1ο Μάθημα : Επισκόπηση Πεδίου

Κατάσταση μετά τον ΒΠΠ

Στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία έχουν συντελεστεί μεγάλες καταστροφές. Ανάγκη ανοικοδόμησης ως τα τέλη της δεκαετίας του ‘50

1Στα πλαίσια της ανοικοδόμησης εγκαινιάζεται πρόγραμμα μαζικών κατοικιών στην Γαλλία. Πιο εμβληματική είναι η ανάθεση στον Le Corbusier για 5 οικιστικές μονάδες Unitιs d’habitation. Η πιο διάσημη Unitι είναι αυτή της Μασσαλίας (1947-1950) στην οποία ο Le Corbusier συνεργάστηκε με τον Γεώργιο Κονδύλη (διάσημος αρχιτέκτονας/πολεοδόμος) ως επιβλέποντα εργοταξίου. Πρόκειται για συνδυασμό immeuble villa και brutalisme (τάση μετά τον ΒΠΠ). H οροφή είναι εξοπλισμένη με υπηρεσίες (παιδικό σταθμό, κινηματοθέατρο, γυμναστήριο). Πρόκειται για μία ταράτσα-πόλη σαν φαλανστήριο. Το συγκρότημα που περιλάμβανε όχι μόνο κατοικίες αλλά και υπηρεσίες ήταν κατασκευασμένο για 1600 άτομα

2Βαρκελώνη: πολυκατοικία στην Barcelonetta (συνοικία πάνω στη θάλασσα) του Coderch, δεκαετία του ’30. Συνεχίζει την καταλανική παράδοση και δανείζεται στοιχεία από την ιταλική αρχιτεκτονική της περιόδου. Ιταλία-Ισπανία αποτελούν τον άξονα που θα δώσει μοντερνισμό με μεσογειακά χαρακτηριστικά (π.χ. περσίδες)

3Rφmerplatz, κέντρο Frankfurt am Main: Μουσείο της πόλης με χαρακτηριστικά brutalisme (= καταγωγή από το μοντέρνο κίνημα αλλά χωρίς στοιχεία ανανέωσης. Προσπαθεί να δώσει ζωή στο ιστορικό κέντρο των πολέων που έχουν υποστεί μεγάλες καταστροφές από βομβαρδισμούς)

4Αγγλία, 1952: κριτική στο μοντέρνο κίνημα, που είναι έντονη και στα CIAM Αντίδραση νεότερων εναντίον του ενιαίου international style, της αδυναμίας ανανέωσης και της αντιμετώπισης της κοινωνίας ως αθροίσματος πολιτών με ίδιες ανάγκες και κοσμοαντίληψη. Προσπαθούν να δώσουν νόημα στην αρχιτεκτονική μέσα από νέες κοινωνικές ευαισθησίες. Αναγνωρίζουν ειδικές και τοπικές ιδιαιτερότητες και ταυτότητες, τάσσονται υπέρ των εμπειριών της πόλης και της αρχιτεκτονικής εκτός Ευρώπης. Κοινωνικά και ανθρωπολογικά ενδιαφέροντα πέρα από την μονοδιάστατη αντίληψη του μοντερνισμού. Team X (= 10) στα CIAM, η οποία ασκεί οργανωμένη κριτική. Αποτελείται από τους Alison και Peter Smithson, Κανδύλη, DaCarlo, Woods, Anaik κ.α. Θεωρητικοποιούν τον brutalisme (πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο ο Le Corbusier) και δίνουν κοινωνικό περιεχόμενο: ανάγκες της ανοικοδόμησης (οικονομία, άμεσες κοινωνικές ανάγκες της εποχής, οδηγούν σε bιton brut, ανεπίχριστο, που οι πιο ικανοί το μετατρέπουν σε γλυπτικό αντικείμενο), αποκάλυψη στοιχείων οικοδομικής (π.χ. σωληνώσεις), αληθοφανής επεξεργασία αρχιτεκτονικής χρηστικού αντικειμένου (= η πόλη δεν είναι άθροισμα όμοιων στοιχείων όπως στον μοντερνισμό)

1

Σχολείο Hastangton των Smithsons στην Αγγλία, 1952. Υλικά used as found (= όπως είναι διαθέσιμα). Άμεσο εργαλείο εξυπηρέτησης αναγκώνΚτήρια των Smithsons για τον Observer στο Λονδίνο, μέσα δεκαετίας του ’50. Ένας αμερικανός θα έφτιαχνε ενιαίο tall building, οι Smithsons όμως έφτιαξαν (μαζί με το παλιό κτήριο που διατηρήθηκε στο συγκρότημα) τέσσερα κτήρια πιο χαμηλά και έναν οργανισμό ανάμεσά τους σαν γειτονιά, ακολουθώντας την λογική του cluster κτηρίων, στα πλαίσια της αντίληψής τους εναντίον της βίαιης παρουσίας του tall building στο αστικό περιβάλλον και της πιο ανθρώπινης διαβίωσης

Στις ΗΠΑ, που στο έδαφός τους δεν διεξήχθη ο ΒΠΠ, όχι μόνο δεν υπάρχουν καταστροφές αλλά οι ΗΠΑ είναι ήδη προηγμένες στην κατασκευαστική βιομηχανία και τεχνολογικά

1Οι Ευρωπαίοι φυγάδες (με αρχή τον Mies van der Rohe) εκμεταλλεύτηκαν τις τεχνολογικές και βιομηχανικές δυνατότητες για την υλοποίηση των σημαντικών τους “seminal” έργων τους

2. Άρα, υπάρχει μία συνέχεια στην αρχιτεκτονική δραστηριότητα:π.χ. Wright: το 1935 υλοποιεί το βιομηχανικό κτήριο γραφείων Johnson-Walks και την κατοικία Kaufmann “Fallingwater”. Την δεκαετία του ’40 εκδηλώνει μία διακοσμητική τάση και γίνεται εκλεκτικιστής, σαν νέο-μπαρόκ. Το 1959 πεθαίνει 90 ετών αλλά πριν εγκαινιάζει το μουσείο Guggenheim στη Νέα Υόρκη.

3. Σημειώνεται ότι ο πελάτης του Kaufmann παρήγγειλε το 1946 στον Richard Neutra (= εκπρόσωπος του μοντερνισμού της California) ένα δεύτερο σπίτι την Αριζόνα. Στην California, λοιπόν, συνεχίζεται το international style που είχε ξεκινήσει κατά την δεκαετία του ‘30

4. Charles Earns: designer επίπλων. Το 1948-9 σχεδιάζει το σπίτι του σαν προκατασκευή, δηλαδή με τη δυνατότητα να παραχθεί πολλαπλασιαστικά (πράγμα που δεν έγινε).

5. Tall building σε international style: Αρχιτεκτονικό γραφείο S.O.M. (=τα αρχικά των τριών αρχιτεκτόνων), κτήριο του 1954: μεγάλη βάση-πλατφόρμα στο ισόγειο όπου βασίζεται ο ψηλός όγκος. Αυτός ο διάλογος οριζόντιου-κατακόρυφου είναι χαρακτηριστικός του international style του tall building σε όλο τον κόσμο.

Μεμονωμένες περιπτώσεις δασκάλων δεκαετιών ’50 και ’60 που δεν εντάσσονται σε κινήματα

1Carlo Saarpa. Ιταλός, δεκαετία ’60, που δεν σπούδασε αρχιτεκτονικήΑποκατάσταση του κτηρίου Κουερίνι Σταμπάλια της Βενετίας (15ος αιώνας) που γίνεται εκθεσιακός χώρος. Χειροτεχνική επεξεργασία υλικών (τούβλο, πέτρα, τσιμέντο), ευαίσθητη χρήση του νερού. Παρομοιάζεται με τον Πικιώνη

1Louis Baragan. Μεξικανός. Εισάγει νέο στοιχείο που θα γίνει πολύ αγαπητό: στοιχείο τοπικιστικής αρχιτεκτονικής όχι σαν σκηνογραφία (Πικιώνης) και επίκληση ενός παρελθόντος που δεν υπάρχει. Είναι παιδί της εποχής του, παίρνει

2

διδάγματα από τον μοντερνισμό αλλά εκφράζει τον τοπικό πολιτισμό (κατασκευή, υλικά, ντόπιοι μαστόροι) και έχει διάλογο με το περιβάλλονΣυγκρότημα ιππασίας στην Πόλη του Μεξικού: πολύ χρώμα τοπικής παράδοσης, αδρή τοιχοποιΐα και επιχρίσματα (= πρόκληση στην αφή)

1Louis Kahn. Εσθνονο-αμερικανός, δεκαετίες ’50, ’60. Ως αμερικανός υιοθετεί κριτική προσέγγιση στην αρχιτεκτονική του μοντερνισμού:Είναι ο πρώτος που αρνείται το form follows functionΤο παρελθόν είναι φίλος, υπάρχει συνέχεια και συνδιαλλαγή της αρχιτεκτονικής μνήμηςΕπίκληση του τοπίου και του περιβάλλοντοςΌχι αρχιτεκτονική νεο-ρομαντικού τοπικισμού, αλλά έμφαση στην τεχνολογίαΑντίποδας Mies van der RoheΗ αρχιτεκτονική είναι επώνυμο αντικείμενο (= νέο μνημείο), όχι ανώνυμο στοιχείο του τοπίου

1James Sterling. Αγγλία, δεκαετίες ’50 και ’60: αναθεωρεί την κληρονομιά του μοντέρνου με ευφυή αγγλική ειρωνεία. Cambridge Library, δεκαετία ’60. Χειρισμός με εικονικό τρόπο του ρωσικού κονστρουκτιβισμού, ενώ αναμιγνύει και άλλες ιστορικές πρωτοπορίες. Δεν πηγαίνει όμως στο post-modern που χαρακτηρίζεται από απλοποίηση, εκχυδαϊσμό της ιστορικής μνήμης, άμεση επικοινωνία με τον χρήστη, και έχει στόχο να αρέσει πάση θυσία

Κινήματα δεκεαετίας ’60

Η δεκαετία του ’60 αφήνει το σημάδι της στα χρόνια μετά τον ΒΠΠ. Με αυτή συνδιαλεγόμαστε και σήμερα, γιατί μεταλλάσσει βιολογικά την αρχιτεκτονική σκέψη. Η δεκαετία του ’20 είναι η κλασική παράδοση του μοντέρνου. Η δεκαετίας του ’60 είναι η ζώσα παράδοση

1ο κίνημα: Ιαπωνικός μεταβολισμός (= μεταβολή των πόλεων), που αρχίζει στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Προκαλείται από την ιλιγγιώδη ανάπτυξη μεγαλουπόλεων όπως του Τόκυο. Το 1964 γίνονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες στο Τόκυο, με αποτέλεσμα να πρέπει να κατασκευαστεί ο απαραίτητος εξοπλισμός. Το κίνημα αποτελεί αστικό φαινόμενο και αναπτύσσεται κυρίως βάσει του προβληματισμού για μία πόλη του μέλλοντοςKenzo Tange: ραδιοτηλεοπτικό κέντρο στο κέντρο του Τόκυο. Δίνει την εντύπωση ουρανοξύστη, ωστόσο πρόκειται για μικρό κτήριο. Η ψευδαίσθηση αναδεικνύεται λόγω της αντίληψης του κλίματος και της ικανότητας ένταξης του κτηρίου στον αστικό ιστόΤου ιδίου: ραδιοτηλεοπτικό κέντρο στο Κόφου: παιχνίδι κλίμακας σε παραδοσιακή πόλη, συνδυασμός ιδιώματος Le Corbusier και brutalisme (σημαντικός συνδυασμός για την Ιαπωνία στα τέλη ’50 και αρχές ’60)

2ο κίνημα: post-modernism, ΗΠΑRobert Venturi, μαθητής του Louis Kahn που είχε κάνει και ταξίδια στην Ευρώπη.

3

1. Το 1964 σχεδιάζει το σπίτι της μητέρας του. Είναι ένα μικρό cottage, ωστόσο καινοφανές σαν μανιφέστο. Συμμετρικό ως προς κεντρικό άξονα, δίρριχτη στέγη. Νεοπαραδοσιακή αρχιτεκτονική χωρίς παραδοσιακά στοιχεία:Μεγάλη είσοδος, χωρίς μεγάλη πόρτα (δίπλα υπάρχει μικρή πόρτα) με αποτέλεσμα να δημιουργείται αντίφαση στους χειρισμούςΥπάρχει πάνω κεντρικό στοιχείο. Όμως η καμινάδα πάνω σε αυτό είναι τοποθετημένη έκκεντραΠαράθυρα όχι σε κλασική σύνθεση, αλλά θυμίζουν RietveldΠάνω από την είσοδο υπάρχει τόξο (χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του Kahn) και διακόσμησηΤα παραπάνω χαρακτηριστικά δείχνουν προσπάθεια συνδυασμού πολλών παραδόσεων στον αντίποδα του less is more του Mies van der Rohe. Εδώ δεν επιλέγει ή αυτό ή εκείνο, αλλά και τα δύο

1Γηροκομείο. Guild House. Υπάρχει επιγραφή που είναι πιο σημαντική από την αρχιτεκτονική, αφού αποδίδει τη σημαντική δυνατότητα επικοινωνίας

Μπροστά στο κτήριο υπάρχει τηλεοπτική κεραία-έμβλημα αφού σε ένα γηροκομείο δεν έχουν τι άλλο να κάνουν από το να βλέπουν τηλεόραση. Πρόκειται, λοιπόν, για έμβλημα του κτηρίου, είναι ο τρόπος που επικοινωνεί το κτήριο με το περιβάλλον

1Βιβλίο, 1966: Complexity and contradiction in architecture. Πρόκειται για το βιβλίο του post-modernism. Οδήγησε σε οικοδομικό οργασμό σε όλο τον κόσμο με πολλές παραλλαγές. Στην Ευρώπη γίνεται χειρισμός του παρελθόντος ως αξιοσέβαστου σημείου αναφοράς και όχι όπως στις ΗΠΑ, όπου το παρελθόν είναι πηγή άντλησης στοιχείων για τους διαφημιστές

3ο κίνημα: Ιταλική “Tendenza” με έδρα το Μιλάνο από τους αρχιτέκτονες Aldo Rossi και Giorgio Grassi. Ο Rossi ήταν συνεργάτης τους περιοδικού Casa bella, ενός από τα περιοδικά με την μεγαλύτερη διεθνή επιρροή κατά τις δεκαετίες ’60 και ’70. Στην κρίση του μοντέρνου οι μεταμοντερνιστές αντιδρούν ειρωνικά, προκλητικά και ποπουλιστικά (είδος αρχιτεκτονικού λαϊκισμό). Όμως ο μιλανέζικος νεορασιοναλισμός αντιδρά νοσταλγικά. Ασκεί κριτική αλλά θέλει να χρησιμοποιήσει δημιουργικά την μνήμη, όχι ειρωνικά, ώστε να συνδέσει την ταυτότητα με το παρελθόν του τόπου. Κτήρια μνημεία με τυπολογική σταθερότητα αλλά χωρίς την ανωνυμία του μοντερνισμούΤο 1966 ο Rossi δημοσιεύει το βιβλίο L’architettura della citΰ. Πρόκειται για το ευαγγέλιο της αρχιτεκτονικής κουλτούρας που αποδίδει νέο χαρακτήρα στην αρχιτεκτονική, δηλαδή επιδιώκει να την εφοδιάσει με την τυπολογική σταθερότητα του μνημείου και με στοιχεία της παράδοσης και της ιστορικής συνέχειας του τόπου χωρίς επιστροφή σε νεοπαραδοσιακή αρχιτεκτονική1971, νέα πτέρυγα νεκροταφείου στην Μόδενα: κτήριο που άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση, κυρίως λόγω των γοητευτικών του σχεδίων. Κτήρια που απευθύνονται σε μνήμη βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της περιοχής του Πάδο, καθώς και στην

4

αγροτική αρχιτεκτονική της Μόδενα. Αντλεί διαχρονικά στοιχεία από τοπική αρχιτεκτονική για να κάνει το κτήριο μνημείο. Αναφορές σε Loos, νεοκλασικισμό της Λομβαρδίας, γάλλους αρχιτέκτονες πριν το 1789 (Boullιe, Ledoux, Lequeu), με στόχο μία νέα αρχιτεκτονική ταυτότητα

4ο κίνημα: Ολλανδικός στρουκτουραλισμός των Aldo van Eyck, Hermann Herzberger, στα πλαίσια των CIAM, παράλληλα με την Tendenza

