ΕΠΟ 21 – 2013ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΜΟΣ Α΄

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ

1.2.3 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ:

α) θεματική (κύριο θέμα, ζητήματα) - περιεχόμενοβ) ύφος (τρόπος χειρισμού γλώσσας για δημιουργία ορισμένης διάθεσης) – ρητορική (μορφή), τρόπος γλωσσικής έκφρασης, χαρακτηρίζεται με όρους τεχνικούς: υψηλό ή ειρωνικό, καθημερινής χρήσης: μελαγχολικό ή παιγνιώδες, λογοτεχνίας/τέχνης: μπαρόκ κλπ Ζήτημα αφηγητή = ζήτημα ύφους.γ) τρόποι έκφρασης (σχήματα λόγου που συνθέτουν ρητορική διάσταση) – μορφή, απόκλιση από κανονική χρήση = σχήματα λόγου, α) σημασία λέξεων ή φράσεων: μεταφορά (ομοιότητα, αναλογία) πχ βράχος ηθικής, προσωποποιήση (ειδική περίπτωση μεταφοράς), μετωνυμία/συνεκδοχή (από κυριολεκτική σε συναπτώμενη σημασία) πχ δίχως στέγη, ειρωνεία (οξύμωρο, παράδοξο), παρομοίωση (σχέση σύγκρισης), β) σχήματα αλλαγής αναμενόμενης σειράς λέξεων: υπερβατό (χιαστό, ασύνδετο, πολυσύνδετο) πχ έτσι πήρε η αλεπού το στάρι η πονηρή, γ) σχήματα σχετικά με οικονομία & πληρότητα λόγου: ελλείψεις όρων προτάσεων, επανάληψη λέξεων, υπερβολική σύντμηση ή επιμήκυνση φραστικών δομών, αποστροφή (διακοπή κανονικής ροής λόγου και απευθύνεται σε κάτι που λείπει ή ιδέα), δ) ανατροπής γραμματικών ή συντακτικών σχέσεων (ελαφριά ασυνταξία, «ανακολουθία»), ε) σχήματα ήχου και ρυθμού (παρηχήσεις, παρονομοασίες) ζ) όλες οι τεχνικές στιχουργικής (στίχοι, στροφές, ρυθμοί, μέτρα, ομοιοκαταληξίες).Γλώσσα = λογική+ γραμματική (+ ρητορική: επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα, (πειθώ,αισθητική απόλαυση), καλολογικά στοιχεία = νόημα

Ρητορική: παράγοντας απροσδιοριστίας και ρευστότητας λόγουΕιρωνεία: δεν μπορούμε να ξέρουμε τι εννοείται.Μεταφορά: (σχέση ομοιότητας/αναλογίας) λυρική ποίηση, ρεύμα ρομαντισμού – αφαίρεση, νοερή εικόναΜετωνυμία: (σχέση πρακτικής συνάφειας/ακολουθίας) πεζογραφία, αφήγηση, ρεαλισμός – συγκεκριμένο, υλική αίσθηση, από το μέρος στο όλον

1.2.4 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

Αφήγηση: σε ποιητική και πεζογραφική μορφή. Διάκριση αφηγητή (επινόηση του συγγραφέα) και συγγραφέα. Υπονοούμενος συγγραφέας: ερώτημα αν αφηγητής= συγγραφέας. Ποίηση: Ποιητικό υποκείμενο ή λυρικό εγώ = όχι ταύτιση με ποιητή. Δραματουργία: όχι κατά κανόνα κεντρικός αφηγητής, αλλά πρόσωπα έργου αφηγούνταιΔιαστάσεις αφήγησης: α) πλοκή (γεγονότα ιστορίας), β) χρόνος αφήγησης σε σχέση με χρόνο ιστορίας, γ) αφηγηματικοί τρόποι: περιγραφή, διάλογος, στοχασμός, επιχειρηματολογία, προσωπική εξομολόγηση, επιστολές

1

Γνώρισμα νεότερης πεζογραφίας: ειρωνική απόσταση αφηγητή από όσα λέει= ελεύθερος πλάγιος λόγος (τα λόγια του θα μπορούσαν να είναι σε εισαγωγικά): Φλωμπέρ (ρεαλιστής 19ου αιώνα, χρήστης ελεύθερου πλάγιου λόγου)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (5ος-13ος αιώνας)2.1.4. ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ

• Εξάπλωση γραφής, υποχώρηση προφορικών πολιτισμών και παραδόσεων• Βιβλίο χειρόγραφο + χαρτί (8ος) • Μικρογράμματη γραφή • Εντατικό έργο αντιγραφής παλαιών χειρογράφων• Ανυπόγραφα κείμενα (έργα ανώνυμων αντιγραφέων/μεταφραστών) –

ζητήματα γνησιότητας

• Ιδέα πρωτότυπου επώνυμου έργου εμφανίζεται σε λυρική ποίηση κ μυθιστορία ως λογοτεχνική επιδίωξη

Πρακτική σχολιασμού στα περιθώρια αντιγράφων. [Βυζαντινός γραφέας = διατήρηση παλαιότερων ερμηνείων = εικόνα αλλεπάλληλων αναγνώσεων κι εξελισσόμενης ελλ. Γλώσσας, πχ Ευστάθιος Μητροπολίτης Θες/νίκης: σχόλια σε Ιλιάδα κ Οδύσσεια]

Προϋπόθεση σχολιασμού: αναγνωστική τεχνική, τρόπος αντίληψης κ χρήσης γραφής (παλαιά γραπτή παράδοση= έδαφος ανάπτυξης συγγραφικής δραστηριότητας)

ΕΜΜΕΤΡΟΣ ΛΟΓΟΣΑναλφαβητισμός= δημόσια ανάγνωση = ζογκλέρ, εκκλησιαστική ακολουθίαΠροφορικό στοιχείο στη γραφή: έμμετρος λόγος (φυσικοί ρυθμοί γλώσσας)Κριτήριο: η χρήση του κειμένου (απομνημόνευση και απαγγελία)Πειθάρχηση λόγου σε μέτρο και ρυθμό= ποίημα, οργάνωση σε στίχους κ στροφέςΣτίχος = σύνολο μετρικών πόδων (επαναλαμβανόμενα μικρά σύνολα στοιχειωδών ρυθμικών ενοτήτων), τρόπος διαδοχής ποδών = μέτρο ποιήματος

Κατά τον Μεσαίωνα:• άλλαξε το μετρικό σύστημα (αλλαγή στον τρόπο ομιλίας) =απο έκταση

φωνήεντος+ένταση περνάμε μόνο στην ένταση, από ποσοτικά μέτρα (άλλη έκταση) σε τονικά (άλλη ένταση, ίδια έκταση)

• N έοι κανόνες ενίσχυσης μουσικότητας ή απομνημόνευσης = ισοσυλλαβισμός κ ομοιοκαταληξία = Νέες στιχουργικές μορφές, νέα είδη ποιητικού λόγου

• Σημασία στην κοινωνική χρήση των κειμένων (όχι στη λογοτεχνικότητα), όροι «ποίηση», «ποιητής» αφορούσαν παλαιούς έλληνες κ λατίνους ποιητές, νεότεροι: στιχουργός, μελωδός κ.λπ

• Μελέτη κειμένων σε πλαίσια θεσμών εκπαίδευσης. Σχήμα: ελευθέριες τέχνες = trivium γραμμάτων (γραμματική, ρητορική, λογική/διαλεκτική) + quadrivium επιστημών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία) Σχολαστικισμός = πρώτη προσπάθεια συστηματικής αξιοποίησης γραπτής παράδοσης κ αναγνωστικής εμπειρίας - Περί ποιητικής τέχνης του Οράτιου πιο γνωστό από το Περί Ποιητικής του Αριστοτέλη κατά τον Μεσαίωνα.

2

Ύστερος Μεσαίωνας: • συνείδηση ιδιαιτερότητας επικής ποίησης δημωδών γλωσσών• Φεουδαρχικές αυλές= εκτίμηση λυρικής ποίησης κ ιπποτικής μυθιστορίας.

Όχι ενδιαφέρον ακόμα για δραματική τέχνη.

Αλληγορική ερμηνεία• Συμβολή Μεσαίωνα στην ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων. Αλληγορική

ερμηνεία παράλληλα με απλό εξηγητικό σχολιασμό (γνωστή ήδη από ελληνιστικά χρόνια).

• Αλληγορικό κείμενο= ως εκτεταμένο σχήμα λόγου (αναπτυγμένη μεταφορά) [Βιβλικές αφηγήσεις και μορφές ελληνική/ρωμαϊκής μυθολογίας διαβάστηκαν ως αλληγορίες.]

2.2.4 ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (είδος αφηγηματικής λογοτεχνίας)

Έπος/εποποιία:• Μακροσκελής έμμετρη αφήγηση ιστοριών σχετικών με ηρωική παράδοση • Στοιχείο μυθικό ή θρυλικό• Υψηλό ύφος : απόλυτη καλλιέπεια, τόνος σοβαρός/μεγαλοπρεπής, ροπή στην

υπερβολή σχημάτων λόγου, ηρωικές πράξεις κ συμπεριφορές (στρατιωτικά ανδραγαθήματα)

• Πρότυπα : μεγάλα έπη αρχαιότητας, Ιλιάδα/Οδύσσεια Ομήρου - Αινειάδα Βιργίλιου

Αινειάδα Βιργίλιου: επικράτησε και προσδιόρισε πρότυπα κ κανόνες μεσαιωνικού έπους:

• ιστορία λαού/έθνους , • ένας ήρωας , • στρατιωτικοπολιτική διάσταση , • σχέσεις αλληλεγγύης/αφοσίωσης επικού ήρωα και εκπροσώπων κοινότητας)

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΠΗΕλληνιστικοί, ύστεροι ρωμαϊκοί κ πρώιμοι μεσαιωνικοί χρόνοι: Άμεση σχέση με μύθους κ ιστορίες ελληνικών/ρωμαϊκών επών (μεταφράσεις/παραλλαγές)Κύκλοι μεσαιωνικών κειμένων κατά κανόνα έμμετρων:

• Κύκλος Αλεξάνδρου • Κύκλος τρωικού πολέμου (πηγή όχι τόσο η ομηρική Ιλιάδα, αλλά αφηγήσεις

στα λατινικά 4ου κ 5ου αιώνα)• Έπη ανδραγαθημάτων, θρύλος Καρλομάγνου (12ος αιώνας, παλαιά γαλλικά)

Τραγούδι του Ρολάνδου 11ος-12ος αιώνας άγνωστου συγγραφέα

12 ος αιώνας (μεσαιωνική φεουδαρχία ): • Ωρίμανση ομιλούμενων γλωσσών• Έμμετρα αφηγήματα σε δημώδεις γλώσσες (τοπικές προφορικές παραδόσεις),

συνοδεία μουσικήςΘεματική:

• νεότερη ιστορία,

3

• συνδυασμός παγανιστικών θρύλων μυθολογίας με διαδικασία εκχριστιανισμού και αντιπαράθεση με Ισλάμ ή Οθωμανούς.

• Ηρωικές διαστάσεις σε μεσαιωνικό τύπο πολέμου = θρησκευτικόςΈργα:

• Ελ Σιντ, ισπανικό έπος• Τραγούδι των Νίμπελουνγκ, γερμανική επική παράδοση• Ταξίδι του Αγίου Μπρένταν, ιρλανδική παράδοση• Ιρλανδικές σάγκα, αφηγήματα σε πεζό λόγο πιο κοντά στο μυθιστόρημα 12ος

• Επικός κύκλος Διγενή Ακρίτα, Βυζάντιο 12ος αιώνας, δεκαπεντασύλλοβος (πολιτικός), ελληνική γλώσσα

ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΕΠΟΣ:

• τρόπος έκφρασης και διαμόρφωσης ιστορικής συνείδησης• χρονικά, τοπικά και ταξικά περιορισμένο• μέσα από τυποποίηση κ εξιδανίκευση απλοποιεί παρελθόν• Δεν εξηγεί, ούτε ενδιαφέρεται για μηχανισμούς ιστορικής εξέλιξης

Υποχώρηση «ακαμψίας» γύρω στον 12ο αιώνα:• Εμφάνιση νέων μορφών ανθρώπινου προσώπου, νέες σχέσεις με

πραγματικότητα. (Άουερμπαχ)

2.2.5 ΕΜΜΕΤΡΕΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΕΣ

12 ος αιώνας: εμφανίζονται έμμετρα αφηγηματικά κείμενα σε δημώδεις γλώσσες, σχετικά μακροσκελή κ αφηγηματικά/Διαφορές από επική ποίηση στη θεματική κ στο ύφος:

• Έντονα στοιχεία λυρισμού κ σάτιρας, • εστίαση στις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής (ρεαλιστικές τάσεις)

Πηγές/πρώιμες μορφές Romans ή μυθιστοριών :• Προφορικές παραδόσεις λαών• Μιμήσεις/παραλλαγές ελληνικής/λατινικής επικής ποίησης (έμφαση σε

ερωτικές περιπέτειες, επικοί ήρωες μετατρέπονται σε ιππότες)• Ιδιάζοντα αφηγήματα ελληνιστικής κ ρωμαϊκής περιόδου, • πεζός λόγος ,• έμφαση σε προσωπικές/ερωτικές περιπέτειες,• Επική ποίηση+προφορική παράδοση (και όχι αρχαία πρότυπα)= μυθιστορίες• Απελευθέρωση από δύσκαμπτο πλαίσιο συμβατικού έπους: πρόδρομοι

νεότερης πεζογραφίας.

Κατηγορίες μυθιστοριών (διαφέρουν από πλευράς κοινωνικής λειτουργίας):• Διδακτικές ή σατιρικές - Αστικά κέντρα, ύστερος Μεσαίωνας, αστική λογοτεχνία (όχι αυλική)- Μυθιστορία του Αλεπού (γαλλικό έμμετρο), Μυθιστορία του Ρόδου (γαλλική κ αλληγορική) = συγγενές με πρώτα δείγματα νεότερων συλλογών διηγημάτων 14ου

• Ιπποτικές

4

- Θρύλοι δυτικοευρωπαϊκών λαών προσαρμοσμένοι στη μεσαιωνική φεουδαρχία.

- Καθεστώς η εκκλησία και οι στρατιωτικές δραστηριότητες. - Ήρωες= ιππότες αυλών που περιπλανώνται αναζητώντας περιπέτειες (όχι

πολεμικές)- Ιπποτική ευγένεια, ευγενής έρωτας.

