Տ ՀԵԹՈՒՄ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՐՎԵՐԴՅԱՆ · 2020. 11. 25. · 15 Տՠո Grigorian Tigran, Istoria si cultura poporului armean, Bucuresti, 1993, p. 48: 16 Տՠո Dr. Lukacsi,

Տ. ՀԵԹՈՒՄ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՐՎԵՐԴՅԱՆ

ԳԵՌԼԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ ԵՎ ԱՐՎԵՍՏԸ

Փճտջ Սճկՠղ ՞ՠպզ ձՠջտզձ իճո՜ձտզձ կճպ ՞պձչճխ Գՠշէ՜ տ՜խ՜տգ ՝ձ՜-

ժՠռչ՜թ բ ՠխՠէ ՜կՠձ՜իզձ ե՜կ՜ձ՜ժձՠջզռ: Նհճսդ՜ժ՜ձ կղ՜ժճսհդզ ՝ձ՜՞՜չ՜-

շճսկ ձղ՜ձ՜ժ՜էզ ՠձ ՠջժ՜դՠ ՟՜ջզ իՠպտՠջգ, ճջճձտ ՜ջպ՜ռճէճսկ բզձ իշճկՠ՜-

ժ՜ձ ժ՜ջւճջ՜՞ճսհձ ՝ՠջ՟՜չ՜ձգ (castrum): Վՠջնզձո իոժճսկ բջ Սճկՠղ ՞ՠպզ

կզնզձ իճո՜ձտզ ճսխխճսդհ՜կ՝ պ՜ջ՜թչջճխ իշճկՠ՜ժ՜ձ Ն՜վճտ՜ տ՜խ՜տգ ՝ՠջ-

՟՜չ՜ձձՠջզ իՠպ ժ՜յճխ ծ՜ձ՜յ՜ջիգ1: Հշճկՠ՜ժ՜ձ ՝՜ձ՜ժզ իՠշ՜ձ՜էճսռ իՠ-

պճ ՜կջճսդհճսձձՠջգ ե՜կ՜ձ՜ժ՜չճջ՜յՠո էտչՠռզձ, ՝՜հռ չ՜խ կզնձ՜՟՜ջճսկ

՟ջ՜ձտ ի՜չ՜ձ՜՝՜ջ ժջժզձ ՞ճջթ՜թչՠէ ՠձ ղջն՜ժ՜ իշճկՠ՜ժ՜ձ՜ռչ՜թ ՜ա՞՜-

՝ձ՜ժմճսդհ՜ձ ժճխկզռ:

Գիՠշէ՜իզ՟՜ պՠխ՜ձճսձգ ՜շ՜նզձ ՜ձ՞՜կ չժ՜հչ՜թ բ 1291 դ.2: Ս՜ թ՜ձ-

թ՜խճսպ չ՜հջ բջ. ՜հոպՠխճչ բջ ՜ձռձճսկ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜ձ իհճսոզոգ ի՜ջ՜չզ

իՠպ ժ՜յճխ ժ՜ջւճջ ծ՜ձ՜յ՜ջիձՠջզռ կՠժգ: Ահոպՠխ ՠխՠէ բ կ՜տո՜պՠխ՚ ժ՜յ-

չ՜թ ՜ձկզն՜յՠո Ոսձ՞ճսջ՜ղ ՜կջճռզ իՠպ: 1410 դ. Հՠպճ ՝ձ՜ժ՜չ՜հջգ ՟՜ջլ՜չ

չՠջճիզղհ՜է ՜կջճռզ պՠջ` Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ձ՜ի՜ձ՞՜յՠպ Լ՜ռտզ ոՠվ՜ժ՜-

ձճսդհճսձգ3: 1463 դ. Մ՜դզ՜ո Քճջչզձ դ՜՞՜չճջգ ՞հճսխգ ձչզջՠռ Գՠջՠ՝ գձպ՜-

ձզտզձ, ճջգ իզկձ՜՟ջՠռ Վզձ՞՜ջպ ՞ճդ՜ժ՜ձ ճծզ ՞ՠխՠռզժ ՠժՠխՠռզձ4: Չճջո

1 Տՠո Josephus Benko, Transilvania sive Magnus Transilvaniae Princepatus, I, Viena,

1778, p. 26, պՠո ձ՜ւ Franz Xavier Hene, Beitrage zur dachischen Geschichte,

Hermannstadt, 1838, p. 138, Torma Karoly, A Limes dacicus felso resze, Budapest,

1880, pp. 117-128, պՠո ձ՜ւ Վազգեն Ծ. վրդ. Պալճյան (Վազգեն Ա). «Ռճսկ՜ձ՜ի՜հ դՠ-

կգ ՠջՠժ ւ ՜հորջ», Էնկզ՜թզձ, 1948, Ա ՜կզո, բն 66: Ornstein Jozsef, “A castrumbeli

romai leletek”, in Arheologiai Ertesito, 1901, բն 368-369, E. Orosz, Jelentes a

szamosujvari castellum praetoriumanak asatasarol, Szamosujvar, 1907, idem, in

Armenia, XXI (1907), pp. 129-155, V. Christescu, Istoria militara a Daciei romane,

Bucuresti, 1937, pp. 69, 109, 131, 135-136, 181, Gheorghe Sebestyen, O pagina din

istoria arhitecturii Romaniei, Renasterea, Bucuresti, 1987, p. 131, Ion Horatiu Crisan,

Mihai Barbulescu, Eugen Chirila, Valentin Vasiliev, Iudita Vinkler, Repertoriul

arheologic al judetului Cluj, Cluj-Napoca, 1992, pp. 210-218, Kadar Jozsef, Tagany

Karoly, Rethy Laszlo, Szolnok-Doboka varmegye monografiaja, VI, Des, 1903, բն

138, պՠո ձ՜ւ Ա՝ջ՜ի՜կ ժ՜դճխզժճոզ Կջՠպ՜ռսճհ Պ՜պկ՜՞ջճսդզսձ, Վ՜խ՜ջղ՜յ՜պ, 1872,

բն 109, զձմյՠո ձ՜ւ Դզս՜ձ ի՜հճռ յ՜պկճսդՠ՜ձ, ՜ղըպ. Գթրս ՟ր.ւծմ. Ահ՟մգ՟մտթ, ՞զջտ Թ.,

Թզցէզո, 1911, բն 489-490: 2

Տՠո Kadar Jozsef, Tagany Karoly, Rethy Laszlo, Szolnok-Doboka varmegye

monografiaja, VI, pp. 136-138: 3 Տՠո Լ. Բաբայան, Հ՜հՠջգ Մճէ՟՜չզ՜հճսկ ւ Բճսժճչզձ՜հճսկ, Թզցէզո, 1911, բն 177:

4 Տՠո Galeazzo Gualdo-Priorato, Storia di Leopoldo Cesare che contiene le cose piu

memorabile succese in Europa dall 1656 sino all 1670, 4 vol., Vienna, 1670-1674;

J. Kadar, K. Tagany, L. Rethy, op. cit., VI, p. 243, պՠո ձ՜ւ Balogh Jolan, Az

Գՠշէ՜հզ ի՜հժ՜ժ՜ձ կղ՜ժճսհդձ ճս ՜ջչՠոպգ 173

պ՜ջզ ՜ձռ (1467 դ.) ՝ձ՜ժ՜չ՜հջձ ՜ձռ՜չ ժ՜դճէզժ ՠյզոժճյճո՜ջ՜ձզ պզջ՜-

ժ՜էճսդհ՜ձ պ՜ժ:

X ւ XIV ՟՟. կզնւ ի՜հ ՞՜խդ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ ոպչ՜ջ ՝՜ակճսդհճսձ ի՜ոպ՜պ-

չՠռ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հճսկ5: Նջ՜ձտ Սզ՝զճս ւ Թջՠժգդճս՜ջՠ, Թճսջձճս Ռճղճս տ՜-

խ՜տձՠջզ կզնւ ոպՠխթՠռզձ ՜հոյՠո ժճմչ՜թ «Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ Հ՜հճռ Եջժզջգ»

(Terra armenorum de Transilvania)՚ Թգէկ՜մզճս ժՠձպջճձճչ6: Ահձ ձ՜ւ ի՜հ

ՠյզոժճյճո՜ջ՜ձզ ՜դճշ՜ձզոպ տ՜խ՜տձ բջ, ճջպՠխ ՞ճջթճսկ բզձ կզ տ՜ձզ

չ՜ձտՠջ: XV ւ XVI ՟՟. ղ՜ջճսձ՜ժչՠռ ի՜հՠջզ իճոտգ ՟ՠյզ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜,

ո՜ժ՜հձ ՞՜էզո բզձ ՜չՠէզ վճտջ ըկ՝ՠջճչ ւ պ՜ջ՜թչճսկ ՠջժջ՜կ՜ոզ տ՜խ՜տ-

ձՠջզ կՠն: Հ՜հ ՞՜խդ՜ժ՜ձձՠջզ չՠջնզձ ւ ՜կՠձ՜կՠթ ՜էզտգ 1672 դ. ոժա՝ձՠջզձ

բջ: Նճսհձ դչ՜ժ՜ձզձ Մճէ՟ճչ՜հզ զղը՜ձ Դճստ՜ Վճ՟՜ձ ՟՜ե՜ձ ի՜ղչՠի՜ջ՟՜ջ

պՠո՜չ զջ ՟ՠկ ՜յոպ՜կ՝՜թ ըշճչ՜ջ՜ջձՠջզ իՠպ, ճջճձռ կՠն կՠթ դչճչ ի՜հՠջ

ժ՜հզձ: Շճսջն 3000 ի՜հ գձպ՜ձզտ, չ՜ըՠձ՜էճչ ՟՜ե՜ձ զղը՜ձզ իՠպ՜յձ՟ճսկ-

ձՠջզռ, իՠշ՜ռ՜չ Մճէ՟ճչ՜հզռ: Շճսջն 12.000-15.000 ի՜հ կպ՜չ Տջ՜ձոզէչ՜-

ձզ՜` ՜հձպՠխզ զղը՜ձ Մզի՜հ Ավ՜ցզ Ա-զ (1661-1690) դճսհէպչճսդհ՜կ՝:

Նջ՜ձտ ՝ձ՜ժճսդհճսձ ի՜ոպ՜պՠռզձ Բզոպջզռ՜-Նգոգճսպ, Գՠճջ՞ՠձ ւ Ֆջճսկճ՜-

ո՜-Չճստ տ՜խ՜տձՠջզ կՠն: Նճջ ՠժ՜թձՠջզ կզ վճտջ կ՜ո ղ՜ջճսձ՜ժՠռ ծ՜-

ձ՜յ՜ջիգ ՟ՠյզ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ժՠձպջճձ՜ժ՜ձ ՝ձ՜ժ՜չ՜հջՠջգ7: 1672 դ.

Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜ ՠժ՜թ ի՜հՠջգ լՠշտ ՝ՠջՠռզձ չ՜ջմ՜ժ՜ձ, ի՜չ՜պտզ ւ կղ՜ժճս-

դ՜հզձ զձտձ՜չ՜ջճսդհճսձ: Աշ՜ձռ ե՜կ՜ձ՜ժ ժճջռձՠէճս, ի՜հՠջձ ՜ձռ՜ձ թջ՜-

՞ջՠջզ զջ՜ժ՜ձ՜ռկ՜ձ8 ւ ժ՜շճսռՠռզձ ՠջժճս տ՜խ՜տ՚ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ՜կՠ-

ձ՜ի՜հ՜ղ՜պ ճս ժ՜ջւճջ տ՜խ՜տգ՚ Գՠշէ՜ձ (Հ՜հ՜տ՜խ՜տ, Աջկՠձճյճէզո) (1700)

ւ Դճսկ՝ջգչՠձ (Եխզո՜՝ՠդճսյճէզո) (1733)9: Դճսկ՝ջգչՠձձ`

10 գոպ ՜շ՜նզձ ձ՜-

erdelyi renaissance, I, Cluj, 1943, pp. 102-103, 104, 210, 283-285, 364, Մինաս

Բժշկյան, Ճ՜ձ՜յ՜ջիճջ՟ճսդզսձ զ Լՠի՜ոպ՜ձ, Վՠձՠպզժ, 1830, բն 94, Sabau Nicolae,

Biserica armeneasca din Gheorgheni in Ani, anuar de cultura armean, an II-III (serie

noua), Bucuresti, 1995-1996, pp. 41-47, պՠո ձ՜ւ Պետրոս քահանա Մամիկոնյան, Ռճսկզ-

ձ՜ի՜հճռ ձՠջժ՜հձ ւ ՜յ՜՞՜ձ, Կ՜է՜ռ, 1895, բն 58-62: 5 Տՠո Դեմետրիոս Տանի, Աջւՠէՠ՜ձ Հ՜հտ զ Պճստճչզձ՜, դջ՞կ. Հ.Գ. Գ՟ժգղւգ՟վճ՟մ, Վզՠձձ՜,

1891, բն 75: 6 Տՠո Grigore M. Buiucliu (1840-1912), Situatia critica a armenilor din Moldova,

Bucuresti, 1914, pp. 21-22, 27: 7 Տՠո K. Szongott, A magyarhoni ormeny csaladok genealogiaja, tekintettel ezeknek

egymas kozott levo rokonsagara, es a vezetek es kereszt nevek etymologiai ertelmere,

Szamosujvart, 1898, p. 148, պՠո ձ՜ւ Ա. Ալթունեան, Տՠխ՜՞ջճսդզսձ ի՜հճռ ՞՜խդ՜ժ՜ձճս-

դՠ՜ձ զ Մճէպճ Վ՜է՜տզ՜, Հճսձ՞՜ջզճհ ւ Լՠի՜ոպ՜ձճս, Ֆճտղ՜ձ, 1877, բն 114, «Աժձ՜ջժ կգ էՠ-

ի՜ի՜հճռ չջ՜», Հ՜ձ՟բո Ակորջՠ՜հ, Վզՠձձ՜, 1908, բն 302, Լեո, Աձզ, Եջժՠջզ եճխճչ՜թճս,

իպ. 8-ջ՟, Եջւ՜ձ, 1985, բն 186, Դզս՜ձ Հ՜հճռ յ՜պկճսդՠ՜ձ, Գզջտ Թ., կ՜ոձ ՜շ՜նզձ, «Յճչ-

ոբվ ժդխ. Աջխճսդՠ՜ձ», ՜ղըպ. Գթրս ւծմ. Ահ՟մգ՟մտ, բն 490: 8 Տՠո Iorga Nicolae, Armenii si romanii-o paralela istorica, VI: Armenii Moldovei

trecura in Ardeal, Bucuresti, 1914, pp. 16-37: 9 Տՠո Հ. Գալփագեան, Ռճսկզձ՜ի՜հ ՞՜խճսդգ, Եջճսո՜խՠկ, 1979, բն 74:

174 Հ. տ՜ի՜ձ՜ Թ՜ջչՠջ՟հ՜ձ

ը՜՞թզ, յՠպտ բ ժ՜շճսռչՠջ Ռՠ՞զձ տ՜խ՜տզռ ՜ջւՠէտ՚ Գճսջ՞զճս ՞ՠպզ ՜վզձ,

ձճսհձ՜ձճսձ ՝ՠջ՟զ պ՜ջ՜թտճսկ, ո՜ժ՜հձ ձ՜ը՜՞թՠջգ վճըչՠռզձ, ւ ՜հձ

իզկձչՠռ Թգջձ՜չ՜ Մ՜ջՠ ՞ՠպզ ՜վզձ: Հ՜հ՜տ՜խ՜տձՠջճսկ ՞ճջթճխ ճսոճսկձ՜-

ժ՜ձ ւ ժջդ՜ժ՜ձ ի՜ոպ՜պճսդհճսձձՠջգ ձյ՜ոպ՜չճջ յ՜հկ՜ձձՠջ ոպՠխթՠռզձ

՜ա՞՜հզձ զձտձ՜՞զպ՜ժռճսդհ՜ձ ՝՜ջլջ՜ռկ՜ձ ի՜կ՜ջ11

:

Գՠշէ՜ տ՜խ՜տձ ճսձՠռՠէ բ կզ տ՜ձզ ՜ձճսձ12

: Ք՜խ՜տզ իզկձճսկգ ոժոչՠէ բջ

Լՠճյճէ՟ Ա. ժ՜հոՠջ ՝՜ձ՜չճջ ի՜կ՜լ՜հձճսդհ՜կ՝, ւ ՜հձ ոժա՝ձ՜յՠո ժճմչճսկ

բջ Szamos-Uj-Var-Varos («Սճկՠղզ Նճջ Բՠջ՟զ Ք՜խ՜տ»), իՠպւ՜՝՜ջ

՞պձչճսկ բջ «Սճկՠղ ՞ՠպզ չջ՜ իզկձչ՜թ Նճջ Բՠջ՟զ» ժճխտզձ: 1726 դ. իճժ-

պՠկ՝ՠջզ 17-զձ Կ՜ջճէ Զ ժ՜հոջգ ոպճջ՜՞ջՠռ կզ իջ՜կ՜ձ՜՞զջ, ճջճչ ի՜հ՜տ՜-

խ՜տգ ՝՜ջլջ՜ռչՠռ «Աջպճձհ՜է Աա՜պ Ք՜խ՜տ» ժ՜ջ՞զ ւ ոպ՜ռ՜չ ՜շ՜նզձ

յ՜ղպճձ՜ժ՜ձ ՜ձչ՜ձճսկգ՚ Libera Civitas Armenopolis, ժջծ՜պ՚ L. C. Ar-

menopolis, ճջգ յ՜ղպճձ՜յՠո ժջՠռ ղճսջն 61 պ՜ջզ13

:

1786 դ. Իճոզց Բ (1780-1790) ժ՜հոջգ տ՜խ՜տզձ «Թ՜՞՜չճջ՜ժ՜ձ ՜ա՜պ

տ՜խ՜տ» ժ՜ջ՞ ղձճջիՠէճս կ՜ոզձ իջ՜կ՜ձ՜՞զջ ձՠջժ՜հ՜ռչՠռ Աա՞՜հզձ եճխճչզ

1787 դ. իճսձզոզ 21-զ ձոպ՜ղջն՜ձզձ14

, ւ ՜հձ յ՜ղպճձ՜յՠո ՜ձչ՜ձչՠռ «Ա-

ա՜պ Թ՜՞՜չճջ՜ժ՜ձ Ք՜խ՜տ Աջկՠձճյճէզո» (Libera Regiaque Civitas Ar-

menopolis)15

: 1867 դ. ոժո՜թ Հ՜հ՜տ՜խ՜տգ ժջճսկ բջ զջ ՜ձչ՜ձ իճսձ՞՜ջՠջՠձ

պ՜ջ՝ՠջ՜ժգ՚ «Աա՜պ Թ՜՞՜չճջ՜ժ՜ձ Ք՜խ՜տ Ս՜կճղճսհչ՜ջ» (Szabad Kiralyi

Varos Szamosujvar): 1918 դ. ձ՜ըժզձ Գՠշէ՜ ՞հճսխզ իզղ՜պ՜ժզձ, Հ՜հ՜-

տ՜խ՜տգ ժճմչՠռ Գիՠշէ՜ (Գՠշէ՜)16

:

Հ՜հ՜տ՜խ՜տգ ղ՜պ ՜ջ՜՞ ա՜ջ՞՜ռճսկ ՜յջՠռ. ՞ջ՜ձռչՠռ ՝ձ՜ժմճսդհ՜ձ

՜ծ, 1801 դ. ժՠձպջճձ՜ժ՜ձ վճխճռձՠջզ կ՜հդՠջգ, զոժ 1807 դ. ժՠձպջճձզ իջ՜-

յ՜ջ՜ժզ ՜կ՝ճխն կ՜ժՠջՠոգ թ՜թժչՠռզձ ժջ՜ը՜շձ ՜չ՜աՠ ո՜էՠջճչ, ճջճձտ

1872 դ. վճը՜ջզձչՠռզձ ՞ջ՜ձզպՠ ՜խհճսոձՠջճչ: 1811 դ. Ք՜խ՜տզ թՠջ՜ժճսհ-

պգ ճջճղՠռ չՠջ՜ձճջճ՞ՠէ նջ՜խ՜ռզ նջ՜կ՝՜ջգ, զձմյՠո ձ՜ւ Փճտջ Սճկՠղ ՞ՠպզ

իճսձգ՚ գոպ ՞էը՜չճջ ծ՜ջպ՜ջ՜յՠպզ ձ՜ը՜՞թզ: 1841 դ. ՝ՠջ՟զ ղճսջնգ նջճչ

էզ ՜ժճոձՠջգ մճջ՜ռչՠռզձ, ՝՜ակ՜դզչ թ՜շՠջ պձժչՠռզձ, ւ ՜ջ՜իՠպձՠջ ՝՜ռ-

չՠռզձ, ի՜ջ՟՜ջչՠռ տ՜խ՜տ՜ռզձՠջզ ի՜կ՜ջ ա՝ճո՜չ՜հջգ: Աշ՜նզձ ՟ՠխ՜պճսձգ

10

Տՠո Ovidiu Dan, Egregora de la Dumbraveni, Bucuresti, 2009, pp. 7-16: 11

Տՠո Franciscus Fasching, Nova Dacia, Claudipole, 1743, pp. 25, 29: 12

Տՠո Cantu Caesar, Vilagtortenelem. V.-VI. k. Pest, 1860, pp. 197-198: 13

Տՠո Dumitriu-Snagov, “Ion, Le saint-siege et la Roumanie modern,” Miscellanea

Historiae Pontificiae, Vol. 48, Roma, 1989, pct. 48, 50, pp. 449-450: 14

Տՠո Ա. Բ. Կարինեան, Աժձ՜ջժձՠջ Հ՜հ յ՜ջ՝ՠջ՜ժ՜ձ կ՜կճսէզ յ՜պկճսդՠ՜ձ, Հ՜պճջ Ա,

Եջ., 1956, բն 54: 15

Տՠո Grigorian Tigran, Istoria si cultura poporului armean, Bucuresti, 1993, p. 48: 16

Տՠո Dr. Lukacsi, Kristof, Historia armenorum Transilvaniae, a primordiis gentis

usque nostram, Memoriam e fontibus authenticis et documentis antea ineditis, Viennae,

1859, pp. 148-163:


՝՜ռչՠռ 1788 դ. տ՜խ՜տզ ժՠձպջճձճսկ, զոժ ՜շ՜նզձ վճոպ՜պճսձգ` 1793 դ.:

1838-1839 դդ. Գՠշէ՜ տ՜խ՜տ կպ՜չ Կէճսե-Դՠե ծ՜ձ՜յ՜ջիգ, ճջգ լ՞չճսկ բջ

Սճկՠղ ՞ՠպզ ՜վզձ աճս՞՜իՠշ: 1881 դ. Գՠշէ՜հճսկ ՜ձռժ՜ռչՠռ ՠջժ՜դ՞զթ, ւ

ժ՜շճսռչՠռ ՜շ՜նզձ ՠջժ՜դճսխ՜հզձ ժ՜հ՜ջ՜ձգ:

