσε λόγω των δυσκολιών, ιδιαίτερη αξία. Αυτό εξηγεί την ιδιαίτερη φροντίδα της εμφάνισης μιας επιστολής αλλά και του περιεχομένου της. Έπρεπε να είναι γραμμένες σε συγκεκριμένου σχήματος χαρτί (σύμμετρον χάρτην / πιττάκιον) και με ωραία γράμματα. Ο αυτοκράτορας και διάφοροι αξιωματούχοι, χρησιμοποιούσαν γραφείς, αν και συνέτασσαν επιστολές και ιδιοχείρως. Οι επαγγελματίες αυτοί ονομάζονταν γραφείς, νοτάριοι, υπογραφείς. Η κύρια φροντίδα ήταν το περιεχόμενο, το ύφος και η τήρηση των κανόνων της επιστολογραφίας. Επικοινωνούσαν έτσι ένα πνευματικό παιχνίδι που άφηνε απ’ έξω τους χειρώνακτες και τους αμόρφωτους. Αυτή η φροντίδα έκανε την έρευνα επιφυλακτική σε σχέση με την επιστολογραφία. (ακολουθεί περιγραφή).

(87) Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ‘ΘΕΩΡΙΑ’ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ Η επιστολογραφία έχει επίσης αρχαία πρότυπα (επιστολές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, του αποστόλου Παύλου, του Ηρώδη του Αττικού). - Ψευδο – Δημήτριος : οδηγός επιστολογραφίας ήσσονος αξίας, που καταγράφει 21 είδη επιστολών με παραδείγματα. - Φιλόστρατος : συνέγραψε κι ο ίδιος οδηγίες σύνταξης επιστολής (2η σοφιστική) - Επιστολιμαίοι χαρακτήρες: έργο σε δύο σωζόμενες μορφές, με εσφαλμένη απόδοση στον Πρόκλο και το Λιβάνιο. Στον αξιολογότερο ψευδο-Πρόκλο, ο ορισμός είναι ‘η γραπτή συνομιλία με απόντα’ και κατατάσσονται σε 41 είδη. Θεωρεί, όπως και ο Φιλόστρατος πως η επιστολή πρέπει να είναι σαφής, κομψή, ανεπιτήδευτη, χωρίς υπερβολές, γραμμένη σε απλή, λόγια γλώσσα και με λογική έκταση. (ακολουθεί περιγραφή) - Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός : δίνει τη σαφέστερη εικόνα της ιδανικής επιστολής. Θεωρεί πως πρέπει να είναι σύντομη, με ύφος που να ικανοποιεί μορφωμένους και μη. Να είναι σαφής (8 και να μη χρειάζεται ερμηνεία, να είναι κομψή με λίγα κοσμητικά μέσα και να μην εμπεριέχει σχήματα λόγου. Να είναι ανεπιτήδευτη, φυσική και χωρίς προσποίηση.

Οι παραπάνω είναι οι κανόνες που ακολουθούσαν οι β. στις επιστολές τους καθώς

στα εγχειρίδια ρητορικής η επιστολή ήταν μάλλον ασήμαντη.

(89) Η ΧΡΗΣΗ ΕΠΙΣΤΟΛΑΡΙΩΝ – ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΜΙΜΗΣΗ Ο β. επιστολογράφος ακολουθούσε τους κανόνες κι ήταν υποχρεωμένος να μιμηθεί τα πρότυπα και τα υποδείγματα των εγχειριδίων ή άλλων παλαιότερων συγγραφέων (επιστολάρια). Άλλωστε, από το 2ο αι. κυκλοφορούσαν αρκετές συλλογές επιστολών. Ακόμη και ο μεγάλος πατριάρχης Φώτιος ακολουθούσε τα υποδείγματα. Επιστολάρια = συλλογές επιστολών ενός ή περισσότερων συγγραφέων. Χρησιμοποιούνταν σε όλη τη β. περίοδο έστω και ως βάση για το προοίμιο, το δυσκολότερο μέρος της. Δύσκολοι επίσης ήταν οι τίτλοι και οι εκφράσεις χαιρετισμού και σεβασμού. (90) ΤΥΠΟΙ ΒΥΖ. ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ Επιχειρείται μια διαίρεση σε κατηγορίες αποδεκτή από τη σύγχρονη έρευνα. -Υπηρεσιακές : η χρήση τους ήταν πρακτική και απευθύνονταν προς τις αρχές ή στελέχη υπηρεσιών. Δεν προορίζονταν για δημοσίευση, μπορούσαν όμως να δημοσιευθούν ως έργο συγκεκριμένου συγγραφέα μετά το θάνατό του. Έτσι έχουν σωθεί αρκετές, ακόμη και ως εμβόλιμες σε ιστορικά κείμενα. Αποτελούν αξιόπιστη πηγή για το β. ιστορικό. -Ιδιωτικές : γράφονταν για πρακτικούς λόγους και είχαν έναν ιδιώτη για αποδέκτη. Περιέχουν πραγματικά στοιχεία και είναι λιγότερο επηρεασμένες από τους κανόνες της ρητορικής. Δε συλλέγονταν ούτε αντιγράφονταν και η σωτηρία μερικών οφείλεται στην τύχη. -Φιλολογικές : γράφονταν χωρίς πρακτικό λόγο, είχαν έναν παραλήπτη αλλά απευθύνονταν σε (91) μεγάλο κοινό ως ανάγνωσμα σε δημόσιες συγκεντρώσεις. Συχνά προορίζονταν για έκδοση σε συλλογές. Διακρίνονται σε : 1.Διδακτικές : γράφονταν για να διδάξουν και συνήθως ήταν θεολογικού περιεχομένου. Έχουν σωθεί και μερικές με κοσμικό περιεχόμενο. 2.Αφιερωματικές – ένθετες : κείμενα επιστολιμιαίας μορφής, που αντικαθιστούν το προοίμιο φιλολογικών ή επιστημονικών έργων. Οι ένθετες εντάσσονται στη μυθιστορηματική αφήγηση, όπου παρεμβάλλονται. 3.Μιμητικές : εκεί ο επιστολογράφος μιμείται τη γλώσσα διάφορων κοινωνικών στρωμάτων, κάτι αρκετά δύσκολο λόγω της διγλωσσίας. 4.Στερεότυπες : γυμνάσματα που συντάσσονταν για όλα τα επιστολικά θέματα πάνω στα υποδείγματα. Στερούνται πραγματικών στοιχείων -Φιλολογικές ιδιωτικές : γράφονταν για πρακτικούς σκοπούς αλλά διαβάζονταν τόσο από τον παραλήπτη τους, όσο και δημόσια. Υπακούουν σχετικά στους κανόνες. (92) Οι επιστολές έχουν έναν συγκεκριμένο, πραγματικό πυρήνα, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό. Μια επιστολή μπορεί να ζητά κάτι, να επεκτείνεται σε δημόσια θέματα. Τότε αποκτά το χαρακτήρα της ιστορικής πηγής.

(99) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΒΥΖ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Οι συγγραφείς των ιστοριών είναι λαϊκοί, με ανώτερη μόρφωση, που γνωρίζουν την ιστοριογραφική παράδοση του παρελθόντος και την έχουν ως πρότυπο. Ασχολούνται με συγκεκριμένη, σύντομη περίοδο, κοντινή σε αυτούς και κατά παράδοση συνεχίζουν την αφήγηση κάποιου άλλου. Καθώς προέρχονται από υψηλές κοινωνικές τάξεις (πολιτικοί ή στρατιωτικοί), συχνά υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες όσων περιγράφουν. Λόγω της επαφής τους με το αυτοκρατορικό περιβάλλον, έχουν πρόσβαση σε πηγές και αρχεία κάθε είδους.

ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Β. ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ Η ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΑ ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ Στόχος είναι η εύρεση της αλήθειας. Οι β. επιδίδονται στον έλεγχο των πληροφοριών τους. Κάποιοι, στα προοίμια, δηλώνουν αυτήν την πρόθεση και επιθυμία τους να αφήσουν πίσω τους κάτι αξιόλογο. (100)Η πρόθεση αυτή δεν είναι πάντα πραγματοποιήσιμη. Όταν οι ίδιοι έχουν ανάμειξη στα γεγονότα που περιγράφουν δύσκολα διατηρούν την αντικειμενικότητά τους ή ξεπερνούν προκαταλήψεις και εμπάθειες. (π.χ. Ιωάννης ΣΤ’ Καντακουζηνός). Η προσκόλληση στα κλασσικά πρότυπα επεκτείνεται στη γλώσσα, το ύφος και τη μέθοδο. Π.χ. οι ιστορικοί αναφέρονται στους γείτονες του Βυζαντίου με τα αρχαία τους ονόματα, κάτι που μειώνει την αξιοπιστία. (π.χ. Νικηφόρος Βρυέννιος). Επίσης για τους ίδιους λόγους η στρατιωτική και διοικητική ορολογία αντικαθίστανται με όρους της αρχαίας. Η πρακτική αυτή παραπλανά τον αναγνώστη, προσφέροντάς του μια λαθεμένη εικόνα της ιστορικής πραγματικότητας. Το ίδιο αόριστα αναφέρεται ο χρόνος, παραπέμποντας στο Θουκυδίδη. Η μίμηση του ύφους και της σύνταξης, οδηγούν στη χρήση αττικίζουσας γλώσσας. Προσπαθώντας να δημιουργήσουν έργα υψηλής ποιότητας (101) μεταχειρίζονταν λέξεις άγνωστες και στους ίδιους, με πολύπλοκη σύνταξη και συχνά με λάθος τρόπο. Τα κείμενά τους γίνονταν δυσνόητα και στρυφνά. Αυτό το φαινόμενο γίνεται συχνότερο μεταγενέστερα. Στα πρώιμα β. χρόνια και μέχρι τον 7ο αι. η μίμηση είναι ευκολότερη αφού ο συγγραφέας είναι πιο κοντινός με το πρότυπό του. Οι β. ιστορικοί παρεμβάλλουν στα κείμενά τους γεωγραφικές ή εθνολογικές παρατηρήσεις, λόγους και επίσημα έγγραφα, επιστολές ή κείμενα συνθηκών.

ΠΡΩΙΜΗ Β. ΠΕΡΙΟΔΟΣ (4ος – 7ος αι.) Σε αυτήν την περίοδο, υπάρχει πλούσια παραγωγή ιστοριών. Ενδεικτικά : -Ευνάπιος από τις Σάρδεις -(102) Ζώσιμος -Ιωάννης Λυδός -Προκόπιος : ο γνωστότερος ιστορικός του Βυζαντίου. Ρήτορας και σχολαστικός από την Καισάρεια, με σοβαρή κλασική μόρφωση. Υπήρξε σύμβουλος και γραμματέας του στρατηγού Βελισσάριου σε διάφορους πολέμους. Τα έργα του α) Υπέρ των πολέμων λόγοι – αναφέρεται στους πολέμους του Ιουστινιανού, στον πόλεμο κατά των Βανδάλων, στο γοτθικό πόλεμο και όλα τα γεγονότα από το 551 έως το 531 σε όλα τα μέτωπα. Αποτελεί σημαντική πηγή για την εποχή και αξιόπιστη, καθώς υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας πολλών γεγονότων. Δίνει πληροφορίες για διάφορους λαούς και ελέγχει τις πηγές του. Η αντικειμενικότητά του είναι πρόδηλη. Ακολουθεί τους κανόνες της κλασικής ιστοριογραφίας καθώς παραθέτει δημηγορίες και χρησιμοποιεί την καθαρεύουσα. Β) Ανέκδοτα : πρόκειται για λίβελο κατά του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Ο σκανδαλοθηρικός χαρακτήρας του το καθιστά μοναδικό και δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό του. Στο προοίμιο το αναφέρει ως συμπλήρωμα του Υπέρ Πολέμων αναλύοντας τα πραγματικά αίτια (103) των γεγονότων που αναφέρει εκεί. Προσπαθεί να αποδείξει πως οι ενέργειες του Ιουστινιανού ήταν αποτέλεσμα της απληστίας του και της επιθυμίας του για καταστροφή. Τον βοηθούσε η Θεοδώρα ενώ ο Βελισάριος ήταν άβουλο όργανο στα χέρια της. Ο χαρακτήρας του έργου έκανε πολλούς μελετητές να υποθέσουν πως δεν ήταν ο Προκόπιος ο συγγραφέας, ωστόσο η πατρότητα του κειμένου έχει επιβεβαιωθεί και αποτελεί σημαντική πηγή. Γ) Περί Κτισμάτων : πρόκειται για πανηγυρική, αναλυτική παρουσίαση του οικοδομικού προγράμματος και των

δημόσιων έργων που πραγματοποίησε ο Ιουστινιανός ο οποίος πιθανόν να διέταξε τη συγγραφή του. Αν και ιδιαίτερα εγκωμιαστικό, το κείμενο είναι σημαντική πηγή της γεωγραφίας και της τοπογραφίας της εποχής και πολύτιμο βοήθημα της αρχαιολογίας και της ιστορίας της τέχνης. -Θεοφύλακτος Σιμοκάττης : σηματοδοτεί το τέλος της πρώιμης παραγωγής ιστοριών στο Β. Έργα α) Οικουμενική ιστορία : πραγματεύεται το χρονικό του αυτοκράτορα Μαυρίκιου και αποτελεί την τελευταία σωζόμενη ιστορία Ακολουθεί ένα ‘κενό’ τριών αι. και η ιστορία επανεμφανίζεται τον 10ο αι. με τον Ιωσήφ Γενέσιο που συνέγραψε το έργο ‘Βασιλείαι’ για την περίοδο από το 813 έως το 886. Η σιγή αυτή, μάλλον συνδέεται με την πολιτική και κοινωνική κατάσταση καθώς και τις αλλαγές του 7ου και 8ου αι. Οι μακρόχρονοι πόλεμοι και οι επιδρομές ξένων λαών έφεραν συρρίκνωση όχι μόνο στα β. εδάφη αλλά και στα αστικά κέντρα. (104). Η κατάρρευση των πόλεων σήμανε την εγκατάλειψη του αρχαίου τρόπου ζωής και συνηθειών. Η μείωση πληθυσμού είχε επιπτώσεις στα γράμματα καθώς επλήγει η εκπαίδευση και μειώθηκε το αναγνωστικό κοινό. Στη μετάβαση από τον αρχαίο στο βυζ. Κόσμο συνέβαλε και η χριστιανική διδασκαλία. Έτσι είναι λογικό να παρατηρείται κάμψη στην ιστοριογραφία. Πάντως υπάρχουν υπόνοιες πως κάποια – ελάχιστα έργα γράφτηκαν αυτήν την περίοδο, που δεν έχουν όμως σωθεί.