Κρετιέν ντε Τρουά (γαλλική γλώσσα)-Αρθούρος και ιππότες Στρογγυλής Τραπέζης (κέλτικη παράδοση) – απομακρύνεται από επική υψηλή μονοτονία, ιππότης Λάνσελοτ -Ειρωνεία (κριτική απόσταση αφηγητή από πρόσωπα ιστορίας)-σοβαρότητα, έρωτας + ιπποσύνη-Τριστάνος και Ιζόλδη (θρύλος σε πολλαπλές επώνυμες/ανώνυμες εκδοχές διαφόρων γλωσσών)

• Βυζαντινή μυθιστορία (δυτικό πρότυπο+ στοιχεία ελληνικής λαϊκής ποίησης, δημώδη γλώσσα, στίχος δεκαπεντασύλλαβος)

2.2.6 ΙΔΕΑ ΕΥΓΕΝΟΥΣ ΕΡΩΤΑ (αυλικός ή ιδεόπλαστος έρωτας)

Γέφυρα σύνδεσης λογοτεχνίας ύστερου Μεσαίωνα με νεότερη.- Αποδυνάμωση παλαιών προτύπων στρατιωτικής ζωής κι αναζήτηση ήθους

απόλυτης ευγένειας συμπεριφορών κ προθέσεων. - Έρωτας + αρετή ιπποτικής ευγένειας (φεουδαρχική αριστοκρατία –

μύηση: ηθικές δοκιμασίες). Επιθυμία γυναίκας = επιθυμία ηθικής εξύψωσης στο ιδανικό ιπποτικής αρετής. Γυναίκα = εξιδανίκευση (ως αλληγορία), ιδέα πνευματικότητας, σχέσεις αλληλεγγύης κ πίστης = καινοφανής εικόνα έρωτα κ ανθρώπινου προσώπου, ιδεατο/πραγματικό, σώμα/πνεύμα

2.2.7 ΛΥΡΙΚΗ ΚΑΙ ΣΑΤΙΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

• Λυρική Ποίηση (ρεύμα λογοτεχνικής έκφασης δημωδών γλωσσών): Σύντομα ποιήματα (διαρκής επινόησης μορφών και τρόπων στιχουργικής), μη αφηγηματική ποίηση

• Αίτημα μουσικότητας (σχέση γραφής – προφορικότητας) = λυρισμός• Θέμα: ο έρωτας, έκφραση προσωπικών συναισθημάτων• Πρώτο πρόσωπο (υποκειμενικές διαθέσεις, προσωπικός κόσμος)• Ρόλος συγγενικός με ιπποτική μυθιστορία, χριστιανική ιδέα προσώπου,

σχέσεις με αρχαιοελληνική κ λατινική λυρική παράδοση• Σατιρική ποίηση : κοινωνική κριτική - κωμικό στοιχείο, • Αντικληρικανισμός- Λυρική ποίηση σε λόγιες γλώσσες (μίμηση παλαιάς ελληνικής κ λατινικής παράδοσης, πέρασμα από ποσοτικό σε τονικό μέτρο) – επιγράμματα- Λυρική (αυλές) κ σατιρική (πόλεις) ποίηση δημωδών γλωσσών (11ος) =πρώτες εκφάνσεις νεότερης λογοτεχνικής συνείδησης- Λυρική ποίηση σε γλώσσα του οκ (ρωμανική διάλεκτος που εκτοπίστηκε από όιλ, προβηγκιανός πολιτισμός τέλη 11ου-12ος ) τροβαδούροι (φεουδαρχικές αυλές)

5

Χαρακτηριστικά ποίησης τροβαδούρων:1. θεματική: προσωπική περιπέτεια, αίσθηση τιμής, ανάγκη δράσης2. ιδεά ανεκπλήρωτου «ευγενούς έρωτα» (χωρίς να αποκλείει τις κοινές

ερωτικές σχέσεις)3. λυρικό ύφος + σατιρική διάθεση, εξιδανίκευση + ρεαλιστικές

προσεγγίσεις4. θέματα/σύμβολα από αρχαιότητα κ εκκλησιαστική ποίηση, νέες

ποιητικές εικόνες (ρητορική)5. απλή ή λαϊκότερη – λογιότερη (κλειστή) κατευθύνσεις γραφής6. αυστηρή κ σύνθετη, πειραματική στιχουργική τεχνική (τονικά μέτρα κ

ομοιοκαταληξίες) πχ canzo, ballada κ.α.7. γλώσσα οκ

13ος: πρώιμες πραγματείες ποιητικής τέχνης- Παράδοση τροβαδούρων δεν συνάδει ακριβώς με ιδεόπλαστο έρωτα, πιο ποικίλη, πιο αντιφατική- φορέας νέας αντίληψης για τεχνίτη λόγου, καινούρια εικόνα ποιητή (νέος άγιος), βίοι τροβαδούρων θυμίζουν βίους αγίων

Φογκελβάιντε (γερμανικός λυρισμός)Καβαλκάντι (τοσκανική ποίηση) – πρόδρομος Δάντη (εξιδανικευτική τροπή)[Έζρα Πάουντ (20ος αιώνας): επέστρεψε σε Καβαλκάντι]

2.2.8 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ, ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗ Κ ΝΕΟΤΕΡΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

- Ένταση τροβαδούρων/έμμετρης μυθιστορίας: παρουσία στοιχείων αντίθετων ή αντιφατικών

- θεματική/ρητορική: α. ρεαλιστικά στοιχεία (καθημερινότητα, μεταλλαγές συναισθημάτων, απλές σκέψεις ηρώων, περιγραφές φυσικού ή αστικού περιβάλλοντος, τεχνάσματα αφηγηματικής τέχνης)β. λυρική εξιδανίκευση [όχι με τρόπο επικής ή θρησκευτικής παράδοσης, απομάκρυνση από πραγματικότητα (εγχείρημα γραφής κ ποιητικός κόσμος), ξεχωριστή θέση ποίησης/ποιητή, πέρασμα στη νεότερη λογοτεχνία]

Δραστηριότητα/Ανακεφαλαίωση• Ορισμός έπους: Μακροσκελής έμμετρη αφήγηση ιστοριών σχετικών με

ηρωική παράδοση, σημαντικό το μυθικό ή θρυλικό στοιχείο, σε ύφος υψηλό• Κύκλοι: Αλεξάνδρου, Τρωικού Πολέμου, έπη ανδραγαθημάτων (παλαιά

γαλλικά 12ος)• Ορισμός λυρικής ποίησης: Σύντομα ποιήματα, μουσικότητα, δημώδεις

γλώσσες, έρωτας, πρώτο πρόσωπο (προσωπικός κόσμος) – λόγιες γλώσσεες: επιγράμματα

• Είδη γραμματείας ύστερου Μεσαίωνα: Θεολογική πραγματεία, λεξικογραφία, σχολιασμός, χρονογραφία, επική ποίηση, επίγραμμα, υμνογραφία

6

• Συμβολή τροβαδούρων στη διαμόρφωση νεότερης εικόνας ποιητή/ποίησης: Καινούρια εικόνα ποιητή, πραγματείες, ρεαλισμός/λυρική εξιδανίκευση

• Γλώσσα τροβαδούρων: οκ (παλαιά γαλλικά)• Εποχή/τόπος τροβαδούρων: μετά τον 11ο αιώνα, Ν. Γαλλία, Β. Ισπανία, Β.

Ιταλία• Τροβαδούροι: Αρνώ Ντανιέλ, Canzo , (τροβαδούρος/ζογκλέρ, 11ος αιώνας),

Φογκελβάιντε (12 ος ) , Καβαλκάντι (13ος) • Εκπρόσωπος ιπποτικής μυθιστορίας: Κρετιέν ντε Τρουά 12ος αιώνας• Ήρωες ιπποτικών μυθιστοριών: βασιλιάς Αρθούρος, ιππότες Στρογγυλής

Τραπέζης, ιππότης Λάνσελοτ• Σημασία ιδέας ευγενούς έρωτα για ευρωπαϊκό πολιτισμό: ιδέα

πνευματικότητας (νεοπλατωνικά ρεύματα), καινοφανής εικόνα έρωτα, ανθρώπινου προσώπου, σχέσεων και συναισθηματικού του κόσμου, ιδεατό/πραγματικό, πνεύμα/σώμα

• Διαφορά τροβαδούρων με ιπποτική μυθιστορία: το πρώτο ανήκει στη λυρική ποίηση ενώ το δεύτερο στην αφηγηματική

[Ανθολόγιο: Αρνώ, Canzo (ΑΛΚ, σ. 22-24)]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ 14ος-μέσα 16ου αιώνα3.1.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ

«Αναγέννηση»-«Ουμανισμός»: - Αντιπαράθεση παρόντος με άμεσο παρελθόν , πολιτισμικό κενό=

Μεσαίωνας, εκ νέου γέννηση πολιτισμού μετά από μεσαιωνική έκλειψη ελληνικής/ρωμαϊκής αρχαιότητας (Μπούρκχαρτ)

- μέσα 14ου αιώνα Β. Ιταλία

Ουμανισμός: τομέας γραμμάτων [Έλληνες = genus humanissimum (Κικέρων)] ρεύμα φιλολογικό

• Πρότυπο λογιοσύνης: Μελέτη κλασικών γλωσσών κ γραμμάτων (ενδιαφέρον για κλασική αρχαιότητα)

• Αξία ανθρώπου και παιδείας (ανθρωποκεντρική παιδεία, θεμέλιο: αρχαία ελληνική κ ρωμαϊκή γραμματεία)

• Ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου (αξία στην καθημερινή επίγεια ζωή, έμφαση στην κοινωνική και πολιτική ζωή με διάθεση κριτική κι εμπιστοσύνη) – αξίωμα αγαθότητας ανθρώπινης φύση που δικαιούται

• Όχι υποχώρηση θρησκευτικής συνείδησης , τέχνης= συμμετοχή στη θεία πράξη

• Αρνητική διάσταση ουμανισμού: επιδίωξη ανάπλασης ανθρώπου με κριτήρια ορισμένης ιδέας ανθρώπινης φύσης

• Ανεύρεση και φύλαξη χειρογράφων σε βιβλιοθήκες , η Δύση μαθαίνει ελληνικά,

• τυπογραφία+πανεπιστήμια= φιλολογία (έκδοση με επιστημονικό χαρακτήρα, δηλ. χωρίς έλεγχο διαφορετικών εκδοχών)

7

• Φλωρεντία: Πετράρχης (14ος), Βοκκάκιος (14ος), Μπρατσιολίνι (14ος), καρδηνάλιος Βησσαρίων (15ος), Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (14-15ος)

• Σύνδεση Ουμανισμού με πανεπιστήμια από Γαλλία σε Ιβηρική, Κάτω Χώρες, Βοημία, Αυστρία, Γερμανία, Πολωνία, Ουγγαρία

• Ευρωπαίκό δίκτυο λογιοσύνης = Χριστιανική πολιτεία γραμμάτων (πανεπιστήμια/κολέγια)-πρώτη τάση ενοποποίησης σε επίπεδο λογιοσύνης

Ουμανιστής λόγιος: - όχι αποκλειστική ενασχόληση με γράμματα, - λατινικά, εβραϊκά, ελληνικά, - αναζητά χειρόγραφα, - καλλιεργεί δημώδη γλώσσα πχ Πετράρχης, Ιλιάδα, χειρόγραφο που

ζητά να μεταφραστεί.- Μετάφραση : σημαντική δραστηριότητα = ευρεία διάδοση αρχαίας

γραμματείας- αλληλεπίδραση γλωσσών, ξεκινά με βάρος σε λατινικά και

καταλήγει με βάρος σε δημώδεις γλώσσες π.χ. Πετράρχης γράφει σε λατινικά + ιταλικά

- Μορφές γραπτού λόγου : μορφή διαλόγου, επιστολογραφία

Εκπρόσωποι ουμανιστικού πνεύματος (15ος-16ος): α. Νικολό Μακιαβέλι (λογοτεχνία, κωμικό θέατρο, Ηγεμόνας), β. Τόμας Μορ (Ουτοπία, κριτική στα ήθη/ιδέες Αγγλίας, αλληγορική απεικόνιση ιδανικής κοινωνίας), γ. Έρασμος, (Μωρίας εγκώμιον, κριτική ιδεών, βιβλική κ κλασική φιλολογία)

Ουμανιστική/αναγεννησιακή εικόνα λόγιου: - Μοντέρνο κλέος: μοντέρνα χλεύη και ευφυολογία (Μπουρκαρτ), αναγνώριση και αμφισβήτηση- στοιχεία νέας παράδοσης ευφυολογίας στη Θεία Κωμωδία Δάντη- Περί ποιητικής τέχνης του Οράτιου (κυρίαρχο ως τέλη 19ου αιώνα): Αρχές αξιολόγησης/αποτίμησης ποίησης: α. ωφέλεια (ηθική/γνώση), β. τέρψη- Λογοτεχνία= μέσο διαμόρφωσης κ καλλιέργειας εθνικής συνείδησης (ιστορικισμός)

Τάση γραπτού λόγου Αναγέννησης: μίμηση προτύπων αρχαίας ελληνικής/λατινικής ποίησης (θεματική, στιχουργική μορφή, ύφος), καλλιέργεια ποίησης σε δημώδεις γλώσσες

Ρητορική = εργαλείο καλλιέργειας γραπτής έκφρασης/ανάλυσης/εκτίμησης λόγου• Περί της ευγλωττίας στη λαϊκή γλώσσα, Δάντη: πραγματεία (14ος): αρχές

ηθικής/αισθητικής αξίας νεώτερης ιταλικής γλώσσας κ ποίησης• Για την υπεράσπιση και τον εμπλουτισμό της γαλλικής γλώσσας: Ντυ

Μπελαί (16ος)• «Επιμελητήρια ρητορικής » = σύλλογοι μελέτης ρητορικής/ποιητικής τέχνης

– Κάτω Χώρες, αρχές 15ου αιώνα• Αλλαγές μεθόδου διδασκαλίας = από σχολαστικισμό σε ελεύθερη ανάγνωση κ

ερμηνεία

Δραστηριότητα 3/κεφ.3

8

1. αντιστοίχιση ονόματα με τίτλο έργου ή δραστηριότητα:Πετράρχης – πρώτες εκφάνσεις ιταλικού ουμανισμούΠλήθων – νεοπλατωνισμόςΈρασμος – φιλολογικός ουμανισμόςΜακιαβέλλι – ΗγεμόναςΜορ – ΟυτοπίαΔάντης – διαμόρφωση ιταλικής γλώσσαςΒησσαρίων – ελληνική συμβολή στην ιταλική Αναγέννηση

2. Δραστηριότητες για καλλιέργεια νεότερων εθνικών γλωσσών:α. μελέτη ρητορικής, β. λογοτεχνική παραγωγή, γ. μεταφράσεις Βίβλου

3.2. ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ3.2.2. ΜΩΡΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ

Δύο τύποι λογιοσύνης:

Α. Πετράρχης (14 ος ) Φλωρεντία (Ιταλία πρώιμου Ουμανισμού): αναζητούσε χειρόγραφα, διάβαζε λατινικά, παράγγελνε μεταφράσεις, σχολίαζε, ποίηση, γράφει στα ιταλικά/λατινικάΒ. Έρασμος (15 ος -16 ος ) κληρικός Ρόττερνταμ (Ολλανδία): πιο μεθοδικός, έβρισκε χειρόγραφα σε βιβλιοθήκες (τυπωμένες εκδόσεις), διάβαζε λατινικά/ελληνικά, έκανε επιμέλεια/νέα έκδοση κλασικής/βιβλικής γραμματείας, έγραφε, μετέφραζε, γράφει στα λατινικά

Ερασμιακό πρότυπο λογιοσύνης: - λογιοσύνη + εκκλησία, - επαγγελματική αυτονόμηση ως λόγιος, - δεσμοί με λογίους μέσω επιστολογραφίας (με Τόμας Μουρ, Λούθηρο) - αυστηρά φιλολογική δουλειά- οξύτατος κριτικός/σατιρικός τόνος (ειρωνεία)

Έργα Εράσμου: • Συνομιλίες: εγχειρίδιο εκμάθησης λατινικών ως πεζογραφικό έργο

διαλογικής μορφής (αντίδραση εκκλησίας)• Μωρίας Εγκώμιον: δεξιοτέχνημα ειρωνικής ρητορικής (έπαινος

τρέλας/ανοησίας), αφιερωμένο στον Τόμας Μορ, περίτεχνη κριτική κακώς κείμενα εποχής (εκκλησιαστικό κατεστημένο)

Ερασμιακός ουμανισμός= οξεία ειρωνεία, ειρωνεύεται το κύρος του ανθρώπινου λόγου και τη διάθεση για αυθεντίες, τάση ανατροπής βεβαιοτήτων

Η ρητορική της ειρωνείας:- Βασική έννοια γραμματείας εποχής, λόγος όπου υποσκάπτεται ή και

αναιρείται η αντιστοιχία με την ισχύουσα αλήθεια/πραγματικότητα.- Ειρωνεία του λόγου: υπονοείται αντίθετο ή διαφορετικό νόημα, σχήμα

λόγου που συγχέει, περιπλέκει, καταλύει σύνδεση λόγου – συνειδήσεως/προθέσεως, αβεβαιότητα/αμφισυμία, είρων είναι ο ήρωας ή

9

ο συγγραφέας ή ο αφηγητής (δυνατός ο αναδιπλασιασμός ειρωνείας που καθιστά αναγνώστη θύμα = αστυνομική λογοτεχνία)

- Ειρωνεία των καταστάσεων : βαθμός επίγνωσης πραγματικότητας, είρων = γνώστης, θύμα= αγνοών, θέμα λογοτεχνίας

- Τραγική ειρωνεία = καταστροφική ανατροπή- Δραματική ειρωνεία = ο θεατής γνωρίζει εκείνο που ο ήρωας αγνοεί

(θέατρο), είρων είναι ο αναγνώστης ή θεατής- Λογοτεχνική γραφή ενέχει ειρωνεία = λογοτεχνικότητα- Ρομαντική ειρωνεία 19ουαιώνα: παρουσίαση λογοτεχνικού έργου ως

μυθοπλασία- Ουμανισμός: όξυνε επίγνωση ειρωνείας

3.3. ΠΟΙΗΣΗ

Από τροβαδούρους Μεσαίωνα (προφορικότητα, μουσική, προσωπική παρουσία) στην Αναγέννηση (τυπογραφία, γραφή χωρίς μουσική, νέες στιχουργικές μορφές, ποιητικός λόγος εθνικών γλωσσών).

