ЖЫЛКЫ &CTYPYYedu.nsu.kg/pluginfile.php/691/coursecat/description/Деркенбаев С...ББК 46.1 Д-36 “Фермер” жана “Фермер айым” кесиптери

Айыл чарба Кесипчилик Билим Беоуу Проектиги

ЖЫЛКЫ &CTYPYY

Деркенбаев С. Черткиев Ш.

Ашуст, 2002

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

ББК 46.1 Д- 36

“Ф ерм ер” жана “Ф ермер айым” кесиптери боюнча о к уу куралдары(1 - семестр уч уй )

Деркенбаев Совет. Черткиев Шарапидин Д - 36. Жылкы естуруу- Экинчи басылма. Б.: 2002. - 48 6. ISBN 9967 -21 -244 -6

Окуу куралы Кыргыз Республикасынын Эмгек жана Социалдык Коргоо Министрлиги менен «Хельветас» Швейцардык Эл аралык кызматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектисинин алкагында иштелип чыгарылды.

Д 3705020200 - 02 ББК 46.1

ISBN 9967 - 21 - 244 - 6 © Айыл чарба Кесипчиликбилим беруу Проектиси

◄ helvetas Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

Мазмуну 3

Мазмуну

Кириш с е з ................................................................................... . 4

1. Жергиликтуу тукумдар ..........................................................5

2. Биологиялык взгечелуктеру................................................ 13

3. Рацион ту зу у ........................... 21

4. Аттар менен болгон практикалык ипггер........................ 28

5. Ж ылкынынсоолугу............... 41

6. Сут жана саан ....................................................................... 45

Кириш сез

Кириш сез

Кептеген кылымдардан бери малдын турлерунун арасынан жылкы адам баласына эн, бир жакын малдын бири катары эсептелип келген жана ар турдуу жумуштарга пайдаланууда. Кийинчерээк техниканын еркундеп есуигуне байланынггуу, айрыкча балбан тукумундагы жылкылардын пайдалынылышы кескин турде темендеп, минилуучу жана чарба жылкыларынын мааниси жогорулай бапггаган. Бирок, кептеген чарбалардын тажрыйбасында, жылкы менен ар кандай чарбачылык жумуцггарды аткарууга кемектеит боло алат.

Акыркы жылдары дуйне жузунде, спорт багъттындагы жылкылар кецири таралып еркундеп есууде.

Орто Азия мамлекеттеринин арасынан Казакстан, Кыргызстан жана Башкирияда жылкыларды кымыз еидуруу учун пайдалынышат.

Жогоруда аталган мисалдар, жылкынын бугунку кунге чейин езунун маанисин жоготпогондугун далилдейт. ©згече тоолуу региондордо: Кыргызстан, Тажикстан, Казакстан ендуу мамлекеттерде жылкынын ролу абдан чоц. Мисалы, биздин республикада жылкыларды мамлекеттик чек араны кайтарууда кедири пайдаланабыз.

ФАОнун маалыматы боюнча бугунку куну дуйне жузунде 66-67 млн. баш жылкы естурулет. Ар бир 1000 кишиге 14 жылкы туура келет. Бул керсеткуч боюнча биринчи орунда: Монголия - 1171; Аргентина - 107; Мексика - 94 мамлекеттери турат.

Жылкыны анчалык алые эмес аралыкка жук ташууда, айыл жана токой чарбасындагы кемекчу иштерге, уй-короо жанындагы аянтчаны иштетууде пайдаланышат, минишет.

К ийинки ж ы лдарда табигы й ж ай ы ттарда эт багыгындагы уйурлуу жылкы чарбасы жана саан бээ чарбасы ийгиликтуу енугуп жатат. Жылкынын канын биологиялык енер жайында профилактикалык репродуцент жана дарылык сыворотка катарында пайдаланышат.

Авторлор.

г

Жергиликтуу тукумдар 5

Тема 1. Жергиликтуу тукумдар

Мугалимге эскертмелер

Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- салыштыруу;- ©з алдынча иштее;

Кошумча материалдар:

- лицейлердин жылкы чарбачылыгы боюнча оку у куралдары;- буклеттер;- жьтлкынын тукумдарынын суреттеру;- таблицалар

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:

- Мал чарбачылык предметтик тобу

6 Жергиликтуу тукумдар

Тема 1. Жергиликтуу тукумдар

Максаты:- Окуучу жалпы Республикада жана Нарын жергесинде естурулуучу жылкылардын тукумдарын айырмалайт.

Азыркы кезде дуйне жузунде 250 те жакын жылкынын топтору жана тукумдары естурулет . Мурунку Советтер Союзунда булардын ичинен 58 тукуму естурулду. Ал эми Кыргыз республикасында болсо жылкылардын беш тукуму естурулет.1. Кыргыз жацы тукуму - 86% тузет2. Орлов жана орус таскактуу тукумдары -7,7%3. Дон жылкысы -5,1%4. Таза кандуу мингич тукуму -1,2%

Жогоруда айтып кеткен ар бир жылкынын тукуму езунун экстерьери, конституциясы , жумуш аткаруу жендемдуулугу, биологиялык езгечелуктеру, ошондой эле тнруулей салмактары боюнча айырмаланышат. Ушу га байланыштуу ар бир жылкынын тукумдарын топторго езунче белуп кароо, алардын арасынан асылдандыруу иштерин жургуузуге кептеген мумкунчулуктерду тузет.