ΜΕΣΗ Β. ΠΕΡΙΟΔΟΣ. Ο ‘ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΣΜΟΣ’ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ.

Η λόγια ιστοριογραφία επανεμφανίζεται με τον Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο. Ο λόγιος αυτοκράτορας δημιούργησε κύκλο αξιόλογων ανθρώπων του πνεύματος και έντονη πνευματική κίνηση. Ο Κωνσταντίνος έμεινε μακριά από την εξουσία καθώς την ασκούσε ο πεθερός του, κι έτσι είχε χρόνο για γράμματα. Υπήρξε συγγραφέας κι εμπνευστής ενός προγράμματος έργων ‘εγκυκλοπαιδικού’ χαρακτήρα, σύμφωνα με την εποχή. Φρόντισε να συγκεντρωθεί η ιστορική γραμματεία των προγενέστερων αιώνων και να καταταγεί θεματολογικά σε 53 κατηγορίες. Αν και ελάχιστα αποσπάσματα έχουν σωθεί, καταλαβαίνουμε την αξία αυτής της συλλογής, καθώς διέσωσε παλαιότερους συγγραφείς που δεν αναφερόντουσαν σε άλλες πηγές. (Excerta de legationibus). O Κωνσταντίνος θεωρείται πως συνέγραψε (105) την ιστορική, εγκωμιαστική βιογραφία του παππού του Βασιλείου Α’ που ίδρυσε τη Μακεδονική δυναστεία. Υπάρχουν δύο ακόμα έργα που σχεδίασε ο Κων/νος: -Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν (De administrando imperio) ως οδηγό διακυβέρνησης προς το γιο του Ρωμανό Β’ και το μεγαλύτερο μέρος του αναφέρεται σε ξένους λαούς. Οι πληροφορίες του προέρχονται από τα αυτοκρατορικά αρχεία, εκθέσεις πρεσβευτών και προγενέστερα έργα. Συμπεριλαμβάνονται επίσης τη γενεαλογία κάποιων σημαντικών λαών. Από τα ελάχιστα σωζόμενα κομμάτια, το έργο ήταν απόρρητο και προοριζόταν για αυτοκρατορική χρήση και μόνον. -Περί της Βασιλείου τάξεως (De cerimoniis aulae byzantinae) : ασχολείται με την εθιμοτυπία της αυλής και τους τρόπους με τους οποίους έπρεπε να τελούνται οι (106) δραστηριότητες της αυλής. Πρόκειται για έργα ιστορικού περιεχομένου που καλύπτουν πρακτικές και εγκυκλοπαιδικές ανάγκες. Είναι μέρος μιας ‘πολιτικής εγκυκλοπαίδειας’ και αποτελούν το μεν πρώτο, εγχειρίδιο ‘πολιτικής πρακτικής και ιδεολογίας’ για θέματα εξωτερικής πολιτικής και το δεύτερο έναν οδηγό για την εθιμοτυπία της β. αυλής.

-Ιστορία, του Λέοντος Διακόνου (10ος αι.) : καλύπτει την εποχή 959 – 976 και συνεχίστηκε από το Μιχαήλ Ψελλό. Αυτός υπήρξε αξιολογότατη πνευματική προσωπικότητα, διατέλεσε δικαστής, δικηγόρος και αυτοκρατορικός γραμματέας και διορίστηκε καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Κων/λης. Υπήρξε πολυγραφότατος. Η Χρονογραφία του είναι αξιόλογο αν και άνισο, ιδιότυπο έργο. Την εποχή των Κομνηνών (12ος αι.) είναι εποχή ακμής των γραμμάτων και αναφέρεται συχνά ως ‘αναγέννηση’. Συνδέεται με το όνομα της Άννας Κομνηνής που συνέγραψε την Αλεξιάδα. Ήταν ιδιαίτερα μορφωμένη, ενδιαφερόταν για τα κοινά και προσέγγισε το βυζαντινό θρόνο πρώτα μέσω του αρραβωνιαστικού της Κωνσταντίνου Δούκα που πέθανε και τη δεύτερη μέσω του συζύγου της Νικηφόρου Βρυέννιου. Λόγω της αποτυχίας της αυτής, αποσύρθηκε στη Μονή Κεχαριτωμένης όπου ασχολήθηκε ως μοναχή με τη συγγραφή. Η Αλεξιάδα αναφέρεται στην περίοδο 1069 – 1148 και έχει πρωταγωνιστή τον πατέρα της, αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό. Συνεχίζει και συμπληρώνει το έργο Ύλη Ιστορίας του Βρυένιου και είναι αρκετά αντικειμενικό παρ’ όλο το δοξαστικό του χαρακτήρα. Άλλα σημαντικά έργα είναι η Ιστορία, του Ιωάννη Κίνναμου (1118 – 1176) και του Νικήτα Χωνιάτη (1118-1206)

ΥΣΤΕΡΗ Β. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ‘ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ’ Για την περίοδο μεταξύ των δύο αλώσεων από τους Λατίνους έως τους Τούρκους, αναφέρουμε για την πρώτητους ιστορικούς (107) Γεώργιο Ακροπολίτη, Γεώργιο Παχυμέρη, Νικηφόρο Γρηγορά και Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνό. Για τη δεύτερη, το Δούκα, το Μιχαήλ Κριτόβουλο, το Λαόνικο Χαλκοκονδύλη και το Γεώργιο Σφραντζή που μελετώνται παράλληλα καθώς ο καθένας έχει διαφορετική άποψη.

(108) ΧΡΟΝΙΚΟΝ – ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΝ – ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ Οι χρονογραφίες είναι έργα που διαφέρουν από τις ιστορίες ως προς το στόχο και τη μέθοδο σύνταξής τους. Η χρονογραφία τοποθετείται στον 6ο αι. και ‘συγγενεύει’ με τα χρονικά των πόλεςων και τη χριστιανική χρονογραφία, της αρχαίας γραμματείας. Το κοινό της χρονογραφίας με τα χρονικά των πόλεων είναι πως περιέχει συχνά γεγονότα από την πολιτική ζωή, τη δράση της Εκκλησίας και τον καθημερινό βίο. Τα κοινά με τη χριστιανική χρονογραφία, είναι πως η διήγηση αρχίζει ‘από κτίσεως κόσμου’, κι έχουν εξάρτηση με τη Βίβλο σε ότι αφορά τις γενεαλογικές πληροφορίες. Η σειρά των γεγονότων που παρουσιάζουν οι χρονογράφοι είναι σύμφωνη με τη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης. Πρωτόπλαστοι, Κατακλυσμός, Νώε, καταμερισμός της γης στους γιους του με τους απόγονους αυτούς να συνδέονται με τους Έλληνες, τους Ασσύριους. Η ελληνική μυθολογία δεν καταλαμβάνει πολύ χώρο και υπάρχει παραλληλισμός των γεγονότων. (109) Με την εμφάνιση της Ρώμης στην ιστορία γίνεται προσπάθεια να συνδεθεί το χριστιανικό πνεύμα με αυτήν. Δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην εποχή του Μ. Κωνσταντίνου και την επικράτηση του χριστιανισμού. Από εκεί και πέρα, η εξιστόρηση επικεντρώνεται στους αυτοκράτορες.

ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΟ Ο β. χρονογράφος φιλοδοξεί να συγγράψει παγκόσμια ιστορία και εντάσσει στο κείμενό του τη δημιουργία του κόσμου και τη γενεαλογία των Εβραίων. Αυτό τεκμηριώνεται από τη χρήση πολλαπλών τρόπων χρονολόγησης. Τα καλά ή άσχημα γεγονότα συνδέονται με το θεό. Το είδος όχι απλά βασίζεται στη χριστιανική κοσμοθεωρία, αλλά εξετάζει και ιστορικές λεπτομέρειες από θεολογική σκοπιά. Αυτό εξηγεί τη συχνή θεία παρέμβαση, τα όνειρα, τα οράματα και τις

προφητείες της αφήγησης. Κάθε φυσική καταστροφή αποτελεί θεία τιμωρία. Οι χρονογράφοι απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Η γλώσσα τους είναι απλή, εμπλουτισμένη με στοιχεία από την εκκλησιαστική γλώσσα χωρίς ρητορικά σχήματα. Στα κείμενά τους δεν παρεμβάλλουν αρχαίους συγγραφείς. Στα έργα τους βρίσκουμε πληροφορίες για τον απλό κόσμο, όπως φορολογικές απαλλαγές ή επιβαρύνσεις, αλλά (110) και γαργαλιστικά επεισόδια από την προσωπική ζωή των ισχυρών ή μακάβριες σκηνές. Διαθέτουν αφέλεια, θρησκευτικό φανατισμό και ‘αβασάνιστες’ πηγές. Γι’ αυτό θεωρήθηκε πως η χρονογραφία καλλιεργήθηκε από κατώτερους κληρικούς και μοναχούς που απευθύνονταν σε χριστιανούς με ελάχιστη μόρφωση. Η θεωρία αυτή έχει αλλάξει. Είναι λίγες οι χρονογραφίες που γράφτηκαν από μοναχούς, άλλωστε τα σωζόμενα κείμενα έχουν σοβαρές διαφορές μεταξύ τους τόσο στη φιλολογική ποιότητά τους όσο και στο υλικό τους. Έτσι, οι χρονογράφοι χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες, αν και μερικοί πιστεύουν πως η γραμμή μεταξύ τους είναι τόσο λεπτή που καταντά ασήμαντη. : -Σε αυτούς που έγραψαν απλοϊκά, με συλλογή και καταγραφή στοιχείων χωρίς ιδιαίτερη έρευνα -Σε εκείνους που ερευνούν τις πηγές τους και ελέγχουν τις πληροφορίες τους. Τα έργα τους είναι αξιόλογα και προσεγγίζουν τα αμιγώς ιστορικά. Σίγουρα υπάρχει διαφορά μεταξύ ιστορίας και χρονογραφίας, την οποία αναγνωρίζουν και οι ίδιοι οι β. συγγραφείς. Το ιστοριογραφικό είδος χωρίζεται σε κατηγορίες ανάλογα με την πρόθεση, τη μέθοδο εργασίας και τη γλώσσα. Έτσι συμπεραίνουμε πως η ιστορία και η χρονογραφία δεν είναι ταυτόσημες. Άλλωστε και οι δύο εκτείνονται χρονικά σε όλη τη διάρκεια του β. και υπάρχουν κάποιοι αλληλοεπηρεασμοί. Τέλος, τη διαφορά κάνει και ο συγγραφέας σύμφωνα με τη μόρφωση και τα ενδιαφέροντά του. Η χρονογραφία παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή του β. τόσο την καθημερινή (111) όσο και για γεγονότα που δεν άπτονται ιστορικού ενδιαφέροντος. Η εμμονή στη χρονολόγηση, βοηθά επίσης την ιστορική έρευνα. Οι χρονογραφίες αποτελούν μνημεία λόγου, καθώς μας διαφωτίζουν σχετικά με την εξέλιξη της γλώσσας. Τα στρατιωτικά και άλλα αξιώματα καταγράφονται με την ορολογία της εποχής τους, όπως οι ξένοι λαοί με τις σύγχρονες ονομασίες τους.

Η ΠΡΩΙΜΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (6ος – 8ος αι.) - Χρονογραφία – Ιωάννης Μαλάλας : από τα πιο ενδιαφέροντα και το παλαιότερο κείμενο της εποχής. Η αφήγηση ξεκινά από κτίσεως κόσμου έως και τον Ιουστινιανό. Αντλεί υλικό από παλαιά γνωστά και άγνωστα έργα και αρχειολογικό υλικό από την Κων/λη και την Αντιόχεια. Διασώζει στοιχεία από τη δημώδη της εποχής τόσο που θεωρήθηκε μεταγενέστερο. - Πασχάλιον χρονικόν – Ανώνυμου : (112) Εκτενές συμπιληματικό κείμενο από κτίσεως κόσμου έως το 628. στο προοίμιό του περιλαμβάνει τον υπολογισμό του Πάσχα της εποχής. Αν και γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση, δεν έχει μεγάλη φιλολογική αξία. Μετά το 630 παρατηρείται πάλι κενό για 150 χρόνια περίπου.

ΜΕΣΗ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Ο Γεώργιος Σύγκελλος έγραψε την παλαιότερη χρονογραφία του 9ου αι. που συνέχισε ο Θεοφάνης ο Ομολογητής. Η Χρονογραφία του Θεοφάνη και εκείνη του πατριάρχη Νικηφόρου, αποτελούν τις κύριες πηγές μας για τον 7ο και 8ο αι. (ακολουθεί παράδειγμα). - Χρονικόν Σύντομον – Γεώργιος Μοναχός (9ος αι.). : σημαντικό έργο καθώς είναι η

μόνη πηγή σύγχρονη των γεγονότων. - Συνεχιστής Θεοφάνους ή Συνέχεια της Χρονογραφίας του Θεοφάνη (10ος αι.) : μερικώς προπαγανδιστικό έργο υπέρ της Μακεδονικής Δυναστείας με πολλούς συγγραφείς. Το 5ο θεωρείται γραμμένο από τον Πορφυρογέννητο και το 6ο από το Θεόδωρο Δαφνοπάτη. - Σύνοψις Ιστοριών – Ιωάννης Σκυλίτζης (11ος αι.) : σοβαρότατο έργο με άγνωστες πηγές. Πραγματεύεται συγκεκριμένη περίοδο, έχει ομοιότητες με τη χρονογραφία αλλά περιγράφει λεπτομερώς και στρατιωτικά γεγονότα. - Επιτομή Ιστοριών – Ιωάννης Ζωναράς (12ος αι.) : περιλαμβάνει από κτίσεως κόσμου έως το 1118 με σοβαρή έρευνα των πηγών. - Έμμετρη Χρονογραφία – Κωνσταντίνος Μανασσής (12ος) χωρίς ιδιαίτερη αξία. - Έμμετρη Χρονογραφία – Εφραίμ ο Αίνιος (14ος) από τον Καλλιγούλα έως το 1261 - Το Χρονικό του Μωρέως και Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου. Θα τα δούμε αλλού. Λόγω των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, η παραγωγή μειώθηκε το 14ο και τον 15ο αι.

