ΟΜΑΔΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΙΕΞΕΤΑΖΟΥΜΕ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΜΕ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ: τη βιομηχανική παραγωγή και το εμπόριο, τις εισαγωγές και εξαγωγές, τις

συνθήκες εργασίας και ζωής των εργατών και των άλλων κοινωνικών ομάδων, τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα.

Φεβρουάριος-Μάρτιος, 1879: Η Σύρος συγκλονίζεται από τις πρώτες απεργίες στην Ελλάδα, με διεκδικήσεις από την πλευρά των εργατών: αύξηση κατά 25-50% των ημερομισθίων, η μείωση των ωρών εργασίας από 12-14 σε 10 και η κατάργηση της απλήρωτης εργασίας (“αγγαρείας”) της Κυριακής.

Καθώς η πρώτη απόπειρα αντιμετώπισης των απεργιών με τη χρήση αστυνομικής και στρατιωτικής βίας αποτυγχάνει, η κυβέρνηση Κουμουνδούρου αποδέχεται τα αιτήματα των απεργών. Τη λύση, όμως, της απεργίας ακολουθούν μαζικές απολύσεις και αντικατάσταση των εργατών από άλλους, που μεταφέρονται από άλλα νησιά του Αιγαίου. Οι εργάτες της Σύρου μετανάστευσαν στην Αθήνα και τον Πειραιά ή και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τη Ρουμανία και την Αίγυπτο (Εμμανουήλ Λυκούδης, Η εν Ελλάδι βιομηχανία και αι απεργίαι - Πρωίδης, Ερμούπολη 1883, σ. 4-5. Περικλής Ροδάκης, Τάξεις και στρώματα στη νεοελληνική κοινωνία - Μυκήναι, Αθήνα 1975, σ. 43.  Γεώργιος Αναστασόπουλος, Ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας - Ελληνική Εκδοτική, Αθήνα 1947, τ. Β΄ σ. 5).

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=154728

http://www.theseis.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=566

Eνεργός πληθυσμός της Eλλάδας 1879-1920(Kατανομή %). 1879 1907 1920Πρωτογενής τομέας 69,9 66,3 70,0Δευτερογενής τομέας 11,8 12,8 13,1Tριτογενής τομέας 18,3 20,9 17

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, με βάση τον πίνακα, πως ο πληθυσμός της χώρας στο μεγαλύτερο ποσοστό ήταν αγροτικός, ενώ το μικρότερο ποσοστό ασχολείται στον δευτερογενή, δηλαδή στη βιοτεχνία και τη

βιομηχανία.

Θεριστές στην Πελοπόννησο. Επιστολικό δελτάριο στις αρχές του 20ού αιώνα. 

Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003,

σ.79.

Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας Μ.Ο. δεκαετιών 1860-1870 και 1900-1910

1860-1870 1900-1910

ΕΙΔΗ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ

ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ

31% 63% 36% 75%

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ

24% 7% 30% 2%

ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ 12% 17% 18% 22%

Διαπιστώνουμε από τον πίνακα πως η γενική τάση είναι η αύξηση των ποσοστών των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων.

Τα 2/3 των εξαγόμενων προϊόντων είναι γεωργικά προϊόντα, ανάμεσα στα οποία ξεχωριστή θέση έχει η σταφίδα.

Επίσης, σε σχέση με τις εξαγωγές των πρώτων υλών, διαπιστώνουμε πως στο τέλος του 19ου αι. πλησίαζαν το 1/5 του συνολικού αριθμού των

εξαγωγών. Πολύ μικρός είναι ο αριθμός των εξαγωγών βιομηχανικών προϊόντων, αφού η ελληνική βιομηχανία βρίσκεται ακόμη στην αρχή.

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C102/79/645,2341/

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου και η αποξήρανση της

λίμνης Κωπαΐδας.

Το σημαντικότερο πρόβλημα ήταν πάντα το λεγόμενο ισοζύγιο πληρωμών, δηλ. η

άνιση σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγόμενων και των εξαγόμενων

προϊόντων.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΑΥΙΛΙΑ, ΜΟΧΛΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Τα εθνικά δημόσια έργα ευνόησαν τη ναυτιλιακή δραστηριότητα: κατασκευάστηκαν

λιμάνια και δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων.

Έγινε η αντικατάσταση των ιστιοφόρων από ατμόπλοια.