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟ ΕΠΟΣ

13ος-16ος - δημοτικότητα κ ανάγνωση μεσαιωνικών επών- συγγραφή νέας επικής ποίησης και (ιπποτικών) μυθιστοριών

Θεματική:

• θρησκευτική (Κροατία/Ρωσία)• θρησκευτική/διδακτική (ενετοκρατούμενες περιοχές)• έρωτας/θρήνος Κωνς/πολης (Βυζαντινές έμμετρες αφηγήσεις)

Εκτενή έργα που παρωδούν μεσαιωνικά πρότυπα: • Μαινόμενος Ορλάνδος του Αριόστο: παρωδία μεσαιωνικού μύθου (15ος-

16ος), έμμετρο μυθιστόρημα (θεματική/αφηγηματική εμβέλεια)• Θεία Κωμωδία του Δάντη (13ος-14ος): μικρότερη σχέση με επική

παράδοση (θρησκευτικό/διδακτικό)Άλλα έργα:

- Ιστορίες του Καντέρμπουρυ του Τσώσερ: πατέρας νεότερης αγγλικής ποίησης/γλώσσας 14ος αιώνας:

- ποικιλία θεμάτων κ ύφους- παραμύθι, αλληγορία, ρομάντσο, σάτιρα, κήρυγμα- έμμετρο μεν, αλλά δομή κοντά στο νεότερο διήγημα, σύγκριση με

Δεκαήμερο Βοκκάκιου)- Ισπανικό ρομανθέρο: αφηγηματική ποίηση που συνδέεται με έπος, δημιουργεί παράδοση- Βουκολική έμμετρη μυθιστορία: θεματική= ζωή υπαίθρου πχ Αρκαδία του Σαννατζάρο (15ος -16ος)

Λυρική ποίηση δημωδών γλωσσών• πλαίσια αστικά• συλλογές σύντομων ποιημάτων

10

• επιρροές από α. τροβαδούρους/ιπποτική μυθιστορία (λυρισμός+αφήγηση)β. κλασικά/λατινικά ποιητικά πρότυπα

• Νέες στιχουργικές/ρυθμικές μορφές• θεματική: έρωτας (λυρική σταθερά)

Σχολές/εκφάνσεις: • Σχολή ποιητικού λυρισμού Ιταλίας (Φλωρεντία) 13ος -14ος (δείγμα

νεότερης λογοτεχνικής ευαισθησίας): γλυκό νέο ύφος ( dolce stil nuovo ) = απόλυτα εξιδανικευμένη εικόνα έρωτα, νέες στιχουργικές μορφές (σονέτο), παλιές φιλοσοφικές παραδόσεις (νεοπλατωνισμός) – Γκουίντο Καλβαλκάντι (13ος), Δάντης (μεταίχμιο Μεσαίωνα/Αναγέννησης)

• Γαλλία, Γκυγιώμ Μασώ (14ος): επιρροή-απομάκρυνση από ποίηση τροβαδούρων

• Βιγιόν 15ος: μπαλάντα• Ιβηρική Χερσόνησος (cancioneiros)• Γερμανία: παράδοση minnesang, meistersang• Κάτω Χώρες: μπαλάντες θρησκευτικής έμπνευσης• Πετράρχης 14ος: πετραρχικό σονέτο (παράδοση dolce stil nuovo),

πετραρχισμός: συνιστώσα ευρωπαϊκής λυρικής ποίησης ως τέλη 16ου. Νέο είδος αναγνώρισης και τιμητικής διάκρισης Πετράρχη (κύρος/δόξα λογίων)

• Αγγλία: αρχές 16ου= σονέτο• Λόγιος λυρισμός: Σαννατζάρο και Πετράρχης γράφουν και νεολατινική

ποίηση• Σατιρική/διδακτική ποίηση: σύνδεση με μεσαιωνική Μυθιστορία του

Ρόδου

3.3.2 ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Δάντης (Φλωρεντία – 14ος), εξορία, Βεατρίκη- Θεία Κωμωδία (1306-1321)- Νέα Ζωή (1293) –μορφές ποίησης συγγενείς με «γλυκό νέο ύφος»- Περί της ευγλωττίας στη λαϊκή γλώσσα: πραγματεία για ανάπτυξη και

καλλιέργεια δημώδους ιταλικής γλώσσας

Βοκκάκιος: αφιερώνει βιβλίο του στον Δάντη (νέα ιδέα πνευματικής δόξας, Μπούρκαρτ)

Θεία Κωμωδία:• 100 κάντο (τραγούδια), 15000 στίχοι• τρεις ενότητες από 33 κάντο

α. Κόλαση (9 κύκλοι προς κέντρο γης), β. Καθαρτήριο (Αντικαθαρτήριο+7 επίπεδα νησιού/βουνού),γ. Παράδεισος (9 ουράνιες σφαίρες έως «Έμπυρο Ουρανό»)

• στίχοι ενδεκασύλλαβοι• σύστημα στιχουργικής: «τερτσίνα», τρίστιχη στροφή (αβα, βγβ – γδγ)

[Αριθμός 3 = βάση αρμονικής διάρθρωσης συνόλου, σύμβολο Αγ. Τριάδας]

11

• Πρώτο πρόσωπο • Ψυχές οδηγοί: Βιργίλιος (Αινειάδα) + Βεατρίκη• Συνδυασμός σύγχρονης, του Δάντη, ιστορίας και χριστιανικό όραμα• Δαντική ιεράρχιση ηθικών αξιών (απάτη-προδοσία/αμαρτία – αγάπη/αρετή)

Ζήτημα δαντικού ύφους• «κωμωδία»:

α. πλοκή που ξεκινάει δύσκολα και καταλήγει σε αίσιο τέλος, β. γλώσσα καθομιλουμένης αν και απηχεί αρχαία πρότυπα υψηλού επικού ύφους (διαφορά από πρότυπα: θεματική, γλώσσα, υφολογική ασυνέπεια= χρήση υψηλών και ταπεινών στοιχεία)

• Σύνθεση ποικιλότροπη: Α. δραματική/ρεαλιστική περιγραφή ΚόλασηςΒ. ελεγειακό, μετρημένα λογικό Καθαρτήριο, Γ. γλώσσα Παραδείσου: απηχεί πνευματικότητα

• Μεικτό ύφος (λέει ο Άουερμπαχ στο Μίμησις)

Ερμηνευτικές προσεγγίσειςΑ. Αλληγορία, ως ποίημα θρησκευτικού χαρακτήραΒ. ερμηνεία Άουερμπαχ: α. σημασία θρησκευτικής έμπνευσης με μεγαλύτερη έμφαση στη σχέση της ποίησης με επίγειο κόσμο= τάση ορισμένου ρεαλισμού β. σύζευξη ποικίλων ειδών και τόνων γραφής = σύνθετη εικόνα πραγματικότητας, γ. δαντική ισορροπία ιδανικού/πραγματικότητας, πνευματικής αχρονίας/ιστορίαςδ. συγκεκριμένος άνθρωπος, επίγεια ζωήε. δαντικός ρεαλισμός + αλληγορία= εστίαση στον ποιητή (αφορά ποίησή του, όχι μόνο την ψυχή του_Γ. προβολή δύναμης ποιητικής θεώρησης (δεν διατυπώνει τόσο θρησκευτικές αντιλήψεις, ούτε αναπαριστά ανθρώπινη πραγματικότητα)Δ. Μπλούμ: «αινιγματικότερο των λογοτεχνικών κειμένων», Δάντης= προφήτης της δόξας του, Βεατρίκη: αλληγορία του καθαρά ποιητικού τρόπου γνώσης κ λύτρωσηςΕ. Ουώλτερ Παίητερ: σύμβολο Βεατρίκης= λογοτεχνική πρόταση ιδανικού τύπου ανθρώπινου προσώπου

3.3.3 ΣΟΝΕΤΟ & ΜΠΑΛΑΝΤΑ

Σονέτο Πετράρχη (14 ος ): Ποιητικό έργο: 366 ποιήματα με τίτλο Cancioniere (1342)(αφιερωμένο στη Λάουρα, ανεκπλήρωτος ή πνευματικός έρωτας)Στιχουργικοί κανόνες σονέτου (δεν επινόησε ο ίδιος το σονέτο, αλλά πρώτος το καλλιέργησε συστηματικά (μετά τους ποιητές του γλυκού νέου ύφους):

• Ενδεκασύλλαβοι στίχοι • Ιαμβικό μέτρο • Συνολική δομή: 14 στίχοι σε δύο μέρη [8 (αββα-αββα, κυρίως θέμα) +6

(ελεύθερη ομοιοκαταληξία)]• Σχήμα συγκροτημένο και μελωδικό (απαίτηση δεξιοτεχνίας σύνθεσης)

12

• Κεντρικό θέμα : εξιδανικευμένος έρωτας= εικόνα αγαπημένης, υλική/ιδεατή αναπαράσταση

• Ποιητικό βλέμα από όραση σε ενόραση• Από υλικότητα (χρόνος) σε ιδέες (ποιητική μνήμη νικά θάνατο)• Από εικόνα αγαπημένης σε στοχασμούς ποιητή (δύναμη ποιητικού λόγου)• Θυμίζει ένταση ρεαλισμού/εξιδανίκευσης τροβαδούρων και ιπποτικής

μυθιστορίας: πνευματικότητα-υλικότητα, νόηση-αίσθηση, ευδαιμονία έρωτα-μελαγχολία επίγνωσης θανάτου, εκκοσμίκευση θρησκευτικής ευλάβειας-εξιδανίκευση έρωτα

• Πρώτο πρόσωπο = νέα μορφή αυτοσυνειδησίας στη λυρική ποίηση • Πετραρχικά σχήματα (μορφοποιούν ρητορικά κεντρικό θέμα): μεταφορά

(σύζευξη ιδεών/ύλης), οξύμωρο (συνένωση αντιφατικών εννοιών), προσωποποιήσεις (στοιχείων φύσης), υπερβολή (έως παράδοξο), λογοπαίγνιο (παρηχήσεις, παρονομασίες= παιχνίδι υλικότητας/πνεύματος, όνομα αγαπημένης

• Κοινοί τόποι ευρωπαϊκής λογοτεχνίας : ορισμένη εικόνα έρωτα/γυναίκας, πρότυπο ποιητικού λυρισμού

Μπαλάντα του Βιγιόν (15 ος ) (πέρασμα γαλλικής ποίησης από Μεσαίωνα σε Αναγέννηση)Αστικός τρόπος ζωής, διωκόμενος, πιο κοντά στη λαϊκή μεσαιωνική παράδοση και κατοπινή εικόνα «καταραμένου ποιητή», υψηλός βαθμός παιδείας. Συλλογή ποιημάτων Διαθήκη (1462)

Μπαλάντα (οι κανόνες της παραπέμπουν στη μεσαιωνική σύνδεση λόγου/μουσικής):

- οργάνωση στίχων σε 3 μεγάλες όμοιες στροφές και 1 πιο σύντομη, επανάληψη ίδιου στίχου στο τέλος κάθε στροφής (ρεφρέν).

- Θέμα: έρωτας συνδεδεμένος με παρόν, τρέχουσα ζωή, μνήμη μέλλοντος- Πρώτο πρόσωπο - Μακριά από πρότυπα ουμανιστικής λογιοσύνης

Μπαλάντα της χοντρο-Μαργκό, Βιγιόν: απλή σωματική επαφή (ανατροπή πετραρχικής παράδοσης)

- Εύρος θεματικής: αντιφατικές πλευρές υλικού παρόντος- Ποικίλος τόνος που εναλλάσεται.

Δάντης: η ποίηση ως θρησκευτικό κείμενοΒιγιόν: η ποίηση ως άμεση κ αυθόρμητη έκφραση, ειλικρινή καταγραφή εμπειριών καθημερινής ζωής

3.4. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ3.4.1 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

- Επέκταση γραφής σε βάρος προφορικότητας - +διάδοση τυπωμένου βιβλίου =

13

- αυτονόμηση λόγου από έμμετρο (δημοτικότητα πεζού λόγου, ο νεότερος λογοτεχνικός λόγος γεννιέται μέσα από τον ποιητικό)

Αναγεννησιακή πόλη: ήθη/αναγνωστικές ανάγκες νέων αστικών κοινωνικών στρωμάτων (αλλαγή συνηθειών).

15ος αιώνας: - μεταγραφές και έκδοση μεσαιωνικών έμμετρων κειμένων (επών και

μυθιστοριών δημωδών γλωσσών) σε πεζή μορφή, σε γλώσσες εθνικές- νέα πεζά αφηγηματικά κείμενα = πρώτες συλλογές διηγημάτων,

μυθιστορήματα

ΔΙΗΓΗΜΑ (νέα δεδομένα λογοτεχνικού ύφους):- Αφήγημα μικρής έκτασης- θέμα επικεντρωμένο σε περιορισμένο αριθμό θεμάτων/επεισοδίων/προσώπων

(σύντομη, περιεκτική πεζογραφική αφήγηση)

Novellino: συλλογή σύντομων πεζών αφηγημάτων (Τοσκάνη, Β. Ιταλία)- Αστικό πλαίσιο, διδακτικό/σατιρικό χαρακτήρα, παραμύθι- Στόχος : ψυχαγωγία + προώθηση γλωσσικής παιδείας (τέχνη του λόγου σε

εθνικές γλώσσες)- Μεσαιωνική διδακτική γραμματεία (πρότυπο Μυθιστορίας του Ρόδου) =

βασικό ιστορικό πλαίσιο αφηγημάτων από όπου αναδύεται το διήγημα

Δεκαήμερο, ουμανιστή λόγιου Βοκάκκιου (14ος)- Καινοτομία: ένταξη διηγημάτων σε ενιαίο πλαίσιο = πρόδρομος μυθιστορήματος

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ(παράλληλη εμφάνιση με διήγημα)

- Μεγάλη έκταση, σύνθετη δομή, ευρεία πλοκή- Πηγές (όχι τόσο στη διδακτική λογοτεχνία):

α. μετεξελίξεις επικής ποίηης κ ιπποτικής μυθιστορίας (εξ ου και ο γαλλικός όρος «roman»), β. είδη παλαιότερης γραμματείας (δείγματα μυθιστορημάτων ύστερης αρχαιότητας), γ. αφηγηματικές μορφές εκκλησιαστικής γραμματείας (βίοι αγίων)

- Σύνδεση με έπος στο επίπεδο της μορφής, όχι ιδεών /θεώρησης κόσμου.- Μεταγραφέ ς έμμετρης ιπποτικής μυθιστορίας (15ος αιώνας) σε πεζό λόγο.- Θεματική κ αξιολογικό πλαίσιο μεσαιωνικών προτύπων.- Στοιχεία ρητορικής κ θεματικής διαμορφώνουν καινοφανή εικόνα κόσμου κ

ανθρώπινης ζωής.

