ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΓΑΣΑΚΗΣΒουλευτής Β' Αθήνας

Ομιλία σε εκδήλωση ΣΥΡΙΖΑ με θέμα: Οικονομική κρίση - Επιστροφή στο Μαρξ, Επιστροφή στο μέλλον

24/11/2008

                  ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΓΟΜΕΝΗ «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ» ΣΤΟ ΜΑΡΞ Α. Οι ιδιαιτερότητες της κρίσης Σχετικά με την τρέχουσα κρίση έχουν λεχθεί πολλά. Εκείνο που θα ήθελα να υπογραμμίσω, είναι ότι οι κρίσεις στον καπιταλισμό είναι όλες ίδιες σε ό,τι αφορά τον εσωτερικό πυρήνα των αιτιών τους. Όλες οι κρίσεις ανάγονται τελικά στον ταξικά προσδιορισμένο σκοπό και τα ιδιοτελή κίνητρα του καπιταλισμού, στο κυνήγι, δηλαδή, και τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Όμως, ταυτόχρονα, όλες οι κρίσεις είναι διαφορετικές. Διότι επηρεάζονται από το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εκτυλίσσονται.  Επομένως, αυτή την κρίση πρέπει να την αντιμετωπίσουμε ως μια κρίση με ιδιαίτερη ταυτότητα. Είναι μια κρίση-τομή. Είναι μια κρίση της οποίας δεν μπορεί να προβλεφτεί η έκβαση, αφού τον επίλογο σ’ αυτές τις κρίσεις τον διαμορφώνουν οι αγώνες των λαών. Κι αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση για μας. Δεν υπάρχουν τετελεσμένα, δεν υπάρχουν

1

αναπόφευκτα. Ο νέος ιστορικός κύκλος στον οποίο έχουμε μπει είναι το νέο μεγάλο πεδίο των κοινωνικών, πολιτικών, ιδεολογικών αγώνων. Και μ’ αυτή την έννοια νομίζω ότι, ως ΣΥΡΙΖΑ, έχουμε έγκαιρα εντοπίσει το θέμα αυτό. Προβλέψαμε, εκτιμήσαμε, ίσως όχι τη σφοδρότητα και τις μορφές με τις οποίες θα εκδηλωνόταν αυτή η κρίση, αλλά ήταν μέσα στην ανάλυσή μας, ότι αυτό το μοντέλο που ζούσαμε - γι’αυτό το πολεμούσαμε - θα είχε μια τέτοια κατάληξη.  Νομίζω, λοιπόν, μ’ αυτό το δεδομένο πρέπει να οργανώσουμε τη στάση μας απέναντι σ’ αυτή την κρίση. Πρέπει να οργανώσουμε την ικανότητά μας να την παρακολουθήσουμε από κοντά, να οργανώσουμε τους αγώνες αντίστασης, αλλά και να αξιοποιήσουμε το έδαφος που προσφέρει, για να προτείνουμε ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης και να ανοίξουμε το δρόμο σε μια νέα σοσιαλιστική προοπτική.  Η κρίση αυτή έχει πολλά νέα στοιχεία:  Πρώτα απ’ όλα δεν είχαμε στο παρελθόν μια τέτοια κατάσταση υπερχρέωσης και κρατών και επιχειρήσεων και κοινωνικών στρωμάτων, ιδίως το τρίτο στοιχείο είναι ιστορικά καινούριο. Και γι’ αυτό η κρίση αυτή παίρνει εξαρχής ένα ευρύ, κοινωνικό και παγκόσμιο χαρακτήρα.     Δεύτερον, η κρίση αυτή εκδηλώνεται σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από μια νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και μια απορρύθμιση των αγορών, διεθνώς και εθνικά, πράγμα που

2

σημαίνει ότι ακόμη και τα μέσα για μια καπιταλιστική διαχείριση της κρίσης είναι περιορισμένα και πρέπει να ανακληθούν.  Τρίτον, είναι μια κρίση που ξεσπάει σε μια ιστορική φάση, όπου εισέρχονται ή επανεισέρχονται στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας χώρες τεράστιες, με τεράστιους πληθυσμούς και δυνατότητες, όπως είναι η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία, η Βραζιλία, χώρες που κινούνται σε καπιταλιστική τροχιά, αλλά έχουν αποκλίνοντα συμφέροντα.  Ειδικά στη χώρα μας, η κρίση παίρνει ιδιαίτερες μορφές και διαστάσεις. Συναρτάται, εξαρχής, η χρηματοπιστωτική κρίση με μια κρίση του μοντέλου ανάπτυξης στη χώρα μας, το οποίο στηριζόταν στο δανεισμό, στις ιδιωτικοποιήσεις, στις απορυθμίσεις, την ανασφάλιστη εργασία κλπ. και επιτείνεται από τις επιλογές που έγιναν στο πρόσφατο παρελθόν. Την ώρα που άλλες χώρες επένδυαν στη παιδεία, την έρευνα και την τεχνολογία, οι δικές μας κυβερνήσεις επέλεγαν να επενδύσουν στην Ολυμπιάδα και τους εξοπλισμούς. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, πολλοί προβλέπουν, και προσωπικά συμμερίζομαι αυτή την εκτίμηση, ότι δεν αποκλείεται καθόλου η κρίση στην χώρα μας να έχει μεγαλύτερο βάθος, ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις και μεγαλύτερη διάρκεια.    Β. Δυνατότητες και απαιτήσεις για την αριστερά Αυτή η κρίση μας δημιουργεί δυσκολίες ή δυνατότητες; Διότι ξέρουμε από το

3

παρελθόν ότι οι κρίσεις δεν είναι πάντα βούτυρο στο ψωμί της Αριστεράς.  Νομίζω, λοιπόν, ότι υπάρχουν λόγοι να υποστηρίξουμε με ρεαλισμό, ότι η κρίση αυτή δημιουργεί δυνατότητες στην Αριστερά, αλλά και μεγάλες απαιτήσεις.   Πού στηρίζω αυτό τον ισχυρισμό: Η κρίση αυτή απονομιμοποιεί το νεοφιλελευθερισμό. Σε αντίθεση με την κρίση του 1974, δε μπορεί να αποδοθεί ούτε στην αύξηση των μισθών ούτε στην αύξηση των δαπανών ούτε στο κοινωνικό κράτος. Όσοι ζήσαμε τη δεκαετία του ΄70, θυμόμαστε την πίεση που ασκήθηκε πάνω μας από την ιδεολογική προπαγάνδα ότι για την κρίση έφταιγαν οι μισθοί, το κοινωνικό κράτος κλπ.  Οι εργαζόμενοι, επομένως, άρα και η Αριστερά σήμερα, δε μπορούν να ενοχοποιηθούν γι’ αυτή την κρίση, παρά μόνο με την έννοια ότι η αποδυνάμωση της διαπραγματευτικής δύναμης των εργαζομένων, η μετάλλαξη της σοσιαλδημοκρατίας και η ενσωμάτωσή της στη νεοφιλελεύθερη συναίνεση, οι αδυναμίες οι δικές μας και ο κατακερματισμός της ριζοσπαστικής αριστεράς, όλα αυτά, συνέβαλαν στη μεγάλη ανισότητα την κατανομή του πλούτου, συνέβαλαν – με μια έννοια- στο να γίνει ο καπιταλισμός τόσο ασύδοτος, τόσο αχαλίνωτος. Μ’ αυτή την έννοια, λοιπόν, μπορεί να κατηγορηθεί η Αριστερά ότι έχει ευθύνη για την κρίση, ιδίως για τις διαστάσεις που αυτή παίρνει, αλλά η ευθύνη της βρίσκεται ακριβώς στην απουσία της, στις ανεπάρκειές της.  

4

Επομένως, η κρίση αυτή καταδεικνύει και μ’ αυτό τον αρνητικό τρόπο, την ανάγκη ενίσχυσης της Αριστεράς σήμερα. Πολύ περισσότερο, όμως, η ανάγκη αυτή καταδεικνύεται από την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η προσπάθεια το βάρος αυτής της κρίσης να πέσει στους εργαζόμενους, η ανάγκη δηλαδή αντίστασης σ’ αυτή την προσπάθεια, αλλά και η ανάγκη διεξόδου από αυτή την κρίση από τη σκοπιά των αναγκών πολλών και όχι των συμφερόντων των ολίγων.  Αν, όμως, δούμε την κρίση αυτή ως δυνατότητα, και ως ευκαιρία ακόμη, πρέπει εξ αρχής να διαπιστώσουμε ότι η δυνατότητα αυτή είναι άρρηκτα δεμένη με μεγάλες απαιτήσεις στις οποίες καλούμαστε ως Αριστερά να ανταποκριθούμε, αν θέλουμε να επωφεληθούμε από αυτές τις εξελίξεις. Για να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις που θέτει αυτή η κρίση, αλλά και στις προσδοκίες ευρύτερων στρωμάτων της κοινωνίας, πρέπει να συνδυάσουμε την πάλη ενάντια στην κρίση με τη συνεχή προσπάθεια για ενδυνάμωση της Αριστεράς, διεύρυνση και ενίσχυση του ΣΥΡΙΖΑ, που αποτελεί μια κατάκτηση, όχι μόνο για τις δυνάμεις που τον συγκροτούν, αλλά συνολικά για το αριστερό κίνημα της χώρας μας. Η ενδυνάμωση αυτή δεν εξαντλείται στην αύξηση των εκλογικών ποσοστών. Προϋποθέτει από την ανασυγκρότηση των σχέσεων κοινωνικής, πολιτικής, θεωρητικής αριστεράς σε νέες βάσεις, με σχετική αυτονομία, αλλά και με κοινό στόχο τη διαμόρφωση ενός συνολικού σχεδίου για την ανατροπή των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, για μια

5

οικονομία των αναγκών, για ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης στον ορίζοντα ενός νέου σοσιαλισμού.  Η τρίτη, λοιπόν, σκέψη που θα ΄θελα να καταθέσω, αν και αυτά πρέπει να τα συζητήσουμε με άλλες διαδικασίες αναλυτικά, είναι μια πρώτη προσέγγιση σ’ αυτή την πρόκληση. Στο πώς, δηλαδή, θα απαντήσουμε σ’ αυτή την κρίση.  Θεωρητικά γνωρίζουμε ότι κάθε κρίση θέτει δύο καθήκοντα απέναντι στους εργαζόμενους και απέναντι στην Αριστερά.  Το πρώτο καθήκον είναι η κατανομή του κόστους της κρίσης. Αυτή η τεράστια απαξίωση και υποτίμηση του κεφαλαίου που βλέπουμε να συντελείται διεθνώς. Τα τρις εκατομμύρια, που ακούμε, ποιος θα πληρώσει;  Το δεύτερο καθήκον είναι η μορφοποίηση του μέλλοντος, οι νέες διευθετήσεις μέσα από τις οποίες θα υπάρξει έξοδος από την κρίση και πώς παρεμβαίνει κανείς σ’ αυτές.    Και τα δύο αυτά καθήκοντα έχουν ένα οικονομικό περιεχόμενο, αλλά είναι τελικά καθήκοντα πολιτικά.  Σε ό,τι αφορά το κόστος της κρίσης, όπως παρατηρούμε, οι διαδικασίες έχουν ήδη τεθεί σε κίνηση. Ένα μέρος του πέφτει αμέσως στους εργαζόμενους, μέσω των απολύσεων, της ανεργίας, της περικοπής των μισθών, της πρόσκλησης στους εργαζόμενους να δουλεύουν λιγότερες ώρες για να μην υπάρξουν απολύσεις κλπ. Από την άλλη μεριά, όμως, το κύριο βάρος του κόστους της κρίσης το απορροφά το κράτος, αφού θα γίνει δημόσιο χρέος. Αυτό το δημόσιο χρέος θα επιδιώξουν οι

