ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Պ րոլետ գրողների ա սո ց իա ցիա յի ա ն դա մներն ա յդ օր ը գ րա սեն յա կ էին եկել ա ռա նց հրա վերի: Բոլորին մտ ա հոգո ւմ էր ա յն հա րցը, թե Չա- րենցի դա տ ին իրենց մա սնա կցութ յո ւնն ինչպ ես կընկա լվեր: Ս ա կա յն դեռ նոր էին խ ո ս ք բա ցել ա յդ մա սին, երբ Վշտունին ա սա ց.

- Ինչ կո ւզեք ' մտ ա ծե ք , բա յց ա մեն օր չէր, որ Չ ա րենց են դա տ ում :Եվ հա րցը մ իա նգա մից փ ա կվեց :- Մ իասին կգնա նք,- ա վե լա ցրեց Զարյւսնը պ ա հպ ա նե լո վ վերջին

խ ո ս քի իրա վունքը , որից հ ետ ո ժ ո ղ ո վա կա ննե ր ը ցրվեցին:Ն ոյեմբերի 9-ին դա տ ա ր ա ն ի շենքի դիմա ց մա րդիկ սկսեցին հ ա վ ա ք ­

վել վ ա ղ ա ռա վոտ ից : Ն րա նք գա լիս էին խ մ բ ե ր ո վ ու միա յնակ, իջնում էին մա յթի մոտ կա յա նող կա ռքերից , կա նա յք ա փ երի մեջ հ ա վա քո ւմ էին շրջա զգեստ ներ ի ք ղ ա ն ց քն ե ր ը , տ ղա մա ր դ ի կ մի ձ ե ռ ք ո վ բռնում էին գ լխ ա րկներ ն ու փ նտ րո ւմ էին ինչ-որ անկյուն, ո րտ եղ բա ց վ ո ղ օ ր վ ա պ ա ղ քա մ ի ն պ իտ ի ա յնպ ես ք մ ա հ ա ճ ու կտ րուկ չլիներ, ինչպ ես փ ո ղ ո ­ցում: Մ ոտեցողները սկզբում կա ն գ էին ա ռնո ւմ մո ւտ քի ա ռա ջ, ողջունում էին ծա նոթներին, մեկ-երկու խ ո ս ք փ ոխ ա ն ա կ ո ւմ նրա նց հետ և ա պ ա ա նն կա տ ձուլվում էին ս տ վ ա ր ա ց ո ղ բա զմո ւթ յա նը թեթև զրույցների մեջ սպ ա սմա ն ժ ա մա նա կ ը կա րճելո ւ հույսով:

Չ ա րենցին բերեցին ճիշտ ժա մը 9-ին: Երբ փ ա կ կա ռ քը կա ն գ ա ռա վ, ա մբոխ ն իսկույն մղվեց դեպ ի ճա մփ եզրը : Բա յց հ ա մ ա զ գ ե ստ ա վո ր երկու ո ւղեկցողներն ա ռա ջինը կա ռ քի ց դուրս ցա տ կեցին , ա նցուղի բա ցեցին ներս գնա լու հա մա ր և միա յն հետ ո կա լա նա վորին իջնելու նշա ն ա րե ­ցին: Չա րենցն իջա վ ' ա ռա նց իր շուրջը նայելու, գ լո ւխ ը կա խ ՜ ա ր ա գ քա յլեց դեպ ի դուռը հ ետ ա մո ւտ ա ղմուկի մեջից զա տ ե լո վ միա յն ա ռա ն ­ձին կանչեր.

- Նա է, նա է...- Պ ինդ կաց, Չարենց...֊Դու տ եսա ՞ր նրան...- Ինչպես է նիհարել....Երբ Չ ա րենցին ներս տ ա ր ա ն ու դուռը փ ա կեցին , մա րդկա նց հոծ

զա ն գ վա ծ ը ցրվեց, ձա յները նորից հա նդա րտ վեցին , ու երկա ր ժա մա նա կ

328

շուրջն ա մեն բա ն առերևույթ խ ա ղ ա ղ էր: Այդ ընթա ցքո ւմ միա կ հ ի շա ր ­ժա ն պ ա հը թերևս տ ուժողի ու վկա ների հա յտ նվելն էր, որոնց, սա կա յն, բիչ ա նց ներս հրա վիրեցին ու ա ռա ջնորդեցին իրենց հա մա ր հա տ կւսց- ւ|ած սենյակը: Ա յստեղ նրա նց ներկա յա ցվ եց մ ե քե նա գի ր մի էջ, որի վրա նա խ ա պ ես գրել էին. « եեր քոստ որա գրողնե րս տ ա լիս ե ն ք սույն ս տ ո ր ա գ ­րությունը ա ռ այն, որ ըստ մ ե ղա դ րա ն քի Եղիշե Չ ա րենցի 14-142 հոդ .քր . օր. պ ա րտ ա վո ր վ ո ւմ ե ն ք ցույց տ ա լ միա յն զ ո ւտ ճշմա րտ ութ յո ւնն ա ռ այն, որ որևէ բա ն ծա ծկելո ւ կա մ ա վե լա ցնելո ւ չենք, մ ե զ հա յտ նի է գ ո ր ­ծի հա նգա մա ն քն ե ր ը , հա կա ռա կ դեպ քո ւմ պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ ե ն ք օ ր ե ն ­քի ա ռա ջ, որի հա մա ր և ստ որա գրո ւմ ենք»: Պ ա րտ ա վորա գիր ը ս տ ո ր ա գ ­րեցին Ալ. Բակունցը, Ա. Մ անուկյանը, Մ. Արուտչյանը, հա յր ու դ ո ւստ ր Այ- վա զյա նները: Ապա նրա նց հա յտ նեցին , որ բա ցա ռո ւթ յա մբ հա յցվորի, մյուսներն ա ռ ժ ա մ ա ն ա կ պ ա ր տ ա վ ո ր են մնա լ ա յդ սենյա կում և դա հլիճ կներկա յա նա ն դա տ ա վո ր ի պ ա հա նջ ի դեպ քում :

Դ ժկա մութ յա մբ բա ցվ ո ղ լույսն ու մ ոխ րա գո ւյն երկին քը դրսում կա ն գ ­նա ծներին խ ո ստ ա նո ւմ էին ա նհրա պ ույր օ ր ու ա նձրևա բեր ա մպ եր : Յուրտ փ ողոցո ւմ սպ ա սելը դա ռնում էր ձա նձրա լի , և մա րդիկ ա րդեն ա ն ­հա նգստ ութ յա ն նշա ներ էին ցույց տ ա լիս, երբ վերջա պ ես մ ո ւտ քն ա ր ­տ ոնվեց ու հա վ ա քվ ա ծ ն ե ր ը սկսեցին ներս անցնել: Մի ա կնթա րթո ւմ թվա ցյա լ հա նդա րտ ո ւթ յո ւնը չ ք ա ց ա վ և փ ոխ ա ր ե ն ը գ նա լով ս ա ս տ կ ա ­ցա վ հրմշտ ոցը : Ա ռմուտ քից ա յն կողմ մինչև դա հլիճի դռները ձ գ վ ո ղ եր­կա ր սրահում, ուր պ ա տ եր ի տ ա կ գիպ սե տձև ա րձա նիկներ էին շա րվա ծ , իսկ դեպ ի վեր տ ա ն ո ղ ա ստ իճա նների մոտ հսկում էին մի քա ն ի մի լիցիո­ներներ, մա րդ կա նց հոսքը սկզբում կո ւտ ա կվեց , ճ յո ւղա վորվեց ու հետ ո միա նգա մից խ ճ ճ վ ե ց դա ռնա լով ա նբա ցա տ րե լի մի ընթա ցք, որ ա վելի խ ա ր խ ա փ ո ւմ էր հիշեցնում, ք ա ն ելքի փ նտ րտ ո ւք :

Քիչ ա նց դա հլիճում ա րդեն ա ս ե ղ գցելու տ ե ղ չկար: Փ ա յտ ե ա թ ոռնե ­րի ճռինչը, հա տ ա կն ա ն խ ն ա դ ոփ ող ոտ նա ձա յները , ա ն ի մա ստ կա նչերն ու քրթ մնջոցը հա փ րեցրե լ էին ա ն շա ր ժ օդը : Ե ր իտ ա սա րդ ների մի մեծ խումբ, որն ա ռա ջինն էր ներս մտ ել ու ա րդեն գ րա վ ե լ էր ա մ ե նա հա ր մա ր նստ ա տ եղերը , ա նմռունչ լքեց շա ր քե ր ը տ եղերը զիջելով ծա նոթ գ ր ո ղ ­ներին, նկա րիչներին ու դ երա սա ններին : Մ իջնա մա սը զա վթ եցին ո ւսա ­նողները, տ պ ա ր ա ն ի բա նվորները , տ ո ւժողի մտ երիմներն ու հ ա ր ա զ ա տ ­ները: Հ ետ ին շա րքերո ւմ , պ ա տ եր ի տ ա կ, ա նցո ւղիներո ւմ դ ի ր քա վ ո ր վ ե ­ցին ա ռա վե լ հա մա ռները : Իսկ նրա նք, ո վ քե ր ներսում լինելու որևէ հույս

329

այլևս չունեին, բա յց և չէին պ ա տ րա ստ վո ւմ հեռա նա լ, ստ իպ վա ծ խ մ բ վ ե ­ցին միջա նց քո ւմ կա մ բա րձ րա ցա ն դեպ ի բա կ նա յո ղ պ ա տ շգա մբը :

Զ ա պ ել Ե սա յա նը թեև ա ռա ջիններից մեկն էր, որ դ ա տ ա ր ա ն էր եկել, սա կա յն ա յդպ ես էլ չէր հա մա րձա կվո ւմ դռնից ա ռա ջ անցնել: Նա իր թեր­թին խ ո ստ ա ցե լ էր մա նրա մա սն տ եղեկա տ վո ւթ յո ւն հա ղորդե լ Չա րենցի դա տ ա վա րո ւթ յա ն ընթա ցքի մա սին, ա յդ իսկ պ ա տ ճ ա ռ ո վ էլ ա ն հա նգի ստ շուրջբոլորն էր նա յում ստ եպ -ստ եպ պ ա յո ւսա կից դուրս բերելով ծ ո ցա ­տ ետ րը և հա պ ճեպ գրա ռումներ կա տ ա րե լո վ ա յնտ եղ : Առաջին բանը, որ նա որոշեց գ րա նցե լ «Չարենցի դա տ ա վա րութ յո ւնը» ը ն դ գ ծ վ ա ծ վեր­նա գրի ներքո , հետևյա լ մ իտ քն էր. «Ոչ մեկ բա ն թերևս ա յն քա ն հստ ա կ կերպ ով կցոլա նե պ ետ ութ յա ն մը ներ քին օ ր գ ա ն ա կ ա ն ա մրութ յունը կա մ թուլությունը, միևնույն ժ ա մ ա ն ա կ ժ ողովր դի մը ըմբռնումները ը ն կ ե րա ­կա ն կ յա նքի փ ոխ հա րա բե ր ո ւթ յա ն ց և ա սոնցմե բ խ ո ղ բա րո յա կա նի մ ա ­սին, ո ր քա ն դա տ ա րա նը» :

Իսկ ք ի չ ա նց, երբ նա, ա յնուա մենա յնիվ , կ ա ր ո ղ ա ց ա վ դա հլիճ մտ նել և նստ ել Ի սա հա կ յա նի ու Շ իրվա նգա դեի հա րևա նութ յա մբ, մի կա րճ երկ­տ ո ղ էլ հա վելեց իր նշումներին. «Շնորհիվ պ ա շտ պ ա ն փ ա տ ա բ ա ն ի ն Գր. Չ ուբա րի բա րեհա ճ միջա մտ ութ յա ն կհա ջողիմ վ ե րջա պ ես մտ նե լ սրահ, որ ա րդեն լիքն էր բազմությունով» :

Զա պ ելի տ եղն իսկա պ ես նա խ ա նձե լի էր: Ա յստեղից կա րելի էր ոչ միա յն հրա շա լի լսել բոլոր ելույթները, այլև մ ոտ իկից հետևել ա յն ա մե ­նին, ինչ կա տ ա րվե լո ւ էր: Նա նույնիսկ պ ա ր զ տ եսնո ւմ էր դ ա տ ա վո ր ի սե­ղա նին դ ր վա ծ իրեղեն ա պ ա ցո ւյցն երը ա տ ր ճ ա ն ա կ ն ու դ ա տ ա ր կ պ ա ր ­կուճները: Ա նբա ժա ն ծ ո ցա տ ետ րն ա յս ա ն գա մ հենել էր ծնկին, պ ա հն օ գ ­տ ա գործե լով ' որոշ բա ներ էր ճ շտ ում Չ ուբա րյա նի օգնո ւթ յա մբ , իսկ եր­բեմն էլ հա րցնում էր սրա ու նրա ով լինելը: Չ ուբա ր յա նը նրա ն ցույց տ վեց ա ռա ջին շա րքո ւմ ն ստ ա ծ պ ա տ կա ռե լի զույգին.

- Ա ա րիա նա յի ծնողներն են Ս ա րգիս Ա յվա զյա նն ու Ա ագդւսլինա Նի- կոլաևնան:

Զ ա պ ելին դա հ ետ ա քր քր ե ց : Աղջկա մա յրը, որ գ ի ր գ մա րմ ն ո վ ու հա- մա չա փ դ ի մա գծերով մի կին էր, նստ ել էր ա նշա րժ , նա յում էր դիմա ցի դա տ ա րկ ա թոռներին և ա մուսնուն պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ էր միա յն գ լխ ի թեթև շա րժո ւմով ա յդպ ես էլ չփ ոխ ե լո վ դ ի ր քը և ա ն հ ա ղ ո ր դ մնա լով ներսի ձա յ­ներին: Տ ղա մա րդն , ընդհա կա ռա կը , ա նվերջ շա րժվո ւմ էր, հա յա ց քո վ ինչ-որ մեկին էր որոնում հետ ին շա րքեր ո ւմ և կա մ ' մերթ ընդ մերթ

330

գրպ ա ն ի ց դուրս էր բերում շղթա յով ժա մա ցո ւյցն ու մոտ եցնում դեմքին :- Իսկ Չ ա րենցի կինն ա յստ եղ չէ,- շա րո ւնա կե լով նա յել նրա նց իր

մտ քե ր ն ա մ փ ո փ ե ց Զ ա պ ելն ու դա րձ յա լ մա տ իտ ը հա պ ճեպ շա րժեց էջի վրա:

Ա յվա զյա ն ա մո ւսիններից մի քա ն ի ն ստ ա րա ն ա յն կողմ տ եղեր էին զ բա ղե ց ր ե լ «Նոյեմբերի» ա նդա մները : Ո ւշա դիր ա չքը եթե հետևեր նրա նց լա րվա ծ հա յա ց քն ե ր ի ուղղութ յա նը, ա նմիջա պ ես կտ եսներ Ասո­ց իա ցիա յի ա նդա մներին , ո ր ոն ք շա րվե լ էին լո ւսա մուտ ների տ ա կ , ց ա ծ ­րա ձա յն զրուցում էին փ որձե լով պ ա հպ ա նե լ ա ր ժ ա ն ա պ ա տ ի վ ա յն կեց­վա ծքը , ինչը կա ցութ յունն էր թելադրում:

ժա մը 10-ին ներս բերեցին Չա րենցին: Աղմուկը մեկեն դա դա րեց , և ա մե ն քն իրենց հա յա ց քն երը սևեռեցին դեպ ի ա յն անկյունը, ո րտ եղ դ րվա ծ էր մեղա դր յա լի աթոռը: Չ ա րենցը նստ եց, ա րձա կեց բա ճկոնի կո- ճա կները և ջա նում էր չնա յել բա զմութ յա նը, թեև ա յդ ցա նկութ յունը ն րա ­նից ճիգեր էր պ ա հա նջում : Ի րա վիճա կը փ րկեց Չ ուբա րյա նը, որն ա նմի ­ջա պ ես մոտ եցա վ , տ ե ղ գ րա վ ե ց նրա կ ող քի ն ու խ ո ս քի բռնվեց:

Վ երջապես դ ա տ ա կ ա ն կա զմ ը դա հլիճ մտ ա վ : Բոլորը ո տ քի կա նգ ն ե ­ցին: Դ ա տ ա րա նի ն ա խ ա գ ա հ Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը միջին տ ա րի քի , արևել- ցու ծույլ դ ի մա գծ ե ր ո վ ու փ ոս ընկա ծ ա յտ երով մի մարդ, մ ո տ ե ց ա վ սե­ղանին, ց ա ծ դրեց ձ եռ քի հա ստ թ ղ թ ա պ ա նա կը և նստ եց կենտրոնում : Նրա երկու կողմերը զ բա ղեցրեցի ն ա տ ենա կա լները : Ձ ա խ թևից, ո րտ եղ ևս մի փ ո քր ի կ սեղա ն կար, հա յտ նվեց դ ա տ ա խ ա զ Ս տ եփ ա ն յա նի մռա յլ կ ե րպ ա րա ն քը : Սա իր սև, կա շվե ա նձրևա նոցը նետ եց ա թոռի թիկնակին, հա ր մա րա պ ե ս տ ե ղա վոր վ ե ց և հա մբերա տ ա ր , սպ ա սող ա չքերը սևեռեց ա ռա ս տ ա ղ ի ն իբրև ա նա չա ռութ յա ն ա նբեկա նե լի գ րա վա կա ն : Դ ռնբա ց դ ա տ ա կ ա ն նիստ ը հա յտ ա րա ր վ ե ց բա ցվա ծ :

Ը նդո ւնվա ծ կա րգի հա մա ձա յն , դա տ ա վո ր ը ն ա խ մի քա ն ի հա րցեր ուղղեց Չա րենցին , ա յնուհետ և քա ր տ ո ւղ ա ր ը զեկո ւցեց վկա ների ն եր կա ­յության մա սին և մեղա դր յա լին բ ա ցա տ ր ե ց իր օ ր ի ն ա կա ն ի րա վ ո ւն քն ե ­րը: ճ շտ ե լով , որ կողմերն ա ռա րկութ յո ւններ չունեն դ ա տ ա ր ա ն ի կա զմի վերա բեր յա լ ՛ Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը ձա յնը տ վեց դ ա տ ա խ ա զի ն :

Ս տ եփ ա ն յա նը խ ոսեց հա կիրճ: Շ ա րա դրեց փ ա ստ երը , ա սա ց , որ մ ա ­հա փ որձը կա տ ա րվ ե լ է կ ա ն խ ա մ տ ա ծ վ ա ծ և դ ա տ ա րա նի ց պ ա հա նջ ե ց ա- ռա վելա գույն պ ա տ ժ ա չա փ ութ տ ա ր վ ա ա զա տ ա զր կ ո ւմ խ ի ստ մեկու- սա ցմա մբ :

331

Դահլիճից ա նհա նգստ ո ւթ յա ն շշուկներ լսվեցին: Չ ա րենցն ա հա բ ե կ ­վա ծ նա յեց Չ ուբա րյա նին:

- Հա նգստ ա ցիր ,- ցա ծրա ձա յն ա սա ց պ ա շտ պ ա նը :- Սա դեռ ոչինչ չի նշա նա կում : Ամեն ինչ նոր միա յն սկսվում է,- և տ եսնելով, որ ա յդ քա նը բա վա րա ր չէր ժ պ ի տ ո վ ա վե լա ցրեց ,- դու տես, թե ես ինչպես եմ նրա նց կա շին քերթելու...

Երբ դ ա տ ա խ ա զ ն իր ճա ռն ա վա րտ եց , նստ եց ու շա րո ւնա կեց զննել ա ռա ստ ա ղը , ո տ քի կա նգնեց դա տ ա վորը , դրեց ա կնոցը և սկսեց մ ե ղա դ ­րա կա ն ե զրա կա ցո ւթ յա ն ընթերցումը:

Հ իմա միա յն Չա րենցը գ լո ւխ ը փ ոքր-ինչ բա րձրա ցրեց ու նա յեց դա հ ­լիճին: Դա տևեց կա րճ ընդա մենը մի քա ն ի վա յրկ յա ն: Նա նույնիսկ չհա սցրեց զա նա զա ն ե լ դեմքերը , չորոնեց ծա նոթներին , չփ որձեց նա յել որևէ մեկի ա չքերի մեջ: Հա յա ց քը կրկին խ ոնա րհեց , և ա ն ն կա տ լարումը սա հեց կ իտ վա ծ հոնքերի տ ա կ: Զգում էր, որ կա տ ա րվ ո ւմ էր մի ն շա նա ­կալի, նույնիսկ հա նդիսա վոր բան, և ա յդ մռա յլ ծ ի սա կա րգի կենտ րոնում ի ն քն էր որպ ես բա խ տ ա խ նդ ր ո ւթ յա ն մա րմնա ցում , որպ ես շոշա փ ելի հ ա ն գ ա մ ա ն ք վա ղո ւց ա կնկա լվա ծ : Սիա յն թե ի ն չքա ն սովորա կա ն էր դա , ինչքա ն ա նխ որհո ւր դ ու իմաստազուրկ... Եվ հետ ո ա յդ ա ն վ ե րա պ ա հ դ ր վ ա տ ա ն քը գրգռիչ, ինչպ ես ցա վ ե ց ն ո ղ կծվություն: Չէ, նա գիտ եր , գ ի ­տ եր որ սի րվա ծ էր, սա կա յն այն, ինչ տ եսել էր ա յս օր դռների մոտ և տ ես ­նում էր ա յստ եղ , վեր էր իր բոլոր սպ ա սե լի քներից : Դահլիճում թեև հա ­մա կ լռություն էր, բա յց նա հա սկա նո ւմ էր, որ դա ամենևին էլ ա յն լռութ­յունը չէր, ինչ կա րող էր լինել ս ովորա բա ր : Ա յնտեղ ա յդ հա մրութ յա ն ու սպ ա սումի ներսում, էլի ինչ-որ բա ն կա ր տ ա րերա յին շփ ոթի պես, դ ժ վ ա ­րա սա նձ զսպ վա ծո ւթ յա ն շնչառութ յամբ, ա յն քա ն ա նկա յուն, ո ր քա ն ա լի­ք ի դեմ կա նգ նա ծ փ ո քրիկ ա վա զա թո ւմբը , որ պ իտ ի ջնջվեր, ա ն հ ե տ ա ­նա ր ա ռա ջին իսկ հպումից... Այս մա րդիկ, ո ր ոն ք ը ն դեր քից մղվող ա լեկո ­ծումն էին թ ա քցնո ւմ իրենց դրդումների տա կ, մա րդիկ , որ միշտ խ ն կ ա ր ­կել են նրանց, ո վ քե ր ա նում են այն, ինչ ի րենք չէին անի, հենց ն րա ն ք գո ւ­ցե նաև խ ղճում էին իրեն, գուցե իրեն նա յում էին կա րե կ ցա ն քո վ ու ա փ ­սոսա նքով : Չա րենցը չէր սիրում ա յդ գթությունը: Նա խ ոցվո ւմ էր դրանից: Եվ նա ա յժմ որոշել էր հետևել իր փ ա ս տ ա բ ա ն ի խ որհրդին զղջա լ, սա ­կա յն չմնա լ ա նպ ա շտ պ ա ն : Նա պ ա տ ր ա ս տ էր հա շտ վե լ եղելության հետ, բա յց չդա ռնա լ պ ա տ եհո ւթ յա ն հա մա խ ոհը : Պ ա տ րա ստ էր ա նցնե լ ա ն ­դունդը, որ ընկա ծ էր իր հույսերի և իր հո ւսա հա տ ութ յա ն միջև, միա յն թե

332

փ ոխ վեր իրերի ընթա ցքը : Ու կա րծես զգում էր, թե ինչպես բ նա զդա յին մի հա նդգնութ յուն պ տ ղա վորվո ւմ էր իր ներսում, լցվում էր հյութով և կեղևով էր պ ա տ վում : Ա նկա շկա նդ չէր ա յդ մղումը, սա կա յն ա յս ա նգա մ նա փ ա կ կպ ա հեր սիրտ ն ա շխ ա րհի ա ռա ջ ու չէր գա յթ ա կղվ ի մա րդկա նց հա մա կ ­րա նքով: «Ես դա կանեմ, ես կդիմա դրեմ , միա յն թե ա ր ա գ կա տ ա րվ ի ա մեն բան,- մտ քո ւմ կրկնում էր Չ ա րենցը տ ա ր ա զ ա տ ե լո վ իր սպ ա սումների ճ շմա րիտ իմա ստ ը:- Միայն թե ա ր ա գ կատարվի...»:

Բայց ժա մա նա կ ը նրա ձա յնը չէր լսում...Քանի դեռ դա տ ա ր ա ն ի ն ա խ ա գ ա հ ը ծորուն ա ռոգա նո ւթ յա մբ կա ր ­

դում էր մ ե ղա դրա կա նը ա րհա մա րհե լո վ տ ր ո հմա ն նշա նները, և քա ն ի դեռ դա հլիճը լսում էր նրա ն սրբա գրե լո վ իր ի մա ցա ծն ու դ ժվա րութ յա մբ բա ժա նվե լով գ եղեցիկ հ ո րինվա ծքներից , Զա պ ելն ա յդ ընթա ցքո ւմ շա ­րունակում էր գ րա ռե լ ա յն ա մենը, ինչ մտ ա ծո ւմ ու տ եսնում էր: Նա այս շա րա դրա ն քը վա ղն ևեթ կա րգի կբերեր, կթողներ միա յն կարևորը, իսկ հիմա մա ն րա տ ա ռ էջերը հա ջորդում էին մեկը մյուսին ա նկա րգ , ա ն ­խտ իր , և դեռ ոչ մի ս կ զ բ նա բա ռ չէր կա րող ենթա դրե լ իր տ ողի ա վա րտ ը . «Եղիշե Չա րենցը կ գտ նվեր մեղա դր յա լի հ ա տ կ ա ց վ ա ծ շրջա փ ա կին մեջ: Մ եծապես դժ գոհ ին քզ ին քմ են , խ ո ժ ո ռ և ա նձկա լի , ա չքերը հա ռա ծ էր թուղթերու տ ր ցա կի մը վրա : Իր հա մա կրե լի պ ա շտ պ ա ն փ ա ս տ ա բ ա ն ը կխ ոսեր իր հետ ցա ծր ձա յնով: ճ ի շտ դիմա ցը կ ե ցա ծ էր օր իո րդին հա յրը ստ ա նձներ էր բա ցի վկա յի, hartie sivile- ի' ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն հա րց ներ ­կա յա ցնողի դերը: Ն երկա հա սա րա կութ յո ւնը հա ն դա րտ էր և կա րելի է ըսել' հ ա վ ա վ ա ս ա ր ա պ ե ս բա ր յա ցկա մ մեղա դր յա լին և զոհին ն կ ա տ ­մամբ: Ոչ ո ք կ ո ւրա նա ր ա նշուշտ , որ պ ա տ ա հ ա ծ ը շա տ ցա վա լի դ ե պ ք մըն էր: Ամենքը, ա ռա նց ոևէ բա ցա ռութ յա ն , հա մ ո զ վ ա ծ էին ա յն բա նին, որ օրիորդը ոևէ կերպ ով ա ռիթ չէր տ վ ա ծ ա յդպ իսի ծա յրա հե ղ վա րմ ո ւն ­քի մը: Բա յց ա յդ նույն ներկա հա սա րա կութ յո ւնը իր հա մա կրութ յո ւնը չէր ծա ծկեր մեղա դր յա լի ն կա տ մա մբ : Ինչպե՞ս պ ա տ ա հ ե ր էր ա յդպ իսի ա ր ­տ ա ռոց դ եպ ք մը: Սա դ ժբա խ տ ո ւթ յո ւն մըն էր ավելի, ք ա ն թե ոճիր մը: Այս էր տ իրող զգացումը...»:

Խ ա րմա ն դա ր յա նի ընթերցումը երկա ր տևեց: Երբ նա վերջա պ ես եզ- րսւփակեց իր խ ո ս քը և չորա ցա ծ շրթունքներին մոտ եցրեց ջրով գա վա թը , դահլիճը, ի նշա ն բա վա րա րութ յա ն , թեթև ա ցա ծ շա րժվեց ու ա ղմկեց: Հ ե ­տո դա տ ա վորը շտ կեց սեղա նին լցվա ծ թղթերն ու դա ր ձա վ Չա րենցին.

- Ա մբա ստ ա նյա լ Չա րենց, ո տ քի կա նգնեք :

333

Չ ա րենցը ետ հրեց ա թոռն ու ձ գվեց տեղում:- Ասացեք, Դուք ձեզ մեղավոր ճանաչու՞մ եք,- հարցրեց նրան դատավորը:- Այո, ք ա ղ ա քա ց ի դա տ ա վոր ,- պ ա տ ա սխ ա նե ց Չարենցը,- սա կա յն հա ­

մա ձա յն չեմ ա յն մոտ իվների հետ, որոնց մա սին գրվա ծ է մեղա դրա կա նում:- Շ ատ լավ: Մ ենք դրա ն դեռ կա նդրա դա ռնա ն ք ,- ա սա ց Խ ա ր մ ա ն ­

դա րյա նը , ա պ ա ա տ ենա կա լն ե ր ի հետ շշուկով ինչ-որ բա ն ք ն նա ր կ ե ց ե հա յտ ա րա րեց , որ դ ա տ ա ր ա ն ն ա նցնում է վկա ների հա րցա քննո ւթ յա նը :

Ա ռաջինը հնչեց հա յցվոր Սա րգիս Ա յվազյանի անունը : Բազմութ յունը կրկին խ լրտ ա ց , հետ ո մ իա նգա մից հա նդա րտ վեց , և բոլորի հա յա ց քն ե ­րը թ ե քվ եցին դեպ ի բորսա յի ն ա խ ա գ ա հ ի ծա ն րա շա ր ժ կ երպ ա րա ն քը , որ մոտ եցե լ ու կա նգնե լ էր փ ա յտ ե ցա ծրա դիր միջնորմի առջև: Դ ա տ ա վորը ն րա ն բ ա ց ա տ ր ե ց հա ր ց ա քն ն ո ւթ յա ն կա րգը և ա յն ո ւհ ետ և վկա յից խ ն դ ր ե ց պ ա տ մե լ ինչպ ես դ եպ քի ն նա խ որդա ծ , ա յնպ ես էլ բուն միջա դե ­պ ին վ ե րա բե ր ո ղ բոլոր դ րվա գներն ա մենա յն մա նրա մա սնո ւթ յա մբ :

Չ ա րենցի հա մա ր թեև տ հա ճ, սա կա յն հ ե տ ա քր ք ր ա կ ա ն էր լսել կա ­տ ա ր վ ա ծ ի մա տ ուցո ւմը մեկ ուրիշի կողմից, ա ռա վել ևս, երբ ա յդ մեկը Մ ա րիա նա յի հա յրն էր: Բա ցի այդ, Ա յվա զյանին ա կա նջ դնելը մի հա րմա ր պ ա տ ր վ ա կ էր, ո րպ եսզի այլևս ստ ի պ վ ա ծ չլիներ դա հլիճի կողմը նայել: Եվ նա , ա փ ը հենելով կզա կին, կ իսա դեմը դա րձրեց դեպ ի կենտ րոն:

Վկան խ ոսում էր լա րվա ծ ու զգ ո ւշա վոր դա նդա ղո ւթ յա մբ ընտ րելով յո ւրա քա նչյո ւր բա ռը և փ որձե լով զսպ ե լ ա նկա նոն շնչառությունը: Մեկ ա ռ մեկ հիշելով տ ա նն ո ւնեցա ծ իրենց զրույցները, թա տ րոն գնա լու պ ա տ մութ յո ւնը , գ ի շերա յին ետ դա րձը բուլվա րի ծա ռո ւղով , և, իհարկե, կ րա կոցն ու իր գ ո տ ե մա րտ ը ա ռվի մոտ , նա ա մեն ա ն գ ա մ ջա նում էր պ ա հպ ա նե լ դ եպ քե ր ի հերթա կա նութ յունը , ա սես հա տ կ ա պ ե ս ա յդ հա ջոր­դութ յա մբ էր պ ա յմա նա վ ո ր վա ծ իր պ ա հա նջների ա րդ յո ւնքը : Բա յց կա ս ­կա ծից վեր էր, որ նա ա յդ պ ա հին կ նա խ ընտ րեր պ ա ր զ ա պ ե ս լռել և կամ ինչ-որ հ րա շքո վ զիջել իր դերը մեկ ուրիշի: Սակա յն հ րա շքը չկար, և նա շա րո ւնա կում էր խոսել, հետ ո հա նկա րծ վերհիշում էր որևէ մ ոռա ցա ծ դրվա գ , կրկին մ իտ քը ետ էր բերում, ա ր ա գ լրացնում էր պ ա կա սո ր դ ը ու վ երստ ին նետ վում էր ա ռա ջ գտ նելո ւ պ ա տ մո ւթ յա ն ելքը: Ի վերջո նա հա ս ա վ ա վա րտ ի ն և շունչ ա ռա վ:

- Դ եպ քի օր ը ես ա յդ բոլորն ա վելի լա վ էի հիշում, ք ա ն հիմա ,- կա ր ­ծես ա ր դա րա նա լո վ ' ա սա ց Ա յվազյանն ու ա կնա պ իշ նա յեց դա տ ա վո ր ի դեմքին :

334

- Դա բնա կա ն է,- հա նգիստ ա ր ձ ա գ ա ն քե ց Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը և հա րցրեց,- դ եպ քի պ ա հին Չա րենցը խ մ ա ՞ծ էր:

- Հ ա վ ա ն ա բ ա ր ոչ: Եթե նա հա րբա ծ լիներ, ես կա րո ղ էի զգա լ, սա ­կա յն ա յդ օր ը ա յդպ իսին չեմ զգա ցել: Նրա դիմադրութ յունը թույլ էր ա վ ե ­լի, ք ա ն ես կա րող էի կարծել: Նրան ես շա տ հեշտ գ լորեցի առուն: Ինձ քիչ էր մնում հա ջողեր նրա ձ եռ քի ց ա տ րճա ն ա կը խլել:

- Մինչ ծա նոթութ յո ւնը Ձեր դուստ րը գ իտ ե ՞ր Չա րենցի ով լինելը,- նո­րից հա րցրեց դա տ ա վորը :

- Աղջիկս գիտ եր , որ կա ինչ-որ մի Չա րենց, որի մա սին որոշ տ եղե ­րում շա տ են խոսում, բա յց նրա ինքնութ յունը չգիտեր:

- Իսկ Դուք ա նձա մբ ճա նա չու՞մ էիք մեղադրյա լին:- Ոչ,- ա սա ց Ա յվազյանը,- նմա ն ծա նոթութ յո ւնը հ ա զ ի վ թե իմ սրտ ով

լիներ:- Նա փ քվեց , մի հա յա ց ք նետ եց դա հլիճի կողմը և շւսրունւսկեց:- Ես ա յն կա րծի քին եմ, որ Չա րենցի գ րա կա ն ստ եղ ծա գոր ծա կա ն ա րժ ե քը իրենից բա րի զ գա ցմ ո ւն քն ե ր չի ա րթնա ցնում : Եթե բա նա ստ եղծը երբեմ- նա կի բա ցա սա կա ն որ ե ն շեղվում է գ ր ա կ ա ն ուղիներից, ուրեմն նրա ա ր ­ժ ե ք ն ընկնում է ա նհա տ ա կա նոր ե ն : Նա Չա րենցը, չունի միջա կից բա րձր գ ր ա կ ա ն -ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա րտ ա հա յտ ո ւթ յա ն ո ւժ և բա վա կա ն ի ն կ րթ վա ծ չէ: Վերջերս ինչ-որ տ ե ղ տ եսա նրա կոմունա րներին ն վիրվա ծ «Մյուր դե ֆեդերե» ստ եղծա գործո ւթ յո ւնը : Բա յց ոչ դա , ոչ էլ ը ն դ հա նրա ­պ ես նրա մյուս երկերը ինծ չեն հետա քրքրում ...

Դահլիճի դժգոհ ա ղմո ւկը խ լա ցրեց նրա վերջին բա ռերը: Զա յրա լից կա նչերի ու դոփ յո ւնների մի հ ո սա ն ք գ լորվեց շա րքեր ի միջով: Այս ու ա յն կ ո ղմ ի ց սո ւլոցներ հնչեցին : Մի ք ա ն ի ս ը հեռվից թ ա փ ա հ ա ր ե ց ի ն բռունցքները , իսկ խ ռ ի վ մա զեր ո վ մի ե ր իտ ա սա րդ տ եղից վեր թ ռա վ ու գոռա ց.

- Դուրս կգա ս փ ողոց ա յնտ եղ ք ե զ կա սենք , թե ով է Չարենցը...Դ ա տ ա վորը ո տ քի կա նգնեց ու սկսեց փ ա յտ ե մուրճով թա կել սեղանը.- Լռություն, լռություն եմ պահանջում...Սակա յն իրա րա նցումը չէր հա նդա րտ վում : Հիմա էլ նստ ա ծներից

ո մա ն ք վեճի էին բռնվել Ա յվազյանի հա րա զա տ ների հետ, մյուսները փ որ ­ձում էին սա ստ ել կռվողներին էլ ա վելի բա րձր ա ղա ղա կներով , իսկ նրա նք, ում հա մա ր ա յդ խ ա ռնա շփ ոթն ընդա մենը զվա րճա լի տ եսա րա ն էր, հա վա նութ յա ն բա ցա կա նչութ յուններով խ րա խ ո ւսո ւմ էին երկու կողմե­րին էլ: Մ իջանցքում հա վա քվա ծները , որ լսել էին ներսի աղմուկը, ա ռա ջ

335

մղվեցին, ու մո ւտ քի մոտ մի նոր հրմշտ ոց ծա յր ա ռա վ: Հ ե րթ ա պ ա հող մի­լիցիոներները փ ա կեցին նրա նց ճա նա պ ա րհը , դռների փ եղկերը ճռնչա ­ցին ուժգին սեղմումից, պ ա տ շգա մբո ւմ խ մբվա ծները ներքև վա գեցին:

- Ք ա ղա քա ցիներ ,- ա րդեն գոռում էր դա տ ա վո ր ը , - դ ո ւք մ իտ ինգի չեք եկել: Ա նմիջա պես լռեք, հա կա ռա կ դ եպ քո ւմ ս տ ի պ վ ա ծ կլինեմ դա տ ը հե- տաձգել...

Հա րկ ե ղա վ մի որոշ ժա մա նա կ սպասել, մինչև որ բ որբո քվա ծ հույգերը հետ զհետ ե թուլացան, ձա յները նա հանջեցին, և ըմբոստ ների բազմությու­նը վերստ ին վերա ծվեց լսարանի: Միայն դրա նից հետո Խ ա րմա նդա ր յա նը նորից զբա ղեցրեց իր տ եղը և, դա ռնա լով Ա յվազյանին, սա ռը ձա յնով ասաց.

- Ք ա ղա քա ցի հա յցվոր, Ձեր մա սնա վոր կա րծ ի քը ա մբա ստ ա ն յա լի գ րա կա ն վա ստ ա կ ի մա սին ք ն ն վ ո ղ գործի հետ որևէ ա ռնչութ յուն չունի: Ա յնպես որ, ա յսո ւհետ բա րի եղեք, խ ո ս ե ք ըստ էության...

Բա յց Ա յվազյանն այլևս ա սե լիք չուներ: Նա ա կնհա յտ որեն շփ ոթվա ծ ու ա հա բեկ վա ծ էր դա հլիճի ա նսպ ա սելի ա ր ձ ա գա ն քի ց և միա յն ձեռքերն ա ն ­զոր տ ա րա ծե ց ու գ րպ ա նից թա շկինա կը դուրս բերելով սրբեց ճա կա տ ը :

Դ ա տ ա խ ա զ Ս տ եփ ա ն յա նի ձա յնը սթա փ եցր ե ց նրան:■Ես դա տ ա ր ա ն ի ց պ իտ ի խ նդրեմ ա յս պ ա հին ա նցնե լ մեղա դր յա լի

հա րցա քննո ւթ յա նը ,- ա սա ց դա տ ա խ ա զը :- Կա րծում եմ, որ հա յցվորը ևս դա կպ ա հա նջի :

- Այո, այո, իհարկե,- վ րա բերեց Ա յվազյանը,- թող դ ա տ ա ր ա ն ը նրան էլ քննի...

Նա ե րա խ տ ա գիտ ո ւթ յա մ բ նա յեց դ ա տ ա խ ա զ ի ն , իր ա նե լի քը չիմա ­ցո ղ մա րդո ւ ա նորոշ շա րժո ւմներով տ եղո ւմ պ տ ո ւյտ ե կա վ ու ա ր ա գ վե ­րա դ ա ր ձ ա վ իր տեղը:

Ա տ եփ ա ն յա նից հետ ո ձա յն խ նդրեց պ ա շտ պ ա ն Չ ուբա րյա նը: Նա ա սա ց , որ դա տ ա ր ա ն ն ա րդեն որոշել էր սկ զբնա պ ես լսել վկա ներին , և որ հա ջորդա կա նութ յո ւնը փ ոփ ոխ ե լո ւ մեջ ի ն քը որևէ տ րա մա բա նո ւթ յո ւն չի տ եսնում : Սա կա յն դ ա տ ա ր ա ն ը չհա մա ձա յնեց :

- Դ ա տ ա խ ա զ ի խ ն դ ր ա ն ք ը բա վա րա րվո ւմ է,- պ նդեց Խ ա ր մ ա ն դ ա ր յա ­նը:- Կ ա րի ք չկա ա ննշա ն բա ներից մեծ ա ղմո ւկ բա րձրա ցնել:

Չուբա րյա նը ցա նկա նում էր էլի ինչ-որ բա ն ասել, սա կա յն ա յդ պ ա հին Չա րենցն ա ռա նց հրա հա նգի սպասելու ոտ քի կա նգնեց, և փ ա ստ ա բա նը ստ իպ վա ծ էր լռել ու նստել: Դահլիճն ա շխ ույժ գ վվոցով խ րա խ ո ւսեց նրան:

336

- Ա մբա ստ ա ն յա լ Չարենց,- ա սա ց դա տ ա վորը ,- նա խ պ ա տ ա ս խ ա ն ե ք հետև յա լ հա րցիս: Տ ա րբեր օրերին տ ր վա ծ Ձեր ցուցմունքներում կա ն բա զ մա թ ի վ հա կա սութ յուններ: Գուցե կ բա ցա տ րեի ՞ք , թե դա ինչով էր պ ա յմա նա վորվա ծ :

- Կփորձեմ,- ա սա ց Չարենցն ու հա յա ցքը թեքեց դեպի սրահի խորքը: Նա հա նկա րծ զա րմա ցա վ, որ ա յդպես հեշտ ու ա նկա շկա նդ էր նայում մարդ­կանց, բայց իսկույն էլ ցրեց կողմնակի մտ քերն ու դա րձա վ դատավորին.

- Դ եպ քի պ ա հից հետո,- խ ոսեց նա ցածր, փ ոքր-ինչ ընկճվա ծ ձա յ­նով,- երբ ինձ տ ա րա ն միլիցա տուն , հոգեբա նորեն ես ա յնպ իսի ջղա յին և մ ղձա վա նջա յին ճնշիչ վիճա կներ էի ա պ րում , որ ա յնտ եղ հա րցա քն ն ո ւթ ­յա ն ընթա ցքո ւմ , չկա րողա նա լով պ ա տ կեր ա ցն ե լ իրերի ա մբողջա կա ն դրությունը, սկսեցի հերյուրել ինձ: Ո ւզում էի ինքս ինձ հա մա ր ստ եղծել ա յնպ իսի ծա նրա ցո ւցի չ հ ա ն գա մա ն քն ե ր ըստ հա նցա ն քի բնույթի, որոնք բա ցա հա յտ որեն կ հա նգեցնեին պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւթ յա ն ս չա փ ը խ ո ­րա ցնելուն և իմ դրութ յունը ծա նրա ցնելո ւն : Միայն թե նա խ ա քն ն ո ւթ յա ն և հ ետ ա քննո ւթ յա ն ընթա ցքո ւմ տ վա ծ ցո ւցմո ւնքներս հա ր բա ծ չլինելուս, ս ի րա հա ր վա ծ լինելուս, հ ա ն ցա ն քը կ ա ն խ ա մ տ ա ծ վ ա ծ և դ իտ ա վոր յա լ ձևով կա տ ա րե լո ւս մա սին իրա կա նութ յո ւն չեն, ճիշտ չեն: Այն ժա մա նա կ ես հա յտ ա րա րո ւմ էի, որ հա ն ց ա ն ք կա տ ա րե լ եմ, սա կա յն թե ինչու, ինչ մոտ իվներով , ա յդ մա սին ոչինչ չեմ ասել...

Բոլորի պ ես Ձ ա պ ելն էլ լա րվա ծ որսում էր Չ ա րենցի ա մեն բա ռն ու շա րժումը : Նրան թվում էր, թե ա մենա կա րև որն ա սվելո ւ էր հա տ կա պ ես ա յժմ, և ա յնուհետև, ինչ էլ որ կա տ ա րվեր , կա տ ա րվե լո ւ էր ա յդ խ ոս քերի դրդմա մբ , ձա յնի ա յդ հնչերա նգից սերվա ծ, մտ քի ա յդ ը ն թա ցքի ն հ ետ ա ­մուտ : Եվ իր ա ն բա ժա ն ծ ո ցա տ ետ րը ծնկին պ ա հ ա ծ Զ ա պ ելն ա յս ա ն գա մ գրում էր ա ն ը ն դ հա տ չա րչա րելով թուղթն ու վ ստ ա հե լո վ միա յն ս եփ ա ­կա ն զգա ցո ւթ յա նը , որ պ իտ ի լիներ նո ւյն քա ն ա նկեղծ, ո ր քա ն Չ ա րենցի ա պ ա շ խ ա ր ա ն ք ն էր. «...Չարենց մա նրա մա սն կ բա ցա տ րե ա յն ջղա յին, գ րեթե հ ի վա նդա գին և հ ո ւսա հ ա տ ա կա ն վիճա կը, որուն մ ա տ ն վ ա ծ է եղել շա բա թներ ի վեր, գիշեր ու ցերեկ գ ե ր ա գ ր գ ռ վ ա ծ վիճա կի մեջ օր ե ր ո վ տ ա ռ ա պ ե ր է ա նքնութենե , որ ա պ րե լով տ եսա կ մը հա րա տ և մղձա վա նջի մեջ կհուսա ր ա զ ա տ վ ի լ ա նկե դիմելով ա լքո լի: Իր հա յտ նո ւթ յա ն հա մ ե ­մա տ սիրա հա րութ յա ն խ ն դ ի ր չկար, ա յլ տ ե սա կ մը նույն գ ա ղ ա փ ա ր ի ն հա ճա խ ո ւմը , որ զ ի ն ք ը մ ղ ա ծ է ա յդ ա ն ի մա ստ ա րա ր քի ն գրեթե ա ն գ ի ­տ ա կի ց վիճա կին մեջ: Այդ հա ճա խ ո ւմ ը (hantise), ա րդ յո ւն ք էր գե-

337

րա գրգռվ ւսծ վիճա կին, իր կա րգին պ ա տ ճ ա ռ կդա ռնա գ ի ն ք ը մոլորելու դ եպ ի ա ր ա ր ք մը, որ ի ն քն իսկ կորա կե «իհարկե ցա վա լի և ա նիմա ստ » : Իր շեշտ ը հա մոզիչ է. ձա յնը երբեմն հուզ յա լ և ոչ մեկ տ ա րա կո ւյս ա նոնց հա մա ր, որ կա րող են թ ա փ ա նց ե լ բա րդ ու հ ի վա նդա գին հոգեբա նութ յա ն մը կնճիռին, որ մեղա դր յա լը ա նկեղծ է: Անիկա ոչ մեկ ճ ի գ կընե ինքզին- ք ը ա րդա րա ցնե լո ւ, ա յլ կ բա ցա տ րե իր ա յդ օրե ր ո ւ խ ռով յա լ վիճակը...»:

Չ ա րենցի հա մա ր իր բա ռերի երկա ր շղթա ները զա րտ ո ւղ ի հետ քեր էին թողնում, և նա տ ա գ ն ա պ ո ւմ էր դրա նցից : « Հա նկա րծ չկարծեն, թե ցա նկա նո ւմ եմ նվա ճե լ իրենց բարեհաճութ յունը» ,- մտ ա ծո ւմ էր նա նա ­յե լով իր կողմը գ ա մ վ ա ծ մշուշոտ հա յա ցքներին : Ե ղա վ մի պ ա հ, որ նույ­նիսկ ց ա ն կ ա ց ա վ ընդհա տ ե լ խ ոս քը , ետ դա ռնա լ ու հա րցնել ա յդ մա րդ ­կանց, ա ղմո ւկի տոչոր ա յդ բա զմութ յա նը , թե ա րդ յո ՞ք ն ր ա ն ք հա սկա ­նում էին իր փ ա ստ ա րկն ե ր ի ճ շմա րիտ իմա ստ ը : Ուզեց գ իտ ենա լ հ ա վ ա ­տ ու՞մ էին իր ա պ րումներին , ճա նա չու՞մ էին դրա նց թիկունքո ւմ նույն Չա րենցին , կռա հու՞մ էին, որ ա յդչա փ քա վո ւթ յո ւնը միա յն ցա վի ց է լի­նում: Եվ, ի վերջո, հա րկա վո ՞ր էր դա ինչ-որ մեկին, թե՞ ե ղա ծը սոսկ ա ն պ տ ո ւղ ճ ի գ էր, շրջասութ յո ւն և ուրիշ ոչինչ...

Իսկ հետ ո վրա հ ա ս ա վ ա մ ե ն ա տ հ ա ճ պ ա հը , երբ նա պ իտ ի մեկ առ մեկ վերհիշեր ա յն ա նիծ յա լ գիշերը և կրկին պ ա տ մեր ա յդ մա սին: Դահ­լիճը պ ա պ ա նձվ ե ց : Չ ա րենցը զգա ց , որ ա յժմ ի ն քն ա յդ մա րդկա նց լռութ­յունը կրում էր ինչպես մի հա րկա դրա ն ք , ա յնինչ կա մ քը թույլ էր սպ ա ս ­մա ն պ ա հա նջ ը մերժելու հա մա ր: Ու նա սկսեց պ ա տմել:

Հիշողութ յունը լա րում չէր պ ա հա նջո ւմ : Ք անի-քա նի ա նգա մներ ա յդ պ ա տ կեր ները հա յտ նվե լ էին նրա ն մերթ որպ ես ա նգո, հ որինվա ծ տ ե ­սիլքներ , մերթ մթին մ ղ ձա վա նջ և կա մ որպ ես ստ վեր իր ը ն թ ա ց քի ց ա ն ­բա ժա ն : Նա վերա պ րե լ էր ա ն ցա ծ օր եր ի մոլա գա րութ յո ւնն ու թա խ իծը բնա զդա յին բոլոր երկյուղներով, մա սնա տ ե լ էր դրա ժ ա մ ա նա կ ը ա նթիվ բեկորների ու վերստ ին կցել բա ժա ն հա տ վա ծները : Նա հա զա ր ա նգա մ քա յլե լ էր նույն փ ո ղ ո ց ն ե ր ո վ ու նույն ծա ռերի տ ա կ, ա ստ իճա ններ էր բա րձրա ցե լ ու դռներ էր բա ցե լ մտ ովի, մինչև որ խ ա վ ա ր ի մեջ չէր հնչել ա րթ նա ցնո ղ կրա կոցը, և հուշն ա ն շն չա ցա ծ չէր մեկնվել հողին: Իսկ այժմ... Ի՞նչ էր հա րկա վոր ա յժմ, ը նդա մենը պ ա տ մե լ բոլորն ու ա զա տ ե լ հոգին ս նա խ որհո ւր դ մեղքից : Ուրեմն ինչու՞ չա նել դա և կորստ ի չտալ ևս մի հա լա ծա կա ն պ ա տ րա նք...

Սկզբում Չա րենցը խ ոսո ւմ էր կա տ ա րե լա պ ես ա նտ ա րբեր , մտ քի ա ն ­

338

կիրք ու հ ղ կվա ծ միա պ ա ղա ղո ւթ յա մբ : Բա յց հետ զհետ ե ձա յնը փ ոխ վեց , դ ա ր ձ ա վ ա վելի հ ա ս տ ա տ ա կ ա մ և մինչև իսկ հնչեղ: ե ա ին քն էլ չգիտեր, թե որտ եղից էր գա լիս վստ ա հո ւթ յա ն ա յդ շեշտը: Գուցե դա նրա նից էր, որ ս տ ի պ վ ա ծ չէր այլևս ինչ-որ բա ն թա քցնել: Կամ գուցե պ ա տ ճա ռ ն այն էր, որ նա դրա մա սին ա սում էր վերջին ա նգա մ , և ա յսուհետ երբե ք որևէ մեկը չէր կա րող ստ իպ ել նրա ն վե րա պ ա տ մե լո ւ եղա ծը:

Ամեն դեպ քում , նրա բ ա զ մ ա պ ա տ կ վ ո ղ հուզմունքն ա յնպ ես նմա ն էր ա վ ա ր տ մ ա ն պոռթկումի, ինչի գ նով հա շտ վե լ էր ուզում ինքն իր հետ: ժ ա մ ա ն ա կ ա ռ ժ ա մ ա ն ա կ դա տ ա վո ր ն ընդհա տ ում էր Չա րենցին, ճշտ ում էր ա յս կա մ ա յն դ ր վա գին ա ռնչվող մա նրա մա սները , սա կա յն ա յդ դա ­դա րները չէին խ ա ն գա ր ո ւմ նրա ջերմեռանդութ յա նը , որ բռնկվել էր էութ­յունը նվա ճելո ւ տ ենդով:

«Առաջին բանը, որ ուշա դրութ յունս կգրա վե ,- գ րա ռեց Զա պելն իր տ ետ րում ,֊ ա յն է, որ դա տ ա վո ր ն ե ր ը հա ն դա րտ և ա նա չա ռ վ երա բե ր ­մ ո ւնք ունին դեպ ի մեղա դրյա լը : Այդ հա նդա րտ ութ յո ւնը ոչ մեկ կ ո ղ մ նա ­կա լ բա րեա ցա կա մո ւթ յա ն ե րա ն գ չունի, ա յլ կա րտ ա հա յտ ե ոևէ կիրքե ձ ե ր բ ա զ ա տ վ ա ծ մա րդոց հոգեբանությունը...»:

Չ ա րենցը պ ա տ մո ւմ էր իր միա յնութ յան ա ռա ջին օրերի, Ա արիանա յի հետ ծա նոթութ յա ն, ը նկերա կա ն հ ա վա քն ե ր ի ու իրենց զրույցների մա ­սին: Ն րա տ ևա կա ն խ ո ս ք ն ա նցնում էր բոլոր հա նգրվա ններով , շփ վում էր ա յն ա մենի հետ , ինչ հա յտ նվում էր հիշողութ յա ն եզերքներում , կրկնում էր ա յն բա ռերը, ո ր ոն ք դժ վա ր էր մոռա նա լ: Ու եթե երբեմն մ իտ ­ք ը դուրս էր ընկնում դ եպ քե ր ի ն ա խ ա ն շվ ա ծ ընթա ցքից , ա պ ա նա չէր էլ նկա տ ո ւմ խ ոտ որո ւմները շա րո ւնա կե լով մնա լ դա վա դիր ներշնչման տ իրույթներում ու վ ստ ա հե լո վ բնա զդներին , ո րոնք միշտ էլ կգտ նեին ա րդա րա ցո ւմ ա ն հա րդա ր բա ռերի հա մա ր:

- Այդ ամենի մեջ ա նբնա կա ն ոչինչ չկար,- ասում էր նա ձեռքը սեղմելով կրծքին:- Ապրելով նման վիճակում' ընկերական շրջանում մենք հա ճա խ խ ո ­սակցություններ էինք ունենում կա նա նց մասին, լիներ դա ակումբա յին շրջա­պատում, սեղանի շուրջը բոլորած, գինովցա ծ պահին, թե դրանից դուրս: Կանանց կոմպլիմենտներ էինք անում, այս կա մ այն անձին հավանություն­ներ էինք տա լիս կամ ոչ և նման բաներ: Մի խ ոսքով , ձանձրույթի ժա մերը վա- նելու միտումով զբաղվում էինք վերա ցա կա ն նյութերի մասին զրույցներով: Չկար ուրիշ դիտավորություն: Եվ իրերի իսկա կա ն դրությունը սա էր, այլ ոչ թե այն, թե իբր ես սիրո հակում եմ տ ա ծել դեպի Մարիանան, խելա գա րվել

339

եմ նրա համար, նրան նվիրվա ծ գ իր ք եմ գրել, գործւսդրել եմ ամեն ճիգ ու ջա նք ' նրա ն ինձ կին առնելու և այլն, և այլն: Ես ինչպե՞ս կա րող էի գիտ ա կ ­ցորեն և լուրջ միտ ք հղա նա լ սիրահարվելու Մարիանա յին կամ որևէ մի այլ ա ղջկա ա յն միջոցին, երբ ինքս ա րդեն ա մուսնա ցա ծ եմ և ունեմ կին, որի հետ երկար տ ա րիներ կա պ վա ծ եմ ու որին ես ա յն քա ն սիրում եմ...

Հ ետ ո Չ ա րենցը ձ ե ռ քը կ ր ծ քի ց ետ էր տ ա նում , նորից դա հլիճին էր նա յում խ ղ ճ ի ցա նցն ընկա ծի տ ա ր ա կ ո ւս ա ն քո վ և շա րո ւնա կո ւմ էր մի մա րդո ւ հա մա ռութ յա մբ , որն ընտրութ յուն չուներ ն ա խ ա պ ա տ վ ե լի ն իրեն պ ա հելո ւ հա մա ր.

- Սիրա յին խ ա ն դ ը չի դրդել ինձ Ս ա րիա նա յի կ յա նքի դեմ մա հա փ որձ կա տ ա րե լ: Ոչ: Դա իրա կա նութ յո ւն չէ: Ն ման ցո ւցմո ւն ք ես տ վե լ եմ միա յն ու միա յն նրա հա մա ր, ո րպ եսզի ա յդպ իսով վերջ տ ա մ ա յն ա նվերջ ա ն ­հա նգստ ութ յո ւններին , որը պ ա տ ճա ռո ւմ էր ինձ քն նի չ մա րմինը իր հա ր ­ցերով, թե «ինչն է մոտ իվը կ ա տ ա ր ա ծ դ մա հա փ որձի» : Այդ պ ա հն ինձ հա մա ր կ յա նքի և մա հո ւ պ ա հ էր դարձել, ա յնպ իսի մի կ ր իտ իկա կա ն պ ա հ, որը ես հա նդո ւրժե լ չէի կա րող զ գ ա լո վ կա տ ա ր ա ծ ս հա նցա ն քի բնույթը, ա րա ծս մեծ սխա լը , պ ա տ վի ս ա նկումը և այլն... Ու ես պ ա տ ­րա ստ էի ա յդ ժա մա նա կ ա նե լ և ա սել ա մեն ինչ, միա յն թե կա րողա նա յի ինձնից ետ վա նել ա յն կոշմա րա յին դրությունը, որով ես ա պ րո ւմ էի: Պ ա տ րա ստ էի ա նգա մ մա հ պ ա տ ճա ռե լ ինձ, ա րտ ա սա նե լ մտ քեր , որոնք ես հիմա երբե ք չեմ ասի, և որը իմ հ ա ն ցա ն քս կխ որա ցնի , անշուշտ...

Այս խ ո ս քե ր ի ց հետ ո Չ ա րենցը դա դա ր ա ռա վ : Լուռ լինելու բա զում պ ա տ ճա ռն ե ր ի ց և ոչ մեկը նա չուներ ա յդ վա յրկ յա նին, սա կա յն նրա ն ա յնպ ես թվա ց, թե ա ն հա րկի ու չա փ ա զ ա ն ց էր ձա յնի ա կա մա խ ռովքը : Նա միշտ ենթա կա էր եղել իր էությանը և հա մոզվա ծ , որ ա ն հնա ր էր վե ­րա փ ոխ ե լ դա : Իսկ ա յժմ, երբ վա րա կիչ մի գրգիռ սողոսկել էր իր բա ռե ­րի մեջ, նա հա նկա րծ ս րտ մտ ե լ էր ա յն մտ քից , թե ա ր դ յո ՞ք ա յպ ա նելի չէր ա նփ ույթ ա նկեղծութ յո ւնը մ ե ղ սա թ ա վա լ մա րդու, ա ր ա տ ա վ ո ր հուշը մա նրա տ ելո ւ նրա կիր քն ու վերծա նումն ա յդ ա նցուկ ապրումների...

- Շարունակեք, ա մբաստանյա լ,- ա սա ց դատավորը:- Մենք ձեզ լսում ենք:Եվ Չարենցը, որ կա րծես սպ ա սում էր հենց ա յդ թելա դրանքին, դա րձ­

յա լ ա ն ցա վ իր թերա տ պ ա տ մութ յա նը ա յս ա ն գա մ փ ոխ ն իփ ոխ վերհիշելով Մ արիանա յի հետ վերջին տեսակցութ յունը, Միացյա լ ակումբի զրույցն ու զբոսա յգու ա ղմկոտ միջադեպը: Ինչ-որ բան, հա րա կա մի ա րգե լք մեկընդ­միշտ լքել էր նրան, և նա հիմա խոսում էր ա նգիտ ա կից , ձ ե ր բա զա տ հա պ ­

340

ճեպությամբ՜ նմա ն ի ն քն իրա վ վայրէջքի մեկնա կետ ից դեպի ա վա րտ : Երբ նա պ ա տ մում էր ճեմա սրա հում ունեցած ա նպ տ ո ւղ վեճի մասին, Երբ հի­շում էր սեղա նից Փ ամփուշտ ները ճանկելու պ ա հը կա մ երբ հա րցերը լսե- |ով պ րպ տ ում էր պ ա տ ա սխ ա ննե ր ն ա յն գիշերվա խ ա վա ր ի մեջ, ա մեն ա ն­գա մ դահլիճը հևում էր՜ նրա շնչին ձա յնա կից ու խ լրտում էր իր ծա նծա ղ սպ ասումների մեջ: Բայց Չա րենցի հա մա ր միա յն մի թրթիռ էր ա յժմ լսելի, և կա ր միա յն մի սահման, դեպ ի ուր ձգվում էին մտ քի բոլոր քուղերը:

- Այն ժա մա նա կ ,- ա սում էր նա,- ես կա րծում էի, որ եթե ա յսինչ բա նը չլինի ա յնպ ես, ինչպ ես ես եմ ցա նկա նում , իրերի դրությունը մ ի ա ն գ ա ­մա յն և տ ա ր օր ի ն ա կ ձևով կփ ոխ վի , ա շխ ա րհը , ես և ա մեն ինչ գոյություն չենք ունենա , ու նմա ն ա յլ բա ներ: Ա ռհա սարա կ, Ես չա փ ա զա ն ց շուտ եմ հարբում: Երեք-չորս գ ա վ ա թ կոն յա կ խ մե լո վ ա րդեն հա րբում եմ: Անգամ մեկ բա ժա կ կոն յա կն է ա զդո ւմ վրաս: Եվ հետո, ա յդ պ ա հին ինձ թվում էր, թե ինչ-որ մի բա ն կա ր (որի ինչ լինելը ի ն քս էլ չգիտեի) ու պ ե տ ք էր դա իսկույն վերջացնել, ա պ ա հա նգիստ գնա լ և քնել: Իսկ ես... Ես չա փ ա ­զա նց հ ո գնա ծ էի դա չանելու համար...

Բառը նորից կա նգ ա ռ ա վ նրա կոկորդում մա կա րդվա ծ ա ր յա ն նման: Սակա յն Չ ա րենցը հիշեց, որ ինքը դեռ պ իտ ի ա սեր ա մենա գլխ ա վորը , ա յնպես, ինչպես Չուբա րյա նն էր խ որհո ւրդ տվել: Հիշեց, որ պ իտ ի սա րսա ­փեր սպ ա սվե լի ք ութ տ ա րիների վտ ա նգից , որ ա մեն հույս իր հա տ ուցմա ն գինն ուներ, ու եթե ինքը հիմա ա յդ բա նը չաներ, ա պ ա , ա ն կա խ ելքից, միշտ հիշելու էր, որ լռել էր ա յն ժա մա նա կ , երբ լռությունն ա ր ժա նի ք չէր:

- Ես գիտ եմ , թե դո ւք ինչ ե ք ուզում լսել ինձնից,- խ ոսեց նա նա յելով մերթ դա տ ա վորին , մերթ Չուբարին:- Եվ ես կա սեմ ա յդ մա սին: Հ ա ն ց ա ն ­ք ի ի րա գործմա ն ժա մա նա կ եղել եմ ա նմեղ սա գիտ ա կ : Սույն դ իպ վա ծքը , ինչ որ պ ա տ ա հ ե ց Ա ա րիա նա Ա յվազյանի հետ , կա րող էր լինել և ուրիշ­ների հետ , եթե ն ո քա տ եղի տ ա յին: Ես սկզբից ևեթ ընտ րեցի ա մենա թեթև և հա սկա նա լի մի վա րկա ծ , որն ա ռա ջա դրե լ եմ ինձ ք ն ն ո ղ մա րմիններին, որպ եսզի ա յդպ իսով ա զ ա տ վ ե մ մոտ իվների բա ցա տ րութ յո ւններից , ինչը սոսկա լի էր ինձ հա մա ր և կա պ ա րի նմա ն ճնշիչ: Հա ր բա ծ լինելուս և ստ ո ­րա գրութ յուն տ ա լուս խ նդիրները նույնպ ես նա խ ա քն ն ո ւթ յա ն ցո ւց մո ւն ք ­ների մեջ ճիշտ չեն ա ր ծա րծվա ծ : Ի րա կա նութ յուն չեն: ժ ո ղ ք ն ն ի չ Գրոն ա սում էր, որ երկա ր բա ցա տ րո ւթ յա ն կա ր ի ք չկա: Հա րկ ե ղա ծ դեպ քո ւմ ա յդպ իսին կտ ա ս դա տ ա րա նին : Նա ա նվերջ ստ իպ ում էր ինձ ա սել սպ ա ­նութ յա ն մոտ իվները նշելով, որ չկա սպ ա նութ յո ւն ա ռա նց մոտ իվի : Երբ

341

նա ա ռա ջւսրկեց ինձ լրա ցուցիչ նյութեր ունենա լու դ եպ քո ւմ տ ա լ այդ- պ իսիք, ես խ ն դ ր ե ց ի նրա ն գրել հերքո ւմ ' ա ռա ջա դ րա ծ ս նա խ կ ի ն մ ոտ ի ­վի, որ իբրև թե ս ի րա հա րմա ն ու խ ա ն դ ի դրդմա ն հետ և ա նք է եղել մա հա ­փ որձս և այլն: Սա կա յն նա խ ն դ ր ա ն քս չկատարեց...

Դ ա տ ա խ ա զը , որ մինչ ա յդ դ իտ ա կետ ո ւմ կա ն գ նա ծ ժ ա մ ա պ ա հ ի կա ռ ­չուն հ ա յա ց քո վ հետևում էր Չա րենցին, նույն պ ա հին ը ն դ հա տ եց նրա ն և ոտ քի կա նգնեց :

- Ես գտ նո ւմ եմ, որ ա յս հա րցը պ ա րզա բա նո ւմ է պ ա հա նջում ,- ա սա ց նա դիմելով դա տ ա վորին : Հ ետ ո հա յա ց քն ուղղեց դա հլիճի կողմը և ա վելա ցրեց ,- ըստ ա մբա ստ ա ն յա լի , խ ա խ տ վ ե լ է ն ա խ ա քն ն ո ւթ յա ն կա ր ­գը, և չի կա րելի ա յդ պ ա ր ա գ ա ն շրջանցել: Ես նաև տ եսնում եմ, որ գ ո ր ­ծը ք ն ն ո ղ ժ ող քննի չ Գրո Գ րիգոր յա նն ա յս պ ա հին դա հլիճում է: Այնպես որ, ա ռա նց հ ետ ա ձգմա ն դա տ ա ր ա ն ը կա րո ղ է նրա ն որպ ես վկա հա ր ­ցա քննո ւթ յա ն ենթա րկել պ ա րզե լո ւ հա մա ր ա մբա ստ ա ն յա լի խ ոս քո ւմ շո շա փ ա ծ հա նգա մա ն քն ե ր ը :

Բ ա զմա ձա յն ա ղմուկն ա լի ք տ վեց դա հլիճում: Բա յց դա տ ա վո ր ն ա ռա նց հա պ ա ղե լո ւ, նա խ , գ լխ ո վ հա մա ձա յնո ւթ յա ն նշա ն ա րեց ու ա յ­նուհետև դիմեց հա յցվորին և դա տ ա պ ա շտ պ ա ն ի ն , թե ա ր դ յո ՞ք ն րա նք ա յդ խ նդրո ւմ ա ռա րկութ յո ւններ ունեն: Ս տ ա նա լով երկուսի բ ա ց ա ս ա ­կան պ ա տ ա ս խ ա ն ը , Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը հա յտ ա րա րեց , որ դա տ ա ր ա ն ը հա րգո ւմ է կողմերի խ ն դ ր ա ն ք ը և որոշում է ժ ող քն նի չ Գ րիգոր յա նին հար- ցա քն ն ե լ իբրև վկա յի:

Գրոն դուրս ե կա վ շա ր քե ր ի միջից տ ա րա կ ո ւսա ծ դժկա մութ յա մբ : Չ ա ­րենցը չնա յեց նրան, բա յց մտ ա ծեց , որ ա ռա ջին քա ր ը ն ետ վա ծ էր և պ ե տ ք էր պ ա տ ր ա ս տ վ ե լ հա ջորդին: Ք արկոծելն իր տ ա ր ե ր քը չէ: Ի րա կա ­նում միշտ հա կա ռա կն էր եղել: Սա կա յն հիմա , երբ հ ո ր ձա ն քը քշո ւմ-տ ա - նում էր նրան, ուրիշ ի՞նչ ա նուն պ իտ ի ո ւնենա ր փ րկա րա ր ոստ ից կառ- չելու բ նա զդա յի ն ճիգը:

Դ ա տ ա րա նի ն ա խ ա գ ա հ ը Գրոյից ստ որա գրո ւթ յո ւն վերցրեց ճշգրիտ ցո ւցմո ւնք տ ա լո ւ մասին, ինչից հետ ո ծա ռա յողնե րից մեկը մ ոտ ե ցա վ ու քննի չին ա ռա ջնորդեց վկա ների հա տ ուկ սենյակը: Նրա գնա լո ւց հետո Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ն ա սա ց Չարենցին.

- Իսկ ա յժմ, խ նդրո ւմ եմ, ա վելի հա նգա մա նա լի կ ե րպ ով ն երկա յա ց ­րե ք Ձեր և քննի չի տ ա րա ձա յնո ւթ յո ւնները :

Չ ա րենցը թ ե քվեց դեպ ի դա տ ա վո ր ն ու թույլ ժպ տ ա ց .

342

- Տ ա րաձա յնութ յու՞ն : Չէ, մեր միջև վեճեր չեն եղել: Պ ա րզա պ ես վեր­ջին ա նգա մ , երբ ես ա ռա ջա ր կեցի ա ռա ջա դ րա ծ ս հերքումը գրի առնել, ժ ող քննի չ Գրոն ինձ ա սա ց. «Միևնույն Է, ա յղ բա նը դա տ ա րա նո ւմ կասես, ա յժմ դա գրի առնելու կա րի քը չկա»:

- Կարելի Է կարծել, որ նա խ ա քննո ւթ յա ն ընթա ցքո ւմ քննի չի հետ Ձեր հա րա բերութ յունները ա յն քա ն Էլ պ ա շտ ոնա կա ն չեն եղել: Դա ա յդպ ե ՞ս Է:

- Ոչ, ա յդպ ես չէ: Նրա հետ եղել եմ զո ւտ պ ա շտ ո նա կա ն հա րա բերո ւթ ­յա ն մեջ և ա յդ հա յտ ա րա րութ յո ւնն էլ ա րել եմ պ ա շտ ոնա պ ես :

- Գուցե քննի չը հա րկ չի հա մա րե լ ա րձա նա գրե լ, քա ն ի որ դրա նից ա ռա ջ Դ ուք ա րդեն Ձեր հա րբա ծութ յա ն մա սին հա յտ նել էիք բժիշկ-փոր- ձա գետ ներին :

- ճ ի շտ է,- հա ս տ ա տ ե ց Չարենցը,- փ ո ր ձա գետ ներին ա սել եմ խ մ ա ծ լինելուս մա սին: Միայն թե ես ինչպե՞ս պ իտ ի իմա նա յի ն ր ա ն ք ա յդ փ ա ս ­տ ն ընդգրկե ՞լ էին իրենց ա րձա նա գրո ւթ յա ն մեջ, թե ոչ: ժ ող քննի չն ինձ ա յդ մա սին չտ եդեկա ցրեց , իսկ ես, ք ա ղ ա ք ա ց ի դա տ ա վոր , ցա վոք , ա յս հա րցերում դեռ բա վա րա ր փ որձ չունեմ:

Դահլիճում ծիծա ղ ու կանչեր հնչեցին: Նույնիսկ ծա փ եր եղան, որոնք իսկույն էլ սա ստ վեցին Խ ա մա նդա ր յա նի խ իստ հա յա ցքի տակ: Չարենցը մռայլվեց: Այդ ներողա միտ ծիծաղը, ա յդ ա ղա ղա կ չդա րձող խ ա նդա վա ռ կանչերը գուցե և շոյում էին նրա փառասիրությունը, բայց սիրո զեղումների հա մա ր ընտ րվա ծ ժա մը շա տ էր ա նպ ա տ եհ: Եվ ա յդ ի՞նչն էր, որ ստ իպում էր նրանց հա մա կրա նքը պ սա կ դա րձնել մի մարդու համար, ով ոչ զոհ էր, ոչ էլ մարտիրոս: Մեղսաներկ հոգին որտ ե ՞ղ հիմա ա մբա րեր ջերմեռանդության ա յդ ավելցուկը, ինչն ավելի շուտ կա րող էր սպանել, քա ն հարություն տալ...

Խ ն դրի պ ա րզա բ ա նո ւմ ն ա յս ա ն գա մ երկա ր չտևեց: Մի քա ն ի հ ա ր ա ­կից հա րցեր տ ա լուց ու դ րա նց պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր ը լսելուց հետ ո դ ա տ ա ­վորն ի վերջո Չա րենցին թույլ տ վեց նստ ել և կա րգա դրեց ներս հրա վի- րել Գրոյին:

Ա ռանձնութ յա ն մեջ կա րճա տ և դա դա րն էլ ա վելի էր թա նձրա ցրե լ քննի չի դժգոհութ յունը: Նա ա ռա ջ ե կա վ ծա նր շա րժումներով, թիկունքը դա րձրեց դա հլիճին, իսկ ա ն հ ո ժա ր հա յա ց քի կա րծրութ յունն ա յդպ ես էլ մնա ց ա չքերի մեջ: Սառնութ յուն ա րտ ա շն չո ղ կ ե ց վա ծ քը չէր թա քցնո ւմ մտ քերի ուղղությունը: Այն նույնիսկ ստ իպ ո ւմ էր վ շտ ա կցե լ մի մարդու, ում ծա ռա յո ղա կա ն ջա նա դրութ յո ւնը խ րա խ ո ւս ե լո ւ փ ոխ ա ր ե ն կա սկա ծի տ ա կ էին ա ռել դրա օրինա կա նութ յո ւնը : Եվ ա յդ ա մենից հետ ո ինչպե՞ս

343

էր, որ նա դեռ լռում էր փ ո խ ա ն ա կ տ րտ նջա լո ւ ա մբողջ ձա յնով. «Որպի­սի անհեթեթություն...» : Ս ա կա յն դ ա տ ա վ ո ր ի հա մա ր ա կնհա յտ որ ե ն միևնույն էր Գրոյի սրտ ի խ ռ ով քը : Բ նա վ չկա րևորելով պ ա հի ա ն ա խ ո ր ժ լինելը նա ո ւղղա կի ա ն ց ա վ իր գործին.

- Ընկեր Գ րիգորյան, բ ա ց ա տ ր ե ք դա տ ա րա նին , թե ինչպ ես պ ա տ ա ­հեց, որ դ եպ քի օր ը Դ ուք չն կա տ եցի ք ա մբա ստ ա ն յա լի հա րբա ծ լինելը:

- Ք րեա կան բա ժնո ւմ նա իմ ա ռ ա ջ ա դ ր ա ծ հա րցերին տ ա լիս էր մ իա ն ­գա մա յն տ ր ա մ ա բ ա ն ա կ ա ն և գ իտ ա կի ց պ ա տ ա սխ ա նն ե ր , ո ւստ ի և ես չկա սկա ծեցի , որ նա կա րո ղ է հա րբա ծ լինել: Ես հոտ չա ռա նրա բերա ­նից, որպ եսզի փ որձա զննո ւթ յա ն միջոցով պ ա րզեի հա րբա ծութ յա ն ա ս ­տ իճա նը :

- Իսկ պ ա հ վա ՞ծ քը , իսկ ա՞յն, որ նա Ձ եզ պ ա տ ա ս խ ա ն ե լ է Եսենինի բա նա ստ եղծո ւթ յո ւններով , մի՞թե դ ր ա ն ք էլ ոչինչ չհուշեցին:

- Իմ ներկա յո ւթ յա մբ նա բա նա ստ եղծո ւթ յո ւններ չի ա րտ ա սա նե լ ,- կտ րուկ ա ռա րկեց Գրոն մի ա յնպ իսի ձա յնով , որը ոչ թե փ ա ս տ ն էր հեր­քում , ա յլ դրա հնա րա վորութ յունը :

Բա յց Խ ա ր մ ա ն դ ա ր յա ն ն ա նդրդվե լի էր իր հա նգստ ո ւթ յա ն մեջ:- ճ ի ՞շտ է, որ Դուք հ րա ժա րվե լ ե ք գրի ա ռնել Չ ա րենցի հերքումը ,-

ա յս ա ն գա մ հա րցրեց նա ա նթա րթ նա յե լով վկա յի ա չքերի մեջ:- Եթե խ ո ս ք ը հա րբա ծ լինելու մա սին է, ա պ ա Չա րենցը կա րծեմ հա յ­

տ ա րա րո ւթ յո ւն ա րել է դրա հ ա ն գ ա մ ա ն քի բնորոշմա ն մա սին, և ես ա յդ- պ իսին գրի եմ առել: Իսկ եթե նկա տ ի ո ւնե ք հա նցա գործո ւթ յա ն մոտիվը, ա պ ա նա ա յդ մա սին պ ա շտ ո նա կա ն հա յտ ա րա րութ յո ւն չի արել: Գոնե ես ն մա ն դ ե պ ք չեմ հիշում: Եթե նմա ն բա ն տ եղի ո ւնեցա ծ լիներ, ա նշուշտ , ինչպ ես ց ա ն կ ա ց ա ծ ժողքննիչի , ա յնպ ես և իմ պ ա ր տ ք ն էր գրի առնել, ու ես պ ե տ ք է որ գրի ա ռ ա ծ լինեի այն...

Գրոն պ ա տ րա ստ վո ւմ էր էլի ինչ-որ բա ն ասել, միա յն թե դա տ ա վո ր ն ա րդեն թողել էր նրա ն ու ա նցե լ Չա րենցին.

- Ա մբա ստ ա ն յա լ Չա րենց, ինչպ ե՞ս կ մ ե կ նա բա նե ք ժ ող քննի չի ցո ւց ­մունքը,- հա րցրեց նա:

- Մեկնաբանություն չունեմ,- ա սա ց Չարենցը ոտ քի կանգնելով:- Կասեմ միայն, որ այն ժա մա նա կ սիրա հա րմա ն մոտ իվի հերքմա ն հա նգա մա նքնե ­րին ես ինքս էլ կարևորություն չտվեցի: Հիմա լա վ հիշում եմ, որ սկզբում ինձ քննել է ոչ թե քննիչ Գրոն, այլ միլիցիան, որից շա տ հետո միա յն եկա վ նա: Այդպես պ ա տ ա հում է: Երբ գիտակցութ յունս կորչում է, ես ոչ մի բանի մա ­

344

սին հա շիվ չեմ տա լիս ինձ ու կա րոդ եմ շփոթել որոշ մանրամսսսներ: Սա ­կա յն մնա ցա ծ դեպ քերի հա մա ր վկայություններս հա վա ստ ի են:

- Ա յսինքն՜ Դուք շա րո ւնա կո ւ՞մ եք պնդել, որ հետ ա քննո ւթ յա ն և ն ա ­խ ա քն ն ո ւթ յա ն ընթա ցքո ւմ Ձեր ն կա տ մա մբ ճնշումներ են գործա դրվել:

- Ո ւղղա կի ի մա ստ ո վ որևէ նմա ն բա ն չի եղել, ք ա ղ ա քա ց ի դա տ ա վոր : Նույնիսկ, ընդհա կա ռա կն , ը ն դ գ ծ վա ծ հ ա ր գ ա ն ք ո վ էին վերա բերվում : Բա յց պ իտ ի ասեմ, որ տ վ ա ծ ցո ւցմո ւնքներս եղել են ա րդ յո ւն ք ա յսպ ես կոչվա ծ ա նո ւղ ղա կի ճնշմա ն: Ն րա նք ա ն ը ն դ հա տ կրկնում էին միևնույն պ ա հա նջը , իսկ ես գ լխ ո ւմս հա յտ նվա ծ ա ռա ջին իսկ մ իտ քը կա րող էի ասել, միա յն թե ինձ հա նգի ստ թողնեին: Այդ օր ն ինքս ինձնից կա րծես ցա նկա նո ւմ էի վ րեժ լուծել:- Չա րենցը մի ա կ նթա րթ հ ա պ ա ղե ց փ որձե ­լով հիշել, թե էլ ինչի մա սին պ իտ ի ա սեր, և ա պ ա ա նմիջա պ ես վրա բե­րեց:- Այն, որ իբր Եսենին եմ կա րդա ցել, դա էլ չեմ հիշում: Սակա յն, հու­սով եմ, իմ ա վե լորդ լիրիզմը գործին չի խանգարել...

Դահլիճում նորից պ ա յթեց քր քի ջը : ժ պ տ ա ց ի ն նույնիսկ նրա նք, ով ­ք ե ր գ նա հա տ ո ւմ էին իրենց լրջությունը բ ա զ մա մա ր դ վա յրերում: Եվ ծի ­ծա ղի հետ սրա հ լցվեց ո ւղեկից ա ղմուկը ա ռո ւյգ ու մոռա ցկոտ , ինչպես ա ն գ իտ ա կ ի ց երեխան...

Դ ա տ ա վորն ա յս ա ն գա մ չմիջամտ եց: Նա սպ ա սեց , մինչ ձա յները կմա րեին, Գրոյին ա սա ց, որ այլևս նրա ն հա րցեր չունի և ա տ ենա կ ա լն ե ­րի հետ կա րճ քն նա րկ ո ւմ ի ց հետ ո հա յտ ա րա րեց մյուս վկա ներին լսելու իր պ ա տ րա ստ ա կա մո ւթ յա ն մասին: Ձ եռքն ա ռնե լով սեղա նին դ ր վա ծ ձե­ռա գիր ցո ւցա կը Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը կա րդա ց .

- Ներս հ րա վի ր ե ք վկա Ս ա րիա նա Ա յվազյանին:Եվ բոլորը հա յա ց քն ե ր ն ո ւղղեցին դեպ ի մուտ քը :Ա ա րիա նա ն հա յտ նվեց մի կա րճ դա դա ր ի ց հետո: Նա բա ցեց դուռը,

հա ստ ա տ ո ւն քա յլ ք ո վ հա տ եց շա ր քե ր ը նա յելով միա յն իր դիմա ց ու մնա լով ա նտ ա րբ ե ր ոտ նա ձա յնին խ ա ռ ն վ ո ղ շշուկների հա նդեպ : Հա գե լ էր մուգ-դա րչնա գույն շրջա զգեստ , ժա ն յա կ ե թեթև գ լխ ա րկը ծա ծկո ւմ էր դեմքը, և ծոծրա կին հա նգ ո ւց վա ծ վո ւշա նմա ն մա զերը թույլ ծ ե քծ ե քո ւմ էին շա րժո ւմների հետ : Նա ա նվա րա ն մոտ ենում էր, ու Չ ա րենցն իր կա ն ­խ ա կա լ ա չքերը նրա ն հա ռեց ա նորոշ մի երկյուղով: Ահա և նա իր դժբա խ տ ութ յո ւնը : Կ ենդա նի, ա նվնա ս , մա քրա միտ : Ինչպես միշտ կնոջ կ ե րպ ա րա ն քի մեջ: Թովիչ ինչպես միշտ...

Եվ հա նկարծ, զա րմա նա լի բան, ինչ-որ մեղմություն հորդեց նրա ներ-

345

սում: Մի տ եսա կ փ ւսփ ուկ-խ ոնա վ սրտ ի թողտվություն, որն ուրանում էր այն, ինչին հուշն ա րդեն ընտ ելա ցրել Էր: Մի ա կնթա րթում հւսլվեց-վերա- ց ա վ սառույցը, և թշնամին այլևս չկար: Կար ընդա մենը մի ա ղջնա կ, որն ա յնպ ես ուզում Էր լինել ա ն կ ա խ ու հա մա րձա կ, մինչդեռ հուզմունքի ցա յ­տ երը գունատութ յուն Էին բերել նրա ա յտերին: Ահա եկավ, կա նգնեց, ա ր ­դեն ինչ-որ բա ն Էր ասում իրա ր սեղմելով մա տ ների ծա յրերը, և Չ ա րենցը տ եսա վ, թե իր խ ղ ճ մտ ա ն քի միջից ինչպես գլուխը պ ա րզեց պ սա կա զ երծ մի միտ ք: Այո, չկար այլևս ա յն ա նգորով ա խոյա նը : Սակա յն չկար նաև այն բա ղձա լի կինը, որի հա մա ր ա րժեր ա տ րճա նա կ պ ա րպել: Եվ մի՞թե սա Էր նրա տ ենչա նք Մ արիանա ն այս սովորա կա ն, հա սա րա կ օրիորդը, որ գու­ցե գեղեցիկ Էր, բա յց ոչ միակը, գուցե կրքա հույզ , բա յց ոչ սիրելի...

Դ ժվար Էր կռահել, թե ինչ Էր խ որհում դա հլիճում նստ ա ծ յո ւրա քա նչ­յուր ո ք ա յդ պ ա հին նա յելով նրանց: Ա յնուհանդերձ, հա նդիպ մա ն մի ք ա ­նի վա յրկ յա ններն ա յն քա ն տ պ ա վոր ի չ Էին, որ Զա պելը շտ ա պ եց թղթին հա նձնել հիշա րժա ն տ եսա րա նը . «...Առաջին հերթին կներկա յա նա խ նդրո ա ռա րկա օրիորդը : Հա կա ռա կ իր մա տ ղա շ տ ա րի քին , ուժեղ կա զ մ վ ա ծ ­ք ո վ ա ղջիկ մըն Է. կփ որձեմ տ եսնե լ իր դեմքը գ լխ ա րկին ստ վերին մեջ ք ո ­ղա րկվա ծ: Լի քը ու պ ա յծա ռ դ եմ ք մը, խ ի ստ ա րտ ա հա յտ ո ւթ յա մբ , ո ւժեղ և գրավիչ, բա յց ա նիկա ա ր ա գ կա նցնի, կկենա իր տ եղը և հա յտ նելն հետո, որ չի կրնա ր հա յերեն խոսիլ, դա տ ա րա նի թույլտվութ յամբ իր վկա յութ յու­նը կընե ռուսերեն լեզվով: Կ խ ոսի հստ ա կ և բա րձր ձա յնով և ոչ մեկ կա ր ­գի հուզում չի թուլացներ իր ա րտ ա բե րա ծ բառերը...»:

Մ ա րիա նա ն պ ա տ մո ւմ Էր դ եպ քը նա յելով միա յն հա տ ա կի ն ու ստ եպ - ստ եպ շտ կե լով ձ գ վ ո ղ թ եզա նիքը : Սկզբում նրա ն չէին ընդհա տ ում : Հ ետ ո դա տ ա վո ր ն ու դ ա տ ա խ ա զ ն ա ռա նձին -ա ռա նձին ա նհ րա ժե շտ հա մա րե ­ցին որոշ դր վա գներ ճշտել, և ա ղջիկը նրա նց պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ էր ա ռա նց շփ ոթմո ւն քի ' չշրջա նցելով դ ժ վա ր բա ռերը: Միայն մի ա ն գա մ ձա յնը դո- ղա ց ու ա չքերո ւմ կա յծեր ա ռկա յծեցին , երբ խ ն դրեցին պ ա տ մել, թե նա ինչպես գ նա ց Չ ա րենցի հետ ծա նոթա նա լու:

- Ոչ թե ին քս եմ գնացել,- իսկույն ուղղեց Մ արիանա ն,- ա յլ Չ ա րենցն է եկել մեր նրբա նցքը : Իսկ դրա նից հետ ո մեր շփ ումները ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ­վել են միա յն գ լխ ի բարևով...

Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը շտ ա պ եց փ ոխ ե լ հա րցո ւմների նյութը:- Ասացեք, ա յն գիշեր, թա տ րոնում , Ձեր զրույցի պ ա հին չզ գա ցի ՞ք , որ

Չ ա րենցը հա րբա ծ էր,- դիմեց նա շեշտ ելով վերջին բառերը:

346

- Ոչ: Նա ինձ հետ խ ոսո ւմ էր ջղա ձգորեն և հա տ -հա տ ընդմիջումնե­րով, բա յց ոչ հա րբա ծութ յա մբ : Նա ա րտ ա հա յտ վո ւմ էր բա վա կա նին լուրջ և գիտակցորեն...

Մ ա րիա նա ն ա յդպ ես էլ չնա յեց Չա րենցին: Կ ա րծես նա չկար, սոսկ ա նընդմեջ կրկնվող ա նունն էր, որ հիշեցնում էր հեռա վոր, մ ո ռա ցվա ծ մեկին: Կ իսա դեմը դա րձ րա ծ դեպ ի իր երբեմնի երկրպ ա գո ւն ա ղջիկը կա նգնե լ էր հա նգիստ պ ա տ ր ա ս տ դեռ երկա ր լսելու նրա նց, ո վ քե ր իր դիմա ց էին, և զգա լո ւ ա յն սուր հա յա ցքները , որ թ իկունքից էին: Սակա յն դա տ ա վո ր ը գտ ա վ , որ ա վելին խ ո րա մ ո ւխ լինելու ա նհրա ժեշտ ութ յո ւն ա ռա նձնա պ ես չկար, ու ևս մեկ-երկու ա ննշա ն հա րցեր տ ա լուց հետ ո շո ւտ ով ա զ ա տ ա րձա կեց նրան: Մ ա րիա նա ն չմնա ց դահլիճում: Նա շրջվեց, նա յեց միա յն ծնողներին և իսկույն դուրս գ նա ց ա յն նույն դռնով, որով եկել էր: Բազմութ յունը նրա ն ճ ա նա պ ա րհ դրեց կա րեկից շշուկնե­րով ու հ եգնա կա ն ժպիտներով...

Հա ջորդ վկան, որին Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ը ներս կանչեց, Մ րա քսյա Մա­նուկյա նն էր: Եվս մի կնոջ ս պ ա սվ ո ղ ներկա յութ յունը հա վա քվա ծ ն ե ր ի ն ա շխ ո ւժո ւթ յա ն նոր լիցքեր հա ղորդեց : Ու երբ Ա րա քս յա ն իր հպ ա րտ կեց ­վ ա ծ ք ո վ ծա յրից ծա յր հա տ ում էր սրահը, ինչ-որ մեկն ա սա ց կողքի նստ ա ծին.

- Չէ, սա որ հա ս տ ա տ տ ո ւժ ո ղ չի լինի...Առաջին բանը, որ ն կա տ եց Չա րենցը, Ա րա քսյա յի ա նթերի ա ր տ ա ­

քի ն ն էր: Երևում էր, որ նա մ ե ծա պ ես հոգ էր տա րել, որ հա նրութ յա ն աչ- ք ի ց չվրիպ եին իր կա նա ցի բա րեմա սնութ յունները, և ա յժմ կա րող էր լիո­վին վ ա ր ձ ա տ ր վ ա ծ զգա լ, դա հլիճը դա գ նա հա տ եց : Փ ա ռա հեղ մ ո ւտ քից հետ ո նա կա ն գ ա ռ ա վ շր ջա փ ա կի ա ռա ջ, ա չքերի կկոցո ւմով ողջունեց Չ ա րենցին և ա պ ա դա ռնա լով դա տ ա րա վո ր ի ն հա յեց նրա ն իր ս պ ա ս ա ր ­կու հա յա ցքո վ : Դա, ա նշուշտ , միա նձնուհու հ ա յա ց ք չէր, ա յլ մի դիտում, որ կա րծես ա սում էր, թե կա ր գ ա ղ տ ն ի ք ը ու ա յդ գ ա ղ տ ն ի ք ը միա յն ինքը գիտ եր: Այն ա մբողջ ընթա ցքո ւմ , որ նա ա նցկա ցրե լ էր վկա ների սեն յա ­կում, Ա րա քս յա ն իրեն մտ ովի ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լ էր մ ոտ ա կա հա յտ ­նությանը: Այդ պ ա տ ճ ա ռ ո վ էլ դա տ ա վո ր ի ա ռա ջին իսկ հա րցից թևա վոր­վա ծ նա ա յնպ ես լիաբուռն կ ր ք ո վ սկսեց իր մենա ձա յն պ ա տ ումը , որ դա հլիճը ն ա խ բռնկվեց տ ա րա կ ո ւսա ծ խ լրտ ոցով , իսկ հետ ո թա ղվեց զ մ ռ սվա ծ լռության մեջ:

- Չ ա րենցի հետ հին ծա նոթներ ենք,- խ ոսո ւմ էր նա , ինչպես կխ ոսեր

347

մտ երիմ մեկի հետ սուրճի բսւժա կը ձեռքին :- Չա րենցը շա րո ւնա կ խ մում էր և ինձ խ նդրո ւմ էր իրեն ծա նոթա ցնե լ ա յս կա մ ա յն ա ղջկա հետ : Դե, Դուք հա սկա նո ւմ եք, թե տ ղա մա ր դ ի կ ինչպ ես են դա ասում: Վերջին շրջա նում երբ հա րբա ծ էր լինում, խ ոսո ւմ էր Մ ա րիա նա Ա յվազյանի մա ­սին, բա յց լուրջ ժա մ ա ն ա կ նրա մա սին ոչինչ չէր ասում, և, ը ն դ հ ա կ ա ռ ա ­կը, միշտ կնոջ կա րոտ ն էր զգում: Դա ա նկեղծորեն ա յդպ ես էր, գ իտ ե ՞ք : Ամեն ա ն գ ա մ ես նրա ն ա սում էի. «Աստծո սիրուն, Եղիշ, վերջ տ ուր ա յդ երեխա յութ յա նը» , բա յց նա նորից հա րբա ծ գա լիս էր ու իրենն էր պնդում: Թե որ հա ջողվո ւմ էր մեկ-երկու ժա մ քնեցնել, հա րբա ծութ յո ւնն ա նցնում էր, ու նա իրեն լա վ էր զգում: Միայն թե ա յդ վիճա կը երկա ր չէր տևում: Նա, ճիշտ է, խ ո ստ ա նո ւմ էր չխմել, բա յց հենց որ ա ռիթը ներկա յա նո ւմ էր, դա րձ յա լ նույնն էր կրկնվում: Ու էլի կա նա յք , էլի խ նդրա նքներ... Տ եսնե­լով, որ ուրիշ ելք չկա, ես ս տ ի պ վ ա ծ նրա ն ծա նոթա ցրի Մ ա րիա նա յի հետ : Չ գիտ եմ , թե դա ո ր քա ն ո վ էր լուրջ, միա յն հիշում եմ, որ դ ե պ քի ց 3- 4 օ ր ա ռա ջ ինձ հա մոզո ւմ էր, թե սիրում է նրա ն: Բա յց մի տ ե սա կ հեգ ­ն ա ն ք ո վ էր դա ասում: Ասաց, որ երբ Մ ա րիա նա յին տ եսնում է, ն րա դեմքն իրեն հիշեցնում է ձիու գլուխ , իսկ ինչ վերա բերո ւմ է կա զմ վա ծ քի ն , նա ա սում էր, որ շա տ լա վն է: Ահա, ա յսպ իսին է նա: Ե րբեք չես կռահի, թե հա ջորդ պ ա հին ինչ կա նի: Բա յց ձեզ ա սեմ, որ ծա նոթա նա լո ւց հետ ո Չ ա ­րենցը մյուս օր ը ա ռա վ ոտ յա ն չխմեց...

Դ ա տ ա խ ա զ Ա տեփանյանի համբերությունը բա ցա հա յտ որեն սպ ա ռ­վում էր: Տեսնելով, որ դա տ ա վո րը ոչ միա յն չէր պ ա տ րա ստ վո ւմ ընդհա տ ել նա խ ա նձա հո ւյզ կնոջը, այլև լսում էր վկա յին հա մա կ ուշադրությամբ, ինքը ստ իպ վա ծ որոշեց միջա մտ ել նրան և նշան ա նելով ' դիմեց Արաքսյւսյին.

- Տիկին, ճա նա չե լո վ ա մբա ստ ա ն յա լին ՜ Դ ուք հա վ ա ն ա բ ա ր պ իտ ի կռա հեիք, թե ինչի կա րող էր հա նգեցնե լ ա յդ մտ երմութ յունը: Բայց, ա յն ­ո ւա մենա յնիվ, ո րո շեցի ք ն րա նց ծա նոթա ցնե լ: Ինչու՞:

- Չա րենցը, ընկեր դ ա տ ա խ ա զ , մի բնավորութ յուն ունի, որ երբ մեկով հրա պ ուրվում է, ծա նոթա նա լո ւց հետ ո դա դա րո ւմ է այլևս նրա նով հե­տ ա քր քրվե լ : Ես նրա ա յդ հա տ կութ յունը լա վ գիտ եմ : Այս դեպ քո ւմ էլ ճիշտ նույն պ ա տ կեր ն էր: Հա ր բա ծ ժա մա նա կ նա հա րցնում էր Մ ա րիա նա յի մա ­սին, իսկ լուրջ ժա մա նա կ ոչ: Եվ եթե ես որոշեցի նրա նց ծա նոթա ցնել, ա պ ա միա յն ա յն բա նի հա մա ր, որպ եսզի Չա րենցը հա նգիստ առնի:

- Կա րո՞ղ ե ք դա տ ա րա նին որևէ բա ն հա յտնել մա հա փ որձի օ ր վա մասին:- Ոչ, ա յդ օր ը ես Չ ա րենցին չեմ տեսել...

348

Արաքսյան ուզում էր ասել «ցավոք, չեմ տեսել», բա յց վերջին պ ա հին զսպ եց իրեն, հետ ո դարձյա լ վերհիշեց Խ րա ռծա ռի ակումբի երեկոն և խ իստ զա րմա ցա վ, երբ դա տ ա վորն ասաց, որ այլևս հարցեր չկան: Հեռանա լիս նա հա յա ցքով հրա ժեշտ տ վեց Չարենցին վեր ձգելով կիսալուսնի պ ես կեռ հոն­քերը և ա նցնելով տ ա րա ծքներ նվաճողի հա ղթա կա ն քա յլերթով:

Մյուս երկու վկա ների Մ իքա յել Ա րուտչյանի ու Ակսել Բա կունցի հա ր ­ցա քննո ւթ յո ւնն ը ն թ ա ցա վ ա ն հա մ ե մա տ ա վելի հա նգիստ :

Արուտչյանը, որ թվում էր, թե խ ոսո ւմ էր ծ ա ծ կա մ իտ մա րդո ւ վա ր ա ն ­մո ւն քով ու ջա նում էր վա յրկ յա ն ա ռա ջ թ ոթա փ վե լ տ հա ճ պ ա ր տ ա կ ա ­նությունից, ն ա խ երկա ր բա ցա տ րո ւմ էր դա տ ա րա նին , թե ինչու էր հա ր ­բա ծ ժա մա նա կ Չ ա րենցն ա նում այն, ինչ չէր ա նի լուրջ վիճա կում, թե ինչպ ես էր ա յդ դրութ յա ն մեջ գտ նվե լո վ պնդում , որ ի ն քը սթա փ է մի բան, ինչը սո վորա բա ր ա սում են խ մ ա ծ մա րդիկ , իսկ վերջում, չգիտ ես ինչու, նա նորից հիշեց Տ ա ճա տ Թ ութունջյանի ա նհա ջող կա տ ա կն ե ր ի ու նրա ծ ո ցա տ ետ րո ւմ Մ ա րիա նա յին շնիկի պ ես սպ ա նելո ւ մա սին Չ ա րեն ­ցի գրութ յա ն պ ա տ մութ յո ւնը : Եվ երբ նրա նից ա ռա վե լա գո ւ յնը կորզելու մի քա ն ի ա նհույս փ որձերից հետ ո դա տ ա ր ա ն ն ի վերջո թույլ տ վեց լքել դահլիճը, Ա րուտչյանը թեթև ա ցա ծ շունչ քա շե ց , բա յց դուրս չգնաց, այլ ե կա վ ու մ ի ա ց ա վ դռների մոտ հ ա վ ա քվ ա ծ ն ե ր ի խմբին:

Բա կունցը դժգոհ էր: Նա ձա նձրա ցե լ էր պ ա ր ա պ սպ ա սումից , ս րտ նե ­ղել էր փ ո քր ի կ սեն յա կում փ ա կ վ ա ծ մնա լու հա մա ր, և հիմա , երբ նրա ն հա րցնո ւմ էին նույն բա ները, որոնց մա սին ա րդեն պ ա տ մե լ էր քննիչին, նա դժվա րո ւթ յա մբ էր զսպ ո ւմ բա ռերի խ ստութ յունը .

- Այո, դա ա յդպ ես էր,- ա սում էր նա ա ն ո ւրա խ ա չքերը վերև հա ռա ծ,- Չա րենցն ի ր ո ք երբեմն հա րբա ծ վիճա կում խ ոսո ւմ էր ա յս կա մ ա յն կնոջ մա սին, զ ա ն ա զ ա ն կա րծ ի քն ե ր էր հա յտ նում : ճ ի շտ է նաև այն, որ լսել էի, թե մի ա ղ ջկա է սիրում, իսկ թե ում ինձ չէր ասում: Բա յց ա յդ կա րգի զրույցները լինում էին միա յն ա յն դեպ քերո ւմ , երբ նա խ մ ա ծ էր: Լուրջ ժա մ ա ն ա կ մեր խ ոսա կցո ւթ յո ւնները գ րա կա ն -հա սա րա կա կա ն հա րցերի շուրջ էին, սա կա յն ոչ սիրո, կա նա նց և հ րա պ ուրա նքնե րի : Նա երբեմն հա յտ ա րա րո ւմ էր, որ ի ն քը ս ի րա հա րվա ծ է ինչ-որ ա րձա նի , և ա յդ միջո­ցին եթե մեկնումեկը ճգներ ա պ ա ցուցել, որ նմա ն սեր գոյություն չունի, նա նրա ն կա նվա ներ կ ոպ եկա նոց մա րդ կա մ նմա ն մի բան...

Բա կունցն էլ ա վելի փ րփ րեց , երբ ա կնա րկեցին Եսենին ա ր տ ա ս ա ն ե ­լու պ ա տ մութ յունը .

349

- Բա յց մի՜՞թե դա ա յդ քա ն ա րտ ա ռո ց է,- հա րցրեց նա ձեռքերը տ ա ր ա ­ծելով:- Չա րենցը շա տ հ ա ճա խ է Եսենինի գ ր վա ծքնե րը հիշում լինի դա փ ողոցում, տ ա նը, թե այլևայլ պա յմա ններում : Եթե նույնիսկ չլիներ ա յդ աղջիկը, միևնույն է, Եսենինը նրա մտ քո ւմ էր լինելու... Այո, ես ա յն ժ ա մ ա ­նա կ միլբա ժնի միջա նցքում էի, ու լսեցի, թե նա ինչպես էր ա շխ ա տ ա կց ի հա մա ր Եսենին կարդում: Բա յց դա ա յնպ ես ա նկեղծ ու բ նա կա ն էր, որ դրա մեջ ինչ-որ մեկին վիրավորելու միտ ում փ նտ րելն ուղղա կի ծիծա ղելի է...

Երբ դ ա տ ա րա նը սպ ա ռվա ծ հա յտ ա րա րեց վկա ների հա րցա քննութ յո ւ­նը, օրն ա րդեն վա ղուց էր թեքվել: Բոլորն էլ մի փ ո քր հոգնել էին ու վ ա տ ­նել էին նա խ ա տ ո ւր եռանդը: Աղմուկը, ժա մա նա կը , սպ ասումը, ա նորո ­շությունը լա փ ել էին նրանց հա մբերա նքի ճա րա կը, ու հիմա ա նվա ստ ա կ խ ո ն ջա ն քի դիմա ց մի թեթև դա դա րը ոչ մեկին շռայլություն չէր թվա : Չ ա ­րենցին ա մե ն քի ց առավել: Կարծես ա նհա ղթելի քնա տ ութ յո ւն էր իջել նրա մարմնին, դյուրին ա րբեցմա ն ա յն վիճա կի նման, երբ ա նցա նկա լին այլևս խորշելի չէ, ու ա վա րտ ի մեջ չի լինում արյուն պ ղտ որո ղ որևէ հյուլե: Նա ա յժմ ա մեն բա նի պ ա տ րա ստ էր, միա յն թե շուտ վերջ գտ ներ մ իա պ ա ղ ա ղ ընթա ցքը , ի սպ ա ռ լռեին շուրջը վ խ տ ա ց ո ղ ճ ա պ ա ղ ձա յները, սիրտ ը խ ա ­ղա ղվեր ա ռա նձնութ յա ն մեջ... Չ քվե լ էր հա կա դրութ յա ն ոգին, որով նա ա յնպ ես հա մա կվե լ էր ուզում, հեշտ ոգորումները ոչինչ էին դա րձել ու կա ­մեցության ձեռքերն ինքնա կա մ ա զ ա տ էին ձգել ց ա վ ա մ ո ք դոդը...

Այն պ ա հից , երբ վերջին վ կա ն դուրս եկա վ, իսկ դա տ ա վո ր ը նորից հա րցնում էր կողմերին, թե ն ր ա ն ք ինչով կկա մենա յին լրա ցնել դա ­տ ա քննութ յո ւնը , Չ ա րենցն այլևս ոչինչ չէր լսում: Խ ա ռ նա ձ ա յն մի հոր­ձ ա ն ք հեռվում տ ա տ ա ն վ ո ղ ղողա նջի պես, զրնգո ւմ էր նրա ա կա նջնե ­րում ու ե ր կա տ վո ւմ էր ա մեն բա ն ծա ծ կ ո ղ զա նցա ռո ւթ յա ն մեջ: Միայն հետ ո նա պ իտ ի ա ղոտ հիշեր, որ սկզբում Չ ուբա ր յա նը վեր կա ցա վ , հա ­մա ռորեն ինչ-որ բա ն էր պնդում, իսկ դ ա տ ա խ ա զ ը նրա ն կտ րո ւկ ա ռա ր- կեց և խ ոսեց եճկա ր ու բորբոքվա ծ :

Ապա դա տ ա վո ր ն էր' իր ա ն խ տ ի ր ձա յնով, նորից Չ ո ւբա ր յա նը չոր, պ ա հա նջկոտ , էլի ինչ-որ մեկը, որին ա րդեն նա չէր կա րողա նո ւմ մտ ա բե ­րել... Բա յց դա կվերհիշեր հետո: Իսկ ա յժմ ոչ ո ք գո ւշա կե լ ա ն գա մ չէր կարող, թե ինչ էր լսում ու մտ ա ծո ւմ Չա րենցը : Ասենք, ի ն քն էլ գո ւցե թե նրա նց պ ես ա նլո ւր -ա նիրա զեկ մեկն էր, և իր հա մա ր էլ դ ժ վա րի մա ց գ ա ղ տ ն ի ք էր, թե ա յդ ինչ հորդորով և ինչու մ իտ քը հա նկա րծ բա ժա նվեց ցա նկութ յա ն ու պ ա տ եհո ւթ յա ն ա րմա տ ներից , հա տ եց անէութ յան սահ-

350

մւսնները և հ ա ս ա վ հեռու-հեռու մի ե զ եր ք ա յնտ եղ , ո րտ եղ հովա նի չկար դա ռնո ւթ յա ն հա մա ր, ո րտ եղ ա շխ ա րհը չուներ ստ վերներ , և ո րտ եղ ներե­լը ոչ թե մեղքո ւն քի , ա յլ սիրո պ տ ուղն էր...

Նա հիշել էր մորը: Ծ երա ցա ծ մորն էր հիշել, նրա խ ո նա ր հ հա յա ց քի ծանրությունը, ն րա դ ա ն դ ա ղ շա րժումների մեղկությունը, նրա բա ռերից ցա յտ ող գորովի ա ն բ ա վ թա խ իծը , որ լվա նում էր իր հոգին կա սկա ծնե ­րից և ա մո քո ւմ էր իր հույսերի տկարությունը... Ինչու՞ էր մա յրն ա յստ եղ, ինչու՞ խ ոհերը նրա ն բերեցին հա տ կա պ ես ա յժմ, և ա յդ ո՞ր ա ն ո ղ ո ք սիրտ ն էր, որ բա ց թողեց մո ւտ քի դուռը, ո՞ր խ ա ռ ն ա մ ի տ ն էր, որ չկա մե­ցա վ մի վերջին ա ն գա մ զա տ ե լ վերինը ստորինից... Ոչ, միա յն ոչ հիմա : Հիմա նա պ ա տ ր ա ս տ չէր կրելու ա յդ ի ն քնա ծի ն հուշը, հիմա հեղգութ յա ն ու նվա ղո ւմի ժա մ ա ն ա կ ը չէր:

Չա րենցը մերժում ու դիմա դրում էր, բա յց ա նզոր էր ա րգելե լ իրեն մտ ա ծե լ մոր մասին: Տեսնես նա ա րդեն գիտ ե՞ր , թե ուր էր ընկել իր ա ն ­հ նա զա ն դ որդին: Տեսնես մա յրա կա ն սիրտ ը գո ւշա կե ՞լ էր ա յս պ ա տ ո ւ­հա սա ծ ձա խորդութ յո ւնը , ի ն քն իրեն երբևէ հա րցրե ՞լ էր, թե ինչպես էր, որ տ ղա ն ա պ րում ու չէր խ ենթա նում տ ա նո ւ կա րոտ ից , կռա հե ՞լ էր, որ զա վա կները հիշում են ա նցա ծը միա յն ա յն ժա մա նա կ , երբ խ ռովո ւմ են ներկա յից, և հենց մա յրերն են, որ հա շտ եցնո ւմ են նրա նց ա պ ա շխ ա րե լի սխ ա լների հետ...

Դ ա տ ա վոր Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ի ձա յնն ա յս ա ն գա մ ս ովորա կա նից ա վ ե ­լի կ ե ն սա խ ինդ էր, և ա յդ ձա յնը փ ր կ օղա կի պ ես դուրս բերեց Չ ա րենցին իր խ ոհերի ջրա պ տ ո ւյտ ից : Դ ա տ ա րա նի ն ա խ ա գ ա հ ը հա յտ ա րա րո ւմ էր ա յն մասին, որ նիստ ը ընդհա տ վո ւմ էր երկու ժ ա մ ո վ ու կվերսկսեր ժա մը 6-ին: Երբ ա տ ենա կա լները ոտ քի կա նգնեցին , հսկիչները սրա հից Չ ա ­րենցին դուրս բերեցին կողմնա կի դռնով ու տ ա ր ա ն սեն յա կներից մեկը: Ն րանցից հետ ո դա հլիճը մ իա նգա մից դա տ ա րկ վեց : Ք ա ղա քի նա խ սփ - րիկնա յին եռուզեռը մա րդկա նց ա նմիջա պ ես ա ռ ա վ իր թևերի տ ա կ , և խ ռ ի վ ա շխ ո ւյժ ո վ փ ողոց ելնողներին մշուշվա ծ օ ր վ ա մա րե լա մո ւտ լույ­սը թ վա ց ա վելի պ ա յծա ռ , ա մպ ա ծ երկինքը ոչ ա յն քա ն մռայլ, սովոր պ ա տ կեր ները ն վա զ ա նհրա պ ույր :

Զապելը, որ չէր ենթա դրել դա տ ա վա րո ւթ յա ն ա յդպ իսի երկա ր ըն­թա ցք, որոշեց գոնե մի կա րճ ժա մա նա կ ո վ հ յուրա նոց մտնել, վերցնել ա յնտ եղից իրեն ա նհ րա ժե շտ ինչ-ինչ իրեր ու ետ դա ռնա լ: Բա յց Իսա- հա կ յա նն ու ը ն կ ե րա կցա ծ մի քա ն ի գրողներ ետ պ ա հեցին նրա ն ա յդ

351

պ տ ո ւյտ ից հրա վիրե լո վ միա սին ճա շե լ մ ոտ եր քո ւմ որևէ տեղ: Չ ցա ն կա ­նա լով մերժել Վ արպ ետ ին և մ ի ա ժ ա մա նա կ նա խ ընտ րե լո վ նրա նց մ իջա ­վա յրը Զ ա պ ելը մ ի ա ց ա վ խ մբին :

Գալիս էին նաև Շ իրվա նզա դեն , Դ եմիրճյա նը և «Նոյեմբերի» տ ղ ա ն ե ­րը: ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն ն րա ն ք պ ա տ մո ւմ էին Չ ա րենցից, ինչպ ես կխ ոսեին չար, բա յց սիրելի եր եխ ա յի մա սին, հիշում էին դ ա տ ի ա յս կա մ ա յն դ ր վ ա ­գը, զ ա ն ա զ ա ն ենթա դրութ յո ւններ էին ա նում սպ ա սվ ո ղ ելքի մասին:

Ավելի հեռու չգնալու հա ­մա ր Մ ա հա րին ու Արմենն ա ռա ջա րկեցին մտ նել երկու փ ո դ ո ց ա յն կողմ գ տ ն վ ո ղ հա մեստ խ որտ կա րա նը : Ու թեև տ ե ղ հա սնե լո ւն պ ես պ ա րզվեց , որ ներսն ա րդեն բա վա կա նին մա րդա շա տ էր, բա յց ս ե ղ ա ն ա տ ա ն տ երը պ ա տ վե լի հյուրերի հա մա ր

իսկույն մի հա րմա ր անկյուն գ տ ա վ և ծա ծկեց սեղա նը ո ւտ եստ ներով ու խ միչքներով : Աղյուսե ա ն ս վա ղ պ ա տ երի ներսում կո ւտ ա կվա ծ ծխա բույր ջերմությունը, ա փ սեներից ելնող գոլորշին ու ի նքնա թոր օղո ւ բա րկա հա - մը շա տ շո ւտ ով սրբեցին տ եղի ա նձուկն ու խեղճությունը: Հ իմա ա րդեն կա րելի էր շա րունա կել զրույցը, որ ընդհա տ վել էր դռների մոտ: Եվ Իսա- հակյանը, գ լո ւխ ը դեպ ի Շ իրվա նզա դեն թեքա ծ , նորից նոր ծա նրա ձա յն պ ա տ մո ւմ էր.

- Գ ա րնա ն կողմերն էր, որ Չա րենցը ե կա վ ինձ մոտ : Ամեն օ ր միա սին էինք, շա տ քի չ էինք կռվում, ա վելի շա տ ա րիշ-բա րիշ զբոսնո ւմ էինք: Մինչ այդ, նրա մա սին շա տ չար խ ո ս քե ր էի լսել, բա յց տ եսա , որ լա վ տ ղա է: Ազնիվ հոգի ունի, ընկերոջ ցա վի մեջ իր ցա վը տ եսնել գիտ ի: Միայն թե դեռ ջա հել է, դրա հա մա ր էլ մի ք ի չ կա մա կոր է, մի քի չ պ ա րծենկոտ ու մի քի չ էլ ա նհա նդո ւրժող : Մ տա ծում եմ, որ տ ա ր ի քի հետ դ ր ա ն ք կա նցնեն: Կա մ էլ երևի ես եմ հին մարդ, նորերին չեմ հա սկա նում :- Նա բա ժա կը վերցրեց, մի քա ն ի կում ա րեց ու դրեց սեղա նի եզրին: Հ ետ ո հա նեց թա շ­կինակը, սրբեց շրթունքներն ու շա րունակեց:- Իսկ գիտ ե ՞ս , շա տ զ ա ր գ ա ­ցա ծ ու կ ա ր դա ցա ծ է: Գրիչն էլ ա մուր է ու թարմ: Հ ա ս տ ա տ հեռուն է հա ս ­նելու: Ափսոս, որ ջղա յին է, մոլորություններ ունի ու չի խ նա յո ւմ իրեն:

Երևան, դարասկզբի լուսանկար

352

Ցավալի կլինի, թե որ իր խ ե լա ռութ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ գնա-կորչի...- Տ ա ղա նդա վո ր մա րդ կա նց կրե լիք խ ա չն է դա րձե լ խևությունը,-

ա սա ց Շ իրվա նզա դեն ո ւղղելով ա կնոցը :- Բնութ յունն ա ռա տ որ ե ն օ ժ ­տ ում է ն րա նց երբեմն տ ա լո վ ա վելին , ք ա ն կա ր ո դ է կրել սիրտ ը: Իսկ ներսի եփ ը սպ ա սե լ չի կա րող, ա յսպ ես թե ա յնպ ես մի օ ր պ իտ ի դուրս ժա յթ քի , հա կա ռա կ դ եպ քո ւմ մ ոխ իր կ դա րձնի իրեն սերմա նողին : Հիշիր, թե քա ն ի քա ն ի ս ի հետ է ճ ա կ ա տ ա գ ի ր ն ա յդ չար խ ա ղ ը խ ա ղա ց ե լ, ու դեռ ո ր քա ն նոր խ ենթութ յո ւններ կտ ե ս ն ե ն ք ա յս ա շխարհում...

Տապելը լսում էր ն րա նց զրույցը և մտ ա ծեց , որ եթե հիմա ձ եռ քից բա ց թողներ ա յդպ իսի առիթը, հետ ո գուցե և իրեն չներեր: Չ նա յա ծ ա կ ­նա ծա ն քի ն ու ա յն ա նմիջա կա նութ յա նը , որ թույլ չէին տ ա լիս նրա ն լինել սոսկ կ ո ղմնա կի դիտ որդ , նա , ա յնո ւա մենա յնիվ , չզսպ եց գա յթա կղո ւթ յո ւ­նը, պ ա յո ւսա կից դուրս բերեց ծ ո ց ա տ ե տ ր ն ու սկսեց գրել.

«...Սանդուդներուն վրա , հետ ո փ ողոցը, ինչպես և ճա շա րա նը խ ո ս ա կ ­ցության նյութն է դա տ ա վա րութ յո ւնը : Կ հիշենք նմա ն դեպ քեր : Վերլենի մա հա փ որձը Ռեմբոյի վրա , նույն ի ն քն Ռեմբոյի ա նկա րգութ յունները, Օս- կա ր Ոււսյլդի ա րկա ծա լից կ յա նքը, բա նտ արկութ յունը , էդգա ր Պոյի հ ա ­րա տ և գինովութ յունը և ա յն քա ն ուրիշներ, որոնց ա մենեն ցցուն օրինա կը կարելի է հա մա րե լ կ ա խ ա ղ ա ն ի դ ա տ ա պ ա ր տ վ ա ծ (քրեա կա ն հա նցա ն ­քով) և կ յա նքը շնորհվա ծ Ֆ րանսուա Վիլոն մեծ բա նա ստ եղծը , որուն գ ո ր ­ծը կփ ա ռա վորե իր ժա մա նա կի ֆրանս. գ րա կա ն պ ատմութ յունը: Հիմա կ որ հեռուեն կ ա ն դ րա դա ռ նա ն ք ա յդ դեպ քերուն , ո րոն ք իրենց ժա մա նա կին բուռն զա յրույթներ և գա յթակղութ յուն պ ա տ ճ ա ռ ա ծ են, ո ր քա ՜ն կկշռեն ա րդ յո ք ա յդ դեպ քերը մեր դա տ ողո ւթ յա ն մեջ: Բա յց Չ ա րենցի դ եպ քը ա յժ ­մեա կա ն է: Մ արդոց ա չքին ա ռա ջ է հուժկու և շ ք ե ղ երիտ ա սա րդութ յո ւնը մ ա տ ա ղա տ ի օրիորդին , ծ նող քի ն օր ի նա վո ր վիշտը, վա խ ե ր ը և հոգսերը, հա նրա յին ա պ ա հովո ւթ յա ն հա րցը և թերևս նաև ա յս ա նմիջա կա ն խ նդիր- ներուն բոլորովին օ տ ա ր հա կընդդեմ զգա ցումներ: Բուռն վիճա բա նութ - յուններ տ եղի կունենա ն ուրեմն և հա նրա յին կա րծի քը հո ւզվա ծ Է....»:

ճա շեցին ա ն շտ ա պ ու երկար: Հետ ո սուրճ պ ա տ վիրեցին , հիշեցին ք ա ­ղա քի վերջին նորությունները, և երբ Մ ահարին կրկին խոսակցութ յուն սկսեց հնա րա վոր դա տ ա վճ ռի մասին, Զա պելը ծ խ ա խ ո տ ը վա ռեց ու ասաց.