Αντιπαραβολή έπους- μυθιστορήματος:• Έπος : σβήνει παρόν κάτω από εξιδανικευμένο παρελθόν (κλειστό

παρελθόν). Μυθιστόρημα: συνδέει παρελθόν με παρόν και μέλλον. Ρευστότητα/αστάθεια ανθρώπινων πραγμάτων (ανοιχτό).

14

• Έπος : ποιητική γλώσσα υψηλού/ηρωικού ύφους. Μυθιστόρημα: παίζει ελεύθερα με παραδόσεις + νέες τάσεις γλωσσικών τρόπων κ ύφους γραφής

• Έπο ς: τέλεια ανθρώπινα πρότυπα, αξίες, εθνική μοίρα. Μυθιστόρημα: οντότητα υπό διαμόρφωση, ανοιχτή σε εξελίξεις

• Έπος : σταθερή ανθρώπινη κατάσταση στο χρόνο, υψηλό/ηρωϊκό δράμα. Μυθιστόρημα: Νέα ιστορική αντίληψη χρόνου= νέα εικόνα ανθρώπινης ζωής (ιστορική συνείδηση)

Αντιπαραβολή μυθιστορήματος – διηγήματος:• Θεματική μυθιστορήματος : δυσαρμονία προσώπου με μοίρα του, επαφή με

ανολοκλήρωτο παρόν/μέλλον, πολυπρισματική δομή (σύστημα εξισώσεων με πολλούς αγνώστους)Θεματική διηγήματος: ενιαία συνολική εντύπωση με σημείο πύκνωσης στο τέλος, κλείσιμο=σημείο κλειδί δομής συνόλου (μία εξίσωση μ’ έναν άγνωστο)

Έργα:Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ, γάλλου Φρανσουά Ραμπελαί (15-16ος)Δεκαήμερον, Βοκκάκιος (14ος) – όρια μυθιστορήματος/συλλογής διηγημάτων

3.4.2. ΔΕΚΑΗΜΕΡΟΝ (ιταλικά) 1350 μ.Χ.(Σειρά διηγημάτων: πρόδρομος μυθιστορήματος)Βοκκάκιος: ενασχόληση με λογοτεχνία στη μητρική του γλώσσα (ιταλικά)(έγραψε και δοκίμια αποτίμησης/ερμηνείας λογοτεχνίας σε νεότερη γλώσσα)

Δεκαήμερον : - ερωτικός χαρακτήρας, - αντιεκκλησιαστική στάση, - πρότυπο πεζογραφικού ύφους (μέσο ύφος)- ενιαίο αφηγηματικό πλαίσιο διηγημάτων = κοντά στο μυθιστόρημα

Καινοτόμα στοιχεία: • Κοινός άξονας θεματικής : αποτυχία ή επιτυχία ανθρώπινων επιδιώξεων +

δεξιοτεχνία λόγου+ αναφορά σε ηθικές αξίας εντιμότητας/ειλικρίνειας• κόσμος ανθρωποκεντρικός και άρα ουμανιστικός• πλειοψηφία γυναικών = ιδιαίτερη σχέση γυναίκας με ανάγνωση κ συγγραφή,

ο Βοκκάκιος το αφιερώνει στις γυναίκες (ερωτική διάθεση+ ενάρετο πνεύμα+ ελεύθερο χρόνο), αρχή τέρψης και ωφελείας (νέα λειτουργία λογοτεχνίας: όχι επιβεβλημένη ωφελιμότητα, όχι συλλογική απόλαυση)

• επίγεια και κοινωνική οπτική = ρεαλισμός (χωρίς ίχνος συμβολικής ή χριστιανικής αντίληψης)

• Ύφος : μέσο (μεταξύ κοινού λαϊκής παράδοσης κ υψηλού τραγωδίας/έπους• Ελεγχόμενη πολλαπλότητα αφηγητών και αφηγηματικών τρόπων (κεντρικός

αφηγητής, ήρωες-αφηγητές, ήρωες ιστοριών), λόγος ανάλογα με παιδεία κ οπτική γωνία ομιλούντος: εναλλαγή τόνων κ τρόπων μέσου ύφους

• Ειρωνεία: απόσταση αφηγητή από ιδέες που περιγράφει (όχι βεβαιότητα ταύτισης αφηγητή-συγγραφέα)

Αρνητικά στοιχεία:

15

• Πλέγμα αδυναμίας πεζογραφίας Βοκκάκιου: τόνος μέσου ύφους αποκλείει εντάσεις/κορυφώσεις (δαντική αλληγορία)= ασάφεια/αβεβαιότητα πρώιμου ουμανιστικού πνεύματος (κατά Άουερμπαχ)

• Όχι εικόνα ιστορικού/κοινωνικού βάθους μυθιστορήματος (όχι έργο σύνθετης πλοκής, αντιφάσεων χαρακτήρων, περίπλοκων δομών κ εντάσεων)

3.4.3. ΓΑΡΓΑΝΤΟΥΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑΓΚΡΥΕΛ (μυθιστόρημα) – 1532-4(μορφές δάνεια από μεσαιωνική λογοτεχνική παράδοση)

Ραμπελαί (15ος-16ος) εκκλησία, ιατρική, γράμματα -Αναγνώριση λογοτεχνικού του έργου= ενδεικτική θέσης λογοτεχνίας/λογοτέχνη-Αντιεκκλησιαστική στάση έργου (καταδικάστηκε από αρχές)- Μεγάλη επιτυχία (μεταθανάτια συνέχεια: ζητήματα αυθεντικότητας)

Γαργαντούας: αυτός που ζει πληθωρικάΠανταγκρυέλ: ικανότητα να συνδυάζει τα αντίθετα, ρωμαλέος+ εύθυμος/αγαθός (πανταγκρυελισμός = Υπερτροφικοί γλεντζέδες ουμανιστικής ορμής και αγαθότητας) Πεζογραφία= ιδιάζουσα αξία: Πρόλογος Πανταγκρυέλ, ο συγγραφέας αναφέρεται στα Μεγάλα και Ανεκτίμητα Χρονικά του Τεράστιου Γίγαντα Γαργαντούα (λαϊκό ανάγνωσμα με μεγάλη επιτυχία, επισημαίνει χρησιμότητα αναγνώσματος και προσθέτει σειρά πραγματικών κ φανταστικών τίτλων βιβλίων μεσαιωνικής επικής κ πρόσφατης μυθιστορίας= θίγει ειρωνικά θέμα εμπορικής επιτυχίας βιβλίου

Τίτλος Παντακρυέλ : «Παντακρυέλ, Βασιλιάς των διψωδών αποδομένος στο φυσικό του με τις τρομερές πράξεις και ανδραγαθίες του ιστορημένες από τον Μακαρίτη κυρ Αλκοφριμπάς, αποσπαστή της πεμπτουσίας» Ο συγγραφέας παρουσιάζεται ως πρόσωπο φανταστικό και κωμικό.

Τίτλος Γαργαντούας : «Η πολυθαύμαστη ζωή του Μεγάλου Γαργαντούα, πατέρα του Πανταγκρυέλ, που γράφτηκε από τον κυρ Αλκοφριμπάς, αποσπαστή της πεμπτουσίας, βιβλίο γεμάτο πανταγκρυελισμό» - ακολουθεί στιχούργημα για αναγνώστες που πριμοδοτεί τέρψη και γέλιο

4-5 βιβλία Ραμπελαί: ιστορία οικογένειας γιγάντων με κεντρικό ήρωα τον Πανταγκρυέλ. Γίγαντες: άνθρωποι υπερβολικών διαστάσεων, εραστές καλής ζωής, με αρετές (καλοί, αγαθοί, φιλοπερίεργοι, πρόθυμοι να βοηθήσουν), με ευρύτατη ουμανιστική παιδεία (γλωσσομάθεια, τέχνη λόγου), σύμβολα γιγαντιαίας αξίας που δίνει στον άνθρωπο ο ουμανισμός

Ιδιαιτερότητα γραφής: - ανάμειξη πολλών/διαφορετικών ειδών γραφής, - γαλλική γλώσσα

16

- Ύφος διαμέσου : σε κάθε ύφος (διδακτικό/φιλοσοφικό, σατιρικό/χυδαίο, δοκίμιο/στίχο, αφήγηση/καταλογογράφηση, δραματική ένταση/φάρσα, κωμικό στοιχείο)= παρωδία

Παρωδία:- λογοτεχνική μίμηση γλωσσικού ιδιώματος ή ύφους ή λογοτεχνικού

είδους/έργου, με τρόπο που ελέγχει το κύρος τους και προβάλλει απρόβλεπτες διαστάσεις με κωμικά αποτελέσματα.

- Ειρωνεία σε ευρεία κλίμακα . - Το μυθιστόρημα παρωδεί τα άλλα είδη. - Καταγγέλει συμβατικότητα μορφής και γλώσσας (Μπαχτίν). - Διάλογος μυθιστορήματος με προηγούμενα είδη.

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΣΜΟΥ

- Τρόποι γλωσσικής έκφρασης = αντικείμενο λογοτεχνικής μίμησης (παιχνίδι γλώσσας, νέα εικόνα κόσμου) – καταστροφή παλιάς εικόνας κ κατασκευή νέας

- Στροφή στα εγκόσμια : σώμα όχι εξάρτημα πνεύματος (όχι μεταφυσική), αντιομολογία πίστεως (αθανασία σωματικής μορφής, επίγειας)

Παντεγκρυελισμός Ραμπελαί: - τρόπος σύλληψης πλούτου και αντιφάσεων εγκόσμιας ζωής. - Ένταση ρεαλισμού/εξιδανίκευσης = παιχνίδι που γεννά απόλαυση, πνευματικό

+ αισθησιακό- Ε πίγνωση ζητήματος αναπαράστασης κόσμου (μετάβαση από Αναγέννηση σε

διαφορετικούς καιρούς)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ΜΠΑΡΟΚ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ (μέσα 16ου-αρχές 18ου αιώνα)4.1. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ4.1.3. Ορθολογισμός και επιστημονικό πνεύμα

- Εμφάνιση νεωτερικού πνεύματος (ορθολογικό)= γένεση «Ευρώπης επιστημόνων» (ακόμα κατά μεγάλο μέρος λατινόγλωσση): συνεχίζει παράδοση ενιαίου ευρωπαϊκού πολιτισμού «Πολιτείας Γραμμάτων» Αναγέννησης

- Ορθολογισμός: εγκαταλείπει αυθεντία παλαιών κειμένων.- Σημείο εκκίνησης= αμφιβολία, μεθοδικός ατομικός στοχασμός- Νέες ιδεολογικές/φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις: ρασιοναλισμός/εμπειρισμός - Αναδύεται ζήτημα νοητικών μηχανισμών αναπαράστασης κόσμου - Ιδέα ανθρώπινου υποκειμένου ως φορέα ζήτησης κατανόησης κόσμου .- Πειραματικά ελεγχόμενη γνώση = εικόνα συνολικής αρμονίας, νόμους

τάξης/δομών φαινομένων (θεϊκό δημιούργημα)- Νέα θεώρηση θετικής/βέβαιης γνώσης: ο φανταστικός χαρακτήρας

λογοτεχνίας αποκτά χαρακτήρα που αντιδιαστέλλεται ριζικά προς την αλήθεια = Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΑΠΟΚΤΑ ΔΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΔΙΟ

4.1.4 Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ

16 ος – 17 ος περίοδος πνευματικής κρίσης : αναχαίτιση ουμανιστικού πνεύματος(Ανέφικτο το ιδανικό του παντογνώστη λόγιου) Επιστημονική γνώση+ιδέα γενικής παιδείας:

17

Νέο πρότυπο έντιμου και καλλιεργημένου ανθρώπου (honnete homme ): έμφαση σε κοσμιότητα συμπεριφοράς-χρηστό ήθος. Ανάγνωση λογοτεχνίας: όχι αυστηρή μελέτη, αλλά καλλιεργημένη ψυχαγωγία. (Συνεχίζονται δραστηριότητες Αναγέννησης: έκδοση, μετάφραση, σχολιασμός κειμένων, λατινική γλώσσα.)

Λόγιος εποχής: - προβληματισμός για εθνική/ανθρώπινη γλώσσα, σχέση γλώσσας-νόησης,

γλώσσας-πραγμάτων = διερεύνηση λειτουργίας γλώσσας ως μηχανισμός αναπαράστασης (νοητικές λειτουργίες+κοινωνικές συμβάσεις).

- Κατανόηση κ ταξινόμηση διαφορών γλωσσών, γραφής – μελέτη εθνικών γλωσσών (λεξιλόγιο, γραμματική, ρητορική)

- παραγωγή εγχειριδίων γραμματικής, λεξικογραφία, θεσμός Ακαδημιών.- Στοχασμός γύρω από λογοτεχνία = απαρχές λογοτεχνικής θεωρίας- Αυτονομία λογοτέχνη (υποστήριξη από μοναρχική αυλή/κρατική εξουσία

υποστήριξη: πχ Σαίξπηρ, Μολιέρος, έλλειψη υποστήριξης: πχ Θερβάντες, δίωξη: πχ τσέχος Κομένιος)

- Ανάπτυξη αστικών κέντρων (πόλοι επιρροής)

4.1.5 ΑΚΑΝΟΝΙΣΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΡΙΣΜΑΤρεις τάσεις που διαδέχονται η μία την άλλη και συνυπάρχουν:Α. 1550 – αρχές 17ου: φαινόμενα ΑναγέννησηςΒ. τέλη 16ου – τέλη 17ου: άναρχη περίοδος, μπαρόκΓ. μέσα 17ου: εμφάνιση, μερική επικράτηση σε Γαλλία, κλασικισμός

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΜΠΑΡΟΚΜπαρόκ: πορτογαλική λέξη σημαίνει «ακανόνιστο μαργαριτάρι» (Ιταλία, Ισπανία, Βιέννη), σύνδεση με καθολική Αντιμεταρρύθμιση (επιβολή θρησκευτικού συναισθήματος), τεχνοτροπία εποχής

Ύφος μπαρόκ: - στοιχεία που εντυπωσιάζουν- Επιβλητική συνδυαστική φαντασία (αλληγορικές μορφές), - πλούσια εικόνα, περίπλοκο σχέδιο, υπερβολή- διαρκή ροή κίνησης

Στη λογοτεχνία:• Τόνοι υπερβολικού μυστηρίου (αναφορές στο κατάλληλο περιβάλλον)• Έμφαση στο παράδοξο (απότομες μεταβολές ισορροπιών)• Εναλλαγές ύφους μέσα στο ίδιο έργο (τραγικό+κωμικό στοιχείο)• Εντυπωσιακά σχήματα λόγου (παρομοιώσεις, μεταφορές (αλληγορία),

λογοπαίγνια, παράδοξη σύνταξη, ασύνδετο)• Αλληγορική ερμηνεία κ επινόηση νέων αλληγορικών αφηγήσεων = τρόπος

διατήρησης δεσμών με παλαιότερες ιδέες/μορφές. • Προσπάθεια σύζευξης μορφών ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας με

χριστιανικό πρίσμα.• Τα πάντα είναι φαινομενικότητα για μπαρόκ άνθρωπο. • Ζήτηση νέων τρόπων έκφρασης κ αναπαράστασης του κόσμου.