Κεφάλαια βρέθηκαν από το κράτος, την Εθνική Τράπεζα και τους Έλληνες ομογενείς

«Η ανάπτυξη αυτή στηρίχθηκε στην κυριαρχία Ελλήνων επιχειρηματιών στις μεταφορές στην περιοχή του Δέλτα του Δούναβη αλλά και στην

κίνηση στο ίδιο το ποτάμι».

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Γύρω στα 1870 σημειώθηκε ένα πρώτο κύμα ίδρυσης βιομηχανιών, περισσότερων από 100. Αυτή η εξέλιξη όμως νωρίς σταμάτησε.

Τα τελευταία χρόνια του 19ου και κυρίως στις αρχές του 20ου αι., το κλίμα άλλαξε: « Δημιουργήθηκε ένα βιομηχανικό δυναμικό σχετικά σταθερό, πολυδιάστατο, με τάσεις ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας, της μεταλλουργίας, της ναυπηγικής και της τσιμεντοβιομηχανίας, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα».(http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C102/79/645,2341/

Το Δημόσιο Καπνεργοστάσιο στη συμβολή των οδών Στουρνάρη και

Αριστοτέλους.Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α.

Χαριτάτος, Μ., Γιακουμάκη, Π., Η Ιστορία του Ελληνικού

Τσιγάρου,Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1997,

σελ. 212.© Ελληνικό Λογοτεχνικό και

Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα.

Το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην οδό Αιόλου, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα

Οι κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας ήταν ο

κεφαλαιούχος Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου),

Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες

προσωπικότητες από το χώρο της οικονομίας αλλά

και της πολιτικής. Θεμελιωτής της και

πρώτος διοικητής υπήρξε ο Γεώργιος Σταύρου.

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ

H τράπεζα κέρδισε σιγά σιγά την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας, κριτήριο που ενίσχυσε την αύξηση του

μετοχικού της κεφαλαίου.

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ ΚΑΠΟΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝΜια τάση ανάπτυξης της βιομηχανίας και μάλιστα της βαριάς

παρατηρήθηκε στον Βόλο. Η πόλη του Βόλου από τις απαρχές της ίδρυσής της –στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα– διαμορφώθηκε γρήγορα σε σημαντικό αστικό και βιομηχανικό κέντρο της Ελλάδας.

(http://www.diki.gr/museum/EL/city/chronos.index.asp)

Λιμάνι Βόλου, περ. 1900.Πανοραμική άποψη της

δυτικής πλευράς της πόλης.Χρωμολιθόγραφη καρτ-ποστάλ του Στέφανου

Στουρνάρα.

Μηχανουργείο ΓκλαβάνηΤο 1896 ιδρύθηκε το μηχανουργείο "Η σφύρα" των Γκλαβάνη-Καζάζη.

Το εργοστάσιο σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε με ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Η θέση του, απέναντι από το σιδηροδρομικό σταθμό και κοντά στο λιμάνι, ήταν καίρια για τη

μεταφορά της πρώτης ύλης, του σιδήρου, από το Βέλγιο και τη Γερμανία, καθώς και για τη μεταφορά των γεωργικών μηχανημάτων μέσω του σιδηροδρόμου, στο θεσσαλικό κάμπο. Η επιχείρηση ανοίχτηκε πολύ γρήγορα και πέρα από τις κοντινές αγορές. Το

1898 απασχολούσε πέντε τεχνίτες και αναλάμβανε την κατασκευή ατμόμυλων με προορισμό της Αλβανία, τη Σερβία και την Τουρκία. (Αίγλη Δημόγλου, "Συγκρότηση και

εξέλιξη της βιομηχανίας του Βόλου", Θ. Μαλούτας (επιμ.), "Βόλος αναζήτηση της κοινωνικής ταυτότητας", Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 124.

Διαφημιστική φωτογραφία με άροτρο του εργοστασίου Γκλαβάνη.

Αρχείο Ζημέρη, ΔΗ.Κ.Ι..

Το εσωτερικό του εργοστασίου Γκλαβάνη, 1930.

Αρχείο Ζημέρη, ΔΗ.Κ.Ι..

Φόρτωση βλημάτων (παραγωγής Σταματόπουλου)

στο λιμάνι του Βόλου.Αρχείο Ζημέρη, ΔΗ.Κ.Ι..

Σιδηρουργείο Μ. Σταματόπουλου"Το 1883 ιδρύθηκε το πρώτο εργοστάσιο της

πόλης, το σιδηρουργείο του Μελέτη Σταματόπουλου. Ήταν ατμοκίνητο και

απασχολούσε 40 εργαζόμενους, αριθμό σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής".