- Ես ա յն տ պ ա վորո ւթ յո ւնը ստ ա ցա , որ դա տ ա ր ա ն ը նե րողա մտ ո ւթ ­յան ոչ մեկ հա կում ունի դեպ ի ք ն ն վ ո ղ գործը...

Ոչ ո ք նրա ն չա ռա րկեց : Միայն Դ եմիրճյանը նիհա ր մա տ նե ր ո վ մո­

353

տ եցրեց մ ոխ րա մա ն ն ու հա մա ր յա շշուկով, բա յց բոլորին լսելի ձա յնով ա րտ ա սա նեց .

- Կ տ եսնեք, որ ա նսպ ա սե լի ոչինչ ա յս օր չի լինելու...Ն րա նք վ ե րա դա ր ձա ն դ ա տ ա ր ա ն ի դա հլիճ նիստ ի սկսվելուց քի չ

ա ռա ջ: Ա յստեղ էլ իմա ցա ն , որ իրենց բա ցա կա յո ւթ յա ն ժա մա նա կ մի ք ա ­նի բ ոտ ն վիճա բա նութ յո ւններ էին եղել շենքի բակում: Դ րա նցից մեկը նույնիսկ ձեռնա կռվի էր վերա ծվել, և հիմա վ րդովվա ծ երիտ ա սա րդներն ա սում էին, իբր սպ ա սում են, որպ եսզի վերջում Չա րենցին իրենց ձ ե ռ քե ­րի վրա տ ա նեն տուն: Թե հա տ կա պ ես ի՞նչն էր միջա դեպ ի պ ա տ ճ ա ռ դա ր ­ձել, տ եղեկա նա լ չհա ջողվեց, որովհետ և ա յդ պ ա հին ներս բերեցին Չ ա ­րենցին, ն րա նից ա նմիջա պ ես հետ ո հա յտ նվեցին դա տ ա րա նի ա նդա մնե ­րը, և ա մե ն քը հա պ ճեպ գրա վեցին իրենց տ եղերը: Դա տը վերսկսվեց:

Խ ա ր մ ա ն դ ա ր յա ն ն ա յս ա ն գա մ չսպ ա սեց , թե երբ կ խ ա ղ ա ղ վ ե ր ի րա ­րա նցո ւմը և հա յտ ա րա րեց , որ ընդո ւն վա ծ կա րգի հա մա ձա յն ա յժմ կա նցնեն կողմերի ընդդիմա խ ոսո ւթ յա նը : Շ ատ երը նկա տ եցին , թե ինչ­պ ես նրա վերջին բա ռի հետ դ ա տ ա խ ա զ Ա տ եփ ա ն յա նը ձգվեց տ եղո ւմ իբրև նշա ն ա յն բանի, որ հենց ի ն քն էր ա ս վա ծի մենա շնորհ յա լը և որ բո­լոր դ եպ քե ր ի հա մա ր միշտ էլ կ գտ ներ հա կա ճա ռո ւթ յա ն պ ա տ ճա ռներ : Իսկ երբ դ ա տ ա վո ր ն ա ր տ ա ս ա ն ե ց նրա անունը, Ա տ եփ ա ն յա նի լրջութ­յուն շնչող էությունը ճ ա ռա գ ե ց ա յն ի ն քն ա գ ո հ մտ քից , որ եթե բա ռերի վերա ծվեր , ա պ ա հնչելու էր ա յսպ ես. «Ես ձեզ ա սում էի, չէ'...»:

Դ ա տ ա խ ա զ ի խ ո ս ք ը տ և ա կա ն էր ու մա նրա մա սն : Ա ռանց ճիգերի հա ղթ ա հա րե լո վ ողջ պ ա տ մո ւթ յո ւնը մեկ ա ն գ ա մ ևս վերհիշելու տ ա ր ­տ ա մ տևողութ յունը նա ի վերջո ա սա ց , որ ո ւշա դիր լսել է բոլոր վ կա նե ­րին, ծա նրութեթև է ա րե լ թեր և դեմ կա րծիքները , սա կա յն շա րո ւնա կո ւմ է մնա լ ա յն հա մոզմա նը , որ ա մբա ստ ա ն յա լի մեղ քը թ եթև ա ցնող հ ա ն գ ա ­մա ն քներն ա նհա մոզիչ են: Այդ ա մենով հա նդերձ , ա սա ց նա , ի ն քը սկզբո ւն քորեն դեմ չէ, որ Չ ա րենցի հա նդեպ կ ի րա ռվող ն ա խ ա պ ե ս հա յ­տ ա ր ա ր վ ա ծ պ ա տ ժ ա չա փ ը վ երա նա յվի և, ըստ ք ր ե ա կ ա ն օ ր ե ն ս գ ր ք ի 14- 142-րդ և 28-րդ հոդվա ծների , սա հմա նվի ա վելի մեղմ ժա մկետ , ա սենք , ե ր ե քից չորս տ ա րի ա զա տ ա զրկո ւմ :

- Դա ա յն ն վա զա գո ւյնն է, որ օ ր ե ն ք ը թույլ է տ ա լիս գ ո րծա դրե լ հա ­մա նմա ն հա նցա գործո ւթ յո ւնների դեպ քում ,- ա վ ե լա ցրեց դ ա տ ա խ ա զ ը խ ո ւզա րկո ւ հա յա ց քը սա հեցնե լով դա հլիճի վրա :

Բա զմութ յունը նրա հա յա ց քի ն պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց ա ն հա ն գ ի ստ խ լրտ ո ­

354

ցով և ձա յն ե ղ տ րտ ո ւնջ քներով : Դ ա տ ա վոր ն ա րդեն պ ա տ րա ստ վո ւմ էր ո տ քի կա նգնե լ ու նորից թ ա փ ա հա րե լ փ ա յտ ե մուրճիկը, սա կա յն Ստե- փ ա ն յա նը , ձևացնելով, թե իր հա մա ր միևնույն Էր հ ա վ ա քվ ա ծ ն ե ր ի կա ր ­ծիքը , ա նմռունչ շա րունա կեց.

- Ու եթե ինչ-որ մեկն ա յստ ե ղ ցա նկա նո ւմ Է մ ե ղ քն ա նմեղութ յո ւն ներ­կա յա ցնել, իսկ պ ա տ ի ժ ն ա նա րդա րութ յո ւն , ա պ ա ես ձ ե զ ա սում եմ, որ դա չի հա ջողի: Կա ա պ ա ց ո ւց վ ա ծ հա նցա ն ք , կա մեղա վոր , կա տ ուժող : Կա նաև օր են ք , որ պ ա ր տ ա վ ո ր Է պ ա շտ պ ա ն ե լ երկրի քա ղ ա քա ց ի ն ե ր ի ն : Մ նա ցա ծը հույզեր են, ո րոնք տ ե ղ չունեն դա տ ա ր ա ն ի դահլիճում...

Նրա ճա ռին հա ջո ր դա ծ ելույթներն Էլ ա վելի շիկա ցրին մթնոլորտը:Բուռն վիճա բա նութ յուն ծա գեց հա տ կա պ ես բժիշկ -փ որձա գետ ների

տ եսա կետ ն ա նտեսելու, Չ ա րենցին ա ն մ ե ղ սա գ իտ ա կ չճանաչելու խ նդրի շուրջ: Քանի դեռ կողմերը վիճա րկում Էին ա յս ե զրա կա ցո ւթ յա ն ա ր ժ ա ն ա ­հա վա տութ յունը , որտ եղից ո րտ եղ վերստ ին հիշեցին Թ ութունջյանի ծո ­ցա տ ետ րո ւմ ա րվա ծ երկտ ողի պ ա տ մութ յո ւնը իբրև կ ա ն խ ա պ ե ս հ ղ ա ց ­վա ծ հա նցա ն քի ա պ ա ցույց : Ա սվածին ա ռա րկելո ւ հա մա ր ա նմիջա պ ես մեջտ եղ նետ վեց մի քա ն ի վկա ների դ ա տ ա ր ա ն չկանչելու փ ա ստ ը , ձեր­բա կա լութ յա ն պ ա հին Չա րենցի հա րբա ծ լինելը չստուգելու հ ա ն գա մա ն ­քը, նա խ ա քն ն ո ւթ յա ն ժա մա նա կ թույլ տ ր վա ծ բա ցթողումները և ա յդպ ես շա րունակ: Բանը հա սա վ նրան, որ ինչ-որ պ ա հի Չ ուբա ր յա նը պ ա հա նջեց մեղա դր յա լին ը ն դհա նրա պ ես ա զա տ ե լ պ ա տ ժից , իսկ հա կա ռա կ պ ա ր ա ­գա յում բա վա կա ն հա մա րե լ ն րա ' մինչև ա յժմ կրա ծ կալանքը...

Դրսում բոլորովին մթնել Էր, դա հլիճում ա րդեն վա ռվո ւմ Էին լույսերը, և հա տ ո ւկենտ մա րդիկ, ո ր ոն ք այլևս չէին կա րո ղ մնա լ մինչև ա վա րտ ը , դուրս էին գա լիս շենքից : Ա զա տ վա ծ տ եղերն ա նմիջա պ ես գ րա վո ւմ էին նորեկները: Հ իմա ա րդեն ոչ ո ք հ ա ս տ ա տ ա պ ե ս չէր կա րող ասել, թե դեռ ո ր քա ն կ շա րո ւնա կվեր սպ ա սումը , ու դեռ ինչ ա նա կնկա լներ կա րող էին մա տ ուցե լ հա ջորդող ժա մերը:

Բոլորի հա մա ր ա նսպ ա սե լի ու մի փ ո քր էլ զ վա րճա լի կա ցութ յուն ստ եղծեց Մ ա րիա նա յի հա յրը, որ հա նկա րծ ձա յն խ ն դ ր ե ց ու հա յտ ա ր ա ­րեց, թե ին քը հ րա ժա րվո ւմ է մեղա դր յա լի դեմ հա րո ւցա ծ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա ­կա ն հա յցից: Երբ տ ա րա կ ո ւսա ծ դա տ ա վո ր ը նրա ն հա րցրեց , թե ո՞րն է ա յդ որոշմա ն դ ր դա պ ա տ ճա ռը , Ա յվազյանը պ ա տ ա ս խ ա ն ի փ ոխ ա ր ե ն միա յն ինչ-որ ա նորոշ բա ռեր քր թ մ ն ջա ց ու դա րձ յա լ կրկնեց իր պ ա հ ա ն ­ջը: Բա զմութ յունն ա սես հենց դ րա ն էր սպ ա սում : Ս րա խ ոսները սկսեցին

355

իրենց ձ ի ր քը ցուցա դրել, խ ր ա խ ո ւս ա ն ք ի ու հա ն դ ի մ ա ն ա ն քի կա նչերը խ ա ռ ն վ ե ց ի ն իրար, լսվեցին ծա փ եր ու սուլոցներ էլ ա վելի շփ ոթեցնե լով ա ռա նց ա յդ էլ գ լո ւխ ը կո րցրա ծ հա յցվորին:

Դ րա նից հ ետ ո դա հլիճն այլևս չէր հա նդա րտ վո ւմ : Մի ա մբողջ օ ր պ ա տ շա ճո ւթ յա ն զ ս պ ա շա պ իկ ն իրենց ուսերին ա ռա ծ մա րդիկ հիմա զրուցում ու ա ղմկո ւմ էին ա նկա շկա նդ , և նրա նց անելևէջ, մ ի օր ինա կ գ վ վ ո ց ը մերթ սա ստ կա նո ւմ ու մերթ ն վա զո ւմ էր քա մ ա հ ր ե լո վ ներգոր ­ծութ յա ն ա ն պ տ ո ւղ միջոցները: Միայն ա յն ժա մա նա կ , երբ ելույթի հերթը հ ա ս ա վ դ ա տ ա պ ա շտ պ ա ն Գ րիգոր Չ ուբա րյա նին, ն երկա ները խ ա ղ ա ղ ­վեցին ի ն քն ա բա ր կա րծես տ ոգորվե լո վ ա ր տ ա կ ա ր գ ինչ-որ բա նի ս պ ա ­սումով, որ պ իտ ի ա ր դա րա ց ն ե ր իրենց հա մ բ ե րա ն քի վա տ նո ւմը և ամեն- ք ի ն դուրս բերեր ա նորոշո ւթ յա ն ա կոսից :

Չուբա րյա նն ա ռա ջ ե կա վ ա յդ լռության մեջ: Շատ ա նգա մ էր ա յս սրա ­հում նա լսել իր անունը, ա յս պ ա տ երի ներսում իր ձա յնը տ եղա բնա կ էր, իր ա նելիքը սոսկա կա ն ու ընտել: Բա յց հիմա նա զգա ց, թե ինչպես իր հա մա ր ա նսովոր մի հուզում ճնշեց սիրտը մոռա ցվա ծ ա նհա նգստ ութ յա մբ, զգա ց, որ ա յս ա նգա մը չէր կա րող նմա ն լինել նա խորդներին, որ հեշտ չէին տ րվե ­լու կա նխ ա պ ես հա յտնի, հ երթա պ ա հ բառերը, և պ ա րտ ա ռո ւ էր ավելին ա նել ի գոհա ցումն ա յն գրգիռների, որ հա ռնում էին էության խորքերից...

Չ ո ւբա ր յա նը կա նգնե լ ու լռում էր, և դա զ սպ ո ւմ ից ե կող մի դա դա ր էր, որ նա խ ՜ դուրս կմղեր թոքերո ւմ կ ո ւտ ա կ վա ծ օ դ ը և միա յն հետո, շունչ ա ռնելով, կ բա ցեր մտ քե ր ի ա ր տ ա ք ս մ ա ն դուռը: Ու երբ վերջա պ ես նա սկսեց խոսել, ձա յնը հա ն դա րտ էր, սիրտ ը հպ ա տ ա կ :

- Ընկերներ,- ա սա ց Չուբա րյա նը,- իմ պ ա շտ պ ա ն յա լը հ ա ն ց ա ն ք է գործել, և նույնիսկ ես նրա շա հերը ն ե ր կա յա ցն ո ղ փ ա ստ ա բա նս , չեմ պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ ոչ հերքել, ոչ ք ո ղ ա ր կ ե լ ա յդ փ ա ստ ը : Ինձ հա մա ր հա ­վ ա սա րա պ ես ըմբռնելի են դ ա տ ա ր ա ն ի ու հա ր գ ա ր ժ ա ն դ ա տ ա խ ա զ ի կ եցվա ծքն երը , ո րոն ք կոչվա ծ են պ ա շտ պ ա նե լո ւ օր ի նա կա նո ւթ յո ւնը և հա նդես են գա լիս ա յդ դիրքերից : Թվում է էլ ի՞նչը կա րո ղ է ա ռա վե լ կարևոր և էական լինել, ք ա ն վերը ն շվա ծ ա ռա քելութ յունը : Սա կա յն ե կե ք չշտ ա պ ենք, քա ն ի որ, ա մեն դեպ քում , ես ինձ թույլ եմ տ ա լու վիճա րկե լ նպ ա տ ա կի ա ռաջնութ յունը և իմ որոշա կի ա նհա մա ձա յնո ւթ յո ւնը հա յտ նել ոչ թե ի վ նա ս ա րդա րա դա տ ութ յա ն , ա յլ ի շա հ ճ շմա րտ ութ յա ն ու ա յն մա ր ­դու բ ա խ տ ի տ նօրինմա ն , որն ա յսօր հա յտ նվե լ է մեղա դր յա լի աթոռին:

Չ ուբա ր յա նը թռուցիկ հա յա ց ք նետ եց դ եպ ի Չ ա րենցը և շա րունա կեց .

356

- Ա յստեղ տ ա րա բնույթ դա տ ողութ յուններ ու տ եսա կետ ներ հնչեցին ինչպես Չ ա րենցի ա րա րքի , ա յնպ ես էլ նրա ա նձի վերա բերմա մբ : Անգամ բա նն ա յնտ եղ հա սա վ, որ հա յցվորը հա րկ հա մա րեց իր գ նա հա տ ա կա նը տ ա լ Չա րենցի ստ եղծա գործութ յուններին: Ես, իհարկե, հա սկա նում եմ, որ ա նձնա կա ն հա կա կրա ն քը մա րդուն կա րող Է դրդել ա մեն ինչին միա յն սև ա կնոցով նայելու մոլորության: Հա սկա նո ւմ եմ, որ ե գա ն տ ա կ հորթ փ նտ րողներին օր ե ն քը պ ա տ ի ժ չի սա հմա նում : Բա յց հա սկա նում եմ նաև, որ ա րվեստ կոչվա ծը բորսա չէ, ու պ ոեզիա ն չի կարելի գ նա հա տ ե լ սա կա ­րանի ա րժեթղթա յին չա փ ա նիշերով : Ի հիա սթա փ ութ յուն ոմանց, ա յնտ եղ կշիռը որոշում են ոչ թե գ րպ ա նի ծա նրութ յա մբ, ա յլ մտ քի հարստությամբ...

Նրա խ ո ս քե ր ի վրա դա հլիճում սկսեցին ծա փ ա հա րե լ , լսվեցին ծ ի ծ ա ­ղի ու հա վա նո ւթ յա ն ձա յներ: Ն ա խ ա գա հո ղ ը խ ոժոռվեց , բա յց Չուբա րյա - նը կ ա նխ ե ց նրա ն դա ռնա լո վ դեպ ի դ ա տ ա խ ա զ ը .

- Սա կա յն ա ն ց ն ե ն ք ա ռա ջ: Ինչպես բոլորդ լսեցիք, մեր հ ա ր գա ր ժա ն դ ա տ ա խ ա զ ը պ ա շտ պ ա նո ւմ է ա յն հա մոզմո ւն քը , թե Չ ա րենցի ա ր ա ր քը կ ա ն խ ա մ տ ա ծ վ ա ծ սպ ա նո ւթ յա ն փ որձ էր: Չ գիտ եմ , թե ա յստ ե ղ ն երկա նե ­րից յո ւրա քա նչյո ւրն ինչ է մտ ա ծո ւմ սրա մա սին, բա յց ի ն քս ա յդ պ նդո ւ­մի հետ ոչ մի գ ն ո վ հա մա ձա յնե լ չեմ կա րող : Չեմ կա րող ա յն պ ա ր զ պ ա տ ճա ռով , որ տ րա մա բա նո ւթ յո ւնն ինձ մ իա նգա մա յն ա յլ հետևություն է թելադրում: Դ ա տ ե ք ինքներդ : Եթե Չ ա րենցը նմա ն դիտ ա վորո ւթ յո ւն ու­նենար, ա պ ա , հա վա տ ա ցն ո ւմ Եմ ձեզ, տ ո ւժողը հ ա զ ի վ թե կենդա նի մնա ր և կա մ լիներ ա յն քա ն քա ջա ռող ջ , որպ իսին ա յս օր մեր գ եղեցիկ օր ի ո րդն էր: Ա սա ցեք խ նդրեմ , ընդա մենը մեկ-երկու քա յլի ց կրկնա կի կրա կոց ա րձա կողը ո՞ր դ եպ քո ւմ կվրիպ եր: Անշուշտ, միա յն ա յն պ ա ր ա ­գա յում, եթե ա մենևին մտ ա դրո ւթ յո ւն չունենա ր վնա սելու դիմա ցինին : Իսկ Չ ա րենցի կրա կոցներն , ինչպ ես գ իտ ե ն ք , նույնիսկ ծա նր վ ե ր քեր չեն պ ա տ ճա ռե լ հ ետ ա պ նդվողին : Ինչու՞: Այդ ի՞նչ հ րա շք էր կա տ ա րվե լ: Ուշադրութ յուն դա րձրե ք , որ մեր խ ո ս ք ն ա ն վ ա ր ժ մեկի մա սին չէ, ո վ կ ա ­րող էր նաև զ ե ն քի հետ վա րվելո ւ կա մ գործա դրե լո ւ փ որձ բոլորովին չու­նենալ: Չա րենցն , ինչպ ես գ իտ ե ք , նա խ կինո ւմ եղել է կա մա վոր զինվոր, կռվել է ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն կռիվների ճա կա տ ո ւմ , տ ա րիներ շա րո ւնա կ զ ե ն ք կրելու ի րա վո ւն ք է ունեցել, ի վերջո սիրում է որսորդութ յուն ու չի բողո քո ւմ տ եսողութ յունից : Եվ ա յս բոլորից հետ ո մի՞թե ողջա միտ կլինի մտ ա ծել, թե նա չուներ երկու մետ րից դիպ ուկ կրա կելու հմտություն: Բա յց նա կրա կել ու ձ ա խ ո ղ վ ե լ է: Եվ ա յժմ ի ն քն ե ր դ ա սեք , թե ա րդ յո ւն քը

357

ո ր քա ն ո ՞վ է մա տ նո ւմ նրա դիտ ա վորութ յո ւնը , և ո ր քա ն ո ՞վ է ն րա ա ր ա ր ­ք ի ն հա րիր մ ա հա փ ո ր ձ որակումը...

Չ ո ւբա ր յա նը դեռ խ ո ս ք ը չէր ա վա րտ ե լ, երբ դա հլիճում իր տ եղ ի ց վեր ցա տ կ ե ց «Զակտագ» -ի ա շխ ա տ ա կ ի ց փ ո ս տ ա տ ա ր Բառնեկը, որին բո­լորն էին ճա նա չում , ու ս րա հով մեկ գոռա ց.

-Ես թերթ տ ա ր ա նրա նց տուն, տ ո ւժող ը սեն յա կում իր հա մա ր հա ն ­գ իստ մա ն էր գալիս....

■Ահա և ձ ե զ կ ենդա նի վկա ,- իսկույն վրա բերեց դ ա տ ա պ ա շտ պ ա ն ը , և հ ա վ ա քվ ա ծ ն ե ր ը նորից գոհո ւնա կո ւթ յա մբ ա ղմկեցին ու ք ր ք ջա ց ի ն :

- Բա յց նույնիսկ սա չէ ա յն ծա նրա կշիռ փ ա ստ ա րկը , որ ինձ թույլ պ ի ­տ ի տ ա ր հա յցե լ դա տ ա ր ա ն ի ն ե ր ո ղա միտ վերա բերմո ւնքը ,- խ ո ս քն ա ռա ջ տ ա ր ա վ Չ ուբա ր յա նը մի կողմ դնելով ձ ե ռ քի թղթերը և շրջվելով դ եպ ի դա հլիճը:- Ա ռարկութ յուններիս շա ր քը երկա ր է, մ ե ն ք դեռ կա ն դ րա ­դ ա ռ ն ա ն ք դրա նցից յո ւրա քա նչյո ւրին : Սա կա յն հիմա ես կ ցա նկա նա յի ա - սել ա մենա էա կա նի մա սին, մի բան, որ վերա բերո ւմ է ոչ միա յն Չ ա րեն­ցին, այլև մեզ բոլորիս... Անվիճելի է, որ հ ա ն ց ա ն քը ենթա դրո ւմ է պ ա տ իժ , մ ե ղ քը հա տ ուցում : Եվ, ս րա նով հա նդերձ , կա րծո ւմ եմ, բոլորդ էլ ինձ հետ կ հա մա ձա յնե ք , որ ա յս օր մեղա դր յա լի ա թոռին ն ստ ա ծ է ոչ թե ինչ- որ մի գ ր պ ա ն ա հ ա տ , ա վա րա ռ ո ւ կա մ դրա մա շորթ , ոչ թե դ ա ս ա կ ա ր գ ա ­յին թ շնա մի կա մ ա հա բեկիչ, ա յլ մի մա րդ, ով իրերի բերմ& մբ ի ն քն էլ զոհ է և տ ուժող : Հ ա ն գա մա ն քն ե ր ի , մոլորությունների, ծա յրա հ ե ղ ա պ րո ւմ նե ­րի զոհն է իմ պ ա շտ պ ա ն յա լը : Մ եղա դրվո ւմ է մեկը, ով ա յս հ ա ս ա ր ա կ ա ր ­գի ու երկրի կա ռո ւց մա ն ա ռա ջ ա մ ա ր տ ի կ ն է, մա րտ նչե լ է ճա կա տ ո ւմ , իր ողջ տ ա ղա նդ ը , գիտ ե լի քները , ե ռա նդն ու գրիչը ա ն մ նա ց ո ր դ ն վ ի րա բե ­րել է նոր կա րգերի հ ա ս տ ա տ մ ա ն ն ու կա յա ցմա նը : Եվ եթե օ ր ե ն ք ի ա ռա ջ ա մ ե ն քս հա վ ա ս ա ր ենք, ա պ ա նույն ա յդ ա ր դ ա ր ա դ ա տ օ ր ե ն ք ը մի՞թե ա- ռա նց վա րա նո ւմ ի հա վա սա րո ւթ յա ն նշա ն կդնի ինչ-որ հա մբա կի ու Չ ա ­րենցի միջև: Ես ուզում եմ հա վա տ ա լ, որ ա յդ բա նը չի պ ա տ ա հի , ա յլա ­պ ես նմա ն վճիռը գուցե և ա նա չա ռ հա մա րվի , սա կա յն չի կա րո ղ լինել շրջահա յաց... Մ ենք դա տ ո ւմ ե ն ք Չ ա րենցին մեր ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ա մ ե ­նա մեծ հա յ բա նա ստ եղծին : Իհարկե, կա ր ո ղ ե ն ք հենց հիմա օ ր ե ն ք ի տ ա ­ռին ենթա կա մի որոշում կա յա ցնել, բա նտ ճա նա պ ա րհ ե լ նրա ն և հետ ո հա նգիստ խ ղ ճ ո վ լքել ա յս դա հլիճը: Ո ՞վ կասի, թե մե դա ն չա ծ կլինենք մեզ վ ե ր ա պ ա հ վ ա ծ իրա վո ւն քի ա ռա ջ: Ս ա կա յն ես ձ ե զ ա մենա յն պ ա ­տ ա սխ ա նա տ վո ւթ յա մ բ վստ ա հեցնո ւմ եմ, որ կ գա մի օր , երբ մ են ք

358

կ զ ղ ջա ն ք ա յդ հա նգստ ո ւթ յա ն հա մա ր : Եթե կո ւզե ք կա րո ղ ե ք ա յժմ ասել, թե ես խ տ ա ցն ո ւմ եմ գույները, թե չա փ ա զա նցո ւթ յա ն գիրկն եմ ընկել, թե խ ղ ճ մ տ ա ն ք եմ ա րթնա ցնո ւմ ծեր մեջ: Բ ^ յց հ ա վա տ ա ցե ք ՜ ա նպ ա յմա ն գա լու է ա յդ օրը , երբ բոլորս, ա ն խ տ ի ր բոլՈրս կ կա նգ ն ե ն ք մեկ ա յլ ա ռ ա ­վել ա հ ե ղ դա տ ա ր ա ն ի ա ռա ջ, որի ա նունը կլինի ժ ա մ ա ն ա կ ու Պ ա տ մո ւթ ­յուն: Եվ ա յդ դա տ ա րա նո ւմ ա րդեն ներոդԱ յմտոլթյան պ ա կա ս ի հա մա ր մեզ չեն ների... Լսու՞մ եք, չեն ների...

Դահլիճը մեկեն ցն ցվեց ու պ ա յթեց ծսւփեր ից: Հա ր յո ւրա վոր ծեռքեր խ փ վեց ի ն իրա ր մի ա նլուր հորդորով, և շոԼրջն ա մեն ինչ շա րժվեց , ա մեն բա ն թա ղվեց նրա նց ծա յների մեջ: Հ ի մա ւսյլևս ա նհնա ր էր զսպ ե լ մա րդ ­կա յին ա յն մոլեգին պ ոռթկումը, որ տ ա ո ա ծ վ ե լՈւն հա մընթա ց հ ոխ որ ­տ ում էր լինել բա րծր, ա վելի բա րծր, մինչև որ խ ե ղ դ ե ր ներսում դա րա - նա ծ վերջին կա սկա ծը :

Այս ա ն գա մ ոչ ո ք չփ ործեց սա ստ ե լ բա զմութ յա ն ա յդ ի ն ք ն ա բ ո ւխ ա ն ­կարգութ յունը: Մի քա ն ի րոպ ե շա րո ւնա կ դա տ ա րա նը ս տ ի պ վ ա ծ էր հա մ ­բերութ յա մբ սպ ա սել, մինչև որ սպ ա ռվեր բռնկվա ծ եռա նդը, ու շա րժն ի ն քն ա մ փ ո փ վ ե ր նա խ կ ի ն հա նդա րտ ո ւթ յա ն մեջ: Եվ միա յն Չ ա րենցն էր, որ չգիտ եր իր ա նե լի քն ու տ հա ճ զա րմա ըք ո վ էր նա յում իրեն օ ղ ա կ ա ծ ջերմեռա նդներին : Մի ն ե ր քին ֆ իզիկա կա ն թ ա խ ի ծ էր նա զգում, որը ոչ կա րո ղ էր ա նտ րտ ո ւն ջ կրել, ոչ ա մփ ոփ ե լ բա ռերի ներսում: Այդ մի քա ն ի ժա մերի ընթա ցքո ւմ նա ա սես դա դա րե լ էր լիըել այն, ինչ էր մինչ ա յդ, ու ա յս հուսաբեկ, ցա վա կ ի ր մտ քե ր ի ց սիրտը խ ա րա ն վո ւմ էր, շունչը՜ նոս­րանում: Տեսնում էր ա հա , թե ինչպ ես սանդի մեջ ծե ծվա ծ հա տ իկի նմա ն փ ոխ վո ւմ էր իր կերպը, փ ոխ վ ո ւմ էր կյանքի իր եղա նա կը , բա յց ոչինչ ա նել չէր կա րող: Նա իրենը չէր...

Չ ուբա ր յա նը հետ ո դեռ երկա ր խ ոսեց : Սերթ նա պ ա ղ դա տ ողո ւթ յա մբ սուր ա նկ յո ւններն էր հա րթեցնում , մերթ ներշնչված՜ դուրս էր քա շո ւմ ստ որին շերտ երի հանույթը, մերթ մ տ քի հմտ ութ յա մբ իրա ր էր մերծեց- նում տ ա ր ա կ ա եզրերը, իսկ դա հլիճն այդ ընթա ցքո ւմ նորից ու նորից վա րծա հա տ ո ւյց էր լինում փ ա ստ ա բա նին ս րտ ա պ նդո ղ կա նչերով ու ոգևորիչ ա ղմուկով : Ս ա կա յն վրա հա սա վ նլսև ա յն պ ա հը, երբ հնչեցին բոլոր ելույթները, վիճա բա նութ յո ւնները սպ ա ռվեցին , և հերթը հա ս ա վ մ եղա դր յա լի վերջին խ ոս քին : Մի խ որին լօության մեջ, որ հա ն կա ր ծ ծ ա ն ­ր ա ց ա վ դեռ ք ի չ ա ռա ջ քմ ա հ ա ճ ո ր ե ն ա նգուսպ բա զմո ւթ յա ն վրա , դ ա տ ա ­վոր Խ ա ր մ ա ն դ ա ր յա ն ը տ րորեց ա չքերն ոլ հա րցրեց Չա րենցին, թե կկա -

359

մենւս՞ր որևէ բա ն ա սել ներկաներին:Չ ա րենցը կա նգնեց : Այս ա նգա մ ն րա ձա յն ը հնչեց դ ժ մ իտ ու ա նխ տ իր .- Այն, ինչ ուզում էի՜ արդեն ա սա ցի : Ա վելա ցնելո ւ ոչինչ չունեմ: Իմ վ ի ­

ճա կի տ նօրինո ւթ յո ւնը ես թողնում եմ դ ա տ ա ր ա ն ի հա յեցողությանը...Եվ իսկույն նստեց:Իսկ հետ ո ա մեն բա ն կա տ ա րվեց շ ա տ ա րա գ: Մինչ հա վա քվա ծնե ր ը

կտ րտ նջա յին սպ ա սվա ծից ւցւսկաս ս տ ա ն ա լո ւ հա մա ր, մինչ դռների մոտ խ մբվա ծները նրա բառերը կփ ոխ ա նցե ի ն մ իջա նցքի մա րդկա նց , դ ա տ ա ­վորը հա վա քե ց սեղա նին փ ռված թղթերը, փ ա կ ե ց թ ղթա պ ա նա կը և ա սա ց.

- Այժմ հա յտ ա րա րվո ւմ է դւսդար: Վ ճիռ կա յա ցնե լո ւ հա մա ր դ ա տ ա ր ա ­նի կա զմ ն ա նցնո ւմ է խորհրդակցւսրւսն:

Ն րա նք դուրս եկան, ևՉուբւսրն ա կ ա մ ա նա յեց ժա մա ցույցին : Գ իշեր­վա 10-ւսնց 30 րոպ են էր:

Ի զա րմա նս շատերի, Չարենցին ա յս ա ն գ ա մ չտ ա րա ն հա րա կից սենյա ­կը: Նա մնաց իր տեղում, իսկ հսկիչը, որ պ ի տ ի առաջնորդեր մեղադրյալին, մի ա զա տ աթոռ գտ ա վ, նստեց նրանից ք ի չ հեռո ւ ու ձեռքերը խա չեց կրծքին:

Առաջինը, ով սիրտ ա րեց մ ոտ ենա լ Չ ա ր ե ն ց ի ն , Արփիկի ընկերուհին էր Արշալույս Ջա նիկյա նը: Հսկիչը ն ր ա ն ն ա յե ց ք ն ն ո ղ հա յա ցքո վ , բա յց ա յդպ ես էլ ոչինչ չա սա ց: Արշալույսը ս ե ղ մ ե ց Չ ա րենցի ձեռքը , հա րցրեց նրան, թե ինչպ ե՞ս է իրեն զգում, ա յդ ը ն թ ա ց ք ո ւ մ կերակրե՞լ.է»ն, որևէ բա ն կուզե ՞ր հա ղորդե լ Արփիկին, ա պ ա հ ա ն կ ա ր ծ շփ ոթվեց իր ա նհա րկի հա րցերից ու ա յդպ ես էլ մնաց լուռ կ ա ն գ ն ա ծ : Նրա օր ի ն ա կին ա չք դ րա ծ ուրիշներն էլ հ ետ զհ ետ ե սկսեցին ա ռա ջ գ ա լ ո մ ա ն ք պ ա ր զ ա պ ե ս Չ ա րեն ­ցին մոտ իկից տ եսնելու համար, մ յո ւս ն ե ր ը լսելու, թե ինչ էին խ ոսում ա յնտ եղ : Շ ուտ ով մա րդիկ երկու թ և ե ր ի ց պ ա շա ր ե ց ի ն ն ստ ա տ եղը , և միա յն Չ ա րենցի հ ո գնա ծ տեււքն ու խ ո ւ ս ա փ ո ւ կ ա չքերն էին ու մեկ էլ հսկիչի խ ս տ ա պ ա հ ա ն ջ դեմքը, որ ջ լա տ ո ւ մ էին ն րա նց հա կումը և մեղ­մում ձա յնի երերուն ա լիքը:

Մ ոտ եցա ն նաև Իսահակյանը, Զ ա պ ե լ Ե ս ա յա ն ն ու մյուս գրողները: Հ ա վ ա քվ ա ծ ն ե ր ը ճա նա պ ա րհ բա ցեցին ն ր ա ն ց հա մա ր : Վ ա րպ ետ ը ծ խ ա ­խ ո տ ա տ ո ւփ դրեց Չ ա րենցի գրպ ա նը: Զ ա ւպ ե լը շոյեց գլուխը.

- Հ ո գ մի ըներ,- ա սա ց նա,- Ի ս ա հ ա կ յա ն ի հետ կ ե րթ ա ն ք գործկոմի ն ա խ ա գ ա հ ի ն քո վ , ք ե զ ա զա տել կ ո ւտ ա ն ք . . .

Գիշերը ք ա մ ո տ էր ու սառը: Փ ողոց դ ո ւ ր ս եկա ծները բա րձրա ցնո ւմ էին օձ ի քն երը , զննում էին շուրջբոլորը շ տ ա պ ո ղ մա րդո ւ հա պ ճեպ ո ւթ ­

360

յամբ, բա յց քա ն ի որ ետ դա ռնա լո ւ մ ի տ քը նո ւյնքա ն հա րա հոս էր, ո ր քա ն քա մո ւ տ ա կ սպ ա սելո ւ ա կնկա լի քը , ի վերջո ն րա ն ք մնում էին դրսում գտ նե լո վ մի ծա ծկ կա մ որևէ հա րմա ր տ ե ղ ա ռմո ւտ քին մոտ իկ: Ա յնտեղ ա ստ իճա նների վրա , կա ն գ նա ծ էին տ պ ա ր ա ն ի բա նվորներ Վ ահան Գրի- գոր յա նն ու Վ ահան Հովսեփ յա նը ՜ իրենց ընկերների հետ: Տ ղա ները նա ­յում էին հա տ ո ւկենտ ա նցորդներին , բա րձրա ձա յն զրուցում էին ու ժ ա ­մա նա կ ա ռ ժա մա նա կ ա կա նջ էին դնում, թե գուցե ներսում որևէ շա րժում դա հլիճ գնա լու նշա ն տ ա ր:

Վ ահան Հ ովսեփ յա նը վա ռե լ էր իր և մյուսների ծխ ա խ ոտ ները , ա յրվող գ լա նա կը պ ա հե լ էր թևքի տ ա կ ու ա սում էր.

- Պ ա շտ պ ա նի ճա ռը բա վա կա ն է, որ Չ ա րենցին հենց հիմա ա զ ա տ ա րձա կեն:

Մյուս Վ ահանը հա մա ձա յն էր ընկերոջ հետ.- ճ ի շտ է ասում, Չ ուբա րը քա ր ը ք ա ր ի վրա չթողեց:- Ուր էր, թե հենց ա յդպ ես էլ լիներ,- երգեցիկ ձա յնով ե րա զեց կա ն գ ­

նա ծներից երրորդը և ժ պ տ ա ց ա նփ որձ երեխ ա յի պես:Կ ողմնա կի մի ձա յն նրա թիկո ւնքից խ ստ որեն հարցրեց.- Իսկ ձեզնից ո ՞վ է հիշում, որ երբևէ նմա ն բա ն եղած լինի...Բոլորը նա յեցին հա րցնողին ու լռեցին: Եվ ծխ ի քո ւլա ները նորից

ցրվեցին քա մ ո ւ բերա նն ընկած...Սպ ա սո ւմի ա ռա ջին ժա մն ա ն ց ա վ դա նդա ղ , ա նկարեկից: Ոչ մի լուր

չկար: Զ ա պ ելն ա յդ ը նթա ցքո ւմ հա սցրեց օ գտ վ ե լ մի հա րմա ր պ ա հից ու գրել ծ ո ցա տ ետ րո ւմ . «...Ներկա հա սա րա կութ յո ւնը տ պ ա վորո ւթ յա ն տ ա կ է Չ ուբա ր յա նի պ ե ր ճա խ ո ս ճա ռին , որուն հա մա ր կըսեն, թե ե ղա ծ է տ ա ­ղա նդա վոր փ ա ս տ ա բ ա ն ի ն լա վա գույն և ներշնչվա ծ պ ա շտ պ ա նողս ւկա ն- ներեն մեկը: Երբ դ ա տ ա ր ա ն ը կհեռա նա խ որհրդա կցութ յա ն հա մա ր , ա մ ե ն քն ա լ հա մ ո զ վ ա ծ են, որ բա նա ստ եղծ ը ա զա տ պ իտ ի ա րձա կվի : Ա յնտեղ են իր գրչի ընկերները, ա յնտ ե ղ Է ուղղիչ տ ա ն հիա նա լի վարիչը, Չ ա խ մ ա խ չ յա ն ա ր տ ա կ ա ր գ ա ր ժա ն ի քն ե ր ո վ անձնավորութ յուն մը, որու մա սին ա ռիթ կո ւնենա մ ա վելի երկա ր գրելու, ա յնտ եղ են բա րեկա մներ և ծանոթներ... Կ խ ո ս ա կ ց ի ն ք իրա ր հետ , ներկա ներեն մեկնումեկը կ մ ոտ ե ­նա Չա րենցին , որը հոգնա ծ , բա յց հա մա կերպ կսպասե ա յս ծա նր օ ր վ ա ն վերջա վորութ յա ն : Փ ա ս տ ա բա նը հ ա վ ա տ ք ո վ լիքն Է, մենք ա լ կ վա րա կ - վ ի ն ք հույսերով...»:

Հ ետ ո գ լորվեց երկրորդ ժա մը:

361

Քանի դեռ ոչինչ որոշա կի չէր, նա վսւդա ժա մ էր հա մա րում իր ցա ն ­կության մա սին հա յտ նել որևէ մեկին: Սակա յն հետ զհետ ե ներքին պ ա ր ­տ ա դ ր ա ն քը թա նձրա նում էր, և Չ ա րենցն ի վերջո հա սկա ցա վ , որ այլևս ա նհնա ր էր դիմա դրելը և ուրեմն՜ վ ա ղ թե ուշ վրա կհա սներ նաև հ ա րա ­զա տ ներին ա յդ մա սին տ եղեկա ցնե լո ւ ա նհրա ժեշտ ութ յունը : Սիա յն չգի­տեր՜ կ կա րողա նա ՞ր բա ցա տ րե լ ընտ ա նիքին , թե ինչու էր պ ա տ րա ստ վո ւմ մեկնել: Ի՞նչ պ իտ ի ա սեր նրանց, որոնց հա մա ր իր ցա նկութ յուն ո ւնենա ­լը դեռ բա վա րա ր չէր, ա յլ կա րի ք կա ր հա մոզիչ պ ա տ ճա ռների : Ու Չա րեն­ցը մերթ գտնում, մերթ կորցնում էր ա յդ հոժա ր բա ռերի շղթան: Կա րոդ էր նրա նց ասել, որ Թիֆլիս էր գնում՜ հա նձնելու գ ի ր քի ձեռա գիրը , ա ռա վել ևս, որ ա րդեն խ ո ստ ա ցե լ էր: Կ ա րող էր ասել, որ հույս կա ր ա յնտ եղ մեկ­նելով՜ գոնե մա սա մբ թեթևացնել իր դեմ սա հմա նվա ծ ա րգե լքների բեռը: Կ ա րող էր նաև ասել, թե պ ա հն ա մենա հա րմա րն էր, քա ն ի որ եթե ո ւշա ց­ներ, ա պ ա և գ ի ր քը կկորցներ, և հա տ կա պ ես ա յդ նպ ա տ ա կի հա մա ր խ նա յա ծ վերջին փ ողերն էլ քա մ ո ւն կտ ա ր: Իսկ դրա նից հետ ո եկ ու մ տ ա ­ծիր, թե որտ եղից և ինչպես ա պ րո ւստ ի ու ճա նա պ ա րհի ծ ա խ ս ձ եռ ք գցել:

Կգտներ, իհա րկե, կ գտ ներ հա մոզիչ փ ա ստ ա րկն ե ր թե նրա նց և թե իր հա մա ր: Սակա յն գործնա կա ն կ յա նքից ու մնա ցյա լից ա ռա վե լ կա ր ևս մեկ հոգու անձկություն, հա նուն որի միջոցների մեջ ոչ մի խտ րութ յուն չէր դնելու և որի մա սին մտ ա ծում էր ա նդա դա ր : Հասնել, ա մեն գնով հա սնել Երևան' ա հա նրա ա մենա մեծ գա ղտ նի քը : Դեռ չգիտ եր ՛ կընդունե՞ր ա ր դ ­յո ք հա րա զա տ ք ա ղ ա ք ն իրեն, կ ցա նկա նա ՞ր նորից տ եսնել ա նա ռա կ որ­դուն, որ որոշել էր խ ա խ տ ե լ հեռու լինելու պ ա յմա նը, որ հա նդգնե լ էր ա ն ­տ եսել ա ր տ ա քս վա ծ ի իր վիճակը: Բա յց նա հա կվա ծ էր շրջա նցել ա յդ դ ա ­րա նա մո ւտ մտ քերը , քա ն ի որ ինչ էլ պ ա տ ա հեր ՝ ա վելին չէր լինելու, քա ն ա րդեն եղածը: Կարևորը դա չէր, ա յլ այն, թե ում հա մա ր էր ա նում անթույ- լատրելին: Ու եթե ինչ-որ մեկը նրա ն հա նկա րծ հա րցներ ' կա ՞ գոնե մեկը, ով սպ ա սում է ա յնտ եղ, ում հա մա ր ա րժե բռնել ետ դա րձի ճա նա պ ա րհը , Չ ա րենցն ա ռա նց վա րա նելո ւ կպ ա տ ա սխ ա ներ .

- Կա: Արփենիկը...Այդ օրերին էր, որ նա հա նկա րծ կրկին գրելու ա նդիմա դրե լի պ ա հա նջ

զ գա ց : Ա րտա ռոց ոչինչ չկար: Առաջին ա նգա մը չէր, երբ ներշնչա նքը վրա էր հա սնում ա նա կնկա լ տ ա ր ա փ ի նման: Միայն թե ա յժմ գ րա ռո ւ հույզե- րը կա րծես հիշողութ յա ն խ ա ր դ ա վ ա ն ք ն ե ր լինեին, ո ր ոն ք հա նիրա վի ա ն ­տ եսվա ծի դժգոհո ւթ յա մբ տ րվո ւմ էին նրա ն ' երբեմն ա նփ ույթ ք ա մ ա հ ­

562

րա նքով , երբեմն վերին լարումով: Շ ատ ա նգա մնե ր նա պ ա ր զ ա պ ե ս լցնում էր էջերը ին քն իրեն գոհա ցո ւմ տ ա լո ւ հա մա ր, որպ եսզի հետ ո մեկ ա ռ մեկ դեն նետ եր դ ր ա ն ք ինչպ ես թ երմա ցքը , ինչպ ես ճ ա շա կ ա ծ սերմի կեղևը: Սա կա յն լինում էին նաև հա ջո ղ վա ծ կտ որներ, հ ա ճ ա խ նույնիսկ ա մբ ո ղջա կա ն պ ա տ կերներ , և նա սկսում էր դ ր ա ն ք նորից ու նորից հղկել, մա քրա գ ր ո ւմ էր քա ռ յա կ ա ռ քա ռ յա կ գ ո ւր գ ո ւրա ն քի հա սնող հո­գա ծութ յա մբ : Երբ մի քա ն ի բա նա ստ եղծո ւթ յո ւններ ա րդեն վերջնա կա ն տ ե ս քի էր բերել ու ա րտ ա գե լ էր ծ ոցա տ ետ րո ւմ , ա յդ ժա մա նա կ միա յն նկա տ եց , որ ա ր տ ա քո ւս տ տ ա րբեր ու ա յլա զա ն իր տ ողերի միջև մի ներ­քին , ա ներևույթ կա պ կար, որ դ ր ա ն ք բոլորն էլ ծնվել էին տ ա ր ա ժ ա մ վ ե ­րա պ րո ւմից ու ա փ սոսա ն քի ց , և որ կ ա տ ա րվ ա ծ ի հա մա ր միա կ ա ր դ ա ր ա ­ցումն իր ա ն կ ա տ ա ր հա տ ո ւցմա ն մրուրը կա րո ղ էր լինել, քա ն ի որ ա յլ բա ցա տ րութ յո ւն դեռ չէր գտել...

Շ րջանը բոլորվել ու փ ա կվե լ էր: Նույնիսկ փ ողոցն ու Հա կոբովի հետ ա ն ն պ ա տ ա կ զ բ ո սա ն քն ե ր ն այլևս չէին գրա վո ւմ նրա նմա ն փ ո ւթ եռա նդ մա րդուն : Մ իտ քն ա րդեն զ բ ա ղ վ ա ծ էր, ի ն քն ա մփ ոփ ո ւմ ը ' լիարյուն, սպ ա ­սումն ' ա նըմբեր: Անում էր բա ներ ' ի ն քն էլ չիմա նա լով ինչու, չըմբռնելով պ ա տ ճա ռը : Մի օ ր որոշեց գնա լ տ եսնելու Վոշաբը' ք ա ղ ա ք ի ց ոչ ա յն քա ն հեռու գտ ն վ ո ղ ա յդ հնա մենի դա մբա րա նա դա շտ ը , ո րտ ե ղ կուրգա նների ծա նր շերտ երի տ ա կ թ ա ղվա ծ էին հպ ա րտ ու վա չկա տ ուն սկյութների հա զա րա մ յա գա նձերն ու ռա զմիկների ա ճյունները: Մի ա մբողջ օ ր նա թ ա փ ա ռեց բլուրների վրա , մեկուսի ա մա յո ւթ յա ն մեջ ա կա նջ դրեց ա ն ի ­րա կա ն ա շխ ա ր հ ի շշուկներին, տ ր ո ր վա ծ կա ծա նները թողած՜ կտ րեց սի ­զ ա պ ա տ խ ո տ հ ա ր քե ր ի զա ռ իթ ա փ երը և տ ուն վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ մռայլ, հ ո գ ­նած, մտ ա զբա ղ :

Հա րա զ ա տ ն ե ր ը տ րա մա դրո ւթ յա ն ա յդ փ ոփ ոխ ո ւթ յո ւնը վերա գրո ւմ էին նրա պ ա րա պ ո ւթ յա նը և ա ռա ն ձ նա պ ե ս չէին ա նհա նգստ ա ցնո ւմ ա վ ե ­լորդ հա րցերով: Եվ ա յս հա մա կերպ լռությունը շա րո ւնա կվեց մինչև ա յն օրը , երբ երեկո յա ն թեյի սեղա նի մոտ Չա րենցը վերջա պ ես ժողովե ց հ ա ­մա րձա կութ յո ւնն ու որոշեց իր մտ ա դրո ւթ յա ն մա սին հա յտ նել տ նեցինե ­րին: Ջ ա նա լով ընտ րել ա յնպ իսի բա ռեր, ո ր ոն ք ա վե լի շա տ կա րեկցա նք , ք ա ն հա նդիմա նութ յո ւն պ իտ ի հա րո ւց եին ' նա սկզբում նստել, պ տ տ ո ւմ էր գդա լը դ ա տ ա րկ բա ժա կի մեջ ու խ ոսո ւմ էր երկա ր, հա մա ր յա շշուկով՜ խ ո ւսա փ ե լո վ նա յել ա մեն կողմից իրեն սևեռվա ծ հա յա ցքն երին , իսկ քի չ ա նց ա րդեն ո տ քի էր ելել, գնում -գա լիս էր սենյա կում, և ձա յնն այլևս

563

- Ահա և վերջը...Աա էր ա ռա ջին ա ն դ րա դա ր ձ միտ քը , որ ցա վ ոտ փ շի պ ես խ ր վ ե ց Չ ա ­

րենցի գլխում , և նա խ ո նա րհե ց ա չքերը : Այդ պ ա ր զ բա ռերը նա կ ա ն խ ա ­բա ր էր կրել իր ներսում, թ իկունքո ւմ պ ա հ վ ա ծ սրա սա յր դա շույնի պես, և ա հա ե կա վ շեղբը շա րժելու ա ն խ ո ւս ա փ պ ա հը : Բա յց հետ ո դ րա նց ուր­վ ա պ ա տ կ ե ր ն էլ ջ ն ջվեց -չքա ցա վ մտ քից , և միա յն մի ա նուն մ նա ց ա յն ­տ ե ղ դա ջ վա ծ ' «Արփիկը»: Մի ինչ-որ վա յրում մա րդո ւ ըմբռնմա ն սա հ ­մա ններից ա յն կողմ, ա նվերծա նե լի ինչ-որ գ ա ղ տ ն ի ք ի ց շորթված, պ իտ ի հենց ա յդպ ես ձուլվեին բա ժա ն եզրերը, կցվեին հուշերը հ ո ւսա խ ա բո ւթ ­յա նը, սերը մորմոքին , կ որստ ի երկյուղն ա ն ա զ ա տ կ յա նքին , ո րպ եսզի դա ռնա յին ա յդ չա փ սեղմ ու եզա կի, դա ռնա յին թա ռա նչ ու անուն. «Ար- փիկը...»: Ո ւղեղ խ ո ւժ ո ղ ա ր յա ն հ ո ս քից կա ս-կա րմիր կտ րա ծ ա յտ երին մի թույլ հ ե գ ն ա ն ք խ ա ղա ց , ա յն դա ռն ու մա ղ ձ ոտ ժպ իտ ի պես, որ ծնվում է ոչ թե ա յպ ա ն քի ց , ա յլ ցա վի ա ծա նց յա լն է: Չ ա րենցը կուզեր ա փ ե ր ո վ ծա ծկե լ դեմքը : Միայն թե ա յստ եղ , ա յս պ ա հին նա ա յդ բա նը չէր անի: Չէր կարելի: Մ ա տ ները ա թոռին ս ե ղմա ծ նա շտ կվեց , ու երբ հա յա ց քը փ ո քր - ինչ բա րձրա ցրեց , տ ե ս ա վ Չ ուբա րի կա ռչուն ա չքերը :

- Հ ո ւսա հա տ վե լո ւ պ ա տ ճ ա ռ չկա,- շշնջա ց Չուբա րյա նը:- Աա ա ռա ջին քա յլն էր: Ուրիշ կերպ չէր էլ կա րոդ լինել: Մենք, իհա րկե, դեռ կբողո քա ր - կենք, կ շա րո ւնա կեն ք պ նդել մեր պ ա հա նջները : Միայն թե, խ նդրո ւմ եմ, դու չհո ւսա հա տ վես : Լսու՞մ ես, չհո ւսա հա տ վես : Ես ք ե զ ա սում եմ, որ ա մեն բա ն լա վ կլինի....

Չ ա րենցը դ ե մ քը խ ո նա րհե ց ու ա ն շա րժա ցա վ :Դ ա տ ը դեռ չէր ա վա րտ վե լ: Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ն ա յդ ը նթա ց քո ւմ շա րո ւ­

նա կում էր խ ոսե լ ա յն մասին, որ մեղա դր յա լի ն կա տ մա մբ խ ա փ ա ն մ ա ն միջոցը մնում է ա նփ ոփ ո խ , որ դ ա տ ա վճ ի ռ ը վերջնա կա ն է և ենթա կա բեկմա ն 3 օ ր վ ա ընթա ցքո ւմ , որ իրեղեն ա պ ա ցո ւյց «Նագան» սիստ եմի ա տ ր ճ ա ն ա կ ը կհա նձնվի ԿԿ Երևանի կոմիտեին... Սա կա յն նրա ն այլևս ոչ ո ք չէր լսում: Անորոշ մի շա րժ էր հա մա կե լ մա րդկա նց , և ա յդ խ լրտ ո ւքը լի էր հա կոտ ն յա հույզերով: Նույնիսկ ա յն պ ա հին , երբ դ ա տ ա վո ր ի խ զ վ ա ծ ձա յնն ա զ դ ա ր ա ր ե ց նիստ ի ա վա րտ ը , նրա բա ռերը գոլորշու պ ես հա լվեցին թա նձր ա ղմո ւկի մեջ: Միայն Չուբարյւսնն էր, որ դա նդա ղոր ե ն ձ ե ռ քը երկա րեց ու նորից նա յեց ժա մա ցույցին : Գ իշերվա ժա մը 2-ն էր...

Հսկիչները Չ ա րենցին դուրս տ ա ր ա ն դա հլիճից: Եվ հենց նույն պ ա ­հին էլ հ ե ր թ ա պ ա հո ղ միլիցիոներները լցվեցին սրա հ ու փ ա կեց ի ն մո ւտ ­

364

քի բոլոր դռները: Դ եպի ե լք հո րդող բա զմութ յո ւնը սկզբում ընկրկեց նրա նց ա նա կնկա լ հա յտ նութ յունից , իսկ երբ կռա հեցին , թե ինչու էին իրենց պ ա տ վա րե լ, ս կսվեց մի ա ղ ա վ ա ղ վ ա ծ խ լրտ ոց ու խ ա ռնա լո ւր իրա րա նցում : Դա ո ւժա հա տ մա րդ կա ն ց վերջին եռա նդն էր, որ վա տ նո ւմ էին ա ռա ն ց ա փ սոսա ն քի : Սա կա յն ա մեն բա ն այլևս զուր էր:

Չ ա րենցին կ ողմնա կի դռնով դուրս բերեցին միջա նցք : Դ ա տ ա րա նի ն ա խ ա գ ա հ ն ա րդեն սպ ա սո ւմ էր ա յնտ եղ : Նա Ուղղիչ տ ա ն պ ետ ին մեկ­նեց ծա լվա ծ մի թուղթ, ո րտ ե ղ գ ր վ ա ծ էր. «9 նոյեմբերի 1926 թ., Երևան: Վ երա դարձվում է կա լա ն քի տ ա կ պ ա հելո ւ հա մա ր մինչև նոր կ ա ր գ ա դ ­րություն դ ա տ ա պ ա ր տ վ ա ծ Եղիշե Չա րենցը : Դ ա տ ա վճռ ի պ ա տ ճ ե ն ը կո ւ­ղա րկվի լրացուցիչ»:

Չ ա խ մա խ չ յա նը ստ ո րա գ ր ե ց գրութ յա ն վրա ու դրեց գրպ ա նում :- Գ նա նք,- ա սա ց նա Չ ա րենցին ու ի ն քն ա ռա ջ անցավ...Սի ք ա ն ի րոպ ե ա նց, երբ մա րդիկ գ րոհ ո վ դուրս նետ վեցին դա հլիճից

ու վա զեցին բակ, դրսում այլևս ոչ ո ք չկար:Խ ա վ ա ր ի մեջ տ ա ր ա ծ վ ե լ էր սա ռնո ւթ յա ն ու չտ ե ղա ցա ծ ա նձրևի մ իա ­

խ ա ռն բուրմունքը : Փ ակ կա ռքը , ո րով Չ ա րենցին բերել էին ա ռա վոտ յա ն , ա յժմ գլորվում էր գ ի շե րվա գո ւնա զո ւրկ ա մա յո ւթ յա ն միջով: Ս մբա կների մ ա ն րա վա ր գ թա կոցը ցրում էր նրա խ ո հերի քո ւնը , ճ ո ճ քը խ ա ռնո ւմ էր բա ցորոշ մ իտ քը մթա գնո ւմի հետ , ա րա գութ յո ւնը կ ր կ նա պ ա տ կ ո ւմ էր սրտի զա րկերը : Իսկ նա ո ւժ չուներ ներհա կ ա պ րո ւմների ա յդ խ ո ր դ ե րա - մից զտ ե լ միակը, ընտ րե լ կարելին... Չէ, խ ա ր դ ա վ ա ն ք չէր եղել: Չ ա րեն ­ցը չէր տ եսնում որևէ ա նա րդա րո ւթ յո ւն գ ո ր ծա դ ր վա ծ իր հա նդեպ : Բա յց և ա յնպ ես նրա ն շա րո ւնա կո ւմ էր տ ա նջե լ ա յն զգա ցողո ւթ յո ւնը , թե կա ­տ ա րվե ց վիրա վորիչ, ա ններելի մի բան, և ի ն քն ա նզոր էր ե ղա ծ ն ընկա - |ել իբրև հա տ ուցում : Նա դ ա ռ ն ա ց ա ծ էր ա յն ա մենի հա մա ր , որ ա րդեն եղել էր և ա յն ա մենի հա մա ր , որ դեռ պ իտ ի լիներ: Կ յա նքից պ ա հա նջ ե ց այն, ինչը նա չէր տա լու, իսկ փ ոխ ա ր ե ն ը վերցրեց ա վե լին ա յս տ խ ր ո ւթ ­յունը իր մ ե րձա վոր գոյութ յա մբ, և ա յս լքվա ծութ յո ւնը իր մերկութ յա ն մեջ, և ա յս վա տ նո ւմ ը սպ ո ւնգ ի պ ես քա մ վ ո ղ , և ա յդ ա մոթը տ ա նո ւլ տ վ ա ­ծի... Հ ետ ին մա րդ, սա ՞ էր ք ո սպ ա սե լի քը , ու՞ր է ա վա րտ դ , ի՞նչ է ըն­թա ցքդ , եթե ա նիվի պ տ ո ւյտ ն ա ն կա ն գ է, եթե կ ա ռ ք դ մի կա յա ն ունի...

Աշնան գիշեր էր: Սև: Անլուսին: Ո ւնա յնություն էր...

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ «DE PROFUNDIS»

Արփիկն ա մբողջ գիշեր ա չք չէր փա կել: Ս պ ա սե լ էր, որ վերջա պ ես մեկնումեկը կ գա ր ու լուր կբերեր Չա րենցից : Բա յց ժա մերն ա նցե լ էին ե ա յդպ ես էլ ոչ ո ք չէր բա ցե լ տ ա ն դուռը: Ա ռա վոտ յա ն ն ա խ քո ւյրն էր եկել նա էլ բո լորովին ա նտ ե ղ յա կ ու հո ւզվա ծ: Եվ հետ ո միա յն հա յտ նվե լ էր ընկերո ւհին Արշալույսը: Ա րդա րա նա լու նմա ն նա սկզբում բա ցա տ րե լ էր, որ դա տ ը վերջա ցե լ էր չա փ ա զ ա ն ց ուշ, ա պ ա նստ ել և պ ա տ մե լ էր ա յն ա մենն, ինչ տ եսե լ ու լսել էր դա տ ա րա նո ւմ : Դ րա նից հետ ո Արփիկը վեր էր կա ցե լ ու եկել էր Ո ւղղիչ տուն:

Ա յստեղ նա ա ռա ջին ա ն գ ա մ չզսպ եց իրեն և ա րտ ա սվեց : Հ ետ ո սրբեց ա չքերն ու երկա ր խ ոսո ւմ էր ա յն մասին, որ իր հա մա ր միևնույն էին ա յդ մ ե ղա դրա ն քն ե ր ը , որ ա յսո ւհետ ևս ա մեն ինչ կլինի ա ռա ջվա պես, որ ե ր ե ք տ ա րին հա վերժո ւթ յո ւն չէ, որ ոչ մի դեպ քո ւմ չի նա խ ա տ ե լո ւ ու չի տրտնջա ...

Ավելի լա վ կլիներ, եթե նա ոչինչ չասեր: Արփիկի գնա լո ւց հ ետ ո Չ ա ­րենցը փ ա կ ե ց դուռն ու այլևս դուրս չեկա վ սենյա կից: Կ ա տ ա րվա ծ ը շտ կելու ա նհնա րինո ւթ յո ւնը դեռ ե ր բե ք նրա հա մա ր ա յն քա ն ճնշիչ չէր եղել, ո ր քա ն ա յժմ: Ե րբեք ստ վերն ա յդ քա ն թա նձրութ յա մբ չէր իջել մտ քե ր ի վրա , և ա յդ չա փ երկա ր չէր բա ցա կա յե լ մ խ ի թ ա ր ա ն քի խ ա բ ե ա ­կա ն քա մ ի ն : Բա յց մտ ա ծո ւմ ն ե ր չկա յին: Կա յին միա յն հա րցեր, ա ն հ ա տ ­նելի, ա ն խ ղ ճ մ տ ա ն ք հա րցեր , որ թա փ վո ւմ էին ձնա հ յո ւս քի նմա ն թ ողնե ­լով ս պ ի տ ա կ ա փ ո շի ա մպ եր :

- Ի՞նչ, ի՞նչ, ի՞նչ անել,- կրկնում էր նա մի պ ա տ ի ց դեպ ի մյուսն ա նց ­նելով, ա սես ա յն ա ր ձ ա գ ա ն ք ն էր փ նտ րում , որ վա յր էր ընկել ձ ե ռ քի ց ու կորսվել էր մոտերքում...

Ու՞մ էր պ ե տ ք հ իմա իր սերը ա յդ ծ խ ա ց ո ղ պ ա տ րույգը , որ պ իտ ի լույս տ ա ր , բա յց մուր էր թքում: Ու՞մ էր պ ե տ ք կա րոտ ն ա յն ե ր ջա նկա բա ղձ օրերի, ո րոն ք եղել էին թե ոչ չգիտեր: Եվ բա նտ ա սվա ծն էլ իր մա րմնա զ - գ ա ց տ ա ռ ա պ ա ն ք ն ե ր ո վ ի՞նչ էր հա մ ե մա տ ա յն չա րչա րա նքին , որ կա ր հոգու զնդանում...

366

- Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս, ինչպե՞ս,- հա րցնո ւմ էր Չ ա րենցն իր խ ց ի ա մ ա ­յությանը, իր մենութ յանը, իր ստ վերին : Բա յց ոչ ո ք նրա ն չէր պ ա տ ա ս ­խա նում :

Օ րն ա ն ց ա վ տ վա յտ ա ն քն ե ր ի , խ ա ր դ ա խ թմրութ յա ն ու կա տ ա ղո ւթ յա ն բռնկումների փ ո փ ն ի փ ո խ ա յր ող կրա կի մեջ: Ի ն քնա ձա ղկո ւմ ի տ ե նդով բռնկվա ծ Չա րենցը պ ա տ ր ա ս տ էր պ րպ տ ե լ բոլոր բա ռերի միջից ա մե- նա խ ո լորն ու ստ որա քա րշը , բ ա ն ա դ ր ա ն քի ն կերա կուր դա ռնա լ, գ լո ւխ խ ո նա րհե լ լո ւտ ա ն քների ա ռա ջ, միա յն թե ա նխ ռովո ւթ յա ն կա կո ւղ մա ր ­մինը հա նկա րծ չդիպ չեր իրեն... Ոչ մի սփ ոփ ա ն ք , ոչ մի թողություն: Ի նքն էր կողոպ տ իչը: Ի նքն էր իր ժ ա մա նա կ ի գ ր պ ա ն ա հ ա տ ը , իր հա նգ ստ ո ւթ ­յա ն դրա մա շորթը , իր խ ոհեմո ւթ յա ն վա տ նիչ-մսխ ողը : Իսկ հիմա , ձեռ­նա րձա կ տ ղա , գ նա ու ա զ ա տ օրեր ի մո ւրա ցկա ն դա րձիր : Ա փդ պ ա րզիր և սպ ա սիր , թե երբ բռիդ մեջ հույսի մա նրա դրա մնե ր կնետ են: Հ ետ ո ցնծա ա յդ զր նգոց ի ձա յնը լսելիս, ա նընչութ յո ւնդ ծա ծկիր ա մոթով, և չմոռա ­նա ս կսմթել բ ա խ տ ի դ փ ա փ ո ւկ տ եղերը , որ ք ե զ ա չ քո վ չտան....

Գիշերը նա պ ա ռկե լ էր ու չգիտ եր ք ն ա ՞ծ էր, թե ա րթուն: Եթե ա րթուն էր, ա պ ա ու՞ր էր մ եղա վոր ա շխ ա ր հ ի փ ծո ւն հպ ումը, ինչու՞ չէր զգում: Եթե ննջում էր, ա յդ դ եպ քո ւմ ինչու՞ չէր ընկղմվում մոռա ցումի սորուն ա վա զ ն ե ր ի մեջ, կա մ ի՞նչ պ ա տ ճ ա ռ ո վ իրեն չէին ա յցելում հին-բարի մ ղ ձա վա նջներն իրենց տ խ ե ղ ծ կոծանքով...

Լույսն ա րդեն բա ցվո ւմ էր, իսկ Չա րենցը դեռ երկա ր տ ա րուբերվո ւմ էր սևեռումների ջրերում տ քն ե լո վ գտ նե լ ա յն ա մուր ա փ ը, ո րտ եղ հի վա նդ բա ղ ձ ա ն քը կխարսխեր... Ա նա զա տ ութ յա ն ե ր ե ք տ ա րիներ : Ե րեք տ ա ր վ ա տ ենդ: Հա զա ր ա ռա վ ոտ ու նո ւյնքա ն գիշեր: Հա զ ա ր հոգեվարք... Նա գ ի ­տ եր ու սա րսա փ ում էր, որ ա յդ մերկ թվերից իր ներսում ինչ-որ բա ն կ սա ­սանվեր: Կ ա մքին հա կա ռա կ կընդուներ ա յդ նորելուկի ա ն վա ստ ա կ հա մ ­բավը, մ ո գա կա ն նիշերի շա ր քո ւմ կբա զմեցներ նրան, ա մեն բա ն կչա փ եր նրա ա րշինով ու երկու կես կա ներ ժա մա նա կ ը նրա նից ա ռա ջ, նրա նից հետո... Աա՞ էր ընթա ցքը : Ու եթե սա էր ընթա ցքը , էլ ի՞նչ կ ա ն խ ա վ հ ղ ա ց ­վա ծ թերամտություն, էլ ի՞նչ տ ա գնա պ ներ , ի՞նչ իրարանցում...

Կ հա շվեր օր ե ր ը բոլորի պես, իսկ հետո, դա րձ յա լ բոլորի նման, կ ա ­սեր. «Ահա, իմ ժա մն էլ եկավ»: Ա յդքանը: Քանի որ միա յն ա յդ քա ն ը գ ի ­տեր: Իսկ երբ օր ը կգա ր, նրա նից ա յն կողմ... Ն րանից ա յն կողմ ի՞նչ կլի­ներ... Անիմանւսլի՞ն: Կ ա նխ որոշվա ՞ծը : Նո՞ր ա մ սա թ իվ իբրև հա յտ ա րա ր ա նգո ա մբողջի, վա յրէջքի ծա նուցու՞մ , թե՞ հա վ ա ս տ ա գ ի ր ընծա յա բեր -

367

ման... Ինչ էլ սպ ա սվեր , ա վելի հեռուն գնա լո ւ հա մա ր նա այլևս ուժ չու­ներ: Եվ հ ա վ ա տ չուներ...

Իսկ դրսում գիշերն ա րդեն մեռնում էր: Լո ւսա դեմի մեջ ա յն քա ն շա տ մշուշ կար, որ կ հա գեցներ մ ե լա մա ղձ սրտ ի ծա րա վը : Հ իմա կորսվա ծ ք ո ւն ը նմա ն էր ա նընթեռնե լի տ ողի, բա ց վ ո ղ կա թնա գույն ա շխ ա ր հ ը ա ն ­հոգի ծիծա ղի : Երևի նոր օ ր ն ա յդպ ես էր հեգնում տ ա ր ա բ ա խ տ ի գա լիքը :

Ն ա խ ա ճա շից հետ ո Չա րենցին հերթով սկսեցին ա յցելել ծա նոթ կա լա ­նավորները: Գալիս էին նրա սենյակը, նստ ում էին մի քա ն ի րոպե, հա րց ­նում էին դա տ ի մասին, յո ւրա քանչյուրն հիշում էր իր դա տ ավա րութ յունը , հետ ո էլի ինչ-որ բա ներից էին խոսում ու գնում էին: Կարծես տ ա ր օր ի նա կ ոչինչ չէր կա տ ա րվում : Ասենք, ծա նրա բեռ ուղեղն ի գորու էլ չէր մեջընդմեջ լսել նրա նց ցրիվ մտ քերը, և Չ ա րենցը կրում էր ւսնխուսավւելին հա շտ ըմբռնումով: Բա յց հա նկա րծ ներքին մի ձա յն ա րթնա ցա վ, որ սկզբում քչփ չա ց կա սկա ծի մասին, իսկ հետո նաև խ եթեց սրտի կծկա նքով . «Քեզ ա յնպ ես չի՞ թվում, որ ա յս ա ն գա մ ինչ-որ բա ն ուրիշ է»: Ու Չա րենցը լար­վեց: Մի՞թե իսկա պ ես տ ա րբեր էին ա սվ ո ղ բառերը, և այլ էին նրա նց շա ր­ժումներն ու հա յա ցքները : Ընտ ելա կա նը կա րծես փ ոքր-ինչ ա նծա նոթ էր դարձել, պ ա րզա մ իտ խ ոհերը փ ոքր-ինչ ա նա խ որժ , վերա բերումի սա հմա ­նը' փ ոքր-ինչ բռնազբոս: Ի՞նչ էր պ ա տ ա հել: Ի ՞նքն էր թա նձրա ցնում գույ­ները, թե՞ ի րո ք դ րա նք փ ոխ ա րկվե լ էին, դա րձել ծեքծ ե քո ւն ու բարկահւսմ...

Գ ա ղտ նի քը բա ցվեց նո ւյն քա ն ա րա գ , ինչպ ես որ ծնվել էր: Ե կա վ Կա- րա բա լա ն ու ա ն գ իտ որե ն «մւստնեց» բոլորին: Հենց դռների մոտ ն ա խ ­կին ծ ա ղ կ ա վ ա ճ ա ռ ը գ լո ւխ ն օր ո ր եց ու ա սա ց թա խ իծով .

- է, ընկեր Չա րենց , հիմա որ ա րդեն դու էլ մ ե զ ն ի ց մեկը դարձար...Ու Չ ա րենցը զ գա ց , թե ա յդ մ իա միտ բա ռերի ա ռա ջ ինչպ ես փ ո շիա ­

ցա ն գ ե րա րժ ե ք ո ւթ յա ն իր պ ա տ րա ն քն ե ր ը , ինչպ ես մ ո խ ր ա ց ա վ զ ա տ վ ե ­լու ա նճիգ , սա կա յն բնա կա ն կացութ յունը, ինչպ ես գա յթա կղո ւթ յա ն սա յ­թա քո ւն վեմը դուրս ք շ վ ե ց ոտ քե ր ի տ ա կ ի ց տ եղը թողնե լով պ ա ր ա պ մի հ ետ ք ա պ ա ռն ի օ ր ե ր ի հա մա ր: Եվ, ի ս կա պ ես էլ, ո ՞վ էր ինքը : Ինչո՞վ էր ա- ռա վե լ նրա նցից : Միայն ա յն բա նով, որ ուսյա ՞լ էր: Ն րա հա մա ր , որ գրե ՞լ գիտ եր : Իսկ ու՞մ էր հա րկա վոր իր երգն ու գ իրը մի ա շխ ա ր հ ի մեջ, ո րտ եղ հ ա վ ա տ ա փ ո խ էր խ ղ ճ մտ ա ն քը , ո րտ եղ ա պ ա շ խ ա ր ա ն ք ը ն շա վա կելի էր, ո ճ րա գործը հերոս, և հորիզոնը պ ա րսպ ա պ ա տ ...

- Երևի դու ճի շտ ես,- ա սա ց նա Կ ա րա բա լա յին , որ չվ շտ ա ցներ հին բարեկամին...

368

Մյուս օ ր ը Չ ա րենցը ս տ ա ց ա վ իր դ ւստ ա վճռի պ ա տ ճեն ը : Եվս մ ե կա ­կա ն օր ի ն ա կ դ ա տ ա վ ո ր Խ ա ր մա ն դա ր յա ն ն ո ւղա րկե լ էր ՀԿ(բ)Կ Երևա­նի կոմիտ ե ու Հ ա յա ստ ա նի ԿԿԿ վերա հսկիչ հա նձնա ժողով :

Այդ ընթացքում Չուբարյանը նույնպես ձեռքերը ծա լա ծ չէր նստել: Իր խոստումի համաձա յն, նա ա րա գ նա խ ա պ ա տ րա ստ ե լ էր բեկման գա նգա տ ը, և դա տ ից երեք օր ա նց դիմումն ա րդեն դրվա ծ էր Գ լխավոր դատարանում.

«Ընդսմին ներկա յացնում եմ Չա րենցի գործով տ վա ծս բեկմա ն գ ա ն գ ա ­տ ը և խ նդրում եմ խ ա փ ա ն մ ա ն միջոցը փ ոխ ե լ տ նա յին ա զա տ ա զրկմա ն :

Եթե դա տ ա վճ ի ռ ն ա րձա կե լիս ն պ ա տ ա կ ա հ ա ր մ ա ր էր հա մա րվե լո ւ խ ա փ ա ն մ ա ն միջոցը նույնը թողնել և ա յդ իսկ ն կա տ ա ռ ո ւմ ո վ միջնոր­դություն չհա րո ւց եցի ք ա յդ ուղղութ յա մբ,- ը ն դ հա կա ռա կ ը ներկա յիս նա դա ռնում է ա նիմա ստ , ք ա ն ի որ-

1. Չ ա րենցը դա տ ից և քննո ւթ յո ւնից , ոչ էլ պ ա տ ժ ի գործա դրո ւթ յո ւնից կփ ա խչի:

2. Մինչ դ ա տ ա վճ ի ռ ը օ ր ի ն ա կ ա ն ո ւժ ստ ա նա լը ' իր տ ա ն ը նտ ա նեկա ն պ ա յմա ններո ւմ ա ն հ րա ժե շտ է, ո րպ եսզի նա ա զ ա տ վ ի իր ծա նր հոգեկա ն վիճա կից և գտ նի ն եր քին հա նգիստ ը :

Գր. Չուբարյան»:Այս գրութ յունը ստ ա նա լո ւ հա ջորդ օր ն իսկ գ ո ւմա ր վե ց Գ լխ ա վոր դ ա ­

տ ա րա նի տ ն օր ի նա կա ն նիստը: Բ եկմա ն գ ա ն գ ա տ ի ն ը ն թ ա ց ք տ ա լու հա րցի մա սին զեկո ւցեց դա տ ա ր ա ն ի ա նդա մ Սա ֆ ա րյա նը : Ո րոշվեց բո­ղ ո քն ընդունել և գործի հետ ներկա յա ցնե լ Հա յա ս տ ա ն ի Գ երա գույն դ ա ­տ ա րա նին : Ինչ վերա բերո ւմ էր խ ա փ ա ն մ ա ն միջոցին, նիստ ի մա ս նա ­կիցներն ա յն մերժեցին ու թ ողեցին ա նփ ոփ ոխ :

Չ ա րենցը դրա մա սին ի մ ա ց ա վ ա ռա նց հո ւզմո ւնքի ու ա փ սոսա ն քի : Իսկ ա հա նույն ա յդ օր ե ր ին պ ա տ ա հ ա ծ մեկ ա յլ դ եպ ք ոչ միա յն կ ա ­

տ ա րե լա պ ես խ ռ ովեց նրան, այլև սեպ ի պ ես մ եխ վեց ու մ նա ց հիշողութ­յա ն մեջ: Նույնիսկ տ ա րիներ հետ ո էլ նա պ իտ ի եղա ծը վերհիշեր ա նվթա ր զգա ցողութ յա մբ , սա կա յն ա յդպ ես էլ որևէ մեկին ե րբե ք չէր պ ա տմելու:

Ա շնանա յին չոր, ա նհրա պ ույր օրերն էին հա ջորդում մեկը մյուսին: Դեռ կ ե ս օ ր ի ց ա ռա ջ լույսն ա ր դ ե ն թորշնում էր, և տ րտ մո ւթ յո ւն ը տ րտ մո ւթ յա ն նմա ն չէր: Հ ի մա ինչ-որ բա նի հիշեցումն ա ն գ ա մ մոռա ցո ւ­մի պ ես էր... Ձա նձրույթից ու ա նգործութ յո ւնից փ ա խ չե լո վ Չ ա րենցը ժ ա ­մա նա կի մեծ մա սն ա նցկա ցնո ւմ էր գ րա դա րա նո ւմ : Նստում էր ա յնտ եղ մեկուսի, կա րդո ւմ էր օ ր վ ա մամուլը, իսկ եթե նոր թերթեր չէին լինում.

369

վերցնո ւմ էր հին լրա գրերի տ րցա կները և կա րոդ էր ա յդպ ես ժա մե ր ո վ թ ղթա տ ե լ դրա ն ք : Ա նբա ցատ րելի , բա յց և հա ճելի մի բա ն կա ր ա յդ զ բ ա ղ ­մո ւնքի մեջ դա ռնա լ դեպ ի ետ , քա յլե լ ե րեկվա դ եպ քե ր ի կողքով , կրկին ա պ րե լ ա յն ժա մա նա կը , երբ շուրջը ոչինչ չէր գո ւժում ա ղ ետ ի մա սին: Ու նա թա ղվո ւմ էր ա յդ օր ե ր ի շեղջա կույտ ի մեջ, հեռա նում էր ցա վի մա ­տ ույցներից ու հա մա րո ւմ էր, թե սպ ա սվե լի ք բոլոր պ ա հերի հա մա ր ինքն ա յսո ւհետ ա նմա տ չելի էր...

Բա յց ա հա մի օ ր ձ ե ռ քն ը ն կա վ « Խ որհրդա յի ն Հա յա ստ ա ն» օր ա թ ե ր ­թի ա պ րի լյա ն հա մա րներից մեկը: Առաջին բանը, որ ն շմա րեց վերջին է- ջի վրա , իրեն ծա նոթ ա զ դա գ ի ր ն էր ա յն մասին, թե «... կիրա կի օ ր ը ընկ. Ե. Չ ա րենցի մոտ կա յա նա լո ւ է ՀՊԳ «Նոյեմբեր» միութ յա ն Երևանի կ ա զ ­մա կերպ ո ւթ յա ն նիստը»: Այդ հ ա վ ա քը նա լա վ էր հիշում ' իր տ ա ն ծ խ ա ­շա տ սենյակում... ս եղա նին գրքեր , թղթեր, բա ժա կներ : Եվ իրենց ձա յնե ­րը բա նեցվա ծ-խ ռպ ոտ ...

Սա կա յն միա յն ա յժմ նա նկա տ եց , որ նույն թերթում իր հա ղո ր դա ծ ծա նո ւց մա ն հենց կ ո ղ քի ն տ ե ղ էր գ րա վե լ մի ը ն դա րձա կ նյութ և նրա վեր ­նա դիրն էր «Երևանի կենտ ր. ուղղիչ տունը»: «Սա էլ ք ե զ ն ա խ ա խ ն ա ­մութ յա ն խ ա չն ու հ եգնա նքը ,- դժգույն զ ա ր մ ա ն ք ո վ մտ ա ծեց Չարենցը:- Իսկ ես ա յն ժա մա նա կ չեմ տեսել»: Ու նա , ոչ ա ռա նց հ ետ ա քր քրո ւթ յա ն , սկսեց ընթերցել ա յդ ա նա ր վ ե ստ ու պ ա րզո ւնա կ հոդվա ծը .

«... Ո ւղղիչ տ ա ն բոլոր կա լա նա վորները , բա ցի խ ի ս տ մեկո ւսա ցմա ն դ ա տ ա պ ա րտ վա ծն ե ր ի ց , որոշ ա շ խ ա տ ա ն ք ունեն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ըն ­դունակութ յունների: Ո ւղղիչ տ ունն ա յժմ ունի հյուսնոց, կ ո շկա կա րա նոց , դ երձա կա նոց , կուլտ.- կ րթա կա ն բա ժին , խ ոհա նոց , ջերմոց, բա ղնիս և այլն, որոնցից յո ւրա քա նչյո ւրի մեջ կա լա նա վորների մի խ ո ւմ բ մ շտ ա ­պ ես ա շխ ա տ ո ւմ է:

Կուլտ, կ րթա կա ն ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր կա տ ա րվ ո ւմ են հա յերի, թ յո ւրքերի և ռո ւսների մեջ ա ռա նձի ն : Կ ի ս ա գ ր ա գ ե տ ն ե ր ի և ա ն գ ր ա գ ե տ ն ե ր ի խ մբա կնե ր ն ունեն իրենց ուսուցիչները, ո ր ո ն ք պ ա րբերա բա ր , շա բա թ ­վա մեջ որոշ օրեր ' պ ա րա պ մո ւն քն ե ր են կա զմա կերպ վո ւմ : Ո ւղղիչ տ ա նը հ ր ա տ ա ր ա կ վ ո ղ պ ա տ ի լրա գիրը շո շա փ ում է կա լա նա վորներին հե- տ ա ք ր ք ր ո ղ բոլոր խ նդիրները : Խ ր ճ ի թ ընթ եր ցա րա նը գ ր ք ե ր ո վ և մա մո ւ­լով բա վա րա րո ւմ է բոլոր կա լա նա վորների պ ա հա նջ ները և վերջիններիս ա մ ե նա ս ի րա ծ ա նկյո ւնն է: Շ ա բա թա կա ն ա մենա քի չը մեկ ա ն գ ա մ ուղղիչ տ ա ն ը ներկա յա ցո ւմներ են տ րվո ւմ քա ղ լո ւս գ լխ վ ա ր ի ղեկա վա րութ յա մբ :

370

Փ որձը ցույց է տ ա լիս, որ հ ա ճ ա խ ա կ ի ներկա յա ցո ւմները հոգեպ ես ո ւժեղ կե րպ ով ներգործում են կա լա նա վորների վրա :

Մ ա քրութ յա ն տ ե սա կ ետ ի ց ուղղիչ տ ո ւնն օր ի նա կե լի դրութ յա ն մեջ է: Կ ա լա նա վորները 10 օ ր ը մի ա ն գ ա մ բ ա ղ ն ի ք են գնում:

Հին կա րգերո ւմ ա զ դ ե ց ի կ կա լա նա վորները կա մ ն րա նց խ մբերը ա հ ու սա ր սա փ ի մեջ Էին պ ա հո ւմ մ նա ցա ծ կա լա նա վորներին , ա մեն կողմից ճնշում Էին նրա նց և ենթա րկո ւմ ծեծի և ա նա ր գ ա ն քի : Մեր ուղղիչ տ ունը շա տ հա նգ ի ստ է ա յդ տ ե սա կետ ից : Ի նտ րիգներն ու փ ո խ ա դ ա ր ձ ա տ ե ­լությունը վ ե ր ա ց վ ա ծ Են կա լա նա վորների միջից: Ն րա ն ք խ ա ղ ա ղ հ ա մ ա ­կեցութ յա մբ ա պ րո ւմ են կ ո ղ ք կ ո ղ քի և լցվում բա րի ն ա խ ա ն ձ ո վ ա յս կա մ ա յն ա ր հ եստ ը սովորելու հա մա ր:

Երևանի կենտր. ուղղիչ տ ունն իրո ք ուղղում է կա լա նավորներին: Ն րան­ցից ուղղվելու նշաններ ցույց տ վող կա լա նա վորները բա զմա թիվ ա րտ ո ­նություններ են ստ ա նում և ա րձա կվում վա ղա ժա մ : Կա լա նա վորներն ուղղիչ տ ա նը ոչ թե բթանում են, ա յլ շա տ բա ն են սովորում և ուղղիչ տ նից դուրս են գա լիս կոփ վա ծ ա շխ ա տ ա նքա յի ն դա ստ իա րա կութ յա ն բովի մեջ...»:

Վ ա ղա ժա մ ա զա տ վե լո ւ հույսն ու չբթա նա լու մա սին միա միտ հա վա ս- տ ա ցո ւմները Չ ա րենցին թվա ցին ա ն ժպ իտ զա վե շտ : Ու գուցե թե ա յդ հպ ա նցիկ մ ի տ քի հետ Էլ մի կողմ նետ եր լրագիրը, եթե հա նկա րծ չնկա ­տ եց այն, ինչը պ ա ր զ ա պ ե ս պ իտ ի չլիներ, պ իտ ի չունենա ր տ ե ղ ու գ ո ­յություն նույն Էջի վրա : Արդեն ընթ եր ցվա ծ երկու ն յութերից վեր մի կա րճ հա ղորդո ւմ սա ռնա սրտ որեն հետևյա լն Էր պ ա տ մո ւմ . « ...Գ լխավոր դ ա ­տ ա րա նը , քն ն ե լո վ Ս ա մվել Փ ա րվա ն յա նի գործը , գտ ա վ , որ մե ղա դր յա լ Ա. Փ ա րվա նյա նը , ց ա ն կա նա լո վ կ յա ն քից զրկե լ Թ ա մա րա Պ ետ րոս յա նին ա յն պ ա տ ճա ռով , որ վերջինս մերժել Էր նրա հետ ա մո ւսնա նա լ, սիրա յին խ ա ն դ ի ց դրդվա ծ , «Բրաունինգ» սիստ եմի ա տ ր ճ ա ն ա կ ի ց մա հա փ ո րձ Է կա տ ա րե լ Թ ա մա րա յի կ յա ն քի դեմ...»:

Ավելին կա րդա լ չկա րողա ցա վ : Ա պ շա նքից դուրս պ ր ծա ծ ա չքերո վ Չա րենցը նա յում Էր մա ն ր ա տ ա ռ Էջին, և նրա ն ա յնպ ես թվա ց, թե ա յդ վա յրկ յա նին լպ րծուն մի ձ ե ռ ք ք ս վ ե ց ա յտ ին, սա հեց դ եպ ի վեր ու սեղմեց մթնա ծ ճակատը... Սա ի՞նչ բա ն Էր, ո ՞վ կա սեր իրեն: Նույն Էջի վրա ու երե ք նյութերում իր պ ա տ մո ւթ յո ւնն Էր տ եսնում, միա յն թե ուրիշ ա նո ւն ­ների հետ : ճ ի շտ ա յնպ ես, ինչպ ես ա րդեն եղել Էր: Իր դ եպ քը կ ա ն խ ա վ տ պ վա ծ : Իր խ ա չը պ ա ր զ վ ա ծ խ ա չվելո ւց ա ռա ջ: Ե րե ք ն շա ն ' մեկտ եղ , երե ք հո ւշա րա ր կ ո ղ ք կողքի : Ե րե ք ա կնա րկ ' ժա մ ա ն ա կ ի ց առաջ... Պ իտի

371

կռահե՞ր: Պ իտ ի հա սկա նա ՞ր : Պ իտ ի ա կա նջը ձա յների ՞ն պահեր...Մ արմինը ց ա վ ո վ սա րս ռա ց լույս ա շխ ա ր հ ե կող մ տ քի երկյուղից:

Ուրեմն սա ՞ էր ճա կա տ ա գիր ը : Հենց սա՞, որ պ իտ ի լիներ կա նխ ա տ ես ո ւթ ­յան, բ ա խ տ ա գո ւշա ն քի , ե րա զ մեկնելու կա խ ա րդո ւթ յա ն պես: Ա յսքան հա սա րա ՞կ : Ու նույնիսկ տ պ ա գի ՞ր : Ինչ անմտություն... Կ եցութ յա ն գա ղտ ն ւստ ա ռ գիրը փ նտ րել, խ ճճ վ ե լ դ րա ոստ ա յնների մեջ, տ ա րվե լ հա ­նելուկա յին ց ն ո ր ք ո վ ու վ ա ր ձա տ րվ ե լ ա յս ա նփ ա ռո ւնա կ թղթե ծա նուց - մա ՞մբ: Չէ, իզուր էր բ ա խ տ ն իր հետ չար կա տ ա կ անում: Միևնույն է, չէր հա վա տ ա : Չէր հա վա տ ա , քա ն ի որ լա վ էր ա ն հ ա վ ա տ մնալ, պ ա հվե լ տ ա ­րա կո ւսա ն քի թիկունքում, ք ա ն կրել հոգում ն ա խ ա հ ա յտ դրոշմն ու կորս- տ ի տ ա լ ա մենից թա նկը անգիտությունը...

Նա թերթը ծա լեց, դրեց իր տ եղը, հետ ո հ ա վ ա քե ց ա մբողջ տ րցա կը , դա էլ զ ետ եղ ե ց դա րա կում ու բա կ դուրս Եկա վ ա յն մա րդո ւ մտ ա տ ա ն ջ տ եսքով , որին քիչ ա ռա ջ կոդոպ տ ե լ էին...

* * *

Իսկ հետ ո ա մեն բա ն էլ ա վելի դժգույն ու ա նա մ ո ք էր: Բ ա նտ ա րկութ յա ն երրորդ ա միսը նույնպես Չա րենցին չբերեց ա յն քա ն ցա նկա լի մոռա ցվա - ծությունը: Այժմ, երբ նրա մեղ քի ա պ ա ցույցն իր վրա օր ե ն քի կնիքն ուներ, և ուրեմն ա րտ ոնվա ծ էր ա ն կա շկա նդ խ ոսել ու գրել ա յդ մասին, կրկին բա ցվեցին չա րա խ նդո ւթ յա ն ու լո ւտ ա նքների լա յնա տ ա րա ծ դռները: «Չա­րենցն ընկա ծ է: Չա րենցը պ ա րտ վեց : Չ ա րենցն էլ չկա»,- հորթա յին հ րճվա ն քո վ տ ա րփ ողո ւմ էին զա զրա խ ոսները : Ա խոյաններն ա մ բ ա ր տ ա ­վա ն ինքնա գոհութ յա մբ էին նրա ա նունը տալիս, իսկ բա րեկա մները նա ­խ ընտ րում էին խ ոհեմա բա ր լռել ու սպասել: Եվ քա ն ի դեռ հա մր էր դիմա - դա րձմա ն լեզուն, ձեռնա րձա կ շաչում էր պ ա ր սա վ ա ն քի մտրակը...

Մի օ ր Բա կունցը ե կա վ Ուղղիչ տ ուն ու Չ ա րենցին պ ա տ մեց , թե ինչ էր կ ա տ ա ր վ ե լ Պ րո լետ գր ո ղ ն ե ր ի հ ա մ ա մ ի ո ւթ ե ն ա կ ա ն ա ս ո ց ի ա ց ի ա յի (ՎԱՊՊ-ի) կոնֆ երա նսի ժա մա նա կ : Ըստ լուրերի, ա մեն ինչ սկսել էր նրանից, որ պ ա տ վիր ա կն ե ր ի ց մեկը «На литературном посту» ա մ ­սա գրի պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ խ մբա գիր , ՎԱՊՊ-ի հիմնա դիրներից Լեո- պ ա լդ Ա վերբա խն իր ելույթում հա մա րձա կվե լ էր մեծա րել Չա րենցին.

- Ընկերներ,- ասել էր նա,- երբ ա յստ եղ խ ոսո ւմ են Չա րենցի «Երկիր Նայիրի» վեպ ի մասին, ա պ ա ա սում են, թե իբր գ րա կա նա գ ետ ն ե ր ի ց ո մա ն ք գլորվում են դեպ ի վորոնսկիա կա նութ յո ւնը , քա ն ի որ լա վ են ա ր ­

372

տ ա հա յտ վե լ ա յդ երկի մասին: Դա ա յդպ ես թողնել չի կարելի, ընկերներ: Չ ա րենցի կերպ ա րը մեզ հա յտ նի է: Իսկ նրա վեպ ը փ ա ռ ա հ ե ղ է: Այդ կա ր ­ծիքին եմ ոչ միա յն ես, ա յլ նաև ընկեր Լեբեդինսկին և ընկեր Կիրշոնը, որոնք Կ ովկա ս մեկնելու ճա նա պ ա րհ ի ն կա րդա ցե լ էին «Երկիր Նայի- րին» և տ ե ղ հա սնելուն պ ես գ րա խ ո ս ա կ ա ն ն ե ր էին զ ետ եղե լ լրա գրե ­րում...

Ա վերբա խն իր մ իտ քը դեռ չէր ա վա րտ ե լ, երբ դա հլիճի ա յն ա նկ յո ւ­նից, ուր տ ե ղ էին զ բա ղեցրե լ հա յկա կա ն պ ա տ վիրա կո ւթ յա ն ա ն դա մ ն ե ­րը, Ն աիրի Զա ր յա նը բա ցա կա նչե լ էր.

- Կ ենտ կոմը Չ ա րենցին բա նտ է նետել...Զա յրույթից կա ս-կա րմիր կտ րա ծ Ա վերբա խն այլևս չէր զսպ ե լ իրեն.- Դա ի՞նչ գ ռեհիկ օ բ ի վ ա տ ե լշի նա է,- վ ր դ ո վ վ ա ծ բռո ւնցքը սեղա նին

էր խ փ ե լ նա :- Ախր դա զա յրա ցո ւցի չ է, դա հրեա տ յա ցութ յո ւնից էլ վա տ է: Չա րենցը խ ուլիգա նութ յո ւն է արել, և նրա ն ն ստ ա ցրե լ են մի ք ա ն ի ա մ ­սով: Բա յց դա ոչ մի կա պ չունի նրա գ րա կա ն գործունեութ յա ն հետ : Ըն­կեր Զարյա ն, ձեր փ ո խ ա ր ե ն ես կլռեի: Դուք ձ ա խ սխ ա լներ ե ք թույլ տ ա ­լիս Հա յա ստ ա նո ւմ : Չա րենցն ա մ ե ն ա տ ա դ ա ն դ ա վ ո ր տ ղա ն է ձ ե զ մոտ , իսկ ձեր ձա խ ութ յո ւնը մեծ չա փ ո վ նրա նից է, որ ձ ե զ մոտ քի չ կա ն Չ ա ­րենցի պ ես տ ա ղ ա ն դ ա վ ո ր մարդիկ...

Սա կա յն միջա դեպ ն ա յդ քա ն ո վ չէր ա վա րտ վե լ: Վարչության երեկո ­յան նիստ ի ժ ա մ ա ն ա կ Զ ա ր յա նը շտ ա պ ե լ էր ձա յն խ նդրե լ ու բեմ էր բա րձրա ցել: Սկսել էր իր ելույթը մի փ ո քր հեռվից, ա պ ա հ ետ զհետ ե մո­տ եցել էր բուն ա սելիքին .

- Ի՞նչն է Հա յա ստ ա նո ւմ պ ր ո լետ ա րա կա ն գրա կա նո ւթ յա ն պ ա յքա ր ի էությունը: Չէ՞ որ հա յա ստ ա ն յա ն գրա կա նութ յո ւնը դա նույն չա րենցիզմն է, որի մա սին գրում է ընկեր Կիրշոնը: Եվ ճիշտ է նաև, որ պ ր ո լետ գ րա կա ­նությունը զա նգ վա ծ ն ե ր ի վրա ա յս օր մեծ ա զդեցութ յո ւն չունի: Իսկ ին­չու՞ չունի' կ հա րց ն ե ք դուք: Պ ա տ ա սխ ա նեմ : Ո րովհետ և ա յն երկա ր ժ ա ­մա նա կ գտ ն վ ե լ է Չա րենցի ա զդեցո ւթ յա ն տ ա կ : Ու որպ եսզի գ ր ա կ ա ­նությունը Հա յա ստ ա նո ւմ զ ա ր գա նա , ելքը մեկն է' ա նհ րա ժե շտ է ա ռ ա ­ջին հերթին պ ա յքա ր ե լ Չ ա րենցի դեմ: Հա յա ստ ա ն յա ն իրա կա նո ւթ յա ն մեջ Չա րենցը նույն Ս ա յա կովսկին է գ ո ւմա ր ա ծ Եսենինը:

- Ահա թե ինչպես,- դա հլիճից ա յս ա ն գա մ լսվել էր դ ր ա մա տ ո ւր գ Կիր- շոնի ձա յնը, որ ձեռ քե րն իրա ր էր զա րկե լ ու ծ ա ղ ր ա ն ք ո վ նետ ել էր:- Ց նցող թ վա բա նութ յո ւն է...

373

- Այո, ընկեր Կիրշոն,- չէր շփ ոթվել Զարյա նը:- Մ ենք պ ա յքա րո ւմ ենք խ ո ւլիգա նութ յա ն , ա ն հա տ ա պ ա շտ ո ւթ յա ն դեմ, իսկ Չ ա րենցը մեծ ա ն հ ա ­տ ա պ ա շտ է: Եվ հենց Ձեգ, ընկեր Կիրշոն, ո ր քա ն հիշում եմ, Անդրերկր- կոմի ա ռա ջին քա ր տ ո ւղ ա ր Օ րջոնիկիձեն ա սա ց. «Չարենցը մեծ ա ն հա ­տ ա պ ա շտ է»:

- ճ ի շտ չէ,- նորից տ եղից վեր էր կա ցել ու դա հլիճով մեկ գոչել էր Կիր- շոնը:- Օ րջոնիկիձեն Գավկոմում մեզ ա սա ց. «Աջակցեք Չարենցին...»:

Հետ ո դա հլիճը լցվել էր ա ղմուկով , բա րկա սիրտ կանչերով, դա ռը մե­ղա դրա ն քն ե ր ո վ : Մի խ ոս քով , մի հսկա իրա րա նցո ւմ , որն ա յդպ ես էլ ա ն պ տ ո ւղ խ ա ղ ա ղ վ ե լ ու մա րել էր...

Իսկ ա յդ նույն օրերին խ ոսո ւմ էին նաև ա յն մասին, թե մեկ ուրիշ ՎԱՊՊ-ական պ ա րա գ լո ւխ Ա. Վ ա լա յտիսն իբր մի հ ո դվա ծ էր գրել «Չա- րենշչինա յի մասին» ենթա վերնա գրով : Այնուհետև, երբ հա յտ նի էր դա ր ­ձել կ րա կոցի պ ա տմութ յունը, նա սկսել էր բոլոր ծա նոթներին ասել, թե մ ե ծա հո գա բա ր ա յդ գրա ռո ւմները փ ա կե լ է գ րա սեղա նի դա րա կո ւմ և որ իրեն պ ա տ ի վ չէր բերի խ փ ե լ ա րդեն բա րո յա պ ես մեռա ծ մա րդուն : «Չւս- րենշչինան այլևս ա րդիա կա ն հա րց չէ, ա ն հա րմա ր է պ ա յքա ր ե լ մեկի դեմ, ում բ ա խ տ ն ա րդեն պ ա ռկեցրե լ է զույգ թիա կների վրա»,- ա յստ եղ ու ա յնտ եղ սիրում էր պ ա տ ճա ռա բա ն ե լ նա:

- Գ րողը տ ա նի,- Բա կունցի պ ա տ մա ծն ե ր ը լսելով ս րտ ճեդեց Չ ա րեն ­ցը,- Աիդորի ա յծի պ ես մի բա ն եմ դարձել, որին ով հա սնում խ փ ո ւմ է...

Բա յց սա դեռ նրա դա ռնութ յունների վերջին սա հմա նը չէր: Ոչ պ ա կա ս ա ն ո ղ ո ք էր մամուլը: Ուրիշ էլ ու՞մ, եթե ոչ Չ ա րենցին ա յժմ կա րելի էր ա նա ր գ ե լք խա յթել, սրա մտ ութ յա ն մա ր զ ա ն քն ե ր ա նել նրա ա նվա ն շուրջ, եղա ծը դա րձնել դ յուրա մարս կերակուր մա նրա տ ա մ խոկումների հա մա ր: Թերթերը գոհութ յամբ սեթևեթում էին, թղթա կիցները խ րա տ ներ էին հղում մեղա պ ա րտ ին , կեղծա նունա կիր ինչ-որ գրչա կներ բա րո յա խ ոսի գոռ բա րձրունքներից ծեծվա ծ կա նոններ էին ա վա նդում , և ա յդ միա լար տ ա ղա սա ցութ յո ւնն այլ ա նուն չուներ, ք ա ն ո ւղ ղա դա վա ն լրագրություն:

ճ ի շտ է, հա յա ստ ա ն յա ն թերթերն ա վելի հ ա ճ ա խ զերծ էին մնում Չ ա ­րենցի ա նվա ն հիշատակումից, սա կա յն նրա նց որոշ հրա պ ա րա կո ւմնե ­րում ա կնա րկներն ա յնքա ն թա փ ա նցիկ էին, որ ուղղա կի հորջորջման կա ­ր ի ք այլևս չէր զգա ցվում: «Մարտակոչն», օրինա կ, ա յդ բա նն ա յսպ ես էր ասում. «...Մեր կուլտուրականությունը, մեր քա ղա քա կրթ ո ւթ յո ւն ը դեռևս ա րտ ա քո ւստ Երբեմն հա գուստի, օս լա յա ծ շա պ իկի կա մ թե մեծա մտ ո ւթ ­

374

յա ն հետ է կա պ վա ծ , իսկ մեր ներքինը ' տ ա ր ա բ ա խ տ ա բ ա ր դա շույնի «ար­դարությունից» կա մ թե ա պ ուշ սրիկա յությունից շա տ հեռու չի գտ նվում ...- Սիրո հա մա ր սպ ա նողը և սպ ա նվողը մի յո ւրա տ եսա կի հերոս Է...»:

Եվ, ա նշուշտ , դեռ չէր հա սցնո ւմ ներկը չորա նա լ էջերի վրա , երբ սա հ ­մա նից ա նդին գ ա ղ ա փ ա ր ա կ ա ն հա կա ռա կորդների սրտ երը սկսում էին նվա ղե լ ա յդ օր ի նա կ ա խ ո ր ժա լի խ ա յծ երի առաջ: Գրիչները գործի էին դրվում, հա ստ ոցներն ա ղմկո ւմ էին ու ձա յնեղ շեփ որները վերստ ին տ ա գ ն ա պ էին հնչեցնում. «.. Ս իրա ծ և ա նկե մերժում ս տ ա ց ա ծ կնոջ վրա գ ն դա կ պ ա րպ ելը - հա մա յնա վա ր կենցա ղի ա ռ օր յա երևույթներեն մեկը դա ր ձ ա ծ է: Իր ց ա ն ա ծ բա ր քերո ւ հ ո ւնձքեն սա ր սա փ ա ծ ' «Հերոս» մը, որու ա ռջև գ լո ւխ կճկեն սա կա յն նա և « հե ղա փ ոխ ա կա ն գ ա ղ ա փ ա ր ն ե ­րը»: «Նկատելով որ»... մա յրա մո ւտ են ե տ քը լուսինը լույս կուտ ա , արևն իր ա ռ ա ն ց քի ն շուրջը կդա ռնա , իսկ երկիրը ' արևին, Երևանի « հեղա փ ո­խ ա կ ա ն դա տ ա րա նը» գրեթե կներե « նաիրյա ն ա ղջիկների հեզա ճկո ւն պ ա րը սիրող» Չ ա րենցին իր գ ո ր ծա ծ սրիկա յութ յունը (որոշ չէ ա պ ու՞շ թե ոչ ա պ ուշ) ա ռ ի քա ջա լերո ւթ յո ւն ... բոլոր Չա րենցներու:

Այո, դյուրին չէ խ ոստ ովա նի լ, որ վեց տ ա րիներո ւ « հոգնա տ անջ» աշ- խ ա տ ա ն ք ե ն ե տ ք ' խ ո րհրդա յին « կուլտուրա կա նութ յունն ու ք ա ղ ա ք ա կ ր ­թությունը»... ա յնո ւա մենա յնիվ , «դաշույնի ա րդա րութ յո ւնից կա մ թե ա պ ո ւշ սրիկա յո ւթ յո ւնից շա տ հեռու չի գնում...»:

Դ ա շնա կցա կա ն «Հուսաբեր»-ը ոչ մի գ ն ո վ չէր հա շտ վում ա յն մտ քի հետ, որ Չա րենցի պ ա տ իժ ը սա հմա նա փ ա կվե լ էր երե ք տ ա րով : «Չնաշ­խ ա րհի կ վճիռ, ինչ գ ո ւր գ ո ւրա ն ք հա յ գրա կա նո ւթ յա ն հա նդեպ , նույնիսկ Երևանի «դատավոր» - ներուն կողմե...»,- հ իա սթա փ ութ յա մբ գրում էր թերթը իր տ խ րո ւթ յա մբ վա րա կե լով դա շնա կցա կա ն մյուս լրա գրերին ևս...

Զ ա պ ել Եսա յա նը, որ շա րունա կում էր կա նոնա վոր ա յցելել Չարենցին, մի օ ր իր հետ բերեց «Հուսաբերի» նոր հա մա րը: Սի փ ո քր վա րա նումից հետ ո նա ի վերջո պ ա յո ւսա կից հա նեց թերթն ու լռությամբ պ ա րզեց Չ ա ­րենցին: Ոմն Սէֆէդին ա յնտ եղ մի ծա վա լո ւն հոդվա ծ էր տ պ ա գրե լ ա րդի գրա կա նո ւթ յա ն խ նդիրների շուրջ: Չա րենցի մա սին նա գրել էր.

«...Մեր նորա գույն բա նա ստ եղծո ւթ յա ն տ ա ղա նդ ն ե ր ի ց մեկն է Չ ա ­րենց, որի ս կ զ բ նա կա ն ա րտ ա գրո ւթ յո ւնները գեղեցիկ Են, հա ջող և հ ա ­րա զա տ : Երբ փ ո ր ձ ե ց հա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն հ ե ղա փ ոխ ո ւթ յա ն զո ւռնա ն փչել, ը ն կա վ ու փ շրվեց ա մենո ւրեք: Հ իվա նդոտ , ջղա յին, հ ոխ ո րտ և ա մ ­

375

բ ա ր տ ա վ ա ն Չ ա րենցը շա տ ա ռա ջ էր անցել, լպիրշ դա ռնա լո ւ ա ստ իճա ն ' մ ե ծա միտ էր եղել, մ ոռա ցել էր ա մեն ինչ և Պ ա ռնա ս յա ն բա րձո ւն քներից էր նա յում իր ո տ ք ի տ ա կ ս ո ղա ց ո ղ Աբովներին, Գ. Ս ա հա րիներին , Գ. Սա րյա ններին , ո ր ոն ք պ նա կա լե զ ե ր կրպ ա գո ւն երն են հա նդիսա նո ւմ կա րմիրների կա րմիր գրա կա նութ յա ն :

Մեր խ ո ր ի ն հա մոզ ո ւմ ո վ մե ռա ծ է Չ ա րենցը հա յ գրա կա նո ւթ յա ն հա ­մա ր ա ռա ն ց ա յլևայլ հա րութ յա ն հույսի...»:

- Տ եսնու՞մ ես, Զապել,- մթնեց Չա րենցը,- ա հա մի դա տ ա վճ ի ռ էլ մյու­սից ոչ պ ա կա ս դա ժա ն : Ս րա նք ա րդեն հ ոգ ե հա նգ ի ստ են կա րդում, տ ա ­պ ա ն ա ք ա ր են փ որա գրո ւմ իմ անունով:

- Իմ վիճա կը ք ո ն ի ց լա վը չէ,- ա սա ց Զապելը, և ոչ ա յն է Չ ա րենցին մխիթա րելու, ոչ ա յն է ն րա ն ս եփ ա կա ն ցա վին հա սու դա րձնելու հա մա ր ցույց տ վեց նույն հո դվա ծի մեկ ա յլ հա տ վա ծ ը : Ա յնտ եղ ա ս վ ա ծ էր, թե տ իկին Զ ա պ ելը վ ե րջնա կա նա պ ես ծ ա խ վ ե լ է բոլշևիկներին, կորցրել է իր դ ե մ քն ու կոչումը: «...Այժմ ա ռա նց սիրտ խ ա ռնե լո ւ լզում ե ք կա րմիրների ա ր յո ւնա թ ա թ ա խ ձ եռ քն ու ոտ քը և գովո ւմ Երևանի վա րիչների խ ա յտ ա ­ռա կ գործերը, հենց գրա կա նո ւթ յա ն վերաբերյա լ» ,- մ ե ղա դ րա կա ն էր կա րդում ա յդ Աէֆէդինը:

- ճ շ մ ա ր ի տ են ասում, որ տ գիտ ութ յո ւնն ա մ բ ա ր տ ա վ ա ն ի լինում,- ա սա ց Չա րենցը ձա յնի մի ա յնպ իսի սա ռնութ յա մբ, որից ա րյունը կ պ ա ­ղեր երա կներում : Նա ա րդեն գիտեր, որ մ իտ քը գո ւցե թե երբևէ ներեր դրա նց , բա յց սիրտ ն ընդմիշտ խ ռ ո վ էր մնա լու իր բա ց վ ե ր քի վրա ա ղ լցնողներից: Ու ն րա ն ք այլևս չխ ոսեցին ա յդ մասին:

* * *

Ա նտանելի ցրտ երը վրա հա սա ն միա նգա մից : Շուրջն ա մեն բա ն ա սես կուչ եկա վ, ճնշվեց, դա րձա վ գ ե տ ն ա հ ա ր ու նսեմ: Շ նկշնկան, ք ա ղ ­ց ա ծ քա մ ի ն ե ր ը հա լա ծա կա ն շների նմա ն կա ղկա նձո ւմ էին պ ա տ երի տ ա կ , չորուկ խ ոտ երի փ շրա նքները դ ի վա հա ր պ տ տ վո ւմ էին օդում , տ ա ­նիքն երի հեծա նները փ ղձկում էին մեղկ ճռինչով, և ա մեն կ ենդա նի ա ր ա ­րա ծ ա րդեն իր բա ժին դողն ուներ ու ջերմութ յա ն փ ա փ ա գը :

Չ ա րենցն Ա րփենիկին պ ա տ վիր եց տ նից բերել հա ստ գո ւլպ ա ներ և իր ա շնա նա յին վերարկուն : Ցերեկը նա մա ն էր գա լիս ձ ե ռ քե րը թ ա քց ր ա ծ մեծ-մեծ գ րպ ա ննե ր ի մեջ ու գ լխ ա րկը մինչև ա կա նջները քա շա ծ : Իսկ գ ի ­

376

շերները, երբ սեն յա կի ա ն հա շի վ ճ ե ղ քե ր ի ց ցո ւրտ ը թ ա փ ա նցո ւմ էր ներս ու ա ս ե ղ ն ե ր ի պ ես ծա կծկո ւմ էր փ ա յտ ա ց ա ծ մա րմինը , նա վերա րկուն ն ետ ո ւմ էր սա վա ն ի վրա , պ ա հ էր մտ նում դ րա նց տ ա կ , և մտ քե ր ն այլ ա տ ա ղ ձ չունեին, ք ա ն տ ա քո ւկ օր ե ր ի հուշերը...

Ա րփ իկն ա ռա ջ վա նմա ն այլևս չէր կա րող կա նո նա վոր ա յցելել Ուղղիչ տուն: Քանի դեռ նա սպ ա սո ւմ էր դա տ ա վա րո ւթ յա նը , կա ր ինչ-որ հ րա շ­քի կա րե լիո ւթ յա ն չնչին հա վա տ ը : Իսկ երբ պ ա րզվեց , որ բ ա ղ ձ ա ն քի մո­գ ա կ ա ն գ ա վ ա զ ա ն ն ե ր ը մեկընդմիշտ կորցրել էին իրենց զորությունը, հ ա ս կ ա ց ա վ նաև, որ կ յա նքն ա յսո ւհետ ուրիշ ը ն թ ա ց ք ու գույն էր ունե­նալու: Ե վ նա ա շ խ ա տ ա ն ք ի ա ն ց ա վ Լո ւսա շխ ի Կ ե նտ րոնա կա ն վա րչութ ­յունում: Առաջին օր ե ր ի ն նա գ ո ր ծ ա տ ե ղ էր գնում մի տ ե սա կ ա մոթա հա ր , մ ե ղա վ ո ր ի շի կնա նքով , կա րծես ծա ռա յութ յո ւնն իր պ ա րտ ութ յո ւնն էր, իր հույսի կորուստ ն էր ու հա պ ճ եպ նա հա նջը : Երբեմն նրա ն թվում էր, թե մա ր դ ի կ կ շտ ա մ բ ա ն քո վ էին իր կողմը նա յում, և նա ուզում էր ա ր դ ա ր ա ­ցումի բա ռեր թոթովել, պ ա տ մե լ բոլորին, թե ո ր քա ն դ ժ վա ր ու ծա նր էր իր հ ա մ ա ր միա յնա կ կրել ա յդ զ ր կա նքնե րը : Բա յց ա մեն ա ն գա մ խ եղդո ւմ էր ներսի ըն կճվա ծ գ ա ն գ ա տ ը ու լուռ հա մա կերպ ո ւմ էր փ նտ րո ւմ նոր վի ­ճա կի հետ : Ա ռօր յա ն ա յժմ ա ն դա դրո ւմ վ ա զ ք էր, մա նրո ւմեծ հոգսերի շղթա : Կ ա րի քն ա մեն քա յլա փ ո խ ի իր սուր ա տ ա մնե ր ն էր ցուցա նում , բա - ց ա կ ա ն , թերին, ս ա կ ա վ ն ու քի չը տ ա ր ա փ ի նմա ն թա փ վո ւմ էին նրա թույլ ո ւսերի վրա , իսկ Ա րփիկը, միևնույն է, շա րո ւնա կո ւմ էր հա մա ռել, և միա յն մի մ ի ւո ք էր, որ խ թ ա ն ո ւմ էր նրան. «Թող Չ ա րենցն ա յնտ եղ չզգա ոչնչի պակասություն...» :

Ա մբողջովին կ լա նվա ծ ա յդ տ ենդով , Արփիկն, ա յնուա մենա յնիվ , շա տ շ ո ւտ ո վ ս տ ի պ վ ա ծ էր խ ոստ ովա նե լ, որ իր ո ւժերից վեր էր կ ք վ ա ծ ք ը շտ կել ու ա ն հ նա րին ը հնա րին դա րձնել: Այդ ժա մա նա կ էլ նա սկսեց թ ա ­քուն վ ա ճ ա ռ ե լ ա յն իրերի մի մասը, որ Չա րենցն էր իր հա մա ր բերել ա ր ­տ ա ս ա հ մ ա ն ի ց : Մ ա նրա վա ճա ռնե ր ն իսկույն խ լխ լեցին շուկա հա նվա ծ մի ք ա ն ի զ գ ե ստ ները , զա րդ ե ր ն ու նվերները: Իսկ Ա րփիկն ա ռա նց ա փ ­ս ո ս ա ն ք ի վերցրեց դ րա նց դ ի մա ց ս տ ա ց ա ծ թ ղթա դրա մները , մթեր ք գնեց ու տ ա ր ա վ Ո ւղղիչ տուն...