Ж ергиликтуу бардык жылкылардын темендегудей езгечелуктеру болот: бою жапыс (ыйык жалына чейин 125- 140 см), тоютту тандабай жейт, багууну тандабайт. Ар кандай жашоо шартына тез кенет жана продуктуулугу турдууче болот.

Минуу-жук татттуу багытынла чел-талааларды жердеген жылкылардын жергиликтуу тукумдары: Монгол, Забайкал, Башкыр, Казак тукумдары.

Кебунче жук артып ташуу багытында тоону жердеген жылкылардын жергиликтуу тукумдары: Алтай, Кыргыз, Гуцуль, Тушин, Азербайжан тукумдары.

>

ш:эскеЖ'6с

титиТ53^та

1.1. Кыргыз Республикасында естурулуучу жылкынын тукумдары.

Жогоруда белгиленгендей Кыргызстанда жылкынын 5 тукуму естурулет: Кыргыздын жацы тукуму, таза кандуу мингич тукум, Дон жылкысы, Орловдун жана орустун таскактуу жылкылары.

Нарын ереенунде негизинен кыргыздын жацы тукуму естурулет. Бул тукум Дон жана таза кандуу мингич тукумдагы айгырларды, жергиликтуу кыргыздын бээлери менен катнаштыруудан келип чыккан. взунче тукум катары 1954- жылы бекитилген.

жэнэсар

таэсMiНае

[

Жергиликтуу туку мд ар

Кыргыздын жары тукумдагы жылкыларын чыгаруунун схемасы.

Республикабы зды н тоолуу райондорунун татаал шартарына ылайыкташтырылып чыгарылган тукум катары эсептелет. Бул тукумдагы жылкыларды, негизинеп малчылар кецири пайдалаттышат, ошондой эле арабага чегууге жана жук аргууга да болот. Ал эми массивдуу типтеги жылкыларды болсо кымыз меяен эт ендурууге иайдаланышат.

Кыргыз жары тукумундагы жылкылардын арасында уч тиби кездешет: негизги тип, массивдуу тип жана минилуучу тип. Жылкылардын тусу негизипен жээрде жана тору келет. Тукумдун ичипде теменку линиялар чыгарылган: Зулиджа, Зулуса, Зефир, Сахалин, Пропеллер. Тукумдун мыкты топтору 54, 53, ИЗ жылкы заводдорупда естурулууде.

Таза кандуу мингич тукумдагы жылкылар. Дуйнв жузупде естурурулуучу мингич тукумдагы жылкылардын эр керири таралгаидардын бири жана эр кулук тукум катары эсептелет. XVII-XVIIIk . Англияда асылдандырма тукум аралык катнаиггыруунун татаал жолу менен чыгарылган.

Дон ж ы лкы сы . X V III-X IX k . Д он дары ясы ны н талааларында чыгарылган. Дон казактарына таандык болуп эсептелет. Дон жмлкысынын тукуму 1812-1814ж. Ата мекендик согушта Европага керири таанымал болгон. Негизтшеп жээрде тусте келишет, буттарьтнын аяк жактары ак келет.

Кыргыздын жары тукумундагы жылкьтлары

8 Жылкы естуруу

КонституцияЭкстерьер

О рловдун таскактуу жылкылары. Орловдун таскактуу жылкылары XVII-XIX к Россияда чыгарылган. Мурунку Советтер Союзунда, таскактуу жылкылардын тукумдарынан эц бир мыктьглардын бири катары эсептелчу. Бул тукумду негизинен спорттук оюндарга пайдаланышат. Боз, Тору, Кара, Жээрде ендуу жылкылар кездешет.

Орустун таскактуу ж ы лкы лары . Бул жылкынын тукуму 1949-жылы бекитилгец. Орустун таскактуу жылкылары Орловдун жылкыларына салыштырмалуу кулук келишет. Негизинен Орловдун жылкыларынын бээлери Американын таскактуу жылкысынын айгырлары менен аргындаштыруу жолу аркылуу чыгарылган. Бул тукумдун арасында жээрде, тору, кара тору ендору кездешет.

1.2. Конституция жана экстерьерАйыл чарба маддарынын конституциясы деп малдын

организм инин ж алпы тузулуш ун , анатом и ялы к , физиологиялык езгечелуктерун, ошондой эле айлана- чейренун таасирине туруштук беруусун тушунебуз.

Малдын конституциясын билуу зооветеринардык ад истер учун абдан зарыл. Анткени малдын конституциясы боюнча аларды н жакш ы сапаттары ны н еерчуш унун езгечелуктерун, ошондой эле жетишпегендиктерин аныктоого болот.

Ж ылкынын конституциясы менен экстерьери дсн соолугуиа жана продуктуулугуна чоц таасирин тийгизет. Жылкынын конституциясынын терт тиби кездешет: домпуш, чымыр, кепшек, назик. Ар бир конституцияныи тиби жылкылардын тукумдарына жараша айырмаланат. Эстерьер - бул жылкынын сырткы керунушун мунездейт. Эстерьерге баа беруунун теменку жолдору колдонулат:

1 .-Сын кез менен баа беруу, 2-елчее жолу, 3-упай боюнча баа беруу, 4-дене мучелерунун индекстерин эсептее, 5- графикалык ыкма, 6-суретке тартуу. Конституция менен экстерьерге баа беруу жолдору менен жылкынын текстуулугун жана продуктуулук багыттарын аныктайт. Теменку суретте жылкынын негизги дене мучелеру келтирилген.