5ο κίνημα: “Archigram”, Αγγλία. Πολλοί νέοι και ευφυείς στις αρχές της δεκαετίας του ’60, παράλληλα με την Ιαπωνία, αντιμετώπισαν το πρόβλημα της πόλης και των μεγακατασκευών. Ουτοπικά σχέδια “instant city”, “walking city”. Ρόλος των ουτοπιών: τα σχέδια αυτά δεν υλοποιήθηκαν, όπως και τα σχέδια ιαπώνων για μία τεχνητή πόλη στον όρμο του Τόκυο. Ωστόσο, το 1970 χρησίμευσαν στο Beauburg των Renzo Piano και Richard Rogers. Οι δύο αρχιτέκτονες κέρδισαν τον διαγωνισμό με τον υπερτεχνολογικό παροξυσμό των ουτοπιών της δεκαετίας του ’60. Εδώ η τεχνολογία είναι σκηνογραφική. Πρόκειται για αρχιτεκτονικό μανιφέστο που δηλώνει χαρακτήρα high-tech χωρίς να είναι στην πραγματικότητα κτήριο high-tech: εξωτερική σκάλα, σωλήνες στο εξωτερικό του κτηρίου (από brutalisme), αίθουσες-όροφοι σημαντικές για χρήση από τους μουσειολόγους, ένταξη σε επικλινή πλατεία, όπου βυθίζεται και έτσι η πρόσληψη γίνεται πιο λειτουργική από όσο θα ήταν αν τοποθετείτο σαν Ακρόπολη σε ύψωμα. Οι γάλλοι πολέμησαν πολύ αυτό το κτήριο

6ο κίνημα: το τελευταίο αναγνωρίσιμο κίνημα μέχρι σήμερα είναι η αποδόμηση που ξεκινάει από μελέτες της δεκαετίας του ’80 των Tschumi και Ζαχαχαντίντ. Σύνδεση με την γλωσσολογική προσέγγιση του Derrida. Διανοητική προσέγγιση της αρχιτεκτονικήςLiebeskind: Εβραϊκό μουσείο στο Βερολίνο. Νέα προσέγγιση ενός μεταμοντέρνου όχι ιστορικιστή αλλά που επιστρέφει στις ιστορικές πρωτοπορίες με έμφαση στη δομή της κατασκευήςPhilipp Johnson, 1988: διοργανώνει στο ΜοΜΑ την έκθεση Deconstruction architecture. Γεννιέται έτσι μία νέα προσέγγιση που έγινε μόδα στην δεκαετία του ’90 και αποτελεί περίπου το τέλος του μεταμοντερνισμού σε διεθνές επίπεδοVillette του Tshumi στο Παρίσι: πάρκο αναψυχής, πρώτο αριστούργημα του αρχιτέκτονα το οποίο επιλέγει εκτός διαγωνισμού ο ίδιος ο Mitterand

Μετα-μοντερνισμός

Μελέτη του Charles Moore, 1975 που υλοποιήθηκε στην Νέα Ορλεάνη, ΗΠΑ: Piaza d’Italia. Ρωμαϊκά τόξα, κιονόκρανα, σχήμα της ιταλικής χερσονήσου και ό,τι δηλώνει την τρέχουσα αντίληψη για την Ιταλία που έχει ο μέσος αμερικανός (μαντολίνο, πίτσα, Κολοσσαίο)

Ιαπωνία: Αράτα Ισοζάκι. Δεν ακολουθεί κατά κανόνα τα πρότυπα των ΗΠΑ. Προσθετική διαδικασία, κολλάζ πλατωνικών στερεών

5

Ο μεταμοντερνισμός στις ΗΠΑ τυπολογικά δεν προσφέρει νέα χαρακτηριστικά. Αλλά γίνεται packaging: το εξωτερικό περίβλημα συσκευάζει ένα συνηθισμένης τυπολογίας κτήριο. Στο κτήριο γραφείων της ΑΤ&Τ στην Νέα Υόρκη του Philipp Jonhson (χαμαιλέων της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα, αφού πέρασε από όλες τις φάσεις: μοντέρνο – διεθνές στυλ – μεταμοντέρνο), με αέτωμα στη στέψη σαν μνήμη του Alberti, η όψη είναι «κρεμασμένη επιδερμίδα» για να δώσει νέο χαρακτήρα στο κτήριο

Γαλλία, Μουσείο του Orsay των αρχών της δεκαετίας του ’80. Μουσειολογικά έχει επικριθεί

Στα μέσα της δεκαετίας του ’70, ενώ μεσουρανεί ο μεταμοντερνισμός, κυριαρχεί και η αρχιτεκτονική high-tech από την ΑγγλίαRichard Rogers: ουρανοξύστης των Lloyds στο Λονδίνο. Υπερτεχνολογική επίδειξη (σκηνογραφία)Lord Foster (μοναδικός αρχιτέκτονας που είναι Λόρδος): κτήριο γραφείων που επιστρέφει στις αρχές του μοντερνισμού (ταύτιση κατασκευής-αρχιτεκτονικής), ουρανοξύστης στο Hong-Kong (δεκαετία ’80), ουρανοξύστης στη Φραγκφούρτη, 1998-9 (τριγωνικός με ενδιάμεσους ορόφους με πράσινο – οικολογικός ουρανοξύστης)

Μοντέρνα πινακοθήκη στο Αμβούργο: Oswald Mathias Ungers. Διαχρονική κλασικότητα

Κτήριο γραφείων στη Βιέννη, Hans Holdein: εκλεκτικσμός με εξαιρετικούς χειρισμούς. Τοποθετείται στο Graben (= μεγάλος πεζόδρομος στην Βιέννη)Του ιδίου: μουσείο μοντέρνας τέχνης στη Φραγκφούρτη. Μανιεριστική φόρτιση στο εξωτερικό, που εξαφανίζεται στο εσωτερικό από μαγικούς χώρους και εξαιρετικούς χειρισμούς

Ποιητική high-tech: Jean Nouvelle, Παρίσι, 1987. Το αριστούργημά του είναι το Institut du monde arabe. Αντιγράφει περσίδες και ιδιώματα ισλαμικής αρχιτεκτονικής σε σύγχρονα υλικά

Γυμναστήριο Φουζιζάουα στην Ιαπωνία, τέλη δεκαετίας ’80

Παράδειγμα packaging, ψεύδους του μεταμοντερνισμού (ο μεταμοντερνισμός φτάνει στο απόγειο το 1980 με την έκθεση La presenza dell Passato, στη Biennale της Βενετίας): Michael Graves, Δημαρχείο Portland, 1982: σαν αντικείμενο design σε μεγέθυνση. Περιλαμβάνει ασσυριακά και βαβυλωνιακά στοιχεία. Ανοίγματα ψεύτικα που δεν αντιστοιχούν στο εσωτερικό που έχει συμβατική οργάνωση και τυπολογία

Νεομεσαιωνικός μεταμοντερνισμός στην Ισπανία

Μεταμοντερνισμός στη Γερμανία:Αρχές δεκαετίας ’80: Aldo Rossi, κατοικίες στο Δυτικό Βερολίνο. Αναζητά την ταυτότητα της πόλης.

6

Στο πίσω μέρος της Rφmerplatz υπάρχει δρόμος με ένα μεταμοντέρνο κτήριο από κάθε διάσημο αρχιτέκτονα από όλο τον κόσμο. Εδώ βρίσκεται το μουσείο μοντέρνας τέχνης της Φρανκφούρτης του ουτοπιστή Sterling, ένα αριστούργημα του εκλεκτικισμού (1984)

Frank Gherry: πολιτιστικό κέντρο στο Παρίσι, μουσείο Guggenheim στο Bilbao

Αριστούργημα του μεταμοντερνισμού με ευρωπαϊκή ευαισθησία: μουσείο ρωμαϊκής τέχνης του Raphael Moneo. Χτισμένο σε ρωμαϊκά ερείπια, με επισκέψιμο υπόγειο. Μουσείο κατ’αναλογία ρωμαϊκό Αριστουργηματική τοποθέτηση εκθεμάτων

7

2ο Μάθημα : Διαμόρφωση του international style

Το international style διαμορφώθηκε βάσει προτύπων πριν τον ΒΠΠ που κωδικοποίησαν τη διεθνή γλώσσα. Η κωδικοποιημένη διεθνής γλώσσα επικοινωνείται από έντυπα,, εκδόσεις, εκθέσεις και αρχιτέκτονες μέτοικους

Επιρροές από το μοντέρνο κίνημα των δεκαετιών ’20 και ’30

Μετά τον ΒΠΠ άρχισε στην Ευρώπη η ανοικοδόμηση, μία περίοδος συνεχούς προόδου και ακμής (εκτός της δεκαετίας του ’70, οπότε εκδηλώθηκε η πετρελαϊκή κρίση). Η αρχιτεκτονική της εποχής έχει τις ρίζες της στο μοντέρνο κίνημα της δεκαετίας του ’20. Στις ΗΠΑ έγινε δυνατή μία νέα ακμή χάρη στην προηγμένη κατασκευαστική τεχνολογία και τους Ευρωπαίους αρχιτέκτονες που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ. Πραγματοποιήθηκε μεταλλαγή της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος σε διεθνές στυλ.

WeiβenhofΕμβληματική στιγμή στον ιδεολογικό προσδιορισμό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αποτελεί η συνοικία του Weiβenhof, το 1927. Πρόκειται για συνοικία έξω από τη Στουτγκάρδη, βάσει σχεδίου του Mies van der Rohe, που αποτέλεσε πρωτοβουλία και δράση του Werkbund. Οργανώθηκε έκθεση κατοικίας με τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους αρχιτέκτονες ώστε να αναδειχθούν αφ’ενός τα επιτεύγματα στον τομέα της κατοικίας και αφ’ετέρου οι αρχιτέκτονες σαν να συμμετέχουν σε ενιαίο κίνημα. Η έκθεση έδειξε τη δύναμη των λίγων πρωτοπόρων και αποτέλεσε την κορύφωση της αυτοσυνειδησίας. Ο τύπος καταδίκασε το Weiβenhof σαν να επρόκειτο για χωριό του Μαρόκου με λευκά σπίτια. Ωστόσο, η συνοικία κωδικοποιεί τη γλώσσα του μοντέρνου. Το μοντέρνο δεν είναι πια μία σειρά από σκόρπια παραδείγματα σε διάφορα σημεία της Ευρώπης, που μάλιστα δεν είναι ιδιαιτέρως γνωστά (αφού τα μεγάλα περιοδικά αρχιτεκτονικής με επιρροή ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’20). Επρόκειτο για ένα είδος δειγματολογίου, ένα ρεπερτόριο μορφών και λύσεων του μοντέρνου σπιτιού. Ο θεωρητικός Siegfried Gideon (μετέπειτα γραμματέας των CIAM) ήταν η δύναμη πίσω από το Weiβenhof. Στο Weiβenhof περιλαμβάνονταν: δύο σπίτι του Le Corbusier (Citrohan και ένα ακόμη), η πολυκατοικία του Mies van der Rohe, ένα μικρό σπίτι του Scharoun που όμως λόγω του σχεδιασμού του αποτελεί έμβλημα του Weiβenhof κλπ

Chemnitz: Μαγαζιά του Mendesohn στην Ανατολική Γερμανία. Καμπύλη γραμμή, Αντιστροφή πλήρων-κενών σε ημέρα-νύχτα

Bata του Ludwig Kisela, Πράγα: Κωδικοποίηση της γλώσσας του μοντέρνου από τον Τσεχοσλοβάκικο ρασιοναλισμό. Κατάστημα υποδημάτων που σήμερα λειτουργεί ως

8

πολυκατάστημα. Φωτογράφηση του 1929 στα πρότυπα του τυπικού του Le Corbusier με ένα αυτοκίνητο μπροστά. Ταύτιση της αρχιτεκτονικής και της δομικής μορφής της Neue Sachlichkeit. Βρίσκεται στον ίδιο δρόμο με ξενοδοχεία και κτήρια art nouveau

Βιομηχανία συσκευασίας τσαγιού και καπνού van Neele στο Ρότερνταμ, van der Vlugt και Mart Stamm, 1927: ταύτιση αρχιτεκτονικής-δομής της Neue Sachlichkeit. Curtain wall πρόδρομος του ουρανοξύστη

Σανατόριο Goinland έξω από το Hilversum του J.Duiker: Funktionalismus. Διαχωρισμός κάθε πτέρυγας μηχανιστικά. Η κάθε πτέρυγα δηλώνει την παρουσία της και δεν εγγράφεται σε ενιαίο νοσοκομειακό κτήριο

Εργατική πολυκατοικία του van der Vlugt, Ρότερνταμ, 1934: Πρώτη φορά ανελκυστήρας. Πρόσβαση σε διαμερίσματα από εξωτερικό διάδρομο (η τυπολογία εξωτερικού διαδρόμου πρόσβασης δεν υπάρχει στην Ελλάδα). Ψηλό κτήριο ως κατοικία

Open air school, Άμστερνταμ, J.Duiker, 1931

Σχολείο του 1928 στο Bornheimerhang στα περίχωρα της Frankfurt, Ernst May: τυπολογία αιθουσών διδασκαλίας δημοτικού σε κλιμακωτή διάταξη με αντίστοιχους υπαίθριους χώρους. Θυμίζει το σχολείο του Πικιώνη στα Πευκάκια (1932)

Οικισμοί Ernst May, Frankfurt: κωδικοποιούν την τυπολογία της λαϊκής κατοικίας

Κτήριο Σχολής Bauhaus και σπίτια Δασκάλων: παραδείγματα κωδικοποίησης Funktionalismus

Σπίτι Tugendhat στο Brno, Τσεχοσλοβακία, Mies van der Rohe, 1929: Σαν το γερμανικό περίπτερο της έκθεσης της Βαρκελώνης. Στο Brno ήταν συγκεντρωμένοι όλοι οι σκληροπυρηνικοί ρασιοναλιστές μοντερνιστές αρχιτέκτονες της δεκαετίας του ’20

Κατοικία Le Corbusier στην Αμβέρσα – Βίλλα Savoye στο Poissy

KarlMarxΗof, Karl Ehn, Βιέννη: οικισμός λαϊκών κατοικιών σε οικοδομικό τετράγωνο 1Km

Kiefhock, Oyd, 1925: Λαϊκές κατοικίες στο Ρότερνταμ, διώροφες, δίπλα σε κτήρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Πάτροκλος Καραντινός, 1933: Αισθητική βιομηχανικού κτηρίου (π.χ. τυπική στέγη Sched). Σημαντικό γιατί δεν πρόκειται για μουσείο μοντέρνας τέχνης αλλά για κτήριο αρχαιολογικού μουσείου (MoMA, NY, 1939). Οι εσωτερικοί χώροι αρκούνται σε φυσικό φως που εισάγεται λόγω παιχνιδιού με μονούς και διπλούς όγκους. Είναι το πρώτο σημαντικό μουσείο του μοντερνισμού, πρωτοπόρο διεθνώς για τα μουσεία που χτίστηκαν μετά τον ΒΠΠ. Το μοντέρνο

9

κίνημα των δεκαετιών ’20 και ’30 δεν είχε μεγάλες επιδόσεις στον τομέα των μουσείων

Διάδοση του Διεθνούς στυλ μέσω εκθέσεων και εκδόσεων

Η κωδικοποίηση του κινήματος μπορεί να οδηγήσει και σε μορφοκρατική υιοθέτηση αρχών, χωρίς συζήτηση για το περιεχόμενο: Το 1932 ο Αμερικανός ιστορικός Henry Russell Hitshcock και ο αρχιτέκτονας-χαμαιλέων Philipp Johnson οργάνωσαν στο ΜοΜΑ την έκθεση «International style». Αφηγούνται το ευρωπαϊκό μοντέρνο κίνημα με έμφαση στη μορφή και στην εξωτερική έκφραση, στις επιφάνειες, στη φορμαλιστική ερμηνεία και κατανόηση. Από την έκθεση λείπουν ο Wright και οι εξπρεσιονιστές. Αποσιωπάται το γεγονός ότι το μοντέρνο κίνημα είχε κοινωνικό μήνυμα και περιεχόμενο (αριστερή ιδεολογική τοποθέτηση, οικονομική λαϊκή κατοικία, προοδευτικό κίνημα).Έτσι, από την Νέα Υόρκη ξεκίνησε η παγκόσμια διάδοση του διεθνούς κινήματος. Απαντάται ακόμα και σε κτήρια με διαφορετική λειτουργία, διαστάσεις, υλικά, εκφραστική δύναμη, τα οποία όμως μορφοπλαστικά μοιάζουν και έχουν κοινά χαρακτηριστικά: οριζόντιες στέγες, παράθυρα εν σειρά, επίπεδες επιφάνειες που επεκτείνονται εκτός του όγκου του κτηρίου, κάγκελα από σίδερο ή ατσάλι κυκλικής διατομής.Κατά την δεκαετία του ’30 το μοντέρνο συνεχίζει αφ’ενός ως international style εκτός Ευρώπης και αφ’ετέρου ως μοντέρνο στην Ν.Ευρώπη. Δημιουργείται έτσι η παράδοση του μοντέρνου. Μανιεριστική ανάπτυξη και διάδοση

