Үрийн төмсний тариаланг

шим ба эрдэс бордоогоор бордох

А.Чойжамц

2007.01.23

Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн

санхүүжилтээр“Монголын төмсний үйлдвэрлэлийг

сэргээн сайжруулах”хэрэгжүүлж байгаа

төсөлийнхөнд заасан хичээл

Тэжээлийн бодисын хэрэгцээ. Төмс нь өсөлт, хөгжилтийнхөө бүхий л хугацаанд тэжээлийн бодисыг нилээд их хэмжээгээр хэрэглэдэг. Төмс нь үндэсний системийн хөгжил харьцангуй сул тул бэлэн тэжээлийн бодисыг их шаарддаг. Ихээхэн хэмжээний биомасс бүтээж, хуурай бодис ихээр хуримтлуулдаг. Энэ нь сайтар бордсон, ургамалд шингэцтэй тэжээлийн бодис хангалттай хуримтлуулж сайн элдэншүүлэгдсэн хөрсийг шаардаж буй юм.

Төмсний биомассын хуурай бодист 26 төрлийн химийн элемент тодорхойлогдоод байна. Цаашид нарийвчилсан судалгаа явагдаж байгаа. Хамгийн ихээр шаардагдаг нь азот, фосфор, кали, кальци, магни болно.

Төмсний 10 тн булцуу, иш навчны хамт ургахдаа азот-N, 50 кг, фосфор-P2O5 20 кг, кали-K2O 90 кг, кальци-CaO 40 кг, магни-MgO 20 кг тус тус зарцуулдаг байна.

Төмс нь ургалтынхаа хугацаааны туршид тэжээлийн бодисыг тогтмол шингээх ба хөрс цаг уурын нөхцөл, агротехнологийн ажиллагаа, хөрсний үржил шимийн түвшин, сортоос хамаарна. Төмс бусад ургамлаас ялгаатай нь цухуйх хүртэл эх булцууны тэжээлийн бодисыг зарцуулдаг. Хөрсний гадаргад соёо цухуймагц үндэсний идэвхитэй хооллолтонд шилждэг.

Бут хэлбэржиж томрох үед азотын хооллолт дээд хэмжээнд хүрдэг. Харин фосфор, калийн шингээлт энэ үед сулавтар байдаг. Төмсний бутны цэцгийн бундуйлалт, цэцглэлтийн үед булцууны хэлбэржилт эхлэж хөгжиж ирэх бөгөөд булцууны химийн найрлагад бусад эрхтнээс ялгарах өөрчлөлт ордог. Булцуу томорч эхлэх энэ үеэс азотын хэрэгцээ буурч фосфор, калийн шингээлтийн харьцаа өсдөг.

Төмсний тэжээлийн бодисын дутагдлыг гадаад шинж тэмдэгээр нь тодорхойлно.

--Калийн дутагдалтай үед навч боронзон өнгөтэй болж, захаасаа шарлаж үрчийж, эрт үхдэг. Хадаглалтын үеийн өвчин ихсэнэ. Кали хангалттай бол хүйтрэлт, өвчин, ганг тэсвэрлэх чадвар сайжирна. Кали нь навчнаас булцуу руу нүүрс усны хөдөлгөөнийг хурдасгана. Цардуул сайн хуримтлагдана.--Азот дутагдалтай үед өсөлт удааширч, навч цайвар ногоон улмаар шаргалдуу болно. Иш нарийн хан туяхан болж тохиромжгүй нөхцлийг муу тэсвэрлэнэ. Азотын шингээлт ихэдвэл бутны өсөлт, ургалт ихсэж (газрын дээд ногоон масс ихсэнэ), булцуу үүсэлт зогсонги болж оройтох, хураалтын үеийн булцууны механик гэмтэл ихсэсч, хадаглалтын үеийн өвчлөл нэмэгдэнэ.--Хялбар уусдаг фосфор дутагдалтай үед өсөлт зогсч, ялангуяа цэцэглэлт ба болц зогсоно. Ишний мөчирлөлт, үндэснйи ургалт удааширч, навч жижиг ба нарийн болдог. Фосфор хангалттай үед үндэсний систем сайн хөгжиж, булцуу эрт эрчимтэй үүсч хөгжиж, булцуунд цардуул ихсэнэ.--Кальци ба магни дутагдахад бусад тэжээлийн бодисын шингээлт удааширч навчны өнгө алдагдаж, өвчин тэсвэрлэх чадвар буурдаг.

Тэжээлийн бодисын дутагдалтай байх нь нийт ургалтыг доройтуулж, булцуу үүсэлтийн эрчим суларч, цардуулын хуримтлал багасдаг. Дээр дурьдсан макро элементүүдйин зэрэгцээ бор, зэс, цайр, манган, молибден, кобальт зэрэг микроэлементийн дутагдлыг ий болгохгүй байх нь чухал. Микроэлементүүд нь өчүүхэн бага хэрэглэгдэх боловч ургамлын физиологи, биологийн үйл ажиллагаанд асар их үүрэг гүйцэтгэнэ. Тиймээс орлуулашгүй. Өвчин, хортон, тохиромжгүй нөхцлийг тэсвэрлэхэд микро элементийн хангамж онцгой нөлөөлнө.