Жергиликтуу тукумдар 9

1. Мандайы2. Мурундун кайкысы3. Таноо4,5. Устунку эрини6. Астынкы эрини7. Ээк8. Кез9. Каш сеегу10. Каштын устундегу чудкуру11. Кулак

12. Жаак13. Желке14. Жал15. Моюн16. Сагак17. Алкым18. Моюнтурук кобулчасы19. вркеч20. Арка21. Бел

22. Соору23. Кабырга24. Кекурек25. Жамбаш26. Жамбаштын урудкайы27. Куюшкандын куйрук тамыры28. Куйрук29. Басмайыл30. Далы

31. Далы менен ийиндин мууну32. Ийин (муру)33. Чыканак34. Каруу (кар жилик)35. Тизе36. Алдьщкы шыйрак37. Тарамыш буктургуч38. Чачы муун (шыйрак менеи шыймьютактын ашташы)39. Бакай сеегу40. Кундуз (туяктын жун чыккан курбусу)41. Туяктын согончогу42. Туяк43. Сан44. Кечук уруцкайы45. Соору кечук46. Томуктуу муун47. Жото48. Толорсук мууну49. Арткы шыйрак50. Текеер51. Топчу лук


Жылкынын экстерьерин баалоодо, негизинен сырткы сымбаты менен дене м учелерунун тузулуш терунун ж |артыкчылыктарына жана кемтиктерине чон маани бери л шли зарыл. Жылкынын экстерьердик негизги жетишпегендиктери к аменен кемтиктери темвнку сурвтте келтирилген:

Пухлина - шишикРорер - бардыкма (дем кыстырма), тукум кууйт Бурсит локтя - сезгенген чыканак Бурсит запястя - алдыцкы шыйрактагы шишик Брокдаун - шыйрактын устундегу жаракаЖабка - туяктын тушоо салуучу муундагы бузулган сеек, тукум кууйтШпат - толорсук жоногу (аксатуучу дарт), тукум кууйт Курба - жоон толорсуктуу дарт Мокрец - бычалгы (сезгенген тери)Грыжи - чуркуКрипторхизм - (энек) ууру эн (сыцар эн же толук эн)Козинец - сенек бут, дарыга баш бербейт Накостники - чор (шишик оору), тукум кууйт Наливы суставов - сезгенген муундарПороки копыт - туяктын кемчиликтери: жалпак, жапыз, тагы бар туяк, чурке туяк, тик туяк, чолок согончоктуу туяк, борной муйуздуу жана жалпак туяктар тукум кууйт.

Жылкынын негизги дене мучелврунун бири катары, буттары эсептелет. Ар бир ж ылкы чарбачьтлыгьшда эмгектенген адис жылкынын аддынкы жана арткы буттарыньгн кою луш уна кецул буруш у керек. Т вм енку сурвтте жылкылардын буттарынын жетишпегендиктери келтирилгеп.

Жергиликтуу тукумдар И

Жьтлкы чарбасы ндагы , асы лдапды руу иштерин ЖУРГУ3УУД0 элчее чоц ролду ойнойт.

Т ем енку суретте жылкьттты елчоенун эр еже си келтирилген.

аб - еркечтегу (ыйык жалынын) бийиктигиа Д - белдин бийиктигиа б - учадагы бийиктигивг - тулку денесииип узундугуеж - баштын узундугуз,з - чекенин жазылыгыии - соордуп жазылыгыак - кекурек курчоосу

Жылкынын алдыцкы буттарынын

неги зги жетишпегенд иктери:1. Сезгенген чыканак2. Сезгенген тизе3. Ллдьщкът гтшйрактагы шишик4. Шыйрак устундвгу ж арака5. Туяктын тушоо салуучу муундагы бузулган соек

Жылкынын арткы буттарынын

негизги жетишпегендиктери:1. Бакайдагы сеелдуу дарт2. Толорсук жоногу3. Жоотт толореуктуу дарт4. Сезгенген муундар5. Бычалгы (сезгенген тери)


Жылкынын буттарынын туура кою лущу.

Жогоруда келтирилген жетишпегендиктер, жылкынын продуктуулугуна чоц таасир тийгизет.

Суроолор:1. Ж ы лкы ны н конституциясы ны н кандай типтерин

билесицер?2. Экстерьер деген эмнени тушундурет?3. Ж ылкынын экстерьердик жетишпегендиктерин жана

кемтиктерин атал бер?4. Экстерьерге баа беруунун кандай жолдору бар?5. Кыргыз Республикасында естурулуучу жылкылардын

тукумун атал бер?6. Нарыл жергесинде естурулуучу жылкылардын

туку мд ары кайсы?1, Кыргыздын жады тукумдагы жылкылары качан тукум

катары бекитилген?8. Кыргыздын жады тукумдарын чыгарууга кайсы

жылкынын тукумдары катышкан?

Тапшырмалар:- Жылкынын негизги экстерьердик жетишпегендиктерин

дептерге тушургуле;~ Жылкынын дене мучелерун тарткыла;- Дептерге Республикада естурулуучу жылкылардын

суреттерун тарткыла.- Кыргыз жацы тукумундагы жылкыларды чыгаруунун

схемасын тактагыла

г

! _ '] Биологиялык езгечелуктеру 13

Тема 2: Биологиялык езгечелуктеру


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- салыштыруу;- талкуулоо ж.б.