(115) ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Άκμασε στο β. από τον 4ο έως τον 6ο αι. δημιουργήθηκε πριν εδραιωθεί ο χριστιανισμός, πριν οργανωθεί η Εκκλησία για να καλύψει την ανάγκη της χριστιανικής θεώρησης των πραγμάτων. Χρειαζόντουσαν έργα με απολογητικό χαρακτήρα, που θα δικαίωναν τη χριστιανική πίστη και θα την υπεράσπιζαν από την ειδωλολατρεία. Οι ιστορικοί της εκκλησίας είναι μορφωμένοι λαϊκοί ή κληρικοί. Χρησιμοποιούν λόγια εκκλησιαστική γλώσσα, χωρίς αρχαϊσμούς. Το περιεχόμενο των ιστοριών σχετίζεται με τα γεγονότα που συνδέονται με την επικράτηση του χριστιανισμού. Λόγω της σχέσης της εκκλησίας με την πολιτική ζωή, οι συγγραφείς της ασχολούνται και με την πολιτική ιστορία προσφέροντας πολύτιμες γνώσεις. Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί αναζητούν την αλήθεια και την αντικειμενικότητα. Παραθέτουν αυτούσια επίσημα κείμενα και μνημονεύουν τις πηγές τους. Καταθέτουν την προσωπική τους εμπειρία ή αναζητούν αυτόπτες μάρτυρες.

ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ Ευσέβιος Παμφίλου, Επίσκοπος Καισαρείας : κυριότερος εκπρόσωπος και εισηγητής του είδους. Υπήρξε πολυγραφότατος. Συνέταξε λόγους, απολογητικά, δογματικά και ερμηνευτικά έργα καθώς και δύο ιστορικά. -Χρονικοί κανόνες και επιτομή παντοδαπής ιστορίας Ελλήνων τε και βαρβάρων : εξετάζει τους αρχαίους προ χριστιανικούς λαούς και την ιστορία τους (116) και περιλαμβάνει πίνακες γεγονότων της παγκόσμιας ιστορίας. -Εκκλησιαστική Ιστορία (10 τόμοι) : νέο είδος. Ασχολείται με τους πνευματικούς και ειρηνικούς αγώνες της εκκλησίας και περιγράφει το διάστημα από το 326 έως το Μ. Κωνσταντίνο. Άντλησε υλικό από παλαιότερους συγγραφείς και αρχειακές πηγές της Ανατολής. Δε διαθέτει ιδιαίτερη συνοχή ούτε επιμελημένο ύφος, έχει όμως κλασσικές επιρροές στη γλώσσα το ύφος και την προσέγγιση των θεμάτων. Παρατίθενται επίσημα έγγραφα όχι όμως δημηγορίες. Ο Ευσέβιος αποτέλεσε πρότυπο για τους επόμενους ιστορικούς χωρίς όμως να τον ακολουθούν πιστά. Διατηρήθηκαν όμως συστηματικά σε όλες τις αντίστοιχες ιστορίες, οι αγώνες κατά των αιρέσεων.

(118) ΣΥΝΟΨΗ

Η ιστοριογραφία είναι το κυριότερο και ευρύτερο κεφάλαιο της αφηγηματικής β. λογοτεχνίας. Διακρίνεται σε ιστορία, χρονογραφία και εκκλησιαστική ιστορία ανάλογα με τους στόχους, τη μέθοδο, τη γλώσσα, το θέμα και τον συγγραφέα. Οι ιστορικοί αναζητούν την αλήθεια εξετάζοντας μια συγκεκριμένη, σύντομη περίοδο. Στόχος των χρονογράφων είναι η σύνταξη μιας παγκόσμιας ιστορίας, ενδιαφέρουσα και κατανοητή από το λαό. Στόχος των εκκλησιαστικών ιστορικών είναι να δώσουν ιστορική υπόσταση στην εκκλησία και να τη συνδέσουν με τον πολιτικό κόσμο. Οι παραπάνω κατηγορίες αποτελούν πολύτιμες πηγές για το Βυζάντιο καθώς το καταγράφουν άμεσα ή έμμεσα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

(127) ΕΙΔΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Ανάλογα με το περιεχόμενο, την έκταση και τη χρήση τους :

-ΜΑΡΤΥΡΙΟ Αφηγηματικά κείμενα που περιγράφουν το μαρτυρικό θάνατο ενός αγίου. Μάρτυς ή μάρτυρας ονομάζεται ο χριστιανός που ομολογεί, βασανίζεται και τελικά πεθαίνει για την πίστη του. Μαρτύριον ονομαζόταν αρχικά η ομολογία, δηλώνεται όμως και ο βασανισμός, το λογοτεχνικό είδος που περιγράφει τα πάθη των χριστιανών, ακόμη κι ο τάφος του, όπου μαζεύονται οι πιστοί για να τιμήσουν το θάνατό του. Από τις αφηγήσεις αυτών των συγκεντρώσεων εικάζεται ότι προέρχονται τα γραπτά μαρτύρια (1ος – 4ος αι.). Τέτοιου είδους αρχικά κείμενα δε σώζονται πολλά. Εντοπίζονται ίχνη τους μόνο σε μεταγενέστερες, εμπλουτισμένες μορφές βίων. -Μαρτυρολόγια : ονομάστηκαν οι συλλογές μαρτυρίων που συνέτασσαν οι Βυζαντινοί, όπως ο Ευσέβιος Καισαρείας. Η ‘Αρχαίων Μαρτύρων Συναγωγή’ σώζεται αποσπασματικά και αναφέρεται στους μάρτυρες των αρχών του 4ου αι. Στο ‘Περί των εν Παλαιστίνη μαρτυρησάντων’ περιλαμβάνονται κείμενα (128) για τους μάρτυρες του τελευταίου οκταετούς μεγάλου διωγμού υπό τον Διοκλητιανό και το Γαλέριο. Ο όρος ‘μαρτυρολόγιον’ χρησιμοποιήθηκε στη δυτική εκκλησιαστική παράδοση για να περιγράψει τη συναγωγή σύντομων πληροφοριών για τους αναγνωρισμένους αγίους. Στην ανατολική β. παράδοση δεν απαντάται στους τίτλους των εκκλησιαστικών βιβλίων. Χρησιμοποιήθηκε αργότερα, στο έργο ‘Νέο Μαρτυρολόγιον’ του Νικόδημου του Αγιορείτου που περιλαμβάνει το βίο των νεομαρτύρων, όσων πέθαναν και αγιοποιήθηκαν κατά την τουρκοκρατία. -Συναξάριο : σύντομο, αφηγηματικό κείμενο που διαβάζεται σε γιορτή, για να θυμίζει στους πιστούς το εορταζόμενο γεγονός ή το τιμώμενο πρόσωπο. Τοποθετείται συνήθως μετά την έκτη ωδή, στον Όρθρο μετά από μηνολόγιο υπόμνημα. Καμιά φορά οι όροι συναξάρι και μηνολόγιο ταυτίζονται. Στα β. χρόνια, έτσι ονομάζονται και οι συλλογές συναξαρίων, όπως το ‘Συναξάριο της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης’ (Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae). Συντάχθηκε στα μέσα του 10ου αι. και είναι το σημαντικότερο σωζόμενο. Περιλαμβάνει σύντομες ενθυμήσεις για κάθε μέρα, και κάθε μήνα, που αφορούν τις εορτές και τους αγίους της Κωνσταντινουπολίτικης εκκλησίας. (ακολουθεί περιγραφή). Συναφής (129) είναι και ο όρος ‘συναξαριστής’ που δηλώνει τόσο τη συλλογή συναξαρίων, όσο και το συγγραφέα

-Βίος : ονομάζεται η βιογραφία ενός αγίου. Είναι είδος της αγιολογικής λογοτεχνίας και συνήθως ο τίτλος του είναι ‘βίος και πολιτεία’. Εμφανίζεται τον 4ο αι. Οι βίοι καλύπτουν τις ανάγκες της εποχής όπου ο χριστιανισμός είναι πλέον αποδεκτός, καθιερωμένος ως πρακτική ζωής και οι βίοι προβάλλουν το νέο τρόπο ζωής και την ιδανική χριστιανική συμπεριφορά. Πρότυπα υπήρξαν η βιογραφία του Μ. Κωνσταντίνου ‘Εις τον βίον του μακαρίου βασιλέως Κωνσταντίνου’, του Ευσέβιου και ο ‘Βίος του Μεγάλου Αντωνίου, του Αθανασίου Αλεξανδρείας. Του 4ου αι. και τα δύο. Αν και υπάρχει επιρροή από τους βίους της αρχαιότητας, το είδος χαρακτηρίζεται νέο, καθώς προβάλλει έναν νέο τρόπο ζωής, που αρνείται τις επίγειες αξίες και αναζητά την τελείωση στο θεό. Τα ιδεώδη αυτά σχετίζονται με τους μοναχούς, που πληθαίνουν μετά τον 4ο αι. και αφορούν την αγνεία, την παρθενία, την εγκράτεια και τον ευτελισμό του σώματος, όπως και την αδιαφορία για τα φθαρτά και επίγεια. Ο αφηγητής σχολιάζει αυτά τα ιδανικά ως θεατής, αποδεχόμενος τη ταπεινή του θέση που τον χωρίζει από τον άγιο. Στη διήγηση εντάσσονται θαυμαστές και μυθικές διηγήσεις που παρουσιάζονται ως πραγματικές, παραθέτονται γεγονότα που δε συνδέονται μεταξύ τους χρονικά, διαφοροποιώντας τους βίους από αυτούς της αρχαιότητας. Τα μυθικά στοιχεία διαφέρουν σε κάθε περίπτωση και εξαρτάται από το βιογράφο. Υπάρχουν βίοι πιο κοντά στην ιστορική πραγματικότητα και άλλοι γεμάτοι με εξωπραγματικά στοιχεία. Η δομή είναι συνήθως : - η καταγωγή του αγίου – η παιδεία του – ο βίος – η άσκηση – η θρησκευτική, κοινωνική και (130) πολιτική του δραστηριότητα – η διδασκαλία και η συγγραφή – ο θάνατος – η υστεροφημία και η μετά θάνατον θαυματουργία. Η παραγωγή βίων είναι πολύ μεγάλη από τον 4ο αι. και μετά. Η εξαιρετική διάδοση του είδους φαίνεται από τους πολλούς βίους που κυκλοφορούν για τον κάθε άγιο. Σώζονται μεμονωμένα ή σε συλλογές σύμφωνα με το ημερολόγιο και ονομάζονται μηνολόγια. Μερικά μηνολόγια καλύπτουν όλο το έτος, άλλα μερικούς μήνες. Τα μηνολόγια διαφέρουν από τα συναξάρια, καθώς τα δεύτερα περιέχουν σύντομες πληροφορίες για τους αγίους. Ούτε επίσης με τα μηναία, που περιλαμβάνουν έναν τόμο για κάθε μήνα με τις ακολουθίες των αγίων. -Εγκώμια – Λόγοι πανηγυρικοί : μέρη της εκκλησιαστικής ρητορικής και διαδόθηκαν ευρέως στο Β. Διαμορφώθηκαν μετά τον 4ο αι. , με πρότυπο αυτά τις αρχαιότητας αλλά κυρίως τις ομιλίες των εκκλησιαστικών Πατέρων. Η θεματολογία τους σχετίζεται με μάρτυρες, αγίους, τις εορτές αλλά και πολιτικά και θρησκευτικά θέματα. Είναι ρητορικά κείμενα σε αττικίζουσα κυρίως γλώσσα, με διδακτικό και δοξαστικό χαρακτήρα. Γράφονται για να αποδείξουν τη σχέση του συγγραφέα με τη ρητορική και την πρώιμη πατερική λογοτεχνία. Παρ’όλο που ως είδος εξυπηρετεί δοξαστικές ανάγκες και τις φιλοδοξίες του συγγραφέα του, μπορεί ενίοτε να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική πηγή. Υπάρχουν αναφορές για γεγονότα σύγχρονα του συγγραφέα, που δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την εποχή. -Ψυχωφελείς διηγήσεις – Αποφθέγματα πατέρων : σύντομα κείμενα, αποφθέγματα ή ρήσεις αναφορικά με τη ζωή και το έργο των αναχωρητών και των ασκητών της αιγυπτιακής κυρίως ερήμου. Τα κείμενα σώζονται σε πολλές συλλογές και χειρόγραφα, λόγω της εξαιρετικής τους διάδοσης (131) μεταξύ των β. μοναχών. Οι συλλογές καταρτίσθηκαν νωρίς (5ος και 6ος αι. ) από θαυμαστές ή μαθητές των πατέρων και η κατάταξή τους είναι αλφαβητική, ανάλογα με τον ομιλούντα, ή