6

μετέπειτα κυβερνήσεις να το ρίξουν στους εργαζόμενους. Άρτα, τελικά, και τα δύο αυτά καθήκοντα, η κατανομή του κόστους της κρίσης και η μορφοποίηση του μέλλοντος, διαμεσολαβούνται από το κράτος κι ακριβώς γι’ αυτό η αριστερά πρέπει να απαντήσει στην κρίση με όρους και κοινωνικούς και πολιτικούς, με ένα συνολικό πολιτικό σχέδιο.  Για να μπορέσουμε να δούμε πώς τίθεται σήμερα αυτό το θέμα, μπορούμε να κατανοήσουμε την κρίση αυτή - για να είμαστε και συνεπείς με την ανάλυση του Μαρξ – ως δέσμες αντιθέσεων. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι αυτή η κρίση που ζούμε σήμερα εκδηλώνεται με τρεις - τέσσερις ομάδες αντιθέσεων.  Πρώτον, με την όξυνση της αντίθεσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, με όλη την πολιτική του νεοφιλελευθερισμού που προηγήθηκε.  Δεύτερον,  με μια αντίθεση που προϋπήρχε και την γνωρίζαμε, ίσως δεν είχαμε συνειδητοποιήσει ότι μπορεί να πάρει τέτοια διάσταση, την αντίθεση δηλαδή ανάμεσα στο χρηματιστικό κεφάλαιο και την πραγματική οικονομία και συνολικά την κοινωνία.  Τρίτον, την αντίθεση ανάμεσα στα συμφέροντα του δολαρίου και των ΗΠΑ γενικότερα, αλλά και τις ανάγκες της παγκόσμιας ανάπτυξης όπως αυτές τίθενται σήμερα.   Είπα τρεις συν μια, διότι αυτές ομάδες αντιθέσεων διαπλέκονται με μια ευρύτερη αντίθεση που αφορά την αντίθεση ανάμεσα στο σημερινό

7

μοντέλο ανάπτυξης και τις ανάγκες της φύσης, του περιβάλλοντος, της οικολογικής ισορροπίας.  Πώς, λοιπόν, μπορούμε να σχεδιάσουμε την απάντησή μας σ’ αυτό το πλέγμα των αντιθέσεων που μόλις περιέγραψα με τη σχηματοποίηση που επιβάλει η συντομία του χρόνου.  Νομίζω ότι μπορούμε να φανταστούμε ένα σχέδιο με τρεις επάλληλους ορίζοντες.  Ο πρώτος είναι ο ορίζοντας των αντιστάσεων και των ανατροπών, ο δεύτερος είναι ο ορίζοντας της προώθησης ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης και ο τρίτος είναι ο ορίζοντας ενός νέου σοσιαλισμού.  Θα προσπαθήσω πολύ συνοπτικά να αναφερθώ στα τρία αυτά κεφάλαια.  Σε ό,τι αφορά τις ανατροπές, επειδή πολλά μας λένε για την έξοδο από την κρίση και η ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ και άλλοι, είναι μια ευκαιρία να πούμε ότι δεν είναι δυνατό να συζητάμε για έξοδο από την κρίση χωρίς να ανατραπεί η σημερινή άνιση και υποτελής σχέση που έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Δεν είναι δυνατό να συζητάμε για έξοδο από την κρίση με ανασφάλιστη εργασία, με ευέλικτες μορφές απασχόλησης, με ενοικιαζόμενους εργαζόμενους κλπ. Δε μπορούμε επίσης να συζητάμε για έξοδο από την κρίση με πολιτικές οι οποίες θέτουν τους εργαζόμενους στο περιθώριο όχι μόνο με όρους οικονομικούς, αλλά και όρους πολιτιστικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς. Η πρώτη, λοιπόν, ανατροπή αφορά την ανατροπή

8

όλου του πλέγματος των διαμορφωμένων σχέσεων ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία.  Η δεύτερη ανατροπή αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στο τραπεζικό και το χρηματιστικό κεφάλαιο από τη μια και την πραγματική οικονομία και τις ανάγκες της, τις ανάγκες δηλαδή της απασχόλησης και της παραγωγής, αλλά και τις ανάγκες της κοινωνίας γενικότερα, από την άλλη. Δεν είναι δυνατό να μιλάμε για έξοδο από την κρίση με τις τράπεζες «κράτος εν κράτει», με τις τράπεζες να είναι ελεγκτές και ελεγχόμενοι ταυτόχρονα, με τις τράπεζες να θέτουν τους κανόνες και να γράφουν τους νόμους που ρυθμίζουν την οικονομία. Δεν είναι δυνατό να μιλάμε για έξοδο από την κρίση με μια καινούρια κάστα διαμορφωμένη στις κορυφές των τραπεζών και των πολυεθνικών ομίλων, οι οποίες μοιράζουν στους εαυτούς τους με τα stock options και τις άλλες μεθόδους όσα θέλουν, αντλώντας κέρδη ταυτόχρονα και από τους εργαζόμενους και από τους δανειολήπτες και από τους καταθέτες και από την κοινωνία ως σύνολο. Μια δεύτερη, λοιπόν, μεγάλη ανατροπή είναι η ανατροπή όλου αυτού του πλέγματος σχέσεων, ούτως ώστε οι τράπεζες να υπάρχουν για να υπηρετούν την κοινωνία και όχι για να την υποτάσσουν στα δικά τους συμφέροντα και επιδιώξεις.   Η τρίτη ανατροπή είναι μια ανατροπή του αμερικανοκεντρισμού στην πολιτική και όλων εκείνων των σχέσεων που έχουν δημιουργήσει μια τεράστια αναντιστοιχία ανάμεσα στους παγκόσμιους θεσμούς και τη σύνθεσή τους

9

είτε είναι G7 είτε G20, ΔΝΤ, παγκόσμια τράπεζα, παγκόσμιος οργανισμός εμπορίου κλπ και τις απαιτήσεις και τις ανάγκες ενός πολυκεντρικού κόσμου.  Και βεβαίως όλα αυτά, θα πρέπει να τα συνδέσουμε με ένα ριζικά διαφορετικό τρόπο παραγωγής και διανομής, αλλά και τρόπο ζωής ο οποίος θα στηριχθεί στις αρχές της αειφορίας. Μας ρωτούν τι θα βάλουμε στη θέση του. μας προκαλούν αν ο σοσιαλισμός είναι η απάντησή μας. Εμείς λέμε ναι, ο σοσιαλισμός είναι η απάντησή μας, ο σοσιαλισμός είναι η οριστική διέξοδος και απ’ αυτή την κρίση. Από εκεί και πέρα, μας ενδιαφέρει να βρούμε εκείνους τους δρόμους, όπου μέσα από τα άμεσα προβλήματα, μέσα από τις ώριμες αλλαγές, θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε εκείνους τους συσχετισμούς δυνάμεων που χρειάζεται ο σοσιαλισμός για γίνει πραγματικότητα.  Μπορούμε, λοιπόν, και εδώ να πούμε ότι, για μας, ούτε απώτερη ούτε άμεση διέξοδος από την κρίση είναι αυτό που ονομάζουμε κεϋνσιανό μοντέλο. Όχι γιατί η ενίσχυση της ενεργούς ζήτησης δε θα βελτίωνε και δε θα άμβλυνε κάποιες από τις συνέπειες της κρίσης - και από αυτή την άποψη οπωσδήποτε μας ενδιαφέρει – αλλά διότι η απάντηση στην κρίση αυτή δε μπορεί να υπάρξει αν δεν αμφισβητήσουμε τον κερδοσκοπικό μηχανισμό της ίδιας της κρίσης, αν δε βρούμε, δηλαδή, τρόπους να αμφισβητήσουμε το μηχανισμό του κέρδους, αν δε διαμορφώσουμε, έστω, όρους όπου θα υπάρξει μέσα στην κοινωνία ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στις

10

δυνάμεις του κέρδους και τις δυνάμεις εκείνες και τα κριτήρια εκείνα με τα οποία θα λειτουργεί η οικονομία, κριτήρια τα οποία θα είναι με βάση τις ανάγκες των εργαζομένων και όχι το κέρδος των ολίγων.  Εδώ, ακριβώς, πρέπει να μιλήσουμε για μετασχηματισμούς στην παραγωγική βάση της οικονομίας, για οικολογικό μετασχηματισμό, για ένα νέο μοντέλο δημόσιας επιχείρησης, αλλά, γιατί όχι, και για μορφές οικονομικής δράσης υβριδικές, οι οποίες μπορεί να έχουν το κέλυφος της επιχείρησης όπως το διαμόρφωσε η ιστορική οικονομική εξέλιξη, αλλά που μέσα απ’ αυτές μπορούμε να αγωνιστούμε για να υπάρξουν νέα κριτήρια τα οποία θα σέβονται τις ανάγκες της κοινωνίας και θα παράγουν όχι εμπορεύματα για το κέρδος, αλλά δημόσια αγαθά για την ικανοποίηση των αναγκών. Μπορούμε, δηλαδή, να μιλήσουμε για  μια οικονομία με κεντρική κατεύθυνση πρώτα οι ανάγκες. Οι αλλαγές που απαιτούνται για να γίνει αυτή η οικονομία είναι να γίνει στόχος του μαζικού κοινωνικού κινήματος.        Τέλος, πρόσφατα ο πρόεδρος του ΣΕΒ, σε μια ενδιαφέρουσα, θα έλεγα, ανάλυση για την κρίση, δε δίστασε να πει ότι υπεύθυνος για την κρίση αυτή είναι ο ασύδοτος χρηματιστικός καπιταλισμός. Γεννάται το ερώτημα, γιατί το λέει αυτό ο πρόεδρος του ΣΕΒ; Το λέει για να στηρίξει την άποψη ότι διέξοδος από αυτή την κρίση είναι ένας νέος καπιταλισμός, ο καπιταλισμός υποτίθεται της πραγματικής οικονομίας, ο καπιταλισμός που θα προκύψει  μέσα από

11

μια νέα ισορροπία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα κλπ. Απέναντι, λοιπόν, σ’ αυτή την άποψη εμείς λέμε όχι. Δεν αρκεί να βγούμε μόνο απ’ αυτή την κρίση, πρέπει να εξαλείψουμε τις αιτίες που γεννούν τις κρίσεις. Η απάντηση λοιπόν δε μπορεί να είναι ένας νέος καπιταλισμός, αλλά ένας νέος σοσιαλισμός.  Θα ήθελα να ολοκληρώσω, επανερχόμενος σ’ αυτά που είπα στην αρχή της ομιλίας μου,   στις δυνατότητες, δηλαδή, της αριστεράς και τις απαιτήσεις όμως που απαιτεί αυτή η κρίση. Νομίζω ότι για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε σ’ αυτές τις συνθήκες, σ’ αυτούς τους προγραμματικούς στόχους και φιλοδοξίες, όπως θα προσδιοριστούν τελικά από το ΣΥΡΙΖΑ και τις δικές του διαδικασίες, είναι αναγκαίος ένας θεωρητικός και ιδεολογικός επανεξοπλισμός του αριστερού κινήματος. Κι απ’ αυτή την άποψη, η σημερινή εκδήλωση προσφέρεται για να μοιραστούμε και επ’ αυτού ορισμένες σκέψεις.       Γ. Ούτε «αναλυτής», ούτε «προφήτης» Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πριν από 20 περίπου χρόνια, έφερε στο προσκήνιο μια ατέλειωτη φιλολογία με κεντρικό άξονα το «μετά». Ορισμένοι ταύτισαν αυτό το «μετά» με το τέλος της αριστεράς, το τέλος του Μαρξ, ακόμη και με το τέλος της ιστορίας. Σήμερα ζούμε την κατάρρευση του νεοφιλελεύθερου μύθου, της νεοφιλελεύθερης υπόσχεσης. Ζούμε ένα δεύτερο «μετά». Κι’ αυτό το δεύτερο «μετά» διαψεύδει όλες τις προηγούμενες