18

ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ- Κλασικό (λατινικός όρος): έντονη αξιολογική χροιά- Κλασικό έργο : αναγνωρισμένο ή καθιερωμένο ως πρότυπο

διαχρονικό, αντικείμενο μελέτης κ μίμησης, έργα παλαιάς ελληνικής/λατινικής γραμματείας (δηλ. αρχαίας)

- Κλασικισμός : θεώρηση λογοτεχνίας που διακρίνει έργα ως κλασικά (κανονιστική θέση κ λειτουργία τους)

- Όχι ιστορική η οπτική κλασικισμού 17ου αιώνα. - Κλασικά έργα = με σταθερούς κανόνες. - Πραγματείες : Αριστοτέλη/Οράτιου + αντιαριστοτελική πραγματεία

Περί Ύψους του Λογγίνο (μτφρ. Μπουαλώ)

Γαλλία Λουδοβίκου ΧΙV. Γαλλικός κλασικισμός (αυστηρά δεοντολογικός):

- κανόνες για θεματική κ ύφος κάθε είδους λογοτεχνικής γραφής- γαλλική γλώσσα ως αντάξια ισχύος αρχαίων γλωσσών

Αρχές:• Ωφέλεια + απόλαυση • Μίμηση αρμονίας κ τάξης ανθρώπινης φύσης • Αναπαράσταση όχι ρεαλιστική αλλά αληθοφανής (διαύγεια, σαφήνεια,

ακρίβεια, καθαρότητα)• Αυστηρός διαχωρισμός λογοτεχνικών ειδών (κάθε είδος άλλη πλευρά

ανθρώπινης φύσης, πίστη σε αντίστοιχο ύφος, θεματική, στιχουργικοί κανόνες)

• Ζητήματα άρθρωσης κ ρυθμού λόγου, σύνθεσης έργων τέχνης• Αίσθηση αρμονίας, ισορροπίας, όχι υπερβολές ύφους, λιτότητα

ΚΛΑΣΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗΜπουαλώ, Ποιητική Τέχνη (1674): αρχές/αξίες λογοτεχνικής γραφής (έμμετρο που εναλλάσσεται με πεζό) Λογοτεχνικά είδη που αναφέρει:

- ελεγεία, - ωδή, - σονέτο , - επίγραμμα - + ανταγωνισμός ανάμεσα σε κριτικό κ συγγραφέα καθώς κ σε

διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα (άλλα λογοτεχνικά πεδία).

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ - ΕΝΤΑΣΕΙΣΣυγγένεια κλασικισμού και τάσεων νεότερου ορθολογικού/επιστημ. πνεύματοςΓαλλικός κλασικισμός: συνδυάζει αντιφατικές τάσεις αισθητικής/ιδεολογίας (συγγενικές/κοινό υπόβαθρο με μπαρόκ: επίγνωση ιδέας αναπαράστασης)

Εξήγηση μπαρόκ (σε τέτοια ορθολογική εποχή): - πολυμορφία κοινωνικών στρωμάτων (γύρω από μοναρχική αυλή) που

καλλιεργούν ιδεώδες honnete homme- ισχυροποιούμενη, αλλά ακόμα αδιαμόρφωτη πόλη = φιλολογικά

σαλόνια εποχής

19

Τέλος 17 ου : διεύρυνση κ αμφισβήτηση κλασικιστικών κανόνων • Αναγνωρίζεται κοινωνική σχετικότητα κριτηρίων γούστου• Αναγνωρίζεται ρόλος παραδόσεων, παιδείας ή πολιτισμού• Ατομικός κόσμος συγγραφέα διεκδικεί προσοχή• Πρόβλημα αισθητικής ζητά δική του θεωρητική επεξεργασία

Δημόσια αντιπαράθεση γνωστή ως «Διαμάχη Αρχαίων κ Νεότερων» (Γαλλία): • κριτική Περρώ (ποιητής, συγγραφέας παραμυθιών) κατά «Αρχαίων» (η

νεότερη εποχή ανταποκρίνεται καλύτερα σε αξιώσεις/αξίες κλασικισμού)• «Αρχαίοι» (Μπουαλώ): κερδίζουν μάχη και επιβάλλουν κλασικά έργα ως

πρότυπα σε επίπεδο γενικών αξιών ανεξάρτητων από υλικοτεχνιή πρόοδο• «Αρχαιότητα»-«Νεωτερικότητα»: βασικοί πόλοι αναφοράς πολιτισμικής

ζωής = πρώτες τάσεις ιστορικής προσέγγισης λογοτεχνίας

Μεταφράσεις Ομήρου= αναθέρμανση «Διαμάχης» • Ανν Ντασιέ 1699 (οπαδός «Αρχαίων»= πίστη στο πρωτότυπο) Γαλλία• Ουντάρ ντε λα Μοτ 1714 (οπαδός «Νεότερων»= ελεύθερη απόδοση) Γαλλ.• Πόουπ 1726 (σε έμμετρο κείμενο στο πρότυπο της Ντασιέ, κρίσιμο για

νεότερη αγγλική λογοτεχνία) Αγγλία

Δραστηριότητα 3/κεφ. 4Βασικές αρχές ή διαθέσεις γαλλικού λογοτεχνικού κλασικισμού:

- Αποφυγή εκφραστικών υπερβολών- σημασία κλασικών γλωσσικών προτύπων και τρόπου χρήσης γλώσσας- διαύγεια και καθαρότητα σκέψης ως προϋπόθεση σωστής έκφρασης

4.1.6 ΖΗΤΗΜΑ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

- Αναπαράσταση= κάθε ανθρώπινη χρήση σημείων έκφρασης και επικοινωνίας- Οξεία επίγνωση σημασίας αναπαράστασης εικόνων και γλώσσας για πολιτισμό- Δεν ισχύουν πια ακλόνητοι παραδοσιακοί τρόποι αναπαράστασης:

• Όχι σταθερότητα μεσαιωνικών πεποιθήσεων• Όχι αισιοδοξία ουμανιστικών αξιών• Ναι ποικιλία αναπαραστάσεων: θρησκεία [+ ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα (και

αναγεννησιακή της θεώρηση), επιστήμη, ορθολογισμός] – αυτονόμηση φαντασίας από επιστημονική έρευνα κ γνώση – διάκριση σωφροσύνης/τρέλας (=ασαφή όρια)

• Διακυβεύεται η συγκρότηση του ανθρώπινου υποκειμένου [όχι σταθερό σημείο βεβαιότητας ως κέντρο του κόσμου (ουμανιστική θεώρηση)]

• Κοινό υπόβαθρο μπαρόκ (αποδοχή ποικιλίας)-κλασικισμού (επιδίωξη ελέγχου ποικιλίας): οξεία επίγνωση προβλήματος αναπαράστασης

[Μισέλ Φουκώ: κεντρική ιστορική σημασία ζητήματος αναπαράστασης= τρεις εποχές ανθρώπινου λόγου: α. Αναγέννηση (σχήματα ύστερου Μεσαίωνα), β. 16ος – 17ος

(επίγνωση αναπαράστασης και περιπλοκών της), γ. εποχή νεωτερικότητας (ιστορική δυναμική της)]

Δραστηριότητα 4/κεφ. 4ο

20

Ζήτημα αναπαράστασης στον Μονταίνιο, Δοκίμια: Το ανθρώπινο υποκείμενο παρουσιάζεται ασταθές κ ευμετάβλητοστον Σ αίξπηρ : Διαμαρτύρεται για επιμονή παλαιών τρόπων αναπαράστασης κ αμφισβητεί δύναμη κάθε αναπαράστασηςΣτον Θερβάντες :Ο ήρωας θεωρεί την ιπποτική μυθιστορία ως έγκυρη αναπαράσταση της πραγματικότητας.Στον Καλντερόν : Θέατρο=αναπαράσταση, η ζωή συγχέεται με την αβεβαιότητα των ονειρικών αναπαραστάσεων (θεατρικό μπαρόκ)

Στο πλαίσιο λογοτεχνικών δυτικών εθνικών γλωσσών: η «λαϊκή λογοτεχνία» (έξω από επίσημες εκφάνσεις ποίησης/πεζογραφίας) επιμένει σε σύνδεση με μεσαιωνικές παραδόσεις (τραγούδι, αφήγηση διαφόρων μορφών)

4.2.4 ΔΟΚΙΜΙΟ Μονταίνιος, Essais, 1572 (δοκιμές γραφής, καταδικάστηκαν από εκκλησία)

- προάγγελος honnete homme (ροπή προς αρχαία ελληνική/λατινική γραμματεία)όχι ταύτιση με όρο: διάσταση με προδιαγραφές ελεγχόμενης κοινωνικότητας, σύνδεση με στοχαστική στάση σαιξπηρικών ηρώων στον αντίποδα του γαλλικού κλασικισμού

- πρόδρομος Διαφωτισμού 18ου αιώνα.Δοκίμιο:

• Κείμενο στοχασμών απόψεων ή κριτικής• Μεταξύ λογοτεχνίας κ φιλοσοφίας • Μικρή έκταση • Θεματική ποικιλία

Αρχές/πεποιθήσεις ιστορίας ιδεών που ταυτίζονται με Μονταίνιο:• Περιέργεια για το κάθετι• Αναγνώριση ποικιλίας κ σχετικότητας ανθρώπινων πρακτικών/αξιών• Γνώση βάση εμπειρίας • Δημιουργικός πειραματισμός (όχι συσσώρευση γνώσεων)• Όχι δογματισμός /μισαλλοδοξία/γενικεύσεις• σκεπτικισμός για κάθε αυθεντία προς κατεύθυνση εμπειρισμού

ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΔοκίμια , Μονταίνιου :

- στοχαστική καταγραφή εμπειρίας ενός ανθρώπου δια του χρόνου- επιλεκτική αυτοβιογραφία (στον αντίποδα των Εξομολογήσεων του

Αυγουστίνου)= άτυπη συνομιλία με τον εαυτό του και τους άλλους, συνεχής έλεγχος, αναθεώρηση σωστού-λάθους, αλήθειας-πλάνης, διαρκής δοκιμή

Μονταίνιος: - όχι εκπρόσωπος ή πρόδρομος κανενός ρεύματος ιδεών- πρακτική δοκιμιακής γραφής- θεώρηση ανθρώπου όχι καθαρά ουμανιστική

21

- άνθρωπος ως κέντρο του κόσμου αλλά με επίγνωση αβεβαιότητας

συνάρτηση ανθρώπινου υποκειμένου με δοκιμασία γραφής (κατά Μονταίνιο)• Τα βιβλία φτιάχνται από ανθρώπινο εαυτό• Ανθρώπινος εαυτός σχηματίζεται μέσα από γραφή • Εαυτός= μοναδικό δείγμα ανθρώπου εντός της τυχαιότητας• Παραίτηση από αφηρημένο τελικό ορισμό ανθρώπου/εαυτού

4.3. ΠΟΙΗΣΗ4.3.1 ΔΙΑΧΥΣΗ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΤΡΟΠΩΝΑναπροσανατολισμός της επικής παράδοσης

Χαρακτηριστικό επικής ποίησης εποχής: - σύζευξη θεμάτων :

α. πρόσφατης εκκλησιαστικής/πολιτικής ιστορίαςβ. στοιχεία κλασικής μυθολογίαςγ. θεματική έρωτα.

- Ασαφή όρια έπους και έμμετρης μυθιστορίας

Εκπρόσωποι επικής ποιήσης εποχής: - Τορκουάτο Τάσσο (16ος): έγραψε επιστολές και διαλόγους, ΙταλικάΑπελευθερωμένη Ιερουσαλήμ (1581): μύθος+ερωτικός λυρισμός+επικό θέμα θρησκευτικού πολέμουόψιμος καρπός Αναγέννησης: πρώτο δείγμα ύφους μπαρόκ.

- Καμόενς, Πορτογαλικάνεωτερικός χαρακτήρας επικής ποίησης: κορυφαίος εκπρόσωπος ευρωπαϊκού έπους

- Βαν ντε Νουτ, Γερμανικά: Το βιβλίο της έκστασης (έμπνευση από κλασική μυθολογία)

- Σπένσερ, Αγγλικά: Η βασίλισσα των στοιχειών- Anders Sorensen Vedel, Δανικά:Ανδραγαθήματα των Δανών

17 ος αιώνας : Υποχώρηση επικής ποίησης στη Δ. Ευρώπη. Αφηγηματική ποίηση:

- Βόντελ (Ολλανδός): ποιητικά έργα θρησκευτικού στοχασμού, έμμετρα δράματα μπαρόκ τάσεων

- Μίλτον (Άγγλος)

Επικό είδος συνεχίζεται στη ΝΑ Ευρώπη (πόλεμοι κατά Οθωμανών):- Γκούντουλιτς, (Κροάτης, Οσμάν 1626- Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος 1650, κορύφωση Κρητικής

Αναγέννησης (αναγεννησιακά πρότυπα ιπποτικής μυθιστορίας, παρά επικής ποιησης): Θρησκευτική/βουκολική αφηγηματική ποίηση (γλώσσα δημώδη)

ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΛΥΡΙΣΜΟΣ

22

Λυρική ποίηση εποχής και σατιρική, αφηγηματική ποίηση σε εθνικές γλώσσες• Διεύρυνση θεματικής• Νέες στιχουργικές μορφές κοντά σε παραδόσεις εθνικών γλωσσών

Έως τέλη 16ου αιώνα: επήρρεια Πετράρχη + νεότερη γαλλική ποίηση

Γαλλία: «Πλειάς»= ομάδα εφτά γάλλων ποιητών: γαλλική ποίηση ως πεδίο γλωσσικής/στιχουργικής ανανέωσης.Μέλη «Πλειάδος» και χαρακτηριστικά:

• Ντυ Μπελαί, Περί υπεράσπισης και εμπλουτισμού της γαλλικής γλώσσας (1549)= όχι μόνο μίμηση αρχαίων προτύπων, αλλά και νέες ποιητικές μορφές

• Κυριαρχία σονέτου, αλλά ποικιλία ύφους, τόνου ποίησης και θεματικής• Ρονσάρ, εκπρόσωπος ποιητικού καθολικισμού• Επανέρχεται σε κεντρική θέση παραδοσιακά γαλλικό στιχουργικό σχήμα:

αλεξανδρινός στίχος των 12 συλλαβών

Αγγλία: Ελισαβετιανή εποχή, θέατρο, ποιητική αναγέννηση• Σονέτο • Σίντνεϋ 16ος (βασικός εκπρόσωπος σονέτου, ωρίμανση αγγλικής

αναγέννησης), πραγματεία Υπεράσπιση της Ποίησης• Σαίξπηρ 16ος (επιφανέστερος εκπρόσωπος σονέτου, δραματουργία, ερωτικά

σονέτα)• Ιαμβικό πεντάμετρο

Ουγγαρία: Μπώλωσι (16ος)Πολωνία: Κοχανόφσκι (16ος)Κύπρος: Ερωτικά ποιήματα (μεταφορά πετραρχικού ιδιώματος) 1570

17ος αιώνας: πολλαπλά κέντρα ποιητικής δημιουργίας στην Ευρώπη, ένταση στα πρότυπα κλασικής παράδοσης και μπαρόκ

- Τζον Ντον, Άγγλος μεταφυσικός ποιητής- Μπουαλώ, Γάλλος, νεοκλασικισμός, έμμετρη Ποιητική Τέχνη , 1674- Λα Φονταιν, Μύθοι (αφηγηματικοί/διδακτικοί), αισώπειο παράδειγμα ηθικής