Η διάδοση δεν πραγματοποιήθηκε μόνο μέσω του ΜοΜΑ. Υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη της εκδοτικής δραστηριότητας από μεγάλα περιοδικά αρχιτεκτονικής με ευρωπαϊκές καταβολές. Επιπλέον, μετά το 1927 αρχίζει η παραγωγή της βιβλιογραφίας του μοντέρνου11927, Adolf Platz «Ιστορία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής» (στα γερμανικά)2Άλλος διάσημος ιστορικός της αρχιτεκτονικής (Βρετανός): Nikolaus Pevsner3Alberto Sartoris, 1932 “Architettura rationale”. Εγχιερίδιο-ρεπερτόριο της

μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Κωδικοποιεί το μοντέρνο. Αναφέρεται στους αρχιτέκτονες και αναλύει έργα τους. Εντοπίζει παραδείγματα του μοντέρνου σε κάθε χώρα. Στη δεύτερη έκδοση του 1935, η οποία είχε μεγάλη διάδοση, προβάλλει ιδιαιτέρως την Ελλάδα (όπου είχε πραγματοποιηθεί το τέταρτο CIAM ΤΟ 1933). Στην έκδοση αυτή εικονογραφεί την εισαγωγή του με δύο μόνο έργα, τη βίλλα Savoye και τη βίλλα στη Γλυφάδα του Στάμου Παπαδάκη

Triennale, Μιλάνο, 1933, 1936: δύο εκθέσεις μοντέρνας αρχιτεκτονικής

Διάδοση Διεθνούς Στυλ μέσω αρχιτεκτόνων μετοίκων

1Bertold Lubetkin. Ρώσος αρχιτέκτονας που πήγε στη συνέχεια στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Εκεί υλοποίησε το High Point 1, μία μοντέρνα πολυκατοικία που θαύμασε ο Le Corbusier

10

2Γκρέγκορι Βαρσάβτσικ. Ρώσος αρχιτέκτονας που πήγε στη Βραζιλία

3Antonin Raimond. Τσεχοσλοβάκος αρχιτέκτονας που πήγε στην Ιαπωνία και εργάστηκε ως βοηθός του Wright κατά τη δεκαετία του ’20

4Felix Kandela. Ισπανός αρχιτέκτονας που το 1939 φεύγει από τη Μαδρίτη και πηγαίνει στο Μεξικό. Ανήκει στην παράδοση των αρχιτεκτόνων-κατασκευαστών που σχεδιάζουν μεγάλα μηχανικά έργα. Πριν φύγει από τη Μαδρίτη υλοποιεί το Στάδιο Θαρθουέλα (μικρό πάχος οπλισμένου σκυροδέματος για στέγαστρα)

5Μαγιεκάουα και Σακακούρα: Ιάπωνες μαθητές του Le Corbusier που επιστρέφουν στην Ιαπωνία

Κρίση του μοντέρνου κινήματος

Η κρίση του μοντέρνου κινήματος οδηγεί μετά τον ΒΠΠ στην αμφισβήτηση και στην ανατροπή της δεκαετίας του ’60.Κεντρικά γραφεία εταιρείας Shell στη Χάγη, Oyd, 1938: κλασικισμός, νεοακαδημαϊσμός. Η αρχιτεκτονική είναι και θέμα συγκίνησης και επικοινωνίας, δεν γίνεται να αγνοηθούν οι προτιμήσεις του κοινού, χρειάζονται και παραχωρήσεις. Κτήριο-καταγγελία του απρόσωπου χαρακτήρα του μοντερνισμού

ΗΠΑ, δεκαετία ’30

Πρώιμα παραδείγματα διάδοσης του μοντέρνου κινήματος στους αρχιτέκτονες της Καλιφόρνια, τους αυστριακούς Richard Neutra και Rudolf Schindler. Φεύγουν από τη Βιέννη στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Ο Neutra ήταν μαθητής του Adolf Loos και ο Schindler μαθητής του Otto Wagner και του F.L.WrightΈργο του Schindler:1Κατοικία στο LA, τέλη δεκαετίας ’20: μετάφραση ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής στις τοπικές συνθήκες (πολύ ξύλο, σχέση εσωτερικού-εξωτερικού χώρου)2Κατοικία Wolf, LA, 19353Σπίτι που θυμίζει τον Rietveld ως προς τα επίπεδα που αποτελούν αυτόνομες επιφάνειεςΈργο του Neutra:1Θεραπευτήριο Lovell για έναν ψυχολόγου του LA, 19292Οικία Kaufmann (του ιδιοκτήτη του Fallingwater), στην έρημο της Arizona, “desert house”: χρήση πέτρας για οργανική ένταξη στο περιβάλλον. Μοντέρνα επίπλωση στον εσωτερικό χώροΟι Neutra και Schindler έχουν την καλύτερη πελατεία στο LA, συμπεριλαμβανομένων και αστέρων του Hollywood. Η πελατεία θέλει να υιοθετήσει την ευρωπαϊκή πρωτοπορίαΟι Έλληνες διεθνιστές οφείλουν στο international style των Neutra και Schindler π.χ. οΝίκος Βαλσαμάκης, που άρχισε να σχεδιάζει μετά το 1950. Η εξοχική κατοικία ιδιώτη στο Πόρτο Χέλι (τεράστιες διαστάσεις, 2005) παραπέμπει στο desert house

11

Ουρανοξύστης Rockfeller Center, NY, 1931: λευκός όγκος με πλαστική επεξεργασία σαν De Stijl. Διαβάθμιση όγκων καθ’ύψος

Frank Lloyd Wright: Κατά τις δεκαετίες ’20 και ’30 πέρασε μία κρίση. Στη συνέχεια υλοποίησε δύο από τα σημαντικότερα έργα του:1Οικία Kaufmann, “Fallingwater”, Pennsylvania, 1935: αριστούργημα οργανικής

αρχιτεκτονικής. Δυναμική οργάνωση των όγκων2Κτήριο γραφείων Johnson and Walks, 1935: αντιστρέφει την ιδέα της δημιουργίας

του εργασιακού χώρου με τοίχους με θέα στον εξωτερικό χώρο. Δημιουργεί τυφλές επιφάνειες σε τοίχους και διαφανή οροφή με δενδρόμορφα υποστυλώματα. Προκύπτει με τον τρόπο αυτό ένα περιβάλλον εσωτερικής συνοχής με πολύ φως

International Style μετά τον ΒΠΠ

Πεδίο σχεδιασμού πόλης κατά τη δεκαετία του ’60: Ρότερνταμ, 1955. Πρώτος σχεδιασμός βομβαρδισμένου τμήματος κοντά στο λιμάνι. Πρόκειται για μικρό κέντρο λειτουργιών και χρήσεων. Σχεδιάστηκε βάσει της αρχής του πεζόδρομου, πράγμα που έγινε για πρώτη φορά. Τα καταστήματα είναι διώροφοι όγκοι και πίσω βρίσκονται οι κατοικίες. Πρόκειται για μία περιοχή με συνδυασμένες λειτουργίες ώστε να έχει ζωή όλο το 24ωρο. Η αστική επίπλωση (φώτα, παγκάκια, κλπ) σχεδιάζεται με μεγάλη επιμέλεια.

Eero Saarinen: Φινλανδός που έδρασε στις ΗΠΑ. Κατά τη δεκαετία του ’50 έδρασε παράλληλα σε δύο επίπεδα:1Άψογη τεχνολογική και μορφολογική ερμηνεία της γλώσσας του Mies van der Rohe

Κτήριο γραφείων General Motors, Michigan: αυστηρός, καρτεσιανός, κάνναβος οργάνωσης κτηρίου

1Νεοεξπρεσιονιστικό ιδίωμα κυρίως σε αθλητικές εγκαταστάσεις και αεροδρόμιαΓήπεδο σε ΗΠΑ, δεκαετία ’50: κέλυφος από οπλισμένο σκυρόδεμα με ενιαία οροφήTerminal TWA, στο αεροδρόμιο JFΚ, ΝΥ: νεοεξπρεσιονιστικό δοκίμιο με έντονη δύναμη καμπύλης που ανεβαίνει. Κέλυφος που αναφέρεται σε πτήση πουλιών (κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50 σχεδίασε το Δυτικό Αεροδρόμιο του Ελληνικού, που προοριζόταν για τις ξένες εταιρείες και σήμερα προβλέπεται μετατροπή του σε εκθεσιακό χώρο)

Walter Gropius: το 1936 εγκαθίσταται στη Βοστώνη και διδάσκει στο Harvard (1939: Graduate Center, Harvard)

Oυρανοξύστες1Walter Gropius, Ουρανοξύστης της PanAm, NY: νεοακαδημαϊσμός

12

2Pierro Beluschi (Ιταλός από την Ανκόνα),: Ουρανοξύστης, 1948: καθαρή οργάνωση όψεων

3Harrisson και Abramovic (με τον Le Corbusier), Μέγαρο ΟΗΕ, ΝΥ, 1955: καθαρός σχεδιασμός, διαλεκτική σχέση ψηλού κτηρίου με χαμηλό αμφιθέατρο (χαρακτηριστικό μοντερνισμού) [όπως στο κτήριο της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ με παράγωνο/πολυπρισματικό αμφιθέατρο: Καραντινός και Σκρουμαθέλος, 1957)

4SOM (αρχιτεκτονικό γραφείο με τα αρχικά των τριών αρχιτεκτόνων), Ουρανοξύστης με μεγάλη βάση πάνω στην οποία τοποθετείται το οξυκόρυφο ψηλό κτήριο

5Mies van der Rohe, Siegram Bulding, NY: Απόλυτη εκδοχή του ουρανοξύστη. Τρεις όγκοι, εκτός από τον μεγάλο υπάρχουν πίσω και δύο μικροί (εστιατόριο και ένας ακόμη). Καθαρός σχεδιασμός και τεχνολογικά επιτεύγματα. Νεοκλασική πλατεία σαν το Altes Museum του Schinkel

Felix Kandela: από την ισπανική/καταλανική παράδοση που ξεκινάει από τον Toroja και φτάνει ως τον Calatrava. Αρχιτέκτονας-μηχανικός π.χ. Εκκλησία της Παρθένου, Μεξικό, 1955: επιφάνειες πολύ λεπτής διατομής από οπλισμένο σκυρόδεμα για την οργάνωση του εσωτερικού χώρου σε συνδυασμό με το μεξικάνικο baroque

Oskar Niemeyer: Μπραζίλια. Μνημείο διεθνούς στυλ. Μεγάλη βάση όπου τοποθετούνται σχεδόν μεταφυσικά τα στερεά που αντιστοιχούν στο κυβερνητικό κτήριο στο κέντρο (ουρανοξύστης) και σε δύο ημισφαίρια με διαφορετικό προσανατολισμό εκατέρωθεν (το ένα είναι το δικαστικό μέγαρο)

Kenzo Tange: Ιάπωνας μαθητής του Le Corbusier που στη δεκαετία του ’50 αναδημιουργεί τον μοντερνισμό συνδυάζοντας την αισθητική του Le Corbusier και τον μπρουταλισμό με την ιαπωνική αίσθηση της κλίμακας (μεγάλη βάση και ψηλό κτήριο) π..χ. Ραδιοτηλεοπτικό κέντρο

13

3ο Μάθημα: Le Corbusier μετά τον ΒΠΠ

Αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, συγγραφέας με οικουμενική εγκυρότητα λόγου. Στη δεκαετία του ’30 το έργο του γνώρισε μία κάμψη. Οι χρυσές του δεκαετίες ήταν του ’20 και του ’50

Μεταπολεμικά άλλαξε ιδιοσυγκρασία και έγινε πιο εξωστρεφής, σαρκαστικός και ευερέθιστος αλλά είχε βαθύτατο λυρισμό στο γραφείο του στο Παρίσι. Έγινε πιο αφαιρετικός σε σύνθεση και τεχνική. Απομακρύνθηκε από την κοινωνία και έγινε πιο σαφής στη μεθοδολογία του. Επικεντρώθηκε σε λίγα και καλά έργα. Υλοποίησε πολλά έργα και, για πρώτη φορά, πόλη στην Ασία. Έγινε και γλύπτης (αρχή πουρισμού: ενοποίηση ζωγραφικής-γλυπτικής-αρχιτεκτονικής). Δεν υπήρξε ποτέ εύπορος.

CIAM: Από το 1933 ήταν ο ηγέτης των CIAM. Μετά το 1933 αποσύρθηκαν οι Γερμανοί και οι Βρετανοί. Έμειναν μόνο οι Ιταλοί. Γραμματέας των CIAM ήταν o Gideon. To 1941 στο γερμανοκρατούμενο Παρίσι εκδίδονται τα συμπεράσματα από το CIAM της Αθήνας. Πρόκειται για την «Χάρτα της Αθήνας», βιβλίο του οποίου ο συγγραφέας, αν και δεν αναφέρεται, είναι ο Le Corbusier

Modulor: Tο 1942, ενώ ταξίδευε με πλοίο στις ΗΠΑ εφηύρε αυτό το νέο διαστασιακό σύστημα, αφού το ταξίδι του έδωσε την ευκαιρία να επαληθεύσει στις διαστάσεις του πλοίου ότι ο ζωτικός χώρος του ανθρώπου μπορεί να γίνει μικρότερος από τον καθιερωμένο. Ο Μοdulor σχεδιάζεται σαν ένας άλλος άνθρωπος του Leonardo. Έχει ύψος 1.80 και με το χέρι υψωμένο, 2.16. Αυτό λαμβάνεται ως μέγιστο ύψος του ζωτικού χώρου. Επομένως, οι ανθρώπινες διαστάσεις γίνονται μετρητής των διαστάσεων του οικοδομικού χώρου. Αργότερα αναθεώρησε το 2.16 σε 2.26, το οποίο χαρακτήρισε τα κτήρια του Le Corbusier

Unitι d’habitation, MarseilleΜετά τον ΒΠΠ άρχισε η ανοικοδόμηση (π.χ. Le Havre, που είχε καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς, από τον Auguste Perret)Σε αυτό το πλαίσιο ανατέθηκαν στον Le Corbusier από την Γαλλική κυβέρνηση πέντε Unitιs d’habitation, στη Μασσαλία, στο Υβρί και αλλού. Πρόκειται για πέντε συγκροτήματα που υλοποιήθηκαν από το 1945 ως τις αρχές της δεκαετίας του ’50. Από αυτά, το συγκρότημα-μανιφέστο είναι αυτό της Μασσαλίας

14

Πολυόροφο κτήριο, πυλωτή. Παλιά ιδέα του maison Citrohan και των Immeuble villas, αλλά και του φαλανστήριου (= οργάνωση ιδανικής πόλης σε ένα μόνο κτήριο). 130m μήκος Χ 56m ύψος, 19 μη τυπικοί όροφοι, 337 διαμερίσματα, 37 τύποι διαμερισμάτων για 1-6 άτομα. Συνολικά, 1600 κάτοικοι. Πέραν της πολυκατοικίας σε διαστάσεις και σε χαρακτήραΒάση και κτήριο-κουτί από πάνω. Και τα δύο φτιαγμένα από οπλισμένο σκυρόδεμαΧερούλι εισόδου με το σχέδιο του ModulorΥπόστεγο εισόδου από τσιμέντο, σαν να προέρχεται από κακοσχεδιασμένη οικοδομή και όχι από έργο του Le Corbusier. Απομάκρυνση από τη δεκαετία του ’20, την ποιητική των λευκών όγκων και τον μορφοπλαστικό καρτεσιανισμό. Το νέο στοιχείο ονομάζεται μπρουταλισμός, που στη συνέχεια απέκτησε διεθνή παρουσία. Για τον Le Corbusier ο μπρουταλισμός συνίσταται σε: οικονομία και ταχύτητα των μέσων (σημαντικό για την ανοικοδόμηση μετά τον ΒΠΠ, κοινωνική παράμετρος της αρχιτεκτονικής της ουσίας και όχι της εικόνας), νέα γλυπτική αντίληψη οικοδομής και αρχιτεκτονικής (έχει σχέση με την τότε γλυπτική του δραστηριότητα), εκφραστική δύναμηΣτο μέσον του κτηρίου υπάρχει διάδρομος που φέρει όλες τις κοινόχρηστες λειτουργίες (= μαγαζιά). Το συγκρότημα κατοικείται σήμερα αλλά δεν είναι λαϊκές κατοικίες. Η ιδέα για τα μαγαζιά δεν έχει διατηρηθείΤομή τυπικού τμήματος τριών υψών (το ύψος είναι σχεδόν συνώνυμο του ορόφου):