12

εικασίες. Σήμερα, ακριβώς εξαιτίας αυτής της κρίσης, παρατηρούμε ότι ακόμη και αντίπαλοι του Μαρξ, ακόμη και αντίπαλοι της αριστεράς, ακόμη και διαχειριστές του καπιταλισμού καταφεύγουν στο Μαρξ, ακριβώς για να βρουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους.  Ο Μαρξ, λοιπόν, άλλοτε εμφανίζεται ως «οικονομικός αναλυτής», ο οποίος ανέλυσε τον καπιταλισμό τόσο πλήρως, που η ανάλυσή του παραμένει χρήσιμη ακόμη και σήμερα, ακόμη και σε επαγγελματίες κερδοσκόπους όπως ο κ. Σόρος. Άλλοτε πάλι ο Μαρξ εμφανίζεται ως ένας «προφήτης», που, ως συνεχιστής του έργου των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, έχει την ικανότητα να προφητεύει το μέλλον. Απόδειξη η επικαιρότητα του ενός ή του άλλου τσιτάτου που έχουν ανακαλύψει οι όψιμοι θαυμαστές του. Τέλος – συμβαίνει και αυτό – ο Μαρξ εμφανίζεται ως οπαδός του αστικού φιλελευθερισμού ή ακόμη και των ελεύθερων αγορών. Σίγουρα, όσοι ανακαλύπτουν τον Μαρξ, δεν το κάνουν πάντα επειδή πράγματι θαυμάζουν το έργο του. Αγκαλιάζουν το σώμα του Μαρξ για να σκοτώσουν την ψυχή του.  Ο Μαρξ δεν υπήρξε ούτε «αναλυτής» γενικώς του καπιταλισμού, ούτε προφήτης. Δεν «ανέλυσε» ουδέτερα αλλά άσκησε κριτική στο κεφάλαιο και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, κριτική σε βάθος, που αυτή η κριτική ακριβώς, παραμένει ζωντανή και επίκαιρη ως τις μέρες μας.  Ο Μαρξ δεν άσκησε μόνο κριτική στον καπιταλισμό αλλά η κριτική του αυτή ήταν από μία ορισμένη σκοπιά,

13

αυστηρά προσανατολισμένη: τη σκοπιά του μέλλοντος, τη σκοπιά του κομμουνισμού, όχι ως ένα καθεστώς, αλλά ως τον ορίζοντα της ανθρώπινης απελευθέρωσης και χειραφέτησης, όχι μόνο σε σχέση με την καπιταλιστική εκμετάλλευση αλλά και σε σχέση με ποικίλους άλλους ενδογενείς ή εξωγενείς καταναγκασμούς.  Τέλος, η κριτική του Μαρξ δεν βασίστηκε στον εμπειρισμό αλλά στις επιστήμες. Ακριβώς γι’ αυτό, αντικείμενο της κριτικής του ήταν, πρωταρχικά μάλιστα, όχι μόνο ο καπιταλισμός, αλλά και οι τότε θεωρίες που εξηγούσαν τη λειτουργία του.  Το έργο του Μαρξ δεν είναι μία ηθικολογική καταγγελία του καπιταλισμού. Είναι μία επιστημονική, ψύχραιμη και νηφάλια αναζήτηση μέσα στην ανάπτυξη του ίδιου του καπιταλισμού των στοιχείων, των εμβρύων, των προϋποθέσεων και των δυνατοτήτων για την υπέρβασή του. Γι’ αυτό είναι μία κριτική αντικειμενική. Δεν χαρίζεται σε κανέναν ο Μαρξ. Αλλά δεν αφήνει ούτε ένα κόκκο αλήθειας να πάει χαμένος, ακόμη κι αν βρίσκεται θαμμένη σε αντιδραστικό περίβλημα.  Ακριβώς γι’ αυτό, το έργο του Μαρξ παραμένει όρθιο, ζωντανό και διαρκώς ανακαλύπτεται και ξαναανακαλύπτεται. Αν όμως, ακόμη και αντίπαλοί μας καταφεύγουν στο Μαρξ για να αντλήσουν εφόδια για το μέλλον, για να υπερασπιστούν δηλαδή τα δικά τους ταξικά συμφέροντα και ιδεολογικές θέσεις, και μόνον αυτό δείχνει ότι έχουμε ήδη εισέλθει σε μια φάση σκληρού,

14

γενικευμένου και πολυεπίπεδου ανταγωνισμού, για τον οποίο πρέπει επαρκώς να προετοιμαστούμε.  Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός έχει χρεοκοπήσει. Δεν πρέπει όμως να υποτιμήσουμε τις δυνατότητες των συμφερόντων που βρίσκονται πίσω απ’ αυτόν ούτε τη δίψα τους για ακόμη περισσότερα κέρδη και κυριαρχία ούτε την ευκολία της μετάλλαξή τους και της εμφάνισής τους με νέα πρόσωπα.  Αν όμως οι αντίπαλοί μας δείχνουν τέτοια ευρύτητα πνεύματος ώστε να αναζητούν απαντήσεις στα ερωτήματά τους στο έργο του Μαρξ, αυτό δείχνει ότι, τουλάχιστον ανάλογη ευρύτητα πρέπει να επιδείξουν και οι εργαζόμενες τάξεις και εμείς, ως αριστερά, στην κατάστρωση των σχεδίων μας. Το θέμα, θέλω να πω, δεν είναι να επιστρέψουμε στο Μαρξ ως ένα «σύμβολο» αλλά ως τη βάση και την αφετηρία για την κριτική του σημερινού υπαρκτού καπιταλισμού, αλλά και των θεωριών και των ιδεολογιών που υπηρετούν ή συγκαλύπτουν την ιδιοτέλειά του. Αλλά να ανακαλύψουμε εκ νέου τον Μαρξ, όχι μόνο ως κριτική του «άλλου» αλλά και ως αυτοκριτική της ίδιας της αριστεράς και της ιστορίας της.  Αν λοιπόν πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κι εμείς τον αδόκιμο όρο περί «επιστροφής» τότε το θέμα δεν είναι να επιστρέψουμε στο έργο του Μαρξ ως ένα κλειστό σύστημα, αλλά να ανακαλύψουμε εκ νέου τη θεωρία της αριστεράς στο σύνολό της και στη δυναμική της εξέλιξη και να την επανασυνδέσουμε με την πολιτική και κοινωνική δράση, μ’ έναν τρόπο όχι

15

ευκαιριακό, σχηματικό ή δογματικό, αλλά μ’ έναν τρόπο σταθερό, δημιουργικό και γόνιμο.  Το έργο του Μαρξ και άλλων διανοητών της αριστεράς είναι ένα έργο σύνθετο που λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα ταυτόχρονα. Το αριστερό κίνημα έχει πληρώσει ακριβό τίμημα και ορισμένα τμήματά το εξακολουθούν να πληρώνουν ακριβά την υπεραπλούστευση και την εργαλειοποίηση του έργου αυτού. Επίσης, πρέπει να πούμε ότι το έργο του Μαρξ, μεγαλοφυές και επαναστατικό στη σύλληψή του, δεν είναι αλάθητο. Ούτε ήταν δυνατό ο Μαρξ να απαντήσει σε φαινόμενα που ανέδειξε η μετέπειτα ιστορική εξέλιξη. Αυτές είναι και μερικές από τις αιτίες που έχουν δημιουργηθεί διάφοροι «μαρξισμοί» αλλά και γόνιμες θεωρήσεις, που μέσα από διαφορετικές θεωρητικές διαδρομές, αναζητούν απαντήσεις πάνω στη θεματολογία και τους νέους ορίζοντες που άνοιξε ο Μαρξ.  Η επιστροφή, λοιπόν, στο Μαρξ, ως μια διαδικασία θεωρητικού επανεξοπλισμού του αριστερού κινήματος, πρέπει να συνδεθεί τόσο με διαδικασίες εκμάθησης όσο και με διαδικασίες ανάπτυξης της θεωρίας της αριστεράς και εμπλουτισμού της, μέσα από μια νέα σχέση που πρέπει να διαμορφωθεί ανάμεσα στη θεωρητική έρευνα, τα κοινωνικά κινήματα και την αριστερά, με όρους σχετικής αυτονομίας και των τριών αυτών επιπέδων δράσης.  Δείγμα αυτής της ανάγκης, αλλά και ελπιδοφόρο σημάδι ότι ο στόχος αυτός είναι κατακτήσιμος

16

αποτελεί η τρέχουσα κρίση. Με καθυστερήσεις και ελλείψεις αρχίζουν πάντως στοιχειακά να διαγράφονται οι όροι μιας τέτοιας ανταλλαγής ύλης και εμπειριών ανάμεσα σ’ αυτά τα τρία επίπεδα. Το θεωρητικό, το κοινωνικό, το πολιτικό. Οι ημερίδες, συγκεντρώσεις και συζητήσεις που γίνονται αυτό τον καιρό σ’ όλη την Ελλάδα από τις οργανώσεις του ΣΥΡΙΖΑ,  του ΣΥΝ και άλλων συνιστωσών του ΣΥΡΙΖΑ, για διάφορα θέματα, ημερίδες και συζητήσεις που διοργανώνουν διάφοροι φορείς όπως το Ινστιτούτο «Πουλαντζάς», δημοσιεύσεις ερευνητών, επιστημόνων, γύρω από τα θέματα της κρίσης, σε έντυπα της αριστεράς και ευρύτερα, όλα αυτά δείχνουν μια ζωντάνια, μια δυνατότητα για σκέψη, για δράση και προβληματισμό. Και είναι αυτή η δυνατότητα αλλά και η συναφής κουλτούρα που πρέπει να ενθαρρύνουμε, μέσα από την οποία μπορούν να προκύψουν επιστημονικά τεκμηριωμένες, σύγχρονες και ριζοσπαστικές προγραμματικές προτάσεις, κοινωνικά αιτήματα και αριστερά σχέδια, όχι ως αυθαίρετες εγκεφαλικές κατασκευές, αλλά ως μια διαρκής διαδικασία  μέσα από την οποία θα διαμορφώσουμε δεσμούς εμπιστοσύνης με την κοινωνία και τα κινήματά της.  Ολοκληρώνω λοιπόν με μία ακόμη πτυχή. Αν ο Μαρξ θεμελίωσε την κριτική της πολιτικής οικονομίας του καπιταλισμού από τη σκοπιά του κομμουνισμού, ένας ορισμένος «Μαρξισμός» έγινε δυστυχώς το θεωρητικό άλλοθι

17

γραφειοκρατών και αυταρχικών καθεστώτων.  Όσο παράδοξο κι αν είναι, στο όνομα του επαναστατικού έργου του Μαρξ, διαμορφώθηκε μια ιδεολογία της διανοητικής οκνηρίας, και της κοινωνικής αδράνειας. Αφού σύμφωνα μ’ αυτήν, τα πάντα έχουν ειπωθεί, τα πάντα έχουν ανακαλυφθεί και τίποτε καινούργιο δεν έχει νόημα να αναζητηθεί, και αφού σύμφωνα με την ίδια αντίληψη, όλα είναι αναπόφευκτα, όλα είναι νομοτελειακά και κάθε προσπάθεια παρέμβασης για την  τροποποίηση των νόμων του κεφαλαίου, αν δεν υπάρχουν ακόμη οι όροι για την ανατροπή των νόμων αυτών, συνιστά «αυταπάτη».  Επιστροφή, λοιπόν, στο Μαρξ, ειδικά για τους μαρξιστές, σημαίνει συστηματική κριτική σ’ ένα ψευδο-μαρξισμό δογματικό, ένα «μαρξισμό» των τσιτάτων, άλλοθι  του πολιτικού σεχταρισμού και της κοινωνικής αδράνειας.    Επιστροφή στο Μαρξ σημαίνει να κάνουμε το μαρξισμό και τη θεωρία της Αριστεράς, γενικότερα πηγή έμπνευσης για ένα νέο ριζοσπαστισμό για επαναστατική σκέψη και δράση.  Επιστροφή στο Μαρξ σημαίνει να ξανακάνουμε την υπόθεση του σοσιαλισμού υπόθεση των απλών ανθρώπων, του κόσμου της εργασίας και της γνώσης, των εργαζόμενων τάξεων γενικά και όχι υπόθεση κάποιων «αυτοματισμών» που υποτίθεται ότι κινούν την ιστορία ερήμην των κοινωνικών και των πολιτικών αγώνων των ίδιων των εργαζόμενων και των πολιτών.