κριτικής

ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣΔύο τάσεις (τεχνοτροπίες) σε αφηγηματική και λυρική ποίηση 16ου-17ου αιώνα (ένδειξη ότι συγκροτείται νεότερη λογοτεχνική παράδοση με ονόματα/έργα Αναγέννησης):

• Μανιερισμός (maniera= ικανότητα σύνθεσης εντυπωσιακού όλου), - τάση υπερβολής, επιτήδευσης- στιχουργικές/ρητορικές περιπλοκές χάριν εντυπωσιασμού, - κοινότοπες ιδέες, - κομψότητα ύφους, - απομίμηση πετραρχικού προτύπου, - προσπάθεια αναπαραγωγής νεολατινικών προτύπων

[Τάσεις ανανέωσης σχετικής ρητορικής από Σαίξπηρ κ Ντον= μεταβολή συνιστωσών θεματικής: όχι έρωτας ως πετραρχική εξιδανίκευση, αλλά ως παιχνίδι]

• Μπουρλέσκο (παρωδία/διακωμώδηση),

23

- αναντιστοιχία παρωδούμενου ύφους κ θέματος= κωμικό, - ροπή του μπαρόκ: προσοχή σε σημασία διάφορων τρόπων λογοτεχνικής

αναπαράστασης (δυσπρόσιτη η πραγματικότητα)

4.3.2 ΚΑΜΟΕΝΣ & ΜΙΛΤΟΝΔύο διαφορετικές κατευθύνσεις νέας επικής παράδοσης ως προς κοινωνική θέση συγγραφέων, θεματική και ύφος. Κοινό: νεότερες εθνικές γλώσσες σε υψηλό ύφος, σχέση με παλαιότερη επική παράδοση (Όμηρος, Δάντης, Βιργίλιος)Καμόενς, (16ος, μετέχει σε μάχες, εξερευνήσεις, περιπέτειες, όχι κύρος λογοτέχνη)

- γράφει στα Πορταγαλικά- ποίημα Λουσιάδες: οδυσσειακό πρότυπο, - θέμα : θαλάσσιες εξερευνήσεις Πορτογάλων + θρησκευτικές πολεμικές

συγκρούσεις χριστιανών/ισλαμιστών- έντονο λυρικό/ερωτικό στοιχείο - μίμηση αρχαίου επικού ύφους- πλαίσιο ιστορίας νεότερου έθνους (Βάσκο Ντε Γκάμα: Ευρωπαίος εποχής)

Μίλτον, (17ος, υπέρ αντιμοναρχικών, είχε κύρος αγγλικού κράτους)- Χαμένος Παράδεισος - θέμα: ιστορία Πτώσης- πρότυπο Δάντη/Βιργίλιου , - θρησκευτικός συμβολισμός, - αλληγορία , - προβλήματα ηθικής/πολιτικής υφής, - επικό ύφος + δραματική/λυρική ένταση (Σαταν: αρχέγονος επαναστάτης)

4.3.3 ΣΑΙΞΠΗΡ & ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣΝέα ποιητική μεταφορά

Ουίλλιαμ Σαίπηρ, Σονέτα (1609): 154 ποιήματαΜετεξέλιξη πετραρχικής παράδοσης κ απομάκρυνσης

• Μορφή : 14 στίχοι όχι σε δύο ομάδες 8 ή 6 στίχων, αλλά σε 3 τετράστιχα + 1 δίστιχο καταληκτικό

• Θέμα (έρωτας): σχέσεις ασαφείς, μυστηριώδης γυναικεία φυσιογνωμία, απροσδιοριστία φύλου (126πρώτα σονέτα:για νεαρό άνδρα), πολυπολοκότητα έννοιας έρωτα, αισθήματα αντιφατικά, ποικιλία προσωπείων λυρικού εγώ

• Πιο διαλογική και ρεαλιστική/αισθησιακή ρητορική• Στοιχείο ειρωνείας (αμφιλεγόμενη χρήση μεταφορών ελέγχουν πετραρχική

εξιδανίκευση)• Συχνότερη αναφορά σε ιδέα της ποίησης (βασικό θέμα) και ποιητή• Δεν ανατρέπει τις συμβάσεις, τις μετατοπίζει κ τις δραματοποιεί

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ- Concetto: προκλητικό σχήμα λόγου, εμφατική και αινιγματική μεταφορά

(πετραρχικές μεταφορές)- Μεταφορά : κεντρικό ενδιαφέρον στο ποίημα (όχι απλό σχήμα διάνθισης

λόγου)

24

- Τίθεται επί τάπητος ζήτημα αναπαράστασης: Η λογοτεχνική γλώσσσα υπογραμμίζει στοιχεία αυθαιρεσίας συμβόλων της= ανεξαρτησία από τρέχοντες τρόπους περιγραφής.

- ποίημα ως είδος γρίφου ή διανοητικής άσκησης

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣτοιχείο προκλητικών σχημάτων λόγου:

- αισθητό στον Πετράρχη, - έντονο στον Σαίξπηρ, - κυρίαρχο στους «μεταφυσικούς ποιητές » (17ος)

«Μεταφυσικοί» ποιητές: • υπερβολικά αφηρημένη σκέψη ή κατάχρηση ρητορικών τεχνασμάτων σε

βάρος αγνού/απλού συναισθήματος• πνευματική/αισθητική ιδιορρυθμία (χρήση εικόνων από τρέχουσα

πραγματικότητα & εγκυκλοπαιδική γνώση/επιστήμες/τεχνικής)• ειρωνικός, πνευματώδης τόνος που παρωδεί συμβατική λυρική ποίηση• άρθρωση επιχειρημάτων (λογικοί συλλογισμοί)• σύζευξη λυρισμού/συναισθήματος με έλλογο στοχασμό/περίπλοκη

επιχειρηματολογία (συλλειτουργία στοιχείων φαινομενικά αντίρροπων)

-Τζον Ντον (αγγλικά): δοκιμιακή γραφή, κηρύγματα, θρησκευτική ποίηση, ρεαλιστικές αναφορές (έκδοση μετά το θάνατό του)-Άντριου Μάρβελ (αγγλικά): πολιτική δραστηριότητα (έκδοση μετά θάνατον)

Εποχή όπου η ποιητική ευαισθησία θεωρείται αντίθετη της νοητικής λειτουργίας: ποιητική μεταφυσικών κατακρίθηκε ως ακραία έκφανση μανιερισμού[Ποίηση 20ου αιώνα= κοντά στους μεταφυσικούς ποιητές]

4.4. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ4.4.1 ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣΛογοτεχνική/μυθοπλαστική πεζογραφία: τέλη 16ου αιώνα στην κατεύθυνση που είχαν χαράξει Βοκκάκιος και Ραμπελαί.

Κριτική θεωρία και διαμόρφωση ιδέας «λογοτεχνίας» = Δον Κιχώτης, Θερβάντες

Δύο τάσεις (όχι σε απόλυτη αντιστοιχία με μπαρόκ και κλασικισμό). Διάκριση με βάση θεματική και ύφος:

- βουκολικός ιδεαλισμός (ειδύλλιο)- μυθιστόρημα πικαρέσκο

ΒΟΥΚΟΛΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣΕιδύλλιο: βουκολικό/ποιμενικό αφήγημα

- συνέχεια παράδοσης αναγεννησιακής νέο-λατινικής λογοτεχνίας - συχνά σε συνδυασμό με έμμετρη γραφή- μοτίβα που προαναγγέλουν μπαρόκ: φαινόμενα/ψευδαίσθηση- + αναφορές σε κλασική αρχαιότητα- + στοιχεία ιπποτικής παράδοσης (εξιδανικευμένος έρωτας, θρησκευτική

πίστη, περιπέτεια) - + σύμβολα, αλληγορίες = Ροπή ιδεαλιστικής πεζογραφίας

25

Έργα: • Πρότυπο: αναγεννησιακή Αρκαδία, Σανατζάρο• ημιτελή Αρκαδία, Φίλιπ Σίντνεϋ (αγγλικά, πεζό/έμμετρο) 16ος • Πριγκήπισσα της Κλεβ, Ντε λα Φαγιέτ (17ος, γαλλικά)

νεότερη ιστορία + ανάλυση ψυχολογικού κόσμου ηρωίδας

ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ - ΠΙΚΑΡΕΣΚΟΔεύτερο μισό 16ου αιώνα: πικαρέσκο

- picaro: επαίτης, περιπλανώμενος (πηγή: μεσαιωνική γραμματεία)- Πεζός λόγος- Ήρες ταξιδιώτες ή πλάνητες- Αλληλοδιαδοχή διαφόρων τρόπων αναπαράστασης:

παρατήρηση λεπτομερειών ζωής + φαντασίαιδιότυπος ρεαλισμός με χαρακτήρα παρωδίας/σάτιρας = μπουρλέσκο

Έργα/συγγραφείς (Ισπανία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία, Ιταλία)• Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες: οι περιπέτειες και τα δεινοπαθήματά του,

ανώνυμου, 1554, Ισπανία• Τζον Μπάνυαν, Η πορεία του προσκυνητή, 17ος , στοιχεία πικαρέσκο, Αγγλία• Κεβέδο, ισπανός πεζογράφος/ποιητής, γραφή σατιρική, 17ος • Πάσεκ, πολωνικό μπαρόκ, προάγγελος ιστορικού μυθιστορήματος Πολωνίας

Διαφορές βουκολικού ιδεαλισμού και ρεαλισμού του πικαρέσκο: • Βουκολικό ειδύλλιο: λυρικότητα/φύση/φαινόμενα/ψευδαίσθηση • πικαρέσκο: κόσμος της πόλης (ρεαλισμός, ειρωνεία περιγραφής, κοινωνική

κριτική)

4.4.2 ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ, Ο ΘΕΡΒΑΝΤΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣΔονκιχωτισμός: στάση αλαφροΐσκιωτη, ονειροπαρμένη, ίσως αλαζονική, «ιδεαλιστή», θετική ή αρνητική αξιολόγηση συμπεριφορών (όπως βιβλικοί και μυθολογικοί ήρωες = μυθικές μορφές ηρώων)Πρότυπα Δον Κιχώτη: ήρωες μυθιστορημάτων= δύναμη λογοτεχνίας

Μιγκέλ Ντε Θερβάντες, Ο πολυμήχανος ιππότης Δον Κιχώτης της Μάντσα (1615) έργο που εκτοπίζει Παντακρυέλ, παρωδία ιπποτικών αφηγημάτων (επιτυχία εποχής)

Ζωή Θερβάντες: αύξουσα καθιέρωση θεσμού λογοτεχνίαςέγραψε βουκολικό και ερωτικό μυθιστόρημα, θεατρικά έργα (χωρίς σημασία), διηγήματα, νουβέλες (θεωρούνται κλασικά)

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣΠρόλογος πρώτου βιβλίου:

- αντιστοιχία με πρόλογο Δεκαημέρου κ Γαργαντούα) - εξηγεί γιατί εκδίδει το βιβλίο χωρίς συνήθη σύμβολα κύρους και σοβαρότητας

(Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Αγ. Γραφή, σχόλια κλπ)- μικρή πραγματεία για νέα τέχνη λόγου : πεζογραφία, - η ίδια η λογοτεχνία γίνεται ήρωας ενός λογοτεχνικού έργου (κυρίως στο

β΄μέρος)

26

Αφηγητής: «πατριός» του Δον Κιχώτη, «πατέρας» = άραβας ιστορικός Σεήτ Χαμίτ Μπενεγγελή (κατά αναλογία με τον αφηγητή του Γαργαντούα και του Παντακρυέλ που δεν είναι ο Ραμπελαί αλλά ο κυρ Αλκοφριμπάς): υποκεικνύει όχι έκφραση προσωπικών συναισθημάτων ή απόψεων αφηγητή

ΔΙΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ – ΤΡΑΓΩΔΙΑ Ή ΚΩΜΩΔΙΑ;Δον Κιχώτης με σημασία/εμβέλεια δραματικού και τραγικού ήρωα

Μπλουμ: τον τοποθετεί δίπλα στο έργο του Σαίξπηρ κ του Δάντη (ρομαντική άποψη)Άουερμπαχ, Μίμησις : επιμένει στο κωμικό/σατιρικό χαρακτήρα έργου+ηρωική ηθικήΆουερμπαχ:

• όχι τραγωδία: η «τρέλα» του ήρωα δεν του επιτρέπει να εμπλέκεται ουσιαστικά με όσα συμβαίνουν ή να αναλάβει ηθική ευθύνη

• άστοχες και οι ψυχολογικού/κοινωνικού τύπου εξηγήσεις «τρέλας» του ήρωα, • ούτε καθαρή κωμωδία• Μέσο ύφος (όχι δραματικές εντάσεις, όπως και στον Βοκκάκιο)• Ευγενές, αγνό, λυτρωτικό στοιχεία • Ουδετερότητα αφηγητή : στοιχείο νεότερης μυθιστορηματικής γραφής • όχι αναγνώσεις φορτισμένες από συναισθηματικές/αξιολογικές εντάσεις

ποιητικής λογοτεχνικής παράδοσης• όχι ταύτιση με ήρωα από αναγνώστη• Διάσταση παιχνιδιού : κινητήρια δύναμη εγχειρήματος Θερβάντες, κόσμος ως

παιχνίδι, αναγνωρίζει όρια τάξης πραγμάτων χωρίς να κλονίζει την τάξη αυτή.• Ευθυμία οικουμενική κ πολυεπίπεδη• Όχι κριτική διάθεση/προβληματισμός (σ΄ αυτό διαφωνούν πολλοί μελετητές)

Μπαχτίν:• (διαφωνεί με Άουερμπαχ): κριτική σημασία παιχνιδιού εναλλαγών κ

εκπλήξεων• στρατηγικής σημασίας η ουδετερότητα του αφηγητή: ιδιαίτερη θεώρηση

κόσμου κ ιστορικής πραγματικότητας• κριτική θεώρηση που εμπεριέχεται στην ίδια τη δομή και γραφή: νέα

προσέγγιση στο κρίσιμο ζήτημα αναπαράστασης κ συγκρότησης ανθρώπινου υποκειμένου

4.4.3 ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ- Βασικό γνώρισμα μυθιστορήματος: τάση καταγραφής ποικιλίας αναπαραστάσεων της ανθρώπινης υπόστασης συχνά αντιφατικών = ενεργητική πολυγλωσσία νεότερων κοινωνιών (Μπαχτίν). Γλωσσική συγχώνευση πληθυσμών ή κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά ιδιώματα. Αλληλεπίδραση γλωσσών.- Ενεργητική πολυγλωσσία: Εθνική γλώσσα: αντανακλά/ενσωματώνει διαφορετικούς τρόπους χρήσης γλώσσας = νέα πολιτισμική συνείδηση- Πολυφωνία= Διαρκής διάλογος μεταξύ διαφορετικών γλωσσικών τρόπων/φωνών- Διάλογος: απηχεί εσωτερική συνθετότητα/ποικιλία συνείδησης (όχι μόνο νους ή μόνο συναίσθημα)

Μυθιστόρημα: κατεξοχήν λογοτεχνικό είδος νεότερης εποχής (εκφράζει και προωθεί πολυφωνία κοινωνίας): τελειοποίησή του σε γλωσσικό/υφολογικό πεδίο ανάπτυξης κ ανανέωσης λογοτεχνίας

27

• Απηχεί πολλές φωνές κ ποικίλους γλωσσικούς τρόπους• Ενσωματώνει δείγματα άλλων λογοτεχνικών ειδών (εξομολογητικούς

διαλόγους, δημόσιες αγορεύσεις, δοκίμια, ποιήματα), συχνά εν είδει παρωδίας• Ενεργητική σχέση διαλόγου με είδη που ενσωματώνει (όχι περιχαράκωση

παλαιότερων λογοτεχνικών ειδών)• Δίνει νέα διάσταση κ τροπή στο ζήτημα της αναπαράστασης (γλώσσα όχι

προϊόν ευδιάκριτης ατομικής ή συλλογικής συνείδησης) = πολλαπλές ερμηνείες (π.χ. Δον Κιχώτης: ως μυθιστορηματικός ήρωας περιέχει γλώσσα τραγωδίας, κωμωδίας κ λυρισμού= ούτε απλά κωμικός, ούτε γνήσια λυρικός, όχι σίγουρο ότι αποκαθηλώνεται η ιδέα της ιπποτικής μυθιστορίας ή επικού ηρωισμού) Ανοιχτό το θέμα του σωστού τρόπου αναπαράστασης της πραγματικότητας.