Ն ոյեմբերի 26-ին վերջա պ ես կա յա ցա վ ՀՍ Խ Հ գերա գույն դա տ ա րա նի ք ր ե ա կ ա ն վճռա բեկ կոլեգիա յի դռնբա ց դա տ ա կա ն նիստը: Քննելով Չա րե­ցի բ ե կ մ ա ն գա նգա տ ը , կոլեգիան լսեց զեկուցումը, կողմերի բա ցա տ րութ ­յունը, դ ա տ ա խ ա զ ի եզրա կա ցութ յունը և գտ ա վ , որ Գ լխավոր դա տ ա րա նի

377

վճիռն ըստ էության կմնա ա նփ ոփ ոխ : Այնուհետև որոշման մեջ հա նձնա ­րարվում էր «...մեղադրյալ Եղիշե Չա րենցին վե րա գրա ծ հա նցա ն քը որակել քր . օր. 14 և 144 հոդ. և ենթարկել նրա ն ա զա տ ա զր կ մ ա ն երե ք տ ա րի ժ ա ­մա նա կով ' փ ոխ ելով Գ լխա վոր դա տ ա րա նի վճռի ա յն մասը, որը վերա բե­րում է հա նցա նքի որա կմա նը և սոցիա լա կա ն միջոց սահմանելուն»:

Վերջին բա ռերը Գ րիգոր Չ ուբա ր յա նի հա մա ր ս փ ո փ ա ն ք չէին: Նա ա վելին էր ակնկա լել, և հիմա ա նսա հմա ն դժգոհ էր ի ն քն իրենից: Բա նտ գնա լով ու ա յդ մա սին հա յտ նե լով Չ ա րենցին ' նա ա ռա ջվա պ ես չկրկնեց հուսա դրումի ս ո վ ո րա կա ն դա ր ձա ծ խ ոս քերը , ա յլ միա յն թ փ թ փ ա ցրեց իր պ ա շպ ա ն յա լի ուսին, հա րցրեց որպիսութ յունը և վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ քա ղ ա ք :

Չա րենցն ին քն էլ չգիտեր, թե ինչ էր ա նում և ինչ էր ուզում ժ ա մ ա ն ա ­կից: Դ ա տ ա վա րութ յա նը հա ջորդա ծ ա ռա ջին երկու շա բա թներն ա նգ ո ր ­ծության, տ ա րտ ա մ վա տ նո ւմի և հոգեմա շ ա նող ա ռա նձնո ւթ յա ն օրեր էին նրա համա ր: Ս րտ նեղա ծ իր վի ճա կից ու հա սկա նա լով , որ Ուղղիչ տ ա ն ղեկա վա րութ յո ւնը կա նխ ա մտ ո ւթ յա մբ էր ա յդ դա դա ր ը տվել, նա ստ իպ վա ծ ինքն էր որոնում-գտ նում ձա նձրույթը ցրող որևէ զբա ղմո ւն ք : Հ իմա ա վելի հա ճա խ , ք ա ն երբևէ, նա դուրս էր գա լիս իր սեն յա կից ու գնում էր քր եա կա ննե ր ի հա րկա բա ժին : Մտնում էր բա նտ ա սեն յա կներից որևէ մեկը, նստ ում էր քա թ ա ն ե պ ա րկե ր ո վ ծա ծ կ վ ա ծ ա րկղերի վրա , և ներսում ծա յր ա ռա ծ զրույցի նյութն ինչն էլ լիներ ' լսում֊ էր ա յն մերթ կորցնե լով ու մերթ կծկելով պ ա տ մո ւթ յա ն թելը:

Կա ր մի խուց, ո րտ եղ հ ա տ կա պ ես երեկոները հա վա քվ ո ւմ էին գյու­ղա ցի կա լա նա վորները : Բ ա նտ ո ւմ քի չ չէին նա խ կ ի ն գ յո ւղա բնա կները , բա յց ա յս խուցն Ուղղիչ տ ա նը հա յտ նի էր նրա նով, որ Ա լավերդու գ ա վ ա ­ռա կի Շնող գյուղից բերվա ծների կա ցա րա ն ն էր: Շ նողցիների կոմբջիջի ա նդա մների ա ղմուկ հա նա ծ դա տ ա վա րո ւթ յա ն մա սին Չ ա րենցը լսել էր դեռ իր բա նտ ա րկութ յո ւնից երկու ա միս ա ռա ջ: Այն ժ ա մ ա ն ա կ խ ոսո ւմ ու գրում էին, թե ա յդ գ յո ւղից 43 մա րդ էր կա լա ն քի ենթարկվել: Իսկ հետո, երբ Ուղղիչ տ ուն ե կա վ ու ճա նա չեց ոչ միա յն ն րա նցից շա տ երին , այլև « հանցախմբի» պ ա րա գ լո ւխ ներին , ա ռա ջին պ ա հի իր զ գա ցո ւմ ն ա ն ա կ ն ­կա լ զա րմա ն քն էր: Գ իտեր, որ նրա նց մեղա դրե լ էին ծա նր ու սոսկա լի հա նցա նքների հա մա ր՜ սպ ա նութ յուններ, պ ա շտ ո ն ա կ ա ն դ իր քի չա րա ­շահում, բռնություններ, ի շխ ա նո ւթ յա ն վա րկա բեկո ւմ , ա զգա բնա կ չո ւթ ­յա ն ահաբեկում... Բա յց ա հա , իր դ ի մա ց ն ստ ա ծ տ ե ս ա վ ա յդ չա րա գոր ծ ­ներին խեղճ, մոլոր, ա ն օ գ ն ա կ ա ն ե ր ե ք շինա կա նի , մա շվա ծ տ ր ե խ ն ե ­

378

րով, բրդե գ զ գ զ վ ա ծ գ լխ ա րկներ ի տ ա կից հ ե զա բա ր նա յող պ ա ր զ հա ­յա ցքներով , կ ո շտ ա ցա ծ ձ եռ քե րի ա ն խ ն ա մ տ ե ս քի ց հեշտ որեն շիկնոդ մ ա զ ա ծա ծ կ ա յտերով... Չ ա րի քն ա յս դ ե մ ք ո ՞վ էր: Պ ա տ ուհա ՞սն էր այս- ք ա ն ա ն պ ա շտ պ ա ն ու մեղկ.... Չ ա րենցն ա յդպ ես էլ Ե րբեք չհա րցրեց նրա նց այն, ինչի մա սին միշտ ցա նկա նո ւմ էր հարցնել. « Իսկ ճ շմա րի ՞տ է...»: Եվ գուցե թե հենց ա յդ լռութ յամբ էր, որ վ ա ստ ա կ ե ց ե ր ե ք «խմբա- պ ետ ների» Գիգոլ Բա բա յա նի , Սա րիբեկ Ամիրջանյւսնի ևՆ իկոլՔ ոչին յա - նի պ ա տ կ ա ռ ա ն ք ն ու վստ ա հութ յունը : Ամեն դեպ քո ւմ , նա հիմա նույնիսկ կա ր ի ք էր զգում լինել ա յդ մա րդկա նց կողքին , ընկա լել ն րա նց մտ քերի ընթա ցքը , կռա հել նրա նց լռության ի մա ստ ն ու շա րժո ւմների չհղկվա ծ լեզուն: Բա ցի ա յդ, միա յն ա յստ եղ էր, որ կա րելի էր լսել, ի մա նա լ դրսի ա շխ ա ր հ ի բոլոր ա նցքերը , տ եսո ւթ յա ն եկող հ ա րա զա տ նե ր ի պ ա տ մա ծ ի ու ա պ ր ա ծ ի ա յն սևագիրը, ինչը չէր կա րդա թերթերում:

Տ ա րին ա նբերրի էր եղել. Նոր Բ ա յա զետ ի ու Գորիսի գյուղերում սով էր, և գա վա ռնե ր ի ց սոսկա լի լուրեր էին հա սնում նրա նց: Լեռներում ա - վա զ ա կ ա խ մ բ ե ր էին հա յտ նվել, ո ր ոն ք թա լա նում էին տ ները, դ ա ր ա ն ա ­կա լում ճա նա պ ա րհն երին , սպ ա նում պ ա շտ ոն յա ներին : Մի քա ն ի վա յրե ­րում խ ռովութ յո ւններ էին բռնկվել, ո ր ոն ք դա ժա նորեն ճնշվել էին:

Լենինա կա նից մ ա յրա քա ղա ք տ ե ղա փ ո խ վա ծ կա լա նա վորներն էլ իրենց հերթին էին պատմում, որ երկրա շա րժից տ ուժա ծ շեներում հարյուրավոր ընտ ա նիքներ դեռ մնում էին բա ց երկնքի տ ա կ ա նպ ա շտ պ ա ն, քա ղ ց ա ծ ու թշվառ: Ո մա նք թողնում- հեռանում էին երկրից: Մյուսներին վերջին հույսը Երևան էր բերում, և Ղանթարի բա կը լցվել էր մուրա ցկա ններով ու որբերով...

ճ ա ք ե ր ի ց ներս լցվող ց րտ ի պ ես ա յդ պ ա տ մութ յո ւնների սա ռնա մա ծ շունչը կծկում էր նրա նց փ շ ա ք ա ղ սրտ երը: ճ ա կ ա տ ա գ ր ի ցնցոտ իներո վ խ ոցերը ծա ծ կա ծ հոժա րութ յունը մեկեն դա ռնո ւմ էր մերկ, բոկոտ ն, դո- ղա հա ր ու հեգ: Եվ գ ո ր ծա ծ մ ե ղ սա ն քը դուրս էր վտ ա րվո ւմ նրա նց նեղ խ ց ե ր ի ց ա րդեն պ ա տ ժվա ծ , ա րդեն հա տ ո ւց վա ծ հա րյո ւրա պ ատ իկ...

Այդ օրերին Չա րենցի նոր ծա նոթների թիվն ա վելա ցել էր ևս մեկով: Աա վ ա ր դա պ ետ էր, որն Ուղղիչ տ ուն էր ընկել Սևանա կղզու վա նքից : Մե­ղա դրվում էր ինչ-որ տ հա ճ գործի առնչությամբ և ա նհա մբեր իր դա տ ին էր սպասում: Կ ա րճա հա սա կ էր ու գեր, երկար, ա նխ նա մ մորուք ուներ: Թեև ի ն քն ա մփ ոփ էր, բա յց երբեմն ա նսպ ա սելի որևէ բա ն կսկսեր պ ատմել, և ա յդ ժա մա նա կ նրա ա նհա նգիստ ա չքերը հա մա ռորեն ինչ-որ կետ եր կորո­նեին դա տ ա րկո ւթ յա ն մեջ: Մի ա նգա մ էլ, երբ ն րա ն ք նորից հա վա քվե լ էին

379

նույն խ ցո ւմ և խ ոսում էին օ ր վ ա դեպ քերից , վա րդա պ ետ ը հա նկա րծ խ ի ­զ ա խ ե ց ու ինքն էլ սկսեց տ ա գ ն ա պ ա ծ պ ա տ մե լ ա յն մասին, որ կա թողիկո­սին ու էջմիածնի հոգև որա կա ններին հա լա ծում են, որ Վ եհափառին տ ն ա ­յին կա լա ն քի տ ա կ են պ ա հում և որ Վ եհարանի գա նձերն ա ռգրա վելո ւ փ որձեր են եղել: Այդ ժա մա նա կ Չա րենցն ընդհա տ եց նրա ն ու հա րցրեց.

- Հա յր սուրբ, իսկ ու՞ր է ձեր ա մենա կա րող Տերը, ինչու՞ չի միջամտում...- Ա յդպիսի բա ն չեն ասի, որդի, Ա ստծուց վա խ եցիր ,- երկ յո ւղա ծ

շշնջա ց վ ա ր դ ա պ ե տ ն ու ա ճ ա պ ա ր ա ն ք ո վ խ ա չա կն քեց :- Ա ստծուց չէ, հա յր սուրբ, ես մա րդ կա նցի ց եմ վա խ ենո ւմ : Ու լա վ կլի­

ներ, եթե Վ եհա փ ա ռն էլ ինձ պ ես վարվեր...Վ ա նա կա նը ոչինչ չա սա ց: Բա յց ա յդ զրույցից հետ ո նա սկսեց խ ո ւ­

սա փ ե լ Չա րենցից : Այլևս հ ա զ վ ա դ ե պ էր գա լիս շնոդցիների բ ա ն տ ա խ ո ւ­ցը, իսկ եթե գա լիս էր, ա պ ա նստ ում էր պ ա տ ի տ ա կ, չէր խ ա ռնվո ւմ խ ո ս ­քո ւզրո ւյց ին ու միա յն ա չքերն էին, որ տ ե ն դա գ ի ն վխ տ ո ւմ էին խ ո լոր կո­պ երի տ ա կ : Եվ հ ա վա նա բա ր ա յդպ ես էլ կ շա րո ւնա կվեր նրա լռության ո ւխտ ը , եթե սո սկա կա ն մի ա ռիթ մեղմութ յուն չբերեր վա ր դ ա պ ե տ ի ս րտ ն ե ղա ծ ինքնա սիրո ւթ յա նը :

Դա հերթա կա ն ք ա ղ պ ա ր ա պ մ ո ւն ք ի օ ր ն էր: ճ ա շի ց հետ ո կա լա նա ­վորներին դա րձ յա լ հ ա վա քե լ էին դա հլիճում: Ցուրտ սրա հում նստ ելը դ ժ վա ր էր, ու երկա ր ժ ա մ ա ն ա կ դժգոհների քրթ մնջոցը չէր հ ա ն դ ա ր տ ­վում: Ք ա ղա քից ե կա ծ ա գ իտ ա տ որ - դա ս ա խ ո ս ը կա շվից դուրս էր գա լիս լռություն կորզելու հա մա ր , և երբ վե րջա պ ես նրա ն հա ջողվեց սկսել իր ելույթը, բոլորն էլ հա սկա ցա ն , որ խ ե ղ ճ ը զուր չէր եռա նդը վա տ նում : Ա ոսկվա յից ա ր տ ա կ ա ր գ տ եղեկութ յո ւններ էին ստ ա ցվել: Պ ա շտ ոնա նկ էին ա րվե լ Տրոցկին ու Զինովևը: Երկրռւմ ի շխ ա նա փ ոխ ո ւթ յո ւն էր: Լո ն ­դոնում հա նկա րծա մա հ էր եղել Խ ՍՀԱ դ եսպ ա ն Լեոն իդ Կ րա սինը, և ա շ ­խ ա րհո ւմ դա րձ յա լ ա մեն ինչ չէր, որ գոհութ յո ւն էր խ ոստ ա նո ւմ :

Կ ա լա նա վորներից ո մա ն ք փ որձեցին մի քա ն ի հա րցեր ուղղել դ ա ս ա ­խոսին, բա յց պ ա րզվեց , որ սա ա վելին չգիտեր, ստ ի պ վ ա ծ կրկնում էր ա րդեն ա սվա ծը , և հ ա վ ա քն ա յս ա ն գա մ ս պ ա սվա ծ ի ց կա րճ տևեց:

Երբ ա վա րտ ի ց հետ ո բոլորը շա րժվեցի ն դեպ ի միջա նցք , հա նկա րծ հոսուն բա զմո ւթ յա ն միջից դուրս սողա ց վա ր դ ա պ ե տ ի կ երպ ա րա ն քը , ա ր ա գ մ ո տ ե ցա վ Չ ա րենցին և ո ստ ոստ ո ւն ա չքերը չորսբոլորը պ տ տ ե ­լով' ցա ծրա ձա յն ա սա ց.

380

- Հ իմա հա մոզվեցի ՞ք , որ Նա ա ն պ ա տ ի ժ չի թողնում: Տ ե սա ՞ք Տիրոջ զորությունը...

Ու ա պ ա ա յնպ ես փ ութկոտ հեռա ցա վ , կա րծես սխ ա լմա մբ ա նծա նոթի հետ էր խ ո ս ք ի բռնվել...

Այդ գիշեր կա րճ անձրև եկավ: Լքվա ծո ւթ յա ն ա նկիրք, ա նմա րմին թուխ ­պը նստ եց խ ա վա ր ի մեջ, լինելը դա րձա վ հետին ցանկություն, և մերժվա ծ ­ներից միա յն նա Էր երջանիկը, ով երկնքից Էր սպ ա սում հատուցում...

Չ ա րենցի պ ա րա պ ո ւր դ ը շա րո ւնա կվեց Էլի մի ք ա ն ի օր, մինչև որ մի ա ռա վ ոտ Ուղղիչ տ ա ն պ ետ ն ա նձա մբ հ իվա նդա սեն յա կ ե կ ա վ և տ ե ղ ե ­կա ցրեց , որ մոտ ենում Է Հ ա յա ստ ա նի խ ո ր հ ր դա յնա ց մ ա ն 6-րդ տ ա ր ե ­դա րձը, և որ ի ր են ք պ ա տ րա ստ վո ւմ են շ ո ւքո վ ն շա նա վորե լ ա յդ օրը : Չա- րենցից պ ա հա նջվո ւմ Էր կա զմա կերպ ե լ հա նդիսութ յունը , նորից ոտ քի հա նել թ ա տ երա խ ո ւմ բ ը որևէ փ ո քրիկ , ո ւրա խ ներկա յա ցմա մբ , թ ա ր մա ց ­նել պ ա տ ի թերթերը և հետևել, որ դա հլիճն ու բա կը տ ոնա կա ն տ ե ս ք ստ ա նա յին : Ի լրումն ա յդ ամենի, Չ ա խ մ ա խ չ յա նը նաև ա սա ց , թե ս պ ա ս ­վում են հ ա ր գա ր ժա ն հյուրեր, իսկ դա ն շա նա կո ւմ էր ս ո վորա կա նից ա վելի փ ա յլ ու պ երճություն: Տ ոնա կա ն երեկոն ն ա խ ա տ ե ս ե լ էին ա ն ց ­կա ցնե լ նոյեմբերի 28-ին: Քիչ ժա մա նա կ էր մնացել, ու թեև ա յս ա ն գա մ ոգևորութ յան ոչ մի ջիղ չկար, սա կա յն Չ ա րենցն ա նմ ի ջա պ ես լծվեց գ ո ր ­ծին ընդունելով դա իբրև ա նխ ա խ տ ե լի պ ա րտ ա կա նո ւթ յո ւն :

Այդ նույն օրերին Արփիկը ևս իր հա վելյա լ հոգսն ուներ: Տոնի ա ռթիվ ք ա ղ ա ք ո ւ մ պ իտ ի բա ցվեր Լո ւսա շխ ի միութ յա ն տունը: Ի րա դա րձո ւթ յա նը մեծ կարևորություն էր տրվում: Ն երկա էին լինելու կ ո ւսա կցա կա ն ու պ ե ­տ ա կ ա ն գործիչներ, ա րտ ա սա հմա նից ժ ա մ ա ն ա ծ պ ա տ վիրա կո ւթ յա ն ա ն ­դա մներ: Միության նա խ ա գա հո ւհ ին Վ առվառա Ք յոզիկոդյանն ա նձա մբ էր Ա րփիկին խ նդրե լ մա սնա կից դա ռնա լ պ ա տ րա ստ ո ւթ յա նը ՛ ա նե լի քնե ­րի մի երկա ր ցա նկ վ ստ ա հե լով նրան: Մերժել ա ն կա րող էր: Եվ Արփիկն ա յժմ փ որձում էր լինել ա րտ ա քո ւստ ա նխ ռով , հա նձ նա կա տ ա րի խ ո ն ա ր ­հությամբ իրենից սպ ա սվո ղ հիացությունն էր սոսնձում տոնին... Եթե ա յդ վ ա զ քի մեջ նրա ն հա ջողվում էր գոնե մեկ ժ ա մ ո վ գ լո ւխ ն ա զա տ ել, իս­կույն շտ ա պ ո ւմ էր Չա րենցի մոտ: Մնում էր ա յնտ եղ ո ր քա ն կարելի էր, և նորից ք ա ղ ա ք իր ա նելիքին: Ա նպա տ եհ պ ա հի մոտ եցող տ ոնից ոչինչ չցա նկա նա լով նա ա վելին էր փ ա փ ա գո ւմ մ նա ցա ծ բոլոր օրերից:

Այլ էր Չա րենցը : Ա նգործությունից հ ոգնա ծի հա մա ր ի մա ստ ա զր կ վա ծ ա յս նոր տ քնո ւթ յո ւնն ա սես ոգելից ըմպ ելի ք էր դարձել, որն ա րբեցումի

381

թմբիր էր սփ ռում մոռա ցմա ն տ ա լո վ հա վելյա լ մտ քե ր ն ու դ ռ նփ ա կ ա շ­խ ա րհի գ ո ս ա ց ա ծ դեմքը: Եվ եթե իր կիրքն ու ջա ն քերը նո ւյն քա ն ն վ ա ­ղում էին բերելու, ո ր քա ն ա նդորրը, ա յդ դեպ քո ւմ էլ ի՞նչ կա ր ի ք կա ր եր­կու տ րտ մո ւթ յա ն ա րա նքո ւմ դ ր վա ծ հա վա սա րո ւթ յա ն նշա նը ջնջել հ ա ­նուն չ հա սկա ցվա ծ մի զա նա զա նութ յա ն , որից ոչ կ քվե լ ու ոչ էլ ուղղվել կա րո ղ էր իր հուզումների կա րծ րա ցող շիվը... Մի խ ո ս քով , ծ ո ւխ էր, ուրիշ ոչինչ: Սա կա յն թե նրան, թե Ա րփիկին ա յնպ ես էր թվում, որ դա էր միա կ ը ն թ ա ց քը և ա յդ ընթա ցքն իր հետ կտ ա ներ նաև անըմբերելին...

Գոնե ա ռա յժմ ա մեն բան գնում էր իր հունով: Հա նդիսո ւթ յա ն ն ա խ օ ­րեին, երբ Չա րենցն ու կուլտսեկցիա յի մյուս ա նդա մները բեմի վրա վեր­ջին փ որձերն էին անում, դա հլիճ մտ ա ն Ուղղիչ տ ա ն «Ա շխատանք» ա գ ա ­րա կի մի խ ո ւմբ բա նտ արկյա լներ : Ն րանցից մեկը, որն ա վելի հա մա ր ­ձա կն էր, ա ռա ջ գա լով Չարենցին մեկնեց ձեռքին բռնա ծ թուղթը և ա սա ց.

- Ընկեր Չա րենց , մենք ողջույնի խ ո ս ք են ք գրել տ ոնի ա ռթիվ: Օ գնեք, որ տ պ ա գ ր ե ն ք « Խորհրդա յին Հա յա ստ ա ն» թերթում:

Դա մի ուղերձ էր ա նհմուտ նմա նա կումն ա յն վերա մբա րձ ոճի, որով լի էին ա յդ օր եր ի բոլոր թերթերը: Հա վո ւր պ ա տ շա ճի շա րա հ յո ւսե լով կա րճ բնա բա նը՜ հեղինա կներն ա յնուհետ և գրել էին. «...Մենք՜ կա լա ն ա ­վորներս, գա լիս ե ն ք ա յն եզրա կա ցութ յա ն , որ խ որհրդա յի ն Ո ւղղիչ տ ո ւ­նը հա մեմա տ ո ւթ յա ն չի կա րելի դնել նա խ կին ց ա ր ա կ ա ն և դ ա շն ա կ ց ա ­կա ն բա նտ երի հետ , որտ եղ տ ա սն յա կ տ ա րիների կա լա ն քի դ ա տ ա ­պ ա ր տ վ ա ծ և շղ թ ա յա կա պ մա րդիկ ենթա րկվում էին սոսկա լի տ ա ն ջ ա ն ք ­ների և սնում իրենց մեջ ատ ելութ յուն ու գ ա ր շա ն ք տ ի ր ո ղ ռեժիմի դեմ: Խ ո ր հրդա յի ն ուղղիչ տունն, ընդհա կա ռա կը , ուղղում է մեզ: Մ ենք զգո ւմ

ե ն ք ա յն խ ն ա մ ա տ ա ր և ուղղիչ քա ղա քա կա նո ւթ յո ւն ը , որ մեր վ ե րա բ ե ր ­մա մբ վա րո ւմ է խ որհրդա յին իշխա նութ յո ւնը իր ա շխ ա տ ա վ ո ր ա կ ա ն , ա շ ­խ ա տ ա ն քա յի ն քա ղա քա կա ն ո ւթ յա մ բ :

Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո ր հ ր դ ա յն ա ց մ ա ն 6-րդ տ ա ր ե դա ր ձ ի ա ռ թ ի վ մ ե ն ք կ ր կ նա պ ա տ կո ւմ ե ն ք մեր եռա նդն ուղղիչ քա ղ ա քա կ ա ն ո ւթ յա ն հա ջո ­ղութ յա ն հա մա ր : Կ եցցե Հ ա յա ստ ա նի խ որհրդա յնա ցմա ն 6-րդ տ ա ր ե ­դարձը...» :

Չ ա րեն ց ն ա ր ա գ ը նթ ե ր ց ե ց ա յդ ա նհո ւյզ տ ողերը , ն ե ր ո ղ ա բ ա ր ժպ տ ա ց , ա պ ա որոշ շտ կո ւմներ ա րեց և գ ր վա ծ քը ետ պ ա րզե լո վ ք ա ջ ա ­լերեց հա վա քվա ծնե ր ի ն .

- Վատ չէ, կա րո ղ ե ք ա յս տ ե ս ք ո վ ա րտագրել:

382

Կալանավորների նամակը քաղաք ուղարկելիս Չարենցը մի երկտող էլ իր անունից գրեց թերթի խմբագրին խնդրելով միջոցառման օրը որևէ թղթակից ուղարկել իրենց մոտ: Թղթակիցը եկավ Մաճկալ Շմավոնը: Մի ամբողջ օր նա մնաց Ուղղիչ տանը, մասնակցեց միջոցառմանը, և շատ չանցած թերթում տպագրվեց նրա հոդվածը.

«...Մոտ օրերս ինձ վիճակվեց մի քանի ժամ լինել ուղղիչ տանը: ճա ­նապարհին անախորժ մտքեր և հուզիչ հիշողություններ էին պաշարել ինձ: Պատկերացնում էի համազգեստի մեջ զանազան արտահայտութ­յուններ և հայացքներ ունեցող բանտարկյալներին, ու տխրում էր հոգիս: Սակայն երբ բանտապետի հետ բանտ մտանք, ոչ հրամայող կար և ոչ ստրուկ դոնապան: Ստքերս պարզվեցին ու սթափվելով, ինքս ինձ ասա­ցի, չէ* որ այս այժմ, մեր կարգերում բանտ չի, այլ ուղղիչ տուն:

Գրասենյակում պետին շրջապատեցին մի խումբ բանտարկյալներ և սկսեցին խոսել ու որոշել, թե ինչ ձևով պետք է կատարեն Հայաստանի խորհրդայնացման տոնը: Նայում եմ, բոլորն էլ զվարթ են, առույգ, ու­րախ և ամենևին քաղաքական բանտարկյալի տպավորություն չեն թող­նում: Որ բոլորն իրենց սովորական զգեստով են: Այդ չի նշանակում, որ նրանք քաղաքական հանցավորներ են,- ասաց պետը,- միայն առաջնե­րում այդպես էր...»:

Շարունակության մեջ թղթակից Շմավոնը մեկ առ մեկ թվարկել էր ուղղիչ տան բարեմասնությունները, գովեստների մեջ ժլատ չէր եղել, խանդավառության հավելյալ բեռից չէր տրտնջացել: Իսկ հետո պատմել էր նաև օրվա գլխավոր իրադարձության մասին. «...Այդօրը Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրյակն էր. հանդիսավոր նիստում, ուր ներկա էին նաև քաղաքական բանտարկյալներ, բանտարկյալ հռետորները ճա­ռեր ասացին, միևնույն ժամանակ ցավելով, որ ժամանակավորապես իրենք զրկված են մասսաների հետ տոնելու այդ տոնը:

Մի երիտասարդ ռուսերեն ողջունեց տոնը և բացատրեց, թե ինչպես հին կարգերից վատ ժառանգություն ստացած ախտերի ու դաստիարա­կության պատճառով հանցանքների մեջ են ընկնում, և թե ինչպես ուղղիչ տունն այնպիսի հիմքերի վրա է դրված, որ իրոք ուղղիչ դաստիարա­կություն է տալիս: Նա ասում է, այստեղից դուրս գալուց հետո մենք կդառնանք խորհրդ. երկրի ազնիվ քաղաքացիներ և կլծվենք շինարա­րության մեծ գործին:

Գրական-երաժշտական երեկույթում պարզվեց, որ բազմաթիվ շնոր­383

հալի մարդիկ կան կալանավորների մեջ: Շատ մեծ վարպետությամբ քյամանչայով արևելյան եղանակներ էր նվագում քաղաքական բան­տարկյալներից մի երիտասարդ:

Բոլորովին հակառակ տրամադրությամբ և համոզված խորհ, կարգե­րի հրաշագործ ազդեցության մասին, թողեցի ուղղիչ տունը»:

Օրեր անց Մաճկալ Շմավոնի թղցակցությունն ու կալանավորների ողջույնի գիրը տպագրվելու և երկար ժամանակ ձեռքից ձեռք էին անց­նելու կալանատանը: Չարենցն ինքն էլ պիտի անկեղծորեն ուրախանար, որ անմասն չէր այդ կորնչելի, փոքրիկ խնդությանը:

Սակայն ամենատպավորիչ իրադարձությունը կատարվեց նոյեմբերի 29-ին: Վաղ առավոտյան, երբ բոլոր բանտարկյալներին դուրս էին բերել բակ ու շարք կանգնեցրել, եկավ Ուղղիչ տան պետը, շնորհավորեց տոնի առթիվ, ապա տեղեկացրեց, որ իրենց թույլատրվել է մի փոքր խմբով մասնակցել այդ օրվա քաղաքային շքերթին: Մոտ երկու տասնյակ երջա­նիկների առանձնացրեցին մյուսներից ու խմբեցին պարսպի տակ: Չա­րենցը նրանց հետ չէր: Նա հենվել էր ցանկապատին, նայում էր, թե ինչ­պես էին հրճվանքն ու անհանգստությունը համակել մեկնողներին, լսում էր հսկիչների շտապեցնող կանչերը և սպասում նվիրական պահին:

Ի վերջո բոլորը մեկտեղվեցին: Դրոշակակիրներն առջևում էին, նրանցից հետո շարվեցին կին բանտարկյալները, ապա տղամարդկանց գորշերանգ զանգվածը լրացրեց թափորի վերջամասը, և երբ պահակնե­րը ետ հրեցին դարպասի դռները, նրանց ճեպընթաց շղթան կարմիր կտորներ ծածանելով ու վանկարկելով արշավեց առաջ...

Այդ Երեկո շքերթի մասնակիցները բանտախցերի հերոսներն էին: Ա- մենուր, որտեղ միայն կարելի էր հավաքվել չորս-հինգ հոգով, կամ Եթե հենց իրենք էին կանչել-բերել քաղաքում եղած որևէ մեկին, ուրեմն այն­տեղ կենտրոնում պիտի նստած լիներ ականատեսը և հեքիաթասացի հանգստությամբ պիտի պատմեր ու վերապատմեր իր տեսածը: Կալա­նավորներից ոմանք միևնույն բանը պատրաստ էին լսել մի քանիսից, տարբեր պատումներով, գեթ դուրս չմնար որևէ դրվագ, չանտեսվեր կարևոր մի դեպք: Ու շքերթից եկածները նրանց պատմում էին կարմիրով պատված քաղաքի մասին, այն մասին, թե ինչպես էին կողք կողքի քայ­լել ազատ մարդկանց հետ ու երթի պահին տեսել էին Ներգործկոմի պատշգամբին կանգնած Աշոտ Հովհաննիսյանին, Սաքո Համբարձում- յանին, Ասքանազ Սռավյանին...

384

Առանձնապես հաճույքով էին փայլում նրանց ինքնագոհ աչքերը, երբ հերթը հասնում էր օրվա զարմանքին: Այստեղ մի կարճ դադար Էին տալիս կարծես ջանալով արտակարգ հուզում հարուցել իրադարձությանը և ապա միայն սկսում Էին պատմել, թե ինչ կատարվեց, երբ իրենք զինվորնե­րի ու վզկապներ կապած պատկոմականների հետ օրը ցերեկով, հենց փո­ղոցում պարզված սավանի վրա առաջին անգամ... շարժանկար դիտեցին...

Գիշերը Չարենցը Եփրեմի հետ բանտախցերից մեկը մտավ, որտեղ հերթական ասացողին Էին շուրջկալել: Աա աչքաբաց, սրախոս մեկն Էր, պատմում Էր զվարճալի բարբառով, և նրա ամեն խոսքի հետ խուցը ցնցվում Էր պոռթկուն քրքիջից: ճշմարիտն ասած, առանձնապես ծիծա­ղելի ոչինչ Էլ չկար այն ամենի մեջ, ինչ ասում Էր: Օրվա մանրամասներն ամենքին արդեն հայտնի Էին, բացառությամբ թերևս այն տեղեկության, որ այդ օրը կայացել Էին նաև ձեթհան գործարանի ու Երգնկյանի անվան ատաղձագործարանի բացման արարողությունները: Բայց կալանավոր­ները, միևնույն Է, շարունակում Էին ծիծաղել, կատակներ անել, խեթել մեկմեկու: Ասես եղածը ոչ թե բառերից եկող գրգիռ Էր, այլ հիվանդագին մոլուցք, հոգու ու մարմնի ցավառիթ պահանջ:

- Տես, թե մարդկանց որքան քիչ բան Է պետք ուրախ լինելու համար,- նկատեց Եփրեմը:

- Հա, իսկապես,- համաձայնեց Չարենցը՜ գլուխը ետ գցելով:- Կա այդպիսի մի բան, որ ամեն արարած գիտի վայելել: Ազատ կեցության հրճվանք են ասում դրան...

Եկավ ձմռան առաջին օրը, և օրն այդ Ուղղիչ տան կյանքում նշանա­վորվեց վառարանների հայտնությամբ: Յուրաքանչյուր խցում մեկական թիթեղյա վառարան տեղադրեցին, բեռնասայլերով բերված վառելա­փայտը բաշխեցին հարկաբաժիններում, բակը լցվեց կացինների զվարթ թակոցով, և ծխի տարտամ ժապավենները մեկիկ-մեկիկ կախ ընկան տանիքների վրա: Այդ պահից ներսի աշխարհը միանգամից փոխվեց: Հիմա արդեն մթնելուն պես դրսում կամ կիսալույս միջանցքներում ա- ռաջվա նման չէին գնում-գալիս բանտարկյալների ալարկոտ խմբերը, առաջվա նման տխեղծ աղմուկը փորսող չէր տալիս վերին հարկերից մինչև նախամուտք, և կափկափող մարդիկ անզորությունից չէին չարա­նում ժամերի դանդաղ ընթացքից: Երբ երկինքը սկսում էր դալկանալ, ընտել հոտի պես նրանք պառակ-պառակ քաշվում էին իրենց փարախ­ները, նստոտում էին կրակի շուրջն ով ինչի վրա պատահեր, կոտրատ­

385

ված փայտի մեծ ու փոքր տաշեղները հրում էին կափույրի երախից ներս, և օրվա թերմացքը դանդաղ խանձվում էր ճարճատող քուրանե­րում: Կրակին մոտիկ տխրությունն էլ ավելի թանձր էր լինում, կարոտն էլ ավելի տաք, երագն առավել ըղձական:

Եթե Չարենցը քաղաքից բերված շաքար էր ունենում, վերցնում ու գնում էր ութերորդ բանտախուցը: Այստեղ ամբողջ գիշեր կուպրի պես սև, ճմրթված թեյնիկը քլքլթում էր հարհանդ խարույկի վրա խոստանա­լով տաք, չնչին վայելքի քաղցրահամ հեղուկը: Խմում էին լուռ յուրա­քանչյուրն իր բաժակը սեղմած ափերի մեջ: Եվ թրթռացող ցոլքերից, բո­ցերին նայող անթարթ աչքերից, մետաղին հպված մրոտ մատներից մի ողբերգական թախիծ էր թափվում, մի մոխրագույն մորմոք, մի խանձա­հոտ կսկիծ: Այդ պահին ով էլ խոսել կամենար, ինչ էլ որ ասեր, մտքի իմաստը փափկում, խամրանում ու շոգի դարձած բարձրանում էր վերև: Եվ միայն մի ձայն կար՜ կարմիր մի շշուկ, որ հնչում էր այնտեղ բոլորին ծանոթ, հարազատ լեզվով: Կրակն էր խոսում: Կրակը նրանց ասում էր անհնար ոչինչ չկա աշխարհում: Կրակն ասում էր դուք էլ եղեք ինձ նման: Նայեք, ասում էր, մի՞թե չեք տեսնում, որ անփոփոխ են սկիզբն ու վախճանը, և ձեզ համար էլ սահմանված է նույնը՜ այրվել, վերջանալ, դառնալ ծուխ ու անթեղ: Լինել ու սպառվել: Ջերմել ու մարել... Եվ ոչ ոք չէր փորձում ընդհատել նրան: Լուռ լսում էին:

* * *

Արդեն վաղուց Չարենցին համակել ու հանգիստ չէր տալիս Ուղղիչ տան մասին ինչ-որ բան գրելու միտքը: Թե հատկապես ի՞նչ և ինչպե՞ս դեռ չգի­տեր: Միայն զգում էր, որ, ահա, հոսում, շերտ առ շերտ նստում էր այդ հար­կադրանքի պարտակող ավազը: Կամ թե այնպես էր թվում նրան, որ ականջ­ներում հնչում էր ինչ-որ մի նախանվագ, բայց հետո բեկվում էր, մեկեն սպրդում դաջելով անավարտության իր հետքերը: Ու պակասավոր հնչյուն­ների տակ նրա սիրտը կծկում էր, բառերը մնում էին առանց արձագանք, և այդ ժամանակ նա դառնում էր չար ու դյուրագրգիռ: Նա ցանկանում էր տրո- հել, կիսել, մասնատել հույզերն ու ապրումները, որպեսզի տեսներ միջուկը, որպեսզի լսեր մտքի ավարտը: Միայն թե կրկին նյութը դիմադրում էր և կայծքարից էլ պինդ ափսոսանքը ճամփան էր փակում որմի պես:

Երբեմն նա հարցնում էր ինքն իրեն. «Իսկ ինչու՞ գրել: Ու՞մ են հար­կավոր հատակին ընկած ցնցոտիները, այս նողկանքը, այս ապական

386

հոգիների մեջ սերմացած ժահրը, եղերական այս խեղճությունը, անբո­վանդակ ու անապագա այս տարտարոսը, և այս կուտակ մեղքերն ու՞մ են հարկավոր...»: Սակայն երբ շրջում էր խցից խուց, երբ նայում էր որևէ մեկի գորշ կերպարանքին զննելով մինչև վերջին մանրուքը կամ երբ պարզապես լսում էր նրանց պատմությունները հեռացած-անցածների մասին, մի փափուկ թրթիռ դարձյալ զարթնում ու թույլ տրոփում էր դռնփակ հոգու առաջ:

Ախր սա էլ բեկորն էր մարդկանց աշխարհի, նրանց էության ջիղն ու տեսակն էր, գոյության խարանված հյուլեն, ըմբռնումների անառակ ոգին ու հետևանքների վիրակապը: Այդ բոլորը կար իր ցանկություններից և իր քմածին մտքերից անկախ: Ու հետո այդ բոլորի մեջ նաև ինքը կար...

Պահեր էին գալիս, երբ նա համարյա վստահ էր, որ եթե նստեր սեղա­նի առջև, ապա գրչածայրն ինքն իրեն թղթին թանաք կհեղեր, տողերը կառնեին մտքերի բեռը, խոհերը կդառնային դյուրամարս նպար, գիրը կլողար ներապրումների ափերի մոտ, բառը չէր փնտրի դրկից բառին: Բայց շուտով պատրանքներն անհետանում էին այնպես, ինչպես եկել էին, և մնում էր սոսկ իր կամեցության հին երկվությունը:

Սի անգամ նույնիսկ հաստատ մտադրվեց օրագիր պահել: Վճռեց և... այդպես էլ չգրեց ոչ մի տող: Որպես ի՞նչ գրեր, կամ ինչու" գրեր այն, ին- չը հիշողություն էր ողջ կյանքի համար... Չէ, դրանց մոռացում չկար, ինչ­պես որ անմոռաց կմնային այս միապաղաղ, սրտմաշուկ օրերի պարսե­րը, որ կրկնում էին մեկը մյուսին նույն շեղջից հանված հունդերի պես: Ու որտեղ էլ լիներ, ինչ էլ աներ, անձայն, սակայն տեսանելի, տկար, բայց մշտական մի մորմոք սովոր շան նման անընդհատ վազ էր տալու նրա ետևից իր չպահանջված հավատարմությամբ: Տխրության տտիպ շնչա­ռությունն էր հևք դառնալու այնքան ժամանակ, քանի դեռ սրտից չէր շորթել նրա վերջին թառանչը: Եվ փոխանցիկ հափրանքը հյուծված մատներով պիտի դեղին մոխիր ցրեր շուրջը, որպեսզի հույսի աչքերից ծածկեր գույնը նանրության...

Սիայն երբեմն, կարծես միտումնաբար, ընդհատվում էր այդ միակեր­պության երկարածոր շղթան որևէ կարճ, պատեհ դիպվածով, և այն ժա­մանակ հանգչող անթեղը դարձյալ բռնկվում էր գայթակղության ծանոթ կրակներով: ճիշտ այդպես էլ եղավ այն պարզկա, խստաշունչ օրը, երբ Չարենցն իր սենյակում նստած մի քանի հիվանդների հետ թուղթ էր խա­ղում: Ուր որ է պիտի մթներ, մոտեցող երեկոն հրաշքներ չէր խոստացել,

387

և նա այրվող ծխախոտը մի կողմ թողած ճարտար շարժումներով խա­ղաթղթերն էր բաժանում: Հենց այդ պահին էլ եկավ բուժակն ու ասաց, որ Ուղղիչ տան պետն իր մոտ է կանչում:

Պետն այդ օրը զվարթ տրամադրություն ուներ: Գրասենյակում դրված վառարանը կեծկտում էր ամոթխած աղջկա շիկնանքով, մթնշա­ղի խաղաղություն կար ներսում, և նա գոհ էր, որ մինչև տուն գնալն առանձնապես անելիք չէր լինելու: Չարենցին տեսնելով' լայն ժպտաց.

- Մոտ արի, ընկեր Չարենց, նստիր,- հրավիրեց նա ու հետո նույնիսկ ծիծաղեց:- Ախր դու մեր դասականն ես: Մոտ բեր աթոռն ու հարցրու, թե ինչու՞ եմ քեզ կանչել:

Հերթը հարցնելուն չհասավ: Չախմախչյանը վեր կացավ տեղից, շրջանցեց սեղանը և կանգնելով Չարենցի կողքին՜ ասաց.

- Վերցրու, տես, թե թերթում ինչ են գրել քո մասին:Սեղանին փռված էր լրագիրը, որի վերջին էջին մի փոքրիկ լուր էր

տպագրվել: Չարենցը կարդաց. «Հայ գրողների ալբոմ- Թիֆլիսում, Վրաստանի Պետհրատի հրատարակչությամբ լույս տեսավ Լանսերն և Գևորգ Միանասրյանի նկարած հայ կլասիկ գրողների մեծադիր նկարնե­րի ալբոմը, բաղկացած 22 նկարներից: Նոր գրողներից ալբոմի մեջ կան Հ. Հակոբյանը և Ե. Չարենցը...»:

- Հը՞, ինչպե՞ս է, գո՞հ ես,- նորից սրտաբուխ ծիծաղեց Չախմախչյա­նը հաղթականորեն շփելով ափերը:- Հաստատ իմացիր, որ ճարելու եմ այդ ալբոմից ու նկարդ էլ կախ եմ տալու մեզ մոտ:

Չարենցն ուզում էր ասել, որ դա իր համար իսկապես անակնկալ էր, բայց պետի հապաղող կեցվածքից կռահեց, որ նա էլի ինչ-որ բան էր պատրաստվում հայտնել ու լռեց: Թերթը ետ վերցնելով Չախմախչյանը նստեց իր տեղում, արմունկները հենեց սեղանին, խորամանկ ժպտաց ու վերջապես հարցրեց.

- Կուզե՞ս մի քանի ժամով քաղաք գնալ,- և գլխի ընկնելով, որ իր հար­ցը Երկրորդ պատասխան ունենալ չէր կարող, անմիջապես էլ ավելաց­րեց:- Միայն թե տես, որ ամեն ինչ տեղը տեղին լինի, առանց արկածների:

- Անհոգ եղեք,- պատասխանեց Չարենցը շփոթված անսպասելի առաջարկից:- Շնորհակալ եմ... Շատ եմ շնորհակալ...

Հետո ամեն բան գլխապտույտ վազքի էր նման: Չէր հիշում, թե ինչ­պես իրեն նետեց սենյակ, ինչպես սափրվեց, փոխեց բաճկոնը, ստացավ անցաթուղթն ու հայտնվեց դարպասների առաջ: Միայն ամայի խճուղու

388

վրա զգաց, թե որքան արագ էր բաբախում սիրտը և որքան սուր էր սառ­նամած օդը:

ճանապարհի մի մեծ հատված անցավ ոտքով, մինչև որ կանգնեցրեց առաջին պատահած կառքն ու սլացավ քաղաք: Դեռ Ուղղիչ տանն էր որո­շել սկզբում տուն կգնա (այ թե կզարմանա Արփիկը, երբ իրեն տեսնի), իսկ հետո, եթե հասցնի, կնոջ հետ միասին դուրս կգա, գուցե հանդիպի ընկեր- ծանոթներից մի քանիսին, մի երկու խոսք փոխանակի նրանց հետ:

Երբ Երևան մտան, արդեն մթնել էր: Թափանցիկ, կարծես բյուրեղա­ցած մի մշուշ էր նստել տների վրա: Գունատված լապտերները փնտրում էին մեկմեկու ու չէին գտնում: Եվ չկար այնպիսի մի ձայն, որ կարողանար խաթարել փողոցների մրսկան երակների մեջ սողոսկած համրությունը: Բանկոոպի ճաշարանի մոտով անցնելիս Չարենցը մի հայացք գցեց նրա լուսավոր պատուհաններին: Ապակիները քրտնած էին, ներսում ստվեր­ներ էին շարժվում: Մտածեց, որ Արփիկի հետ կարող էր հենց այստեղ էլ գալ: Բայց մի ակնթարթ էլ չէր անցել, երբ մտադրությունը փոխած մար­դու վճռականությամբ առաջ մղվեց ու ձայն տվեց կառապանին.

- Ուստա, ֆայտոնդ կանգնեցրու:Ցատկեց կառքից, կտրեց մերկացած բուլվարի ծառուղին, մայթեզրի

քարերի վրա մաքրեց ներբաններին կպած թանձր ցեխը և մոտեցավ ճա­շարանի մուտքին: Չէր սխալվել: Խորտկարանի սեղաններից մեկի մոտ նստած էին Մկրտիչ Արմենը, Գուրգեն Մահարին և Գուրգենի եղբայրը բանաստեղծ Խորեն Ոադիոն: Չարենցին տեսնելուն պես նրանք երեքն էլ վեր թռան աթոռներից ու զարմանքից տեղում կանգնած մնացին:

- Լոթիներ, ազատություն եք վայելում, հա՞,- կանչեց Չարենցը դռնե­րի միջից և մոտենալով ողջագուրվեց ընկերների հետ:- Չէիք սպասում, չէ՞: Հապա մի գրպաններդ թափ տվեք: Միայն թե արագ: Ես ձեզ պես ժա­մանակի ավելցուկ չունեմ...

Մնացածը կատարվեց կայծակի արագությամբ: Մինչ Խորենը կվա­զեր քաղաք Բակունցին ու Ատյոպա Մանուկյանին կանչելու, մյուսները շտապեցին հարստացնել սեղանը ուտեստներով ու խմիչքով: Չարենցը նստեց մի անկյունում, նայում էր փոքրիկ իրարանցմանը, ծխում էր ու մտածում, որ եթե կարոտն իր խրճիթն ունենար, ապա դա կլիներ այս մատույցներում:

Այդ երեկո ընկերները նրա պատվին փառահեղ ընթրիք տվեցին: ճիշտն ասած, քաղցած էր: Առանց նախաբանի ախորժակով կերավ մի

389

քանի պատառ, հետո ափսեն մի կողմ հրեց ու վերցրեց օղու շիշը: Քանի դեռ բաժակներն էր լցնում, զգուշացրեց.

- Տղերք, այսօր ոչ մի լուրջ թեմա: Կարուոել եմ մարդավարի քեֆին, անկաշկանդ խոսք ու զրույցին: Մսխենք օրը քամու բերած-քամու տա­րած բարիքի պես, հերն անիծած...

Ու մսխեցին: Օղին ջերմություն էր տալիս, օղին մրսած մարմնից դուրս էր մղում ցուրտը, կսմթում էր մտքի ընդարմացած ոլորքները, հար­թեցնում էր ցավի խորունկ ակոսները և դժվարինը դարձնում էր դյուրին: Չարենցն ինքն էլ չէր նկատում, թե ինչպես հետզհետե բացվում էին զսպման կապերը, ինչպես օրերով կիտված մրուրի միջից շիվեր էր ձգում կենախինդ մի ծանծաղություն, ինչպես սփռվում ու վարարում էին հա­ճության ջրերը: Եվ նա խմում էր, որպեսզի լիներ առավել մերձ ու առա­վել ազատ:

- Բան ջան,- կանչում էր մատուցողին ու պարզում էր դատարկված շիշը,- սա կրկնիր...

Հարևան սեղաններից ճանաչողներ եղան: Սրանք սկզբում անակն­կալի էին գալիս, հետո քչփչում էին սեղանակիցների հետ, իսկ քիչ անց մեկիկ-մեկիկ անծանոթ մարդիկ սկսեցին մոտենալ, թևատակերից հանել կոնյակի կամ օղու շշերը, դնել մի անկյունում և գլուխ տալով պատվել.

- Մեր սեղանից ձեր սեղանին, ընկեր Չարենց: Խնդրում ենք, չմեր- ժեք...

Գինարբուքը գնալով թեժանում էր: Տղաները կենացներ էին ասում ջերմ ու սրտաբուխ, բաժակները զրնգում էին ծիծաղի նման, աղմկոտ սրահը սեփական շնչից կորցնում էր գլուխը: Եվ Չարենցի համար այդ ամենն անխնամ մի կարոտ էր, որ խլրտում էր խառնակ հոգու մեջ: Նրա հայացքն արդեն շաղվում էր, ձայնը դառնում կերկեր, հոդերը փխրուն գուղձերի նման նվաղում էին շարժումների հետ, ու այնպես էր թվում, թե ինքը նայում էր անթափանց իրերի միջով և տեսնում էր միայն այն, ինչն ուրիշները տեսնել չէին կարող:

- Ի՞նչ նոր բան եք գրել, ի՞նչ լավ բան եք գրել, փչացածներ- հարց­նում էր նա անընդհատ, բայց չսպասելով պատասխանին իսկույն էլ վրա էր բերում:- Թե որ մտքներդ առատ չի այս սեղանի նման, ուրեմն ձեր ազատությունն ավելի մեծ բանտ է, քան իմը, ձեր պատժաչափն ավելի երկար է, քան իմը...

- Իսկ դու՞ ինչ ես գրել,- հարցրեց Ստյոպան, որ միակն էր, ում չէին վե­390

րաբերում Չարենցի հորդորները:- Ասե՞մ,- հանկարծ միանգամից թևավորվեց Չարենցը, ապա մի կողմ

հրեց դիմացը շարված պնակներն ու ոտքի կանգնեց:- Դե լսեք, թե հա­տուկ ձեր մասին ինչ եմ գրել,- ասաց ու սկսեց արտասանել.

- Օ, խմիր, խմիր դու ագահ.0, խմիր անդադար այս հատնումը.Կորածը- իրեն նա գտնում է,Եվ իր այդ գտնումով- չկա...

- Հը, ո՞ր մեկդ կարող է սրա պես քառատող գրել,- հարցրեց ինքնա­հաճ ժպիտով և ձեռքը հուսահատ թափ տվեց:- Ձեգ բանաստեղծ ասողի...

- Մեկն էլ կարդա, Չարենց, գոնե մի քանի տող...- Պոեզիան ինչների՞դ է պետք, այ նյութապաշտներ- մերժեց շոյված

սրտով, նստեց ու երեսը շրջեց կեղծ բարկությամբ:- Հղփացել եք նէպա- կան բարքերից, ձեր քթից դենն էլ աշխարհ չկա, հավատ չկա: Շեյթանի րազարը ձեզ «Տեր ողորմյա», «Կաֆե Նաիրին» Ավետարան...

Բայց ի վերջո զիջեց.- Լավ, կկարդամ: Միայն թե այս մեկն արդեն իմ մասին է:Ու ձայնը փափկեց.

- Քեզ տրված է կյանքը, որ լինես- ու ոչինչ երազ չթվա,Որ կյանքում քո կյանքը շինես- ու ոչինչ երազ չթվա.Քեզ գերում է ընթացքը այս տաք, բայց տեսնու՞մ ես դու այն,որ գալիս է,Գալիս է իր գալիքը հինե- ու ոչինչ երազ չթվա:

Շխախոտ վառեց.- Այսպիսի բաներ, տղերք... Լցրեք, լցրեք խմենք, մտքներս պարզվի,

սրտներս հագենա: Այս աշխարհը փոխելն անհնար է: Բայց մաքրել դեռկարելի է...

Հետո զրույցը ծորում էր ծածկոցին թափված կարմիր գինու պես ու հետքեր էր թողնում: Հույզերը մերթ մորմոքվում էին, մերթ թալկանում, հարբումի գոլ կնքամոմը զմռսում էր զգաստության վերջին խոռոչները, 11 սրտերը բացվում էին ակնուռի նման: Գիշերվա մի ժամի Բակունցըհարցրեց.

- Եղիշ, չե՞ս ուշանում...- К черту, բան չկա,- ձայնի անտարբեր շեշտով ասաց Չարենցը,-

հղածից ավել հո չե՞ն պատժելու...391

- Բայց իմաստ ունի՞,- համառեց Բակունցը:- Իսկ ո՞վ ասաց, թե ամեն բան պիտի իմաստ ունենա..Նա էլի ինչ-որ բան Էր ուզում: Փոքր-ինչ ավելին, քան արդեն կար:

Նրան հարկավոր Էր այն պակասորդը, որ կլրացներ բավականության անկատար համրանքը, այն մակարդը, որ գիտեր լերդացնել հւստնոդ ժա­մերի հեղանյութ վայելքը, այն ծարավ սպունգը, որ կկլաներ անորոշութ­յան վերջին կաթիլները: Եվ երբ աղմուկի միջից հանկարծ հնչեցին ծանոթ նվագի հնչյունները, Չարենցին այնպես թվաց, թե մեկը կարդացել Էր իր գոց մտքերն ու ընչաթափ Էր արել ցանկության խորին գաղտնարանները:

Դա անսեթևեթ, միամիտ մի երգ Էր սանձազերծ սրտից ու խոլ կա­րոտներից ծնունդ առած եղանակ, նման այն բոլոր մեղեդիներին, որ ըն­կեցիկ հրճվանք Էին բերում, որ թողնում Էին վարակիչ բացիլները: Չա­րենցը երանությանից ժպտաց, հետո մի շնչով դատարկեց բաժակն ու խռպոտած ձայնով կառչեց հոսանուտ բառերի թելից: Երգը նրան առավ, խճճեց կծկուն գրգիռների մեջ և տարավ իր հետ: Ձեռնարձակ ու հո­խորտ Էր նրա ջերմեռանդ կանչը, ազատ Էր կռապաշտ ոգու երգեցիկ շունչը, բեղուն Էին ուրացման բորբոք արձագանքները: Եվ Չարենցը եր­գում Էր վայրի մոլուցքով ու թմբկահարում սեղանի եզրին.

Գացինք Արամուս, եղանք բենամուս,Վայ- վայ, նագանս... վույ-վույ, նագանս,Իմ օգնականս, յոթ կրակարանս,Իմ պահապանս... կուսակցականս...Վայ- վայ, նագան ջան...

Խումբը ձայնակցում Էր, և նրանց երգի ներքին շերտերից դուրս Էին վռնդվում բնածին կրակ ու կատաղություն...

Չարենցն Ուղղիչ տուն վերադարձավ ուշ գիշերին: Ուժասպառ ու հարբած: Բանտի պարսպի մոտ ընկերներին հրաժեշտ տվեց.

- Կեցցեք, տղերք, փառահեղ օր անցկացրինք:- Հետո մի բան հիշելու պես արագ մոտեցավ նրանց, մատը թափ տվեց և ասաց :- Տեսեք հա, փուչ արարածներ, Արփիկին սրա մասին" ոչ մի խոսք: Կնեղանա...

Ու գնաց գլխիկոր: Դարպասը հսկող պահնորդը նայեց նրա օրորվող կերպարանքին, ներս թողեց և դժկամորեն քաշեց սողնակը: Մետաղի ձայնը ճանկռեց խավարի թավարծի մաշկը:

Առավոտյան պետին զեկուցեցին կալանավորի ուշացման ու հարբած լինելու մասին: Չախմախչյանը ոչինչ չասաց, բայց նրա լռությունից Չա-

392

րենցը հասկացավ, որ ամենածանր պատիժը հենց դա էր լինելու, ւսյսու- հետ մնաս բարով, քաղաքի ճամփա...

Չէ, իսկապես լավ չեղավ: Նեղացրեց մեծահոգի մարդուն, չգսպեց իրեն, վարվեց ամենահետին ապերախտի պես: Արդարացում չուներ: Թողություն չուներ ոչ նրա առաջ, ոչ Արփիկից, ոչ ինքն իրենից: Իր թո­ղությունը հատկապես չուներ: Երանի չգնար: Երանի չգնար, որ նորից չարթնացներ քնած հույզ ու անձկություն: Երանի չգնար ու մնար ինքն իր սպասումների հետ, իր լռության մոտ, հաշտության կողքին: Եվ այդ կարծրացումն էլ, որ կեղանքի պես վերքն առել էր բռունցքի մեջ, կլիներ ամուր ու բաց չէր թողնի խենթացման ոգին, թե որ չգնար...

Տխուր էր Չարենցը: Տխուր էր ու մենակ: Կարծես թաղվել էր թանձր մշուշի տակ, և չէր ցանկանում, որ իրեն գտնեին:

* * *

Դեկտեմբերի 16-ի լույս 17-ի գիշերը, ժամը 12-ից Հայաստանի բոլոր վայրերում սկսվեց մարդահամարը: Այդ ժամին հաշվառողներն առաջին հերթին ցուցակագրեցին իջևանատների, գիշերային ապաստարաննե­րի, հիվանդանոցների ու մանկատների բնակիչներին: Իսկ հետո նրանք Ուղղիչ տուն եկան: Լույսը դեռ չէր բացվել, երբ պահնորդները «վերկա- ցի» հրահանգ տվեցին: Վառվեցին միջանցքի ճրագները, երկաթե դռնե- րը շրխկացին, քնատ ստվերները շարժվեցին, ու ծայր առավ անգոհու- նակ քրթմնջոցը: Վառարաններում կրակները վաղուց էին հանգել, և ցրտից սրսրթալով կալանավորները դուրս էին գալիս իրենց խցերից, անգիտակ հայացքներով նայում էին օտար մարդկանց, հետո հարցնում էին մեկմեկու, թե ի՞նչ արտակարգ բան է կատարվել ու պատասխանն առնելով խռնվում էին պատերի տակ:

- էլ բան ու գործ չունեինք, միայն սա էր մնացել,- փնթփնթում էին ոմանք կոճկելով հագուստներն ու հանգուցելով արձակ քուղերը:

Հաշվառողներին տրամադրեցին հսկիչների սենյակը: Դռան առաջ շարեցին կալանավորներին և սկսեցին մեկիկ-մեկիկ ներս թողնել: Այն­տեղ սեղանի դիմաց նստել էր եկածներից մեկը, մեծադիր մատյանի մեջ լրացնում էր նրանց անունը, հարցնում էր բնակության վայրը, ազգութ­յունը, սոցիալական ծագումը, և յուրաքանչյուր հարցից հետո սյունակ­ներում ավելանում էին մանրատառ գրառումները: Ապա նորից հնչում էր արդեն ծանոթ հրահանգը «Հաջորդը...», և սպասողների շարանը ճոճ­վում ու սեղմվում էր զսպանակի նման:

393

Մի երիտասարդ կալանավոր, որ բոլորից առաջ անցնելով՜ իրեն ներս էր նետել, դուրս եկավ ինքնագոհ ժպիտը դեմքին, նայեց միջանց­քի բազմությանը և ձայն տվեց.

- Տդերք, մեզ Էլ են հաշվում: Այ քեզ մասխարություն...Բոլորը ծիծաղեցին: Միայն թե այս անգամ նրանց ծիծաղն այնպես

անփույթ չէր, ինչպես լինում էր սովորաբար:Ցուցակագրումը տևեց մոտ երեք ժամ: Երբ վերջապես հաշվառողները

մեկնեցին ու կալանավորը վերադարձան իրենց խցերը, նրանցից շատերն այդպես էլ չկարողացան նորից քուն մտնել: Կարծես մեկն անհանգիստ աղմուկով ետուառաջ էր անում ու թույլ չէր տալիս թաղվել նիրհի մեջ:

Իսկ առավոտյան տեղաց առաջի ձյունը մի փայլփլուն փոշի սպի­տակ գոյության բուրմունքը ներսում: ճերմակ շղարշը կախվեց երկնքից մինչև գետին, անարատ նյութը արծաթներ ցանեց երկրի սևակնած մաշ­կին, և ի հետևանք այդ վերնանվեր այլակերպության, լույսը կոտորակ­վեց, տրոհվեց, բեկվեց անքանակ փշուրքների:

Չարենցը կանգնել էր հիվանդասենյակի պատուհանի մոտ, նայում էր դրսի փափկող աշխարհին երկար ու աներեր համակված ցավի և հիա­ցումի խառը զգացումներով ու չիմանալով ինքն այդպես գժտվու՞մ, թե՜ հաշտվում էր գունափոխվող ժամանակի հետ: Ամեն դեպքում, ինչ-որ բան այնպես չէր: Մարմնի ու եռանդի թուլություն կար, ոգու ջլատումի ինքնահոս ընթացք, դյուրամած տտիպ չոր քիմքի վրա: Նա վատ էր զգում: Համայցի ժամանակ դժգոհեց ինքնազգացողությունից: Բժիշկը մեկ անգամ էլ քննեց նրան, հավելյալ հաբեր նշանակեց ու պատվիրեց սենյակային ռեժիմ: Երեկոյան Չարենցի ջերմությունը բարձրացավ: Կուրծքն այրվում էր հնոցն ընկած մացառի նման, կոպերը ծանրացել էին, և հոդերից ճնշելի մի ցավ ճարակվում էր մարմնով մեկ: Նա անկո­ղին մտավ, ծածվեց այն ամենով, ինչ ուներ ձեռքի տակ, բայց մնաց դո­ղը, և սնոտի մի երկյուղ, որ դեռ ուղեկցում էր նրան գիշերների միջով:

Հաջորդ օրերին ևս վիճակն անփոփոխ էր: Տկարությունն անուն չու­ներ, խնամող բուժակը տարակուսանքով մերթ զարկերակն էր շոշա­փում, մերթ ստուգում ջերմաչափը, մերթ թրջոցներ էր դնում, իսկ Չա­րենցն այդ ամենին հետևում էր խոնարհ կարեկցանքով, երբեք չէր հա­կաճառում ու չէր տրտնջում պատրաստ դառնալու նրա վարանումի մշտական առիթը: Մարդախույս, լռին, բոլորի աչքից հեռու, նա հիմա օրերով դուրս չէր գալիս իր սենյակից, գիշերները կարճում էր անքնութ­

394

յան հետ, ցերեկները նստում էր ուրուի նմւսն կեսնինջ-կեսարթուն, կամ անկողնու մեջ շուռումուռ Էր գալիս փնտրելով մի ղիրք, որ պիտի մեղ­մեր մարմինը խրված անտեսանելի գնդասեղների սուր ծակոցները: Վեր Լր կենում միայն Արփիկի այցելության օրերին, ճաշում Էր անհոժար լռությամբ, խոսում ու լսում Էր մտացրիվ անտարբերությամբ, իսկ երբ կինը գնում Էր, նա նորից մտնում Էր անկողին, գլուխը թաղում Էր սավա­նի տակ և բաց աչքերով նայում Էր ներսի նեղանձուկ մութին:

Բայց մի գիշեր, երբ բոլորն արդեն քնած Էին, նա անաղմուկ վեր կա­ցավ, վառեց մոմը, որ պահում Էր ներքնակի տակ, հանեց կարմիր կազ­մով մաքուր տետրն ու մոտ քաշեց աթոռը: Գրել Էր ուզում: Վստահաբար գիտեր, որ գրելու Էր: Սեղան կոչվող հարթ ուղղանկյան վրա բացված տետրը շիկնեց թրթռուն լույսից, մատների ստվերները տողեր գծեցին, իսկ ցուրտը փութացրեց մտքերը: Սակայն նա չշտապեց: Թողեց, որ անցնի նախակարգ ժամանակը: Սպասեց, մինչև որ ւսկնհայտին չհավա­տալը դառնար իզուր, և միայն հետո իմաստ առներ այն, ինչ զգում Էր ին­քը... Բեռնաթափման կայարանից նրան Էին հասնում շչակների ընդհւստ- րնդհատ կանչերը, լսում Էր, թե ինչպես Էր ժամապահը գնում-գալիս տրորված ձյան վրա, և նայելով գիշերը շրջանակած պատուհանին Չա­րենցը մտածում Էր, որ ձմեռը երևի երկինք չունի, ինչպես որ ամեն տեղ միշտ Էլ լինում Է բացակա մի բան:

Եվ հենց այդ պահին Էլ նա հիշեց ակումբի բեմի կիսալուսինը: Ինչու՞ հանկարծ հիշեց: Ի՞նչ մի արտասովոր բան Էր այն: Եղած-չեղածն առաս­տաղից թելով կախված ստվարաթղթե մի մահիկ Էր: Ձեռագործ խաբ­կանք: Կորագիծ նկար: Եվ այնպես անհեթեթ, այնքան անտեղի: Հազիվ ւ>!< բանտում գտնվեր մեկը, որ կհիշեր, թե երբ և ինչու Էր դա վերից փակցվել: Ու ոչ ոք այլևս չէր նայում դրան, ինչպես չեն նայում անխու­սափելի ներկայությանը, ամոքված վերքին, ամպերով ծածկված ձմեռ­վա լուսնին...

Սակայն այս անգամ Չարենցը կռահեց, որ որսացել էր այն, ինչն իրեն էր հարկավոր: Նրան հատկապես դա էր պետք մատիտով ներկված ու Օկրատածին այդ գունատությունը, միակ անդրդվելին, որ կախված էր ու փպր չէր ընկնում: Իր կամակիցը: Իր նման քուղից կառչածն ու ճոճվողը: Իր պես հուսահատը: Իր չափ անազատը... Նա ոչ մեկինը չէր: Նույնիսկ 1ւրկ(ւ()ինը չէր: Նա և կար, և չկար: Ու այդ եզակին էր, որ կլսեր իրեն, կպահեր իր գաղտնիքը, կասեր այն բառերը, որոնք չէին վշտացնում, այն

395

հորդորները, ուր չկւսր ձանձրույթ, այն ելքերը, որ դեռ բաց էին... Նա կա­րող էր դա:

Չարենցն ուղղեց գրիչը, տետրը պահեց լույսի տակ ու խոշեր տառե­րով գրեց կազմի վրա. «De Profundis» «Հատուցում»: Օսկարուալդյան անխախտ վերնադիրն էր, միայն թե այս անգամ սեփական ձեռքով և իր հատուցմամբ: Պատանության օրերից մնացած վարակ էր՜ Պշիբիշևսկու այն գուշակումով, թե երկու սրտերը պիտի բաբախեն մեկը մյուսով, որ պատճառեն վերքեր և միայն վերքեր...

Հետո արդեն նա խոնարհվել էր գոտկահաս սեղանի վրա, կիսամու- թի մեջ ոստոստում էին անհաստատ ստվերները, և լռությանը թղթի շրշյուն էր միախառնվել: Ոչինչ չէր դիմադրում նրան, ոչինչ չէր շեղում հախուռն ընթացքից: Գիրն ինքնահոս էր, ցուրտը մոռացված, ներշնչան­քը գլխագին չէր ուզում բառերի համար, և էությունը վերստին հպատակն էր դարձել անհետևանք հափշտակության:

Գիշեր: Բանտախուց: Միայնակ պոետ: Սիրտ, որ պահանջ ուներ խոս­տովանության: Եվ հորինված լուսին, որ զրուցում էր բանաստեղծի հետ.

...Ու այսպես էր խոսում իմ բարեկամ լուսինը...Նրանք խոսում էին անցյալ ու գալիք օրերի մասին: Նրանք մերթ հի­

շում, մերթ կարոտում էին, մերթ ափսոսում ու դառնանում էին ներհուն զղջումով, հաղթահարելի հիասթափությամբ տնտղում էին ասպանդական կյանքի խունացած էջերը, սայթաքումների հետքերի առաջ կանգ էին առ­նում թևաթափ, լույսեր տեսնելիս հեշտ խանդավառվում էին, և պատ­րանքներին հրաժեշտ էին տալիս հուսախաբ: Սակայն որոնած ճշմար­տությունը կամ շատ էր հեռու, և կամ միակն էր, որ պիտի մռայլվեր խոտո­րումներից անվերջ ընդոտնած ճանապարհների վրա հեղելու համար սառնասիրտ հանձընկալության թոնը, որ հորդառատ էր և ոչ անամոք.

Ախ-ախ, հիմար պոետ,Դու միամիտ մանուկ,Ի՞նչ է, կարծում էիր,Որ հատուցում չկա՞,Կարծում էիր Երգը Բառերի՞ց են շինում,Որ ուզես հով երգես,Ուզես Չեկա...

Չարենցը գրում էր: Սոմի տգույն լույսի տակ հայացքը խամրում ու թա-396

բախվում էր ներծծումի պես, հոգնաբեկ մարմինն ուզում էր վանել նրան 1>ղթերից հեռու, միայն թե այլևս չկար վերադարձ ու նահանջ: Թերթաքա­րի պես տողերն իրար էին հպվում, կարծրանում էին, ստվար շերտերը ծանրության հղկված որձասալերից կոփում էին մի մոլոր թեքուղի, իսկ նա դեռ առաջ էր գնում անծկագին ճիգերով, մղում էր միտքը դեպի սահմանը, որ տեսներ ու մերծենար կրքով նրա հետ, որ լիներ կամ նա և կամ չլիներ.

- Դե գրկիր, գրկիր քո քնքուշ Չարին...Լույսը բացվում էր:

* * *

Դեկտեմբերի 21-ին, երեկոյան ժամը 6-ին Լուսաշխի տան դահլիճում բացվեց Հայաստանի պրոլետգրողների Ասոցիացիայի և «նոյեմբեր» միության միացյալ կոնֆերանսը: Այն տևեց չորս օր: Ստեղծվում էր Խորհրդային Հայաստանի պրոլետարական գրողների միությունը: Բո- |որն էլ հասկանում էին, որ Չարենցի բացակայությունը էապես թուլաց­րել էր «Նոյեմբերի» դիրքերը, որ Ասոցիացիան հետայսու իր ծեռքը կառ­ներ առաջնության սանծերն ու այլևս բաց չէր թողնի դրանք: Սակայն ամենքն էլ ծևացնում էին, թե իբր արտառոց ոչինչ չէր կատարվում, թե ծուլումն ինքնաբուխ էր և որ դա լինելու էր հավասարների միավորում:

Երբ եզրափակիչ նիստում հրապարակվեց նորաստեղծ միության ղե­կավար մարմնի անդամների ցանկը, փքուն ճառերից ու խլացնող ծա­փողջույններից սթափված Զապել Եսայանը տարակուսանքով հարց­րեց, թե ինչու՞ Չարենցի անունը չկար այդ ցուցակներում և մի՞թե գրող­ները չեն պատրաստվում որևէ կերպ աջակցել նրան: Այդ ժամանակ նրան մոտ նստած Նաիրի Զարյանը հեգնանքով նետեց.

- Ոչինչ էլ պետք չէ անել: Նա իսկն իր տեղում է...Կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցող լուսժողկոմ Ասքանազ

Առավյանը ևս մտահոգ էր: Արդեն մի քանի անգամ տարբեր մարդիկ մո­տեցել էին նրան և հայտնել, որ Ուղղիչ տանը գտնվող Չարենցի առող­ջական վիճակը կտրուկ սրվել էր ու եթե այդպես շարունակվեր, հետևանքները կարող էին ցավալի լինել: Ոմանք այդ մասին պատմել էին իբրև վերջին նորություն, սակայն Մռւսվյանը հասկացել էր, որ նրանցից յուրաքանչյուրն իրենից որոշակի քայլ էր ակնկալում: Սակայն ի՞նչ անել...

Դեկտեմբերի 25-ի առավոտյան, մտնելով ժողկոմիսարիատի իր աշ­

խատասենյակը, Մռավյանը մի փոքր տատանվեց, իսկ հետո վերցրեց թուղթն ու գրիչը և մի դիմում գրեց ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի առաջին քարտու­ղար Աշոտ Հովհաննիսյանին.

«Ընկ. Ա.ՀովհաննիսյւսնինԳրող Չարենցի դրությունը շատ ծանր է բանտում, կարծում եմ, այժմ կա­

րելի է արդեն հարց բարձրացնել որևէ կարգով նրան ազատ արձակելու, Հայաստանի սահմաններից ժամանակավորապես դուրս գալու համար:

Խնդրում եմ կարծիքդ հայտնես:Լուսժողկոմ Ա. Մռավյան»:Կենտկոմի քարտուղարից նամակի պատասխանն անմիջապես չե­

կավ: Հովհաննիսյանը միառժամանակ լռում էր: Փոխարենը Գրիգոր Չու- բարյանը, որն առաջիններից մեկն էր իմացել Մռավյւսնի առաջարկի մա­սին, շտապեց Չարենցի մոտ: Դռների առաջ նրան կանգնեցրին ու ասա­ցին, որ հիվանդն իրեն լավ չի զգում, խուսափում է հանդիպումներից և արդեն մի քանի օր է, ինչ դուրս չի գալիս սենյակից: Բայց Չուբարյանը համառեց, և նրան ներս թողեցին:

- Վեր կաց,- ասաց նա մոտենալով ու ողջունելով պառկած Չարեն- ցին:- Լավ լուրեր ունեմ քեզ համար: Ինձ թվում է, նոր տարվա տոներից հետո փոփոխություններ կլինեն:

Չարենցը բարձրացրեց գլուխը, հետո ծալապատիկ նստեց անկող­նում ու սավանը քաշեց ուսերի վրա:

- Ես արդեն մոռացել եմ, թե ինչ բան է լավ լուրը,- քրթմնջաց նա, բայց հարցական հայացքը դարձրեց դեպի Չուբարյանը, և վերջինս սպասել չտվեց: Նախ պատմեց լուսժողկոմի նամակի մասին, ապա հայտնեց իր են­թադրությունները, հիշեց համանման մի քանի դեպքեր և դրանց հաջորդած զարգացումները, փորձեց կռահել լուծման հնարավոր տարբերակներ:

- Հասկանու՞մ ես, սա գրավոր դիմում է,- բացատրեց նա,- Կենտկոմը պարտավոր է դա քննարկել: Իսկ որ քննարկումն անհետևանք չի մնա' կարող ես վստահ լինել:

- Դու կարծում ես նրանք ինձ կօգնե՞ն,- հարցրեց Չարենցն անվս­տահ հույսով, ապա լռեց: մի որոշ ժամանակ նա այդպես անշարժ նստել էր: Թե ի՞նչ էր մտածում դժվար էր գուշակել: Իսկ հետո հանկարծ փոխեց խոսակցության նյութը և խնդրեց որոշ բաներ պատմել գրողների կոնֆե­րանսից: Չուբարյանին այլ բան չէր մնում, քան մեկ առ մեկ վերհիշել այն ամենն, ինչ գիտեր ու լսել էր այդ հավաքի մասին: Ականջ դնելով իր

398

պաշտպանի պատմություններին, Չարենցը դժվարությամբ շարժվեց տեղից, ոտքերը մահճակալից կախ գցեց ու վերցնելով սեղանին դրված ծխախոտի տուփը, ասաց.

- Փղշտացիներ: Ես ասում էի, չէ՞, որ նրանք բոլորը փղշտացիներ են...Նա սկսեց ծխել մոխիրը լցնելով կիսաբաց ափի մեջ:Սակայն Չուբարյանը միայն դրա համար չէր եկել: Նայելով Չարենցի

մտահոգ դեմքին նա բացեց թևատակի թղթապանակը, հանեց այնտե­ղից իրար ամրացված մի քանի էջեր ու դրեց մահճակալին.

- Ուզում եմ, որ սա կարդաս,- ասաց նա:- Հոդված եմ գրել քո գործի մասին: ճիշտ է, ուշացրինք, բայց դու գիտես, թե մեզ մոտ ինչպես է դւս լինում: Հիմա, կարծում եմ, նպաստավոր պահ է նման մի նյութ տպագրե­լու համար: Եվ խնդրին շահեկան հնչեղություն կտանք, և, ի վերջո, կփա­կենք նրանց բերանները, ովքեր այնքան արյուն պղտորեցին:

Չարենցը լարվեց: Որևէ բան ընթերցելու ցանկություն բնավ չկար: Առավել ևս իր մասին: Սիայն թե ինչպե՞ս մերժեր մի մարդու, ով այստեղ էր եկել ի շահ իր գործի և դեռ խոսք էր գրել ազնիվ մղումներով: Չէ, նե­ղացնել պետք չէր: Աչքի կանցկացներ ու ետ կհանձներ: Դա երկար չէր տևի: Չարենցը վեր կացավ, թափ տվեց ձեռքի մոխիրն անկյունում դրված թիթեղյա տուփի մեջ ու վերցնելով թղթերը սկսեց կարդալ.

«Հուսաբեր, թե* ստաբերՄանուկ Խուշոյանի տեռորիստական սպանության գործի դատավա­

րության ընթացքում, Դաշնակցության Կենտրոնական Կոմիտեի բոլոր անդամները միաձայն ու անվերապահ կերպով արձանագրեցին մի կարևոր դրություն.- գաղութահայ դաշնակցական մամուլը ստահոդ լու­րեր է հաղորդում Խորհրդային Հայաստանի մասին:

Թե Սահակ Ստեփանյանը, թե բժիշկ Մ. Մելիք- Մուրադյանը հայտնե­ցին, որ իրենք բազմիցս նախազգուշացրել են արտասահմանյան ընկեր­ներին, որ այն, ինչ գրվում է դաշնակցական թերթերում, սուտ է և ամո­թաբեր:

Սակայն այդ ամենն իզուր է, և սուտը որպես հակախորհրդային ագի­տացիայի միջոց' մնում է որպես միակ զենքը դաշնակցական հրապարա­կախոսների և քաղաքական «գործիչների» ձեռքին:

Տարածված է այն կարծիքը, որ այդ սուտ լուրերը հաղորդում են այս­տեղից դաշնակցական թղթակիցները: Ես անհատապես միշտ այն կար­ծիքին եմ եղել, որ այդ բոլոր ստերը հորինվում են հենց այնտեղ, գւս-

399

ղութներում և հատկապես դաշնակցական խմբագրատներում:Իմ այդ ենթադրությունը լավագույն արդարացում ու հաստատութ­

յուն է գտել շնորհիվ Կահիրեում հրատարակվող դաշնակցական «Հու­սա բ ե կ ի 1926 թվի հոկտեմբերի 13-ի թիվ 165-ի և հոկտեմբերի 14-ի թիվ 166-ի: Այդ երկու համարներում զետեղված են թղթակցություն, խմբագ­րական ծանոթություն և երեք սյունակից ընդարձակ առաջնորդող հոդ­ված...Չարենցի գործի մասին:

«Հուսաբերի» թիվ 165-ում զետեղված է մի թղթակցություն, որ ունի հետևյալ աշխարհագրական ու թվական տվյալները'

Ա. Երևան, բ, օգոստոսի գ. 26:Նույն այդ համարի խմբագրական ծանոթությունը' գրողին անվանում

է «Մեր թղթակիցը», իսկ թիվ 166-ի առաջնորդող գրությունը- «Երևանի թղթակցություն»:

Թե «թղթակցությունը» և թե խմբագրական ծանոթությունն ու առաջ­նորդողը հայտնում են հետևյալ «փաստերը»'-

1. Չարենցը սպանել Է օրիորդ Մ. Այվազյանին, որ դուստրն Էր Տիգ- րան Այվազյանի:

2. Կուսակցությունն ու իշխանությունը քողարկել են այդ ոճիրը և ար­գելել թերթերին հիշատւսկել իսկ փաստը:

3. Չարենցն ազատ Է դատական պատասխանատվությունից կառա­վարության ընծայած դյուրությամբ' նոր զոհեր որսալու համար:

4. Օրիորդի դժբախտ հարազատները Չեկայի սարսափին տակ լուռ են և այլն:

Թղթակցության թվական տվյալները և խմբագրական հավելվածների բովանդակությունն իրավունք է տալիս ինծ հայտարարելու, որ «Հուսա­բերը» կեղծիք Է կատարել և անորակելի ստեր Է հորինել ինքը հենց իր խմբագրատանը:

Ահա ձեզ ապացույցներ:Ինչպես հայտնի Է նաև «Հուսաբեր»-ի խմբագրության, թե Կահիրեում

և թե Երևանում գործում է նոր տոմարը, թե «Հուսաբեր»-ի հոկտեմբերի 14-ը և թե «Խորհրդային Հայաստան»-ի հոկտեմբերի 14-ը ընկնում են միևնույն հինգշաբթի օրը, ինչպես հոկտեմբերի 13-ը' չորեքշաբթի օրը:

Հիշյալ «թղթակցությունը» «Երևանից» գրվում է.~ օգոստոսի 26-ին,400

որտեղ հայտնվում է, որ Չարենցը օրիորդ Այվազյանին... սպանել է... օգոստոսի 24-ին:

Կարո՞ղ է Երևանից այսպիսի «թղթակցություն» գրվել օգոստոսի 26-ին: Ո՞չ:Ինչու՞:Այն շատ հասարակ պատճառով, որ Չարենցի կատարած մահափոր­

ձը եղել Է... մոտ երկու շաբաթ հետո, սեպտեմբերի 5-ի գիշերը:Ի՞նչ կասեք սրան, «Հուսաբերի» ճշմարտախոսներ...Գանք հիմա այլ փաստերին:Առաջին.- «Հուսաբերը» հավատացնում է, որ Չարենցը սպանել Է

օրիորդ Մ. Այվազյանին և կամ ինչպես եգիպտոսյան հրապարակախոսն է գրում.- «զոհին դիակը արյունլվա գետին կփռվե...»:

Իսկ օրիորդ Այվազյանը կենսուրախ խայտալով-խայտում է մայրաքա­ղաքում, հաճախում կոնսերվատորիան, գափս ներկայանում դատարան:

Ի՞նչ անուն կտան այս հայտարարությանը «Հուսաբեր»-ի ճշմարտա­խոս «թղթակիցները»...

Երկրորդ.- Կուսակցությունը և իշխանությունը քողարկել է ոճիրը, թերթերին հրահանգված Է ոչինչ չգրել, հավատացնում է «Հուսաբեր»-ը և ավելացնում, որ իր «սեղանի վրան են խորհրդային թերթերու վերջին թվերը, լույս տեսած ոճիրեն ամիս մը ետք, որոնցմե և ոչ մեկուն մեջ և ոչ մի հիշատակություն կա այդ սպանության մասին»:

ճի՞շտ է այս:Իհարկե, ոչ:Վերցնենք, օրինակ, «Խորհրդային Հայաստան» սեպտեմբերի 9

հինգշաբթի թիվ 207 (155) և դուք կտեսնեք ոչ միայն հիշատակումն, այլ ավելին, այդ համարում զետեղված Է Հայաստանի Կոմունիստ. Կուսակ­ցության Կենտրոնական Վերահսկիչ Հանձնաժողովի Նախագահության որոշումը, որով հայտնում է հանրության, որ «քրեական այդ հանցագոր­ծությամբ Չարենցն իրեն դնում է Հայաստանի կոմունիստական կուսակ­ցության շարքերից դուրս», և որոշում է կայացնում' «հեռացնել նրան Կոմկուսի շարքերից և առաջարկել դատախազության շտապ կարգով դատական պատասխանատվության ենթարկել Չարենցին ընդհանուր հիմունքներով»:

Չարենցի հանցագործության մասին գրված к բազմիցս թե «Խորհր­դային Հայաստանում», թե «Заря Востокая-ում (տ. սեպտեմբերի 8 թիվ

401

1271), թե «Известияк-ում, թե «Правда»-гнй և այլն:Ինչպե՜ս կորակեք ձեր գրածները, Կւսհիրեի պատգամախոսներ... Երրորդ.- Չարենցը ազատ է դատական պատասխանատվությունից և

ազատ ման к գալիս մայրաքաղաքի փողոցներում' գրում Է «Հուսւսբեր»-ը: Իրականությու՞ն Է այս:Հանցագործությունը կատարելու վայրկյանին հենց Չարենցը ձեր­

բակալվել է միլիցիայի կողմից, դեպքից 15 րոպե անց ժողովրդական, դատական քննիչն անցել Է գործի, անմիջապես գործադրվել են Չարեն­ցի վերաբերմամբ բոլոր օրինական պահանջները, տրվել Է դատի, և նա դատվել ու դատապարտվել Է:

Սեպտեմբերի 5-ի գիշերվանից մինչև օրս Չարենցը կալանավոր- բանտարկյալ է:

Չնայած, որ հոգե-նյարդաբանական փորձագիտություն Է կատարվել հոկտեմբերի 7-ին այնպիսի հեղինակավոր մասնագետների մասնակցութ­յամբ, ինչպես պրոֆեսոր Արզումանյանը, բժշկապետ Գրոն ու Կրժիվինս- կին, չնայած որ այդ փորձագիտությունը միաձայն եկել Է այն եզրակացութ­յան, որ Չարենցն այդ կատարել Է անմեղսունակ վիճակում, բայց և այնպես դատական իշխանությունը դատի Է տվել և դատապարտել Է Չարենցին:

«Հուսսւբեր»-ի ճշմարտախոս խմբագիրներ, նեղոսյան լեզվով ձեր այդ գրություններն ի*նչ կոչումն են տալիս:

Չորրորդ.- Օրիորդի հարազատները Չեկայի սարսափից... լուռ են: Հետաքրքիրն ու բնորոշն է, որ օրիորդը համարվում Է... Տիգրան Այ-

վազյանի աղջիկ և ոչ Սարգիս Այվազյանի:Ինչու*:Որովհետև մեր թերթում որպես երգիչ, երաժիշտ, դերասան և այլն,

շատ Է հիշատակվում Տիգրան Այվազյանի անունը և «Հուսաբեր»-ի խմբա­գիրներն էլ առաջին ու հավանական անունը' Տիգրանն են գտել ու գրել:

Օրիորդի հայրը ոչ միայն չի լռել երբեք, այլ իշխանությունը տվել Է նրան բոլոր դյուրությունները խոսելու, գնահատելու և նույնիսկ բողոքե­լու... եթե միայն դրա կարիքը զգացվեր:

Իսկ դբա կարիքը չկար, որովհետև մեծագույն խոսողն ու բողոքողը հենց ինքը' կուսակցությունը և իշխանությունն Էր:

Օրիորդի հոր խոսքի իրավունքն ու ազատությունն այնքան մեծ Էր, որ դատավարության օրը նույնիսկ հնարավորություն տրվեց Չարենցի որպես բանաստեղծի, գնահատությունը տալու...

402

Շարունակե՜նք:Բայց ո՜ր մեկն ասենք ու գնահատենք:Ոչ մի տող, ոչ մի խոսք ճշմարտություն:«Հուսաբերը» կարծես թե հույս էր բերելու իր տարագիր ու մոլորյալ

ընթերցողներին, բայց փոխարենը' սուտ է բերում առատորեն:Ավելի լավ չէ՜ր լինի, եթե բովանդակության ու անվան ներդաշնա­

կությունը պահելու համար'Հուսաբերը վերամկրտեիք ու վերանվանեիք Ստաբեր:Գրիգոր Չուբարյան»:- Դե, ի՞նչ կասես, տպագրե՞նք,- հարցրեց Չուբարյանը, երբ Չարենցը

վերջին էջն էլ մի կողմ դրեց ու նայեց նրան:- Վարվիր քո ցանկությամբ,- ասաց Չարենցը աչքերը կկոցելով:Եվ Չուբարյանն այդպես էլ չիմացավ նա գո՞հ էր հոդվածից, թե ոչ: Դրսում նորից ձյուն էր գալիս: ճերմակ, ինչպես վաղվա հույսը: Անխ­

ռով, ինչպես անմեղների խիղճը: Եվ սիրելի, սիրելի, ինչպես կյանքը...

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ ՄԹԱԳՆՈՒՄ

Դեկտեմբերի 29-ի առավոտյան բժիշկ Լուսինյանը մտավ Չարենցի հիվանդասենյակը և հայտնեց, որ պետք էր գրասենյակ ներկայանալ: Անակնկալ հրավերից Չարենցը շփոթվեց: Բանն այն էր, որ քաղաք գնա­լու չարաբաստիկ դեպքից հետո նա այլևս առիթ չէր ունեցել հանդիպելու Ուղղիչ տան պետին: Եվ ինքն էր նրանից խուսափել, և պետն էր կարծես թե մոռացել զանցառուի գոյության մասին: Իսկ հիմա, հայտնի չէր, թե ինչ պատճառով, նրան հանկարծ հիշել ու կանչում էին ուղիղ քավարան:

Մտովի բաղդատելով բոլոր հնարավոր տարբերակները՜ Չարենցն ի վերջո կանգ առավ դրանցից ամենահավանականի վրա. երեք օրից ամա­նորն էր, և այդ կանչը կարելի էր վերագրել միայն Նոր տարվա առթիվ սպասվող միջոցառումներին: Զվարճանքներ արարողի անփառունակ համբավը նրան վաղուց էր ձանձրացնել: Սակայն ընտրություն չկար, և

403

հագնվելով ու արագ կարգի բերելով իրեն' Չարենցը շտապեց գրասենյակ: Չախմախչյւսնի մոտ մարդաշատ էր: Աշխատասեղանի շուրջ հավաք­

վել էին Ուղղիչ տան մի քանի ծառայողներ, ինչ-որ բան էին քննարկում, իսկ բոլորից բարձր հնչում էր պետի ներազդու ձայնը: Չարենցին ցույց տվեցին ազատ աթոռը, նա նստեց քիչ հեռու և անմիջապես հասկացավ, որ իր կռահումն անսխալ էր: Խոսում էին մոտակա տոների մասին: Երբ հերթը հասավ կուլտբաժնի անելիքներին, երկար բացատրությունների փոխարեն այս անգամ նրան պարզեցին մի քանի ձեռագիր էջեր: Պարզ էր, իրեն վերապահված հանձնարարականներն արդեն պատրաստ ու գրառված էին: Պետը միայն հետաքրքրվեց նրա որպիսությամբ, հարց­րեց, թե կարո՞ղ էր զբաղվել այդ գործերով, և ստանալով դրական պա­տասխան' այլևս ոչինչ չասաց:

Վերադառնալով հիվանդասենյակ' Չարենցը թղթերը դրեց սեղանին, մի փոքր կանգնեց վառարանի մոտ ոչ այնքան ձեռքերը տաքացնելու, որքան վարատ մտքերը ժողովելու համար, իսկ հետո որոշեց, որ ճաշից անմիջապես հետո իր խումբը կհավաքի ակումբում, որտեղ էլ խելք խել­քի կտան, թե ինչից սկսել: Մինչ այդ կարդաց գրառումները: Առանձնա­հատուկ որևէ նոր բան նախատեսված չէր: Սովորականի նման երգ, երաժշտություն, արտասանություններ և, իհարկե, տոնածառ ու Ձմեռ պապ: Փորձեց մի պահ պատկերացնել, թե այս ամենն ինչպես կդիտվեր այստեղ բանտի ներսում, և միայն այդ մտքից տհաճություն զգալով՛ է- ջերը ծալեց ու խցկեց գրպանը:

Առավոտյան այցից բավականին ժամանակ էր անցել հավանաբար մի քանի ժամ, երբ Լուսինյանը նորից դուռը բացեց ու ասաց, թե պետը դարձյալ իր մոտ է կանչում: «Անկասկած ինչ-որ բան մոռացել են»,- են­թադրեց Չարենցը, մի փոքր մտորեց, բայց այս անգամվա համար այդ­պես էլ չգտնելով ոչ մի հարմար բացատրություն պարզապես վեր կա­ցավ ու գնաց գրասենյակ:

Չախմախչյանն արդեն մենակ էր: Նա աթոռ առաջարկեց, իսկ ինքը մնաց կանգնած: Հայացքը լարված էր, սակայն նա չդանդաղեց ու միան­գամից ասաց.

- Քիչ առաջ մեզ հայտնեցին, որ Ձեր կինն իրեն վատ է զգացել, և գի­շերը նրան տեղափոխել են հիվանդանոց: Ես ավելին չգիտեմ: Բայց Դուք կարող եք հիմա մեր հսկիչներից մեկի ուղեկցությամբ այցելել նրան: Գնացեք: Եթե լուրջ բան չլինի, վերադարձեք մինչև երեկոյան ստուգումը:

404

Աչքերը, որ Չարենցը սևեռել էր պետի վրա, կապարի պես պաղեցին ու քարացան, և եթե չլիներ սրտի ուժգին տրոփը, պիտի կարծեր, թե հենց այդպես էին պարպվում կենսածին լիցքերը մարմինը թողնելով թափուր: Ոչ մի բառ չասաց: Վերկացավ ու դուրս եկավ քնահածի մոլոր քայլերով անգիտակ' պահին, անլուր՛ տագնապին:

Իսկ հետո ձայներ էին, շարժումների շփոթ, չկապակցված բառեր, և նա գնում էր հնազանդի կուրությամբ, նա դռներ էր բացում, հատում էր բաժան տարածքները, անցնում էր ժխտման սահմաններից, քշվում էր հեռուն... Շուրջը խուսափուկ օրն էր, իսկ նա քայլում էր օրվա զգայա­զուրկ ամայության միջով, և այդ մենավոր անհայտության մեջ հիմա միայն մի անուն էր , որ հպվում էր նրան. «Արփիկը...»: Ցուրտը մտրակում էր ոտքերը, դիմահար քամին քերծում էր կիսախուփ կոպերը, և շնչից պոկվող գոլորշու առատ քուլաները կտրատրվում էին ծվենների պես: «Արփիկը...»: Քաղաք տանող ճամփան դարձել էր անհնարին երկար, ւսսես ոչինչ չէր շարժվում, ասես հավերժական խզում էր, անվերջ հա­պաղում: «Արփիկը...»: Նա չէր տեսնում ոչ տները, ոչ անցորդներին, ոչ ձ- նակույտերից ճնշված բակերը, բայց նայում էր առաջ, նայում էր անքթիթ համառությամբ փնտրելով այն, ինչն իր ներսում էր. «Արփիկը...»:

Նրանք անցան մի քանի թաղամաս, թեքվեցին Աբովյւսն փողոցի կող­մը ու շարժվեցին վեր այնքան, մինչև որ երևաց հիվանդանոցի մռայլ թանձրությունը: Ահա նա: Աևակնած, երկհարկ, գլխավոր մուտքը զույգ թևերի մեջ առնող շինություն: Վեր տանող կարճ աստիճաններ, քարե հարթ բազրիք և չորս ամուր սյուներ, որ պահում էին պատշգամբը: Ամա­յի, առանց ծառերի ընդարձակ բակ: Հատ ու կենտ մարդիկ, որ կամ շտա­պում էին ներս, կամ դուրս էին գալիս շենքից ու ձյուների մեջ բացված արահետով գնում-անհետանում էին ցանկապատից այն կողմ: Տանիքի աղյուսե ծխնելույզներից ելնում էր մաղձավոր ծուխը, ընկնում էր քամու բերանն ու գալարվելով՛ թռչում, կորչում էր դատարկության մեջ:

Հսկիչը վերև չբարձրացավ ու մնաց նախամուտքում: Չարենցը նույ­նիսկ չնկատեց դա: Նա հապշտապ իրեն նետեց սրահ, խճճվեց մի­զանցքների փոքրիկ լաբիրինթոսում, մինչև որ դռներից մեկի վրա կար­դաց «Ընդունարան» բառը և թափով հրեց բռնակը: Սենյակում տաք էր: հերսում խոնավ ծեփի ու թաց փայտի հոտ էր գալիս: Երկու միջահասակ կանայք նստել էին սեղանի առաջ ու կիսաձայն զրուցում էին: Չարենցը մոտեցավ նրանց:

405

- Ես Եղիշե Չարենցն եմ,- ներկայացավ նա:- Որևէ մեկն ինձ կասի՞, թե որտեղ է պառկած կինս: Նրան գիշերն են այստեղ բերել:

Կանայք հետաքրքրությամբ զննեցին նրան:- Մի փոքր սպասեք, հիմա բժիշկը կմոտենա Ձեզ,- ասաց նրանցից

մեկը, վեր կացավ ու գնաց կանչելու: Քիչ անց վերադարձավ մի փոքրա­մարմին, վտիտ տղամարդու հետ:

- Բարև Ձեզ, ընկեր Չարենց,- ափը մեկնեց բժիշկը:- Ցավում եմ, որ այսպիսի հանգամանքներում եմ առիթ ունենում ծանոթանալու Ձեզ հետ: Ես Ձեր պոեզիայի երկրպագուն եմ, միշտ ցանկացել եմ Ձեզ տեսնել...

Չարենցը բաց թողեց նրա ոսկրոտ ձեռքը.- Եթե կարելի է, խնդրում եմ, առանց ներածական մասի:Չոր ընդհատումից բժիշկն շփոթվեց.- Այո... Իհարկե... Դուք ճիշտ եք,- կմկմաց նա, հետո վարանքը զսպելով'

ասաց:- Ձեր կինը որովայնի շրջանում սուր ցավեր ունի: Մենք արդեն քննել ենք նրան: Պատճառն ամենայն հավանականությամբ կարոդ է որովայնա­թաղանթի սուր բորբոքումը լինել կամ թունավորումը: Բայց սա առայժմ միայն ենթադրություն է: Իսկ մինչև ճշգրիտ ու վերջնական ախտորոշում կատարելը նրան հակաբիոտիկներ ենք ներարկել և ցավազրկող դեղեր ենք տվել: Այս պահին քնած է: Հա, ի դեպ, քույրը նրա մոտ է: Խնամում է:

- Ե՞րբ կարող եմ նրան տեսնել: •- Արթնանալուց հետո: Ընդհանրապես կողմնակի մարդկանց մուտքը

հիվանդասենյակ արգելված է, բայց Ձեզ համար բացառություն կանենք:- Ես կսպասեմ այստեղ,- ասաց Չարենցն ու վերցնելով ազատ աթո­

ռը՛ նստեց դռան մոտ: Նա հոգնած էր, մրսած և բարեկիրթ լինելու հա­մար այլևս ուժ չուներ: Կանայք իրար նայեցին, բժիշկն անխոս դուրս եկավ, և սենյակի օդը երերաց կարկամ շարժումից:

Չարենցը դադար էր ուզում: Գլխում կատարյալ շփոթ էր, մտքերի քաոս: Ամենից առաջ ազատվել էր պետք հույզերի սեղմումից, հասկա­նալ էր պետք այն, ինչ իմացավ: Գուցե չափազա՞նց էին իր տագնապնե­րը: Գուցե վտանգի շուքն ավելին էր, քան վտանգն ի՞նքը: Չէ՞ որ ասում են վախի աչքերը մեծ են լինում: Կնստի մի փոքր, շունչը ետ կբերի, քիչ- քիչ կզսպի սրտի ընդվզանքը, և այն ժամանակ միգուցե հեշտ լինի սնո­տի ահը զանազանել ճշմարիտ ցավից:

Բայց ամենադժվարը սպասելն էր: Իր ապրումների հետ, և դեռ այդ կանանց սևեռուն, քննող հայացքների տակ ջղերը խայթում էին փշերի

406

սրությամբ: Նա մի քանի անգամ դուրսուներս արեց, շքամուտքի մոտ կանգնած ծխեց հսկիչի հետ, հերթապահին խնդրեց իմանալ Արփիկը դեռ չի՞ արթնացել, հետո պահանջեց, որ դուրս կանչեն Քրիստինեին, նրան էլ կրկնել տվեց բժիշկի ասածները, ու երբ դարձյալ վերադարձավ ընդունարան, սփոփանքի ձեռքը դեռ հեռու էր նրա ճակատից:

Տեսնելով այցելուի անհանգիստ անցուդարձը՜ կանայք մեկուսի իԸչ- որ բան փսփսացին, և այնուհետև Չարենցին մոտ նստած կինն ասաց.

- Մի բանով զբաղվեք: ժամանակն այդպես արագ կանցնի: Եթե կու­զեք, կարող ենք այօրվա թերթը տալ: Կարդացեք: Այստեղ մեր հիվանդա­նոցի մասին մեծ հոդված են գրել,- ու Չարենցին մեկնեց « Խորհրդային Հայաստանի» նոր համարը:

Թղթի շրշյունից Չարենցը ցնցվեց: Նրան հանկարծ այնպես թվաց, որ այդ առաջարկը բոլորովին էլ սրտացավ ու անմեղ արարք չէր, այլ չարա­գուշակ դիտավորություն, հատակին քսված թանձրահոծ մրուր էր, կա­տարվածի խոտոր հիշեցում, և այդ վերհուշից երակների մեջ սոսկումի թուրմը հոսեց... Դարձյալ այդ թերթերը... Սա ի՞նչ մութ խաղ էր: Եվ ինչու՞ ոչ երեկ, ինչու՞ ոչ վաղը, այլ հատկապես այսօր պիտի լույս տեսներ մի ինչ-որ գրվածք ճիշտ այն վայրի մասին, որտեղ դիպվածը բերեց իրեն... Լախանշա՞ն էր: Ակնարկությու՞ն էր: Թե՞ արդեն խենթանում էր...

Չարենցը վերցրեց թերթը: Դա հոդված չէր, այլ մի նամակ- թղթակ­ցություն, որի հեղինակն ինքն իրեն պատվել էր արտառոց անունով ու ստորագրել էր. «Հիվանդ Մետալիստ»: Ու ահա թե ինչ էր գրում վատա­ռողջ «մետալիստը». «...Այս հիվանդանոցում, իմ կարծիքով, օրինակելի բաժիններից մեկն է ներքին հիվանդությունների բաժինը: Այստեղ դուք կտեսնեք բյուրոկրատիզմից զերծ կոլեկտիվ ու միևնույն ժամանակ ու­ժեղ դիսցիպլինայով աշխատանք: Ձեռք-ձեռքի տված աշխատում են մայրապետից սկսած մինչև պրոֆ. բժիշկը... Սակայն վարչության ուշադ­րությունն եմ հրավիրում մի քանի մանր-մունր պակասությունների վրա.- առաջին հերթին հիվանդների սպիտակեղենն ուշ-ուշ փոխելն է, երկ­րորդ, բարձերի չափազանց կոշտ լինելը, որը կարծես տաշում է հիվան­դի գլուխը: Ով գյուղից է եկել և հնարավորություն չունի տնից բարձ բե­րելու, վայ նրան: Երրորդ հիվանդը 24 ժամվա համար ստացած հացը ծածուկ պահելու տեղ չունի, թեպետ հատակը շատ մաքուր է պահվում, բայց և այնպես օրական երկու անգամ մաքրելու ժամանակ որոշ չափով փոշի է բարձրանում, և սեղանի վրա դրված հացի վրա անշուշտ փոշի է

407

նստում: Պետք է հարմարություն ստեղծել: Այս պակասությունները հեշտ է վերւսցնելը, սակայն մի պակասություն, որը դժվար Է' այն Է, որ նորմա­յից ավելի ստիպված են լինում հիվանդներ ընդունել: Օրինակ, 6 հոգու պալատում տեղավորել են 9 հոգու: Քաղաքից եկած հիվանդներին կա­րողանում են մերժել մինչև տեղ բացվելը, իսկ գյուղից եկած ծանր հի­վանդներին չեն կարողանում մերժել ու այսպիսի դրություն Է ստեղծ­վում: Պակասություններ կան և իրենց' հիվանդների կողմից, օրինակ, վերջին օրերը մի երիտասարդ հիվանդ եկավ, որն իրեն պոետ է անվա­նում, և չի ուզում հպատակվել հիվանդանոցի ռեժիմին ու դիսցիպլինա­յին, եթե նկատողություն է ստանում, խիստ աղմուկ Է բարձրացնում և այլն: Իմ կարծիքով, պետք Է ավելի խիստ լինել և կարգի հրավիրել այդ­պիսի հիվանդին, իսկ հակառակ դեպքում ճանապարհ դնել...»:

«Տեսնես ո՞վ Է եղել այդ պոետը»,- մտածեց Չարենցը: Եվ նույն պա­հին Էլ խելահեղ մի միտք շամփրեց նրան: Գուցե դա ի՞նքն Էր: Հա, հա, հենց ինքն Էր, որ կար, պարզապես ժամանակից դուրս նետված, նախ- նաբար գրված ճակատագրին մերձ, մեկի շփերթ ձեռքերով օրերում ցի­րուցան արված, այն գալիքի մեջ, որ դեռ չկար, բայց կլիներ... Հիվանդ բանաստեղծ նախապաշարված տագնապներով: Անազատ պոետ մտասևեռ մտքերից գերված...

եա թերթը ետ դարձրեց և անպատասխան թողնելով կանանց հար­ցական հայացքները նորից դուրս եկավ շեմքի մոտ ծխելու:

Երևի մի ամբողջ հավերժություն Էր անցել, երբ վերջապես լսվեց Քրիստինեի շտապող ոտնաձայնը: Արփիկն արթնացել Էր: Նրանք հի­վանդասենյակ մտան, որտեղ չորս մահճակալ կար դրված, բոլորն Էլ զբաղեցված: Արփիկինը երկրորդն Էր: Տեսնելով Չարենցին, կինը ժպտաց ու ձեռքը պարզեց նրան.

- Քեզ բաց են թողել, հա՞...Չարենցը սեղմեց նրա տաք մատները, խոնարհվեց ու համբուրեց

կնոջը.- Ինչպե՞ս ես:- Չգիտեմ,- շշնջաց Արփիկը:- Անտանելի ցավ Է, հանգիստ չի տալիս:

Բայց բժիշկն ասաց, որ շուտով կանցնի...- Իհարկե կանցնի: Դու միայն չհուզվես, լսու՞մ ես: Ես միշտ կողքիդ

կլինեմ: Ես քեզ համար քաղաքի ամենալավ բժիշկներին կբերեմ:Նա նստեց անկողնու եզրին ու շոյեց Արփիկի մազերը: Քրիստինեն

408

օգնեց, որ քույրը բարձրացնի գլուխը: Արփիկը շտկվեց, հետո թիկունքը հենեց սնարին ու սավանը քաշեց կզակի տակ: Շարժումից ցավն արթ­նացավ, և նա կծկեց շուրթերը:

- Տեսա՞ր, թե քեզ հասար ինչ նոր հոգս հորինեցի,- խոսեց նա մեղա­վոր աչքերը Չարենցին դարձնելով:

- Անմիտ բաներ մի ասա,- խոժոռվեց Չարենցը, իսկ հետո, կառչելով ընդ­հատված մտքից, շարունակեց:- Հենց դուրս գրվես կխնդրեմ, որ քեզ ու­ղարկեն առողջարան: Այնտեղ բոլորովին կկազդուրվես ու կհանգստանաս:

- Առանց քեզ այլևս ոչ մի քայլ:- Կինը նրան նայեց քննող, վերապահ հայացքով:

Չարենցը հասկացավ ակնարկը: Բայց իր մեղքի հիշեցումն այդ պա­հին նրա համար այլ բան չէր, քան անքեն գգվանք, սիրառատ սրտի ազատ ողոքում: Եվ թող Արփիկը նորից ու նորից կշտամբեր, թող մեկ անգամ Էլ նախատինք կարդար: Նա լուռ կլսեր: Չէր սրտնեղի...

Չարենցը մի քիչ էլ նստեց, հետո եկավ բժիշկն ու խնդրեց հիվանդին մենակ թողնել.

- Նրան առայժմ հանգիստ է պետք, դեռ շատ է թույլ...- Դու գնա, Եղիշ- ասաց Քրիստինեն:- Ես այստեղ եմ: Եթե որևէ բան

անհրաժեշտ լինի, գիտեմ, թե ում դիմեմ: Քեզ էլ տեղյակ կպահեմ...Դուրս եկավ մոլոր ու անվստահ: Իջավ բակ սիրտը կախ, միտքը՜

ցրիվ, աչքը ետ: Ձյունը ճարճատում էր ոտքերի տակ, և սաստկացող քա ­մին շուրջը սարսուռ էր ցանում: Հսկիչը քայլեց նրա ետևից անխոս, ձեռ­քերը գրպանում: Երևի պետք էր հարցնել հիվանդի մասին, միայն թե նա մրսած էր, հոգնած և ոչինչ անելու ցանկություն չուներ: Վերադառնալու ժամանակն էր:

Նրանք դարպասից դուրս եկան և դեռ նոր էին փողոցի կողմը թեքվել, երբ հանկարծ անցորդների մեջ Չարենցը նկատեց մոտեցող կնոջ ծա­նոթ կերպարանքը: Աերիկ Դավթյանն էր Կենտկոմի դպրոցական բաժնի վարիչը, իր ընկերոջ բանվորական համալսարանի պրոռեկտոր Ներսիկ Ստեփանյանի կինը: Չարենցը չէր սիրում այդ կնոջը: Ավելի ճիշտ կլիներ ասել նա չէր սիրում կնոջ այդ տեսակը քմահաճ, ինքնագոհ, անկիրք... Բայց հիմա տեսնելով նրան, այնպես առաջ նետվեց, ասես Երկար սպասված ու հարազատ մեկին էր պատահում, որ պիտի հասկանար իրեն, օգնության ձեռք մեկներ, ելքեր հուշեր ու մեղմեր անձկությունը:

Սերիկն ինքն էլ պակաս զարմացած չէր անակնկալ հանդիպումից:409

- Ինչպե՞ս է, որ դու այստեղ ես,- հարցրեց նա ուղղելով մորթե օձիքը:- Արփիկս, Արփիկս լավ չէ...- Արփի՞կը: Բայց նրան մի քանի օր առաջ եմ տեսել: Առողջ էր, ի՞նչ

պատահեց:- Չգիտեմ, ոչինչ չգիտեմ, գիշերն են բերել...Չարենցը լռեց, որպեսզի թաքցներ հուզմունքը: Միայն հիմա նա

զգաց, որ աղեկեզ մի խռովք կուտակվել էր սրտում, սեղմում էր կոկորդն օղագոտու նման ու դուրս էր մղվում անհլու համառությամբ:

- Հանկարծ է եղել, հանկարծ,- նորից խոսեց նա ու մաշկը դողաց այ- տոսկրերի վրա:- Ես չգիտեմ, Աերիկ, չգիտեմ, թե ինչ պիտի անեմ...

- Քեզ բուռդ հավաքիր,- կշտամբեց Աերիկը,- տղամարդ չե՞ս: Ես հի­մա նրա մոտ կգնամ, տեսնեմ բանն ինչ է: Իսկ դու վերջ տուր թնկթնկո- ցիդ: Բոլորս էլ հիվանդանում ենք...

Նա շրջվեց և քայլեց դեպի հիվանդանոց գործնական, հաստատ քայլերով:Չարենցն Ուղղիչ տուն վերադարձավ փշրված ու շփոթ: Արփիկի մա­

սին մտքերը մոռացնել էին տվել բոլոր հոգսերը, և նա կուզեր այժմ ան­տեսվել ամենքից, խուսափել պատասխան չունեցող հարցերից, կուլ գնալ իր սենյակի միայնությանը: Բայց ինչպե՞ս: Ակումբում խումբը վա­ղուց էր նրան սպասում: Տոն էր լինելու: Իսկ նա, ուզեր թե չուզեր, պիտի վերցներ թղթերն ու սիրտը լռեցնելով' գնար նրանց մոտ, որպեսզի հեղ­ձեր դժկամությունը հնազանդության ցավով, որ կարծեր, թե ընկճելին սոսկ ժամանակն էր, սակայն ոչ երբեք սահմանված կարգը...

Բեմի վրա Չարենցը շարժվում էր, խոսում, դիտում ու լսում էր, մինչ­դեռ մտքերն, ինչպես տատամսոտ գոլորշին, զատվում ու համբառնում էին բոլորովին այլ, անհայտ տիրույթներ: Նրա հոգու տագնապները մերթ նորոգվում, մերթ ետ էին քաշվում սակավացող ջրերի պես, և երկմտող խոհերին աննկատ խառնվում էր մշուշից էլ անգո մի բարերար ալիք: «Ինչու՞ էին բոլորն այդքան անշփոթ և հանգիստ, և միայն դու ես պա­տեպատ խփվում,- հարցնում էր նա ինքն իրեն:- Մի՞թե սխալվում եմ: Կգա վաղվա օրը ու գուցե այնժամ պարզվի, որ իզուր էին խուճապահար երկյուղները, որ վտանգն աննշան է եղել, հուզումը չափազանց, ու շու­տով, շատ շուտով ամեն բան կդառնա առաջվա պես: Առաջվա պես դժվար, բայց ոչ առանց հույսի...»: Նա ուզում էր, որ այդպես լիներ, և նրան թվում էր, թե հենց այդպես էլ կար... Անորոշությունը գիշեր էր: Ան­հայտությունը՜ խավար...

410

Առավոտ վաղ Չարենցը շտապեց գրասենյակ:- Կարող ես գնալ,- ասաց պետը չսպասելով նրա թախանձին,- բայց

որ ճիշտ ժամին այստեղ լինես...Հսկիչի հետ հիվանղանոց հասավ և նախասրահի դռների մոտ տե­

սավ ընկերներին: Լուրն առել ու շտապել էին Արփիկին տեսության:- Ես ներս մտնեմ, հետո կիջնեմ կխոսենք,- ասաց Չարենցն ու աստի­

ճաններով վերև վազեց:Արփիկը պառկած էր նույն դիրքով, երեկվանից ավելի գունատ: Օրն

անցել էր, իսկ ցավերն այդպես էլ չէին մեղմվել: Կնոջ տեսքից Չարենցի սիրտը սեղմվեց: Քրիստինեից իմացավ, որ գիշերը ջերմություն էր ունե­ցել, բժիշկը դարձյալ քննել էր, բայց որևէ նոր բան չէր ասել, այլ միայն պատվիրել էր շարունակել սրսկումները: Արփիկը լսում էր քրոջը, լռում էր և նայում էր նրանց ցավից հագեցած հայացքով: «Ինչու՞ այսպես եղավ»,- կարծես ասում էին նրա հոգնաբեկ աչքերը պատրաստ խո­նարհվելու և սուզվելու դեղնած կոպերի տակ: Ու այդ պահին Չարենցին այնպես թվաց, թե ինքը կնոջ նայվածքի ճնշումից կքվեց, փոքրացավ, դարձավ անկար և ավելորդ, ու չգիտեր որտեղ քողարկեր սեփական մարմնի մեղկությունը: Սենյակում պառկած մյուս հիվանդների ներկա­յությունը հիմա շփոթեցնում էր նրան, և առաջին անգամ նա ցանկացավ չլինել այդ սենյակում, չտեսնել այդ ամենը, որևէ հարմար պատրվակով դուրս նետվել շենքից թաքցնելու մթագնած դեմքի կնճիռները: Մոտ կես ժամ նստել էր Արփիկի կողքին, զրուցում էր, կատակներ անում, սակայն դա մազաչափ իսկ չէր նվազեցնում նրա թախիծը, և միայն ջղաձիգ մատ- ներն էին, որ մատնում էին անընտել հոգու չարչարանքը: Վերջապես նա ձգվեց տեղում ու վեր կացավ:

- Ես դուրս ելնեմ, քիչ հետո կգամ,- ասաց նա,- տղաներն այնտեղ ինձ են սպասում,- ու գնաց դուռն անաղմուկ ծածկելով:

Հսկիչն ու ընկերները միջանցքում էին: Միասին բակ իջան: Ցուրտ ու պարզկա օր էր, բայց մարմինն այրվում էր, և ափերը խոնավ էին մամռենու պես: Այդպես խմբված՜ կանգնեցին մի փոքր, խոսեցին սեղմ ու անորոշ: Ապա Չարենցը Մահարուն ուղարկեց Արփիկի համար հաստ վերմակ ու փափուկ բարձ բերելու, ինքը գնաց փնտրելու բժիշկին, սակայն այդպես էլ չգտավ նրան, և Բակունցին ու Ստյոպա Աանուկյանին պահանջելու պես խնդրեց. «Ուրիշ բժիշկների կանչեք: Ամենահմուտներին: Իմ անունից...»:

Կեսօրից հետո հիվանդատեսի եկած այցելուները շատացան: Արփի-411

կի ընկերուհիներն էին, մի քանի ծանոթներ ու մտերիմներ, որոնք իրենց հետ ուտելիք, չորացած մրգեր ու քաղցրեղեն էին բերում, Չարենցը նրանց փաթեթեները վերև էր բարձրացնում, հետո ցրված լսում էր մխի- թարանքի խոսքերն ու սրտնեղում էր իր անգործ սպասումից:

Ոմանք էլ գալիս էին հատկապես Չարենցին տեսնելու համար: Այդ- պիսինները սկզբում մտազբաղ դեմքերով հարցուփորձ էին անում հի­վանդի մասին, իսկ քիչ անց, արդեն անհրաժեշտության լիցքերը պար­պած' աղմկում ու կատակում էին առօրեական անխռովությամբ: Սա­կայն հուզումի կոպտացած քիմքն այլևս չէր դիմադրում, և քամահրված պատշաճությունը չէր խոցվում նրանց վարմունքից: Այդ աշխույժ ձայ­ներն իրենց վարակիչ հանգստությամբ ընտելական կյանքի պատրանք էին ստեղծում, նրանց անցուցարձը պտտվող շաղափի պես փշրում էր մտքերի փխրուն գուղձերը, և Չարենցին հետզհետե համակում էր ար­բեցման այն թմբիրը, որ երբեք հիշողություն չէր ունեցել: Նա կամենում էր այդ հեշտությունը: Նա ավելին իմանալ չէր ուզում:

Երբ մթի հետ ետ դարձան Ուղղիչ տուն, Չարենցը քաղցած էր ու մրսած: Ընթրիքի գնաց մի բաժակ տաք, քաղցր թեյի համար: Գիշերը, քնելուց առաջ, կարճ ժամանակով ակումբ մտավ, որտեղ կալանավոր­ները նվազ բծախնդրությամբ ու առավել փութկոտությամբ զարդարում էին սրահն ւսյն ամենով, ինչ կար ձեռքի տակ: Փորձը երևի վաղուց էր ավարտվել, շուրջբոլորն անկանոն թափված էին գործիքներ, իրեր, թղթեր, պատերից կախված ժապավենները մանկական խծբծանքի էին նման, տոնածառի համար ամրացված չոր ճեղանն ասես ոսկրացած ձեռք լիներ: Բայց նայելով այդ թշվառ պատրաստությանը՝ Չարենցը չխղճաց ոչ իրեն, ոչ նրանց, խրախուսանքի ոչ մի բառ չասաց, ինչպես անում էր սովորաբար, այլ միայն ուղղեց պոկված վարագույրը, բեմից ետ հրեց առաջին շարքի նստարանները, հարցրեց, թե դահլիճն ինչու չեն տաքացնում, և, մաղթելով «բարի գիշեր», հիվանդասենյակ գնաց հոգին ամայացնող մթության միջով...

Հաջորդ օրն առաջին բանը, որ նա նկատեց քաղաք մտնելիս, փողոց­ների բազմաձայն եռուզեռն էր ու տոնի համակերպ սպասումը: Մարդիկ քայլում էին թաց, կպչուն ձյուների միջով, նպարեղենի խանութների առաջ փոքրիկ հերթեր էին գոյացել, կառքերը խցանել էին անձուկ նրբանցքները, և բարկահամ, մրոտ ծուխը կտուրներից ներքև էր թափվել ծանրացած մշուշի պես: Խռիվ, տենդագին այդ շարժը պատրաստ էր իր

412

ծուղակն առնել ցանկացած մեկին, ով կփորձեր գեթ մեկ ակնթարթ տար­վել նրանով: Մինչդեռ Չարենցը դիտում էր շուրջը հիասթափ թախիծով և սոսկ զգում էր, որ անմատչելին հիմա քշվհւմ-հոսում էր ավելի հեռուն...

Արփիկը նոր էր ավարտել նախաճաշը, և Քրիստինեն բոլորակ սկու­տեղի վրա կերակրի մնացորդներն էր հավաքում:

- Այսօր ինչպե՞ս ես,- հարցրեց Չարենցը նստելով Արփիկի կողքին:- Դեղերից մարմինս այնպես է թմրել, որ նույնիսկ չգիտեմ հիմա լա՞վ

եմ զգում, թե ոչ:- Կարմիր, այտուցված ակնակոպերը թրթռացին անն­կատ: Արփիկը մի ձեռքով ուղղեց ուսերին փռված շագանակագույն մա­զերը և ապա շշուկով ասաց:- Իսկ վաղը Նոր տարի է...

- Ի՞նչ կուզես, որ քեզ նվիրեմ: Դու միայն ասա...- Կուզեի տանը լինել,- ժպտաց Արփիկն ու շիկնեց իր աննշան ցան­

կությունից:- Խոստանում եմ, որ շուտով, շատ շուտով քեզ տուն կտանեմ:Չարենցը ուզում էր ասել նաև, որ ինքն էլ վաղուց տան կարոտ ուներ,

մեկտեղ լինելու անսաստելի կարիք, որ իր խոսքերը միայն հույս չէին, երազանք չէին, այլ շատ ավելին: Սակայն ծածկամիտ պատերը ճնշեցին բառերը, և նա ընկրկեց անախորժ հարկի սառնության առաջ...

Այդ ընթացքում Քրիստինեն, որ թերմացքն էր դուրս տարել, ետ եկավ, փոխեց ջրամանը, հողաթափեր դրեց մահճակալի մոտ, ջերմաչափը մեկնեց քրոջն ու հետո ասաց.

- Այսօր քույրերից իմացանք, որ նոր բժիշկ է գալու:- Նա տրորեց հոգ­նած աչքերն ու հենվեց սնարին:- Խոսում են, որ լավ մասնագետ է: Սպասենք տեսնենք...