18

ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΓΑΣΑΚΗΣΒουλευτής Β' Αθήνας

Αρχική-αρχική σελίδα

Βιογραφικό-βιογραφικό

Βουλή-Ερωτήσεις-Ομιλίες καιάλλες   Παρεμβάσεις

ΜΜΕ-Αρθρα-Δελτία Τύπου-Συνεντεύξεις-Ομιλίες

Δραστηριότητες-αρχείο από τιςδραστηριότητες  

Επικοινωνία-τρόποι επικοινωνίας

Links-άλλες διευθύνσεις

Ομιλία σε εκδήλωση Ινστιτούτου "Ν. Πουλαντζάς" για την τρέχουσα Οικονομική Κρίση

21/11/2008

Από την κρίση του νεοφιλελευθερισμού σε μια νέα οικονομία των αναγκών και των συλλογικών αγαθών   Η κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος έχει τη δική της αυτόνομη σημασία και βαρύτητα. Έχει τις δικές της ιδιαίτερες διαδρομές, αιτίες και εκδηλώσεις. Όμως η εστία του ευρύτερου κρισιακού φαινομένου που ζούμε, οι βαθύτερες αιτίες βρίσκονται μέσα στο μηχανισμό συσσώρευσης του κεφαλαίου. Ακριβώς αυτό, καθιστά αναγκαία, ακόμη και για τις δυνάμεις του συστήματος, την αναζήτηση ενός νέου καθεστώτος συσσώρευσης.  Η Αριστερά δε μπορεί να συμβιβαστεί με το μοντέλο ενός κάπως «ρυθμιζόμενου νεοφιλελευθερισμού». Ούτε μπορεί να περιοριστεί σε προτάσεις κεϋνσιανού τύπου ή άλλες που περιορίζονται πάντως στο πλαίσιο μιας «μικτής οικονομίας» όπως αυτή διαμορφώθηκε στον 20ο αιώνα. Έχοντας ανοιχτά μέτωπα με όλα αυτά τα ενδεχόμενα και κυρίως με τον κίνδυνο μιας σκληρής αυταρχικοποίησης του συστήματος, η αριστερά πρέπει να αναζητήσει τις δικές της απαντήσεις, με μια έφοδο στο μέλλον, πέρα από μοντέλα που χρεοκόπησαν ή έδειξαν τα όριά τους. Ο σπόρος των αριστερών απαντήσεων βρίσκεται μέσα στην ίδια την κρίση, στις αντιθέσεις που την εξέθρεψαν, στους αγώνες που πυροδοτεί.  Αν, όμως, η βαθύτερη αιτία της κρίσης βρίσκεται στο μηχανισμό συσσώρευσης του κεφαλαίου, η βάναυση αναδιανομή εισοδημάτων και εξουσιών που πέτυχαν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές υπέρ του κεφαλαίου επιτάχυνε την κρίση. Η απορρύθμιση αποχαλίνωσε το μηχανισμό της μεγιστοποίησης του κέρδους και εκτροχίασε το σύστημα εντελώς. Όμως, η ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση των δημόσιων αγαθών είναι εκείνος ο παράγοντας που προσδίδει στις κοινωνικές διαστάσεις της κρίσης ιδιαίτερο βάθος, έκταση και διάρκεια. Εδώ είναι ο πυρήνας μιας ευρύτερης μετάλλαξης που έχει συντελεστεί, στο πλαίσιο του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.  Όταν ένα δημόσιο αγαθό ιδιωτικοποιείται ή εμπορευματοποιείται αφανώς σημαίνει ότι αυτό το αγαθό μπορεί πλέον να αποκτηθεί ή να χρησιμοποιηθεί μόνο με χρήμα. Ανοίγω μια παρένθεση για να εξηγήσω το «αφανώς». Η εμπορευματοποίηση δεν επέρχεται μόνο με την ιδιωτικοποίηση. Όταν ένας δημόσιος φορέας παροχής δημόσιων αγαθών, υποβαθμίζεται, δεν υπηρετεί το σκοπό του ή δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες, τότε οι πολίτες εξωθούνται να ζητήσουν άλλες αγοραίες λύσεις. Όταν, πολύ περισσότερο, το «δημόσιο» λειτουργεί ως κέλυφος του ιδιωτικού ή του ιδιοτελούς τότε πάλι το αγαθό παύει να είναι δημόσιο, αφού δεν είναι προσβάσιμο χωρίς «φακελάκι» ή άλλη

19

μορφή συναλλαγής. Το δημόσιο αγαθό έγινε ανταλλάξιμο αγαθό.  Ο δανεισμός έρχεται έτσι να καλύψει το κενό που δημιουργείται και λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο ως υποκατάστατο του κοινωνικού κράτους.  Τι είδους διέξοδο από την κρίση πρέπει λοιπόν να αναζητήσει η Αριστερά, ώστε αυτή η διέξοδος να ξεκινά από τα σημερινά δεδομένα αλλά και να ανοίγει μια νέα προοπτική; Κατά τη γνώμη μου την απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να την αναζητήσουμε όχι στη σφαίρα της φαντασίας αλλά στο πεδίο των αναγκών της κοινωνίας, στην αξιολόγηση και την ιεράρχηση αυτών των αναγκών από τη σκοπιά των εργαζόμενων τάξεων.  Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν πρέπει να συμφωνήσουμε με όσους          -όπως ο Αρ. Μπαλτάς, ο Η. Ιωακείμογλου και άλλοι- έχουν υποστηρίξει, σε συζητήσεις που προηγήθηκαν, ότι μια εναλλακτική, από τη σκοπιά των εργαζόμενων τάξεων, διέξοδος από την κρίση, πρέπει απαραιτήτως να συνδέεται με μια στρατηγική αποεμπορευματοποίησης και, μέσω αυτής, με την ανάκτηση και διεύρυνση ενός κοινωνικού «δημόσιου χώρου».  Πρώτος στόχος πρέπει, επομένως, να είναι η ανάκτηση των δημόσιων αγαθών, η ανάκτηση δηλαδή μιας δημόσιας σφαίρας συλλογικών αγαθών, η στήριξη και η ανάπτυξη αυτής της σφαίρας ως ένα βασικό υπόβαθρο για την ανασυγκρότηση ολόκληρης της οικονομίας και της κοινωνίας.  Για να στηριχτεί, όμως, μια τέτοια πολιτική πρέπει να έχουμε μια παραγωγική βάση η οποία θα μας επιτρέψει να κάνουμε ρεαλιστικό το στόχο της πλήρους απασχόλησης και να αναβαθμίσουμε την τεχνολογική και  οργανωτική «στάθμη» της κοινωνίας, ώστε να γίνει δυνατή και η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας. Δηλαδή δε μπορούμε αυτή τη στιγμή να υποσχεθούμε πλήρη απασχόληση με μια παραγωγική βάση όπου το 83% των νέων θέσεων εργασίας που δημιουργούνται είναι σε εστιατόρια, σε σουβλατζίδικα, σε εμπορικά καταστήματα και στην οικοδομή, σε τομείς δηλαδή όπου δεν παράγονται νέα μέσα εργασίας ή μέθοδοι παραγωγής, ούτε μπορούν να υπάρξουν δραστικές αναβαθμίσεις στην παραγωγικότητα της εργασίας.  Αυτός όμως ο στόχος, η διεύρυνση, δηλαδή, της παραγωγικής βάσης, δεν αποτελεί μόνο ένα ποσοτικό στόχο, αλλά πρέπει να συνδεθεί και με ποιοτικούς μετασχηματισμούς. Δηλαδή δε μπορούμε να πούμε ότι αρκεί να διευρύνουμε το τι παράγεται και να αυξήσουμε απλώς το ΑΕΠ.  Ο στόχος αυτός πρέπει να συνδυαστεί με μια ποιοτική αναβάθμιση της παραγωγικής βάσης και να εξασφαλισθεί η συμβατότητά της με τις αρχές της αειφορίας που, εκτός των άλλων, σημαίνει νέα ενεργειακή βάση βασισμένη σε καθαρές πηγές ενέργειας. Δεύτερον, απαιτεί νέα παραγωγική εξειδίκευση, μια στρατηγική, δηλαδή, μέσα από την οποία θα απαντηθεί το ερώτημα τι θα παράγουμε ως κοινωνία; Ποια θα είναι η παραγωγική μας ταυτότητα μέσα σε μια παγκόσμια αγορά που δεν αναγνωρίζει χώρες αλλά μόνο εμπορεύματα; Ποια θα είναι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα; Πού θα επιδιώξουμε κάποιο προβάδισμα τεχνολογικό, πολιτιστικό, εκπαιδευτικό, ερευνητικό; Το βέβαιο πάντως είναι ότι δε μπορείς να ζεις καταναλώνοντας το εισόδημα που θα σου

20

'ρθει από το εξωτερικό ή το εισόδημά που δεσμεύεται από το μέλλον μέσω δανεισμού. Αυτά όλα έχουν ημερομηνία λήξης. Και ο τρίτος μετασχηματισμός είναι μια παραγωγική βάση προσαρμοσμένη στις νέες ανάγκες, στα νέα πρότυπα που ελπίζουμε και θέλουμε να διαμορφώσει ο κόσμος, διότι η οικολογική διάσταση της πολιτικής δεν είναι μόνον η αλλαγή της ενεργειακής βάσης, αλλά κι ένας νέος τρόπος παραγωγής συνολικότερα, νέα πρότυπα κατανάλωσης, μια νέα σχέση με το περιβάλλον κι ένας νέος τρόπος ζωής.  Η παραγωγική ανασυγκρότηση, επομένως, συνδέεται άρρηκτα με έναν αναβαθμισμένο ρόλο της παιδείας και της έρευνας και απαιτεί τη λειτουργική ανακατανομή των δημόσιων δαπανών υπέρ αυτών.  Άρα, δημόσια αγαθά, δημόσια σφαίρα, νέα παραγωγική βάση είναι τρία αλληλένδετα στοιχεία μιας εναλλακτικής πολιτικής για μια νέα οικονομία, για μια Ελλάδα που παράγει και δημιουργεί.  Με ποια οικονομικά υποκείμενα, με ποιους φορείς θα γίνουν αυτά; Θα δώσουμε εντολή στους ιδιώτες ή θα ευχηθούμε να τα κάνουν αυτά; Διότι ακούμε αυτόν τον καιρό από τις τηλεοράσεις, τον πρωθυπουργό ή τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ να κάνουν την ευχή ή να παρακαλούν τις τράπεζες να δείξουν ευαισθησία, να σεβαστούν το δημόσιο συμφέρον κλπ. Δε  μπορεί να είναι η βάση της δικής μας πολιτικής οι ευχές ούτε οι εκκλήσεις. Θα πρέπει να βρούμε φορείς οι οποίοι, είτε από υποχρέωση, είτε από ανάγκη, είτε από συμφέρον θα υπηρετήσουν ένα δημοκρατικά κατηρτισμένο και συναινετικά διαμορφωμένο σχέδιο.  Εδώ, λοιπόν, πρέπει να συζητήσουμε για μια νέα μορφή δημόσιας επιχείρησης. Σε καμία περίπτωση δε νομίζω ότι πρέπει να μιλάμε για δημόσιες επιχειρήσεις αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο να ξαναγίνουν τα όργια που έγιναν από κομματικούς στρατούς και άλλα τρωκτικά σε δημόσιες επιχειρήσεις. Το μέτωπο πρέπει να είναι εξαρχής καθαρό. Εξαρχής ένα νέο μοντέλο το οποίο θα εμπεριέχει τον κοινωνικό έλεγχο, τον εργατικό έλεγχο, τις όποιες δικλείδες ασφαλείας κριθεί ότι μπορούν να διασφαλίσουν το δημόσιο συμφέρον.  Πρέπει, γενικότερα, με τις προτάσεις μας να ξεφύγουμε από το μοντέλο της παλιάς μικτής οικονομίας. Νομίζω ότι εδώ, ως Αριστερά, πρέπει να κάνουμε μια τομή όχι μόνο λόγω των εμπειριών που είχαμε στο παρελθόν, αλλά και για λόγους στρατηγικής. Πρέπει να ξανασκεφτούμε τη στρατηγική για το σοσιαλισμό.  Βλέπουμε τη στρατηγική για το σοσιαλισμό μέσω ενός κρατικού καπιταλισμού ο οποίος, βαθμιαία διευρυνόμενος, «θα μας πάει» στο σοσιαλισμό; Κάποια συστήματα κατέρρευσαν όχι από την έλλειψη κράτους αλλά από την υπερτροφία του κράτους. Άρα πρέπει να τα σκεφτούμε αυτά τα θέματα. Διότι μπορεί να λέγαμε και στο παρελθόν ότι εμείς θέλουμε άλλο κράτος ποιοτικά διαφορετικό, αλλά το σχήμα της μικτής οικονομίας παρήγαγε και μια εικόνα της αντίληψής μας για το σοσιαλισμό ως ένα σύστημα που καθολικεύει τη δομή της κρατικής επιχείρησης, ότι λίγο πολύ αυτό ήταν τάχατες ο σοσιαλισμός.  Πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε το θέμα αυτό στις παρούσες συνθήκες; Αφού θέλουμε δημόσια αγαθά, μπορούμε να