Хөрсний химийн шинж чанарыг тохируулах: Төмс нь хөрсний сул

хүчиллэг орчинд буюу рН 5-6 –д сайн ургана. Шүлтлэг урвал төмсний

ургамалд тохиромжгүй. Их хүчиллэг урвалтай хөрсийг шохойн

бордоогоор бордвол вирусын өвчний халдвар ба фитофтороор

өвчлөх нь хязгаарлагдана.

Хөрсийг хүчиллэг ба тэжээлийн бодисын

агуулалтаар бүлэглэх

(төмсний ургамалд)

Хүчиллэгээр

хөрсийг

бүлэглэх

Давсны

ханды

н рН

Хөрсийг N,

Р2О5 ба

К2О-ийн

хангамжаа

р бүлэглэх

100 гр хөрсөнд мг-аар

Хялбар

задрах

азот, N

Хөдөлгөөнт

фосфор

P2O5,

Мачиган

Солилцох

кали

K2O,

Мачиган

Их хүчиллэг >4.5 Маш бага (I) <1,0 <1,0 <5,0

Дунд хүчиллэг 4.6-5.0 Бага (II) 4-5 1,1-1,5 5,1-10,0

Сул хүчиллэг 5.1-5.5 Дунд (III) 5-6 1,6-3,0 10,1-20,0

Саарамт

ойролцоо

5.6-6.0 Ихэвтэр (IV) 6-7 3,1-4,5 20,1-30,0

Саармаг >6.0 Их (V) >7 4,6-6,0 30,1-40,0

Маш их (VI) - >6,0 >40,0

Бордоонд ашиглах гөлтгөнийн материал.

Саарал нунтаг гөлтгөнө (CaSO42H2O, гипс). Энэ бордоог байгалийн

гөлтгөнийн эрдэс чулууг бутлаж, нунтаглаж гаргаж авна. Цагаан ба

саарал өнгөтэй нунтаг бөгөөд 71-73 %-ийн CaSO4 агуулна. Усанд муу,

удаан уусна. Нэг мм-ийн нүхтэй шигшүүрээр шигшиж гарсныг

хэрэглэх ба 0,25 мм голчтой хэсгүүд 70-80 %-иас багагүй байх

шаардлагатай. Бутласан гөлтгөнө нь 8 %-иас хэтрэхгүй чийглэгтэй

байх бөгөөд хадгалах үед дагтаршиж нягтарч хатуурах байдал

тохиолдоно.

Фосфорт гөлтгөнө. Энэ бордоо нь фосфорын бордооны

үйлдвэрлэлийн үлдэгдэл юм. Саарал өнгөтэй, нарийн ширхэгтэй 70-

75 %-ийн CaSO4 мөн Р2О5 2-3 % орчим агуулагдана. Хуурай битүү

агуулахад хадгалах хэрэгтэй.

Шаварлаг гөлтгөнө. Үүнийг байгалийн хурдасаас ашиглана. Байгалын

нөхцөлд сэвсгэр, нунтаглах шаардлагагүй, 60-90 % CaSO4 ба 1-11 %

шаварлаг хэсэг агуулна.

Гөлтгөнөөр бордох норм,арга ба хугацаа.

Гөлтгөнөөр бордох нормыг хөрсний шингээх комплекст байгаа

шингээгдсэн натрийн хэмжээг үндэс болгоно.

CaSO4·2H2O т/га = 0,086(Na-K·T)Hd

0.086 – 1 мг-экв CaSO4·2H2O гр хөрсөнд

Н – сайжруулах үе давхаргын зузаан, см

d – сайжруулах үе давхаргын эзэлхүүн жин, гр/см3

Na – шингээгдсэн натрийн нийт агуулалт,

100 гр хөрсөнд мг-экв

Т – сайжруурах үе давхаргын солилцон шингээх

багтаамж, 100 гр хөрсөнд мг-экв

К – хөрсөнд зөвшөөрөгдөх солилцох

натрийн хэмжээ, Т-ийн хувиар

Жишээ нь: гөлтгөнөөр бордож сайжруулах хөрс нь Т=20 мг-экв.,

шингээгдсэн байгаа натри нь 4 мг-экв., сайжруулах үе давхаргын

зузаан Н=20 см., эзэлхүүн жин d=1,8 гэж үзвэл

CaSO4 2H2O = 0.086(4-0.1 20) 20 1.8 = 6.2 ò/ãà

ãºëòãºíººð áîðäîõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàæ áàéíà.

È.Í.Àíòèïîâ, Êàðàòàåâ íàð õºðñíèé øèíãýýõ êîìïëåêñò

øèíãýýãäñýí ñîëèëöîõ íàòðèéí çºâøººðºãäºõ õýìæýýã íèéò

øèíãýýõ áàãòààìæèéí (Ò) 5 %-òàé (0,05 Ò) áàéæ áîëîõ áà

èõýäëýý ãýõýä 10 % (0,1 Ò)-èàñ õýòýð÷ áîëîõã¿é ãýæ ¿çäýã

àæ.