Գՠշէ՜հզ ՝ձ՜ժզմձՠջգ ՝՜ե՜ձչ՜թ բզձ ՠջՠտ ժ՜ջ՞զ: Ակՠձ՜՝՜ակ՜կ՜ջ՟գ

«զջ՜ժ՜ձ ՝ձ՜ժզմձՠջ»-ձ բզձ, ճջճձտ յՠպտ բ ճսձՠձ՜հզձ ՜շձչ՜աձ կՠժ իճխ՜-

կ՜ո, պճսձ ւ պձպՠոճսդհճսձ, կղպ՜յՠո ՝ձ՜ժչՠզձ տ՜խ՜տճսկ ւ չծ՜ջՠզձ տ՜-

խ՜տ՜հզձ ի՜ջժՠջգ: Մհճսո ժ՜ջ՞ձ «՜ջպ՜տզձ ՝ձ՜ժզմձՠջ»-ձ բզձ՚ ՜հձ տ՜խ՜տ՜-

ռզձՠջգ, ճջճձտ կղպ՜յՠո մբզձ ՝ձ՜ժչճսկ տ՜խ՜տճսկ, ո՜ժ՜հձ ճսձՠզձ կ՜ոձ՜-

չճջ պձպՠոճսդհճսձ ւ յ՜ջպ՜չճջ բզձ չծ՜ջՠէ տ՜խ՜տզ ՝ճէճջ ի՜ջժՠջգ17

: Գճ-

հճսդհճսձ ճսձՠզձ ձ՜ւ «ի՜ջժ՜պճս ՝ձ՜ժզմձՠջ», ճջճձտ ճմ ոՠվ՜ժ՜ձ պձպՠոճս-

դհճսձ ճսձՠզձ տ՜խ՜տզ կՠն, ճմ բէ կղպ՜յՠո ՝ձ՜ժչճսկ բզձ ՜հձպՠխ, ՝՜հռ տ՜-

խ՜տ՜ռզ՜ժ՜ձ ւ տ՜խ՜տզ կՠն ՜շւպջճչ ա՝՜խչՠէճս զջ՜չճսձտձՠջզռ ր՞պչՠէճս

ի՜կ՜ջ չծ՜ջճսկ բզձ ձճսհձ ի՜ջժՠջգ, զձմյՠո ւ կհճսո ՠջժճս ժ՜ջ՞զ տ՜խ՜տ՜ռզ-

ձՠջգ:

Բճէճջ ՠջՠտ ժ՜ջ՞զ տ՜խ՜տ՜ռզձՠջձ զջ՜չճսձտ ճսձՠզձ կզն՜կպՠէճս տ՜խ՜-

տզ ժ՜շ՜չ՜ջկ՜ձ ՞ճջթզձ. հճսջ՜տ՜ձմհճսջձ ճսձՠջ գձպջ՜ժ՜ձ կՠժ լ՜հձ: Գՠշ-

է՜հզ ժ՜շ՜չ՜ջկ՜ձ ժ՜ջ՞գ տ՜խ՜տզ ՜շրջհ՜ ժհ՜ձտզ ի՜ջռճսկ ՜շ՜ն՜՟ՠկ ՞՜-

խ՜վ՜ջձՠջզ ՞ճհճսդհ՜ձ չժ՜հճսդհճսձձ բ: Ք՜խ՜տզ խՠժ՜չ՜ջկ՜ձ ՝՜ջլջ՜՞ճսհձ

կ՜ջկզձգ պ՜ջզձ կՠժ ՜ձ՞՜կ իջ՜չզջչճխ Ժճխճչջ՟՜ժ՜ձ ի՜չ՜տձ բջ: Ահձ

ճսձՠջ ղ՜պ յ՜ջպ՜ժ՜ձճսդհճսձձՠջ` ի՜կ՜հձտզ ՜ձ՟՜կձՠջզ գձպջճսդհճսձգ, թՠ-

ջ՜ժճսհպզ պ՜ջՠժ՜ձ թ՜ըոՠջզ ի՜ղչՠպչճսդհ՜ձ գձ՟ճսձճսկգ ւ ի՜ոպ՜պճսկգ,

տ՜խ՜տզ պձպՠո՜ժ՜ձ ճս ժջճձ՜ժ՜ձ ժհ՜ձտզ ւ ի՜ջ՜ժզռ ըձ՟զջձՠջզ տձձ՜ջ-

ժճսկձ ճս էճսթճսկգ: Ժճխճչջ՟՜ժ՜ձ ի՜չ՜տզ ձզոպՠջգ չ՜ջճսկ բզձ «Հշՠպճջգ» ւ

«Հշՠպճջզ վճը՜ձճջ՟գ», զձմյՠո ձ՜ւ ձ՜ը՜՞՜իճսդհ՜ձ 2 ժ՜կ 3 ՜ձ՟՜կ,

ճջճձտ գձպջչճսկ բզձ տ՜խ՜տզ իՠխզձ՜ժ՜չճջ տ՜խ՜տ՜ռզձՠջզռ: Ըձ՟ի՜ձճսջ

եճխճչզ տ՜ջպճսխ՜ջգ ՜ջլ՜ձ՜՞ջճսկ բջ ձզոպՠջգ ւ ա՝՜խչճսկ վ՜ոպ՜դխդՠ-

ջճչ: Աջպ՜ժ՜ջ՞ զջ՜չզծ՜ժձՠջզ ե՜կ՜ձ՜ժ իձ՜ջ՜չճջ բջ իջ՜չզջչՠէ Ըձ՟ի՜-

ձճսջ Հ՜չ՜տ: Ք՜խ՜տզ ժ՜շ՜չ՜ջկ՜ձ ի՜նճջ՟ ժ՜ջւճջ կ՜ջկզձգ Հ՜կ՜հձտձ բջ:

Ահձ ժ՜ակչճսկ բջ եճխճչջ՟՜ժ՜ձ ի՜չ՜տզ ձզոպճսկ ՝ձ՜ժզմձՠջզռ գձպջչ՜թ

ձՠջժ՜հ՜ռճսռզմձՠջզռ, ճջճձռ դզչգ ոժա՝ճսկ 100 իճ՞զ բջ ւ ժճմչճսկ բջ «Հ՜ջ-

հճսջհ՜ժ»:

Մհճսո ժ՜ջւճջ ի՜ջռգ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜հՠջզ ՟՜չ՜ձ՜ժ՜ձ ժճխկձճջճղ-

ճսկձ բ18

: Մճէ՟ճչ՜հզռ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜ ՠժ՜թ ի՜հՠջգ Հ՜հ Աշ՜տՠէ՜ժ՜ձ Եժՠխՠ-

17

Տՠո Dr. Lukacsi, Kristof, Egyenes valasz biralatra (Philadelphos kritikajara),

Tarca, Idok Tanuja, Budapest, 1866, pp. 178, 196, 236: 18

Տՠո Dr. Merkelbach R., “Ein corrupter Satz im Brief Marc Aurels uber,, Des

Regenwunder” im Feldzug gegen die Quaden,” in Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, Tomus XVI, Budapest, 1968, pp. 162-175:


ռճս իՠպւճջ՟ձՠջ բզձ, ո՜ժ՜հձ 1684 դ. գձ՟՞ջժչՠռզձ ժ՜դճէզժ՜ռկ՜ձ իճո՜ձտզ

կՠն19

: Նջ՜ձռ ՟՜չ՜ձ՜վճը ՜ձՠէճս ի՜կ՜ջ Բզոպջզռ՜ ՠժ՜չ տ՜ի՜ձ՜-տ՜ջճ-

ազմ, ժ՜դճէզժճսդհ՜ձ ձչզջհ՜է Օ՞ոՠձպ Վՠջաՠջՠոտճսձ (1655-1715)՚ թ՜՞ճսկճչ

Մճէ՟ճչ՜հզ ի՜հ, ճջձ ՜չ՜ջպՠէ բջ Հշճկզ Collegium Urbanum de Propagan-

da Fide ճսոճսկձ՜ժ՜ձ ի՜ոպ՜պճսդհճսձգ: Հ՜հՠջգ ՟զկ՜՟ջճսկ բզձ, ո՜ժ՜հձ զ

չՠջնճ ի՜ղպչՠռզձ ժջճձ՜վճըճսդհ՜ձ կպտզ իՠպ, կ՜ձ՜չ՜ձ՟ ճջ ՜հէ պՠխ վճ-

ը՜՟ջչՠէճս իձ՜ջ՜չճջճսդհճսձ մճսձՠզձ: Վՠռ՜կհ՜ տ՜ջճամ՜ժ՜ձ ՞ճջթճսձՠճս-

դհճսձզռ ւ Տ. Մզձ՜ո ՠյզոժճյճոզ կ՜իզռ իՠպճ կզ՜հձ Օ՞ոՠձպ Վՠջաՠջՠոտճսձ

ժ՜ջճխ՜ռ՜չ ի՜կճաՠէ կհճսո իճ՞ւճջ՜ժ՜ձձՠջզձ գձ՟ճսձՠէ ժ՜դճէզժճսդհճսձգ:

1690 դ. ձ՜ աՠժճսռ՜՞զջ ձՠջժ՜հ՜ռջՠռ Հշճկ, ճջճսկ ՜ոչճսկ բ. «Աչ՜ջպչՠռ

Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ 30.000 իզձ ւ ձճջ ՠժ՜թ ի՜հՠջզ ՟՜չ՜ձ՜վճըճսդհճսձգ»: Իջ

՜ջպ՜ժ՜ջ՞ ի՜նճխճսդհճսձձՠջզ ի՜կ՜ջ Օ՞ոՠձպ Վՠջաՠջՠոտճսձ ձղ՜ձ՜ժչՠռ

Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜հ ՠյզոժճյճո՜ջ՜ձզ «՞էը՜չճջ ժ՜շ՜չ՜ջզմ», ոպ՜ռ՜չ

ի՜ջ՞՜ջե՜ձ «Աէ՜պ՜հզ ՠյզոժճյճո» ժճմճսկգ, տ՜խ՜տ՜ռզ՜ժ՜ձ ժ՜ջ՞ճչ ՜ջ-

ե՜ձ՜ռ՜չ «յ՜ջճձ» պզպխճոզձ, զոժ Վ՜պզժ՜ձգ ձջ՜ձ ՜ձչ՜ձՠռ «Կ՜դճէզժճս-

դհ՜ձ Ծ՜խզժ» (Floss Catholicitatis):

Ահոյզոճչ ի՜հ՜տ՜խ՜տ Գՠշէ՜հզ իզկձ՜՟ջկ՜ձ ե՜կ՜ձ՜ժ ի՜հՠջձ ՜ջ՟ՠձ

ժ՜դճէզժ բզձ: Ս՜ժ՜հձ ժ՜դճէզժճսդհ՜ձ իզկձ՜ժ՜ձ ՟ջճսհդձՠջձ գձ՟ճսձՠէճչ

ի՜ձ՟ՠջլ, ձջ՜ձտ յ՜իյ՜ձՠռզձ Հ՜հ Աշ՜տՠէ՜ժ՜ձ ՠժՠխՠռճս թզո՜ժ՜ջ՞գ20

:

Ճ՜ձ՜մՠռզձ.

Հշճկզ Պ՜յզ ՜շ՜նձճսդհճսձձ ճս ՜ձոը՜է՜ժ՜ձճսդհճսձգ,

Ք՜խժՠ՟ճձզ եճխճչգ, զձմյՠո ձ՜ւ Սճսջ՝ Հճ՞ճս ՝ձճսհդզ չՠջ՜՝ՠջհ՜է

՟ջճսհդգ,

Ք՜չ՜ջ՜ձզ ՞ճհճսդհճսձգ,

Սճսջ՝ Ծձձ՟զ պճձ՜ժ՜պ՜ջճսդհճսձգ ՟ՠժպՠկ՝ՠջզ 25-զձ,

Եժՠխՠռզձՠջզ ՜ջպ՜տզձ ւ ձՠջտզձ ի՜ջ՟՜ջկ՜ձ ի՜կ՜յ՜պ՜ոը՜ձճս-

դհճսձգ իշճկՠ՜-ժ՜դճէզժ՜ժ՜ձ ոժա՝ճսձտձՠջզձ:

Պ՜իյ՜ձՠռզձ.