«Το εργοστάσιο συμμετείχε στις εργασίες της κατασκευής των θεσσαλικών σιδηροδρόμων -μάλιστα υποστηρίζεται ότι αυτό το έργο ήταν το κίνητρο για την ίδρυση του εργοστασίου- το 1895 ανέλαβε με ανάθεση από την ελληνική κυβέρνηση και την κατασκευή της σκάλας του λιμανιού και το 1898 κατασκεύασε φανοστάτες για λογαριασμό του Δήμου Λάρισας». http://www.diki.gr/museum/EL/city/chronos.asp?year=1883

Μετοχή των Σιδηροδρόμων

Θεσσαλίας, 1886.Πόρτολος Δ. (επιμ.),

Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του, ΕΛΙΑ,

Αθήνα 1996, σ.144.

• Από το 1900 έως το 1912, ο δικηγόρος Σοφοκλής Τριανταφυλλίδης εξέδωσε την εφημερίδα Πανθεσσαλική, η οποία αγωνιζόταν υπέρ της αφύπνισης αγροτών και εργατών. Το 1906 κυκλοφόρησε το βιβλίο του "Οι κολίγοι της Θεσσαλίας", το οποίο αποτέλεσε ένα μανιφέστο υπέρ των φτωχών αγροτών της Θεσσαλίας και κατά των τσιφλικάδων.

Το 1907 κυκλοφόρησε η εφημερίδα Εργάτης, όργανο του βραχύβιου Πανεργατικού συλλόγου "Η Αδελφότης". Το σύλλογο συγκροτούσαν προοδευτικοί αστοί και στόχος του ήταν η επιμόρφωση και η συνδικαλιστική οργάνωση των εργατών. Αργότερα, η εφημερίδα έγινε όργανο του Εργατικού Κέντρου.

Η εφημερίδα εξέφραζε τις ιδέες του δημοτικισμού και του σοσιαλισμού και προπαγάνδιζε τη δημιουργία εργατικού κινήματος. Σ' αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά, το 1908, το Κομουνιστικό Μανιφέστου του Καρόλου Μαρξ σε μετάφραση Κωνσταντίνου Χατζόπουλου. Έκλεισε το 1911 -όπως και το Εργατικό Κέντρο και το Παρθεναγωγείο- μετά τις συντηρητικές αντιδράσεις των ιθυνόντων της τοπικής κοινωνίας.

""Βόλος, ένας αιώνας. Από την ένταξη στο ελληνικό κράτος (1881) έως τους σεισμούς (1955)", Εκδόσεις Βόλος, Βόλος 1999, σ. 223.

Οι εργάτες αναρχοσυνδικαλιστές εργάζονταν για την οργάνωση των

εργατικών αγώνων και διεκδικήσεων, ενώ παράλληλα οι αστοί διανοούμενοι οργάνωναν διαλέξεις και μαθήματα για

την επιμόρφωση των εργατών. Στα μαθήματα αυτά δίδαξαν, σε δημοτική

γλώσσα, πράγμα πρωτοφανές για την εποχή, μορφές όπως: ο Σοφοκλής

Τριανταφυλλίδης, ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Τάκης Οικονομάκης. 

Η ΠΑΤΡΑΕκτός από την μαύρη

σταφίδα και την σουλτανίνα υπήρχαν και άλλες εξαγωγές όπως ρέγκες σε κουτιά, γαλαζόπετρα, θειάφι, δέρματα, κυδώνια, εσπεριδοειδή και ελιές. Οι εισαγωγές ήταν χαλκός, ζάχαρη, ξυλεία, υφάσματα, σίδηρος, κάρβουνο, βακαλάος παστός. Κατά τον 19ο αιώνα το λιμάνι της Πάτρας ήταν το μοναδικό εξαγωγικό λιμάνι της Πελοποννήσου και των Ιονίων Νήσων.

Τα πλοία στο λιμάνι περιμένουν να φορτώσουν τα κιβώτια με τη

σταφίδα.

Στον δρόμο μπροστά από το λιμάνι

έμποροι ντυμένοι με τον δυτικό τρόπο, καλλιεργητές και

σταφιδοπαραγωγοί. Οι εικόνες δείχνουν

ένα πολύβουο, γεμάτο κίνηση

λιμάνι.