Ñîëèëöîãäîõ íàòðè èõýýð øèíãýýãäñýí ìàðààëàã õºðñèéã

ãºëòãºíººð áîðäîõ íîðìûã òîîöîõäîî çºâøººðºãäºõ

ñîëèëöîãäîõ íàòðèéã áàéõ õýìæýýíä (10 % õ¿ðòýë) íü

¿ëäýýæ íèéò øèíãýýãäñýí êàòèîíä 30 % àãóóëàãäàæ áàéõ

ìàãíèéã îðîëöóóëæ áîäíî.

Ãí = 0,086(Na-0.1T)+(Mg-0.3T)H·d

Íàòðè áàãàòàé ìàðààëàã õºðñºíä õèìèéí ñàéæðóóëàëò

õèéõäýý ìàãíèéí àãóóëàëòààð òîîöíî. ¯¿íä:

Ãí = 0,086(Mg-0.3T)H·d

Õýðýâ øèíãýýãäñýí íàòðè òîäîðõîéã¿é áàéâàë ìàðààëàã

áàéäëààð áàðèìæààëæ áîëîõ áà õ¿ðýí áà áîð õºðñòýé á¿ñýä

ìàðààëàã õºðñºíä 1-3, ìàðààòàé ¿å äóíä áà ã¿í áàãàíà

¿¿ñãýñýí áîë 3-5, ºðºìòºí (õëîð-ñóëüôàòûí äàâñòàé) òîãòñîí

áîë 5-8., õàð øîðîîò õºðñòýé á¿ñä ìàðààëàã ¿å äóíä áà ã¿í

áàãàíà ¿¿ñãýñýí áîë 3-4 (ñîä 5-10 % áàéâàë), ºðºìòäºã ñîäëîã

ìàðàà áîë 8-10 ò/ãà ãºëòãºíººð áîðäîõîä òîõèðîìæòîé.

úëòãºíèéí íîðìûã 2-3 æèëèéí òóðø ¿éë÷èëýõýýð èõ íîðìîîð

íýãòãýí áîðäîæ áîëíî. Óñàëãààòàé òàëáàéä íîðìûã 25-30 %-

èàð áóóðóóëæ õýðýãëýíý.

úëòãºíèéí òîéì÷èëñîí íîðì ãýâýë, ò/ãà

Õàð øîðîîò Õ¿ðýí õºðñ

õºðñ

ªðºìòñºí ìàðààò

à/ ñîäëîã 8-10 -

áàãà çýðýã ø¿ëòëýã 3-4 -

á/ äóíä áà ã¿í áàãàíàò

õëîð-ñóëüôàòòàé

ìàðààò 3-4 5-8

ñîäëîã 5-10 3-5

õóæèð ìàðààòàé - 1-3

Òàëáàéí õýìæýýíä ìàðààëàã õºðñ 30 %-èàñ áàãà, òîëáî

áàéäëààð òîõèîëäâîë òýð õýñýãò íü ãîëîìòëîæ áîðäîíî.

Õàðèí 30 %-èàñ èõ áîë ÿíç á¿ðèéí íîðìîîð òàëáàéä

íèëýíõ¿éä íü áîðäîíî. Áîðäîîã óðèíø, íàìðûí õàãàëãààíä

õèéõ íü ¿ð ä¿íòýé áºãººä ã¿í ñèéð¿¿ëýëòýýð ìºí áóëæ

áîëíî. úëòãºíèéã õàãàëãààãààð ã¿í áóëæ áîðäîíî. Ó÷èð íü

äàâñæñàí ¿å ÿëçìàãò ¿å äàâõàðãûí äîîð áàéðëàäàã. Íèìãýí

ºíãºí ¿åä ºðºìòºëò ¿¿ñäýã áîë ñèéð¿¿ë¿¿ðýýð áîðäîæ

áóëíà. Äàâñæèñàí ¿å äàâõðàãà äóíä çýðýã áà ã¿í áàãàíà

¿¿ñãýñýí áîë 7-22 ñì ãºëòãºíèéã áóëæ õàãàëíà. Èíãýõäýý

ýõëýýä òóñëàõ õóòàãòàé àíæèñààð äàðàà íü ñèéð¿¿ë¿¿ðýýð

áîëîâñðóóëíà. Äàâñæèñàí ¿å èõýýð ýðãýæ áàéâàë äàõèí

ãºëòãºíèéí áîðäîîãîîð áîðäîæ áîëîâñðóóëíà.

Төмсийг бордох уринш нь сайн ба онц үнэлгээний

шаардлага хангасан байна. уринш боловсруулахдаа шим

ба эрдэс бордоог тохиромжтой хугацаанд зохих нормоор

нь бордоно. Шим бордоог талбайн гадаргууд жигд цацаж

уриншийн үндсэн хагалгаагаар хөрмрүүлэгчтэй анжисаар

булна. Бууц нь уриншийн хугацаанд сайн ялзрах тул

тэжээлийн бодис нь дараа жилд төмсөнд сайн

ашиглагдана. Уриншийн талбайд бууцыг цацмагц шууд

хагална. Эс тэгвээс талбайн гадаргад удаан хэвтсэн бууц

тэжээлийн бодис, ялангуяа азотоо алдаж, бордооны

чанар эрс буурна. Ялзмагтай багатай элсэнцэр хөрсөнд

га-д 50-60 тн, ялзмаг сайтай хөрсөнд 30-40 тн бууцаар

бордоно.