Ս.Պ՜պ՜ջ՜՞զ կ՜պճսռճսկգ ի՜հՠջՠձ էՠաչճչ,

տ՜ի՜ձ՜ձՠջզ, թը՜պՠջ-տ՜ի՜ձ՜ձՠջզ ւ ՠյզոժճյճոձՠջզ գձպջճսդհ՜ձ

զջ՜չճսձտգ,

տ՜ի՜ձ՜ձՠջզ ՜կճսոձ՜ձ՜էճս զջ՜չճսձտգ,

տ՜ի՜ձ՜ձՠջզ ի՜ձ՟ՠջլ՜ձտզ ի՜հժ՜ժ՜ձ ճծգ ւ ՜հէձ:

19

Տՠո Հ. Ղ. Ալիշան, Կ՜կՠձզռ, Վՠձՠպզժ, 1896, բն196-197: 20

Տՠո Zareh Baronian, Liturghia bisericii armene in cadrul liturghiilor celorlalte

rituri liturgice rasaritene, Studiu comparative (Lucrare de doctorat), Bucuresti, 1993,

pp. 48-98:


Հ՜հ՜տ՜խ՜տ Գՠշէ՜հճսկ ի՜հ ժ՜դճէզժձՠջձ ճսձՠզձ 10 ՠժՠխՠռզ ւ կ՜պճսշ՚

Եյզոժճյճո՜ժ՜ձ կ՜պճսշգ, ճջգ ժ՜շճսռչՠէ բջ տ՜խ՜տզ իզկձ՜՟ջկ՜ձ ե՜կ՜-

ձ՜ժ, իզձ ՠժՠխՠռզձ՚ տ՜խ՜տզ իհճսոզո՜հզձ թ՜հջ՜կ՜ոճսկ (1730 դ. ՜հձ տ՜ձ՟-

չՠռ), Ս. Սճխճկճձ ՠժՠխՠռզձ՚ ժ՜շճսռչ՜թ 1729 դ., Ք՜էչ՜ջզ՜ կ՜պճսշգ (՜հո

ՠժՠխՠռճս կճպ ժ՜ձ՞ձՠռչ՜թ բ 14 ը՜մտ՜ջ, ճջճձտ ըճջիջ՟՜՝՜ձճջՠձ ձՠջժ՜-

հ՜ռձճսկ ՠձ Հզոճսո Քջզոպճոզ պ՜ձն՜ձտզ յ՜իՠջգ), Հ՜հճռ Մ՜հջ պ՜ծ՜ջգ (ղզ-

ձ՜ջ՜ջճսդհճսձգ ոժոչՠէ բ 1748 դ., րթչՠէ բ 1804 դ.), ՞ՠջՠակ՜ձ՜պ՜ձ, պխ՜ձՠ-

ջզ ւ ՜խնզժձՠջզ ՞զղՠջրդզժ կ՜պճսշձՠջգ21

:

Օ՞ոՠձպզճսո Վՠաՠջՠոտճսզ կ՜իզռ իՠպճ (1715 դ. Վզՠձձ՜) ի՜հՠջգ մժ՜ջճ-

խ՜ռ՜ձ ի՜կ՜լ՜հձճսդհ՜ձ ՞՜է ձճջ ՠյզոժճյճոզ ի՜ջռզ ղճսջն, ւ Հշճկզ Պ՜յգ

Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜հՠջզ ի՜կ՜ջ ՜հէւո ի՜հ-ժ՜դճէզժ ՜շ՜նձճջ՟ մբջ ձղ՜ձ՜-

ժճսկ, ՜հէ կզ՜հձ „...Temporis vicarius apostolicus et arhidiaconus omnium

per Transilvania” («... ե՜կ՜ձ՜ժ՜չճջ վճը՜շ՜նձճջ՟ ւ կզ՜ե՜կ՜ձ՜ժ թը՜-

պՠջ տ՜ի՜ձ՜ ՜կ՝ճխն Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜կ՜ջ...») „cum jure ordinandi”

(«...տ՜ի՜ձ՜ձՠջ րթՠէճս զջ՜չճսձտճչ»)22

: 1716-1760 դդ. գձդ՜ռտճսկ ձղ՜ձ՜ժ-

չՠռ ՠջժճս թը՜պՠջ տ՜ի՜ձ՜` Ղ՜ա՜ջ Բճս՟՜տճչզմգ (1716-1721) ւ ՝եզղժ

Մզի՜հ Թՠճ՟ճջճչզմգ (1721-1760), ճջճձռ իՠպ ի՜հՠջգ մի՜ղպչՠռզձ՚ կՠխ՜՟ջՠ-

էճչ պ՜ջ՝ՠջ «կՠխտՠջզ» կՠն: Աջ՟հճսձտճսկ 1760 դ. ոժո՜թ Պ՜յձ ՜հէւո իճ՞ւճ-

ջ՜ժ՜ձձՠջ մբջ ձղ՜ձ՜ժճսկ, ՜հէ Վ՜պզժ՜ձզ ՞ՠջզղը՜ձճսդհ՜ձ պ՜ժ չՠջռջՠռ

ի՜հ մճջո դ՜խ՜ժ՜ձ ի՜կ՜հձտձՠջգ՚ Գՠշէ՜ձ, Կՠճջժՠձ (Գՠճջ՞ՠձ), Ֆջճսկճ՜ո՜ձ

ւ Դճսկ՝ջգչՠձգ՚ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ իշճկՠ՜-ժ՜դճէզժ ՠյզոժճյճո՜ջ՜ձզ կզն-

ձճջ՟ճսդհ՜կ՝23

: Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜հՠջգ ՝՜ակզռո ՜յ՜ջ՟հճսձ վճջլՠէ ՠձ

Պ՜յզձ ի՜կճաՠէ չՠջ՜՝՜ռՠէ ի՜հ-ժ՜դճէզժ ՠյզոժճյճո՜ջ՜ձգ, ո՜ժ՜հձ ՟ջ՜ձ

ը՜ձ՞՜ջճսկ բջ 1853 դ. Գՠշէ՜հճսկ իզկձչ՜թ իճսհձ-ժ՜դճէզժ ՠյզոժճյճո՜ջ՜-

ձգ: Խձ՟զջգ էճսթչՠռ Վ՜պզժ՜ձզ ւ Ռճսկզձզ՜հզ ժ՜շ՜չ՜ջճսդհ՜ձ կզնւ 1927 դ.

ժձտչ՜թ ւ 1930 դ. չ՜չՠջ՜ռչ՜թ ի՜կ՜լ՜հձ՜՞ջճչ. իճսհձ-ժ՜դճէզժ ՠյզոժճ-

յճո՜ջ՜ձգ Գՠշէ՜հզռ պՠխ՜վճըչՠռ Կէճսե, զոժ Ռճսկզձզ՜հճսկ ի՜ոպ՜պչՠռ

ի՜հ-ժ՜դճէզժ կզ Օջ՟զձ՜ջզ՜պճսո՚ Գՠշէ՜ ժՠձպջճձճչ, ճջձ ճսձՠջ իզձ՞ թճսը՚

Գՠշէ՜, Գՠճջ՞ՠձ24

, Ֆջճսկճ՜ո՜25

, Դճսկ՝ջգչՠձ ւ Չՠջձգճսռ, ւ կՠժ ի՜հ-ժ՜դճէզժ

չ՜ջմ՜ժ՜ձ կ՜ջկզձ Բճսը՜ջՠոպճսկ:

Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ի՜հՠջձ ՜ջչՠոպզ ՠջւՠէզ ձկճսղձՠջ ՠձ ոպՠխթՠէ26

: Նճ-

21

Տՠո H. Dj Siruni, Istoria cronologica a poporului armean, Bucuresti, 1942, pp. 16-52: 22

Տՠո Հ. Գալփագեան, Ռճսկզձ՜ի՜հ ՞՜խճսդգ, բն 75-76: 23

Տՠո Husik Dr. Zohrabian, Istoria bisericii armene de la introducerea crestinismului

in Armenia pana in zilele noastre, Bucuresti, 1934, pp. 10-25: 24

Տՠո Հ. Գալփագեան, Ռճսկզձ՜ի՜հ ՞՜խճսդգ, բն 80: 25

Նճսհձ պՠխճսկ: 26

Տՠո V. Bogrea, “Costume vechi moldovenesti in portretul ctitorilor armeni de la

Gherla,” in Anuarul Institutului de Istorie Nationala, Cluj, III, 1924-1925, p. 534:


ջ՜՞ճսհձ ե՜կ՜ձ՜ժձՠջզ ՜չՠջ՜թճսդհճսձձՠջզ իՠպւ՜ձտճչ Աջկՠձճյճէոզ տ՜-

խ՜տ՜ղզձճսդհ՜ձ կՠն XVIII ՟. կՠթ պ՜ջ՜թճսկ ՞պ՜թ ճջկձ՜ձժ՜ջմճսդհ՜ձ րջզ-

ձ՜ժձՠջզռ կզ՜հձ կՠժձ բ յ՜իյ՜ձչՠէ՚ 1723 դ. Սճխճկճձզ ՠժՠխՠռճս կՠն, ճջգ

ի՜նճխճսդհ՜կ՝ չՠջ՜ժ՜ձ՞ձչՠէ բ: Գՠշէ՜հզ ի՜հՠջգ ոպՠխթՠէ ՠձ ձ՜ւ ա՞՜էզ

դչճչ ՞ՠխ՜ձժ՜ջ ժպ՜չձՠջ, ճջճձռ կՠթ կ՜ոգ ՞պձչճսկ բ Ս.Եջջճջ՟ճսդհճսձ

ՠժՠխՠռճսկ ւ տ՜խ՜տզ ի՜հ-ժ՜դճէզժ դ՜խ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ պ՜ձգ: Տ՜ոձՠջՠտ ձժ՜ջ

՞ջ՜ձռչ՜թ բ ՠխՠէ Գՠշէ՜հզ յ՜պկճսդհ՜ձ դ՜ձ՞՜ջ՜ձզ ՞ճսհտ՜ռճսռ՜ժզ կՠն ւ

յ՜իչճսկ բջ ՜հձպՠխ: Բ՜ռ՜շճսդհճսձ բջ ժ՜ակճսկ «Խ՜մզռ զնՠռճսկգ» ժպ՜չգ,

ճջգ դ՜ձ՞՜ջ՜ձգ յ՜իյ՜ձճսդհ՜ձ բջ ի՜ձլձՠէ Ս. Եջջճջ՟ճսդհճսձ ՠժՠխՠռճսձ:

2013 դ. դ՜ձ՞՜ջ՜ձճսկ յ՜իչճխ ձկճսղձՠջգ ի՜ձլձչՠէ ՠձ ի՜հ-ժ՜դճէզժ ՜շ՜ն-

ձճջ՟՜ջ՜ձզձ:

Գՠշէ՜հզ ի՜հճսդհ՜ձգ յ՜պժ՜ձճխ ՞ՠխ՜ձժ՜ջ ժպ՜չձՠջզ ի՜չ՜տ՜թճսձ

վճտջ ՝՜ռ՜շճսդհճսձձՠջճչ ձՠջ՜շճսկ բ XVIII ւ XIX ՟՟. ՜չ՜ջպ՜թ ՞ճջթՠջ:

Հ՜չ՜տ՜թճսզ ՞ճջթՠջգ ՜ջպ՜ռճէճսկ ՠձ ղճսջն ՠջժճս ՟՜ջզ գձդ՜ռտճսկ ժՠջ-

յ՜ջչՠոպզ ՝ձ՜՞՜չ՜շճսկ ձ՜ը՜ոզջճսդհճսձձՠջզ ա՜ջ՞՜ռկ՜ձ գձդ՜ռտգ, զձմ-

յՠո Գՠշէ՜հզ ի՜հ ի՜ձջճսդհ՜ձ, ՜հ՟յՠո բէ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ՞ՠջկ՜ձ՜ռզ ՜ջ-

չՠոպ՜՞ՠպձՠջզ ղջն՜ձ՜ժձՠջճսկ: Դջ՜ձռ կՠթ կ՜ոգ ի՜հ ի՜կ՜հձտզ ՞ճջթզմձՠջզ

՟զկ՜ձժ՜ջձՠջձ ՠձ, ղ՜պ ՠձ իճ՞ւճջ դՠկ՜ձՠջճչ ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜պ՜ձտձՠ-

ջգ, ժ՜ձ ձ՜ւ ՜շ՜ձլզձ ի՜հ ՜աձչ՜ժ՜ձ ՞ՠջ՟՜ոպ՜ձձՠջզ ազձ՜ձղ՜ձձՠջ յ՜պ-

ժՠջճխ ձժ՜ջձՠջ: Ահո ձժ՜ջմճսդհճսձգ էզճչզձ ՜ջպ՜ի՜հպճսկ բ պչհ՜է ՟՜ջ՜-

ղջն՜ձզձ ի՜պճսժ ճսխխճսդհճսձձՠջձ ւ ա՜ջ՞՜ռճսկձՠջգ27

: Աձռձՠէճչ ՝՜ջճժժճ

ճծզ աճսոյ ՜ջպ՜ի՜հպճսդհճսձձՠջզռ ՟ՠյզ ձճջ՚ ՟՜ո՜ժ՜ձ ճծգ, ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ

՜ջչՠոպգ ի՜ոձճսկ բ ՜ժ՜՟ՠկզ՜ժ՜ձ ճծզ, ճջգ ՞ՠջ՜ա՜ձռ՜յՠո զղըճսկ բ XIX

՟. ՠջժջճջ՟ ժՠոզռ կզձմւ XX ՟. ոժզա՝:

Հ՜չ՜տ՜թճսզ ՜ջեՠտ՜չճջ կզնճսժգ ձՠջժ՜հ՜ռձճսկ ՠձ XVIII ՟. ձժ՜ջձՠջգ՚

ոճոժ կզ տ՜ձզ ՞ճջթ, ժ՜պ՜ջկ՜ձ պ՜ջՠդչզ ձղճսկճչ, ո՜ժ՜հձ ՜շ՜ձռ իՠխզձ՜-

ժզ ոպճջ՜՞ջճսդհ՜ձ28

: Ահո ՜ղը՜պ՜ձտձՠջզ իՠխզձ՜ժձՠջգ պՠխ՜ժ՜ձ ժ՜կ րպ՜ջ

(՜կՠձ՜ի՜չ՜ձ՜ժ՜ձգ՚ ՜չոպջզ՜ռզ) կզն՜ժ ձժ՜ջզմձՠջ ՠձ: Աշ՜նզձ չ՜շ ՜ձ-

ի՜պ՜ժ՜ձճսդհճսձգ Գՠշէ՜հզ ի՜հճսդհ՜ձ կղ՜ժճսհդզ յ՜պկճսդհ՜ձ կՠն, զձմյՠո

ձ՜ւ ի՜ո՜ջ՜ժ՜ժ՜ձ-տ՜խ՜տ՜ժ՜ձ ճս պձպՠո՜ժ՜ձ ժհ՜ձտճսկ, ՠջւՠէզ ՟ՠջ ը՜-

խ՜ռ՜թ` Աէ՜պ՜հզ ՠյզոժճյճո Օ՞ոՠձ՟զճսո Վՠջաՠջՠոտճսձ (1655-1715) բ: Նջ՜

՟զկ՜ձժ՜ջգ մբջ ժ՜ջճխ պՠխ մ՞ջ՜չՠէ Աջկՠձճյճէոզ յ՜պժՠջ՜ոջ՜իճսկ29

: Աձ-

27

Տՠո D. Simonescu, “Evangelia armeana din Iasi (1351) in Ani,” Anuarul culturii

armene, Bucuresti, 1941, pp. 3-14: 28

Տՠո D. Dan, “Dare de seama asupra celor mai vechi patru evanghelii manuscrise

armene aflatoare in Moldova si Bucovina,” in Candela. Jurnalu bisericescu-literariu,

Cernauti, 1896, pp. 1-9: 29

Տՠո Helmut Buschhausen, Livia Dragoi, Nicolae Gazdovits, Cultura si arta

armeneasca in Gherla, Bucuresti, 2002, p. 131, պՠո ձ՜ւ Pop Virgil, Armenopolis-


ի՜հպ ձժ՜ջզմգ ձջ՜ յ՜պժՠջգ՚ ի՜ոճսձ պ՜ջզտճսկ, աՠպՠխՠէ բ „Oxendius

Versellescus” ժպ՜չճսկ: Նժ՜ջճսկ ժՠջյ՜ջգ ձՠջժ՜հ՜ռչճսկ բ ՠջզպ՜ո՜ջ՟,

ՠյզոժճյճո լՠշձ՜՟ջչՠէճս պ՜ջզտճսկ (1691), զձմյՠո իՠպւճսկ բ ձՠջտւզ կ՜-

ոզ ՞ջ՜շճսկզռ: Նժ՜ջզմգ ժ՜ջճխ՜ռՠէ բ չ՜ջյՠպճջՠձ ՜ջպ՜ռճէՠէ ՠյզոժճյճոզ

՜ձի՜պ՜ժ՜ձճսդհճսձգ, ՟զկ՜՞թՠջզ ՞ՠխՠռժճսդհճսձձ ճս ՜ջպ՜ի՜հպմ՜ժ՜ձճս-

դհճսձգ, ճջճձտ ՜մտզ ՠձ գձժձճսկ ըոպճսդհ՜կ՝ ւ կզւձճսհձ ե՜կ՜ձ՜ժ ՞ջ՜չմճս-

դհ՜կ՝30

: Նկ՜ձ՜յՠո ի՜ջճսոպ բ ձժ՜ջզ ՝ՠկ՜ժ՜ձ ի՜պչ՜թգ: Նժ՜ջզ վճջ՜-

՞ջճսդհ՜ձ կՠն ձղչ՜թ պ՜ջՠդզչգ ժ՜ջզտ ճսձզ ծղ՞ջպկ՜ձ. ՟՜ ճմ դՠ 1691 դ. բ,

՜հէ 1760, ՠջ՝ Մ՜ջզ՜-Թՠջՠա՜ ժ՜հոջճսիզձ «Վՠջա՜ջ» գձպ՜ձզտզձ ղձճջիՠռ

՜աձչ՜ժ՜ձ ժճմճսկ՚ ազձ՜ձղ՜ձզ իՠպ կզ՜ոզձ31

: Նժ՜ջգ ժ՜պ՜ջչ՜թ բ ՝՜ջճժժճ

ճծճչ. ՠպձ՜ըճջտճսկ յ՜պժՠջչ՜թ ՠձ չ՜ջ՜՞ճսհջձՠջ ճս ծ՜ջպ՜ջ՜յՠպ՜ժ՜ձ

կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջ, ՞ջտՠջ, դ՜ձ՜տ՜կ՜ձ ւ ՞ջմ՜վՠպճսջ, Աէՠտո՜ձ՟ջ Գ-զ ձ՜կ՜ժգ,

ճջզ ժՠջյ՜ջզ չՠիճսդհ՜ձ չժ՜հճսդհճսձձ ՠձ ազձ՜ձղ՜ձզ դջզ լւգ, ՠյզոժճյճ-

ո՜ժ՜ձ ծճը ի՜՞ճսոպգ, ՞՜չ՜ա՜ձգ, դ՜ձժ՜ջեՠտ ժպճջզռ յ՜պջ՜ոպչ՜թ

ըճսհջգ32

: Ահո կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջգ ձժ՜ջչ՜թ ՠձ ձճսհձյզոզ ըձ՜կտճչ, զձմյՠո ւ

՟ՠկտզ ւ լՠշտզ կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջգ:

Հ՜նճջ՟գ վճըՠջՠռ Մզի՜հ Թՠճ՟ճջճչզմզ ՟զկ՜ձժ՜ջձ բ: Հՠխզձ՜ժձ ՜ձ-

ի՜հպ բ, ի՜չ՜ձ՜՝՜ջ ՟ճսջո բ ՠժՠէ ոզյհ՜ձ ՜ջչՠոպ՜՞ՠպձՠջզ կզն՜չ՜հջզռ:

Պ՜պժՠջգ յ՜պժ՜ձճսկ բ ՝՜ջճժժճ ճծզձ՚ չզՠձձ՜ժ՜ձ իխժկ՜կ՝: Նժ՜ջմզձ ի՜-

նճխչՠէ բ ՜ջպ՜ռճէՠէ ՟զկ՜՞թՠջզ ՜ձի՜պ՜ժ՜ձճսդհճսձգ ւ ի՜պժ՜յՠո, ի՜ազչ

աոյչ՜թ ՟՜շձճսդհ՜ձ ա՞՜ռճսկգ: Մզ՜ե՜կ՜ձ՜ժ գձ՟՞թչ՜թ բ ժՠջյ՜ջզ

իճ՞ւճջ՜ժ՜ձ ՝՜ջլջ ը՜չզձ յ՜պժ՜ձՠէձ ճս ժջդ՜ժ՜ձ ՝՜ջլջ կ՜ժ՜ջ՟՜ժգ33

:

XVIII ՟. ՠջժջճջ՟ ժՠոճչ բ դչ՜՞ջչ՜թ Կէզկՠձպ ԺԴ յ՜յզ ՟զկ՜ձժ՜ջգ34

:

Ս՜ ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜պ՜ձտ բ՚ ըզոպ չ՜ջյՠպճջՠձ ժ՜պ՜ջչ՜թ:

oras baroc, Cluj-Napoca, 2012, pp. 267-274 ւ Mihaela Bodera, “Valoare in peisajul

urban al Gherlei,: in Revista muzeelor si monumentelor Monumente istorice si de arta,

nr. 1/1984, Bucuresti, pp. 27-29, Andor Borbely, “Erdelyi varosok Kepeskonyve 1736-

bol,” in Erdelyi Muzeum, nr.2/1943, Cluj, 1943, pp. 197-215: 30


armeneasca in Gherla, p. 131: 31



Տՠո H. B. Hasdeu, Istoria tolerantei religioase, Bucuresti, 1968, pp. 12-14, Helmut

Buschhausen, Livia Dragoi, Nicolae Gazdovits, Cultura si arta armeneasca in

Gherla, p. 132, պՠո ձ՜ւ Benko Margareta, “Problemele urbanistice ale Clujului in

perioada baroca,” in ,Studii si cercetari de Istoria Artei, seria Arta plastic, XIV, nr.2,

1967, Budapesta, բն 237-242, Malverti Xavier, Picard Aleth, “Les Villes Coloniales,”

in Les Carnets de la Recherche Architectural, nr. 2, Ecole s Architecture de Grenoble,

1988, pp. 70-71: 34


armeneasca in Gherla, բն 132:


Ս. Մՠոջճյ Մ՜ղպճռզ ՟զկ՜ձժ՜ջձ ՜կՠձ՜ժ՜ջւճջ ՜ղը՜պ՜ձտձՠջզռ կՠժձ

բ ի՜հ ՜չ՜ձ՟՜ժ՜ձ իճ՞ւճջ ՜ջեՠտձՠջզ ձՠջժ՜հ՜ռկ՜ձ պՠո՜ժՠպզռ: Ահձ ճծճչ

կզնզձ ՟զջտ բ ՞ջ՜չճսկ ՟զկ՜ձժ՜ջզ ւ ժջճձ՜ժ՜ձ դՠկ՜ձՠջճչ ժճկյճազռզճձ

՜ղը՜պ՜ձտձՠջզ կզնւ: Նժ՜ջզ կՠն ՝ձ՜յ՜պժՠջձ ճսձզ պզյզժ ի՜հժ՜ժ՜ձ ՟զ-

կ՜՞թՠջ, Մ՜ղպճռգ ժջճսկ բ ժճսո՜ժջճձզ ի՜կՠոպ ի՜՞ճսոպ, ձոպ՜թ բ ՝՜ակճ-

ռզձ, ճջզ ՝՜աժ՜ժ՜էձՠջգ ա՜ջ՟՜ձ՜ըղչ՜թ ՠձ ի՜հժ՜ժ՜ձ ՝ճսհոՠջզ դՠկ՜ձՠ-

ջճչ, լ՜ը լՠշտզձ ՝շձՠէ բ ՞՜չ՜ա՜ձ՚ ՜շծ՜ժ՜պչ՜թ ՠջժճս րլՠջճչ, զոժ ՜նճչ

րջիձճսկ բ թձժ՜մճտ կզ ՠջզպ՜ո՜ջ՟զ, ճջգ ՠջ՜ըպ՜՞զպճսդհ՜կ՝ ՜խճդճսկ բ Ս.