21

σκεφτούμε ποιοι φορείς θα παράγουν αυτά τα δημόσια αγαθά και νομίζω ότι δεν είναι μόνον το κράτος που μπορεί. Μπορούμε να σκεφτούμε διάφορους φορείς, ακόμη κι αυτά τα σχήματα που έλεγε ο Μαρξ στον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», τις αυτοαναιρέσεις του καπιταλισμού μέσα στον καπιταλισμό, διάφορες μορφές δηλαδή που ο ίδιος ο καπιταλισμός παράγει, αλλά τις οποίες μπορούμε να αξιοποιήσουμε με άλλο περιεχόμενο. Π.χ. δε θα μπορούσαμε να δούμε ειδικού σκοπού επιχειρήσεις που θα έχουν τη μορφή της επιχείρησης αλλά θα υπηρετούν έναν κοινωνικό σκοπό;  Εμείς, ως Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ, κάναμε πρόσφατα κάποιες προτάσεις για το τραπεζικό σύστημα. Είπαμε π.χ. ότι μπορεί να υπάρξει μια τράπεζα στέγης των μισθωτών. Είπαμε ότι μπορεί να υπάρξει μια τράπεζα ειδικού σκοπού για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις, η οποία να λειτουργεί με βάση όχι τις υποθήκες αλλά με βάση την εμπιστοσύνη. Μπορούμε, επομένως, να σκεφτούμε κι έναν τομέα όπου ο σκοπός δε θα είναι το κέρδος, αλλά η ικανοποίηση αναγκών μέσα από διάφορες οικονομικές μορφές μεταβατικού, «υβριδικού» χαρακτήρα.  Μπορούν να υπάρχουν φορείς «δημοσίου συμφέροντος» ή «ειδικού σκοπού» που θα έχουν εξωτερικά τη μορφή της επιχείρησης, αλλά η επιχείρηση αυτή θα λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο, με διαφορετικά κριτήρια και σκοπούς. Μπορούν να λειτουργούν με βάση την αρχή «ούτε κέρδη, ούτε ζημιές». Μπορούν να έχουν κέρδη που όμως δε θα είναι  οικειοποιήσιμα, δε θα είναι πηγή πλουτισμού αλλά πηγή διεύρυνσης της παραγωγής, μείωσης του κόστους ή βελτίωσης της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών ή αγαθών.  Πρέπει επίσης να ξανανοίξουμε το κεφάλαιο των συνεταιρισμών με νέους όρους. Μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο ο συνεταιρισμός; Στην Κρήτη οι συνεταιριστικές τράπεζες ελέγχουν το 20% της λιανικής τραπεζικής. Στη χώρα μας το 50% του φαρμάκου διακινείται από συνεταιρισμούς των φαρμακοποιών. Είναι καλό αυτό ή κακό; Να ψάξουμε, θέλω να πω, τις εμπειρίες. Γιατί δε θα μπορούσε ένας συνεταιρισμός ναυτικών να διαχειρίζεται ένα πλοίο κρατικής ιδιοκτησίας σε κάποια ακτοπλοϊκή γραμμή; Υπάρχει και το φαινόμενο της απαξίωσης του συνεταιρισμού, κυρίως στον αγροτικό χώρο, λόγω κομματικοποίησης, αλλά τι πρέπει να κάνουμε; Να παραδώσουμε τα πάντα στο κράτος ή την αγορά; Ως Αριστερά πρέπει, νομίζω, ν’ ανοίξουμε το κεφάλαιο «νέων συλλογικών υποκειμένων». Κάποτε δεν υπήρχαν ούτε συνεταιρισμοί, αλλά βρέθηκαν. Να μιλήσουμε για συνεργατικές μορφές, για νέα συλλογικά υποκείμενα. Να το ψάξουμε πάντως, να ξεκλειδώσουμε τις σκέψεις μας. Αφού μιλάμε για χρεοκοπία μοντέλων, είναι καιρός να σκεφτούμε και κάτι καινούριο, κι ας κάνουμε και λάθος.  Τέλος, ποια είναι η παγκόσμια εμπειρία από τις ποικίλες μορφές αυτοδιαχείρισης των εργαζομένων; Έχει κλείσει το κεφάλαιο αυτό ή μπορεί να ξανανοίξει με νέους όρους;  Όλες αυτές οι οικονομικές μορφές έχουν βέβαια ένα «μειονέκτημα». Απαιτούν την αναβάθμιση της ταξικής συνείδησης των εργαζομένων και την ενεργητική τους συμμετοχή. Αλλά από τη σκοπιά της Αριστεράς αυτό είναι το μεγάλο πλεονέκτημά τους.  Έρχομαι τώρα στη μικρή επιχείρηση.  Ο ρόλος τους στην

22

ελληνική οικονομία είναι τεράστιος. Δεν είναι σωστό να τον αγνοούμε. Πρέπει όμως να δούμε αυτό το χώρο με νέο μάτι, να έχουμε μια συγκροτημένη πολιτική. Ενίσχυσή τους, αλλά υπό ποιους όρους; Πώς θα συμβάλουμε ώστε αυτός ο χώρος να ενταχθεί στην υπόλοιπη οικονομία «κανονικά» από άποψη εργασιακών, ασφαλιστικών, φορολογικών και περιβαλλοντικών υποχρεώσεων; Πώς θα τις βοηθήσουμε να ανταπεξέλθουν στο σκληρό ανταγωνισμό των πολυεθνικών, να έχουν πρόσβαση στην πληροφόρηση, τις καινοτομίες τις διεθνείς αγορές; Είναι ερωτήματα. Δεν μπορούμε όμως να αγνοούμε το χώρο αυτό ούτε να στηρίζουμε άκριτα κάθε αίτημά του. Πρέπει να συζητήσουμε και με το χώρο αυτό μια συγκροτημένη πολιτική, ένα συμβόλαιο εμπιστοσύνης βάσει δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.  Εννοείται τώρα ότι όλα αυτά θέλουν ένα νέο χρηματοπιστωτικό σύστημα που θα υπηρετεί αυτούς τους στόχους και βέβαια θέλουν ένα κράτος αναθεμελιωμένο σε νέες κοινωνικές βάσεις, με νέους θεσμούς, με μια νέα σχέση με την κοινωνία και ειδικά με τη δημόσια σφαίρα απέναντι στην οποία θέλουμε να λειτουργεί ως δύναμη στήριξης χωρίς να πνίγει την αυτονομία της. Ας μιλήσουμε για ένα κράτος που θα είναι και υποκείμενο αλλά και αντικείμενο το ίδιο αλλαγών. Άρα τη σχέση, ιδιωτικό – κρατικό – κοινωνικό πρέπει να τη δούμε συνολικά και να επαναορίσουμε την πολιτική μας αποσαφηνίζοντας ότι η κρατικοποίηση δεν είναι κοινωνικά ουδέτερη. Και άρα από μόνη της δεν συνιστά αριστερή πολιτική αλλά υπό προϋποθέσεις μπορεί να είναι μέρος και στήριγμα μιας αριστερής πολιτικής.  Δεν θα επεκταθώ περισσότερο, ήθελα κυρίως να δώσω το πνεύμα μιας στρατηγικής που θα μπορούσαμε να διαμορφώσουμε με την έννοια βεβαίως ότι  αυτή τη στρατηγική θα αρθρώνεται μέσω διαφόρων συγκεκριμένων «προγραμματικών στόχων» οι οποίοι θα είναι αντικείμενο πάλης, θα είναι δηλαδή στόχοι συσπείρωσης και στόχοι διεκδικήσιμοι από το κίνημα και όχι απλώς εκφωνήσεις προτάσεων. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα μεγάλο κοινωνικό και πολιτικό κίνημα σκέψης και δράσης κι αυτό να είναι ο φορέας της πολιτικής διεξόδου.  Τα παραπάνω μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας εναλλακτικής στρατηγικής για μια νέα οικονομία των αναγκών και των συλλογικών αγαθών. Ποιος θα είναι ο χαρακτήρας αυτής της οικονομίας, ποια η σχέση της με το σοσιαλισμό;  Βεβαίως η «νέα οικονομία» παραμένει μια μικτή καπιταλιστική οικονομία. Σε σχέση όμως με την παλιά μικτή οικονομία όπως αυτή διαμορφώθηκε στη διάρκεια του 20ου αιώνα είναι ποιοτικά διαφορετική. Δε στηρίζεται μόνο στο δίπολο ιδιωτικός – κρατικός τομέας όπου ο πρώτος θα λειτουργεί με καπιταλιστικά κριτήρια και ο δεύτερος με καπιταλιστικά και πελατειακά αλλά δημιουργεί συνθήκες ανάδειξης και άλλων οικονομικών υποκειμένων, η δράση των οποίων διαμορφώνει νέους τομείς που κινούνται με κριτήρια και στόχους διαφορετικούς και ανταγωνιστικούς προς τη λογική του καπιταλισμού.  Με τον τρόπο αυτό, χωρίς να καταργείται ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός για τη μεγιστοποίηση του κέρδους αναδύεται και ένας άλλος ανταγωνισμός που αφορά το σκοπό της παραγωγής, τα κριτήρια και τους στόχους της ανάπτυξης, τις αξίες και την ποιότητα της ζωής. Η προτεινόμενη επομένως

23

στρατηγική δεν κατατείνει σε κάποια στάσιμη ισορροπία αλλά δημιουργεί τους όρους για μια νέα δυναμική που ανοίγει δρόμους και δίνει δυνατότητες να αναδειχθούν νέα οικονομικά και κοινωνικά υποκείμενα και να διεκδικήσουν ρόλο πρωταγωνιστή στο οικονομικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι.  Η πορεία και η έκβαση αυτής της δυναμικής θα εξαρτηθεί βέβαια από τους συσχετισμούς στα διάφορα επίπεδα,  εδώ και διεθνώς, από τις παράλληλες εξελίξεις στο κοινωνικό πεδίο, τη διαμόρφωση της συνείδησης και της συλλογικής οργάνωσης των εργαζόμενων τάξεων, την αναρρύθμιση των εργασιακών σχέσεων και των σχέσεων γενικότερα κεφαλαίου – εργασίας σε νέες βάσεις, τους πολιτικούς συσχετισμούς και τη δυνατότητα αλλαγής ή αποφασιστικού επηρεασμού της δομής, της λογικής και της πολιτικής του κράτους.  Όμως, σε κάθε περίπτωση, αυτή η επί της ουσίας εσωτερίκευση των αξιών και των κριτηρίων του σοσιαλισμού στην κοινωνική και την οικονομική ζωή και ο αγώνας για τη νομιμοποίηση στην πράξη, τη στήριξη και την υπεράσπισή τους από τις διαρκείς επιθέσεις των δυνάμεων του κέρδους και της ιδιοτέλειας, όλα αυτά, δημιουργούν μια οργανική σχέση με τη σοσιαλιστική προοπτική, όχι φυσικά  ως μια διαδικασία ευθύγραμμη ή εξελικτική αλλά ως ένα ενιαίο αξιακά πεδίο πάλης για τις άμεσες, τις μεσοπρόθεσμες και τις πιο μακροπρόθεσμες ανάγκες των εργαζόμενων τάξεων και της κοινωνίας. 