Эрдэс бордоогоор бордоходоо бордох хугацааг

нарийн баримтлах бөгөөд га талбайд үйлчлэх бодисоор

тооцож азот 90 (15) кг, фосфор 90 (70) кг, кали 90 кг—р тус

тус бордоно. Фосфор ба калийн бордоог уриншийн

сүүлчийн боловсруулалтаар, азотыг хавар тарихын өмнө

бордох нь зүйтэй.

Тарилтын үеийн бордоог заавал хэрэглэх нь ургалтын эхэнд тэжээлийн бодисоор гүйцэд хангаж өгөх болно. Иймд ялангуяа фосфор га-д 20 кг-аар бордох нь хаврын сэрүүнд фосфороор ургамал өлсөглөнд учрах тохиолдол сэрүүн бүсд байнга байдаг учиртай. Мөн нитрат азотын дутагдал байдаг. Хэрэв азотоор бордвол га-д 15 кг ү.б-оор тооцно.Ургалтын хугацаанд тэжээлийн бодис дутагдалтай байгаа нь шуурхай оношлолоор илэрвэл мөр хоорондын боловсруулалтаар бордоно. Мөн навчинд тэжээлийн уусмалаар шүршиж болно. Эрдэс бордооны нормыг дараахь томъёогоор тодорхойлж болно.

Д - физик жингээр тооцсон бордооны норм, ц/гаА – ургацанд ашиглагдах тэжээлийн бодис, кг/гаБ – хагалгааны үеийн хөрсөнд байгаа

шингэцтэй тэжээлийн бодис, кг/га Кх – хөрснөөс тэжээлийн бодисын ашиглагдах коэффициент, %КБ – бордооноос тэжээлийн бодисын ашиглагдах коэффициент, %С – бордоон дэхь үйлчлэх бодисын хэмжээ, %

СК

КБАД

Б

Х :100

СК

КБАД

Б

Х :100

Бордооны үйлчлэх бодисын тунг, бордооны бодит жинд дараахь

байдлаар шилжүүлж хэрэглэнэ.

Нб – бордох норм бодит жингээр, кг/га

А – бордооны тун, үйлчлэх бодисоор, кг/га

В – бордоон дахь тэжээлийн бодисын хувь

Хөрс ба бордооноос тэжээлийн бодисын

ашиглагдах коэффициент, %

100В

АНб

Нөхцөл Азот N Фосфор Р2О5 Кали К2О

Хөрснөөс

Усалгаагүй 42,4 14,3 55,8

Усалгаатай 62,0 20,0 54,0

Эрдэс бордооноос

Усалгаагүй 34,0 6,7-12,8 46,2-73,4

Усалгаатай 62,0 27,1 58,1

Бууцнаас

Усалгаагүй 10,2 10,4 39,8

Бууцыг хуримтлуулах ба хадгалах арга

Аж ахуйн тодорхой нөхцөлд бууцны бүрэлдэхүүнд малын

хөл ба хэвтэрт өвсний үлдэгдэл, сүрэл, үртэс зэргийг дэвсгэр

болгон хэрэглэдэг. Иймд шинж тэмдгээрээ ердийн бууц, дэвсгэрт

бууц, хагас шингэн ба шингэн дэвсгэргүй бууц гэх мэтээр хоорондоо

ялгаатай. Дэвсгэрт бууц нь хатуу шингэн, ялгадас ба дэвсгэрийн

хольцтойг хэлнэ. Түүний бүрэлдхүүнд хуурай бодис 25 %, ус 75 %

байна.

Дэвсгэргүй нялцгай бууцанд малын хатуу, шингэн ялгадас орно.

Энэ нь 10-11 % хуурай бодис 89-90 % устай. Дэвсгэргүй бууцны

усанд үйлдвэрлэлийн хаягдал ус (угаах цэвэрлэх явцад гарах ус)

нэмэгдэнэ. Суурин маллагаатай фермд малын байрнаас ялгадсыг

гаргах зорилгоор усаар түрдэг. Ийм үед шингэн бууц ч гэнэ. Малын

хатуу, шингэн ялгадасд малын тэжээлээс органик бодисын 40 %,

фосфорын 80 %, азотын 50 %, калийн 95 % дунджаар шилждэг

байна.

Малын төрөл насны байдлаас хамаарч тэжээлийн найрлага

дахь бодис бууцны бүрэлдэхүүнд шилжих нь ялгаа ихтэй.

Тэжээлийн төрлөөс жишээ нь: шүүсэрхэг тэжээл их хэрэглэвэл

шингэн ялгадас их. Хүчит тэжээл, уураг ихтэй тэжээл хэрэглэвэл

азот, фосфор бууцанд их байна. Залуу организм бол азот,

фосфорыг ихээр хэрэглэнэ. Нас бие гүйцсэн нь бага.