Αριστερά και δεξιά υπάρχουν δύο όψεις, δηλαδή τα διαμερίσματα είναι διαμπερή. Στο κέντρο του σχεδίου υπάρχει διάδρομος (= rue corridor) που από την μία ως την άλλη μεριά του κτηρίου. Εκεί καταλήγει και το ασανσέρ. Από τη μία πλευρά του διαδρόμου ανεβαίνει κανείς ενώ από την άλλη κατεβαίνει. Χώροι διπλού ύψους (θυμίζει Citrohan, immeuble villas). Δηλαδή, υπάρχει πυρήνας/block τριών υψών, με διαμερίσματα σαν μπουκάλια σε θήκες. Επομένως, το ασανσέρ σταματάει κάθε τρεις ορόφους. Διαφορετικό σύστημα τυπολογίας και οργάνωσης των χώρωνΒιοκλιματική επεξεργασία των όψεων, σχηματισμός μικρών κήπωνΤαράτσα-κήπος που όμως δεν έχει λειτουργία κήπου, αλλά φέρει υπηρεσίες. Σαν τεχνητό οροπέδιο που δεσπόζει σε όλη τη Μασσαλία. Στην ταράτσα υπάρχουν παιδικός σταθμός με μικρή πισίνα, σινεμά και θέατρο, γυμναστήριο. Μπρουταλιστική επεξεργασία αλλά με έντονα ποιητικό χαρακτήρα. Χώρος συλλογικής διαβίωσηςΣτο εξωτερικό, κάθε άνοιγμα αντιστοιχεί σε δύο ύψη/ορόφουςΕξωτερικές σκάλεςΚτήριο με βάση τις αρχές της unitι d’habitation είναι το κτήριο των αθλητών που έχτισε ο Le Corbusier για τους Ολυμπιακούς του Βερολίνου το 1956 (σήμερα είναι κατοικίες). Υπάρχει και εδώ το σχέδιο του Modulor (με 1.83 αρχικό ύψος και 2.26 με υψωμένο χέρι) βάσει του οποίου έγιναν οι χαράξεις. Rue corridor πιο πλούσια και ευρύτερη

15

Οικίες Ζαούλ, 1952, έξω από το ΠαρίσιΕίναι δύο μικρά έργα που θυμίζουν maison Citrohan. Χρήση σχεδόν πρωτόγονων υλικών, πράγμα σημαντικό μετά τον ΒΠΠ. Η ποιητική ενδοσκόπηση ταυτίζεται με τη λιτότητα. Διαστάσεις που υλοποιήθηκαν: 3.66 Χ 2.66, υλοποίηση με πλευρικά υποστυλώματα. Καταλανικά τόξα: λαϊκό στοιχείο. Δεν χρειάζεται υποστυλώματα για να το υλοποιήσει Το καταλανικό τόξο το έμαθε από τον Jose Louis Cert, τον σημαντικότερο αρχιτέκτονα του καταλανικού μοντερνισμού (μουσείο Μiro στη Βαρκελώνη, έγραψε το βιβλίο «mediteranean architecture», καθηγητής σε Παν/μιο ΗΠΑ. Τυπικά χαρακτηριστικά Le Cobrusier της δεκαετίας του ’50 (επανεφεύρεση τη Μεσογείου, μπρουταλισμός, πρωτογονισμός, αλλά και ποιητικότητα)

Εκκλησία στη ΡονσάνΑριστουργηματική μικρή εκκλησία για 200 άτομα σε σημείο προηγούμενης, κατεστραμμένης εκκλησίας. Ο κεντρικός χώρος είναι 15 Χ 23m. Υπάρχουν και τρία εσωτερικά παρεκκλήσια που αντιστοιχούν σε τρία ψηλά καμπαναριάΑδήλωτος χώρος που δεν περιγράφεται. Η αρχιτεκτονική γίνεται μουσικήΜπρουταλισμός και αρχιτεκτονική που προσλαμβάνεται με όλες τις αισθήσειςΌλα τα στοιχεία έχουν συμβολικό χαρακτήρα (ακόμα και το λούκι για το νερό)Σημαντικό το παιχνίδι φωτός στο εσωτερικόΓλυπτικό αντικείμενο. Η αρχιτεκτονική ως πλαστικό γεγονός. Μοιάζει με τη γλυπτική του Le Corbusier (στις δεκαετίες ’50 και ’60 χρησιμοποιούσε ξύλο στη γλυπτική του και τα έργα τα υλοποιούσε ένας ιταλός μαραγκός)Δεν υπάρχει κεντρικότητα ούτε τάση άνωσης του ιερού. Έκκεντρη οργάνωση χώρων. Δεν υπάρχει συμμετρίαΕξωτερικός άμβωνας για λειτουργίεςΗ επεξεργασία θυμίζει την Εκκλησία της Χοζοβιώτισσας, στην Αμοργό (11ος αιώνας)Τοιχώματα σοβατισμένα με πιτσιλωτό, αδρό σοβάΣτέγη από σκυρόδεμα, σαν τέντα μέσα στην έρημοΤο πάχος των τοίχων δεν είναι ομοιόμορφο. Μεσαιωνικού τύπου παράθυρα με πάχος τοίχου ως και 1m, άρα το φως που εισέρχεται από κάθε άνοιγμα είναι διαφορετικόΑίσθημα υψηλού μέσω παιχνιδιού μορφών, χώρων και φωτός. Σαν παγανιστικό υπόστεγο. Υποβλητική ομορφιά του χώρου που μετατρέπεται σε μεταφυσικό φαινόμενο. Ανάταση όχι από υποβολή αλλά από βίωμαΠέτρινη βάση, επιχρισμένηΕξωτερική σκάλα μεσογειακής αρχιτεκτονικήςΟροφή που δεν εδράζεται σε φέροντες τοίχους. Έτσι δημιουργείται σχισμή από την οποία εισέρχεται φωςΤην ίδια λύση της τέντας της ερήμου, με τους θεατές όμως παράλληλα και όχι κατά μήκος του ιερού, υιοθετεί ο Giovanni Michelucci στην Εκκλησία στον εθνικό δρόμο έξω από τη Φλωρεντία που υλοποίησε το 1962 ως αφιέρωμα στους νεκρούς των κατασκευαστικών εταιρειών που είχαν αναλάβει την εθνική οδό Βενετίας-Μπολόνια, η οποία ενώνει τον Βορρά με τον Νότο. Ιδίωμα μπρουταλιστικό αλλά και νεοεξπρεσιονιστικό. Πολύ έντονη προσωπική γραφή (όχι αντιγραφή)

16

Μονή της Tourette, Lyon, 1957Έχτισε για τους Δομινικανούς μοναχούς Εκκλησία, χώρους εκπαίδευσης, εστιατόριο, βιβλιοθήκη, καθώς και περίπου 100 κελιάΤετράγωνη κάτοψη, καταβολές από τη μονή της CertosaΟξεία πλαγιά λόφου. Ωστόσο, καμία προσπάθεια παρέμβασης στο χώρο. Το αντικείμενο στηρίζεται με πυλωτήΚαταπληκτική θέαΜπρουταλισμόΒιβλιοθήκη και εστιατόριο με ακανόνιστα πετάσματα. Εδώ υπάρχει η συμβολή του Ιάννη Ξενάκη (Σήμερα αναγνωρίζεται ως διανοητής. Πολιτικός μηχανικός ΕΜΠ. Τον Δεκέμβριο του 1945 πηγαίνει στη Γαλλία με το πλοίο Ματαρόα, μετά από πρωτοβουλία του Διευθυντή του IFA, Octave Merlier για μεταφορά 150 αριστερών Ελλήνων διανοουμένων – Αξελός, Κρανάκη, Κανδύλης, Προβελέγγιος κ.α. – στη Γαλλία. Στο Παρίσι κάνει σπουδές μουσικής. Εργάζεται στο γραφείο του Le Corbusier. Το 1954 γράφει το έργο Μεταστάσεις και το 1955 τα Πυθοπρακτά). Ο Ξενάκης επιμελείται των τοιχωμάτων της Tourette. Τα πετάσματα θυμίζουν τις παρτιτούρες των Μεταστάσεων και των Πυθοπρακτών (τεράστια τετράδια, όχι συμβατικές παρτιτούρες) όπου τα glissandi σημειώνονται ως υπερβολοειδείς παραβολικές επιφάνειες. Η πυκνότητα των στοιχείων εφαρμόζεται στην Τourette και αλλού. Συμβολή του Ξενάκη υπάρχει και στην παρέμβαση πλαστικής φύσεως με στόχο την τοποθέτηση του Εκκλησιαστικού οργάνου την τελευταία στιγμή (το είχαν ξεχάσει)

Μουσείο Δυτικής Τέχνης, Τόκυο, 1957Πρώτη φορά υλοποιεί μουσείο. Το 1929 είχε κληθεί να σχεδιάσει το musιe mondiale στη Γενεύη. Ένας ντόπιος δικηγόρος ήθελε να φτιάξει ένα παγκόσμιο πολιτιστικό κέντρο στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών. Ο Le Corbusier σχεδίασε το μουσείο σπιράλ, που το κεντρικό του τμήμα είχε πλάτος 7m. Το ονόμασε «μουσείο ατέλειωτης ανάπτυξης». Ο επισκέπτης θα έμπαινε από τον κεντρικό διάδρομο και από εκεί θα ξεκινούσε το σπιράλ που θα μπορούσε να εκτείνεται όσο αυξάνονται τα εκθέματα. Δεν υλοποιήθηκε.Όμως, στο Τόκυο υπήρχε ο ιάπωνας συλλέκτης Ματσουκάτα, που ήταν πάμπλουτος και αγαπούσε τη Γαλλία των 18ου και 19ου αιώνα, καθώς και τη γλυπτική (Rodin). Με την ήττα της Ιαπωνίας στον ΒΠΠ τη συλλογή την πήραν οι Γάλλοι. Επειδή επρόκειτο για κλοπή, αργότερα την επέστρεψαν με τον όρο να στεγαστεί σε μουσείο που θα κατασκευάσει Γάλλος αρχιτέκτονας.Έτσι, ο Le Corbusier χρησιμοποίησε την ιδέα του 1929 για το κεντρικό κομμάτι του μουσείου και τη διαμόρφωση της οργάνωσης του χώρου (πάλι δεν έφτιαξε ατέρμονα σπιράλ). Κανένα έργο του Le Corbusier δεν έχει υλοποιηθεί τόσο άψογα. Αυτό οφείλεται στο ότι η υλοποίηση έγινε από τον Ιάπωνα μαθητή του Μαγιακάουα. Πυραμιδοειδής οροφή (που στη συνέχεια αντέγραψαν πολλοί). Ξανά η ιδέα του Ξενάκη για την Tourette

Βραζιλιάνικο περίπτερο στην Πανεπιστημιούπολη του Παρισιού

17

Μαζί με τον Oskar Niemeyer (που κατασκεύασε τη Μπραζίλια)Στην Πανεπιστημιούπολη του Παρισιού υπάρχουν κτήρια-φοιτητικές εστίες για όλες τις εθνικές ομάδες φοιτητών. Στη δεκαετία του ’30 ο Le Corbusier έγινε γνωστός με το Ελβετικό περίπτερο που σχεδίασεΠροκατασκευή, λιθοδομή ορατή, πυλωτήΠλαστική επεξεργασία στο αμφιθέατρο και χρώματα σε ανοικτούς τόνους

Περίπτερο της Philips στη Διεθνή Έκθεση των Βρυξελλών, 1958Ουσιαστικά, πρόκειται για μεταγραφή παρτιτούρας του Ξενάκη. Η μουσική που ακουγόταν στο εσωτερικό του περιπτέρου ήταν το poθme ιlectronique του Edgard Varθse

Chand, νέα πρωτεύουσα του Πουντζάμπ στις Δυτικές Ινδίες, μετά την ανεξαρτησία από το ΠακιστάνΓια πρώτη φορά ο Le Corbusier υλοποιεί μία πόλη 100-150000 κατοίκων (υλοποίηση από Ινδούς μαθητές, π.χ. Ντόσι. Πολλοί νέοι αρχιτέκτονες πήγαιναν εκείνη την εποχή στο γραφείο του στο Παρίσι για να δουλέψουν έστω και δωρεάν)Οριζόντιος σχεδιασμός χωρίς πύργους κατοικιώνΣύστημα των 7 οδών που περιλαμβάνει από δρόμους μεγάλης ταχύτητας και κυκλοφορίας μέχρι δρόμους πεζών (με όλες τις ενδιάμεσες διαβαθμίσεις)Το κεντρικό τμήμα είναι το Capitol που περιλαμβάνει τη Βουλή το Δικαστήριο και τη Γραμματεία.Μνημειακό συγκρότημα με τεράστιους χώρους, χωρίς συμμετρία, επικό στοιχείο, δίνει την εντύπωση ερειπίου (σαν να βρισκόταν πάντα στον τόπο αυτό)Μπρουταλισμός αλλά και έντονος τοπικισμός στις μορφές. Ερμηνεία του πνεύματος της τοπικής αρχιτεκτονικής, πράγμα που κατά κόρον εφαρμόζεται κατά τη δεκαετία του ’60 (π.χ. Δοξιάδης σε πόλεις της Αφρικής)Δεν υπάρχει ασανσέρ, μόνο ράμπεςΙδιαίτερη προσοχή στη χρήση φωτός και αέρα (υγρό και ζεστό κλίμα, μπροστά υπάρχει χώρος με νερό)Σκίαστρα: έχουν τόσο ποιητικό όσο και πλαστικό ρόλοΤο φως στο εσωτερικό έρχεται με τέτοιο τρόπο ώστε ο τεχνητός φωτισμός να μην είναι απαραίτητοςΕίναι η εποχή της Μπραζίλια του Niemeyer και του Κοινοβουλίου του Kahn

Maison de l’homme, Ζυρίχη, 1963Είναι το κέντρο μελέτης του έργου του Le Corbusier. Μεταλλικό υπόστεγο στεγάζει μεταλλικές μονάδες. Δύο μονάδες ανεξάρτητες μεταξύ τους, κάτοψη με ράμπα, χαρακτηριστική χρωματική επεξεργασία, Modulor

Μελέτη για νοσοκομείο της Βενετίας, 1964Τελευταία μελέτη του Le Corbusier. Δεν υλοποιήθηκε. Η Βενετία είναι δύσκολη πόλη για υλοποίηση έργων (ούτε ο Wright ούτε ο Kahn κατάφεραν - προσφάτως υλοποίησε μουσείο ο Άντο και γέφυρα ο Καλατράβα)

18

Νοσοκομείο μισό στην ξηρά και μισό στη Laguna που στηρίζεται με κολώνες σαν αυτές της ΒενετίαςΟριζόντια οργάνωση σαν μορφολογικός τρόπος της παραδοσιακής αρχιτεκτονικήςΚάθε ασθενής έχει το δικό του δωμάτιο. Χώροι με απ’ευθείας φωτισμό και αέρα μόνο από την οροφήΌχι πλατωνισμός (η βίλλα Savoye θα μπορούσε να τοποθετηθεί σε οποιοδήποτε σημείο της γης) αλλά τοπικισμός: ο Le Corbusier είχε σχεδιαστική δύναμη ως το τέλος. Από τους μεγάλους δασκάλους του μοντερνισμού ήταν ο μόνος που δεν αποδυναμώθηκε (σε αντίθεση με τον Gropius), που δεν έπεσε θύμα της μανιέρας (όπως για κάποιο διάστημα ο Wright). Βλέποντας κανείς την αρχιτεκτονική του, αποκτά την πεποίθηση ότι μπορεί να την οικειοποιηθεί, σε αντίθεση με τον απόμακρο χαρακτήρα του Mies van der Rohe, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε τις κατασκευαστικές δυνατότητες των ΗΠΑ

Ο Le Corbusier πέθανε το 1965 στο Cape Martin, στο Monte Carlo, σε μικρό σπίτι που ο ίδιος είχε φτιάξει. Έπαθε ανακοπή ενώ κολυμπούσε

19

4ο Μάθημα : Louis Kahn (1901-1974)

Αμερικανο-Εσθονός Εβραϊκής καταγωγής. Γεννήθηκε στην Εσθονία, μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1905 και πέθανε στην Νέα Υόρκη. Έζησε κυρίως στη Philadelphia

Επηρέασε κυρίως την πρώτη μεταπολεμική περίοδο αλλά η κληρονομιά που άφησε είναι διαχρονική. Ήταν ένας αρχιτέκτονας-στοχαστής, «αντιστάρ» που η σκέψη του έθεσε τα θεμέλια του αρχιτεκτονικού προβληματισμού μετά τον ΒΠΠ. Δεν είχε μαθητές, αν και πολλοί τον πίστεψαν. Το μήνυμα της αρχιτεκτονικής του είναι δύσκολο, όπως δύσκολη είναι και η μίμηση, αφού η αρχιτεκτονική του δεν μετατρέπεται σε στυλ ή αρχιτεκτονική γλώσσα. Πρόκειται για προσωπικό προβληματισμό. Αντί για μίμηση, κάποιοι προσπάθησαν να ακολουθήσουν τον τρόπο σκέψης του. Ο Κυριάκος Κρόκος είναι ο Έλληνας που στον τρόπο σκέψης του βρίσκεται κοντά στον Kahn.