- лицейлердин окуу китептери- биологиялык терминдердин сездугу- жылкынын тукумдарынын суреттеру- жылкынын скелетинин сурету


- мал чарбачылык предметтик тобу

14 Биологиялык взгечелуктеру

Тема 2. Биологиялык взгечелуктеру

Максаты:Оку учу:- жылкынын негизги биоло] иялык езгечелуктерун белгилейт; ~ белок малга салыштыруу мснен биологиялык айырмаларын

аныкташат;- тажрыйбада биологиялык езгечелуктерду пайдалануунун

жолдорун аныктайт;

2.1. Жылкылардын негизги биологиялык взгечелуктеру.

Ж ылкы белек малга салътштырмалуу квптвгвн биологиялык взгечелуктеру менен айырмаланат. Анткени, алардап жогорку децгээлдеги жумуш аткаруу милдети та л ап кылытгуу менен бирге конституциясы менен экстерьери айкалышы керек. Ошондой элс жылкылар ар турдуу жумуштарды тез аранын ичинде аткарып (мингич жана таскактуу жылкынын туку мд ары), оор жук ташууга мажбур болу шаг.

Жылкынын конституциясы эн чымыр колет даты, сеектеру менен булчундары жакшът еерчуген. Жылкынын тамак сицируу системасы, салыштырмалуу анчалык чоц эмес. Ж ылкынын бир камералуу карынынын сыйымдуулугу болгону 15-20л ди тузет. Ал эми белек малдыкы теменкудей болот:- Уйдуку-200л- Койдуку-ЗОл

Бирок ж ы лкы ны н жоон ичегисинин (к ар ы н ) сыйымдуулугу 150460л ди тузет, уйдуку-50л., койдуку- 5л. Ж ылкылар кепшеечу малга салыштырмалуу кесек тою ттарды азы раак сицирнш ет. М исалы саманды н сициримд уул уг у:- Уйдуку-45%- Жылкыныкы-25%

Ушу га байланыштуу жылкынын негизги тоюттарынын бири катары суду жана чеп эсептелет.

Асыл тукумдуу жылкылар, езулеруунун продукттуулук багыттарына жараша кептвген жакшы керсеткучтерге ээ. 0згече жумуш аткарууда. Мисалы, таза кандуу мицгич тукумундагы Рента аттуу бээ 1000м аралык чуркоодо- 58 сек убакытты керсеткен. Советтик балбан тукумундагы Форс аттуу айгыр-22991 кг жук суйреген. Же болбосо, мингич тукумдагы жылкылардын 248 см бийиктикке, 28 м 40 см узундукка секире турган мумкунчулуктеру бар.

Биологиялык езгечелуктеру 15

Жылкынын организми абдан ийкемдуу келет. Эд бир оор жана у зуд жылкынын бири Валлах (1802-ж.) болгон, анын тируулей салмагы 1385,5 кг тузуп, узунду iy 4 м 87 см келген. Ошондой эле жылкылардын арасында эд бир кичинекей аттар дагы кездешет. Мисалга алсак, Шетленд (пони) жылкынын эргээжединин боюнун бийиктиги болгону 91-95 см тузет.

Ж ы лкы белек малга салыш тырмалуу кечирээк жетилуучу малдын турун© кирет, бирок чарбада кебуреек меенетке пайд аланы лат, Орто эсеп менен 20 жылга чейин, рекорддук керс©ткуч-67жыл жашаган жылкылар кездешет. Ж ылкынын биологиялык езгечелуктерунун бири бул секируусу эсептелет. Теменку сурвтте, ж ы лкы ны н секируусунун картограммасы келтирилген.

Ж ы лкы ны н секируу картограммасы А-даярдануу фазасы; Б-туртунуу фазасы;В-секирип кууленуу фазасы; Г-жерге туитуу фазасы

2.2. Жылкынын азык сицируучу органдарынын жана сут бездеринин аткарган ролу, тузулуштеру.

Ар бир малдын организминде заттарды н ж ана энергияны н ты ны мсы з алмаш уусуна байланы ш туу, сициримдуу заттардын кайра толукганышы зарыл. Анткени жашоо тиричиликти жана малдын соолугун, цродуктуулугун жогорку децгзэлде кармоо учун, ар турдуу тоюттар менен жогоруда аталган заттар менен камсыз кылыш керек. Тоюггардан алына турган негизги компоненттер: белок, май, ]№аевод, витаминдер, минерадцык заттар ж.б.

Жылкы карыны бир камералуу малдардын тобуна кирст, байланыштуу анын азык сицируу системасынын

болот.

Аш болумдуу заттарАзык эригуусистемаеыТамак эриткичзилдерИчегилерКарын

16 Биологиялык езгечелуктеру

М алды н турунв жараша ичеги-карын ж о.пдорунун квлвм у:

Малдынтуру

Ичегикарындынжалпыкелему

Жалпы ичеги-карынга салыштырмалуу келему, %

Карын Пак ичеги Жоон ичеги

Уй 200-300 71 18 11Жылкы 100-180 10 30 60Кой, эчки 25-32 65 23 12Чочко 22-30 30 35 35Ит 2-3 63 23 14Мышык 0,4-0,6 66 18 16

Теменку суретте ж ылкы нын тамак сицируу системасынын схемасы келтирилген:

Жылкынын карыны салыштырмалуу анча деле чоц эмес. Жалпы тамак аш сицируу системасынын 10-12 % тузет даты, келему 10-15 л болот.