Усаар шингэлээгүй хагас шингэн бууцанд (малын баас, шээс)

хуурай бодис 10.5-11.5 %, азот 0.4-0.5 % (түүн дээр 0.25-0.35%

аммиак), фосфор 0.20-0.25%, кали 0.45-0.50, кальци 0.15-0.20

ба магни 0.10% байна. Усаар шингэлсэн шингэн бууцанд хуурай

бодис 5-6%, азот 0.25-0.30, фосфор 0.10-0.12, кали 0.23-0.25,

кальци 0.10-0.15, магни 0.05% тус тус байна.

Малын хатуу, шингэн ялгадсаар гарах бодисын хэмжээ өөр өөр

ба өтгөн ялгадсаар бараг бүх фосфор, шингэнээр азотын 1/2–

2/3 нь харин кали бараг бүгд гардаг аж. Азот, фосфор малын

хатуу ялгадасд органик нэгдлийн найрлагад байж ялзарлын

дараа чөлөөлөгдөнө. Тэжээлээс органик бодисын 40 %, азотын

50 %, фосфорын 80 %, калийн 25 % нь бууцанд шилждэг байна.

Ìàëûí áààñ ìèêðîîðãàíèçìààð áàÿëàã. Øèíãýí ÿëãàäàñä байхгүй.

Áààñàíä áàéãàà ìèêðîîðãàíèçì áàðàã á¿õ ïðîöåññò ¿éë÷èëíý.

Ìàë á¿ðèéí áóóöíû øèì òýæýýëèéí àãóóëàëò àäèëã¿é. Адуу, бог

малын áóóöанд õóóðàé áîäèñ, àçîò, ôîñôîð áà áóñàä ýëåìåíò èõ

байж õàäãàëàëòûí ¿åä ò¿ðãýí çàäàð÷, èõ äóëààí ÿëãàðíà. Èéìд

энэ áóóöûã õàëóóí бууц ãýæ íýðëýíý. Áóóöûã ÿëçðàëûí çýðãýýð íü

øèíý бууц, õàãàñ ялзарсан бууц, ÿëçàðñàí áóóö, ÿëçìàãжсан

бууц ãýæ àíãèëíà.

Øèíý áà ìóó ÿëçàðñàí áóóö. Ýíý бууцанд áàéãàà ñ¿ðýë íü

ººðèéí өнгө ба бат бэх áàéäëàà õýâýýð íü õàäãàëæ áàéíà. Èéì

áóóöíû óñàí øèíãýí óëààí øàð áà íîãîîí ºíãºòýé.

Õàãàñ ÿëçàðñàí áóóö. Энэ бууцан äàõü ñ¿ðýë ººðèéí áàò áýõ

áàéäаë нь хэврэг болж õàð õ¿ðýí ºíãºíä õóâèðñàí áàéíà. Óñàí

óóñìàë íü õàð ºíãºòýé áàéíà. Õàãàñ ÿëçарсан бууцыг øèíý

áóóöтай õàðüöóóëáàë органик бодис 20-30% ººð÷ëºгдсөн áàéх аж.

ßëçарсан бууц. Нэгэн ижил жигд бутармал ширхэгтэй болсон

байна. Сүрэл нь хóâèð÷ õ¿÷òýé ÿëçàðñàí õàð ºíãºòýé сүрлийн

òóñãàé øèíæ áàéõã¿é. Органик бодис нь 50% ººð÷ëºãäñºí áàéíà.

Ялзмагжсан бууц (перегной). Сэвсгэр хар бараан жигд масс болсон байна. Бууцны ялзралын энэ үед органик хуурай бодис нь 75 %-ийн өөрчлөлттэй болно.

Бууцны хагас ялзарсан ба ялзмагжсан байдлыг авч үзвэл органик бодис нь 2-3 дахин багасч харин азот, фосфорын агуулалт нэмэгдсэн байна (…-р хүснэгт).

…Сүрлэн дэвсгэрийн хольцтой янз бүрийн зэргээр ялзарсан бууцан дахь азот, фосфорын агуулга, %

Үзүүлэлт Бууцны ялзралын зэрэг

Шинэ Хагас

ялзарсан

Бүрэн

ялзарс

ан

Ялзмаг

(перегной)

Азот (N) 0,52 0,60 0,66 0,73

Фосфор (P2O5) 0,25 0,38 0,43 0,48

Органик

бодисын

алдагдал

- 29,0 47,2 62,4

Сайн чанарын бууцан бордоог бэлтгэхэд яëçðññëàõ õýä õýäэн аргыг хэрэглэдэг. Малын бууцыг боловсруулж ялзруулахгүйгээр шууд бордоонд хэрэглэж болохгүй. Шинэхэн бууц нь өвчин үүсгэгчидын бактер, вирус, мөөгөнцөр, хортон шавьжийн өндөг, авгалдай, хог ургамлын ургах чадвартай үр зэрэг хорт зүйлүүдээр баялаг тул талбайг ихээр бохирдуулна. Мөн ургамалд шингэцтэй тэжээлийн бодисоор ядуу байдаг. Бууцыг сийрэг хадгалах. Бууцны нуруу ба овоолгын хэмжээ бууцны олдоц нөөцнөөс хамаарна. Гэхдээ нурууны суурийг бэлтгэхдээ 3-4 м-ийн өргөн, уртыг нь бууцны олдоцоос хамаарч тогтооно. Нурууг 1,5-2 метр орчим õñðààãààä ìÿãòðññëàëã¿é îðõèìî. Бууцан дотор 60-70оС-ийн òåíïåðàòñð хүртэл халалт болж аэроб ялзрал явагдана. Энэ сийрэг аргаар хадгалахад азот áà îðãàìèê áîäèð ìèëýýä àëäàãäàìà, бууцны жижа нилээд ялгарна. Иймд бññöан нурууг сүрэл ба хүлрээр хучиж õàäãàëìà. Энэ бууцыг сарын дотор шууд бордоонд хэрэглэнэ.