θεματική, με βάση τη μοναστική ζωή. Τον 11ο αι. εμφανίστηκε η πρώτη μεικτή συλλογή με αλφαβητική και συστηματική μορφή αποφθεγμάτων με συγγραφέα τον Παύλο Ευεργετινό. Τα κείμενα αυτά είναι μέχρι σήμερα δημοφιλή μεταξύ των μοναχών και ονομάζονται ‘γεροντικά’. Η αξία τους είναι μεγάλη γιατί αποτελούν πηγή πληροφοριών όχι μόνο για τη ζωή των πρώιμων ασκητών, αλλά και για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των λαών της χριστιανικής ανατολής. Επίσης δίνουν πληροφορίες για τη γλώσσα των πρωτοβυζαντινών χρόνων. -Θαύματα : η πραγματοποίηση ενός θαύματος ξεχωρίζει έναν άγιο από έναν κοινό θνητό και αποδεικνύει την ύπαρξη της χάρης του θεού. Οι άγιοι κάνουν θαύματα κατά τη διάρκεια της ζωής τους ή μετά θάνατον, καθιστώντας τα βασικά στοιχεία της αγιολογικής λογοτεχνίας. Τα θαύματα ενσωματώνονται συνήθως στα μαρτύρια και τους βίους, όπως δείχνουν και οι τίτλοι των σωζόμενων χειρογράφων. Κάποιες όμως συλλογές θαυμάτων συντάχθηκαν ανεξάρτητα και περιλαμβάνουν τη μετά θάνατον θαυματουργία. (Αγ. Δημήτριος, Αγ. Γεώργιος). Τα θαύματα βρίθουν υπερβολών ενώ κάποια τμήματά τους έχουν λογοτεχνική υφή. Π.χ. κάθε άγιος σώζει έναν τόπο από κάποια φυσική καταστροφή, σπάνια όμως η πληροφορία αυτή ταυτίζεται με συγκεκριμένο γεγονός, πρόκειται μάλλον για μοτίβο. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για γεγονότα. (π.χ. θαύματα του Αγ. Δημητρίου που συνδέονται με ξένες επιδρομές στη Θεσσαλονίκη). -Οράσεις – Οπτασίαι (132) : κείμενα προφητικού και χρησμολογικού χαρακτήρα, ιδιαίτερα διαδεδομένα στους μοναχούς. Συνήθως περιγράφουν οράματα που έβλεπαν οι άγιοι ή οι προφήτες. Μια οπτασία μπορεί να είναι ένα θεϊκό σημάδι (σταυρός) ή τόποι όπως ο παράδεισος και η κόλαση κ.α. Οι οράσεις συναντώνται και σε κείμενα της αρχαιότητας αλλά και στη Βίβλο. Στην αγιολογική λογοτεχνία μπορεί να εμφανιστούν στο βίο ενός αγίου αλλά και ως ανεξάρτητο κείμενο. Εδώ κατατάσσονται και έργα εσχατολογικού περιεχομένου που σχετίζονται με το τέλος του κόσμου.

(133) ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Στην εκτεταμένη και ποικιλόμορφη αγιολογική λογοτεχνία, δεν υπάρχει αυστηρά οργανωμένη τυπολογία. Μόνον ο H. Delehaye έκανε μια διάκριση, αυτή όμως αφορά μόνον τα μαρτύρια. Αυτοί είναι : 1.Ο ιστορικός τύπος : κείμενα όπου το θέμα προβάλλεται ως ιστορικό γεγονός, οι άγιοι ή οι μάρτυρες αντιμετωπίζονται ως ιστορικά πρόσωπα, η δράση περιγράφεται με σχετική ακρίβεια χωρίς υπερφυσικές προσθήκες, ο χρόνος και ο τόπος είναι συγκεκριμένοι, υπάρχουν και άλλα πρόσωπα, ενώ αναζητούνται αίτια και συνέπειες για κάθε πράξη. Σε αυτόν τον τύπο εντάσσονται μαρτύρια και ασκητικές βιογραφίες. Η ιστορική αξία των κειμένων αυτών δεν είναι πάντοτε μεγάλη. Εξαρτάται από το συγγραφέα και τον έλεγχο των πηγών. (ακολουθεί παράδειγμα). 2.Ο επικός τύπος : (134) εδώ εντάσσονται τα μαρτύρια που προβάλλουν το ηρωικό στοιχείο του χριστιανισμού. Πρόκειται για μεταγενέστερες μορφές των αρχικών σύντομων κειμένων, εμπλουτισμένες με φανταστικές περιγραφές. Στο μαρτύριο περιγράφεται η δίκη του μάρτυρα και με την τιμωρία του (βασανιστήρια). Στον ίδιο τύπο ανήκουν και μερικές βιογραφίες, κυρίως Στυλιτών. Λόγω της ακραίας αυτής μορφής ασκητισμού, το ηρωικό στοιχείο είναι θεμιτό. Υπάρχει λεπτομερής αφήγηση των κακουχιών και των πειρασμών που καλούνται να αντιμετωπίσουν, όσοι αποφάσισαν να ζήσουν πάνω σε στύλο (!!!!). 3.Ο εγκωμιαστικός τύπος : ρητορικό είδος αγιογραφικών εγκωμίων, σύμφωνα με την αρχαία ρητορική, ενσωματωμένο στη χριστιανική λογοτεχνία. Η δομή του είναι παρόμοια με την ασκητική βιογραφία ιστορικού τύπου. Βασική διαφοροποίηση είναι

η ύπαρξη προοιμίου που παραπέμπει σε ρητορικό και όχι ιστορικό κείμενο. Ο ρήτορας δηλώνει το θέμα, εξάρει τη σπουδαιότητά του, μιλά για το δύσκολο έργο που ανέλαβε και επικαλείται στην προσπάθειά του αυτή τον τιμώμενο άγιο. Ολοκληρώνεται με τον επίλογο, όπου ο άγιος παρακαλείται να δεχτεί τον έπαινο και να προσφέρει στους πιστούς την προστασία του. 4.Αγιογραφικά μυθιστορήματα : κείμενα επηρεασμένα από το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα. Αναπαράγουν τα μοτίβα του, εξελίσσονται σε φανταστική ατμόσφαιρα και συνδέονται ελάχιστα με την ιστορική πραγματικότητα. (135) π. Χ. Βίος Ευσταθίου : ο Ευστάθιος μαρτύρησε με την οικογένειά του κατά το 10ο αι. Τα Ψευδοκλημέντεια Μυθιστορήματα : 20 μικρά, αφηγηματικά κείμενα που αναφέρονται στις περιπέτειες του Κλήμεντος όπως τις διηγείται ο ίδιος στο δάσκαλό του Πέτρο, που λύνει τελικά το δράμα. 5.Μεικτός τύπος : κείμενα στα οποία συνυπάρχουν μυθικά και ιστορικά στοιχεία. Συμπεριλαμβάνονται όλα τα κείμενα που δεν εντάσσονται στους παραπάνω τύπους, καθώς και η αγιολογική παραγωγή, στην οποία συνυπάρχουν οι μύθοι με την ιστορία.

6.Έμμετρα αγιολογικά κείμενα : κείμενα διασκευασμένα σε έμμετρη μορφή. Γνώρισαν ιδιαίτερη διάδοση στο Β. καθώς οι β. λόγιοι προτιμούσαν τις έμμετρες μορφές λόγου. Τον 11ο αι. παρουσιάστηκαν τα έμμετρα μηνολόγια όπου οι λόγιοι συνέτασσαν τις μνήμες των αγίων και σύντομες αναφορές για τη ζωή τους, σε έμμετρη μορφή. Εδώ περιλαμβάνονταν αναφορές στους αγίους που εορτάζονταν μέσα στο έτος.

(136) ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ (ΠΡΩΙΜΗ) ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Η παραγωγή των πρώιμων β. χρόνων προέρχεται από την Ανατολή και είναι αρκετά μεγάλη. Ακολουθεί σύντομη αναφορά. Ο χριστιανός μάρτυρας-αγωνιστής απελευθερώνεται από τα κοσμικά και αναγνωρίζει μόνο τη θεϊκή κυριαρχία. Μπορεί να πεινάσει, να βασανιστεί και να πεθάνει για την πίστη του. Η προηγούμενη ζωή του δε σημαίνει τίποτα. Κάποτε γίνεται ασκητής στην έρημο, ή, ακόμη κι αν ζει στην πόλη δε συμβαδίζει με τους ρυθμούς του άστεως. Άλλοτε, μπορεί να γίνει μέλος μιας ομάδας. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι : - Αθανάσιος ο Μέγας, πατριάρχης Αλεξανδρείας : πολυγραφότατος, με σημαντικό έργο του το Βίος Αντωνίου. Πρόκειται για την εγκυρότερη πηγή της ιστορίας και της εξέλιξης του αιγυπτιακού μοναχισμού. - Κύριλλος Σκυθοπολίτης : σώζονται επτά βίοι του, που θεωρούνται εξαιρετικά έργα, με ακριβή χρονολογικά στοιχεία και ελεγμένες πληροφορίες. Ασχολούνται με την εκκλησιαστική ιστορία και την ιστορία του μοναχισμού στην Ανατολή. - Ιωάννης Μόσχος ο Ευκρατάς : στη συλλογή του Λειμών ή Λειμωνάριον, συγκέντρωσε διδακτικά και ανεκδοτολογικά αφηγήματα με στόχο την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία των πιστών. Σημαντική πηγή για τη μοναστική ζωή του 6ου αι. και την καθομιλουμένη της εποχής. - Λεόντιος επίσκοπος Νεαπόλεως : έγραψε ρητορικά και αγιολογικά έργα και βίους. (137) Τα κείμενά του είναι σημαντικά για την απλότητα του ύφους και τη γλωσσική τους ιδιαιτερότητα. - Σωφρόνιος, πατριάρχης Ιεροσολύμων : ποιητής, υμνογράφος, ρήτορας έγραψε βίους αγίων. Οι ακριβείς πληροφορίες του καθιστούν τα έργα του σημαντικά.

Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ (9ος – 11ος αι.)

(138) Η αγιογραφία άρχισε να αναγεννάται στην Ανατολή, λίγο πριν τα τέλη του 8ου

αι. Η Εικονομαχία συνέβαλε σε αυτό, αφού η συγγραφή βίων και η σύνταξη μαρτυρίων ήταν μια διέξοδος για τους εικονόφιλους. Ακολουθεί σύντομη περιγραφή χαρακτηριστικών της περιόδου. Μετά την εικονομαχική κρίση, η άνθηση του είδους συμπίπτει με την ίδρυση μεγάλων μοναστικών κέντρων. Ο άγιος δεν είναι πια ερημίτης, αλλά ιδρυτής μοναστηριακού κέντρου. (άγ. Αθανάσιος ο Αθωνίτης, αγ. Λάζαρος ο Γαλησιώτης). Απόηχος του σκληρού ερημίτη είναι ο Σαλός. Η αποξένωση του αγίου από τον κόσμο δεν είναι απαραίτητο συστατικό αγιότητας. Οι επαφές με την εξουσία, τα πολιτικά και τα θρησκευτικά θέματα αντικαθιστούν τα θαυμαστά κατορθώματα. Ο άγιος έχει πάντοτε πρόσωπο σε αντίθεση με τα πρώιμα χρόνια. Σε αυτήν την εποχή της ακμής, όλα τα είδη αγιολογίας ανθίζουν (Μηνολόγιο του Μεταφραστή)

Η (140) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ Η παρακμή ξεκινά μετά το Συμεών Μεταφραστή. Τελευταίο λουλουδιαστό δείγμα είναι ο Βίος του Λαζάρου του Γαλησιώτου, τον 11ο αι. Από το 12ο και μετά η αγιολογική λογοτεχνία εμφανίζει κάμψη, λόγω της ταραγμένης εποχής. Ο άγιος δεν αποτελεί πλέον πρότυπο. Η Αναγέννηση των Κομνηνών, η στροφή προς την αρχαιότητα αλλάζει τα ενδιαφέροντα των λογίων. Η άνθηση της αυτοβιογραφίας παραμερίζει την αγιολογική λογοτεχνία. Είναι η εποχή του Σχίσματος, το θρησκευτικό φρόνημα εξασθενεί, οι συγγραφείς ασχολούνται με τις έριδες και η εκκλησία αγιοποιεί με φειδώ. Η άλωση από τους Φράγκους, ο διαμελισμός της αυτοκρατορίας, παρήκμασε το είδος, και ούτε η αναγέννηση των Παλαιολόγων μπόρεσε να αλλάξει αυτήν την παρακμή. Βέβαια, η παραγωγή δε σταμάτησε. Γράφτηκαν αξιόλογα έργα τόσο στην περίοδο των Κομνηνών, όσο και των Παλαιολόγων.