Υλοποίησε κάποια αριστουργηματικά δημόσια κτήρια, κυρίως μουσεία. Άργησε να ξεκινήσει την αρχιτεκτονική του δραστηριότητα. Σπούδασε στον Πανεπιστήμιο της Pennsylvania στη Philadelphia ως το 1924. Στη δεκαετία του ’40 συνεργάστηκε πολύ με τον Όσκαρ Στονόροφ. Ακολούθησαν ταξίδια καθώς και πολλές διαλέξεις, κυρίως στο Yale. Το πρώτο έργο του το σχεδίασε περίπου το 1950, δηλαδή χρειάστηκε περίπου 50 χρόνια για τη διαμόρφωση της ποιητικής του.

Ζητήματα που εισήγαγε με τον στοχασμό του ο Louis Kahn

1Κρίση του μοντέρνου, νέα αντίληψη για τα αίτια και τον τρόπο αντιμετώπισής της. Η αρχιτεκτονική του φαινομενικά στρέφεται προς τα πίσω καθώς επαναπροσδιορίζει τον ρόλο της ιστορίας, της μνήμης, της παράδοσης και το νόημα του παρελθόντος. Διερωτάται τι σημαίνει νεωτερικότητα και πώς θα πρέπει να γίνεται η διαχείριση του παρελθόντος

2Τι σημαίνει μνημειακότητα, την οποία είχε υπερβεί ο μοντερνισμός. Στο έργο του Kahn η μνημειακότητα είναι πολύ σημαντική αλλά παρουσιάζεται αντιρητορικά και αντισυμβατικά

Το ζήτημα της μνημειακότητας είναι διαχρονικό. Ακολουθούν κάποιες εκφάνσεις της στον 20ο αιώνα:

20

α. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, δεκαετία ’50. Τυπικός σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Η μνημειακότητα είναι θέμα διάστασης, ύψους, αξονικής και συμμετρικής οργάνωσης, εκφραστικής απουσίας

β. Neue Nationalgalerie, στο Kulturforum του Βερολίνου, 1964. Είναι το τελευταίο έργο που υλοποίησε ο Mies van der Rohe. Μετά την ανέγερση του τείχους οι πολιτισμικοί θεσμοί παρέμειναν στο ανατολικό τμήμα με αποτέλεσμα να πρέπει να ανεγερθούν εκ νέου στο δυτικό. Πρόκειται για μία πλατφόρμα 64 μέτρων που στηρίζεται σε 8 πλευρικές κολώνες, σαν ναός σε βάθρο. Χαρακτηριστική διαφάνεια. Το ισόγειο δεν είναι κατάλληλο για εκθέσεις. Ο πραγματικός εκθεσιακός χώρος είναι το υπόγειο, δηλαδή το βάθρο. Συμμετρικότητα αλλά και εκφραστική δυνατότητα μέσω μοντέρνων υλικών (σίδερο, γυαλί)

γ. Seagram Building, NY, Mies van der Rohe. Ψηλό, συμμετρικό, νεοκλασική πλατεία

δ. Κτήριο ΟΗΕ, ΝΥ, 1955, Harrisson, Abramovic, Le Corbusier. Χωρίς συμμετρία

ε. Διοικητικό κέντρο της Μπραζίλια, Niemeyer. Πιο δυσχερής ανάλυση. Ισορροπία της ασυμμετρίας, σαν ενότητα μέσα στην ποικιλία (κατά Μιχελή)

στ. Όπερα του Sydney. Νεοεξπρεσιονισμός, μεγάλη εκφραστική δύναμη

ζ. Terminal TWA, NY. Νεοεξπρεσιονισμός

η. Κτήριο Berliner Philarmoniker, Hans Scharoun

Τα παραπάνω παραδείγματα παρουσιάζουν το κλίμα της μνημειακότητας δημοσίων κτηρίων αλλά κάθε επιμέρους έκφανση έχει έναν μοναδικό, «δημοκρατικό», χαρακτήρα

1Ρόλος του κτηρίου στην πόλη

Χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του Louis Kahn

1Αν και είναι παιδί του μοντέρνου κινήματος (τόσο λόγω σπουδών όσο και λόγω της μεγάλης συνεργασίας με τον Στονόροφ), απομακρύνεται από τον ρασιοναλισμό εγκαταλείποντας την ελεύθερη κάτοψη

2Νέα κοσμοαντίληψη: η αρχιτεκτονική ως συμβολική δομή και ως εκφραστικό γεγονός. Όχι στην ανωνυμία του μοντέρνου. Η αρχιτεκτονική αποτελεί έκφραση των θεσμών που φιλοξενεί, καθώς και της ιδέας της κοινωνίας. Συνδιαλέγεται με την ιστορία και εισάγει πρώτος μία νέα ταυτότητα στην αρχιτεκτονική. Σε αυτό το θέμα ακολουθεί ο Aldo Rossi που επηρεάστηκε από τον Kahn και στην δεκαετία

21

του ’60 στο βιβλίο του L’architettura della citΰ αποδίδει σε κάθε κτήριο της πόλης την τυπολογία της σταθερότητας ενός μνημείου

3Εισάγει την αρχή του σαφούς διαχωρισμού χώρων που εξυπηρετούν (κλιμακοστάσια, τουαλέτες) από τους χώρους που εξυπηρετούνται (π.χ. εκθεσιακοί χώροι μουσείων)

4Προβληματισμός, πώς μπορεί ένας αρχιτέκτονας να είναι μοντέρνος αλλά όχι Funktionalist. Αντί για form follows function, οι Kahn και Rossi αντιστρέφουν: η λειτουργία ακολουθεί τη φόρμα γιατί το κτήριο έχει σημασία και αξία ανεξαρτήτως της λειτουργίας που φιλοξενεί. Το κτήριο έχει αυθύπαρκτη ταυτότητα/είναι σημαίνον/έχει συμβολική αξία, κι ας αλλάζει κατά καιρούς η λειτουργία του. Η αρχιτεκτονική είναι, λοιπόν, η στοχαστική δημιουργία χώρων που ανακαλούν την αίσθηση της χρήσης. Πρόκειται για τη χρήση που το κτήριο πρέπει να υλοποιήσει. Όμως η ταυτότητα των χώρων υπερβαίνει τη συγκεκριμένη χρήση

5Η ιστορία φιλοξενεί όλα τα θραύσματα των ζωντανών μορφών. Το παρελθόν είναι η κιβωτός της έμπνευσης γιατί όλα έχουν διατυπωθεί. Γι’αυτό όλη η ιστορία γίνεται υλικό επεξεργασίας

6Έννοια του μνημείου: η αρχιτεκτονική μία στιγμή υλοποιείται και διαρκεί μια ζωή (σε αντίθεση με τους Funktionalisten για τους οποίους τα κτήρια δεν θα πρέπει να διατηρούνται πάνω από 30 χρόνια – η χρονική διάσταση δεν έχει συμβολή στα έργα τους)

7Συμμετρία, κεντρικότητα

8Εσωστρέφεια, σε αντίθεση με το άνοιγμα προς τον εξωτερικό χώρο που επιδιώκει το μοντέρνο. Οχυρωματικός, νεομεσαιωνικός χαρακτήρας

9Το παρελθόν είναι παρόν όχι όμως ως σημείο αναφοράς για χρήση στοιχείων που βρίσκονται έξω από εμάς. Πρόκειται για μία διαχρονική προσέγγιση. Ωστόσο, ο Kahn εκμεταλλεύεται όλες τις τεχνολογικές δυνατότητες της κατασκευαστικής βιομηχανίας των ΗΠΑ, είναι κατασκευαστικά πρωτοπόρος και προχωρεί σε μία τεχνολογικά προηγμένη αρχιτεκτονική (σε αντίθεση με το μεταμοντέρνο που γυρίζει προς τα πίσω)

10Βασικά συστατικά της αρχιτεκτονικής του Kahn: χώρος, δομή, φως. Πρωτότυπη επεξεργασία του φωτός Ο χειρισμός του φωτός έχει μεσογειακή καταγωγή. Επιπλέον, υλοποίησε έργα στην Ασία και στο Τέξας, δηλαδή σε πολύ ηλιόλουστες περιοχές.

11Αναφορές του Kahn: Υστερορωμαϊκή αρχιτεκτονική, Επαναστατική γαλλική αρχιτεκτονική (Boullιe, Ledoux), Piranesi, γαλλική παράδοση της Beaux Arts, γαλλικός ρασιοναλισμός του 19ου αιώνα. Αντλεί από τα πεδία του εκλεκτικισμού,

22

μανιερισμού, φορμαλισμού, τεχνολογικής ανανέωσης, αλλά με πρωτότυπο τρόπο, σαν επανάσταση

12Σύμφωνα με τον ιστορικό της αρχιτεκτονικής Manfredo Tafouri, επιχειρεί (όχι συνειδητά) να εκφράσει και να αποκαταστήσει τη συλλογική μνήμη της αρχιτεκτονικής των ΗΠΑ, μέσω προσδιορισμού ασφαλών ιστορικών αναφορών και προσδιορισμού ιστορικών συμβόλων και την αποκατάσταση της τυπολογίας. Ως τότε η αμερικανική παράδοση περιελάμβανε: Beaux Arts, greek revival, FL Wright. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υλοποίησε πολλά σημαντικά έργα εκτός ΗΠΑ

Αρχιτεκτονικό έργο του Louis Kahn

Σχέδια από ταξίδιαΙανουάριος 1951: Ναός του Απόλλωνα στην Κόρινθο. Επίσης, σχέδιο της Ακρόπολης της Αθήνας. Έκανε δύο ταξίδια στη Μεσόγειο, το 1928-9 και το 1951 – στο δεύτερο ήρθε και στην Ελλάδα. Δομικός και αφαιρετικός σχεδιασμός με στόχο την ερμηνεία του περιβάλλοντος χώρου. Έγχρωμα σχέδια με πολύ κόκκινοSienna, 1951: Piazza del Campo. Σχέδιο σαν ερμηνεία του de Chirico. Προσπαθεί να συλλάβει τη σχέση κενών-πλήρων, των chiaroscuro, αλλά και να εξάγει την αρχιτεκτονική από τον χρόνο και να την κάνει αιώνια. Τα κτήρια του παρελθόντος είναι φίλοι και όχι εχθροί. Η ιστορία και η μνήμη είναι ζήτημα του παρόντος

Πινακοθήκη του Πανεπιστημίου του Yale, 1951Πρόκειται για το πρώτο έργο που σχεδίασε. Πρόσθεσε το δικό του κτήριο (με ενδιάμεσο στοιχείο σύνδεσης) δίπλα σε κτήριο αμερικανού αρχιτέκτονα του 1928. Στο πλαίσιο των κατασκευαστικών του προβληματισμών χρησιμοποίησε ελαφρό οπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο στις εξωτερικές επιφάνειες (= αναφορά στην ρωμαϊκή αρχιτεκτονική). Πλαίσιο σαν τον Mies van der Rohe.Πρόκειται για ένα από τα πρώτα σύγχρονα κτήρια μουσείων, που αποτέλεσε την αρχή για τη συζήτηση του χαρακτήρα των μουσείων (Προηγήθηκαν: Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου του Π.Καραντινού, 1933 και Κτήριο ΜοΜΑ, ΝΥ, 1939)Χώροι που εξυπηρετούνται: 2 μεγάλοι εκθεσιακοί χώροι, 6Χ12 μέτρων, 1 όροφοςΧώροι που εξυπηρετούν: στο ενδιάμεσο των δύο χώρων συγκεντρώνονται με μνημειακό τρόπο όλες οι εξυπηρετικές λειτουργίες του κτηρίου (κυκλική σκάλα, φουαγιέ, συνδέσεις)

23

Σημαντικό νέο εύρημα στην οροφή: τρίγωνα. Πρόκειται για ελαφρά τετράεδρα από οπλισμένο σκυρόδεμα που καλύπτουν την οροφή των εκθεσιακών χώρων. Με βάση αυτά τα τετράεδρα ενσωματώνει τα δίκτυα (και τον φωτισμό στο εσωτερικό τους) αλλά και τα χρησιμοποιεί ως στηρίγματα για να τοποθετήσει μετακινούμενα πανέλα τα οποία χωρίζουν τον εκθεσιακό χώρο ανάλογα με τις ανάγκες παρουσίασης των έργων. Επομένως, με τον τρόπο αυτό διαφυλάσσεται η ελεύθερη κάτοψη, αν και ο ίδιο ο εκθεσιακός χώρος είναι σταθερός. Η λύση με τα τρίγωνα επανέρχεται από τον Πέι (που έχει κατασκευάσει και την πυραμίδα του Λούβρου) στην επέκταση του Ιστορικού Μουσείου του ΒερολίνουΣτο εσωτερικό του κτηρίου υπάρχει ανεπίχριστο σκυρόδεμα, εμφανή τούβλα και έπιπλα Le Corbusier

Σχεδιασμός του κέντρου της πόλης της Philadelphia, 1957-1962Σχέδιο απομάκρυνσης των αυτοκινήτων, πεζοδρόμια, parkings με λειτουργία λιμανιών υποδοχής των αυτοκινήτων. Πρόκειται για μελέτη ρύθμισης της κυκλοφορίας που δεν υλοποιήθηκε.Η διαμόρφωση των χώρων παραπέμπει σε νεομεσαιωνική πόλη. Αναφορά στους πύργους του San Geminiano (Τοσκάνη)

Ουρανοξύστης στο κέντρο της Philadelphia, 1957Σχεδιάζει ουρανοξύστη από οπλισμένο σκυρόδεμα προεντεταμένο. Πρόκειται για μία τεχνολογική περιπέτειαΎψος: 190 μέτρα. Τριγωνική δομή. Τα ύψη των ορόφων και των χώρων ρυθμίζονται ανάλογα με τις ανάγκες που φιλοξενούνΒασίζεται σε στερεά: τρίγωνο, τετράγωνο, κύλινδρο. Πρόκειται για μεταγραφή των μεγάλων αμερικανών τεχνολόγων-ουτοπιστών Backminster και Fuller (γεωδεσικός θόλος) της δεκαετίας του ’40.