Бууцыг хагас сийрэг хадгалах. Шинэ бууцыг дээрхи хэмжээгээр 1 м

хүртэл үеэр нягртуулахгүй хураана. Энэ үед нуруун дотор 3-5 хоногт

60-70оС хүртэл халах ба шууд сайтар нягтруулж дараагийн үеүдийг

овоолж нягтруулсаар 1.5-2,5 м-ийн өндөр нуруулдана. Нуруу нягтрах

хүртэл температур өсч аэрацийн процесст ялзарч азот ба органик

бодисын нилээд нь алдагдана. Азотын алдагдал багасгахын тулд

сүрэл, хүлэр, өвсний хаягдал нэмж хэрэглэнэ. Нягртуулснаас хойш

нурууны температур 30-35оС-д буурч тогтмолжино. Ингэж бэлтгэхэд

1.5-2 сард хагас ялзарсан, 4-5 сард гүйцэд ялзарсан бууц бэлэн

болно.

Бууцыг нягтруулж хадгалах. Малын хэвтэрийн бууцыг бууц

агуулахад буюу талбайд үелэн хурааж үе бүрийг тэр дор нь

нягтруулан хадгална. Анхны үеийг 3-4 м өргөн 1 м зузаан суурь

тавьж нягтруулна. Удаа дараагийн үе нягтарсаар 1.5-2.5 м өндөр

нягтарсан нуруу үүсгэнэ. Урт нь бууцны нөөц олдоцын хэмжээнээс

хамаарна. 8-15 см хэрчсэн сүрэл, хүлэрээр хучина. Бууц анаэроб

нөхцөлд ялзарна. Өвлийн хадгалалтанд бууцны нуруун дотор 20-

25о, зун 30-35о болж хална. Үүнийг хүлээх арга гэнэ. Нүх сүв нь

нүүрсний хүчил, усны уураар ханана. Нүүрсхүчлийн аммони нь

аммиак ба СО2 ус болж алдагдлаас саатуулагдана.

Ийм аргаар бууцан бордоог хэрэглэхэд 3-4 сарын дараа хагас

ялзарсан бууц, 7-8 сарын дараа гүйцэд ялзарсан бууц бэлэн

болно.

Малын хэвтрийн дэвсгэр бууцны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг.

Дэвсгэр бууцанд нэмэгдэх нь бууцны гарц дээшилж азотын

алдагдал багасна. Дэвсгэрт сүрэл, хүлэр, үртэс зэрэг олон

төрлийн материал хэрэглэнэ. Сүрэлт бууц, хүлэрт бууц,

зарим нутагт ялзмаг ихтэй шороог хэрэглэж байна. Дэвсгэр

нь зоо эрүүл ахуйн болон агрономын ихээхэн ач

холбогдолтой. Дэвсгэр өөрөө тэжээлийн бодис ихтэй тул

бууцны тэжээллэг байдлыг нэмэгдүүлнэ (...р хүснэгт). Дэвсгэр

бол малын шингэн ялгадсыг шингээж аммиакын азотыг

хадгалана.

Эдгээрийн химийн найрлага янз бүр тул бууцны химийн

найрлагат өөрчлөлт оруулдаг.

Дэвсгэрийн материалын химийн найрлага

Химийн

бодис

Үет

ургамлын

сүрэл

Буурцагт

ургамлын

сүрэл

Ургамлын

навч

Хүлэр

Азот 0,3-0,9 1,2-2,0 0,8-1,4 1,0-2,0

Фосфоры

н хүчил

0,2-0,3 0,3-0,4 0,2-0,3 0,1-0,3

Кали 0,5-1,1 0,6-1,8 0,2-0,4 0,2

1 хэсэг сүрлэн дэвсгэр 23 хэсэг шингэн шингээнэ. 1 хэсэг

хүлэрт бууц 5-7 хэсэг шингэн шингээнэ. Дэвсгэр бол

бууцны физик, хими, биологийн шинж чанарыг сайжруулна.

Дэвсгэрт бууц зөөх ачих хөрсөнд хийхэд амар байна.