Η καπιταλιστική κρίση κι η σκιά του Μαρξ

του Rick Wolff, Periodiko thesis 11.2208

Ο καπιταλισμός υπάρχει. Όμως, όταν κι όπου λαμβάνει χώρα, μέσα στη σκιά του

καπιταλισμού εμφανίζεται μια αυτο-κριτική των βασικών ελλειμμάτων του, που λεει

ότι η σύγχρονη κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει καλύτερα, αν καθιερώσει κάποια

πολύ διαφορετικά, μετα-καπιταλιστικά οικονομικά συστήματα. Η κριτική αυτή σκιά

ανυψώνεται για να φοβίσει τον καπιταλισμό, όταν – σε περίοδους κρίσης, όπως τώρα

– ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει προβλήματα. Με ποιητικό τρόπο, ο Καρλ Μαρξ

ονόμαζε τη σκιά το φάντασμα που στοιχειώνει τον καπιταλισμό.

Η σημερινή ονομαζόμενη οικονομική κρίση είναι ένα σύμπτωμα. Η υποβόσκουσα

ασθένεια είναι ο καπιταλισμός: ένα οικονομικό σύστημα που υφαίνει αμείλικτες και

καταστροφικές συγκρούσεις στην παραγωγή και στη διανομή των αγαθών και των

υπηρεσιών. Ενώ εργοδότες κι εργαζόμενοι πρέπει να συνεργάζονται μεταξύ τους, για

να μπορέσει η οικονομία να δουλέψει, αυτοί στον καπιταλισμό είναι αιώνιοι

24

αντίπαλοι, από τις συγκρούσεις των οποίων μπορούν περιοδικά να ξεσπάσουν

κρίσεις. Αυτό γίνεται σήμερα. Ο καπιταλισμός επίσης κλειδώνει τους εργαζόμενους

μέσα σ’ εκείνες τις ατέλειωτες διαμάχες μεταξύ τους, που ονομάζονται ανταγωνισμοί.

Κι απ’ αυτούς μπορούν περιοδικά να ξεσπάσουν συγκρούσεις και κρίσεις. Κι αυτό

γίνεται σήμερα.

Η σύγκρουση εργοδοτών-εργαζόμενων συνέτεινε στη δημιουργία της σημερινής

παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης ως εξής. Τη δεκαετία του 1970, οι εργοδότες

είχαν βρει ένα τρόπο να φρενάρουν τη σε μακροπρόθεσμη κλίμακα βραδεία αύξηση

των μισθών των εργαζόμενων. Βγάζοντας με το outsourcing τις θέσεις εργασίας στο

εξωτερικό, για να εκμεταλλευτούν φθηνότερους μισθούς, βάζοντας γυναίκες μέσα

στην εργατική δύναμη, αντικαθιστώντας εργάτες με υπολογιστές κι άλλα μηχανήματα

και φέρνοντας τα φθηνά εργατικά χέρια των μεταναστών, οι εργοδότες κατάφεραν να

κατεβάσουν τους μισθούς των εργαζόμενων, ακόμη κι όταν αυτοί παρήγαγαν

περισσότερα εμπορεύσιμα αγαθά. Τα αποτελέσματα ήταν προβλέψιμα. Από τη μια

μεριά, ανέβηκαν τα κέρδη των επιχειρήσεων (αφού τελικά οι εργάτες παρήγαγαν όλο

και περισσότερο, πληρωνόμενοι όλο και λιγότερο). Από την άλλη μεριά, μετά από

λίγα χρόνια, οι στάσιμοι μισθοί των εργατών αποδείχθηκαν ανεπαρκείς για να τους

επιτρέψουν να αγοράζουν τους αυξανόμενους καρπούς της εργασίας τους. Δοθέντος

του τρόπου που λειτουργεί ο καπιταλισμός, οι εργοδότες ανήμποροι να πουλήσουν

όλα όσα παρήγαγαν άρχισαν να απολύουν τους εργαζόμενούς τους. Και φυσικά αυτό

επέτεινε το πρόβλημα.

Έτσι, στη δεκαετία του 1970, ξεπρόβαλε μια άλλη καπιταλιστική κρίση, καθώς

φαινόταν στον ορίζοντα μια άσχημη οικονομική ύφεση. Αλλά η κρίση αυτή δεν

επεκτάθηκε, επειδή ο καπιταλισμός βρήκε έναν τρόπο να την αναβάλλει: τα μαζικά

χρέη. Αφού οι εργοδότες κατάφερναν να κρατούν τους μισθούς χαμηλούς, ο μόνος

τρόπος για να πουλούν τους καρπούς τις ολοένα κι αυξανόμενης παραγωγής ήταν με

το να δανείζουν στους εργάτες χρήματα για να αγοράζουν αυτοί ό,τι ήθελαν. Οι

επιχειρήσεις επένδυαν τα ανερχόμενα κέρδη τους στην αγορά νέων τίτλων

χρεόγραφων, που υποστηρίζονταν από υποθήκες εργατών, από καταναλωτικά και

πιστωτικά δάνεια. Οι κάτοχοι τέτοιων τίτλων χρεόγραφων γινόντουσαν, με τον τρόπο

αυτό, δικαιούχοι των μερισμάτων των μηνιαίων πληρωμών, που έκαναν οι εργάτες

για τα δάνειά τους. Στην πραγματικότητα, τα επιπρόσθετα κέρδη, που προέρχονταν

από τη διατήρηση των μισθών των εργατών σε χαμηλά επίπεδα, τώρα διπλασίαζαν

τον φόρο των εργοδοτών, οι οποίοι κέρδιζαν τις ψηλές πληρωμές των τόκων,

25

ξαναδανείζοντας μέρος αυτών των κερδών πάλι στους εργάτες! Δείτε σύστημα!

Η αναβολή της λύσης της κρίσης στα 1970 το μόνο που κατάφερε ήταν να

προετοιμάσει το δρόμο για μια μεγαλύτερη κρίση τώρα. Οι ραγδαίες αυξήσεις του

καταναλωτικού δανεισμού στα 1980, στα 1990 και μετά το 2000, ιδίως στα πλαίσια

του κόσμου των απελευθερωμένων αγορών της Αμερικής των Ρέγκαν και Μπους,

δημιούργησε ψηλά πλεονάσματα κερδοσκοπίας και διαφθοράς (πρώτα με την

“φούσκα” του χρηματιστήριου και μετά με την “φούσκα” της κτηματομεσιτικής

αγοράς). Επιπλέον, επιβάρυνε εκατομμύρια Αμερικανών με ανυπόφερτα χρέη. Από

το 2006, οι πιο πιεσμένοι δανειολήπτες – οι ονομαζόμενοι “sub-prime” – δεν

μπορούσαν πια να πληρώσουν αυτά που χρωστούσαν. Τότε άρχισε η ελικοειδής

κατηφόρα αυτού του οικοδομήματος των χρεολυσίων.

Κι ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων επίσης συνέτεινε σ’ αυτή την κρίση.

Καθώς κάποιες τράπεζες έκαναν τεράστια κέρδη, σπεύδοντας τα δανείσουν στους

εργάτες, κάποιοι άλλοι δανειοδότες άρχιζαν να φοβούνται ότι οι τράπεζες αυτές θα

χρησιμοποιούσαν τα κέρδη τους για να τους ξεπεράσουν στον ανταγωνισμό. Γι’ αυτό,

κι αυτοί έσπευσαν να κάνουν “καταναλωτικές δανειοδοτήσεις.” Για να

συγκεντρώσουν τα χρήματα ώστε να προβούν σε τέτοιες επικερδείς δανειοδοτήσεις

προς τους εργάτες, οι δανειοδότες έκαναν εκτεταμένη χρήση νέων τύπων

οικονομικών εργαλείων, κυρίως τίτλων χρεόγραφων έναντι των χρεωστικών

υποχρεώσεων των εργατών (τίτλων χρεόγραφων, των οποίων οι κάτοχοι λάμβαναν

μερίσματα των επαναπληρωμών των δανείων των εργατών). Οι δανειοδότες των

ΗΠΑ πουλούσαν τέτοιους τίτλους χρεόγραφων σ’ ολόκληρο τον κόσμο, για να

αφαιμάξουν τα χρήματα όλου του κόσμου. Έτσι, ολόκληρος ο κόσμος σερνόταν μέσα

σε μια ρουφήχτρα: του καπιταλισμού των ΗΠΑ, που στήριζε την αγοραστική δύναμη

των εργατών του με ακριβά δάνεια, γιατί δεν ήθελε πια να αυξήσει τους μισθούς

τους. Οι ανταγωνιζόμενες εταιρίες αξιολόγησης (Fitch, Moody's, Standard and Poor

κ.λπ.) αποτιμούσαν εσφαλμένα το ρίσκο αυτών των τίτλων χρεόγραφων. Οι

επιχειρήσεις αυτές ανταγωνίζονταν για δουλειές δανειοδότες, που χρειάζονταν ψηλές

αξιολογήσεις για να πουλήσουν τους τίτλους των χρεόγραφών τους. Ιδιωτικοί και

δημόσιοι δανειοδότες από όλον τον κόσμο ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την

αγορά των τίτλων χρεόγραφων των ΗΠΑ, επειδή ήταν αξιολογημένοι σχεδόν να μην

εμπεριέχουν κανένα ρίσκο κι επιπλέον πλήρωναν υψηλά επιτόκια.

Ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων κι οι συγκρούσεις εργοδοτών-εργαζόμενων – και

26

τα δυο κεντρικά συστατικά του καπιταλισμού – απετέλεσαν τα κύρια αίτια της

σημερινής “οικονομικής κρίσης.” Αλλά η τεράστια οικονομική στήριξη, που

προτάθηκε από τον υπουργό οικονομικών Paulson και τον πρόεδρο του FED

Bernanke δεν απευθύνει ούτε το πρόβλημα των στάσιμων μισθών, ούτε του

ανταγωνισμού. Αντίθετα η προτεινόμενη οικονομική στήριξη αποσκοπεί στην

“επιδιόρθωση” της οικονομικής κρίσης με το να ρίξει τεράστια ποσά στους μεγάλους

δανειοδότες, ελπίζοντας να τραβήξει την οικονομία έξω απ’ αυτήν την κρίση. Επειδή

μια τέτοια “λύση” αγνοεί τα υποκείμενα προβλήματα της καπιταλιστικής οικονομίας,

οι προοπτικές επιτυχίας της είναι φτωχές.

Οι ηγέτες των ΗΠΑ δεν είναι δυνατό να διανοηθούν καμιά συζήτηση, αν όχι

αμφισβήτηση, του ρόλου του καπιταλισμού. Εντελώς αντίθετα, οι “πολιτικές” τους

αποσκοπούν πρωταρχικά στη διατήρηση του καπιταλισμού – κυρίως κρατώντας την

ευθύνη του για την τρέχουσα κρίση εκτός δημόσιου διάλογου και, με τον τρόπο αυτό,

πέρα από κάθε πολιτική δράση. Όμως η κρίση αυτή, όπως πολλές άλλες, κάνουν το

φάντασμα του Μαρξ, τη σκιά του καπιταλισμού, να σηκωθεί για μια ακόμη φορά. Τα

δυο βασικά μηνύματα του φαντάσματος αυτού είναι σαφέστατα: (1) η σημερινή

παγκόσμια οικονομική κρίση απορρέει από τα κεντρικά συστατικά στοιχεία του

καπιταλιστικού συστήματος και (2) η πραγματική επίλυση της τρέχουσας κρίσης

απαιτεί την αλλαγή αυτών των συστατικών στοιχείων ώστε να μπορέσει η κοινωνία

να κινηθεί πέραν του καπιταλισμού.