Εικόνες και πληροφορίες από το www.confer.upatras.gr/periohia.ph

και lyk-esp-patras.ach.sch.gr/patra/patra.ht

m

ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΥΡΟΥ

• Τη ναυτιλιακή ανάπτυξη τη χρωστάει η Ερμούπολη κατά κύριο λόγο στη δράση της εταιρίας «Ελληνική Ατμοπλοΐα» που ιδρύεται το 1856, αλλά και στα ναυπηγεία της, τους περίφημους Ταρσανάδες, που τροφοδοτούσαν όλη την Ελλάδα με πλοία. Υπολογίζεται ότι αυτή την εποχή ναυπηγήθηκαν  στους Συριανούς ταρσανάδες πάνω από 2000 πλοία. Αργότερα εδώ θα δημιουργηθεί και το πρώτο σιδερένιο Ελληνικό Ατμόπλοιο.Στο http://hellas.teipir.gr/Thesis/Siros/Greek/Ermhistory.html

Στους κεντρικούς δρόμους της Ερμούπολης, τέλη του

19ου αι.

Στην Ερμούπολη, πριν τελειώσει ο 19ος αι. υπήρχαν γυμνάσια, περίλαμπροι ναοί,

το πρώτο ελληνικό νοσοκομείο, θέατρο,

μικρογραφία της σκάλας του Μιλάνου.

Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ έγινε το κέντρο των ατμόπλοιων και πήρε τη θέση της Ερμούπολης. Το 1880 κατείχε την τέταρτη θέση στα λιμάνια της Αν. Μεσογείου. Το 1914 ήταν στη 2η θέση μετά την Κων/πολη, ενώ σήμερα είναι το μεγαλύτερο λιμάνι της περιοχής.

Το λιμάνι του Πειραιά το 1915 στην πρώτη του αεροφωτογραφία, αρχείο Γ. Χατζημανωλάκη.

Τέλη του 19ου αι. η πόλη έχει οριστικά παια διαμορφωθεί. Σταθερή ανάπτυξη εμπορίου και βιομηχανίας. Σταθερή αύξηση του πληθυσμού. Με τη διάνοιξη

της διώρυγας της Κορίνθου, το λιμάνι του βρέθηκε σε πλεονεκτική θέση.

Η ΑΘΗΝΑ, ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Από τη δεκαετία του 1870 και μετά, με την εισροή των ξένων κεφαλαίων, η Αθήνα ως πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους προσήλκυσε το μεγαλύτερο μέρος τους , από τα οποία σημαντικό ποσοστό διατέθηκε στην ανοικοδόμηση. Είναι αξιοσημείωτη η οικοδομική έξαρση που παρατηρείται αυτήν την περίοδο, με την ανέγερση δημοσίων κτιρίων, πνευματικών ιδρυμάτων καθώς και πολυτελών ιδιωτικών κατοικιών από τους ομογενείς, πολλοί από τους οποίους επιλέγουν ως τόπο διαμονής την πρωτεύουσα.

Η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού της- συνάρτηση της εδαφικής επέκτασης του κράτους- που έφθασε τις

111.486 κατοίκους, συνετέλεσε στην οικιστική επέκτασή της, σε σημείο που ξεπέρασε τα προβλεπόμενα από τα

πρώτα αρχιτεκτονικά σχέδια όρια.»

Τσελίκα Β., «Η Αθήνα προ των Αγώνων. Η οικονομική κατάσταση της χώρας και οι ετοιμασίες για την πρώτη Ολυμπιάδα», 100 χρόνια Ολυμπιακοί

Αγώνες, Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή, Αθήνα 31.03.1996, σ.16.

Η πλατεία Συντάγματος στις αρχές του 20ου αιώνα.

Παπακώστας Γ., Φιλολογικά Σαλόνια και Καφενεία της Αθήνας,

Εστία, Αθήνα 1991, σ.20.

Ιππήλατο τραμ της γραμμής Αμπελοκήπων στην περιοχή του

Ευαγγελισμού, τέλη του 19ου αιώνα. Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου, Οι

Ελληνικοί Σιδηρόδρομοι: Η διαδρομή τους από το 1869 έως σήμερα, Μίλητος, Αθήνα

1997, σ.50.

Φαντάζομαι τον πληθυσμόν δεκαπλασιασμένον,τον Πειραιά να ενωθεί με την κλεινήν Παλλάδα.

Τον σύμπαντα Ελληνισμόν εδώ συγκεντρωμένονκαι ούτε ένα κάτοικον εις την λοιπήν Ελλάδα.

Να μην υπάρχουν Θεσσαλοί, Κρήτες, Μυτιληναίοι,και να γενούμε όλοι μας πολίται Αθηναίοι. (Από ποίημα του

Γ. Σουρή)

Άποψη των Αθηνών , αρχές του

20ου αιώνα.