4.5 ΘΕΑΤΡΟ4.5.1 Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥΠολιτισμική ροπή εποχής: άνθηση θεάτρου σαν θέαμα κ σαν κείμενα (δραματουργία)Εποχή του κλασικισμού: το θέατρο στην κλασική Ελλάδα = θέμα νόμων/κανόνων τραγικού κ κωμικού είδουςΕποχή διαμάχης ιδεών(ύστερος Μεσαίωνας): θέατρο ως μέσο διαπαιδαγώγησης (ενδιαφέρει τα νέα κέντρα εξουσίας/παιδείας= μοναρχικές αυλές κ μεγάλες πόλεις)Εποχή αναπαράστασης= κατεξοχήν εποχή θεάτρου

Δύο είδη θεάτρου (από εποχή ύστερης Αναγέννησης):• Λόγιο θέατρο (ήρωες κλασικής μυθολογίας, λατινικά, γλώσσα ουμανισμού κ

θρησκευτικού κηρύγματος)• Λαϊκό θέατρο (φάρσα, έντονο δραματικό στοιχείο, αλληγορική ηθολογία)

Εμφάνιση νέων τάσεων (συναρμόζουν λόγιο-λαϊκό= νέα δραματουργία):Δεύτερο μισό 16ου:

- ιταλική κομέντια ντελ άρτε - ΙΤΑΛΙΚΟ- αγγλικό θέατρο ελισαβετιανής εποχής (Σαίξπηρ) - ΑΓΓΛΙΚΟ

17ος: - θέατρο ισπανικού μπαρόκ - ΙΣΠΑΝΙΚΟ- θέατρο γαλλικού κλασικισμού - ΓΑΛΛΙΚΟ

Α. έμμετρα θεατρικά κείμενα (δραματουργία= ποιητική τέχνη) + πεζός λόγοςΒ. κριτήριο επιλογής: αισθητικό + κοινωνικό (τραγικό ύψος ή υψηλή κοινωνική θέση= όχι πεζός λόγος)Γ. Θέατρο με επίγνωση σημασίας θεάτρου, αυτοαναφορά στα ίδια τα θεατρικά κείμενα (π.χ. Άμλετ, θέατρο μέσα στο θέατρο= γνώρισμα μπαρόκ, 17ος)

4.5.2 ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑ16ος-17ος αιώνας: συζήτηση γύρω από νόημα τραγικού/κωμικούΤΡΑΓΩΔΙΑΠερί ποιητικής, Αριστοτέλη: αρχές διάκρισης έπους, τραγωδίας και κωμωδίας (πρωτοκαθεδρία στην τραγωδία)Αριστοτελικός ορισμός τραγωδίας: «μίμησης πράξεως σπουδαίας και τελείας» που επιφέρει «δι’ ελέου και φόβου» την «κάθαρσιν» τέτοιου είδους «παθημάτων» (συγκινήσεων/συναισθηματικών εντάσεων)Κάθαρση: ειδοποιός διαφορά τραγωδίας–δράματος

28

Τραγικό: πρόσωπο με κύρος/ισχύ, διάσταση «ήθους» (θεατρικός ήρωας/χαρακτήρας) Τραγικό σφάλμα: «αμαρτία», όχι από κακία, αλλά από άγνωστες δυνάμεις= «ύβρις» (αλαζονεία: υπερβολική εμπιστοσύνη ήρωα στις δυνάμεις του)Ειρωνεία καταστάσεων: αδυναμία ήρωα να ελέγχει το «πεπρωμένο» του.Τραγικό στοιχείο: σύγκρουση ανθρώπινου υποκειμένου με δυνάμεις υπόστασής του που δεν μπορεί να ελέγξει.Ύφος: υψηλό

ΚΩΜΩΔΙΑΈχει χαθεί το τμήμα Ποιητικής, Αριστοτέλη για κωμωδίαΑριστοτελικός ορισμός κωμωδίας: «μίμησις φαυλοτέρων» πράξεων= μη «σπουδαίων», προκαλεί το γέλιο. Το «γελοίον» αφορά «αμάρτημα» δίχως οδύνη.Διάκριση Μπωντλαίρ (μεταρομαντικός του 19ου):

- απλό (θέμα αδυναμιών/αποκλίσεων από κανονικό) και - απόλυτα κωμικό (γκροτέσκο, όχι μόνο παθήματα ήρωα, αλλά γενικό ζήτημα

ανθρώπινης μοίρας = ιδέα της ανθρώπινης ισχύος/αδυναμίας να ελέγξει ζωή και ιστορία του, παιχνίδι με αντιφάσεις ανθρώπινων πραγμάτων, σκανδαλώδη ελευθερία από θέμα ιδέας σπουδαιότητας και μέλημα λύτρωσης)

Ύφος: όχι υψηλόΑρχή κλασικισμού περί διαχωρισμού κ καθαρότητας λογοτεχνικών ειδών: αδύνατο να συγχέονται το τραγικό και το κωμικό στοιχείο

4.5.3 ΚΟΜΕΝΤΙΑ & ΕΛΙΣΑΒΕΤΙΑΝΟ ΔΡΑΜΑ (δεύτερο μισό 16ου)

Κομέντια Ντελ Άρτε: Ιταλία (μέσα 16ου-18ος): ορισμένη τεχνική κωμωδίας• Σύντομα κείμενα • Απλή κ τυποποιημένη πλοκή • Άφθονος αυτοσχεδιασμός (μιμητική έκφραση, χειρονομία, κίνηση σώματος)• Χρήση μάσκας, ακροβατικών • Λαϊκός χαρακτήρας θεάματος και γλώσσας • Θέμα: από λόγιο θέατρο (ελληνιστικής/ρωμαϊκής εποχής/ύστερης

αρχαιότητας) Κυρίαρχο θέμα: εραστές που κατατρέχονται από κηδεμόνες (ήθη/συνήθειες καθημερινής ζωής)

• Είδος ηρώων: τυποποιημένοι χαρακτήρες π.χ. Αρλεκίνος, Κολομπίνα• Αίθουσες που μιμούνται αρχαίο αμφιθέατρο + νέα θεατρική σκηνή: «ιταλική

σκηνή» (υπερυψωμένη πλατφόρμα, ζωγραφιστό σκηνικό)

Ελισαβετιανό θέατρο: Αγγλία (ίδια εποχή): μορφή που θα επικρατήσει στην Ευρώπη• Θίασοι: περιοδεύουσες ομάδες επαγγελματιών (η τέχνης τους δεν χαίρει

εκτίμησης από κρατούσα προτεσταντική ηθική)• Αναγνώριση και υποστήριξη από Αυλή κ αριστοκρατία (κατασκευή κτιρίων

ειδικά για θεατρικές παραστάσεις)• Σκηνή όπως ιταλική • Μετέχουν μόνο άνδρες • Σημασία στην κωμωδία και στα ήθη της εποχής• «τραγωδία εκδίκησης» (ιστορικό δράμα με ένταση και βία, εκπρόσωπος:

Μάρλοου): εξελίχθηκε με τη δραματουργία του Σαίξπηρ

29

4.5.4 ΔΥΟ ΔΡΟΜΟΙ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ17ος: «χρυσούς αιών» ισπανικού (μπαρόκ) και γαλλικού (κλασικισμός) θεάτρου

ΙΣΠΑΝΙΚΟ ΜΠΑΡΟΚ- Λόπε ντε Βέγκα: 1500 θεατρικά έργα, δραματουργία συνδεδεμένη με ζώσα

παράδοση λαϊκού θεάτρου-Θέματα: έρωτα, τιμή [παράδοση χρονογραφίας και έμμετρης μυθιστορίας 15ου (ισπανικό ρομανθέρο)]-Τεχνοτροπία: όχι σε πρότυπα κλασικισμού-3 πράξεις αντί 5-μέτρο/στιχουργική ελεύθερα-ανάμειξη τραγικού/κωμικού στοιχείου (τραγικωμωδία, παράδοση Σελεστίνας, Ρόχας 15ος]-προσαρμογή κανόνων κλασικής ποιητικής/δραματουργίας στο γούστο του κοινού.

- Καλντερόν ντε λα Μπάρκα: κωμωδία+φιλοσοφικές/μεταφυσικές διαστάσεις-Ανάμειξη κωμικού με τραγικό. -Σημαντικό γνώρισμα: αβέβαιες σχέσεις φαντασίας-πραγματικότητας. -Έργα: Το μεγάλο θέατρο του κόσμου, 1640-θέατρο εν θεάτρω – μπαρόκ Η ζωή είναι όνειρο (1633)

ΓΑΛΛΙΚΟΣ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣΓαλλικό θέατρο: τυπικότερο δείγμα γαλλικού κλασικισμού

- Κορνέιγ (θεματολογία: ιδέα αριστοκρατικής τιμής)- Ρακίνας (θέμα ερωτικού πάθους) Και οι δύο τιμήθηκαν στο νέο θεσμό

Γαλλικής Ακαδημίας- Μολιέρος, δημοφιλέστερος εκφραστής κλασικού γαλλικού πνεύματο

Ρακίνας + Μολιέρος + Λα Φονταίν (Μύθοι, αφηγηματικοί/διδακτικοί)= βασικοί πόλοι γαλλικού κλασικισμούΡόλος μοναρχικής αυλής: επίδραση ως πλαίσιο υποστήριξης και ελέγχου και ως κοινόΡόλος πόλης: θεματική και τρόποι κυρίως της μολιερικής κωμωδίας

4.5.5 ΣΑΙΞΠΗΡ

Έργο: 35 θεατρικά έργα (1590-1612) π.χ.:

• Τρικυμία (1611)

• Άμλετ, ο πρίγκιπας της Δανίας (1600)

• Μακμπέθ (1605)

• Ερρίκος Δ΄

• Βασιλιάς Ληρ

• Ριχάρδος ο Γ΄

• Δωδέκατη νύχτα (1601)

30

Εύρος θεματικής: όλα τα είδη= κωμωδία/τραγωδία/δράμα ιστορικό/δράμα ερωτικόΕύρος χαρακτήρων: κάθε κοινωνικής θέσης/έθνους/φυλήςΕύρος τόπων: σε κάθε γωνιά της Μεσογείου, χώρες φανταστικέςΕύρος γλωσσικό: λεξιλόγιο/ρητορικά σχήματαΕύρος εικόνας ανθρώπου και κόσμου του.Απορρίπτεται από κλασικισμό (αναγνωρίζεται από κριτήρια ρομαντισμού 19ου )

• Καταστρατήγηση αρχής αρχαίας δραματουργίας γαλλικού κλασικισμού (απλή και ενιαία πλοκή, επικεντρωμένη σε ένα βασικό συμβάν):

- μετατόπιση πλοκής από τόπο σε τόπο- χρόνο μακρύ/απροσδιόριστο- ύφος που μεταλλάσσεται- δράση διακοπτόμενη από δευτερεύονται επεισόδια.• Δεν ακολουθεί αρχή ποιητικών ειδών: στο μεταίχμιο τραγωδίας/κωμωδίας.

Τραγικοί ήρωες συνοδεύονται από κωμικούς χαρακτήρες (πχ Ερρίκος ο Δ΄, Βασιλιάς Ληρ)

• Υφος όχι σταθερά υψηλό ή κωμικό • Εικόνα πολυποίκιλου κόσμου σε πληθωρική αναρχία, αλλά με ιδιότυπη

συνοχή• Περίπλοκη σχέση με αρχαία και χριστιανική παράδοση : - απομάκρυνση από μεσαιωνική εστίαση ανθρώπινου/θεϊκού δράματος, - επανασύνδεση με αρχαία ιδέα τραγικού- ταυτόχρονη στροφή προς ταπεινή ανθρώπινη πραγματικότητα που

απομακρύνει από κλασική τραγωδία – μπαρόκ- μέσο ύφος, ρεαλιστική ματιά

Σαιξπηρικός ήρωας (αν και πάντα αριστοκράτης, βασιλιάς ή πρίγκιπας ελάχιστα μοιάζει με της αρχαίας τραγωδίας ή του γαλλικού κλασικισμού):

• Λόγος καθημερινός • ύφος κωδωδίας • φιλοσοφεί με τρόπο προσωπικό, αντιφάσεις/μεταπτώσεις στοχασμών

(Άμλετ)• συγχρωτίζεται με μέλη λαϊκής τάξης (Ερρίκος Δ΄)• ταλαιπωρείται από κακουχίες (Βασιλιάς Ληρ)• αμάρτημα από αδυναμία/κακία/φιλοδοξία χαρακτήρα (Ριχάρδος Γ΄,

Μακμπέθ)• διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του έργου • μονόλογοι: προσωπικός τόνος απελπισίας, δραματική αυτοθεώρηση

(αντιδιαστολή με μονόλογο κλασικής τραγωδίας, όχι υψηλός τόνος επίγνωσης αλήθειας)

• σύγκριση θέατρο με ζωή , απήχηση εποχής στον σαιξπηρικό ήρωα (Μακμπέθ) = υπέρβαση ρεαλισμού από Σαίξπηρ

• Σαιξπηρική τραγωδία - κωμωδία : όνειρο, ψευδαίσθηση, μεταμφίεση, φάντασμα, γελωτοποιός, μάγισσα = κομβικοί παράγοντες δραματουργίας

• Άνθρωπος και κόσμος σε αμφίδρομη κ ακαθόριστη σχέση, σε συνεχή ροή και ένταση, χωρίς σταθερότητα από θεϊκούς/φυσικούς νόμους (αρχαία τραγωδία) ή ανθρώπινου χαρακτήρα (γαλλικός κλασικισμός), όχι τάξη και

31

αρμονία κόσμου, κόσμος τραγικός και συνάμα κωμικός = ποικιλία τρόπων αναπαράστασης πραγμάτων, νέα θεώρηση ανθρώπινου υποκειμένου = όχι τελείωση στο υπερπέραν (Δάντη), αλλά στον επίγειο κόσμο μέσω ωρίμανσή τους.