Բժիշկ Գաբրիել Հարությունյանը եկավ օրվա երկրորդ կեսին: ժամա­նակից շուտ ճերմակած քունքերով, գեղջկական շարժուձևով, խստադեմ ու լռակյաց մարդ էր սա: Չարենցը բժշկին առաջին անգամ էր տեսնում, բայց փոխարենը ճանաչում էր նրա կնոջը Աշխենին, և այժմ մտածեց, որ ամուսինը կողակցի ճիշտ հակապատկերն է:

- Ձեր ընկերները շատ համառ են, ընկեր Չարենց,- ասաց բժիշկը հի­վանդասենյակի դռների առաջ:- Համառ ու սրտացավ:

- Կարծում եմ Դուք էլ այդպիսին կլինեք կնոջս բուժելիս,- մի կողմ քաշվելով ու նրան ճանապարհ տալով ակնարկեց Չարենցը:

Ի պատասխան Հարությունյանը միայն ժպտաց և իրեն ուղեկցող բու­ժակների հետ ներս անցավ:

413

Համայցը սպասվածից երկար տևեց: Կամ գուցե Չարենցին այն թվաց անվերջորեն ձգված: Մի սոսկալի դատարկություն պարուրել էր նրան, անէացման մի ջիղ կակղամորթի նման տարափոխվել, գայթում էր համ­բերության ձեռքերի մեջ պարտադրելով լցնել առաձգական ժամանակն իր միակ պաշարով, որ լռություն էր կոչվում: Միջանցքում միայնակ նստած' նրան այժմ այլ բան չէր մնում, քան ակամա նայել հատուկենտ

հիվանդներին, որոնք անշ- տապ ճեմում էին նոր սրբված, դեռ խոնավ հա­տակի վրա: Դատելով նրանց տեսքից ու հա­գուստներից գյուղացիներ էին, հիմնականում ծերեր ու երեխաներ, ոմանք վիրա­կապերով, ոմանք գոտկա­տեղին ագուցված գլխաշո- րերով, կամկար ու անժ­պիտ, ինչպես խայտուցա- վոր ստվերները: Նեղ անցու­

ղին սպասողի համար անհարմար անկյուն էր, մռայլ անծակոթի տեսքն իսկույն գրավում Էր մոտեցողներին, միայն թե Չարենցին այլևս չէին հու­զում իր կողմ նետված գողունի, զննող հայացքները: Նա ստեպ-ստեպ նայում էր փակ դռանը, փորձում էր կռահել, թե ինչ էր կատարվում ներ- սում ու կրկին խրվում էր իր հանդուրժանքի ծանծաղուտը: Ուրիշ ի՞նչ էր մնում անել...

Վերջապես դուռը ետ գնաց, բժիշկները դուրս եկան հիվանդասենյա­կից, և այդ ժամանակ Հարությունյանը, առանձնանալով մյուսներից, մո­տեցավ Չարենցին:

- Ընկեր Չարենց,- ասաց նա,- ես պետք է Ձեզ հետ չափազանց կարևոր մի բանի մասին խոսեմ: Եկեք այս կողմ անցնենք:

Ու նա քայլեց դեպի միջանցքի ծայրը: Չարենցը հետևեց նրան:- Ինձ այնպես է թվում, որ Ձեր կնոջ հիվանդության նախկին ախտո­

րոշումը ճիշտ չի կատարվել:- Բժիշկը կանգ առավ ու սկսեց ուղղել ծալ­ված թևքերը: Ձայնը հնչում էր անհույզ ու անարձագանք:- Ես հիմա այն մտավախությունն ունեմ, որ իմ ամենավատ կանխատեսումները սպառ֊

414

նում Են արդարանալ: Բանն այն է, որ ցավերը ոչ թե թունավորման կամ բորբոքման արդյունք կարող են լինել, այլ, ամենայն հավանականութ­յամբ, արտարգանդային հղիության հետևանք: Իսկ դա, պիտի ասեմ, շատ լուրջ Է: Լուրջ ու վտանգավոր...

«Հղիությու՞ն»: Չարենցը նույնիսկ չհասցրեց ընկալել այդ մոգական բառի ողջ իմաստն ու Էությունը, չզգաց արարման խորհրդի դողը, որ պի­տի լիներ, չմակաբերեց, թե ինչպես ցնցվեցին ըմբռնումների տարաձև շղթաները և ինչպես իրար խփվող ալիքների մեջ խեղդվեց արթնամիտ բնազդը: ևա միայն կլանված ու անթարթ կանգնել, նայում Էր բժշկի դեմ­քին, կարծես վերջինս շարունակ պիտի խոսեր այդ ամենի մասին ու դեռ պիտի ասեր բառերից ամենակարևորը: Բայց բժիշկը լռեց, և նա մենակ մնաց սառնասիրտ, համառ դադարի հետ:

- Ի՞նչ եք պատրաստվում անել,- ի վերջո հարցրեց Չարենցը:- Ես վաղը նորից կգամ: Պետք Է մեկ անգամ Էլ ամեն բան լրջորեն

ծանրութերթև անել: Եթե նոր ախտորոշումը հաստատվի, թերևս վիրա­հատենք: Միակ ելքը դա Է մնում:

- Կինս արդեն գիտի՞ այդ մասին:- Դեռ ոչ...- Իսկ դա իսկապե՞ս վտանգավոր Է:- Շատ...Բժշկի կարճ պատասխանը հնչեց դատավճռի նման: Բառի շիկացած

խարանը հպվեց ցավագին, և Չարենցը ցնցվեց զարհուրելի կռահումից: «Մի՞թե այդպես Է»,- սոսկումը թղթին թափված թանաքի պես ներծծվեց գիտակցության մեջ թողնելով խոցավոր հետքեր: Անձկությունը սողաց երակներով արյան հոսանքին դեմ-հանդիման, և նյարդային մի կծկում հալածական շան պես կուչ եկավ այտոսկրերի տակ. «Մի՞թե այդպես Է»...

Միջանցքի ծայրին անշարժ կանգնած հսկիչը նրան Էր սպասում: Այո, իս­կապես, Ուղղիչ տուն գնալու ժամանակն Էր: Չարենցն Արփիկի մոտ մտավ հրաժեշտ տալու: «Վաղը նորից կգամ»,- ասաց նրան ու զգաց, որ ինքն այդ պահին խուսափում Էր նայել կնոջ աչքերի մեջ, կարծես դարձյալ մի մեծ ու աններելի մեղք Էր գործել, ինչն այս անգամ պիտի կոծկեր ամեն գնով:

Իսկ հետո փողոցն Էր, որտեղ քամին սառն օձի պես փաթաթվում Էր ոտքերին, և ապա կրկին բանտը իր թշվառ գոյությամբ հագեցած: Դե, գմռսիր սիրտդ, տառապող մարդ, և փակիր ներհայեցող աչքերդ, քանի որ ոչ ոք մեղավոր չէր քո տխրության համար ու ոչ ոք չէր կրելու կամո-

415

վին ընտրված զրկանքներիդ...Կալանավորների երեկոն սկսվեց ընթրիքից հետո: Ակումբը լի էր ծայ­

րեծայր: Վառարանի կափույրից ելնող ծուխը տարածվել էր սրահով մեկ, անհոգ լինելու գրգռիչ հաճույքից մարդիկ զերծանել էին զտարյուն բնազդները, բեմից հնչող ձայները խեղդվում էին նրանց ահագնացող աղմուկից, և ամեն բան ցնցվում, տարուբերվում էր ալիքի բերանն ըն­կած մակույկի նման... Չարենցն ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ էր անում և ինչու էր անում: Ահա նա ներկա և հւսնձառու, սակայն կարծես իր փոխարեն օտար մեկն էր, որ շարժվում, շնչում, շոշափում էր այդ զգայազուրկ, փակ աշխարհն աչքերը կապած երեխայի նման: Անլուր դեգերումի ջրապտույտի մեջ նա միայն հասկանում էր, որ ինքնակեղեքման պրկու­մից փրկություն չկար, որ խելագարության մղելու անողոք այդ խաղը պետք էր ավարտին հասցնել ամեն գնով: Ու նա ջանում էր ողջամտութ­յան սահմանն ուրացած:

Բեկվել էր տարանցման ուղղությունը: Եվ տագնապը, որ դուրս էր մղվել գիտակցության խորքերից, և ցավը, որ մարմնից էր գալիս, և կսկի­ծը, որ հոգուն էր ապավեն, բոլոր-բոլորը հիմա մռայլ երազից արտաքս­ված անտերունչ տեսիլքներ էին դարձել ու հածում էին շուրջբոլորը միա­բան: Ո՞վ գիտեր դեռ որքա՞ն կարող էր շարունակել այդպես: Չէ՞ որ վաղ թե ուշ համբերության կեղևը ճաքեր էր տալու: Իսկ նա, միևնույն է, դի- մադրել էր ուզում վհատությունը մերժելու գնով...

Մոտիկ նստած ինչ-որ մեկը նրան ասաց, որ «Խորհրդային Հայաստա­նի» այդ օրվա համարում Չուբարյանի խոստացած հոդվածն էր տպագր­վել: «Կարդացե՞լ ես»,- հարցրեց նույն ձայնը, սակայն Չարենցը ոչ արձա­գանքեց, ոչ ցանկացավ տեսնել իր մասին գրվածը: Եթե նրան այդ պահին պարզեին թերթը, անկասկած կպատռեր ու մի կողմ կնետեր, թեև դեռ Երեկ փաստաբանի գիրն իր համար կարծես թե կարևոր էր: Գրողը տանի, մի՞թե երախտամոռ լինելու ճամփան հուսալքության ձեռքով էր բացվում...

Հանդեսի ավարտից անմիջապես հետո կալանավորները ցրվեցին բանտախցերը: Տոնի առթիվ նրանց արտոնվել էր արթուն մնալ սահման­ված ժամանակից ավելի: Եվ այժմ յուրաքանչյուրը շտապում էր պահ ա- ռաջ ըմբոշխնել գիշերվա իր սնանկ խրախճանքը: Քարաշեն մրջնաբույ­նը գեթ մի պահ խաղաղվեց, որպեսզի շատ շուտով վերստին խլրտար խավարից դրդված անզսպության մեջ: Միայն իրենց հայտնի խոռոչնե­րից ու անկյուններից մարդիկ դուրս էին հանում ծածուկ ներս բերված

416

խմիչքի շշերն ու ամանները, արկղերի վրա փոքրիկ սեղաններ էին բաց­վում, որտեղ կողք կողքի դրվում էին չորացված մրգեր, տրորված կոն­ֆետներ, խոզապուխտի բարակ կտորներ, և այդ ողջ կարծեցյալ առա­տությունն իր վայելքի ժամին էր սպասում: Եղան այնպիսիները, ովքեր գայթակղվեցին ջերմության քմայքներից, մոռացած փայտի սակավութ­յան մասին վատնեցին ամբողջ օրաբաժինը, միայն թե շիկներ կրակա­րանն ու մրսած մարմնից դոդը դուրս քաշեր: Ո՞վ չգիտեր, որ այդ երա­նելի պահերից հետո նորից պիտի գար ցուրտը, և պիտի ծանր գիշերը լուսացնեին ատամն ատամի զարկելով, կուչ եկած ցնցոտիների տակ...

Չարենցը հիվանդասենյակ գնաց: Նա լարված էր ու թեթև գլխապտույտ էր զգում: Այդպես էլ չվառելով լույսը, նստեց սեղանի մոտ, ծխախոտ հա­նեց, և կապույտ բոցի բռնկումը վերք բացեց անմարմին մթի վրա: Միայն այժմ փրկված լռության ու միայնության մեջ նա վերհիշում էր բժշկի ասած խոսքերը, և հատիկ-հատիկ բառերը որքան պարզվում- հստակվում էին, այնքան ավելի խորն էր դառնում նրա երկյուղը, որքան սևեռվում էին կան­խակալ մտքերը, այնքան ավելի հեռուն էր ձգվում հայացքի ծիրը:

Կեսգիշերի գալուստն իմացավ խցերից եկող կանչերից, զորանոցի ու քաղաքի երկնքում արձագանք տվող խուլ կրակոցներից: Նոր Տարի էր, նոր տարեթիվ: 1927-ը: «Ինչպես սկսես տարիդ, այնպես էլ այն կընթա­նա»,- հանկարծ հիշեց միամիտ հավատալիքը: Ու այդ մտքից կոպերի մի­ջուկներում սերուցք կապեց թաց տխրությունը: «Ինչպես սկսես...»: Ահա և հույսի քո բաժինը, Չարենց, ապրիր ու լիացիր նրանով, եթե կարող ես...

Մարմինը հիմա հանգույցների կծիկ էր կոշտ, խճճված, անքակտելի: Իսկ համառելն իզուր էր. միևնույն էր, համբերանքի սայրը վաղուց էր բթացել իր ձեռքերում: Եվ որքան ծանր էր այդ մշտահոլով ու համատա­րած անորոշության թաքուն գիտակցումը, նույնքան դժվար էր ինքնամ­փոփ թոնը լքելու ճամփան: Առաջին անգամ էր, որ այս պատերի ներսում միայնությունը նրան թվում էր աչքերը լցվող ծխի պես կծու, մատները կիզող փայտածխի պես շեկ: Ինչպես մի շուն, որ կուրորեն օդն էր հոտո­տում, այդպես էլ այժմ թախիծն էր նրա շուրջբոլոր վտանգներ փնտրում: Իսկ նա այդ տագնապի հենց սրտի տակ էր, նրա մաշկով ծածկված, մա­զանոթների մեջ...

Մնալն իզուր էր: Գիտեր, որ, միևնույն է, քնել չէր կարող: Եվ գիշերը կարճելու համար Չարենցը որոշեց քրեականների մասնաշենք գնալ: Մարդկանց ու ձայների թիկունքում պատսպարվելու բնազդը հուշում էր

417

նրան, որ գուցե այնտեղ՜ կալանավորների անզուսպ տիրույթում, հնար գտներ մաքրելու հոգին կրծոտող շարամը, մորմոքը խեղդող թունաբեր կիրքը, մի հոռի հակում, մի քիչ մոռացում...

Խցերի ներսում դեռ բեկբեկվում էին վառվող ճրագները: Շենքը լի էր անսթափ կանչերի, քաշքշուկների, անպատկառ հիշոցների, օդը սրատող քրքջոցների խառնաշփոթով: Բայց ոչ ոք չէր փորձում ընդհատել նրանց: Տարվա մեջ այդ մի քանի ժամերը հաշվից դուրս էին, և գիշերային հսկիչ­ները մեծահոգաբար աչք էին փակում մանր անկարգությունների առաջ:

Ներս անցավ թե չէ ամեն կողմից ծանոթ-անծանոթ իրենց մոտ կան­չեցին: Սիրտը խլրտաց անհոգության խանդից, սակայն զսպեց իրեն՜ դեռ փորձելով մղումը ենթարկել կամքին:

- Խմիր մեզ հետ, ընկեր Չարենց, շնորհավորենք իրար,- նրան տես­նելով կոկորդային ձայնով վրա բերեց մի կալանավոր ու ընդառաջ եկավ: Սի ձեռքում կիսատված շիշն էր, մյուսում բաժակը: Պղտոր հեղու­կը զվարթ քլքլթաց, քսվեց ճմրթված պնակի պատերին ու բարձրացավ մինչև պռկունքը: Չարենցը վերցրեց բաժակը, մի շնչով դատարկեց դառ­նահամ մզուկը ու շունչ առնելով՛ թևքով սրբեց շուրթերը.

- էլի կա"...- Բա ոնց,- պարծեցավ հյուրասիրողը:- Լցրու:Օղու բարակ շիթը կրկին կախվեց գավաթի մեջ, և նա նորից կուլ տվեց

քիմքը խարակող թորվածքը: Այժմ նա խմում էր միայն այն բանի համար, որ լիներ մարմնի ու մտքի երանելի թմրությունը, որ վրա հասներ ցավի նոսրացումն ու հագենար անհայտի ծարավը: Նա խմում էր, որ զգաստութ­յան տիղմը հատակն իջներ, որ խաղաղվեին խղճի կործանարար քամինե­րը, և ինքն առներ շունչն այղ մերձեցող ունայնի: Այդպես երևի ամբողջ ուժով պատին են խփվում, որ համոզվեն նրա ամրության մեջ:

- Մի բաժակ էլ չփորձե՞նք...Երբ վերադարձավ իր սենյակը, բոլորովին հարբած էր: Ցուրտը հոր­

դացած ջրերի պես ողողել էր բոլոր անկյունները: Բայց նրա ուժահատ մարմինը չզգաց սարսուռի կսկծանքը, փուլ եկավ անկողնու վրա ու այդ­պես էլ մնաց մինչև առավոտ:

Հունվարի 1- ին բանտարկյալների ելքը քաղաք խստիվ արգելված էր: Հանգստյան օր էր, բանթողից կայտառացած կալանավորներն ան­հոգ աղմկում էին խցերում, ժամապահները ծույլ-ծույլ հորանջում էին

418

պարիսպների տակ, իսկ բակում քաղցած սերմնագռավները փոշոտված ձյունն էին կտցում: Երբ Չարենցին ասացին, որ պետը տեղում չէ, ե հեր­թապահ վերակացուն արձակման կարգադրություն անելու իրավունք չունի, նա հանկարծ այնպես մոլեգնեց, որ նրա աղմուկի վրա մարդիկ խցերից դուրս թափվեցին տեսնելու համար իրենց անհնազանդ բախ­տակցի արտառոց վարմունքը: Կատաղած ու խուճապահար Չարենցն այս ու այն կողմ էր նետվում, պահանջում էր անհապաղ զանգ տալ Չախմախչյանին, իր վրա տասը հսկիչ կարգել, ձեռնաշղթաներ հագց­նել, միայն թե բաց անեին այդ անիծյալ դարպասները, միայն թե դուրս նետվեր անըմբերության բանտից:

- Մարդ եք, չէ՞, հասկացեք, ես պիտի գնամ,- գոռում էր ամբողջ ձայ­նով ու բռունցքներով ծեծում էր սեղանը:

Ի վերջո օրվա հերթապահը, ով քիչ առաջ դեռ պնդում ու համոզում էր, թե քաղաք գնալն անհնար է, նրա հանդուգն աղաղակից շփոթված՜ տեղի տվեց.

- Լավ, լավ, հանգստացիր, կգնաս: Բայց իմացիր, հասնում ես տեղ, կնոջդ տեսնում ու արագ ետ ես դառնում: Թե որ իմացան կաշիս կքերթեն...

Չարենցը մեկնեց անմիջապես: Երբ հիվանդանոց մտավ, բժիշկ Հա­րությունյանն արդեն պատրաստվում էր դուրս գալ: Նա եկել էր առա­վոտյան, նորից քննել էր Արփիկին, մի քանի կարգադրություններ էր արել և այժմ պիտի աշխատատեղ վերադառնար: Բայց տեսնելով հևաս­պառ Չարենցին' հայացքը խոնարհեց ու ընդառաջ գնաց: Թափ տալով ոտքերի ձյունը և ձեռքսեղմումով շնորհավորելով բժշկի ամանորը՜ Չա­րենցն իսկույն ևեթ հարցրեց.

- Այսօր ինչպե՞ս է, փոփոխություն չկա՞:Բժիշկն անժպիտ էր.- Հուսադրող որևէ բան Ձեզ այս պահին ասել չեմ կարոդ,- խոսեց նա:-

Գիշերվա ընթացքում վիճակը բարդացել է: Չի բացառվում, որ ներքին տրնւսհոսություն տեղի ունեցած լինի...

- Դա ի՞նչ է նշանակում:- Դա նշանակում է, որ հիվանդն այժմ ծայրահեղ վատ է:- Բժիշկը կոճ-

կեց վերարկուն, հետո նայեց ուղիղ Չարենցի աչքերի մեջ ու շարունա­կեց:- Ես այս բոլորն ասում եմ Ձեզ, որպեսզի Դուք պատկերացնեք կա­ղությունը և պատրաստ լինեք ցանկացած ելքի...

Այդպես վերքի վրայից չորացած վիրակապն են պոկում միանգամից419

ու ցավոտ: Այդպես փխրուն ապակին են փշրում վայրկենապես ու ան­վերադարձ: Թալկացած մատները կախ ընկան ընդոդնած ոստերի նման, ու թվաց, թե մաշկի տակ շարժվող վեհերոտ արյունը կաթվածա­հար եղավ: Իրազեկ սիրտն ընդոստնեց, եփ եկավ կսկծաբեր սեղմումից, սակայն բառերը խրվեցին խրթնության թելերի մեջ, և Չարենցը միայն կարողացավ հարցնել.

- Հիմա Դուք ի՞նչ եք անելու... Ես ի՞նչ պիտի անեմ...- Ետ վերադարձեք,- ասաց բժիշկը:- Սպասելն իմաստ չունի: Ես ինքս

լլ նորից այստեղ կարոդ եմ գալ միայն երեկոյան: Այն ժամանակ Էլ կորո­շենք պե՞տք Է վիրահատել, թե ոչ:

Հապճեպ արտասանված խոսքերից հետո Հարությունյանը ձեռքերը գրպանը դրեց ու հեռացավ առանց հրաժեշտի:

Չարենցը վերև բարձրացավ: Արփիկը քնած Էր: Կիսաբաց դռնից նա- յնց կնոջ անստվեր կիսադեմին, նայեց մահճակալի մոտ նստած Քրիս- ւոինեին, ոչինչ չասաց ու դուրս եկավ շենքից: Նա գնում Էր բանտ ան- շւոապ, ճակատագրի հանդեպ հնազանդ մարդու քայլերով, ում դավել Էին. բայց նա չգիտեր մեղավորներին: Նա ետ Էր գնում իր հետ տանելով բնազդական վախի հոգետանջ բեռը, որ նրան պիտի անգթաբար սեղմեր կրունկների տակ: Մռայլությունը լափում Էր միտքը, զսպվածությունը գրվում Էր նրան դժվարին ճիգով, սակայն նա, միևնույն Է, առաջ Էր գնում ձաղկելով հոգին համբերանքի մտրւսկնեքէով:

Օրվա մնացյալ ժամերն անցան լուռ, անզբաղ, մտացիր: Ինչպես կրակն Է վազում հրկիզվող թղթի երեսին թողնելով մոխրացնող հետքեր, այդպես Էլ Չարենցի սրտում անհայտի երկյուղն ավերներ Էր գործում: Առօրյա աննշան զբաղմունքներին անձնատուր լինելու ամեն մի փորձ սրտնեղության պատճառ Էր դառնում, անզգույշ ասված ամեն մի բառ արթնացնում Էր նիրհած թուլությունը: Ընկերները, տեսնելով նրան հուսա­հատ դրության մեջ, փորձեցին որևէ բան իմանալ, սակայն Չարենցը խրչեց նրանց կարեկից հայացքներից, ասաց միայն սպասվող վիրահա- տության մասին, հետո էլի ինչ-որ խոսքեր քրթմնջաց ու գնաց մի ուրիշ սւնկյուն գտնելու իր ծածկամիտ անձկության համար: Նա բաղդատում էր, կւսյժմ նրան երանություն էին թվում կասկածներով ու անորոշությամբ ասյրած այն ժամերը, երբ մտքի անջրպետները լցվում էին կռահումներով, երբ գիտեր ոռոգել իր ցամաքող սպասումը մի բուռ հավատով, երբ դեռ կսւրող էր բացառել, որ այդպես էր լինելու երբևէ: Իսկ հիմա մերկ, եղծված

420

հույսերը մեկիկ-մեկիկ վայր էին ընկնում թոշնած թերթերի պես Ու պատ րանքներ այլևս չկային: Կար միայն ժամանակի ուղեկորույս ընթացքը իր անողոք խստությամբ, և կար դիպվածը աննշմար, գաղտնագիր:

Չարենցն իր կիսամութ սենյակը մտավ, որտեղ թշվառությունն էր բու րում: Ինչու՜ նորից այստեղ Եկավ: Եկավ փնտրելու այնպիսի մի բան. որ արիություն կտա՞ր, կամ թե կզրկե՜ր դատելու վերջին կարողությունից Փակեց դուռը, պառկեց անկողնում, ծածկվեց սավանով: ևա ջերմում էր: Բաց աչքը սև ապակուն, ականջը ձայներին, նա նայում էր իր դիմաց, և նրան այնպես էր թվում, թե մութի մեջ ցոլքեր էին վետվետում ու տեսնում էր լողացող վտիտ պատկերներ: Հանձնված զգայախաբ մտածմունքնե րին և խոտորվելով դրանց հանապազ տատանումներում' նա զատվում Էր ինքն իրենից, և միայն թույլ շնչով շարժվող շուրթերը գիտեին խոհերի ուծացման ուղին: Եվ նա հանկարծ հասկացավ, որ ինքն այղ պւսհին հն- թարկյալը չէր բանդագուշանքի: Ինքն այդ պահին ոչ թե զառանցում էր տենդահար, այլ աղերսում էր առ Աստված: Հլու՛հնազանդ նա պաղսւ տում էր այն Արարիչին, որի գոյությանը չէր հավատացել: Բայց հիմա այն դարձել էր միակ իրականը, ով այլևս երազ չէր, ցնորք չէր, տեսլա­կան չէր: Ու նա գիտեր արդեն, որ չկար ավելի հզոր բան, քան չհսոխւ տացողի իր հավատն էր...

«Բարեպաշտ աստված,- մրմնջում էր նա,- պահիր ու պահպանիր Ար- փենիկիս: Հեռու վանիր նրանից ցավ. տխրություն, արտասուք: Qpiu նրան, Տեր: Չէ՞ որ դու կարող ես: Ինձ փոխանցիր նրա ցավերը, և ես ընդ­միշտ քո հնազանդ պարտապանը կլինեմ: Արդարադատ եղիր, Տեր, մի վշտացրու անմեղին և մի խնայիր մեղավորիս: Տուր ամեն մեկիս այն, ինչ վաստակել ենք, և ետ վերցրու այն, ինչին արժանի չենք: Մեր ապրածը մեր չապրածի հատուցումը չդարձավ, Տեր: ժամանակ տուր ինձ, որ մա­րեմ պարտքերս, որ վանեմ արատներս ու սրբեմ ապական սիրտս խռովքներից, որ այնուհետ քավությամբ կանգնեմ քո առաջ ու նրա ա- ռաջ: Դու ինձ լսու՞մ ես, ինձ հավատու՞մ ես, Տեր...»:

Անկշռելի, համրացած եթերն արձագանք չուներ նրա շշունջի հա­մար: Միայն ձմեռվա մրսկան գիշերվա մեջ քամին էր կաղկանձում ծեծ ված մուրացիկի նման ավաղելով մի ցավ, որ անանուն էր...

421

Պիտի արդեն լուսանար: Արևագալից առաջ մութն ավելի ծանր էր, լռությունն ավելի խորին: Արևագալից առաջ օդը պաղարյուն լիցքերով էր լցված:

Երևի քնով էր ընկել: Վեր թռավ մոտեցող անհամաչափ ոտնաձայնե­րից: Մեկը դեպի իր դուռն էր գալիս: Չարենցը շունչը պահեց ու ականջ դրեց: Ձայնը շարունակում էր մոտենալ: Հետո դադար էր, և դռան ծխնի­ների ճռինչը գիշերային լռության մեջ հնչեց փշաքաղ սարսուռով: Մի­ջանցքից սենյակ ընկնող աղոտ լույսի տակ գծագրված կերպարանքը սկզբում գլուխը ներս պարզեց, ապա մի քայլ առաջ եկավ ու կանգնեց կիսաբաց դռան դիմաց: Հերթապահն էր: Նա կկոցել էր աչքերն ու նայում էր այնտեղ, որտեղ մահճակալն էր.

- Ընկեր Չարենց, արթնացեք...Գլխակորույս արյունը հալածված վտառի նման սիրտը խուժեց: Եվ

Չարենցը միանգամից հասկացավ ամեն ինչ: Հասկացավ բացվող դռան այդ զարհուրելի ճռինչից, այդ հայացքից, որ զննում էր իրեն, այդ լռութ­յունից, որ հանկարծ թանձրացավ ու հողմի պես խփվեց դեմքին:

- Ի՞նչ է պատահել,- ինքնաբերաբար հարցրեց նա նստելով անկողնում:- Հանձնարարված է Ձեզ հիվանդանոց ուղեկցել,- խոսեց ոտնկա

ստվերը:Չարենցը հենվեց սնարին.- Հիմա,- շշուկով ասաց նա ու մթի մեջ փնտրեց հագուստները...Անշնչացած քաղաքի ոլոր մարմնի վրա տրոփում էին կոշտ ներբաննե­

րը, և ադամամութի մշուշը ծածանվում էր պատռված քողի նման: Ինչպես երկու հարբած ուրվական, նրանք գայթում, ճոճվում էին սառած քարերին շուրջը լցնելով ջղաձիգ հևքով: Դա մի խոլական վազք էր անտեսանելի սարսափից դրդված փախուստի նման, անդիմադրելի մղումից ծնված հոսքին անձնատուր: Ամայության մեջ օդը թվում էր սովորականից ավելի խիտ, և Չարենցը շնչահեղձ էր լինում: Վերարկուի բացված ծոփքերը քայ­լերի հետ զարկվում էին ծնկներին կարճ ճայթյուններով, աչքերի ներսում երկյուղն ամրանում էր սառչող դոնդողի պես, ու սիրտն աղմկում էր զան- գահար մուրճի խփոցի ձայնով... Որտե՞ղ էր ինքը: Ու՞ր էր չքացել ակնհայ- տին չհավատալու փրկարար խաբկանքը, ինչու՞ չէր գալիս բացասման կամակոր ոգին, սպունգի կակղությամբ սփոփանք ավետող ոգեսպառ հույսը: Որոնե՞լ նրանց, ապաստա՞ն խնդրել, կանչել օգնությա՞ն... Թող

422

պապանձվեին: Թող չլինեին: Ավելորդ բառը միակ վտանգն էր, անհարկի միտքը միակ թշնամին, անցնող վայրկյանը միակ ծուղակը, ամենայն շարժում հավելված տագնապ: Եվ այս բովանդակ աշխարհն էլ խոտոր մի ուղի էր, գալար զառիթափ, ու նա հիմա ցած էր գլորվում, ընկնում էր ան­վերադարձ, իսկ վիհը խորն էր և այդ անկումին վախճան այլևս չկար...

Հիվանդանոցի ցանկապատի տակ ձյան շեղջերն էին փեղույրների նման: Դարպասը բաց էր կրնկի վրա: Չարենցը կանգնեց, շունչ առավ ու վերև նայեց: Սև շենքի պատուհաններից դողդոջուն ճրագները թարթում էին քնատ աչքերի պես: «Ահա և ելքը մատչելի ու մոտիկ»,- մտածեց նա, և նրա մարմին առած սպասումը ցնցվեց ճշմարտության հետ երես առ երես կանգնելու մտքից: Բայց դա ընդամենը մի ակնթարթ էր: Հաջորդ վայրկյա­նին նա նորից առաջ նետվեց, և լքված լռությունը մնաց թիկունքում:

Դռներն աղմուկով ետ գնացին, ու մեկեն ամեն բան սկսեց լեզու առած' ձայնել ու շշնջալ: Այս ու այն կողմից դուրս նայեցին վշտահար դեմքերով անծանոթ մարդիկ, անքուն հիվանդներ, գլխանոցներով գթության քույրեր, հոգնած բժիշկներ... Տարածությունը ողողվեց բառե­րի բեկորներով, մրմունջների փոշին ցրվեց փոքր ու մեծ խոռոչներում, արձագանքների կույր ծվենները ոստնեցին ունկերին մոտիկ: Եվ այդ խելակորույս հնչյունների գունաթափ շփոթի միջից Չարենցին հասավ շուրթերի վրա հոշոտված գույժը.

- Ձեր կինը... վիրահատությունից... Մենք չկարողացանք նրան փրկել...

Նույն պահին միջանցքից եկող ահարկու մի ողբ, ինչպես շիկացած հորձանքը, սորաց, թափվեց այդ բառերի վրա, և օդում դողաց հեծեծանք դարձած ցավի անունը.

- Արփիկ... Արփիկ...Քույրն էր Քրիստինեն:Վայրի մի թառանչ խարկեց կոկորդը: Չարենցը հենվեց պատին, չգի­

տակցված մի ճիգով փորձեց առաջ շարժվել, բայց անհլու ծնկները ծալ­վեցին, մարմինը նվաղեց ու նա ներքև սահեց խոցվածի նման: Մի քանի­սը մոտ վազեցին, բռնեցին կախ ընկած ուսերից, բարձրացրին գլուխը:

- Ջուր, ջուր բերեք,- գոռաց ինչ-որ մեկը, և դա վերջին ձայնն էր, որ նա լսեց: Հետո շուրջն ամեն ինչ սևացավ, ջնջվեց, անէացավ: Նա իջ­նում, սուզվում էր մութ, թանձրահոծ նանրության հատակը: Եվ այլևս ոչինչ չկար: Ոչինչ...

423

Հենց այդ նույն գիշեր մարդիկ, ովքեր արթուն էին, չարագուշակ ու երկյուղալի մի դեպքի ականատեսը դարձան: Հրեղեն մի ուրու հայտն­վեց խավարի մեջ, կրակներով պաստեց երկինքը, փայլեցրեց շիկացած սլաքն ու անդարձ չքացավ: Ոչ ոք դեռ այդպիսի երկնագեղ հրդեհի չէր հանդիպել: Զարմանահրաշ այդ տեսիլքից հետո սնահավատներն աշ­խարհի վերջն էին կանխազգում, սառնասիրտները ջանում էին ըմբռնել անիրական ոլորտներից իջած գաղտնիքի իմաստը, թերահավատները հեգնում էին վախեցածների մոլորությունը: Եվ միայն օրեր անց թերթերը խորհրդավոր պատահարի մասին գրեցին հետևյալը.

«Ասուպ մը Հայաստանի վրաՀունվարի մեկի գիշերը օդերևութաբանական հազվադեպ տեսարան

մը պարզված է Հայաստանի երկնքին վրա: Ասուպ մը անցած է շատ վա­րեն և զորավոր կարմիր լույս մը տարածած է խավարի մեջ թաղված գյուղերուն վրա: Ասուպը, որ սաստիկ արագությամբ մը կը խոյանար, միևնույն ատեն հանած է ահավոր աղմուկ մը նման եռացող կաթսայի մը ձայնին: ժողովուրդը պահ մը ահ ու սարսափ մատնված է այս աննա­խընթաց տեսարանին աղմուկին առջև: Թիֆլիսեն եկող շոգեկառքն ալ կեցած է փակուղիի մեջ մը, ահավոր աղմուկը լսելով: Հայտնի չէ եղած, թե ուր ինկած է այս երկնաքարը...»:

* * *

Սանիտարական կառքը սպասում էր հիվանդանոցի պատի տակ: Կա­ռապանը վարսակը լցրել էր ձիերի առաջ, ձգել էր քարշափոկերը, ստու­գել էր գամերի ամրությունը և կանգնած նայում էր որմնաքիվերից ու ջրհորդաններից կախ ընկած հսկա սառցալեզուներին, որոնք փայլում էին արծաթե դաշույնների նման:

Նրանից քիչ այն կողմ սանդղահարթակի վրա, դրված էր Արփենիկի դագաղը: Մի մեծ բազմություն շրջապատել էր հանգուցյալի մարմինը: Կանայք արտասվում էին. տղամարդիկ ճնշվում էին մռայլ մտքերի ծան­րությունից: Դագաղի կողքին՜ ձյուների մեջ նստել էր Չարենցը, գլուխը դրել էր Արփիկի ոտքերի մոտ. անարյուն մատներով ծեծում էր գետինն ու ցնցվում էր հեկեկանքից: Կսկծալի տեսարան էր: Սոսկալի էր նրա սու­գը: Դա լաց չէր. վայրի աղաղակ էր, ցավագարի ճիչ էր, հոգեծվատ կա­կան: Խեղված հնչյունները մրրկում էին ցավի խայթերից, անզոր շար-

ժումները հերձատում էին զսպվածության ափերը, արցունքոտ թառանչը շուրջը պարպատում էր գութ ու տառապանք: Եվ վիշտը, որն իր բովան­դակ, անդիմադրելի զորությամբ պաշարել էր ներկաներին, սրտակեղեք այդ հեծկլտանքից նոր վիհեր էր փորում ու խրվում էր հոգիների մեջ սրասայր մագիլներով:

Ընկերները փորձում էին ետ պահել Չարենցին, մոտենում, մի կողմ էին տանում նրան, բայց ամեն անգամ նա դուրս էր պրծնում իրեն կաշկանդող ձեռքերից, փարվում էր կնոջը խելացնոր մոլուցքով, սեղմում էր նրան գրկի մեջ այնպես, կարծես թե մարմնով ծածկել էր ուզում աղետի ճամփան:

Մի գիշերում նա անճանաչելի էր դարձել: Աղարտված դեմքին ջլատ­ված կամքի թողած հետքերն էին: Անգիտությունով տոգորված բիբերը մերթ անշարժանում, մերթ ցատկում էին կոպերի եզրերին՜ փնտրելով մի բան, որ վերջ կդներ այդ մշտաթոր տամկությանը: Երբեմն նա հայացքը դարձնում էր վեր, որսում էր ծանոթ մեկի կարեկից նայվածքը, նայում էր նրան խաբվածի աչքերով ու հարցնում էր.

- Տեսա՞ր ինչ եղավ իմ Արփիկը, մեռավ իմ Արփիկը... ժամը երեքին Արփիկի դագաղը տուն տարան: Երբ կառքը տեղ հա­

սավ, շենքի բակը, նրբանցքը, աստիճանները, անձուկ սենյակներն ար­դեն լցված էին մարդկանցով: Այդ օրը կարծես ողջ քաղաքն էր այնտեղ հոսում: Գալիս էին գրողներ, դերասաններ, նկարիչներ, պետական այ­րեր, գործընկերներ ու ծանոթներ, հարևաններ ու հարազատներ: Անտե­րունչ տան պատերը նոր մորմոք էին խառնել ցավաբեկ շշուկներին: Լռությունը շեմքից ետ էր քաշվել, որ ճամփա տար ներս մտնող պատու­հասին: Ցուրտը սեղմել, ընդարմացրել էր անկանոն երթի միապաղաղ շարժումը: Եվ երբ սեղանի վրա մոմեր վառվեցին, լույսը նայեց ամենքին օտարոտի խղճմտանքով:

Չարենցը չէր հանդարտվում: Նա աղմկում էր խելագարի նման, տակ­նուվրա էր անում ամեն բան. հուսակտուր ձայնով սեփական սրտի դառ­նություններն էր վարատում չորսդի: Վիշտը չարացրել էր նրան: Արյունով լցված աչքերը ճարակում էին կենարար մի մաղձ, անկարելին տեսնելու հարատև պահանջը ցասման ցայտեր էր պոկում ջդերից, և հակառա­կության ոգին հատուցման անփարատ ծարավ ուներ: Մարդիկ, ովքեր գալիս էին նրան ցավակցելու. տեսնում էին գիսախռիվ, դեղնած մի ստվեր, ներհակ թելերից աղերսված կծիկ, տեսնում էին ծխացող մի պատրույգ՜ պայթելու պատրաստ վառոդի վրա:

425

Քաղաքում արդեն պատմություն էր շրջում այն մասին, որ երբ պրո­լետգրողների ասոցիացիայի անդամները խմբով նրա տուն էին մտել, շարվել դագաղի առաջ, Չարենցը հանկարծ դիվահարի պես ցատկել էր տեղից, ճակատն ուժին խփել էր պատին ու խուլ մրմուռով փղձկացել էր.

- Թշնամիներս չկարոդացան ինձ ծունկի բերել, բայց դու ինձ կոտրե­ցիր, Արփիկ...

Քաղաքում ուրիշ լուրեր էլ էին պտտվում: Քաղաքն առհասարակ սեր ուներ նման պատմությունների' անսովոր վշտի մանրամասներով, սրված կրքերի բռնկումներով: Քաղաքն այդպես էր կամենում ապրել...

Իսկ Չարենցը մեռնել էր ուզում: Նա ուզում էր լինել անշունչ, մոխրա­ցած, ուզում էր դառնալ ունայնությունը ունայնության մեջ. կոչվել բացա- կա, կարծվել անվավեր: Նա գարշում էր իր գոյությունից, ամեն բան տես­նող իր աչքերից, ամեն բան լսող իր ունկերից, իր այն մտքերից, որ պատրաստ էին մակաբերվելու, իր այն հույզերից, որ անմատչելի և իզուր էին...

Երեկոյան Չարենցի մոտ եկավ նաև Ուղղիչ տան պետը: Տեսնելով նրա կացությունը' պետը Բակունցին մի կողմ տարավ և ասաց.

- Ներքգործժողկոմատի կողմից Չարենցին 7 օր արձակուրդ է տրվել: Կարգն է այդպես: Միջին շարքում հաշվվող կալանավորները կարող են տարվա մեջ մեկ շաբաթ արձակուրդ ստանալ... Ինքդ նրան այդ մասին կասես: Ես չեմ կարող...

Հետո օրը բոլորովին մթնեց, և հավաքվածների խմբերը հետզհետե նոսրացան:

Այդ երեկո մշակույթի տանը Շիրվանզադեի գրական գործունեությա­նը նվիրված հանդիսություն կար: Գրողների մի մասն այնտեղ էր գնում: Շուտով սենյակը դատարկվեց, մնացին միայն ընկերները, մի քանի կա­նայք, որոնք հաջորդ օրվա պատրաստություններն էին տեսնում, և նրանք, ովքեր դեռ կարող էին մի քիչ էլ նստել: Մահարին ու Արմենը փայտ բերեցին վառարանի համար: Ատյոպա Մանուկյանն ու Բակունցը զանազան հոգսերով անվերջ ելումուտ էին անում, մինչև որ մրսած եկան, կանգնեցին կրակի կողքին:

Այդ ժամանակ էր. որ Չարենցը հայացքով մոտ կանչեց Արուտչյանին.- Միշա,- ասաց նրան,- ուզում եմ, որ Արփիկիս գիպսե դիմակը հանեք:

Կարո՞ղ եք անել...Արուտչյանը գնաց ու վերադարձավ մեկ ժամ անց իր հետ բերելով

426

Գեղարվեստական տեխնիկումի երկու ուսուցիչների: Նրանք առաջա­ցան, հատակին շարեցին անհրաժեշտ իրերն ու գործիքները, ապա նոր մոմեր ու ճրագներ վառեցին և խնդրեցին պղնձով ջուր տաքացնել: Տես­նելով այդ անցուդարձը, դագաղի մոտ նստածները վեր կացան ու ան­խոս դուրս Եկան:

- Ես կմնամ,- ասաց Չարենցն ու քաշվեց սենյակի հեռու անկյունը: Նկարիչներն իսկույնևեթ գործի անցան: Լռության վերամբարձ սոս­

կումը, որ մինչ այդ պահը դրության տերն էր. նրանց ձայներից մակաղեց հերսում, թևաթափ եղավ: Կարծես անպատշաճ, ակնածանքից զուրկ շարժումների մեջ այն հանկարծ դարձավ մեղկ ու անպաշտպան, ընդ­միջվեց ժամանակից շուտ: Սակայն դադարի զգացությունը երկար չտևեց: Աստիճանաբար ամեն բան լցվեց անհայտ մի տեղից թափվող սնոտի փշաքաղությամբ: Օտար ձայներն արտազեղեցին խաբեական, կամածին մի տեսիլք: Ու թվաց' դա ծես էր' օծումի նման, նվիրագործման անթարգման խորհուրդն' էության մեջ, վերափոխումի ներհուն գաղտ­նիքն' արտաշնչանքում: Թվաց, թե այդպես դեռ կարելի էր անջրպետ գնել ժամանակի փախուստի առաջ, դեռ կարելի Էր համոզել մահին' ետ վերցնել ձեռքը նրա աչքերից, հեռացնել իր շունչը պապանձված սրտից, արթնացնել նրա հանկուցող հոգին...

Լույսի բարակ խրձերը դողդողում Էին առաստաղի վրա' թողնելով հիվանդ ծփանքներ: Անհանգիստ մի ջիղ կար, որ տրոփում Էր, ինչպես մտքում պահված ցանկությունը: Մռայլ ու մեկուսի, ծխախոտն' ատամ­ների տակ, Չարենցը մերթ նայում Էր Արփիկի կիսադեմին, մերթ հետևում Էր. թե ինչպես Էին նկարիչները տակդիրներ շարում նրա գլխի շուրջ և գարհուրում Էր այն մտքից, որ դեռ կարող Էր անվարան դիտել այդ մարդ­կանց անխոնջ, ընտել զբաղմունքը:

Ահա նրանք բացեցին թղթե փոքրիկ պարկերը, մոտ բերեցին տաքա­ցած կաթսան ու բուռ-բուռ ցանուքն ընկղմեցին եփված ջրի մեջ: Թա- թւսխված սպիտակ փոշին պղպջաց անփույթ գրգանքով: Ապա նրանք աղ լցրեցին, հունցեցին խառնուրդը, շտկեցին ուղղանկյուն կաղապարը, որից հետո Միշան քամեց ցանցկեն, թափանցիկ սավանն ու փռեց Արփի­կի դեմքին: Աշխատում Էին արագ, հմտորեն, լուռ: Եվս մի քանի րոպե, և ղրոշմողը' գոլ ծեփվածքը ձեռքի մեջ պահած, սկսեց զգույշ պատել երե­սը լերդացող շերտով: ճերմակ մածուկը սկզբում անվստահ խորշոմներ գծեց, հետո հուն գտած առվի պես փռվեց, բացվեց հեշտորեն, և նրա խո­

427

նավ հոսքի տակ ւսյտոսկրերի ողորկ կորերը հարթվեցին...Համակերպման կարճատև ճգնանքն այլևս չկար: Չարենցը հիմա հա­

զիվ էր զսպում ակամա եղծման այդ արարմունքը կանխելու պահանջը: Նա լսում էր հոգում վայրկյան առ վայրկյան սաստկացող տրտունջքը, ուզում էր ճչալ, բայց սիրտ չէր անում: Հույզերի մատնիչ արցունքները կախվել էին այտերից այտուցված վերքերի նման: Խղճի խայթերը թաքստոց էին փնտրում երկմտության խեցիների տակ: Ցավածին մորմո­քը բուրվառների մեջ վառվող կնդրուկ էր, որ պիտի ծխար... Իսկ թանձ­րուքը ծորում էր: Այն ծորում և ներծծում էր իր մեջ մելամաղձիկ գեղեց­կությունը կնոջ անկենդան դիմագծերի, և շուրթերին իջած եղերական հնազանդությունը, և մոմեղեն մաշկի թավշե քնքշությունը, և սրբագործ­ված այն հարցկությունը, որ մահն էր տալիս... էլ ինչու՞ ցանկության աչ­քը փակել զղջումով: Ինչու՞ խռովել: Մի՜թե իսկապես պաստել էր ուզում թովչանքից հյուսված այդ խանձարուրը...

Գործն արդեն ավարտին էր մոտենում: Նկարիչներն ամրակել էին կի­սաբոլոր երեսարկն ու վերջին շտկումներն էին անում, երբ հանկարծ Չա­րենցը մոտեցավ նրանց: Ասես ինչ-որ բան էր շարժվել էության անբա­րիշտ ծալքերում և հիմա ուժով առաջ էր մղում նրան: Անորոշ շուրջը նա­յեց, շոշափեց դեռ փխրուն պատիճն ու դարձավ Միշային.

- Ձեռքն էլ: Նրա ձեռքն էլ ծածկեք...Արուտչյանը թեքվեց, տխուր անհրաժեշտության հետ հաշտվածի հա­

յացքով նշան արեց մյուս երկուսին, ապա բարձրացրեց Արփիկի աջն ու փայտե նեցուկը հրեց դաստակի տակ: Վերստին ամեն ինչ շարժվեց, դար­ձավ սոսկական մի անելիք և, ի լրումն այդ ձայների, վառարանում կրկու­տը ճարճատեց սրտատրոփ հանդգնությամբ: Շատ չանցած՜ կաղապարը ծանրացել էր ու Արփիկի պաղած մատները հագել էին կավճագույն, ան­ծալ ձեռնոցը: Նյութն ամրանում էր: Այն, ինչ միակն էր, դրոշմ էր թողնում...

Գիշերը լուսացրին արթմնի, անհանգիստ, դրսի ձայներին ականջ դրած: Լուր էին ուղարկել Թիֆլիս Արփիկի հարազատներին: Նրանց էին սպասում:

* * *

Քաղաքի մրոտ քթանցքերից բարձրացող ծուխը քուլա-քուլա լցվում էր ամպերի գիրկը: Ձյուն էր թափվում: Մեծ, փափկոտ փաթիլներով ձյուն: իջնում էր առատ, վայելուչ հանգստությամբ, շռայլ ու անհոգ հեղում էր

428

ЛОЬпЦш կաթն ամենուր: Տների ու խանութների քիվերից կախված թղթե ւ|»ւ|նզգույն դրասանգները ճոճվում էին քամուց, հանրակւսռքերի զան­բակները ղողանջում էին հանգունակ, բակերից փախչող ձայները գայ­թում էին խարխլված ցցապատերի տակ: Ինչ-որ տեղ մանկական ծիծաղ 1լւ հնչում, ինչ-որ տեղ փայտե թիերը քերում էին մայթերի սառույցը, ինչ- որ տեղ անուրեք շներն աղբակույտերն էին քչփորում խռպոտ կաղկան­ձով: Իսկ դալկախտով հիվանդ լույսը նստել էր տանիքներին, նայում էր տեղացող գրգանքին, նայում էր թաթախմանն անձնատուր եղած խղճուկ .-Այերին և ինքն իր աչքին մի եթերային ոգի էր թվում, որ պիտի հսկեր այղ բոլորաձույլ, հորդ սքողումը:

6եփ- ճերմակ քաղաքի ճերմակին տվող փողոցներով մի սև ու երկար թափոր էր շարժվում: Ձյունը հեգնում էր սգակիր երթի մռայլ ընթացքը: Սյունն ամեն ինչի հետ ուզում էր դա էլ ծածկել, ընկղմել սպիտակ խաղա­ղության մեջ, ծրարել նրան սպիտակ պատանքով: Բայց սև դիակառքն ակոսում էր երկնքի փափագը, անիվների տակ ճզմում էր օրվա սնգուր­ված դեմքը և տիղմ էր խառնում ներդաշնակ աշխարհի անարատությունը:

Թափորը, որ դուրս էր եկել եալբանդյան փողոցից, իջել Աբովյանով ու հատել էր ևազարովսկայան, այժմ ուղեբաժանին հասնելով' ծառս եղավ, խրվեց Միլիոննայա խճուղու նեղլիկ կոկորդի մեջ ու բռնեց կայա­րան տանող ճանապարհը: Հուղարկավորները քայլում էին տափանված ձյուների միջով, նորանոր մարդիկ գալիս, միանում էին նրանց ընթաց­րին. և կենդանի շղթան դանդաղ ձգվում էր դեպի շիրմատուն: Ընդառաջ եկող սայլերը ետ էին քաշվում, անցորդները կանգնում, հանում էին գւխարկները, իսկ ոմանք էլ թաքուն խաչակնքում էին ու շարունակում ի- րենց ճամփան:

Սակայն այդ կամկար տարուբերման մեջ կար ջղագրգիռ մի բեկա­նում, անկշռելի ու քստմնելի ընդվզանքի պես, որ դուրս էր նետվում' գա­հավիժումի ահը մոռացած: Չարենցի սրտակտուր ձայնն էր: Նա հեկե­կում ու դողում էր դիվահարի նման: Ցրտից կափկափում էին ատամնե­րը և իրար էին սեղմվում փայտացած մատները, բայց նա շարունակում էր խարխափել մորմոքի մեջ չտեսնելով լույսն ու չքաշվելով ոչ մեկից: եա ուզում էր ընկնել գետնին ու անդադար ոռնալ, պատռել իր մաշկը և ներսից հանել տոչորված սիրտը, մատներով փորել կարծրացած հողն ու թաղվել դրա տակ: Ձյունը, ձմեռը, փողոցը, մարդիկ, ցուրտը, հոգին, կյանքը, աշխարհը, ամենայն բան նրա համար դարձել էին անսահման

429

չնչին: Չկար ոչինչ, որից կւսռչել կամենար: Չկար մի պայման, հանուն որի միտքը գեթ մեկ վայրկյանով հպատակ դառնար ուշաբերումիս Միայն ցավը կար, մշտարթուն ցավը, որ ճարակում էր թելարմատներից մինչև կատարը' խարկելով նրան իր կրակների մեջ...

Թափորը հասավ Ուդդիչ տան պարիսպներին, և մարդկանց մռայւ դեմքերն ակամա շրջվեցին դեպի անզգա, համառ որձաքարերը: Վերդիր քարերի գորշ զանգվածն անտարբեր նայեց պարապության մեջ դեգե­րողներին. նրա ձյունածեծ խորշերն անգութ սառնությամբ երես թեքե­ցին. ու երբ ընթացքի նահանջը մեկին մյուսից հեռացրեց այնքան, որ­քան մոտ էին եղել, թվաց, թե հենց դա էր հատուցման սահմանն ու դա էր ինքնամերժումի պատվարը... Սռջևում Մլերն էր:

Մլեր հինավուրց գերեզմանատունը, որի մասին իր ժամանակին Եր- վանդ Շահազիզը գրել էր. թե այն դարեր ի վեր «հայոց և ռուսաց հանգստա­րանի տեղն է եղել», փռված էր Զանգվի գետամերձ խրավանդից վեր՜ լերկ ու ազատ հարթության վրա: Խճուղուց այնտեղ տանող ծուռումուռ մի արա­հետ կար՜ եզերված գաճաճ մացառներով, որոնք այժմ՜ ձյունոտվելով, մաշ­կը պատած աղվամազի էին նմանվել: Շուրջբոլորը հին. հողմահար շիրմա­քարերի կույտերն էին, կքված տապանախաչեր, անծածկ հողաթմբեր: Այս­տեղ ու այնտեղ իրենց ճյուղերն էին պարզել մի քանի վտիտ ծառեր: Իսկ գե- րեզմանատան խորքում երևում էր փոքրիկ մատուռը' բազմանիստ, թաղա­ծածկ. խորտակված դռնով ու դատարկությամբ լցված խորանով:

Արփիկի գերեզմանատեղը փորված էր զառիթափից քիչ հեռու, որ­տեղ հավանաբար ինչ-որ ժամանակ թփուտներ էին եղել, իսկ հետո հո­ղը անձրևների հետ ներքև էր հոսել' թողնելով միայն չոր արմատներ, խիճ ու ամայություն: Բազմությունը, տեղ հասանելով, օղակեց այդ շա- ղախուտ փոսորակը, դիասեղանը դրեցին հողակույտի վրա և կառքից ցած բերած թիթեղաշեն, ծաղկաձև պսակները շարեցին նրա շուրջը:

Արարողությունը կարճ տևեց: Մեկ- երկու սրտառուչ դամբանականից հետո գերեզմանափոր բանվորները մոտեցան դագաղին, բարձրացրին այն ու հաստ ճոպանն ամրացրեցրին բռնակներից: Պիտի արդեն կա- փարիչը դնեին, երբ Չարենցը նետվեց նրանց կողմը, ճանկեց առաջին պատահածի թևքն ու մոլեգնորեն մի կողմ հրեց.

- Դեռ սպասեք,- աղաղակում էր նա,- մի անգամ էւ տեսնեմ, մեկ էլ տեսնեմ նրան...

Մարդիկ ետ քաշվեցին: Չարենցը ծունկի իջավ, ափերով սեղմեց430

I|liny դեմքն ու սկսեց ագահորեն համբուրել: Հուսահատության վայրագ զզվանքից մարմինը կծկվել, գալարվում Էր ձյուների ու քարերի շեղջա- կա |տի վրա: Նրան թախանձանքով բարձրացրին, մի կողմ տարան, թափ տվեցին թիկնոցի փեշերը: Սակայն հենց որփորձեցին կափարիչը կրկին մոտեցնել, դարձյալ վրա հասավ, փակեց ճանապարհը.

Չեմ թողնի: Չեմ թողնի, որ ծածկեք Արփիկիս...Շփոթը համակել Էր հավաքվածներին: Բոլորն Էլ զգում Էին պահի ան­

հարմարությունը: Ձգձգվող կացության ծանրությունը ճնշել Էր նրանց, միայն թե ոչ ոք չէր համարձակվում միջամուտ լինել, ոչ ոք չէր ուզում իր հարկադրանքով անսիրտ երևալ: Սնում էր սպասելը, մինչև կմարեր |ւ(ւղվզման Եռքն, ու հույզերից թորված խռովումները դադար կառնեին...

Վերջապես հաջողվեց անհնարինն անել՜համոզել Չարենցին. համա­ռությամբ հեռացնել նրան և շուրջկալել կենդանի պատնեշով: Այդ ընթաց­քում բանվորները շտապով ձգեցին ճոպանները, փակեցին դագաղն ու այն զգույշ իջեցրին փոսը: Հետո բահերն աղմկեցին, և ցած թափվող կա- վւսհողը խճաքարերի հետ թմբկահարեց փայտե տապանը: Լցվածքը (ւերքև հոսեց անհոգի աշխուժությամբ: Ընկնող գուղձերի թեթև ձայներից մի անբնական, տեղի խորհուրդը քամահրող շարժում երկատեց տրտմության տոկուն հյուսվածքը: Ասես դա ոչ թե քարերի դոփյունն էր, այլ հոդի քրքիջը, որ խորքից հառնում ու ինչ-որ մեկի կսկիծն էր փնտրում՜ ծաղրելու համար... Ձայնի արձագանքը ջղային դողի պես խփվեց Չարեն­ցին: Եվ դա նրա դառնության վերջին կաթիլն էր: Ամենքը տեսան, թե ինչ- ւկես ուշակորույս մարմինը թեքվեց, երեսնիվայր ընկավ գետնին ու ան­շարժացավ: Ընկերները մոտ վազեցին, Չարենցին առան իրենց ձեռքերի վրա և սարսափած հայացքների տակ դեպի կառքը տարան...

Գերեզմանատնից ետ դառնալիս Կենտկոմի քարտուղար Աշոտ Հով­հաննիսյանը Սռւսվյանին ասաց.

- Այսօր ևեթ կզբաղվեմ քո նամակով: Չարենցին ինչ-որ կերպ կօգնենք:Երեկոյան ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի նախագահության նիստ հրավիրվեց:

Քննարկեցին Առավյանի դիմումը: Առաջարկվեց հարցի լուծումը հանձ­նել ՀԽԱՀ Կենտգործկոմին: Առարկողներ չեղան: Իսկ հետո, երբ նիստե­րի դահլիճը դատարկվեց ու մարեցին լույսերը, մեծ սեղանի վրա ընկած մնաց օրվա բաց լրագիրը: Այն էջում, որտեղ մահազդներն էին տպագր­ված, երկու սև, թանձրագիծ վանդակներ կային.

Եղիշե Չարենցը, Շուշանիկ և բժ. Քրիստինե Տեր- Աստվածատրյանը հայտնում են

ԱՐՓԵՆԻԿ ՉԱՐԵՆՑԻ մահվան մասին, որ տեղի ունեցավ ամսի 2-ին առավոտյան ժամի

5-ին, առաջին հիվանդանոցում, օպերացիայից հետո:

Լուսաշխի Կենտրոնական վարչության կոլեկտիվը հայտնում է իր կոլեկտիվի անդամ ԱՐՓԵՆԻԿ ՉԱՐԵՆՑԻ

մահվան մասին, որ տեղի ունեցավ ամսի 2-ին, առավոտյան ժամի 5-ին, 1-ին հիվանդանոցում, օպերացիայից հետո:

* * *

Նա չափազանց ուժասպառ էր, որ լաց լիներ: Նա վատնել էր իր հրայրքի վերջին բեկորները, պարպել էր հեշտավառ տագնապների ամ­բողջ պաշարը, և հիմա սիրտը հանգած կրակարան էր:

Երեք օր շարունակ Չարենցը ոչինչ չէր կերել: Իր անձը զրկանքների մատնելու անգիտակցական պահանջը նրան դարձրել էր ծայրահեղ հա­մառ, ուտելու մասին մտքերը նրան թվում էին սրբապղծություն, սրտի ու մարմնի պահեցողությամբ ապաշխարանքը՜ նվազագույնը, ինչից կառ- չել էր: Եվ իզուր էին Արփիկի քույրերի անվերջ հորդորները, իզուր էին խնդրանքները, նախատինքները, սիրաշահումը: Նա մերժում էր բոլորին և ամեն ինչ, մի կողմ էր հրում սեղանին շարված ուտեստները, երես էր դարձնում պարզամտորեն համոզողներից:

Առավոտները գնում էր գերեզմանատուն, ետ էր գալիս, փակվում էր սենյակում, իրեն մի անկյունից մյուսն էր նետում և կամ նստում էր մտա­ռու. աչքը սևեռած մի կետի վրա, նման այն մարդուն, որ դժվարությամբ ջանում էր հիշել հարկավոր մի բան, սակայն մտքերն աղոտ էին, հուշն' անորսալի, ու նա մոլորվում էր դարձի խճճված ճանապարհներին: Ամեն ինչ նրան թվում էր կողմնակի, օտար, դիտավորությամբ հորինված շղարշ: Եվ տունն այդ, որն այժմ մարդաշատ ու աղմկոտ էր, երևի նույն­պես մի փխրուն ու անհուսալի սուտ էր, կարծեցյալ կղզի, սին ապաստա­րան: Այնտեղ գալիս-գնում էին ընկերները, այնտեղ հառաչում կամ լռում

432

էին վշտւսկցողները, այնտեղ օրնիբուն իր թախիծն էին հսկում արթնա­միտ աչքերը, իսկ նա խորշում էր այդ հոգածության փափուկ մատներից:

- Գնացեք, գնացեք ու ինձ մենակ թողեք,- ասում էր Չարենցը, սակայն հավաքվածներից ոչ ոք չէր լսում նրան:

- Եղիշեի վիճակն անհանգստացնող է,- խոսում էին ծածուկ ու երկյու­ղով:֊ Պետք է որևէ բան ձեռնարկել:

- Իսկ ի՞նչ կարող ենք անել,- լալիս ու դառնացած ձեռքերն էր տարա­ծում Քրիստինեն:- Նա ոչ մեկիս լսել չի ուզում:

Եվ մինչ հուսահատ ելքեր էին որոնում, ինչ-որ մեկը հուշեց, թե լավ կլիներ, Եթե նրա մոտ բերեին Իսահակյանին:

- Չարենցն Ավետիքին հարգում է, նրա խոսքը չէր մերժի:Այդ միտքն այնպես ոգևորեց բոլորին, որ անմիջապես մարդ ուղար­

կեցին հյուրանոց՛ Վարպետին կանչելու: Իսահակյանը եկավ շուտով:Բայց արի ու տես, որ հենց սկզբից էլ ամեն բան ընթացավ ոչ այնպես,

ինչպես նախատեսել էին: Զրույցի պահին Իսահակյանի ասած անզգույշ մի խոսքը խորապես խոցեց Չարենցին: Գունատ դեմքը շառագունեց, շուրթերը սեղմվեցին, և բռնկվեց բարկության մի այնպիսի տենդով, որ նրա ձայնի վրա մարդիկ ահաբեկված սենյակ վազեցին' ապշած այդ հանկարծական պոռթկումից: Իսահակյանը գլխարկը վերցրեց ու հեռա­ցավ' մի քիչ նեղացած, մի քիչ շփոթված: Աստիճանների վրա կանգ ա- ռավ, վերև նայեց, ձեռնափայտով մի քանի անգամ խփեց մետաղե ճա­ղաշարքին ու տրտնջաց քթի տակ.

- Խև է այդ տղան, ազնիվ խոսք, իսկական խև: Բայց ինչքան շիտակ է իր վշտի մեջ...

Չորրորդ օրը Չարենցն անկողին ընկավ: Նախ թափանցող մի գլխա­ցավ նրան նետեց մահճակալին, ապա մարմինը բռնկվեց հյուծիչ թու­լությամբ, և հոդերը կիզվեցին ներծծվող այրուքից: ճակատը քրտնել էր, կոպերը կարմրել էին փքված գեղձերի պես, այնինչ մազակալած ծնոտը սեղմվում ու ցնցվում էր հանկարծահաս դողից: «Քեզ ի՞նչ պատահեց, ի՞նչդ է ցավում, բժիշկ կանչե՞նք»,- հարցնում էին ամեն կողմից, իսկ նա տարուբերում էր գլուխը, ոչնչից չէր գանգատվում ու առաջվա պես լսել չէր ուզում ոչ մի կարեկցանք: Ամեն դեպքում գերեզմանատուն գնալն արգելեցին, նա նորից փոթորկվեց, երկար գոռգոռում էր. կոտրատում էր մատները, մինչև որ խաղաղվեց և մնաց մեկնված մռայլ ու անհաղորդ: Երբեմն մի քանի ժամ անկողնում այս ու այն կողմ պտտվելուց հետո,

433

երբ պառկելը թեթևություն չէր բերում, վեր էր կենում, նստում էր վառա­րանի մոտ, լուռ ու անընդմեջ ծխում էր, քանի դեռ ածխացած կորովի մո­խիրների վրա չէր կախվում հեղձուկը, քանի դեռ մրուրը չէր կիտվում պղտոր հայացքի տակ: Եվ այդ անգամ, նայելով նրան, վհատված ու համբերությունը հատած որևէ մեկն անպայման ասում էր.

- Ուրիշ հնար չկա: Բակունցին կանչեք:Բակունցը հավանաբար միակն էր. որին Չարենցը դեռ լսում էր: Գու­

ցե այն բանի համար, որ սա մյուսների նման սփոփանքի հերթապահ բա­ռեր չէր արտաձայնում, խղճահար դեմքը ողբասացի պես չէր սևեռում, այլ ներս էր գալիս անբռնադատ շարժումներով, զննում էր շուրջը թա­փառուն հանդարտությամբ, իսկ հետո պարզապես ասում էր.

- Արի մի-մի պատառ բան ուտենք: Ես որ գայլի պես քաղցած եմ, ճա­շելու ժամանակ չեղավ,- և առանց պատասխանի սպասելու աթոռը մո­տեցնում էր սեղանին, ափսեի մեջ մի քանի տապակած կարտոֆիլ էր դնում ու սկսում էր դանդաղ մաքրել կեղևը: Չարենցը ցրված նայում էր նրան, փորձում էր ներքին հուզմունքի որևէ ծվեն որսալ ու չգտնելով՛ հնազանդ գալիս, նստում էր կողքին: Վերջապես մի անգամ, գայթակղ­ված նրա ախորժանքով, ինքն էլ վերցրեց ու կես բաժակ կաթ խմեց մի կտոր հացի հետ: Ուրիշ ոչինչ այլևս չուզեց: Սակայն այդքանն էլ համար­վեց լավ նշան, և բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցին:

Մի այդպիսի օր էլ, երբ պետք էր նորից հանգստացնել Չարենցին, Բակունցը նրան ասաց.

- Եղիշ, հանիր շորերդ ու պառկիր: Ես քեզ համար այսօր նոր բան պի­տի կարդամ: Դու այս մեկը դեռ չես լսել:

Հետո, երբ Չարենցն արդեն անկողնում էր, գրպանից դուրս բերեց թերթը, բացեց ու ցույց տվեց նրան.

- Տես, պատմվածքս է: «Ալպիական մանուշակ» է կոչվում: Վաղուց էի գրել, բայց միայն վերջերս խմբագրություն տարա: Տպագրեցին Արփիկի մահվան օրը...

Վերջին բառերի վրա նա մի ակնթարթ հապաղեց, կարծես ցանկա­ցավ լռությամբ հավաստել, որ օրվա մասին հիշել էր առանց դիտավո­րության, և շտապելով աննկատ անել իր սայթաքումը, սկսեց ընթերցել:

Բակունցը կարդում էր ցածրաձայն, գրեթե շշուկով: Երբեմն Չարեն­ցին այնպես էր թվում, թե նա ամենևին չէր նայում թերթին, ասված բառե­րը միայն դրանից հետո գիր կդառնային, իսկ այժմ Սկսելն իրեն պատ­

434

մում էր մի հեռավոր վերհուշ, մեկն այն շատերից, ինչպիսիք լսել էր բա­զում անգամ՜ ձայնի նույն հնչականությամբ, խոսքի անփոփոխ ինքնա- վայելքով: Ու Բւսկունցի հանդարտ, քմքային ձայնը խլում էր նրան ման­վածապատ խոհերի ձեռքից, ցավազրկումի թուրմ էր ներարկում երակ­ների մեջ, ինքնամոռացման ջերմով էր լցնում էության գուռը' հանձնելով լեռներից բերված գողտրիկ պատումին.

Կաքավաբերդի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակն էր, ցողունը կաքավի ոտքի պես կարմիր, ծաղիկը ծիրանի գույն: Քարի մոտ է բսնում ալպիական մանուշակը, պարիսպների տակ: Արևից քարերը տաքանում են, և երբ ամպերը ծածկում Են քար ու պարիսպ, մանուշակը թեքվում է, գլուխը հենում քարին: Ծաղկափոշու մեջ թաթախված գունավոր բզեզին մանուշակը ճոճք է թվում, աշխարհը ծիրանագույն բուրաստան...

Այդպես սահեցին րոպեները' թիկունքում թողնելով զգայնական թմբիր, հոգում թողնելով արբեցումներին գոհացում տվող անանուն մի տենչ, թողնելով բառեր, որ բացազատվել ու հեղվում էին իր և ուրիշի տխրության միջև: Երբ Բակունցն ընթերցումն ավարտեց ու թերթը դրեց մի կողմ, Չարենցը մնացել էր անշարժ պառկած' ձեռքերը գլխատակին: Նա միայն աչքերն էր թարթում ու նայում էր պատուհանին, որտեղ գիշեր­վա եղյամը սառցե ժանյակներ էր գծել:

- Քեզ դուր չեկա՞վ,- հարցրեց Բակունցը' ոչ առանց սպասումի:Չարենցը վերմակը ետ հրեց, բարձրացավ ու նստեց անկողնում: Ինչ-

որ բորբոք, վտանգավոր բան կար այդ պահին նրա աչքերի մեջ, որոնք պատրաստ էին ասեղների պես խրվել, հերձել սուրսայր նշտարի նման, սիրտը ողողել անհաշտ տագնապով:

- Գիտե՞ս, Սկսել,- խոսեց Չարենցը և նրա ձայնը հևքով էր լցված:- Ես մի գաղտնիք պիտի բացեմ, բայց միայն քո առաջ: Մի հավատա բոլոր նրանց, ովքեր ասում են, թե Արփիկը մեռավ հիվանդության կամ ուշա­ցած վիրահատության պատճառով: Երդվում եմ, դա ճիշտ չէ: Նա մեռավ, որպեսզի պատժեր ինձ: Նա վրեժ լուծեց ինձնից: Նա փոխհատուցեց իմ մեղքը մահով: Այդպես որոշեց... Չէ, մի ընդհատիր: Լսիր, լսիր, թե ինչ եմ ասում քեզ: Դեռ այն ժամանակ, երբ նա առաջին անգամ եկավ բանտ, ու ես պատրաստ էի ոտքերն ընկնել ներումի համար, նա ինձ այդպես էլ ոչինչ չասաց: Հասկանու՞մ ես, ոչինչ: Չհարցրեց պատահածի մասին, չմեղադրեց, չլքեց, քանի որ հոգու խորքում պատրաստ ուներ այս մեկը զոհաբերությունը դավադրության պես, նվիրվածությունը վրեժի նման:

Ես դա հասկացա միանգամից, կարծես կանխապես կռահել էի. թե ինչ կլիներ, կարծես մի խարդախ նախապաշարմունք ստիպում էր սպւսսե| Ասա ինձ, Սկսել, մահը սիրո երաշխիք կարո՜ղ է լինել: Ասա, հատուցման համար գոյություն չունե՜ր սահմանված մի չափ: Եվ ասա, թե ի՜նչ են անում, եթե անեծքն աղոթքից նախապատվելի է դառնում...

Ձայնը հյուծվեց ու լռեց: Բակունցը տեսավ, թե ինչպես ցնցվեցին նրա սւյ- ւոոսկրերը և ակնախոռոչներն ինչպես լցվեցին խոնավ փայլերով: Չարենցը տրորեց թաց աչքերը, և նրա հայացքն այժմ հստակ էր ու հասկանալի.

- Ու՜մ են պետք այս դավադիր արցունքները,- ասաց նա՜ առաջ պար- զելով տամկացած մատները:- Մի՜թե դրանք ի գորու են սրբել նույնիսկ հազարերորդն այն ամենի, ինչ բաժին մնաց ինձ ամբողջ կյանքիս հա­մար: Ես չպաշտպանեցի նրան, երբ նա իմ սիրո ու գորովանքի կարիքը ուներ. Երբ մեղքս ներված, իսկ Երջանկությունն այնքան մոտիկ էր: ևա ծնվել էր. որ միակը լիներ, իսկ ես ի՞նչ արեցի, ես' ողորմելիս, ոտքի տակ առա նրա երագը, ապերախտությամբ Երես դարձրի, բախտախաղի մեջ տանուլ տվեցի թե պատիվ, թե անուն: Ու այսքանից հետո դեռ ուզում են, որ կաշվից դուրս գամ ընտելունակ մարդ մնալու համար, լինեմ իրապես խոհեմ ու զսպված, զգամ ցուրտ, ծարավ, քաղցածություն, մտածեմ, տեսնեմ, հույսեր փայփայեմ, «աստ հանգչի» ասեմ ու փնտրեմ իմաստն այն գալիք օրերի, որտեղ նա չկա: Այսպե՞ս են դատում, հա՞: Այդպե՞ս են մարդուս նպատակները գործադրման մեջ: Դա՞ է բնության սահմանած կարգը, սրտի ու մտքի հիվանդ կացության վայել բուժումը... Անմտութ­յուն... Մի՜թե ես նա Եմ. ում հույս են տալիս...

Բակունցն ազդված էր: Իրավիճակի անակնկալ ընթացքը կատարյալ տարակուսանքի մեջ էր նետել նրան: Միտքն այն մասին, որ այժմ պետք չէր լռել, որ հարկավոր էր ինչ-որ բան ասել, բազմապատկում էր եղած լարումը: Բայց կկարողանա՞ր դիմակայության թեկուզ աննշան, տրոր­ված մի խոսք գտնել, լիցքաթափումի որևէ շշուկ դարձնել լսելի: Նա վեր կացավ, անվճռական մի շարժում արեց, ինչն ավելի շատ նման էր կորց­րածը փնտելուն. քան պատրաստության: Սակայն այդ մղումն էլ թողեց անկատար, մի պահ մնաց այդպես կանգնած, իսկ հետո գրկեց Չարեն­ցի տրտում, վայրահակ գլուխն ու սեղմեց իրեն...

Մթնում էր: Երեկոն մաշվել էր ու նրա պատառոտված շապիկի տակից գիշերվա թխերանգ մորթն էր երևում: Երբ Բակունցն ու մյուսները գնա­ցին, և տունը դատարկվեց, կիսալույսի մեջ խանձարուրված մենակութ-

(ուեր րաց արեց իր հանգույցները: Ազատ ու անկցորդ, հողից դուրս եկող անձրևորդի պես այն վերև սողաց ու վայրկենաբար դարձավ անախորժ: 11|ւտեեդւսծ իր վիճակից՝ Չարենցը չափչփում էր սենյակը, ծանր, գիրթ էապերով շարժվում էր մի ծայրից մյուսը, նայում էր պատերին, նայում էր այն ամենին, ինչն այնքան ծանոթ էր, այնպես անփոփոխ, և պարզ ու ա- փսրտուն այդ դրությունն էլ ավելի էր թանձրացնում հոգու սևամաղձ նստվածքը: Նրա ոտնաձայները ստեպ-ստեպ ընդհատվում էին. երբ մո- աէւնում, վերցնում Էր այս կամ այն առարկան, շուռումուռ Էր տալիս, ապա իսկույն մի կողմ Էր դնում՛ անցնելով մյուսին: Միտքը ծամում Էր |ւ1ւյ-որ անորոշ, անեփ մտածմունք, որն ասես ծնվում Էր ի հեճուկս սրտի ու կուլ Էր գնում' թողնելով միայն գաղջ տտիպություն:

Մի քանի պտույտ անելուց հետո Չարենցը կանգ առավ պահարանի մոտ. ձեռքը սահեցրեց հարթ կաղնեփայտի վրա ու բաց արեց դուռը: Կա­խիչների վրա Արփիկի զգեստներն Էին: Նա դուրս բերեց հագուստներից մեկը, հպեց դեմքին ու սկսեց անհագորեն հոտոտել: Այն բուրում Էր ուժ­գին: Բուրում Էր նոր ծաղկած հափրուկի նման' շփերթ շռայլությամբ /արջը լցնելով տարփանք ու գրգանք: Բուրում Էր այնպես անխռով, այն­պես հեշտ, կարծես աշխարհում ոչինչ չէր եղել, չէր լինելու, և ամբողջն իր մեջ էր ու ինքն ամբողջի սերմն էր կրում: Կախարդիչ հոտը կիզապակու պես նրա ներսում փնջում էր բոլոր կարոտները, կիտում էր բոլոր ան­հայտ ապրումները, պրկում էր նվաղած վշտի լարերը' բորբոքելով լու- սերամ թախիծը, բայց և ներշնչելով բնածին տագնապ... Ինչու՞ էր այդ­պես: Ինչու՞ տաք բուրմունքը, որ տոգորել էր լայնացած ռունգերը, որ ւսնձողել էր մի մեծ ամայություն, հանկարծ սկսեց շնչահեղձ անել ու կե- ղեքել նրան: Ինչի՞ց էր. որ սրտի համար ցավոտ արթնացման այդ իմա­ցումը որքան ցանկալի, նույնքան չարատանջ էր դառնում: «Որտեղի՞ց սերվեց այս երկվությունը - հարցնում էր Չարենցն ինքն իրեն,- ինչու* գո­յության տարերքն իր սովորույթից նահանջեց: Կա, մնացել է մարմնի բուրմունքը, և նա ավելի Երկար է ապրում, քան Արփիկն ապրեց: Բան­վածքից անգամ շրշյուններ են թափվում, այնինչ Արփիկը լռել է: Նրբին դերձանն առաջվա պես պիրկ ու ամուր է, իսկ կյանքի թելը խզվել է մե­կընդմիշտ: Այս ո՜վ խարխլեց իրերի կարգը... Ինչու՞ խարխլեց...»:

Կուրաչք գիշերը չէր տեսնում նրան: Գիշերը նույնիսկ չլսեց, թե ինչ­պես Չարենցը նստեց հատակին, ծնկներին սեղմեց կնոջ զգեստներն ու այդպես երկար լալիս էր դառն ու անարցունք...

436 437

Իսկ հետո եկավ մթագնումը:Վրա հասավ այնպես ոխությամբ, ինչպես շիկացած թուջն իր ճամփին

կայրեր ամեն բան: Դժոխային շունչը ներս ընկավ անպաշտպան դռնից, կոտրեց դիմակայումի բարակ փեղկերը, փչեց ու մարեց հսկուն ճրագնե­րը, պատերին ծեփեց մոռացման ավազն ու անգթորեն թրատեց ժամա­նակը: Հանկասկւսծի խուժումից ոգին ծառս եղավ: Չարենցը երերաց, գլուխն առավ ափերի մեջ, մատների ծայրով ուժգին տրորեց քներակնե­րը, բայց ինքնալքումի հորձանքն ազդու էր, պատնեշները՜ թույլ, և ար­դեն արնահոսքին դիպել էր հափշտակումի տմույն լորձունքը: Փշաքաղ մաշկը մի վերջին անգամ էլ ընդվզեց կծկանքով, իսկ հետո բացվեց ծա- կոտկեն սպունգի նման՜ կլանելով այն ամենն, ինչ որ ցնորք էր կամ ցնո­րածին: Չարենցն իրենից անդին էր...

Նեցուկներից զուրկ, փլուզվող միտքը դանդաղորեն թաղվում էր ստվերների տակ: Դատողության ոստայնների մեջ խճճվում էին անըմբռ- նելին ու խտրականը, իրերը կորցնում էին իրենց ձևերը, մանրամասները լուծվում, ջնջվում էին հիշողությունից, ու թե ինչ-որ բան դեռևս մնում էր, սոսկ գույն էր, անհայտ- անհագուրդ նյութի երանգը' որպես հիշատակ այլակերպումի: Չարենցը գույներից անդին էր...

Արդեն ուրիշ էին զանազանելին ու համակումը, և նա հիմա տեսնում էր հեռացող պատկերներ' աղավաղումի որոգայթներում, տեսնում էր լույսին սերտաճած մթին ծվենները, փոխադարձաբար իրար հաջորդող թերի երազներ էր տեսնում: Նա ձայներ էր լսում, միալար, միակերպ ձայ­ներ... Հետո աղմուկ էր: Ասես ջրերի մեջ համաչափ իջնող թիերի ճոփյուն լիներ, և նրա մակույկն ուր որ է' պիտի լողար հունն ի վար' տանելով իր հետ դրժված խոսքերի ստվար ուղեբեռը, անմաքուր խղճի ծվատված մարմինը, հավակնոտ կրքի հատուցման գինը, զեղչված օրերի դատարկ պատիճը... Չարենցը ձայներից անդին էր...

Խավարման մոխրաջրերից լճեր գոյացան, ալիքներից վեր վտառներ լողացին, և թեփուկավոր այդ հրեշների մանրիկ, հազարատամ, գիշա­տիչ ծնոտները հոշոտում էին ատելի վաղը, սրտի հնավանդ սովորությու­նը: Ու նրանց փայլարձակ, սուր կեռիքների կրճտումները վանկատում էին պղտոր խորքերից փրկված թառանչը. ««Մանուշակը թեքվում է, գլու­խը հենում քարին... Քարին է հենում գլուխը... Քարին...»:

Փախչել, վտարվել, հեռանալ, զատվել... Բայց որտե՞ղ խարիսխ նետեր ուրվական նավը, որ ոչ մի անգամ ափ չէր ունեցել: Եզերքներ չկային,

438

չկային սահմաններ, չկար հորիզոնը: Բանականության ընդարմացումը միաձուլել էր ամբողջն ամբողջին, բացական այնտեղ առկա էր, վերինը' ստորին, թանձրը' թափանցիկ: Իսկ շուրջը երամներ էին, օդը կտրատող թևաբախումներ, վիրավոր մարմնի վայրընթաց թռիչքներ: Շուրջը բառեր էին, որ նման էին չար ոգիների, մտքի փշրանքներ էին, որ թափված էին ասուպների պես, անորոշությանն ածանցված խոհեր էին, որ մեռնում էին գետնին չկասած: Եվ այդ հարախոս, անդուլ հորձանքում նույն ձայնն էր ու նույն տրոփը. « Քարին է հենվում գլուխը... Քարին...»: Եվ այլևս ոչինչ կարծր չէր ոտքի տակ, և աչքը դեգերումների ուղեկիցը չէր, և հիշողութ­յունը հածում էր սրտի տիրույթներից դուրս: Նա ցնորվում էր...

Ավելի հեռուն անմատչելի էր...

* * *Ձմեռվա վարանոտ արևը նոր էր առել տների կտուրներին: Նա դեռ

պիտի քիվերից ներքև նայեր, լույսից դեռ պիտի դեղնեին փողոցները երիզող կրածեփ պատերը, մինչև որ շողը գնար, ծոպերի պես կախ ընկ­ներ քաղաքի փոքրիկ բակերից մեկում' ինքն էլ շփոթված, թե ինչպես մո­լորվեց լուսուծեգին: Այդ բակը, որն ավելին չէր, քան ծալծլված փռոցը, իր մի վտավատը հենել էր քարե շենքին, մյուսը պարզել էր մինչև առվի պռունկն ու փեշի մեջ էր մեկտեղել խարխուլ շինվածքների հողակույտը: Հեռվից այնպես պիտի երևար, ասես դրանք խրճիթներ չէին, այլ կոշտ ու կոպիտ մի ձեռք քչփորել էր կավաթմբերը' թողնելով այնտեղ տձև խո­ռոչներ: Շրջափակի մի անկյունում, այնտեղ, ուր ձյուներից թրջված դարչնագույն հողապատնեշն իր սապատն էր ուղղում, հին ցախատունն էր. որի դռան մոտ երբեմն երևում էր մեկը, մի քանի ոստ էր վերցնում խրձած ճեղանի շեղջից ու անհետանում էր հյուղակների ստվերում: Հե­տո մի ուրիշ խորշից դուրս կգար քնից ծանրացած հայացքով որևէ գոր­ծակատար կամ հերթափոխի գնացող արհեստավոր, մի պահ կկանգներ, ւսկանջ կդներ մեծ փողոցի աղմուկին, որ հազար ու մի ճեղքից բակ էր լցվում և հենց այստեղ էլ հալչում էր ջուրն ընկած աղաքարի նման, ապա սթափվելով' գլխիկոր կքայլեր դեպի այդ անդադրում ձայնը:

Լույսն արդեն ծեքծեքում էր մայթերի սառույցների վրա, երբ երկու սևազգեստ պառավ, որ առավոտ վաղ զատկվա պատարագին էին գնա­ցել, նրբանցքի կողմից այդ բակը մտան ու մեխվեցին տեղում: Արտասո­վոր մի տեսարան բացվեց նրանց առաջ: Շենքից ոչ հեռու, հենց ձյուների

439

վրա մի մարդ խարույկ էր վառել ու միայնակ, թևերը կրակին պւսրզած' պարում էր բոցերի առաջ: Ինչպես մի հեթանոս հմա, որ մոգական շրջան է գծում զոհարանի չորսդին, նա էլ մերթ կքվում էր, մերթ շտկվելով՝ պրկում էր պարանոցը, գլուխն աջ ու ձախ էր դարձնում, որպեսզի հաջորդ պահին դարձյալ գալարվելով ցատկոտեր, պտույտ գար խարույկի կողքին:

- Սեդա քեզ,- ձեռքերը ծնկներին խփեց պառավներից մեկը:- Աստված սիրես,- կսկծաց մյուսը,- սա հո Չարենցն է...Ու ծեր կանայք մրմնջալով առաջ նետվեցին.- Որդիս, ի՜՜նչ ես անում, ինչի" համար...Չարենցը կանգ առավ: Այտի մկանները դողացին, խորն ընկած աչքե­

րում բիբերը պսպղացին ֆոսֆորային փայլով, և մատները, որ սառել էին օդում, սպառնական բռունցք դարձան.

- Հեռու գնացեք: Չմոտենաք... Չեմ տա ոչ մեկիդ...- Ախր ի՞նչ ենք ուզել, տղա ջան, որ տաս կամ չտաս,- նրա աղաղա­

կից տատամսեցին պառավները: Միայն թե Չարենցը նրանց չէր լսում, ու շարունակեց գոռալ կոկորդային ձայնով.

- Չեմ թողնի, չեմ թողնի, որ սրանք ուրիշի ձեռքն ընկնեն:Եվ այստեղ կանայք տեսան ոտքերի տակ թափված իրերի կույտը:

Ձյուների մեջ խառնակ ընկած էին Արփիկի զգեստները, գույնզգույն գլխաշորեր ու գուլպաներ, ժապավեններ, մեծ ու փոքր սրվակներ, կո- ճակներ ու զարդեղեն, ինչպես նաև թղթեր, զանազան տետրեր, նամակ­ներ, նկարներ...

- Կնոջ հագուստներն է կրակի տալիս,- հեծեծացին նրանք, բայց այլևս սիրտ չարեցին մոտենալ, այլ միայն նայում էին վշտահար ափսո­սանքով և տարուբերում էին զառամած գլուխները:

Ձայների վրա մոտիկ տներից մարդիկ դուրս եկան:- Այդ ի՞նչ բան է,- հարցրեցին մեկմեկու, և քանի որ ոչ ոք ոչինչ չգի­

տեր, հետզհետե մոտեցան, խմբվեցին պատի տակ: Բակում պաղ քամին է փչում, բայց նրանք, որ տարվել էին դիտարժան դեպքի գայթակղութ­յամբ. այս անգամ պատրաստ էին զանց առնել ցրտի տհաճությունը:

Խոլական պարն այդ ընթացքում շարունակվում էր առավել սաստ­կությամբ: Չարենցը հիմա դոփում էր տեղում ցասկոտ ու կատաղի, ան­հեթեթորեն շարժվող նրա ձեռքերը ծափծափում էին չոր ճայթյուններով, և աչքերը լցված անողոք ցոլքերն այն քամահրելի սառնությունն ունեին, որից կպապանձվեր խղճի ցանկացած կշտամբանք: Թիկունքը դարձ-

440

րսւծ հավաքվածներին՜ նա տարուբերվում Էր, ապա հանկարծ խոնարհ­վում, գետնին լցված կույտից ճանկում Էր որևէ իր ու նետում էր կրակը: 1'ոցր ծուլ էր լինում, խեղդվում էր իր ծխի մեջ, հետո կարմիր լեզուները ւսւվտւմ էին նոր ճարակը, իսկ նա. հանձնված վայրի մոլուցքին, մերթ ար­տասվում էր ու մերթ էլ ցնծում էր այնպիսի ճիչով, որից կարկամում ու նվաղում էին մարդկանց սրտերը: Որքան ծավալվում, թեժանում էր բոցը, այնքան նա դառնում էր սանձարձակ ու չար: Հևացող կուրծքը մրրկվում էր խարույկից էլ ուժզին, հոդը տարուբերվում էր ոտքերի տակ, բայց նա արբենում էր հրի ու ծխի սուր խանձահոտով: Նա մոխրանում էր...

Ոչ մի օր հանգիստ չկա,- փնթփնթում էին ոմանք, սակայն չէին հե­սանում բակից:

- Խեղճ մարդը բոլորովին գլուխը կորցրել է,- ասում էին մի քանիսն ու նույնպես մնում էին կանգնած:

Իսկ անթեղի կայծերը վետվետում էին գզգզված մազերի նման, խամ- րող խանձառը պեծին էր տալիս աստղերի հանգույն, ու քամին ցրում էր ղրա ծվենները’ քշելով մի տեղ, որտեղից ետդարձի ճանապարհ չկար: Աստիճանաբար ամեն բան դառնում էր չափազանց տխուր: Եվ խելաց­նոր պարը, որ ուղեկցվում էր խռպոտ հառաչանքներով, և այդ խարույկը, որ չէր հանդարտվում, և այդ սպասումը, որ դանդաղ հյուծում էր համբե­րությունը, դրանք այլևս դադարել էին լինել արտառոց, դրանք ճնշում փն իրենց ողբագին մտաթափությամբ:

Ու Երբ մի անգամ էլ Չարենցը թեքվեց, որ գետնից վերցներ կրակին տալիք իրերի բաժինը, մարդկանց խմբից երկու հոգի առաջ եկան, կտրե­ցին նրա ճանապարհը: Չարենցն ամբողջ մարմնով ցնցվեց, ետ-ետ գնաց, սայթաքեց ու քիչ մնաց ընկներ: Բայց արագ ուղղվեց, ուզում էր նորից մոտենալ կույտին, հետո հանկարծ միտքը փոխեց, թողեց խարույ­կը. դուրս պրծավ հավաքվածների օղակից ու քայլեց դեպի տուն: Սեն­յակ մտնելուն պես նա հանեց դռան կողափայտից կախված լամպը, հե- ղուկը լցրեց ոտքի տակ ընկած թաղիքի վրա և լուցկին վառեց: Ծխա­հեղձ բոցը բռնկվեց իսկույն: Նա ետ քաշվեց ու դեմքը փակեց ափերով: Ապա, ինչպես զսպանակ, պոկվեց տեղից, ցած բերեց պատի խունացած ծածկոցն ու նետեց թաղիքի վրա: Հերթն անկողնունն էր: Բարձերն ու ներքնակն ընկան հատակին, սավանի եզրերը շիկնեցին, իսկ Չարենցն արդեն շուռ էր տալիս աթոռները, դատարկում էր դարակները, անգթորեն հատակին էր զարկում ապակյա իրերը, փշրում էր փխրուն կարասիները,

441

գզրոցից հանուս էր պայուսակ, կոշիկներ, հովհար, գլխարկներ, թելի կծիկներ... Բոլորն՜ այնտեղ, բոլորը՛ կրակի բաժին... Սենյակը լցվեց մրւսծխով: Թուխպը ծանրացավ, տարածվեց, մինչև որ գտավ պարպվե­լու ճեղքերն ու մշուշի պես դուրս հորդեց:

- Հասեք, օգնեք, տունն այրվում է,- աղաղակեցին վերին հարկից:Սիանգամից մի քանիսը վազեցին դեպի մուտքը: Ներս մտնելով.

նրանք նախ մի կողմ հրեցին Չարենցին, իսկ հետո սկսեցին հանգցնել կրակն' ով ինչպես կարող էր: Տագնապած, խառնակ շարժումներով մսւր- դիկ դոփում էին, տարուբերում ձեռքի տակ ընկած հաստ պաստառները նետելով դրանք կրակի շնչող օջախների վրա: Շուրջն ամեն բան ցնցվում էր, երերում, հևում: Եվ կանչերի ու հարվածների անկարգ տարափի մեջ միայն Չարենցի խլացած ձայնն էր, որ կերկերում էր անդուլ մրմունջով-

- Ոչ մեկին, ոչ մեկին չեմ տա...Այդ առավոտ Կուսակցական կենտրոնական դպրոցի վարիչ Նշան

Սակինցը մի աննշան գործով դուրս էր եկել քաղաք, հարցն արագ կար­գավորել էր ու շտապում էր ժամ առաջ աշխատատեղ հասնել: Բայց փո­ղոցում պատահաբար հանդիպեց իր մի ծանոթի, նրանից իմացավ հրդե­հի մասին ու ամեն ինչ մոռացած' թեքեց ճանապարհը:

Մակինց ամուսիններին Չարենցը ճանաչում էր դեռևս Մոսկվայից. որտեղ Նշանն ու Սիրուշը ուսանող էին, ինչպես ինքն ու Արփենիկը: Ապ­րել էին միևնույն հանրակացարանում, միասին կրել էին օրերի քեռը' «անսենյակ, անկոպեկ, անկոնյակ...»: Չարենցը լավ էր հիշում, թե ինչ­պես էր հրճվել, երբ մի օր Նշանը նրան ասել էր, որ ծնվել է Պարսկաս­տանի Մակու քաղաքում:

- Ախր իմ ծնողներն էլ մակվեցիներ են,- ձեռքերն իրար էր զարկել Չա­րենցը:- Ուրեմն ես ու դու որոշ առումով համերկրացի ենք:

Հետո Երևան վերադարձան: Նշանն անցավ կուսակցական աշխա­տանքի: Աիրուշը ուսուցչությամբ էր զբաղվում: Պատահում էին առիթից առիթ, կարոտով վերհիշում էին անցած-գնացածը: Ու հանկարծ՜ Արփի­կի մահը... Այնպես անարդար, այնքան վշտալի: Աակինցներն առաջին օրերին գալիս էին, մյուսների նման նստում էին Չարենցի տանը և հեռա­նում էին մռայլ մտքերով ու ամայացած հոգով: Ամեն անգամ Նշանը ստիպված էր լինում իր ներսում խեղդել ծանր զգացումն այն խղճմտան­քի, որն ունենում էր Չարենցին նայելիս: Ապակու պես պաղ այդ հայաց­քը, այդ հոգնաբեկ դեմքը նրան թևաթափ էին անում... Հետո նա սկսեց

442

զանազան հորինովի պատրվակներով խուսափել այցերից՜ աննկատ ւ>1ւսւ|ր գերադասելով վայելչությունից: Ու եթե երբեմն խիղճը ճնշում էր, 1աւ ձևացնում էր, թե չի նկատում' նախապատվելիս դարձնելով այն տե­ղը, որտեղ վիշտ չկար...

Երբ Սակինցը Չարենցի բնակարան հասավ, ամեն ինչ արդեն վերջա­ցել էր: Նախամուտքում անծանոթ մարդիկ էին խմբված, սենյակը նույն­պես մարդաշատ էր: Ոմանք մաքրում էին կրակի հետքերը, մյուսներն ա դդում էին կահույքն ու դասդասում թափթփված իրերը: Պատուհանն ու դուռը բաց էին, սակայն պատերը կլանել էին ծխի կծծահոտը և նույ­նիսկ ցրտաշունչ օդը դժվարությամբ էր դուրս կորզում անախորժ խան- ւ՚փրը: Բակից արդեն հավաքել-բերել էին այն ամենն, ինչ անվնաս էր մնացել, ու հիմա դրանք լցված էին սեղանին աղքատիկ ավարի նման:

- Ի՞նչ է պատահել, Չարենց,- խստությամբ հարցրեց Մակինցն ու ււնցեց նրա ուսերը,- ի՞նչ ես ուզում:

Չարենցը բարձրացրեց շաղված աչքերը:- Տար ինձ այստեղից,- աղերսեց նա:- Հենց հիմա տար: Ատում եմ այս

տունը, էլ չեմ կարող մնալ...Նրա քունքերի երակները փքվել էին, գլուխն օրորվում էր հուսահա­

տորեն, իսկ ձայնը հնչում էր այնքան ողբալի, որ Մակինցի կոկորդը սեղմվեց և նա բնազդաբար հայացքը թեքեց՜ զղջալով այստեղ լինելու համար:

Մի ժամ անց Չարենցին տեղափոխեցին «Նոր հյուրանոց»: Երկրորդ հարկի դեպի բակ նայող պատուհաններով մեկուսի, համեստ կահավոր- մամբ սենյակից նա գոհ մնաց ու հանդարտվեց: Սկզբում մի փոքր ետ- ուառաջ արեց բազմոցի մոտ, հետո պառկեց, դեմքը դարձրեց դեպի սյատն ու սկսեց ափը սահեցնել միջնորմի ողորկ հարթության վրա: Նա երկար շոշափում էր անզգա ծեփը: Կարծես գտել էր մի իրողություն, որ դեռ չէր հասել գիտակցությանը, բայց բավական էր սուզվել զգացմունք­ների ու բնազդների ալիքների մեջ, մերվել իմաստին, և այն ժամանակ կորսար անըմբռնելին, կդարձներ նյութեղեն...

Մակինցն այդ ընթացքում ներքև իջավ, կանչեց հյուրանոցի ծառայո­ղին. մի քանի կարգադրություններ արեց, խնդրեց ընթրիքը սենյակ բե­րել, հանձնեց վարձավճարը, իսկ հետագայի համար, եթե անհրաժեշ­տություն ծագեր, պատվիրեց ուղղակի դիմել իրեն: Ավարտելով իր անե­

443

լիքը՜ նա վերադարձավ, զգուշության համար մի անգամ էլ դռնից ներս նայեց ու տեսնելով, որ Չարենցն առաջվա նման անշարժ պառկած է, առանց հրաժեշտ տալու դուրս եկավ և գնաց տուն: Բայց մի քանի ժամ էլ չէր անցել, երբ նրան հայտնեցին, թե շտապ պետք է հյուրանոց գալ: «Չարենցը մեծ իրարանցում է ստեղծել,- ասացին նրան,- սկզբում խմել է. բղավել, հայհոյել, հետո կոտրել է սենյակի աթոռներն ու դարակները, փորձել է լուսամուտը փշրել, բայց դեռ լավ է, որ աղմուկի վրա հայտնվել են սպասավորներն ու մի կերպ զսպել են նրան»:

Մակինցը եկավ: Նա զայրացած էր ու քնատ: Պառկեցրեց Չարենցին, ինքն էլ նստեց կողքը, անդադար խոսում էր նրա հետ, համոզում էր, հան­դիմանում, մինչև որ լսեց խաղաղ շնչառությունը, նայեց փակված կոպե­րին, ծանր հառաչեց, ապա մարեց լույսերն ու գնաց:

Սակայն Չարենցը չէր ննջում: Դա միայն մարմինն էր, որ փափագում էր ուշաթափումի մշատատև թմբիր, մինչդեռ միտքը զեղում ու տրոփում էր զարկերակի պես: Միտքը սթափվում էր... Արթնությունն, ինչպես դա­շույնը, խփվել էր սրտին: Սթագնումը լուծվել էր հեռացած ժամերի մշտահոս ջրերում, և նա այժմ միայն ջանում էր տեսնել իր կորցրածի սեակնած ստվերը, ճգնում էր շաղկապել անիմանալին անորոշի հետ: Սութ կերպով զգում էր, որ այնուհանդերձ ինչ-որ բան եղել էր: Եղել էր դեպքերի ոխերիմ կուտակում, ե այն արատավոր ու ամոթածեծ* էր, ինչ­պես սև երազը: Բայց այդ մղձավանջն արդեն անցել էր: Թրթուրի նման, որ թաքնվում է հաստ կտվոնի տակ, հիշողությունն էլ փորել էր մոռաց­ման կարծր նստվածքը, փակվել էր այնտեղ: էլ ոչինչ չկար: Կամ միայն նա կար' հենց այդ ոչինչը: Դա այն ոչինչն էր, որը չէր ազատելու երազը ցավից, միտքն' աղաղակից, հույսը' վախճանից...

Եվ ո՞վ էր ինքը, որ հանդգնեց հուսալ երջանիկ ավարտ: Կարծում էր' տե՞րն էր կամեցողության, բախտի սիրեցյա՞լն էր, դիպվածի ընտրյա՞լը: Սինչդեռ մահն իրեն գետնեց: Կորուստը հաղթեց, իսկ ինքը մնաց պարտ­վածների մեջ' տանուլ տվածի նսեմ խարանով: Սահն ամփոփ, ստույգ, անզգա... Սահը, որն ասես ստորացնում էր ապրողներին: Սահը, որ լցնում է նրանց սրտերը անզոր լինելու նողկալի թույնով, որ ներշնչում է չհակասելու բնածին հակում: էլ ինչպե՞ս ապրել կամ ինչու՞ ապրել դրա­նից հետո... Ունենալ կյանք, որ պիտի սնվեր Երեկվա կարոտով, որ պի­տի շնչեր երեկվա հուշի անուշաբույրը, որ նոր օրը պիտի բաղդատեր

444

երեկվա օրվան, նոր սերը խորաչափեր երեկվա վշտով: Սա՜ էր այն կյւսն- Р0, որ խոստացավ հավաստի դարձնել իր գոյությունը... ՉԷ, հիմա նա գի­տեր, գիտեր անկասկած, որ միշտ Էլ հիշողության տառապանքն ավելին 1ր լինելու, քան մարմնական ցավինը: Հիմա նա գիտեր, թե որն Էր եղել իրական սերը, և ինչն Էր եղել երջանկությունը: Արփիկը: Արփիկը միայն... 1ւրա մի ժպիտը, շոյանքը, համբույրը, հայացքից իջնող թախծի շիթերը, գիրգ ձայնի անդորրությունը, լռության միջից ծաղկող տարփանքը...Այդ ամենը եղել Էր: Եղել Էր այնքան մոտ: Եղել Էր իրենը: Եվ հիմա չկար: Ու իեքն այսուհետ երջանիկ մարդ չէր: Դժբախտ էր: Դժբախտ: Եվ նա գի­տեր արդեն, թե ինչ էր մութը կույրերի համար և լռությունը՛ խլացածնե­րի Գիտեր, որ չարիքն անչափ հարուստ էր, իսկ նրա քսակը միշտ լեցուն էր լինում: Միայն չգիտեր, թե ինչու՞, ինչպե՞ս ինքն իր երջանկությունը երբեք չիմացավ, իսկ դժբախտությանը ճանաչեց իսկույն...

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ՄԹԻ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ

Արձակուրդը վերջացավ: Ուղղիչ տուն վերադառնալու ժամանակն էր: Առավոտյան Չարենցը գերեզմանատուն գնաց, իսկ երբ ետ եկավ, հյու­րանոցի դռների մոտ հանդիպեց ընկերներին: Եկել էին հրաժեշտի: Միա­սին բարձրացան վերև: Բակունցն ու Ստյոպան իրենց հետ փաթեթներ էին բերել: Դրեցին սեղանին: «Սրանք վերցրու,- ասացին.- այնտեղ քեզ պետք կգա»: Չարենցն աչքերը խոժոռեց, հետո հիշեց, որ այդպես էլ Պինչ չէր պատրաստել իր հետ տանելու համար ու զարմացավ, որ այդ մասին դեռ կարող էր մտածել: Բայց երբ ընկերները նրա փոխարեն սկսեցին հավաքել իրերը, ստիպված լուռ դժկամությամբ ինքն էլ որոշ բաներ առանձնացրեց, շարեց մյուսների կողքին:

Հենց այդ միջոցին էր, որ ի զարմանս բոլորի, սենյակ մտան Իսահւսկ- յանն ու գրականագետ, պետական համալսարանի պրոռեկտոր Հայկ Գյուլիքևխյանը: Չարենցը թողեց զբաղմունքը, մեղավորի պես ընդառաջ գնաց, սեղմեց նախ' Վարպետի, հետո՛ Գյուլիքևխյանի ձեռքը և աթոռներ առաջարկեց նրանց: Իսահակյանը նստեց, ձեռնափայտը պահեց ծնկնե­

445

րի արանքում, արձակեց վերարկուի կոճակները և պահի շփոթմունքր ցրելու համար սկսեց խոսել Եղանակից, այն մասին, որ վերջին օրերի ցրտերն ուղղակի աղետ են, իսկ ինքը բոլորովին հետ էր սովորել ղրանց և նույնիսկ իր հետ տաք հագուստ չէր վերցրել: Դա առիթ տվեց, որպես զի հիշեին Փարիզ մեկնելու պատրաստություն տեսնող Զապել Եսայա նին և հարցնեին Իսահակյանից, թե նա երբ է մտադիր վերադառնալ Եվ­րոպա: Ապա խոսակցությունն անցավ բանտային պայմաններին, ձմռանն այնտեղ լինելու դժվարություններին և այն խնդրին, թե Չարեն­ցի կալանքի ժամկետները կարո՞ղ են վերանայվել՜ հաշվի առնելով ցա­վալի հանգամանցները:

Մահարին ամեն դեպքում իր հետ մի շիշ օղի էր վերցրել: Բացեց, լցրեց բաժակները:

- Դե ինչ,- ասաց նա,- չխմե՞նք ճանապարհից առաջ:Մոտեցան սեղանին:- Բոլոր մեկնողների կենացը,- առաջարկեց Ատյոպան:- Չեմ գնա,- հանկարծ վրա բերեց Չարենցն ու բաժակը մի կողմ հրեց:- Ինչպե՞ս թե չես գնա...- Հենց այդպես: Չեմ գնալու:- Չարենց, այդ մեկն արդեն ոչ մի բանի նման չի: Վերջ տուր կամակո­

րությանդ,- կշւոամբեց Գյուլիքևխյանը:- Չեմ գնա, Գյուլի:- Եղիշ, ո՞նց կարոդ է դա ցանկությամբ լինել: Ի վերջո, պետություն

կա, օրենք կա...- Չեմ գնա, Ավո...Սենյակի օդը դժգոհ ձայներից թրթռաց տհաճությամբ: Խրթին կա­

ցություն էր: Հեշտ չէր հենց այդպես՜ սառնասրտորեն պարտադրել մար­դուն, որ նա գնար բանտ: Բայց և հաշտվել հակառակի հետ ու դեռ խրա­խուսել անխոհեմ արարքը՜ նույնպես չէր լինի:

Անորոշ դրությունը փրկեց Մահարին, որն այդ պահին պատուհանից դուրս էր նայում, ինչ-որ բան էր նկատել ներքևում և Չարենցին ձեռքով մոտ կանչեց:

- Եղիշ, այստեղ արի,- ասաց նա,- տես, սա բանտապետդ չի՞: Քեզ տանելու եկավ:

Պետի անունը լսելուն պես Չարենցն այնպես գունատվեց, ասես

446

ւփտ|1ւ հիմա գիտակցեց, որ այդ ամենից դատ կար ևս մի աշխարհ' իր բարկությունից ու կամքից բաժան, ու այնտեղ մարդիկ կային, ովքեր պատրաստ Էին իրեն զնդանել ճաղափակ խցում: Մոտալուտ անախոր- <1ուպան մտքից մարմինը համակվեց անհանգիստ դողով, ու որքան Էլ փորձեց անխուճապ մնալ, անկարող եղավ գսպել այդ դողը:

Եվ այդ ժամանակ կատարվեց աներևակայելի մի բան: Չարենցն ար­ձակեց գոտին, սկսեց արագ հանվել, հագուստը նետեց աթոռի վրա ու մտավ անկողին: Սենյակում գտնվողներն ապշած նրան Էին նայում:

* Չարենց, մտքովդ ի՞նչ անցավ...- Կասեք' հիվանդ եմ, վեր կենալ չեմ կարող:- Ոչինչ Էլ չենք ասելու,- կտրուկ մերժեց Ստյոպան:

Սնացել Էր, որ սուտ Էլ խոսեինք,- Բակունցի ձայնի մեջ նկատելի հանդիմանանք կար:

Ու բոլորն ակամա լարվեցին' հայացքներն ուղղելով դեպի դուռը: Չախմախչյանը ներս եկավ առույգ քայլերով, հավաքվածներին հար­

բանքով բարևեց, իսկ հետո մոտեցավ անկողնուն:- Սա ի՞նչ բան Է: Դեռ պատրաստ չե՞ս,- հարցրեց պահանջելու պես ու

հայեց ժամացույցին: Նա ակնհայտորեն շտապում Էր:- Սեր տղան նորից որոշել Է չարություն անել,- ժպտաց Իսահակյանը: Պետը նկատեց ակնարկի շեղբը:

Ընկերներ,- դիմեց նա առարկություն չընդունող շեշտով - խնդրում եմ. ինձ ու Չարենցին մենակ թողեք:

Բոլորն անմիջապես ազատեցին սենյակը, դուռը փակեցին, բայց մնացին միջանցքում կանգնած: Քառորդ ժամ Էլ չէր անցել, երբ Չարեն­ցը հագնված, փաթեթները' թևատակին, պետի հետ դուրս եկավ: Նրանք իջան բակ ու նստեցին դռների մոտ կանգնած միաձի, երկտեղանի կառ­քը: Երկինքն ամպած էր: Շնշացող քամին օդում մի քանի փաթիլ էր գտել ու խաղ էր անում նրա հետ: Կառքը ցնցվեց, տարուբերվեց սառած սա­լարկի վրա, դուրս եկավ փողոց և գնաց' անիվներից ձյունափոշի ցփնե- լով: Թե հյուրանոցում Չախմախչյանն ինչ էր ասել Չարենցին, ոչ ոք այդ­պես էլ չիմացավ:

Իսկ ճանապարհին պետն արդեն հայացքից սրբել էր ազդու խստութ­յունը, ոգևորված շփում էր կոշտացած ձեռքերն ու Չարենցին պատմում էր իր նոր մտադրության մասին: Սմենասկզբում նա հարկ համարեց հայտնել, թե ինչ են խոսել և որոշել Կենտգործկոմի նիստի ժամանակ: Այ-

447

նուհետև հանգամանալից պատմեց, թե ինչպես է իրեն հաջողվել լեզու գտնել բաշխման հանձնաժողովի հետ ու վերջինիս առաջարկությամբ հրավիրվել բժիշկների հանձնաժողովի անդամներին:

- Նրանք հիմա Ուղղիչ տանն են, մեզ են սպասում,- ասաց պետն ու բազմանշանակ ավելացրեց:- Դու էլ գիտես, որ եթե ինքներս սայլը տե- ղից չշարժենք, ապա շաբաթներ կգլորվեն, մինչև որ մեկնումեկի մտքով անցնի մատը մատին խփել: Կամ էլ, ո՞վ իմանա, թե ուրիշ ինչեր կարող են պատահել այդ ընթացքում... Համաձայն չե՞ս...

Չարենցը լսում էր նրան' հայացքը չկտրելով ճանապարհից: Շարժել, լեզու գտնել, պատահել, խոսել... Ի՞նչ էին դրանք: Բառեր, որոնք կորցրել էին այն խորհրդավոր իշխանությունը, ինչ որ նախկինում գուցե ունեին: Հոգսեր, որ նրան զբաղեցնում էին ամենավերջին հերթին: Խոստումներ, որոնք իրենց հետ կբերեին իրարանցումի աղմուկ ու տաղտուկ: Հակում­ներ, որոնք կթելադրեին ինքնամատուցման անախորժ պահանջը... Եվ այդ բոլորը հանուն ի՞նչի: Սոսկ նրա համար, որ մի անգա՞մ էլ սիրտը թա- թախեր փոշիների մեջ...

Իսկ պետն առանց ընդմիջման իրենն էր պնդում.- Թե ուզում ես ճշմարիտն իմանալ,- ասում էր նա,- ոչ ոք էլ չի կարող

քեզ այսօր լիարժեք երաշխիքներ տալ: Սիայն այն կասեմ, որ հիմա գոր­ծերդ վերանայելու ու վաղաժամկետ ազատվելու իրական հնարավո­րություն կա: Իսկ դրա համար ինչ է պահանջվում, գիտե՞ս: Աննշան բան' համբերանք, մի փոքր կամքի ուժ ու մի քիչ էլ հաջողություն: Վերջացավ- գնաց: Քեզ մի քիչ նեղություն կտաս ու միանգամից կազատվես ծանր բեռից: Սեր մեջ ասած, այդ տեսակ որոշումն այնքան էլ անարդար չի լի­նի, որովհետև ոչ կալանավոր լինելն է քո բանը, ոչ էլ Ուղղիչ տունն է քո տեղը, համաձայն չե՞ս...

Չարենցը լռում էր: Ոչինչ չասելը երբեմն դառնում էր միակ փրկությու­նը, եթե աչքերի տակ մտասուզումի ստվերներն էին: Անկոչ խոհերի ուղին այս անգամ խոտոր էր, սիրտը' անհանգիստ: Որոշ ժամանակից ի վեր նա դադարել էր նկատել բաներ, որոնք պարտավոր էին լինել նա­խադաս, իմացվել սկզբում: Ու միայն հիմա էր երես առ երես տեսակցում դրանց, վարձատրում իրեն հայեցողությամբ: «Գուցե ճշմարիտ է, թե ցավն ու վիշտը ոմանց դարձնում են կույր ու ինքնամոլ»,- մտածում էր նա: Ահա այս մարդը, և մյուսները, և էլի շատերն օրեր անընդմեջ քար համբերությամբ կիսում էին իր վիշտը' ով ինչպես կարող էր, կրում էին իր

448

քմահաճույքներն առանց տրտունջի, ձեռք էին պարզում անհուսությու­նից փրկելու համար: Եվ ի՞նչ ստացան իբրև հատուցում: Իր սառնութ­յու՞նը: Իր եսական, մութ, դժգոհ հայա՞ցքը: Ո՞րն էր նրանց մեղքը: Մի՞թե ցավը տվել էր մի այնպիսի բան, ինչից անձնասիրության իր բաժինն ա- ճում էր, նրանցը' զեղչվում: Մի՞թե վիշտ ունենալն առանձնաշնորհ էր, դժբախտությունը' բացառիկ պարգև: Այդ ի՞նչ պատահեց, որ հանկարծ կորցրեց անկեղծ մղումները մեղկ հլությունից զանազանելու կարողութ­յունը, դադարեց սրտում մի անկյուն պահել երախտիք կոչվող փրկագնի համար: Ինչպե՞ս պատահեց...

Արագընթաց կառքն արդեն թավալվում էր քաղաքամերձ խճուղու վրա, իսկ Չախմախչյանը դեռ շարունակում էր ներշնչված խոսել: Նա իրար էր խճճել լուրջ ու աննշան ապացույցները, մերթ ուժգնացող ու մերթ նահանջող ձայնի երանգները, իր դիրքին անհարիր հոժարությունն ու պահի թելադրած կարծր կեցվածքը: Չարենցի տեսքից դժվար էր կռա­հել՜ արդյոք լսու՞մ էր նրան, գո՞հ էր ասվածից: Բայց պետը չէր լռում: Այդքան հեշտությամբ նա չէր թևաթափվի: Պետի սուր աչքերը հմտացել էին տեսնելու մարդկանց թուլությունները, որսալու այն պահը, երբ պետք էր աննկատ դուրս հանել վերջին, զորեղ փաստարկը և ելքը վճռել: Ու եթե մինչ այդ ջանք էր գործադրել շրջանցել կացության սուր անկյունները, եթե փորձել էր չասել ավելին, քան հարկավոր էր, ապա ի վերջո իրեն չզսպեց ու սանձը ձգեց.

- Կինդ կուզեր, որ դու ազատ լինեիր,- ասաց նա ծանր, սառնարյուն ձայնով:

Չարենցն այլայլվեց: Բառերը նրան թվացին անգթորեն մերկ, դավադ­րաբար չար: Նա նայեց պետին' ասես կամենալով մեկ անգամ էլ ճշտել' սխալ չէ՞ր լսել, խոսքն իրո՞ք այդպես ասվեց: Բայց պետի զգաստ հայաց- քը ջնջեց խաբկանք լինելու բոլոր հետքերը: Եվ նա ընկրկեց:

- Լավ,- պատասխանեց Չարենցը, ապա բարձրացրեց թեք ընկած օձիքն ու նորից պահ մտավ իր լռության մեջ:

Կառքն Ուղղիչ տուն հասավ: Նրանք իջան և քայլեցին դեպի հիվան­դանոց: Ծանոթ շենքերը, բակը, պատնեշները Չարենցին վանեցին իրենց անփոփոխ, մշտատանջ տեսքով: Պատուհաններից մի քանի զույգ աչքեր նայեցին ու ետ քաշվեցին: Անցուղին մաքրող կալանավորը բարևեց' փայտե թիակը խրելով հսկա ձյունաթումբի մեջ: Չարենցը գլու­խը խոնարհեց ու արագացրեց քայլերը:

449

Բժշկի սենյակում Լուսինյանից բացի նստած էին հին ծանոթները՛ դոկտոր Գրոն՜ իր անբաժան պենսնեն քթարմատին սեղմած, և պրոֆև՛ սոր Արզումւսնյանը' շառագունած, փքուն այտերով: Ինքնաեռը դրվսւծ էր սեղանի կենտրոնում, բաժակներից գոլորշի էր արձակվում, վառարա­նից փչում էր դուրեկան ջերմությունը, և նրանք թեյում էին անշտապ, առանց ձանձրույթի: Համեստ հյուրասիրությունը հրավիրյալներին ակն­հայտ բավականություն էր պատճառել, փոքրիկ ափսեով մատուցված քաղցրեղենը հաճելի էր եղել քիմքին, և հենց սկգբից զրույցի կծիկր գլորվել էր հանդարտ ու անկաշկանդ:

Ներս մտնողներին տեսնելով երեքն էլ ոտքի կանգնեցին, ապա մոտե­ցան, ցավակցեցին Չարենցին, յուրաքանչյուրը մխիթարանքի ինչ-որ բառեր արտաբերեց, որից հետո պետը նրանց մի կողմ տարավ ու խոսեց իրենց անելիքի մասին: Չախմախչյանն ամեն բան կազմակերպել էր վա­ղօրոք: Վստահ իր ձեռնարկման հաջողությամբ, և տեսնելով, որ կարծես թե ի վիճակի էր եղել Չարենցին հաշտեցնել անխուսափելիի հետ, նա այժմ որոշեց ինքն էլ մնալ ու հետևել քննությանը: նդրեց իր համար էլ թեյ լցնել, բաժակն առած՜ գնաց, տեղ գտավ վառարանի մոտ, որից հե­տո բժիշկներն անցան իրենց գործին:

Այս անգամ ամեն ինչ կատարվեց արագ ու ինքնահոս: Երևում էր, որ բոլորն էլ հակված էին որքան կարելի է շուտ գործն ավարտին հասցնել: Գրոն մի քանի հարցեր տվեց, Լուսինյանը պատմեց վերջին ամիսներին հիվանդի ինքնազգացողության մասին, իսկ Արզումանյանն այդ ընթաց­քում նշումներ էր անում ծոցատետրի մեջ՜ մերթ ընդ մերթ աչքը կտրելով թղթից ու այս կամ այն մտքին իր համաձայնությունը տալով.

- Այո, այո,- կրկնում էր նա՝ շարժելով պարարտ շուրթերը ,- ոչինչ չես ասի, ցիրկուլյար ձևն է... Երբեմն մանիակալ, երբեմն դեպրեսիվ սինդրոմ­ներ... Ռեմիսիաներն այստեղ անխուսափելի են...

Չարենցը նստել էր հանգիստ, բժիշկներին պատասխանում էր մա­սամբ հոժարակամ, մասամբ էլ այն պատճառով, որ միայն այդպես իրեն կազատեր սևեռուն մտքերից: Պետի աչքերը նրա դեմքի վրա զուր էին փնտրում պատասխան ոգևորության գոնե չնչին մի շարժ: Կենսազուրկ հայացքը համր էր, մարմինն՛ ինքնամփոփ: Եվ միայն այն ժամանակ, երբ բժիշկներն ասացին, որ այլևս հարցեր չկան, Չարենցը խորը շունչ քա ­շեց, դուրս եկավ ու իր հիվանդասենյակը գնաց ծանր պարտականութ­յունից ազատվածի թեթևությամբ:

450

Itilig Լուսինյանի սենյակում էլ բժիշկները կազմեցին Չարենցի սաողջական վիճակի մասին եզրակացության ակտը: Գրելուց և գրիչը ||нп’| դնելուց հետո Արզումանյանը բարձրաձայն ընթերցեց փւսսւոա- ւни ւ||ւր, երեքն էլ գոհ մնացին ու հերթով իրենց ստորագրությունները թո- դիցին շարադրանքի ներքևում: Պետը շնորհակալություն հայտնեց հյու- |ւ1ւ|փն, Լուսինյանին ասաց, որ միասին պիտի գնան բաշխիչ հանձնաժո­ղով իսկ Էջը վերցնելով՛ ծալեց այն ու դրեց գրպանը:

Այրակացությւսն մեջ ասվում Էր.«8 հունվարի, 1927 թ, ք. ԷրիվանԿալանավայրերի բաժնին կից բաշխման հանձնաժողովի առաջար­

կությամբ, բժիշկների հանձնաժողովը հետևյալ կազմով պրոֆ. Ա. 0. Ար- ւ|ումանովը և դոկտորներ Ի.Ս. Լուսինյանն ու Գրոն, ս.թ. հունվարի 8-ին կրկնական քննության ենթարկեցին Երևանի ուղղիչ տան կալանավոր Եղիշե Սողոմոնյան- Չարենցի ֆիզիկական ու հոգեկան առողջութան վի- ոակը և միաձայն հանգեցին հետևյալ եզրակացությանը.