«Στα πρώτα χρόνια του αιώνα, η μικρή Αθήνα ονειρευόταν το μέλλον της. […] Στις μέρες του

Γεωργίου του Α΄, η Αθήνα, δίχως να το ξέρει, ζει το τελευταίο γαλήνιο κεφάλαιο της ιστορίας της

πριν από τους πολέμους. Για τα ευρωπαϊκά δεδομένα είναι πόλη "επαρχιακή", οι πάντες

γνωρίζουν τους πάντες, καπέλα ανασηκώνονται σε αλλεπάλληλες χαιρετούρες, οι πλανόδιοι

διαλαλούν την πραμάτεια τους.

Είναι μια χαριτωμένη πολιτεία, με λίγες

υποδομές, μεγάλες φιλοδοξίες, μια

φραγκολεβαντίνα αστή και μια ανατολίτισσα

ευρωπαία. Ήδη από το 1900, οι πιο

εύποροι Αθηναίοι κυκλοφορούσαν με

τα πρώτα αυτοκίνητα που φόβιζαν τα άλογα και τους διαβάτες, αλλά προξενούσαν

βλέμματα ζήλιας και θαυμασμού

Η παραλία, φωτισμένη από μια σειρά ηλεκτρικές λάμπες, έχει παραφορτωθεί με μεγάλα, αρκετά άχαρα ξενοδοχεία. Κάθε βράδυ η υψηλή κοινωνία παίρνει το δείπνο της

υπαίθρια, στην ακροθαλασσιά. Φλερτάρουν, φλυαρούν, κουτσομπολεύουν κάμποσο στο Φάληρο. Οι αξιωματικοί κάνουν φιγούρα με την κορμοστασιά τους, τα σπιρούνια και τα

σπαθιά τους στις σφιγμένες μέσα στα φωτεινά τους υφάσματα Αθηναίες.»

Deschamps G., Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890, ο κόσμος του Χαρίλαου Τρικούπη, μτφρ. Α. Δαούτη, Τροχαλία, Αθήνα 1992, σ.68.

Εμπορικός δρόμος της σύγχρονης Αθήνας στις αρχές του 20ού αιώνα (π.1901).Φωτογραφία: I. Shelf (Library of Congress Prints and Photographs Division Washington),

http://www.loc.gov/pictures/item/2003681449.

Ο λαός και όσοι δεν είναι πλούσιοι, δηλαδή τα τρία τέταρτα της ντόπιας

αριστοκρατίας, σπάνια συχνάζουν στα παριζιάνικα μαγαζιά της οδού Ερμού

και μένουν πιστοί στην αγορά. Περνούν εκεί όλο το πρωινό τους,

ψωνίζοντας λίγο και κουβεντιάζοντας πολύ. Η αγορά είναι ένα κουβάρι από λοξά στενά δρομάκια, πλαισιωμένα από καταστήματα, όπου ανάκατοι

σωροί από άσχετα αντικείμενα ξεχειλίζουν κάτω από φαρδιά

υπόστεγα. Αυτή η αγορά μοιάζει, στην εξωτερική της μορφή, με το τούρκικο

παζάρι, που δεν είναι εξάλλου επινόηση των Οθωμανών αλλά κοινό

στοιχείο όλης της Ανατολής […].»

Deschamps G., Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890, ο κόσμος του

Χαρίλαου Τρικούπη, μτφρ. Α. Δαούτη, Τροχαλία, Αθήνα 1992, σ.54.

«Ο αστικός πληθυσμός αυξάνεται σημαντικά μετά το 1870, με αιχμή τα παράλια κέντρα της βόρειας και της δυτικής Πελοποννήσου, ενώ

πόλεις του παλιού αστικού δικτύου (Τρίπολη, Ναύπλιο, Αργός)

παραμένουν στάσιμες. […] Στην Αθήνα θα κατασκευασθεί ένα

πρώτο δίκτυο υπονόμων (1858-1890), θα γίνουν έργα ύδρευσης, θα εγκαινιασθεί ο σιδηρόδρομος προς Πειραιά, Λαύριο και Κηφισιά (1869-

1882) και θα εισαχθεί δημοτικός φωτισμός με φωταέριο (1857-1892)

και με ηλεκτρισμό στο κέντρο της πόλης (μετά το 1902). […]

Τσακόπουλος Π., «Ελληνική πόλη και νεοκλασικισμός: Η

ελληνική πολεοδομία στο 19ο αιώνα», Αρχαιολογία 65 (1997)

39.