[

2.3. Бээнин желининин тузулушунун езгечелугу жана улгулеру,

Адам баласы бээнин сутун V кылымдан банггап эле пайдаланып келген. Чыгыш елкелерунун элдери бээнин сутунен кымыз даярдашкан. Казак, кыргыз, башкыр жана бурят элдеринде кымыз улуттук суусундук болуп эсептелет. Бээнин суту химиялык составы боюнча белек малдын сутунен айырмасы бар. 1л. бээнин сутунде: 20г. май жана белоктон, 70г., сут кантынан, 800мг. кальцийден, 500г. фосфордон, ош ондой эле к еп теген м икроэлем енттердсн ж ана витаминдерден турат. М исалга алсак, уйдун сутуне салыштырмалуу бээнин сутунде 1,5 эсеге сут канты кептук кылат. Теменку таблицада, малдын туруне жараша, суттун химиялык составы келтирилген.

Малдын туруне жараша сутунун химиялык составы, %

Малдынтуру

Белок Лак-тоза

Май Кул Кур-гакзат-тар

Жал-пы

Казеин

Альбу-НИНГлобулин

Бээ 2,0 50,7 49,3 6,7 2,0 0,3 11,0Уй 3,3 85,0 15,0 4,7 3,7 0,7 12,5Эчки 3,4 75.4 24,6 4,6 4,1 0,9 13,1Кой 5,8 77,1 22,9 4,6 6,7 0,8 17,1

Жылкынын сутунун калорийлуулугу орто эсеп менен 580- 590 ккалга барабар. Бээнин желини белек малдарга салыштырмалуу езгече болот: анча чоц эмес 0,6-1,5л тузет, теменку суретте чоц бээнин чейчек улгусундегу желини кергезулген.

18 Биологиялык ©згечелуктеру

Бээни саап алуунун эки жолу бар. Кол менен саап алуу жана машинанын жардамы менен. Машина менен саап алуунун ©згечелугу бээнин суттуулугун жана эмгек ©ндурумдуулугун жогорулатат. Машина менен саап алууда твменку аппараттар колдонулат: ДА-3, ДА-ЗМ, «Темп». Машина менен саап алууда эффективдуулук 2-3 эсеге жогорулайт (бир caainibi 50-60 бээни сааганга жетише алат, ал эми кол менен сааганда 10-12 бээни саай турган гана мумкунчулук болот), ошондой эле бээнин суттуулугу 20-25% кебейет даты суттун санитардык- гигиеналык сапаты жогорулайт.

Бээни кол менен саагандын ©згечелуктеру болот: бээни сол жагынан саайт, 1мин ичинде саап жетишууг© аракет кылышат; бир кундуп ичинде бээни 5-6 жолу саашат, (ар бир 1,5-2 сааттын аралыгында).

Твменку сурвттв бээни саап а.луу учурундагы ф иксациялоонунж олдору квргвзулгвн.

Эмбрионалдык мезгил Кууг© келуу Жыныстык цикл

2.4. Бээнин тууту.Белек малга салыштырмалуу жыл1сынын туутунун

биологиялык ©згечелуктеру болот. Бээнин эмбрионалдык (бооз) мезгилин узактыгы 320-350 кунду тузет.Бээ туугандан 8-10 кунден кийип кууге келет. Бээнин кууге

келуусун сырткы белгилери менен байкоого болот. Ошол кезде бээ тынчсызданып, тердейт, кишенейт. Бээ кууленуп 2 кун еткенден айгырга кошу лат.

Бээ туутуна аз калган убакта, бир бээ кенен баткыдай таза белмеге киргизилиши керек. Тууту жакындап калган бээни темендегудей белгилеринен улам билсе болот:- кечугунен суюк зат тамчылайт- желинине сут толот- мезгил мезгили менен кишенейт- тынчсызданат- тердейт


Бээ тууруна жакындап калганда жатып калат. Бээлердин 90%ке жакыны жаткан абалында тууйт. Кулун чыгаардын алдында сууга толгон жаргакча чыгат да тууттун одой болушуна жардам берет. Эц биринчи кулундун башы чыгат, ошол убакта кулундун тумчугуп калбашы учун оозу мурдун суу массасынан бошотуш керек. Бул ишти 5 минутка чейин, бээ ордунан которула электе жасаш керек. Бээ ордунан тургандак кийин, кулундун туташкан киндиги адамдын жардамысыз эле узулет. Бирок узулген киндикти учурунда дезинфекциялап коюу зарыл.

Ж ылкьт ын тууту

Бээнин талапка ылайык туутунун убактысы:- Ачылуу жолу --------------------------- 10-15 минут- Толготуу жана туут — -------------- 5-15 минут- Киндиктин узулбей турушу —...............2-5 минут- Кулундун бутуна турушу............... -40-60 минут- Кулундун биринчи жолу эмуу жен-

демдуулугу........................................ — 60-120 минут

20 Биологиялык езгечелуктору

Суроолор:1. Жылкынын негизги биологиялык езгечелуктерун ахал бер?2. Жылкынын жашоо меенетундегу рекорддук керсеткучтерун айтып бер?3. Жылкынын тоюттарынын негизгилери кайсы?4. Бээнин желиншшн улгулерун атап бер5. Бир кундун ичинде бээни канча жолу саайт.6. Бээнин сутунун химиялык составын аиыктап бер7. Жылкынын негизги багыттарын атап бер8. Ж ылкынын азык синируу системасын схемасын канча камералуу?9. Жылкынын азык синируу системасына кируучу белуктерун атап бер10. Эмбрионалдык мезгил деген эмне?П.Ж ыныстык циклге кандай тушунесун?12. Бээлерди уйург© кошуунун кандай жолдорун билесиц?13. Туутка жакындаган бээни кайсы белгилери менен аныктоого болот?