ΣΥΝΟΨΗ (141) Η αγιογραφική λογοτεχνία είναι το πιο πρωτότυπο και ποικιλόμορφο κομμάτι της βυζ. Παραγωγής. Χρησιμοποιεί στοιχεία από την αρχαιότητα αλλά το περιεχόμενό του είναι νέο. Μέσα από την αγιολογία διαγράφεται η πορεία του νέου χριστιανικού κόσμου, η εξέλιξη των ιδεών και το πέρασμα από την Ύστερη Αρχαιότητα στο Μεσαίωνα. Η αξία της είναι ανυπολόγιστη καθώς αποτελεί βασική πηγή πληροφοριών για την καθημερινότητα που δε συναντάμε αλλού. Ανυπολόγιστη είναι και η λογοτεχνική αξία του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 – ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ

ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ Β. ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ (148) Η πρώτη εξωχριστιανική μαρτυρία για τις συνήθειες των χριστιανών, προέρχεται από τον Πλίνιο, που αναφέρει σε επιστολή του προς τον Τραϊανό πως οι χριστιανοί συναθροίζονταν και απήγγειλαν ύμνους στο θεό. Οι συναθροίσεις αυτές γινόντουσαν σε ιδιωτικούς οίκους όπου οργανώνονταν κοινές τράπεζες. Στα νυχτερινά δείπνα οι ύμνοι συνόδευαν την έκσταση των πιστών. Ο Ματθαίος το επιβεβαιώνει και ο Παύλος το δηλώνει. Οι ψαλμοί, οι ύμνοι και οι ωδές αποτελούν τους πρώτους λειτουργικούς ύμνους οι οποίοι προέρχονταν από ειδωλολατρικές συνήθειες κι ανέπτυσσαν παράλληλο τρόπο λατρείας με την εβραϊκή συναγωγή. Περίπου στα 100 μ.Χ. εμφανίζεται ο καθαρά ιουδαϊκός θεσμός των αναγνωστών και των πρωτοψαλτών. Αυτοί έψελναν άσματα από τους Ψαλμούς, τις Ωδές ή από τα ανθολόγια των Λεβιτών. Η μουσική των scola cantorum προέρχεται από πληροφορίες

της Π. Διαθήκης. Ο ψάλτης έψελνε και οι πιστοί επαναλάμβαναν με αντιφώνηση. Αργότερα οι ψαλμοί εκτελούνταν από χορούς που εναλλάσσονταν με συνοδεία μουσικών οργάνων. (149) Η εκκλησία κράτησε την παραδοσιακή μουσική εκτέλεση και διαφύλαξε μια ομάδα από ύμνους συγκροτημένους σε «Εννέα Ωδές», που προέρχονταν από την Π.Διαθήκη και προσαρτήθηκαν στο Ψαλτήρι. Οι ωδές εισήχθησαν αρχικά μεμονωμένες και αργότερα ως σύνολο, στην ακολουθία του όρθρου. Οι πνευματικές ωδές αντιπροσωπεύουν αυθόρμητες μουσικές εκφράσεις των αγαλλομένων πιστών και μελωδίες δοξολογικού χαρακτήρα. Οι ψαλμοί ήταν αυστηρά προσηλωμένοι στην παράδοση. Εξελικτικά, η χριστιανική λατρεία πλουτίζεται με νέους ύμνους που τόνιζαν την Καινή Διαθήκη με σκοπό πάντα τη δοξολογία του Θεού. Από εκεί και μετά η νέα θρησκεία προσπαθεί να στηριχτεί στην ελληνική ποιητική παράδοση και να δημιουργήσει τους δικούς της ύμνους. Η διάδοσή τους συντελεί στη διαμόρφωση του λατρευτικού τυπικού και στη λειτουργική οργάνωση της εκκλησίας στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (150) Αρχαϊκοί ύμνοι, πέρασαν από την Παλαιά στην Καινή Διαθήκη όπου και αναγνωρίζονται. Πρόκειται για έμμετρο, ρυθμικό λόγο σε στροφές. Μονόστροφοι ύμνοι : πρώτες μορφές λειτουργικής ποίησης στην αρχαϊκή και χριστιανική λατρεία. Δημιουργήθηκαν από τη συνήθεια να διαβάζονται στίχοι από τους Ψαλμούς του Δαβίδ και να ακολουθούν σύντομες φράσεις που εκφωνούνταν ομαδικά. Οι φράσεις αυτές (‘σώσον ημάς, Κύριε’) με την προσθήκη άλλων στοιχείων διαμορφώθηκαν σε μονόστροφα τροπάρια. (έχει παράδειγμα). Η δομή και η εξέλιξη της υμνογραφίας στηρίζεται στη διόγκωση των αντιφώνων. Από το αντίφωνο προήλθε το τροπάριο, που γίνεται γνωστό με διάφορες ονομασίες με αρχαιότερη το ‘απολυτίκιο’. Άλλη ονομασία – αρχαϊκή – είναι το στιχηρόν, που τοποθετείται μετά την ανάγνωση των Ψαλμών και ονομάζονται ανάλογα με το χρόνο που εκτελούνται (του εσπερινού, του αίνου, κλπ). Στην ουσία πρόκειται για τροπάριο.

Αυτόμελον : Το τροπάριο που διαθέτει δική του μελωδία την οποία δανείζει για να δημιουργηθούν άλλα . Προσόμοιον : το τροπάριο που δανείζεται τη μελωδία κάποιου αυτόμελου. Ιδιόμελον : το τροπάριο που δε δανείζει τίποτα Τα επίθετα αυτά χαρακτηρίζουν όλα τα τροπάρια που άγνωστο πως, συγκεντρώθηκαν σε ένα βιβλίο (151) το τροπολόγιον. Δε γνωρίζουμε τη δομή του πρέπει όμως να περιείχε όλων των ειδών τα τροπάρια, ανάλογα με το περιεχόμενο ή τη θέση τους, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό εορτολόγια και τις εορτές. Από τους μονόστροφους ύμνους, προέκυψαν συνδυασμοί και ομάδες. Αναβαθμοί : όρος της Π. Δ. Που χαρακτηρίζει τους ψαλμούς 119 – 133, με τριαδική υπόσταση που παραπέμπει στην αρχαία συνήθεια της απαγγελίας σε 3 στάσεις, ενώ οι μοναχοί στέκονταν όρθιοι στη διάρκεια της απαγγελίας. Ενδιάμεσα μεσολαβεί το αναπαύσιμο τροπάριο. Το σύνολο των τροπαρίων ονομάζεται ‘καθίσματα’. Η β. υμνογραφία εξελίχθηκε από το μονόστροφο ύμνο σε στροφικό σύστημα ύμνων που δημιούργησε συνθετότερα μουσικά έργα όπως τα κοντάκια και οι κανόνες.

ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΩΝ ΚΟΝΤΑΚΙΩΝ (153)

Η πρώτη περίοδος καλύπτει τους 3 πρώτους αι. Η σύνθεση ύμνων είναι είτε 1. Αποτέλεσμα συλλογικής δημιουργίας : η ποιητική διαδικασία, θυμίζει την

αντίστοιχη του δημοτικού τραγουδιού. Κάποιος προβάλλει την έμπνευσή του στην κοινότητα, που την αποδεχόταν ως συλλογική έκφραση όταν ολοκληρωνόταν. 2. Αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας επώνυμων συγγραφέων. Π.χ. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Χρησιμοποιούν λόγια γλώσσα και προσωδιακή μετρική, (αρχαία στοιχεία που δεν επικράτησαν τελικά). 3. Κοινωνικοί (155)ή ευχαριστηριακοί ύμνοι : σχετίζονται με τη θεία ευχαριστία και διακρίνονται για τη δύναμη αισιοδοξίας που αποπνέουν. Στα θριαμβικά τραγούδια κυριαρχεί ο άκρατος λυρισμός, χαρακτηριστικό των ανθρώπων της ίδιας πίστης και ελπίδας για την αιώνια ζωή. Η προσωπική δημιουργία επηρέαζε την εξέλιξη της υμνογραφίας, όπως οι ομιλίες στο Πάσχα του Μελίτωνα Σάρδεων. Στις ομιλίες αυτές χρησιμοποιούνται εκφραστικά μέσα και ρυθμικός λόγος, ζωντανή γλώσσα και υψηλό ποιητικό ύφος. Αρκετοί χριστιανοί παρουσίασαν έφεση να υμνήσουν τον τριαδικό θεό, ειδικά κατά την περίοδο των διωγμών. Η ποιητική φόρμα αποτελούσε άλλωστε μέσο προπαγάνδας για τη διάδοση φιλοσοφικών και θρησκευτικών ιδεών. Οι Γνωστικοί (κίνημα με βασική δοξασία τη θεωρία της γνώσης – της βαθύτερης σοφίας), χρησιμοποιούσαν την ποίηση για να περάσουν τα μηνύματά τους. Το ίδιο έκαναν και οι αιρετικοί. Είναι πιθανόν (156) η αντίδραση του 4ου αι. κατά της συγγραφής κι εκτέλεσης ύμνων να εκφράζει τους φόβους των συντηρητικών χριστιανών προς την προπαγάνδα των αιρετικών μέσω της ποίησης. Υπάρχει και η περίπτωση να πρόκειται για την αποστροφή των μοναχών προς τον κοσμικό χαρακτήρα και την επίδειξη.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΟΝΤΑΚΙΩΝ (157) Από τον 4ο αι. και μετά, αρχίζει και διαμορφώνεται το κοντάκιον. Η πορεία αυτής της διαμόρφωσης υπήρξε μεγαλειώδης και πέρασε μια μακρά εξωλατρευτική περίοδος μέχρι να υιοθετηθεί το κοντάκιο από την εκκλησία. Κοντάκιο : ύμνος που αποτελείται από πολλά τροπάρια, που εμφανίζουν ένα τυποποιημένο μουσικοποιητικό σύστημα. Αποτελείται από το προοίμιο, τον ειρμό, τον οίκο, το εφύμνιο και την ακροστιχίδα. Προοίμιο : προανάκρουσμα, ανεξάρτητο, αυτόμελο τροπάριο. Μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα Εφύμνιο : στίχος του τέλους, που βρίσκουμε και σε άλλες στροφές. Συνδέει το προοίμιο με το υπόλοιπο έργο. Επωδή του κάθε ύμνου (ρεφραίν) με πάμπολλες ονομασίες (ακρόστιχον, ακροτελεύτιον κ.α.). είναι το ενωτικό στοιχείο των τροπαρίων του κοντακίου. Οίκος : το τροπάριο (στροφή) που συνθέτουν το κοντάκιο. Ειρμός : το πρώτο τροπάριο, που χρησιμεύει ως μετρικό και μελικό υπόδειγμα, πάνω στο οποίο ‘είρονται’ οι επόμενοι οίκοι. Ακροστιχίδα : φράση που σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα της κάθε στροφής. Παιχνίδι επιδεξιότητας, γνωστό από την ελληνική παράδοση, πολυχρησιμοποιημένο στην Ανατολή, με αλφαβητική και πραγματική μορφή. Η μετρική του κοντακίου είναι ρυθμοτονική, με εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών, που διατηρεί σταθερό ρυθμό, υποστηριζόμενο από τα εκφραστικά μέσα του κειμένου και το μέλος. Ο ρυθμός επαναλαμβάνεται αυτούσιος και στις υπόλοιπες στροφές, ενώ οι βασικοί τόνοι είναι πάντα στην ίδια συλλαβή. Υπάρχει προβληματισμός για την καταγωγή του. Οι θεωρίες λένε ότι είναι δημιούργημα της εβραϊκής, ή της συριακής, ή (158) της ελληνικής ποίησης που ολοκλήρωσε τα δύο πρώτα είδη. Η επίδραση του εβραϊσμού είναι αναμφισβήτητη, αλλά η μορφή του κοντακίου και η

έλλειψη τονικών μέτρων στην Π.Δ. καταρρίπτουν αυτήν τη θεωρία. Η συριακή ποίηση ανέπτυξε το στροφικό σύστημα και πολλοί ποιητές της ήταν δίγλωσσοι. Με την επικράτηση του χριστιανισμού στη Συρία, υιοθετείται η ελληνική γλώσσα και πολλά ελληνικά συγγράμματα μεταφράζονται στα συριακά. Εμφανίζεται ο μεγάλος ποιητής Εφραίμ, που γράφει έμμετρες ομιλίες και χορικούς ύμνους. Η ποίησή του γράφηκε για λατρευτικούς σκοπούς και για θεατρικά, θρησκευτικά δρώμενα. Το έργο του μεταφράστηκε στα ελληνικά και το γνώριζε ο Ρωμανός ο Μελωδός, που έζησε αρκετά στη Συρία. Η ελληνική χριστιανική ποίηση, εκμεταλλεύτηκε τις συριακές μεταφράσεις και μέσα από αυτές διαμόρφωσε το κοντάκιο, μέσα από την αποκρυστάλλωση του προοιμίου της ρυθμοτονικής μετρικής, της ομοτονίας και του εφυμνίου. Τα στοιχεία αυτά εμφανίζονται σε διάφορα εξωλατρευτικά έργα. Οι (159) πληρέστερες μορφές του είδους εμφανίζονται τον 5ο αι. Πρόκειται για ύμνους που περιέχουν στίχους με τον ίδιο αριθμό συλλαβών και έχουν έντονη συριακή επίδραση.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ ΤΟΥ ΜΕΛΩΔΟΥ Οι πληροφορίες γι’ αυτόν προέρχονται από συναξάρια και υμνογραφικά κείμενα προς τιμήν του ιδίου και του έργου του. Γεννήθηκε στην Έμεσα της Συρίας από χριστιανούς γονείς. Υπηρέτησε ως διάκονος στη Βηρυττό και κατόπιν πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εγκαταστάθηκε στη Μονή της Θεοτόκου και αφιερώθηκε στο γράψιμο. Είχε λάβει το χάρισμα της θεοπνευστίας. (160) Η παράδοση λέει πως έγραψε περί τα 1000 κοντάκια. Σώζονται 89, τα 82 πλήρη. Ανάλογα με το περιεχόμενο διακρίνονται σε βιβλικά, αγιολογικά, ή πανηγυρικά και περιστασιακά. Η διάσωσή τους οφείλεται κυρίως στα κοντακάρια, συλλογές κοντακίων. Η φιλολογική έκδοση των έργων του επιχειρήθηκε τρεις φορές. Ο Ρωμανός αφομοιώνει στο έργο του τις επιδράσεις από τη συριακή παράδοση, ενώ η τέχνη του εκφράζεται με ελληνική γλώσσα και τρόπους. Χαρακτηριστικά του είναι η αμεσότητα της λαϊκότροπης και πλαστικής γλώσσας, η χρήση ποικίλων σχημάτων, η εμμονή του στη δραματική λειτουργία των ύμνων, ένας ελεύθερος ανθρωπισμός, που αψηφά τα όρια μεταξύ του θεϊκού και ανθρώπινου χωροχρόνου. Όλα αυτά καθιστούν την ποίησή του αχρονική και αιώνια. (161) Ο Ρωμανός αναγνωρίζεται ως ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της ελληνικής λογοτεχνίας. Επισκίασε όλους τους σύγχρονούς του δημιουργούς και κλείνει την περίοδο ακμής των κοντακίων. Η μετά από αυτόν εποχή, αλλάζει τα δεδομένα της υμνογραφίας και στρέφεται στη δημιουργία του ‘κανόνα’, ενός νέου είδους. Τα θέματα των κοντακίων κρύβουν μια δυναμική ποίηση, με δραματική ένταση, με ποικίλα εκφραστικά μέσα και υψηλές θρησκευτικές επιδιώξεις. Οι κανόνες ασχολούνται με τον εσωτερικό μονόλογο της συντριμμένης ψυχής, και την ιδιαίτερη δύναμη του δόγματος.

Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ (162) Είναι το μόνο κοντάκιο που σώθηκε ακέραιο. Ψάλλεται ανά 6 γράμματα κάθε Παρασκευή τις 4 πρώτες εβδομάδες της Μ. Τεσσαρακοστής και την Πέμπτη εβδομάδα ολόκληρος. Είναι ολοκληρωμένο κοντάκιο 24 στροφών, με αλφαβητική ακροστιχίδα και δύο εφύμνια. Το ένα συνοδεύει τους μεγαλύτερους σε έκταση οίκους και το άλλο τους μικρότερους που εναλλάσσονται. Διαθέτει τρία προοίμια ένα αρχαιότερο, ένα μεταγενέστερο και το δημοφιλές ‘Τη Υπερμάχω ‘ που σχετίζεται με την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης. Η δομή του ύμνου είναι ιδιόρρυθμη. Μια 12στροφη πρώτη ενότητα είναι αφηγηματική, ενώ μια ισόποση δεύτερη έχει δογματικό χαρακτήρα.

Ο δημιουργός του αποτελεί πρόβλημα καθώς δεν είμαστε σίγουροι ποιος είναι. Ορισμένοι το θεωρούν προγενέστερο του Ρωμανού που πιθανότερα το χρησιμοποίησε ως πρότυπο. Όμως, η τεχνική τελειότητα του ύμνου, η δύναμη, η χάρη και η αρμονία του οδηγούν στο Ρωμανό. Άλλοι θεωρούν δημιουργό του τον πατριάρχη Σέργιο, άλλοι στο Γεώργιο Πισίδη, στον πατριάρχη Γερμανό Α, ή στον Κοσμά το Μελωδό. Πάντως φέρνει προς το Ρωμανό.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ (164) Μετά την ακμή των κοντακίων, οι δημιουργοί στρέφονται σε νέες συνθέσεις, εγκαταλείποντας την παραδοσιακή μορφή και το λυρικό περιεχόμενό τους. Προέκυψε έτσι ένα νέο είδος ο ‘κανόνας’. Μορφολογικά αποτελείται από συστήματα τροπαρίων εννέα στροφικών συνθέσεων (ωδές). Κάθε ωδή πλήρους κανόνα είχε αρχικά ένα τροπάριο, τον ειρμό, στο οποίο είροντο οι τρεις ή τέσσερις επόμενες στροφές. Το τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής ονομαζόταν θεοτόκιον γιατί αναφερόταν πάντοτε σε αυτήν. Καταβασία ονομάζεται ο ειρμός που ψαλλόταν στο τέλος της ωδής καθώς οι ψάλτες κατέβαιναν από τη θέση τους και έψελναν όλοι στο κέντρο της εκκλησίας. Ειρμολόγια ονομάζονται οι συλλογές με ειρμούς διάφορων υμνογράφων. Οι ειρμοί των εννέα ωδών συνδέονται θεματολογικά πάντα με τις βιβλικές προσευχές. Με την αλλαγή της ωδής άλλαζε και η μελωδία των ειρμών, σπάζοντας τη μονοτονία του κοντακίου, χωρίς να είναι μόνον αυτός ο λόγος που έφυγε το κοντάκιο από τον όρθρο. Οι λόγοι είναι και ιστορικοί, καθώς οι υμνογράφοι εισάγουν τη δογματική διδασκαλία, για να δώσουν υψηλότερο νόημα στο περιεχόμενο, χωρίς λυρικά στοιχεία. Με βάση το δόγμα και τις εκκλησιαστικές παραδόσεις από τον 7ο αι. και μετά ο κανόνας οριστικοποιεί τη λειτουργική (165) του χρήση κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Χαρακτηρίζεται ‘στρατευμένη’, μέσο στήριξης, διαφύλαξης και διάδοσης των δογματικών αληθειών της επίσημης εκκλησίας και καλλιεργείται σε διάφορες μονές. Τηρούνται οι βασικές αρχές του κοντακίου, με τη διαφορά πως δεν υπάρχει δέσμευση στον αριθμό των τροπαρίων που υπάρχουν σε κάθε ωδή. Έτσι η έκταση των κανόνων είναι μικρότερη εκτός κι αν ο δημιουργός του διαμορφώνει ωδές με πολλά τροπάρια, που είναι θεματικά ανεξάρτητα από τους ειρμούς. Τύποι κανόνων : δεσποτικοί, θεομητηρικοί, αγιολογικοί και περιστασιακοί. Οι τελευταίοι έχουν διευρυμένο θεματολόγιο. ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΙ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΚΕΝΤΡΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ (8ος – 11ος αι. )

Αν και είναι δύσκολο να διευκρινιστεί η πορεία του, ο κανόνας ως είδος οριστικοποιείται τον 8ο αι. με κάποια στοιχεία που προϋπάρχουν. Τρεις είναι οι υμνογράφοι που θεωρούνται πως οριστικοποίησαν το είδος, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ανδρέας Κρήτης και ο Κοσμάς ο Μελωδός. Δε διευκρινίζεται ποιος, αλλά το που, η μονή του Αγ. Σάββα στα Ιεροσόλυμα.

Ανδρέας Κρήτης : (166) μοναχός της μονής Αγ. Σάββα από τη Δαμασκό. Από το 685 παραμένει στην Κωνσταντινούπολη μέχρι που έγινε αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Αφιέρωσε όλη του την ενέργεια στην πνευματική της ανάπτυξη. Πέθανε στην Ερεσσό. Πρόκειται για προικισμένο λογοτέχνη, ρήτορα και υμνογράφο. Η παραγωγή του στοχεύει να διδάξει τις δογματικές αλήθειες και όχι να αναδείξει το ποιητικό ύψος. Είναι ο δημιουργός του ‘Μεγάλου Κανόνα’ (9 ωδές, 11 ειρμοί, 250 τροπάρια). Θέμα του η μετάνοια, ενώ αναδεικνύει τη συντριβή της αμαρτωλής ψυχής. Ψάλλεται τη Μ. Τεσσαρακοστή ως διδακτικός υπομνηματισμός κατά της αμαρτίας.

Κοσμάς Μελωδός : επίσης από τη Δαμασκό. Υιοθετήθηκε από το Σέργιο, πατέρα του Ιωάννη Δαμασκηνού και απέκτησε την ίδια μόρφωση, ενώ συμμόνασαν στον Άγιο Σάββα. Ο Κοσμάς έγινε επίσκοπος της Μαϊουμά μέχρι το θάνατό του. Παρήγαγε μεγάλο υμνογραφικό έργο (173 ειρμοί, 33 κανόνες, 83 ιδιόμελα, 30 προσόμοια στιχηρά κλπ.) καθώς και κοντάκια. Γι’ αυτό θεωρείται γέφυρα ανάμεσα στο παλιό και το νέο είδος. (167) Διακρίνεται για την ποιητική του δεινότητα, τη λυρική ευαισθησία και την αδιόρατη μελαγχολία.

Ιωάννης Δαμασκηνός : σύνθετη προσωπικότητα. Συγγραφέας – φιλόσοφος, λογοτέχνης και μελωδός από συριακή, χριστιανική, εξελληνισμένη οικογένεια. Μαθητής του Κοσμά Ξένου έγινε μοναχός στην υπηρεσία του Πατριαρχείου. Άφησε μεγάλη παραγωγή (531 ειρμούς, 115 κανόνες, 453 ιδιόμελα, 139 στιχηρά προσόμοια). Συνέθεσε την Οκτώηχο, συλλογή της αναστάσιμης υμνολογίας. Αισιόδοξη και φωτεινή είναι η υμνογραφική του ποίηση για τη νίκη του θεού πάνω στο θάνατο. Ήταν φιλολογικά καταρτισμένος κι αυτό φαίνεται από τους κανόνες που έγραψε σε προσωδιακό ιαμβικό τρίμετρο. Είχε επίσης μουσικές γνώσεις καθώς ρύθμισε τη β. μουσική στους οχτώ ήχους. Διατυπώνει τα δόγματα της ανατολικής εκκλησίας με άμεσο και συνοπτικό τρόπο. Έχει γράψει τη Νεκρώσιμη Ακολουθία (168) και τον Κανόνα του Πάσχα. Είναι δογματικός υμνογράφος.

Θεοφάνης, μητροπολίτης Νικαίας : ανδρώθηκε στο περιβάλλον των Ιεροσολύμων. Διώχθηκε ως εικονόφιλος και τιμωρήθηκε με διαπομπευτικό τατουάζ στο μέτωπο. Στην εποχή (169) του, οι προγενέστεροι μεγάλοι υμνογράφοι κάνουν δύσκολη την προσπάθεια νέων αναζητήσεων. Ο ίδιος περιγράφεται ως υμνογράφος και όχι ως μελωδός αν και το έργο του είναι πλούσιο. Τα ποίηματά του γνώρισαν μεγάλη αναγνώριση και συμπεριλήφθηκαν στα εκκλησιαστικά βιβλία. Πρόκειται ίσως για τον τελευταίο μεγάλο της ακμής του κανόνα.

Η β. υμνογραφία καλλιεργείται και σε άλλα μεγάλα μοναστήρια (εκτός του Αγ. Σάββα). Η μονή Στουδίου ήταν το κέντρο της πρώτης β. αναγέννησης. Γύρω της συσπειρώθηκαν οι εικονόφιλοι κι ανέδειξε δύο σπουδαίους υμνογράφους. Το Θεόδωρο Στουδίτη, αγωνιστή εικονόφιλο, και τον Ιωσήφ Στουδίτη, αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης που εξορίστηκε και πέθανε στη φυλακή. Οι Στουδίτες συνέταξαν τριώδιους και τετραώδιους ύμνους για τις καθημερινές εορτές (170) και συμπλήρωσαν τα βιβλία του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου. Ο Θεόδωρος συμπλήρωσε επίσης την Οκτώηχο. Το έργο τους συνεχίστηκε από τους μαθητές τους. Εκτός από τους μοναχούς, υπάρχουν και ανώτεροι κληρικοί, αυτοκράτορες και κοσμικοί που αναφέρονται ως υμνογράφοι. (Ιουστινιανός, Λέων Στ’ ο Σοφός, Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος)

Κασσιανή : ποιήτρια, ιστορικό-μυθικό πρόσωπο που συνδέεται με την υμνογραφία της Μ. Εβδομάδας.

Η υμνογραφία (171) καλλιεργήθηκε επίσης σε αξιόλογα κέντρα της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας που συνδέονταν με το β. Στο τέλος της εικονομαχίας ακμάζει ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος που γνώρισε τις διώξεις των εικονομάχων. Φυλακίστηκε από Άραβες πειρατές, επέστρεψε όμως στο Βυζάντιο. Έγραψε περί τους 500 κανόνες, τριώδια,

τετραώδια και στιχηρά. Απέκτησε μεγάλη φήμη και το προσωνύμιο ‘υμνογράφος’.

Νείλος : ιδρυτής και ηγούμενος της μονής Κρυπτοφέρρης, συνθέτης άψογων ακολουθιών τόσο ποιητικά όσο και μουσικά. Αν και ταλαντεύτηκε μεταξύ ανατολικού και δυτικού πνευματικού κόσμου, στο τέλος πρωτοστατούσε στις ελληνικές μονές Αγίας Αγάθης και Κρυπτοφέρρης. (172)Δημιούργησε γερή υμνογραφική παράδοση που βρήκε συνεχιστές.

Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 11ο Αι. ΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ (173)

Η λειτουργική υμνογραφία παρακμάζει από τον 11ο αι. και μετά. Τα λειτουργικά βιβλία έχουν διαμορφωθεί κι αυτό περιορίζει τους νέους υμνογράφους. Πρωτοστάτης στην τακτοποίηση αυτή είναι ο Ιωάννης Μαυρόπουλος, ποιητής κανόνων και ο ίδιος. Τη θέση του Τροπολόγιου καταλαμβάνουν τα Μηνιαία, και το Τριώδιο παραμένει σε χρήση σχετική με το Πάσχα. Από τον 11ο έως το 13ο αι. η β. υμνογραφία γίνεται στιχουργικό παίγνιο των λογίων που γράφουν κάποια τροπάρια και κανόνες με την τεχνική της ομοτονίας και της ισοσυλλαβίας, ενώ ερμηνεύουν και παλαιότερα κείμενα. Ή Άλωση από τους Φράγκους είχε ως αποτέλεσμα τη διασπορά των πνευματικών ανθρώπων στην περιφέρεια και η παραγωγή δημιουργημάτων διασπάσθηκε επίσης. Η επανάκτηση της Πόλης το 1261 τους έφερε όλους πίσω με ξεχωριστή μορφή τον Μανουήλ Ολόβωλο, που τελικά έγινε μοναχός με το όνομα Μάξιμος. Θωμάς Μάγιστρος : Μεγάλος υμνογράφος των Παλαιολόγειων χρόνων, φιλόλογος και μοναχός με το όνομα Θεόδουλος. Διακρίθηκε στη συγγραφή λειτουργικών ύμνων (Θηκαράς) όπως και στη μουσική καταγραφή τους. Την εποχή αυτή οι ποιητές λιγοστεύουν ενώ οι μελουργοί πληθαίνουν. Ο κατάλογος των ονομάτων είναι πολύ μεγάλος και αφορά τους βυζαντινούς μελετητές (ευτυχώς!) Δύο (174) είναι τα σημεία της υμνογραφίας : Ο Νικηφόρος Καλλίστος Ξανθόπουλος : επώνυμος λόγιος που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της παραγωγής του στην υμνογραφία. Ο Ξανθόπουλος μελετά συστηματικά το είδος, ερμηνεύει τους όρους και συμπληρώνει τα λειτουργικά βιβλία. Ο ανώνυμος δημιουργός του Επιτάφιου Θρήνου ( Εγκώμια) στο οποίο διακρίνεται η ένταση της ανθρωπιάς της περιόδου. Πρόκειται για τη δημοφιλή ακολουθία του Επιταφίου που πέρασε στη συνείδηση των Ελλήνων ως ύμνος-θρήνος που αποσκοπεί στη λύτρωση. Το έργο είναι τεχνικά εξαιρετικό και εμπνευσμένο. Κλείνει τον κύκλο της β. υμνογραφίας, αφού το είδος αρχίζει να φθίνει, έως την Άλωση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 – ΔΗΜΩΔΗΣ Β. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (183) Η διγλωσσία, που σφράγισε την ελληνική γλωσσική ιστορία από τα ελληνιστικά χρόνια έως τον 20ο αι. χαρακτηρίζει και τη β. περίοδο. Η επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν η λόγια, σύμφωνη με την αρχαία ελληνική. Χρησιμοποιείται από τη διοίκηση, την εκκλησία και στη β. γραμματεία και είναι αυτή που σώθηκε. Για την προφορική γλώσσα, του λαού, που κι αυτή εξελίσσεται, δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες καθώς οι λόγιοι την απαξίωναν. Οι συγγραφείς που τη χρησιμοποιούν ζητούν συγγνώμη από τους αναγνώστες τους. Οι μαρτυρίες που σώζονται είναι σποραδικές και κυρίως σκωπτικές.