Մՠոջճյ Մ՜ղպճռզ` զջ եճխճչջ՟զ ՝ճէճջ ոՠջճսձ՟ձՠջզձ ղձճջի՜թ կՠթ՜ջեՠտ ՞ճջ-

թՠջզ ի՜կ՜ջ35

: Եջզպ՜ո՜ջ՟զ ՞ջժճսկ Սճսջ՝ Գզջտձ բ՚ ի՜հՠջՠձ պ՜շՠջճչ ՞ջչ՜թ,

զոժ ըճջ՜ձզ Սճսջ՝ Սՠխ՜ձզ չջ՜ ՟ջչ՜թ բ յ՜պ՜ջ՜՞՜կ՜պճսհռգ, ճջզ ՟զկ՜ռգ

կզ դ՜ձ՜տ՜կ՜ձ բ ՞ջմ՜վՠպճսջզ իՠպ36

: Տՠո՜ջ՜ձգ րջիձչճսկ բ ՜խ՜չձճս

ժՠջյ՜ջ՜ձտճչ Սճսջ՝ Հճ՞ճս ժճխկզռ դ՜՞՜՟ջչ՜թ` ՜կյՠջզ կզնզռ ի՜հպձչ՜թ

Աոպթճս լՠշտճչ: Եջւճսկ բ ձ՜ւ ՠջժճս դշմճխ իջՠղպ՜ժ. ձջ՜ձռ լՠշտզձ կզ ՝՜ռ

՞զջտ ժ՜, ճջզ բնՠջզռ կՠժզձ գձդՠջռճսկ բ ի՜հ՜պ՜շ Ս.Մՠոջճյ Մ՜ղպճռզ

՜ձճսձգ: Ահոյզոճչ, ձժ՜ջզ ՝ճչ՜ձ՟՜ժճսդհճսձձ ՜ջպ՜ի՜հպչ՜թ բ ՝՜ռ՜պջ՜-

ժ՜ձ պ՜ջջՠջճչ, զոժ ճջճղ կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջ ճսձՠձ յ՜ջա, ոջ՝՜յ՜պժՠջ՜հզձ

ժ՜ակճսդհճսձ, ճջգ ՞՜էզո բ չ՜ջտ՜՞ջճսդհ՜ձ ի՜ջ՜ա՜պ ՜չ՜ձ՟ճսհդձՠջզռ: Ահո

ըզոպ ճծգ, զձմյՠո ձ՜ւ ճջճղ՜ժզ ղՠխճսկձՠջգ ի՜կ՜մ՜վճսդհ՜ձ կՠն կզ իՠխզ-

ձ՜ժզ չջլձզ ՞ճջթ ՠձ, ճչ ի՜չ՜ձ՜՝՜ջ ՜յջՠէ բ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ՜ջչՠոպ՜-

՞ՠպձՠջզ կզն՜չ՜հջճսկ XVIII ՟. ՜շ՜նզձ ժՠոզձ37

:

Հ՜չ՜տ՜թճսզ իճ՞ւճջ դՠկ՜ձՠջճչ ձժ՜ջձՠջգ ժ՜ակճսկ ՠձ ՠջՠտ ըճսկ՝՚

՜ջւկպհ՜ձ-ժ՜դճէզժ ոջ՝՜յ՜պժՠջ՜հզձ դՠկ՜ձՠջճչ ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜-

պ՜ձտձՠջ (Ս. Տզջ՜կ՜հջ, Ս. Ըձպ՜ձզտ, Խ՜մՠէճսդհճսձ, Ս. Գւճջ՞, Ս. Աձպճձ), ի՜հ

իճ՞ւճջ ՜չ՜ձ՟ճսհդձՠջգ ձՠջժ՜հ՜ռձճխ (Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջմզ ժհ՜ձտգ, Ս.

Հշզվոզկՠ) ւ „ex-voto”, («գձթ՜հ՜ժ՜ձ») ՟ՠջ ժ՜պ՜ջճխ ժճկյճազռ՜ձՠջ38

:

Եջժճս ՜ղը՜պ՜ձտ՚ «Ս. Գւճջ՞գ չզղ՜յզձ ոյ՜ձՠէճս յ՜իզձ» ւ «Ս. Ըձպ՜ձզտ»,

զջ՜ժ՜ձ՜ռչ՜թ ՠձ ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ կզնճռձՠջզ չ՜ջյՠպճջՠձ ժզջ՜շկ՜կ՝, ՝՜ջճժ-

ժճհզ ճսղ ղջն՜ձզ ճծզձ ի՜պճսժ ՜ջպ՜ի՜հպմ՜ժ՜ձ էՠաչճչ ւ ՞ճսձ՜չճջկ՜ձ ՟՜-

ո՜ժ՜ձ ՠջ՜ձ՞՜չճջճսկճչ39

: Ահո ժ՜ջւճջ ՞ճջթՠջզ իՠխզձ՜ժձՠջձ րպ՜ջ ձժ՜-

35



Տՠո Pop Virgil, Armenopolis-oras baroc, p. 283: 37

Նճսհձ պՠխճսկ, բն 186-188: 38

Տՠո Th. Ghitan, “Expulzarea populatiei armenesti din Bistrita cu ocazia epidemiei de

ciuma din 1712,” in File de Istorie, Bistrita, 1972, pp. 117-126: 39


armeneasca in Gherla, p. 133, պՠո ձ՜ւ Greceanu Eugenia, “Rapport entre La

production artistique et le development urbaine dans les provinces historiques de la

Roumanie aux XVIe-XVIIIe siecles Artcivil, art religieux,” in Historia Urbana, nr. 1-2,


ջզմձՠջ ՠձ (ի՜չ՜ձ՜՝՜ջ ՜չոպջզ՜ռզ, ժ՜կ չզՠձձ՜ժ՜ձ ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ ՟յջճռճսկ

ճսո՜ձ՜թ), ճջճձտ ե՜կ՜ձ՜ժ՜չճջ՜յՠո ՜յջՠէ ՠձ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հճսկ: Ահոյզ-

ոզ ձժ՜ջզմձՠջզռ կՠժզ չջլձզձ բ յ՜պժ՜ձճսկ ձ՜ւ «Ս. Տջ՟՜պ դ՜՞՜չճջգ ւ

ի՜հ եճխճչջ՟զ կժջպճսդհճսձգ Ս.Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջմզ լՠշտճչ» կՠթ ճսեճչ ՜ջ-

չ՜թ ձժ՜ջգ40

:

Հճ՞ւճջ դՠկ՜ձՠջճչ ձժ՜ջձՠջզռ կզ տ՜ձզոձ րեպչ՜թ ՠձ ժճկյճազռզճձ

ըոպճսդհ՜կ՝ ճս ծժճսձ լւճչ ւ յ՜պժՠջձՠջզ ի՜չ՜ո՜ջ՜մ՜վճսդհ՜ձ ճջճղ ղՠ-

խճսկձՠջճչ: Դջ՜ձռ իՠխզձ՜ժձՠջձ ՜ձի՜հպ ձժ՜ջզմձՠջ ՠձ, ճջճձտ ղ՜պ ՜ղըճսհե

ոպՠխթ՜՞ճջթ՜ժ՜ձ ժհ՜ձտ ՠձ ճսձՠռՠէ XVIII ՟՜ջզ չՠջնզձ ւ ի՜նճջ՟ ՟՜ջզ

ոժա՝զձ: Բ՜ջլջ՜ջչՠոպ ՞ճջթՠջզ ղ՜ջտզձ բ ՟՜ոչճսկ «Sacrantissimi Rosarii»

դ՜՞ճսիճսձ լճձչ՜թ ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜պ՜ձտգ41

: Ահո ձժ՜ջզ` կզձմ րջո ՜ձ-

ի՜հպ յ՜պչզջ՜պճսձՠջձ ՜ձժ՜ոժ՜թ ի՜հՠջ ՠձ ՠխՠէ: Սջ՜ ՜յ՜ռճսհռգ ժՠձպջճ-

ձճսկ ՜ն ՝՜աժճչ կ՜ձճսժ Հզոճսոզձ ՞ջժ՜թ Ս. Աոպչ՜թ՜թձզ ՟զկ՜ռ թձժ՜մճտ,

՞էճսըձՠջզձ ճոժՠ էճսո՜յո՜ժճչ կ՜ջ՟ժ՜ձռ կՠն Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջմզ յ՜պ-

ժՠջձ բ, զձմյՠո ձ՜ւ Աոպչ՜թ՜թձզ ՞՜իզ կհճսո ժճխկճսկ թձժ՜մճտ ժձճն ժջ՜թ

վղ՜յ՜պ դ՜՞գ: Սջ՝՜յ՜պժՠջ՜հզձ ձժ՜ջմճսդհ՜ձ ՜հ՟ պ՜ջջգգ ըճջիջ՟՜ձղճսկ

բ ի՜հճռ յ՜պկճսդհ՜ձ կՠն ժ՜ջւճջ ՟ՠջ ը՜խ՜ռ՜թ ճջւբ ՜ձի՜պզ, պչհ՜է

՟ՠյտճսկ` Ս. Հշզվոզկՠ ձ՜ի՜պ՜ժ ժճսհոզ ժՠջյ՜ջգ: Նժ՜ջզ կՠն զջ ի՜ոպ՜-

պճսձ պՠխձ ճսձզ չ՜ջ՟զ յ՜պժՠջգ. չ՜ջ՟գ ի՜ծ՜ը բ յ՜պժՠջչՠէ ՝՜ջճժժճ ւ

շճժճժճ ՜ջչՠոպճսկ, կ՜ոձ՜չճջ՜յՠո` Հճսձ՞՜ջզ՜հճսկ ՞ՠջկ՜ձ՜ռզ ժ՜իճսհտ՜-

՞ճջթձՠջզ ժճխկզռ, ճջյՠո ա՜ջ՟՜ձ՜ըղ: Վ՜ջ՟զ ՜հո չՠջնզձ ՟ՠջգ ժ՜ջՠէզ բ

ժ՜յՠէ ձ՜ւ ՝ձճսդհ՜ձ չՠջ՜թձձ՟զ ի՜հժ՜ժ՜ձ ՜չ՜ձ՟ճսդհ՜ձ իՠպ: Կճկյճ-

ազռզ՜հզ ժՠձպջճձ՜ժ՜ձ պՠո՜ջ՜ձգ ղջն՜ձ՜ժչ՜թ բ 15 կՠ՟՜էհճձձՠջճչ, ճջճձտ

ժ՜ջթՠո չ՜ջ՟՜՞ճսհձ ճսէճսձտձՠջ էզձՠձ ւ զջ՜ջ իՠպ կզ՜ռչ՜թ ՠձ չ՜ջ՟ՠջզ կզ-

նճռճչ42

: Նժ՜ջզմգ է՜չ պզջ՜յՠպՠէ բ ժճկյճազռզ՜հզձ, չ՜ջյՠպճջՠձ յ՜պժՠ-

ջՠէ թ՜չ՜էձՠջձ ճս պ՜ջ՜թճսդհ՜ձ ըճջճսդհճսձգ: Մզ՜ե՜կ՜ձ՜ժ ձջ՝ճջՠձ պջչ՜թ

ՠձ ՜շ՜ջժ՜ձՠջզ կ՜ժՠջՠոձՠջզ, զձմյՠո ձ՜ւ ոջ՝ՠջզ ՟ՠկտՠջզ ձջ՝ՠջ՜ձ՞ձՠջգ՚

ժ՜ըչ՜թ էճսհոզռ: Զ՞՜ռչճսկ բ իՠպ՜տջտջճսդհճսձգ ՝ձ՜յ՜պժՠջզ ի՜ձ՟ՠյ ւ

ձժ՜ջզ ժՠձ՟՜ձ՜ռկ՜ձ չ՜ջյՠպճսդհճսձգ, ճջ ՞՜էզո բ ձժ՜ջմզ ՜ջչՠոպ՜՞զպ՜-

Tomul III Ed. Academiei Romane, Bucuresti, 1995, pp. 57-78, Losonti Aurel, “Cronica