Για παράδειγμα, αν οι εργαζόμενοι κάθε επιχείρησης σχημάτιζαν τα συλλογικά

συμβούλια των διευθυντών της επιχείρησής τους, θα ξεπερνιόνταν οι παλιές

καπιταλιστικές συγκρούσεις μεταξύ εργοδοτών κι εργαζόμενων. Αν οι κρατικές

υπηρεσίες συντόνιζαν τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για θέματα παραγωγής των

επιχειρήσεων, όσος ανταγωνισμός έμενε θα μπορούσε να περιοριστεί να εστιάζεται

πάνω σ’ επιβραβεύσεις για βελτιωμένη αποδοτικότητα. Η κυβέρνηση δεν θα

χρειαζόταν απλώς να χρηματοδοτεί τους μεγάλους οικονομικούς οργανισμούς, αλλά

επίσης να τους ζητεί να μετασχηματιστούν σ’ επιχειρήσεις με ισότιμους μεταξύ τους

εργοδότες κι εργαζόμενους, επιχειρήσεις στις οποίες ο συντονισμός θα ήταν το

περισσότερο σημαντικό ζήτημα κι ο ανταγωνισμός το λιγότερο σημαντικό ζήτημα για

τις σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ πήρε τον έλεγχο σ’

εταιρίες, όπως οι Fannie Mae, Freddie Mac και AIG, αλλά δεν άλλαξε ούτε το

οργανωτικό σχήμα τους, ούτε τον καταστροφικό ανταγωνισμό μεταξύ τους. Αυτό

ήταν μια τραγικά χαμένη ευκαιρία. Αν κι όταν ο πολιτικός άνεμος της αλλαγής θα

27

αρχίσει να φυσά δυνατά και μακριά, τότε θα μπορούν να δοκιμασθούν οι λύσεις, που

θα ανταποκρίνονται στην τρέχουσα κρίση και θα κινούνται πέραν του καπιταλισμού.

Ετικέτες Crisis of capitalism

Τίνος πραγματικού το θέαμα είναι αυτή η κρίση;

του Alain Badiou, , περιοδικό θεσειες 9/2008

Η πλανητική οικονομική κρίση, όπως μας την παρουσιάζουν, μοιάζει με μια απ’ εκείνες τις κακές ταινίες, τις οποίες τις σκαρφίζεται η βιομηχανία των προσυσκευασμένων επιτυχιών του μεγάλου θεάματος, που σήμερα ονομάζεται “κινηματογράφος.” Τίποτε δεν λείπει: το θέαμα μιας σταδιακής καταστροφής, το σασπένς των μεγάλων κόλπων, ο εξωτισμός του πανομοιότυπου – το χρηματιστήριο της Τζακάρτα ζυγίζεται με τα ίδια μέτρα και σταθμά του θεάματος όπως και της Νέας Υόρκης, η διαγώνια γραμμή από τη Μόσχα στο Σάο Πάουλο, παντού η ίδια φωτιά που καιει τις ίδιες τράπεζες – οι τρομακτικές νέες εξελίξεις: αλίμονο, ακόμη και τα πιο μελετημένα “σχέδια” δεν μπορούν να αποτρέψουν τη Μαύρη Παρασκευή, όταν όλα καταρρέουν ή όλα θα καταρρεύσουν.. Αλλά η ελπίδα πεθαίνει τελευταία: μπροστά στη σκηνή, βλέπουμε βλοσυρούς και σκεφτικούς, όπως στα κινηματογραφικά έργα της καταστροφής, τα μέλη της μικρής παρέας των ισχυρών, τους πυροσβέστες της νομισματικής πυρκαγιάς – Σαρκοζύ, Πώλσον, Μέρκελ, Μπράουν, Τρισέ κ.λπ. – να ρίχνουν μέσα στην κεντρική Τρύπα χιλιάδες δισεκατομμύριων. Θα αναρωτηθούμε αργότερα (στα προσεχή επεισόδια του σήριαλ) από πού προέρχονται όλα αυτά τα δισεκατομμύρια, γιατί απέναντι και στην παραμικρή απαίτηση των φτωχών, για χρόνια ως τώρα, όλοι αυτοί απαντούσαν γυρνώντας τις τσέπες τους μέσα-έξω, για να πουν ότι δεν είχαν ούτε μια τσακιστή. Προς το παρόν, δεν έχει σημασία. “Να σώσουμε τις τράπεζες!” Αυτή η ευγενική, η ουμανιστική και δημοκρατική κραυγή αναβλύζει από το στόμα κάθε δημοσιογράφου και κάθε πολιτικού. Να τις σώσουμε μ’ οποιοδήποτε τίμημα! Και πρέπει να το τονίσουμε, αφού το τίμημα δεν είναι μηδαμινό.

Οφείλω να ομολογήσω: κι εγώ ο ίδιος, μπροστά στα ποσά που κυκλοφορούν, τα οποία, όπως σχεδόν όλος ο κόσμος, δεν μπορώ να καταλάβω τι σημαίνουν (τι ακριβώς είναι χίλια τετρακόσια δισεκατομμύρια ευρώ;), έχω κι εγώ εμπιστοσύνη σ’ αυτούς. Την εναποθέτω ολόκληρη στα χέρια των πυροσβεστών. Όλοι ενωμένοι, το γνωρίζω, το αισθάνομαι, θα πετύχουν. Οι τράπεζες θα αναπτυχθούν περισσότερο από πριν, ενώ κάποιες από τις μικρότερες ή μεσαίου μεγέθους, που ως τώρα είχαν κατορθώσει να επιβιώνουν μόνο χάρη στην φιλευσπλαχνία του κράτους, θα δοθούν στις μεγαλύτερες για ένα κομμάτι ψωμί. Κατάρρευση του καπιταλισμού; Θα πρέπει να αστειεύεστε. Ποιος, τέλος πάντων, την θέλει; Ποιος γνωρίζει ακόμη και τι σημαίνει ή τι θα μπορούσε να εννοηθεί μ’ αυτό; Ας σώσουμε τις τράπεζες, σας λεω, κι όλα τα άλλα θα ακολουθήσουν. Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα κατάσταση του κόσμου και τις πολιτικές που ασκούνται σ’ αυτόν, είναι αναπόφευκτο, για τους πρωταγωνιστές του έργου, δηλαδή, τους πλούσιους, τους υπηρέτες τους, τα παράσιτά τους, γι’ αυτούς που τους λιγουρεύονται και γι’ αυτούς που τους λιβανίζουν, να υπάρξει στο τέλος ένα χέπυ εντ, ίσως λίγο μελαγχολικό.

28

Καλύτερα όμως, ας στρέψουμε την προσοχή μας προς τη μεριά των θεατών αυτού του σόου, στο ζαλισμένο πλήθος που, ανήσυχο χωρίς να ξέρει γιατί, κατανοώντας μόνο λίγα πράγματα κι εντελώς αποσυνδεδεμένο από οποιαδήποτε ενεργή ενασχόληση με την περίσταση, ακούει, σαν να ήταν μια βοή από μακριά, την αναγγελία του θάνατου των τραπεζών, που βρέθηκαν τώρα στριμωγμένες, προσπαθεί να εικάσει τι συμβαίνει παρακολουθώντας τις συναντήσεις τα σαββατοκύριακα, πραγματικά εξαντλητικές, της ένδοξης μικρής παρέας των κυβερνώντων μας, βλέπει να περνούν μπροστά του αστρονομικά κι ακατάληπτα χρηματικά ποσά κι αυτόματα τα συγκρίνει με τους δικούς του πόρους, ή μάλλον, για ένα πολύ σημαντικό τμήμα της ανθρωπότητας, με την παντελή και σκέτη ανυπαρξία τέτοιων πόρων γι’ αυτούς, ένα πράγμα που αποτελεί ταυτόχρονα την πικρή και την ενθαρρυντική βάση της ζωής τους. Να λοιπόν πού βρίσκεται το πραγματικό κι ο μόνος τρόπος να μπορέσουμε να έχουμε πρόσβαση σ’ αυτό θα ήταν αν γυρίζαμε την πλάτη μας στην οθόνη του θεάματος, για να βλέπαμε την αόρατη μάζα εκείνων, για τους οποίους, ακριβώς πριν ριχθούν μέσα στο χειρότερο σε σχέση μ’ αυτά που ζουν, το έργο αυτό της καταστροφής, συμπεριλαμβανομένου και του μελιστάλαχτου τέλους της (το Σαρκοζύ να αγκαλιάζει την Μέρκελ κι όλο τον κόσμο να κλαιει από χαρά), ποτέ δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα θέατρο σκιών.

Συχνά μιλούν αυτές τις τελευταίες βδομάδες για την “πραγματική οικονομία” (την παραγωγή και την κυκλοφορία των αγαθών) και την οικονομία – πώς να την πούμε; τη μη πραγματική; – από την οποίαν πηγάζουν όλα τα δεινά, δεδομένου ότι οι παράγοντες της δεύτερης αυτής οικονομίας είχαν γίνει οι “ανεύθυνοι,” οι “παράλογοι,” οι “άρπαγες,” που άλεθαν πρώτα με απληστία, μετά με πανικό, την ανούσια πια μάζα των μετοχών, των ασφάλιστρων και των χρημάτων. Μια τέτοια διάκριση είναι γελοία και γενικώς θα μπορούσε εύκολα να ανασκευαστεί, όταν, μέσω μιας αντίθετης μεταφοράς, παρουσιαζόταν η χρηματοπιστωτική κυκλοφορία και κερδοσκοπία σαν το “κυκλοφοριακό σύστημα” της οικονομίας. Μήπως, έτσι, αφαιρείται η καρδιά και το αίμα από τη ζωντανή πραγματικότητα του σώματος; Είναι δυνατόν μια οικονομική καρδιακή προσβολή να μην έχει σχέση με την κατάσταση της υγείας ολόκληρης της οικονομίας; Ως γνωστό, ο χρηματοοικονομικός καπιταλισμός, γενικώς, αποτελεί – από τις απαρχές του, που σημαίνει, κατά τους τελευταίους πέντε αιώνες – μια από τις κεντρικές συνιστώσες του καπιταλισμού. Όσον αφορά τους ιδιοκτήτες και τους ιθύνοντες του συστήματος αυτού, αυτοί δεν είναι “υπεύθυνοι” παρά μόνο για τα κέρδη, ο “ορθολογισμός” τους μετριέται μόνο με τα οφέλη που αποκομίζουν και δεν είναι μόνο άρπαγες, αλλά, επιπλέον, οφείλουν να είναι τέτοιοι.

Επομένως, δεν υπάρχει τίποτε το πιο “πραγματικό” στo αμπάρι της καπιταλιστικής παραγωγής από ό,τι στο εμπορικό κατάστρωμά του ή στα κερδοσκοπικά διαμερίσματά του. Τα δυο τελευταία, οπωσδήποτε, διαφθείρουν το πρώτο: στη συντριπτική τους πλειοψηφία, τα αντικείμενα που παράγονται από τον τύπο αυτό των μηχανισμών – που αποσκοπούν μόνο στο κέρδος και την παραγόμενη κερδοσκοπία, η οποία αποτελεί το γρηγορότερο και σημαντικότερο μέρος ενός τέτοιου κέρδους – είναι αντικείμενα άσχημα, άχαρα, ακατάλληλα, άχρηστα, για τα οποία χρειάζεται να δαπανηθούν δισεκατομμύρια ώστε να πεισθούν οι άνθρωποι για το αντίθετο. Κάτι που προϋποθέτει ότι οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να μεταμορφωθούν σε ιδιότροπα παιδιά, σε αιώνιους έφηβους, των οποίων η ύπαρξη συνίσταται μόνο στην ανταλλαγή παιχνιδιών. Η επιστροφή στο πραγματικό δεν μπορεί να είναι η κίνηση, που οδηγεί από την κακιά

29

και “παράλογη” κερδοσκοπία στην υγιή παραγωγή. Πρέπει να είναι η επιστροφή στην

άμεση και στοχαστική ζωή όλων των ανθρώπων που κατοικούν στον κόσμο. Απ’

αυτήν την οπτική, μπορεί κανείς να ατενίσει θαρραλέα τον καπιταλισμό, να δει το

κινηματογραφικό έργο της καταστροφής που επιβάλλεται αυτόν τον καιρό σ’ όλους

μας να δούμε. Το πραγματικό δεν είναι η ταινία, αλλά η αίθουσα όπου παίζεται.