Дэвсгэр дэх тэжээлийн бодисын

дундаж агуулалт

Модны үртэс нь удаан задрах шинжтэй тул дэвсгэрт 10-15

см урт хэрчигдсэн сүрлийг ашиглах нь тохиромжтой. Иймд

удаан язруулах бууцанд модны үртэс тохиромжтой. Хүлэр

ашиглах нь бууцны чанарыг эрс сайжруулна

Бууцны хольцын төрөл N P2O5 K2O CaO Чийглэг %

Өвөлжих буудайн сүрэл

Хөх тарианы сүрэл

Овьѐсны сүрэл

0.50

0.45

0.65

0.20

0.26

0.35

0.90

1.00

1.60

0.30

0.30

0.40

14.3

14.3

14.0

Дээд үеийн хүлэр

Доод үеийн хүлэр

0.80

2.25

0.10

0.30

0.07

0.15

0.22

3.00

25.0

30.0

Модны навч

Модны үртэс

1.10

0.20

0.25

0.30

0.30

0.74

2.00

1.08

14.0

25.0

Бууцны хуримтлагдах хэмжээг тодорхойлох. Бууцыг бордоонд бэлтгэх төлөвлөгөөг зохиохдоо тухайн аж ахуйн болон ойролцоо байгаа мал аж ахуйн фермийн малын тоо толгойг үндэслэнэ. Иймээс малын төрөл, нэг малаас хоногт гарах өтгөн, шингэн ялгадсыг тооцож нийт хичээн бууцыг хуримтлуулж жилдээ сайн чанарын бууцан бордоо бэлтгэж болохыг төлөвлөнө (…р хүснэгт). Янз бүрийн хэмжээтэй сүрлэн дэвсгэрт бууцны нэг хоногт нэг толгой малаас гарах хэмжээ

Дэвсгэрийн

норм (хоногт кг-

аар)

Нэг толгой малаас хоногт гарах бууц, кг

Үхэр Адуу Гахай Бог мал

0 (дэвсгэргүй) 25 17 1,7 2

1 28 21 4,7 4

2 32 24 8,0 5

3 37 25 9,0 -

4 39 26 - -

5 42 27 - -

6 44 28 - -

Хуримтлагдан нуруулдагдсан бууцны нурууны хэмжээг хэмжээд шууд

хүндийн жинг тооцон гаргахдаа 1 м3 эзэлхүүнд нягтруулаагүй шинэ

бууц 0,3-0,4 тн, нягтруулсан нь 0,7 тн, хагас ялзарсан 0,8 тн, гүйцэт

ялзарсан 0,9 тн хэмжээнд ойролцоогоор байна.

Шинэ бууцны гарцыг тооцоход малын тэжээлийн хуурай бодисын тал

нь боловсрогдож бууцанд шилжих ба хуурай дэвсгэр (D) дээр нь

нэмэгдэнэ гэж тооцно. Иймд шинэ бууцанд 26 % нь хуурай бодис, 75

% нь ус гэвэл бууцны хэмжээ дэвсгэрийн материал ба тэжээлээс 4

дахин их болно. Бууцны гарцыг (B) дараахь томъѐогоор бодно:

Суурин маллалгааны үед нийт малын тоо толгойгоор нь бууцны

гарцыг (Bc) дараахь томъѐогоор тодорхойлно.

Bd – шинэ бууцны гарц (нэг өдөрт нэг толгой малаас, кг); Dc- суурин

маллалгааны хугацаа (хоног); Cc- малын тоо толгой; 1000 – кг-ийг

тоннд шилжүүлэх.

2

K

,42

DK

B

,1000

CcDcBdBc

Хичнээн хэмжээний бууцан бордоо бэлтгэгдэн гарахыг

бууцны ялзралын зэргээс нь хамааруулж тооцно. Иймд

хагас ялзарсан бууцыг 0,7-0,8 (анхны массын 70-80 %),

гүйцэт ялзарсан бууц 0,5, ялзмагжсан бууц (перегной) 0,25

гэсэн коэффициентээр шинэ бууцны массыг үржүүлж

гарна. Нэг толгой үхэрт шилжүүлж бусад малаас гарах

бууцыг тооцох гэвэл адуу 1,5, хоѐр нас хүртлэх төл 2, тугал

3-5 гахай 4-5, бог мал 10 гэж жишиж болно.

Шувууны сангас

Тахианы сангас бордоо болох шинж чанараар бууцнаас

бараг давуу, эрдэс бордооноос дутуугүй түргэн үйлчилгээтэй

гэж үнэлэгддэг. Нугас ба галууны сангас нь усархаг, бордооны

чанараар ердийн бууцтай адил юм. Жилийн хугацаанд 100

толгой тахианаас 6-8 ц, нугаснаас 8-9 ба галуунаас 10-12 ц

сангасыг авах боломжтой. Шувууны сангасанд азот, фосфор,

кали хялбар ашиглагдах хэлбэрээр байдаг бүрэн түргэн

үйлчилгээтэй бордоо юм.

Шувууны сангасны найрлага ба

нэг шувууны жилийн гарц

Сангасны химийн найрлага дахь азот, фосфор, калийн

агуулалт хоол тэжээлээс нилээд хамаарна. Азот ихэвчлэн

мочийн хүчил байдлаар байх ба түргэн задарч аммиак

болно. Буруу хадгалсан үед азотын алдагдал 50 %-д

хүрнэ. Азотын алдагдлыг багасгахын тулд хүлэр эсвэл

ялзмаг ихтэй шороо дэвсэх сайн. Эсвэл сангасны 7-10 %-

тай тэнцэх суперфосфат хийж болно.