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Παρετεταγμένη ομάδα αστών σε αναμνηστική φωτογραφία στο τένις,

Αθήνα π.1895. Φωτογραφία ανώνυμου, 1895 (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη). 

Αθήνα. Φωτογραφικές όψεις του 19ου αιώνα, Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή,

Αθήνα 23.11.2003, σ.19.

Αναμνηστική φωτογραφία λαϊκής οικογένειας στην Άμφισσα στα τέλη του

19ου αιώνα.Bickford-Smith R.A.H., Η Ελλάδα την εποχή του Γεωργίου του Α΄, μτφρ. Λ. Παπαδάκη,

Ειρμός, Αθήνα 1993, σ.40.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣε 25.000 υπολογίζονταν οι Κρήτες που

ήρθαν μετά την εξέγερση του 1897, σε 40.000 οι πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία (1906-7). Μακεδόνες κατέφευγαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, ενώ από τις αρχές της δεύτερης δεκαετίας άρχισαν να καταφθάνουν πρόσφυγες από τη Μικρασία και τον Καύκασο. Η ανεργία και η επαιτεία στην Αθήνα πήραν πρωτοφανή έκταση. Συσσίτια, περιοδικές επεμβάσεις της αστυνομίας για να "καθαριστούν" οι δρόμοι από τους επαίτες, θάνατοι από το κρύο αστέγων ηλικιωμένων αλλά και "εργατικών", ήταν φαινόμενα των σύγχρονων μεγαλουπόλεων που για πρώτη φορά τα γνώριζε η Ελλάδα.» Αγριαντώνη Χ., «Βιομηχανία» στο Χατζηιωσήφ Χ. (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι. Οι απαρχές 1900-1922, τ.Α1, Βιβλιόραμα, Αθήνα 1999, σ.199.

Πλανόδιος μανάβης σε δρόμο της Αθήνας, στις αρχές του 20ού αιώνα Επιστολικό δελτάριο της

εποχής.Deschamps G., Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890, μτφρ. Α. Δαούτη, Τροχαλία, Αθήνα 1992,

σ.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, εμφανίστηκε το πρώτο μεγάλο μεταναστευτικό κύμα από την Ελλάδα προς τις ΗΠΑ και μόνο στην περίοδο 1890-1917, περίπου 450.000 Έλληνες έφτασαν στις ΗΠΑ. 

Οι Έλληνες εγκαταλείπουν την πατρίδα τους,

αναζητώντας ένα καλύτερο μέλλον διαβίωσης τόσο για τους ίδιους όσο και για τα παιδιά τους. Επιπλέον,

πολλοί θα μπορούσαν να συντηρήσουν οικονομικά

τους γονείς τους ή να εξασφαλίσουν την προίκα για

τις ανύπαντρες αδελφές τους. Στις αρχές του

20ου αιώνα και έως το 1924, οι ΗΠΑ υπήρξαν βασικός

μεταναστευτικός προορισμός των Ελλήνων.

«Το ταξίδι προς τις ΗΠΑ ήταν εξαιρετικά επώδυνο για τους περισσότερους μετανάστες, γιατί οι συνθήκες στην τρίτη θέση, ουσιαστικά στα αμπάρια των πλοίων, ήταν άθλιες. Οι περισσότερες ατμοπλοϊκές εταιρίες αγνοούσαν επιδεικτικά την αμερικανική νομοθεσία του 1882, που αποσκοπούσε στην προστασία των επιβατών. Οι μετανάστες ταξίδευαν στοιβαγμένοι σε κλειστούς, ανθυγιεινούς χώρους με πολύ κακή διατροφή. Το 1902 εγκαινιάσθηκε το πρώτο δρομολόγιο απευθείας από την Πάτρα στις ΗΠΑ, με πλοία που ξεκινούσαν από τον Πειραιά, έκαναν το γύρο της Πελοποννήσου, παίρνοντας επιβάτες από το Γύθειο, την Καλαμάτα και το Κατάκολο και μετά έφευγαν από την Πάτρα για το υπερπόντιο ταξίδι, που διαρκούσε περίπου δεκαοκτώ ημέρες.

«Οι Έλληνες που πέρασαν τον Ατλαντικό στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα ήταν μέρος ενός μεγαλυτέρου ρεύματος μετανάστευσης στις Η.Π.Α., που είχε αφετηρία την ανατολική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Η γρήγορη εκβιομηχάνιση των ΗΠΑ προσέλκυσε ανειδίκευτους εργάτες από

αγροτικές χώρες της Ευρώπης και φυσικά από την Ελλάδα.