Εργαστήρια Richards ιατρικών και βιολογικών ερευνών, Πανεπιστήμιο Pennsylvania, Philadelphia, 1957-1961Οκταώροφο κτήριο με έκδηλο τον νεομεσαιωνισμό του San Geminiano. Οι πύργοι έχουν τον ρόλο των χώρων που εξυπηρετούν. Οι ενδιάμεσοι χώροι είναι οι χώροι που εξυπηρετούνται (γραφεία, εργαστήρια)Προκατασκευασμένη αρχιτεκτονική από οπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο βάσει εξελιγμένων τεχνολογικών δυνατοτήτων. Για τον Kahn, κάθε υλικό πρέπει να χρησιμοποιείται σύμφωνα με τη φύση του. Γι’αυτό χρησιμοποιεί τούβλο για τα τόξα και τους μεσαιωνίζοντες πύργους και οπλισμένο σκυρόδεμα για τα δοκάρια και τα 5)προκατασκευασμένα στοιχεία (= γραφεία και εργαστήρια). Το κτήριο είναι αποτέλεσμα συναρμολόγησης και προωθημένης προκατασκευής. Συγκεκριμένα, στις κολώνες του φέροντος σκελετού τοποθετείται το πρώτο προκατασκευασμένο στοιχείο και πάνω σ’αυτό το δεύτερο.Είναι κτήριο ανάλογο του Larkin Building του Wright (1905), όπου οι χώροι που εξυπηρετούν διαχωρίζονται από τους χώρους που εξυπηρετούνται (= πύργοι με

24

σκάλες και κλιματισμό). Άρα, ο Kahn επανερμηνεύει το Larkin με τον δικό του τρόπο, μισό αιώνα αργότεραΠρόκειται για μία εκδοχή μνημειακότητας που έρχεται σε αντίθεση προς την μνημειακότητα της αρχιτεκτονικής των ολοκληρωτικών καθεστώτων

Ιδιωτικές κατοικίεςΟ Kahn κατασκεύασε λίγες κατοικίες, οι οποίες όμως άσκησαν επιρροή στον μεταμοντερνισμό. Χαρακτηρίζονται από συμμετρία, λεπτεπίλεπτη μνημειακότητα, και αποτελούν ένα σύγχρονο περιβάλλον της κατοικίας

Θέατρο 800 ατόμων στο Fortwayne, IndianaΣχεδιασμός βάσει υλικών. Τόξα από τούβλο, δοκοί από σκυρόδεμα

Ινστιτούτο βιολογικών ερευνών Salk, California, αρχές δεκαετίας ’60Αναλογίες με τα εργαστήρια RichardsΠροκατασκευή, μοναστηριακός/εσωστρεφής χαρακτήρας. Χωρίς φυσικά στοιχεία: δεν υπάρχουν δέντρα (ο μεξικανός τοπικιστής αρχιτέκτονας Louis Baragan τον συμβούλεψε), η αρχιτεκτονική είναι ένα γεγονός από μόνη της και δεν χρειάζεται φυσικά στοιχεία.Βρίσκεται απέναντι από τον Ειρηνικό, που αποτελεί τον μόνο φυσικό ορίζοντα.Αναπαραγωγή μυστικιστικού κλίματος: η αρχιτεκτονική ως πνευματικό γεγονός

Αναθέσεις έργων στην Ινδία: Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, μετά το 1963Πρόκειται για την εποχή που πολλοί Ευρωπαίοι δούλεψαν σε Αφρική και Ασία Επιχειρεί παιχνίδι επιφάνειας-βάθους, κενών-πλήρωνΙστορικότητα, τοπικότητα: το κτήριο είναι σαν να υπήρχε πάντα, μοναδική ερμηνεία του χαρακτήρα του τόπου χωρίς γραφικότητα ή αντιγραφήΚατασκευή από σκυρόδεμα και τούβλοΚτήρια: κυρίως Σχολή, κατοικίες Καθηγητών, Φοιτητικές εστίεςΚατασκευή σαν πόλη με έντονα ιστορικιστικά και τοπικιστικά χαρακτηριστικάΜεγάλοι κύλινδροι από τούβλα (καταγωγή: αρχαία Ρώμη, μεσαιωνική Ιταλία, Boullιe)Κλίμα μεταφυσικής ιστορικότητας. Στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν και από το μεταμοντέρνο. Το κτήριο κατασκευάστηκε την εποχή που στις ΗΠΑ ξεκινούσε το μεταμοντέρνο, το οποίο έκανε ειρωνική χρήση της ιστορίας. Ο Kahn όμως χρησιμοποιεί την ιστορία συνειδητά και βαθιάΔιαχρονικότητα: κύλινδρος, κύβος, τρίγωνο, τόξο. Πρόκειται για σχεδόν νεοπλατωνική χρήση των μορφών

Αναθέσεις έργων στο Μπαγκλαντές : Κοινοβούλιο και κατοικίες βουλευτών, δεκαετία ’60Σαν ΑκρόποληΒάση της κάτοψης είναι το οκτάγωνο. Αρχιτεκτονική περισσότερο τεκτονική (καλεί να την περιηγηθούμε και να την αγγίξουμε) παρά οπτική (όπως είναι η μοντέρνα)Σημαντικό το στοιχείο του νερού. Τέλεια ένταξη του κτηρίου στο χώρο

25

Βιβλιοθήκη Exeter, New Hampshire, τέλος δεκαετίας ΄60ΠροκατασκευήΚεντρικός χώρος με χαρακτηριστικό σταυρό που επιτρέπει την είσοδο του φωτός και είχε χρησιμοποιήσει ο Le Corbusier στο Μουσείο Δυτικής Τέχνης στο ΤόκιοΣτις βιβλιοθήκες, συνήθως στο κέντρο υπάρχει περίκλειστος χώρος για μελέτη χωρίς περίσπαση. Εδώ, η δομή αντιστέφεται: στο κέντρο τοποθετείται το κλιμακοστάσιο (που είναι βιώσιμο χάρη στο φυσικό φως που εισέρχεται από πάνω) ενώ γύρω-γύρω στο κτήριο τοποθετούνται τα αναγνωστήρια με σχεδόν ατομικά τραπέζια που βλέπουν στην αγγλική εξοχή

Κέντρο βρετανικής τέχνης, Πανεπιστήμιο Yale, τέλη δεκαετίας ’60Στην περιοχή μουσείων του campus. Βρίσκεται απέναντι από την Πινακοθήκη που ήταν το πρώτο του έργο. Περιλαμβάνει μεγάλη βιβλιοθήκη, εργαστήρια συντήρησης, πίνακεςΕνδιαφέρουσα διαμόρφωση των εκθεσιακών χώρων στον ανώτερο όροφο: στέγη με αγωγούς φωτός που φέρνουν το φυσικό φως στο εσωτερικό (σημαντικό στοιχείο σε κάθε μουσείο αποτελεί ο συνδυασμός φυσικού-τεχνητού φωτός)Εξωτερικά, η όψη του παραπέμπει στην τεχνολογία, χρησιμοποιήθηκε χάλυβας για την επένδυση επιφανειώνΕσωτερικά, οι εκθεσιακοί χώροι βρίσκονται περιμετρικά. Στο κέντρο τοποθετούνται οι χώροι που εξυπηρετούν (π.χ. κυκλικές σκάλες που αποτελούν σταθερό στοιχείο της φόρμας του)Σαν μουσείο του 19ου αιώνα όπου οι πίνακες τοποθετούνται μέχρι την οροφήΣχεδιαστική και κατασκευαστική καθαρότηταΜουσείο τέχνης Kimbell, Fort Worth, TexasΕίναι το τελευταίο του αριστούργημα που κατασκευάστηκε για έναν πετρελαιά του Τέξας με πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή πινάκωνΟριζόντιο κτήριο δύο ορόφωνΈντονες αναφορές σε ιστορική αρχιτεκτονική: travertine romano (= πυρόλιθο), χάλυβας, σκυρόδεμα, νερό, γυαλίΣυνδυασμός κατασκευής και φωτός που είναι άπλετο στο ΤέξαςΣαν γκαλερί – εκθεσιακός διάδρομος της Ευρώπης του 19ου αιώνα με παράλληλη αναφορά σε τόξα που παρατηρούνται σε: σιδηροδρομικούς σταθμούς της Ευρώπης του 19ου αιώνα (π.χ. Gare d’Orsay), μνημειακό νεοκλασικό νεκροταφείο της Genova του 1840, Εκκλησία της Frankfurt της δεκαετίας του ’30, παρισινές κατοικίες του Le Corbusier της δεκαετίας του ’50, οικισμό Οίας στη Σαντορίνη, στοά Vittorio Emmanuelle στο Μιλάνο. Δηλαδή παίρνει από όλη την ιστορία της αρχιτεκτονικής χωρίς να γίνεται ιστορικιστής53Χ97 μέτρα (συνολικά και τα έξι τόξα). Πρόκειται για μεγάλο συγκρότημαΔύο εσωτερικές αυλές όπου γίνεται συντήρηση έργων τέχνης στο φυσικό φωςΚαθαρότητα και στοχαστικότητα του χώρου. Πλησιάζει στην αισθητική του Carlos Sarpa, που όμως είναι χειροτέχνης του υλικού, και όχι στοχαστής όπως ο KahnΣτον όροφο υπάρχει εύρημα φυσικού φωτισμού σε κάθε εκθεσιακό τόξο, κατασκευασμένου από οπλισμένο σκυρόδεμα:

26

Στην κορυφή του τόξου υπάρχει κενό (με τζάμι) όπου εισάγονται δύο μεταλλικά ελάσματα από διάτρητο αλουμίνιο, το οποίο αντανακλά και απορροφά φως. Το αποτέλεσμα είναι το φως αφού εισέρχεται να αντανακλάται στις επιφάνειες που δεν συναντώνται και να πηγαίνει στα εκθέματα που βρίσκονται στις εκθεσιακές επιφάνειες

5ο Μάθημα : Δεκαετία 1960

Το τέλος της δεκαετίας του ’50 σηματοδοτεί ένα όριο εποχής, καθώς το ’50 είναι προέκταση της μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής (Ευρώπη: ανοικοδόμηση, επείγουσα διαδικασία, χαμηλό κόστος – ΗΠΑ: international style αποφορτισμένο από κάθε ιδεολογία)

Στη δεκαετία του’50 παρατηρούνται κινήσεις κριτικής της ακαμψίας του international style και κινήσεις ενδοσκόπησης: μπρουταλισμός, TEAM X (εντός των CIAM που θα συνεχίσουν 1947-1959, οπότε και σταματούν οριστικά – παλιά γενιά των δασκάλων με ηγέτη τον Le Corbusier), νεοεξπρεσιονισμός, neo-liberty

Το 1959 είναι κρίσιμη χρονολογία γιατί τότε γεννιέται το πρώτο κίνημα της πρωτοπορίας της δεκαετίας του ‘60

Η δεκαετία του ’60 είναι κοσμογονική περίοδος:

1Σημαντικές αλλαγές στην πολιτική και οικονομική συνείδηση, καθώς και στην αρχιτεκτονική. Η δεκαετία του ’20 αποτελεί την κλασική παράδοση του μοντέρνου, ενώ η δεκαετία του ’60 είναι η ζώσα παράδοση του μοντέρνου.

27

2Δεκαετία κρίσης ιδεολογίας και έννοιας του μοντέρνου ως συνεχούς διαδικασίας προόδου, κρίση αέναης προόδου. Οι αμφισβητήσεις αποτελούν τη βάση για είσοδο σε κλίμα μεταμοντέρνου ως στάσης ζωής.

3Μεταμόρφωση βιομηχανικών κοινωνιών σε μεταβιομηχανικές. Αύξηση τριτογενούς τομέα.

4Νέοι κώδικες μαζικής επικοινωνίας (τηλεόραση)

5Αλλαγή όρων συζήτησης για την τέχνη και την αρχιτεκτονική. Αν και η αρχιτεκτονική είναι συνήθως ουραγός των εξελίξεων και ακολουθεί τις υπόλοιπες τέχνες, στη δεκαετία του ’60 καταλαμβάνει πρωτοπόρα θέση, ως κύριος χώρος υλοποιήσεων στο πεδίο του μεταμοντερνισμού.

6Louis Kahn: όριο σχέσης παρόντος-παρελθόντος

7Η αρχιτεκτονική κινείται σε ουτοπικό πεδίο. Παροξυσμός προωθημένου τεχνολογισμού, σε συνδυασμό με αστική πύκνωση, δημιουργία μεγαδομών και μητροπόλεων.

81964: Ολυμπιακοί αγώνες στο Τόκιο. Προβληματισμός για τη έννοια των υποδομών και των δικτύων της μητρόπολης, ευκαιρίες για τους Ιάπωνες αρχιτέκτονες.

9Στην Ελλάδα: δεκαετία ακμής, αισιοδοξίας, δημοκρατίας, ανάπτυξης της τέχνης. 1961-7: αρχιτεκτονικά συνέδρια που εκφράζουν το πιο προοδευτικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας (τάξη αστών και διανοουμένων).

Η διεθνής αρχιτεκτονική βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ μπρουταλισμού, φορμαλισμού, σύνοψης τάσεων του τέλους της δεκαετίας του ’50 και νεοεξπρεσιονισμού (Σχολή αρχιτεκτονικής του Yale, 1958 – Paul Rudolf)

1. 1962 Σβέρφεν (Νορβηγία): Σκανδιναβικό περίπτερο της Biennale της Βενετίας. Εκπρόσωπος του κριτικού τοπικισμού. Στο πάνω μέρος υπάρχει πλέγμα καννάβου από πτερύγια τσιμέντου, το οποίο φιλτράρει το φως. Το αποτέλεσμα είναι χαμηλός φωτισμός ανάλογος με το φως της Σκανδιναβίας. Μέσα υπάρχουν 3 ιερά δέντρα

2. Μελέτη Le Corbusier για νοσοκομείο στη Βενετία, μισό στη στεριά και μισό στη Lagunaπ, πάνω σε πασσάλους. Οριζόντια αρχιτεκτονική, 1964

3. Νεοεξπρεσιονισμός και νέα μνημειακότητα στην Όπερα του Sydney4. Νεοεξπρεσιονισμός Saarinen στο Terminal της TWA στο JFK και σε αντίστοιχα

έργα στο Dallas του Texas5. Κτήριο Berliner Philarmoniker, Hans Scharoun. Αν και εξωτερικά δεν αποκαλύπτει

τον χαρακτήρα του, είναι πολύ σημαντική η διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου.

28

Η μέγιστη απόσταση θεατών από τη σκηνή είναι 30 μέτρα, σημαντικές οι θέσεις πίσω από την ορχήστρα, πτερύγια διόρθωσης της ακουστικής

6. Απέναντι από το κτήριο της Berliner Philarmoniker βρίσκεται το μοναδικό ευρωπαϊκό έργο του Mies van der Rohe μετά τον ΒΠΠ. Πρόκειται για την Neue Nationalgalerie. Ο Mies van der Rohe ασχολείτο με τύπους κτηρίων: ψηλό κτήριο, μεγαλοαστική κατοικία, μεγάλο υπόστεγο (εδώ ανήκει η Neue Nationalgalerie και η Σχολή Αρχιτεκτονικής ΙΤ του Illinois, όπου δίδαξε). Στηρίζεται σε μελέτη του 1942 για το κτήριο Bacardi στην Κούβα, που δεν υλοποιήθηκε. Η Neue Nationalgalerie αποτελεί ενιαίο υπόστεγο 1.80 (ύψος) Χ 64 m (πλάτος). Κατασκευάστηκε επί τόπου και τοποθετήθηκε με γερανό στις 8 σταυροειδείς κολώνες. Το ισόγειο είναι διαφανές, άρα ως εκθεσιακός χώρος δημιουργεί πρόβλημα στους μουσειολόγους γι’αυτό καλύπτεται με κουρτίνες ώστε να ελέγχεται ο φωτισμός με τεχνητό φως. Ο κυρίως εκθεσιακός χώρος είναι στο υπόγειο. Πιο κάτω βρίσκονται οι μουσειακές αποθήκες.

7. Giovanni Michelucci, Εκκλησία της Εθνικής Οδού, Περίχωρα Φλωρεντίας, 1962: νεοεξπρεσιονισμός-τοπικισμός. Στο εξωτερικό υπάρχει πέτρα, ελιές και περίπατος γύρω από την Εκκλησία ο οποίος ανυψώνεται. Αριστουργηματικό εσωτερικό με οριζόντια ανάπτυξη του χώρου, τεράστια τσιμεντένια τέντα

8. Leonardo Ricci, κατοικίες στη Φλωρεντία: λαϊκός νεοεξπρεσιονισμός9. Savioli, 1969: λαϊκή πολυκατοικία στη Φλωρεντία, σαν αντικείμενο design10. Αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου του Delft των βαν ντερ Μπεκ και Μπακένα:

Ανεπίχριστο σκυρόδεμα. Μπαίνει στο κλίμα του εξπρεσιονισμού, στον προβληματισμό για τις μεγαδομές της δεκαετίας του ‘60

Δεκαετία του ’60: μεγάλος αριθμός κινημάτων – εμπειρίες επεξεργασμένες στο επίπεδο των ιδεών και της πρωτοπορίας

Όπως το κλασικό, έτσι και το μοντέρνο είναι ρυθμική μορφή πολιτισμού (έτσι μετατρέπεται σε κλασικό), με υφέσεις και ανατάσεις που επαληθεύουν τον ρόλο του στον σχεδιασμό και στη δημιουργία. Στη δεκαετία του ’20 φτάνει στο ζενίθ. Στη δεκαετία του ’50 γνωρίζει κάμψη. Στη δεκαετία του ’60 βρίσκεται στο ναδίρ. Ακολουθεί ο μεταμοντερνισμός. Μέσω του μινιμαλισμού το μοντέρνο είναι και σήμερα στο κέντρο της συζήτησης.