Լիովին հաստատելով փորձագետների հանձնաժողովի 1926 թ. նո­ւրբերի 5-ի եզրակացությունը և Եղիշե Սողոմոնյան- Չարենցին համա­րելով ցիկլոնիդա-մտագարային հոգեպաթոլոգիական կառուցվածքի նկարագրին պատկանող, ինչով էլ բացատրվում են նրա հակահասարա­կական ելույթները գիտակցությունը մթագնող այս կամ այն պահերի ազ­դեցությամբ (ալկոհոլային- հոգեկան խեղվածք),- մենք գտնում ենք, որ հիշյալ Ե. Չարենցի ներկայիս պահվածքը ևս հանդիսանում է հոգեկան խեղման արդյունք.- կնոջ մահը հիմնավորապես բացատրում է նրա հո- գեպաթոլոգիական կառուցվածքը, ինչի համար էլ բժիշկների հանձնա­ժողովը հանգում է այն եզրակացության, որ ուղղիչ տանը նրա հետագա ներկայությունը վնասակար է նրա առողջության համար:

Ենթահանձնաժողովի նախագահ պրոֆ. Արզումանով, անդամներ Լուսինյան, Գրո»:

Նույն օրը, երբ Չախմախչյանը տեղ հասցրեց բժիշկների գրությունը, անմիջապես գումարվեց ՀՍԽՀ ներքգործժողկոմատի կալանավայրերի բաժնին կից բաշխիչ հանձնաժողովի արտակարգ նիստը: Անդամները նախապես տեղեկացված էին սպասվելիք հավաքի մասին: Այդ իսկ պատճառով էլ, չնայած ուշ ժամին, ամբողջ կազմը ներկա էր: Եկել էին ներգործժողկոմ 0. Դուրգերյանը, բանգյուղտեսչության ու արհմիության ներկայացուցիչները, կային ընկերներ դատախազությունից ու քադվար-

451

չությունից, նստած էին կալբաժնի տեսուչները:Օրակարգի միակ հարցի շուրջ զեկուցեց կալբաժնի վարիչ Նիկոլայ

Կոստանյանը՜ ձգված կզակով, թավ հոնքերով ու լեցուն ռունգերով մի մարդ, ով մշտապես շրջում էր զինվորական համազգեստով և ում մասին խոսում էին, թե ամենափայլուն գոտու ճարմանդն ուներ քաղաքում: Նրա ե- լույթից հետո մասնակիցներն անցան մտքերի փոխանակմանը: Խոսեցին հակիրճ, ըստ էության: Իսկ այնուհետև հարցը դրվեց քվեարկության: Պար- զելով, որ ոչ մի «դեմ» չկա, Կոստանյանն ընթերցեց կայացրած որոշումը.

- Բաշխիչ հանձնաժողովը, ծանոթանալով բժշկական հանձնաժողո­վի արձանագրությանը և գտնելով, որ կալանավոր Եղիշե Չարենցի հե­տագա կալանքը կարող է ավելի վատ անդրադառնալ նրա թե ֆիզիկա­կան և թե հոգեկան վիճակի վրա և որ ուղղիչ-աշխատանքի քաղաքակա­նության տեսակետից նրան կալանքի տակ պահելը աննպատակահար­մար է, ուստի հարկ է համարում միջնորդել Հւսյկենտգործկոմի նախա­գահության առաջ, որպեսզի Չարենցի սոցպաշտպանության միջոցը փոխվի պայմանականի և նա ազատվի վադակետ կալանքից...

Չախմախչյանը Կոստանյանի ընթերցումը լսում էր անսքող բավա­կանությամբ. և երբ նիստի ավարտից հետո փողոց դուրս եկավ, բւսնտա- պետի դեմքին թառել էր ինքնագոհ մի ժպիտ:

Հաջորդ օրը կիրակի էր: Երկինքը պարզվել էր: Սառն օդ0 այրում էր թոքերը, և բանտի բակը դատարկ էր մնացել: Ուղղիչ տանն արդեն բոլո­րը գիտեին Չարենցի վերադարձի մասին, ծանոթ կալանավորները սպա­սում էին. թե Երբ կտեսնեին նրան, կհարցնեին եղելությունը, կցավւսկ- ցեին: Բայց Չարենցն այդպես էլ դուրս չեկավ իր սենյակից: Փակվեց չորս պատերի մեջ. կերավ այն. ինչ գտավ ընկերներից առած փաթեթնե­րում, պարկի մեջ մնացած մի քանի կտոր փայտով վառարանը տաքաց­րեց. իսկ հետո պառկեց ու նայում էր ծխից սևացած առաստաղին, տեղ- տեղ ծեփը թափված պատերին, և նրա աչքերի տակի մութ ստվերները ձգվում, շարժվում էին անգիտորեն:

Հետկեսօրի մի ժամի անսպասելիորեն երևաց պետը: Նա բարձրա­ցավ գրասենյակ, որոշ ժամանակ մնաց այնտեղ, ապա բակ իջավ և բժիշկների եզրակացությունն ու բաշխիչ հանձնաժողովի որոշումը ձեռ­քին՜ գնաց Չարենցի մոտ: Պետի դեմքն այս անգամ մտազբաղ էր, քայ­լերը' վարանոտ: Հիվանդասենյակ մտնելով' հանեց գլխարկը, նստեց սեղանի մոտ, ծխախոտ մեկնեց Չարենցին. ինքն էլ մի գլանակ վառեց, և

452

ItpiuDp միասին այդպես ծխեցին ու երկար լռում էին: Քանի դեռ պետը ււյինչ չէր ասում և միայն բթամատով ծանրացած կոպն էր տրորում. Չսս- րէւնցր փորձում էր կռահել նրա այցի ու հապադոդ սպասման պատճա- որ, բայց անորոշ մի կետի բևեռված նայվածքից անհնար էր պատւսս- |ււան կորզելը, իսկ դադարն ուռճանում, թանձրանում էր դուրս նետված խանձաքարի նման:

Վերջապես Չախմախչյանը ափը ետ տարավ, հազաց, և սենյակում Օրա ՛խուլ ձայնը հնչեց անբնական պրկումով:

- Գիտե՞ս ինչ եմ ուզում հարցնել,- ասաց նա:-Քեզ հետ պատահե՜լ է. երբ լփչ է մնում, որ հավատաս ճակատագրի գոյությանը: Դե, ասենք, միշտ ւխտահ ես եդել, որ դա հորինովի մի բան է, ու հանկարծ պարզվում է. որ այդ- պ1ա չէ, որ երբեմն բաներ են կատարվում, ինչի համար բացատրություն չու­նես: Ու այդ ժամանակ, քեզնից անկախ, սկսում ես մտածել, թե կա անծա­նոթ, ւ|երին մի ուժ ու նա է տնօրինում մեր կյանքը... Ես երևի այնպես չասա- ցի, ինչպես պետք էր: Բայց դու հասկացար, չէ՜, թե խոսքս ինչի մասին էր...

Նա շունչ առավ, նորից սեղմեց կկոցած կոպը, կարծես այդ ճնշումից պիտի կցվեին տարանջատ եզրերը, իսկ հետո ինքն իր վրա սրնեղած, որ հարկավոր բառերն այդպես էլ չէր գտել, շարունակեց.

- Ես ինչու* եմ այս մասին քեզ հարցնում... Դու երևի հիշում ես կալ- րաժնի վարիչ Նիկոլայ Կոստանյանին: Հենց նա, որ երեկ քո ազատման հարցով էր զբաղված: Ես էլ էի այնտեղ: Մարդն իր անելիքը խղճով գլուխ բերեց, գործն ավարտեց ու գիշերը թեթև սրտով տուն գնաց: Իսկ այսօր առավոտյան իմացանք, որ նրա կինը Լիզան վախճանվել է: Ու գիտե՞ս ինչպես: Հիվանդանոցում, վիրահատության ժամանակ... Հասկանում ես, չէ՞, թե ինչ եմ ուզում ասել... Ամեն ինչ' նույնությամբ... Իրար ետևից...

Պետը հանգցրեց ծխախոտը, նայեց երեսն ափերի մեջ առած Չարեն­ցին, սեղանի վրա դրեց իր հետ բերած թղթերն ու դուրս եկավ:

Նրա հեռանալուց մեկ ժամ էլ չէր անցել, երբ գրասենյակի դուռն աղ­մուկով ետ գնաց, ներս մտան մի քանի զայրացած հսկիչներ ու Չախ- մախչյանին հայտնեցին, որ Չարենցը հավաքել է իրերը և որոշել է տե­ղափոխվել քրեականների մոտ' 8-րղ բանտախուցը:

- Մենք թույլ չէինք տալիս, բայց նա ձայնը գլուխը գցեց, հայհոյեց բո- լորիս: Ասում էր. որ ավելի շուտ դրսում կմնա, քան նորից ետ կգնա հի­վանդանոց: Ապառնաց, թե երակները կկտրի... Այս պահին էլ դեռ նստած է հարկաբաժնի դռան առաջ, տեղից չի շարժվում: Չգիտենք' ի՞նչ անենք.

շերտերի ամբարիշտ շունչը, մարդու բնույթի խռով երկվությամբ թրծված լինելով՛ նրանք գիտեին դրա հետ մեկտեղ ջերմություն պահել իրենց առերևույթ չար էության խորքում...

Խցում գիշերն անսովոր խաղաղ անցավ: Հակառակ սովորության, այս անգամ չէին լսվում անտեղի քրքիջներն ու կծու լոտանքները, չէին բռնկվում մաղձի այն կրակները, որ ընդունակ էին վառել ձանձրույթից գազազած մարդիկ:

Քնելուց առաջ Չարենցը թեքվեց դեպի Եփրեմն ու ասաց.- Վաղը ես էլ ձեզ հետ գործատեղ կգամ:Եվ, իսկապես, լույսը բացվելուն պես նա մյուսների նման բակ իջավ,

շարք կանգնեց ու ստուգականչից հետո թիթեղագործների հետ դեպի արհեստանոց քայլեց:

ճանապարհին Եփրեմը մոտեցավ նրան.- Գիշերը քնիդ մեջ խոսում էիր:- Եվ ի՞նչ էի ասում:- Չգիտեմ: Ատամներդ իրար էիր խփում, ինչ-որ անհասկանալի բա­

ռեր էիր քրթմնջում...Դարբնոցում ցուրտ էր: Ձեթած թղթով փակված պատուհաններից

լույսը հազիվ էր ներս թափանցում: Քուրայի վտիտ կրակը չէր տաքաց­նում փայտաշեն, մրոտ հեծաններով մարագանման սրահը: Ռունգերը կսկծում էին խարտված մետաղի փոշուց, մատների մեջ լարումի ցավ կար, իսկ մուրճերը շարունակ թակում էին անզգա երկաթը, և այդ հար­վածներից փշուր-փշուր էր լինում եղելությունը: «Զընգ... զընգ...»,- թնդում էր նրանց հատու արձագանքը, և կտրատվում էին մեծ ու փոքր ապրումները: «Զընգ... զընգ...»,- թառանչում էր սալը, և խոշտանգված մտքերն ավազ էին դառնում: «Զընգ... զընգ...»,- տրոհվում էր ձայնը, և քունքերը խշշում էին խաշամով լցված պարկերի պես... «Ուժգին, ավելի ուժգին...»,- աղերսում էր մոլեռանդ բնազդը: « Կանգ չառնեք...»,- թա­խանձում էին տենդահար ջղերը. և երակների ցանցով մղվում էր անհան­գիստ արյունը: Ինչ երանելի, ինչ բաղձալի պատիժ էր այդ խլացումը ...

Եղավ մի պահ, որ Չարենցը փորձեց ինքն էլ գործին մասնակից դառ­նալ, բայց նրան անմիջապես կանխեցին.

- Քո խելքի բանը չէ: Դու լավ կլինի մի կողմ քաշվես ու այնտեղից նա­յես,֊ ասացին խստությամբ:

Չնեղացավ: Ու թեև նման տարանջատ վիճակն այնքան էլ չէր գոհաց­456

նում նրան, սակայն այդպես էլ չհրաժարվեց իր որոշումից, արհեստանոց էր գնում ամեն առավոտ, պարապությունը փարատելու համար զանա­զան աննշան զբաղմունքներ էր հորինում և մնում էր այնտեղ մինչև գոր­ծի ավարտը:

Քանի դեռ դրսում էր՜ շարժումների, ցրտի, մրճազարկերի ձայների տակ, քանի դեռ կարող էր սեփական աշխարհից բացակա դարձնել վա­րար խոհերին, նա իրեն կարծում էր քողարկված ու փրկված: Բայց երբ ձմեռվա կարճ օրը մթնում էր, ու բոլորի հետ նա էլ վերադառնում էր բան­տախուց, այն ժամանակ սև, մղձուկ թախիծը, որպես սթափանքի անբա­ժան խարդավանք, տիրաբար առնում էր սիրտն իր խոնավ թաթերի մեջ, ագահ մտքերը հալածող շների պես շուրջկալում էին նրան բոլոր կողմե­րից, և սեղմված շրթունքների ծայրերին կրկին իջնում էր հուսահատ տրտմությունը:

Խցի կալանավորները տեսնում էին կապարի պես ծանրացած այդ հայացքը, որ խոսքերով լրացվելու կարիք չուներ, ու իրենք էլ ակամա համակվում էին ինչ-որ անորոշ, ճնշող խամրումով: Նրանք ոչ անհրա­ժեշտ, ոչ էլ հարմար էին համարում ավելորդ հարցեր տալ, սակայն պա­տահում էր. որ երբեմն գաղտնորեն աչք էին ածում, ասես հսկում էին նրան և առանձնացած, շշուկով խոսակցում էին իրար հետ.

- Մեր եկվորն օր օրի մաշվում է: Խեղճի երեսին գույն չի մնացել:- Հա, շիտակ ես ասում: Դրա վերջն ի՞նչ է լինելու...Մի գիշեր Բենիկը երկար նայեց Չարենցին, գլուխն օրորեց, հետո ծան­

րորեն բարձրացավ տեղից, դուրս եկավ, իսկ քիչ անց վերադարձավ' ձեռ­քին մի շիշ օղի ու բաժակ: Խցանը հանեց, լցրեց բաժակն ու մեկնեց նրան.

- Առ, խմիր, սիրտդ թեթևացրու,- ասաց անառարկելի թելադրանքով:Չարենցը մի շնչով կուլ տվեց հեղուկն ու թևքով սրբեց բերանը: Օղին

թունդ էր: Եղինջի պես խայթեց կոկորդն ու մրրկելով հոսեց ներքև:- Խմիչքով ցավ չես դարմանի,- ձեռքը թափ տվեց մոտիկ նստած

Հրաչն ու ծնկոսկրերն իրար խփելով փսփսաց:- Դրան ուրիշ միջոց է պետք...

Նա գողունի շուրջը նայեց, ապա գրպանից դուրս բերեց տրորված, փոքրիկ մի փաթեթ, ծնկների վրա զգուշությամբ բացեց և մատներով հա­վաքեց ներսի խեժագույն փշրունքը: Հետո թղթի մի բարակ կտոր հար­թեցրեց, մեծ պտղունցով ծեծված մղեղը լցրեց վրան, լեզվի ծայրով թքո֊

457

տեց եզրը, ճարտարությամբ ոլորեց ու պարզեց Չարենցին.- Օխիր: Տես, թե հոգիդ ոնց է փառավորվում:Չարենցը վերցրեց գլանակը, վառեց, ներս առավ ծուխն ու փչեց ոտ­

քերի տակ:- Սա ի՞նչ բան է,- անսովոր կծվությունից երեսը խոժոռեց նա:- Անաշա է: Չե՞ս լսել... Ափիոնի պես մի բան է:- Զզվելի համ ունի:- Բա ի՞նչ էիր կարծում,- աչքերը փայլեցրեց Հրաչը:- Դեղը քաղցր չի

լինում: Բայց ոչինչ, դու ծխիր: Խաչն իմն է, զորությունը ես գիտեմ...Նրանք, ովքեր խցում էին, այդ ընթացքում արդեն մոտեցել, խմբւ|ե|

էին նրանց շուրջն ու ակնկալ, թերահավատ հայացքներով սպասում էին' տեսնելու, թե «ինտելիգենտը ոնց պիտի անաշա քաշեր»:

Ու Չարենցը սկսեց ծխել:Շուրթերից պոկված ծխի խիտ, շադապար թելը ձգվեց վեր, ճապաղ

լույսերի տակ գունաթափվեց, և խանձուրի անդուր բուրմունքը տարա­ծեց ներսում: Ամեն շնչից հետո Չարենցի կուրծքը ճնշվում էր չոր. հեղձիչ հազից, բայց նա համառորեն շարունակում էր ներծծել տտիպ մշուշը՛ մերթ մտքում չարանալով, որ համաձայնեց անհեթեթ քայլին ու մերթ հուսալով, թե ուր որ է՛ կհատեր աչքերի համար աննշմարելի եզրագիծը, որից այն կողմ սրբվում էր գիտակցությունն ու թափվում էր ինքնամո­ռացման ցանկալի ձյունը:

Դեռ ծխախոտի կեսն էլ չէր այրվել, բայց արդեն զգում էր. թե գլուխն ինչպես էր ծանրանում, ինչպես էին աչքերի առաջ օղակներ գծվում, և ինչպես էր թմրած մարմնի մեջ կաթիլը կաթիլի ետևից լցվում շփերթ ան­հոգությունը: Հարբեցումը թուլացնում էր նրա կամքը, ընդարմացող կո­պերը փակվում էին խեցիների նման՝ ճամփա բացելով անիմաստ, դող­դոջ ժպիտի համար, որ լորձի պես ծորում, քսվում էր դեմքին ինչպես տարրալույծ սնգույրը: Ինչ դառն էր բուրում այդ ծուխը, և որքան երեր էին կանգ առած վայրկյանները...

էլի մի փոքր, ու Չարենցի համար այլևս խորթ էին վերապահումի ժուժկալ ձայները, միևնույն էր աղավաղված հակումների գինը: Հիմա ամեն մի միտք վաղեմությամբ էր պարուրված, հույզերը հիմա առաջվա նման հետքեր չէին թողնում, ու եթե դեռ կար կանխորոշելիս, այդ մասին նա անկարող էր և չէր ցանկանում այլևս հիշել:

Գլուխը կախ արած' ասես անդնդի խորքն էր դիտում, նա թարթում էր458

|М)р!фП. սակայն շուրջն անփարատ մթություն էր. և նա իջնում, իջնում, քենում էր խավարի միջով, մինչև որ վերջին թաղանթ էլ պատռվեց, և տե- *փ|թ1ւհրը փոշի ու մշուշ դարձան: Անկարելի հեշտությամբ հեռանում, (|1ւտ1փ տակն էր անցնում այդ անազատ. աղմկոտ աշխարհը, և այլևս

ոքւյիՍ) չկար, բացի անսահման ու անընդգրկելի դատարկությունից... Չա- |ilili(||i հրեսը սեղմեց դաստակին, բացեց կծկված ծնկներն ու այդպես էլ 1'Ын| ուշաթափ, տարաժամ քնով...

է.րբ արթնացավ, արդեն առավոտ էր: Դեմքը կտավի պես գունատ էր, |!»|վի վրա դառնություն կար ու սաստիկ սրտխառնոց էր գգում: Գնաց ւփւպարան, գլուխը երկար պահեց ծորակի սառը ջրի տակ ու հետո |ւ|ւ՚,ււ|ած, տենդահար կանգնել էր այնտեղ, բռունցքը խփում էր մգլոտ պատերին ու հայհոյում էր ինքն իրեն հետին բառերով: Բայց մի քանի օր ա(ս| մոտեցավ Հրաչին ու քաշվելով հարցրեց.

- էլի ունե՞ս...Հրաչը թռուցիկ հայացք նետեց դռանը ու ձեռքը գրպանը տարավ...Աի երեկո էլ, երբ Չարենցը Եփրեմի հետ գնացել էր հարևան բանտա­

խուցը, տեսավ, թե ինչպես էին կալանավորներից մեկի թևին հրեշտակի պատկեր դաջում:

Ես էլ եմ ուզում,- ասաց նա:- Քո ինչի՞ն է պետք,- զարմացավ Եփրեմը:- Դու հո քրեակա՞ն չես:- Իսկ քո կարծիքով ի՞նչ եմ - ուսերը թոթվեց Չարենցը, նստեց մոտիկ ու

ևրկար դիտում էր ծակծկոցներից այտուցված մաշկի ջղաձիգ կծկումները:Դաջվածքներ անողը Կարո անունով մի երիտասարդ էր: Ներս ընկած

այտեր ուներ, սիսեռանման բիբերը շարժում էր մատներին համընթաց, իսկ երբ խոսում էր, վերին շրթունքի եզրին թրթռում էին սև, բարակ բեղե­րը: Իր արհեստից հոգնած՜ նա մերթընդմերթ դադարներ էր տալիս, ափերը տաքացնում էր վառարանի կրակի վրա և այդ ընթացքում զրույ­ցով էր ընկնում՜ սթափվելով միայն այն ժամանակ, երբ կենդանի կտավը գլուխը բարձրացնում էր. պարզում էր բորբոքված թևն ու խռոված տրտնջում էր.

- Ախր մեր գործը մնաց, է...Դուրս գալուց առաջ Չարենցը մոտեցավ նրան:■Երբ վերջացնես՜ անցիր մեզ մոտ.- ասաց դաջագործին:Կարոն գլխով արեց: Ու գիշերվա մի ժամի նրա անխնամ կերպարան­

քը հայտնվեց ութերորդ բանտախցում:459

Երկար բանւսկցելու կարիք չեղավ:- Ես հիմա էլ պատրաստ եմ,- Կարոն բթամատի եղունգով հարթեց բե­

ղերը.- միայն պետք է նկարչին բերել...Կանչեցին նկարչին: Սա եկավ' թուղթն ու քիմիական մատիտը ձեռքին:- Ի՜նչ եմ գրելու,- հարցրեց միանգամից, բազմազբաղ մարդու հապ­

ճեպությամբ:- Կնոջս անունն ու մահվան տարեթիվը: Ուրիշ ոչինչ...- Որտե՜ղ ես դաջելու:- Այստեղ սրտիս վրա,- ցույց տվեց Չարենցը:Բարակ թուղթը փռեցին գետնին, նկարիչը ծնկեց, թքոտեց մատիտի

ծայրը և սկսեց հատիկ-հատիկ գծել տառերն ու թվերը: «1927 թ., հուն­վար, U. Չ.»,- գրեց նա, հետո մեկ առ մեկ մգացրեց բոլոր նշագրերը, լույ­սի տակ մի անգամ էլ դիտեց իր աշխատանքը, թուղթը հանձնեց Չարեն­ցին և դուրս գնաց նույն փութկոտությամբ, ինչպես որ եկել էր:

- Հանվիր ու պառկիր,- կարգադրեց Կարոն՜ նրանից վերցնելով էջն ու զննելով գրվածքը:

Չարենցը հանեց շապիկը' մերկացնելով ոսկրոտ կողերը: Օալած շորը նա դրեց գլխատակին, ինքը մեկնվեց չոր տախտակների վրա, այս ու այն կողմ շրջվեց' հարմար դիրք ընտրելու համար, և միայն այդ պահին' ինչ- որ անորսալի մի ակնթարթում գիտակցության մեջ բռնկվեց ու արագ էլ մարեց ցավի երկյուղը: Իսկ հետո նա սպասում էր անշարժ, շունչը պա­հած, մինչև որ Կարոն թուղթն ընկղմեց գոլ ջրի մեջ, դուրս բերեց հա սոսնձ­վող պաստառի պես փռեց մարմնին: Թաց հպումից Չարենցի մկանները սրսփացին, և նա լարվեց: Սակայն պետք էր զսպել, կաշկանդել շարժում­ները, քանի դեռ թանաքագույն ուրվագծերը չէին դրոշմվել մաշկի վրա և քանի դեռ խոսքով տարված' Կարոն չէր հիշել իր գոյությունը:

Վերջապես այդ հոգնատանջ րոպեներն էլ անցան: Կարոն մոտեցավ, զգույշ բարձրացրեց թուղթն ու ճմրթելով՝ նետեց հատակին: Ապա դուրս քաշեց օձիքի տակ խրած մի քանի ասեղ, դրանք հավաքեց ափի մեջ. բացեց մրով լի թիթեղյա տուփը և շտկվելով' ասաց

- Դե, հիմա դիմացիր:Առաջին ծակոցները շամփրեցին պրկված ջղերը: Չարենցն «ախ»

արեց, բնազդաբար ձեռքերն առաջ բերեց, բայց և իսկույն խորշեց իր թուլությունից ու ափերը ետ տարավ՛ բռնելով տախտակների եզրերից: Այնինչ Կարոն նույնիսկ չնայեց նրա դեմքին: Անհույզ, ասես ոչինչ չէր ե-

460

դել, նա բարձրացնում ու իջեցնում էր մատնաչափ հերունը' զօծելով ծայրը փոշու մրուրով: Չարենցի խոցոտվող կուրծքն արդեն թաղվել Էր փշերի մեջ, սուր-սուր լեզուները խայթում Էին մեկը մյուսից ուժգին, ապա ետ Էին քաշվում, որպեսզի նորից նրան նետեին շեկ խանձառի մեջ Կարծես անգութ մեկը դեռ չսպիացած վերքն Էր փորփրում, իսկ նա հնազանդ Էր, ինչպես ինքնուրացը, նա խուսափելու ցանկություն չուներ:

Չարենցը չէր տեսնում դյուրաշարժ ասեղը: Սեղմել էր կոպերը, սեղ­մել էր շուրթերը, սեղմել էր մատները, և այդ կուտածո փշաքաղումից դեմքը ծածկվել էր ձիգ կնճիռներով... Ինչ տանջալի ու հաճելի էր այդ ցավը, որ լռեցնում էր բոլոր մտքերը, որ խլացնում էր բոլոր ձայները, որ յւլատում էր սևեռումները: Քրտինքի կաթիլները հուլունք-հուլունք կախ­վել էին ճակատից, աչքերի տակի կորովի գծերը կրճատվել, կապտին Լին տալիս, բայց նա անհագորեն ըմպում էր ցավի հյութեղեն ավիշը, նա տոգորվում էր թունոտ մոլուցքով, նա հոշոտվում էր անհնար ելքից: Եվ ի՛նչ էին դրանք իր փափագի դիմաց, թեթև ասեղներ, դատարկ կսմիթ­ներ, ծւսկոտկեն խոցեր, որ կարոդ էին սոսկ բացել գիգիռների աչքերը, րայց չէին կարոդ այդ աչքերին տալ տեսնելու շնորհ: Իսկ նա ուզում էր նորելուկ ցավով հինը ծածկել, կրել դաջվածքն իբրև մի խարան՜ մեղքե­րի դիմաց, չարչարանքների թերին լրացնել այդ անջնջելի հիշատակու­մով: Նա ուզում էր, որ իր ցավն այսուհետ անուն ունենար...

Ածխամուրը խցանել- փակել էր արյունի ճամփան: Կսկծանքը հետզ­հետե բթացել էր' դառնալով մշտատև ու անբաժան, որ տարածվում էր մարմնով մեկ, ինչպես ցանի շառագույն խուծուծը: Կալանավորներից ո- մանք մոտենում էին նրանց, դիտում էին միևնույնը բազում անգամներ տեսածի անտարբերությամբ և ապա հեռանում էին, որպեսզի փնտրեին ձանձիրի ճարակ մեկ ուրիշ զբաղմունք:

Միայն կես ժամ հետո ամեն ինչ վերջացավ: Եվ մինչ Կարոն ցուցադ­րաբար կսրբեր ձեռքերն ու կհավաքեր գործիքները, Չարենցը շապիկն արագ քաշեց մարմնին, ծածկեց դաջվածքն ու այդպես էլ ոչ մի անգամ չնայեց իր ցավագիր դրոշմին: Եվ ինչու՞ նայեր: Ահա այս մեկն էլ սպառ­վեց, ավարտվեց: Եվս մի խելացնոր քայլ, չնչին փրկագին: Թե որն էր լի­նելու հոժար կեղեքման մյուս առիթը, դեռ չգիտեր: Բայց անմեկնելին անհնար չէր, ոչ էլ իմաստազուրկն էր վստահաբար իզուր: Այդ մեկն ար­դեն նա գիտեր անսխալ...

Իսկ ժամանակն անցնում էր: Անցնում էր իբրև ջնջված և անդառնալի461

մտապատրանքի հիշողություն, ինչպես վերապրուկ' հաջորդած նախըն­թաց երթին, բայց անկենդան ու անապագա: Թավալգլոր օրերի ալիքը գալիս, խփվում էր բանտի պարիսպներին և փշրվում, թափվում Էր մանր կաթիլներով: Օրերը' նույնաձև հյուսվածքով, օրերը՜ մերված նույն մա­կարդից, օրերը, որտեղ չկար ոչինչ հավելյալ ու ոչինչ համակ, և օրերի միակերպության այդ սահանքների մեջ' պարապ թափառումն անտեսու- նակ աչքերի, զուր արտամղումը սրտի գաղջ գոլորշու, ասված ու չաս­ված բառերի կույտերը, որոնք բերում Էին վերացումի նինջ, մտքի հու­լություն:

Ներս քաշված, ինչպես խլուրդն' իր գետնափոր բնի մեջ, Չարենցը գիտեր, որ այսուհետ չպիտի վախենար ճակատագրի զայրույթից, քանի որ կորստին հանձնելու ուրիշ ոչինչ չկար: Նրա համար նոր ու զարմա­նալի ամեն բան կորցրել Էր իր հրապույրը: Այլևս չէր լինում ակումբում. չէր գնում գրադարան, չէր կարդում օրվա թերթերը, կարծես պատրանք էր այն աշխարհը, որ մնացել էր պատերի մյուս կողմում: Նրան տեսակ­ցողներ չէին գալիս, միայն հատուկենտ ծանրոցներն էին տեղ հասնում, բայց դրանք էլ արագ հալվում էին ջուրն ընկած աղաքարի նման' դրութ­յան հետ հաշտ հոգում թողնելով անցողիկ հետքեր:

Երբ Չարենցի հագուստները կարկատելու ու սպիտակեղենը լվանա­լու անհրաժեշություն ծագեց, Եփրեմը խորհուրդ տվեց օգտվել բան­տարկյալ կանանց ծառայությունից:

- Ես երկուսին գիտեմ, որոնք քեզ համար այդ գործը կասեն,- ասաց նա:- Կխոսեմ նրանց հետ: Իսկ դու հոգ տար, որ դժգոհ չմնան վարձատ­րությունից:

Եփրեմի ծանոթներն Անուշն ու Մարգարիտն էին: Առաջինը դատվել էր միջնորդության, երկրորդը' ամուսնուն սպանելու համար: Արանք անմի­ջապես համաձայնեցին տեսքի բերել «ընկեր Չարյանցի» շորերը և պետք է ասել, որ իրենց աշխատանքն անում էին ամենայն բարեխղճութ­յամբ: Չարենցն այդ օգնության դիմաց նրանց տալիս էր իր բաժին հա­ցից, իսկ երբեմն էլ ծխախոտ ու էժանագին կոնֆետներ էր նվիրում: Միայն թե նրա պահած վերջին պաշարն էլ շուտով սպառվեց, և զանա­զան պետքերի համար փող գտնելու միակ միջոցը դարձավ որոշ իրեր վաճառելը կամ, լավագույն դեպքում, պարտք վերցնելը:

Այդ օրերին քաղաքից մի անսպասելի ծանրոց էլ ստացավ: Այս ան­գամ ուղարկողը Միշա Արուտչյանն էր: Թղթե տուփի մեջ դրված էին Ար-

462

ւ|փկի մահադիմւսկն ու գիպսե ձեռքը: Անակնկալը նորոգեց Չարենցի ցա- «|(1. անշունչ իրերը կրկին խոցեցին սիրտը՜ պատռելով այն փառը, որ վե- րարկել էր վերքը խցանոդ կեղանքի նման: Զսպելով հուզմունքը, նա չո­րացրեց աչքերը, հետո դիմակն ու ձեռքը փաթաթեց հաստ կտավի մեջ, ւ^աքցրեց ապահով մի տեղ և ժամանակ առ ժամանակ, երբ մենակ էր լի­նում, բացում, նայում էր կնոջ փակված կոպերին, ու նրան թվում էր, թե հիմա կթարթեն աչքերն ու կսևեռվեն իր դեմքին որպես անփոփոխ հիշե­լում, որպես կարծրացած նախատինք...

Հանապազ կյանքն անդեկ, անհանգրվան թափառանք էր դարձել: Չարենցը քշվում էր առաջ, սակայն համակերպ էր ընթացքին, ինչպիսին էլ այն լիներ: ժա՞մն էր արհեստանոց գնալու, նա առաջինն էր այնտեղ հասնում: Ինչ-որ մեկը պատվու՞մ էր խմիչքով, երբեք չէր մերժում ու չէր դիմադրում ցանկությանը: Կանչու՞մ էին թղթախաղի, նա անվարան ըն­կերանում էր այդ խարդախներին: Իսկ բանթողից հետո նստում էր՜ որ­տեղ պատահեր, մեկ առ մեկ գլորում էր թազբեհի հատիկները, որ կալա­նավորներն էին շինել սև հացից, և նայում էր, թե գործատեղից եկած հոգնատանջ մարդիկ ինչպես էին մաշում իրենց աղքատիկ օրվա թեր­մացքը: Կարիքից, խեղճությունից, ձանձրույթից արբշիռ նրա մերձավոր բսւխընկերները տալիս էին ու առնում, վիճում էին ու հաշտվում, փրփրում էին, գոռում, հանդարտվում, զառ էին գցում կամ հարբում էին թմրախոտերից: Սակայն ամեն բան զուրկ էր խորհրդից, և նրա համար ո- չինչ չէր կարող հոգու փրկարար պահանջ հարուցել: Իրական աշխարհը մի հորինվածք էր, ընդարձակ կեղծիք, համատարած սուտ, որտեղ նա ձգել էր վեհերոտ մղումներն անորոշ ինքնակամության, սրտում տեղ չէր թողել խարդավան հույսի համար, և հայացքից միայն ամայության ցուրտն էր փչում: Կյանքը պատիր էր: Ուրիշ կյանք չկար...

Ցերեկները տաղտկալի էին հիվանդ ծերունու քրթմնջոցի նման, գիշե­րը նրան խայթում էին փայտոջիլները ու տանջում էին մթության միջից սահող ցնորքները: Երբ մարում էին խցի ճրագներն ու գետնաքարշ ստվերները լիզում էին վերջին լույսերը, այնժամ ծանրաթև խոհերը սերմնաքաղների պես նորից գալիս, կտցում էին գիտակցության տափը, անձկությունը նետում էր նրան ահարկու հեռուն, և Չարենցն առնում էր իր ուսերին խավարի թիկնոցն այնպես, ինչպես ներքին ցավից խարան­վածը վիրակապն էր վերցնում: Նա սարսափում էր դեմառդեմ մնալ սև լռության հետ: Պապանձված օդի ակնկույր դաշույնը հերձում էր մաշկը,

463

իսկ նա մատներով տնտղում էր խավոտ սավանի ծալքերը, կարծես շո­շափելով ինչ-որ բան էր Փնտրում՛ փրկական մի թել, մի ամուր հան­գույց' կառչելու համար նրա թեզանից: Եվ միայն մտքի ստորին խորշե­րում. բանականության մութ մատույցներում էր. որ դեռ կայծկլտում էր հյուծախտից մաշված արթնացման շողքը, դեռ թոթվում էին մղձավանջ­ների կապանքից փրկված մեղկ սպասումները...

Մի այդպիսի գիշեր Չարենցը երազ տեսավ: Երազում Արփիկն էր եկել: Կանգնել էր տան շեմքին, ափի մեջ տրորում էր մետաքսե քողը, ժպտում էր հեզորեն ու առաջ չէր գալիս: Բերկրանքի ալիքը ողողեց Չա­րենցի սիրտը: Ուզեց ճչալ կարոտից, մոտ վազել, գրկել նրան, սակայն գամվել էր տեղում, հուսահատորեն ցնցում էր իրեն, իսկ մարմինը կշիռ չուներ, և կարճ անջրպետը փակվել էր հազար որոգայթներով: Նա զգում էր իր սրտի վերիվար զարկերը, առնում էր այն բույրը, որ տարածվում էր կնոջ վարսերից, միայն թե զուր էին պարզված ձեռքերի հուսաբեկ շար­ժումները, սանձված մղումները թոթափվում էին անզորությունից, և այդ­պես հեռվից, անմերձենալի խռովքի ափից նայում էր Չարենցը՛ միտքը' երազի մեջ, աչքը՝ տեսիլքին:

Աոսկ մի հնար կար' սեփական ձայնը: Միակ ձեռնահասը, որ դեռ կա­րող էր հատել բաժանման անհեթեթ սահմանը, դյուրությամբ փոխել մի երազելին մեկ այլ երազով, մերժել եղելությունն ի սեր մոտալուտ բան­դագուշանքի, բացել փականքն անըմբռնելի դիտավորության: Դա էր մի­ջոցը: Ու նա սկսեց խոսել ոգու հետ...

Խոսում էր Չարենցն առանց դադարի: Խոսում էր այնպես, կարծես իր համար հայտնություն էր իմաստը խոսքի, կարծես միակցել էր նյութ ու էություն կամքին հակոտնյա: Նա պատմում էր կրքով իր տագնապնե­րից, պատմում էր իր տվայտության փլուզումներից, մերթ աղաղակում ու մերթ շշնջում էր դառնության, ապրելու, մենության մասին: Խոսում էր Չարենցը, բայց այն ամենն, ինչ ասում էր, վերածվում էր մի կենտ հար­ցումի. «Դու կաս, թե՞ չկաս...»: Կանչում էր նրան, հորդորում էր, խնդրում, թախանձանքին ձայնին տրտունջք էր խառնում, իսկ շրթունքներին դարձյալ կասկածն էր. «Դու կաս. թե* չկաս...»: Եվ երազախոս գիշերվա մեջ մնացին միայն նրա բառերը, բառեր, որ թափվում էին սոսկումից պոկված ձյունահյուսերի նման, բառեր, որ դոդում էին ջդերի կապույտ ոստայնների մեջ, բառեր, որոնց դժվարին մեկնումը հեշտ վերադարձի խոստում էր տվել. «Դու կա՞ս, թե՞ չկաս... Այստեղ մերթ բուք է, մերթ

464

ձնհալ: Հին փողոցներում հին ձյունը գունատվում է հին հիշողության նման, պատերի տակ սառույցը ճաքեր է տալիս հավատի պես, ու ձմեռն այսպիսի պահերին հավատարիմ է այնքան, որքան ես եղա:

Դու չկա՞ս այլև... Նա, ով ապրել է ուզում, դեռ մի քիչ էլ կապրի, մի քա ­նի ձմեռ, մի քանի ամառ, մի փշուր հույսով, մի լեռան չափ հուսախա­բությամբ: Գիշերը մարդիկ կքնեն, որպեսզի երազներ տեսնեն վաղվա համար, ցերեկը մարդիկ կապրեն երեկվա կարոտով, իսկ օրն ընդամենը մոխիր կդառնա' թողնելով նրանց ծխանքի վերհուշը:

Դու այլևս չկաս... Այդպես մատներն են լինում ցրտահարությունից հե­տո: Այդպես լինում են շուրթերը, երբ այրվում են տաք համբույրից: Եվ այդպես սիրտն է լինում, որ ցավում է անպատեհ պահին հիշեցնելով հե­ռակա ունայնության, կորսված անցյալի ու ծանոթ կսկիծի մասին:

Այդ ինչպե՞ս է, որ դու չկաս... Ինչ-որ բան միշտ չի լինում: Պարզապես անհ­րաժեշտություն է, որ որևէ բան չլինի: Ու մի՞թե կյանք ասվածը հենց այդ չէ,- հավերժ բացակայություն հավերժ հարկավորության դիմաց: Բախտի զեղծա­րար ծանրաչափի վրա ես ամեն օր հաշվում եմ անկշռելին, որ բաղդատեմ սա- կավը բացասումի հետ, որ սնդիկի պան ժխտումը հերքեմ իմ սնոտի հույսով:

Չէ, դու երևի չկաս... Նույնիսկ քաղաքի վրա կախ ընկած այս մշուշից այն կողմ ես դեռ կարող եմ ինչ-որ բան փնտրել, սակայն ոչ քեզ: Քո անու­նը չգոյություն է: Քո անունն այն է, երբ պատմության ավարտին տխրութ­յուն կա, երբ քամին սրբում է հետքերն ու տեղը նոր ձյուն է փռում, երբ ոչ թե ծնվող, այլ ընկնող աստդերի հետ են ցանկություն պահում: Քո անու­նը անպատասխան նամակ է, փակ պատուհան է քո անունը:

Եվ ես արդեն գիտեմ, որ դու չկաս... ճիշտ այդպես չի լինում այն ել­քը, որն անվերջ որոնում ենք: Եվ ճշմարտությունը չի լինում այդպես, դրա համար մենք տենդագին փոքրիկ հեքիաթներ ենք հորինում ինքնա­խաբեության խարույկների վրա մեր հոգնած սրտերը ջերմացնելու հույ­սով: Եվ դրա համար ես արթնանում ու գնում եմ քեզ որոնելու այնտեղ, որտեղ դու չկաս: Դրա համար ես քնում եմ, որպեսզի լուսաբացի հետ կրկին քեզ որոնեմ այնտեղ, որտեղ դու չկաս: Ոչ մի տեղում քեզ որոնեմ, հարցնեմ դուք չե ք տեսել նրան, ով չկա ու այլևս չի լինելու: էլ երբեք, երբեք չի լինելու, որովհետև... Որովհետև նույնիսկ զառանցածին երա­զի մեջ ավելին կա, քան ես ունեմ...

Բարի գիշեր: Բարի գիշեր ու բարի լույս քեզ, իմ կին, իմ Հիշողություն...»: Այսպես էր խոսում Չարենցը: Ու դեռ երկար զրնգում էր նրա ձայնն իր

465

երազի լուսավոր սենյակում: Իսկ Արփիկը կանգնած էր տան շեմքին, աչ­քերում անրջային ժպիտ կար, և թափանցիկ էր նա, ինչպես մատների մեջ պահած մետաքսե շղարշը...

1927 թվի հունվարի 10-ին ներքգործժողկոմ Օնիկ Դուրգերյանը մի գաղտնի գրություն ուղարկեց Հւսյկենտգործկոմի նախագահությանը, որում ասվում էր. «... Ընդսմին ներկայացնելով կոմիսարիատիս Կալանա­վայրերի բաժնին կից բաշխիչ Հանձնաժողովի արտակարգ նիստի ս. թ. հունվարի 8-ի արձանագրության N 9-բ կետ 1-ին քաղվածքը, վերաբերյալ Կենտրոնական ուղղիչ տան կալանավոր Եղիշե Չարենցի սոցիալական պաշտպանության միջոցը փոխելու պայմանական և վաղաժամ կալանքից ազատելու մասին, խնդրվում է ի նկատի ունենալով Չարենցի հոգեկան ծանր վիճակը, որպիսին ապացուցում է հունվարի 8-ին գումարված բժշկական հանձնաժողովը, որի եզրակացությունը նույնպես կցվում է,- վաղաժամ պայմանական ազատել կալանքից մասնավոր ներման կարգով կամ նշանակված սոցպաշտպանության միջոցը փոխել պայմանականի»:

Երկու օր անց գումարվեց Հայաստանի Կենտգործկոմի փոքր նախա­գահության նիստը: Դուրգերյանն այնտեղ հանդես եկավ նույն միջնոր­դությամբ, որից հետո ներկաները որոշեցին գործը հանձնարարել Արդ- ժոդկոմատին՜ համապատասխան ընթացք տալու համար: Հաստատ­ված փաստաթղթի մեկական օրինակ էլ նրանք ուղարկեցին Հանրապե­տության դատախազին ու Գլխավոր դատարանին: Դրանից հետո ամեն բան ընթանում էր սահուն և արագ: Կտկտում էին «Ունդերվունդի» ստեղ­ները, ծրարները ձեռքից ձեռք էին անցնում, հրահանգները հարկ եղա­ծից ավելի կտրուկ էին ու փութաջան: Եվ արդյունքն իրեն սպասեցնել չտվեց: Շուտով կարգադրվեց հրավիրել Գլխավոր դատարանի դատա­կան նիստ ու նշանակվեց անցկացման օրը' հունվարի 18-ը: Դատարա­նի նախագահ Խարմանդարյանը մեկ օր առաջ այդ մասին ծանուցեց Ուղղիչ տան պետին. «Առաջարկվում է ս.թ. հունվարի 18-ին առավոտյան ժամը 10-ին ներկայացնել դատարան կալանավոր Եղիշե Չարենցին նրա նկատմամբ վաղակետ ազատման հարցը քննության առնելու հա­մար»:

Հրահանգը ստանալուն պես Չախմախչյանը շտապեց այդ մասին տեղեկացնել Չարենցին:

466

- Առավոտյան կազմ ու պատրաստ եղիր,- ասաց նա Չարենցին, երբ ւ|ևրջինս գրասենյակ մտավ:- Վաղը մեզ կարևոր օր է սպասվում:

Ապա ձեռքերը շփելով' պետը բացատրեց նրան իրերի վիճակը, ներկա- ւացրեց գործի ընթացքը, պատմեց, թե ինչեր են նախատեսված և ովքեր են ւ|բադվում խնդրի լուծմամբ' չմոռանալով նաև ակնարկել այն ազդեցիկ մարդկանց մասին, որոնք անսքող կերպով հովանավորում էին նրան:

Չարենցը լսում էր և չգիտեր, թե ինչ էր պետք ասել: Անզգայացնող մի ւ՚ւսն կարծես թմրեցրել էր միտքը: Նա, որ գտել էր իր կյանքի անեռանդ in անշարժ վիճակը, այժմ ցանկություն չուներ խախտելու այդ դադարը: Պիտի նախընտրեր չիմանալ ոչինչ ու չանել ոչ մի քայլ: Բայց թե սպաս- կկիք տհաճ դեպքերից ինչպես զերծ մնար՜ դեռ չէր վճռել:

- Նորի՞ց դատ,- հարցրեց նա՜ մտազբաղ աչքերը պետին ուղղելով և ապա դառնությամբ քմծիծաղ տվեց:- Կյանքս սպառնում է կրկնություն դառնալ:

- Սա կրկնություն չի, Չարենց: Սա վերջի սկիզբն է:- Պետն ընդոստ ոտքի կանգնեց ու առաջ գնաց՜ ձայնը բարձրացնելով:- Ասա ինձ՜ հի­շու՛՛մ ես այն օրը՛ հյուրանոցում, երբ եկա քո ետևից ու դու չէիր ուզում վերադառնալ Ուղղիչ տուն: Իսկ կբացատրե՞ս, թե ինչու: Չես համար­ձակվում խոստովանել: Այդ դեպքում ես քո փոխարեն կասեմ: Որովհետև նույնիսկ ամենահուսահատ մարդու համար դրսում ավելի լավ է, քան այստեղ: Որովհետև ազատ լինելն ընդամենը ցանկություն չէ, որ կարոդ ևս ունենալ կամ չունենալ: Այն շատ ավելին է... Դու մտածում ես, որ եթե ես բանտապետ եմ, ուրեմն ոչինչ չե՞մ զգում, չե՞մ հասկանում: Չէ, եղ­բայր, այդպես չէ: Ամեն աստծու օր ես հենց միայն դա եմ տեսնում: Ամեն աստծու օր ես տասնյակ պատմություններ եմ լսում մարդկանց փշրված հավատի ու կյանքերի մասին: Կարծում ես' նրանց ցավը քոնից պա­կա՞ս է, կարծում ես' նրանք ավելի քի՞չ իրավունք ունեն դժբախտ լինե­լու: Բոլորովին: Բայց շուրջդ նայիր: Քանիսի՞ արցունքն ես տեսել: Քա­նիսի՞ն գիտես, որ ժամանակից շուտ ճակատագրի հետ հաշիվներ են փակել: Դու մի կարծիր, թե ես չեմ հարգում քո վիշտը: Բայց մի ստիպիր ինձ, որ հարգեմ քո թուլությունը, մի ստիպիր հանգիստ սրտով նայել, թե ինչպես ես խորտակում քեզ ու քո կյանքը... Չեմ ուզում ոչինչ ասել ապա­գայի, կյանքի իմաստի ու նման բաների մասին: Այդ բոլորը ղու ինձնից լավ գիտես: Ես միայն հարցնում եմ քեզ' որտե՞ղ մնաց արիությունդ, ին­չու՞ ես այդքան հեշտ հանձնվում...

467

Պատասխանին չսպասելով պետը վերադարձավ իր տեդը, աթոռն աղմուկով ուղղեց, նստեց ու բռունցք արած ափերը դրեց սեղանին: Չա­րենցը նայեց նրան: Սրտաշարժ ու կաշառոդ մի բան կար կյանքի վեր­լուծման պարզունակ այդ փորձի մեջ: Եվ անհեթեթ էր կացությունը, որ­տեղ խառնվել էին դերերը, որտեղ մեկն առել էր իր ուսերին մյուսի բեռը՜ անզեղջ, անափսոսանք:

- Այս անգամ քո դատապաշտպանը ես կլինեմ,- կարճ լռությունից հե­տո նորից խոսեց պետը:- Դու դեմ չե՞ս որոշմանս...

ԹԵ ասվածից և թե նրա խաղաղված ձայնից Չարենցն անակնկալի եկավ: Ու հանկարծ հիշեց Չուբարին: Ե՜րբ էր վերջին անգամ նրան տե­սել: Մտաբերեց: Իր տանը, իսկ հետո' հուղարկավորների թափորի մեջ՜ մռայլ, դանդաղաքայլ, լարված: Տեսնես գիտե՞ր, որ իրեն նորից դատա­րան էին կանչում: Ուզեց պետից հարցնել այդ մասին, բայց հետո մտա­ծեց. որ իր հարցն այլ կերպ կարող էր ընկալվել, և լռեց:

ժամանակն անցնում էր: Նրանք նստել էին, յուրաքանչյուրն' իր մտքերի հետ, թվում էր. թե սպասում էին ինչ-որ բանի, թվում էր' մի կողմ էին ձգել մնացյալ աշխարհը որպես ավելորդ կոտորակ, և կարևոր չէր, թե որ ճանապարհով կամ հանուն ինչի պիտի Ետ բերեին շռայլված պա­րապը: Սթափվեցին, երբ դուռը բացվեց ու ներս եկած վերակացուն ան­հետաձգելի մի գործով պետին դուրս կանչեց: Գնալիս պետը ցրված աչ­քը դարձրեց Չարենցի կողմը: Չարենցն այդպես էլ հաստատապես ոչինչ չէր ասել նրան: Սակայն, համակերպված հայացքից դատելով' դիմադ­րությունն անցել էր: Եվ պետը թեթևացած շունչ քաշեց:

Առավոտյան նրանք կառքով քաղաք մեկնեցին: Տների վրա այնպիսի մի անամպ ու վճիտ երկինք էր կախվել, որ միայն ձմեռվա օրը կարող էր երկնել: Օդը զրնգուն էր բյուրեղի նման, տարտամ լույսն արթնացել էր կարճատև քնից, և փայլփլուն էր լուսամուտներին նստած եղյամը: Տեղ հասնելուն պես Չախմախչյանի առաջին գործն այն եղավ, որ ստացավ պաշտպանի լիազորությունները հաստատող իր վկայականը, ինչ-որ թղթեր ստորագրեց, որից հետո նրանց երկուսին առաջնորդեցին դահ­լիճ: Դատարանի ցուրտ սրահն այս անգամ կիսադատարկ էր: Նստած էին բժիշկ-փորձագետները, բաշխիչ հանձնաժողովի անդամներները, մի քանի ծանոթներ, ատենակալներ ու ևս մեկ-երկու պաշտոնյա: Զբաղեց­նելով իրեն հատկացված անկյունը, Չարենցը մի հայացքով ընդգրկեց ներկաներին և ապա ոչ այնքան հուսախաբ, որքան տխրությամբ մտա­

468

ծեց, որ ինքն այլևս հետաքրքիր չէր մարդկանց համար: Խամրել էր իր համբավը: Իր թեման սպառված էր ու հնացած: Եվ ինչու՞ պիտի նա բա­ցառություն դառնար, եթե նույնիսկ ձախորդության հրապույրն իր վաղե­մության ժամկետն ուներ...

Դռնբաց նիստը սկսվեց մեկ ժամ ուշացումով: Նախագահողը կարճ էվույթով զեկուցեց գործի հանգամանքները: Բժիշկ Լուսինյանը ընթեր­ցեց Չարենցի հոգեկան վիճակի մասին եզրակացությունը, այնուհետև որոշ բացատրություններ տվեցին Գրոն ու Կրժիվինսկին՜ երեքն Էլ հան­վելով այն հետևության, որ Ուղղիչ տանը նրա գտնվելն անկասկած վնա­սակար Է և, մնալով հիվանդ՜ Չարենցը կարիք ունի լուրջ ու հետևողա­կան բուժման: Ապա Չախմախչյանը միջնորդություն հարուցեց կալանա­վորին վաղակետ ազատելու մասին: Հերթը դատախազինն Էր: Նրա կար­ծիքն, ինչպես ասել Էր պետը, ամենաէականն ու որոշիչն էր լինելու: Եվ ււա ոտքի կանգնեց այդ առավելության լիակատար ու ակնբախ գի- տակցմամբ:

Դատախազը, որի ազգանունը Սնխչյան էր և որին Չարենցն առաջին անգամ էր տեսնում, միջին տարիքի մի մարդ էր' բարակ շրթունքներով ու ճակատին թափված ճարպոտ մազերով: Խոսում էր կամկար, զգուշութ- ւամբ ընտրելով ամեն մի բառը, կրկնելով այն, ինչ արդեն լսել էին ներկա­ները. սակայն արտասանում էր այնպես, կարծես միայն հիմա էր այդ փաս­տերը հայտնի դարձնում դատարանին: Երբ նրա բաղեղի պես ոլորուն միտքը կեռմաններ տվեց անցած դեպքերի և ներկա վիճակի միջև, երբ սայ­թաքելով դուրս սողաց կալանավորի հուզաշխարհի մասին իր նկատա­ռումների մշուշից ու անվնաս ընդհատվեց այն կետում, որ վերաբերում էր Չարենցին հետագա կալանքից ազատելու խնդրին, թվում էր. թե դրանք նրա ելույթի վերջին խոսքերն էին լինելու: Սակայն կարճ, կանխամիտ դա­դարից հետո Սնխչյանը նույն հանգստությամբ հավելեց, թե ինքն անհրա­ժեշտ է գտնում դատարանին դիմել հատուկ պահանջով, իսկ դրա իմաստն այլ բան չէր, քան այն, որ հարկավոր է Չարենցին Ուղղիչ տնից անհապաղ տեղափոխեւ համապատասխան հոգենյարդաբանական հաստատություն:

Դատախազի վերջին բառերը լսելուն պես բոլորը, ասես խոսքները մեկ արած' շրջվեցին ու նայեցին Չարենցին: Այդպիսի աննպաստ շրջա­դարձ նրանցից ոչ ոք չէր սպասում: Չարենցն' առավել ևս: Եվ զգացումը, որն առաջին պահին համակեց նրան, զայրույթը չէր, այլ խաբված լինե- |ու նվաստացնող ամոթը: Այ թե ինչպես ամեն բան շրջվեց գլխիվայր...

469

Սեկ այլ դեպքում նա գուցե և հանգամանքների ստիպումն ընդուներ իր անողոք հստակությամբ: Սակայն այժմ բոլորովին ուրիշ էր ակնկալվող հետևանքը, և անարդար վարմունքի վիրավորանքը ներգործում էր հրահրիչ թուրմի նման:

Երբ նախագահողը նրան հարցրեց, թե որևէ բան չի՞ ցանկանում հւս- վելել կամ ասել դատարանին, Չարենցն այս անգամ մնաց նստած, լռությամբ կուլ տվեց կոկորդում կուտացած մի քանի բառերն ու ծանր շնչով պատասխանեց.

- Ոչ...Դրանից հետո դատարանի կազմն անցավ խորհրդակցության սենյակ,

որտեղից վերադառնալով նախագահողը սկսեց ընթերցել կայացրած որո­շումը: Հերթական անգամ ամբողջ նախապատմությունը մանրամասնորեն շարադրելուց հետո դատավորը վերջապես հրապարակեց վճիռը.

«...Հայաստանի Գլխավոր դատարանի ներկա դատական նիստը... գտնում է, որ կալանավոր Եղիշե Չարենցի հոգեկան դրությունը միանգամայն խախտված է և հետագայում նրան կալանքի տակ պահելը աննպատակա­հարմար ու վնասակար է, որ դատապարտյալ Չարենցը կարիք ունի հոգեն- յարդաբուժական բժշկության, ուստի, լսելով դատախազի կարծիքը, որոշեց'

Համաձայն քր. օր. 46 հոդ. «գ» կետի, Քր. դատ. օր. 457 հոդ. Առժող- կոմատի, Արդժողկոմատի և Ներքգործժողկոմատի թիվ 7 շրջաբերակա­նի' կալանավոր Եղիշե Աբգարի Չարենցին (Սողոմոնյանին) Երևանի Ուղ­ղիչ տնից տեղափոխել հոգենյարդաբուժական սանատորիաներից մե­կը: Որոշումը վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ»:

Դատարանից դուրս եկան մռայլ, ընկճված, հապճեպությամբ կառք նստեցին ու մեկնեցին: ճանապարհին չէին խոսում: Սի բան պարզ էր. անախորժություններին վերջ չկար, անիծված լինեին դրանք: Եվ պետը հասկանում էր, որ առայժմ ոչինչ պետք չէր ասել: «Թոդ որոշ ժամանակ անցնի, թող ծանրութեթև անի կատարվածը, հետո կխոսենք»,- մտածում էր նա: Բայց դեռ նոր էին Ուղղիչ տուն հասել, երբ Չախմախչյանին հայ­տնեցին, որ եկել է ժողկոմ Դուրգերյանը և ցանկանում է Չարենցի հետ ա- ռանձին զրուցել: Պետն անմիջապես կարգադրեց իր մոտ բերել կալանա­վորին, բարձրաստիճան հյուրին զիջեց աշխատասենյակը, իսկ ինքը դուրս եկավ միջանցք ու մի աթոռ վերցնելով նստեց այնտեղ' դռնից ոչ հեռու:

Երբ Չարենցը ներս գնաց ու ձգված լարի պես կանգնեց ժողկոմի առաջ, նրա դեմքին շփոթմունքի հետքերն իրենց տեղը զիջել էին սևե­

470

ռուն չարությանը: Դուրգերյանն այդ նկատեց ու աչքերը կկոցեց:- Տեսնում եմ' դժգոհ եք,- ասաց նա:- Դժգոհ եմ:- Ես ձեզ հասկանում եմ: Միայն թե Դուք էլ պիտի մեզ հասկանաք: Հո

չե՛՛նք կարող հենց այդպես վերցնել ու ազատ արձակել Ձեզ: Իսկ ի՞նչ կասի տուժող կողմը, ի՞նչ կմտածեն մարդիկ: Նման որոշման համար ծանրակշիռ դրդապատճառ էր պետք: Եվ ահա, մտածեցինք, որ ամենա- հարմար լուծումն այսօրվա վճիռը կարող էր լինել:

- Բայց դա ոչ թե լուծում, այլ ծաղրուծանակ էր,- պայթեց Չսւրենցը:- Ուրեմն, Ձեր կարծիքով, իմ տեղը գժանոցու՞մ է ու ինձ այնտեղ փակելը հենց այն մեծահոգությունն է, որի համար պիտի շնորհակա՞լ լինեմ: Լավ I ուծում է, խոսք չկա: Անչափ զգացված եմ անձիս հանդեպ հոգատար գտնվելու համար...

Դուրգերյանը խոժոռվեց:- Բորբոքվել պետք չէ,- ասաց նա սառնությամբ:- Եկեք չմոռանանք,

որ Ձեր վիճակն այս պահին Դուք չեք տնօրինում: Մյուս կողմից էլ արդեն հրահանգ կա համապատասխան օրգանների միջոցով Ձեզ առողջարան տեղափոխելու մասին: Կմեկնեք Սևաստոպոլ: Հրաշալի պայմաններ են, բարձրակարգ մասնագետներ: Իսկ մենք կհոգանք, որպեսզի Աոցվար- չությունը նախապես միջոցներ ձեռք առնի տեղ պատրաստելու համար...

- Ես խելագար չեմ: Սևաստոպոլ ուղարկեք մեկ ուրիշին, ով ավելի մեծ կարիք ունի այնտեղ լինելու: Իսկ ես պատրաստ եմ իմ ամբողջ կա­լանքը կրել այստեղ: Հենց այդպես էլ ասեք նրանց, ովքեր այս ներկա­յացման հեղինակներն Են:

- Կասեք ինքներդ:- Դուրգերյանը մռայլված վեր կացավ ու քայլեց դե­պի ելքը: Բայց դռների մոտ կանգ առավ, ետ նայեց ու խուլ ձայնով ասաց:- Միակ բանը, որ ինքս կարոդ եմ առաջարկել, փորձեք այսօրվա որոշումը մասամբ վերանայելու խնդրանքով դիմել մեր ժողկոմատին: Կաշխատենք ընթացք տալ:

Հետո նա դուրս եկավ միջանցք, այնտեղ տեսավ բանտապետին ու նրան դառնալով ասաց.

- Չեմ սիրում քմահաճ մարդկանց...Նույն օրը Չարենցը պետին հայտնեց, որ ուզում է երկու նամակ գրել,

մեկը' կալանավայրերի բաժին, մյուսը՛ Հանրապետության դատախա­զին: Թեև դժվար չէր կռահել դրանց բովանդակությունը, սակայն Չախ-

471

մախչյւսնին այլ բան չէր մնում, քան խոստանալ, որ դիմումները կհանձ­նի հասցեատերերին: Եվ նրանից վերցնելով մի քանի մաքուր էջ՛ Չա­րենցն անմիջապես գործի անցավ: Առաջին նամակում նա պահանջում էր իրեն հանգիստ թոդնել, Ուդդիչ տնից ոչ մի տեղ չտանել և պնդում էր, թե լինելով բացարձակապես առողջ, բժշկական որևէ օգնության կարիք չի զգում:

Իսկ ահա երկրորդ նամակը փոքր-ինչ այլ կերպ ստացվեց. «Հանրապետության դատախազ Վարդսւպետյանին կալանավոր Եղիշե Չարենցից ԱղերսանքԱյսօր ես բախտ ունեցա ներկայանալու Գլխավոր դատարանին ինձ

վաղաժամ կալանքից ազատ արձակելու գործով, որ հարուցված էր Բաշխիչ հանձնաժողովի կողմից, և խորը գոհունակությամբ լսեցի Գլխավոր դատարանի որոշումը՜ ինձ հօոև հոօեԱան հհմւսնռուտւուն ունեցոո եւպանամոոհ ուղարկել որևէ հոգեկան հիվանդանոց բուժվելու:

Ընկեր Հանրապետության Դատախազ! Խորին շնորհակալություն: Խորապես զգացված եմ այն միանգամայն մարդկային վերաբերմուն­

քից, որ ցույց է տափս դեպի նվաստս խորհրդային արդարադատությու­նը! Զարմանալի արդարադատություն! Պատմության մեջ չտեսնված! Միայն ես չեմ հասկանում, թե ինչու ի փառս այդ արդարադատության տոնակատարություն ու երթեր չի կատարում համայն մարդկությունը: Ախ, հիմար, տխմար մարդկություն! Այդ մարդկության գլուխը հարկավոր է կտրել: Ցավում եմ, որ նա մի գլուխ չունի, որպեսզի հնարավոր լինի այդ նզովյալ գլուխը մի անգամից կտրել! Եվ հետո խնդրում եմ հարգեք իմ այս փոքրիկ խնդիրքը.- Ազատեք ինձ հոգեկան հիվանդների հիվան­դանոցից! Ես ոչ միայն երեք, այլ 103 տարի համաձայն եմ նստել թեկուզ ցարական կատորգայում, միայն ազատեք ինծ ծեր մեծահոգությունից: Եվ ընդունեք իմ խորին շնորհակալությունը ձեր զւսրմանալի հումանի­տար արդարադատության համար:

Կալանավոր Եղիշե Չարենց Երևան- Ուղղիչ տուն, 18.1.1927 թ.»:Հաջորդ օրը, երբ Չարենցի նամակը դրեցին Վարդապետյանի սեղա­

նին. սա անշտապ կարդաց, ստորին շրթունքն առավ ատամների տակ. հոնքերը կիտեց, իսկ հետո գրիչը վերցրեց ու անկյունում մակագրեց. «Համաձայն եմ, որ որոշումն ունի որոշ թերություններ, որոնք պետք է

472

ուղղվեն, սակայն դիմումի ձևը գտնում եմ պախարակելի: 19.1. Լ. Վսսր- դապետյան»:

Ապա կանչեց իր օգնական Արմենակ Հովսեփյանին և նամակը նրան մեկնելով' ասաց.

- Զբաղվիր այս գործով:

* * *Փակ շրշան է: Փակ պարուրակ: Փակ անձավ: Օեծիր պատերը' որքան

կուզես: Վազ տուր ստվերների ետևից: Պտույտներ գործիր առանցքիդ չորս- ղին: Դու դարձյալ ներսում ես: Քո տագնապների հենց սրտի մեջ: Քո տվայ­տանքի հատակում: Խեցուդ կոպտացած կեղևի տակ: Դու մի տեղ ես, որտեղ լինել չես կարող ու չես ուզում: Եթե ուժ գտնես չհավատալու դրան, այն գու­ցե դադարի գոյություն ունենալ: Սակայն ուժ չկա, ցանկություն չկա, ոչինչ չկա: Եվ դու նայում ես շարունակ միևնույն ուղղությամբ, ինչպես կողմնա­ցույցի սլաքը: Ինչ-որ բան պիտի պատահի ու չի պատահում: Ինչ-որ բան պիտի շարժվի, բայց անշարժ է: Պիտի լցվի մի մեծ թափուր, սակայն դա­տարկ է մնում: Ու եթե փորձես ոռնալ, ձայնդ կմնա քեզ հետ: Եթե լաց լինես, արտասուքդ ներս կհոսի: Եթե խենթանաս, կխենթանաս երկրորդ անգամ...

Եվ հանկարծ անըմբռնելին եղավ... Այդ ի՞նչ էր, որ կատարվեց իր հետ: Այն օրը: Հենց այն պահին, երբ վերցրեց թուղթն ու թանաքը, Երբ մատները սեղմեցին գրչի հղկուն կորությունը, երբ ձեռնափերը հպվեցին սպիտակ, անշունչ էջերին, երբ դաստակը շարժվեց դողդոջ ցնցումնե­րով... Ի՞նչ էր դա: Գուցե արտահոսու՞մն էր մի մեղկ երակի' իբրև հիշո­ղություն հեռացածի ու սիրելիի մասին: Գուցե իր կամքի հակոտնյա՜ն էր' ծնված մթին զառանցանքներից... Ինչպես մրսածն է դեպի կրակը ձգվում, այնպես էլ նա թալկացավ ու հանձնվեց ինքնամոռաց հմայքին: Բայց չէ* որ նա գարշում էր այդ կրակից, նա ուզում էր լինել փայտացած ու ցրտահար: Ուրեմն էլ ինչու* չար աչքով նայեց համառությանը...

Գրելը: Ի՞նչ էր դա իր համար: Ի՞նչ էր այժմ: Կարի՞ք էր: Մոլությու՜ն: Սնոտի սահմա՜նք էր: Գրելը... Այն օրը նա բանտախուց եկավ, իսկ մատ- ների վրա, ինչպես կպչուն օծայուղ, դեռ մնում էր շփման տամկությունը, աչքը դեռ հիշում էր սառնարյուն թղթի ծալքերը, և ռունգերում փոշու պես թպրտում էր թանաքի հոտը: Ոչ թե ուղեղում ապրող պատրանք, այլ շոշափելի ու ակնառու, նա կիտեց իր շուրջը թափվող բառերի բեկորնե­րը, որսաց ոլործուն տառերը, որ վազվզում էին ուտիճների պես, շարեց

473

նրանց բեկբեկուն տողերի վրա, և տեսավ, թե իր կարոտը որքան 1ր նման սուր մագիլներով ճանկռոտված մաշկի:

Իսկ հետո... Իսկ հետո նա դադարեց վարանել: Եվ երբ խցում բոլորն արդեն քնած էին, նա վեր կացավ, նախ գրպանի դանակով սրեց կոտր­ված մատիտի ծայրը, ապա իրերի մեջ փնտրեց- գտավ մի բարակ, կա շեկազմ տետր, այնտեղից էջեր պոկեց, ծալապատիկ նստեց իր անկող նու վրա և սկսեց գրել: Թախիծն, ինչպես օրհնության շշուկը, իջել էր նրա սրտին, փետրավոր ամպերի նման փերթ-փերթ մտքերը լողում էին ածխի պես սև մթության մեջ, և պղպջում էին տենդից բորբոքված պրկումներն' ի գոհություն մարմնի:

Առաջին էջերը ծածկեցին ջնջումներով: Հետո կրկին հոսեցին մի քա ­նի խրթին, անհարթ տողեր: Բայց Չարենցը կանգ չէր առնում: Նա գրում էր: Նա շտապում էր: Նա վախենում էր ուշանալ և չհասնել այնտեղ, ուր մղում էր ներշնչանքը: Եթե այդ պահին մեկնումեկն արթնանար ու նայեր նրան, հագիվ թե ճանաչեր հափշտակությամբ ողողված դեմքը հիվանդ ու մռայլ կերպարանքի տեղ: Սակայն չկար մի բան, որ կարողանար գսպել այդ կիրքը, չկար այնպիսի մի հոժարություն, որ գայթակդեր այդ­քան փութաբար...

Նա գրում էր Արփիկի համար: Միայն նրա համար, ինչպես սիրո խոստո­վանանքը, ինչպես աղոթքը, որ մեկին է առաքվում, ինչպես արյունը, որ մի սիրտ գիտի... Երկար-երկար օրեր շարունակ մերթ ակամա, մերթ իբրև հա­տուցում, նա ժողովել էր առեղծվածային բառերի այդ պաշարը, թաքցրել, խնամել էր դրանք վերծանման սպասող խազերի նման ու հիմա պահն էր գիրը դարձնելու հույզերի ուռկան, խոհը դարձնելու նվիրումի երգ: Եվ վշտի դողդոջ գունատության մեջ նա օրորում էր իր անբավ կարոտը.

Այս մթնում նստել ու լալ,Ի՞նչ է մնում ինձ, էլ ի՞նչ,Բալիկ իմ, լավ իմ, զուլալ,Աստղիկ իմ ջինջ...

Աչքը՜ տողերի աչքին, շունչը՜ ըմբռնումի շնչով լրացրած և ազատ թո­ղած ջդերի կապույտ սարդոստայնները, Չարենցն անցնում էր երկվու­թյան բոլոր հետնախորշերով, բախում էր բոլոր փակ դռները, արտաշն­չում էր խտացված խառնուրդը մտատանջության: Նրան չէր ճնշում իրե­րի լռությունը, ջլատոդ ցուրտը կապանք չէր դնում և չէր ընկրկում խղճի խայթի հետ երես առ երես հանդիպման միտքը: Գրել էր ուզում... Նա, որ

474

Him երեկ սարսափում էր իր լիությունից, հափրությամբ փքուն անխտ­րականից, հիմա գիտեր, որ միայն այդպես կպարպեր կեղեքիչ լիցքերը,

հետ անհաշտ հոգեսպան հույգերը, նշավակ դարձած կյանքի հետքերը: Եվ բեռնաթափման այդ կարքը մի կողմ էր ձգում ամեն ւսրգե- luilip թանձրացնելով հարաճուն պահանջը, որն անկատար էր, բայց ոչ անամոք... Նա պիտի գրեր, որպեսզի լիներ կողոպտված, պիտի գրեր, որ հ|ուծվեր այդ քաղցից ու այդ ծարավից, որ գժտվեր ժամանակի հետ ու ղրկվեր մեղքի մխիթարանքից: Եվ նա գրում էր:

* * *

ժողկոմ Դուրգերյանը գնաց Կենտկոմ' առաջին քարտուղար Աշոտ (ոկհաննիսյանին հանդիպելու: Երբ քարտուղարի աշխատասենյակ մտավ, այնտեղ էր նաև Կենտգործկոմի նախագահ Արտաշես Կւսրինյա- 1ւր Նրանք երեքով մոտ կես ժամ խոսեցին զանազան հարցերի շուրջ, որից հետո Դուրգերյանն ասաց.

- Ի դեպ, Չարենցը հրաժարվեց բուժման մեկնել,- և ապա պատմեց հրա հետ ունեցած իր զրույցի մանրամասները:

- Չարենցի անպատկառությունն անցնում է բոլոր թույլատրելի սահ­մանները,- ժողկոմին լսելուց հետո զուսպ-սպառնալից ձայնով վրա բե­րեց Կարինյանը:- Այդ վերաբերմունքն այլևս հանդուրժել չի կարելի: Չե՞ք կարծում, որ մենք չափից ավելի մեղմ գտնվեցինք նրա պարագայում:

- Թերևս դու ճիշտ ես,- համաձայնեց Հովհաննիսյանը՝ մի տեսակ ան­հարմար զգալով: Նա ստնեդել էր, որ թույլ էր տալիս կշտամբանք իր հաս­ցեին և, դեմքը թթվեցնելով, տրտնջաց:- Եթե Մռավյանի ու մի քանի կոմու­նիստ ընկերների բարեխոսությունը չլիներ, ես հազիվ թե միջամտեի նրա գործին: Իսկ հիմա՝ խնդրեմ, ինքն է պահանջներ դնում մեր առաջ:

- Ամեն դեպքում, նրա հարցը ձգձգվող ու տհաճ հոգս է դառնում բո- |որիս համար,- շարունակեց Կարինյանն ու հոնքերի տակից խեթ նայեց քարտուղարին:- Որևէ բան չե՞ք պատրաստվում անել:

Այդ ժամանակ Հովհաննիսյանը դարձավ դեպի Դուրգերյանն ու ասաց.- Եթե նա մերժում էր մեր առաջարկը, ուրեմն թող պատիժը կրի Ուղ­

ղիչ տանը: Կնստի մեկ-երկու տարի, գուցե այդ ընթացքում հասկանա, թե ինչ ասել է կամակորություն...

Եվ խոսակցությունն այդքանով էլ ավարտվեց:Եղավ, սակայն, մի խոչընդոտ, ինչի մասին նրանք կանխօրոք ենթադ-

475

րել չէին կարող: Բանն այն էր, որ մինչ քարտուղարի մոտ կայացրած այս որոշումը հայտնի կդառնար, դեպքերի շրջադարձից անտեղյակ Արմե- նակ Հովսեփյանն արդեն ձեռնամուխ էր եղել Չարենցի խնդրով իր վե­րադասի հանձնարարության կատարմանը: Նա, որ Հանրապետության դատախազի օգնականը լինելուց զատ նաև դատախազական բաժնի վարիչն էր, արդեն Գլխավոր դատարանից խնդրել էր դադարեցնել հուն­վարի 18- ի վճիռը' մինչև իր կողմից այն հսկողական կարգով վերանա­յելը: Իսկ այնուհետև նա դատարանին գրել էր.

«...©անոթանալով դատապարտված Եղիշե Չարենցի վերաբերյալ դատարանի ս.թ. 18-ն հունվարի որոշման հետ նրա կալանքը պարտա­դիր բժշկությամբ փոխարինելու մասին և ի նկատի առնելով, որ այդ որոշման պատմական մասի ձևավորումը չի համապատասխանում գոր­ծի տվյալներին և որ այդպիսին ի կատար ածելիս կարող Են կասկածներ առաջանալ նրա բովանդակության ճշգրիտ հասկացության տեսակե­տից- խնդրում եմ Դատարանիդ հիշյալ որոշումը վերանայել քր. դատ. օր. 461 հող կարգով»:

Արտաքուստ տարտամ, անորոշ թվացող այս շարադրանքի տողա- տակերում Հովսեփյանը պահ էր տվել իր հղացած ծրագիրը, որն իրա­պես խիստ որոշ էր՜ ազատվել հոգեբուժարան ուղարկելու չարաբաս­տիկ մտքից և գտնել պատշաճ փոխարինում, որ կբավարարեր բոլոր կողմերին: Թե հատկապես ինչ' այդ մասին նա հարկ չհամարեց գրի առ­նել նամակում, այլ նախընտրեց հաղորդել բերանացի:

Նրա գրությունը տեղ հասավ հունվարի 20-ի առավոտյան: Նույն օր­վա երեկոյան հրավիրվեց Գլխավոր դատարանի տնօրինական նիստը: Լսելով դատախազության միջնորդությունը, հավաքվածները որոշեցին՜ «... ի նկատի ունենալով, որ որոշման Եզրափակիչ մասը ճիշտ է, սակայն նկարագրական մասից չի պարզվում, թե կալանավոր Եղիշե Չարենցը արդյո՞ք ջղային հիվանդ է, կամ թե հոգեկան, ուստի գործը, համաձայն Քր. դատ. օր. 401 հոդվածի, քննություն առնել Գլխդատարանի դատա­կան նիստում: Փորձագետներին և կալանավորին դատական նիստին չհրավիրել»:

Գլխավոր դատարանի դռնբաց դատական նիստը կայացավ հունվա­րի 21-ին: Այս անգամ այն տևեց շատ ավելի կարճ: Քննության առնելով բողոքարկման նյութը և գտնելով, որ, իսկապես, դատարանի հունվարի 18-ի որոշումն ի կատար ածելիս նրա բովանդակությունը կարող էր

476

սխալ ըմբռնումների տեղիք տալ, նոր վճռով սահմանվեց հետևյալը. «...Կալանավոր Եղիշե Աբգարի Չարենցի (Սողոմոնյանի) կալանքը փո­խարինել պարտաղիր բժշկությամբ նյարդային հիվանդներին բժշկող սանատորիաներից որևէ մեկում...»: Դատարանն այս դեպքում էլ չմոռա­ցավ հիշեցնել, որ սույն որոշումը վերջնական էր և անբողոքարկելի:

Մեկ օր անց Չարենցին հանձնեցին նոր դատավճռի պատճենը և նրանից ստացական վերցրեցին: Թղթերը ստորագրելուց հետո Չարեն­ցը դրանք կարդաց, պատռեց ու նետեց վառարանը: Հետո մի քանի ժամ անցկացրեց թիթեղագործների մոտ, նրանց հետ ճաշարան գնաց, ապա եկավ, պառկեց խցում՜ հայացքն առաստաղին, բայց որքան էլ փորձեց անտարբեր ձևանալ, միևնույն է' ոչինչ չստացվեց: Սիրտը լցվել էր ըմ­բոստությամբ, որտեղ դառնությունն ավելին էր, քան բողոքը: Ուզում էր կանխել ներսում ճարակվող մտքերի վաղանցը, բայց մտքերն, ի հե­ճուկս նրան, հրաժարվում էին կանգ առնել: Եվ գիշակեր բառերի մի ամ­բողջ կուտակ անդադրում եփ էր գալիս կրծքի տակ' նորից ու նորից թո­րելով այնտեղ խարդավան թույնը. «Բուժվելու գնալ... Բուժվելու: Իսկ ին­չի՞ց բուժվել: Անզորությունի՞ց: Հաբե՞ր ընդունել սրտի մորմոքը մեղմե­լու համար: Վիրադանակով կտրատել չարորակ կրքի պալա՞րը: Սպեղա­նի՞ դնել անազատության վերքի վրա: Տզրուկնե՞ր շարել մեղքերի մարմ­նին, թե՞ արյուն թողել բախտի երակից: Եվ ամոքվելով՜ մեկընդմիշտ դառնալ ախտազերծ նմուշ, վայելուչ զանգված, ընդօրինակման արժա­նի տեսակ գալիք ցավագարների ու բոլոր տկար սրտերի համար... Ինչ դաժան ծաղր...»:

Այսպես մի որոշ ժամանակ նրա խռովքը ետուառաջ էր անում տարու­բերվող ճոճանակի նման: Տագնապները խտանում, սեղմվում էին իրար' տեղ բացելով նորերի համար: Ի վերջո, այլևս չհամբերելով՛ Չարենցը վեր կացավ ու գնաց գրասենյակ:

- Ծանո՞թ եք դատարանի նոր որոշմանը,- ներս մտնելով' միանգա­մից հարցրեց նա:

Չախմախչյանը սպասում էր այդ այցին:- Ծանոթ եմ,- պատասխանեց պետը:- Քո հիվանդությունն ախտորո­

շել են ոչ թե հոգեկան, այլ նյարդային: Դա, կարծեմ, հենց այն է, ինչ դու էիր ուզում:

- Ոչ,- այս անգամ մի առանձին հանդգնությամբ ձայնը բարձրացրեց Չարենցը:- Թե կար մի բան, որ ես իսկապես ուզում էի, այն էր, որ ինձ

477

հանգիստ թողնեին: Լսու՞մ եք, հանգիստ... Ես այդ ոհմակի բարեհաճութ­յան կարիքը չունեմ: Նրանց համար փորձանոթում փակված թրթուր չեմ, որ ինձ հետ վարվեն՜ ինչպես կամենան: Նրանք ուզում են, որ ես ստորա­նամ, գլուխ խոնարհեմ իրենց առաջ: Այդ խղճուկ պոլիտիկոսներն ուզում են ինձ ապերախտի դիմակ հագցնել, հեռու քշել Հայաստանից: Բայց դա լինելու բան չէ: Նրանք դրա իրավունքը չունեն, սատանան տանի...

Պետի ծանր բռունցքն աղմուկով խփվեց սեղանին.- Լռիր: Լռիր ու նստիր,- սաստեց բորբոքված հոխորտանքով, և նրա

անշարժ դեմքը մեկեն դարձավ ձգված ու զարհուրելի:- Ազնիվ խոսք, ես քեզ արդեն չեմ հասկանում: Մեկ դու հրաժարվում ես ամեն ինչից, ասես կողմնակի դիտող լինես, մեկ հանկարծ հայտնվում ես ու հայտարարում, թե դրանք քեզ համար նշանակություն են ձեռք բերել: Իսկ ես պիտի գլու՞խ կոտրեմ, որպեսզի գուշակեմ, թե ինչն է քո սրտով, ինչը՜ ոչ:- Պե­տը սկսեց անհանգիստ քայլել սենյակում և ձեռքերի կտրուկ շարժումնե­րը, որոնցով նա լրացնում էր իր բարկությունը, անհուսորեն թրատում էին օդը: - Երբ որևէ մեկն ուզում է քեզ օգնել, դու վրդովվում ես: Երբ չեն օգնում, դու դարձյալ վրդովվում ես: Չորսբոլորքդ միայն դավադիրներ ու թշնամիներ ես տեսնում, ոչ մի բարի խոսք քեզ համար գոհացում չի, ոչ մի լավ արարք անպատիժ չես թողնում: Հետո՞: Մինչև ե՞րբ... Խելքդ գլուխդ հավաքիր: Աչքերդ բաց, տես, թե որտեղ ես և ով ես դու, իսկ հե­տո մտածիր' իրավունք ունե՞ս ինքդ պայմաններ թելադրել, դժգոհել վճիռներից, եթե դրանք հարմար չեն գալիս ցանկությանդ... Ասացեք խնդրեմ, եկել է մարդը, ազատ ընտրության իրավունք է պահանջում ու այն էլ որտե՞ղ' բանտում: Գուցե ձերդ ազնվությունը կհրամայեր բացել դարպասն ու բոլորին տու՞ն ճամփել, մեկ առ մեկ ներողությու՞ն խնդրել պատճառած անհարմարության համար... Չէ, դու իսկապես չես հասկա­նում: Դու չես հասկանում, թե ում հետ գործ ունես, ում դեմ ես սուր ճո­ճում, ում վրա ես մատ թափ տալիս: Իսկ նրա անունը գիտե՞ս ինչ է: Հա­մակարգ: Աջ ու ձախ ես նետվում, հնարներ ես փնտրում, մարդկանց ես դիմում: Իսկ այդ բոլորի թիկունքում ո՞վ է միշտ' համակարգը: Այսօր դու նրա հետ հաշտ ես, սիրով, դրա համար էլ կհանդուրժի քո գոյությունը, կարող է երբեմն ներողամիտ լինել, աչք փակել, չտեսնելու տալ: Իսկ վա­ղը, եթե որոշի, որ այլևս պետք չես իրեն, ավելորդ ես, անվստահելի, գի­տե՞ս, թե ինչ կլինի: Կվերցնի քեզ ու...

Վերջին բառի վրա պետն անսպասելի լռեց, արտաշնչեց թոքերում478

հավաքված օդը, փուլ եկավ աթոռին ու առանց Չարենցի կողմը նայելու ձեռքով նշան արեց.

֊ Գնա...Չարենցը դուրս եկավ գրասենյակից, իր ետևից ծածկեց դուռը և

(|գաց, թե ողջ էությունն ինչպես էր ներարկվում մի պարզորոշ ու անծա­նոթ սառնությամբ: Այդպես ձմեռվա ծեքծեքուն ցուրտն էր լինում, բայց ղա ցրտից չէր: Քիչ առաջ լսած բառերից ամբողջական ոչինչ հիմա չկար, ցրիվ, կազմալույծ, բաժան արձագանքներ էին սոսկ, որ անզոր էին հասնել խորին ծալքերին: Միայն թե այն, ինչը թափանցում էր գիտակ­ցության մեջ, վատթարագույնն էր բոլոր անխորհուրդ հայտնություննե­րից: Աղետը եկել էր և ոչ ոք չէր տեսնում այն: Նա կորցրել էր վախը, և դա առավել ահավոր էր, քան երկյուղելու սաստող բնազդը:

Այդ օրը նա բանտախուց գնաց այն հաստատ որոշմամբ, որ եթե վաղ թե ուշ պիտի կատարվեր անխուսափելին' եթե գալու էին իր ետևից, ա- պա եկողներին միայն ուժով պիտի հաջողվեր իրեն դուրս բերել Ուղղիչ տնից: Վստահ, որ հենց այդպես էլ լինելու էր և էլ ավելի հանդգնելով այդ ներքին համոզմունքից, Չարենցը մի ամբողջ օր ցնցվում էր կատաղութ­յան դողից, և եթե տենդը երբեմն մեղմվում էր, ապա միայն նրա համար, որ նոր պաշար ժողովեր ու մի թույլ կայծից դարձյալ բռնկվեր կրկնա­պատկված եռանդով:

Բայց նա այս անգամ էլ շտապել էր: Դեռ չգիտեր, չէր կարող գիտնալ, որ մոտակա դեպքերը մեկեն այլ ընթացք էին ստացել, և այն, ինչ նրան հիմա թվում էր սահմանված վախճան, սահմանողների համար արդեն դարձել էր անախորժ դիպված:

Իսկ պատահել էր ահա թե ինչ: Երբ ժողկոմ Դուրգերյանը Հանրապե­տության դատախազին հայտնի դարձրեց Կենտկոմի քարտուղարի կար­գադրությունը, արդեն չափազանց ուշ էր եղածն ուղղելու համար: Դա­տախազը նրան հենց այդպես էլ ասաց' «Չէ, բարեկամս,- ասաց,- այդ­պես չի լինի: Երկու ցանկություն մի կաթսայի մեջ եփել չենք կարող»: Եվ նա, ինչ խոսք, իրավացի էր: Սակայն հեշտ էր ասել' իրավացի էր: Չէ՞ որ, միևնույն է, դա ոչինչ չէր փոխում, այնինչ հարկավոր էր, որ փոխվի: Հարցն այն էր, թե ուրիշ ինչպե՞ս կարելի էր վարվել: Խոստովանե՞լ սե­փական անփութությունը, մերժել քարտուղարին ու գլուխը հարվածի տա՞կ դնել, թե՞ անտեսել դատարանի վճիռն ու նոր շահարկումների պատճառ ստեղծել: Այդ վերջինի մասին խոսելն իսկ ավելորդ էր: Առանց

479

այդ էլ Չարենցի գործի շուրջ բարձրացած աղմուկն անցել էր բոլոր թույ­լատրելի սահմանները: Ի՞նչ կարիք կար մի ավելորդ անգամ էլ ջուր լցնել չարախոսների ու ախոյանների ջրաղացին... Այո, ստեղծված իրա­վիճակը նույնիսկ երկիմաստ չէր անվանվի: Այն պարզապես պատուհաս էր, իսկական գլխացավանք:

Մնում էր վերջին միջոցը' առաջին հայացքից գուցե ոչ այնքան ողջա­խոհ ու լուրջ, բայց գոնե անվտանգ, թե բանը հասներ արդարանալուն: Եվ հենց այդ մասին էլ դատախազն ու ժողկոմն առանձնացած խոսեցին բա­վականին երկար: Նրանց որոշումը չափազանց պարզ էր ու չափազանց հեղհեղուկ: Պետք էր այնպես ձևացնել, իբրև թե չի եղել ոչ մեկը և ոչ էլ մյու­սը: Ոչ վճիռ, ոչ հրահանգ: «Չի սխալվում նա, ով ոչինչ չի անում,- ասաց Դուրգերյանը,- իսկ մեզ անհրաժեշտ է չսխալվել»: Եվ այդ դեպքում ամեն ինչ առաջվա պես կմնար իր տեղում՝ անշարժ, հաստատուն, ապահով:

Հաշվարկն անթերի էր: Դրանում համոզվելու համար նրանցից շատ ժա­մանակ չէր պահանջվելու: Շուտով ստացվեց այնպես, որ հանկարծ բոլորն էլ, կարծես լուռ համաձայնությամբ, մի կողմ քաշվեցին, ամեն ոք առանձնա­ցավ իր զգուշավոր սպասման մեջ, ամեն բան դարձավ մոռացության բա­ժին' ելքը հանձնած իրերի բնական հոսանքին: Թե դեպի ուր էր տանելու այդ հոսքը, հայտնի չէր, կամ գուցե թե առանձնապես կարևոր էլ չէր նրանց հա­մար: Մի խոսքով, վերևներում սկսվել էր հարկադիր պարապուրդը:

Չարենցի դեպքում ամեն ինչ ճիշտ հակառակն էր: Հնարավոր ար­տաքսումի լարված սպասումը շեղել էր նրան աներերության իր կետից: Այժմ նա վերստին անհանգստության խճճված կծիկն էր քանդում' Երեկը դարձրած ներկա ժամանակ, հսկելով իր մեջ փոխակերպումի ամեն մի շարժում: Բացվել էր հին վերքը, և յուրաքանչյուր թույլ, աննշան հպումը ցավ էր պատճառում, յուրաքանչյուր միտք հրահրում էր սրտի բողոքը: Ինչ-որ բանում սփոփանք փնտրելով և չգնելով ոչինչ՜ նա ջանում էր հոգ­նեցնել ինքն իրեն, որ հետո թաղվեր փրկարար քնի մեջ՛ լիուլի ճաշւս­կած անզգայացման դեղաթուրմը: Պատահում էր, որ ժամեր շարունակ քայլում էր միջանցքի մի ծայրից մյուսը, հաշվում էր իր քայլերը՝ մեկ, եր­կու, երեք..., կամ կանգնում էր պատուհանի առաջ, կկոցում էր աչքերն ու նայում էր այնտեղ, ուր տարածության, մշուշի, ծառերի ու լռության ետևում մրսում էր մի թարմ, լքված շիրմաթումբ: Այդ մռայլ պահերին նա երազում էր անթափանց այն ամպը, որ պիտի գար, իր ծանրության տակ ճգմեր արթուն մնացած ամեն ներապրում, իսկ ինքն առներ զղջումի

480

վերջին հաղորդությունն ու անէանար ազատ ծխի պես...Բայց եթե պարտվում էին հույզերը, եթե ետ էին դառնում իրենց ան­

ցած ճանապարհով, եթե չէր մնում ուրիշ ոչ մի սվտվւանք, այդժամ նա դուրս էր բերում տրորված ծոցատետրը, նայում էր սպիտակ թերթերին և հավատում էր, թե դա էր այն միակ, անձեռնահաս եզրը, որտեղ մտքերը կարող էին նպատակ լինել, որտեղ նպատակը գիտեր վերածվել հեռա­վոր հույսի, որտեղ հույսերը մեռնելուց առաց հիշատակ էին թողնում էջերին: Ու երբ նա գրում էր, երբ բացվում էին ոգեշնչանքի փակ խեցի­ները, երբ զանգված-զանգված փշրվում էին հոգու գուղձերը, փաղաքուշ պատրանքները նորից գայթակղում ու մոլորության գիրկն էին հրում' դրդելով նրան բառերի սրտում որոնել-գտնել իր նմանակին' տեսնելու համար նրա հայացքի այն նույն կարոտը, որ ինքն էլ ուներ: Եվ որտեղ էլ դեգերեին նրա ծփացող խոհերը, ուր էլ թռչեին շրջմոլիկ անուրջները, ամենուր Արփիկն էր' որպես անբացակա ու մշտահոս արյան տրոփ, որ­պես կախյալ ներկայություն, որպես պատճառ ու հետևանք: Արփիկն էր նրա թե առավոտը և թե գիշերը: Արփիկը նրա երկինքն էր ու երկիրը, սկիզբն ու ավարտը, նրա գրված ու անգիր երգը...

Ափեափ լցվում էին տողերը սիրո հավաստի ապացույցներով, լիալիր հորդում էին ապրումներն իբրև կենսական, անբացատրելի անհրաժեշ­տություն, շվայտ վատնությամբ շաղ էին գալիս հրայքի լիցքերը, և կու- տակ-կուտակ այդ տուրքն աճում էր այնքան մոլեգին, մինչև որ բազմա­բուխ ծանրության սեղմումից փլուզվում էին հոգու անկայուն պարագ­ծերն ու խորտակման կրքոտ ցնորքներով հարբած' կուլ էին գնում խա­վարման ժամին: Ինչպես մատների միջից ավազն է թափվում, այդպես էլ լույսը հոսում, հեռանում էր գիտակցումի մատույցներից ու նվազելով թողնում էր մրուրն ուշաթափության, թողնում էր տիղմը զառանցանքնե­րի, մատնադրոշմը մտագարության: Եվ լինում էր սև, ածխացած թախի­ծը: Եվ լինում էր ցավն՜ անվերք, անարյուն: Եվ Չարենցը միայն գիշեր էր տեսնում ծանր հարվածից կուրացածի պես...

Իսկ հետո... Իսկ հետո, մի երեկո էլ, երբ աշխատանքային օրը վերջա­ցել էր և Չախմախչյանն արդեն հավաքել էր սեղանի թղթերն ու պատ­րաստվում էր քաղաք մեկնել, գրասենյակի դուռն անսպասելի թափով ետ գնաց ու շեմքին հայտնվեց Չարենցի հուզված կերպարանքը: Աչ­քերն արյունով էին լցված, կզակը ցնցվում էր, և ներս ընկած ուսերը փայտացել էին կծկանքի դիրքում:

481

- Ի՞նչ է եղել,- հարցրեց պետը' հոնքերը կիտելով:Չարենցը երկու քայլ առաջ եկավ ու կանգնեց: Նա կծոտում էր

շրթունքները, ջանում Էր գսպել իրեն, սակայն շնչասպառ Էր լինում:- Ինչ- որ բա՞ն Է պատահել,- արդեն տարակուսած կրկնեց պետը:- Նա. Նա ձայն Է տալիս, կանչում Է ինձ... Լսում եմ նրան, ու մարմ­

նովս սարսուռ Է անցնում...Կտրատվող խոսքը հեծկլտանքի Էր նման:- Ո՞վ, Չարենց... Ինչե՞ր ես ասում...- Արփիկը: Կինս... Նա սպասում Է... Անընդհատ խոսում Է հետս, հարց­

նում Է' որտե՞ղ ես, մոռացե՞լ ես ինձ, ինչու՞ չես գալիս...Չարենցը լաց եղավ: Պետը մոտեցավ ու թաշկինակ պարգեց նրան.- Առ, սրբիր դեմքդ: Հիմա նստիր այստեղ, շունչդ ետ բեր, իսկ ես

բժիշկ կկանչեմ: Քեզ հանգստացուցիչ կտան:- ՉԷ, պետք չէ ոչ մեկին կանչել: Խնդրում եմ, ընկեր պետ... Հւսմո ջան,

խնդրում եմ, տար ինձ նրա մոտ...- Ու՞ր տանեմ:- Այնտեղ, նրա մոտ....Պետը չթաքցրած ապշանքով նայեց նրան:- Գերեզմանատու՞ն,- համարյա շշուկով հարցրեց նա:- Հա... Արփիկս մենակ է: Ես պիտի գնամ...- Չարենց, վերջ տուր, ինչեր ես խոսում,- պետը սարսռեց այդ մտքից

և զայրույթից նրա ձայնը հնչեց չոր ու անողոք:- Դու զառանցում ես: Քեզ պառկել է պետք...

Բայց Չարենցն ասես չէր լսում: Աչքերի մեջ տենդային փայլեր կային, որոնք մերթ բռնկվում, մերթ խամրում էին արցունքոտված խոռոչներում:

- Տար ինձ այնտեղ,- միալար, խղճալի թառանչով պնդում էր նա' ար­դեն մի տեսակ անգիտակորեն արտաբերելով ընտել բառերը:

Նրա հուսահատ աղերսանքից խստությունը մարում էր, թևաթափ էր լինում համառությունը, ու պետն այժմ, ջանալով շտկել վիճակը, համո­զում էր հաշտորեն.

- Տես, օրը մթնել է: Հիմա ուշ է: Թոդ մնա վաղը: Խոստանում եմ, որ վաղն անպայման կգնաս:

- Վաղը չի լինելու... Ոչ մի վաղ չկա: Հիմա: Միայն հիմա...Եվ պետն այս անգամ նայում էր Չարենցին շունչը զսպած, դիմահար ու

սևեռուն հայացքով, ինչպես նայում են աղոտ պատկերին՝ փորձելով նսեմ482

ուրվագծերից կռահել ամբողջը: Նրա համար այդ բոլորն այնպես անմիտ 1ր ու անհնար, այնպես օտարոտի էին կացության շփոթ արգելանքները: ւ՚տփսկան Էր մի խոսքը, մի կտրուկ մերժում և կվաներ իրենից անպատեհ (•Imp. կազատվեր դրա խորթ մերձեցումից: Սակայն, կարծես իր կամքին հակառակ, ինչ-որ բան դեռ կաշկանդում Էր նրան, մի սուր հերձաքար քե­րում Էր մտքերը: Ուզում Էր զայրանալ ու չէր կարողանում, փորձում էր վի- rtli| ու լուռ էր մնում՜ ընդունելով կատարվածն այնպես, ինչպիսին այն կար՜ անմատչելի թողած խորին շերտերը, չմասնատելով դրա ատաղձը... Ու հանկարծ, ինչն ամենից վատն էր, նա հասկացավ, որ ինքն անկարող էր խուսափել ելքից: Եվ ոչ այն պատճառով, որ համակվել էր չնախատեսված հնազանդությամբ, որ ենթարկվել էր պահի ստիպումիս, որ ճանաչել էր կույր ցանկությունը որպես թելադրանք: Նման բան չկար: Միայն այնքանը դիտեր, որ եթե սիրտ աներ սակարկել այդ պահը ճնշված խղճի հետ, ապա տանուլ կտար: Չէր ների իրեն: Ահա թե ինչն էր խռովում նրան...

Չախմախչյանը կախիչից վերցրեց վերարկուն, նետեց ուսերի վրա ու ասաց Չարենցին.

- Լավ, հանգստացիր: Հիմա կգնանք...

* * *

Պրոլետգրողների միության կենտրոնական վարչության առաջին նիստն ուշ ավարտվեց: Շենքից դուրս եկան մի խումբ ժողովականներ և մտան մոտակա գինետունը: Գևորգ Աբովն ու Վահրամ Ալազանն այդ օրն րնտրվել էին քարտուղարության կազմում, Գուրգեն Վանանդեցին խմբագ­րական կոլեգիայի անդամ էր դարձել, և ահա նրանք մտածեցին, որ առի­թը վայելում էր գրչակիցներին հյուրասիրելու շռայլությանը: Խումբն այն­քան էլ մեծ չէր: Նրանց էին ընկերացել Նաիրի Զարյանը. Հմայակ Աիրասը, թննադատ Նորայր Դաբադյանը և էլի մեկ-երկու սկսնակ համակիր:

Դեռ նոր էին տեղեր զբաղեցրել ազատ սեղանի շուրջը, և բարեհաճ մատուցողն արդեն ընդունել էր պատվերը, երբ Զարյանը ձեռքը դրեց կզակի տակ ու հարցրեց.

- Լսե՜լ եք վերջին ցնցող նորությունը: Ասում են Չարենցն իր կնոջ գե­րեզմանն է բացել տվել: Չտեսնված բան է:

- Ինչպե՞ս թե բացել է... Չի կարող պատահել:- ճշմարիտ եմ ասում: Դա անցած գիշեր է արել: Այնտեղ է գնացել

բանտապետի ու մի քանի ծառայողի հետ: Ընկել է գերեզմանաթմբի483

վրա, լաց է եղել: Իսկ թե հետո ինչպես է համոզել, որ դագաղը դուրս բե­րեն, միայն Աստծուն է հայտնի...

- Այո, իրոք որ արտառոց դեպք է,- ասաց Աբովը' քորելով ծոծրակը:- Ոչ թե արտառոց, այլ սարսափելի,- ուղղեց Դաբաղյանը:- Տեսնես

ի՞նչ է մտքովն անցել...- Երբեք չես իմանա,- Ալազանը ակնոցը հանեց ու դրեց բաճկոնի

գրպանը:- Նրանից ամեն ինչ կարելի էր սպասել: Չարենցը մոլեգին խառնվածք է, իսկ նրա արարքները հանճարի տարօրինակություններ են:

- Տարօրինակություննե՞ր,- քմծիծաղ տվեց Վանանդեցին՜ շուրթերի ձախ անկյունը վերև ձգելով:- Ինչպես չէ: Լավ տարազ գտար իսկական պատճառը կոծկելու համար... Գերեզման բացել, այրել կնոջ հագուստները, հրդեհել տունը, փշրել հյուրանոցի գույքը... Արանք, քո կարծիքով, տարօրի­նակություններ են, հա՞: Իսկ քեզ չի՞ թվում, որ Չարենցը պարզապես փոր­ձում է չափազանցված վիշտ խաղալ: Տեսեք- տեսեք, թե ես ինչքան փափ­կասիրտն եմ, տեսեք, թե ոնց եմ տանջվում ու տառապում... Ախր ինչպե՞ս գլխի չեք ընկնում, ինչպե՞ս չեք հասկանում, որ սա շարքային պաթոլոգիա է...

- Վերջ տուր, Գուրգեն, խիղճն էլ լավ բան է,- սրտնեղեց Ալազանը: Վանանդեցու ավելորդ «սրտաբացությունը», այն էլ այդ նորաթուխների ներկայությամբ, զայրացրել էր նրան: Սակայն Վանանդեցին կարծես թե չէր էլ կամենում դա նկատել ու շարունակում էր քլթքլթալ եռացող թեյնի­կի պես.

- Ես ձեզ նորից եմ ասում, եղած-չեղածը պշիբշևսկիականություն է, ուրիշ ոչինչ:

- Դատարկ խոսքեր են: Վիշտը վայելուչ լինել չի կարող...Մատուցողը ետ եկավ, սեղանին շարեց սկուտեղով բերած ափսե­

ներն ու շշերը: Բոլորը մի պահ լռեցին: Ձեռքերի տակ ծայր առավ ապակյա իրերի զրնգոցը, տաք ուտեստների հոտը խառնվեց ներսի ծխապարար օդին, գլխատված շշերից խցանները ցած ընկան առանց հոգևարքի: Օրն ախորժելի շարունակություն էր խոստանում, և սեղանա­կիցները գոհ էին դրանից:

Երբ մատուցողը հեռացավ, Դաբաղյանը հարցրեց.- Իսկ ճի՞շտ է, որ Չարենցին ուզում են բաց թողնել Ուղղիչ տնից:- Հետո ի՞նչ,- կրկին մեջ ընկավ Վանանդեցին:- Եթե նույնիսկ ազա­

տեն, կարծում ես դա նրա համար փրկությու՞ն կլինի: Չարենցը հիվանդ484

է, վարկաբեկված ու անհուսալի: էլ ու՞մ է պետք այդպիսի Չարենցը: Ոչ մեկին: Նրա բանը վերջացած է...

- Ես այդպես չեմ կարծում,- փորձեց հակաճառել Սիրասը:- Չարենցը միշտ էլ Չարենց է' այնտեղ լինի, թե այստեղ:

- Դա ընդամենը նախապաշարմունք է: Ազատիր քեզ դրանից:- Բայց դուք շարունակությունը լսեք,- դարձյալ զրույցն իր կողմը

շրջեց Զարյանը:- Պատմում են նաև, թե այդ գիշեր Չարենցը բացված դագաղում դրել է կնոջ արծաթե մահադիմակն ու իր նոր բանաստեղ­ծությունները՜ շշի մեջ զմռսած: Ու այդպես էլ թաղել են...

- Իսկ դա ի՞նչ է,- դեմքը թթվեցրեց Վանանդեցին:- Դարձյա՞լ տարօրի­նակություն:

- Չգիտեմ,- Զարյանը հորանջեց ու ափով ծածկեց բերանը:- Ոմանք այդպես խենթանում են: Մեկ ուրիշն այդպես սիրում է...

- Ու դու դա համարում ես արդարացու՞մ:- Ոչ, ես դրան անվանում եմ սեր:- Ի՞նչ...- Սեր, հարգելիս, սեր, որն ինքն է արդարացնում ամեն բան...Հետո նրանք շարունակեցին խոսել, վիճել, խմել ու շուտով մոռացան

թե Չարենցին, թե նրա արտառոց արարքը և թե ամենայն բան, որ գինե­տան պատերից այն կողմ էր ու իրենցը չէր...

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԹԵՎԱԹԱՓ ԹՌԻՉՔ

Վերջին օրերին Երևանում ընդհատումներով ձյուն էր գալիս: Հետո այն շարունակվեց ու այլևս դադար չառավ: Սպիտակ, առատ հյուսակնե­րը թռչնի թեթևությամբ իջան, հաստ շերտով նստեցին մրսած հոդին, տե­սավոր աշխարհն անզգայացավ, գույները կուլ գնացին փաթիլների տա­րափին, և հանգունակ հարթությունը շողաց փայլաթիթեղի նման: Երբ փողոցներն ու մայթերը բոլորովին թաղվեցին ձյուների տակ, քաղաքում ստիպված գործի դրեցին սահնակները: «Պրոլետար» կինոթատրոնի ժամացույցը սառեց ու կանգ առավ: Ձյան ծանրությունից ճղակոտոր եղան ու տապալվեցին բուլվարի մի քանի ծառեր: Թանձր ծխահոտը

485

մաշված շուրջառի պես կախվեց կքված կտուրների վրա:Ցրտերի սաստկանալու հետ Ուղղիչ տան արհեստանոցներում աշխա­

տանքները միառժամանակ ընդհատվեցին: Խցերում ավելացան քրձազ­գեստներն ու բրդե ծածկոցները, պակասեցին նավթն ու վառելափայտը, ժամանակը սմքեց, կուչ եկավ, ինչպես մգլած գարեհաց: Կալանավորնե­րը սկսեցին հապճեպորեն կարել-կարկատել պատառուն հագուստները, փետուրներ գտան ներքնակները լցնելու համար ու հին պարկերից ոտքե­րի փաթաթաններ ձևեցին: Կաթսաներով ձյուն էին հալեցնում և վառարա­նի անկուշտ երախն էին նետում այն ամենն, ինչ ձեռքի տակ էր:

Պարապուրդը սկզբում կարծես թե դուրեկան էր: Սակայն շուտով, ինչպես լինում է սովորաբար, երկարուձիգ, բռնի անգործությունը սկսեց հյուծել հանգստության եռանդը: Զբաղմունք չկար, գնալու տեղ չկար, մշտապես միևնույն մարդիկ ու միևնույն իրերն էին, որոնց տեսքը, անջիղ ձայները, խառնիփնթոր ու ծույլ շարժումները զսպանակի պես բացվում, խփվում էին պատերին և ապա սեղմվելով նորից ետ էին դառնում իրենց անհոլով կացությանը: Ամեն ինչից ձանձրույթ էր կաթկթում, ամեն տեղ տրտմության ճղճիմ զանգվածն էր տրորվում, և այդ հարաձիգ կրկնութ­յունն այլևս ոչ մի լավ բան չէր գուշակում: Հենց այդ օրերին էր, որ Ուղ­ղիչ տանը փախուստի մի փորձ կանխվեց, և խցերում մարդիկ խոսում, քննարկում էին միայն այդ դեպքը: Հետո հիվանդանոցում վախճանվեց տիֆով հիվանդներից մեկը, որին Չարենցը ճանաչում էր, և սա բավա­կան էր, որ բոլորը մոռանային ձախորդ փախստականին: Իսկ երբ բաղ­նիքում բռնկված վեճի ժամանակ կալանավորի դանակահարեցին, դա բանտարկյալների դժգոհության ու անկարգությունների առիթ դարձավ, մի բան, որ առաջներում երբեք չէր պատահել: ճիշտ է, նրանց խռովքն արագ էլ մարեց, սակայն բոլորն էլ հասկանում էին, որ պատճառը ոչ այնքան արյունոտ միջադեպն էր, որքան սրտմաշուկ պարապությունը, նման անխնամ այն վերքին, որի դոնդող կեղանքի տակից սևամաղձ ար­յուն ու շարավ էր հոսելու:

Փակվածների համար միակ անելիքը մնացել էր նանիր խոսքուզրույ­ցը, որ ծայր էր առնում ոչնչից, գնում, ոլորկծիկ անցնում էր բոլոր ձայ­նավոր հույզերի միջով, ու ոչ ոք չգիտեր, թե երբ և որտեղ կանգ կառներ դրա անդադրում պտույտը: Գյուղացիներն ավելի հաճախ խոսում էին ցրտահարության մասին, որ պատուհասել էր չթաղված այգիներին, եր-

486

|Վւմն էլ հիշում էին ժանտախտը, որ տարածվել էր լեռնային գավառնե­րում: Քաղաքաբնակները սիրում էին զանազան ասեկոսներ կրկնել, որոնք լսել էին այցի եկած հարազատներից, կամ բոլորին պատմում էին, թե ինչպես հատուկ կարգադրությամբ փակվել էր կրկեսը՜ չմոռանալով անպայման ասել, որ իրենք էլ չեն հասկանում՛ ում կարող էր այն խան­գարել: Մի առանձնահատուկ նյութ էր Լենինականի Ուղղիչ տունը վերա- րացել-չվերաբացելու հարցը, որի մասին հակասական լուրեր էին պտտվում և որը չափազանց հուզում էր այնտեղից բերված բանտար­կյալներին: Իսկ մի անգամ էլ Չարենցը լսեց, թե ինչպես էին կալանավոր­ները քննարկում ուղղագրության և տառերի բարեփոխման մասին թեր­թում տպագրված տեղեկությունը, ու տարակուսանքով տեսավ, որ այդ լուրը հավաքվածներին ավելի էր հետաքրքրել, քան այն ամենն, ինչ պատահում էր Ուղղիչ տանը:

ճիշտ է, երբեմն նրան էլ էին զբաղեցնում կողմնակի մտքերը, և հան­կարծ հիշում էր մարդկանց, որոնց վաղուց մոռացել էր, մտաբերում էր աննշան դեպքեր, որոնք կարծես միայն հիմա հորինվեցին, արտաքսված օրերի փոշիներից դուրս էր հանում եղելության պատառիկներ' զարմա­նալով դրանց ջերմացնող արտաշնչանքից, բայց այդ անսպասելի նշմա­րումները սոսկ առկայծումներ էին, որ ցաքուցրիվ հայտնվում ու կորչում էին նոր դիպվածների ու հին խոհերի բեկվածքներում: Ինչ-որ բան դեռ խանգարում էր նրան, կամ գուցե Չարենցն ինքը չէր կամենում մյուսնե­րի պես ինքնաբերաբար հպվել այդ կյանքի կպչուն սերուցքին: Եվ եթե լինում էր այնպես, որ ոչ թե նա' մտքերին, այլ մտքերն էին նրան ուղղութ­յուն տալիս՛ նետելով հափշտակության փետուրների մեջ, ապա այնպես էր վարանում ու կարկամում, կարծես մեկ ուրիշն էր մեղավորը իր տա­րանցիկ ու արբեցնող զեղումների համար:

Շատ անգամներ, երբ աննպատակ մաշում էր օրվա քարե ձանձիրը, երբ թվում էր' չկա ոչնչի նախազգացում, ոչնչի սպասում, հանկարծ որ­տեղից որտեղ, թարթափուն ու դյուրամած անմեղությամբ ելնում էին այդ երազներն ու քշում էին նրան կորնչելի անցյալի խորքերը: Ավելի հաճախ նա հիմա հիշում էր իր ծնողներին, հիշում էր քույրերին ու եղբայրներին, որոնք հեռու էին առավել, քան կարող էր բաժանել տարածությունը, առավել, քան կարող էր սահմանել դիպվածի կամքը: Այդպես քշվում էր նա վաղեմության պատկերների միջով, իսկ հետո ջնջում էր անցած տա­րիները, և թվում էր, թե իրենք դեռ մանուկներ են, թե կա հարազատ Կար-

487

սը, ե աշխարհ ասվածը մի փողոց է՜ Առաքելոց վանքից մինչև Վարդանի կամուրջը: Այդ ժամանակ նրա սիրտին շատ մոտիկ մի տեղ սեղմվում էր անանուն մի բան, ինչն ավելին էր, քան կարոտը, ավելին, քան ափսո­սանքը: Ու Չարենցն ապավինում էր իր սրտի ճնշող սփոփանքներին' երեկն այսօրի հետ հաշտեցնելու համար: Նա տեսնում էր ճամփաներ, քաղաքներ, վազք, լսում էր որոտ, սմբակների դոփյուն, ահագնացող կանչեր, ե այդ ամենի միջով, թեք հարթությամբ ցած գլորվող գնդի նման գնում, գնում էր դեպի իր բոլոր սևեռումները, դեպի այն միակն ու անա- ռւսրկելին... Շատերի հետ նա հիշում էր նաև Մարիաննային, տեսնում էր նրա անձնազոհ դեմքը, գիտեր, որ ատում է նրան և չէր հասկանում, թե այդ ինչ պատճառով էր ատելությունը տեղ գտել իր հոգում:

Բայց այդ կարճատև տեսիլքների մեջ անգամ դրսի աշխարհն այն­քան հարազատ էր ու ծանոթ, որքան լինում էր սեփական դեմքը: Միայն հիմա էր նա զգում, թե ինչպես էր կապված այդ աշխարհին, թե որքան անզոր էր դրա գոյությունը մերժելու իր կիրքը: Ողջ էությունը մղվում էր դեպի անծանոթ, ուժգին ապրումները: Եվ հոգին ընտելանում էր լիար­յուն կյանքի թույլ ու երկչոտ արձագանքներին:

Մի անգամ այցելության եկած Բակունցից ու Մահարուց նա իմացավ, որ Կուլտուրայի տանը Վանանդեցին դասախոսություն էր կարդացել «Ազգային շարժումը հայ գրականության մեջ» թեմայով, և երկար խոսել էր «Երկիր Նայիրի» վեպի մասին: Իմացավ, որ ուկրաինական «ժիտյա ի ռևոլուցիա» ամսագիրում թարգմանաբար տպագրվել էր իր բանաստեղ­ծություններից մեկը: Իսկ հետո ընկերները նրան ցույց տվեցին Նյու Յոր- քում լույս տեսնող «Նոր աշխարհ» թերթի համարը, որտեղ մի այսպիսի հայտարարություն էր զետեղված. «Ամերիկյան բանվորական (կոմու­նիստ) կուսակցության հայկական ֆրակցիաները հրավիրում են մրցումի «Նոր աշխարհի» ներկա քոմփեյնին առթիվ: Մրցանակներ շահողներին՝

Տասը հատ նոր բաժանորդներ գտնողները պիտի ստանան Եղիշե Չարենցի պոեմները:

Քսանհինգ նոր բաժանորդներ գտնողը պիտի ստանա պրոլետարա­կան բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի ամբողջական գործերը...»:

- Ուրեմն դեռ ինձ չեն մոռացել,- այն ժամանակ ասաց նա' կարծես հենց այնպես, անցուկ անփությությամբ: Այնինչ այդ վաղվաղուկ միտքն առինքնեց իր հմայքով և նույնիսկ գոհության նման մի ծփանք երևաց թե­րահավատ աչքերում... Չէ, նա չէր ձևանա և ոչ էլ կհերքեր: Դա կար և այն

488

հավանաբար ավելին էր, քան ներքին բավականությունը: Նա իսկապես ու- դում էր, որ այդ կյանքն ընդուներ իրեն: Հիշեր ու ընդուներ: Թող որ դա լի- 1ւեր քմահաճ սրտի ցանկություն, թող կոչվեր թուլության սնափառ զեղում կսւմ թող ունենար մեկ ուրիշ անախորժ անուն, միայն թե բաց մնար ետ­դարձի ճամփան ու սակավ լիներ կորստի բաժինը: Մի՞թե պիտի հանդգներ դրանից ավելին պահանջել...

Եվ միակ անմռունչը դարձյալ ժամանակն էր: Անցնում էին ժլատ օրե- րր, մեկիկ-մեկիկ զեղչվում էին շաբաթները, սակայն ոչինչ չէր կատար- ւ|ում: Վրա հասավ նաև այն պահը, երբ լռությունը Չարենցին թվաց ոչ այն է՜ անսովոր, ոչ այն է' կասկածելի: Կարելի էր և չնկատել այդ ամենը: Կարելի էր ծանծաղ արթնության մեջ թաղել հոգնաբեկ գլուխն ու անի­րազեկ կացության համակիրը դառնալ: Բայց ջղերը պրկվում էին պար­տադրաբար, մտքերն աղմկում էին անգթորեն և այն, ինչ հնազանդ չէր կամքին, շարունակ պտտվում էր մերթ այս, մերթ այն թերատության չորսդին: Այլևս խարխափումից դադար չկար: Ու նա ի վերջո տեղի տվեց:

Անորոշ ենթադրություններ անելու փոխարեն նախ և առաջ որոշեց տեղեկանալ, թե ի՞նչ պատճառով չկիրառվեց իրեն հարկադիր բուժման ուղարկելու վճիռը: Նա գնաց պետի մոտ, իսկ ճանապարհին մտածում էր. «Չլինի՞ սպառնալիքներս իսկապես տեղ հասան, ներգործեցին նրանց վրա: Ո՞վ գիտե, գուցե հենց այդպես էլ կա: Իսկ եթե' ոչ, ապա սա ի՞նչ կարող է նշանակել»:

- Ուզում ես ճշմարտությու՞նն իմանալ,- լսելով նրան' հարցրեց պե­տը:- Ինչ կա որ: Իմացիր,- և հարմար տեղավորվելով աթոռի վրա, Չախ­մախչյանը նրան մեկ առ մեկ պատմեց այն ամենն, ինչ գիտեր քարտու­ղարի կարգադրության, դատախազի համաձայնության ու ժողկոմի հե- տաձգող լռության մասին:

- Դե, հիմա ի՞նչ կասես,- ավարտելով իր «զեկույցը»' Չարենցի զար­մացած հայացքը որսաց նա:- Քեզ գոհացնու՞մ է նման հեռանկարը: Թե՞ դեռ չես համոզվել, որ ամեն ինչ իր հակառակ երեսն էլ ունի: Հանգիստ էիր ուզում: Ստացար հանգստությունդ: Բողոքում էիր բուժման դեմ, այլևս չեն բուժում: էլ ինչու՞ ես խոժոռվել: Գնա ու գոհացիր նրանով, ին­չին ձգտում էիր: Իսկ թե հանկարծ տեսնես, որ ուզածդ դա չէր, չգաս ու այդ մասին ինձ չասես: Ասածդ նորություն չի լինի...