Ελληνίδες μετανάστριες στο κατάστρωμα του πλοίου κατά τη διάρκεια του ταξιδιού προς την Αμερική. Σκοπός του ταξιδιού τους είναι να συναντήσουν τους μελλοντικούς συζύγους τους. Φωτογραφία ανώνυμου φωτογράφου, Νέα Υόρκη, 21 Ιανουαρίου 1921. Monos Dimitris, Greek Americans, Chelsea House Publishers, New York 1996,

p.43.

«Σε ό,τι αφορά τα φορολογικά ζητήματα εξακολουθεί να κυριαρχεί η έμμεση φορολογία και η σχετικά πολύ μικρή συμμετοχή στα δημόσια βάρη των μεγάλων εισοδημάτων», (http://www.fhw.gr/chronos/13/gr/economy/index.html), γεγονός που κατά τη γνώμη μας εξηγεί τη μεγάλη δυσφορία των μεσαίων και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων.

Η ΚΡΙΣΗ ΧΤΥΠΑ ΤΑ ΜΕΣΑΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΩΤΕΡΑ ΣΥΡΩΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΛΗΡΩΝΟΥΝ τους ΦΟΡΟΥΣ

Οι έμποροι λειτουργούσαν και ως πιστωτές, με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Ο δανεισμός κατευθυνόταν, ως επί το

πλείστον, προς τους παραγωγούς και δημιουργούσε προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, καθώς ουσιαστικά επρόκειτο για

έναν τρόπο προαγοράς της επικείμενης παραγωγής, με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους. Την ίδια στιγμή άλλοι

κλάδοι της παραγωγής στερούνταν των απαραίτητων για την ανάπτυξή τους πιστώσεων, και έτσι περιορίζονταν οι

επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. 

• «Εκτός από μερικούς τραπεζίτες που συμμάχησαν με τις παλιές κάστες, όλες οι κοινωνικές τάξεις ήταν πολύ ενοχλημένες και δυσαρεστημένες απ' την πολιτική της χρεωκοπίας. Οι έμποροι κι οι εφοπλιστές έβλεπαν το εμπόριο να παρακμάζει. […] Η κατάσταση της αγροτιάς ήταν ακόμα χειρότερη. Οι συνθήκες διαβίωσης της δεν είχαν καθόλου βελτιωθεί. …Στην αγροτική αναταραχή προστίθεται τώρα, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, το εργατικό ζήτημα. Οι συνθήκες ζωής των εργατών ήταν σχεδόν οι ίδιες όπως στις άλλες χώρες: δώδεκα ως δεκαπέντε ώρες δουλειάς τη μέρα και ημερομίσθια που κυμαίνονταν μεταξύ 3 και 5 δρχ. για τους άνδρες και 0,75 και 1,30 για τις γυναίκες (1912). 

Από τα 1885 ο Πλ. Δρακούλης εξέδιδε το σοσιαλιστικό περιοδικό Άρδην, εμπνευσμένος από το αντίστοιχο ευρωπαϊκό κίνημα. Ολόκληρη η αντίληψη του Δρακούλη στηριζόταν στο διπολικό σχήμα κεφάλαιο- εργασία. Δεν προέβαλλε αιτήματα, αλλά απευθυνόταν προς τους εργάτες με σκοπό να τους "διαφωτίσει" για τα δικαιώματά τους. Από το 1888 όμως, εμφανίσθηκε η κίνηση του Στ. Καλλέργη, η οποία διατύπωνε μια σειρά από συγκεκριμένα αιτήματα, όχι τόσο προς το ιδιωτικό κεφάλαιο, όσο προς το κράτος. Με την κρίση της σταφίδας, διευκρινίσθηκε στη δυτική Πελοπόννησο ότι το κίνημα των καλλιεργητών δε στρεφόταν εναντίον των ιδιωτών μεγαλογαιοκτημόνων, αλλά εναντίον της κρατικής πολιτικής, του τοκογλύφου, του σταφιδέμπορου και του σταφιδοαποθηκάριου. Στην πρώτη εργατική πρωτομαγιά που γιορτάσθηκε στην Αθήνα το 1894, οι σοσιαλιστές εργάτες, υπό την αιγίδα του Καλλέργη, απευθύνθηκαν προς το κράτος και του ζητούσαν να ασκήσει πιο έντονα τα δικαιώματά του, ώστε να βελτιώσει τη θέση των εργαζομένων.