Ακολουθούν τα (ουτοπικά) κινήματα της δεκαετίας του ’60:

Ιάπωνες μεταβολιστές

Στο ζενίθ βρίσκεται το ζήτημα της μητρόπολης. Το όνομα του κινήματος προέρχεται από την ελληνική λέξη, και σημαίνει τη μεταβολή της πόλης, τη σκέψη νέων προοπτικών και λύσεων.

Μεγάλη ανάπτυξη του Τόκιο μετά την ήττα στο ΒΠΠ, χωρίς ορθολογικό πολεοδομικό σχεδιασμό. Σαν Βενετία της Ανατολής. Είναι πόλη του νερού, αν και το νερό δεν

29

φαίνεται στο κέντρο της πόλης λόγω πυκνότητας και τερατώδους κλίμακος. Ανάπτυξη με άναρχο τρόπο ακολουθώντας τα κανάλια. Καλύπτουν τα κανάλια και φτιάχνουν δρόμους. Πίσω από τους ουρανοξύστες συνεχίζουν να υπάρχουν τα παραδοσιακά μικρά σπίτια. Απειλητική ανάπτυξη που ζητάει νέες λύσεις.

Εκπρόσωποι: Kenzo Tange (διάσημος ήδη στα τέλη του ’50), Kisho Korukawa κ.α.

Μελέτες (δεν υλοποιήθηκαν) ελικοειδών και θαλάσσιων πόλεων από Tange και Korukawa. Σχεδιάζουν τεράστιες πόλεις στον όρμο του Τόκιο για να ικανοποιήσουν τα αιτήματα ανάπτυξης της πόλης

Το 1964 έγιναν οι Ολυμπιακοί αγώνες στο Τόκυο, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα τη ριζική μετάλλαξη της πόλης (αυτοκινητόδρομοι με 2-3 ορόφους μέσα από οδικούς άξονες που συνήθως αναπτύσσονται εναερίως πάνω στα κανάλια)

Kenzo Tange: Στάδιο Tae kwo Dο και πισίνα που σήμερα είναι στάδιο. Πρόκειται για δύο κτήρια που έκαναν μεγάλη αίσθηση και κινούνται μεταξύ ευρωπαϊκού μπρουταλισμού και προσπάθειας αποκατάστασης της ιαπωνικότητας μέσω της τεχνολογίας (π.χ. τέντα-υπόστεγο όπως στον αρχαίο ναό)

Kenzo Tange: Ραδιοτηλεοπτικό μέγαρο Κόφου, μέσα δεκαετίας ’60. Μοναδικός χειρισμός κλίμακας. Μητροπολιτική αρχιτεκτονική που και όταν είναι μικρή δημιουργεί αίσθηση μεγαλοσύνης. Χαρακτηριστικοί πύργοι που φέρουν χρηστικούς χώρους του κτηρίου.

Οι μελέτες του Tange αναφέρονται στην πόλη και τα ζητήματα της αρχιτεκτονικής της, αλλά η κλίμακα είναι για άλλου τύπου πόλη, για τη μητρόπολη που θα έρθει (πατέρας υπερδομικών κατασκευών: Backminster Fuller, γεωδαιτικοί θόλοι). Παράλληλα, ο Freedman σχεδιάζει την πόλη ως ενιαία δομή και οραματίζεται μακροδομικές ουτοπίες, ενώ ο Soleri σχεδιάζει την πόλη των 6 εκατομμυρίων κατοίκων

Στον ίδιο προβληματισμό: Τάκης Ζενέτος. Το 1959 διατύπωσε ριζοσπαστικές απόψεις, τη θεωρία της ηλεκτρονικής πολεοδομίας (= νέα πόλη που βασίζεται σε δίκτυα και επικοινωνίες μέσω της νέας ηλεκτρονικής τεχνολογίας). Σπούδασε στο Παρίσι τη δεκαετία του ’50, σχεδίασε το κτήριο του FIX, το θέατρο του Λυκαβηττού και το στρογγυλό σχολείο στον Άγιο Δημήτριο. Αυτοκτόνησε το 1977.

ARCHIGRAM

Δεύτερη ουτοπική ομάδα της δεκαετίας του ’60. Λονδίνο, μετά το 1963-4. Peter Cooke, Philipp Webb κ.α.

Απόψεις για τη μεγάπολη. Διάσημα σχέδια ουτοπίας.

30

Walking, 1964: πόλη των μεταβολιστών με άλλη σχεδιαστική εκφορά. Υπερτεχνολογική φαντασίωση. Τεράστια αστική δομή πάνω στη θάλασσα για λύση σε εξάπλωση των πληθυσμών. Προβλέπει την τεράστια τάση αστικοποίησης που θα ακολουθήσει τα επόμενα χρόνια.

Peter Cooke, 1964, Plaging city: μεγαδομές, επικοινωνιακά δίκτυα, υπερτεχνολογικός ουτοπισμός. Σαν εικόνα της unite d’habitation X 103. Κτήρια-κάψουλες. Ωστόσο, αυτή η ουτοπία του ’60 εφαρμόστηκε σε κτήριο του Kurusawa που αποτελείται από πολλές κάψουλες.

Σύνδεση με τα ουτοπικά σχέδια του μοντέρνου κινήματος:1Πλάνο Bush του Le Corbusier για το Αλγέρι: ελικοειδές ανάπτυγμα που κρεμόταν

κάτω από τεράστιο οδικό άξονα2Γραμμική πόλη Μιλιούτιν, ΕΣΣΔ3Αρχιτεκτονική Ιταλών φουτουριστών. Η cittΰ nuova του Sant’Elia αποτελεί

επαγγελία της μητρόπολης πριν ακόμα δημιουργηθεί η μητρόπολη. Ωστόσο, αυτά τα σχέδια θεωρούνται πραγματοποιήσιμα. Αντιθέτως, τα σχέδια των ARCHIGRAM είναι καθαρά ουτοπικά (ίσως και λόγω του τεράστιου κόστους τους)

Ο σχεδιασμός των ARCHIGRAM αποτέλεσε έμπνευση για το yellow submarine

Ο Peter Cooke δεν υλοποίησε τίποτα, εκτός από την Πινακοθήκη Τέχνης στο Graz, 2003, σαν bubble, όταν το Graz έγινε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης.

Σχεδιασμός σαν ειρωνική συμμμαχία τεχνοκρατίας και ουτοπίας με επικοινωνιακές τεχνικές. Πιο ειρωνικός και ανάλαφρος κόσμος σε σχέση με την αξιωματική προσέγγιση των μεγάλων δασκάλων του μοντέρνου. Παρατηρείται, λοιπόν, χειραφέτηση.

Μεγάλη ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής βιβλιογραφίας

1960: Kevin Lynch The image of the city

1964: Christopher Alexander A pattern language : κωδικοποίηση της αρχιτεκτονικής

1966: Robert Venturi Complexity and contradiction in architecture

1966: Aldo Rossi (Μιλάνο) L’ architettura della cittΰ

1967: Giorgio Grassi (Μιλάνο) La construzione logica dell’ architettura

1968: Manfredo Tafuri Theorie e storia dell’ architettura (o μεγαλύτερος ιστορικός της αρχιτεκτονικής διεθνώς, μετά τον ΒΠΠ)

31

Μεταμοντερνισμός: Robert Venturi

Αμερικανός, σπούδασε στο Yale, μαθητής του Louis Kahn. Στην Ευρώπη, συνεργάστηκε με τον Ignazio Kandella στο Μιλάνο. Το 1964 επέστρεψε στις ΗΠΑ, όπου σχεδίασε το σπίτι της μητέρας του, το οποίο χαρακτηρίζεται από complexity and contradiction, όπως ο τίτλος του βιβλίου που έγραψε μετά από δύο χρόνια. Το σπίτι αυτό δεν μοιάζει με κανένα κτήριο. Πρόκειται για κτήριο-τεράστιο αέτωμα που δεν έχει στυλιστική αναφορά στο παρελθόν αλλά νεοπλαστικιστική οργάνωση της πρόσοψης και παράθυρα εν σειρά. Μνημειακή είσοδος με γλάστρα, χωρίς πόρτα (στο πλάι υπάρχει μικρή πορτούλα). Κεντρική τομή, αλλά η καμινάδα είναι τοποθετημένη έκκεντρα. Από το πλάι μοιάζει με σεμνό cottage τύπου East Anglia. Αντί για less is more του Mies van der Rohe, υποστηρίζει less is a bore, νέα οπτική όπου προτιμά και αυτό και εκείνο.

Guild House, 1965: Γηροκομείο με complexity και contradiction. Δήλωση ρόλου του κτηρίου στην όψη (σημαντικό για το μεταμοντέρνο).

Ο μεταμοντερνισμός ξεκινάει από τους οικονομολόγους και τους αρχιτέκτονες. Αμφισβήτηση του θετικισμού και της αέναης προόδου του μοντέρνου. Αποδοχή ότι το μοντέρνο δεν είναι επικοινωνιακό (δεν αρέσει σε λαϊκό κόσμο). Ο Venturi χρησιμοποιεί μέσα της διαφήμισης και της επικοινωνίας. Έτσι, προκύπτει ένα προϊόν στα όρια του kitsch, το οποίο όμως είναι αποδεκτό.

Learning from Las Vegas, βιβλίο 1970: το μάθημα είναι οι διάφορες διαφημιστικές πινακίδες που φτιάχνουν μία απροσδόκητη αλλά γοητευτική εικόνα. Πίσω από το χαώδες και το μεταλλασσόμενο υπάρχει μία κρυφή τάξη. Πιο γοητευτικό από την ευταξία του μοντέρνου.

Ο Venturi εισάγει την υβριδική αρχιτεκτονική. Ο ρελατιβισμός είναι πολύ σημαντικός στο μεταμοντέρνο. Ειρωνεία του παρελθόντος και της ιστορίας. Μορφολογικός και τεχνολογικός ηδονισμός. Σε σύγκρουση με τον προβληματισμό του Funktionalismus.

James Sterling

Βρετανός. Μεμονωμένη περίπτωση με δική του γλώσσα και αντίληψη

Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Lester, αρχές δεκαετίας του ’60: ανακατεύει την τράπουλα του μοντέρνου με νέο τρόπο που δεν είναι ακόμα μεταμοντέρνος, αφού είναι ειρωνικός αλλά όχι ακόμα σκωπτικός (αργότερα θα περάσει στο μεταμοντέρνο). Κονστρουκτιβισμός-σουπρεματισμος. Θυμίζει το κλαμπ εργατών του Κολόζοφ

Σχολή Ιστορίας, Cambridge, μέσα δεκαετίας του ’60

32

Queen’s college, Oxfored, τέλη δεκαετίας του ’60: στρουκτουραλιστικός χαρακτήρας, αντιστικτικά στοιχεία.

Ιταλικό design

Vespa, αυτοκίνητο 500, τρένα, αριθμομηχανή, Olivetti 1969, Τηλεόραση

6ο Μάθημα : Δεκαετία 1960

Aldo Rossi – Tendenza

1964: Aldo Rossi L’architettura della cittΰ. Βιβλίο που δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά με το βιβλίο του Venturi.

Ο Aldo Rossi πήρε πτυχίο από την Αρχιτεκτονική του Μιλάνου, όταν ήταν πάνω από 30 ετών. Στη δεκαετία του ’50 εργάστηκε ως στέλεχος σύνταξης στο περιοδικό Casa bella στο Μιλάνο. Το περιοδικό Casa bella μαζί με το Architectural design ήταν τα μεγαλύτερα περιοδικά διεθνούς επιρροής, με διαφορετικούς προσανατολισμούς, που υπαγόρευαν του όρους της αρχιτεκτονικής συζήτησης της εποχής. Διευθυντής της

33

Casa bella ήταν ο Ernesto Nathan Rogers (αρχιτέκτονας του μεσοπολέμου, το R της ομάδας των 4 BPER – από τις πιο δραστήριες ομάδες ρασιοναλιστών. Μετά τον ΒΠΠ έγινε καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου με σημαντικούς μαθητές, μεταξύ των οποίων οι Rossi, Tafuri, Grassi κ.α.) Σημαντικό για τον Rogers ήταν το υπάρχον κτιστό περιβάλλον, με αυτό ήθελε να αναμετρηθεί. Κριτική του μοντέρνου, χωρίς όμως εκ βάθρων ανατροπή. Γι’αυτόν σημαντικό ρόλο είχε η ιστορία, η παράδοση της πόλης, η έννοια του μνημείου, ο ρόλος του σύγχρονου διανοουμένου, επισημαίνει τις οφειλές στους δασκάλους του μοντέρνου. Θέτει ζητήματα του τόπου και της μνήμης (ζητήματα σημαντικά στο μεταίχμιο από το μοντέρνο κίνημα)

Στο βιβλίο του ο Rossi περιλαμβάνει μελέτες για την μορφολογική δομή της πόλης. Γι’αυτόν η αρχιτεκτονική της πόλης είναι ένας κατάλογος σταθερών αρχιτεκτονικών χαρακτήρων που δίνουν στο κτήριο την τυπολογική σταθερότητα του μνημείου. Δηλαδή, κάθε κτήριο γίνεται αναγνωρίσιμο μνημείο ανάλογα με τον τύπο του. Εφεύρεση νέας αρχιτεκτονικής της πόλης σε αντίθεση με την προσθετική διαδικασία του μοντέρνου (πυρήνας η οικογένεια: οικία: γειτονιά: συνοικία: πόλη) όπου η Ευρωπαϊκή πόλη με το σημαντικό ιστορικό απόθεμα έχανε τον χαρακτήρα της κάτω από την ανωνυμία. Έτσι το κτήριο γίνεται πλέον πολιτισμικός πυκνωτής, συμβολικός καταλύτης της συλλογικής μνήμης. Μετά τον Rossi έρχεται ο μεταμοντερνισμός, ο οποίος όμως έχει διαφορετικό προσανατολισμό σε σχέση με τις ΗΠΑ. Επιχειρεί ανάκτηση του χαρακτήρα της ιστορικής αρχιτεκτονικής και του χαρακτήρα της πόλης. Είναι μεταμοντέρνος γιατί πηγαίνει προς τα πίσω (Loos, Λομβαρδία νεοκλασικισμού, αρχιτέκτονες της Γαλλικής Επανάστασης, Schinkel, Kahn).

1967: σε συνεργασία με τον Giorgio Grassi (βιβλίο Grassi την ίδια χρονιά: La construzione logica dell’architettura) θεμελιώνει το κίνημα Tendenza, του Ιταλικού νεορασιοναλιμού, που αποτελεί απάντηση στον μεταμοντερνισμό των ΗΠΑ. Το κίνημα αναφέρεται σε νέα ζητήματα μνήμης. Άρα δεν πρόκειται για τον μεταμοντερνισμό του ειρωνικού και σκωπτικού σχολίου, της pop culture, με εικόνες και επικοινωνιακούς προσδιορισμούς, αλλά για κίνημα που ασχολείται συνειδητά με την ιστορία. Αναθεώρηση του ιταλικού μοντέρνου. Μεγάλη απήχηση εκτός Ιταλίας, π.χ. στη Γερμανία, αλλά και στις ΗΠΑ σε κύκλους διανοουμένων της East Coast. Πρόκειται για κίνημα διανοουμενίστικο και ελιτίστικο. Παράγει έντονο αρχιτεκτονικό προβληματισμό. Ο Rossi άσκησε μεγάλη επιρροή στις δεκαετίες ’80 και’90.