Тапшырмалар:- Жылкынын биологиялык езгечелуктерун белек малдардын керсеткучтеруне салыштырмалуу деитерге жазгыла.- Малдын туруне жараша сутунун химиялык составын деитерге тушур

Бээни кол менен саап алуудагы фиксациянын жолдорунун суретуи тартып ал.- Дептерге жылкынын азык синируу системасынын схемасын тушургуле.

Бээнин туутунун фактысын дептерге жазгыла- Тууту жакындаган бээнин белгилерин жазып алгыла

Рацион тузуу 211

Тема 3. Рацион тузуу


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- практикалык метод;- талкуулоо ж .6.


- лицейлердин жылкы чарбачылыгы боюнча китептери;- тоюттардын улгулеру


- 2-5-темалар менен байланыштуу

Рацион тузуу

Тема 3. Рацион тузуу

Максаты:- Оку учу чарбадагы тоют планьш тузет жана баланстайт

3.1. Тоюттандыруу планы жана баланс. Рацион тузуунУн техникасы.

Ар бир чарбада тоют планы жана баланстоо же тендее жургузулет. Тоют планын тузууде эц иегизги максаттары менен милдеттери болуп тоют базасын чыцдоо, мал чарбадагы азык-тулук ендуруунун планын камсыздандыруу жана малдын ден соолугун сактоо керек. Тоют планы - бул чарбанын керектелуучу тоютунун эсеби жана малды аш болумдуу заттар менен камсыз кылуу. Тоют планынын негизгилери бул ма.тдын жылдык айлануу циклине жана малдын тоют нормасына карата тузулет. Тоют планын тузууде томенкулер эске алынат: малдын бар дык жыныстьтк, жаштык тобу, продуктуулугу.

Тоют малдын жыныстык белгиси боюнча, тоют елчему жана тоют бирдиги менен ар бир башка аш болумдуу протеин боюнча белуштурулет. Тоют нормасы мезгилге карата эсептелинет. Тоют кундер санына ушу л убакытта, кыш мезгилде 180 кун, жайкыда - 185 кун эсептелинет. Тоют планын жана тендеену тузууде жалпы керсктуу тоюттун санын коку стук (камсыздоо) фонду лар 10-15% кесек тоюттан алынат. Жылдын бардык убагыида малга жемдуу тоюттар да эсептелинет.

Туура тузулген тоют планы жана тендеенун негизинде иштетуу чарба боюнча ендуруштуу тоюттун бардык турун аныктоо керек, тоют есумдуктердун аянтын, алардын тушумдуулугун эске алуу керек. Тоют тендеесу - чарбада тоюттун канча даярдалганы менен керектеесун керсетет.

Тоют рациону - белгилуу бир мезгилде (суткасына) малга керек болгон тоюттун тиешелуу. елчему. Рационду колдогу тоют нормасынын негизинде тузушет. Тоют нормасы- малдын нормалдуу жашоо-тиричилигин, пландалган нродукцияны берип туруусун шарттап турган аш болумдуу заттардын елчему. Тоют нормасы малдын физиологиялык абалынан (бооздугуна, саалгандыгына, тируулей салмагына, жашына, берген продукциянын елчемуне байланыштуу эсеп телет) ж ана таблицада берилген тою ттун аш болумдуулугун эсепке алуу керек.

Рациондун структурасы малды тоюттандьтруунун типтерин аныктайт. Рациондун структурасы деген тоют рационунун проценттик катышы. Теменку таблицада республикадагы тоюттардын аш болумдуу лугу келтирилген.


Тоюттардын аш болум дуулугу

Тоюттар 1 килограммдаТоют бирдиги Сицимдуу

протеинКант,

гСа Р Каротин

Ж яшыл тоют Кара беде чебу 0,48 85 38 12,4 1,4 49

Эспарцет 0,49 82 18,6 10,4 1,6 44Кара беде сенажы 0,32 56 20 6 1,2 40

Арпа саманы 0,28 10 24 2,9 0,6 4Жугеру силосу 0,20 10 1,8 0,9 0,4 15

Арпа жара тартмасы 1,19 95 27 1,1 3,2 ОДСулуу 1,0 95 25 1 3,0 1,3

Кышкы жайыт чебу 0,28 13 20 6,8 0,4 30Жайыт чебу 0,20 27 20 1,6 0,6 40

Жугеру 0,15 12 28 0,8 0,4 54

3.2. Жылкыларды тоюттандыруу

Тоют базасынын тузулушуне жана пайдаланылынтына байланыштуу жылкыларды тоюттандыруунун негизги уч тиби таралган.- Биринчи тиби - чыктуу тоюттар чей жана аралашма

(концентраттык) тоюттар менен тоюттандырып багьтлат. Чыктуу тоюттан силос менен картошке берилет.

- Экинчи тип - чей, саман-аралашма тоюттар жана чыктуу тоюттар менен тоюттандырьтшат.

- Учунчу тип - жайыттын чобуи оттои жайылат, керек болгон учурда аралашма тоюттары менен тоюттандырышат.