Չարենցը խոցված էր: Այժմ, երբ գիտեր ամբողջ եղելությունը, զգաց երակների մեջ պղտորված արյան հորդումն ու ցավի փշոտ խայթոցները

489

մազարմատների տակ: Նա, որ խաբվածության մի քանի շաբաթներ էր սպառել, նա, որ ամուր փակել էր տագնապանքի փեղկերը և ծածկել էր իրեն առկախության մգդակած սավանով, հանկարծ պարզում էր, որ իզուր էին եղել զրկարար տքնանքները, որ ինչ-որ մեկը հանդգնել էր հու­նից շեղել դեպքերի ինքնահոս ընթացքը և պատանդել իրեն սեփական պահանջի թևերի մեջ: Այդ միտքն արդեն նրան կատաղության էր հասց­նում ու տիղմի պես կուլ էր տալիս զգաստության վերջին բեկորները:

Երբ բանտախուց մտավ, ռունգերը լայնացել էին հևքոտ շնչառությու­նից, իսկ անհանգիստ բիբերը ոստնում էին դիտավոր անսքողությամբ:

- Նորի՞ց ինչ-որ բան է եղել,- նրան տեսնելուն պես հարցրեց Եփրեմը և մոտ եկավ:

- Դեռ նոր է լինելու,- ասաց Չարենցը մաղձոտ շշուկով:Եվ հենց այդ պահից էլ սկսվեց...Թե ինչեր կատարվեցին հաջորդող մի քանի օրերին, նույնիսկ փոր­

ձության բովով անցած ու հնաբնակ բանտարկյալները երբևէ նման բան չէին տեսել: Չարենցը վերստին մոլեգնել էր: Չարենցն արձակել էր բոլոր սանձերը: Չարենցն օտարացել էր հետևանքների վախին: Այս անգամ նա կրակի հետ էր խաղում ու չէր երկյուղում այրվելուց: Ուղղիչ տունը խլրտում ու հուզվում էր նրա սերմանած խռովքից: Մարդիկ դեռ չէին սթափվում անհնազանդի մի արարքից, երբ անմիջապես հետևում էր մեկ ուրիշը՛ առավել սադրիչ, առավել հանդուգն...

Վատ լուրերն արագ են տարածվում: Հսկիչների ու վերակացուների բողոքները սկսեցին հաջորդել մեկը մյուսին: Պետը սկզբում լսում էր նրանց գանգատները և բողոքարկուներին ազատ էր արձակում՛ հորդո­րելով կարևորություն չտալ կատարվածին: «Առաջին անգամը չի: Չա­րենցն է' մի քիչ կաղմկի ու կհանդարտվի»,- ասում էր նա' քամահրանքի դեմք ընդունելով: Բայց երբ պարզվեց, որ Չարենցը խաղաղվելու մտադ­րություն չուներ և չափն անցել էր աններելիորեն, իսկ այդ իրարանցման մանրամասները թաքցնելն այլևս անկարելի էր, պետին ուրիշ ոչինչ չէր մնում անել, քան ընդունել ու հաստատել տհաճ միջադեպերի փաստը: Մի քանի օր հետո' փետրվարի 15-ին, ներքին գործերի ժողկոմ Օնիկ Դուրգերյանի զեկուցագիրն արդեն ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմում էր, պատճենը ժողկոմխորհի նախագահ Աաքո Համբարձումյանի սեղանին: ժողկոմն այս անգամ գրում էր հետևյալը.

490

«... Ինչպես երևում է Կենտրոնական Ուղղիչ տան պետի ս.թ. փետրվա­րի 14-ի գրությունից և կալանավայրերի բաժնի տեսուչ Աշրաֆյանի դի­տողություններից, կալանավոր Չարենցը ոչ. միայն իրեն լավ չի պահում Ուղղիչ տանը, այլ հաճախ անթույլատրելի արարքներով վարկաբեկում է իշխանությունն ու կուսակցությունը: Հաճախ աննկարագրելի աղմուկ է ւ՚տրձրւսցնում, կալանավորների ներկայությամբ հայհոյում է ընկ. ընկ. Ա. Կարինյանին, Ա.. Հովհաննիսյանին և ուրիշ պատասխանատու ընկերնե­րի. անվանում բռնակալ և փողոցային հայհոյանքներ նետում: Այս ա- րարքները, անշուշտ, բացասաբար են անդրադառնում մյուս կալանա­վորների վըա, թուլացնում Ուղղիչ տան ռեժիմը և իշխանության ու Ուղղիչ տան վարչության հեղինակությունը գցում կալանավորների առաջ:

Հայտնելով այդ մասին, ժողկոմատս խնդրում Է Ձեր համաձայնությու­նը կալանավոր Չարենց Եղիշեին Թիֆլիսի Ուղղիչ տներից մեկը փոխադ­րելու առթիվ, Եթե Կենտկոմը գտնում Է, որ նա պետք Է մնա կալանքի տակ:

Միաժամանակ հայտնում Ենք, որ ժողկոմատս Չարենցի ամբողջ գործի առթիվ այն կարծիքին է, որ նրան պետք Է վաղակետ ազատել կա­լանքից' պատիժը համարելով պայմանական:

Ներքգործժողկոմ' Դուրգերյան»:Ոչ մի անզգույշ խոսքով չհիշատակելով այն հանգամանքը, որ Չա­

րենցի գործի առնչությամբ կար թե դատարանի որոշումը և թե դրան հա­կասող Կենտկոմի կարգադրությունը, Դուրգերյանն այնուամենայնիվ հո­գու խորքում հարցի շուտափույթ լուծման կողմնակիցն Էր: Ստացված գրավոր ահազանգերը թեև խարխլել Էին նրա ծրագրերը, բայց և այնպես շեղել Էին նյութը հիմնական խնդրից ու դեռ նոր մեղավորներ Էին ի հայտ բերել, որոնք ցանկացած պարագայում հրաշալի քավության նոխազներ կարող Էին դառնալ: Ուրեմն Էլ ինչու՞ նա պիտի տագնապեր հետևանք­ներից, երբ քողարկվելու այդպիսի պաշար ուներ:

Իսկ այդ ընթացքում ղեկավարության հանդիմանանքին սպասող և համբերության բոլոր պաշարները սպառած Ուղղիչ տան պետը կար- գադրեց իր մոտ բերել Չարենցին: Չախմախչյանն անկեղծորեն զայրա­ցած Էր ու հիասթափ:

- Ի՞նչ քամի Էր փչել գլխիդ, որ բոլորի ներկայությամբ նման բաներ Էիր ասում,- զսպված կատաղությամբ սենյակի մի ծայրից մյուսն Էր նետ­վում բանտապետը' ճտքակոշիկներն իրար խփելով:- Ի՞նչ սատանա Էր ներսդ ընկել: Լեզու՞դ Էր քոր գալիս, ուզում Էիր կտրիճ ձևանալ, հա՞:

491

Ի՞նչ է, չգիտե՞ս, թե քանի աչք է այստեղ հսկում քեզ, քանի ականջ է լսում քո ամեն մի բառը: Իսկ հիմա բոլոր խաղերն արդեն խաղացիր: Վերջա­ցավ: Սրանից հետո ես քեզ համար Էլ ոչինչ անել չեմ կարող: Ու չեմ ու­զում: Թող տանեն Թիֆլիս: Կնստես նրանց Ուղղիչ տանը վրացիների հետ, կիմանաս, թե ինչ բան է իսկական բանտը, տեսնեմ այնտե՞ղ ումն ես հայհոյելու...

Հետո կշտամբանքների մի նոր տարափ Էլ հաջորդեց, որը Չարենցը լսեց անշարժ կանգնած, ոչինչ չմերժող հնազանդությունն աչքերի մեջ և նույնիսկ համակրանքով: Երբ պետը պարպեց սրտում կուտակված իր ամբողջ ցասումն ու փոքր-ինչ մեղմացավ, Չարենցն ասաց.

- Թիֆլիս գնալ չեմ ուզում:- Իսկ քո կարծիքը չեն Էլ հարցնում:- Ես դիմում կգրեմ:- Ի՞նչ պիտի գրես:- Կգրեմ, որ կարիք չկա ինձ հարկադրաբար բուժման ուղարկել: Ես

ինքնակամ Էլ կգնամ: Միայն թե ուզում Եմ մեկնել իմ միջոցներով, իմ ընտրած ձևով: Ախր նրանց համար միևնույն Է, թե դա ինչպես Է լինելու: Նրանց միայն պետք Է, որ Ես Հայաստանում չլինեմ...

- Կարծում ես' քեզ կլսե՞ն:- Ուրիշ ելք չունեն: Մի քիչ կփրփրեն, գլխիս իշխանություն կբանեց-

նեն, իսկ հետո հենց այդպես Էլ կվարվեն: Ես նրան հո լավ եմ ճանաչում: Բոլորն Էլ մի սանրի կտավ են...

- Վարվիր' ինչպես կուզես,- ձեռքը հուսահատ թափ տվեց պետը:- Տեսնում եմ, ես քեզ համար վատ խորհրդատու եմ դարձել: Ահա, վերց­րու, թե որ այդքան շատ ես ուզում,- նա Չարենցին մեկնեց թուղթն ու գրիչը և մի կողմ քաշվեց անբավականության բացեիբաց զգացումով: Չարենցը նստեց դիմումը գրելու:

Նրա նամակն ուղարկեցին հին հասցեով: Մի քանի օր շարունակ ոչ մի լուր չկար: ժամանակը ծորում էր, շաբաթը հալվեց ձնակույտի նման, և սպասումն արդեն առատ սնունդ էր տալիս կասկածներին, թեև դա այն նախկին քստմնելի սպառումը չէր, որ փքվում, ուռճանում էր համր մորմո­քից: Ամեն դեպքում, Չարենցն այս անգամ իսկապես չէր վրիպել: Մի առավոտ, բոլորովին պատահմամբ, նա ծառայողներից լսեց, որ հաջորդ օրը բաշխիչ հանձնաժողովի նիստում քննելու են իր հարցը: Թե այնտեղ' վերևներում ինչեր էին ասվել ու որոշել, թե ովքեր էին առարկել և ովքեր

492

էին պւսշտպանել նրան, նա, իհարկե, իմանալ չէր կարոդ: Սակայն դա հի­մա այնքան էլ էական չէր: Կարևորն այն Էր, որ գրությունը տեղ Էր հասել և Չարենցը գոհ էր, որ դարձյալ ամեն ինչ ընթանալու Էր իր ուզածի պես:

Իսկ հետո այնպես միանգամից և անհավանական արագությամբ դեպքերը հաջորդեցին մեկը մյուսին, որ ամեն տեսակ ենթադրություննե­րի վրա գլուխ կոտրելու ժամանակ այլևս չպահանջվեց:

Կալանավայրերի բաժնի բաշխիչ հանձնաժողովի արտահերթ նիստը գումարվեց փետրվարի 24-ին: Բոլորին նախապես ասվել Էր, որ լսվելու Էր դատարանի որոշմամբ Չարենցին առողջարաններից մեկը պարտա­դիր բժշկության ուղարկելու հարցը: Եվ երբ զեկուցողը' հանձնաժողովի անդամ Սիլախտարյանն իր ելույթի կեսից հանկարծ սկսեց խոսել այն մասին, թե ի հայտ են եկել որոշակի խոչընդոտներ, այդ շրջադարձը ներ­կաների շարքերում թույլ խլրտոց հարուցեց: Սակայն Սիլախտարյանը ձևացրեց, իբր չի նկատում շփոթմունքը: Շշուկները սեղմվեցին նրա հաստ, արագախոս ձայնի տակ, և զեկուցողն արագ անցավ բուն խնդրի արծարծմանը: Առաջին հերթին նա ուշադրություն հրավիրեց այն ծան­րակշիռ փաստարկի վրա, որ թեպետև դատարանի որոշումն օրենք Էր և այն պետք Էր կիրառել, բայց արի ու տես, որ ներքգործժողկոմատի կա­լանավայրերի բաժինը նյութական միջոցներ չուներ վճիռն ի կատար ածելու համար, և ուրեմն՝ Չարենցի մեկնումն այսպես թե այնպես մնա­լու Էր առկախ: Այնուհետև, իբրև իր մտքի տրամաբանական շարունա­կություն, նա հատուկ նշեց, որ այդ հանգամանքը չի կարող հիմք ծառա­յել կալանավորին հետագա կալանքի տակ պահելու համար: Մի խոս­քով, անհրաժեշտ Էր հաշտվել այն իրողության հետ, որն, ինչպես ասում են, երկու ծայր ուներ, ու ըստ այդմ Էլ գտնել դրության ոսկե միջինը:

Այստեղ Սիլախտարյանը մի կարճ դադար տվեց' ստուգելու, թե ար­դյո՜ք իր բառերն անհրաժեշտ ներգործությունն են ունենում հավաք­վածների վրա, և համոզվելով, որ ամեն բան տեղին Է, անցավ ելույթի ամենակարևոր հատվածին' կարդաց Չարենցի միջնորդություն- նամա­կը: Ընթերցումն ավարտելով, նա շրջապատի վրա նետեց այն բազմանշա­նակ հայացքներից մեկը, որոնք իրականում ոչինչ Էլ չեն նշանակում, ապա փոքր-ինչ երգեցիկ, սիրտը ետ բերող ձայնով եզրափակեց ասելիքը.

- Բաշխիչ հանձնաժողովի նիստը կարող Է միանգամայն հնարավոր գտնել Եղիշե Չարենցին իր սեփական միջոցներով բուժման ուղարկելու տարբերա­կը: Ընդ որում, հսկողությունը կվերապահվի Ներքգործժողկոմատին:

493

Առաջարկից ապսպրւսնքի ծուխ էր ելնում: Ակնարկը պարզ Էր: Նիստի մասնակիցները հնազանդ բարեհաճությամբ իրար նայեցին և հետո մեկ առ մեկ տվեցին հոժարության օգտակար քվեն:

Կես ժամ անց որոշումն արդեն պատրաստ էր ու հանձնված ժողկոմ Դուրգերյանին: Վերջինս, ինչպես և նախատեսված էր, անմիջապես ձեռքն առավ փաստաթուղթն ու ուղևորվեց Կենտկոմ: Այնտեղ նրան էին սպասում:

- Ամեն բան կարգի՞ն է,- ժողկոմին տեսնելով հարցրեց Աշոտ Հովհան­նիսյանը:

- Կարգին է:- Այդ դեպքում մենք էլ արագ սկսենք ու վերջացնենք,- ասաց առաջին

քարտուղարն ու խնդրեց ներս հրավիրել Կենտկոմի քարտուղարության մյուս անդամներին...

* * *

Ուղղիչ տան պետը կանգնել էր վառարանի մոտ: Այրվող փայտերը ճար­ճատում էին ատամի տակ ընկած չորահացի նման: Ջերմությունը հաճելի էր, և նա խուսափում էր նայել լուսամուտից այն կողմ ծանրացած ձմռանը:

- Բաց արա ու կարդա,- ասաց պետն ու ձեռքով ցույց տվեց գրասե­ղանին դրված ծրարը:

Չարենցը մոտեցավ, վերցրեց թղթակալը, դուրս բերեց քառածալ էջն ու նայեց խորագրին: ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղարության որոշումն էր: Ակսեց ընթերցել: Աչքերը վազեցին առաջին բառերի վրայով, կանգ առան, նորից շարժվեցին տողն ի վեր, կորցրեցին ու գտան թերատած շարքերի քուղը, իմաստին անհաղորդ գնացին-հասան ավարտին ու մտքում դարանած ներհակ մղումից սրտնեղած՛ լարվեցին արցունքոտ­վելու չափ: Բայց ըմբռնելու դժվարահաղթ պահանջը խեղդեց հուզմուն- քը, աչքը քիչ-քիչ վարժվեց, գիրն իմանալի դարձավ, և Չարենցը երկ­րորդ անգամ որոշումը կարդաց ծայրից ծայր.

«... Քանի որ ձերբակալված Ե. Չարենցին հնարավոր չէ հարկադրա­կան կարգով ուղարկել բուժման, նպատակահարմար համարել նրան հնարավորություն տալ իր հաշվին բուժման գնալու:

Ե. Չարենցին տալ 2-օրյա ժամկետ իր գործերը լուծելու համար, զգուշացնելով, որ եթե նշված ժամկետը սպառվելուց հետո նա չգնա բուժման, նորից կենթարկվի կալանման:

494

Հանձնւսրւսրել ընկ. Օն. Դուրգերյանին մամուլի միջոցով իրազեկ պա­հել այն հիմնավորումների մասին, ըստ որոնց ազատվել է Չարենցը...»:

Թերահավատ զարմանքն ալիք տվեց Չարենցի դեմքին.- Ուրեմն ես ազա՞տ եմ...- Ազատ ես:- Հենց այսպե՞ս՜ միանգամի՞ց...- Իսկ ի՞նչ է, հիմա էլ դրանի՞ց ես դժգոհելու,- ծիծաղեց պետը:Չախմախչյանը տաքացրած ձեռքը մեկնեց նրան, սեղմեց շնորհավո­

րանքի պես, հետո պատմեց կատարվածի մասին իր իմացածն ու բա­ցատրեց, որ իրականում մի քիչ ժամանակ է պետք անհրաժեշտ ձևակեր­պումներն ու թղթարարությունն ավարտելու համար, և այն ժամանակ արդեն Չարենցն իսկապես ազատ կլինի:

- Ոչինչ, դա մեկ օրից ավել չի տևելու, կհամբերես:Դե իհարկե, ի՞նչ մեծ բան էր մեկ օրը: Այն էլ Չարենցի համար, որ ար­

դեն խանձվում ու եփվում էր անհամբերության կրակի վրա: Ուրախու­թյան պահն այլևս այն գինը չուներ, ինչ ակնթարթ առաջ էր: Ցանկությու­նը հալածում էր հաջորդին, ցանկությունը մեկ ուրիշ անուն էր տալիս:- Վադը... Տեսնես ի՞նչ ուրու էր այդ վաղը, տեսնես որտե՞ղ էր նա՜ հեռա­վոր, ծածկամիտ, ծանրաշարժ այդ եկող օրը, որ պիտի գար ասպանդա­կը կորցրած հեծվորի պես անհաստատ, որ պիտի տաներ նրան... Ու՞ր պիտի տաներ...

Մտահոգիչ մի բան էլ կար, որ հիմա հանկարծ նրա համար կարևոր դարձավ: Չգիտեր' ինչպե՞ս պիտի նորությունը հայտներ մյուսներին: Կուրախանա՞յին իր համար: Կտխրեի՞ն, որ իրենք չեն ազատվողը: Անլ- սելի գանգա՞տ կմտմտային...

Սակայն պարզվեց' տագնապն անտեղի էր: Լուրը Չարենցից առաջ էր բանտախուց հասել: Եվ երբ դուռը բացեց, բոլորն աղմուկով ընդառաջ եկան: Բնազդաբար ետ քաշվեց, հետո զգաց ակամա քայլի անհարիր լի­նելն ու հանձնվեց նրանց խառնիխուռն ձայներին ու ժպիտներին: Աղմ­կոտ կանչերը, կատակները, հորդորները սեղմեցին նրան ձգված քուղա- կապերի նման: Հասկացավ, որ դրանց կողքին թափուր տեղ կար, ինքը պիտի լցներ այդ պարապն իր արձագանքով, լցներ հարկ եղածի պես, հոգու հանգստության համար, գոհացում տվող բառեր պիտի գտներ: Հասկացավ ու... մնաց անշշունջ: Չէր կարող: Հերոս չէր: Հաղթող չէր: Ար­դար չէր: Պարզապես դիպվածը նրան լեցուն մի գավաթ էր պարզել, և նա

495

վախենում էր, թե ըմբոշխումով տարված կշփոթվի ու ձեռքից բաց կթող­նի ապաշխարանաց ընծան... Այնինչ չէ՞ որ եղել էր ժամանակ, երբ նա երագել էր այղ օրը, գլորել էր նրա հաճկատար անիվն իր իղձերի զառի­թափով, սպասումների մեջ ապրել էր նրա բոլոր ժամերը՜ առավոտից մինչև վերջալույս: Եվ ու՞ր մնացին, ի՞նչ եղան այղ միամիտ, անքեն պատկերները, որ ճամփա ընկնելուց առաջ պիտի վերցներ իր հետ որ­պես պահենի պաշար...

Ուղղիչ տանն անցկացրած վերջին գիշերվա քունը բոլորինն էր, բայց ոչ Չարենցինը: Ավելորդ ժամերի մնացորդը թվում էր անբավ, հոսքը՜ ցա­քուցրիվ, վախճանն' առկախ: Նա աչքերը բաց պառկել էր, հետո դուրս Եկավ խցից, ետուառաջ էր անում անհրապույր միջանցքում, անվերջ ծխում էր, իսկ մտքերը տարտամ ու անմարմին էին այդ ծխի նման:

Իր տխրությանն առարկություն փնտրող մտքի կաշկանդում էր կամ ունայնացման մի հարկադիր պահանջ, որ հայտնվելիս տեղյակ չէր պա­հել: Այդպես երկար նա քայլում էր՜ չիմանալով իր ինչ անելիքը, մինչև որ մրսեց, ներս գնաց, նստեց անկողնու վրա, դեմքն առավ մատների ակցա­նի մեջ ու հանկարծ սիրտը լցվեց մի այնպիսի անթափանց թախիծով, որից մեռնում են կամ գոնե լաց են լինում անառիթ արցունքներով: Դա ա- նորոշության զգայազեղ պարպումն էր, միայն թե ոչ տենդային, ոչ որպես ջղաձիգ մի պոռթկում, այլ իբրև անձկության ու ցավի հանդարտ անջա­տում, իբրև հեռացում մինչև վերջնական, սկզբնաստեղծ պատճառը... Հե­տագայում մտաբերելով իր գլխով անցածը և վերապրելով այն օրերի հեղձուկը՛ Չարենցը միշտ պիտի միատեսակ կսկիծով հիշեր այդ գիշերվա գաղտագողի լռությունն ու անմատչելի խորհուրդը, անհասկանալի, բայց նախազգացմամբ անսխալ, որ ոչինչ չուներ ասելու, սակայն չէր հեռա­նում, քանի դեռ ինքն էր միջնորդը և իրենն էր համակեցումի համբավը...

Առավոտվա լույսն ամեն ինչ ցրեց: Առանց հարկադրանքի, մեկնումի պատրաստություն տեսնող մարդու ակամա լրջությամբ, ոչ այնքան ե- ռանդով, որքան ժամանակը սպառելու պահանջից մղված, Չարենցը թաթախվեց օրվա սովորական ու անսովոր մանրուքների մեջ: Սկզբում ժողովեց այն ամենն, ինչ իրենն էր: Հետո որոշ բաներ պարզապես դեն նետեց, որոշ բաներ բաժանեց խցի կալանավորներին, և վերջում ճամպ­րուկի մեջ մնացին միայն իր տետրերը, մի քանի կտոր գիրք, Արփիկի զարդատուփն ու գիպսե ձեռքը: Հիշատակի համար վերցրեց թազբեհը, մի փոքրիկ ծխամորճ, որից երբևէ չէր օգտվել, նաև մի լուսանկար, որ

496

||եռ այն ժամանակ Ուղղիչ տուն եկած թղթակիցն էր նկարել և հետո հանձնել էր նրան:

Նոր էր նա ավարտել իրեն վերապահած այս հերթապահ գործերը, երբ կանչեցին ծառայական հարկաբաժին: Այստեղ գործավարն ու հաշ­վապահը նրա թղթերով էին զբաղված, արդեն հաշվարկել էին կալանքի տակ անցկացրած օրերի քանակը, կուլտկրթական բաժնում աշխատած ժամանակահատվածի համար հավելել էին ևս 38 օր, ու թեև Չարենցն առանձնապես գայթակղված չէր այդ հանրահաշվով, բայց նայելով թվե­րին հասցրեց մտածել, որ փակի տակ անցկացրած յուրաքանչյուր օրը հավանաբար միշտ էլ ավելին էր լինելու, քան ընդամենը օրն էր...

Վերջնահաշիվը կազմելուց հետո նրան մի փոքրիկ գումար վճարե­ցին, ստորագրելու փաստաթղթեր մեկնեցին և ապա ուղարկեցին բուժ­կետ վերջին անգամ զննություն անցնելու համար: ճիշտն ասած, դրա անհրաժեշտությունն ամենևին էլ չկար, սակայն այս անգամ Չարենցը հիվանդանոց գնաց մի այնպիսի պատրաստակամությամբ, ինչպես դյու­րահավատ այն երեխան, որին հրապուրել էին հեշտալի խոստումով:

Միջօրեից բավականին անց էր, երբ վերջապես բոլոր պատրաստու­թյուններն ավարտվեցին: Չարենցը վերցրեց ճամպրուկն ու բարձրացավ բանտապետի մոտ: Չախմախչյանը սպասում էր: Նա շտապով կնքեց թղթերը, ինչ-որ նշումներ արեց լուսանցքներում և ուղղելով էջերի ծայ­րերը հանդիսորեն դրանք հանձնեց Չարենցին:

- Բարով գնաս,- ասաց պետը:- Շնորհակալ եմ: Շնորհակալ եմ ամեն ինչի համար:- Չարենցը ամուր

ու երկար սեղմեց պետի ձեռքը: Հետո գլուխը թեքեց, ոտքը կախ գցեց:- Ավել-պակաս՜ կներեք...

Հավանաբար չէր կարողացել իշխել իր ձայնի վրա, որն այդ պահին հուզումով նվաղեց, դարձավ խոնավ- հոսուն ու հատվեց ձգված թելի նման: Դեռ շատ ու շատ բառեր կային, որ սեղմում էին կոկորդը: Միայն թե մտքի այն հակվածությունը, որն ամեն անգամ կարելի էր դարձնում ասելիքը չասելու փրկարար միջոցը, վերստին համախոհ մնաց կամքին: Եվ Չարենցը մի անգամ էլ գլուխ տվեց ու դուրս գնաց իր հետ լռություն տանող մարդու անհաստատ քայլերով:

Բակում խմբվել էին բոլոր ծանոթները: Կանգնել էին գլուխները բաց, կի­սաշրջան կազմած, և նկատվում էր, որ նրանց համար դա ավելին էր, քան հրաժեշտի պահը, ավելին, քան ինչ-որ ժամանակ ընդօրինակված այն ծե-

497

սը, ինչից խուսափելն անհնար էր: Արտակարգ մի բանի սպասում կար հա­յացքներում, կարծես ամեն մեկնողի հետ հույսն ավելի պիտի մերձենար, կարծես նրանց հայտնի էր մի բան, որի մասին հեռացողը դեռ չգիտեր:

Չարենցին հանկարծ զարմանալի մի զգացում համակեց: Մեկ առ մեկ մոտենալով յուրաքանչյուրին, առնելով «մնաս բարև»-ի խոսքերն ու տալով փոխադարձը, նրա երկմտող սիրտը փափկել էր, իսկ միտքը հարցնում էր ինքն իրեն. «Դե մի՞թե նրանք իմ ընկերները չեն, իմ հարա­զատը չեն»: Մարդիկ ժպտում էին, գրկախառնվում, խրախուսանքի բա­ռեր էին ասում նրան, իսկ ինքն ահա միայն ուսերն էր ցնցում, շփոթվւսծ- խաղաղ շարժում էր ոտքերը և կարծես անմասն էր այդ ամենից: Ուզում էր հասկանալ, թե ինչ էր պահանջվում իրենից, ու չէր գտնում պատաս­խանը: Ուզում էր հավատալ, որ ոչ մի երազ էլ չկար ու իսկույն երես էր դարձնում բացահայտից: Կարծես հենց վաղը նորից ետ էր դառնալու, և հրաժեշտի այդ շուքը չարժեր կարճատև մեկնումին:

Բացվող դարպասի ձայնը սթափեցրեց հավաքվածներին: ժամն էր: Չարենցը մի անգամ էլ անցուկ հայացքով զննեց իր շուրջը, հետո ան­ջատվեց խմբից, առաջ քայլեց՛ առանց ետ նայելու, անցավ պահակնե­րի մոտով, ու երբ դարպասը նրա ետևից փակեցին, տեսավ ամայի խճու­ղին, տեսավ երկնքը, որ հակինթի գույն ուներ և զգաց, թե ինչպես մի տաք հոսանք, զատվելով մնացած հողդողդ բնազդներից ու գրգիռնե­րից, գալիս էր նվաճելու իր սրտի անպաշտպան տարածքները...

Ձյունը նահանջում էր: Հողը տեղ-տեղ սևին էր տալիս: Խրուտ ցեխ կար ճանապարհի վրա և անիվների բացած աղուրը պատռված մաշկի պես երկարել էր իր վերքը: Ահա և նա' մյուս աշխարհը: Եղել էր ժամա­նակ, երբ նույնիսկ իղձերն այս շրջապարսպից դուրս չէին նայել: Իսկ հի­մա նա այնտեղ էր' դրսում, նա ազատ էր ու ինքնիշխան: Պետք էր գնալ, պետք էր հեռանալ այդ քարե տրտմությունից, այդ խցանված խեղճութ­յունից: Եվ Չարենցը քայլում էր առանց պարզորոշ զգացմունքի: Չկար ոչինչ, որ հուշեր նրան սպասվող հոլովումների գույնը, որ գոնե շշուկով ակնարկեր մեկ այլ կյանքի արթնացման մասին: Անհայտ ու տեսուն նշաններ չկային, որ կապեին աչքը թափանցիկ շղարշով, կամրջակներ չկային, որ կցեին բաժանարար օրերի եզրերը: Բայց առջևում քաղաքն էր, և նա գնում էր դեպի այն, ինչպես խարտուքն էր տրվում ձգողության բևեռներին...

Խճուղու վրա հակերով բեռնված մի սայլ երևաց: Սայլապանը՛ քուրքի498

մեջ կոլոլված, կոշտ թաթմանները հագին, բռնել էր ճիպոտն ու նայում էր ճամփեզրի միայնակ մարդուն: Չարենցը նրան ձեռքով արեց, ապա ցատ­կեց կողափայտի վրա ու կախ գցեց ոտքերը: Սայլն անկանգ տապանի պես օրորվեց նախախնամության ոլորանի վրա, անիվները ոստոստացին դիպվածների խանդակներում, լծկանները տրորեցին անխտրության սա­ռույցը, և սռնին ճռինչով իմաց տվեց ձայնավոր աշխարհի մասին:

Չարենցը տուն չգնաց: Նա այլևս երբեք չէր գնալու այնտեղ: Քաղաք հասնելուն պես իջավ սայլից, կառք կանգնեցրեց ու կառապանին խնդրեց իրեն հյուրանոց տանել: «Նագասակի» գարեջրատան երկրորդ հարկում մի պանդոկ գիտեր: Հենց այնտեղ էլ որոշեց սենյակ վարձել: Սենյակ ասված ձեղնահարկն աղքատիկ, անհրապույր մի անկյուն էր, ուր այրված ճարպի հոտ էր տարածվել, միջնորմից կախ էին ընկել պաս­տառների ծվենները, իսկ դեպի պատշգամբ բացվող դռան ապակու փո­խարեն ստվարաթուղթ էր ամրացված: Սինչ սենյակը կտաքացնեին, նա ինչ-որ տեղից հայտնված արծնապատ թեյնիկը դրեց կրակին, իր ընթրի­քը վերև բերեց, հետո դռան նիգն իջեցրեց ու փակվեց ներսում: Որոշել էր այդ երեկո այլևս ոչ մի տեղ չգնալ ու չտեսնել ոչ մեկին:

Այդպես առանձնացած' նա նստեց մի քանի ժամ, ապա, երբ արդեն փոքր-ինչ շունչ էր առել ու մեղմել էր մտքերը հանգամանքների ծան­րությունից, դուրս եկավ պատշգամբ: Սթնում էր: Տներից շատ-շատ վերև ամպերը սուսիկ-փուսիկ լքում էին երկինքը: Իսկ ցածում քիչ բան էր փոխվել կամ երևի ոչինչ էլ չէր փոխվել: Պարզապես կես տարվա բացա­կայությունից հետո նույնիսկ նախկինը նոր էր թվում, աննշմարը տեսա­նելի, անծանոթը' արտասովոր: Փողոց էր: Կրաքարով ծեփված պատեր: Սերկ ծառեր՜ ճդավելի նման: Լուսամուտներ՛ անլույս ու լուսավոր: Աղ­ջամուղջի հլություն: Եվ այդ համատարած հլության քուլաների միջով անցնում ու դառնում էին անհանգիստ մարդիկ՜ սափրիչներ, հացթուխ­ներ. գինեվաճառներ, մսագործներ, զինվորներ, որբանոցի սաներ, ուսա­նողներ, սպանդանոցի բանվորներ, պայտարներ, բատրակներ, պետա­կան ծառայողներ... Ելնում էին այդ բոլոր դյուրաշարժ, վազվզուն արա­րածները մոխրամած-գունաթափ վերջալույսի միջից, խայտաճամուկ ոգիների նման սահում էին պատերի տակով ու գնում էին շրջանցելու ուրիշ պատեր, ուրիշ փողոցներ, ուրիշ մշուշներ...

Չարենցը դիտում էր նրանց երկար, դիտում էր համառ կարոտի աչքե­րով, դիտում էր անհնարինի հարաճուն սպասումով: Սիրտն այդ պահին

499

կաշառված էր անժամկետ առանձնության ու կարճառոտ դադարի գո­հությամբ, և այն, ինչ նեքևում էր, նրա համար հիմա երերուն պատրանք էր, հավելյալ օրվա շռայլած խոստում...

Այն երեկո, երբ Չարենցը վերջին անգամ իր ետևից փակել էր Ուղղիչ տան դուռը և պատշգամբում կանգնած նայում էր մթագնող քաղաքին, Երևանի համերգասրահներից մեկում Ալեքսանդր Սպենդիարյանի տա­ղանդավոր աշակերտ, երիտասարդ երգահան ու կատարող Արտեմիոս Այվազյանի մենահամերգն էր: Դահլիճը լեփ լեցուն էր մայրաքաղաքի բարձրաշխարհիկ հասարակությամբ: Երգահանն ինքը թավջութակ էր նվագում, և մեկը մյուսի ետևից հնչում էին նոր երգերը, Տերյանի ու Իսա- հակյանի խոսքերով հորինված ռոմանսները: Հետո հաջորդեց կվարտե­տի համար գրված սյուիտը: Երկու ջութակները, ալտն ու վիոլոնչելը կա­մարների տակ տարածել էին ջերմ, արևելյան մեղեդին: Ներդաշնակ, առինքնող հնչյունները վարակել էին քաղցր ընդարմացմամբ, և կեն­սաթրթիռ ու մեղմ հակումներն անկաշկանդ էին իրենց թռիչքի մեջ:

«Խորհրդային Հայաստան» թերթի թղթակիցը, որ այդ երեկո նստած էր դահլիճի առաջին շարքում, իր ծոցատետրի մեջ այլևայլ նշումների թվում նաև այս տողը գրեց. «...Պետք է նշենք, որ համերգում նվւսգւսկ- ցող կոնսերվատորիայի ուսանողուհի Աարիաննա Այվազյանը ցույց տվեց երաժշտականություն ու ճաշակ...»:

* * *

Առավոտյան Չարենցը մտավ մոտիկ վարսավիրանոցը, մազերը կարճ կտրեց, խնամքով ածիլվեց, իսկ հետո ծանոթ մեկի միջոցով լուր ուղարկեց Աահարուն. «Արի, ինձ բաց են թողել...»: Մահարին եկավ ան­միջապես:

- Շուտով մեկնելու եմ,- նրան ասաց Չարենցը:- ժամանակս քիչ է: Գնանք' հրաժեշտ տամ Արփիկին:

- Ու՞ր ես պատրաստվում մեկնել:- Այստեղից հեռու: Նախ Թիֆլիս կգնամ, հետո հավանաբար Մայկոպ.

իսկ այնուհետև' աստված գիտի, թե ուր...Գերեզմանատանն այդ վաղ ժամին նրանցից բացի ոչ ոք չկար: Դեպի

շիրիմը տանող նեղ արահետին եղյամ էր փռվել, ու գետինը ճարճատում էր ոտքերի տակ: Երբ մոտեցան հողաթմբին, Չարենցը ծունկի եկավ, հա­նեց գլխարկն ու ափերի մեջ առնելով մի քանի թաց-սառած գուղձեր, մո­

500

տեցրեց դեմքին: Հողը խնկաթույրով էր ծանրացած... Միառժամանակ նա այդպես լուռ նստել էր, շարունակ նայում էր մի կետի' չթարթելով աչքե­րը: Հետո դանդաղ ոտքի կանգնեց, ուշացրիվ երեսը դարձրեց դեպի համբերությամբ սպասող Մահարին ու խոսեց.

- Մի քանի օրից գարունը կգա... Ինչի՞ համար... Երանի կարողանայի անվերջ նստել այստեղ, հսկել նրա քունը... Գիտե՞ս, Գուրգեն, վաղուց է, որ Արփիկին չեմ տեսնում երագումս: Երևի մեռածներն այդպես Են նեղանում ապրողներից: Նա էլ ինձնից նեղացած գնաց ու հիմա պատժում է, որ չկա­րողացա փրկել իրեն... Անընդհատ մտածում եմ' եթե վերջին ժամերին ես նրա կողքին լինեի, եթե նրան ասեի' ապրիր ինձ համար, նա անպայման կապրեր: Նա կլսեր ինձ ու կապրեր: Ախր խոստացել էր, որ առանց ինձ ոչ մի տեղ չէր գնալու... Իսկ հիմա... Հիմա այլևս իր անձով ինձ չի լրացնի, կթողնեի այսպես թերի, այսպես կիսավեր... Տեսնես ի՞նչ էր մտածում այն պահերին, երբ կյանքն արդեն լքում էր, երբ սիրտը զգում էր վախճանը...

- Այդ մեկը երբեք չենք իմանա,- ասաց Մահարին ու ձեռքը մեկնեց:- Վեր կաց, Եղիշ, վեր կաց գնանք...

Ետ դարձան խաչերի ու տապանաքարերի միջև խճճված բարակ արահետով:

- Տես, թե ինչ գեղեցիկ մատուռ է,- ասաց Մահարին, երբ անցնում էին գերեզմանատան աղոթարանի մոտով :- Միայն ափսոս, որ լքված ու մո­ռացված է...

- Այո.- հառաչեց Չարենցը,- ծանոթ վիճակ է: Ես ինքս էլ երբեմն ինձ զգում եմ այդ մատուռի նման: Լքված ու մոռացված... Իսկ ո՞վ գիտի, թե ուրիշ ինչեր կլինեն...

Այն կառքը, որով եկել էին, խճուղու եզրին դեռ սպասում էր: Ալերից նրանք միասին գնացին կայարան, Չարենցն այնտեղ տոմս գնեց հա­ջորդ օրվա գնացքի համար, և շուտով վերադարձան քաղաք: Պիտի հյուրանոց բարձրանային, բայց «Նագասակի» գարեջրատան դռների մոտ կանգ առան:

- Մտնենք,- ասաց Չարենցը,- ազատություն ստացածներին վայել չէ քաղցած լինելը:

Դժվար էր հասկանալ՜ իսկապե՞ս անոթի էր, թե պարզապես պատր­վակ էր փնտրում ինքն իր հետ չլինելու համար: Ամեն դեպքում, երբ սե­ղան նստեցին, ուտեստներից շատ շուտով հրաժարվեց ու ձեռքն առավ օղու շիշը: Իրար ետևից մի քանի բաժակ խմեց, ծխեց, հետո նորից

501

լցրեց բաժակն ու ասաց.- Փողի պակասություն կա: Ինձ մոտ եղածը հազիվ բավարարի մեկ-եր-

կու օրվա համար: Չգիտեմ, թե ումից կարել է պարտքով մի քիչ վերցնել:- Իմ ունեցածով այստեղից մինչև կայարան կհասնես,- դատարկ

գրպանը ցույց տվեց Մահարին:- Աղքատ Ղազարոսի զավակներ,- տխրությամբ ժպտաց Չարենցն ու նույ­

նիսկ չնկատեց, որ թեպետև տրտմած, սակայն ժպտում էր առաջին անգամ:- Գուցե Բակունցը կարողանա օգնել,- ասաց Մահարին:-Նա այս ժա­

մերին «Մաճկալի» խմբագրատանն է լինում:Պատասխան չեղավ: Լսե՞ց, թե ոչ, սակայն լռում էր, իսկ նիստավոր,

թափանցիկ բաժակների մեջ նորից կախ էր ընկել օղու շիթը: Չարենցը շարունակում էր անդադար խմել և յուրաքանչյուր ումպը խորքում ապ­րող նոր խոհեր էր բերում լռությանը:

Արագ հարբեց: Չնայած թեթև գլխացավ ուներ, սակայն ջղերը թուլա­նում էին, օդին թափանցիկ շղարշ էր փռում աչքերին, անդիմադրելի նիր­հի պես մի բան թափվում էր մտքերի վրա, որից մտքերը մաս-մաս էին լի­նում, փոքրիկ կտորներով լուծվում էին ներհոսող հեղուկի մեջ, և այդ խոնջությունը հաճելի էր նրան:

էլի մի որոշ ժամանակ մնացին նստած, խմում էին, խոսում աննշան բաներից, մինչև որ վերջապես Չարենցը օրորվելով բարձրացավ տե­ղից, գլխարկը թեք դրեց ու ասաց.

- Գնանք Ակսելի մոտ:Նոր տարվա առաջին օրերից «Խորհրդային Հայաստան», «Մաճ­

կալ» և «Ավանգարդ» թերթերի խմբագրությունները հին շենքից տեղա­փոխվել էին նորը՜ Աբովյան փողոց Երմեխտրեստի խանութի դիմաց: Չարենցն այնտեղ դեռ չէր եղել:

Ներս մտավ անշտապ, զննեց աջ ու ձախ, սենյակներից մեկում տե­սավ Բակունցի ծանրախոհ կերպարանքն ու առաջ գնաց տանտիրոջ վստահությամբ.

- Անկոչ հյուրեր կընդունե՞ս:Նրա հայտնվելն այնպես անսպասելի էր, որ Բակունցը սկզբում ապ­

շանքից անշարժացավ տեղում, հետո Չարենցին առավ իր մեծ ափերի մեջ ու սեղմեց կրծքին.

- Այդ ո՞նց եղավ... Հավատս չի գալիս... Դե պատմիր, ո՞նց եղավ,- ուրախությունից գլուխը կորցրել էր նա:

502

Ձայների վրա ներս լցվեցին ծանոթ ու անծանոթ աշխատակիցները, ոմանք ակնածանքով, ոմանք լարված հետաքրքրությամբ նայում էին Չա­րենցին, մինչև որ Բակունցը բոլորին դուրս հրավիրեց ու փակեց դուռը: Կարճ հարցուփորձից հետո, երբ պահի խանդավառությունն արդեն փոխվել էր հանդարտ զրույցի, Մահարին հիշեցրեց դրամի պակասության մասին:

- Ինքս չունեմ,- ասաց Բակունցը,- բայց մի բան կմտածեմ: Դուք նստեք, մի քիչ տաքացեք, ես հիմա կգամ,- ու դուրս եկավ սենյակից:

Վառարանից թափվող ջերմությունն էլ ավելի էր սրում հարբածութ­յան թմբիրը: Չարենցը զգում էր մշուշվող մտքի գոլ գրգանքը, մորմի պես փշաքաղ ու զգույշ դողդոջը կոպերի տակ և անկայուն, առաձգական այն ճոճքը, որ խփվում էր հոդերին: Մի պահ նա նույնիսկ նիրհում էր՜ մոռա­ցած, թե ինչու էր եկել այդտեղ ու ինչին էր սպասում

- Եղիշ, մոտեցիր հեռախոսին, գծում Մռւսվյանն է,- հանկարծ կանչեց Բակունցը դռների միջից:

- Մռափանը՞...Սկզբում կարծես չհավատաց ականջներին, հետո մեկեն զգաստա­

ցած ընկալեց այդ կանչի իմաստը, հասկացավ, թե ինչ էր արել Բակուն- ցը և խայթվածի պես շտկվեց տեղում:

Բակունցը նայեց Չարենցի ոչնչացնող հայացքին, որսաց նրա հարց­նող ձայնի կոպտացած երանգը և իսկույն էլ զղջաց այդ զանգի համար: Բայց արդեն ուշ էր: Նա տեսավ Չարենցի աչքերը, որոնք ըմբոստություն էին ժայթքում, տեսավ նրա սպառնական ու ցասկոտ քայլվածքը, որ կծկված մարմինը մղում էր դեպի ելքը՜ տանելով իր հետ կորստաբեր կռահումն այն մասին, որ հիմա պիտի կատարվեր աններելին... Ետ պա­հել էր պետք: Անհապաղ: Ամեն գնով: Բայց ինչպե՞ս... Հաջորդ վայրկյա­նին երկու ընկերները նետվեցին նրա ետևից, սակայն Չարենցն արդեն օրորվող քայլերով մոտեցել ու ճանկել էր խոսափողը: Ջղերի գրգիռնե­րը նորից զարթնել, ճարակ էին փնտրում քաղցածի ագահությամբ, և նրա բառերը թնդում էին ողջ խմբագրատանը կոկորդի խորքից պոկվող խռպոտ ցատկտուքով.

- Ձեզ համար վիրավորական չէ՞, ընկեր մինիստր, զրուցել մի տկա­րամիտ, ցնորված ու հիվանդ մարդու հետ, որի տեղը հոգեբուժարանն է... Դե, իհարկե, իհարկե, ոչ մեկդ ինձ նեղացնել չէիք ուզում: Իսկ ձեր որո­շումնե՞րը: Ձեր դատե՞րը: Ինչպե՞ս կհրամայեք հասկանալ դրանք... Թո­ղեք դա, ի սեր աստծո, ես երեխա չեմ: Ձեզ պահեք հետին թվով բարոյա­

503

խոսություններն ու մի փորձեք սիրտս շահել քաղցրումեղցր բառերով... Ես կգնամ: Իհարկե կգնամ: Ուրիշ ի՞նչ է մնում անել: Ինձ նմանին փակի տակ պահելն էլ քիչ էր: Ինձ նման չարիքը պիտի արմատախիլ անել: Բո­լոր մեղսագործները պիտի գնան այս երկրից, իսկ ձեզ նման դատավոր­ները պիտի մնան: Բայց հեռանալուց առաջ ուզում եմ, որ անպայման իմանաք այս մեկը, վայ նրանց, ում դիրքն ավելի բարձր է, քան արժա­նապատվությունը: Սա ես արդեն հաստատ գիտեմ...

Կորցրած ամենայն զսպվածություն ու սահման' իրավացի լինելու լիակատար համոզմամբ' Չարենցը վրա էր ընկել կրակ կտրած կրքով, և թվում էր, թե բառերի այդ հեղեղը վաղուց պահած ուներ իր ներսում ու միայն այժմ դրանք պիտի հորդեին ինքնաբուխ ու ակամա, անողոք ու սևամաղձ: Այն կարճ դադարներին, Երբ ատամները սեղմած ստիպված էր լինում լսել Մռսւվյանի առարկող հորդորները, երբ վայրկյանների սպասումը ծանրացնում էր սիրտին, երբ լսելը չլսելու պես էր, համբե­րելն' անըմբերության, նրա դեմքին հիվանդագին կարմրություն էր իջ­նում, կծու հեգնանքով ողողված աչքերը թարթում էր անհանգիստ, իսկ հետո մեկեն ցնցվում էր, և ձայնը դարձյալ սաստում էր ներսի համրութ­յանը.

- Այդ ե՞ս եմ զրպարտում ինքս ինձ: Ե՞ս, որ միշտ ձեր աչքին փողկա­պին խրված քորոցի պես եմ եղել' փայլուն ու ավելորդ: Ե՞ս, որ իրակա­նում երբեք չեմ վախեցել լինել այնպիսին, ինչպիսին եմ, այլ ոչ թե այնպի- սին, ինչպիսին ուզում էիք. որ լինեմ... Դուք ճիշտ եք, ես հանցանք էի գոր­ծել, ճիշտ եք, որ պիտի կրեի պատիժս: Բայց ասել, թե գժվել ու խենթացել եմ, թե մթագնած ուղեղս չի թողնում Ձեզ նման անբասիր ու անմեղ լինել, դա՞ էլ է ճշմարտություն, և Ես պիտի այդ բարբաջանքի՞ն էլ ականջ կա­խեմ... Մի ասեք այդ բանն ինձ, գրողը տանի: Դուք ինչպե՞ս կարոդ եք հաս­կանալ, թե Ես ինչ եմ զգում, ինչերի միջով Եմ անցել կես տարի շարունակ: Ու մի հիշեցրեք ինձ այդ հեքիմ- ժամանակի մասին, որ իբր պիտի բուժի վերքերս... Իմ վերքերն իմ վերքերն Են: Ամեն բան կարող եք խլել ինձնից, բայց վերքերս' երբեք... Եվ Սկսելն էլ շատ սխալ է վարվել, որ զանգ է տվել Ձեզ: Հատկապես Ձեզ: Նրան այդ բանը ոչ ոք չէր խնդրել...

Չարենցը խորը շունչ առավ, խոսափողն աղմուկով կախեց լծակից, շրջվեց և նոր միայն նկատեց, թե քանի զույգ ապշահար աչքեր էին նա­յում իրեն ճնշիչ լռության միջից:

Նա անցավ Ակսելի սենյակն ու կանգնեց պատուհանի տակ: Վառա­504

րանն առաջվա պես թրթռում էր խաղաղ թեթևությամբ: Նրա Ետևից ներս եկան նաև ընկերները' դուռը թողնելով կրնկի վրա բաց:

- Եղիշ, քեզ երբևէ ասե՞լ եմ, որ դու զզվելի բնավորություն ունես,- հարցրեց Մահարին' շեշտակի նայելով նրան:

- Ես դա գիտեմ: Պարզապես մտադիր չեմ որևէ մեկի առաջ ստորանալ:- Դուրս է գալիս, որ այդ ե՞ս էի քեզ դրդում ստորության,- նեղացավ

Բակունցը:- Մի Փրփրիր ու մի կառչիր բառերիցս,- ընդհատեց Չարենցը դեմքի

մի այնպիսի կծկումով, որ երևի պիտի ժպիտ լիներ:- Ինչ կուզես մտա­ծիր, բայց Ես չեմ կարող ձևացնել, թե իբր ամեն ինչ կարգին է: Եվ ոչ էլ ուզում Եմ լուռ մնալ հանուն բարի զգացմունքների պահպանման: Դա իմ սրտով չի: Այդպիսի վեհանձնություն ինձնից մի սպասեք...

Նա կես քայլ արեց դեպի սենյակի կենտրոնն ու նորից կանգ առավ:- Ինչ արած, կբավարարվեմ առանց այդ փողերի,- ասաց ու ձեռքի մի

այնպիսի շարժում արեց, կարծես իրենից հեռու էր վանում աշխարհի բո­լոր ընչավորներին:- Չարենցը մուրացկան չի դառնա... Լինելու բան չի: Անտիպ գործեր ունեմ: Կհասնեմ Թիֆլիս, այնտեղ կհանձնեմ որևէ թերթի կամ հրատարակչության: Եթե տպագրեն, հավանաբար կվճարեն այն­քան, որ կբավականացնի մի որոշ ժամանակ: Իսկ հետո... Հետո, աստ­ված մեծ է, մի դուռ կբացի մեր առաջ... Ես գնացի: Մնաք բարով...

Նա արագ քայլերով դուրս եկավ խմբագրատնից ու իրեն նետեց խամրած օրվա ամեն բան ընդգրկող գունատության գիրկը: Սիրտն ուժ­գին բաբախում էր, միայն թե նա գիտեր, որ դա այլևս սրտդողության տրոփը չէր: Ոտքով գնաց մինչև հյուրանոց, բարձրացավ վեր, մոտ կես ժամ մնաց սենյակում, իսկ հետո դարձյալ փողոց ելավ' թևատակին դրած փոքրիկ մի փաթեթ: Չարենցը գնում էր Մակինցների տուն: Թե ին­չու հատկապես այնտեղ' ինքն էլ չէր հասկանում: Սակայն ներքին մի ձայն այդպես էր հուշել, և հիմա նա անանուն նրբանցքների ու մշուշված բակերի միջով քայլում էր երերուն, խարխափող անզգուշությամբ' մերթ բախվելով ինչ-որ ցանկապատի, մերթ գայթելով լպրծուն գետնի վրա:

Նշանը տանը չէր: Մակինցի կինը' Աիրուշն' անակնկալի եկած ան­սպասելի այցից, ուզում էր սեղան բացել, բայց Չարենցն ասաց, որ շտա­պում է, եկել է ընդամենը մի քանի րոպեով: Հետո ձեռքին բռնած փաթե­թը դրեց սեղանին ու սկսեց զգուշորեն բացել: Թղթերի միջից դուրս բե­րեց դրվագած մի զարդատուփ' փոքրիկ փականով ու արծաթե եզրա-

505

շերտերով: Ու մինչ Սիրուշը տարակուսանքով դիտում էր նրա շարժում­ները ե փորձում հասկանալ այդ ամենի նպատակը, Չարենցը ետ տա­րավ կափարիչն ու ներսի ամբողջ պարունակությունը լցրեց սեղանին: Թույլ զրնգոցով թափվեցին մի քանի գունեղ հուլունքաշարեր, դիմափո­շու մետաղյա մի արկղիկ, մատանիներ, ծխախոտատուփ և մի լուսան­կար:

- Սա այն բոլորն է, ինչ մնաց Արփիկից,- աչքերն իրերից չկտրելով' ասաց Չարենցը: Նա ուզում էր նաև ասել' մնաց հրդեհից հետո, սակայն լռեց, բարձրացրեց հոնքերն ու Սիրուշին նայելով հարցրեց:- Կպահե՞ս սրանք քեզ մոտ: Ես չեմ կարող...

Սիրուշը վերցրեց լուսանկարը: Նկարում Արփենիկն էր քիչ ժպտուն, բարի հայացքով:

- Իհարկե կպահեմ, Չարենց,- ասաց Սակինցի կինը,- անհոգ մնա...... Դիմահար քամին ծաղկում էր նրա բաց ճակատը: Չարենցը ետ էր

դառնում մթնած քաղաքի փողոցներով: Ցուրտ չկար: Կար անպաշտպան լինելու խարխուլ մի զգացում, Երբ թվում էր, թե քամին նրա համար էր, որ թափանցեր տիրույթներիդ ամենածածուկ անկյունները, սրբեր այն­տեղից բոլորն, ինչ միայն քոնն էր, տեսներ մտքերիդ ակնածու մերկութ­յունը... Հեռուներից հասնող ձայները հիմա լսվում էին ավելի որոշ ու ավելի անեղծ: Եվ խավարին վարժվող նրա աչքերը որսում էին մոտեցող ու հեռացող ամեն մի ստվեր: Բայց մարդիկ անցնում էին' չտեսնելով նրան: Իր և գիշերվա միջև ինչ-որ մի թանձր պատնեշ կար, խորթության մի երիզ, պինդ ատաղձից կռած բաժանարար: Նա չէր զգում սեփական մարմնի ծանրությունը, և ծեղի պես թեթև քշվելով դեպի մութը մտածում էր, որ գուցե գոյության առաջին պայմանը հենց այն էր, երբ նկատվում ես աշխարհի կողմից, երբ կաս ուրիշների համար: Իսկ այդ ի՞նչն էր, որ կարող էր դառնալ գոյության մեկ այլ պայման: Ազատ լինե՞լը: Ազատ այնքանով, որքան ազատ էր հոգին մարմնից, անցյալը' հուշից, աչքն' արտասուքից: Ազատ քեզանի՞ց... Նա մտածում էր, որ քանի դեռ ինքն այնտեղ էր' բանտում, գիտեր, թե ով էր ինքը: Իսկ ո՞վ էր հիմա երկրի երե­սին իջած այս գեհենական մթնում: Ի՞նչ էր նա այս խափուսիկ լռության անբավ գաղտնիքների կողքին, այս անգիտակ թափառումի գալարագիծ փակուղու մեջ, երբ չկար նպատակն ու կայանը....

Գիշերն իմաստով էր լցվում: Նա քայլում, համառորեն առաջ էր գնում, ինչպես կգնար երկար սպասված հանդիպման, ինչպես կշտապեր' ձեռքն

506

առնելու խոստացված ու թանկարժեք մի բան, որն հետայսու իրենն էր լի­նելու: Նա գնում էր այնպես, ասես կանչված էր հաշտեցնելու գժտվածնե­րին, հիշեցնելու մոռացողներին, սթաւիեցնելու ուշաթափներին: Հետո այդպես աննկատ ձուլվեց, անէացավ, ծածկվեց լայնալիր խավարի մեջ' իր մութը խառնելով փողոցի մթին: Եվ խավարը ճանաչեց նրան:

* * *

Առավոտյան արթնացավ՛ դեմքը' դեղին, շրթունքները՛ կապտած: Քանի դեռ նստած էր՝ մերկ ոտքերը մահճակալից կախ, հիշեց երեկվա օրը, հիշեց իր թափառումները, խմբագրատունը, հեռախոսազրույցը Մռսւվյւսնի հետ ու մեկեն ոտքի կանգնեց: Ուզեց ինքն իրեն խաբել և չհավատալ դրան: Բայց' չէ: Երազ չէր: Մղձավանջ չէր: Այդ բոլորը եղել էր, ճշմարիտ ու իրական էր այնպես, ինչպես այժմ քիմքին կպած տհաճ դառնությունը, ցավը ծոծրակի տակ և ափսոսանքը' մտքում:

Առավոտվա լույսն ընկավ աչքերին ե Չարենցը մի կողմ քաշվեց թաքնվողի աճապարանքով: Ի՞նչ էր անելու... Հիմա էր հասկանում, թե որքան անարդար էր եղել նա իր կասկածներում, իր պատվի ու ինքնա­սիրության ըմբռնումի մեջ, որ հակամետ էր սթափ դատողությանը: Բայց չէ՞ որ նաև գիտեր, որ ինքն այդպիսին չէր: Ու երբեք չէր եղել: Ու երբեք չէր լինելու: Սակայն այն մեկը, որն ինքը չէր, նույնպես ինքն էր' ցանկու­թյուններից, գիտակցման ծիրից ու զգաստացնող պահանջներից դուրս: Եվ հենց նա էր, որ բացել էր խցանը, աղմուկով դուրս էր թողել ներսի նսեմ փրփուրը հանուն անարժեք պարպումի, հանուն ինքնահեռացման ու տրոհման, հանուն ցավից փախչելու բռնկուն կարիքի: Մի՞թե կարող էին անհետք մնալ այդ շիթերը, այն ծանր ու թունալի խոսքերը, որ ասել էր երեկ: Եվ ու՞մ: Ասքանազի՞ն: Նրա՞ն, ով անդավաճան ընկեր ու բարե­կամ էր եղել իր դժվար օրերին, նրա՞ն, որ ոչնչով մեղավոր չէր իր և այ­լոց սխալների համար... Ցավալի էր: Ու անպայման տխուր: Այո, տխուր...

Սկսեց արագ հագնվել: Մտքում դեռ ոչինչ չուներ: Ոչինչ չէր որոշել: Գիտեր միայն, որ չէր կարելի այդպես թողնել ու հեռանալ: Հարկավոր էր բացատրվել: Իսկույն: Առանց այլևայլության: Եվ հենց այսօր: Այլապես վաղն արդեն ուշ կլիներ: Աններելի ուշ...

Սակայն ինչպե՞ս պիտի դա աներ: Վեր կենար ու գնար նրա մո՞տ: Չէ, այդ մեկը նա չէր անի: Ոչ թե հպարտությունն, այլ ամոթը նրան այս ան­գամ թույլ չէր տա տեսնվել Սռավյանի հետ: Իսկ եթե գրե՞ր նրան... Իսկա-

507

պես, չէ՞ որ կարող էր գրել նրան, գրել իր զղջման ու ափսոսանքի մասին, գրել, թե ինչպես զայրույթի մրուրի միջից չտեսավ ակնհայտը, թե ինչ­պես ըմբոստացան կույր բնազդները անպատեհ ժամին... Այդպես կաներ:

Չարենցը բացեց ճամպրուկը, թուղթ ու գրիչ վերցրեց ու անկողնում նստած սկսեց արագ-արագ գրել.

«Հւսրգելի ընկ. Առսւվյան,Այսօր առավոտյան արթնանալիս ես մշուշոտ կերպով հիշեցի, որ

կարծեմ երեկ երեկոյան հեռախոսով Ձեզ հետ խոսելիս թույլ եմ տվել գործածել Ձեր հասցեին մի քանի անպատշաճ խոսքեր: Այս տհաճ հան­գամանքը ես հնարավոր Եմ գտնում, որովհետև Երեկ Երեկոյան ես Եղել եմ միանգամայն ինքնակորույս դրության մեջ. առանձնապես ինծ խորը ցավ է պատճառում այն, որ իմ ինքնակորույս այդ դրությունը զուգադի­պել է մի անձնավորության, որի հանդեպ ես չեմ կարող ունենալ ոչինչ, բացի խորագույն հարգանքից: Այսօր Ես հեռանում Եմ Հայաստանից, հե­ռանում Եմ անչափ լքված և դառնացած սրտով, միակ բանը, որ ինձ մխի­թարում է դա Ձեր համարյա եղբայրական վերաբերմունքն էր դեպի ինձ. այդ վերաբերմունքը ես ամենագռեհիկ ձևով ոտնահարեցի, կրկնում եմ, ինքնակորույս վիճակում: Եթե ես հույսի նշույլ անգամ ունենայի, որ Դուք կներեք իմ այդ ծայրահեղ нелепый քայլը' դա արդեն բավական կլիներ, որպեսզի ես հեռանայի այստեղից միանգամայն սփոփված և մխիթար­ված: Простите, тов. Мравян, ради бога, ներեցեք:

Ընկ. խորին հարգանքներով' Ե. Չարենց:1927.26.2, Երևան»:Երբ փողոց էր դուրս գալիս, հյուրանոցի ծառայողից ծրար խնդրեց:

նամակը նետեց առաջին պատահած փոստարկղը և նայեց ժամացույ­ցին: Շտապել էր պետք: Շուտով գնացքի մեկնումի ժամն էր: Գլխարկը քաշեց աչքերին ու կառք կանչեց:

Թաց, սայթաքուն խճուղին թանաքով ջնջված տողի էր նման: Չարեն­ցը լարված նայում էր ճանապարհին: Սեղմված շուրթերը փականք էին դրել բառերի վրա: Լռության մատնված մտքերը ճնշվել էին ստորակա հանգստությամբ: Հույզերի համար դառնության պատճառներ կարծես թե չկային: Շուրջն անխտիր լույսն էր: Լույսը նրան հետ ճոճվում էր: Չա­րենցին այնպես էր թվում, թե ինքը ոչինչ չէր լսում կամ գուցե աշխարհն էր, որ համրացել էր այդ տարուբերվող ընթացքի մեջ: Եվ միակը, որին լռեցնելն անհնար էր, նրա սիրտն էր: Անչար, չխնամված սիրտն անխնամ

508

մարմնում: Սիրտը, որ գետնին խփվող խթանների պես ձայնարկու էր, և նրա զարկերի տակ հիմա անհանգիստ շնչում էր արատների մեջ չարա­տավորված զղջումը...

* * *

Ինչպես հորիզոնի գիծ, դեպի որը կարելի էր գնալ, սակայն հասնել երբեք, այնպես էլ նա զգում էր իրեն գետնատարած անորոշության կողմը փռվող ստվերի պես, որ մերթ կարճանում, մերթ տարածվում էր, ու որքան սաստիկ էր ձգտումը, այնքան ավելի հեռու էր դառնում բաղձալի վերջ- նակետը... Գնալ: Գնալ այստեղից: Փախչել այստեղից: Խոտորվել: Թի­կունքում թողնել հայտնին, մերձենալ անհայտի հետ: Բաժանվել մոտե­նալու պես: Դարձի գալ: Շրջվել: Նորոգել հավատի մաշված ոտնաման­ներն ու ճամփա ընկնել ինչ-որ տեղ: Արտաքվել հանուն այն բանի, որ ապաշխարվեն մեղանչումները, որ ներվեն բաժանումները, որ հավելվեն սակավ կարոտները, որ միակցվի անվերջ ընդհատվող եղելությունը, որ սրբվի անվարժ հնազանդությունը, որ հաշտվեն գժտվածները, որ հիշվեն մոռացվածները: Գնալ ու գտնել կորսվածի սկիզբը ոչ թե հորինված եզերքներում, անբնակ տիրույթներում, այլ հենց այնտեղ իր Սկզբում:

Եվ նա գնում էր: Անվերջ շարժումի երանավետ զգացումից աչքերը կկոցվում էին, աղմուկը ծխի պես լուծվում էր անիրազեկ զանցառության թանձրույթի մեջ, իսկ շոգեքարշը շարունակում էր փնչալ քթոցներ տա­նող բեռնաձիու նման' հեռացնելով այն ամենն, ինչը քիչ առաջ մերձա­կա էր: Եվ քանի դեռ վագոններն այդպես պիտի լողային շապիկը փո­խած սողունի նման հարթ ու փայլփլուն երկաթգծերի վրա, քանի դեռ լուսամուտից պիտի տեսներ թղթի պես ճերմակ լեռները, քանի դեռ կար պատեհության ներողամիտ կամքը, նա գիտեր, որ ոչ ոք իրենից համա­կերպում չէր պահանջելու: Նա ոչ ուխտավոր էր, ոչ ճանապարհորդ, ոչ բախտ որոնող, ոչ հետապնդվող: Այդ դեպքում ի՞նչ էր նա: Գուցե մոլոր­յա՞լ էր: Աշխարհաթող քամի՞: Կամ գուցե ափեափ ընկած մի ալի՞ք էր, որին ուրիշ ոչինչ չէր մնում, քան հոսել, տարուբերվել ու փոփոխվել աներևույթ ձգողության թելադրանքով, մինչև որ կմխրճվեր ջրերի մեջ ավերումի թիակն ու մի կողմ կնետեր նրա ցանուցիր շիթերը...

Թիֆլիսը Չարենցին դիմավորեց վարար անձրևով: Թանաքագույն ամպերը կախվել էին քաղաքի վրա, Քուռի ջրերը բարձրացել էին, և Գո- լովինյան փողոցի սալահատակին փոքրիկ պղտոր առվակներ էին հո-

509

սուս: Չարենցը չսպասեց տեղատարափի դադարին, կառամատույցից դուրս եկավ և ուղիղ գնաց Պեսկովսկայա փողոց' Արփիկի հայրական տուն: Այստեղ դեռ չգիտեին նրա ազատման մասին, և երբ դռների մեջ տեսան եկվորի թաց, մեղավոր ու անշարժ կերպարանքը, տանեցիները ոչ այն է զարմանքից, ոչ այն է շփոթից մի պահ քար կտրեցին, ապա, մեկ­մեկու ձայն տալով, խռնվեցին շքամուտքում:

Չարենցը ներս անցավ: Տանն ամեն ինչ առաջվանն էր, կարծես ոչինչ չէր փոխվել: Միակ բանը, որ նոր էր նրա համար, Արփիկի մեծադիր նկարն էր' հյուրասենյակի պատին, սև շրջանակի մեջ: Կանգնեց, նայեց կնոջ պատկերին: Սիրտը լցվեց միանգամից: Ու նա փղձկաց' դեմքն ափերով ծածկած... Հետո բոլորը միասին ընթրիքի նստեցին: Երկար զրուցում էին, և Չարենցն ավելի շատ լսում էր նրանց, քան ինքն էր պատմում: Մտքերը մերթ ներսում էին, մերթ պատերից դուրս՛ անկշիռ, անհաստատ: Այն, ինչ նա արդեն գիտեր, և այն, ինչն անծանոթ էր, չէին անջրպետվում ու գոհացում չէին սրտի համար:

Այդպես մինչև ուշ երեկո նա մնաց Արփիկենց տանը, սակայն այնտեղ գիշերել չցանկացավ: Հրաժեշտ տալիս խոստացավ նորից այցելել, դուրս եկավ, մի քիչ թափառեց փողոցներում, իսկ այնուհետև գնաց «Օրիանտ» հյուրանոց: Աա եռահարկ, խոշոր պատուհաններով գեղեցիկ մի շինություն էր: Շքամուտքի դիմաց՛ մայթեզրի երկայնքով նորատունկ ծառեր էին՝ վերձիգ ճյուղերով, հոդախախտ մագիլների նման: Հյուրա­նոցում Չարենցը պատվիրեց փոքրիշատե տանելի մի սենյակ, ներս մտնելիս նույնիսկ չնայեց կահավորանքին, պառկեց բազմոցի վրա ու անմիջապես խորը քուն մտավ:

Բացվող օրվա համար նախօրոք ու հստակ ոչինչ չէր որոշել: Բայց արթնանալուն պես հագնվեց, ճամպրուկից վերցրեց ձեռագրերի մի քա ­նի տետր ու գնաց «Հայարտուն»: Հայ արվեստի տունը գտնվում էր Դավ- թի լեռան ստորոտում փռված Աոլոլակի թաղամասում, նախկին Պետրոս Մեծի, իսկ այժմ Ձերժինսկու փողոցի թիվ 6 երկհարկանի շենքում, որ մի ժամանակ պատկանել էր մեծահարուստ Ավան Յուզբաշյանին: Այդ նույն տան մի քանի սենյակներ էլ հատկացված էին «Մարտակոչ» օրաթերթի խմբագրությանը: Մի խոսքով, դա թիֆլիսաբնակ հայ մտավորականու­թյան հիմնական հավաքատեղին էր, և Չարենցը նախ և առաջ ուզում էր տեսակցել հին ընկերների հետ, տեղեկանալ գրական աշխարհի անցու­դարձի մասին, իսկ եթե առիթ ներկայանար, նաև նրանց օգնությամբ

510

գլուխ բերել իր մի քանի մեծ ու փոքր ծրագրերը:Շենք մտնելով, նա բարձրացավ երկրորդ հարկ ու բացեց թերթի

խմբագիր Սերգո Խանոյանի աշխատասենյակի դուռը: Խմբագիրը մե­նակ չէր: Սեղանի դիմաց նստած գիրուկ այցելուն հայացքը ետ դարձ­րեց, և Չարենցն իսկույն ճանաչեց իր լավ բարեկամին' գրականագետ Արշավիր Սելիքյանին: Հանդիպումն այնքան ուրախալի ու անակնկալ էր, որ մի պահ նույնիսկ մոռացավ Խանոյանի մասին ու նետվեց ողջագուր­վելու Մելիքյանի հետ: ճիշտն ասած, անսպասելի այցելությամբ նա էլ ոչ պակաս զարմանք էր պատճառել վերջիններիս, և այդ ընդհանուր շփոթի մեջ այժմ շաղախվեցին և խրախուսանքի, և կարեկցանքի խոսքերը:

- Աչքերիս չեմ հավատում, այս ո՞ր քամին քեզ մեր կողմերը նետեց,- զվարթ ձայնով ասում էր Մելիքյանը' գրկելով նրա ուսը:- Փոխվել ես, շատ ես փոխվել, մեր տղա...

Երկար դեմքով, խոշոր ճակատով և արժանապատվորեն զուսպ դի­մագծերով մի մարդ էր Մելիքյանը: Հագնվում էր անփույթ: Թավ, կախ ըն­կած բեղեր ուներ, որի համար ծանոթները «թիֆլիսցի Նիցշե» էին անվա­նում: Երիտասարդական ափուն էր ծախսում, թեև շուտով կբոլորեր իր հիսուն տարին: Դասավանդում էր Թիֆլիսի կոմունիստական համալսա­րանում, իսկ օրվա մնացած ժամերն անց էր կացնում խմբագրատանը: Սիրում էր քայլել մի սենյակից մյուսը, խոսքի բռնվել այս կամ այն ծանո­թի հետ: Պատահում էր, որ մտքերով տարված' կանգ էր առնում սրահի մեծ հայելու առաջ, նայում էր իր պարարտ, հպարտ կերպարանքին ու հանկարծ ասում էր կողքին գտնվող որևէ մեկին.

- Տեսնու՞մ ես, սիրելիս, այս հայելին: Սեր գրականությունն էլ այսպի­սի մի հայելի է, որի մեջ կարելի է տեսնել ամեն բան: Կարելի է տեսնել Չարենցի փոքր հասակն ու մեծ շնորհքը և Վշտունու մեծ հասակն ու փոքր շնորհքը:

Չնայած տարիքային տարբերությանը (Սելիքյանը Չարենցից մեծ էր մոտ 20 տարով), դա նախ և առաջ համակիրների բարեկամություն էր, և հիմա նրան հանդիպելով Չարենցն անմիջապես որոշեց, որ սա հաջո­ղակ սկզբի նախանշան է և հենց Սելիքյանին էլ կհայտնի իր մտադրու­թյունների մասին:

Սի որոշ ժամանակ խմբագրի սենյակում մնալուց հետո նրանք երկու­սով դուրս եկան դեպի փողոց նայող պատշգամբը: Չարենցը ծխախոտ վառեց, և այն ժամանակ Սելիքյանը հարցրեց նրան.

511

- Կարծես թե ինչ- որ բան ես ուզում ասել, չէ՞: Ինչ՞ կա:Չարենցը ցույց տվեց տետրը.- Սա բանաստեղծություններիս նոր ժողովածուն է: Ուզում եմ հրա-

տարակել այստեղ: Բայց մինչ տպագրության հանձնելը կցանկանայի քո կարծիքն իմանալ: Իսկ այս մեկը,- Չարենցը մեկնեց հաջորդ տետրը,- սա արդեն պոեմ է, լիրիկական պոեմ և կոչվում է «De Profundis»: Հայերեն կլինի «Հատուցում», բայց դա կարծես այնքան էլ ճիշտ թարգմանությու­նը չէ: Թերևս թարգմանենք «Ի խորոց...»:

- Այո, երևում է Ուղղիչ տանը ձեռքերդ ծալած չես նստել: Դա լավ է> Սելիքյանը գոհունակությամբ շոյեց խիտ բեղերը:- Ուայլդն իր «Հատու­ցումով» բանտից զրուցում էր լորդ Դուգլասի հետ: Տեսնենք քո խոստո­վանանքն ումն է ուղղված:- Նա տետրերը ոլորեց ու դրեց գրպանը:- Կկարդամ: Հենց այս գիշեր անպայման կկարդամ: Իսկ վաղը դու նորից եկ այստեղ' կխոսենք...

Սյուս օրը Չարենցը խմբագրատուն եկավ ճիշտ պայմանավորված ժամին: Վաղ առավոտից անձրև էր մաղում, բայց թխպոտ օրն այս ան­գամ նրան կարծես դուր էր գալիս, և ընդհանրապես, նա զգում էր իրեն առավել վստահ ու առույգ: Խմբագրի սենյակում հիմա նստած էին երե­քը' Սելիքյանը, Խանոյանը և թերթի աշխատակից Գարեգին Սելոյանը: Աղյուսե կրակարանը վառել էին այն հույսով, որ պիտի ցրեին ներսի խո­նավությունը, սուրճն արդեն խմել էին' սեղանին թողնելով Հլատարկ բա­ժակները, և մի անզբաղ զրույց էր ձգվում, որ ամեն պահի կարող էր ընդ­հատվել: Չարենցը միացավ նրանց' մինչև վերջ լսելով թիֆլիսյան ան­ցուդարձին առնչվող խճճված մի պատմություն' իր բոլոր մանրամասնե- րով ու շարունակ մտածելով, թե երբ զրուցակիցները կթողնեն այդ պա­րապ զբաղմունքն ու կհիշեն նաև իր գոյության մասին: Սակայն նա տես­նում էր, որ երեքից և ոչ մեկն այս անգամ չէր շտապում բուն նյութին անցնել: Դրա հետ մեկտեղ նրանց անշտապ շարժումները, մտազբաղ աչքերը մատնում էին, որ քիչ անց սպասվելու էր եթե ոչ արտակարգ, ապա միանգամայն լուրջ ու կարևոր մի խոսակցություն, և հավանաբար դա էր պատճառը, որ ջանում էին դեռ մի քիչ էլ հետաձգել անխուսափե- լին: Չարենցն ակամա լարվեց:

Ի վերջո Սելիքյանը շտկեց ծանր մարմինը, նույն հանդարտությամբ սեղա­նին դրեց ձեռագիր տետրերը, հետո իր ձեռքն իջեցրեց դրանց վրա և ասաց.

- Կարդացի նոր գործերդ, Եղիշ: Միանգամից պիտի ասեմ' դրանք հրա­512

շալի էին: Խորը: Հուզական: Վարպետորեն գրված: Կեցցես: Անչափ տպա­վորված եմ: Միայն թե... Միայն թե քեզ հիմա պիտի ընկերաբար մի խորհուրդ տամ: Որոշ ժամանակ ձեռնպահ մնա ժողովածուդ հրապարակելուց:

- Ինչու՞,- հարցրեց Չարենցը:- Ինչպես քեզ ասեմ, որպեսզի կարծիքս անհիմն ու վայրիվերո չթվա:

Այն անկումային տրամադրությունները, հուսահատ Երանգները, ցավա­գին պոռթկումները, որ գերիշխում են քո նոր գործերում, այսօր, մեղմ սս- սած, չեն խրախուսվում: Եվ հիմա մտածիր, թե ի՞նչ կլինի, երբ դրանք լույս տեսնեն: Հաջորդ օրն իսկ քեզ անկյուն կքշեն, բոռերի պես վրա կտան գրվածքներիդ. «Հեղափոխության երգիչ Չարենցն ու հանկարծ' տրտմության երգեր: Նոր կյանքի ռիթմն ու նահանջի մորմոք»: Պատ­շա՞ճ են մեկը մյուսին: Իհարկե, ոչ: Այդպես է, եղբայր, ի՞նչ կարող ես անել: ժամանակներն ուրիշ են, երգերն' ուրիշ, պահանջներն' ուրիշ: Իսկ դա պե՞տք է քեզ, այն էլ հիմա, երբ դեռ նոր ես դուրս եկել անազատու­թյունից... Եկ, այս անգամ լսիր ինձ' օտար աչքից հեռու պահիր սրանք: Կյանք է, ամեն բան փոփոխվում է: Ո՞վ գիտե, թե վաղն ինչեր կարող են լինել... Աա իմ անկեղծ համոզմունքն է, թեև, ի վերջո, կամքը քոնն է ու ամենևին պարտավոր չես անվերապահ կերպով ենթակա լինել կարծի­քիս: Ես միայն այս մասին ասում եմ քեզ, քանի որ չասել չէի կարող...

Մելիքյանը լռեց: Կարծես մի ծանր բեռ էր ուսերից նետել: ճիշտ է, հո­գու խորքում տագնապում էր, որ իր խոսքերից ուր որ է փոթորիկ էր բարձ­րանալու և հիմա սպասում էր այդ տարերքին: Բայց փոթորիկ չեղավ:

- Ուրեմն երգերը միայն խոյանքների՞ց են ծնվում,- հարցրեց Չարեն­ցը, և նրա կոպերի տակ թրթռացին ջղերը:- Իսկ անկումներից երգեր չե՞ն ծնվում:

- Խոսքն այդ մասին չէ, Եղիշ: ճիշտ հասկացիր: Քո բանաստեղծու­թյունները հոյակապ են: Ինծ շատ դուր եկան: Սերգոն ու Գարեգինն էլ նույն կարծիքին են: Բայց ես խոսում եմ այն մասին, թե տպագրելու դեպ­քում ինչեր կարող են քեզ սպասվել, թե քանի ապաշնորհ հաճույքով կքարկոծի ու կպախարակի սրանց հեղինակին: Չեմ թաքցնի, ընթերցե­լիս մի պահ նույնիսկ մտածեցի, թե ինչու՞ ես ընդհանրապես գրել այդ ամենը, երբ ինքդ էլ կարող էիր կռահել հետևանքները...

- Գուցե և չգրեի, եթե կարողանայի չգրել...- Ես քեզ հասկանում եմ: Իսկ դու հասկացա՞ր ինձ:- Ես լսեցի...

513

Չարենցը կրծքի տակ սառնություն զգաց:- Ուրեմն դուք երեքդ էլ այդպե՞ս եք կարծում:- Մենք այդպես կվարվեինք,- մյուսների փոխարեն պատասխանեց

Մելիքյանը:Ամեն բան ասված էր: Համառելն այլևս անիմաստ էր: Չարենցը վեր

կացավ, վերցրեց տետրերն ու հեռացավ սեղանից: Կանգ առավ: Ներքին շրթունքը սեղմեց ատամի տակ, մի քանի վայրկյան անթարթ նայում էր է- ջերին: Հետո հայացքն անսպասելի կտրեց տողերից, արագ մոտեցավ կրակարանին ու ձեռագրերը նետեց բոցերի մեջ:

- Այդ ի՞նչ ես անում,- տեղից ցատկեց Մելիքյանը:- Թող ձեր ցանկությամբ լինի,- ասաց Չարենցը և դուրս եկավ սենյակից:Շիկացած ածուխների վրա տետրերի եզրերը նախ ոլորվեցին, սևա­

ցան, ապա թուղթը բեկվեց ճաքճված մաշկի պես, ծխաց, կրակի կարմիր բորբոսը պատեց էջերը և բռնկվեց միանգամից ու անվերադարձ...

Դուրս նետվելով շքամուտքից, Չարենցն իրեն գտավ անտեղյակ քա ­ղաքի հարահոսի մեջ: Օդի դուրեկան սառնությունը լցվեց թոքերը, ող­ջամիտ լինելու նմանվող մի հանգստություն թառեց դեմքին: Նա հիմա քայլում ու շնչում էր հեշտ, համաչափ: Հենց նոր նա այրել էր իր գործե­րը, իսկ վիշտը նրան չէր խեղդում: Անելանելի դրության զգացողություն բնավ չուներ: Փոխարենը բազմամարդ փողոցի աղմկոտ ազատության ու օտարության կանխավայելումն էր կրծքի տակ, և տխրության նման­վող էլի մի բան, որ միշտ էլ լինում է միայնակ մարդկանց կողքին: էհ, ի՞նչ կա որ: Թող լիներ այդ բանը: Գուցե այդպես ավելի ազնիվ էր....

Հետագա մի քանի օրերին Չարենցն իրեն ինքնակամ մատնեց լիա­կատար անգործության: Ասես կորցրել էր աշխարհի հետ բոլոր կապերը: Առավոտից մինչև ուշ երեկո նա պտույտ էր գալիս քաղաքի հին բակե­րում ու փողոցներում, խուսափում էր ամեն կարգի հանդիպումներից, օրվա թերթերն առած՜ նստում էր «Ատելլա» զբոսայգում, խորասուզված կարդում էր կամ վերուվար էր անում ամայի ծառուղիներում, իսկ երբ արևը թեքվում էր, գնում-հասնում էր մինչև Հավլաբարի թաղերը, այնտե­ղից Խոջիվանք, որպեսզի հետո ետ դառնար, քայլեր դեպի Մուխրան- յան կամուրջը, հենվեր բազրիքին ու այդպես երկար նայեր Քուռի թխա­գույն, հանդարտ ջրերին, թեթև մակույկներին, որ ճոճվում էին ափերի մոտ, քարափներին, որ անմռունչ էին ու մթամած: Երբեմն նրան թվում էր, թե իր կամքը մասնատվում, ցած է թափվում փշրված ավազի նման:

514

Տանում էր որսալ պատահական տեսանելին, շրջանցել հարկադիրը: ւհսկայն հոսում էին ժամերը, պսակազերծվում էր պարապ ազատությու­նը, և այն հույսը, թե միայնությունը հարցեր չի հարուցի, լուծվում, համ­բառնում էր աղետալի հեշտությամբ:

- Ինչի՞ց սկսել,- մտմտում էր անդադար:- Որտե՞ղ փնտրել իմաստը... Դրանք մեկը մյուսին չբացառող հարցեր էին, և այդ մտքերը որքան

ավելի էին ընկողմանում նրա մեջ, Չարենցն այնքան ավելի էր հեռանում ոգեհմա փակ շրջանից: Ծավալվող կյանքի գիտակցման հույզերը ուշքի էին գալիս, և վերադարձված ժամանակի ընթացքին վարժվելու անհրա­ժեշտությունն այլևս մտքի խաղ չէր թվում: Նա այսուհետ ինչ-որ հրաշքի էր սպասում, անհնար բեկումի: Բայց չէ՞ որ ոչինչ չէր կատարվում: Կամ գուցե այն, ինչին սպասում էր, հենց ի՞նքը պիտի գոյացներ...

Այսպես, ծնոտները սեղմած' մերթ' պրկված ջղերով, մերթ' պարզա­պես մտացիր, նա անցնում էր մարդկանց կողքով, նրանց ժպիտների ու տրտմության, ձայների ու լռության, ապրումների ու կրքերի միջով, որ­պեսզի լիներ նրանցից մեկը, որպեսզի հոգեդարձ ապրեր նախկին անուղղելի լավատեսը, ճակատագրի երես առած զավակը: Իսկ երբ ուշ գիշերով դառնում էր ետ, փակվում հյուրանոցի իր սենյակում, այնժամ ինչ էլ նա մտածեր, որքան էլ փորձեր դուրս կորզել թերասաց շուրթերի վեր­ջին շշուկը, արդյունքը միշտ նույնն էր լինում՜ հարցեր, հարցեր, հարցեր...

Ինչ արած, թող այդպես լիներ: Ու եթե վիճակված չէր ուրիշ ոչինչ, ա- պա գոնե կար մի բան, ինչը դեռ սփոփանք էր, սեփական գոյության ար­դարացում: Իր գրպանում նա պահում էր մի ծոցատետր ու մի մատիտ:

* * *

«Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթը մարտի 9-ի համարում տպագ­րեց կարճ հաղորդում՛ «Եղիշե Չարենցի գործը»: Ներկայացնելով դեպ­քի նախապատմությունն ու վաղաժամկետ ազատման դրդապատճառ­ները, թերթը վերջին տողով տեղեկացնում էր. «Ներքգործժողկոմատի Բաշխ. Հանձնաժողովը որոշումն ի կատար է ածել»:

Կարդալով այդ ժլատ գիրը, Չարենցը թերթը նետեց նստարանին, վեր կացավ ու նայեց երկնքին: Տզրուկի նման կպչուն արևը կծմծում էր բաց ճակատը: Գարունը ժպտում, անմեղսունակի միամտությամբ աչքով էր անում նրան: Գարունը սաստում էր նրան: Ուշացած գարունը: Սակայն նա հիմա միայն կլռեր ու չէր կշտամբի այդ գարնանը: Չէր հիշեցնի այդ

515

գարնանը, որ նա չկար, երբ իր կյանքում աշուն էր ու հետո ձմեռ: Երբ ոչինչ-ոչինչ գարնան նման չէր: Չեր հիշեցնի... Ինչ դուրեկան էր արևի խայտանքը: Ուր որ է դուրս կգար նորատի խոտը՜ ինչպես սաղմի մեջ թաքնված կյանքը, որ խլրտում է, բայց դեռ գույներ չունի: Ողջ աշխար­հը շնչավոր ու անշունչ, ապրում էր բնության սահմանած կարգով: Ողջ աշխարհն ուզում էր ավելին, քան ուներ: Եվ միայն ինքն էր, որ վաղե­մության ժամկետ չէր գտնում կսկիծների համար, որ դեռ անզոր էր նյու­թից ոգի թրծել....

Փոխարենը նորից սկսել էր խմել: Ամեն օր, երբ այլևս ոչինչ չէր մնում անելու, նա գնում էր որևէ գինետուն, նստում էր բոլորից մեկուսի, խմում էր ծարավածի անհագությամբ, միայն թե սանձվեին ձանձրույթից հո­րանջող մտքերն ու չընդմիջվեր համբերանքի նվազող հոսանքը:

Այդպիսի մի օր էլ, երեկոյին մոտ, երբ արդեն բավականին գինով էր ու քայլում էր դեպի հյուրանոց, Վախթանգովսկայա փողոցի անկյունում հանդիպեց իր ընկերոջը' ճարտարապետ Միքայել Մազմանյանին: Տասը տարվա մտերիմներ էին, բայց վաղուց չէին տեսնվել: Երկուսի համար էլ անսպասելի էր իրենց ճանապարհների պատահաբար խաչվելը և եր­կուսն էլ անչափ ուրախ էին բարեբախտ դիպվածից: Մազմանյանը գա­լիս էր Մոսկվայից, որտեղ ուսանում էր: Վերադառնում էր Երևան ու որո­շել էր մի քանի օր դադար առնել Թիֆլիսում: Մտածում էր' կտեսնի տե­ղի ծանոթներին, որոշ կիսատ գործեր կարգի կբերի: Եվ հանկարծ' Չա­րենցը... Սրանից առավել ուրիշ ի՞նչն այդքան մեծ անակնկալ կարող էր լինել նրա համար: Պատմելու, հիշելու շատ բան կար կուտակված: Բայց երբ նկատեց, որ Չարենցը հարբած է, միտքը փոխեց ու առաջարկեց ու­ղեկցել մինչև հյուրանոց' հաջորդ օրն անպայման նրան այցելելու պայ­մանով: Չարենցն անդրդվելի էր.

- Այսպես հեշտ ձեռքիցս չես պրծնի,- ասաց նա:- Անհապաղ նշել է պետք մեր հանդիպումը: Արի ինձ հետ...

Ու նրանք գնացին Պուշկինի փողոցում գտնվող հանրահայտ «Սիմ­պատիա» ռեստորանը: Գրպանում տնտղելով դրամի մնացորդը, Չարեն­ցը պատվիրեց խմիչք, ձուկ, ինչ-որ ուտեստներ, որոնք այդպես էլ չհամ­տեսեց, և բաժակը ձեռքն առած' սկսեց անդադար խոսել- պատմել, ասես նախընթաց օրերի լռությունն էր լրացնում կամ թե սարսափում էր նույն այդ լռությունից: Հիմա նրա ձայնը ներշնչված էր, խոսքը' հույզե- րին հպատակ, միտքն' անգթորեն շռայլ: Բառը բառ չէր միայն՜ թոթափ-

516

ման ջանք էր, զերծանման պրկում, ջղերի կծկանք:Մազմանյանը չէր ընդհատում նրան: Լսում էր կլանված, որսում էր

ամեն մի հնչերանգ: Գուցե շատ բաներ միայն կռահում էր, գուցե հասկա­նալ էր ուզում, թե այդ բոլորն ասելուց եղելությունն ինչպե՞ս պիտի փոխ­վեր, սակայն տեսնում էր, որ ընկերը վերացած՜ իր հույսերի դերձանն էր թելում, զգում էր, որ ծանրաբեռ սիրտը նանրության պահանջն ուներ, և սպասում էր, որ հավելուկն անկաշկանդ հորդի...

Իսկ Չարենցը հանկարծ անավարտ թողեց միտքը, բաժակները նո­րից լցրեց ու ասաց.

- Քանի որ, միևնույն է, խմում ենք, եկ մի բաժակ էլ բարձրացնենք այ­սօրվա առիթի կենացը:

- Առի՞թ,- շփոթվեց Մազմանյանը:- Այդ ի՞նչ առիթ է:- Ախր այսօր մարտի 13-ն է՜ ծննդյանս օրը: Ես դարձա 30 տարեկան:- Հո կատակ չե՞ս անում:- Չէ, ինչ կատակ: Իսկապես այդպես է: Ասա, հավատալու՞ բան է: Ըն­

դամենը 30: Բայց տես, որ ինծ այնպես է թվում, թե կյանքն արդեն սպառ- վել-ավարտվել է...

- Ինչե՞ր ես խոսում,- կեղծ զայրույթով դեմքը մթնեցրեց Մազմանյա­նը:- Դատարկ բան է ասածդ: Թող այդ մտքերն ու բաժակը մոտ բեր: Ողջ եղիր: Խմենք ու վհատվելու մասին իսպատ մոռանանք: Իրավունք չկա: Մենք միասին դեռ քանի-քանի հրաշալի ու լիածիր տարիներ ունենք ապրելու:

- Կարծու՞մ ես...- Համոզված եմ:Գավաթները զրնգացին թեթևաձայն: Ձեռքը ցած բերելով Մազման-

յանն ուղիդ նայեց Չարենցի դեմքին ու փայլեցրեց աչքերը.- Իսկ հիմա տրտնջալու փոխարեն ավելի լավ է դու ինձ ասա, թե ի՞նչ

է մտածում երեսունը բոլորած գրող Չարենցը:- Ի՞նչ է մտածում,- հարցը կրկնեց Չարենցը՜ քթի տակ ներողամտո­

րեն ժպտալով: Հետո մի երկվայրկյան հապաղեց ու անվստահ տարա­ծեց ափերը:- Ինքս էլ չգիտեմ: Գուցե այն, որ արդեն 30 տարեկան է դար­ձել, բայց քեզ համար այդ մասին գեղեցիկ բառերով գեղեցիկ պատմութ­յուններ հորինել չի կարող: Ի վերջո, նա ընդհանրապես հորինել չի կա­րող: Լավագույն դեպքում կստի, վարպետորեն ապրումներ կքամի քո միամիտ սրտից, որովհետև եղածից զատ ամեն աստծու օր նա բացա­

517

հայտում է խոսքի մոգական գաղտնիքը պահպանելով ապշելու վերջին ջիղն իր շուրթերի վրա: Եվ այդ Չարենցը, որն իր շուտափույթ 30-ին սպասում էր այնպես, ինչպես հավատարմության երդում տվողը երդմ­նազանցությանը, այս պահից ի վեր որոշել է այլևս ոչինչ չխոստանալ այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի գրել իր լավագույն տողը մկրտության ժամին մոմերին նայող պատանու երկյուղածությամբ և չի դրել վերջա­կետն այնպես ակամա, ինչպես մեղսագործի ժպիտն է լինում, որտեղ չա­րություն որոնողներին հիասթափության թնջուկն է սպասվում: Չէ, Միշա, չհուսաս, այսօր նոր պատմություն չի լինելու, որովհետև 30-ին հենց նոր մերծեցած այս տղամարդն արդեն կարող է նման շռայլություն թույլ տալ իր հղփացած հոգուն առաջնությունը մեծահոգաբար զիջելով նրանց, ովքեր առայժմ միայն պատմել գիտեն: Մի պահանջիր անհնարինը հիասթափվածից: Հոգնածից մի պահանջիր թավալգլոր լինել բազմոց­ներին և ահարկու առույգությամբ կտրել ճանապարհը խենթությունից մինչև ծիծաղելին: Ավելի լավ է չնկատես նրան իր երեք տասնյակ մղո- նանոց հիշողության կծիկի մեջ խճճված մեծամիտին, որը բոլորի նման երբեք ոչինչ չի ունեցել և չի ունենալու, սակայն մի աննշան տարբերութ­յամբ. ինքն արդեն գիտի այդ մասին...

- Այ թե ոգեշնչված ճառ ասացիր,- ափերն իրար զարկեց Մազմանյա- նը՜ խրախուսված Չարենցի ինքնաբավ կրակից:- Դե շարունակիր, ասա, ուրիշ է՜լ ինչ է զգում բանաստեղծ Չարենցը...

- Քեզ պատասխաննե՞ր են պետք: Կարիք չկա: Պատասխան մի ակն­կալիր նրանից, ով իր ՅՕ-ին նայում է սիրահարի կրքոտությամբ, ով չի հա­վատում, թե անհունն անեզր է ու դեռ կրկնում է, որ աստված սեր չէ. այդ սերն է աստված: Պատասխան մի ակնկալիր ընդհանրապես ոչ մեկից ոչն­չի համար, քանի որ դրանք երբեք չեն եղել, ինչպես չեն լինում հորինված պատմությունները: Ինչու՞ խգմզել հեքիաթներ, շպարված երազների կեղ­ծամներն ուղղել, օծանելիքի սրվակներ վատնել գարշահոտ պատրանքնե­րի համար, եթե իրական կյանքն ավելի առինքնող է... Այսօր և մոտալուտ օ- րերին աշխարհը կլինի այնպես, ինչպես Ես կցանկանամ սեփական անծ- նագրում ծննդյան ամսաթիվը վերջին անգամ հենց նոր տեսած ու ժամա­նակը կասկածով ըմբոշխնող տղամարդս: Ես չեմ տխրի: Չեմ տխրի, եթե նույնիսկ ասեն, թե տխրությունն ազնվացնում է մարդուն, որովհետև նրանք, ովքեր դա կասեն, դժգոհության սերմից ազնվության ծիլեր են փոր­ձելու դուրս կորզել: Իսկ ես ազնիվ լինելու պատճառ չեմ փնտրի, եթե ազ-

518

1փվն անազնիվի ստվերն Է. եթե նույնիսկ ազնիվը հավատարմության զա­վակն է, եթե անգամ ազնիվն ամեն բան Է կամ ոչինչ: Իմ ինչի՜ն Է պետք: Կթողնեմ այդ պարապ զբաղմունքն ու չեմ տխրի:

- Կորչի տխրությունը,- բացականչեց Մազմանյանը' ինքն Էլ զարմա­ցած սեփական զվարթության վրա:- Բայց այդ դեպքում ինչպե՜ս վարվել այն պատմության հետ, որ պիտի լիներ, սակայն չկա...

- Իսկ պատմությունը, որ չհորինվեց ու չպատմվեց, հավանաբար եղել Է մեկ ուրիշ կյանքում, այլոց համար, մի առավոտի ու մի երեկոյի մեջ, և եղել Է շատ ավելին, քան երեկոն ինքն Է իր ողջ հմայքով, քան առավոտն Է՝ անպատեհ պահի: Այնտեղ մի քիչ լռություն կգտնես, հուշի կիսատ մի ծվեն, խամրած ստվերների անփույթ առատություն, մոլոր­ված րոպեներ ջրապտույտն ընկածի հայացքով, և բառեր Երամներով, պարսերով, վտառներով բառեր... Պատմությունները... Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: Ինչի՞ համար Է ժամանակի հարկադիր կանգառը հուսավառ­վածների կամքով, եթե ընթացքն ավարտ Է գուժում: Խոսքը դառնալու Է հույս, հույսը լցնելու Է պարապը, և անսպառ անվերջությամբ գծվելու Է նույն ուղեծիրը հայտնությունից սպառում: Ինչի՞ համար Է այդ ամենը: Եվ ու՞մ հոգսն Է, թե երջանկություն ասվածը սուտ հեքիաթ Է, իսկ դու այդ մասին հենց նոր իմացար, կամ կիմանաս վաղը, կամ երբեք չես իմանա, իսկ նա դարձյալ կմնա սուտ, խաբեբա, անհիմն հեքիաթ: Կպատմեն ու կանցնի, թե աղախինն ինչպես արքայադուստր դարձավ, որ լիներ ար- քայադստրերի մեջ աղախին: ԹԵ բանաստեղծն ինչպես հանցանք գոր­ծեց, որ լիներ ոճրագործների բանաստեղծը: Մի՜թե չգիտես, որ հեքիաթ­ներն անմեղ Են այնքան ժամանակ, քանի դեռ սփոփանք Է դրանց Երբեք չհավատալու հույսը: Այդպես Էլ քո երեսնամյա Չարենցը հենց այս պա­հին արմունկին վերևից նայող մատները կսեղմի իր կզակին, կժպտա ու չի տխրի չունեցած երջանկության համար: Եվ կարելի Է անգամ չհավա­տալ այդ Չարենցին, որովհետև նույնիսկ աստծուն, որ աստված Է, ամեն­քը չէ, որ հավատում են, բայց աստծու ինչի՞ն է պետք ամենքի հավատը, եթե նա ճշմարիտ աստված է... Ահա, եղբայրս, այսպես փոխվում են մար­դիկ, որովհետև փոխվում է աշխարհը: Ահա այսպես կպատմի մեկը, ով այ­սօր հատեց 30-ի սահմանը, որովհետև, ո՞վ գիտի, թե ինչ կասի նա վաղը: Վաղը, որ դեռ չկա, բայց անպայման լինելու է: Անպայման:

- Ուրեմն հանուն դրա եկ մի բաժակ էլ խմենք,- մատներով սեղանի եզրը թմբկահարեց Մազմանյանն ու վերցնելով կիսատված շիշը լցրեց

519

բաժակները:- Քո վաղվա կենացը, Եղիշ: Մեր վաղվա կենացը: Ու թող շա րունակվի այս կյանքը, գրողը նրան տանի...

- Խմենք,- ասաց Չարենցը:

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՎԵՑԵՐՈՐԴ ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐ ԵՎ ԿԱՆԳԱՈՆԵՐ

Չարենցի հեռանալուց հետո Արշավիր Մելիքյանին խղճի խայթը հան­գիստ չէր տալիս: Կարծես մասնակից էր դարձել աններելի մի դավադ­րության կամ թե իր կամքից անկախ անպատվաբեր մի դեր էր ստանձնել, ինչի համար զղջում էր չարաչար: Դեռ աչքի առաջ էին բուխարու մեջ վառվող էջերը, և այն միտքը, որ իր անզգույշ անկեղծությամբ պատճառ եղավ նման միջադեպի, զրկել էր նրան հանգստից: «Շտապեցինք: Նե- ղացրեցինք տղային,- կրկնում էր անդադար' շփելով թավարծի բեղերը:- Իզուր տեղը դառնացրինք առանց այդ էլ կոտրված սիրտը: Այնպես միան­գամից, տաք-տաք առարկեցինք, կարծես մահացու մեղք էր գործել: Իսկ ի՞նչ էր եղել: Գրվածքնե՞րն էին չափից առավել մելամաղձ: Մի քանի գրչակ արյու՞ն պիտի պղտորեին: Հետո ի՞նչ: Խոսում են' թոդ խոսեն: Քի՞չ են սրեր ճոճել նրա դեմ: Ի վերջո, կարող էինք, չէ՞, ասել՛ մի քիչ համ­բերիր, ջրերը կպարզվեն, հետո արդեն կարող ես վարվել ուզածիդ նման: Չէ: Խոհեմ չգտնվեցինք: Եդիշն էլ՛ սառն, անտրտունջ վերցրեց ու կրակի տվեց իր տետրերը: Ինչու՞ չըմբոստացավ, չփրփրեց, չպաշտպանվեց...»:

Հասկանալ էր ուզում ու պատասխան չուներ:Այսպես մի քանի օր շարունակ Չարենցին սպասելուց և ոչ մի նոր

լուր չառնելուց հետո Մելիքյանը որոշեց անձամբ որոնել նրան և գտավ միանգամայն պատահմամբ' Արտասահմանի հետ մշակութային կապի Անդրկովկասյան կոմիտեի նախագահ, գրականագետ Հարություն Աուր- խաթյանի օգնությամբ: Պարզվեց, որ վերջինս ոչ միայն գիտեր, թե որ հյուրանոցում էր իջևանել Չարենցը, այլև ասաց, որ օրերս տեսել է նրան, երկար զրուցել են ու շուտով կրկին պիտի հանդիպեն: Մելիքյանը ստիպված էր պատմել խմբագրության միջադեպի մասին ու խնդրել, որ

520

(ւշւ|ած օրը ինքն էլ ընկերանա Սուրխաթյւսնին: Առարկություն չեղավ: Ավելի ուշ նրանց միանալու պատրաստակամություն հայտնեց նաև «Մարտակոչի» խմբագիր Խանոյանը: Երեքին էր այժմ նույն խնդիրն էր մտահոգում՜ ինչպե՞ս կարող էին օգնել Չարենցին և արդյո՞ք նա կցան­կանար իրենց օգնությունը:

Հանդիպման վայրը հյու­րանոցն էր: Այցի եկածները Չարենցի սենյակը մտան այն պահին, երբ կենվորը միայնակ կանգնել էր սեղա­նի մոտ, մատների մեջ այր­վում էր ծխախոտը, և այդ ա- նորոշ կեցվածքից դժվար էր կռահել, թե նա ինչ էր անում կամ ինչ կցանկանար անել:Տեսնելով իր հյուրերին՛ Չա­րենցը սթափվեց քնից արթ­նացածի նման, մոխրացող գլանակն այդպես էլ նետեց հատակին ու լայն ժպիտը դեմքին՜ ընդառաջ գնաց.

- Իսկ ես արդեմ մտածում էի, որ մոռացել եք ինձ...Աուրխաթյանին առաջ թողնելով՛ նա Մելիքյանի ու Խանոյանի ձեռ­

քերը սեղմեց նույն ջերմությամբ ու ակնածանքով, ինչպես առաջներում: Այդ սեղմումի մեջ շատ ավելի անկեղծություն կար, քան ընդամենը բա­րեկիրթ պահվածքը կթելադրեր, և դա չնկատելն անհնար էր: Այրված գործերի մասին՜ ոչ մի խոսք: Մերժումի մասին' ոչ մի ակնարկ: Կարծես ոչինչ էլ չէր պատահել, չէր եղել երգերից մնացած մի բուռ մոխիրն ու կորստի կսկիծը: Մի՞թե կնճիռն այդքան հեշտ էր հարթվել...

Օրն արևոտ էր, ազատ ժամանակը՜ լիուլի, և նրանց սրտաբուխ զրույցը երկարեց ու ավարտվեց թիֆլիսյան պանդոկներից մեկի ներք­նահարկում: Խումբը Չարենցի սրտով էր, պահը' օդեղեն, վաղվա ինչ լի­նելն՜ անհայտ: Այդ մթնոլորտում գործնական որևէ խոսքուզրույց պիտի անպատեհ ու ավելորդ թվար: Բայց և այնպես դրանից խուսափել պետք չէր, իսկ արդյունքից ոչ ոք դժգոհելու պատճառ կարծես թե չունեցավ:

521

«Եթե որևէ նոր բան գրես, կտպագրենք»,- վստահաբար խոսք տվեց Խանոյանը: Եվ Չարենցը հասկացավ, որ «որևէ նոր բանի» այդ պատվե­րը պիտի ընկալվեր ոչ այլ կերպ, քան իբրև պարզորոշ ակնարկություն նախապատվելի նյութի ընտրության սասին: Այս անգամ ոչ վիճեց, ոչ առարկեց: Մայկոպ հասնել էր պետք: Դրամի սղություն կար: Ու նա հանձն առավ: Մարտի 17-ին գրեց, նույն օրն էլ թերթին հանձնեց «Լենին­յան բանակին» բանաստեղծությունը: Տպագրեցին հաջորդ օրը: Մյուս անգամ խմբագրատուն տարավ մի քանի հատվածներ «Ոուբայաթնե- րից»: Լույս տեսան թարմ համարում: Այնուհետև գրեց Մյասնիկյանի հի­շատակին նվիրված ձոնը '«Սիրելի Ալեքսանդր Ֆյոդորովիչին»: Դա էլ շարվածքի հանձնեցին անմիջապես: Նրա եռանդն իսկապես գովեստի էր արժանի, գրվածքները հենց այն էին, ինչի կարիքը թերթն ուներ:

Իսկ բարեկամներն այդ ընթացքում իրենց ծածուկ մտադրության հա­ջորդ քայլն արեցին' Չարենցին համոզեցին միասին գնալ «Զակկնի- գա»' Անդրկովկասյան հրատարակչություն: Նպատակը մեկն էր' հաջո­ղացնել նրա հին գործերից որևէ մեկի վերահրատարակումը, ինչի դի­մաց կարող էր կանխավճար ստանալ: Հրատարակչության վարչության նախագահ Աղասի Վարդանյանին Չարենցը գիտեր 1924 թվից: Մտերիմ­ներ չէին, սակայն շատ անգամ էին հանդիպել զանազան առիթներով, փոխադարձ հարգանքից բացի համակրանքի բաժինն էլ կար: Ու եթե մյուսների առաջ նրա աշխատասենյակի դուռը կրնկի վրա բաց էր, ապա ինքը հազիվ թե անկոչ հյուր դիտվեր այդ խմբում:

«Զակկնիգա»-ում նստեցին անշտապ, որպիսություն հարցրեցին, թարմ լուրեր փոխանցեցին մեկմեկու: Խոսեցին նաև նոր գրքերի մասին: Վարդանյանը պատմեց, որ Ավետիք Իսահակյանը «Լիլիթ» վերնագրով մի չքնաղ ստեղծագործություն է ուղարկել իրեն' Թիֆլիսում հրւստւսրա- կելու խնդրանքով, քանի որ Երևանում որոշ պատասխանատուներ այդ լեգենդի բովանդակությունը համարել են չափից ավելի «անսովոր», ուրեմն և' ոչ անվտանգ:

- Իսկ դուք ի՞նչ եք անելու, Աղասի Արտեմիչ,- հարցրեց Չարենցը:- Ես պիտի տպագրեմ, թեև չգիտեմ, թե հետևանքն ինչ է լինելու,-

ասաց Վարդանյանը, և նրա խոսքերի վրա Մելիքյանը Չարենցին նայեց մի այնպիսի հայացքով, որ նվազագույնը պիտի թարգմանվեր այսպես. «Տեսնու՞մ ես, որ կասկածներս այնքան էլ անհիմն չէին...»:

Հետո վարչության նախագահը լսեց նրանց խնդրանքը, սիրով համա-522

ծայնության եկան և որոշեցին, որ ներկա պահին հարմար է լույս ընծսս- յել Չարենցի առավել հայտնի պոեմների ժողովածուն: Չարենցին այլ րան չէր մնում, քան իսկույն գործի անցնել: Հաջորդ մի քանի օրերին նա վերընթերցեց իր գրվածքները, ընտրեց լավագույնները, որոշ էջերում լեզվական աննշան շտկումներ արեց: Իսկ երբ ընտրանին հանձնելու տարավ, Վարդանյանն ասաց, որ ավելորդ չէր լինի, եթե հեղինակը նաև գրքին առաջաբան գրեր: Մարտի 19-ին էր: Չարենցը գրեց շատ հակիրճ՜ մի քանի պարբերությամբ: Իր «Երկու խոսքը» եզրափակեց այսպես. «...Նվիրում եմ իմ պոեմների ներկա ժողովածուն Հոկտեմբերյան հեղա­փոխության առաջին տասնամյակին չունենալով այլ բան նվիրելու, ես ինձ մխիթարում եմ այն զգացմունքով, որ սա այն լավագույնն է, ինչ կա­րող է նվիրել Համաշխարհային պրոլետարական հեղափոխությանը որևէ պոետ»:

Դժվարահաղթ ինչ-որ մի բան շարժվում էր: Կաթվածահար մարմինը կենդանության նշաններ էր ցույց տալիս...

Երբ մամուլի էջերում երևացին Չարենցի նոր բանաստեղծություննե­րը, առաջին արձագանքներն իրենց նրբերանգներով թեև տարբեր, սա­կայն ընդհանուր առմամբ բարենպաստ ու խրախուսիչ էին: Մինչդեռ սահմանից այն կողմ դրանք ընդունվեցին ոխակալ լարվածությամբ ու հեգնանքով: Սփյուռքի կուսակցական թերթերը կրկին իրար անցան՜ մրցակցելով, թե ո՞վ ավելի խոցելի տողերով կխարազանի բոլշևիկ պոե­տի տարաժամ հայտնությունը: Եվ, ինչպես միշտ, «Հուսաբերն» այդ շարքում դրոշակակիրն էր, որ նետվեց գրոհի ու իրեն հատուկ ոճով սկսեց հերյուրել նրան' միախառնելով անցյալն ու ներկան: Դա արվում էր պարբերաբար, նյութերը գրվում էին յուրաքանչյուր հարմար առիթով և մոտավորապես այսպես.

«Չարենցի անդրանիկ «ելույթը»Չարենցի կյանքի վերջին դրվագը ծանոթ է մեր ընթերցողներուն, Ե-

ղիշեն գնդակներ պարպեց անպաշտպան օրիորդի մը վրա, հետո «դատ» եղավ, դատարանը զինք «բանտ» դրավ, սակայն տակավին բանտ չմտած անկե դուրս ելավ Չարենցը իր «քայքայված ջիղերը» ազատության մեջ վերագտնելու համար: Չարենցի բանտարկության, ինչպես հայտնի է, զուգադիպեցավ նաև իր կնոջ մահը: Այժմ Եղիշե Թիֆ- լիս կը գտնվի: Անոր տրամադրությունը, դատելով իր անդրանիկ «ելույ- թեն», չափազանց բարծր է և կայտառ: «Մարտակոչ»-ի մարտ 18-ի թվով

523

Չարենցը «Գարնանային ողջույն» մը զետեղած է, ուր խոսելով իր գլխուն եկածներու մասին, կը գրե.

Ելա մթին այն խավար բանտից'Նայում եմ շուրջս ահա կրկին,Եվ կարկաչում է երգը երկրի Կրկին սրտում իմ այնպես անգին:Ողջույն, ողջույն ձեզ, ընկերներ, ես Կրկին ձեզ հետ եմ, ինչպես առաջ,Թեկուզ ինծ կյանքը այնքան ցնցեց Եվ դարծրեց ինծ հողմահալած...Դաժան եղավ նա ու անխնա,Գլխիս մրրիկ նա ու ձյուն թափեց- Բայց սիրտս կրկին պայծառ մնաց Եվ գալիքի դեմ չտագնապեց:Եվ սիրտը, սիրտը իմ դեգերող,Սև տանջանքի այն բովում սրբած'Հիմա հաստատ է, ինչպես դրոշ,Եվ շողշողուն է, ինչպես պողպատ:Կրկին զվարթ ու պայծառատես Տեսնում եմ կյանքը ահա իմ դեմ- Եվ իմաստուն իմ սրտով գիտեմ,Որ նորն է, նորն է գալիս հանդես...

Ինչպես կը տեսնեք, Չարենցը բոլորովին...«ապաքինած» է....»: Հեգնանքը՛ հեգնանք, բայց Չարենցն իսկապես զգում էր թարմացած

ուժերի հորդումը: Պտտվում էին կենսատու թափանիվները, ծգվում էին ներքին լծակները, զարթնում էին մակընթաց գրգիռները, և այդ խառնակ շարժման մեջ գոյավորվող ոգին ուզում էր հանցամտել, ամենաթող հանդգնությամբ արտածվել մարմնից ու մամլելով առաջ գնալ...

Սակայն նույն օրերին մի ցավալի հանգամանք անսպասելի նրան կտրեց ու դուրս նետեց այդ գայթակղիչ խճողումից: Սազմանյանի հետ պատրաստվում էին միասին «Հայարտուն» մտնել, երբ ձեռքին բռնած օրաթերթը շուռումուռ տալիս աչքն ընկավ մահազդների սյունակին: Հենց առաջին սևերիզ վանդակում Չարենցը կարդաց. «Ազատ Վշտու- նին, Փառանձեմ Հարությունյանը...հայտնում են... իրենց որդու էգո­ւստդ Վշտունու մահը, որը տեղի ունեցավ մարտի 17-ին, երկարատև

524

ծանր հիվանդությունից հետո: Թաղումը կիրակի, մարտի 20-ին, իր բնա­կարանից' Ելիզավետինսկայա 45, դեպի Խոջիվանքի գերեզմանատունը»:

Կանգ առավ: Թերթը պարզեց Մազմանյանին.- Տես ինչ ահավոր բան է եղել... Խեղճ տղա:- Գլուխը կախեց: Սպա-

ubg, մինչև կկարդար:- Պետք է գնալ ցավակցելու:- Վշտունու՞ն,- ակամա հարցը դուրս թռավ Մազմանյանի շուրթերից:-

11խր նա...- Ես գիտեմ, Միշա: Բայց մահն այդ ամենի հետ գործ չունի:Կռահում էր, թե ինչ պիտի ասեր: Ինքն էլ ոչինչ չէր մոռացել: Չէր մո­

ռացել, որ այդ նույն Վշտունին դեռ 2-3 տարի առաջ իրեն «ֆաշիստ» էր հորջորջում, որ ամբիոններից կոչում էր «վորոնսկիականությունից սեր­ված», իսկ թերթերում' «հայկական սպեցիֆիզմի մարմնացում», որ մատնագրեր էր գրում իր դեմ ու հայհոյում էր ամենավերջին խոսքերով... Օրիենտալիստ Վշտունին... Չէ, չէր մոռացել: Բայց մահն այդ ամենի հետ գործ չուներ... «Հայարտւսն» շքամուտքում խմբված լրագրողներ կային, և «Մարտակոչի» դռներին չհասած' Չարենցի ականջին հասավ նրանց խոսակցությունը.

- ...Վշտունին երեկ արգելում էր Կոմիտաս հրապւսրւսկել ասելով, թե նա վարդապետ է եղել: Իսկ հիմա իր որդուն եկեղեցու բակն է առաջնոր­դում... Մի գիշերում աստվածավա՞խ դարձավ...

Ավելին լսել չուզեց: Դուռը հրեց ու ներս մտավ: Կարևեր մի խռովք ե- կել, տերև կրծող թրթուրի նման մտքերի ետնախորշն էր սողոսկել, իսկ նա կցանկանար չիմանալ այդ բոլորը, սակայն գիտեր և ոչինչ շտկել այլևս չէր կարող... Մահն ամենուր մահ էր' օտարի, թե հարազատի, վա- ղաժամ, թե ուշացած, ի՞նչ տարբերություն: Հզորը նա էր: Եվ ուրեմն ինչ­պե՞ս էր, որ մարդկային այդ մեծ վիշտն անզոր էր ջնջել չնչին կրքերը, իր ծանր ալիքների տակ առնել գժտության թեթև խութերը, հաշտության եզ­րեր գտնել մերձավոր կասկածների միջև... «Կարծում Եք հե՞շտ է ապրե­լը»,- հարցնում էր Չարենցն այդ օտարին, այդ մյուսին, որն իր ներսում էր նստած ու իրենից դուրս էր: Հարցնում էր անկարեկից, տենդոտ, և անհնար էր հասկանալ' դեռ ուզու՞մ էր լսել ինչ-որ բան, թե՞ վավերակա­նը միայն արձագանքն էր, լռության մեջ թաղված վճիռը:

- Ես կգնամ այնտեղ,- ասաց ու հաստատապես որոշեց նա:Վշտունին ապրում էր քաղաքից արտաքսված մի մեծահարուստի

բնակարանում: Չարենցը շատ անգամ էր այնտեղ եղել, և հեշտությամբ525

գտավ փողոցն ու տունը: Շենքի բակում մռայլադեմ, գլխահակ մարդիկ էին հավաքված: Անցավ նրանց կողքով ու ներս մտավ: Փակ վարագույր­ներով սենյակի խորքում դրված Էր դագաղը: Շուրջը նստել Էին հարա­զատները: Մյուսները շարվել Էին պատերի տակ, երբեմն ինչ-որ մեկը շշուկով որևէ բան էր ասում, կամ ճանապարհ էր տալիս ելումուտ անող­ներին, այդ ժամանակ թույլ շրշյուններն ակոսներ էին բացում ողորկ լռության մեջ, ապա վերստին հարթվում էին, և օդը ներծծում էր ուշա­թափ ծայների մրուրը:

Չարենցն էլ կանգնեց բոլորի նման, բայց մեկուսի: Մերթ նայում էր Վշտունուն, մերթ' դագաղին, հետո կառչուն հայացքը հեռացրեց նրան­ցից ու սահեցրեց այն ամենի վրայով, ինչը դեռ նշմարվում էր կիսամու- թի և խմբված մարդկանց թիկունքում: Ահա հենց այս նույն սենյակում այս պատկերազարդ ու ոճավորված առաստաղի ու այս բրոնզաձույլ ջահի ներքո, այս պատերի տակ, որ ճնշվում էին մանիշակագույն ու ոս­կեզօծ զարդերիզների շրջանակներում, այս վենետիկյան պատուհան­ներից ներս, այս սիկե նստոցների վրա և այս անսովոր, փքուն կահկա- րասու կողքին տարիներ առաջ նրանք միասին գրում էին հանրահայտ «Երեքի դեկլարացիան»: Որքան ջրեր էին հոսել այն օրերից: Որքան էին փոխվել իրենք: Երեկվա համախոհներն այսօր դարձել էին երդվյալ ախոյաններ: Իսկ հանուն ինչի՞: Ո՞վ կասեր: Այդ ի՞նչն էր, որ% կարող էր ավելին լինել, որ պատրաստ էր ուրանալ անուրանալին, մերժել անմեր- ժելին, վատնել անսպառելին... Եվ ահա' Վշտունին: Այդ բարձրահասակ, թիկնեղ, բամբ ձայնով տղամարդը, նա, որ սիրում էր խոսել կյանքի անո­ղոք տրամաբանությունից, հիմա կուչ էր եկել մի անկյունում, դեդևկուն մատներով սեղմում էր վշտակցողների ձեռքերը' պատրաստ առնելու կարեկցանքի խաչը, այնինչ սիրտը կուզեր մերժել այն զարհուրելին, որ կատարվել էր նրա հետ...