1971: σχέδιο του Rossi για το πρώτο του έργο, το Κοιμητήριο στη Modena. Μορφολόγηση κατ’αναλογία (cittΰ analoga), δηλαδή υλοποίηση κατ’αναλογία με στοιχεία που σχετίζονται με την ιστορία του περιβάλλοντος (παρελθόν-παρόν, νεκρό-ζωντανό, μνήμη-σύγχρονο). Βρίσκεται δίπλα στο νεοκλασικό κοιμητήριο της Ναπολεόντειας παράδοσης. Πρόκειται για το οστεοφυλάκιο, που μοιάζει με κτήριο έξω από τον χρόνο (διαχρονικός χαρακτήρας). Επιδίωξη ανάκτησης του πνεύματος του τόπου: αναφορά στη βιομηχανική παράδοση της περιοχής κατά τον 19ο αιώνα και στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής που αφορά τα αγροτικά σπίτια. Υπάρχει, λοιπόν, και στοιχείο τοπικισμού. Δεν πρόκειται όμως για κριτικό τοπικισμό

34

(π.χ. μίμηση σπιτιού Καστοριάς ή π.χ. μεταγραφή λαϊκής αρχιτεκτονικής από τον Κωνσταντινίδη) αλλά για κατ’ αναλογία αναπαραγωγή του πνεύματος του τόπου. Το πρότυπο είναι πνευματικό και μεταγράφεται στη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική του Rossi.

Ιταλική ομάδα Superstudio

Ομάδα των ριζοσπαστών αρχιτεκτόνων με έδρα τη Φλωρεντία. Επικεφαλής ο Αντόλφο Ναταλίνι, που έγραψε και το μανιφέστο της architettura radical. Τα θέματα που τους απασχολούν είναι πάλι η μητρόπολη, οι μεγαδομές, η εξέλιξη της πόλης. Επαγγέλλονται τον ενοποιημένο αστικό σχεδιασμό, αντιλαμβανόμενοι την πόλη ως συνεχές μνημείο (βλ. Ιάπωνες Μεταβολιστές και Archigram)

1969: Μελέτη Ιστογκράμι. Η πόλη σαν ενιαίο μνημείο, σε αστικό και πλανητικό επίπεδο

1969: Μελέτη. Η Νέα Υόρκη μέσα σε κατασκευή που μπορεί να πάει σε όλη τη γη

Πρόκειται για μη υλοποιήσιμες προτάσεις, μόνο για προβληματισμό σχετικά με τη γιγάντωση της πόλης και τη συζήτηση γύρω από αυτή.

1972: ΜοΜΑ, Νέα Υόρκη. Μεγάλη έκθεση μελετών του Superstudio, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αρχιτεκτονική συζήτηση

Στη συνέχεια ο Ναταλίνι ασχολήθηκε με την πολιτισμική ανθρωπολογία και τους λαϊκούς πολιτισμούς. Ακόμα αργότερα, με το μεταμοντέρνο σε Ιταλία, Γερμανία, Ολλανδία. Πρόκειται για τον μοναδικό διεθνή αρχιτέκτονα της Φλωρεντίας.

Ομάδα Άλκι Τζουμ, Φλωρεντία

Σε αυτή την ομάδα συμμετέχει και ο Τζιάννι Πέτε. Και αυτοί είναι ριζοσπάστες, με τρόπο όμως πιο παιγνιώδη, ευφάνταστο, με πιο αναγνωρίσιμο το ιταλικό design, σε σχέση με τον Rossi. Η ομάδα αυτή εκπόνησε τη μελέτη της non-stop city

Mario Botta

Μεταξύ μνημειακότητας και τοπικότητας. Τα σημαντικότερα έργα τα υλοποίησε στην Ιταλική Ελβετία, στο Λουγκάνο. Στην Ελλάδα υλοποίησε το Μέγαρο της Εθνικής στην Αιόλου και το Μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής στη Συγγρού.

35

Το πρώτο του έργο το υλοποιεί το 1966, μόλις επέστρεψε από το γραφείο του Le Corbusier μετά το θάνατό του. Πρόκειται για οικία σε χωριό έξω από το Λουγκάνο, με χαρακτήρα Le Corbusier.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 πεθαίνουν οι μεγάλοι δάσκαλοι του μοντέρνου (1965: Le Corbusier, 1968: Mies van der Rohe, 1969: Gropius) ενώ το 1968 σταματάει η λειτουργία και του διαδόχου του Bauhaus, της Hochschule fόr Gestalltung, Ulm. Άρα, πρόκειται για τέλος εποχής.

Ολλανδικός στρουκτουραλισμός

Σημαντικοί εκπρόσωποι: Audo van Eyck, Herman Herzberger. Συμμετοχή στα τελευταία CIAM, στην Team X. Ανήκουν στους αιρετικούς αρχιτέκτονες που πραγματοποιούν κριτική επαναξιολογήση του μοντέρνου κινήματος.

Van Eyck: πολύ σκληρή κριτική στον μοντερνισμό ως έκφρασης του ευρωπαϊκού ποσιτιβισμού και του ιμπεριαλιστικού ευρωκεντρισμού. Συγκρούεται με τους υπόλοιπους της Team X γιατί είναι περισσότερο ριζοσπάστης. Είναι από τους πρώτους με νέου τύπου ανθρωπολογικά ενδιαφέροντα, ενδιαφέρεται για τους εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς, οργανώνει ανθρώπινες εγκαταστάσεις και αγορές της Βόρειας Αφρικής. Αντιτεχνοκράτης, αδιαφορεί για το υπαρκτό ευρωπαϊκό αστικό πλαίσιο.

Το αριστούργημα του van Eyck είναι το Ορφανοτροφείο του Άμστερνταμ, 1960 (σήμερα είναι γραφεία εταιρείας). Πρόκειται για σχέδιο μεταξύ κτηρίου και συγκροτήματος. Άσκησε μεγάλη επιρροή σε αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο (Ελλάδα: Φατούρος, Αντωνακάκηδες). Οργάνωση και έκταση σε οριζόντια διάταξη, χωρίς κέντρο και εσωτερική ιεραρχία. Εσωτερικοί χώροι σαν οάσεις, σαν την αρχιτεκτονική της Βόρειας Αφρικής.

Van Eyck: Περίπτερο γλυπτικής σε έκθεση του 1966. Τσιμεντόλιθοι, στρουκτουραλισμός ως αποκάλυψη της δομής του κτηρίου. «Λαβυρινθώδης σαφήνεια της αρχιτεκτονικής» (όρος του van Eyck που αναφέρεται στο λαβύρινθο της τυπολογίας και στη σαφήνεια στους χώρους)

Herzberger: σειρά σχολείων του συστήματος Μοntessori στο Άμστερνταμ. Κατασκευή με πτωχά υλικά. Επιρροές από De Stijl

Herzberger: πολυλειτουργικός χώρος στην Ουτρέχτη. Πολιτισμικό μουσικό κέντρο σαν πόλη μέσα στην πόλη. Σαν κτήρια ημιτελή (το ίδιο και τα έργα του van Eyck) Έμφαση ιδιωτικών χώρων σε δημόσιο περιβάλλον. Ιδιωτικότητα σε δημόσιο χώρο: νέα ιδέα της αρχιτεκτονικής για σχέσεις ισότητας, συμβίωση κλπ.

Το αριστούργημα του Herzberger είναι η εταιρεία Becher στο Alpedorn, τέλη δεκαετίας του ’60

36

Beaubourg

Χωρίς τις ουτοπικές πρωτοπορίες της δεκαετίας του ’60 (με όλες τις εκφάνσεις τους) δεν θα υπήρχε το Beaubourg

Αρχιτέκτονες: Renzo Piano (Μιλάνο), Richard Rogers (Φλωρεντία). Πήραν το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμό, πράγμα που προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις. Τρόπος επεξεργασίας: αναπαραγωγή σκηνοθετικής παρουσίασης της δεκαετίας του ’60. Δεν είναι high-tech κτήριο, το μιμείται, το «υποδύεται». Μπροστά υπάρχει πλατεία δημόσιου χώρου με κλίση. Σειρά συμβολικών στοιχείων, όπως η εξωτερική, πληθωρική, εμβληματική εξωτερική σκάλα (σήμα κατατεθέν του μουσείου) στη μεριά της πλατείας. Πιο τεχνολογικό, πολύχρωμο εξωτερικό από την πλευρά του δρόμου. Εισάγει μουσειολογικά το θέμα της τεράστιας ενιαίας αίθουσας που διαμορφώνεται από τον επιμελητή ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε έκθεσης.

Προβληματισμός της μεγαδομής στην Ελλάδα

Συγκρότημα κατοικιών της Έρσης Βασιλικιώτη, 1968, Φιλοπάππου. Περιβαλλοντικά αγκαλιάζει τον λόφο, αποτελεί μεταβατικό στοιχείο μεταξύ του λόφου και των Πετραλώνων. Ιδιαίτερη σημασία έχει το ύψος και η διαμόρφωση

Πινακοθήκη της Washington του Πέι, δεκαετία του ’60

Hans Hollein, Δημοτικό μουσείο στο Mφnchengladbach, αρχές δεκαετίας του ’70

Εντάσσεται στο λόφο. Σειρά από όγκους που εντάσσονται στην επικλινή πλαγιά. Επαναφορά εκθεσιακών δωματίων, αλλά με νέο τρόπο. Σχεδόν χειροποίητος σχεδιασμός του κάθε στοιχείου, που γίνεται αντικείμενο design. Μεγάλη ποικιλία τεχνητού φωτός και σημαντικός συνδυασμός με το φυσικό φως. Οι είσοδοι στους τετράγωνους εκθεσιακούς χώρους είναι στις γωνίες και όχι στις πλευρές όπως συνηθίζεται, με αποτέλεσμα να δίδεται πιο δυναμική αίσθηση. Αξεπέραστος μαέστρος της μικρής κλίμακας.

Συγκρότημα Ολυμπιακών Αγώνων, Μόναχο, 1972

Σχέδιο του 1968. Frei Otto, Gόnther Benisch. Αποτέλεσμα των ουτοπιών του ’60. Κατασκευές από χάλυβα και συνθετικό γυαλί (το οποίο αντικαθίσταται μέσα στα χρόνια, ώστε να μην αλλοιώνεται η αρχική εικόνα)

37

Μεμονωμένοι δάσκαλοι της δεκαετίας του ’60

Μουσεία του Louis Kahn, ο οποίος υλοποιεί το όραμα του Rossi για την κατ’αναλογία αρχιτεκτονική

Carlos Scarpa: Σαν τον Πικιώνη. Σπούδασε στη Βενετία, αλλά όχι αρχιτεκτονική. Υλοποίησε στη Βερόνα το Μουσείο Castell’Vechio, δηλαδή αποκατέστησε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 το ομώνυμο μεσαιωνικό κάστρο. Παραδοσιακή πέτρα μαζί με μπετόν και σίδερο, φυσικά υλικά και ανάδειξη του στοιχείου του νερού. Αδρή τοιχοποιΐα που ζωντανεύει το χώρο. Στα ιταλικά μουσεία της δεκαετίας του ’60 (του Rogers στο Μιλάνο, του Moretti στη Γένοβα, του Scarpa στη Βερόνα) ο σχεδιασμός λαμβάνει υπ’όψιν κάθε έκθεμα. Δεν πρόκειται για δημιουργία αφηρημένου εκθεσιακού χώρου. Άμεση συνάρτηση μουσειολογικής μελέτης και εκθεσιακών αντικειμένων. Κάθε σημείο του μουσείου είναι μία νέα αφήγηση, δεν υπάρχει τίποτα το επαναλαμβανόμενο.

Ο Scarpa κατά τη δεκαετία του ’70 αποκατέστησε το κτήριο Κουερίνι Σταμπάλια (15ος αιώνας) στη Βενετία. Θαυμαστής του Scarpa ήταν ο Κυριάκος Κρόκος. Άλλο έργο του Scarpa: οικογενειακό κοιμητήριο στο Τρεβίζο. Στοιχεία σαν τον Kahn. Συνεχής πλαστικότητα. Οπλισμένο σκυρόδεμα, αντικείμενο ΰ reaction poetique.

Πικιώνης: σημαντική διαμόρφωση εξωτερικών χώρων και αναψυκτήριο στο Λουμπαδιάρη. Παιδική χαρά στη Φιλοθέη με ιαπωνικά χαρακτηριστικά. Πρόταση όχι μόνο περιβαλλοντική αλλά και πολιτιστική. Η παιδική χαρά δεν έχει κούνιες, τραμπάλες κλπ, αλλά εκεί ο Πικιώνης αναπαράγει αντικείμενα της ελληνικής παράδοσης (γέφυρα, βάρκα κλπ). Σαν ιδεατός ελληνικός χώρος της παράδοσης.

Louis Baragan: Μεξικό, κριτικός τοπικισμός. Ιπποτροφείο στο Έγκελστρομ, στην Πόλη του Μεξικού, 1966. Γνώστης του ευρωπαϊκού μοντέρνου κινήματος. Τη δεκαετία του ’40 έκανε ταξίδι στην Ευρώπη. Ηδονιστικός τοπικισμός (και για την αφή, όχι μόνο για την όραση). Χρώμα.

Ελληνικά μουσεία: Αρχαιολογικό Ιωαννίνων και Κομοτηνής (Κωνσταντινίδης), Αρχαιολογικό Χίου (Αντωνακάκηδες)

Εισαγωγή στο Μεταμοντέρνο

Μεταξύ αυτών που αναφέρθηκαν, το κίνημα που επικρατεί για περισσότερο από δύο δεκαετίες είναι ο μεταμοντερνισμός. Πρόκειται για ένα από τα μακροβιότερα (τέλη ’50-τέλη ’80). Μεγάλη επιρροή γιατί λαϊκίζει και δημαγωγεί (αρνητικό στοιχείο) αλλά και γιατί εισάγει έναν τρόπο σκέψης και θεώρησης που επιζεί πέραν του κινήματος (θετικό στοιχείο) με την κατάρριψη των ιδεολογιών, της αέναης προόδου και του ποζιτιβισμού.

38

1Η αρχιτεκτονική είναι στο μεταμοντέρνο πρωτοπορία για το κίνημα και σε άλλες τέχνες

2Πτωχεύουν οι ρασιοναλιστικοί/καρτεσιανοί κώδικες σχεδιασμού του μοντέρνου κινήματος

3Σχεδόν βίαιη αντίδραση στην εξέλιξη της μοντέρνας παράδοσης

4Complexity and contradiction (Venturi). Learning from Las Vegas (Venturi): εικονογραφικός βομβαρδισμός ως μέρος της pop culture που η αρχιτεκτονική πρέπει να λάβει σοβαρά υπ’όψιν

5Οπαδοί Venturi: ελίτ των Πανεπιστημίων των ΗΠΑ. 1974: Ο ιστορικός της αρχιτεκτονικής Vincent Sculli με το βιβλίο του The shingle style revisited καλεί τους αρχιτέκτονες σε ανάλογο σχεδιασμό

6Στην Αγγλία και στις ΗΠΑ το μοντέρνο υιοθετήθηκε πολύ αργά από τους αρχιτέκτονες που μετανάστευσαν από την κεντρική Ευρώπη. Αντιθέτως, στη Γερμανία και την Αυστρία το μοντέρνο άνθισε στη δεκαετία του ’20. Άρα, η Αγγλία και οι ΗΠΑ ήταν ώριμες για το μεταμοντέρνο (λαϊκισμός, πλουραλισμός, εκλεκτικισμό, επικοινωνιακή ρητορική της διαφήμισης)

71973: ενεργειακή κρίση, αρχή βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής από τη Γερμανία

8Το μεταμοντέρνο είναι ατεκτονικό στυλ, σαν μορφολογική συσκευασία (packaging) σε κτήρια, χωρίς να επεμβαίνει στην τυπολογία και στη λειτουργία. Εικονογραφικό μανιφέστο, χωρίς περιεχόμενο

9Χρήση ιστορίας διαφορετική από τον Kahn και τον Rossi. Μετατροπή σε παρωδία με ακραία συνέπεια κανιβαλισμό και παραμόρφωση της αρχιτεκτονικής μορφής. Οι αμερικανοί μεταμοντέρνοι είναι οι πιο ακραίοι. Επενδύουν στους μηχανισμούς επικοινωνιακής διαδικασίας που φυλάσσονται στα αντικείμενα kitsch και στις διαφημίσεις για να εξασφαλίσουν την ίδια επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα

10Δεν είναι απλώς εικονογραφία και μορφολογική επεξεργασία, αλλά βασίζεται στην κοινωνία και στην ιδεολογική επεξεργασία των βιομηχανικών κρατών. Γι’αυτό δεν ταιριάζει στην Ελλάδα

39