Болжолдуу тоют нормасы ботопча, жумушчу аттар учун тируу салмагып жана кунумдук аткарган жумуштарын эсептейт, Жумушчу аттар менен иштеечу жумуштар женил, орто жана оор жумуштарга белунет. У шуга байланыштуу жылкылардын

; рациондору ар турдуу болот.

Тоют Рацион Чыктуу тоют Силос

24 Рацион тузуу

Ж ылкы лар аткаруучу жумуштярдын мунездомвсу

Иштин туру Жецил жумуш Орто жумуш Оор жумушБир кунде баса турган аралык [км менен)

1, Ж ук ташуучу жумуштар

а) жук кеп салынган 15 25 35арабаб) жук кеп салынган 10 17 24араба, бирок кайта бош 10 17 24келгеи2. Жецил жумуштар а) арабага чегуу 28 47 65б) минип жугуртуу 35 58 80

Тоюттандыруунун нормалары жана рациондору

Куч-унаа багытындагы малды тоюттандыруунун суткатык нормалары

Салмагы, кг Тоютбирдиги,

кг

Сицимдуупротеин,

кг

Кальций,г

Фосфор,г

Каротин,мг

Туз,г

Ж ецил жумушта350 6,5 0,53 30 30 85 20400 7,5 0,60 35 35 95 24450 8,3 0,66 35 35 105 28500 9,0 0,72 40 40 115 32

Орточо жумушта350 9,5 0,76 45 45 120 28400 10,8 0,86 50 50 135 32450 11,9 0,95 55 55 150 36500 13,0 1,04 60 60 160 40

Оор жумушта350 12,0 0,96 55 55 150 32400 13,7 1,10 60 60 170 36450 15,1 1,21 65 65 190 40500 16,4 1,31 75 75 215 45


3 .3 . Жылкыларга рацион тузу у *

Ж ылкыларды тоюттандыруу учун тоют базасынып тузулушуне жана чыктуу тоюттарды пайдалануусуна жараша, сунуш кылынгац тоюттандыруу типтерин эске алый, твменку эрежелсрдин тартиби боюнча тузулвт:1. Ж ылкылардын бардык туруне тоюттандыруу елчему

боюнча рацион тузулвт.2. Рацион чарбадагы болгои тоюткорлордон тузулвт.3. Жылкылардын жыпысы, ж аты боюнча уйур тобун тузуп

тоюттарды аларга туура ылайыктап бвлуипуруп жана азык- тулук ендурумдуулугун эсепке алышат.

4. Ж ылкыларга беру учу суткалык рациондогу керектуу сандагы аш болумдуу заттар, тоют бирдиги, сицимдуу протеин, минералдык заттар жана витаминдер толук жетиштуу елчвмде болушу керек.

5. Суткалык рациондо тоюттардын 3-4 туру болуш керек, мумкун болсо андаи да кеп турлврун киргизуу керек.

6. Жылкылар жецил жумушту аткарса, кесек тоюттарды ашык бербей аздан бериш керек.- Асыл тукум айгырларга рацион тузуу.

Айгырлардын рациону эки мезгилте тузулвт. Куут мсзгилине жана куутсуз мезгилте. Асыл тукумдуу айгырлар куутка даярдоо жана куут мезгилинде, жогорку семиздикте болушу керек. Айгырларга рациондун тузу лущу салмагына, асылдандьтруу ишине, пайдаланышына жана инггеген ишине байланыштуу болот.

- Нак сут 3-5 л, 4-6 даана жумуртка, 200-400 г севктун же кандын унунан беру у керек. Тоюттардын активдуулугун жогорулатыш учун жана Е, С, В витаминдер тобун, дан эгиндерии жашыл сабагын естуруи кунуне 0,5 - 1 кг беруу керек, Андан башка витаминдер минералдык заттар кошулган аралашма кошумчаларды, кунде айгырларга, спорттогу жана жумушчу аттарга 0,1 - 0,15 кг, бээлерге 0,4 кг, кулундарга 0,05 - 0,15 кг бериш керек.

Асыл тукум мингич жана таскактуу тукумдагы айгырларга, куутка даярдоо жана кууттагьт мезгилде 100 кг тируу салмагына 2 тоют бирдиги берилет. Оор жук тартуучу тукумдагы айгырларга 1,8 - 1,6 тоют бирдиги берилет. Бир тоют бирдигине кууттун алдында жана куут мезгилинде 130 г протеин, бг кальций, Зг фосфор жана 30-35 мг каротин берилет.

Бооз бээлерге рацион тузуу. Бооз бээлердин ар бир 100 кг тиру у лей салмагына 1,6-1,8 тоют бирдиги берилет, Бир тоют бирдигине 105 - 110 г сицимдуу протеин, 6,5 - 7 г кальций, 4,5 - 5 г фосфор жана 20-22 мг каротин берилет.

26 Рацион тузуу

Кулунлуу бооз бээлерге раттион тузуу. Саан бээлердин аш болумдуу язык заттарга керектеесу алынган сутунун саныиа анын тузулушуне, тируу салмагына, мезгилдер боюнча тузу лет. Кулуидуу бооз бээлерге ар бир 100 кг тиру улей салмагына 2 тоют бирдиги берилет, бир тоют бирдигине 100-105 г сицимдуу протеин, кальций 6,5 - 7,5 г, фосфор 4,5 г жана 22 г каротин берилип рацион тузу лет.

Саан бээлерге ряпион тузуу. Тууган бээлерге 30-40 кг квк жашыл тоют бир кунде, аралашма тоют 3-8 кг чейин, чвптен 7-8 кг, сенаж же силос 6-10 кг берилет.