Сангас H2O N P2O5 K2O CaO MgO SO3 Жилд нэг шувуунаас

гарах сангас, кг

Тахиа 56 1,6 1,5 0,8 2,4 0,7 0,4 6-7

Нугас 70 0,7 0,9 0,6 1,1 0,2 0,3 7-9

Галуу 76 0,5 0,5 0,9 0,8 0,2 0,1 10-12

Шувууны сангас микро элементээр баялаг. Тухайлбал: 100 г

хуурай сангасд манган 15-38 мг, цайр 12-39, кобальт 1,0-1,2 зэс

1-2,5, төмөр 300-400 мг агуулна. Шувууны сангас нялцгай тул

шууд аваад бордоонд хэрэглэхэд төвөгтэй. Хэрэв нялцгай

байдлаар хэрэглэх бол шингэрүүлж хэрэглэдэг. Хуримтлуулж

хэрэглэх нь ашигтай бөгөөд иймийн тулд хэрчсэн сүрэл, хүлэр,

ялзмагт шороо, модны үртэс зэргийг дэвсгэрт хэрэглэн

тэдгээртэй компост болгон хэрглэх нь ашигтай. Шувууны нойтон

сангаснаас азотын алдагдлыг багасгахын тулд нойтон сангасанд

6-10 %-тай тэнцэх хэмжээний суперфосфат хольж өгөх хэрэгтэй.

Шувууны дэвсгэр нь сангасны химийн найрлагыг баяжуулдаг (...р

хүснэгт).Шувууны сангасны дэвсгэрийн найрлага(40 %-ийн чийгшилтэй)

Дэвсгэрийн төрөл Азот (N) Фосфор (P2O5) Кали (K2O)

Хүлэр

Үртэс

Хүлэр+сүрэл

Сүрэл

2,22

1,60

2,15

2,10

2,00

1,40

1.65

1.60

0,78

0,62

0,68

0,85

Шинэхэн сангас нь аммонийн азотгүй байдаг тул азотын

алдагдлыг зогсоохын тулд нэн дариу түргэн хатаах хэрэгтэй.

Нэг тн нойтон сангаснаас 300-350 кг 15-20 %-ийн чийгтэй

үрлэн ба нунтаг шим бордоог гарган авч болно. Зөв хатааж

бэлтгэсэн 20 %-ийн чийгтэй сангасанд N-4,5 %; P2O5-3,7;

K2O-1,8; CaO-4,5; MgO-1,6 % тус тус агуулагдана. Халуун

аргаар хатаасан сангас нь халдваргүйжсэн, биологийн идвэхи

буурсан, удаан хадгалахад тохиромжтой болсон байна.

Компост болгосон сангасны азотын алдагдлыг бага

байлгахын тулд 1 тн сангасны компостод 10-20 кг нунтаг

суперфосфат эсвэл 20-30 кг фосфортын гүрил холих

хэрэгтэй. Мөн сангасны компостод өвөл хэт хөлдөхөөс

хамгаалахын тулд жингийн 1,5- 2,0 %-ийн хлорт калийг хольж

өгнө. ОХУ-д шувууны сангасаар бордох талаар ихээхэн

судалгааг явуулсан байдаг (...р хүснэгт).

Хар шороот биш бүсд сангасаар бордох зөвлөмж, тн/га

Шувууны сангасыг эхний ээлжинд өргөн мөрт ургамал, хүнсний ногоонд, дараа нь өвөлжих таримал, хадлан бэлчээрийг бордох хэрэгтэй. Сангас нь ямарч ургамалд сайн чанарын нэмэлт бордоо болно.

Таримал Сангас Компост

Хуурай Ердийн чийгтэй Дэвсгэрт Шингэн

өвөлжир үр тариа 3-4 13-15 10-15 45-50 20-25

Зусах үр тариа 3 8-10 10-15 20-25 20-25

Төмс 4-5 15-20 20-25 60-70 40-50

Эрдэнэ шиш даршинд 4-5 15-20 15-20 60-70 40-60

Үндэс үрт 4-5 15-20 15-20 60-70 30-50

Байцаа 4-5 15-20 15-20 60-70 40-60

Хүнсний ногоо 6-8 20-25 20-25 60-70 40-60

Нэг наст өвс - - 13-15 50 20-30

Олон наст өвс 5-8 10-15 - 3 -

Хадлан бэлчээр - 15-20 - 30-40 -

Усалгаатай нөхцөлд төмсийг бордсоны үр ашиг

№ Хувилбар Ургац,

%

Зардал,

мян.

төг/га

өөрийн

өртөг,

төг/тн

Цэвэр ашиг,

мян.төг/га

1 Бордоогүй 22.0 2937.4 133.52 1352.9

2 N150P150K150 34.4 3550.82 103.22 3079.5

Хөрсөн дороос услаж, бактерийн ба биоялзмагаар бордсон ашиг

д/д Бордоо Бордоогүй

ургац,

ц/га

Бордоотой

ургац,

ц/га

Нэмүү

ург

ац,

ц/га

Ашиг,

мян.төг/

га

1 Ризобактер 10

кг/га

396,8 526,9 130,1 2085,9

2 Биоялзмаг 10

тн/га

396,8 487,0 90,2 2240,0