Το (184) 12ο αι. εμφανίζεται η δημώδης λογοτεχνία σε πληθώρα ποιητικών έργων με την υποστήριξη των ανακτόρων. Τα έργα που θα εξετάσουμε είναι κατοπινά, ακόμα και ο Διγενής Ακρίτας, που ως μύθος είναι πολύ προγενέστερος. Το συμβατικό τέρμα θα ήταν η Άλωση, πολλά έργα όμως διασκευάζονται και εκδίδονται και μετά. Η δημώδης γραμματεία ανθεί την υστεροβυζαντινή περίοδο, εποχή κρίσης για την αυτοκρατορία. Έχει αυξηθεί η δύναμη των γαιοκτημόνων και των στρατιωτικών, ενώ η κεντρική εξουσία εξασθενεί. Νέα βαλκανικά κράτη ασκούν πίεση ενώ διογκώνεται η τουρκική απειλή. Οι ιταλικές δυνάμεις διεισδύουν στην Ανατολή κι ακολουθεί η στρατιωτική διείσδυση με τις σταυροφορίες, που ολοκληρώνονται με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και το μοίρασμα της αυτοκρατορίας στους σταυροφόρους. Η παλινόρθωση επιτυγχάνεται το 1261 πρόκειται όμως για ίσκιο της παλαιάς β. αυτοκρατορίας. Τα δύσκολα αυτά χρόνια αρχίζει να διαμορφώνεται ο νέος ελληνισμός λόγω δύο γεγονότων. 1.τη σταδιακή απώλεια εδαφών που συρρικνώνουν το Βυζάντιο σε αποκλειστικά ελληνικές περιοχές και 2.τη σύγκρουση και την αντίθεση με τη Δύση και τη γειτνίαση με εχθρικά κράτη, που οδηγούν το λαό στην αυτογνωσία και την αυτοσυνείδηση. Αυτά τα χρόνια παρατηρείται μια επιστροφή στις ρίζες μέσω της κλασσικής παιδείας και το ενδιαφέρον για το λαϊκό πολιτισμό. Την ίδια εποχή (185) αναγεννάται το όνομα ‘Έλληνας’ που είχε πέσει σε αφάνεια και είχε αποκτήσει τη σημασία του ειδωλολάτρη. Οι Β. αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι. Η άλλη λέξη κλειδί είναι ‘γένος’ που σημαίνει την κοινή καταγωγή ενός συνόλου ανθρώπων. Την εποχή που ξεκινά ο νέος ελληνισμός αρχίζει και η νεοελληνική λογοτεχνία, ακολουθώντας την ευρωπαϊκή εφαρμογή. Ως έναρξη θεωρείται η χρήση της δημώδους γλώσσας. Τα περισσότερα έργα είναι ποιητικά, ενώ καθιερώνεται ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Κάποια άλλα μέτρα (τροχαϊκός οκτασύλλαβος ) μένουν ως εξαίρεση. Ο τρόπος παράδοσης των κειμένων της δημώδους γραμματείας τη διαφοροποιεί τόσο από την κλασσική ελληνική, όσο και από την λόγια βυζαντινή. Τα κείμενα της αρχαίας μας έχουν παραδοθεί μέσα από χειρόγραφα διάφορων εποχών. Η κλασσική φιλολογία επιχειρεί να φτάσει στο αρχικό κείμενο γιατί, παρ’ όλο που τα χειρόγραφα είχαν στόχο τη συντήρηση, υπέστησαν αναπόφευκτες φθορές. Σαν παράδειγμα για τη φύση των κειμένων της δημώδους γραμματείας μπορούμε – με επιφύλαξη – να χρησιμοποιήσουμε το δημοτικό τραγούδι, μια τελείως διαφορετική μορφή παράδοσης. Το τελειωμένο κείμενο του δημοτικού τραγουδιού δε βρίσκεται στην αρχή αλλά στο τέλος της παράδοσης, που δεν τη χαρακτηρίζει η συντήρηση, αλλά η αλλαγή. Συνυπάρχουν περισσότερες μορφές του κειμένου και όχι η μια και μοναδική. Τα κείμενα της δημώδους είναι έργα προσωπικών δημιουργών και όχι δημοτικά, ενώ λείπει ο σεβασμός στο κείμενο και το copyright. Το έργο είναι κοινό κτήμα. Οι γραφείς των χειρογράφων δεν περιορίζονται στην αντιγραφή αλλά επεμβαίνουν και κάνουν αλλαγές. Από αντιγραφείς δηλαδή, γίνονται διασκευαστές. (186) Οι επεμβάσεις ποικίλλουν, άλλοτε είναι μικρές, άλλοτε ριζικές. Τροποποιούν, απλουστεύουν ή κάνουν λογιότερη τη γλώσσα, προσαρμόζουν το κείμενο στην εποχή του και επιφέρουν αλλαγές στην έκβασή του. Ενώ υπάρχει ένα κείμενο του Θουκυδίδη, δεν υπάρχει ένα κείμενο του Διγενή, αλλά διάφορες παραλλαγές που εκτείνονται σε ολόκληρους αιώνες. Αυτό καθιστά δύσκολο τον ακριβή χρονικό προσδιορισμό του. Αυτό το στοιχείο καθώς και η πνευματική

ιδιοκτησία, η πρωτοτυπία, η επωνυμία, που για μας σήμερα είναι αυτονόητα, τότε ήταν άγνωστα στους συγγραφείς αυτούς. Η δημώδης γραμματεία δεν αποτελεί μόνο τον πρόδρομο της νεοελληνικής , αλλά στα έργα της εμφανίζεται και ένας ‘διάλογος’ με τη Δ. Ευρώπη, ως συνέπεια της επαφής του Βυζαντίου με αυτήν. Το τέλος της β. αυτοκρατορίας δεν είναι και το τέλος της γραμματείας. Η επιβίωσή της συνεχίζεται στην κρητική και επτανησιακή λογοτεχνία και τα έργα της διαβάζονται σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Επίσης, οι μεταφράσεις της στις βαλκανικές χώρες επηρέασαν τη διαμόρφωση της λογοτεχνίας τους, κυρίως στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Όταν δημιουργήθηκε το νέο ελληνικό κράτος με τα κλασσικιστικά του πρότυπα και καθιερώθηκε η καθαρεύουσα, το ενδιαφέρον για τα δημώδη έργα υποχώρησε. Το είδος ανάκαμψε με τη γενιά του 1880 (Παλαμάς), αντιμετωπίστηκε θετικότερα κι άρχισε η έρευνα για την ανακάλυψη και έκδοση νέων κειμένων. Τα επόμενα χρόνια ανοίγει ο δρόμος για δημιουργία και επεξεργασία, με τον Παλαμά, το Σικελιανό, το Γρυπάρη και το Σεφέρη.

ΣΥΝΟΨΗ (187) Η επίσημη γλώσσα του β. κράτους είναι η λόγια που ακολουθεί τους αρχαιοελληνικούς κανόνες. Διασώζονται ελάχιστα ίχνη της προφορικής, λαϊκής γλώσσας. Από το 12 αι. εμφανίζεται μια δημώδης γραμματεία που προωθείται από τους αυτοκρατορικούς κύκλους. Η άνθηση αυτή συμπίπτει με την υστεροβυζαντινή περίοδο, μια εποχή κρίσης από τη μια, κυοφορίας του νέου ελληνισμού από την άλλη.

Τα δημώδη κείμενα χαρακτηρίζονται όχι μόνον από τη γλώσσα, αλλά και την παράδοση του κειμένου. Δεν υπάρχει ένα πάγιο κείμενο που αντιγράφεται, αλλά ένα κείμενο που τροποποιείται, με αποτέλεσμα να έχουμε κείμενα που αποκλίνουν αισθητά το ένα από το άλλο. Η γραμματεία αυτή έχει σημασία ως ο πρόδρομος της νέας ελληνικής, τη διαμόρφωση λογοτεχνικών επαφών με τη δ. Ευρώπη και την επίδραση που άσκησε σε λογοτεχνίες γειτονικών χωρών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9.2 – ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ

Η ΑΡΧΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ (202)

Αρχική Σύνταξη ή Αρχέτυπο, ονομάζεται ένα έργο που αποτέλεσε την αφετηρία των σωζόμενων παραλλαγών του. Αυτό αποδεικνύεται και από τα κοινά στοιχεία μεταξύ των παραλλαγών. Παρατηρείται εκφραστικά, σύμπτωση στίχων ή φράσεων, αφηγηματικά, συνέπεια στη βασική ιστορία ή και σε λεπτομέρειες και αναλογίες στη δομή και την οργάνωση του κειμένου. Η Αρχική Σύνταξη συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των μελετητών, ως η αρχή μιας πορείας δημιουργικής δημώδους λογοτεχνίας, πριν τη δυτική επίδραση.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Δε γνωρίζουμε πότε συντάχθηκε το αρχικό έργο που τροποποιήθηκε, αλλά είναι σαφές πως η χρονολόγηση δεν ταυτίζεται με την αρχική παραλλαγή. Η απάντηση στο ερώτημα της χρονολόγησης π.χ. του Διογένη, διαφοροποιείται ανάλογα με τα

ιστορικά, γεωγραφικά και πραγματολογικά στοιχεία που διασώζουν τα παλαιότερα κείμενά του. Κάποιοι ερευνητές θεωρούν πως στις παραλλαγές βρίσκονται ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα του 10ου αι. εποχή συγκρούσεων μεταξύ Β. και Αράβων. Άλλοι θεωρούν πως δημιουργήθηκε τον 11ο αι. σε ένα ειρηνικό διάλειμμα. Πάντως, σε παλαιότερες παραλλαγές μνημονεύονται ιστορικά τοπωνύμια και ανθρωπωνύμια, αυθεντικοί και σπάνιοι β. και αραβικοί όροι, απουσία οργανικών, διαλεκτικών στοιχείων και γνωρισμάτων της Φραγκοκρατίας. Με βάση τα παραπάνω, η χρονολόγηση της αρχικής δημώδους σύνταξης τοποθετείται το 12ο αι. Το ίδιο υποθετικός είναι και ο τοπικός προσδιορισμός σύνταξης. Η πρόσφατη άποψη αναφέρει πως συντάχθηκε στην Κωνσταντινούπολη, που προσέφερε τις συνθήκες για την ανάπτυξη της λογοτεχνίας, που στόχευε (203) στην αναπόληση του παρελθόντος και τη διαφύλαξη της ιστορίας. Ωστόσο, η μνεία σε μικρασιατικές και αραβικές περιοχές, φανερώνουν γνώση των περιοχών αυτών. Ο συντάκτης βασίζεται σε παλαιότερη παράδοση και διατηρεί τα αυθεντικά γλωσσικά στοιχεία, αφ’ ενός γιατί είναι οικεία στο κοινό του και αφ’ ετέρου γιατί είναι αναγκαία για το έργο. Οι μεταγενέστεροι γραφείς προσάρμοζαν αυτά τα στοιχεία στο κοινό και το περιβάλλον τους.

ΓΛΩΣΣΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Το ότι ο Διγενής Ακρίτας σώζεται σε λόγιες και δημώδεις παραλλαγές δεν αποδεικνύει την πρώτη μορφή του. Οι διαφορετικές γλωσσικές εκφράσεις του β. ευνοούν και τις δύο εκδοχές. Αρκετοί συγγραφείς χρησιμοποιούν και το ‘υψηλό’ και το ‘μεικτό’ επίπεδο ανάλογα με το κοινό τους. Επίσης παρατηρείται το φαινόμενο μεταγλώττισης από το ένα επίπεδο στο άλλο. Οι γνώμες διχάζονται, όμως η Αρχική Σύνταξη είναι η πρώτη λογοτεχνική βυζαντινή απόπειρα στην ομιλούμενη γλώσσα.

ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Προκύπτει το ζήτημα αν ο Διγενής ανήκει στην προφορική ή τη γραπτή παράδοση και σχετίζεται τόσο με τον προφορικό ή γραπτό χαρακτήρα Εσκοριάλ, όσο και με τον τρόπο σύνθεσης και διάδοσης της Αρχικής Σύνταξης. Υποστηρίχθηκε πως το κείμενο του Εσκοριάλ ήταν προφορικό μέχρι το 15ο αι. που καταστράφηκε (204) σε μια απαγγελία του. Αυτό όμως απορρίπτεται καθώς τίποτα δε μπορεί να διατηρηθεί προφορικά τόσο πολύ χωρίς παραλλαγές. Υπάρχει όμως το κρίσιμο ερώτημα της εκτίμησης των εκφραστικών αναλογιών που μοιράζεται η άποψη Εσκοριάλ με την προφορική ποίηση σε μορφολογικές και θεματικές επαναλήψεις. Οι στερεότυπες φράσεις που υπάρχουν αυτούσιες στα δημοτικά τραγούδια είναι η βάση του αυτοσχεδιασμού και έχουν ιδιαίτερη σημασία στην προφορική σύνθεση. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πως η προφορική Αρχική Σύνταξη συγκέντρωσε μικρά ηρωικά τραγούδια και διαδόθηκε μέχρι το 13ο αι. οπότε και καταγράφηκε. Αρκετοί υποστηρίζουν πως η γραπτή σύνταξη συνυπάρχει με την προφορική παράδοση. Μεγάλο ποσοστό των στερεότυπων φράσεων του Διγενή, υπάρχει και σε άλλα κείμενα της μεσαιωνικής γραμματείας και η ομοιότητα μεταξύ τους οφείλεται στη χρήση παραδοσιακών τύπων. Οι συντάκτες αυτών των έργων χρησιμοποιούν λογοτυπικό ύφος και στερεότυπες εκφράσεις, όταν αυτές εντάσσονται στην προφορική παράδοση. Στην παραλλαγή Εσκοριάλ συναντούμε λόγια στοιχεία που διαψεύδουν πως πρόκειται για καθαρά προφορική δημώδη σύνταξη, αλλά και πάγιους εκφραστικούς τρόπους του δημοτικού τραγουδιού, διάσπαρτους στο έργο. Αυτοί οι τρόποι δείχνουν

τη βαθιά σχέση του κειμένου με την προφορική ποιητική παράδοση, στην οποία στηρίχθηκε η αρχική μορφή του, εμπλουτίζοντας έτσι τη γραπτή απόδοση με παραδοσιακό υλικό.

ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (205)

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο Διγενής Ακρίτας, ιστορικά, βρίσκεται στην εποχή της ειρήνης μεταξύ Αράβων και Βυζαντινών το 10ο αι. Υπάρχουν αναμνήσεις παλαιότερων πολεμικών επιχειρήσεων καθώς και στοιχεία για τον κοινωνικό και στρατιωτικό βίο των ακριτικών περιοχών. Στο έργο παρουσιάζονται πρόσωπα που ανήκουν στην όψιμη αρχαιότητα (Κινναμος) ενώ ιδιαίτερη σημασία έχουν τα τοπωνύμια και τα ανθρωπωνύμια, που οι μελετητές προσπαθούν να αντιστοιχίσουν γεωγραφικά και ιστορικά, όπως και τον ίδιο το Διγενή, χωρίς ωστόσο αποτέλεσμα. Πιθανόν να αποτελεί μια ιδανική προσωποποίηση.

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ Στις σωζόμενες μορφές του έργου παρατηρούνται προφορικές και γραπτές επιδράσεις της αρχαίας ελληνικής αλλά και της μεσαιωνικής γραμματείας (207) καθώς και κείμενα. Υπάρχει μια μικρή αναλογία της Εσκοριάλ με την Κύρου Παιδεία. Οι σποραδικές αναφορές στην Ιλιάδα δείχνουν γνώση του Τρωικού μύθου, όχι όμως του έπους. Η παραλλαγή Κρυπτοφέρης καθώς και άλλες, δείχνουν μίμηση από ελληνιστικά και μεσαιωνικά λόγια μυθιστορήματα. Το κοινότερο χαρακτηριστικό είναι η αναφορά στο Μέγα Αλέξανδρο. Ο Διγενής απηχεί το ύφος και την αφηγηματικότητα των αγιολογικών κειμένων, των βιογραφιών και των χρονογραφιών του β. Πιθανά συνδέεται επίσης με την ανατολική λογοτεχνία, αν και τα κοινά θέματα μπορεί να οφείλονται στις παρόμοιες παραδόσεις β. και αράβων. Σίγουρα υπάρχουν αναφορές λαϊκών παραδόσεων, αρχαίων θρύλων και ιστοριών από τις ανατολικές επαρχίες. Επίσης, πρέπει να είχαν στενές σχέσεις η πρώτη μορφή του Διγενή και τα προφορικά ηρωικά ελληνικά άσματα. Το 12ο αι. γίνεται πρώτη φορά λόγος για τον ήρωα στα ‘Προδρομικά Ποιήματα’ ενώ ομοιότητες (208) εμφανίζονται και σε έργα του 14ου και 15ου αι. Μετά το 15ο διαδόθηκε περισσότερο η παραλλαγή της Τραπεζούντας.

ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ Δεν υπάρχει ομοφωνία γιατί στο έργο υπάρχουν στοιχεία επικής τεχνικής αλλά και μυθιστορηματικά. Στην παραλλαγή Εσκοριάλ τα στοιχεία επικής τεχνικής εντοπίζονται στη χρήση εκφραστικών μέσων της προφορικής ποίησης, δηλαδή στερεότυπες εκφράσεις. Θεματικά συναντούμε τα εξής βασικά επικά γνωρίσματα : Α) κυριαρχία της άμεσης ή έμμεσης σύνδεσης με ιστορικά γεγονότα, πρόσωπα και παραδόσεις. Οι συντάκτες του Διγενή στόχευαν να θεωρήσουν οι ακροατές τους το Διγενή ως ιστορική μορφή και όχι ως ήρωα μυθιστορήματος. Β) το ερωτικό και ειδυλλιακό στοιχείο είναι δευτερεύοντα. Εδώ κυριαρχεί ο κίνδυνος και η νίκη επ’ αυτού, οι μονομαχίες και οι αγώνες του ήρωα που δείχνουν την ανδρεία του. Γ) διαθέτει εθνικό χαρακτήρα : η αντίθεση μεταξύ Ρωμιών και Σαρακηνών είναι σαφής με αισθητή την υπεροχή του χριστιανικού στοιχείου Βέβαια, (209) υπάρχουν και μυθιστορηματικά στοιχεία, υποβαθμισμένα όμως. Εκτενείς περιγραφές ή εκφράσεις, μεγάλοι διάλογοι και προσευχές, ηθικολογίες που

συχνά δίνουν ηθοπλαστικό και διδακτικό χαρακτήρα. Επίσης, τα στοιχεία της πλοκής, η δράση που σχετίζεται με την ιδιωτική ζωή των ηρώων. Στο ποίημα κύριο θέμα είναι οι ερωτικές δοκιμασίες των ηρώων που προσπαθούν είτε να αρπάξουν τη νέα που αγαπούν είτε να την προστατέψουν. Η διαφορά στη γραμματολογία του έργου προέρχεται από τη ρευστότητα στον προσδιορισμό των ειδών εκείνη την εποχή. Η διαφορά όμως αυτή, αποδεικνύει τη συνύπαρξη έπους – μυθιστορήματος στο έργο με αμφότερους υποστηρικτές. Πάντως, πρόκειται για έμμετρο, αφηγηματικό κείμενο που ως δημώδες, προβάλλει επικό χαρακτήρα, ενώ ως λόγιο συνυπάρχει με το μυθιστόρημα, κάτι που το χαρακτηρίζει ως ‘επική μυθιστορία’.

Ο ΑΚΡΙΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ (210) Ως πρόδρομοι των παραλλαγών του Διγενή Ακρίτα αναγνωρίζονται τα ανώνυμα λαϊκά άσματα, ηρωικού χαρακτήρα του β. Η Αρχική Σύνταξη όμως, δεν ήταν συρραφή παλαιότερων τραγουδιών, αλλά χρησιμοποιούσε το παλαιό υλικό ως θεματική και εκφραστική πηγή. Αντίστοιχα, τα παλαιά τραγούδια εμπλουτίστηκαν αργότερα από το έργο ή και το έργο δημιούργησε κύκλο τραγουδιών με θέμα τον ήρωα. Οι πρώτες μορφές τραγουδιών για το θάνατο του Διγενή, την αρπαγή της νύφης και των ακριτών, υπήρχαν από τον 9ο έως τον 11ο αι. Κάποιοι αμφισβήτησαν την παλαιότητα αυτή, όμως το λαϊκό τραγούδι δε μπορεί να απέχει πολύ από το γεγονός καθώς το γεγονός χάνεται από τη λαϊκή μνήμη. Συγγραφείς των αι. αυτών, αναφέρουν πλανόδιους τραγουδιστές που ερμήνευαν τα κατορθώματα δοξασμένων ανδρών, παραπέμποντας σε μεσαιωνικά ηρωικά άσματα. Τα άσματα αυτά δε σώζονται στην αρχική τους μορφή. Το 19ο αι. ήταν όταν συγκεντρώθηκαν κάποια τραγούδια με αναφορά στο Διγενή. Η πρώτη ομάδα ασχολείται με το θάνατό του και τους αγώνες Βυζαντινών – Αράβων και υπάρχουν τρία θέματα : ο αγώνας του Διγενή με το Χάρο, η διήγηση του ετοιμοθάνατου ήρωα των κατορθωμάτων του είτε στους συντρόφους του είτε στη γυναίκα του και ο βίαιος θάνατος της γυναίκας του. Η δεύτερη ομάδα έχει θέμα την αρπαγή της νύφης (είτε από το Διγενή, είτε από τους απελάτες). Κάποια αναφέρουν το Διγενή και άλλους ακρίτες ονομαστικά. Σημαντικά είναι τα τραγούδια που μιλούν για τη δράση επιφανών ακριτών ενάντια στους Άραβες. Διασώζουν ιστορικά γεγονότα και βυζαντινά εκφραστικά στοιχεία. Του Αρμούρη : ξεχωριστό επικό τραγούδι, γνήσιας λαϊκής προφορικής ποίησης. Το χειρόγραφό του είναι του 15ου αι. αλλά το ιστορικό του φτάνει (211) μέχρι το τέλος του 19ου. Υπόθεση : ο στρατηγός Αρμούρης είναι αιχμάλωτος των Αράβων. Ο γιος του Αρέστης, με το άλογο του πατέρα του περνά τον Εφράτη, νικά χιλιάδες Άραβες και τιμωρεί έναν κλέφτη. Φτάνει στον Αμιρά, που κρατά τον Αρμούρη και του αναγγέλει τη νίκη του. Αν και ο Αρμούρης χαίρεται για το γιο του, του μηνύει να μην είναι σκληρός προς τους Άραβες, από το φόβο της αιχμαλωσίας. Ο Αρέστης απειλεί τον Αμιρά που τρομάζει από την πιθανή εισβολή του Αρέστη στη Συρία, απελευθερώνει τον Αρμούρη και προτείνει γάμο ανάμεσα στα παιδιά τους. Ο Υιός του Ανδρόνικου : άλλη ομάδα τραγουδιών. Οι Σαρακηνοί λεηλατούν το κτήμα του Ανδρόνικου και απάγουν την έγκυο γυναίκα του. Ο γιος τους γεννιέται στη φυλακή με υπερφυσικές ικανότητες. Αποδρά, αναμετράται με τους Σαρακηνούς και στο τέλος συναντά τον πατέρα του. Θεοφύλακτος : ο ήρωας πηγαίνει να πολεμήσει τον εχθρό, αλλά συναντά τον αδερφό του που αιχμαλωτίζεται. Προσπαθώντας να τον ελευθερώσει αιχμαλωτίζεται κι ο ίδιος στο τέλος όμως σπάει τα δεσμά τους και ελευθερώνονται και οι δυο.

Του Πορφύρη : είναι παιδί με γρήγορη ανάπτυξη που τον αιχμαλωτίζουν κατόπιν εντολής του αυτοκράτορα. Εκείνος ελευθερώνεται και τους σκοτώνει όλους. Ξάντινον : ήρωας που αναζητά το χαμένο γιο του, παριστάνει το ζητιάνο στους Σαρακηνούς ώσπου πετυχαίνει το στόχο του. Τα τραγούδια αυτά εντάσσονται στα ακριτικά της Ακαδημίας Αθηνών, αλλά κάποιοι αμφισβητούν την προέλευσή τους. Το ίδιο ισχύει και για την ομάδα τραγουδιών για το Αμόριο, όπου αλλόθρησκοι εχθροί ξεγελούν μια κόρη να τους βάλει στο κάστρο. (ακολουθούν αποσπάσματα). Τα ονομαστικά (213) στο Διγενή τραγούδια, δεν είναι τόσο παλιά όσο τα Εσκοριάλ και Κρυπτοφέρρης κι έχουν λίγα κοινά στοιχεία. (214) Στα παλαιότερα άσματα με ακριτική δράση απαντώνται περισσότερα θεματικά στοιχεία από το Διγενή. Όπως στα Εσκοριάλ, έτσι και σε αυτά του ακριτικού κύκλου υπάρχουν γενικά γνωρίσματα προφορικής, ηρωικής ποίησης : -σχέση με ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα. -Μυθοποίηση που συνδυάζεται με ρεαλισμό -Τιθάσευση των φυσικών δυνάμεων που απειλούν τον άνθρωπο -Τυπικές σκηνές και επεισόδια -Θεματικές επαναλήψεις -Λογοτυπική έκφραση Αργότερα τα τραγούδια αυτά εμπλουτίστηκαν με νέα, φανταστικά ή μαγικά στοιχεία, παρόμοια με αυτά των δημοτικών τραγουδιών. Στα παλαιότερα ο αγώνας είναι μεταξύ βυζαντινών και αράβων, στα νεότερα, μεταξύ βυζαντινών και τούρκων.

ΣΥΝΟΨΗ (215) Ο Διγενής Ακρίτας είναι το πρώτο σωζόμενο έργο της ελληνικής λογοτεχνίας, σε έξι χειρόγραφα με διάφορες παραλλαγές. Οι μορφές αυτές είναι διάδοχες αλλά όχι ισότιμες ως πηγή της αρχικής μορφής. Πιθανά η πρώτη μορφή συντάχθηκε τον 11ο ή το 12ο αι. στη Μ. Ασία, με βάση την παράδοση προφορικών ασμάτων και αφηγήσεων, γραπτές πηγές, και αγιολογικά κείμενα. Τα στοιχεία πρόσληψης και διάδοσής του είναι ελάχιστα. Είναι έμμετρο αφηγηματικό κείμενο που στη δημώδη παράδοση προβάλλει επικά στοιχεία, ενώ στη λόγια, επικά και μυθιστορηματικά μαζί. Ο Διγενής έχει στενές σχέσεις με μεσαιωνικά προφορικά ηρωικά άσματα. Η Αρχική Σύνταξη του έργου δεν είναι συρραφή αλλά τα χρησιμοποιούσε ως πηγή. Πιθανόν το έργο να δημιούργησε αργότερα ένα νέο κύκλο τραγουδιών ή να συνέβαλε στον εμπλουτισμό των παλαιότερων.

Ουφ ! Άντε και καλό διάβασμα

www.ollthatjazz.gr από

http://www.eap-forums.gr/modules.php?name=Forums&file=viewtopic&t=15295&postdays=0&postorder=asc&start=15