Τι βλέπουμε λοιπόν, αν στρέψουμε ή αναποδογυρίσουμε τα πράγματα; Τι βλέπουμε,

αν καταφέρουμε να αποσυνδεθούμε από το ατονικό άγχος του κενού, με το οποίο τα

αφεντικά μας προσβλέπουν να μας κάνουν να τους εκλιπαρήσουμε για να σώσουν τις

τράπεζες; Βλέπουμε, κι αυτό σημαίνει να βλέπουμε, τα απλά πράγματα που

γνωρίζαμε από πολύ καιρό πιο πριν: ο καπιταλισμός δεν είναι παρά ένα πλιάτσικο,

κάτι παράλογο στην υπόστασή του και καταστρεπτικό στην εξέλιξή του. Το τίμημα

για κάποιες σύντομες δεκαετίες ευημερίας, που πάντοτε όμως χαρακτηρίζονταν κι

από τις απάνθρωπες ανισότητες, ήταν οι περίοδοι των κρίσεων, κατά τις οποίες

εξαφανίζονταν ορισμένα αστρονομικά ποσά αξίας, γινόντουσαν κάποιες αιματηρές

εκστρατείες καταστολής μέσα σ’ όλες τις ζώνες, που ο καπιταλισμός έκρινε ότι είχαν

στρατηγική σημασία ή ήσαν απειλητικές γι’ αυτόν, και διεξάγονταν κάποιοι

παγκόσμιοι πόλεμοι που αποκαταστούσαν την υγεία του καπιταλισμού. Εδώ

βρίσκεται η διδακτική δύναμη της αντεστραμμένης ματιάς προς την ταινία-κρίση.

Δηλαδή, ποια; Απέναντι στις ζωές των ανθρώπων που βλέπουν την ταινία αυτή,

τολμούμε ακόμη να εκθειάζουμε ένα σύστημα, που εναποθέτει την οργάνωση της

συλλογικής ζωής πάνω στις χαμερπέστερες παρορμήσεις, στην απληστία, στην

αντιπαλότητα, στον ασυναίσθητο εγωισμό; Μας λένε να τραγουδάμε τον ύμνο μιας

“δημοκρατίας,” της οποίας οι ηγέτες, εντελώς ατιμωρητί, παριστάνουν τους υπηρέτες

του ιδιωτικού χρηματοοικονομικού σφετερισμού, που θα ξάφνιαζε ακόμη και τον ίδιο

τον Μαρξ, ο οποίος ήδη, πριν εκατό εξήντα χρόνια, είχε χαρακτηρίσει τις

κυβερνήσεις σαν τα “θεμέλια της δύναμης του Κεφάλαιου”; Λένε στον κοινό πολίτη

να “κατανοήσει” ότι είναι εντελώς αδύνατο να κλείσει η τρύπα της κοινωνικής

ασφάλισης, αλλά πρέπει να κλείσει, ανυπολόγιστα, η τρύπα των δισεκατομμύριων

των τραπεζών; Πρέπει, στα σοβαρά, να αποδεχθούμε ότι κανείς πλέον δεν μπορεί να

φαντασθεί την εθνικοποίηση μιας επιχείρησης, που βρίσκεται σε δεινή κατάσταση

λόγω του ανταγωνισμού, μιας επιχείρησης, στην οποίαν εργάζονται χιλιάδες εργάτες,

αλλά ότι είναι προφανές πώς αυτό πρέπει να γίνει για μια τράπεζα, που ξέμεινε λόγω

κερδοσκοπίας;

Σ’ αυτήν την υπόθεση, το πραγματικό είναι εξ αρχής ένα από τα δεδομένα της

30

κρίσης. Γιατί από πού προέρχεται όλη αυτή η οικονομική φαντασμαγορία;

Απλούστατα από το γεγονός ότι, αφήνοντας να λάμψουν μπροστά τους κάποιες

σαγηνευτικές δυνατότητες πιστωτικού δανεισμού, γινόντουσαν αναγκαστικές

πωλήσεις πολυτελών κατοικιών σ’ άνθρωπους που δεν είχαν κανένα μέσο να τις

αγοράσουν. Στη συνέχεια, τα χρεωστικά των ανθρώπων αυτών ξαναπουλιόντουσαν

αναμεμιγμένα, όπως γίνεται με τα καλά ναρκωτικά, μαζί με διάφορα χρεόγραφα, των

οποίων η σύνθεση γινόταν τόσο πολύπλοκη όσο κι αδιαφανής μέσα από το έργο

ολόκληρων ταγμάτων μαθηματικών. Κι όλα αυτά τότε κυκλοφορούσαν, από εξαγορά

σ’ εξαγορά, αποτιμούμενα όλο και ψηλότερα στις πιο απομακρυσμένες τράπεζες.

Όμως, η υλική εγγύηση μιας τέτοιας κυκλοφορίας βρισκόταν στα σπίτια, που είχαν

πωληθεί. Αλλά αρκούσε η κτηματομεσιτική αγορά να καταρρεύσει, γιατί, καθώς οι

εγγυήσεις αυτές υποτιμούνταν όλο και πιο πολύ κι οι πιστωτές ζητούσαν όλο και

περισσότερα, ενώ οι αγοραστές μπορούσαν να ξεπληρώσουν τις οφειλές τους όλο και

λιγότερο. Κι όταν στο τέλος δεν μπορούσαν πια να συνεχίσουν, το ναρκωτικό, που

είχε εισχωρήσει μέσα στα χρεωστικά, έφθανε να τα δηλητηριάσει: δεν άξιζαν πλέον

τίποτε. Φαινομενική ισοπαλία: οι θεατές χάνουν το στοίχημά τους κι οι αγοραστές

χάνουν τα σπίτια τους, από τα οποία διώχνονται ευγενικά. Αλλά όμως, το πραγματικό

αυτής της ισοπαλίας βρίσκεται, ως συνήθως, στην πλευρά του συλλογικού, της

καθημερινής ζωής: στο τέλος, όλα ξεκινούν από το ότι υπάρχουν χιλιάδες

εκατομμυρίων ανθρώπων, των οποίων οι μισθοί, ή η ανυπαρξία μισθών, τους κάνει

να μην έχουν απολύτως καμία δυνατότητα στέγασης. Η πραγματική ουσία της

οικονομικής κρίσης είναι η κρίση της στέγασης. Κι αυτοί που δεν έχουν τη

δυνατότητα να αποκτήσουν τη δική τους στέγη δεν είναι βέβαια οι τραπεζίτες. Πρέπει

πάντοτε να ξαναγυρνάμε στις συνθήκες της καθημερινής ύπαρξης..

Το μόνο πράγμα που μπορούμε να ελπίζουμε σ’ αυτήν την υπόθεση είναι να

ξαναβρούμε το πραγματικό, στο μέτρο του δυνατού, μέσα στο ρου της κρίσης. Στα

μαθήματα, που παίρνουν οι άνθρωποι, κι όχι οι τραπεζίτες, οι κυβερνήσεις, που τους

υπηρετούν, κι οι δημοσιογράφοι, που υπηρετούν τις κυβερνήσεις, μέσα σ’ όλο αυτό

το ζοφερό σκηνικό.

Βλέπω λοιπόν δυο επίπεδα να αρθρώνονται μέσα σ’ αυτήν την επιστροφή του

πραγματικού.

Το πρώτο είναι σαφώς πολιτικό. Επειδή, όπως μας δείχνει ο κινηματογράφος, η

“δημοκρατική” πολιτική δεν είναι παρά η διαθεσιμότητα εξυπηρέτησης των

31

τραπεζών και το αληθινό της όνομα είναι: καπιταλιστικο-κοινοβουλευτισμός, πρέπει,

όπως έχουν αρχίσει να δείχνουν πολλαπλές εμπειρίες τα τελευταία είκοσι χρόνια, να

οργανωθεί μια πολιτική που να έχει μια πλήρως διαφορετική φύση. Μια τέτοια

πολιτική είναι κι αναμφίβολα για πολύ καιρό ακόμη θα πρέπει να βρίσκεται σε

μεγάλη απόσταση από την εξουσία του κράτους, για την οποία δεν χρειάζεται να

νοιαστεί καθόλου. Ξεκινά από τη βάση του πραγματικού, μέσω μιας έμπρακτης

συσπείρωσης μεταξύ των ανθρώπων εκείνων, που είναι οι πιο άμεσα διατιθέμενοι να

την ανακαλύψουν: των νεο-αφιχθέντων προλετάριων από την Αφρική ή απ’ αλλού

και των διανοούμενων που είναι κληρονόμοι των πολιτικών αγώνων των τελευταίων

δεκαετιών. Η συσπείρωση αυτή θα διευρύνεται στη βάση του τι μπορεί να κάνει,

βήμα προς βήμα. Δεν θα διατηρεί κανένα είδος οργανικής σχέσης με κανένα από τα

υπάρχοντα κόμματα, καθώς και με το εκλογικό και το θεσμικό σύστημα που τα

συντηρεί. Θα εφεύρει τη νέα πειθαρχία γι’ αυτούς που δεν έχουν τίποτε, τις πολιτικές

ικανότητές τους, τη νέα ιδέα για το πώς θα είναι η νίκη τους.

Το δεύτερο επίπεδο είναι ιδεολογικό. Πρέπει να ανατρέψουμε την παλιά ετυμηγορία,

σύμφωνα με την οποία βρισκόμαστε στο “τέλος των ιδεολογιών.” Σήμερα μπορούμε

να δούμε εντελώς ξεκάθαρα ότι αυτό το δήθεν τέλος δεν στηρίζεται σε καμιά άλλη

πραγματικότητα παρά στο σλόγκαν “να σώσουμε τις τράπεζες.” Τίποτε δεν είναι πιο

σημαντικό από το να ξαναβρούμε το πάθος των ιδεών και να αντιπαρατεθούμε στον

κόσμο, έτσι όπως είναι, έχοντας σαν γενική προϋπόθεση την προεξοφλούμενη

βεβαιότητα μιας άλλης διαφορετικής πορείας των πραγμάτων. Στο ολέθριο θέαμα του

καπιταλισμού, αντιπαρατάσσουμε το πραγματικό των ανθρώπων, της ύπαρξής τους

μέσα στην ίδια τη ροή των ιδεών. Το μοτίβο της χειραφέτησης της ανθρωπότητας δεν

έχει χάσει τίποτε από το δυναμικό του. Η λέξη “κομουνισμός,” με την οποία για πολύ

καιρό ονοματιζόταν το δυναμικό αυτό, έχει βέβαια ξεφτιλισθεί κι ατιμασθεί. Αλλά

σήμερα, η εξαφάνιση της λέξης αυτής δεν εξυπηρετεί κανέναν άλλο παρά τους

υποστηρικτές της τάξης κι ασφάλειας, τους ζαλισμένους από τον πυρετό

πρωταγωνιστές του έργου της καταστροφής. Όμως, είμαστε αποφασισμένοι να

αναζωογονήσουμε τον κομουνισμό, στις συνθήκες της νέας διαύγειας που έχει

αποκτήσει. Μιας διαύγειας που συνεχίζει να αποτελεί την παλιά του αρετή, όταν ο

Μαρξ έλεγε για τον κομουνισμό ότι “ξέκοβε με τον πιο ριζοσπαστικό τρόπο από τις

παραδοσιακές ιδέες” κι ότι θα έφερνε μια τέτοια “συναδελφοσύνη, στην οποία η

ελεύθερη ανάπτυξη του οποιουδήποτε είναι η συνθήκη για την ελεύθερη ανάπτυξη

του καθενός.”

32

Ολική ρήξη με τον καπιταλιστικο-κοινοβουλευτισμό, πολιτική που επινοείται πάνω

στη βάση του πραγματικού των ανθρώπων, κυριαρχία των ιδεών: όλα βρίσκονται

εδώ, όλα όσα χρειαζόμαστε για να ελευθερωθούμε από το έργο της κρίσης κι όλα όσα

μπορούν να συμβάλουν στην ίδια την ηθική ανύψωσή μας.

33