castelului medieval Banffy din Bontida, judetul Cluj,” in Revista muzeelor si

monumenelor/ Monumente istorice si de arta, an L. nr. 1/1981, pp. 67-82: 40




Նճսհձ պՠխճսկ, p. 134, պՠո ձ՜ւ Pescariu Olivia, “Arhiva orasului Gherla,” in

Arhivele statului, 125 de ani de activitate 1821-1956, Bucuresti, 1957, pp. 375-385,

Virgil Pop, “Casele profesorilor reformati, Cluj-Napoca,” in Arhitectura, nr.6/1980, pp.

84-85, Virgil Pop, “Armenopolis, eine baroc Grundungsstadt,” in Zeitschrift fur

Siebenburgische Landeskunde, 21.(92) Jahrgang 1998, Heft 2, SS. 168-191:


ժ՜ձ էճսջն յ՜պջ՜ոպչ՜թճսդհճսձզռ: Հձ՜ջ՜չճջ բ, իՠխզձ՜ժգ XVIII ՟. Տջ՜ձ-

ոզէչ՜ձզ՜հզ ՜կՠձ՜ի՜հպձզ ՟զկ՜ձժ՜ջզմձ բ՚ Հճչի՜ձձՠո Մ՜ջպզձ Շդճտզ

(1748-1800) ՜ջչՠոպ՜ձճռզռ43

:

Նկ՜ձ՜պզյ ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜պ՜ձտ բ Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջմզ լՠշտճչ

ի՜հ եճխճչջ՟զ կժջպճսդհ՜ձգ ձչզջչ՜թ ձժ՜ջգ: Կճկյճազռզ՜հզ ժՠձպջճձ՜ժ՜ձ

կ՜ոճսկ, ճջգ էՠռճսձ բ ըճջիջ՟՜չճջ ձղ՜ձձՠջճչ, Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջզմգ ճջյՠո

ժ՜դճխզժճո կժջպճսկ բ զջ ՜շնւ թձժզ ՠժ՜թ Ս. Տջ՟՜պ դ՜՞՜չճջզձ: Մժջպչճխ

դ՜՞՜չճջզձ իՠպւճսկ բ դ՜՞՜՟զջ ժձճն ժՠջյ՜ջ ւ ի՜հ եճխճչջ՟զձ ձՠջժ՜հ՜ռ-

ձճխ ՝՜աճսկ ՜հէ կ՜ջ՟ժ՜ձռ ՟ՠկտՠջ` Ս. Մժջպճսդհ՜ձ ըճջիճսջ՟զձ ոյ՜ոՠէզո:

Սջ՝՜յ՜պժՠջ՜հզձ ՜ջւՠէհ՜ձ դՠկ՜ձ ՜ջպ՜ի՜հպչ՜թ բ ՜ջւկպհ՜ձ իճ՞ւճջ

ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ ոՠվ՜ժ՜ձ ճծզռ ճջճղ՜ժզ ղՠխճսկձՠջճչ44

: Հ՜չ՜ձ՜՝՜ջ իՠխզձ՜ժգ

պՠխ՜ռզ բ ՠխՠէ` Նզժճսէ՜հզ ոջ՝՜յ՜պժՠջ՜հզձ ՜ջչՠոպզ ի՜հպձզ ժՠձպջճձզռ,

ճջգ ի՜պժ՜յՠո թ՜խժճսկ բջ XVIII ՟. ՠջժջճջ՟ ժՠոզձ: Ահ՟ ՠձ չժ՜հճսկ ձ՜ւ կՠ-

՟՜էհճձձՠջզ կզնզ վճտջզժ յ՜պկճխ՜ժ՜ձ պՠո՜ջ՜ձձՠջգ՚ Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜-

չճջմզ կ՜ջպզջճոճսդհ՜ձ պ՜ոձմճջո ՟ջչ՜՞ձՠջգ: Ահձ չ՜ջժ՜թգ, ճջ Գՠշէ՜հզ

ի՜հՠջգ Ս. Գջզ՞ճջ Լճսո՜չճջմզ չՠջ՜՝ՠջհ՜է ձժ՜ջձՠջ յ՜պչզջՠէ ՠձ ձզժճսէհ՜ձ

ժՠձպջճձզ չ՜ջյՠպձՠջզձ, ՝՜ակզռո ՜յ՜ռճսռչՠէ բ ՜յ՜ժճս չջ՜ ժ՜պ՜ջչ՜թ

ձկ՜ձ՜պզյ ոջ՝՜յ՜պժՠջձՠջզ ՞ճհճսդհ՜կ՝45

: Նջ՜ձռ ՝ձճջճղ բ ժճկյճազռզճձ

յ՜ջա ժ՜շճսռչ՜թտ, ՜չՠէզ տզմ ժՠջյ՜ջձՠջ, ո՜ժ՜հձ ղ՜պ ՜ա՟ՠռզժ ւ ՜ջպ՜-

ի՜հպզմ կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջ, չ՜շ ՞ճսհձՠջ ւ էճսհոզ ղճխՠջզ իոպ՜ժ յ՜պժՠջճսկ:

Գՠշէ՜հզ ձժ՜ջձՠջզ ի՜չ՜տ՜թճսզ կՠն ժ՜ձ ձ՜ւ XIX ՟. ՜շ՜նզձ ժՠոզ ՜հէ

ձժ՜ջզմձՠջզ ՞ճջթՠջ, ճջճձտ ճծ՜ժ՜ձ ձկ՜ձճսդհճսձ ճսձՠձ ձզժճսէհ՜ձ ժՠձպջճձզ

ոջ՝՜յ՜պժՠջ՜ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ ՜ջչՠոպզ իՠպ46

: Սջ՜ չ՜շ րջզձ՜ժ բ «Ս. Գջզ՞ճջ

Լճսո՜չճջզմգ ճջյՠո ձ՜ի՜պ՜ժ, ՜խճդտզ ե՜կ՜ձ՜ժ» ՜յ՜ժճս չջ՜ ժ՜պ՜ջչ՜թ

ոջ՝՜յ՜պժՠջգ: Ահձ ճսձզ ժ՜յճսհպ իզկտ, ՠաջՠջգ ղջն՜ձ՜ժչ՜թ ՠձ թ՜խժՠ-

ղխդ՜հճչ, ճջգ ժ՜ջթՠո ճսխխ՜ժզճջՠձ չՠջռչ՜թ էզձզ Նզժճսէ՜հզ ճջւբ ոջ՝՜-

յ՜պժՠջզռ47

: Ահո ՜շճսկճչ ի՜պժ՜ձղ՜ժ՜ձ բ ձ՜ւ «Աոպչ՜թ՜կճջ դ՜՞՜՟ջճս-

43


armeneasca in Gherla, բն 136: 44

Նճսհձ պՠխճսկ, p. 135, պՠո ձ՜ւ Sabau Nicolae, “Biserica Solomon, cel mai vechi

lacas de cult al armenilor din Gherla,” in Ararat, nr. 23-24 (68-69), Decembrie 1994,

pp. 12-14, Sabau Nicolae, “Bisericile armenesti din Dumbraveni,” in Ani, anuar de

cultura armean, an II-III (serie noua), Bucuresti 1995-1996, pp. 49-54, Sabau Nicolae,

“Gherla, Aspecte istorico-artistice ale dezvolitarii orasului,” in Revista muzeelor si

monumentelor/ Monumente istorice si de arta, an 15, nr. 1/1984, pp. 18, 27: 45


armeneasca in Gherla, բն 135: 46


Նճսհձ պՠխճսկ, պՠո ձ՜ւ Johann Wolf, “Din istoria Svabilor in Banat,” in Studii de

istorie a nationalitatilor conlocuitoare din Romania si a infratirii lor cu natiunea


կգ» ժճկյճազռզճձ ՜ղը՜պ՜ձտգ, ճջզ իՠխզձ՜ժգ ճմ կզ՜հձ ի՜ջկ՜ջչ՜թ բ ՝՜-

ջճժժճ ճծզ յ՜ի՜ձնձՠջզձ, ի՜ջոպ՜ռջՠէ բ ժ՜շճսռչ՜թտ՜հզձ յ՜պժՠջ՜հզձ

՞՜կկ՜ձ, ՜հէ ձ՜ւ ձճսհձ ճ՞ճչ յ՜պժՠջՠէ բ Ս. Աոպչ՜թ՜թձզ ՞էըզ դ՜՞զձ

ձոպ՜թ ՠջժճս դշմճխ իջՠղպ՜ժ: Ահո չՠջնզձ պՠո՜ջ՜ձգ ժ՜ջՠէզ բ պՠոձՠէ` պՠը-

ձզժ՜հզ ճջճղ վճվճըճսդհ՜կ՝, չՠջճիզղհ՜է ժՠձպջճձճսկ ՜յ՜ժճս չջ՜ ժ՜պ՜ջ-

չ՜թ կՠժ ճսջզղ ոջ՝՜յ՜պժՠջճսկ48

:

Կճկյճազռզճձ ՝՜ջլջ՜ջեՠտ ՜ղը՜պ՜ձտ բ «Ս. Հշզվոզկՠզ ձ՜ի՜պ՜ժճս-

դհճսձգ» ՞ճջթգ49

: Տՠո՜ջ՜ձգ` ղ՜պ ի՜ջճսոպ ժՠջյ՜ջ՜հզձ ժ՜շճսռչ՜թտճչ,

՝՜խժ՜ռ՜թ բ ՠջժճս կ՜ոզռ՚ ՠջժձ՜հզձ ւ ՠջժջ՜հզձ: Սջ՜ձտ զջ՜ջզռ ՝՜ե՜ձչ՜թ

ՠձ ՜կյՠջզ ըկ՝ճչ, ճջճձտ ժ՜ջթՠո յ՜պչ՜ձ՟՜ձ ՠձ թ՜շ՜հճսկ ոջ՝՜ռչ՜թ

ժճսհոզ յ՜պժՠջզ ի՜կ՜ջ: Նՠջտւզ ի՜պչ՜թճսկ կՠթ ձՠջղձմ՜ձտճչ յ՜պժՠջչ՜թ

բ ձ՜ի՜պ՜ժճսդհճսձձՠջզ յ՜պկճսդհճսձգ: Կճկյճազռզ՜հզ ՠջժձ՜հզձ կ՜ոճսկ

՞ՠջ՜ժղշճսկ ՠձ չ՜շ ՞ճսհձՠջգ, ՠջ՝ ձՠջժ՜հ՜ռչճսկ բ տ՜ձ՟՜ժզ ժՠռչ՜թտ գձ-

՟ճսձ՜թ Ս. Կճսհո Հշզվոզկՠձ: Ն՜ ՠջզպ՜ո՜ջ՟, ՞ՠխՠռզժ ՟ՠկտճչ ծ՟ճնրծթ բ,

ճջյՠո կ՜տջճսդհ՜ձ ձղ՜ձ ժջճսկ բ ժճսհոզ ի՜՞ճսոպ ւ լՠշտզձ ճսձզ ղճսղ՜ձզ

թ՜խժՠվճսձն, զոժ ՞էըզձ՚ դ՜՞: Ն՜ի՜պ՜ժճսդհ՜ձ ձղ՜ձձՠջ ՠձ ՞էըզ չ՜ջ՟՜-

յո՜ժգ ւ չՠջւգ յ՜պժՠջչ՜թ դշմճխ իջՠղպ՜ժգ: Մզ ըճսկ՝ ՜հէ իջՠղպ՜ժձՠջ`

՟՜ջլհ՜է չ՜ջ՟՜յո՜ժձՠջճչ ւ ՟՜վձՠ ղհճսխՠջճչ, պՠխ՜՟ջչ՜թ ՠձ ՠջժճս

ի՜պչճխ ՜ձժհճսձ՜՞թՠջճչ: Ս՜ ձժ՜ջզ ՠջժճս ՝՜խ՜՟ջ՜կ՜ոՠջգ ժ՜յճխ րխ՜ժձ

բ: Նՠջտւզ կ՜ոճսկ յ՜պժՠջչ՜թ ՟ջչ՜՞ձՠջգ ե՜կ՜ձ՜ժ՜հզձ ւ պ՜ջ՜թ՜ժ՜ձ

զկ՜ոպճչ ձճսհձ յ՜պժՠջձ ՠձ գձ՟՞ջժճսկ՚ չՠջռչ՜թ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ ձժ՜ջզռ,

ո՜ժ՜հձ ճջճղ՜ժզ վճվճըճսդհճսձձՠջճչ: Մձ՜ռ՜թ ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ իձ՜ջտձՠջգ

ռճսհռ ՠձ պ՜էզո ՜ձի՜հպ ձժ՜ջմզ` ՝՜ջճժժճ ճծզձ յ՜պժ՜ձՠէգ, ճջձ ՜հ՟ ղջն՜-

ձճսկ ՞ՠջ՜ժղշճսկ բջ Տջ՜ձոզէչ՜ձզ՜հզ ձժ՜ջմ՜ժ՜ձ ՜ջչՠոպճսկ50

: Բ՜ջճժժճ

ճծճչ ՠձ կ՜ձ՜չ՜ձ՟ ՟ջ՜կ՜պզժ պՠո՜ջ՜ձձՠջգ, ճջճձռ ճջճղ պ՜ջջՠջ ՜չՠէզ

՝՜ռ՜պջ՜ժ՜ձ ձղ՜ձ՜ժճսդհճսձ ճսձՠձ: Հ՜ծ՜ը՜ժզ ՜ձժհճսձ՜հզձ ւ ղՠխ՜ժզ

՞թՠջգ ժ՜շճսռչ՜թտ՜հզձ ՟ՠջ ՠձ ժ՜պ՜ջճսկ պՠո՜ջ՜ձճսկ՚ զձմյՠո ճխն ձժ՜ջզ,

՜հ՟յՠո բէ ՠջժճս կ՜ոՠջզռ հճսջ՜տ՜ձմհճսջզ ի՜կ՜ջ51

: Գճջթճխճսդհ՜ձ իզկձ՜-

romana-Nationalitatea germana, vol.II, Ed. Politica, Bucuresti, 1981, pp. 37-86, A. D.

Xenopol, “Istoria Romanilor din Dacia Traiana,” Cartea Romaneasca, Bucuresti, 1929,

vol.VII, pp. 76-128: 48

Տՠո Helmut Buschhausen, Livia Dragoi, Nicolae Gazdovits, բն 136: 49


Նճսհձ պՠխճսկ: Schnele-Schneyder Marlene, “Stadtgestalten ideal und Wirklichkeit,”

in Klar und Lichtvoll wie ein Regel, Planstadte der Neuzeit, Baden-Wurtemberg, an 37,

3/90, pp. 7-11, Suciu Coriolan, Dictionar istoric al localitatilor din Transilvania, vol.

I, Ed. Academiei R.S.R., Bucuresti, 1967, p. 258, Veridicus (Merza Gyula), “Originea

refugiatilor din Ani in 1239,” in Ararat, II, 1925, nr.9, p. 1: 51

Տՠո Pop Virgil, Armenopolis-oras baroc, p. 138-164, Voileanu Matei, Contri-

butiune La Istoria bisericeasca din Ardeal, Sibiu, 1928, vol. XV, an 1939, nr.168, p. 4:


ժ՜ձ կզն՜չ՜հջգ ՝ձ՜յ՜պժՠջձ բ, ճջզ ժճխտզձ ՠջւճսկ ՠձ ՠջւ՜ժ՜հ՜ժ՜ձ ՠժՠ-

խՠռզձՠջ` ՜ջւՠէհ՜ձ ՠժՠխՠռզձՠջզձ ի՜պճսժ ժ՜շճսռչ՜թտ՜հզձ ըզոպ լւՠջճչ.

ձջ՜ձռզռ կզ տ՜ձզոգ ձկ՜ձ ՠձ Աջկՠձճյճէոզ Ս. Սճխճկճձ ՠժՠխՠռճսձ: Բձ՜յ՜պ-

ժՠջգ ի՜ջճսոպ բ կՠջլ՜ջւ՜՟՜ջլ՜հզձ ի՜ջճսոպ ՝ճսո՜ժ՜ձճսդհ՜կ՝, ՠջւճսկ բ

վճտջզժ ՞ՠպ՜ժ, ՜խՠխձ՜լւ ծժճսձ բժաճպզժ պՠոտճչ ժ՜կջն՜ժճչ: Աոպզծ՜ձ՜-

՝՜ջ, ՟ՠյզ պՠո՜ջ՜ձզ ըճջտգ ՞ձ՜էճչ, ՞ճսձ՜հզձ ՠջ՜ձ՞ձՠջգ յ՜խճսկ ՠձ ւ

ոպՠխթճսկ ՠձ ՟ջչ՜՞ձՠջզ յ՜պժՠջ՜հզձ ի՜կ՜լճսէչ՜թճսդհճսձ, ճջճձռզռ ՜կՠձ

կՠժգ զջ՜ժ՜ձ՜ռչ՜թ բ հճսջ՜ի՜պճսժ լւճչ՚ ՠջժջ՜մ՜վ՜ժ՜ձ, à vol d‟oiseau

(ճսխխ՜՞զթ)52

: Պ՜պժՠջ՜հզձ ՜հո կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջգ ոպզյճսկ ՠձ ՠձդ՜՟ջՠէ, ճջ

իՠխզձ՜ժգ յ՜պժ՜ձՠէ բ ոզյհ՜ձ Նճհի՜ճսաՠջ գձպ՜ձզտզ պճիկզժ ձժ՜ջզմձՠջզ

կզն՜չ՜հջզձ: Աղը՜պ՜ձտձՠջզ ժ՜պ՜ջկ՜ձ դչ՜ժ՜ձձ բէ ի՜կգձժձճսկ բ Յճաՠց

Նճհի՜ճսաՠջզ (1767-1815) պ՜ջզձՠջզ իՠպ:

Նժ՜ջզմձՠջզ յ՜պժՠջ՜թ ՝ճէճջ ՜հո պ՜ջջՠջգ, չժ՜հճսդհճսձձ ՠձ ոՠվ՜ժ՜ձ

«յ՜ջա, ձ՜ըձ՜ժ՜ձ» ճծգ ձ՜ըգձպջՠէճս, ձ՜ւ ՜հ՟ յ՜ջաճսդհճսձգ (չ՜շ ւ

զջ՜ջ ի՜նճջ՟ճխ պ՜տ ճս ո՜շգ ՞ճսհձՠջ) յ՜իյ՜ձՠէճս լ՞պկ՜ձ53

: Գՠշէ՜հզ ի՜-

հճսդհ՜ձ ՞ՠխ՜ձժ՜ջ ի՜չ՜տ՜թճսզ ժպ՜չձՠջձ ՜ջե՜ձզ ՠձ ՜չՠէզ կ՜ձջ՜ժջժզպ

ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձ:

Этум Tарвердян

Культура и искусство армян Герлы

Армяне начали селиться в Трансилвании в X-XIV веках. Приме-

чательно, что армянская община Молдавии подверглясь гонениям и

была вынуждена искать убежища в соседних местностях, в основ-

ном в Трансилвании. Армяне Трансилвании оставили прекрасные

произведения искусства, а город Герла достоин особого внимания с

точки зрения истории искусства. Однако из-за разрушений нового

времени лишь один образец настенной живописи, имевшей широкое

распространение в Арменополисе (Герлы) в XVIII веке, сохранился

до наших дней. И только часть этой знаменитой настенной живопи-

си, сделанной в 1723 году, удачно реставрирована и в насоящее

время хранится в церкви Соломона. Армянская община Герлы сох-

ранила также солидное число картин на холсте; больщинство из них

находится в церкви Святой Троицы, а также в здании районной ад-

министрации Армянской Католической церкви. 13 живописных кар-

52



Տՠո Istvan Reti, A nagybanyai muvesztelep (Colonia artistica de la Baia Mare),

Budapesta, 1994, pp. 11-12:


тин зарегистрировано в описи Музея истории Герлы и хранятся там.

Исключением является знаменитое полотно «Снятие с креста», ко-

торое музей передал церкви Святой Троицы. Коллекция живописи,

принадлежащая к армянской общине Герлы включает в себя рая

произведений искусства, за немногими исключениями датируемых

XVIII и XIX веками.

Hetum Tarverdyan

The culture and art of armenians of Gherla

Armenians started to settle in Transylvania between the X and XIV

centuries. Noteworthy is the fact that the Armenian community of

Moldova, facing persecutions, has been forced to seek shelter in the

neighbouring areas and has fled mainly to Transylvania. The Armenians

of Transylvania have left wonderful pieces of art. Especially the city of

Gherla has a lot to offer to the history of Art. But because of the

destructions in modern times, only one of the examples of the mural

paintings tradition widespread in the town of Armenopolis (Gherla) in

the XVIII century, has survived to our days. And only one part of that

famous mural painting made in 1723 is successfully restaurated and is

currently kept in the church of Solomon. The Armenian community of

Gherla has kept a significant number of canvas paintings, the majority of

which is in the church of Saint Trinity, and in the house of the Armenian

Catholic church‟s district administration. 13 paintings are registered in

the inventory of the History Museum of Gherla and are kept there. An

exception is the famous canvas of the “Descent from the Cross.” The

Museum has handed it to the church of Holy Trinity. The collection of

canvas paintings belonging to the community of Gherla includes а series

of works of art, with just a few exceptions dating back to the XVIII and

XIX centuries.

Documents

Տ ՀԵԹՈՒՄ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՐՎԵՐԴՅԱՆ · 2020. 11. 25. · 15 Տՠո Grigorian Tigran, Istoria si cultura poporului armean, Bucuresti, 1993, p. 48: 16 Տՠո Dr. Lukacsi,