Չարենցը նույնպես մոտեցավ: Ոչ մի բառ, ոչ մի խոսք: Ձեռքը պար- զեց, նայեց Վշտունու անքնությունից կարմրած աչքերին և ուղղվեց դե­պի ելքը: Դուրս եկավ ճնշված, դատարկության այրող զգացումով: Ապ­րելու՞ց էր խորշում, սրտում սե՞ր չկար շնչողների հանդեպ, փողոցի լույ­սե՞րն էին անվայել պայծառ... Չգիտեր: Չգիտեր, թե ինչու էր արթնացել հիվանդ խիղճը: Այս կարած-կարկատած աշխարհում ոչինչ հաստատ չէր, ինչպես որ երբեք կշիռ չէր ունեցել լավ բանի հավատը, ինչպես որ երբեք ոչինչ անհետևանք չէր մնալու... Ահա և քեզ ճակատագրի սուտ

526

արդարությունը: Ու չկար ոչ մի խտրություն: Ամեն մեկին' առանձին, ամեն մեկին՝ իր բաժինը...

Թիֆլիսում մնալն օր-օրի դառնում էր էլ ավելի անորոշ ու անժամ­կետ: Չարենցը չէր ձանձրանում, սակայն անհանգիստ մի ջիղ տրորվում էր պարւսգծված պարունակի մեջ' մղելով նրան ներհակ ընթացքի: Կյանքն ամենուր խլրտում էր մրջնաբույնի նման, կյանքը բացում էր իր ջեռ գիրկն տմենքի առաջ: Իսկ ինքն այնտեղ չէր, որտեղ բոլորն էին: Վտարվածի պես էր: Զեղչվածի նման:

- Ինչ ես կակղամորթի նման փակվել խեցուդ մեջ,- կշտամբում էին ընկերները:- Նայիր, թե շուրջդ ինչեր են կատարվում: Արթնացիր...

Լսում էր մեղկ ժպիտով, զգում էր խանդի պես մի բան նրանց հան­դեպ, ովքեր հորդորում էին իրեն: Ու չէր վիճում:

Իսկ մի անգամ Մազմանյանն ասաց.- Ուզու՞մ ես շինարարական հրաշք տեսնել: Մեկնիր Զագէս:Զագէսը Ոիոն գետի վրա կառուցվող էլեկտրակայանն էր, որն այդ օրե­

րին բոլորի հպարտության առարկան էր, հետաքրքրասերների այցելու- թյան վայրը: Նույնիսկ հատուկ երթուղի էր գործում, և ժամանակ առ ժա­մանակ տեղաբնակներին ու հյուրերին խմբերով տանում էին կարճատև ուղևորության: «Ի՞նչ կա որ,- մտածեց Չարենցը:- Թերևս ես էլ գնամ: Քա­ղաքից դուրս, լեռների մեջ, աղմուկից հեռու...»: Շուտով նաև հարմար առիթը ներկայացավ: Աուրխաթյանից նա իմացավ, որ Անդրֆեդերացիա- յի սովետների հերթական կոնֆերանսի պատվիրակների մի խումբ մեկնե­լու է նորակառույցը դիտելու, և ինքը կարող է միանալ այդ խմբին:

18 տեղանոց ուժասպառ ավտոբուսը հազում ու հևում էր լեռնալան- ջերով ելնող ճմապատ խճուղու վրա: Երկինքն այդ օրը կապույտ էր կու- սածաղկի նման, ճամփեզրի նորելուկ խոտը թաց էր առավոտվա ցողով: Բայց որքան էլ ուղևորները համակված էին բարձր տրամադրությամբ, ընթացքը հոգնեցուցիչ էր, անիվները ցեխի գնդեր էին շպրտում, իսկ հե­տո մեքենան խրվեց-մնաց մի նեղ շրջադարձի վրա, և նրանք ստիպված էին կարճ դադար առնել Մցխեթի կիսակայարանի շրջակայքում: Կան­գառը Երկար չտևեց: Առաջ շարժվեցին այս անգամ արդեն զառիվեր ուղով, ապա մտան լեռնանցքի կանաչ երախը, և սկսվեց անվերջ կեռ­մանների մի շարան, որ ոլորվում-խճճվում էր Զեմո-Ավճալայի ձորում:

Վերջապես ուղեկցորդը հայտնեց, թե մոտենում են Քուռ գետը Զագէ- սի ջրանցքին միացնող կամրջին: Մեքենայի ապակիներից դուրս փայ­

527

լում էր մյուս կողմում փռված արհեստական լիճը, որ տիրացել է երկու գետերի' Քռի ու Արագվայի ջրերին:

Կամուրջն անցան, ավտոբուսը կանգ առավ, ու հենց այդտեղ էլ նրանք ցած իջան: Բացվող տեսարանը կախարդիչ էր և շլացնող: Երեք ահռելի ամբարտակներ ամրապինդ զրահի պես կախվել էին քարեղեն ափերի պռնկից: Նրանցից մեկն, ինչպես կեռ երախակալ, իջեցվել, փա­կել էր ջրի հոսանքն ու տիրական ուժով հործանքը մղել էր դեպի կիրճը: Փրփրադեզ ջրվեժը՝ խելացնոր արբեցման մեջ, խռիվ տարերքով ներքև էր նետվում: Նեղ հովիտը լցվել էր դղիրդով: Քարի ու ջրի անողոք կռիվ էր, և այդ առճակատման ակամա վկաներն առաջին իսկ վայրկյանից հմայվել էին ազդու գեղեցկությամբ:

Սակայն կար ևս մի բան, որն էլ ավելի վե­հաշուք էր դարձնում բովանդակ պատկերը: Ջրանցքի ու գետի արանքում, ընդարծակտարածության մեջ

9ագէսի հիդրոէլեկտրակայանն ու Լենինի արձանը հղկվա(!) քարե հսկայա­կան պատվանդանին բազմել էր Լենինի բրոնզե արձանը: Մեծ, կոփածո կեր­պարանքը բարձրանում Էր ջրառատ քաոսի վրա, և այդ նոր, մետաղակուռ աստվածությունն ասես հսկում Էր վերևից իր լռին իշխանությամբ: Ուղեկցոր­դը, ձեռքը պարզած դեպի կոթողը, բացատրում Էր.

- Առաջնորդի այս հուշարծանը, որ դուք տեսնում եք, ամենախոշորն Է ամբողջ Խորհրդային Միության մեջ: Հեղինակն Է քանդակագործ Շադր-Իվանովը: Սկզբնապես այն նախատեսվել Էր Մոսկվայում կանգ­նեցնելու համար: Սակայն այնուհետև տեղափոխվեց մեզ մոտ: Եվ այդ ընտրությունն, ինչպես հասկանում Եք, պատահական չէ: Այն կարծես խորհրդանշում է ամբողջ երկրի էլեկտրաֆիկացման լենինյան գաղա­փարի մեծիմացությունը, Իլյիչի գործի հաղթանակը, սոցիալիստական շինարարության հզոր ընթացքը...

Չարենցը լսում էր, նայում էր այդ ամենին, ու թեև դեմքն անթափանց էր, սակայն տեսարանը նրան ներքին հրճվանք էր պատճառում: Նա շնչում էր լիաթոք, արյունը խաղում էր Երակներում սահանքների նման, և սիրտը լցվում էր վայրի, անաղարտ ուրախությամբ: «Մարդը: Այստեղով

528

սարդն է անցել,- մտածում էր նա՜ մատների մեջ տրորելով գլխարկը:- Մարդը, որ գիտե փլուզել ու արարել, սերմանել ու արմատախիլ անել, նվաստանալ ու նվաստացնել, հնազանդվել ու ընդվզել: Եվ ահա եկել է այդ մարդը, փակել է գետի հունը, փոխել է իրերի կարգը, կամք է թելւսդ- րել բնությանը, որպեսզի մեկ անգամ էլ վկայի իր միահեծան էությունն ու հաստատի բոլոր խորհուրդներից նախապատվելին: Միակ ճշմարիտը գործն է: Գործն է կյանքի հավաստի իմաստը: Ապրելու վավերագիրը: Ավանդելի հետքը: Մնացյալն ունայն է և անհիմն: Մնացյալը ծուխ է...»:

Իսկ ուղեկցորդը դեռ շարունակում էր ւցատմել.- Այս կառույցը հազարավոր բանվորների հարվածային աշխատան­

քի արդյունքն է: Շինարարությունը սկսվել է 1923 թվին, Մելիք- Փաշաևի նախագծով ու ղեկավարությամբ: Նախատեսվում է, որ հիդրոկայանի առաջին հերթը կգործարկվի ամենաուշը երկու-երեք ամսից: Այն էներգե­տիկների նվերը կլինի հեղափոխության տասնամյակի առթիվ...

Այնուհետև ջրանցքի ձախ ափով խմբին առաջնորդեցին դեպի կառա­տուն, որտեղ նրանց նստեցրին նեղգիծ ռելսերի վրա սլացող շոգեմեքե­նայի վագոններն ու տարան նախ գեներատորների կայան, ապա ստո- րերկյա հարկաբաժին ու մեքենայական բաժանմունք: Չարենցը բոլորի պես զրուցեց գործավորների ու ինժեներների հետ, բարծրացավ մոտա­կա բլուրն ու վերից դիտեց կառույցը, իսկ վերադարծից առաջ մի քանի համարձակների հետ լճի վրա զբոսնեց միանիվ մոտորանավակով:

Մյուս օրը նա այցի գնաց Մազմանյանին և ճարտարապետ ընկերոջն ասաց, որ ամենայն հավանականությամբ պոեմանման մի բան կգրի Զա- գէսի ու Իլյիչի արձանի մասին: Առայժմ միայն այդ մեծ կտավի առանծին, հում պատկերներն էին հունցվում անգիր տողերի մեջ, սակայն վերնա- գիրն արդեն մտքում ուներ՛ «Չուգունե մարդը»:

- Այ. հիմա դու ինծ դուր ես գալիս,- բավականությամբ ձեռքերը շփեց Մազմանյանը,- հիմա տեսնում եմ, թե ինչ է լինում, երբ մուսաներին ա- զատ են արձակում...

Ազատ լինելու մասին այս կարգի ավելորդ հիշեցումները միշտ չէ, որ Չարենցի սրտով էին: Ասես գրանցում անախորժ մի բույր կար, վանող խանձահոտ, որն անպայման պիտի դուրս մղվեր որպես դժգույն ոգի: Ոմանք կռահում էին դա և հնարավորինս հազվադեպ էին հարցնում բան­տային կյանքից: Մյուսներն աշխատում էին որևէ կերպ չակնարկել անցա­ծի մասին, թարմ վերքի վրա աղ չցանել: Սակայն պատահում էին նաև

պատշաճության պարտադրանքը խախտոդ բացառություններ: Այդպես եղավ այն օրը, երբ Չարենցը հրատարակչատուն էր գնացել իր ժողովա­ծուի հոգսերով: Աղասի Վարդանյանը, որ մինչ այդ տարված էր ընթացիկ գործերով, հանկարծ, միտումնաբար թե ակամա, խոսք բացեց այդ մասին.

- Իսկ ինչու* չես փորձում որևէ բան գրել Ուղղիչ տան կյանքից,- հարցրեց նա:- Դա հրաշալի գիրք կդառնա: Հայերս կարծես թե նման բան չունենք: Իսկ եվրոպացիները, ռուսները մի ամբողջ գրականություն են ստեղծել: Եկ, այս անգամ իմ խորհուրդը լսիր, աշխատիր գրել: Այն­պես' քո ոճով, մի քիչ հուզական, մի քիչ հումորով...

- Հումորով չեմ կարող:- Դե, դա ես հենց այնպես ասացի,- նրբանկատ համառությամբ խոսքն

առաջ տարավ Վարդանյանը:- Պատմիր' ինչպես նյութը կթելադրի: Հի­շու՞մ ես Դոստոևսկու «Մեռյալ տունը»: Դրա պես մի բան է ուզածս...

Այդ օրը նա հաստատապես ոչինչ չասաց: Չէր ուզում որևէ պարտա­վորությամբ կաշկանդվել: Ասենք, գաղափարը ևս իր ծրագրերից ու ցան­կություններից անդին էր: Ուրիշների համար նա դեռ մի մարդ էր, որ կարող էր ամեն բան թույլ տալ իրեն ու հետո պատմել դրանց մասին: Իսկ իր համար մեկն էր, ով հիմա հարցնում էր. «Մի՞թե սեփական դժբախտությունը պատմե- լի է, ցավը' գրառու...»:

Երբ արտասահմանյան ուղևորությունից վերադարձավ, այն ժամա­նակ էլ շատերն ասում էին. «Թղթին հանձնիր տեսածդ ու լսածդ: Ուսա­նելի, օգտակար գիրք կդառնա»: Հիշում էր, որ նույնիսկ խոստացավ, թե կգրի: Բայց ոչինչ չստացվեց: Ոգևորությունն այդպես էլ մոտ չեկավ: Հի­մա էլ բանտն էր նրանց համար հուշագրության նախանյութը, տպագիր զբաղմունքի սպասարկու ծառան, հագեցումի եփուն կերակուրը: Իսկ նա պիտի մնար սոսկ ցանկության կատարածու, գաղջ օրերի տարեգիր՝ դուրս ծգված իր սքողման անոթից...

Բանտային ամիսները... Հիշում էր: Իհարկե, հիշում էր: Ամեն բան: Ամենքին: Եղած ու ապրած այն բոլոր ժամերը: Դրանք հիմա էլ լցված էին նրա վերհուշի անբարեկարգ ու թափթփված սենյակներում: Բայց հիշում էր ոչ գրելու կամ պատմելու համար, այլ որովհետև մոռանալ չէր կարող: Կամ չէր ուզում: Կամ չէր հանդգնում:

Այդ Երեկո հյուրանոց վերադառնալուց և ընթրելուց հետո Չարենցը նստեց սեղանի առաջ ու դիմացը փռեց «Չուգունե մարդ»-ի սևագիր նշումները: «Կանեմ այն, ինչ ինքս Եմ ուզում»,- հաստատապես վճռել էր

530

նա: Չգիտես ինչու գլուխ էր բարձրացրել բնածին անհնազանդությունը. Սակայն մոտ կես ժամ չարչարվելուց հետո հասկացավ, որ իր ճիգերք իզուր էին, և թուղթն ասես պետք չուներ նրա խոհերի: Միտքը պղտոր էր ու անտերունչ: Նոր գիրք գրելու խառնածին հորդորը, միևնույն է, լցվել, ծավալվել ու չէր թոթափվում: Դրանից ծանրություն կար հոգում, ինչն այնպես նման էր ընկճվածության: Թվում էր' ինչ-որ մեկը մատնել էր նրան, ասել էր մի բան, որ կարիք չուներ բարձրաձայնվելու, հայտնվել էր հենց այն րոպեին, երբ ամենաքիչն էին սպասել...

Չարենցը ստիպված հավաքեց կիսատ ձեռագրերը, բայց մնաց նստած՝ ծեռքերը ծոծրակին խաչած, դժգոհ անշարժությամբ: Հարկադ­րական դադարը սրտնեղության դրոշմ էր թողել՛ մի հետք, որ կպչում էր ամեն անգամ, երբ նա արգելքի էր հանդիպում: Տեսնում էր նաև, որ իր բծախնդրությունն արժեք չուներ: Կար ներքին մի ջիղ, հյուսվածքների տակ քողարկված մի տրոփ, որ ունակ էր գործելու նրա կամքից անկախ: Եվ հիմա, այդ հակումին ենթակա, ստույգ կռահումով նա զգում էր, որ ինչ-որ իմաստով Վարդանյանն իրավացի էր: Անցյալից հորդող թեր­մացքն անհնար էր կոծկել զսպվածության կեղևի տակ: Ու եթե ինչ անե­լու պարզ պատկերացումը թելադրանք էր, ապա «ինչու չանել»-ն ան­կշիռ, ազատ այն քամին էր, որ փչում էր դիմադրության տիրույթներում՜ հընթացս սրբելով երկբայության ավազները:

Վարանումը երկար կյանք չուներ: «Ինչ լինում է, թող լինի»,- վերջա­պես վճռեց Չարենցն օտարոտի զգացումով: Քավ լիցի, խորանի առաջ երդում չէր տվել, նրբավարությունն առաքինություն չէր իր համար, իսկ այստեղ վկաներ չուներ, ինքն էր ու իր ստվերը: Մաքուր թղթեր վերցրեց: Մի պահ նույնիսկ մտածեց, որ անխոհեմ բան էր արածը, բայց, այնուամե­նայնիվ, մատների մեջ առավ գրիչը, նայեց թափուր էջերին, ապա բաց թո­ղեց վերնագրի տողն ու դաստակի խուսափուկ շարժումներով սկսեց գրել այն, ինչն այդ պահին նրա մեկնակետն էր դեռ անհայտ պատումի համար.

«Իրերի դժբախտ բերումով ես առիթ ունեցա մոտ վեց ամսվա ընթաց­քում բավականին ծանոթանալու Երևանի Ուղղիչ Տան կյանքին, և այժմ ես ուզում եմ նկարագրել այդ հետաքրքիր վայրը, որը թեկուզ կա, գո­յություն ունի և ապրում է մեր աչքի առաջ իր յուրօրինակ կյանքով, սա­կայն- ես համոզված կարող եմ այս ասել- ոչ միայն լայն մասսաները, այլև հասարակական կյանքով ապրող մահկանացուների գերազանց տոկոսը ոչ մի հասկացություն չունի այդ աշխարհի մասին: Իմ ստացած

531

տպավորությունները ես այժմ գրի եմ առնում «հիշողությամբ», որով­հետև, դժբախտաբար, ժամանակին հնարավորություն չեմ ունեցել գրա­վոր «նյութեր հավաքելու», ինչպես այդ անում են հմուտ գրականագետ­ները, երբ ընկնում են որևէ արտասովոր աշխարհ...»:

Հաջորդող մի քանի էջերը նա գրեց արագ, թեթև շնչով, մի տեսակ ինքնիրեն, այն հաշվենկատ գործարարի հմտությամբ, որ գիտեր վնասն օգուտի վերածել:

Նույնը կրկնվեց նաև մյուս օրը: Նույնիսկ չնկատեց, թե ինչպես երեկվա պարտադրված ճնշումն այժմ դարձել էր անդիմադրելի պահանջ: Գրելու բերկրանքն էր վերստին համակել նրան: Հիմա գիրը գինի էր, որից հեշտո­րեն հարբում էր: Կամքը գերիշխում էր նյութի վրա, նտ ամբողջությամբ կիրք էր ու կորով: Չկային երևակայական աշխարհներ, մտացածին տե­սիլներ, կային որոշակիության առանցքի շուրջ պտտվող դեմքեր ու պատ­կերներ, և Չարենցն այդ ամենի մասին պատմում էր առանց ավելորդ բծախնդրության, առանց դժվարահաճ ճաշակ գոհացնելու հավելյալ լա­րումի, կարծես մտքում վաղուց ունեցել էր անգիր-պատրաստի հորին­վածքը, ունեցել էր բառերի տիրական հմայքի այդ խառնուրդը, որ էջ առ էջ լցվում ու դառնում էր նրա հապաղումիս արժանի փոխհատուցում...

Մարտի վերջին օրերն էին, դրսում մերթ արևն էր այրում, մերթ անձրևն էր խենթանում, իսկ նա մոռացել էր իրենից բաժան լի աշխար­հը, գրեթե փողոց չէր ելնում և երկար ժամերով փակվում էր հյուրանոցի սենյակում ջերմեռանդ, անդավաճան համառությամբ: Այդ ընթացքում միայն մեկ-երկու անգամ այցի էր գնացել Արփիկի հարազատներին, մի քանի վրացի գրողների էր հանդիպել, հյուր էր եղել Տիցիան Տաբիծեի տանը, Միշա Մագմանյանին ճանապարհել էր Երևան և «Հւսյարտւսն» դահլիճում մասնակցել էր Ստեփան Զորյանին նվիրված երեկոյին, քանի որ այդպես էր պետք: Իսկ ընդհանրապես, հիմա դարձել էր նվագ պա­հանջկոտ ամեն կարգի շփումների հանդեպ, ոչ ինքն էր առիթներ փնտրում, ոչ ծանոթներն էին ւսնպւստեհ այցերով խանգարում նրան: Գուցե նաև գարու՞նն էր մեդավոր, մարտյան երանավետ սարսուռը, փթթումի ամոքիչ տենդը, որ կսմթում էր զգայության նուրբ մաշկը, որ քայքայում էր կրավորության հանգույցն իր թովչանքի աղի ջրերում.... Բայց մակածված պատճառներից զատ կար սեղան, կար թուղթ ու գրիչ, ու քանի դեռ բարի էր լույսը, Չարենցը գրում էր, և միևնույն էր, թե որտեղ էր ինքը, ինչ ժամանակի մեջ ու ինչի համար...

532

Այն օրը, Երբ նա վերջապես կարողացավ հրատարակչատնից կան­խավճար ստանալ ժողովածուի համար, շենքից դուրս ելնելուն պես մեկ անգամ էլ գրպանում զննեց փողերի տրցակն ու հանկարծ որոշեց, որ արդեն Մայկոպ մեկնելու ժամանակն Է: Վճիռն ընդունեց այնքան հեշտ ու անվսւրան, որ սկսեց նույնիսկ շտապել ու մեկնումի պահանջը ծարավի նման անհապաղ դարձավ: Դրամի մի մասով նվերներ գնեց հարազատ­ների համար, վճարեց հյուրանոցին, կարգի բերեց այն բոլոր գործերը, որոնք անխուսափելի էին նման դեպքերում, հավաքեց իրերն ու մի առա­վոտ գնացք նստեց թեթև սրտով:

- Մայկոպից դատարկ ձեռքով չեմ գա,- հրաժեշտից առաջ ասել Էր Ադասի Վարդանյանին:- Պատրաստ պահիր տպագրական հաստոցներդ:

Տնօրենը պայմանն ընդունել Էր առանց առարկության: Եվ հիմա, իր րնտրած ընթացքի հոժար ուղևորը դարձած, նա հիշում Էր այդ զվարթ սպառնալիքը, Վարդանյանի ինքնագոհ ժպիտը, նայում Էր ճամպրուկին, որտեղ կիսատ ձեռագրերն Էին, և օտարվելու զգացումն այնքանով Էր նրանը, որքանով նրանը չէր վերադարձի հուզմունքը: Գնացքը տանում, հեռացնում էր այն ամենից, ինչը ժամեր առաջ դեռ իր բաժինն էր անցուկ օրերի մեջ: Սակայն չկար այդ բանը գիտակցելու տխրությունը: Եվ մի՞թե երբևէ պիտի գտներ այնպիսի մի տեղ, ուր նա իրեն ապահով կզգար, այնպիսի մի վայր, որտեղ ազատությունն ուրախություն կպարգևեր, այնպիսի մի եզերք, որից բաժանվելը ցավ կպւստճւսռեր... Գնացքը սու­րում էր: Իրար ձեռք էին սեղմում խաչվող, միակցվող, խճճվող գծերը, վագոնի պատուհանից թրթռում էր սապատավոր հորիզոնի թելը, դրսի թավալգլոր դրվագները թևաբախող թռչունների նման խփվում էին կի­սաբաց ապակուն: Իսկ Չարենցը երկնքին էր նայում: Այդ ինչ անսահման մաքրություն էր, անսահման հանգստություն, անսահման խորություն... Ամպերը մակաղած գառների պես պառկել էին երկնակապույտ դաշ­տում, հարավ թռչող անկյունածև երամները քամուց քշված հուլունքա- շարի էին նման, լույսը ձգվում էր էության ընդերքից մինչև ամենավեհ ճախրանքը, օդը թափանցիկ էր որպես անմատչելի առաքինություն: Ու սիրելի էր եթերը, բարձրում էր ըղձանքը, ներհուն էր վերինը...

Հետո բնապատկերը միանգամից փոխվեց, լեռները բլուրներ դար­ձան, կանաչ դարվանդները՜ սևահոդ ցելեր, մազանոթների պես հյուսվե­ցին գետերն ու առուները, մեծ ճամփաներից կածաններ պոկվեցին, և տեսիլքներն այլևս հողեղեն էին, երազը’ բացակա, հայեցումն' առանց

533

հույզերի ավելորդ վատնումի...Չարենցը Մայկոպ հասավ գիշերով: Կառամատույցում սակավ սպասող­

ներ կային' քնատ, ձգված դեմքերով: Մութ փողոցի լռության մեջ կանգնեց ուրվականի պես' մի ուսը մյուսից բարձր, մինչև որ խավարի տակից ծույլ- ծույլ, անջիղ դանդաղությամբ մի կառք եկավ ու անշարժացավ նրա մոտ:

- Կրեստյանսկայա փողոց, տուն 124,- ասաց հասցեն:Կառապանը ձգեց

լծափոկը: Անիվները ցնցվեցին ու քարշ եկան օտար քաղաքի ծածկամիտ խոնջութ­յանն ընդառաջ: Ամպի տակից լուսնեղջյուրն իր կեռիկն էր կախել ինչպես ծիկրակող մի

Մայկոպի երկաթուղային կայարանը տ^ս 1̂ճանաչ նորեկին ու

զննում էր հետամուտ:Տեղ հասան: Չարենցն իջավ, ցանկապատի փայտե դռնակը հրեց ու

առաջ գնաց: Մուտքի մոտ մի պահ հապաղեց ժամանակից ուշ տուն դարձող երեխայի նման, ապա հանեց գլխարկն ու անվստահ ծեծեց դու­ռը: Արձագանք չկար: Նորից թակեց:

- Ո՞վ է,- ներսից լսվեց մոր հարազատ, զգուշավոր ձայնը:- Բաց արա, այդ ես եմ՜ Եղիշը....

* # *

Այդ գիշեր նրանք նստել էին մինչև լուսաբաց: Լամպի պատրույգը ծխացել-մարմրել էր, մինչ Չարենցը պատմել էր իր գլխով անցած-գնա- ցածը, լսել հարազատներին, որոնց օրերը ևս անկնճիռ չէին եղել: Հետո արտակարգի զգացողությունը հետզհետե հալվել էր ձայների մեջ, հա­յացքների խանդաղատանքին մերձեցել էր ամեն ինչ ներառող համա­կերպությունը և այնպես էր թվացել, թե դա ավելին էր, քան կարող էր հո­սել մի գիշերվա հունով: Մայրը դեմքը պահել էր լուսումութի ստվերի տակ ու լաց էր եղել անձայն արցունքներով, ո՞վ գիտե' իր դժբախտ հարսի, թե խեղճ որդու տառապանքի համար: Արցունքները չես բաժա­

534

նի... Իսկ Չարենց տղան, որ կարծես անցյալից էր եկել ու պիտի չմսւտ- ներ հուզմունքը, հանկարծ խղճի մի խայթ էր զգացել իր վերադարձի, գի­շերային այս խոսքուզրույցի ու մոր հեկեկանքի շփոթից: Ցավ էր նրա համար, որ ուրիշ ոչինչ չէր ունեցել իր ուղեբեռի մեջ, որ սակավագին էր եղել սպասման վարձատրությունը, որ անուրախ էր դարձրել ուրւսխա- (ին... Այնինչ, վկա էր աստված, ինքն այդպես չէր ուզում...

Սակայն նա տանն էր: Գրեթե իր տանը: ճնշվու՞մ էր: Ոչ: Անսովո՜ր էր: Չգիտեր: Հարազատների անփոփոխ նիստուկացը, հնաոճ իրերի ծան­րությունը, հազար հիշատակ արթնացնող բույրերը դեռ կարող էին նրա սրտում այն խաբուսիկ պատրանքը ստեղծել, թե այստեղ ամեն ինչ նախկինի պես էր: Ահա նրանք' նստած կիսաբոլոր, ինչպես նստում էին առաջներում շատ անգամ' անմռունչ զսպվածությամբ, մեկը մյուսին մո­տիկ լինելու սփոփանքով, մեկը մյուսին լուռումունջ սիրելու կարողութ­յամբ: Եվ, այնուհանդերծ, գունատ ու վհատ էր գտնված երազը: Սա այլևս առաջվա մարդաշատ տունը չէր: Աբգար ադայի յոթ զավակներից հիմա մոր հետ ապրում էին միայն երեքը' Աշխեն քույրն ու Աերոբ և Գե- ղամ եղբայրները: Հայրական տնից վերջին մեկնողը Աողոմոնն էր եղել՛ Չարենցից ավագը: Կուսակցական հանձնարարությամբ նա իր լատիշու- հի կնոջ հետ Չինաստան էր գործուղվել: Մայրն ասել էր, որ Աողոմոնը մինչև այժմ միայն մի նամակ է ուղարկել Կանտոն անունով անծանոթ քա­ղաքից: Գրել է, թե որոշել է անպայման չինարեն սովորել: Իր եղբոր ին­չի՞ն էր պետք Չինաստանն ու չինարենը,- Չարենցը դա չէր հասկանում, սակայն լռել էր, որ անզգույշ խոսքով չխռովեր մոր աչքերի կարոտը:

Հետո նրան պատմել էին այն մասին, թե ինչպես այդ ձմռանը Մայկոպի կինոթատրոններում ցուցադրվեց «Նամուս» կինոնկարը: Օրական երկու դիտում էին կազմակերպել, բայց մեկ շաբաթ շարունակ դահլիճները դարձյալ եղել էին լեփ-լեցուն: Բոլոր տոմսերը վաճառվել էին դեռ մի քանի օր առաջ: Իսկ հետո թերթերը գրել էին, որ 12 հազարի շահույթ են ունեցել:

Սենյակի խորքում շագանակագույն, թիթեղապատ սնդուկն էր դրված՛ խարսխված տապանի պես: Սայրը Սերոբի կնոջ՝ Շուշանիկի հետ Եղիշի բերած իրերը մեկ առ մեկ դասադասել էր այնտեղ, իսկ Գե- ղամն այդ ընթացքում աթոռը մոտ էր բերել, նստել էր Չարենցի կողքին ու համարյա շշուկով, մի վարանմունքով, թե եղածն անտեղի բան է, ասել էր եղբորը.

- Կոմերիտմիության քաղաքային կոմիտեում եմ աշխատում: Բայց535

գործս սրտովս չի: Աննշան պաշտոն է, ռոճիկն էլ՜ քիչ: Այ եթե բարեխո­սեիր, գուցե հաջողվեր մի հարմար զբաղմունք գտնել: Անուն հանած մարդ ես, քեզ չեն մերժի...

Ու Չարենցը, դժվարությամբ կուլ տալով միջնորդ լինելու հեռանկա­րը, ստիպված խոստացել էր.

- Լավ, մի բան կմտածենք...Առավոտը բացվել էր կամկար, հեղգ բնազդով: Լույսը շտապելու տեղ

չուներ...Նախաճաշից հետո Չարենցը վերջապես պառկեց քնելու և արթնա­

ցավ կեսօրն անց:Եղբայրների հետ այցի գնաց հոր շիրմին: Տապանաքար էր դարձել

Աբգար ադան իր պես մռայլ, անհաղորդ ու խստերես որձաքար: Չէ, նա հորը լավ էր հիշում, այս օտար հողը երբեք թեթև չէր լինելու նրա համար...

Երբ վերադարձան, Աերոբին մի կողմ տարավ ու ասաց.- Ինձ համար մոտակա տներից մեկում վարձու սենյակ գտիր:Ուզածը շատ բան չէր' մի փոքրիկ, անշուք կացարան, որ կպատշա­

ճեր իր համեստ ցանկությանը' լինել մեկուսի, պայմանականություննե­րից և հսկող աչքերից ազատ: Աերոբը ոչինչ չասաց: Եղիշին նոր չէ, որ ճանաչում էր: Իհարկե, կգտնի, քանի որ պետք է: Բայց ահա մայրն այդ մասին լսել անգամ չէր ուզում:

- Հոգիս տակնուվրա մի արա, որդի,- արցունքները կուլ տվեց նա:- Եկել ես, որ էլի ինձնից հեռու՞ ապրես...

Մի կերպ համոզեց, որ տունը վարձում էր միայն գիշերներն աշխա­տելու համար, իսկ օրվա մնացած ժամանակը կլինի նրանց հետ: Ապա մոր համակերպվելը կորզելու մի հնար ևս գտավ.

- Աերոբի տղային էլ հետս կվերցնեմ,- ասաց,- երկուսով ուրախ կլինի:Եղբորորդին՛ Միքայելը, որն արդեն քսան տարեկան էր ու դպրոցն

ավարտելուց հետո պատրաստվում էր ընդունվել Դոնի պոլիտեխնիկա­կան ինստիտուտը, այդպես էլ չհասկացավ, թե ինչով էր շահել հորեղբոր վստահությունը, բայց ամեն դեպքում գոհ էր: Անսովոր ինչ-որ բանի սպասումից ոգևորված' նա ևս հոր հետ գնաց սենյակ փնտրելու և քիչ անց վերադարծավ ժպիտը դեմքին, գտել էին:

Կրեստյանսկայա փողոցը, որտեղ ապրում էր Աողոմոնյանների ըն­տանիքը, հին ու նոր խրճիթների մի երկար շարան էր: Հենց այդ փողոցի ծայրին էլ կռթնած էր սպիտակեցրած պատերով, ծառերի մեջ թաղված

536

այն տունը, ուր Չարենցին կենվոր ընդունեցին: Սա ոչնչով չէր տարբեր­վում կոզակական ստանիցայի տներից: Թերևս միայն ծանր, գերանա­կապ կտուրն էր, որ հեռվից աչքի էր դարնում համատարած թիթեղյա ու կղմինդրե ձեղունների մեջ:

Այդ Երեկո իր նոր սենյակը դիտելուց հետո Չարենցը դուրս եկավ բակ և առաջին միտքը, որ համակեց նրան, այն էր, թե ինչ էր անելու ւսյսու- հեւո: Միակ որոշակին առայժմ գրելու պահանջն էր: Մնացյալն անորոշ էր ու քիչ մխիթարիչ: Որքա՞ն ժամանակ կմնար այստեղ: Չգիտեր: Բա­ժան ապրելու հարցում համառելու պատճառներից մեկը, ինչը նա խստորեն թաքցրեց, հարազատների ծանր վիճակն էր: Ոչ մի գնով նրանց համար բեռ չէր լինի: Եվ դեռ ավելին' օգնել էր պետք: Բայց ինչ­պե՞ս: Ինչո՞վ: Տանտերերին կանխավճար տվեց, եղած դրամը կբավա- կանացներ ևս մեկ-երկու շաբաթվա համար: Հետո՞: Ի՞նչ էր անելու հե­տո: Չկար մեկը, ով ձեռք կմեկներ: Իսկ ինքն անգործ էր, վտարված, ան­բարեհույս: Նոր գիրքը, որ գրված չէր ու աշխարհ կգար տարտամ մի ապագայում, սոսկ մշուշոտ հույսեր էր խոստանում: Մինչդեռ անգամ ամենամերձ հույսերին հասնելու համար դարձյալ ապրելու միջոց էր պետք: Ինչ-որ կերպ: Ինչ-որ տեղից..

Այն ո՞վ էր ասում, թե կարիքը հնարամիտ է դարձնում մարդուն: Ինքն այդ երջանիկներից չէր: Բայց հանկարծ Չարենցի միտքը եկավ կարևոր մի բան, որ այս պահին կարող էր ելք դառնալ: Դեռ մեկ տարի առաջ ռու­սերեն թարգմանությամբ լույս տեսած «Երկիր Նայիրի» վեպի համար նա այդպես էլ հոնորար չէր ստացել: Իհարկե, իր մեղքով: Այն ժամանակ հա­մարել էր, թե անհամեստություն կդիտվեր փող պահանջել նրանցից, ով­քեր մեծապես նպաստել էին գրքի ու իր համբավի տարածմանը: Սակայն հիմա, երբ պարկեշտությունը դատարկել էր գրպանները, երբ մեծարելի համբավը գրողի ծոցն էր ճամփվել, այլևս ի՞նչ իմաստ ուներ աղքատ- հպարտի լռությունը: Հարկ էր հիշեցնել այդ մասին: Իսկ ու՞մ ասել:

Ընտրությունը մեծ չէր: Նման դեպքերի համար կային մարդիկ, որոնք ստանում էին հայցադիմումներն ի պաշտոնե: Չէ, նրանց չի գրի: Վստահ չի, թե ստիպված չի լինելու նորից ու նորից կրկնել իր խնդրանքը: Գրել, բայց հաստատապես այնպիսի մեկին, ով ծանոթ է խնդրին, ով բավարար ազդեցություն ունի հարցը լուծելու համար...

Գուցե հենց Լունաչարսկու՞ն դիմի: ԽՍՀՄ լուսժողկոմ Անատոլի Լու- նաչարսկու հետ Չարենցի թռուցիկ ծանոթությունը կայացել էր 1924-ի

օգոստոսին, երբ լուսժողկոմը Երևան էր եկել: Թերևս հիշեր իրեն: Թերևս օգներ.... Այո, որոշված է, հենց նրան էլ կգրի:

Շտապեց փոստատուն: Սրահում մի դատարկ ձևաթուղթ վերցրեց ու նստեց գրելու: Մի քանի տողով շարադրեց խնդրի էությունը: Ապա եզրա- փակեց. «Ներկայումս գտնվելով շատ ծանր նյութական կացության մեջ խնդրում եմ կարգադրություն անեք հոնորարն ինծ ուղարկելու մասին»: Ստորագրեց, նշեց ամսաթիվը՜ 1927 թ. մարտի 31:

Հիմա մնում էր միայն սպասել: Իսկ մինչ այդ, օգտվելով տեղաբնակ չլինելու բոլոր հնարավոր առավելություններից, ինչու՞ չզբոսնել այս քաղաքում, չթափառել նրա հայտնի ու անհայտ անկյուններում այնպես, ասես հարկադրական ոչինչ էլ չկար, ասես խռովքների ձայնն իր ականջ­ներին չէր հասնում: Գուցե նաև ծանոթ մարդկանց հանդիպեր: Լսել էր, որ կուսակցության մարզկոմում մի հայ է աշխատում: Չգնա՞ր ու խոսեր նրա հետ եղբոր աշխատանքի համար...

Սայկոպ փոքրիկ քաղաքը, որ ողողված էր ամեն կողմից եկած գաղթա­կաններով, փռվել էր Բելյւս գետի հովտում, ծաղկող խնձորի այգիների, թփուտներով լեցուն բլրակների ու այդ բոլորը գոտևորող կաղնու և հաճա­րենու անտառների մեջ: Ձմեռն այս կողմերում մեղմ էր լինում, գարունը բացվում էր վաղ, իսկ հետո ամեն բան խառնվում էր արևի, անձրևների, բլուրներից եկող քամիների քմահաճ խլրտուքի մեջ: Սայկոպ ասվածը Սայկոպ չէր, բազմալեզու, խղճուկ Բաբելոն էր, որտեղ հեղեղից հետո մնացած տղմուտ կղզյակների նման ապրում էին ադըղեներ ու չերքեզներ, կաբարդիններ ու հայեր, ռուսներ ու կոզակներ, թաթարներ ու հույներ, գնչուներ ու քրդեր... Սարդիկ' տարախոհ ու տարագույն, անհանգիստ, ա- նուրախ մարդիկ՜ ճակատագրին հնազանդ, ճակատագրից դժգոհ...

Չարենցը դուրս եկավ փոստից ու ինքն էլ չգիտեր, թե ուր էր գնում, ինչ էր որոնածը: Կոշկակարների թաղամասից քայլեց մինչև ծխախոտի գործարան: Մի պահ հիշեց, որ այս կողմերում՜ ոչ հեռու ինչ-որ տեղ նավ­թի աշտարակներ պիտի լինեին, բայց չփնտրեց, այլ թեքվեց ու գնաց գե­տափնյա փողոցներով՜ մերթ աչք նետելով խամրած ցուցանակներին, մերթ նայելով անցորդների ցրիվ երթուդարձին: Խաչմերուկի մոտ մի կրպակավաճառից հարցրեց, թե ինչպես գնա քաղաքի կենտրոն, ըն­թացքը դարձրեց նրա ցույց տված ուղղությամբ ու քիչ անց տեսավ ծա­նոթ շենքերից մեկը: Հայտնի Ալեքսանդրյան ուսումնարանն էր: Ահա և Պուշկինյան ժողտունը, հետո գրադարանը, սինագոգը: Եթե շարունա­

538

կեր փողոցն ի վեր քայլել, պիտի տեսներ հայկական դպրոցը, ոչ հեռ­վում՛ հայկական եկեղեցին, որտեղ մայրն Աշխենի հետ ամեն կիրակի ժամերգության էր գալիս: Հավանաբար այսպես էլ մտապահված հինն ու բացերև նորը պիտի խառնիխուռն, անկցորդ զուգավորությամբ լցվեին տեսավոր պատկերների մեջ, պիտի հանգուցեին անցյալը ներկայի անոսր թելերին: Նաև իր անցյալը: Նաև իր ներկայի հետ...

Անձրև պիտի գար ու չէր գալիս: Չարենցն արդեն քաղցած էր, մի փոքր էլ հոգնած, սակայն չէր շտա­պում լքել փողոցների թմրեցնող ձան­ձիրը, քանի դեռ հոգու քմահաճ կծկումներն ընթացք էին հարկադ­րում: Ասես խափանվել, շեղվել էին կաշկանդիչ ատամնանիվները, սլաք­ները բարձիթողի պտույտներ էին գործում, և ամեն մի դադար իր անա­խորժ հատուցումը կունենար...

Տուն վերադարձավ, երբ հետմիջօ­րեն դառնում էր երեկո: Աշխատել: Ահա միակ ցավազրկման միջոցը, իր վերջին հույսը: Այլևս ոչ մի անգործություն, ոչ մի անպտուղ օր: Կփակվի այս չորս պատերի մեջ ու կքաղի իր ցանածի բերքը: Նախ' բանտային հուշագրությունը: Պետք էր գրել ու ավարտել որքան հնարավոր է արագ: Եվ պոեմը նույնպես: Եվ բոլոր այն տողերը, որոնք դեռ մարմին չառած' արդեն տրոփում էին ներշնչանքի թաղանթի տակ: Ուր որ է' կիջներ փա­ղաքշանքի պես մեղմ գիշերը և կնվաղեին գույները: Կրկնափեղկով լու­սամուտը, որ սենյակից բացվում էր այգու կողմը, նրան խոստանում էր լռություն, խոնավ զեփյուռ ու ներանձնացած մտքերի պրկում: Աշխա­տել: Չարենցն անշտապ մաքրեց լամպի մրոտ ապակին, կարգի բերեց պատրույգը, հետո սեղանին փռեց ձեռագիր էջերը, ծալեց վերնաշապի­կի թևքերն ու նստեց:

Երևի խոհերը չղջիկներ էին, որ արթնանում էին միայն գիշերով: Կամ երևի գիրն արբում էր ստվերներից, խոսքը խավարից էր գալիս, հուշը գաղտնիք ուներ: Ամեն դեպքում, սա էր նրա անկեղծության ժամը: Նրա մութը մոլեռանդ էր, նրա սիրտն' անպատվար՝ աղջամուղջի դեմ: Գուցե նաև զգում էր լուսնի հսկողությունն իր արթնության վրա, գուցե բաց աչ­քով տեսնում էր այն երազը, որ կորզել էր քնից... Նա գրում էր: Նա սիրում

539

- Կուզեի կարդալ:- Ի՞նչ կա որ,- ասաց Չարենցը,- կարդա: Դու էլ իմ առաջին ընթերցո

դը կլինես,- ու Եղբորը հանձնեց ձեռագրի կիսատ թղթապանակը:Սերոբը գնաց, իսկ նա՜ ուրախ այդ այցի համար, փակեց դուռն ու

լծվեց իր գործին, որպեսզի պարպեր հուշերի այդ անոթն ու խցաներ ել­քի ճեղքերն անդիմադրելի համառությամբ: Հիմա գրելը ոչ այնքան գործնական կորով էր, որքան ինքնասպառումի պահանջ: Պատահում էր նույնիսկ, որ ստիպված էր լինում զսպել ավելին ասելու բուռն ցանկու թյունը, բայց դրանով հանդերծ հիշատակներից հոսող այրուցքի մոր­մոքն ու լուսակիր թախիծը պակասավոր չէին, ինչպես որ հարաճուն էր դեպի Ետ դառնալու մեղատանջ հակումը:

Երբեմն նաև մեղքի այն զգացումն էր ապրում, ասես Երես էր դարծրել մնացյալից՛ իրենց հերթին սպասող չափածո տողերից, «Չուգունե մար դը» պոեմից: Այդպիսի պահերին վերցնում էր ծոցատետրը, մի քանի բառ էր գրում, կամ բացում էր պոեմի կիսատ ձեռագրերը, փորձում էր այնտեղ էլ ինչ-որ բան հավելել, սակայն դա երկար չէր տևում: Շատ շուտով մի կողմ էր թողնում թե մեկը, թե մյուսը և դարձյալ թաղվում էր հուշագրու թյան էջերի մեջ, կարծես ներքին կարիքը չէր թողել ուրիշ ընտրություն:

Եղբոր անսպասելի ցանկությունը' կարդալ դեռ անավարտ գրքի պատ­րաստի հատվածները. Չարենցին մեկ այլ միտք հուշեց: Ու այն օրը, երր Աերոբը ետ վերադարծրեց տարած թղթապանակը, Չարենցն այնտեղից առանձնացրեց գրքի մի քանի գլուխներ, մաքրագրեց դրանք և կարճ երկ տողի հետ փաթեթն ուղարկեց Թիֆլիս' «Մարտակոչի» խմբագրատուն Թող նրանք էլ կարդան: Եթե կուզեն' կարող են նաև տպագրել:

Հեռուն սիրելի էր, քանի որ հեռվում էր: Իսկապե՞ս այդպես էր: Չա րենցն իր հույզերը չէր զբաղեցնում սևեռումներով: ժամանակ առ ժամա նակ նա նամակներ էր գրում Երևան ու Թիֆլիս, ավելի շատ հարցեր էր տալիս, քան պատասխաններ, և եթե ընկերները դժգոհում էին նրա ժլատ, կցկտուր երկտողներից, նա պարզապես անարձագանք էր թող­նում իր մասին ավելին իմանալու պահանջները, հերթական նամսւկլւ բեռնում էր նոր հարցերով և ծրարը փոստարկղն էր նետում ինչպես ման րադրամը' գանձանակի մեջ:

542

Սկզբնապես մի բան հստակ էր. առայժմ դեռ վազ էր մտածել, թե ամեն ինչ ետևում էր մնացել: Արդեն գիտեր, որ իրեն շարունակում էին պւսխւս- րակել նույն կրքով, ինչպես առաջներում: ճիշտ է, Երևանում չլինելը որոշ դեպքերում նպաստել էր այն բանին, որ շեդվեր հարվածի ուղղությունը, և իր համար նախատեսված լուտանքների մի մասն այժմ բաժին էր ընկնում ընկերներին ու համակիրներին: Բայց մի՞թե դա մխիթարություն էր նրա համար և, առհասարակ, անհաշտության ջրերի մեջ ինչպե՞ս պիտի տար­րալուծվեր սփոփանքի աղը: Գրական միջավայր ասվածը մի ծանծաղ, գարշահոտ ճահճուտի էր նմանվել, գրական վեճը' կենաց ու մահու պայ­քարի, գրող լինելը՜ մարտիրոսության: «Զտարյուններն»՛ ընդդեմ «խառ­նածինների»: Հին ոխը՜ նոր տարազով: Չարենցի թիմին ջախջախելու և մեկընդմիշտ ասպարեզից վտարելու կատաղի մարմաջն էլ ավելի էր բոր­բոքվել անհնազանդ պարագլխի հեռանալուց հետո: Իսկ նրա յուրայիննե­րից բոլորք չէ, որ այրվում էին դիմադրության տենդով: Եթե Մահարին ու Արմենը դեռ անհավասար կռիվ էին տալիս՝ ավելի շատ պաշտպանվելով, քան նախահարձակ լինելով, ապա Բակունցը գլուխն ազատելու հնարը գտել էր' ամեն հարմար առիթով գավառ էր մեկնում որպես գյուղատնտես ու բանգյուղթղթակից: Ատյոպա Մանուկյանն իր հերթին հիասթափված լծվել էր ֆիզկուլտուրայի խորհրդի գործերին ու հրապուրվել էր կինոաշ- խարհով: Նորենցը մայրաքաղաքից Դիլիջան էր տեղափոխվել և ասում էին, թե մինչև ականջների ծայրը սիրահարվել էր Մարգո անունով մի աղջ­կա: Իսկ «Նոյեմբերի» մյուս անդամնե՞րը: Չարենցը նրանց մասին ընդ­հանրապես ոչինչ չգիտեր: Եվ այդ չգիտենալն առավել քան պերճախոս էր: Իր սրտին հարազատ ևս մի աշխարհ խորտակվում, ջրասույզ էր լինում անփառունակ վայրէջքով, իսկ նա անկարող էր կասեցնել դրա կորուստը:

Եվ հետո' այդ ճղճիմ, տմարդի խայթոցները, որոնք ոչ սահման էին ճանաչում, ոչ ժամանակ: Դրանց թունոտ փշերի մի մասը գալիս- հաս­նում էր մինչև Մայկոպ: Ստացվող նամակների մեջ հաճախ էին լինում սւյս կամ այն թերթից մկրատված նյութեր, և Չարենցն այդ բազմածալ թղթերի վրա գտնում էր իր տաղանդը մահազդող պամֆլետներ, հետին թվով իր վարքը քննող հոդվածներ, իբրև թե բարեմիտ խորհուրդներ, որոնց տողերի տակ ավելի շատ չարախնդություն, քան կարեկցանք կար: Նորերի հետ հավասարապես հիշվում էին նրա հին «մեղքերը», իսկ եթե ցանկը կրկնվում կամ սպառվում էր' օգնության էր հասնում երևա­կայությունը: Այն, ինչ վրիպել էր տեղական թերթերի աչքից, անհապաղ

543

լրացնում էին սփյուռքի կուսակցական գրիչները: Եվ այդ ժամանակ կա տարվում էր գւսվեշտւսլին՜ անհաշտները հանկարծ սկսում էին ներդաշ­նակ ձայնակցել, քաղցրալուր գեղգեղում էին ներհակ կոկորդները, ախոյան մատները ցատկոտում էին միևնույն լարերի վրա: «...Հայւսստա նի մեջ, ինչպես հայտնի է, «հեղափոխության» դեմ մեղանչում կնկատվի հայրենիքի սերն ու կարոտը երգելը: Եղիշե Չարենցը գեշ կացության մեջ կգտներ ինքգինքը մինչև իր «ալ-կարմիր» դառնալը «Ես իմ անուշ»-ը գրած ըլլալուն համար...»,- ասում էր ոմն գրագետ արտերկրից: Եվ Երևանից նրան իսկույն լրացնում էին. «... Նույնիսկ հեղափոխությունից հետո նա ամենագգայուն կերպով երգել է և իր ցեղը, և իր հայրենիքը. Մենք թույլ չենք տա, որ գրական վարժապետիգմը առաջնորդի մեզ դե պի Չարենցը, դեպի ազգային գրականությունը»:

- Թույլ չենք տա: Կարգելենք: Կզրկենք...Որքան անգամներ էր նա լսել այդ փքուն սպառնալիքները, իսկ հետո

ճեղքել, անցել էր ղրանց խութերի միջով՜ամեն տեղ թողնելով մի ծվեն իր համբերանքից: Անցել էր՜ անձրևից փախչելու ու կարկտի տակ ընկնելու գնով: Անցել էր' փրկելով քիչը և կորցնելով բազումը, հավատալով, թե գա­լիք օրը կարդարացնի իր ընթացքը: Գիտեր' անցյալն, ինչպես ամեն մի թանձր գոյություն, իր ստվերն ուներ: Գիտեր' անցյալն, ինչպես արևայ րուկ, իր հետքերն էր դնում օրերի դյուրակեզ մաշկի վրա: Սակայն լքված ժամանակի ցավը գուցե թե այդքան սաստիկ չլիներ, եթե հիմա այդ ցավին չշաղախվեր չասված բառերի, չարված քայլերի, չեղած չարության ափսո­սանքը... Չարանալ: Մի՞թե արատ էր իր չարությունը, եթե հոգին ընդվզոտ էր սեփական անզորության դեմ: Չարությու՞ն էր, երբ անպատիժ նենգու­մի հատուցումն իր դասալիք մաղձն էր, իր մեկուսի տրտունջքը, իր վտար ված գանգատը: Տասնյակ թերթեր' յուրային ու ախոյան, դարանակալ ոհ մակի նման հսկում էին նրան այս էլ քանի ամիս: Երախները բաց, գիշակե­րի ոխով վրա էին ընկնում՛ խլելու ևս մի պատառ մաղկատված մարմնից, խոցավոր հոգուց, հևասպառ շնչից: Նրանց համար իր մեղքի կարիքը մեծ էր, իր սայթաքումը՛ պատրվակ, իր վարքը' սպասելիքներ արդարացնող Ո՞վ պիտի փակեր հոշոտման ճանապարհը: Եվ գրում էին...

Ահա մեկն էլ՛ Բոստոնի «Հայրենիք» թերթը: Նորից հիշել էր Չստեն ցին: Միայն թե այս անգամ ուրիշ էր հիշողության պատճառը, և լայն էր նկրտման ընդգրկումը՛ նոր անուններով համեմված: Հիմա Չարենցն ու մյուսները խայծ էին ավելի մեծ որսի համար, գույն էին, որով պիտի

544

ներկվեր ամբողջ կտավը: Ու թերթը ոգեշնչված վրձնում էր այդ թարմ նպատակը.

«...Խորհրդային Հայաստան» պաշտոնաթերթը մարտի 9-ի թիվով կհաղորդե, թե բանտեն ազատ արձակված է տխրահռչակ կոմունիստ բանաստեղծ Եղիշե Չարենց, որ ինչպես հայտնի է քանի մը ամիս առաջ ատրճանակով ծանր վիրավորած էր հայ օրիորդ մը իր անպարկեշտ առաջարկը մերժած ըլլալուն համար ե դատապարտված էր երեք տար­վան բանտարկության:

Խորհրդային «արդարադատության» էությունը լավ ճանչնալով, մենք երբեք չէին տարակուսիլ, թե Եղիշե Չարենց ձևի համար միայն բանտ դրված է և շուտով բոլորովին ազատ պիտի արձակվի: Որովհետև կոմու­նիստ Եղիշե Չարենց գործած էր բոլշևիկ իշխանավորներուն համար շատ սովորական հանցանք մը, որուն համար ոչ մեկ կոմունիստ կպատժվի, այլ ընդհակառակը, կքաջալերվի: Եվ հարկավ կոմունիստ Եղիշե Չարեն- ցը չէր, որ բացառություն պիտի կազմեր և քավության նոխազ դառնար:

Խորհրդային այս այլասերող «արդարադատության» մեկ ուրիշ նմուշը կուտա «Դրոշակի» Երևանի թղթակիցը (տես այս տարվան մարտի թիվը):

«Թալանի, գողության և անհաշիվ զեղծումների ՆԵՊ-ի ու ՆԵՊՄԱՆ-ի օրենքը- կգրե «Դրոշակի» թղթակիցը- ջրի Երեսը նետեց և բանաստեղծ Հովհ. Հովհաննիսյանի զույգ որդիներին իբրև ապացուցված գողեր. Մկրտիչը գողացել էր Մօպրի գանծարկղից 1500 ռ., իսկ Եփրեմը' Կոոպե­րացիայից 2000 ռ.: Գործը դատարանին է հանձնվում և որոշվում է երկու­սին էլ 2-3 տարվան բանտարկություն»:

Սակայն, որովհետև այդ երկու երիտասարդներն էլ ալ բոլշևիկներ են եղած Եղիշե Չարենցի պես, ուստի Խորհրդային իշխանությունը գտած I. «օրինական» միջոցներ զանոնք ևս շուտով ազատ արծակելու:

Այսպես, «Եփրեմը- կսե «Դրոշակի» թղթակիցը- մեկ-երկու ամսան մեջ կրելով իր 3 տարվան բանտարկության պատիժը, այժմ էլ Ելենովկայում օդերևութաբանական կայանի սպեց-ներից է (մասնագետներից): Իսկ Ակրտիչը Երևանում ազատ ման է գալիս, բայց հաստատ չգիտեմ, թե նոր պաշտոն ունի՞, թե՞ ոչ»:

Սեր հասարակության մեջ կտիրե այն կարծիքը, թե բոլշևիկ իշխանա­վորները շատ խիստ են իրենց հանցագործ ընկերներու հանդեպ և ան­խնայորեն կպատժեն զանոնք առանց անոնց դիրքը նկատի ունենալու:

Սակայն այս կարծիքը ճիշտ է միայն կոմունիստներու քաղաքական545

արարքներու վերաբերմամբ և միանգամայն սխալ' անոնց քրեական հանցանքներու նկատմամբ:

Ուրիշ խոսքով, բոլշևիկ մը գողություն, շահադիտական զեղծում, ավա զակություն, անբարոյական ամեն կարգի ստորություն և քրեական ամեն կարգի ոճիր կարող է գործել և արժանանալ Խորհրդային իշխւսնւսվորնե- րու շատ ներողամիտ վերաբերումիս, և «օրինական» թե ապօրինի ամեն տեսակ միջոցներ չեն պակսիր հանցագործ բոլշևիկը իրական պատիժե ազատելու համար: Բայց երբ բոլշևիկ մը քաղաքականապես կմեղանչե իր կուսակցության դեմ, այսինքն իր գաղափարով ու ընթացքով կշեղի Խորհրդային իշխանության գծած ճամփայեն, այն ատեն պատիժը խիստ կըլլա և հաճախ անողոք, այն ատեն Տրոցկիներն անգամ չեն խնայվիր:

Եթե կամենանք քանի մը բառով արտահայտել Խորհրդային «արդա­րադատության» իմաստն ու բնույթը, պիտի ըսենք, ներելի է ամեն քրեա­կան ոճիր, որ ուղղակիորեն չի վնասեր Խորհրդային իշխանության, և անխնայորեն պատժելի է ամեն քաղաքական արարք կամ նույնիսկ խոսք, որ ուղղակի կհարվածե Խորհրդային իշխանությունը...»:

Ամեն անգամ, երբ Չարենցը կարդում Էր այսօրինակ պարսավագրե­րը, իր կատաղության եռքի միջից նա սկսում Էր փնտրել այն բառերի տարափը, որով պիտի դիմադարձեր զազրախոսին: Ինչով Էլ նա զբաղ­ված լիներ, որքան Էլ անվրդով թվար հայացքը, միտքը, միևնույն Է, պտույտներ Էր գործում նույն առանցքի շուրջը' ծամծմելով ոչնչացնող տողեր, ժողովելով խայթոցներ, որոնք նետերի պես պիտի խոցեին հեր­յուրանքի մարմինը:

Բայց նա գիտեր՛ ոչ մի պատասխան Էլ չէր լինելու: Առանց մամուլի քինոտ հիշեցման էլ դժվար չէր կռահել, թե որքան խոցելի, անկայուն էր իր վիճակը և որ վերստին ստիպված էր զիջել դիրքերն ու լռությամբ կու| տալ հերթական հարվածը: Նա հիմա կարող էր միայն զայրույթով պատ- ռել այդ թերթերն ու բռունցքները սեղմած' կրկնել.

- Ստորություն է, ստորություն...Սակայն եղած ու դեռ սպասվելիք բոլոր ստորությունների բարձրա­

կետը դարձավ «Հուսաբերի» մի թղթակցությունը, որի առաջ կնահան­ջեր զրպարտանքը, որից երես կթեքեր անպարկեշտությունը: Այդ նող­կալի կեղծիքը թառել էր թերթի տեսանելի մի անկյունում ու անամոթ հեստությամբ իր կողմն էր կանչում բոլորին: Այնտեղ ասվում էր.

«...Եղիշե Չարենցը Թիֆլիս ուղևորվելե առաջ, ծայր աստիճան գի-546

(ւովցած կերթա գերեզմանատուն բանալու կնոջ գերեզմանը և զայն վերջին անգամ տեսնելու:

Այժմ կը հայտնվի, որ իր նպատակն է եղեր կնոջ ղագաղեն անհե­տացնել այն հուշատետրը, ուր կինը գրի է առեր իր բոլոր սեռական այ- |անդակություններն ու անբարոյւսկւսն կապերը: Կինը թւսղւսծ ատեն, իբրև ապահով տեղ, հուշատետրն ալ կիջեցնեն գերեզման: Երբ Չարեն- սի ականջին կհասնի, թե որոշ շահագրգռված ամուսիններ որոշեր Են ձեռք բերել այդ հուշատետրը, ինք կը շտապե գերեզմանատուն, «վեր­ջին անգամ տեսնելու և հրաժեշտ տալու կնոջը...»:

Եվ ո՞վ, այդ ո՞ր անհիշաչարն Էր, որ այս ամենից հետո դեռ պիտի նա­խատեր քինակալ լինելու ուղղամիտ մոլուցքը, ողջամտության դասեր պիտի տար դիվահար ջղերին ու պիտի զարմանար, թե ինչու Էր մի բոր­բոքուն խփոց սողոսկում կրծքի տակ՜ ջնջելով սրտում գտնվող ամեն լա­վագույն բան... ՉԷ, մարդկային սրբապիղծ, աղարտող ոգին անհնար Էր կանխել: Իսկ այն, ինչ կմնար նրա ավերակների տակ, սոսկ նվաստաց­ման մորմոքն Էր լինելու.

- Ստորություն Է, ստորություն...

* * *

ՀւսմԿ(բ)Կ Հյուսիսկովկւսսյան մարզկոմի բյուրոյի անակնկալ հանձ­նարարությամբ քսանամյա Հովհաննես Էմանուելի Հւսկոբովը ետ կանչ- վ1ւ(| կոմերիտական աշխատանքից և մեկ այլ հայ կուսակցականի Սու- ււաղյանի հետ գործուղվեց Սայկոպ: Երկուսի համար էլ սա առաջին դեպքը չէր, երբ այդպես հանկարծակի նրանց մի տեղից մյուսն էին փո­խադրում: Վերևից եկող հրահանգները, որպես կանոն, քննարկման են­թակա չէին: Եվ երիտասարդ քաղաշխատողները պարուսինե ուղեպար- 1|1ւ|ւԱ ուսեցին ու անտրտունջ ճամփա ընկան: Նախապես ասվել էր, որ հոր պաշտոնավայրում Սուրադյանը նշանակվելու էր Հայկական շրջա- (փ շրջգործկոմի նախագահ, իսկ Հակոբովը կուսակցության շրջկոմի քարտուղար: Վերջինիս կարգադրել էին տեղ հասնելուն պես գործերն |ւ1ւղունել արդեն նախկին քարտուղար Յուրևից: Բայց դեռ նոր էին հրանք ոտք դրել Սայկոպ, երբ տեղեկացան, որ դժբախտություն է պա­տահել: Սեկ օր առաջ Յուրևը սայլով մեկնել էր իր շրջանը, սակայն ճա- ււտպարհի ոլորաններից մեկում դարանակալած լեռնականները կրակել I (ill նրա վրա: Յուրևը զոհվել էր:

547

Ցավալի դեպքը որոշակի բարդություններ ստեղծեց նորեկների հա­մար: Կացությունն անորոշ էր: Ելքը կենտրոնից եկող նոր հանձնարարա­կանը կարող էր լինել, իսկ այն ուշանում էր: Ստիպված որոշում կայաց­վեց միառժամանակ Սուրադյանին պահել շրջգործկոմի տրամադրութ­յան տակ, իսկ Հակոբովին նշանակել ագիտհրահանգիչ՜ ազգային փոք­րամասնությունների գծով: Հրամանը տրվեց մարտի 21-ին:

Դեռ հույսով, թե այս հանգամանքների ընթացքը կարճատև է, երկուսն էլ գործի անցան: Բայց շաբաթները սահում էին, ապրիլ ամիսն էր կիսվում, իսկ փոփոխության նախանշաններն այդպես էլ չէին հայտնվում: Թվում էր վերևներում նրանց պարզապես մոռացել էին: Գոնե Հւսկոբովը դրանում հա­մոզված էր: Նա արդեն հաշտվել էր իր վիճակի հետ ( կամ, ավելի ճիշտ կլի­ներ ասել՜ չհաշտվել չէր կարոդ), ու եթե սկզբում ապրում էր հյուրանոցում, ապա հետո որոշեց քաղաքում սենյակ վարձել, դրության փոփոխությունը պաճուճեց զանազան մանր՜մունր գնումներով, երեկոյան դուրս էր գալիս զբոսանքի, նոր ծանոթություններ էր հաստատում, իսկ հանգստյան օրերին նույնիսկ երաժշտության դասեր էր առնում մի ծեր դաշնակահարից: Ուրիշ էլ ի՞նչ էր հարկավոր միայնակ երիտասարդին անծանոթ քաղաքում:

Այդպես բավականին ժամանակ էր անցել, երբ մի օր շրջկոմի շենքում Հակոբովին մոտեցավ ագիտբաժնի վարիչ Բեզֆամիլնին և ասաց.

- Ընկեր Հակոբով, Ձեզ այսօր ինչ-որ մի հայ էր հարցնում, ազգանու­նը' Չարենց:

- Չարե՞նցը: Դուք ոչինչ չե՞ք շփոթում:- Կարծես թե ոչ: Նա այդպես ներկայացավ:- Եթե ազգանունն իսկապես Չարենց է եղել,- հուզմունքը հազիվ

զսպեց Հւսկոբովը,- ապա դա ոչ թե «ինչ-որ մի հայ է», այլ Հայաստանի մեծ բանաստեղծը:

■Նրա տեսքից չէիր ասի,- փնթփնթաց Բեզֆամիլնին ու հեռացավ:Հակոբովը տարակուսանքի մեջ էր: Գուցե ինչ-որ բան շփոթու՞մ էր:

Հայերի դժվար արտասանվող անունների պատճառով այստեղ հաճախ էին նման թյուրիմացություններ պատահում: Ո՞վ գիտե, թե եկողն ինչ մարդ էր եղել: Այս կորած- մոռացված քաղաքում Չարենցն ի՞նչ գործ պիտի ունենար...

Աակայն նույն պատմությունը կրկնվեց նաև հաջորդ օրը: Անծանոթը դարձյալ եկել, հարցրել էր նրան և առանց որևէ բան ասելու հեռացել էր: Այս անգամ Հակոբովը որոշեց այլևս չսպասել, այլ անձամբ գնալ ու

548

ամեն գնով գտնել իր խորհրդավոր այցելուին:Բարակ անձրև էր մաղում: Մոմլաթե կնգուղավոր անձրևանոցը հագին

նա այդ առավոտ երկար թափառեց հայկական թաղամասում, հարցու­փորձ արեց պատահական անցորդներին, մինչև որ գտավ Սողոմոնյան- ների տունը: Դուռը բացեց ցածրահասակ, թափանցող աչքերով մեկը:

- Այս տա՞նն է ապրում Եղիշե Չարենցը:- Չարենցը ես եմ,- ասաց շեմքին կանգնածն ու ձեռքը մեկնեց նրան:- Դո՞ւք,- հիացական ակնածանքով աչքերը թարթեց Հակոբովը:- Հա­

վատս չի գալիս...- Բարեկամս, Չարենց կոչվելն այս օրերին կասկածելի արժանիք է,- դա­

ռը ժպիտով ասաց բանաստեղծը, գրկեց նրա ուսն ու առաջնորդեց ներս:Մինչ Հակոբովը կներկայանար ու կբացատրեր իր գալու նպատակը,

Չարենցը նրանից վերցրեց թաց հագուստը, կախեց զգեստակալից, ծանո­թացրեց տան անդամների հետ, և ապա' բոլորը մոտեցան սեղանին:

- Հիմա միասին կճաշենք ու կզրուցենք մեր գործերի մասին,- աթոռը նրս/մոտ հրելով' ասաց Չարենցը, ինքն էլ նստեց և հյուրին պատմեց, որ մորից է իմացել, թե կուսակցության շրջկոմում մի հայ է աշխատում, որ իր այցի նպատակը եղբոր աշխատանքի խնդիրն է եղել ու եթե Հակոբո­վը կարող է, ապա վատ չէր լինի, եթե միջնորդեր այդ հարցում:

Անօգնական մի մարդու հայացքով, ով շատ ասելիք ուներ, սակայն բառերը խուսափում էին հնազանդ լինել, Հակոբովը մերթ նայում էր տաք գոլորշի բուրող ափսեներին, մերթ զննում էր տան այս ու այն ան­կյունը, իսկ ավելի հաճախ՛ աչքերը խոսակցի շարժուն մատներին բևե­ռած՝ կլանված լսում էր նրան, որպեսզի յուրաքանչյուր դադարից հետո եռանդուն վրա բերեր.

- Այո, այո, Դուք ճիշտ եք, դա իրոք այդպես է...ճաշից հետո Չարենցն իր հյուրին առաջնորդեց միջնորմից այն կողմ

րնկած փոքրիկ սենյակը, որտեղ նրանց սուրճ ու քաղցրավենիք մատու­ցեցին: Այժմ, երբ առանձին էին, Հակոբովն այլևս հանգստություն պահ­պանելու կարիք չէր զգում և պատրաստ էր խոսել ամեն ինչի մասին՛ հա­մոզված, որ պարզապես անմտություն կլիներ չօգտվել պատեհ առիթից, չվարձատրել իրեն կարելիության եզակի պահով:

- Ձեր գրքերն այնքան հազվադեպ են հասնում մեր կողմերը,- ասում էր նսւ,- գրադարաններում հատուկենտ օրինակներ կգտնես: Իսկ Դուք հավա­նաբար հիմա էլ ստեղծագործում եք, այնպես չէ՞: Նոր գրվածքներ կա՞ն...

549

Եվ երբ Չարենցը գլխի շարժումով ցույց տվեց որմնախորշի բաց ղսւ րակն ու ասաց, թե ներքևում դրված թղթապանակում իր հենց նոր ավարտած գիրքն է, Հակոբովն անմիջապես վեր ցատկեց տեղից, բաժա­կը մի կողմ դրեց ու ձեռքն առավ այդ հաստափոր տրցակը: Բարձրորակ թղթի շուրջ 400-500 էջեր էին դրանք: Նախանվանաթերթի վրա խոշոր, գեղեցիկ տառերով գրված էր ընդամենը մեկ բառ' «Բանտում»: Նա վերցրեց էջերից մեկը, շոշափեց այնպիսի զգուշությամբ, ասես ձեռքում դյուրաբեկ մի իր էր, որ կարող էր ամեն վայրկյան փշրվել մատների հպումից, և առաջին բանը, ինչն աչքի զարնեց ու զարմացրեց նրան, առանց որևէ ջնջումների, գեղեցիկ ու մաքուր գիրն էր: Միայն սոսկալի բծախնդիր ձեռքն այսպես անձանձիր կմաքրագրեր հարյուրավոր էջեր Հետո Հակոբովը թղթերը դրեց ծնկներին, մեկ առ մեկ զննեց դրանք, փորձեց հապշտապ ընթերցել որոշ հատվածներ, և երբ հասավ ձեռագ­րի ավարտին, վերջին տողի տակ տեսավ թանձրագիր տարեթիվը. «16 ապրիլի, 1927 թվական, Մայկոպ, Հյուսիսային Կովկաս»:

Հակոբովը, փակեց թղթապանակը, շունչ քաշեց ամբողջ կրծքով ու դառնալով դեպի Չարենցը' ասաց.

- Փաստորեն Դուք սա հենց այստեղ եք գրել՜ մեր քաղաքում...Չարենցն աչքով արեց: Նա գոհ էր ինքն իրենից: Այդ ամիս նա հրա­

շալի աշխատեց: Այդքան կարճ ժամանակում գրված գիրքն ամենևին է| չէր տուժել թափընթաց եռանդից, իր փոփոխամիտ, երերուն հակումնե­րից, ներանձնացած կենցաղից: Նա նվաճել էր մի վիճակ, որին մղվել էր ակամա, առանց դիտավորության, ինչպես ալիքներն են դեպի ափ քշվում, և սակայն հիմա այլևս կարիք չուներ վանելու նախավայելքի հաճույքը, որ զգում էր՜ տեսնելով ստվար արգասիքը:

Մինչ նա լռում էր, Հակոբովը ձեռագիրն իր տեղը դնելով՜ ձգվեց ու նայեց Չարենցի դեմքին:

- Ես չէի համարձակվում Ձեզ այդ մասին հարցնել,- ասաց նա,- բայց քանի որ կա այս գիրքը, երևի արդեն կարող եմ: Լսել էի (նույնիսկ մար­դու հավատը չի գալիս), որ Դուք բանտում եք եղել: Մի՞թե դա ճիշտ է...

- Ոմանք մինչև հիմա էլ այն կարծիքին են, որ դա է իմ իսկական տեղը,- Չա­րենցն արձակեց կրծքին խաչած ձեռքերն ու ծխախոտ վառեց:- Ի՞նչ իմանաս, գուցե իրավացի են: Երբեմն քիչ է մնում ինքս էլ համաձայնեմ նրանց հետ:

- Դուք կատակում եք, բայց, ազնիվ խոսք, դա ինձ շատ էր զարմաց­րել: Կարելի՞ է այդպիսի բան պատկերացնել՜ գրողը՛ հանցագործների

550

հետ: Ինձ դեռ Կրասնոդարում ասում էին' Չարենցին կալանել են, թերթե­րում է գրված: Իսկ ես նրանց ասում էի՜ հերիք փչեք, ո՞վ կհամարձակվի րսւնտ տանել հեղափոխության մեծ բանաստեղծին: Նրանք՜ թե ինչեր ես խոսում, դու չգիտե՞ս, որ բոլոր լավ գրողներն իրենց կյանքի ընթացքում գոնե մի անգամ պիտի նստեն: Ու թվարկում էին անունները, դեպքեր էին հիշում: Ես այն ժամանակ շարունակում էի վիճել, բայց հիմա տեսնում եմ, որ սխալվել եմ: Մի՞թե իսկապես այդպես է, ոչինչ չեմ հասկանում... Ես մի անգամ տեսել եմ բանտարկյալների: Արմավիրում: Նրանք վագոն փն բարձրանում, դանդաղաշարժ, նիհար, չսափրված դեմքերով: Ու հանկարծ մի քանիսը սկսեցին ծիծաղել: Չգիտեմ' պատճառն ինչ էր, րայց դա այնքան անսովոր էր: Հատկապես այն, որ նրանք ծիծաղում էին մեգ նման: Բայց չէ՞ որ դա ճիշտ չէ: Այդպիսի բան տեսած կա՞ք...

Մինչ Հակոբովը շատախոսում էր՛ մերթընդմերթ տրորելով դուրս (|ցված ծնոտը, Չարենցը նայում էր նրան հսկող բավականությամբ: Այս աղան նրան դուր էր եկել իր անփույթ անկեղծությամբ, սրտաբաց ուղ­ղամտությամբ և մի քիչ էլ բարձիթողի հույգերով: Տեսնես ինչու՞ էր քաղ­աշխատող ու ագիտատոր դարձել: Ինչի՞ն էր պետք: Ի՞նչն էր հրապու- րել: Դեռ բոլորովին պատանի' եկել- ընկել էր այս թոհուբոհի մեջ, օտար քաղաքին «մեր քաղաք» էր ասում, հավատում էր անխտիր ամեն բանի, երաժշտություն ու գրքեր էր սիրում, տան դարակներից մեկում, անկաս­կած, պահած ուներ պատյանով ատրճանակը և կարող էր Չարենց որո- Օել' Մայկոպի փողոցներն ընկած' հենց միայն նրան տեսնելու համար... Իսկ գուցե Հակոբովն իր սրտով էր, որովհետև իրե՞ն էր հիշեցնում՛ յոթ տարվա վաղեմությամբ, երբ ինքն էլ նրա պես ինքնավստահ ու անձնա­հաճ շրջում էր Երևանի բակերում' մաուզերը կախ տված գոտկատեղից: Րայց եթե նույնիսկ դա այդպես էլ չէր, ի՞նչն էր հիմա խանգարում թեկուզ համակրանք հավաստելու համար լիուլի գոհացում տալ հարցասեր հյուրի սպասելիքներին՚պատմելով իր արկածների, կրակոցի, Ուղղիչ տան ու Արփիկի մասին: Եվ նա պատմեց բոլորը:

Նա խոսում էր, իսկ Հակոբովը լսում էր կլանված, սևեռուն, բերանը փոքր-ինչ կիսաբաց ու այն, ինչ գալիս էր ձայնի հետ, վերցնում էր որպես իր արտասովոր օրվա անխուսափելի հետևանք, վերցնում էր՝ առանց դրա պատճառն իմանալու, բայց իբրև ստույգ ապացույցն այն բանի, թե կար վստահության ցանկալի արձագանքը: Սենյակն արդեն լցվել էր թավ, դարչնագույն ծխով, իսկ Չարենցը շարունակում էր պատմել դանդաղ,

551

առանց առանձնակի ոգեշնչումի, սակայն ջանալով բաց չթողնել ոչ մի դրվագ, ասես վերհիշում էր նախ իր և ապա միայն՜ դիմացինի համար:

Հետո, երբ կարծես ասվածին այլևս ոչինչ պետք չէր հավելել, նա էլ ավելի հեռուն գնաց ու հոգու դառնությունն աշխույժ շարժումների տակ թաքցնելով՛ սկսեց զանազան գավեշտալի դրվագներ հիշել բանտային բարքերից:

- Դու գիտե՞ս, թե Ուղղիչ տանն ինչպես էին «մկրտում» նոր եկած կա­լանավորներին,- հարցրեց Չարենցն' առանց փոխելու մարմնի դիրքը:- Չէ՞: Ուրեմն լսիր: Դա իր հատուկ ծիսակարգն ուներ: Հենց առաջին օրը բոլորը հավաքվում էին խցերից մեկում, կապում էին նորեկի աչքերը և նրան ասում էին, որ բանտում ընդունված սովորույթի համաձայն սա պի­տի ծունկի գա ու համբուրի բանտային հացը: Պարզ բան է, որ նորեկին ոչինչ չէր մնում անելու, քան հնազանդ կատարել նրանց բոլոր պահանջ­ները: Բայց արի ու տես, որ արդյունքում փակ աչքերով միամիտը համ­բուրում էր ինչ-որ մեկի բաց հետույքը: ճիշտը որ ասեմ, նվաստացնող տեսարան էր: Լսել էր պետք, թե ինչպես էին ծիծաղում ու ծաղրում ամո­թահար մարդուն: Իսկ այդ խեղճը դեսուդեն էր նետվում, հրում էր հա­վաքվածներին ու հայհոյում էր ամենավերջին բառերով...

Հակոբովը հիմա գլուխն էր տարուբերում, ժպտում էր զինաթափ ժպիտով' նրբորեն քանդելով կաշկանդումի վերջին գոտին: Նա երևի պետք է մտածեր, որ իր անձն արժեք ուներ, երևի նրա այդ կառչուն ժպի­տը պիտի նաև խրախուսանք կոչվեր, թեև դրա կարիքը բոլորովին չկար, քանի որ Չարենցն արդեն նոր ծխախոտ էր վառել, ծխի միջից դուրս էր քաշում հիշողության մեկ ուրիշ պատառիկ, և երևում էր, որ այդ վերհու­շը նրան հաճույք էր պատճառում.

- Կամ, ասենք, գիշերները մի քանի հոգի բոլորակ նստում էին խցի հատակին,- պատմում էր նա,- մոտ էին կանչում նորեկ կալանավորին ու թույլտվություն էին խնդրում թուղթ խաղալ նրա ծնկներին շալվարի վրա: Հրաժարվել չէր կարող: Նա էլ էր սրանց հետ լուռումունջ նստում: Իսկ թե ինչ էր նշանակում «խաղալ շալվարի վրա», հայտնի էր դառնում միայն խաղի ավարտից հետո: Այդ ժամանակ պարտվողը վեր էր կենում ու շփոթված նորեկին ստիպում էր հանել շալվարը, որ պիտի տար հաղ­թողին: Հրաժարվե՞լ: Չէր կարող: Արդեն խոստացել էր: Աա էլ մի դաս էր լինում, որ հետագայում բառերի հետ զգույշ վարվեր... Ահա և քեզ բան­տային բառախաղը...

552

էլի մի քանի այդպիսի պատմություններ հիշեց Չարենցը, հետո հան­կարծ վեր կացավ և հյուրին առւսջարկեց միասին գնալ տեսնելու իր վարձած սենյակը: Դուրս եկան: Անձրևն արդեն դադարել էր: Ցերեկվա լույսը խոնավ էր, ու ճամփեզրի կավահոդի ծալքերում ջրի փշրանքներ էին լցված: Մինչ նրանք քայլում էին' զննելով այն ամենը, ինչ շարժվում էր փողոցում, Հակոբովն այդ ընթացքում որոշեց ինքն էլ որոշ բաներ պատմել իր մասին: Եվ սկսեց նրանից, թե ինչպես էր Մայկոպ հասել, սենյակ վարձել պարսկահպատակ գաղթականների տանը, որոնք վատ մարդիկ չէին՝ խաղաղ, հոգատար, բայց շուտով նկատել էր, որ տանտե­րերն ամեն բան անում են իրենց աղջկան ջահել կենվորին կնության տալու համար: Ի վերջո, մի օր համբերությունը հատել էր, աննշան պատրվակ գտնելով' գժտվել էր նրանց հետ, հավաքել էր իր իրերն ու հեռացել էր տնից: Քանի դեռ նոր տուն չէր գտել, ազգային փոքրամաս­նությունների ակումբում ժամանակավորապես մի համեստ սենյակ տվե­ցին: Այդպես էլ մնաց այնտեղ' գործատեղը բնակարան դարձրած: Այն­քան էլ հարմար չէ, բայց ո՞վ լիներ իր փոխարեն' այդպես չէր վարվի...

Հակոբովը խոսում էր' մերթ վրդովվելով, մերթ՜խոսքը կատակ դարձ­նելով, զարմանալով ու արդարանալով, ապա կանգ էր առնում, որպես­զի նորից կրկներ ասվածը, բայց արդեն ափսոսանքի ու զղջումի թույլ հովերի միջից, մի տեսակ մոլորված մեղավորի ձայնով: Խեղճ տղա, հա­վանաբար մտածել էր, թե Չարենցն ապարանքներ ուներ Երևանում կամ դոնե գիշերելու համար ստիպված չէր եղել գլուխը դնել առաջին պա­տահած բարձի վրա: Նրա ձայնից ու շարժումներից Չարենցը հասկա­ցավ, որ Հակոբովը թեկուզ հենց հիմա պատրաստ էր կրկին վերադառ­նալ պարսկահայի դստեր մոտ' հանուն մի փոքր հարմարակեցության:

- Քայլիր, արդեն հասնում ենք,- ասաց նա' քմծիծաղ տալով և առաջ րնկավ, որովհետև մեկ այլ տեղ չուներ առաջնորդելու իր նոր բարեկամին:

* * *

Դա տարօրինակ մտերմություն էր, բայց այն կար, միակն էր այդ քա ­ղաքում, ու Չարենցն այժմ իր օրը լցնում էր Հակոբովի հետճաշյա ներկա- ւուրյամբ: Կեսօրին նա հայրական տանն էր, ապա փոստատուն էր գնում, որտեղից էլ քայլում էր շրջկոմ և միջանցքում սպասում էր այնքան, մինչև որ Հակոբովն ավարտում էր գործերը: Նրանք դուրս էին գալիս ու միասին ՛խում էին ընթրելու մոտակա ճաշարաններից որևէ մեկում: Բացօթյա

553

տաղավարում Չարենցը սովորաբար օղի էր պատվիրում: Հակոբովը նա­խընտրում էր կոկորդը թրջել գինով: Հետո վեր էին կենում ու, եթե եղա­նակն արևոտ էր, քայլում էին քաղաքային այգի, որ գտնվում էր երկու թա­ղամաս այն կողմ: Օրվա այդ ժամերին ժողովուրդը զբոսանքի էր ելնում, լսվում էր հարմոնի ուրախ նվագը, հրապարակում ամեն տեսակի խաղեր ու զվարճություններ էին կազմակերպվում: Մարդիկ խմբերով, հեշտավետ անփութությամբ թրևում էին գետեզերքին կամ պարապ թռչունների պես թառում էին ափի երկայնքով լցված գերանների վրա, հացի փշրանքներ նետում ծանծաղուտներում լողացող վայրի բադերին: Ջրերի վրա ճոճ վում էին նավակները, ու եթե ցանկություն կար, եթե սիրտն առանձնու թյուն ու անդորր էր ուզում, կարելի էր թիավարելով հասնել գետի հակա դիր ափը, որտեղ բլրակներ էին՜ուղղաբուն, սլացիկ կեչիների պուրակնե­րով, որտեղ ծառերը միշտ էլ մի փոքրիկ, կանաչ բացատ պահած կլինեին արտաքսված ստվերների համար:

Դրանք միապաղաղ, երկար օրեր էին՜ վատ զսպված անորոշությամբ, վատ քողարկված ձանձիրով, վատ պարտակված ունայնությամբ, որով­հետև.... Բայց «որովհետև»-ն այստեղ այլևս դեր չէր խաղում, քանի որ նա պարզապես ոչինչ չէր գրում, ոչնչի չէր սպասում, չկային ցանկություններ, չկային հրապույրներ և նույնիսկ ափսոսանքը չկար անցնող ժամանակի համար: Ու հավանաբար դեռ երկար կարող էր շարունակվել այդ ճնշա կան պարապը, եթե մի առավոտ Չարենցը մի հակիրճ հեռագրից չտեղե կանար, որ Մոսկվայում իր գրքի հոնորարի վճարման հարցը լուծվել է: Շատ չանցած՜ տեղ հասավ նաև խոստացված դրամը: Եղածն, իհարկե, այնքան շատ չէր, որ նա կարողանար անկաշկանդ շռայլել, սակայն բա վարար էր կուտակված կարիքների թիվը գոնե մի քանիսով կրճատելու, ինչպես նաև փոքրիկ վատնումների իր թուլությունը հագեցնելու համար՛ Ոգևորված մտավ առաջին պատահած խանութը, նվերներ ընտրեց մոր և քրոջ համար, իր մաշված գլխարկը փոխարինեց նորով, ծեր գրավաճա­ռի հետ երկար սակարկեց մի քանի հին հանդեսների ու գրքերի համար, արդյունքում՜ բոլորն էլ վերցրեց նախկին գնով ու տրցակը թևի տակ դրած՜ գնաց գտնելու այն կրպակը, որտեղ վաղուց մի դրվագազարդ, գե­ղեցիկ ծխամորճ էր տեսել: Փողոցում մի պահ կանգ առավ, շոշափեց փքված դրամապանակը, և այդ ժամանակ առաջին անգամ լրջորեն մտա­ծեց Երևան վերադառնալու մասին... Ընդամենը մտածեց, ուրիշ ոչինչ...

Երեկոյան գրքի հոնորարի բարեհաջող ժամանումը նշեցին մի փոք­554

րիկ խնջույքով: Տանը հավաքվեց ամբողջ ընտանիքը՜ Հւսկոբովի մաս­նակցությամբ: Խմիչքն առատ էր, կերակուրները՛ մոր պատրաստածը: Նստեցին մինչև ուշ գիշեր: Չարենցը խմում էր գուցե թե առանց բավա­կանության, բայց շատ: Իր սրտին հաճելի էին այդ առատությունը, հա­րազատների ժպիտները, տան շարժուն ստվերները, մտքերին խոնջու­թյուն բերող արբեցումը: Հետո բակ դուրս եկան Հակոբովին ճանապւսր- հելու, և դրսում' գիշերվա պարզկա երկնքի տակ, խմորագնդի պես կախ ընկած լուսնի ու գարնան դեռ պաղ կաթնալույսի տակ նա ետ մնաց մյուսներից: Փայտե դարպասի մոտ կանգնած՛ բաճկոնի գրպաններն էր տնտղում, կարծես ինչ-որ բւսն էր այնտեղ փնտրում, որ երբեք էլ չէր գտնելու: Ու երբ ձայն տվեցին, հանկարծ սթափվեց, մոտ գնաց ու ասաց.

- Տեսնես ինչպե՞ս են ապրում նրանք, ում անցյալն անթերի է...Ասաց ու նորից մտածեց վերադարձի մասին...Այդ նույն օրերին էր, որ ևս մի նամակ եկավ՜ կրճատելու Չարենցի

համբերության պաշարը: Այս անգամ ծրարի վրա «Մարտակոչ» թերթի հասցեն էր, իսկ ներսում՜ դրվատանքի խոսքերով լի մի քանի էջեր, որոն­ցով հեղինակին տեղեկացնում էին, թե խմբագրությունը պատրաստվում I Չարենցի հուշագրության ուղարկված գլուխները հատվածաբար տպագրել թերթի մի քանի համարներում: Միաժամանակ խմբագիրն ա- ււաջարկում էր վերանայել վերնադիրը՜ «Բանտում» անբարեհունչ անու­նը դարձնելով «Հիշողություններ Երևանի Ուղղիչ տնից»: Հասկանալի էր, թե այդ փոփոխությունն ինչով Էր թելադրված, խորհրդային երկրում րանտեր չէին կարող լինել:

Չարենցը պատասխան հեռագիրն ուղարկեց անմիջապես' հայտնե- |ով, որ վերնագրի հարցում առարկություններ չունի, իսկ արդեն ավար­տուն ու սրբագրված գիրքը շուտով ինքն անձամբ կհասցնի Թիֆլիս:

«Հիշողությունների» առաջինից վեցերորդ գլուխները լույս տեսան առանձին թերթոններով, «Մարտակոչի» հաջորդական վեց համարներում: ■Ասզը սկսվեց տպագրվել ապրիլի 24-ից: Ի հավելումն եղածի, վերջին հատ- փսծի հրապարակումից հետո թերթը նաև հարկ համարեց կցել խմբագ­րության ծանուցումը, ուր ասվում Էր. «Արանով մենք վերջացնում ենք «Հի­շողությունների» հատվածների տպագրությունը: Գիրքն ամբողջովին մո­տիկ ապագայում լույս կտեսնի «Զակկնիգայի» հրատարակությամբ»:

Դա մայիսի 7-ին Էր:

555

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԱՆՀՈՒՍՈՐԵՆ ՀՈՒՍԱԼՈՎ

Գարնան մեջ միշտ էլ խելակորույս ինչ-որ բան կա: Բայց այդ տարվա գարունը նման չէր նախորդներին: Այն վրա էր հասել սուր բուրմունքի պես, որ միանգամից լցվում է ռունգերն ու ստիպում է շնչահեղձ լինել: Այն եկել էր մակընթացության ջրերի նման, որ ողողում են միամիտ ափե­րը փորձության ալիքներով: Ու եթե որևէ մեկը հանկարծ ասեր, թե դրա­նից հետո ամառ է լինելու, մարդիկ պիտի զարմանային ու տարակու­սեին, այնքան որ առմիշտ ու վերջնական էր թվում այդ գարունը:

Սակայն Չարենցը խեթ աչքով էր նայում օդը համակած առաձգական գրգիռներին: Ծուղակն ընկածի պես նա դեռ փորձում էր ինքն իրեն հսկել, փորձում էր լինել և կույր, և զգույշ, քայլել հակառակ ուղղու­թյամբ, հեռու մնալ գարնան անորսալի սպառնալիքից, որ կարող էր հանկարծ քայքայող հեղուկի պես թափվել նրա համառության պատիճի վրա ու խարխլել մենակյաց թախիծը հափշտակման բնազդներով: Եր­բեմն նա սրտի ուժգին խփոցներ էր զգում՜ անառիթ, անբացատրելի զարկեր, որոնց կծկումներից պրկվում էին հանգած էության թաղանթնե­րը: Ու այդ պահերին նա հալածական որսի նման խույս էր տալիս լույսից ու ձայներից: Համոզված, թե իր նման դժբախտ մարդը գարնան բերկ­րուն արբեցումի մեջ անելիք չունի՜ նա փակվում էր ինքն իր մեջ, սեղմ­վում էր իր հուշերի ստվերներին այնքան ժամանակ, քանի դեռ վտանգը չէր նվազել: Բայց նաև տեսնում էր, որ ուր էլ գնար, ինչ էլ աներ, միևնույն է, ծպտված, դավադիր մեկը հետապնդում էր իրեն, և հետամուտ այղ տագնապի անունը կյանք էր...

ժամանակը նրա համար ծանրացել էր: ժամանակն անատամ լինդ էր, որ ուզում էր ծամել ձանձրույթի չորահացը: Սակայն այդ քաղցը հագեց­նող միակ բանն ի վերջո ցավն էր լինելու և կամ այն բանի գիտակցումը, թե յուրաքանչյուր ճիգ սոսկ բազմապատկելու էր հոգու խռովքը: Եվ Չա­րենցն անգթորեն վատնում էր իր օրերի ավելցուկը: Հիմա ցանկացած զբաղմունք սփոփանք էր: Նա ժամեր շարունակ պառկած՜ որևէ գիրք էր կարդում, երբեմն նստում էր գրելու, բայց դա տևում էր ավելի կարճ, քա ­

556

նի մի ծխախոտի մոխրանալը: Շատ անգամներ ճաշելու կանչող մոր կամ քրոջ ձայնը պարզապես փրկություն էր դառնում, ասես դա միակ բանն էր, ինչը դեռ իմաստ ուներ: Հետո կրկին վրա էին հասնում անգոր­ծության մատնված լինելու մասին մտքերը, որ նույնանում էին ավելորդ լինելու մտատանջության հետ: Ի վերջո նա վեր էր կենում, ձայն էր տա­փս եղբորորդուն, և միասին գնում էին շուկա' գնումների, կամ չափչփում փն քաղաքի փողոցները մինչև մութն ընկնելը: Իսկ գիշերը... Նրա գիշե­րը հիմա տանիքների վրա վազվզող մի լուսնոտ էր՜ ամեն վայրկյան պատրաստ ներքև ընկնելու ծովը նետված քարի պես, որին նա այլևս եր­բեք չէր գտնելու ու չէր տեսնելու:

Մի անգամ նա փորձեց օգնել եղբայրներին, որոնք ցանկապատն էին նորոգում:Մ|ուս օրը նրանց հետ գնաց տնամերձ այգի' չորացած ճյուղերը սղոցելու: Բայց հաջորդ առավոտ պարզա­պես մի պատրվակ հորինեց րակ դուրս չգալու համար, թանի որ դժվար էր խոստո- ւխւնելը, թե որքան անհաճ ու սրտնեղիչ էին իր համար այղ գործերը:

Երբ այլևս պարապը լցնող ոչինչ չէր մնում, Չարենցը գնում էր Հակո- րովի մոտ: Այդ տղան' նրա վերջին շաբաթների ինքնակամ ուղեկցողը, ամեն անգամ կարողանում էր որևէ միջոց գտնել հոգեհան տաղտուկը գրելու համար: Հանձն առնելով կարգավորել Չարենցի եղբոր աշխա­տանքի հարցը' Հակոբովն իր խոսքի տերն էր եղել, Գեղամին արդեն տե- ղսւփոխել էին նոր գործատեղ՛ քաղկոմի ագիտացիայի ու պրոպագան­դայի բաժնի վարիչ, և միայն այն միտքը, որ գոնե այդ հարցում ինքն օգ­տակար եղավ ընտանիքին, Չարենցին թեթևություն էր բերում, իսկ Հա- կոբովի հանդեպ ունեցած նրա համակրանքին միախառնվում էր երախ­տագիտության զգացումը: Հակոբով, Հակոբով... Երանի նրան, ում դեռ չէր ճնշում իր երեկվա ու վաղվա բեռը: Դուրս էր գալիս իր սենյակից և անմիջապես վրա էր բերում.

557

- Գիտե՞ք, թե այսօր ինչ եմ որոշել ­ու սկսում էր պատմել ժամանակը կարճելու իր հերթական ծրագիրը:

Եթե պատահում էր այնպես, որ հարմար առիթներ չէին լինում, միևնույն է, Հակոբովի անվերջանալի զրույցները լիովին բավարար էին օրվա մի քանի ժամերի վրա թեթև ձեռքով խաչ քաշելու համար: Նա խոսում էր անընդհատ, կարծես հոգուն մեծ մեղք արած պիտի լիներ, եթե գոնե մր քանի վայրկյան լռություն պահպաներ: Իսկ հետո անսպասելի թողնում էր մտքի թելն ու հարցնում էր.

- Իսկ ճի՞շտ է, որ Դուք այս կողմերում կռվել եք սպիտակների դեմ: Կամ՜- Ձեզ դու՞ր են գալիս Բլոկի բանաստեղծությունները... Ընդհանրապես նրա այդ սովորության՜ մի ափից մյուսը թեքվելու,

հարցերի միջից պատահականն ու ծայրահեղն ընտրելու, ցաքուցրիւ| պահանջների մեջ խճճվելու թուլության վրա կարելի էր նաև աչք փակել: Սակայն երիտասարդը երբեմն այնպիսի հարցեր էր տալիս, որոնք Չարեն­ցը կգերադասեր անպատասխան թողնել: Մի անգամ հարցրեց, թե արդ­յո՞ք Չարենցն իր կամքով է Մայկոպ եկել: Մեկ այլ անգամ հետաքրքրվեց, թե չի՞ պատրաստվում նորից ամուսնանալ, ընտանիք կազմել: Սոսկ նրան չնեղացնելու համար Չարենցն այդպիսի դեպքերում ինչ-որ բաներ էր քրթմնջում ու փոխում էր խոսակցության նյութը: Դժվար էր համակեր­պումն այն մտքի հետ, թե ինչ-որ մեկը կարող էր ներս մտնել փակ դռներով իր տիրույթները, որտեղ ոչ թե գաղտնիքներն էին պահվում, այլ վերքերը: Եվ նույնքան դժվար էր մակաբերումն այն բանի, թե պարտակվածի մեկու­սացումը առկան բացակա կոչելու հավաստիքը չէր...

Սի տաք կիրակի նրանք գնացին զբոսայգու այն թևը, ուր կարուսել­ներն ու մանկական խաղերն էին: Արևածաղկի սերմ գնեցին, հետո ա- գատ մի նստարան գտան ոչ հեռու այն տեղից, որտեղ շղթաներից կախ­ված մակույկանման ճոճանակներն էին ու նստեցին' դեմքերն արած ափսոսանքով մայր մտնող արևին: Լուռ էին: Շրջապատի եռուզեռը զբա­ղեցնում էր նրանց ու ազատում ավելորդ խոսքերից: Եվ հենց այդ ժամա­նակ էլ Չարենցը նկատեց երկու դեռատի աղջիկների, որոնք եկել-կանգ- նել էին ազատ ճոճանակների մոտ: նրանցից մեկը շիկահեր էր, միջահա­սակ, մոխրագույն շրջազգեստով: Մյուսը պեպենոտ դեմք ուներ, շեղ աչ­քեր ու մազերը ծածկող կարմիր գլխաշոր: Զրուցում էին, ու թեև ձայնե­րը չէին լսվում, սակայն աղջիկների շարժումներից հեշտ էր կռահել, որ

558

շիկահերը համոզում էր մյուսին ճոճվել իր հետ, մինչդեռ ընկերուհին ակնհայտորեն ցանկություն չուներ և հավանաբար կնախընտրեր գետա­փի բազմամարդ աշխույժը:

Մի պահ նրանց դիտելուց հետո Չարենցն արդեն պատրաստվում էր հայացքը դարձնել այլ կողմի վրա, երբ հանկարծ կատարվեց սւնսպասե- լին: Շիկահերը բաց թողեց ընկերուհուն, արագ քայլերով մոտեցավ Չա­րենցին ու բարևելով՜ հարցրեց, թե նա արդյոք չէ՞ր կամենա մի փոքր ճոճվել իր հետ: Առաջին վայրկյանին Չարենցին թվաց, որ դա բոլորովին էլ սովորական, անմեղ հարց չէր, այլ մի արարքի մեղսակից լինելու հրա­վեր, որից պիտի անմիջապես հրաժարվեր: Դա նույնիսկ վարանմունք էլ չէր, այլ խառներազից արթնացածի շփոթմունք կամ թերավարտ ներ­ծծումն այն տագնապի, որ դեռ անկարող էր դրդել տենդագին ընդվզու­մի... Բայց լռությունը երկարեց, աղջկա սպասող հայացքն անշարժ էր, և նա ոտքի կանգնեց' իրար շփելով քրտնած ափերը.

- Գնանք,- ասաց վերջապես:- Գնանք ճոճվենք...Մոտեցան կախօրոցքներին: Մինչ Հակոբովը կսթափվեր ու առաջ

կգար, Չարենցն արդեն ցատկել էր նավակներից մեկի մեջ: Ապա օգնեց աղջկան վեր բարձրանալ, և նրանք կանգնեցին հակադիր անկյուննե­րում: Հետո բռնելով շղթաներից' երկուսն էլ դանդաղ կքեցին ծնկներն ու մարմինները մեկտեղ մղեցին առաջ: Մետաղի թույլ ճռինչի տակ ճոճա­նակը երերաց, հետզհետե թափ հավաքեց ու տարուբերվեց սկզբում' անվստահ, դժվար վերելքներով, իսկ քիչ անց' արդեն ավելի հեշտութ­յամբ ու ավելի հլու:

- Լավ է, շատ լավ է,- խրախուսեց աղջիկը թրթռուն ծիծաղով:Ու Չարենցը կրկնեց նրան անհաստատ հափշտակությամբ.- Լավ է:Լավ էր: Գարնանային ոգելից օդից կուրծքն ուռչում էր առագաստի

նման: Շարժուն Եթերի քմայքներից ծնվող գլխապտույտի մեջ լուծվում էր ինքնազսպումի աղը, իսկ ամուր սեղմված մատների տակ արդեն եփ­վում էր ցանկության ճարակը: Եղածն ավելին չէր՜ հոգու մի փոքրիկ խարդավանք էր: Եղածն անձկության մի թաքուն հրավեր էր դեպի խա­ղը, դեպի սոսկական այն վիճակը, երբ չնչին հակումների գնով քաղում էին ավելին, քան ակնկալվել էր: Եվ Չարենցը լողում էր դեպի այդ առատ վաստակը:

էլի մի փոքր, ևս մի քանի հրում, ու նրանք հիմա ուրախ քրքիջով տա­559

րուբերվում էին էլ ավելի ուժգին, էլ ավելի արագ ու բարձր: Հողն ու եր­կինքը օրորվում էին շուրջը, մերթ հայացքի առաջ հայտնվում էին գետե­զերքի մացառները, մերթ անվերջ կապույտն էր տեսնում, և կամ աչքերը որսում էին շիկահեր աղջկա ծածանվող շրջազգեստը, որի տակից գծագրվող նրբությունները երերուն երազն իրական էին դարձնում, երե­րուն վայրկյանները' հիշողություն, երերուն ժպիտը' գոհություն: Ինչպես բուրումնավետ ու հյութալի կաթը, որ հոսում էր խոտի ճկուն ցողուննե­րով, այդպես էլ խնդության ավիշը ցայտում էր նրա երակներում՛ տանե­լով սրտին անառիթ ուրախության բերկրանքը և ջերմությամբ լցված օր­վա բնազդները, որոնք արթնանում էին կրծոսկրերի տակ: Չկար ոչինչ, որ պիտի ճնշվեր ներսում, որ պիտի առնվեր փակի տակ, որ պիտի պահ­վեր աչքից հեռու: Նա ճոճվում էր, և նրանից թոթափվում էին բոլոր կա­պանքները: Նա ճոճվում էր, և սիրտը ծերբազատվում էր կեղևանքից, անգիտակից նվաղումի շունչը մակույկի պես բարձրանում ու իջնում էր նրանց հետ մի անէությունից մեկ այլ անէություն: Դա հոգու փոխակերպ­ման ճոճքն էր՝ թեթև ու ազատ: Թերև ու ազատ...

... Այդ գիշեր Չարենցն ու Հակոբովը մութ փողոցներով ետ էին դառ­նում: Չարենցն առաջ էր ընկել ու քայլելիս ցնցում էր աջ ձեռքն այնպես, ասես մատների մեջ մի մտրակ ուներ բռնած, որով պիտի ծաղկեր գիշեր­վա մարմինը: Երբ հասան այն խաչմերուկին, որտեղից պիտի բաժան­վեին, երկուսն էլ կանգ առան, Չարենցը նայեց տների դեղին պատու­հաններին, նայեց աստղերով լեցուն երկնքին և հանկարծ բարձր ձայնով «հեյ» կանչեց: Կանչեց ու չվախեցավ սեփական ձայնից: Կանչեց ու ականջ դրեց արձագանքին: Կանչեց ու պատասխանը թողեց գիշերվա ամայությանը: Եվ ազատ մարդու ազատ ձայնը թռավ, չքացավ ագատ խավարի հեռուներում...

Այս անգամ նա իսկապես ուզում էր լինել մեն- մենակ: Պարզորոշ ոչինչ չկար: Գիշերվա մեջ նա իրեն մի քիչ լքված էր զգում, բայց ոչ տխրած: Մի զարմանալի հանգստություն պարուրել էր նրան, որպիսին վաղուց չէր զգացել ոչ մարմինը, ոչ միտքը: Նա հիմա արդեն գիտեր, որ այն, ինչ պիտի սպառված լիներ, շարունակելի էր: Նա արդեն գիտեր, որ ցանկացած փախուստ իր ներսում վերադարծ ուներ: Եվ որքան շատ ու որքան քիչ բան պահանջվեց այդ սահմանը հատելու համար... Այն ե՞րբ էր, որ Սկսելն իր համար կարդում էր. «Մանուշակը ճոճք է թվում, աշ­խարհը' ծիրանագույն բուրաստան.. »: Ծիրանագույն աշխարհի այղ

560

ճոճքն իր վաղանցուկ շնչով այսօր հպվել էր նաև նրան ու սարսել էր աներերը: Դիմադարձմւսն տարրալուծումը ենթարկել էր նրան իր ջլա­տումիս: Ու Չարենցը քայլեց դեպի տուն՜ հաշտ ու համերաշխ իր թեթևության հետ: Օրը փակեց կոպերը:

• • •Մեկնել: Գնալ: Բայց գնալ որպես ի՞նչ: Որպես ո՞վ գնալ: Տեսանելի

նպատակը չկար: Չկար կապը եղածի ու ակնկալիքի միջև: Չկար հավատը, թե դա անսխալ որոշում էր: Կար՜ ընդամենը զգացությունն այն բանի, որ պիտի լիներ շարժում, որ պիտի խոտորվեր տարածության մշտակա պատ­կերը և նա պիտի անցներ ելման կետից մինչև վերջին հանգրվան ընկած ճանապարհը: Դա նույնիսկ վերադարծի ձգտում էլ չէր, այլ իր բնական գույներից զրկված սպասում, մերթ նահանջող, մերթ վերադարձող թախիծ: ներքին այն բեկումը, որ վրա էր հասել հանկարծակի ու հեշտաբար, հայտ­նության հետ մեկտեղ բացել էր մի անջրպետ, որ պարպատելու կարիքն ուներ: Եվ Չարենցին դեռ ժամանակ էր պետք ինքն իրենից մեկնումի հա­մոզմունք շորթելու համար: Սակայն այդ ժամանակը սպառված էր, ու հի­մա արդեն նա զգում էր, թե ինչպես էր դառնում անհամբեր և դժգոհ:

Այն օրից ի վեր, ինչ նա հայտնվեց Մայկոպում, առաջին անգամ սկսեց լրջորեն խորհել իր կացության մասին և դառնությամբ խոստովանեց, որ սփոփանքի արժանի քիչ բան կարող էր գտնել: Չէ, ընտրության սխալ չէր եղել: Յուրաքանչյուր ոք այս աշխարհում պիտի ունենար գեթ մի ան­կյուն, որտեղ կարոդ էր ապաստանել՛ փախչելով իր ցավերից ու մորմոք­ներից: Նա եկավ Մայկոպ մոր ու հարազատների մոտ, որովհետև կար­ծում էր, թե հենց այստեղ է իր հանգրվանը: Կարծում էր' ժամանակն ըն­դունակ էր ընտելացնել ամեն բանի: Եկավ ու ողողվեց ընտանիքի սիրով ու ջերմությամբ, ապահով զգալու հարկավոր լիցքերով: Ուրիշ էլ ի՞նչ պի­տի պահանջեր: Բայց տունը նրա հոգուն խաղաղություն չբերեց: Լեզվի վրա օտարության համ կար, սրտում' անհայտ մի հագուրդի սպասում, որ անվերջ իշխում էր նրա վրա: Թոթափվելով' նաև կորցրել էր, զերծւսնե- լով՛ նաև զրկվել: Մինչև վերջ անկեղծ լինելու համար պիտի արդեն խոս- տովաներ, որ հիմա իր կյանքը նմանվել էր թորած ջրի՝ մաքուր և անհամ: Նա այստեղ ինքը չէր, մեկ ուրիշն էր' նույնանուն ու հանգունակ: Իսկա­կան Չարենցը մնացել էր շատ ու շատ հեռվում: Եվ հիմա նա վերադարձ էր ուզում, միակցվել էր ուզում իր հավաստի էության հետ:

561

Քանի դեռ ոչինչ որոշակի չէր, նա վաղաժւսմ էր համարում իր ցան­կության մասին հայտնել որևէ մեկին: Սակայն հետզհետե ներքին պար­տադրանքը թանձրանում էր, և Չարենցն ի վերջո հասկացավ, որ այլևս անհնար էր դիմադրելը և ուրեմն' վաղ թե ուշ վրա կհասներ նաև հարա­զատներին այդ մասին տեղեկացնելու անհրաժեշտությունը: Սիայն չգի­տեր' կկարողանա՞ր բացատրել ընտանիքին, թե ինչու էր պատրաստվում մեկնել: Ի՞նչ պիտի ասեր նրանց, որոնց համար իր ցանկություն ունենա­լը դեռ բավարար չէր, այլ կարիք կար համոզիչ պատճառների: Ու Չարեն­ցը մերթ գտնում, մերթ կորցնում էր այդ հոժար բառերի շղթան: Կարող էր նրանց ասել, որ Թիֆլիս էր գնում' հանձնելու գիրքի ձեռագիրը, առավել ևս, որ արդեն խոստացել էր: Կարող էր ասել, որ հույս կար այնտեղ մեկ­նելով' գոնե մասամբ թեթևացնել իր դեմ սահմանված արգելքների բեռր: Կարող էր նաև ասել, թե պահն ամենահարմարն էր, քանի որ եթե ուշաց­ներ, ապա և գիրքը կկորցներ, և հատկապես այդ նպատակի համար խնայած վերջին փողերն էլ քամուն կտար: Իսկ դրանից հետո եկ ու մտա­ծիր, թե որտեղից և ինչպես ապրուստի ու ճանապարհի ծախս ձեռք գցե|:

Կգտներ, իհարկե, կգտներ համոզիչ փաստարկներ թե նրանց և թե իր համար: Սակայն գործնական կյանքից ու մնացյալից առավել կար ևս մեկ հոգու անձկություն, հանուն որի միջոցների մեջ ոչ մի խտրություն չէր դնելու և որի մասին մտածում էր անդադար: Հասնել, ամեն գնով հասնել Երևան' ահա նրա ամենամեծ գաղտնիքը: Դեռ չգիտեր՛ կընդունե՞ր արղ- յոք հարազատ քաղաքն իրեն, կցանկանա՞ր նորից տեսնել անառակ որ ղուն, որ որոշել էր խախտել հեռու լինելու պայմանը, որ հանդգնել էր ան­տեսել արտաքսվածի իր վիճակը: Բայց նա հակված էր շրջանցել այդ դա րանամուտ մտքերը, քանի որ ինչ էլ պատահեր՝ ավելին չէր լինելու, քան արդեն եղածը: Կարևորը դա չէր, այլ այն, թե ում համար էր անում անթույ- լատրելին: Ու եթե ինչ-որ մեկը նրան հանկարծ հարցներ' կա՞ գոնե մեկը, ով սպասում է այնտեղ, ում համար արժե բռնել ետդարձի ճանապարհը, Չարենցն առանց վարանելու կպատասխաներ.

- Կա: Արփենիկը...Այդ օրերին էր, որ նա հանկարծ կրկին գրելու անդիմադրելի պահանջ

զգաց: Արտառոց ոչինչ չկար: Առաջին անգամը չէր, երբ ներշնչանքը վրա էր հասնում անակնկալ տարափի նման: Միայն թե այժմ գրառու հույզե- րը կարծես հիշողության խարդավանքներ լինեին, որոնք հանիրավի ան­տեսվածի դժգոհությամբ տրվում էին նրան' երբեմն անփույթ քւսմսւհ-

562

րանքով, երբեմն վերին լարումով: Շատ անգամներ նա պարզապես լցնում էր էջերը ինքն իրեն գոհացում տալու համար, որպեսզի հետո մեկ առ մեկ դեն նետեր դրանք ինչպես թերմացքը, ինչպես ճաշակած սերմի կեղևը: Սակայն լինում Էին նաև հաջողված կտորներ, հաճախ նույնիսկ ամբողջական պատկերներ, և նա սկսում Էր դրանք նորից ու նորից հղկել, մաքրագրում Էր քառյակ առ քառյակ գուրգուրանքի հասնող հո­գածությամբ: Երբ մի քանի բանաստեղծություններ արդեն վերջնական տեսքի Էր բերել ու արտագել Էր ծոցատետրում, այդ ժամանակ միայն նկատեց, որ արտաքուստ տարբեր ու այլազան իր տողերի միջև մի ներ­քին, աներևույթ կապ կար, որ դրանք բոլորն Էլ ծնվել Էին տարաժամ վե­րապրումից ու ափսոսանքից, և որ կատարվածի համար միակ արդարա­ցումն իր անկատար հատուցման մրուրը կարող Էր լինել, քանի որ այլ բացատրություն դեռ չէր գտել...

Շրջանը բոլորվել ու փակվել էր: Նույնիսկ փողոցն ու Հակոբովի հետ աննպատակ զբոսանքներն այլևս չէին գրավում նրա նման փութեռանդ մարդուն: Սիտքն արդեն զբաղված էր, ինքնամփոփումը' լիարյուն, սպա­սումն' անըմբեր: Անում էր բաներ' ինքն էլ չիմանալով ինչու, չըմբռնելով պատճառը: Մի օր որոշեց գնալ տեսնելու Վոշաբը' քաղաքից ոչ այնքան հեռու գտնվող այդ հնամենի դամբարանադաշտը, որտեղ կուրգանների ծանր շերտերի տակ թաղված էին հպարտ ու վաչկատուն սկյութների հազարամյա գանձերն ու ռազմիկների աճյունները: Մի ամբողջ օր նա թափառեց բլուրների վրա, մեկուսի ամայության մեջ ականջ դրեց անի­րական աշխարհի շշուկներին, տրորված կածանները թողած՛ կտրեց սի­զապատ խոտհարքերի զառիթափերը և տուն վերադարծավ մռայլ, հոգ­նած, մտազբաղ:

Հարազատները տրամադրության այդ փոփոխությունը վերագրում էին նրա պարապությանը և առանձնապես չէին անհանգստացնում ավե­լորդ հարցերով: Եվ այս համակերպ լռությունը շարունակվեց մինչև այն օրը, երբ երեկոյան թեյի սեղանի մոտ Չարենցը վերջապես ժողովեց հա­մարձակությունն ու որոշեց իր մտադրության մասին հայտնել տնեցինե­րին: Ջանալով ընտրել այնպիսի բառեր, որոնք ավելի շատ կարեկցանք, քան հանդիմանություն պիտի հարուցեին՝ նա սկգբում նստել, պտտում էր գդալը դատարկ բաժակի մեջ ու խոսում էր երկար, համարյա շշուկով' խուսափելով նայել ամեն կողմից իրեն սևեռված հայացքներին, իսկ քիչ անց արդեն ոտքի էր ելել, գնում-գալիս էր սենյակում, և ձայնն այլևս

առաջվա սեղմությունը չուներ, դեմքն այլևս այն քննախույզ դիմակը չէր, որից հանգստություն Էր ծորում: Ու՞ս Էր նա համոզում' ինքն իրեն, թե՜ մյուսներին: Ինչի՜ մասին Էր նա ասում' գիտակցորեն ընդունած որոշ­ման, թե՜ սոսկ ներքին այն փափագի, որ չէր ճանաչում բարեպատեհ սւ- ռիթ, որ մերժում էր պատճառ ու հետևանք:

Խոսում էր: Սակայն ինչ էլ ասեր, գիտեր, որ ասվածը նորություն չէր ոչ մեկի համար: Չէ՞ որ վաղ թե ուշ հենց այդպես էլ պիտի լիներ: Պար գապես միշտ էլ այդ ակներևը հանկարծահաս էր թվալու, այդ ելքը՜ կան- խելի: Դա էր պատճառը, որ երբ Չարենցը լռեց, սենյակն իսկույն լցվեց անգոհունակ տրտնջոցով, բոլորը մեկեն շարժվեցին, հոսանքը դարձակ դիմադարձ:

- էլի մնայիր,- համառում Էր մայրը,- ախր ու՞ր ես գնում, ի՞նչ ունես այնտեղ...

- Քարը փեշիցդ թափիր,- բարկանում Էր Գեղամ եղբայրը:- Սնա,- ասում Էր Սերոբը:֊Հավատացեք, չեմ կարող,- Չարենցի լարված հայացքը հիմա

փնտրում Էր անառարկելին:- Չեմ կարող անվերջ նստել այստեղ գզրոց նետված ժանգոտ գործիքի նման:

- Ի՞նչ Է, այստեղ գրել չի՞ ստացվում:- Գրել ստացվում Է, ապրել' չէ:- Իսկ մենք ինչպե՞ս ենք ապրում:- Չգիտեմ...Անկյունից եկող քրոջ ձայնը մի պահ ընդհատեց նրանց.- Ե՞րբ ես ուզում մեկնել,- հարցրեց Աշխենը, և Չարենցը նոր միայն հի­

շեց, որ դեռ չուներ ստույգ օրն ու ժամը, դեռ ոչինչ չէր արել հեռանալու համար: Առհասարակ, նրա շփոթը փոքր-ինչ օտարոտի էր, կարծես հենց այս պահին էր կռահել, որ խոսքն ու մեկնումը կարող էին հաջորդել իրար:

- Երկու-երեք օրից,- անորոշ պատասխանը գտավ ու ինքն էլ կառչեց դրանից:

Դժվարն արդեն ասվել էր: Ու թեև գիտեր, որ տան խռովքը շուտ չէր հանդարտվելու, թեև տեսնում էր, որ խոստովանությունն իրեն էլ թեթևություն չէր բերել, բայց հիմա գոնե կարող էր հուսալ, որ մնացյալը սոսկ եղած-անցածի փրփուրն էր, որ այս աղմուկը կլռեր, գանգատը կդառնար հաշտություն, ու ամբողջը, փշրանքների տրոհվելով, կցրվեր, ինչպես գուղձն է հողամաղ լինում ուժավոր ճնշումից:

564

Հաջորդ օրն իսկ Չարենցը Թիֆլիսի գնացքի տոմս գնեց, տանտերե­րին վճարեց սենյակի վարձի վերջնահաշիվն ու. սկսեց հավաքել իրերը: Ասենք' հավաքելու առանձնապես քիչ բան կար: Իր Երեկն ու այսօրը' մի ճամպրուկի պարունակություն, իր կրելիք ինչքը' մի բռնակից կախված, իր ուղեբեռն' ամենաթեթևը բոլոր բեռներից:

Վերջին օրն անցկացրեց հայրական տանը: Եղբայրներն ուզում էին նրա հետ նստել մինչև առավոտ, նույնիսկ այդ նպատակի համար փոքրիկ սե­ղան Էին բացել' օղու անբաժան շիշը մեջտեղում զետեղած, բայց Չարենցն առաջինը գնաց քնելու՛ մյուսներին հորդորելով հետևել իր օրինակին.

- Ի՞նչ կարիք կա անտեղի գիշեր լուսացնելու,- ասաց նա՛ աթոռին նե­տելով բաճկոնը:- Այն Էլ իմ պատճառով...

Պառկեց, դեմքը դարձրեց դեպի պատն ու մնաց այդպես իր անքնութ­յան հետ...

Հրաժեշտի օրը կայարան Էր եկել ամբողջ ընտանիքը: Վերջին պահին հևալով տեղ հասավ նաև Հակոբովը: Կանգնել Էին վագոնի դռների մոտ, իսկ մպյիսի արևը նրանց Էր նայում միամիտ ուրախությամբ: Սպասում Էին, իսկ ժամանակը ճեմում Էր իր ցույց բոլորի: ժպտում Էին, իսկ Մայ- կոպ քաղաքն իր պարկեշտ եռուզեռի մեջ այդպես Էլ ափսոսանք չէր գտնում ճշտապահ ուղևորի համար: Բաժանումը պիտի դժվար թվար: Սակայն պատաղավոր ոչինչ չկատարվեց, ջղերն իմաց չտվեցին իրենց գոյության մասին ցավատանջ բեռնումով, աչքերը մնացին չոր ու ան­համբեր: Միայն երբ գնացքն արդեն շարժվելու էր, կառամատույցի աղ­մուկի միջից լսվեց Չարենցի մեղավոր ձայնը.

- Կգամ: Անպայման նորից կգամ...