ΑΠΕΡΓΙΑΚΑ ΚΥΜΑΤΑ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟ 1893

Την εργατική κινητικότητα επισημαίνει ο Βλάσης Γαβριηλίδης, από τις στήλες της “Ακρόπολης”:

“Δεν εσχηματίσθησαν ακόμη συμπαγείς και επιβλητικοί όμιλοι, ως εις τας ευρωπαϊκάς μεγαλουπόλεις, επιβάλλοντες δια θορυβωδών απεργιών τας θελήσεις των προς τους ιδιοκτήτας και τους παρέχοντας εν γένει εργασίαν, προς τους κεφαλαιούχους και τους αρχηγούς επιχειρήσεων, αλλά ο σταθμός των αενάων παραπόνων και των μεμψιμοιριών εσημειώθη ήδη εν τη εξελίξει της χειρωνακτικής εργασίας και παρ' ημίν” (“Ακρόπολις”, 13/13/3/1894).

Οι διεκδικητικοί αγώνες των εργαζομένων δυναμώνουν στα χρόνια 1907-09, καθώς εντείνονται συνολικά μέσα στην ελληνική κοινωνία οι διεργασίες που θα οδηγήσουν στο αναγεννητικό κίνημα του 1909. Εργατικές ενώσεις ιδρύονται, εκτός από την Αθήνα και τον Πειραιά, στην Πάτρα, τον Βόλο, τη Λάρισα, τα Τρίκαλα, την Κέρκυρα.

Πρώτο κέντρο αναδεικνύεται ο Βόλος, όπου το 1907 ιδρύθηκε ο Πανεργατικός Σύνδεσμος. Το 1911 ιδρύθηκε στην Αθήνα η Πανελλήνια Εργατική Ομοσπονδία, προάγγελος της ΓΣΕΕ.

Η ανάπτυξη του κινήματος των εργατών συνδέθηκε με τις εξελίξεις στη βιομηχανία και τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών.Οι κινητοποιήσεις σ’ ένα μεγάλο βαθμό είναι αναποτελεσματικές. Πολλοί μένουν χωρίς δουλειά ή αναγκάζονται από τα χαμηλά μεροκάματα να μεταναστεύσουν μαζί με τους αγρότες καλλιεργητές της σταφίδας.

Η εικόνα από κινητοποιήσεις των

σοσιαλιστών στον Βόλο, http://www.taxydromos.gr

• Σημαντικός ιστορικός τόπος της Ερμούπολης, όπου διατηρείται η παραδοσιακή τεχνική της ξυλοναυπηγικής.Οι ναυπηγοί μεταφέρθηκαν το 1870 στην περιοχή αυτή («Νέο Ναυπηγείο») που απλωνόταν σε πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή έκταση. 

•

ΔΕΚΑ ΠΕΡΙΠΟΥ μηχανικά βυρσοδεψεία, άλλα τόσα μικρότερα, σιδηρουργεία

και ξυλουργεία, το ναυπηγείο, τυποβαφία και

σαπωνοποιεία λειτουργούσαν στην

Ερμούπολη γύρω στα 1860. Το 1875 τα

μηχανικά εργοστάσια ήταν 20: μύλοι, υαλουργεία,

νηματουργείο, σχοινοποιεία,

χρωματουργεία, λουκουμοποιεία κλπ.

Από τις πρώτες μαρξιστικές αναλύσεις της ελληνικής κοινωνίας αξίζει να αναφερθεί «Το κοινωνικόν μας ζήτημα» του Γεώργιου Σκληρού, το οποίο γράφτηκε και εκδόθηκε στα 1907, ενόσω ο Σκληρός σπούδαζε ιατρική στη Γερμανία. Από τις ολιγάριθμες σοσιαλιστικές οργανώσεις η πιο συγκροτημένη θεωρητικά και η πιο δραστήρια ήταν αναμφίβολα η Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση της ΓΣΕΕ στα 1918.

Το Νοέμβριο του 1918 έγινε στον Πειραιά το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ, με σκοπό τη συνένωση σοσιαλιστικών ομάδων σε ένα κόμμα με κοινές αρχές, πολιτική και πρόγραμμα.

ΤΙ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ;

Το ιδρυτικό συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού

Κόμματος της Ελλάδας, το 1918

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣΑΚΙΔΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

ΑΛΕΞΙΑΔΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ

ΓΙΟΤΗ ΕΥΤΥΧΙΑ

ΡΑΠΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