• Υπόδειγμα σαιξπηρικής αντίληψης τραγικού : Άμλετ (απόσταση σκέψης/πράξης, αμφισβήτηση αξιών/εξουσιών)

Προσέγγιση από Γκαίτε: ψυχολογική: ηθική αδυναμία/αβουλία ΆμλετΠροσέγγιση από Άουερμπαχ: το αντίθετο, συνάρτηση αναποφασιστικότητας με επίγνωση πραγμάτων, εσωτερική δύναμηΠροσέγγιση από Έλιοτ: αισθητική: αποτυχημένο θεατρικό έργο, υπερβάλλουσα έκφραση δραματικού συναισθήματος ήρωα χωρίς «αντικειμενική συσχτοιχία» (χωρίς εξήγηση)Προσέγγιση ιστορική/φιλοσοφική: έλλειψη εικόνας ή αίσθησης σπουδαιότητας και ολοκλήρωσης πράξεων = νέα πηγή τραγικού, η κάθαρση τροφοδοτείται από ένταση ανάμεσα σε ανάγκη και αδυναμία σαφήνειας προβλήματος, βεβαιότητας νοήματος, βούλησης και ενσυνείδητης δράσης (κόσμος απροσπέλαστος σα δυσερμήνευτο λογοτεχνικό κείμενο)

Δραστηριότητα 16/κεφ. 4 ο Ο Άμλετ διαπιστώνει αποφατική σχέση ανάμεσα σε γνώση και πράξη. Παραφροσύνη Άμλετ δια μέσου όλων των βαθμίδων υφολογικής κλίμακας. Να ζει κανείς ή να μη ζει = να είναι κανείς ή να μην είναι.Δραστηριότητα 17/κεφ. 4 ο Α) λειτουργία μονολόγων: ρητορικές ερωτήσεις στον εαυτό του, άμεσα ερωτήματα και κατάληξη σε απόφασηΒ) λειτουργία αναπαράστασης: πηγή προβλήματος = αδυναμία αναπαράστασης που να οδηγήσει σε απόφαση και πράξη, σύγκριση με άλλους που το καταφέρνουν, βλέπει τον εαυτό του ως ανθρώπινο υποκείμενο με αποδυναμωμένη τη λειτουργία της γλώσσας του. Λύση: δάνειο από δύναμη θεάτρου (θεατρική αναπαράσταση στην υπηρεσία της πραγματικότητας)

ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΗ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑΣαιξπηρική κωμωδία εστιάζει σε δημοφιλές για την εποχή θέμα μεταμφίεσης (αλλαγή κοινωνικού ρόλου/θέσης/φύλου/υπόστασης ήρωα = σαιξπηρική εικόνα ασταθούς ανθρώπινης οντότητας, π.χ. Δωδέκατη νύχτα

4.5.6 ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΡΑΚΙΝΑΓαλλικός κλασικισμός:

- λογοτεχνία μιμείται ανθρώπινη φύση honnete homme , αριστοκρατικής αυλής και παρισινής πόλης: ορθοφροσύνη, σωφροσύνη, κοσμιότης (αρμονία και τάξη)

- απομάκρυνση από αριστοτελική εστίαση στην τραγική «πράξη», από αριστοφάνεια έμφαση στα δημόσια πράγματα/πολιτική και από σαιξπηρικό κουβάρι

- Χαρακτήρας: σταθερές, ευδιάκριτες ροπές/έξεις σκέψης/αισθήματος και συνεπώς συμπεριφορών/επιλογών

32

- Αντικείμενο κλασικιστικού θεάτρου: τραγικές/κωμικές συνέπειες του χαρακτήρα (όχι η ψυχοκοινωνική διαμόρφωσή του)

Γενικές αρχές διαύγειας/καθαρότητας ιδεών στο γαλλικό κλασικό θέατρο:• ενότητα δράσης (μικρός αριθμός επεισοδίων)• ενότητα χρόνου (περιορισμένος)• ενότητα χώρου (δεδομένος τόπος δράσης)• πέντε πράξεις• μικρός αριθμός ηθοποιών επί σκηνής• διάκριση ειδών: κάθε είδος= διαφορετικές συνθήκες ύπαρξης κ εκδήλωσης

ανθρώπινης φύσης (διαφορετικοί χαρακτήρες): τραγωδία: πάθη τέλειου ανθρώπου (υψηλό ύφος)κωμωδία: παθήματα από κοινά ελαττώμτα (απλό, όχι χυδαίο ύφος)

• Πηγή τραγικού: Καταστροφική ένταση χρηστού υποβάθρου χαρακτήρα και «αμαρτία» παρορμήσεων. Κορνέιγ: υπόβαθρο δεοντολογικό κι όχι ρεαλιστικό

• Θεμελιώδη κλασικιστική αξία : αληθοφάνεια που ορίζεται από νόμους πιθανού ή αναγκαίου (πηγάζουν από ιδέα ενάρετης ανθρώπινης φύσης).

• Υψηλό ύφος (απόλυτη εξύψωση τραγικού ήρωα: φυσιογνωμία, αντιδράσεις) • πχ Βερενίκη, Ρακίνα: αυστηρούς περιορισμούς ρεαλισμού, αποκοπή από

καθημερινή ζωή• ανθρώπινο υποκείμενο με βάση πρότυπο καλλιεργημένης εντιμότητας

(φυσικό = λογικό, ευπρεπές)• γαλλικός κλασικισμός= προσαρμογή κλασικών αρχαίων προτύπων σε

νεότερες αντιλήψεις για ανθρώπινη φύση κ σημασία αναπαράστασής τηςΡΑΚΙΝΑΣ, Βερενίκη: χαρακτηριστικός του κλασικισμού

- γράφει μόνο τραγωδίες- προσαρμογή στους κλασικιστικούς κανόνες δομής- τραγικό ύψος ηρώων- «ελάχιστη ύλη» έργων του- Κλασικιστική αναμόρφωση τραγικού: πχ Φαίδρα 1677 (μύθος από τραγωδία

Ευρυπίδη, Ιππόλυτος): πλοκή επικεντρωμένη στην αναστολή της δράσης (ενδιαφέρουσα η σύγκριση με τον Άμλετ)

ΚΟΡΝΕΪΓ, Σιντ (1636), Η κωμική ψευδαίσθηση (1636)Τάση για καταστρατήγηση κανόνων συμμετρίας δραματουργικής δομής, λιτότητας πχ Σιντ: τεχνική «θεάτρου εν θεάτρω» (μπαρόκ)

4.5.7 ΚΩΜΩΔΙΑ ΤΟΥ ΜΟΛΙΕΡΟΥ ΜΟΛΙΕΡΟΣ: γράφει μόνο κωμωδίες, 35 έργα (1653-1673) προσαρμοσμένα στις γενικές αρχές του ανθρώπινου προτύπου «αυλής και πόλης» κ ηθικό διδακτισμό.Τρεις κατηγορίες/είδη κωμωδίας:

• φάρσα (τυποποιημένοι χαρακτήρες κ πλοκή, ανατροπές, τεχνάσματα απλού/εύκολου γέλιου

• κωμωδίες ηθών (τυποποιημένοι χαρακτήρες, στοιχεία τρόπου ζωής κ αντιλήψεων

• κωμωδίες χαρακτήρων (συμπεριφορές, έξω από τυποποίηση = ενδιαφέρουσα δραματουργική επινόηση)

Καλλιεργεί στοιχεία που αποκλίνουν του κλασικισμού:

33

• λαϊκή κωμωδία κ ιταλική κομέντια (φάρσα, κωμωδία ηθών), πχ Το σχολείο γυναικών, Ο αρχοντοχωριάτης, ο κατά φαντασίαν ασθενής

• υψηλή κωμωδία (στοιχεία τραγικότητας ήρωα, κωμωδία ηθών/χαρακτήρα), πχ Ο μισάνθρωπος

Μισάνθρωπος, Μολιέρου (υψηλή κωμωδία ), 1666- Διάσταση ήρωα από κοινωνικά ήθη- αίσθηση μελαγχολίας- διάσταση πολιτισμικού προτύπου (κι όχι κωμικού χαρακτήρα). - Ήρωας Αλσέτ: απεχθάνεται προσωπική/κοινωνική υποκρισία- κριτική κοινωνικής τάξης πραγμάτων (θρησκεία + άνθρωπος αυλής), κριτική ηθικής φύσεως (θεωρεί δομή κοινωνίας δεδομένη)- περιορισμοί ρεαλισμού (όχι ρεαλιστική αναπαράσταση ζωής λαϊκών ή αστικών στρωμάτων)

4.5.8 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΕΝΟΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ

Σαίξπηρ: από τέλη 18ου αιώνα ως αντίπαλο δέος κλασικισμούΡομαντισμός: Τάση αποθέωσης Σαίξπηρ. (Μπλουμ, Ο δυτικός κανόνας: ο Σαίξπηρ στο κέντρο του κανόνα της δυτικής λογοτεχνίας = νέα λογοτεχνική παράδοση, όχι μόνο ευρωπαϊκή, αλλά οικουμενική που συναγωνίζεται παράδοση αρχαίων ελληνικών/λατινικών κειμένων.)

Κανόνας: Α. αλεξανδρινοί χρόνοι= συλλογές αναγνωρισμένων και υποδειγματικών κειμένων παλαιότερων συγγραφέωνΒ. εκκλησία= επίσημα αναγνωρισμένα βιβλία Αγ. Γραφής

Λογοτεχνικός κανόνας: τάση προσδιορισμού «κλασικών» έργων/συγγραφέωνΑμφισβήτηση Σαίξπηρ ως λογοτεχνικού κανόνα από Τ.Σ.Έλιοτ (1944): κλασικό είναι έργο που εκφράζει και ορίζει παράδοση και διαχρονική της συνέχεια: Λογοτεχνική δεξιοτεχνία + δοκιμασία με τον ιστορικό χρόνο + ωρίμανση πνεύματος κ γλώσσας: δεν επιτρέπεται η ανάδειξη κλασικών έργων σε νεότερες γλώσσες που είναι υπό διαμόρφωση με απροσδιόριστη σχέση με ιστορία κ παράδοση

Αμφισβήτηση Σαίξπηρ από Τολστόι (υπό οπτική αυστηρού ρεαλισμού): δραματική υπερφόρτωση σαιξπηρικών τραγωδιών = παιδαριώδη κ ηθικά επιλήψιμη αντανάκλαση τρόπου ζωής φθίνουσας αριστοκρατίας (όχι διδάγματα ζωής)

Αρνητική θέση Στάινερ: όχι αρκετή η ρητορική του Σαίξπηρ, απουσία αλήθειας κ περιεχομένου.

Θετική θέση Μπλουμ: υποστηρίζει Σαίξπηρ και λογοτεχνικότητα λογοτεχνίας. Ο Σαίξπηρ δεν κηρύσσει απόψεις, τις εκφράζει με τις αντιφάσεις τους υποσκάπτωντάς τις.

Δραστηριότητα 25/κεφ. 4ο

Ασκήσεις Ανακεφαλαίωσης:1. ορισμός όρου «δοκίμιο» + δύο έργα?

34

Κείμενο στοχασμών απόψεων ή κριτικής, μεταξύ λογοτεχνίας κ φιλοσοφίας, με μικρή έκταση και θεματική ποικιλία + Δοκίμια, Μονταίνιος ?

2. πώς συνδέεται στο έργο του Μονταίνιου η μέθοδος γραφής με ορισμένη θεώρηση του ανθρώπινου υποκειμένου;

Ο εαυτός του μορφοποιείται σε άμεση συνάρτηση με δοκιμιακή μέθοδο γραφής.

3. Προσδιορίστε α. γλώσσα, β. είδος ποίησης Τάσσο ιταλικά αφηγηματικήΣαίξπηρ αγγλικά λυρική

Καμόενς πορτογαλικά αφηγηματική Μίλτον αγγλικά αφηγηματική Γκούντουλιτς κροατικά αφηγηματική Κορνάρος νέα ελληνικά αφηγηματική Πλειάς γαλλικά λυρική Ντον αγγλικά λυρική

4. ορισμός όρων «μανιερισμός» και «μπουρλέσκο »Μανιερισμός (maniera= ικανότητα σύνθεσης εντυπωσιακού όλου), τάση υπερβολής, επιτήδευσης, στιχουργικές/ρητορικές περιπλοκές χάριν εντυπωσιασμού, κοινότοπες ιδέες, κομψότητα ύφους, απομίμηση πετραρχικού προτύπου, προσπάθεια αναπαραγωγής νεολατινικών προτύπωνΜπουρλέσκο (παρωδία/διακωμώδηση), αναντιστοιχία παρωδούμενου ύφους κ θέματος= κωμικό, ροπή του μπαρόκ: προσοχή σε σημασία διάφορων τρόπων λογοτεχνικής αναπαράστασης (δυσπρόσιτη η πραγματικότητα)

5. ποιες από τις παρακάτω τάσεις συνιστούν συνέχεια τάσεων Αναγέννησης και ποιες συνδέονται με νεότερα ρεύματα μπαρόκ ή κλασικισμού;Βουκολικό αφήγημα ΑναγέννησηΜυθιστόρημα πικαρέσκο ΜπαρόκΣονέτο ΑναγέννησηΓαλλική τραγωδία Γαλλικός κλασικισμός

6. ποιο σχήμα λόγου αποκτά βαρύτητα στην πετραρχική παράδοση και στην μεταφυσική ποίηση και ποιος όρος δηλώνει την πιο εμφατική/προκλητική χρήση του;

Μεταφορά, μορφή concetto

7. με ποια έννοια θα λέγαμε ότι κεντρικός ήρωας Δον Κιχώτη είναι η λογοτεχνία; Ο Δον Κιχώτης χαρακτηρίζεται από το πώς διάβασε και κατανόησηε ένα συγκεκριμένο είδος λογοτεχνίας της εποχής του

8. πώς διαφέρουν οι όροι «πολυγλωσσία» και «διάλογος από συνήθη σημασία τους ως έννοιες θεωρίας λογοτεχνίας και μυθιστορήματος;Πολυγλωσσία: πώς μέσα σε κάθε εθνική γλώσσα αναπτύσσονται διαφορετικοί τρόποι χρήσης τηςΔιάλογος: πώς μέσα στα λόγια του κάθε ήρωα απηχούνται διαφορετικοί τρόποι χρήσης γλώσσας/αντιλήψεων/ «φωνών» (Μπαχτίν, θεωρία μυθιστορήματος)

35

9. τρεις όροι αριστοτελικής τραγωδίας που έγιναν αντικείμενο θεωρητικών συζητήσεωνκάθαρση, αμαρτία, έλεος, φόβος

10. διαφορετικά είδη γέλιου κωμωδίας σε αναλογία με διάκριση τραγωδίας/δράματοςκοινό γέλιο και γκροντέσκο, διάκριση από Μπωντλαίρ

11. βασικές διαφορές σαιξπηρικού και κλασικιστικού τραγικού ήρωα σαίξπηρ: σύνθετη/μεταβαλλόμενη/ασαφή/αμφίσημη εικόνα ήρωακλασικισμός: συγκροτημένος στη βάση ενάρετων ροπών, αδυναμία που οδηγεί στο τραγικό σφάλμα

12. πώς συγκροτείται ενότητα θεατρικού έργου κατά τον κλασικισμό ενότητα δράσης, ενότητα χώρου, ενότητα χρόνου

13. για κάθε τίτλο θεατρικού έργου δώστε συγγραφέα και είδος Άμλετ Σαίξπηρ τραγωδίαΗ ζωή είναι όνειρο Καλντερόν κωμωδίαΗ δωδέκατη νύχτα Σαίξπηρ κωμωδίαΦαίδρα Ρακίνα τραγωδίαΣιντ Κορνέιγ τραγωδίαΟ αρχοντοχωριάτης Μολιέρος κωμωδίαΟ μισάνθρωπος Μολιέρος κωμωδία

14. δύο ονόματα συγγραφέων διαφορετικής γλώσσας, προσδιορίζοντας γλώσσα/τίτλο έργου για το καθένα από τα λογοτεχνικά είδη:Αφηγηματική ποίηση – επική ποίηση: Καμόενς, ΜίλτονΛυρική ποίηση - λυρική ποίηση: Ρονσάρ, ΣαίξπηρΜυθιστόρημα - Ντε λα Φαγιέτ, ΘερβάντεςΤραγωδία - Σαίξπηρ, ΡακίναςΚωμωδία - Σαίξπηρ, Μολιέρος

36

Σημειώσεις της Γεωργίας Βεληβασάκη για την ΕΠΟ21-2013

37