* * *«Զակկնիգայի» վարչության նախագահ Աղասի Վարդանյանն ան­

հանգիստ էր: Մամուլում արդեն տեղեկացրել էին այն մասին, որ իրենց հրատարակչությունը պատրաստվում է լույս ընծայել Չարենցի «Հիշո­ղությունները»: Բայց օրերն անցնում էին, ընթերցողները՝ սպասում, այ­նինչ ոչ գիրքը կար, ոչ Չարենցը: Իսկ եթե չգա՞ր... Օանոթներն ասում փն' մտահոգվել պետք չէ, անպայման կգա: Սակայն Վարդանյանը, միևնույն է, վստահ լինելու համար որևէ պատճառ դեռ չուներ: Չարենցից ամեն բան կարելի էր սպասել: Չարենցը տեղով հանելուկ էր: Նախկի­նում ևս նման դեպքեր եղել էին, ու Վարդանյանը գիտեր այդ պատմութ­

565

յունները: Օրինակ, «Երկիր Նայիրի» վեպի առանձին սասերը լույս ա/ խարհ բերեց երկար ընդմիջումներով, մինչդեռ յուրաքանչյուր հատվա ծից հետո հրատարակիչներին հավաստիացրել էր, թե հաջորդն ւսրսպ կգրի: Կամ երեք տււ՚ յ̂, առաջ պրիգունների համայնքի մասին խոստսւ ցել էր հոդվածաշար տալ « Խուհւդային Հայաստան» թերթին, բայց առաջին հատվածը հանձնելուց հետո այլևս ոչինչ չէր արել: Դրա պես մի բան էլ կատարվել էր արտասահմանից վերադառնալուց հետո: Ասել էր. թե ուղևորության տպավորություններն է գրելու: Ու չգրեց: Մի խոսքու|, Չարենցի պարագայում լավատես լինելը քիչ էր, իրատես մնալն էր ճիշ տը: Եվ Վարդանյանը ջանում էր հենց այդպիսին էլ լինել:

Սակայն Չարենցը եկավ Առանց նախօրոք տեղեկաց նելու մի առավոտ նա բա­ցեց վարչության նախագա հի աշխատասենյակի դուռն ու առանց հարցնելու ներս մտավ:

- Ստացիր, Աղասի Արտե՝ միչ,- ասաց սովորակի հանգստությամբ՜ գրքի ստվար ձեռագիրը դնելով սեղանին:- Ինքդ համոզե­

ցիր, որ գրեմ, իսկ հիմա սրանից գլուխ հանելու հերթը քոնն է:ժպիտի պես մի բան սահեց Վարդանյանի դեմքին: Խոսք չկար,

Եդիշն այս անգամ էլ հաճելիորեն զարմացրել էր նրան: Բայց ոչ միայն իր անակնկալ մուտքով և կամ «Հիշողությունները» բերելու պատճառով: Չէ, ուրիշ մի բան էլ կար: Չարենցի վրա մի թռուցիկ հայացք նետելն ար­դեն բավական էր տեսնելու համար, թե նա որքան տարբեր էր գարնան սկզբին Թիֆլիս եկած Չարենցից: Եվ այդ վերափոխման եղելությունը մատնում էին նախ և առաջ նրա աչքերը, աչքերը, որոնք հիմա ավելի վստահ էին նայում իրենց շուրջը, աչքերը, որոնք կարծես կյանքը սիրե­լու առիթ էին փնտրում մանրուքների մեջ: Եկել էր հոգին մի հանգրվա­նում խարսխվելու պահը, և հիմա նա գտնել էր ուզում այն տեղը, որտեղ ոտքի տակի հոդն առավել ամուր կլիներ, շունչը լրացնող գրգիռներն' առավել հավաստի:

Չարենցը Աղասի Վարդանյանի, Ավետիք Իսահակյանի և Համլիկ Թումանյանի հետ:

1927 թ., Թիֆլիս

566

Չարենցը հրատարակչատանը երկար չմնաց: Նստեց մի քիչ էլ, մինչև համոզվեց, որ որևէ լուրջ խոչընդոտ չկար գրքի տպագրության համար, հարցրեց, թե Վարդանյանը ե՞րբ է պատրաստվում ձեռագիրը կարդալ, և երբ վերջինս ասաց, թե իր հետ տուն կտանի ու գիշերը կթերթի, նա վեր­կացավ' պայմանավորվելով առավոտյան նորից հանդիպել:

Հետո գնաց «Մարտակոչի» խմբագրություն: Այնտեղ նրան հոնորար վճարեցին, հյուրասիրեցին արևելյան սուրճով, պատմեցին, թե նրա բա­ցակայության ընթացքում ինչ նոր բաներ էին կատարվել քաղաքում ու Հայաստանում, իսկ երբ զրույցը կրկին դարձավ գրքին, խմբագիր Խա- նոյանն իմիջիայլոց ասաց.

- Գիտե՞ս, թե թերթում «Հիշողություններիդ» հատվածները տպագրե­լուց հետո ինչքան արձագանքներ ենք ստացել: Նույնիսկ Գորիսի բան­տից էր մի նամակ եկել: Պատկերացնու՞մ ես, տեղի կալանավորները մեզ խնդրում էին միջնորդել, որ իրենց տեղափոխեն Երևանի Ուղղիչ տուն:

- Միջնորդեցի՞ք:- Չէ,- ծիծաղեց Խանոյանը:- Հազիվ թե մեզ լսեին: Եվ հետո ի՞նչ

տարբերություն նրանց համար: Միևնույն է, բանտն էլի բանտ էր մնալու:- Երևի այնքան էլ այդպես չէ, ինչպես կարծում ես,- ասաց Չարենցը՝

գլուխը ետ գցելով:- Ասում են' ամեն դժոխք իր դրախտն է ունենում...Նա վեր կացավ, հրաժեշտ տվեց ու դուրս եկավ շենքից: Դեռ պետք

էր հյուրանոց մտնել, համար պատվիրել, իսկ հետո հեռագրել հարա­զատներին, որ տեղ է հասել...

Հետագա մի քանի օրերին Չարենցն ամեն առավոտ գնում էր «Զակ- կնիգայի» գրասենյակ: Վարդանյանը, գիտենալով Չարենցի վատ սովո­րությունը' գիրքը հանձնել ու գլուխն ազատել մնացած հոգսերից, իր հիացական կարծիքն արտահայտելուց անմիջապես հետո նրանից պա­հանջել էր մեկ անգամ ևս ուշադիր աչքի անցկացնել ձեռագիրը, էջ առ էջ համեմատել բոլոր ուղղումներն ու փոփոխությունները և նոր միայն պայմանագիր կնքել հրատարակման ու վճարի մասին: Շատ անգամ տնօրենն ինքն էլ հաճույքով մի կողմ էր թողնում մյուս գործերը, նստում էր Չարենցի կողքին, ու միասին վերընթերցում էին յուրաքանչյուր պար­բերություն: Բայց պատահում էր, որ այդ սրբագրումները երբեմն ավարտվում էին թեժ վիճաբանությամբ: Սովորաբար զուսպ ու անխռով Վարդանյանն ափերից դուրս էր գալիս հատկապես այն ժամանակ, երբ Չարենցը որոշում էր այս կամ այն հատվածը դուրս նետել գրքից և գրիչն

567

առած՜ սկսում էր ջնջել տող տողի ետևից: Այդ պահերին տնօրենը ձեռ­քով ծածկում էր էջերն ու սրտնեղած ձայնով փորձում էր համոզել, որ չի կարելի այդպես անխղճորեն ոչնչացնել սեփական աշխատանքը: Իսկ Չարենցը նայում էր նրան չարաճճի մանկան հայացքով, թղթերը ետ էր վերցնում ու ասում էր.

- Արա հեղինակը Ես Եմ, ինչպես կուզեմ, այնպես էլ կվարվեմ...Չարենցը «Զակկնիգայում» մնում էր մի քանի ժամ: Իսկ հետո փա­

կում էր թղթապանակը, իջնում էր փողոց և քայլում էր դեպի Արփիկի հայ­րական տունը: Երբեմն ներս էր մտնում, որպեսզի ներսում լինելու առերևույթ կացությամբ բացառեր ներսում չլինելու անլուր ցանկությու­նը: Իսկ երբեմն էլ պարզապես կանգնում էր բանուկ փողոցի մի անկյու­նում, նայում էր տան բաց պատուհաններին, ծխում էր երկար ու ետ էր դառնում' օրն ավարտելու հյուրանոցի գինետանը կամ ծանոթներից մե­կի հարկի տակ: Թեև նա այժմ պատահական հանդիպումներից այնքան էլ չէր խուսափում, ինչպես նախկինում, բայց և առանձնապես չէր էլ ձգտում որևէ մեկին հարկադրել իր ներկայությունը: Իսկ դա նույնիսկ մե­կուսի լինելու փափագ էլ չէր, այլ ընդամենը ամբողջից նվազագույնն ու­նենալու մի ժուժկալություն, ինչն օգնում էր շրջանցել խառնաշփոթը կարգավորելու կարիքը: Թիֆլիս քաղաքն այս անգամ օթևան էր նրա ճանապարհին, գիշերատեղի էր ուղեգնացի համար: Ուրեմն ի՞նչ իմաստ կար ծանրացնել միջանկյալ ժամանակի սպունգը, որն առանց այդ էլ կլանել էր ավելին, քան իրենից կախյալն էր:

Այդ ընթացքում հրատարակչատան գործը որոշապես առաջ էր գնում: Չարենցը շարունակում էր անել իրենից պահանջվածը' որևէ կերպ չմատնելով ոչ ներքին լարումը, ոչ սրտի տարտամ հորդորները: Այն օրը, երբ ձեռագիրն արդեն վերջնական տեսքի էր բերվել, Վարդան­յանն ի լրումն արդեն արվածի' նրան առաջարկեց քննարկել նաև գրքի ձևավորման, չափերի, տառատեսակների ընտրության հետ կապված հարցերը: Բայց Չարենցն անմիջապես մերժեց՛ ասելով, որ իր հետագա մասնակցությունն այլևս անիմաստ է համարում, նման գործերի համար կան մասնագետներ, որոնք ավելի լավ գիտեն, թե ինչն ինչպես է պետք անել ու փոխարենը շատ տեղին կլիներ, եթե Վարդանյանը միանգամից անցներ հոնորարի կանխավճարն իրեն հանձնելու արարողությանը:

- Փողը կստանաս, մի անհանգստացիր,- ասաց Վարդանյանը՝ հազիվ568

զսպելով ծիծաղը:- Ես դեռ իմ ձեռքով գրքիդ ազդօրինակն էլ քեզ պիտի նվիրեմ:

- Կնվիրես իմ հաջորդ այցին,- ասաց Չարենցը:- Ես այս անգամ եր­կար մնալու մտադրություն չունեմ: Երևան պիտի հասնեմ:

Ասաց ոչինչ չասելու նման: Գիտեր, որ իր խոսքերին հակառակ դեռ մի քանի օր էլ կմնար քաղաքում, պարապ վերուվար կաներ փողոցնե­րում, գիշերը կորոշեր ու լուսաբացի հետ ձեռք թափ կտար երեկվա մտադրության վրա, իսկ թե ինչու պիտի այդպես լիներ" ասել չէր կարոդ, իմանալ չէր կարող:

Սակայն մինչ կթողներ Թիֆլիսը, Չարենցը մի անգամ էլ գնաց «Մար­տակոչի» խմբագրատուն: Միջանցքում սպասեց այնքան, մինչև խմբագ­րի սենյակն ազատվեց կողմնակի մարդկանցից, ապա ներս մտավ ու Խանոյանին բարևելուց հետո նրան մեկնեց ձեռքի թուղթը:

- Աա ի՞նչ է,- հարցրեց խմբագիրը:- Բանաստեղծություն է: Ուզում եմ, որ տպագրես քո թերթում:Խւսնոյանը վերցրեց էջը, դրեց ակնոցն ու սկսեց կարդալ: Դեռ առա­

ջին տողերն էր ընթերցում, երբ նրա դեմքին իջած ժպիտը հետզհետե աղճատվեց՜ ծածկվելով վրա հասած ապշանքի ու սառնության կեղևով: Ավարտելով նա մի կողմ թողեց հուսախաբության առարկան ու հայաց­քը դարձրեց Չարենցին.

- Եղիշ, գուցե պետք չէ, հը՞...- Պետք է...- Ախր բոլորն էլ կհասկանան, որ խոսքն օրիորդ Այվազյանի մասին է:- Թող Իասկանան:- Սկանդալ կլինի:- Ինձ համար միևնույն է: Ես քեզ միայն այս մեկի համար եմ խնդրում:

Տպագրիր հանուն մեր բարեկամության...Հայացքի մեջ մի քիչ նենգություն կար, սրտում ցանկությունն էր'

անել արգելված մի բան ու մնալ անպատիժ...- Տպագրիր,- ասաց մի անգամ էլ և դուրս եկավ սենյակից՝ սեփական

գաղտնիքն իր հետ տանող մարդու արագ քայլվածքով:Մայիսի 15-ին «Մարտակոչ» թերթում տպագրվեց Չարենցի «Ձիու

մռութը» բանաստեղծությունը.569

Դու, որ այնքան անհամբեր Թռչում ես հեռուն- Ի*նչպես, ի՞նչպես քեզ խաբեց Մի ձիու մռութ:

Ինչո՜վ նա քեզ գրավեց Ու դարձրեց չար,Ու թռիչքը քո այն վեհ Այդպես քաշեց վար:

Թե* թախիծն էր քեզ խեղդում Այնքան հուսաբեկ,Որ կուզեիր անգամ դու Ձիու հետ կապվել:

Կամ թե ստվե՜րն էր նա սև Անցյալի այն չար,Որ մեր ուղին այս լուսե Ստվերում է հար:

Այն ոխերիմ, այն նեխած Անցյալի հեռուն,Որ օրերում մեր այս պարզ Հագել էր դեմքը շպարված Ու դարձել մռութ:

Հիմա անցել է արդեն Այն մշուշը սև,Արտումդ լույս ու վարդեր, Շուշաններ լուսե:

Ու քո հոգում անհանգիստ Հիմա վառված հար Հուրհրում է այն կյանքից Հիշատակ մի վառ:

570

Այնպես հաշտ ես դու քեզ հետ, Այնպես մտերիմ,Լուսավորում է ուղիդ Մի լուսե շիրիմ:

Ու քո հոգին անհանգիստ Այդ լույսով վառված'Ահա կրկին այս կյանքին Լուսավոր կապված:

Եվ քո դիմաց, ահա տես,Կրկին դրոշներ,Ու պայքարներ ահա մեծ Եվ ուղիներ վեհ...

Ու զառանցանք է թվում Այն մթին հեռուն,Երբ երերաց օրերում Մի ձիու մռութ:

Ու քո հոգում հիմա հաշտ Այդ մռութը սև Դառնում է սև մի երազ, Զառանցանք նսեմ:

Եվ ցավում եմ հիմա ես,Որ ապագա գրքերում Քեզ հետ հիշվի պիտի սև Մի ձիու մռութ:

Բայց մոռացիր, եղիր հաշտ, Քեզ հետ մտերիմ'Լուսավորում է ուղիդ Մի լուսե շիրիմ...

571

Ու քո հոգին անհանգիստ Այդ լույսով վառված Ահա կրկին այս կյանքին Լուսավոր կապված:

Եվ քո դիմաց ահա տես'Կրկին դրոշներ,Եվ պայքարներ ահա մեծ,Եվ ուղիներ վեհ...

* * *

Չէր շտապում: Նույնիսկ դանդաղում էր: Ի հեճուկս կարոտի: Հակու­միս հակառակ: Պատրվակներ էր փնտրում ինքն իրեն զսպելու համար: Կարծես այնտեղ մի մերձեցում կար, որ պիտի վնաս պատճառեր, մի վերջաբան կար, որ պիտի խաթարեր հույսը: Կարծես գնում էր խփվելու մի բանի, ինչն ավելի ամուր էր, քան ինքը, գնում էր սուզվելու մի խո­րության մեջ, որ սպառնում էր կլանել նրան... Վերջին պահին հանկարծ որոշեց, որ գնացք չի նստի՜ Երևան կհասնի պատահական փոխադրա­միջոցներով: Ասաց, թե իր ճանապարհին միշտ էլ կարող է գտնել որևէ մեքենա, կառք կամ ձիասայլ, թե իբր ուզում է Դիլիջանով անցնել, որ­պեսզի տեսնի Վադարշակ Նորենցին, մեկ-երկու օր նրա հյուրը լինի: Նույնիսկ հեռագիր ուղարկեց, որ սպասեն իրեն: Ու թողեց Թիֆլիսը:

Մեծ խճուղու ճամփաբաժանի վրա երկար կանգնելու հարկ չեղավ: Մի բեռնատար նստեց, հասավ մինչև Խրամ գետի կամրջակը, հետո այստեղ հանդիպեց երկու հայ գյուղացու, որոնք այդ կողմերում ապրանք էին բե­րել վաճառելու, առևտուրն ավարտել էին ու սայլերը ետ էին քշում Հա­յաստան: Շինականները նրան գավառ մեկնող պաշտոնյայի տեղ դրեցին, հրաժարվեցին փող վերցնել և դատարկված քթոցները մի կողմ հրելով' տեղ բացեցին նստելու համար: ճամպրուկում մի շիշ օղի ուներ: Դուրս բերեց, հյուրասիրեց ուղեկիցներին, ինքն էլ խմեց մի փոքր ու ականջը փորսող տվող խարխուլ այդ տապանի անկարևոր ճռինչին' հենվեց փայ- տակողերին ու թաղվեց երկար ընթացքի ընդարմացման մեջ:

Գեղեցիկ էր շրջակայքը: Անամպ օրվա ջերմությունը փշրել էր բոլոր կապանքները, և աշխարհը փթթում էր անսքող ուրախության մեջ: Չա-

572

րենցն իր շուրջն էր նայում' զգացական ընկալումներն ազատ արձակած, հոգու այն թեթևությամբ, երբ դյու­րին էր ըմբռնումը, երբ կա­րիք չկար ուղղություն տալու մտքերին, երբ կամքն իրենն էր' կարող էր հավատալ ու կարող էր չհավատալ ժամա­նակին: Որտե՞ղ էր հիմա այդ անիծյալ, անդադար ճոճա­նակը, որն առաջ էր հրում վայրկյաններն ու շարժվող խոզանակի նման սրբում էր հիշողության հետքերն' առանց խոցերը փա­կելու: Գուցե գետնի տա՞կ էր անցել, համբարձվել էր երկի՞նք, լուծվել էր ջրերու՞մ: Ու քանի դեռ ժամանակի շարժն ավելի կարևոր չէր, քան աղաց­քարի նման աղմկող անիվների պտույտը, քանի դեռ աննշան մանրուքնե­րը տեսանելի աշխարհի աղն էին, իսկ գալիքն ապառնի ծուխ էր, որից չէին կսկծում աչքերը, նա արդարացնող պատճառներ չէր փնտրելու այն բանի համար, որ ամեն վերելքի ու վայրէջքի հետ ոլորան առ ոլորան մո­տենում, անընդհատ մոտենում էր իր երկբայելի նպատակին: Եվ սիրտն էլ չէր խոստովանելու, որ որքան էլ անորոշ լիներ այդ նպատակը, միևնույն է, նա չէր կարող չտագնապել, ինչպես որ չէր կարող չզուգորդել բավա­րարն' անբավարարի, թերին' ամբողջի ու անկշիռը կշռավորի հետ­

գնում էին: Զովը գալիս, քսվում էր քունքերին օծայուղի անուշահո­տությամբ: Արևը շոյում էր դյուրահավատ ու ճոճքից նվաղած գլուխը: Եվ Չարենցը ննջեց...

Երկար չէր քնել: Արթնացավ, երբ սայլն արդեն գլորվում էր Աղստևի կիրճի անտառածածկ ստորոտների տակ: Իսկ քիչ հետո երևացին Դիլի- ջանի երկթեք, կղմինդրե տանիքները: Կանաչ լանջերին կառչած փայ­տաշեն պատշգամբների ու կրից սպիտակապատ տների շարքերը հու­շում էին, թե խճուղին որտեղ էր ճյուղավորվում' մի ոստը թաղելով կաղ­նուտի ստվերներում, իսկ մյուսը փռելով գետեզերքի շամբուտների մեջ: Դեպի վեր ձգվող փողոցներից մեկի մոտ Չարենցը խնդրեց կանգ առնել, բարի ճամփա մաղթեց գյուղացիներին ու ցած իջավ:

Սայլապաններ, նախորդ դարասկզբի լուսանկար

573

Նորենցը Լուսբւսժնում էր աշխատում: Միանգամից այնտեղ գնաց: Գրասենյակում մի քանի պարապ ծառայողներ էին նստած: Անծանոթ ւսյ- ցելուի հարցին ի պատասխան նրանցից մեկն ասաց, որ նորենցը տանն է և տվեց հասցեն:

նորենցն իսկապես տանն էր: Դռան թակոցի հետ շեմքին հայտնված երիտասարդի հագուկապում շեշտված անփութություն կար, թեև աչքե­րից անբաժան ակնոցը շեղում էր աննպաստ մտքերի ընթացքը: նա գրկեց Չարենցին, ձեռքից վերցրեց նրա ճամպրուկն ու առաջնորդեց ներս:

- Հեռագրում ես ու չես ասում, թե երբ ես գալու,- սեղանի վրայից թա­նաքամանն ու թղթապանակների կույտը մի կողմ տանելով' գանգատ­վեց նա:- Ես էլ ստիպված արդեն երկրորդ օրն է թղթերս տուն եմ բերում, որ ոչ աշխատանքը տուժի, ոչ էլ դու դրսում մնաս: Նստիր այստեղ, ես հիմա ուտելիք կպատրաստեմ:

Չարենցը քաղցած չէր: Բայց հոգնել էր ճանապարհից: Ասաց, որ վատ չէր լինի, եթե ընթրիքը հետաձգեին մի քանի ժամով, այդ ընթաց­քում ինքը կհանգստանար, իսկ նորենցը ճիշտ կաներ, եթե շուկա գնար, պոետներին վայել խմիչք ու ուտեստ գներ' գիշերը կարճելու համար: Գրպանից դուրս բերեց թղթադրամների կապուկը, դժվարությամբ տան­տիրոջը ստիպեց վերցնել փողը («Աղքատ հպարտ, կարծում ես չգիտե՞մ, որ գրպանիդ մեջ մկներն են խաղում»), իսկ ինքը պառկեց թախտին ու քնեց մինչև երեկո:

Երբ արթնացավ, Նորենցը սենյակում մենակ չէր:- Ծանոթացիր, Եղիշ,- ասաց նա,- ընկերուհիս է' Մարգոն:- հետո

գրկեց աղջկա ուսն ու ավելացրեց:- Մենք արդեն որոշել ենք, պիտի ամուսնանանք:

Սեղանին ափսեներ շարող փոքրամարմին, երկար հյուսքերով աղջի­կը Չարենցին էր նայում անթարթ, զգուշավոր հայացքով: «Աա էլ արդեն իմ մասին ամեն ինչ գիտի»,- մտածեց Չարենցն ու առաջ եկավ:

- Իսկ դու տեղյա՞կ ես, օրիորդ, որ բանաստեղծի հետ ապրելը կամա­վոր տաժանակրություն է,- հարցրեց նա՜ կեղծ խստությամբ նայելով Մարգոյի աչքերի մեջ:

- Վաղարշակն այդպիսին չի...- Ինչպիսի՞ն չի Վաղարշակդ: Ուզում էիր ասել՛ քեզ նման չի, հա՞...Անակնկալի եկած աղջիկը շիկնեց, շփոթված փորձեց արդարացման

574

բառեր գտնել, բայց նույն պահին էլ Չարենցի վարակիչ ծիծաղն ընդհա­տեց նրան' ցրելով բռնազբոս անհարմարության փոշին.

- Այ տղա Վաղո, լսեցի՞ր, հարսնացուդ չի ուզում, որ ինձ նման լինես....Աեղան նստեցին: Ընթրիքն իսկապես փառահեղ էր: Մարգոն հրա­

ժարվեց խմիչքից, և Չարենցն ու Նորենցը շռայլորեն լրացրեցին այդ բացը: Ապա բաժակներն առած' դուրս եկան պատշգամբ' գինովցած հայացքով նայելու ան­տառների ու լեռների վրա թեքված գիշերային երկնքին: Գարնանային սուր, փշաքաղ օդը ճնշում էր արտաշնչան- քը: Հեծանից կախ տված լամպի լույսի տակ նրանք Երկար զրուցում էին՛ մերթ ի- րար խփելով բաժակները, մերթ վառելով հերթական ծխախոտը և կամ ինչ-որ երգ էին դնդնում՝ մեղեդուն խառնելով խոսքերի տեղապտույտ քրթմնջոցը:

Երբ Մարգոն գնաց, Չարենցի խնդրանքով Նորենցը բերեց բոլոր նոր հրատարակված գրքերի ու հանդեսների իր ունեցած օրինակները: Մինչև ուշ գիշեր Չարենցը թերթում էր դրանք, երբեմն որոշ հատվածներ էր այնտեղից կարդում, ապա' դժգոհ տարուբերում էր գլուխն ու ափով խփում էր բացված էջին.

- Լսու՞մ ես, թե ինչ է գրել այս հիմարը: Այ քեզ անճաշակություն...Հետո վերցնում էր մեկ ուրիշը, կրկին հայացքը սահեցնում էր տողե­

րի վրայով, լուռ առաջ էր գնում այնքան ժամանակ, քանի դեռ դեմքը չէր բռնկվել կատաղի կրքով, որ քիչ անց կամ դուրս հորդեր թունդ հիշոցնե­րի պղտորությամբ, կամ լավագույն դեպքում դառնար հուսահատ մար­դու մաղձոտ տրտնջոց.

- Աա գրականություն չէ. աստված վկա, բառ ու հանգի աղբանոց է: Չեմ հասկանում, այս մարդիկ երբևէ չե՞ն տխրում, չե՜ն թախծում ու ափ­սոսում, չե՞ն սիրում ու նվիրվում: Ոչինչ չեմ հասկանում... Տար, տար դեն նետիր սրանք...

Մյուս օրը նախաճաշից հետո եկավ Մարգոն, ու նրանք որոշեցին575

դուրս գւսլ զբոսանքի: Դիլիջւսնում տարվա այդ եղանակին հովեկների թիվն այնքան էլ մեծ չէր: Հիմնականում դրանք թոքախտով հիվանդներն էին, նրանց հարազատներն ու այն հատուկենտ եկվորները, որոնց փո­ղոցների եռուզեռի մեջ հեշտ էր զանազանել իրենց տարաձև հագուկա­պով և կամ ծույլ ցրվածություն բովանդակող քայլվածքով: Չարենցը հի­մա նայում էր այդ անցորդներին, նայում էր տներին, լեռներին, անտա­ռին, կարծես թե ոչինչ չէր վրիպում նրա հայացքից, կարծես թե ողջ աշ­խարհը վերստին շոշափելի ձևեր էր ընդունել' իսկևիսկ այն օրերի նման, երբ դեռ հեշտ էր շնչավորել անշնչականը, մտապահել մոռանալիս, նա­յում էր նա ու զարմանում էր, թե ինչպես էր այդ բոլորն ազդում իր վրա:

Նախ' գնացին դպրոց' տեսնելու իրենց հին ծանոթներից մեկին' Տի- րան Ղազանչյանին, որը Նորենցի հավաքագրած «Նոյեմբեր»-ականնե- րից էր, դպրոցում գրականություն ու նկարչություն էր դասավանդում ու երբեմն թղթակցում էր «Մարտակոչին»: Տիրանն անակնկալի եկավ, բայց դասերը թողնել չէր կարոդ ու Չարենցին խոստացավ երեկոյան ան­պայման նրանց այցելել: Դպրոցից դուրս եկան, մի քանի թաղամաս անցնելով' իջան գետափ, սղոցարանների կողքով քայլեցին մինչև նո­րաբաց դիսպանսերի շենքը, թեքվեցին դեպի սոճիների պուրակը, և այս­տեղ Նորենցն առաջարկեց գնալ տեսնելու հանրահայտ ամառային թատրոնը: Ռոտոնդոն (ինչպես ժամանակին այդ թատրոնն անվակոչել էին ռուսական կայազորի սպաները և օտար բառն ավանդել տեղացինե­րին), գտնվում էր բարձրաբերձ ու գեղատեսիլ մի բացատում: Փայտե լայն աստիճանները ձգվում էին թավուտի միջով, հետո մերկ լանջով աննշան վերելք էր, ու ծառերի խիտ պատնեշից այն կողմ միանգամից հառնում էին Ռոտոնդոյի փայտաշեն բեմն ու բոլորաձև սյուների վրա նստած պսպղուն գմբեթը: Գեղեցիկ էր այդ ամենը' հայտնության պես պարզ, լռության պես կուսական, և ակնածելի, ինչպես բնության մատուռում:

Մինչ Չարենցը պտտվում էր սյուների չորսբոլորն ու տնտղում ամեն անկյունը, Մարգոն նրան պատմում էր, որ տեղի «Կապույտ բաճկոններ» կոչվող թատերախումբը երբեմն այստեղ բացօթյա ներկայացումներ է տալիս, բարձրաձայն ընթերցումներ Են կազմակերպվում միջազգային իրավիճակի շուրջ, իսկ հանգստյան օրերին հրավիրում են երաժիշտնե­րի, զույգերը պարում են, մարդիկ զբոսնում են պուրակում կամ պարզա­պես նստոտում են ով որտեղ պատահի' ճաշւսկելով բոված շագանակ կամ մոնպաս:

576

- Սա էլ մեր «Հարբած անտառն » է,- ասաց Նորենցն ու ձեռքը մեկնեց քիչ այն կողմ, ուր կանաչ խանդակների եզրին գլխիկոր, խոտորված ծառերի շարքերն էին, մի տեսակ իրարից երես թեքած, անհաշտ ճյուղե­րի ու բների լաբիրինթոս, որ երկարում էր սարն ի վեր ու ձուլվում կու­տակ- կուտակ կանաչին:

- Անունը դիպուկ է ընտր­ված, չէ՞,- ծիծաղեց Մարգոն:

Չարենցը հայացքը դարձրեց խումհարին սպա­սող սոսափի ուղղությամբ:«Հարբած անտառի» եզրին չհասած' մի մենավոր, խոշո- րասաղարթ ծառ կար, որ գրավեց նրա ուշադրությու­նը: Շերացած բնի մոտ փայ­տե ինքնաշեն նստարան էր դրված՜ երկու կարճլիկ կոճ­ղերի վրա ամրացված տախ­տակը, որն անձրևներից ու արևից սմքել էր' նմանվելով չորացած հացի: Չարենցը մոտեցավ դրան:

- Դուք գնացեք զբոսնեք, ես մի քիչ կնստեմ այստեղ,- ասաց նա' բաճ­կոնը նետելով մոտիկ հողաթմբին:

Նորենցն ու Մարգոն անխոս հեռացան, իսկ նա հարմար տեղավոր­վեց թմբի վրա, ուսը հենեց ծառաբնին և գրպանից դուրս բերելով ծոցա­տետրն ու մատիտը' դրեց սեղան դարձրած նստարանին: Դեռ չգիտեր, թե ինչ պիտի աներ և թե ինչու էր միայնակ լինելու պահանջն արթնացել այդպես միանգամից: Միայն զգում էր ափեափ լցված ներշնչանքի գեր­լարումը, ասես հենց նոր մատներով հպվել էր խորին խորհրդի թաղանթ­ներին, շոշափել էր նրա բաց ջդերը, լսել էր ավիշի տրոփը նուրբ երակ­ներում: Չարենցն անվճռական մի շարժում արեց: Դեռ հստակ թելադ­րանքը չկար: Իսկ գուցե սպասե՞լ էր պետք: Մի կարճ, ոչինչ չարժեցող հապաղում, մինչև որ հոսեր, մակարդվեր ու լերդանար հղացման կեն­սահյութը, վերածվեր նրան, ինչին մղվում էր:

Նստած կպչուն, նորածիլ խոտերի վրա' Չարենցը փնտրում էր այն­պիսի մի բան, որ կարողանար այդ պահը կաշառել սնահավատ նշանով:

577

Նայում էր իր շուրջն ու թեև հարմար ոչինչ այդպես էլ աչքին չէր ընկում, բայց շարունակում էր որոնել առանց հուզմունքի, հանգիստ ու երկար հայեցողությամբ, ականջը' շշուկներին, շունչը՛ հողից ելնող բուրմուն­քին: Եվ հենց այդ պահին մոտիկ ինչ-որ տեղից նրան հասավ Մարգոյի զրնգուն ծիծաղը: Ձայնն արծագանք տվեց տերևների մեջ: Ձայնը խնկւս- բույրի պես ցրվեց լույսերի ու ստվերների խոռոչներում: Ինչ թեթև ու տաք էր նրա ծիծաղը: Ինչ վարակիչ էր անմեղ արբունքի նվաղումը: Այդ­պես ծիծաղում էր միայն սերը և նա, ում սիրում էին:

Մի աղջիկ ծիծաղեց անտառում, ու միայն հիմա Չարենցը հասկա­ցավ, թե ինչն էր, որ անջրպետեց իրեն ուրիշի խնդությունից: Հասկա­ցավ, որ կյանքի հետ հաշտության համար բացակա էր այդ ծիծաղի պես մեկ այլ ծիծաղ, որ միայն իրենը պիտի լիներ: Իսկ իր սերն այլևս ծիծաղ չուներ: Իր սերը չկար: Հիշեց, որ հեռավոր մի օր Արփիկը եղել էր այս վայրերում, գուցե նաև եկել ու նստել էր հենց այս խոտերի վրա, որտեղ հիմա ինքն էր: Արփիկը... Փորձեց պատկերացնել նրան՝ ամառվա լույսից ցորնագույն դարձած մաշկով, մազերին հանգուցած կարմիր ժապավե­նը, աչքերի հանդարտ խոնարհումը, մատները, որոնք շտկում էին զգես­տի ծալծլված քղանցքը... Փորձեց: Սակայն ի՞նչ էր իր վերհուշը: Անգո, խամրած պատկերներ, գույներ, իրեր, հեռուների մեջ արված ուրվագ­ծեր, որ տարրալուծվում էին մի ընդհատումից մինչև մյուսը: Եվ Չարեն­ցը տեսնում էր, որ հիշողությունը լքում է իրեն, լուռ հեռանում է թողնե­լով մի հետք, որն ընդամենը պիտի կոչվեր հետք և ուրիշ ոչինչ: Ու՞մ էր հիշում նա: Եվ ի՞նչն էր հիշում նա՛ դիմագծե՞րը, ձա՞յնը, շարժումնե՞րը... Իսկ մի՞թե իր հուշը նման էր նրան: Արփենի՞կն էր դա, թե՞ մի ուրվական էր, ծանոթ ստվեր, մտածին պատրանք՝ մատուռի պատին քանդակված համբարծման հրեշտակի տեսքով կամ հրեշտակի փոխարեն: Փոխարեն միայն, բայց ոչ երբեք նա: Արդեն ոչ երբեք...

Նա դեռ համառում էր, պրպտում էր փշրված բեկորների մեջ, կառչում էր անվթար թելերից, սակայն հուշը մերժում էր նրան: Այսուհետ լինելու էր մշուշը: Եվ մշուշի հուշն անվերջ հսկելու էր նրան: Եվ միտքը վարժվե­լու էր այդ մշուշին: Եվ բախտը նրանից գրավ էր վերցնելու այն ամենի դիմաց, ինչ բնությունը տվել էր չարագույժ հաշվենկատությամբ: Եվ կմնային միայն բառերը, սերն այդ բառերի մեջ ու աստվածային կայծն իբրև պատիժներից մեծագույնը: Եվ բեռն ավելին կլիներ, քան սիրտը

578

կարող էր կրել: Եվ բառերը կգային նրա մոտ...• * •

Մեկ շաբաթից էլ պակաս Դիլիջանում մնալուց հետո Չարենցը վեր­ջապես մեկնեց Երևան, որտեղ չէր եղել երեք ամիս:

Ամառնամուտի Երևանը: Ծորուն մեղեդու պես սրտաշարժ, ծարավից տոչորված շրթունքների նման փքուն ու ագահ, նորելուկ սիրո տագնա­պից առավել սրտատրոփ, հոգնած մարմնի պես չդիմադրող, ինքն իր ներսում պարունակված և ինքն իր հետ անհաշտ էության մեջ խեղճ, ան­ճարակ այղ աշխարհը: Նրա կարոտի Երևանը:

Նա ղեռ նոր էր քաղաք հասել, իսկ լուրն արդեն անհանգիստ գիշերա­թիթեռի պես թռել, զարկվել էր լուսամուտներին. «Չարենցն է եկել»: Հա­ջորդող երեք օրերը Չարենցի համար դարձան «ասպատակությանը» դի­մագրավելու փորձություն: Գալիս էին ծանոթներ ու մտերիմներ, սիրելի­ներ ու ոչ այնքան, հյուրանոցի փոքրիկ համարում այցելուները ելումուտ էին անում մեկը մյուսի ետևից' պահելով սեղանը ծանրաբեռ, անզով սեն­յակը' աղմկոտ, իսկ նրան' այդ միալար տեսակցության պատանդը: Չա­րենցին զվարճացնում էր խառնակ իրարանցումը: Մոռացված չլինելու միտքը պիտի որ դուր գար նրան, եթե ոմանց չափազանցված, քննա­խույզ ուշադրությունն իր հանդեպ սառը ջուր չլցներ վաղանցուկ բավա­կանության վրա: Մի քանիսը բացում էին դուռն ու ներս էին ընկնում որսի հոտն առած քերծեի պես' աչքերի մեջ պատրաստ պահած թաքուն փա­փագն այն բանի, թե հիմա կլսեն որևէ նոր արկածի արտասովոր մանրա- մասները, հետո դուրս կվազեն, որպեսզի առաջինն իմացողի պատվա­վոր դիրքերից այդ ամենը պատմեն ուրիշներին... Ախ, այդ չարախինդ լե­զուները: Դրանց հոգի կրծող պարապ ծնոտների առաջ Չարենցն արդեն նետել էր «Հիշողություններն» ու «Ձիու մռութը» և կարծել էր, թե միառ­ժամանակ կծամեին թարմ ճարակն ու հանգիստ կթողնեին իրեն: Սխալ­վել էր: Հիմա պարզեց, որ եղածը քիչ էր նրանց: Ավարտը ոչ մեկի սրտով չէր: Պատմությունը պիտի շարունակելի դառնար, և նրանք, ովքեր գալիս էին տեսության, նայում էին այնպես, ասես հիասթափության տագնապով հարցնել էին ուզում. «Իսկ հետո՞, հետո ի՞նչ է լինելու...»:

Եթե միայն նա իմանար այդ հարցի պատասխանը: Ինչ-որ տեղ' երեկ­վա ու վաղվա միջակայքում նա կանգ էր առել, և նրա ժամանակը զուրկ էր ամեն տեսակ խոստումներից: Չկար այնպիսի մի բան, որ գծագրվեր ապագայի մեջ' բացառությամբ թերևս անգործությունից, ինչը երաշխա­

579

վորված էր, և դրան էլ գումստած ոչ պակաս իրական մի վտանգ, որ կա­րող էր լինել կամայաբար վերադարձի հնարավոր հետևանքը:

Սկզբում Չարենցը հյուրանոցից հազվադեպ էր դուրս գալիս, այն էլ՜ հիմնականում մութն ընկնելուց հետո: Սի համառ սպասում, այնուամե­նայնիվ, զբաղեցնում էր նրան: Ու թեև այդ մասին բարձրաձայն չէր ասում, սակայն քանի դեռ կրում էր աքսորյալի կացության զսպաշապի­կը, փոքր-ինչ անհանգիստ էր: Միջանցքից լսվող յուրաքանչյուր ծանր ոտնաձայնի կամ թակոցի հետ իսկույն լարվում էր, հայացքը դարձնում էր դռանը, որ ահա ներս կմտնի համազգեստավոր մեկն ու կհրահանգի հետևել իրեն: Այդպես անցավ մի քանի օր, բայց ոչ ոք նրա մոտ չեկավ, և ընդհանրապես, վերևներում անհասկանալի լռություն էր: Ի վերջո, Չա­րենցն ինքն էլ հոգնեց սպասելուց, ձեռքը քամահրանքով թափ տվեց ու մի առավոտ նախաճաշից հետո փողոց իջավ:

Նրա բացակայության ընթացքում քաղաքն առանձնապես չէր փոխվել: Տեղ-տեղ մի քանի նոր կառույցներ էին հայտնվել, նրբանցքների դիմաց բազմել էին անծանոթ կրպակները, հաղորդալարերի սարդոստայնն էլ ա- վելի հեռուն էր նետել իր թելերը, բայց և այնպես դա նույն՜ արևից խարկ­վող տանիքներով ու բռնազբոս անհոգությամբ ապրող Երևանն էր, որն այժմ շփոթ հույզեր էր ներարկում բակերում ու փողոցներում չափչփող Չարենցին: Պատերին փակցված պետական փոխառության թռուցիկների կողքին անշուք ազդագրերը տեղեկացնում էին Բեթհովենի ծննդյան 100- ամյակին նվիրված զանազան միջոցառումների մասին: Գաղթականների նոր քարավանն էր տեղ հասել ու հիմա Երևանից ոչ այնքան հեռու նրանց համար Մալաթիա անունով ավան էին կառուցում: Արդեն գիտեր, որ կար- բիտի նոր գործարան էր բացվել, որ մոտ ժամանակներս սպասվում էր Ձո- րագէսի շահագործումը, որ ռուսական եկեղեցին ամենայն հավանակա­նությամբ կքանդեին՜ նրա տեղում Ստեփան Շահումյանի արձանը կանգ­նեցնելու համար: Գիտեր, տեսնում ու լսում էր, միայն թե դրանից զատ ուզում էր նաև հասկանալ' կա՞ր նախկին մտերմությունն այդ բոլորի հետ, արդյո՞ք դրանք առաջվա պես կարևոր էին իր համար:

Քաղաքի մյուս փոքր ու մեծ նորությունները Չարենցն իմանում էր այն ժամանակ, Երբ հաջողվում էր առանձնանալ ընկերների հետ: Սահարին, Մկրտիչ Արմենն ու Ատյոպա Մանուկյանը նրա մոտ էին գալիս համարյա ա- մեն երեկո: Երբեմն նրանց ընկերանում էին նաև Խորեն Ռադիոն ու Միքա­յել Արուտչյանը: Չկար միայն Բակունցը, որն այդ օրերին գավառ էր մեկնել:

580

- էլի սարերն է բարձրացել մեր գյուղատնտեսը,- ասել Էր Մահարին:- Ակսելի գործերը հիմա շատ են: Նա նոր տուն Է ստացել, պատմվածքների նոր ժողովածու Է տպագրում ու զբաղված Է անասունների կաթնատվութ­յան բարձրացման հարցերով: Մի ոտքն այստեղ Է, մյուսը՜ Մթնաձորերում:

Եթե հյուրանոցի սենյակում անհնար Էր դառնում առանձնությունը, նրանք խմբով դուրս Էին գալիս ու գնում Էին քաղաքի թոհուբոհից հեռու որևէ համեստ գինետուն: Նախկին աղմկոտ կերուխումերի փոխարեն այստեղ նրանք պարզապես խաղաղ զրուցում էին, յուրաքանչյուրը պատմում էր այդ ընթացքում իր գլխով անցած-դարձածը, խոսում էին այնպես, կարծես չէր եղել բաժանման ոչ մի օր, և ծիծաղն էլ լիաթոք էր նույնքան, որքան այն ժամանակ, երբ ամեն սրամիտ միտք ու զվարճա­լի մանրուք կարող էր ուրախություն պատճառել:

Կատակը՜ կատակ, բայց տղաներն, այնուամենայնիվ, մտահոգ էին: Մոտ օրերին սպասվում էր Գրողների միության կոմֆրակցիայի ժողովը, և արդեն կասկածից վեր էր, որ Մահարու հարցն այնտեղ կքննարկեին: Դրա համար պատրվակ էր դարձել «Վերջւսլույս» վերնագրով նրա մի բանաստեղծության շուրջ ծայր առած իրարանցումը: Չգիտես ինչպես, այդ բանաստեղծությունը հայտնվել էր դաշնակցական մամուլում, և դա բավական էր, որ Մահարուն մեղադրեին պարտվողական տրամադրութ­յունների, երեսպաշտության, պացիֆիզմի, բուրժուական թեքումների ու այլ մեղանչումների համար: Ու մինչ սեղանի շուրջ նստածները փորձում էին կռահել հնարավոր հետևանքները, Չարենցն ասաց.

- Կարող եք չկասկածել, Գուրգենին կհեռացնեն միությունից որպես գաղափարապես խորթ տարրի և ի ցույց կդնեն: Ավելի մեղմ պատիժ նրա համար չի գտնվի:

Խոսքն այնքան համոզիչ հնչեց, որ Արմենն ինքնաբերաբար հարցրեց.- Իսկ եթե իսկապես հեռացնեն, ի՞նչ պիտի անենք:- Պիտի ազնիվ մնանք: Ուրիշ ոչինչ: Ի դեպ, քո մեղքերն էլ քիչ չեն:

Վստահ եմ, որ նրանք վաղ թե ուշ քեզ էլ կվտարեն: Եվ նույնիսկ Ակսելին կվտարեն, հենց որ նա գտնի կաթնատվության բարձրացման հնարը: Իսկ դուք ի՞նչ եք սպասում: Ներողամտությու՞ն: Մտքներիցդ հանեք այդ հույսը: Մեր գլուխները նրա համար չեն, որ շոյեն, մեր մաշկը սովոր չի կակուղ նստոցներին...

Իզուր էին տղաներն այդպես սևեռուն նայում Չարենցի դեմքին' փոր­ձելով կարդալ գաղտնի մտքերը: Նա հեգնում էր, սակայն աչքերն ասում

581

էին, որ այս անգամ խոսում էր միանգամայն լուրջ, նույնիսկ փոքր-ինչ սրտնեղած' հավանություն չտալով ընկերների վարանոտ վարքագծին:

- Ձեր ու իմ փոշին քամուն կտան, եթե այսպես լուռումունջ նստեք ու սպասեք, թե ինչ են որոշելու,- շարունակեց նա:- Գործել է պետք: Մենք կավ չենք, որին կարելի է հունցել ու ձև տալ՝ ինչպես կամենան: Իմ բանն ուրիշ է: Ես հիմա գրկված եմ ձայնի իրավունքից: Իսկ դուք դեռ կարող եք ատամ ցույց տալ այդ կապը կտրածներին, դուք դեռ կարող եք արևի տակ ձեր տեղը պահանջել: Ու եթե վիճակվել է դրա համար նորից կռվի մեջ մտնել, ապա կռիվն էլ պիտի անեք առանց ափսոսանքի...

Խոսեցին նաև ներքին կյանքի անցուդարձից: Ստյոպայից Չարենցն իմացավ, որ առաջիկայում գումարվելու էր ՀԿ (բ)Կ Կենտկոմի պլենումը, և սպասվում էր, թե առաջին քարտուղար Մշոտ Հովհաննիսյանին կազա­տեն աշխատանքից: Ասում էին, որ այդ պաշտոնի ամենահավանական թեկնածուն առայժմ Հայկ Հովսեփյանն էր' բանակի քաղվարչության պե­տի տեղակալը:

- Անզուգական ընտրություն է,- դառը քմծիծաղով նկատեց Չարենցը:- Պատմաբանի փոխարեն' զինվորական: Նման փոխանակումը ձեզ ոչինչ չի՞ հուշում...

Կյանքը կանգ չէր առել: Բնազդներով, տագնապներով, պարտակա­նություններով ու կարիքով կաշկանդված կյանքը շարունակվում էր: Ամեն ոք' արդար թե մեղավոր, հնազանդ թե ամբարիշտ, իր գոյությամբ լցնում էր այդ անունջ պարապությունը, իսկ հատակին նստածն այլևս մակերես չէր ելնելու, ներկան ծածկելու էր անցյալը, և վաղվա կաթիլը խեղդելու էր երեկվա ալիքները: Ի վերջո, ճշմարիտն այն էր, որ վերքը միայն տիրոջն է ցավ տալիս: Մի՞թե դա անբնական էր: Մի՞թե նա չգի­տեր, որ այն, ինչ ապրել էր ինքը, մյուսների համար պիտի դառնար ան­ցական դիպված, պիտի դուրս շպրտվեր հիշողության խորդանոցից, ինչ­պես ավելորդ մնացորդ, ինչպես սպառված պարագա... Իսկ ինքը՞: Մի՞թե ինքն այդպես չէր վարվում: Ահա խոսում էր ընկերների հետ, սակայն ձայ­նի մեջ չկար նախկին կրակը, համոզում էր, բայց արդեն պակասավոր էր հավատը, դժգոհում էր, այնինչ գանգատավոր ջղերը գրգիռներ չունեին: Հոգու խորքում նա կարճատև հաշտություն էր կնքել բոլորի հետ, նա­հանջել էր իր անհանգիստ էությունից, սառեցրել էր գերազանցության այն զգացումը, որ նրան տալիս էր իրավացի լինելու համոզմունքը: Եվ այդ ամենը հանուն սովորական մի բանի' որ ավարտին հասցներ անա­

582

վարտը: Ու հիմւս, քանի դեռ նստած էին, խմում էին, վիճում, նրա միտքը զբաղեցնում էր մեկ այլ անհետաձգելի անելիք, և մնացած ամեն բան առայժմ ստորադաս էր դրան:

Արդեն երկու անգամ Չարենցը գերեզմանատուն էր գնացել: Հողմա- հար քարերի կողքին Արփիկի անխնամ, կուչ եկած շիրիմը տեսնելով' չէր կարողացել զսպել ամոթի այրող հուզմունքը: Ձյունից ու անձրևներից շիրմաթումբը տմկել, նստել էր, շուրջը կռատուկի ու եղինջի փնջեր էին աճել, և քամին նրանց տերևների տակ բերել-լցրել էր ամեն տեսակ աղ­տեղություն: Հավանաբար խղճի խայթն աննշան մի տրտմություն պիտի փներ այն ցավի համեմատ, որ նա զգաց՜ նայելով գերեզմանի վրա սա­հող իր փոքրիկ ստվերին:

Իսկ հետո օրեր շարունակ այդ պատկերը նրան հագիստ չէր տալիս, և ծանրացած սիրտը միայն մի մեղավոր գիտեր իր անձկության համար: Վերջապես մի օր ընկերներին խնդրեց շտապ գտնել Միքայել Մազման- |անին: Ու երբ կիրակի առավոտյան Մազմանյանը հյուրանոց եկավ, Չա- րկնցն ասաց.

- Լսիր, Միքայել, քո օգնության կարիքն ունեմ: ճարտարապետ տղա ես, իսկ ես պատրաստվում եմ Արփիկի գերեզմանի տեղը փոխել ու տա­պանաքար դնել: Դիրքն անհաջող է' ձորաբերանին շատ է մոտ: Հողն անընդհատ հոսում է: Հետո նեղվածք է: Ոչ անցնել-դառնալն է հնարա­վոր, ոչ ցանկապատ տեղագրելը: Մի խորհուրդ տուր: Ի՞նչ է հարկավոր անել դրա համար:

- Նոր տարածքն արդեն ընտրե՞լ ես:- Մի անկյուն կա, որ հարմար կլինի:- Գերեզմանաքար պատվիրե՞լ ես:- Դեռ չէ:- Լավ,- ասաց Մազմանյանը,- այդ դեպքում կանենք այսպես' ես

կզբաղվեմ գերեզմանատեղով, իսկ դու համապատասխան քար գտիր: Սախընտրելի է, որ բազալտ լինի: Այդպիսին հիմա միայն քարհանքներից են բերում: Քեզ կասեմ, թե ուր է պետք գնալ և ում դիմել: Ինչ վերաբերում I. տեսքին ու չափերին, ապա դա կարոդ ենք հենց հիմա միասին որոշել...

Երկու օր անց Չարենցը մեկնեց Կոտայքի Գյամրիզ գյուղը: Բլրի տակ փռված այդ բնակավայրը հեռու չէր հանքերից: Գյամրիզում նա գտավ հայտնի քարագործ վարպետ Լևոնին, որի մասին ասել էր Մազմանյանը, և ւյարպետը խոստացավ սիրելի գրողի համար կտրել ամենալավ բա­

583

զալտե զանգվածը, բայց զգուշացրեց, որ անհրաժեշտ կլինի դրա հա­մար որոշ ժամանակ սպասել.

- Այս օրերին գործը շատ է, ավելի արագ չեմ կարող:Գյուղում մնալու համար Չարենցն անպատրաստ էր, միայն թե այլ

ելք չկար, ստիպված էր համաձայնել: Թե ինչ պիտի աներ այդ ընթաց­քում' ինքն էլ չգիտեր, սակայն ու՞մ պետքն էր նրա պարապությունը հոգ­սերի մեջ թաղված աստծու աշխարհում:

Հաջորդ օրը Լևոնի հերթափոխն էր, և նրանք միասին բարձրացան հանքերը: ճանապարհի փոշու մեջ մի տեսակ վհատություն կար: Շուրջն ամեն բան անհրապույր ու խուլ էր, և միակ դիտարժան բանը կիսավեր եկեղեցու մռայլ պատերն էին, որոնք նայում էին դեպի վեր քայլողներին' առանց սպասումի: Հանքավայրի բանավանը փայտե տնակների մի կույտ էր' կարծես պատահաբար թափված ստվերազուրկ լեռնագոգին: Տեղ- տեղ նույն անփութությամբ ընկած էին ջրի տակառներ, փայտե կո­պիտ նստարաններ, մի կոտրված մրճակոթ, պարանի մի քանի կապեր, գործիքներով լեցուն արկղեր և հյուսածո մեծ քթոցը, որ ծայրեծայր լցված էր հնամաշ, կեղտոտ արտահագուստներով: Օրն այստեղ կորց­րել էր իր թարմությունը, ճկվել էր ներփակ կյանքի ծանրության տակ ու փշրվելով' բեկոր-բեկոր շաղ էր եկել մանրաքարի նման: Տնակների շուրջը գնում-գալիս էին քարհանքում աշխատող արտելականները' քրտնած թևատակերով, քաթանե վերնաշապիկների կոճակներն արձակ, անտարբեր հայացքները պահ տված խռիվ մազերի տակ: Քիչ այն կողմ հանքն էր' լեռան բացված երախի մեջ մուգ գորշավուն քարե ատամնա­շարը՜ պատրաստ ծամելու խիճը, ավազն ու կիսամեռ այն խոտը, որ ա- ճել էր ապառաժների ծերպերում՜ ի հեճուկս կարծր ամայության: Լսվում էին ծանր մուրճերի հարվածները, որոնք անդադար, աններդաշնակ հա­ճախությամբ իջնում էին Երկաթե հսկա սեպերի ու անշարժ գամերի վրա, և վերջ չկար նրանց աղմկարար Եռանդին: Սակայն բանվորների համար այդ միապաղաղ ձայնը կարծես գոյություն չուներ, ինչպես որ բացակա էին լեռան համառությունը, փափկությամբ շփացած ձեռքերը ե այն միակտուր անդորրը, որին կորցրել էին անհայտ ժամանակի մեջ:

Նրանց համակրանքը շահելու ջանքեր Չարենցից չպահանջվեցին: Եվ նույնիսկ հետագա օրերին, երբ գյուղում ձանձրանում ու ստիպված թափառում էր շրջակայքում, հետո անպայման ոտքով հասնում էր հան­քավայր, որտեղ մարդիկ նրան դիմավորում էին կատակներով ու ժպի­

584

տով, իսկ երբ գալիս էր հանգստի ժամը, նա էլ մյուսների պես վերցնում էր իր մածնամանը, նստում էր տնակներից մեկի ստվերում, և մուրճերից ոչ պակաս աղմկոտ գդալների նվագը այն կարճատև զվարճանքներից էր, որ դեռ կարող էր անբովանդակ առօրյան ազատել դժգոհ մտքերից:

Վերջապես վրա հասավ նաև օրը, երբ վարպետ Լևոնի ընտրած քա ­րակտորն անջատվեց սարի վիմեղեն ծնոտից, հանքագործները բազալ­տը դրեցին կարճ ռելսերի վրա կանգնած քարշակի մեջ ու հրեցին մինչև բանավան: Գյուղից բերված սայլն արդեն պատրաստ սպասում էր: Սայ­լի հատակին նախապես ծղոտ էին փռել, մի քանիսը փայտե նեցուկները ձեռքներին՜ կանգնած էին այնտեղ, և երբ ճախարակից ամրացված ճո­պաններով քարը սկսեցին բարձրացնել ու դանդաղ իջեցրին սայլի վրա, նրանք բոլոր կողմերից շարեցին կաշկանդիչ սեպերը: Սեկնելու ժամն էր: Չարենցը մեկ առ մեկ հրաժեշտ տվեց հավաքվածներին, նստեց սայ­լապանի կողքին, լծված եզների հաստ պարանոցները ձգվեցին, և նրանց բեռը բռնեց քաղաքի ճանապարհը:

Դեռ նոր էին անցել երկու-երեք ոլորան, երբ ընթացքը սկսեց հետզհե­տե դժվարանալ: Սայլը մերթ ցնցվում էր տարօրինակ երերումով, մերթ լծկաններն անհանգիստ փռնչում էին՜ գետնին զարկելով կճղակները, մերթ անախորժ մի ճարճատյուն ստիպում էր սրտնեղած ետ նայել: Իսկ հետո ամեն բան կատարվեց շատ արագ: Սի կարճ վերելքի պահին հան­կարծ սռնակը դուրս ընկավ, ետևի անիվներից մեկը կքվեց, ապա պոկ­վեց իր ստորին ամրակից ու անշարժացավ սայլի ծանրության տակ: Պատահարից շփոթահար Չարենցն ու սայլապանը իսկույն ներքև ցատ­կեցին, մոտեցան գետնատարած կողին՜ դեռ հուսալով, թե կարելի էր ելք կորզել անլինելիից: Եվ հենց այդ պահին էլ նկատեցին իրական վտան­գը. սեղմված նեցուկները հարվածից տեղաշարժվել էին, ծանրության բևեռը թեքվել էր դեպի վայր, ու հսկա բեռն անարգել առաջ էր սահում: Գյուղացին տագնապած ձայն տվեց Չարենցին.

- Սեղմիր խչմարները, մինչև ես կարձակեմ եզներին...Բայց արդեն ուշ էր: Անվնաս անիվները պոկվեցին գետնից, փայտերը

ճռնչացին մի վերջին անգամ, հետո խուլ աղմուկով փլվեցին, և Չարենցը հասցրեց միայն այն զգալ, թե ինչպես քարակողը ուժգին հարվածեց իր ծնկին: Հաջորդ վայրկյանին նրա մարմինը ետ շպրտվեց, աչքերը մշուշ­վեցին ու տաբատի պատռված փողքն արագ ծածվեց արյունի մեծ բծով: Մի ուժգին, խարանող այրոցք համակեց ողջ մարմինը: Փորձեց կանգնել,

բայց անհլու ոտքերում ճիգը նվաղեց, նա կորցրեց հավասարակշռութ­յունն ու նորից ընկավ' դեմքին առնելով հողի ու սեգի սառնությունը...

Դեռ բավականին երկար նա այդպես մնաց ճամփեզրի խոտերի մեջ պառկած, մինչև որ պատահական մի մեքենա կանգ առավ ու նրան հասցրեց Երևան:

* * *

Բժիշկների եզրակացությունը մեկն էր. Չարենցը ծնկոսկրի լուրջ վնասվածք Էր ստացել և եթե հաջողվեր խուսափել վիրաբուժական մի­ջամտությունից, ապա փոխարենը պահանջվելու Էր երկարատև ապա­քինում, անկողնային վիճակ ու անշարժություն: Հիվանդանոցում նրա ծունկն առան գիպսի մեջ, սրունքից ծանրություն կապեցին, մահճակա­լի կոդասեղանը լցրեցին ամեն տեսակ դեղերով ու սրվակներով, իսկ հի­վանդապահուհին մշտապես հերթապահում Էր սենյակում: Առաջին օրե­րի բարձր ջերմությունը, խորշելի սրտխառնոցն ու անտանելի ցավերը ոչ միայն չարչարում, այլև կեղեքում Էին նրա թույլ ջդերը: Սակայն ցա­վից առավել ձախորդությունից ծնված զայրույթն Էր, որ խեղդում Էր նրան: Կատարվածի մեջ նա տեսնում Էր ոչ թե սովորական անհաջողութ­յուն, այլ հետամուտ շարունակությունն այն սև պայմանաժամի, որ ճա­կատագիրը սահմանել Էր իր համար: Հարված՝ հարվածի ետևից, պա­տուհաս՜ պատուհասի կողքին: Մինչև ե՞րբ: Չարենցը սեղմում Էր ատամ­ները, փակում Էր բորբոքված աչքերը և նրա առանց այդ Էլ տգեղ դեմքը պիրկ կծկումներից ծգվում, նմանվում Էր ճմրթված կաշվի:

Հատկապես գիշերային ժամերին ցավերը երբեմն այնքան Էին սաստ­կանում, որ դրանք մեղմելու համար բժիշկները ստիպված եղան դիմել մոր­ֆիի օգնությանը: Սկսեցին թմրադեղի փոքր չափաբաժին ներարկել: Սրսկումներից հետո հիվանդը հանդարտվում Էր, մարմինը սուզվում Էր հյուծված անզգայության մեջ կամ թմբիրը դառնում Էր բռնադատ մի քուն' ողողված կցկտուր պատկերներով ու մղծավանջներով: Կարճատև նիրհի այդ պահերին նա ամեն անգամ տեսնում Էր միևնույն երագը' ինքն անցնում Է բարծր լեռան ստորոտով և գագաթից անսպասելի սկսվում Են պոկվել ան­համար քարեր ու գլորվել դեպի այն տեղը, որտեղ կանգնած Է: Սողքը գնա­լով ահագնանում Է, նա պատրաստվում Է փախուստ տալ ու հանկարծ նկա­տում Է, որ դրանք պարզապես որձաքարեր չեն, այլ վերևից շիրմաքարեր են թափվում, իսկ նա վազում Է' թիկունքում լսելով, թե ինչպես Է քարը քսվում

586

քարին, հողը հեծում հարվածներից, խիճը փշրվում անկումի մեջ...Հիվանդանոցային մեկ շաբաթն այն առավելագույնն էր, որ Չարենցը

կարող էր հանդուրժել: Ավելին մնալը վեր էր նրա ուժերից ու համբերութ­յունից: Նա չարանում էր: Նա իրեն զգում էր դատարկության մեջ կախ­ված մարդու նման: Մի օր էլ փրփրեց, աղմկեց, բոլորին ոտքի հանեց ու պահանջեց, որ իրեն անմիջապես դուրս գրեն: Տեսնելով, որ համոզելն անօգուտ զբաղմունք է, բժիշկներն ի վերջո տեղի տվեցին' նրանից խոս­տում կորզելով, որ կշարունակի խստորեն հետևել իրենց խորհուրդնե- րին: Չարենցին տեղափոխեցին հյուրանոցի իր նախկին սենյակը: Այն­տեղ գով էր, անհամեմատ խաղաղ, և, որ կարևոր էր, հարմար դիրք ընտ­րելու դեպքում նույնիսկ կարող էր կարդալ ու գրել: Որոշ ժամանակ անց նա արդեն քիչումիչ քայլում էր' քսքստացնելով հողաթափերն ու սեղմե­լով ծեռնափայտը, որ ընկերներն էին բերել: Անկողնուց շապկանց դուրս էր գալիս, ծխախոտն ատամների արանքում ելնում էր պատշգամբ ու այնտեղ կանգնում էր այնքան, քանի դեռ լարումից մարմինը չէր հոգնել: Այդ փորձերից հետո սովորաբար տենդը վերսկսում էր, ցավը մակընթա­ցության պես տոգորում էր հոդերը, վերքը տնքում էր բութ, հիշաչար հա­մառությամբ, բայց բավական էր, որ տագնապը փոքր-ինչ հանդարտվեր, ու նա կրկին «արշավում էր» դեպի պատշգամբ... Բժշկի համայցի ժամա­նակ դժգոհ քնթմնթում էր, բողոքում էր անտանելի ցավերից ու մորֆիի նոր ներարկումներ էր պահանջում: Դժվար էր կռահել' իսկապե՞ս ուներ դրա կարիքը, թե՞ կեղծ երանությանն ու ցոփ մոռացումին տիրելու ցան­կությունն էր, որ հետզհետե մոլության էր վերածվում' պարգևելով նրան վերջին միջոցը գտած մարդու անըմբեր կամակորությունը:

Այդ ընթացքում Բակունցն արդեն վերադարծել էր Երևան և երեկո­ներն անպայման գալիս էր Չարենցին տեսության: Միասին ժամանակն արագ էր անցնում: Ամեն անգամ Ակսելը որևէ զբաղմունք էր գտնում նրա համար, կամ եթե նորություն չէր ունենում, նրանք խոսում էին գրքերից, թատրոնից, կինոյից, այն վայրերի մասին, որտեղ Սկսելը լինում էր աշ­խատանքի բերումով:

Մի օր էլ Չարենցը պնդեց, թե իրեն բավական լավ է զգում և կարող է փողոց իջնել' կարճատև պտույտի համար: Բակունցը թևանցուկ արեց նրան, ու երկու ընկերները նախ դուրս եկան հյուրանոցի բակ, իսկ հետո Չարենցը, կաղին տալով, շարժվեց փողոցն ի վեր: Արագ հոգնեց: «Նալ­բանդ» սրճարանը հեռու չէր: Որոշեցին այնտեղ դադար առնել: Օրվա

587

այդ ժամին «Նալբանդը» լեփ-լեցուն էր լինում և յուրաքանչյուր անկյու­նում ծանոթ դեմքեր էին: Մեկը մյուսին մոտ դրված սեղաններն այն տպավորությունն էին ստեղծում, ասես բոլորը մեկտեղվել էին նույն կան­չի վրա ու եթե որոշեին հեռանալ, դարձյալ խմբով պիտի լքեին հավա­քատեղին:

Հերթով ողջունելով հեռու ու մոտ նստածներին՜ նրանք ի վերջո ազատ տեղ գտան, սառը մրգահյութ պատվիրեցին ու քանի դեռ սպա­սում էին, հանկարծ Չարենցն ասաց.

- Լսիր, Սկսել, ես այն ժամանակ այդպես էլ քեզ չասացի, որ «Ալպիա­կան մանուշակդ» հրաշալի էր: Ու հիմա պիտի մի բան խնդրեմ: Պատմ­վածքդ նվիրիր Արփիկիս հիշատակին:

Բակունցը կարկամեց: Այդ մեկը չէր սպասում:- Ուրիշ բան խնդրիր, Եղիշ, ցանկացած գործ, բայց ոչ «Մանուշակը»:

Դա արդեն «հասցեատեր» ունի, ես ոչինչ անել չեմ կարող...Նրա մերժումն անկեղծ էր: Իսկապես էլ, պատմվածքը գրվել էր հաճե­

լի մի կնոջ' ժենյա Գյուզալյանի համար: ժենյան համալսարանի պատ­մագրական ֆակուլտետի ուսանողուհի էր և այդ օրերին, ինչպես մի ժա­մանակ Արփենիկը, մեկնել էր Լենինգրադ' սովորելու համալսարանի ազգագրական բաժնում: Չարենցը նրան գիտեր, գիտեր նաև Ակսելի հա­մակրանքի մասին, սակայն հիմա ոչ մի փաստարկ այլևս ի զորու չէր զսպելու ցանկության ծավալվող հործանքը:

- Դու դեռ կարող ես նրա համար նորերը գրել: Նա կա, ապրում է, շնչում: Իսկ Արփիկս էլ սպասել չի կարող...

- Եղիշ...- Ոչինչ մի բացատրիր, պարզապես նվիրիր ու վերջ:- Չեմ կարող:- Կարող ես:Կողքի սեղանին նստած մի քանի ծանոթներ, որ ակամա լսել էին

նրանց զրույցը, աթոռները մոտ բերեցին.- Բակունց, Չարենցի սիրտը մի կոտրիր, տուր ուզածը:- Եղածը մեծ բան չի: Ի՞նչ ես իզուր համառում:- Հո իր համար չի" խնդրում, այ Սկսել:- Ախր Արփիկն արժանի է այդպիսի նվերի...Բակունցն ազդվեց: Հանկարծ հասկացավ իր հակաճառումի ողջ ան­

հեթեթությունը, հասկացավ, որ թույլ էր իր անսխալությունը նրանց սխալ588

պահանջի դիմաց, որ պաղ էր իր մերժումը նրանց տաք խնդրանքի կող­քին, որ մարդկանց հետ հաշտվում են, բայց հիշատակն անհաշտ է: Նե­րողամիտ չէ հիշատակը: Նա լռեց ու նայեց Չարենցին.

- Կներես ինձ, Եղիշ,- ասաց դատարկված ձայնով և հայացքն իսկույն խոնարհեց:- Այս պահից «Մանուշակն» Արփիկինն է:

- Այ դա ուրիշ բան: Դա արդեն ընկերոջ արարք է,- ոտքի ցավը մոռա­ցած' ափը ծնկին խփեց Չարենցը, մի պահ գլուխը կորցրած' այս ու այն կողմ նայեց, ապա թեքվեց, ձայն տվեց սպասավորին,- մեր տղա, մի շիշ կոնյակ բեր այստեղ: Պիտի նշենք:

Հետո մի կերպ շտկվելով' բարձրացավ տեղից, գրկեց Ակսելին ու ամուր համբուրեց:

* * *

Մլերը: Շուրջը արևից խանձված, պղնձագույն խոտ, վախվորած մի մողես, որ կանաչ պոչը դուրս էր թողել գուղձի տակից, ծաղկաբաժակի մեջ աշխարհը մոռացած մեղու, տժգույն ձայներից չեղծանված լռութ­յուն և տաքացած քարեր, քարեր, քարեր...

Այդ օրը Չարենցն ու Մազմանյանը գերեզմանատուն էին եկել Արփենի- կի շիրիմը տեղափոխելու համար: Մինչ Չարենցն ապաքինվում էր, այդ ընթացքում Մազմանյանին հաջողվել էր մեծ ջանքերի գնով կես ճանա­պարհին մնացած քարակտորը տեղ հասցնել: Նրա հսկողությամբ հենց գերեզմանատանը բազալտը տեղադրել էին մի ծածկի տակ, կարգադրել էր պահպանել մինչև բանվորների գալը, որոնք պիտի հղկեին ու մշակման ենթարկեին շիրմաքարը, և հիմա մեկ անգամ ևս քարաբեկորը զննելուց ու մոտակա անելիքներ մասին խոսելուց հետո նրանք քայլեցին դեպի այն տնակը, որտեղ իր ընտանիքի հետ ապրում էր Մլերի պահակը: Վերջինս դուրս եկավ' սրբելով հենց նոր նախաճաշն ավարտած բարակ շրթունք­ները, լսեց, թե ինչ էր հարկավոր անել, ապա' առանց պատասխանի ձայն տվեց կնոջը, և գործին սովոր սատարի հանգստությամբ երկուսով մի-մի բահ առած' քայլեցին այնտեղ, ուր պիտի փորվեր նոր գերեզմանը:

Աշխատանքը Երկար տևեց: Երբ վերջապես փոսը պատրաստ էր, նրանք դարձյալ անփույթ հոգնությամբ վեր կացան, բահերը թափ տվե­ցին ու այս անգամ շարժվեցին դեպի Արփիկի շիրմաթումբը: Չարենցն ու Մազմանյանը հնազանդ հետևեցին նրանց:

Քիչ այն կողմում ստվեր գտնելով՛ նրանք նստեցին և նայում էին, թե589

ինչպես չորացած հողակույտը նախ' սևին տվեց, հետո' վերածվեց լայն խոռոչի, որտեղից երկու անդադար մւսւմիններ քարն ու կավը դուրս էին նետում' մերթ կքելով, մերթ շտկելով քրտնած թիկունքները: Բավակա­նին ժամանակ էր անցել, երբ մի պահ գործը դանդաղեց, և վերևում կանգնածները հասկացան, որ փորողներն արդեն հասել են հատակին: Չարենցը մոտեցավ ու ներքև նայեց: Ահա և դագաղը' նրա ցավի փայ­տաշեն պատիճը: Բահի ամեն հարվածի հետ հիմա սև արկղը արձա­գանք էր տալիս անդրաշխարհի խուլ հոգոցով: Գունաթափ, տամկացած տախտակների վրայից պահակը բուռ-բուռ հավաքում էր հողն ու հենց

ափով հրում էր ոտքերի տակ:

Երբ վերջնականապես դագաղը հոդ ու ավազի դյու­րամած շաղախից ազատ­վեց, գերեզմանափորներն այն զգուշարեն դուրս բերե­ցին, բռնեցին երկու ծայրե­րից, և նրանց հեգ թափորը շարժվեց եկած ճանապար­հով: Այն, ինչը Չարենցի հա­մար կապարից էլ ծանր էր,

հիմա նրանք տանում էին թեթևորեն, մի այնպիսի շփերթությամբ, որ այդ տեսարանից արևահար մաշկը սահմռկում ու սիրտը կուչ էր գալիս...

Արդեն մոտենում էին նոր գերեզմանատեղին, երբ Չարենցն անսպա­սելի առաջ անցավ, կտրեց նրանց ճանապարհն ու ասաց.

- Բացեք դագաղի կափարիչը:- Չէ, Եղիշ, չանես այդ բանը,- գոռաց Մազմանյանը:- Բացեք,- պահանջեց Չարենցը: Նրա ջղուտ մատները սեղմվեցին,

բռունցք դարձան ու անշարժացան կրծքի վրա:- Աստծո սիրուն, Եղիշ, խենթացա՞ր...Մազմանյանը դեմքը շրջեց: Ինչու՞ էր նա այդ բանն անում: Ցնոր­

վու՞մ էր: Պատժու՞մ էր ինքն իրեն, խորշու՞մ էր այն բանից, որ դեռ կար ու շնչում էր, ուզում էր բաղդատե՞լ վերհուշն իսկության հետ՛ մեկով մյու­սին ջնջելու համար:

Պահակն ու կինը իրար նայեցին, ապա դագաղը իջեցրին գետնին և590

տղամարդը' բացելով փականը, մի կողմ քաշվեց: Չարենցը ծունկի եկավ: Խեղճ, խեղճ Արփիկ... Այդ ինչպես էր փոխվել... Չարենցը լուռ զննում էր նրա անճանաչ դեմքը, նայում էր ոստայնի պես թրթռուն թա­ղանթին, որ պատել էր մաշկը, կարծես ուզում էր ըմբռնել, թե այդ ինչ­պե՞ս պատահեց, ի՞նչ եղավ իր Արփիկը, բայց մտածումի եզրը թափուր էր: Ապրումների քաոսի մեջ, բնազդների մթնած հետնաբակերում նա այժմ չէր գտնում գեթ մի փոշեհատիկ, որ կդառնար զուգակշռումի փրկարար բեռը:

- Տես, թե ինչ է դարձել,- ասաց Չարենցը' հուսահատ ու զարմացած: Եվ այլևս ոչ մի բառ, ոչ մի շշուկ, ոչ մի թառանչ...

Հետո արդեն մատները չզգացին ու աչքերը չտեսան, թե ինչպես մար­մինը ծածկեցին, ինչպես գերեզմանապահի կինը գրկեց դագաղն ու իջեցրեց նոր խանդակի մեջ, ինչպես հողն ու քարը փշաքաղ աղմուկով ու փոշի հանելով' մի վերջին անգամ թափվեցին նրա մշտնջենական հանգստարանի վրա:

Վ՛երջ: Ամեն ինչ ավարտված էր: Գործավորները վերցրեցին իրենց վճարն ու հեռացան: Արղեն կարելի էր քաղաք վերադառնալ: Բայց Չա­րենցը չէր շարժվում: Նա դեռ մնում էր նստած թարմ հողաթմբի մոտ, ծխում էր, և հայացքում ուշաբերումը վերագտնելու որևէ ճիգ այլևս չկար: Շուրջը նույն խաղաղ, հանգստություն ներշնչող, չպարագծված երկինքն էր, նույն անկարեկից արևը, նույն ամառը: Եվ այդ աշխարհն առմիշտ մոռացել էր այն, ինչն ինքը երբեք չէր մոռանալու: Անհուսորեն հուսալով, թե իր վաղը կարոդ էր հերքել իր անցյալ, թե կյանքի հորձան- քը կքշեր-կտաներ այն ամենն, ինչ ընկած էր նրա ճանապարհին, թե գու­ցե կգտներ կողանցիկ արահետներ, կմոլորեցներ հետամուտ ստվերնե­րին՛ նա թիկունք էր դարձրել կորնչելի ժամանակին ու շարժվել էր առաջ: Բայց անցյալին մահ չկար: Դա փակ շրջան էր, դա շեղբ էր, որ պի­տի մշտապես վերքեր բացեր: Դա մի շղթա էր, որ ընդհատում չուներ: Օր օրի, օղակ առ օղակ այն բազմապատկվում, երկարում ու հոլովվում էր: Եվ այդպես պիտի մնար մինչև վերջին դատաստանի օրը...

* * *

...Սարդի պես կախ ընկնել առաստաղից և ճոճվել, ճոճվել աննպա­տակ, և մտածել, որ կախված ես մեն-մի հատիկ թելից, և պաշտել այն տեղը, որ ոչ հատակ է, ոչ առաստաղ, և խճճվել քո իսկ ձեռքով հյուսված

591

սարդոստայնում ու հետո պոկ գալ, ծեփվել ու շանսատակ լինել ոտքե­րի տակ այնքան հեշտությամբ, որ ոչինչ լինի ապրածդ, ու մահդ լինի ոչինչ: Սարդավայել: Սարդափափագ: Սարդամորմոք...

Ամառը վաղուց կիսվել էր: Քաղաքում, որտեղ տարվա այդ եղանակին կյանքը նմանվում էր անթեղի վրա լցված մոխրակույտի, որտեղ միակ սրընթաց շարժը սալաքարերի վրա ոտնաթաթերն այրող ջրավաճառ տղաների բոբիկ վազքն էր, ամենադժվար բանը դարձել էր ձանձրույթին դիմակայելը: Ձանձրույթը' այդ պառաված շունը, որ ցնկում էր հենց փո­ղոցում, այդ պիղծ ճահճահոտը, որ խցանում էր ռունգերը, այդ թերմաց­քը, որ խեժի պես լերդանում ու կպչում էր սրտի պատերին, տակնուվրա էր անում Չարենցի համբերությունը: Աշխատանք գտնելու մի քանի թույլ փորձերից հետո նա արդեն հասկացել էր, որ իր առաջ բոլոր դռնե­րը շարունակում են փակ մնալ և այլևս չէր համառել: Խուճապի մատն­վելու համար դեռևս վաղ էր: Թիֆլիսից եկող հոնորարները միառժամա­նակ տանելի կդարձնեին անգործ ժամանակի հարուցած կարիքը, բայց միայն այդքանը: Ձանձրույթն անկաշառ էր: Եվ նա ճարահատված՝ ողջ օրը ներսուդուրս էր անում այն միակ ցանկությամբ, թե ինչպես ազատ­վեր իր հափրանքի կեղանքից: Լինում էր ամառային ակումբներում, խմբագրատներ էր այցելում, երբեմն գնում էր թատրոն կամ պարզապես նստում էր բուլվարի ծառերի տակ ու հանձնվում պատեհության բարե­հաճ կամքին: Սակայն ավելի հաճախ նա հիմա գնում էր «Պտի-Շան»:

«Պտի-Շան» խորտկարանը, որ Ֆրանսիայից գաղթած երկու եղբայր­ներն էին բացել հենց քաղաքի կենտրոնում, միշտ լի էր լինում հաճա­խորդներով: Թեև գներն այստեղ անհամեմատ բարձր էին, բայց մարդիկ գալիս էին, որպեսզի նրա գետնափոր, զով նկուղներում օտարանային այն ամենի հետ, ինչ մնացել էր ղրսում, ըմպեին իրենց մշտօրյա գոր­շությունից թաքնված այդ մի փոքրիկ հեքիաթաշխարհի պատրանքը: Չարենցն էլ ընկերների հետ կամ միայնակ գալիս-հրում էր «Պտի- Շա- նի» դուռը, ինչպես շշաբերանից դուրս կքաշեր խցանը, և ուզում էր հա­վատալ, թե այնտեղից փրփուրի նման կցայտեին կանայք, գինին, երգը, ծուխը, հանգստի հրճվանքը, երջանիկ լինելու կարոտը, իսկ հետո այդ ամենից կմնար գոնե այնքան գոհություն, որ կզետեղվեր մի մարմնի սահմաններում:

Հուլիսյան մի օր, երբ տապն ու պարապությունը ընտրություն չէին թողել, նա կրկին Եկավ խորտկարան ու հայտնվեց աղմկոտ մի խրախ­

592

ճանքի թոհուբոհում: Այս անգամ զվարճացող ընկերախումբը բազմա­մարդ էր: Նստեցին մի քանի ժամ, և երբ արդեն լիուլի ճաշւսկել էին «Պտի-Շանի» բարիքներն ու պարպել գետնահարկի վայելքները, միա­սին փողոց ելան՛ չբաժանվելու հաստատ մտադրությամբ:

- Լավ սկսված օրը լավ ավարտ պիտի ունենա,- ձայն տվեցին նրանք ու երկու կառք կանչեցին: Նպարեղենի խանութի մոտ կանգ առան, պա­հածո և խմիչք վերցրեցին: Ղանթարի գործակատարներից գնած տժվժիկն ու լավաշը կապոցով դրեցին կառքի ետնամասում: Իսկ երբ Մզկիթի բակի ավազանում լող տվող հսկա ձմերուկներից մի քանիսն էլ գումարեցին իրենց պաշարին, միայն այդ ժամանակ կարգադրեցին կա­ռապաններին.

- Դե հիմա քշեք քաղաքից դուրս:Մտրակները ձաղկեցին խրտչան զամբիկների միջկունքը: Ծիծաղն ու

գոչյունները անիվների վրա գլորվեցին քաղաքով մեկ: Հետո կառքերը թեքվեցին դեպի ծայրամասի փողոցները, և վերջին տների մոտ առջևից շարժվող կառապանը ձգեց սանձը:

- Ո՞ր կողմը գնամ,- հարցրեց նա:- Իջնենք ձորը: Զանգվի կամուրջի մոտ մի հրաշալի տեղ կա: Ջրին

մոտ, ծառերի տակ, խոտերի վրա... Կխմենք, կլողանանք, կկանչենք դու- դուկահար Մարգարին...

Մինչ նրանք որոշում էին, Չարենցն իջավ կառքից:- Դուք շարունակեք: Իսկ ես պիտի գնամ,- ասաց նա:- Ու՞ր:- Պիտի գնամ:Կանգնել, նայում էր ընկերներին: Ինչ-որ բան էր սպասում, որ չէր լի­

նելու: Բայց սպասում էր ակամա, չղիմադրելով, անզգույշ լինելու չափ երկար: Սպասում էր լուռ...

Գնա: Նրանք հո գիտեն, թե ուր ես գնալու: Նրանք քեզ գիտեն: Չհարցրեցին, որ չասեիր չէ, որ չասեիր ուրիշ է ճանապարհս: Բայց նրանք գիտեն ու դու էլ գիտես, թե ուր կգնաս: Հարազատ մի անուն տո­թակեզ օրվա մեջ արթնացրեց քո ննջող ցավն ու լուծվեց ստվերներին: Նրանք ինչու՞ պիտի հարցնեին այդ մասին, նրանց ինչի՞ն է պետք իմա­նալ խենթացածների վերջին հույսի մասին, արնաքամ եղած հույսի մա­սին, բրածո հույսի մասին: Հիմա արդեն մի խաբիր: Բավական է: Գնա ու չքվիր ամենքից հեռու՛ ինքդ քո մենակության հետ, և այդ դառնությունը

593

փսխիր ճամփեզրի ավազների մեջ, և այդ տրտմությանը խեդդիր երկու ձեռքով, և այդ թախիծ կոչված լորձը տրորիր ոտքերիդ տակ: Արա այդ­պես, որովհետև ցավը, միևնույն է, քեզ չի խղճալու միայն նրա համար, որ օտար չես: էլ ոչինչ մի բացատրիր: Դու այդպես ես ուզում, ուրեմն գնա: Փոշին քեզ կծածկի...

Եվ նա գնաց: Վարարել էր տապը, դրա համար նա գնաց, որ գոնե շո­գի տեղատարափը ետ պահեր, թմրությունը ապտակ տար այտերին, հո­ղը ներբաններին ծանրանար: Գնաց, որ մոռանար իր լքված լինելը, վտարված լինելը մոռանար, մոռացված լինելը չհիշեր: Հիմա միայն ին­քը գիտեր, թե ուր էր քայլում, և ինչ թեթև էր թաքուն բաց լինելը: Քայլեց երկար, հետո սկսեց վազել, ու հանդիպակաց հովը սրբում էր աչքերի մաղձը, ու չորացած օդը ներս էր հոսում կառչուն վտառներով, ու անութ­ներից թափվում էր քրտինքը մի ծանոթ անփութությամբ, ինչպես հեռա­վոր մի օր լցվել էր իր ափերի մեջ ողոդելով խոռոչներն, ուր անխռով քուն էր մտել տարփանքի դողը: Վազում էր նա և հատուկենտ ստվերնե­րը ճանապարհն էին հուշում լույսի խճճված հանգույցների վրա, թափուր օրվա մեջ գայթում էր հևքը կարեկից պատկերներից այն կողմ, անդավա­ճան մի խռովք ցնցում էր ուսերը ուշակորույս տագնապով: ևա գնում էր: Գնում էր այնտեղ: Նրա մոտ...

Շուտով կհասնի: Կանցնի այս ճանապարհն էլ ու կգնա ձախ: Կթեքվի տրորված արահետի կողմը, հետո առուներ կլինեն ու փայտե ցանկապա­տը: Տատասկները փակել են նեղլիկ անցուղին, որ խճուդուց պոկվում ու ոլորվում է այգիների մեջ: Ոռոգված հողն այնտեղ կպչուն է ու թփուտնե­րից երկարած ճյուղերը փշեր ունեն: Բայց, միևնույն է, կգնա, կանգ չի առ­նի: Ահա, տես, արդեն երևում է: Ուժ տուր ոտքերիդ, քիչ էլ անցիր, ու պետք չէ ոչնչի մասին մտածել: Թող ամեն բան մնա հետո: Թող լինի ճիշտ այնպես, ինչպես լինելու է: Հիշողությունն ընդամենը ճերմակ վիրակապ է, բայց վերքն արդեն կա: Ապավինիր նրան այն ժամանակ, երբ այսօրը երեկ կդառնա: Միայն թե ոչ հիմա, ոչ այստեղ, ուր արդեն եկել ես:

Իրերը հիշողություն չունեն: Դրա համար ինքը չի նեղանա նրանցից: Չի նեղանա այն փակ դռներից, որ հեռավոր մի օր բացվել էին սիրո առաջ, և այն պատերից, որոնց վրա զույգ ստվերներ են սահել, և այն պատուհանից, որ լուսավոր է եղել իր համար, և անխտիր ամենից, որ դառնության պես անփոփոխ է. մինչդեռ անցողիկը ուրիշ մի բան է իրե­րից առավել, աշխարհից առավել, ապրելուց առավել: Դրա համար ե-

594

կավ, որ հենց այստեղ, այս վերջին շեմքի առաջ կանգ առնի: Կանգ նի վերջապես: Եկավ, որ հենց այստեղ ցավն ասի հերիք է, կարոտն ՚ վերջ տուր, սպասումն ասի դեռ ինչքա՞ն: Մի անգամ էլ ճամփան աԼ որ հավատա իր կորստին, որ գիտենա, թե որտեղ է սկիգբը ավարտ խաղաղվի... Ահա այսպես: Ընդամենն այսպես: Ընդամենը մի ցերե րո հետ ու առանց սիրո: Եվ Էլ ոչինչ...

Քայլերը կույր Են, բառերն առավել:Դու միայն քեգ համար խեղճ, անվս­տահ, միայնակ ու անպաշտպան: Քնե­լիս կուչ ես գալիս, սավանով ծածկում ես գլուխդ, որ մինչև առավոտ թաքնվես հուսադրող մթության մեջ: Պատիժ դար­ձած անքնության հետ կռիվ Ես տալիս ու ծածուկ հրճվում, որ միայն դու գիտես այդ մասին: Ծնկոսկրիդ ցավն ամենա­լավ պատրվակն Է վեր կենալու համար, որ մի հայացք նետես դատարկված քա ­ղաքի կեսգիշերի վրա ու կույր խավարի առաջ չլինես առավոտվա նման քեզնից օտար, ուրիշի տեսքով, անճանաչելի երկվորյակդ: Մտքերդ աչքերիդ մեջ Են:Լույսը կողոպտիչ Է: Եվ ցերեկը մատնում Է քեզ: Իսկ գիշերը քեզնից ոչինչ չի ուզում: Դրա համար դու երազում ես մութը: Ցանկանում, թե* երազում ես ինչ տարբերություն, եթե դա միայն քեգ համար Է: Եթե միայն քեգ համար Է վազքը արևի տակ, անմտությու­նը' խոտերի մեջ, խելագարությունը կես քայլ այն կողմ: Հիման այլևս երեկն ու վաղն Է: Հիման այլևս տարիք չունի: Ինքդ ու ինքդ: Երկուսդ միասին: Եվ դու էլ անցար ճանապարհի ավարտը,որ դադար առնես: Աա Է վերջաբանը: Որովհետև ինչ-որ մի օր հենց այստեղ Է եղել սկիգբը: Բայց միջօրեի մեջ: Այն միջօրեի, որ երբեք քեգ չի սիրել: Ուրեմն ավարտիր այնտեղ, որտեղ սկիգբն Էր: Մոռացիր խոսքերը, որովհետև նրանք այլևս յուրային չեն: Եվ հաշտվիր անհաշտ մտքերիդ հետ: Հանուն ինչ-որ բա­նի: Թեկուզ ոչնչի: Հաշտվիր: էլ ոչ ոք քեզ չի ասելու, թե ինչու կյանքը հավերժ չէ: Ոչինչ չի ասելու: Առ լռությունը, քո վարձն առ ու նոր միայն ետ վերադարձիր: Դու եկար այնքան, որքան պիտի գայիր: Մինչև սահ-

595

մանը եկար: Այստեղ, քեզ շատ մոտիկ նա է: Այնքան մոտիկ, ինչպես եղել է միշտ: Բայց ոչ հիմա: Նա այլևս չկա, ինչպես չկա օրը, և ամառը չկա, և ջերմությունը՛ լույսերի մեջ: Որովհետև միշտ էլ գալիս են քամիները տա­նելու այն ամենն, ինչը հավերժ չէ: Պարզապես հավերժ չէ: Եվ չկա մեկը, որ մեղավոր լինի դրա համար: Որովհետև այն, ինչ ուզում ես դու, ընդա­մենը ցանկություն է: Իսկ այն, ինչ ցանկություն չէ այլևս, սիրելի չէ քեզ համար: Իմ խեղճ, հուսահատ, թույլ երազող: Արևի ապտակը ոչինչ չար- ժե: Արևի ապտակը ոչինչ չարժե...

Խելամիտ եղիր նզովվածի պես: էլ երբեք մի ասա այդ բառը ապրել ես: էլ երբեք, երբեք չասես, որ ապրել ես: Չկա: Ու չի եղել: Ոչ հեռացում, ոչ ցավ, ոչ կարոտի մոխիր: Ոչինչ չի եղել: ժամանակը տարավ: Դու ինքդ տվեցիր նրան, ու նա տարավ: Դու միայն դա ունեիր, իսկ հիմա Էլ ոչինչ չկա, որ կորստի մատնես: Ուրեմն ապրիր ազատ, արթնացիր արևի հետ և քուն մտիր, հենց որ կմթնի, երջանիկ եղիր բոլորի չափ, որովհետև ավելին այլևս չես լինելու: Հիմա ապրելը հեշտ կդառնա: Ոչ այնքան, որքան չապ­րելը, բայց միևնույն Է. հեշտ կդառնա: Միայն թե Էլ չասես, թե ապրել ես:

Եթե ժամանակն ամենակարող Է, ապա դու դուրս Ես վռնդվել նրանից, մնացել Ես մաքուր լուսանցքում, հատել ես սահմանագիծը քո հոժա­րությամբ, պատճառով կամ առանց պատճառի, ինչ-որ բանի կամ ոչնչի համար: Դու դա արել ես հազար անգամ, միշտ, դու դա կանես նաև վա­ղը, հետայսու և դրանից Էլ հետո: Մտածել ճիշտ և ապրել սխալ: Լինել ոչ ավելին, քան կարող ես: Չասել ոչինչ ու ոչինչ չլսել: Հավատալ պա­տիրքներին և չվստահել գոյությանը: Մարդն անպաշտպան Է նախ և առաջ ինքն իրենից: Անզորության ու նահանջի մտաթափ պահերին նա կփործի հերձել հույզերի անշնչացած մարմինը, որ տեսնի ներսը, հաս­կանա, թե երբ վրա հասավ մահը և ինչից: Վախճանն Էական չէ, քանի դեռ կա պատճառը:

Բայց ինչի" համար է այս ամենը: Ինչի՞ համար են այս մեծ ու փոքր, երկար ու անվերջ, վարակիչ ու պարապ սփոփանքները, քնատ իղձերը, հավակնոտ սերերը, դեպի անհայտություն գլորվող ժամանակները, դառնության մեջ խարխափող տեսիլքները, թնջուկից սթափվող ողջա­խոհությունը, հորինովի հեքիաթները երջանկության մասին, երբեք աշ­խարհ չեկած հավատարմությունն ու բզկտված երգերը հուսահատութ­յան գրկում: Ինչի՞ համար է բացական, քանի դեռ կեցությունն անորոշ է գալիք կոչված գուշակության նման, քանի դեռ վարանումը ելք է փութ-

596

կոտությւսն պահին, իսկ ցավը տանելի, քանի դեռ ներշնչանքո է կիզումի, սակայն ոչ բռնկման ժամին: Դեպի առաջ պարզված բ՚ւսլը ին­չի՞ համար է վերադարձը երկրպագող հավատի սրտում, ւսյտոէւկրերի ստվերներում մոլորված արտասուքն ինչի՞ համար է խինդը cjnqbpqrn շրթունքների համար, ու մոխիրներում ոգեզմայլ կախարդանքի թևատա­րած ծնրադրումը ինչի՞ համար է: Ինչու՞:

Մարդիկ ափսոսում են իզուր ապրած տարիների համար, և ափսո­սում են վաղվա օրը, որ դարձյալ իզուր է լինելու, և իրենց կրքերն են ափ­սոսում, քանի որ նրանք պարպվեցին իզուր հույզերի համար, և հավատն են ափսոսում, որն ամեն անգամ այնպիսին չեղավ, ինչպես երազել են. և չգիտեն մարդիկ, թե ինչու է դա այդպես: Ինչի՞ համար է այդ ամենը շա­րունակ հարցնում են նրանք, և երբեք պատասխան չեն տալիս, քանի որ մոռացկոտ են մարդիկ: Նրանք վաղը ոչինչ չեն հիշելու, ինչպես նորածի­նը: Նրանք մոռանալու են եղածը, որ ապրելը դառնա երեկվա պես: Նրանք կորցնելու են հիշողության թիկնոցն ու մերկ են լինելու փոփո­խության քամիների առաջ: Մրսելու են նրանք, ու ցրտից ճաքճքած շուր- թերը տրտնջալու են հավերժական հարցը ինչի՞ համար է այս ամենը: Հոգնածները կկանգնեն, որ շունչ առնեն, տկարները մի օր կապաքին­վեն, ծարավները սառնորակ աղբյուրներ կգտնեն, ետ կգան հեռացած­ները, կհատուցվեն կորուստները, կզղջան մեղավորները, սակայն դա ե՞րբ կլինի: Մի քիչ ուշացած, մի փոքր հապաղումով: Կլինի հետո, հա­ջորդ կյանքում, մեկ վայրկյան անց, համբերության վերջում, սպասման դռների մոտ: Եվ ո՞վ իրեն կասի, թե ինչի՞ համար է այս ամենը: Թերթել բոլոր էջերը, որ հետո վերընթերցես այն, ինչ գրված էր սկզբում, ետ տա­նել հողի բոլոր շերտերը, որ գտնես սերմից հեռացած արմատը, բարձ­րանալ մինչև ամպերը, որ հավատաս անձրևի կաթիլների գոյությանը... Իմաստունները նրանք են. ովքեր ափսոսում են առաջինը, հերոսները նրանք են, ովքեր մոռանում են առաջինը, խենթերը նրանք են, ովքեր հի­շում Են առաջինը: Ու այդ ամենը ինչի՞ համար:

Ինչի" համար է այս ամենը: Նա այլևս չի հարցնի ուշացած եկվորներից հեռուներում կախված երկինքների մասին, և կարոտների մասին, որոնք անմեղ էին պոկված ծաղկաթերթերի նման, և սիրո մասին, որ լքեց մի օր իր վերջին ապաստան սիրտն ու դարձավ անտերունչ, և քարերի մասին, որ մի անգամ ընկան ու մնացին ընկած հազար տարի ու կմնան ընկած հազար տարի, և աստդերի մասին, որոնք վաղուց արդեն չկան, բայց մենք

597

չենք իմանա այդ հանգած կրակների հոգեվարքը, և բոլոր-բոլոր այն ամե­նի մասին, որ մենք այլևս երբեք չենք իմանա, որովհետև մենք դեռ չգի­տենք պարզագույն մի բան ինչի” համար է այս ամենը: Ինչի՞ համար...

Արևը դեռ շողեր էր նետում, բայց հետո դրանք կհանդարտվեին և հոգ­նած կսահեին բլուրներից այն կողմ' չկառչելով ոչ շիրմատան քարերի լռության, ոչ հուշերից դատարկված երեկոյի, ոչ անշնչացած ցնորքների փեշից: ժամանակը ոչինչ չի սիրում երեկվա մեջ, եթե կա այսօրը: Իսկ այ­սօրը դեռ կար նախատինքի նման, ափսոսանքի տեսքով: Ու քանի դեռ այն կար, պետք չէր ներս նայել: Այնտեղ տխուր մի թափոր էր, որ տանում էր պատրանքների մարմինը անարցունք, անվիշտ: Թափորն ինքն էլ չգի­տեր իր տխրության պատճառը, և տխուր էր, քանի որ թափոր էր: Անցնող օրը ընդամենը հուշել էր դատւսպարտված մի գաղտնիք, նզովյալ ու ա- ներկբա, չարագույժ մի թուխպ տեղատարափ ճշմարտությամբ լեցուն: Հոգու խաղաղության ու մտքի անդորրի համար այլևս պետք չէր ոչինչ իմանալ, բայց օրը համառ էր, ու ծանր էր նրա բառերի մերձեցումը.

- Հաջորդ կյանքը միշտ էլ ւսպաշխարանք է...

* * *

Գերեզմանատանը լռություն էր ու արև: Միայն երբեմն հատ ու կենտ մարդիկ էին հայտնվում, որոնք կամ անցնում, կորչում էին տապանաքա­րերի ետևում, կամ կքվում էին որևէ շիրմի առաջ' պոկռտելու դեղնած խոտերը, վառելու խնկամանի տակ եղած կպչանը, ջուր լցնելու թորշ- նած ծաղիկների վրա: Եթե մեկնումեկը փոխեր արահետը, թեքվեր դեպի աջ ու քիչ առաջ գնար խաչերի Ու մահարծանների շարքերի միջով, ապա պիտի տեսներ սպիտակ մրփենու մի նորատունկ թուփ, որի մանր տերևների պսակը ստվերել էր միայնակ շիրիմաթումբը, իսկ հոտավետ, մեղրատու ծաղկեփնջերի գնդաձև գլխիկները օրորվում էին հեղեղատից եկող սյուքից:

Այդ գերեզմանի ծայրին երկաթյա ձող կար խրված, որի վերին մա­սում ամրացված էր մի հարթ թիթեղ, իսկ վրան անվարժ ձեռքով գրված էր. «Աստ հանգչում են ամուսիններ Արփենիկ Չարենցը (Տեր-Աստվա- ծատրյան)-1900-1927, Եղիշե Չարենց. 1897-19...»:

598

ԻՍԿ ՀԵՏՈ..

Իսկ հետո կյանքն էր: Անողոք, միակ, հարափոփոխ կյանքը, որտեղ մարդկային խռովքների ձայները գնում, բախվում էին եղելության անդրդվելի համառությանը, որպեսզի այնուհետ ետ շպրտվեին' արդեն նոսրացած շարքերով:

Որոշ ժամանակ Երևանում մնալուց հետո Չարենցը տեղափոխվեց Թիֆլիս, մի քանի ամիս ապրում էր այդ քաղաքում ու համարյա ամեն օր այցելում էր Արփենիկի հարազատներին: Ոմանք ասում էին, թե նրան կրկին արտաքսել են Հայաստանից, մյուսները պնդում էին, թե Չարենցը պարզապես խռովել է իր աշխարհից ու գնացել է այնտեղ, որտեղ առա­վել բարեհաճ էին իր հանդեպ: Սակայն նրանից բացի հազիվ թե որևէ մե­կը գիտեր մեկնումի ստույգ պատճառը, իսկ եթե նույնիսկ գիտեր, ապա հազիվ թե դա լիներ եզակի շարժառիթը:

Միայն 1927 թ. նոյեմբերի 2-ին, համաձայն ԽԱՀՄ Կենտգործկոմի ներման դեկրետի, Չարենցի դատվածությունը համարվեց վերացված, և նա ազատվեց մնացած սոցպաշտպանության միջոցը կրելուց: Բայց արի ու տես, որ այդ որոշումից հետո էլ նա դեռ չէր շտապում տուն վե­րադառնալ: Թափառուն, անհաստատ կյանքը մերթ որսում էր նրան Բաքվում, մերթ դարձյալ բերում Թիֆլիս ու Երևան, մերթ հասցնում մինչև հեռավոր Լենինգրադ: Եվ որտեղ էլ լիներ, իբրև ուղեկից ու անբա­ժան ստվեր նրա ետևից արշավում էր բախտախնդրի ու սկանդալիստի համբավը: Խոսում էին նաև այն կանանց մասին, որոնք հայտնվում ու անհետանում էին նրա նորոգվող կյանքի լուսանցքներում' յուրաքանչ­յուրն այնտեղ թողնելով մի հետք, յուրաքանչյուրն իր հետ տանելով մի պտղունց փութանցիկ հափշտակության մոխիրներից...

Մեր պատմության մյուս հերոսները նույնպես զերծ չմնացին ճակա­տագրի փոփոխական քմայքներից: Մարիանա Այվազյանը շուտով ա- վարտեց կոնսերվատորիան: Հետո նա երկար տարիներ այդ նույն երաժշտանոցի, ապա նաև' Չայկովսկու անվան համերգային դահլիճի կոնցերտմեյստերն էր... Երբ որևէ մեկը նրան անզգուշաբար հիշեցնում էր չարաբաստիկ կրակոցի, առավել ևս Չարենցի բանաստեղծության մա­սին, նրա գեղեցիկ ճակատը ծածկվում էր կնճիռներով, ու խոնավացող կոպերի տակից մեղավորին էին սևեռվում ցասկոտ աչքերը: Թե ինչ էր

599

նա մտածում այդ պահերին, դժվար էր գուշակել: Ասենք, հավանաբար արդեն հարկ Էլ չկար վիճարկելու կատարվածը և կամ մեղադրելու տասնվեցամյա աղջնակին ընդամենն այն բանի համար, որ չկարողա­ցավ իր հոգում պատասխան սեր գտնել: Գուցե իրապես անցյալ ժամա­նակը փակում Է իր տիրույթները, Երբ ուշացած հայացքը փորձում Է այն­տեղ ճշմարտությունը որոնել: Ի՞նչ իմանաս...

ևվարդ Ալիխանյանը նույնպես Երևանում երկար չէր մնացել: Իր թա­տերախմբի հետ նա մերթ Ռոստովում էր, մերթ Բաքվում, մերթ Թիֆլի- սում: Մարդիկ շարունակում էին հմայվել նրա գեղեցիկ ծայնով, նորանոր երկրպագուներ էին պտտվում հմայիչ արտիստուհու շուրջը, քանի դեռ ցավալի մի պատահար չէր ընդհատել նրա աստեղային ժամը: Հայտնի դեպքերից երկու տարի անց, Քութայիս քաղաքում, Երբ Կարմիր բանա­կի օրվա առթիվ ներկայացնում էին «Թագավորը զվարճանում է» պիեսը, և նա պատրաստվում էր բեմ բարծրանալ, հանկարծ կուլիսներում կրկե­սային արջն անսպասելի հարծակվեց խեղճ կնոջ վրա: Ուշաթափված ու հոշոտված Նվարդին ընկերները տեղափոխեցին հիվանդանոց: Հինգ ամիս շարունակ նա բուժվում էր, մինչև որ կրկին ոտքի կանգնեց ու գնաց նորից միանալու բեմի իր բախտակիցներին...

1929 թվին վախճանվեց Մռավյւսնը: Չարենցը նրա հիշատակին գրեց. Մեռավ Ասքանազը:- Կանցնես Մի օր նաև դու... Եվ ի*նչ.- Խփիր, ծանրածանր, թևիդ.Մինչև ցնորքներդ հանծնես Այն վերջին կայանին, որից Ակսվում է որդի հարսանիք,- Լոկ տոկա, որ ծիրքըդ չկորչի'Աշխարհում ապրում ես քանի...

Մեկ տարի անց Դիլիջանում, ծանր հիվանդությունից հետո վախճան­վեց նաև Ատյոպա Մանուկյանը: Այդ օրերին Չարենցը մշտապես Արաքս- յայի և նրա մանկահասակ դստեր կողքին էր, փորձում էր որևէ կերպ օգ­նել ու մխիթարել նրանց: Փոքրիկ քաղաքում, որտեղ ամենքն ամեն բան գիտեն, շշուկներ էին պտտվում, թե այդ ժամանակ Չարենցն Արաքսյա- յին ամուսնության առաջարկություն էր արել, սակայն վերջինս մերժել էր: Ով ով, բայց այդ կինը լավ գիտեր Չարենցի հետ ընտանիք կազմելու գինը...

600

1932 թվին մահացավ Չարենցի մայրը: Սերոբից բացի եղբայրներից ոչ մեկը ներկա չէր նրա թաղմանը: Աբգար աղայի յոթ զավակները այլևս երբեք չէին մեկտեղվելու միևնույն հարկի տակ:

Մահարուն, ինչպես և սպասվում էր, հեռացրեցին գրողների միությու­նից: Անվերջ հալածանքներից ու ինտրիգներից հոգնած' նա հուսահատ­ված մի նամակ գրեց ՀԿԿ Կենտրոնական Կոմիտեին, ուր ասում էր.

«... Իմ ստացած բարոյական (մի անգամ էլ' ֆիզիկական) հարվածնե­րից հետո ինձ պիտի մնար գտնել Երևան քաղաքում մի «Անգլետեր» հյուրանոց և գնալ Եսենինի ճանապարհով կամ գտնել մի «ձիու մռութ» և նագան, երկրորդին կրակել: Մի՞թե կարելի է մինչ այդ աստիճան ծաղ- րել քաղաքական անպաշտպանությունը և օգտվել նրանից ամենավեր- ջին չարչու պես...»: Այնքան էլ շատ ժամանակ չէր մնացել մինչև այն օրը, երբ թե նա, թե մյուսները կհամոզվեին, որ անկարելի ոչինչ կար...

Մեր այս պատմության ևս մի գործող անձ' «Հուսաբեր» թերթի խմբա­գիր Վ. Նավասարդյանը, ով այնպես անգթորեն պախարակում ու անվա­նարկում էր Չարենցին, այդ դեպքերից մի քանի ամիս անց ինքն էլ հայտնվեց տհաճ կացության մեջ. Երբ Եգիպտոսի Հայոց Առաջնորդա­րանում գլխավորում էր բազմամարդ ծեծկռտուքը: Վրա հասավ ոստի­կանությունը. նրան տարան' միառժամանակ փակ պահելով նաև Առաջ­նորդարանը:

Իսկ մյուսնե՞րը: Մյուսներն էլ շարունակեցին ապրել յուրաքանչյուրն իրեն վիճակված կյանքով, նախախնամության հետ մշտապես անհաշտ ու ժամանակից մշտապես պարտված: Մնացյալը պատմությանն է: Սա­կայն պատմությունը դատավճիռ չէ, և հազիվ թե կարիք լինի նրա ւսմվտ- փիչ էջում գրելու այն տողը, որով ավարտվում են վճռագրերը. «Առանց բողոքարկման իրավունքի...»:

2005 թ ապրիլ- 2010 թ. հունիս

601

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ ՏԱՆԿ

1. «Հիշողութ յո ւններ Ե ղիշե Չ ա րենցի մա սին» , երևա ն, 1961 թ.:2. « Հուշեր Ե ղիշե Չ ա րենցի մա սին» , երևա ն, 1986 թ.3. «Չ ա րենցի հետ : Հուշեր», Երևան, 1997 թ.:4. «Ե ղիշե Չ ա րենցի դա տ ա վա րո ւթ յո ւնը (դ ա տ ա կա ն փ ա ստ ա թղթեր)» , «Բ ա նբեր

Հա յա ստ ա նի ա րխ իվների» , թ ի վ 1, 1995 թ.:5. Ե ղիշե Չ ա րենց.- «Ն որա հա յտ էջեր», Երևան, 1996 թ.:6. Ե ղիշե Չ ա րենց- «Ա նտ իպ և չ հ ա վ ա քվ ա ծ երկեր» , Երևան, 1983 թ.:7. Ե ղիշե Չ ա րենց- Ե րկերի ժողովա ծու, հա տ որ 3, Երևան, 1964 թ.:8. Ե ղիշե Չ ա րենց֊ Ե րկերի ժո ղովա ծո ւ, հա տ որ 5, Երևան, 1966 թ.:9. Չ ա րենցի նա մա կը Ստ. Զ որյա նին- «Ս ովետ ա կա ն գրա կա նություն» , թ ի վ 8, 1977թ.:10. Ռ աֆա յել Ա թա յան- «Ք նա րա կա ն Սկսելը», «Ս ովետ ա կա ն գրա կա նութ յուն» ,

թ ի վ 10, 1977 թ.:11. Ս. Ա ղա բա բյա ն- «Կ եցութ յա ն և ա ր վեստ ի դ ա վ ա ն ա ն քը ը ս տ «Գ իրք ճ ա նա պ ա ր ­

հի» մա տ յա նի» , «Ս ովետ ա կա ն գրա կա նութ յուն» , թ ի վ 11, 1977 թ.:12. Ս ուրեն Ա ղա բա բյա ն- «Մ ա րդկա յին եղբա յր ո ւթ յա ն մա տ յա նը» , «Գարուն», թ ի վ

11. 1977 թ.:13. Հ. Ա ղա սա րյա ն- «Եղիշե Չ ա րենցի ն ո րա հա յտ փ ա ստ ա թղթեր» , «Պ ա տ մա -բա -

նա սիրա կա ն հա նդես» , 1987 թ.:14. Կ. Ա միրխ ա նյա ն- «Ահա ին չպ իսին ես դու եղել, Ա րփենիկ», « Հա յա ստ ա նի ա շ ­

խ ա տ ա վորուհի» , թ ի վ 1, 1976 թ.:15. Գ. Ա նա նյա ն- « Չա րենցի հետ», երևա ն, 1980 թ.:16. Ա. Ա բրա հա մյա ն- « Հե քիա թա յին ա շխ ա ր հի լուսա բա ցը» , « Ս ովետ ա կա ն գ ր ա ­

կա նություն» , թ ի վ 12, 1986 թ .:17. Ա. Ա ստ վա ծա տ րյա ն- «Ն ա վա սա րդ յա ն և Չարենց» , « Հա յրենիք» , 11 .2 .1988 թ.:18. Ա. Ա սա տ րյա ն- «Ե. Չ ա րենցի ա ր տ ա սա հմա ն յա ն ուղևորութ յունը» , «Գ րա կա ն

թերթ», 18. 8. 1957 թ.:19. Ռ աֆա յել Ա վա գյա ն- « Եսենին-Չա րենց. չկա յա ցա ծ հա նդիպ ում» , «Առավոտ»

9.8.1997 թ .:20. Ա րփ իկ Ա վետ իսյա ն- « Չա րենցը Զ ա պ ել Ե սա յա նի գնա հա տ մա մբ» , « Հա յրենի­

ք ի ձա յն», 25. 10. 1989 թ.:21. Կ. Ա վետ իսյա ն- «Ե րևա նի պ ա տ մութ յո ւնը ա նո ւնների մեջ», երևա ն, 1969 թ.:22. Վ ալտեր Ա րա մյա ն- «Կ ոզեոն և Մ լեր գ ե ր եզմա նո ցներ ի վերջը» , «Ա վանգարդ»,

9.10.1988 թ.:

602

23. Դ ա վիթ Գ ա սպ ա րյա ն- «Ո ղբերգա կա ն Չա րենցը» , Երևան, 1990 թ.:24. Դ. Գ ա սպ ա րյա ն- «Փ ակ դռների գա ղտ նիքը» , Երևան, 1994 թ.:25. Դ. Գ ա սպ ա րյա ն, Ա. Վ իրա բյան- «Գ րա պ ա յքա ր», « Գ րա կա ն թերթ» , 12.1.1990 թ.:26. Դ. Գ ա սպ ա րյա ն, U. Վ իրա բյան- «Չարենց. ն յութեր կ ե նսա գրո ւթ յա ն հա մա ր» ,

«Ե րեկոյա ն Երևան», 29.1.1990 թ.:27. Դ. Գ ա սպ ա րյա ն- «Շ ա րունա կվող կ յա ն քի երգը» , «Ս ովետ ա կա ն դպ րոց» ,

22.9.1988թ.:28. Դ. Գ ա սպ ա րյա ն- « Չ ա րենցի հ ի ն ու նոր սերերը» , «Ս ովետ ա կա ն դպ րոց» ,

21.7.1988 թ.:29. Ս ա րի ետ ա Գ ա սպ ա րյա ն- «Ք ա ղա քը և ն րա պ ա տ մա ճ ա րտ ա րա պ ետ ա կա ն ն կ ա ­

րա գիրը» , « Կ ուլտ ուր-լուսա վորա կա ն ա շխ ա տ ա նք» , թ ի վ 5-6, 1988 թ.:30. Ս ա րիետ ա Գ ա սպ ա րյա ն- «Ք աղաքի հիշողությունը», «Մշակույթ», թ ի վ 2-3, 1990թ.:31. Ս ա նո ւշ Գևորգյա ն- «Հ ե ղա փ ո խ ա կա ն հա յո ւհի էԱեն Բ յո ւզա նդի ա ն մոռա ց հ ի ­

շա տ ա կին» , « Հա յրենիք» , 15.2.1973թ.:32. Ռ ոբերտ Դ ա վթյա ն- « Կա պ կա զ թ ա մա շա ն և ն ր ա ժ ո ղ ովր դա տ ոնա հա նդ եսա յին

գա ղա փ ա րը» , « Կ ուլտ ուր-լուսա վորա կա ն ա շխ ա տ ա նք» , թ ի վ 3, 1987թ.:33. Կ ոստ ա ն Զ ա րյա ն- « Բ ա նկոոպ ը և մա մութի ոսկորները» , Ա նթիլիաս, 1987 թ.:34. Ն աիրի Զ ա րյա ն- «Իմ ժա մա նա կա կիցները» ա ն տ իպ գր քից , «ժա մա նա կի

միտ ք» շա բա թա թերթ , 10.2.2005 թ.:35. Ռ ուբեն Զ ա րյա ն- « Հուշա պ ա տ ում» , Երևան, 1981 թ.:36. U. Զ ա քա ր յա ն - « Գ րա կա ն ա ր ձա գա ն քն ե ր և հուշեր» , Երևան, 1985 թ.:37. Ա. Զ ա քա ր յա ն - «Ե ղիշե Չա րենց» , գ ի ր ք 1-ին, Երևան, 1997 թ.:38. Մ. Զ ա քա ր յա ն - «Ե. Չ ա րենցի հո ւշա գրութ յունը» , «Բա նբեր Ե րև ա նի հա մա լսա ­

րա նի» թ ի վ 2, 1982 թ.:39. Կ. Թ երզյա ն- «Ա նմոռաց դեմքեր» , «Ս ովետ ա կա ն գրա կա նութ յո ւն» , թ ի վ 12,

1987թ.:40. Ա վիկ Ի սա հա կյա ն- «Ն երդա շնակություն» , «Ս ովետ ա կա ն ա րվեստ » , թ ի վ 8,

1981 թ.:41. Վ իգեն Ի սա հա կյա ն- « Չ ա րենցի հ ետ Վ ենետիկում» , «Նորք», թ ի վ 1, 1989 թ.:42. Կ. Խ ոջում յա ն- «Որոնումները շա րո ւնա կվո ւմ են», «Գ րա կա ն թերթ», 5. 7.1987թ.:43. Լևոն Կ ա նց յա ն- « Լունա չա րսկին Ե րևա նի քա ղ խ ո ր հ ր դ ի ա նդա մ» , «Ե րեկոյա ն

Երևան», 14. 4. 1994 թ:.44. Գ. Հա կոբյա ն- « Չ ա րենցը Ա ա յկոպում» , « Գ րա կա ն թերթ», 17.3.1972 թ.:45. Ծ ովա կ Հա մբա րձում յա ն- «Երևան, ա յս ի ն քն Նաիրի», «Ե րեկոյա ն Երևան», 9. 6.

1994 թ. :

603

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Գլուխ առաջինՀԱՏՄԱՆ ԿԵՏԵՐԸ 5

Գլուխ երկրորդՔՄԱՀԱՃ ՀՈՒՅԶԵՐ 45

Գլուխ երրորդԵՐԿՈՒ ԿՐԱԿՈՑ 77

Գլուխ չորրորդՀԱՐԿԱԴԻՐ ԽՈՒՄՀԱՐ 108

Գլուխ հինգերորդԳԱՅԹԱԿՂՈՒԹՅԱՆ ԿԱԼԱՆԱՎՈՐԸ 144

Գլուխ վեցերորդԵՐԵՎԱՆԻ ՈՒՂՂԻՉ ՏՈՒՆԸ 168

Գլուխ յոթերորդԽԵՆԹԵՐԻՑ ՄԵԿԸ 194

Գլուխ ութերորդ«ԵՍ ԱՅՆ ՉԵՄ ԱՅ ԼԵՎՍ, ԱՅՆ ՉԵՄ...» 222

Գլուխ իններորդԹԵՐԹԱՀԵՆՆԵՐԻ ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ 257

Գլուխ տասներորդԽՈՈՎԱԾ ԸՆԴԵՐՔ 294

Գլուխ տասնմեկերորդԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ 328

Գլուխ տասներկուերորդ«DE PROFUNDIS» 366

Գլուխ տասներեքերորդՄԹԱԳՆՈՒՄ 403

Գլուխ տասնչորսերորդՄԹԻ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ 445

Գլուխ տասնհինգերորդԹԵՎԱԹԱՓ ԹՈԻՉՔ 485

Գլուխ տասնվեցերորդՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐ ԵՎ ԿԱՆԳԱՐՆԵՐ 520

Գլուխ տասնյոթերորդԱՆՀՈՒՍՈՐԵՆ ՀՈՒՍԱԼՈՎ 556

Իսկ հետո... 599

606

ՀՈՎԻԿ ԱԼԲԵՐՏԻ ՉԱՐԽՉՅԱՆ ՉԱՐԵՆՑԻ ԿՐԱԿՈՑԸ

(փաստագրական վեպ)

HOVIK A. CHARKHCHYAN CHARENTS SHOT(documentary novel)

Խմբագիր Անի Եսայան էջագրումը՜ Սերգեյ Բաբայանցի Սրբագրիչ' Անուշ Սամվելւան Շապիկը Վահան Չարխչյանի

Հեղինա կն իր խ որին երա խ տ ա գիտ ութ յունն է հա յտ նում քա ղ ա քա ­գետ Ա րտ յոմ Խ ա չա տ րյա նին, Պ րա հա յում բնա կվող Ն արինե Գևորգյա- նին, բա նա սեր Անուշ Սա մվելյա նին, Դ իլիջա նի բնա կիչ Ս րմինե Ամիր֊ խ ա նյա նին, ինչպ ես նաև Հա յա ստ ա նի ա զգա յին ա րխ իվի ա շխ ա տ ա կից­ներին գ ր քի հրա պ ա րա կմա նը մեծա պ ես ա ջա կցելու հա մա ր:

607

Տպագրված է «Տիգրան Մեծ» հրատարակչության տպարանում