3.4. Жылкынын жашына жана жынысына жараша рациондору.

Бээлерди тоюттандыруу экиге белунет: бооз бээлерди жана кулундуу бээлерди тоюттандыруу. Бооз бээлердин салмагы 5-6 айлык бооздугунда чоцоё башташат. Ал эми акыркы 4 айлык бооздугунда салмагьтн 10-12 % кебейет. Бооз бээлердин алмашуучу энергияга болгон керектеесу кысыр бээлерге Караганда жогору. Нормасы: 100 кг салмагына 2 тоют бирдиги, ар бир тоют бирдигине 100 гр аш болумдуу протеин, 7-8 г кальций, 4-5 г фосфор, 20 мг - каротин берилет.

Эгерде жецил жумуш аткарса, негизги нормага кошумча кылып 2-2,5 тоют бирдигин беруу керек. Тоюггар: жакшы чеп, саман, сабиз, кызылча, арпа, сулу, улпак, кун караматгьтн жмыхы.

Колдо багылган мезгилдеги асыл тукум бээлердин тоют рациону ( суткасына, к г м елей)

Тоют Таскактуу жана минилуучу Оор жук таигуучутукумдагы бээлер тукумдагы бээлер учунБооз Кулундуу Бооз Кулундуубээлерге бээлерге бээлерге бээлерге

Чеп 11 10 15 16Концентраттар 3-3,5 3,5 3,5 4Чыктуу тоюттар 3-5 8-10 5-10 10-15

А сы л тукум эркек кулундарды концентрат медей тоюттандыруу, кг

Ж а т ы (айы ) Концентраттар2 айга чейинкиге 0,52-3 1-1,53-4 1,5-2,04-5 2-3,05-6 2,5 -3


Асы л ту кум тайлардын О ден 2 жашка чейинки) рациону.

Тоют Таскактуу жана минилуучу тукумдар

Жук ташуучу тукумдар

Эркектайга

Ургаачытайга

Эркек тайга Ургаачытайга

Дан - буурчактуу 8 8 11-13 11-13чей 6-6,5 5,5-5,0 6 4-4,5Концентраттар Чыктуу тоютгар

3-5 3-6 4-10 4-10

Кымыз фермаларынын байыган бооз бээлеринин рациондору( оалмагы 450 к г)

Тоют Суткасына берилуучу

тоюттун саны, кг

Рациондогу тоюттун аш болумдуулугуТоют бирдиги, кг Сицимдуу

протеин, г

Жугеру силосу 8 1,6 72Дан-буурчактуу чвп . 8 3,8 544

Концентраттар 2 2 180

Жыйынтыгы: - 7,4 796

Кымыз фермаларынын байый элек бооз бээлеринин рациондору

Тоют Суткасына Рациондогу тоюггардын аш бо л у мдуу л у губерилуучу Тоют бирдиги, кг Сицимдуу протеин, г

тоют, кг1 2 1 2 1 2

Ж угеру силосу 18 18 3,6 3,6 252 252Дан-буурчактуу чеп 10 - 4,7 - 680 -

Ар турдуу табигьш чеп - 3 - 1.3 - 147Ж азды к эгиндин салмагы - 5 - 1,1 - 50Адырата тартылган арпа 2 - 2,3 - 184 -

Концентрат - 4 ” 4,6 • 602

Жыйынтыгы: - - 10,6 10,6 1116 1051

Суроолор:1. Рацион деген эмне?2. Жылкыны тоюттандыруунун типтерин атап бер?3. Орто, жецил жана оор жумущ деген эмне?4 . Жылкылардын жынысына жана жашына жараша рацион туэуунун принциптерин айтып бер?5 . Айгырларга жана бооз бээлерге, ар бир 100 кг тируулей салмагына канча тоют бирдиги берилет?

апшырмалар:взуцердун чарбацардын шартында жылкылар аткаруучу

рды аныктагыла.Ж ы л кы л арга рацион тузуунун ж олдорун дептерге

•гуле.

Аттар менен болгон практикалык иштер

Тема 4. Аттар менен болгон практикалык иштер.

Мугалимдерге эскертмелер

Ыкмалар:

- лекция;- суроо жооп;- практикалык иштер;- талкуулоо ж.б.


- лицейлердин жылкы чарбачылыгы бокшча китептери;- мал чарба илимий изилдее институтунун ж ылкы

чарбачылыгы боюнча буклеттери;- жылкынын сурвттеру


жогоруда келтирилген темалар менен тыгыз байланышта.

Аттар менен болгон практикалык иштер 29

Тема 4. Аттар менен болгон практикалык иштер

Максаты:Окуучу:

Нарын жергесинде жылкыларды тукумдатуунун жолдорун айырмалайт;Бээлерди айгырга каратуу меенеттерун аныктайт

4.1. Жылкыны тукумдатуу.Уч жаштагы жана андан жогору туутка жарактуу бардык

бээлер айгырдан токтошу, алардан жыл сайын кулун алышы керек.

Бээлерди айгырга каратуу меенеттеру; а) атканада багылган бээлер 1-февралдан 1-июлга чейин (Нарын жергесинде эки жума кеч), уйуру менен багылган бээлер 10-20-апрелден - 1- августка чейин айгырга каратылат.

Бир айгырдан ар кы л м унездуу жол менен каш а бээ токтойтургандыгы

Каратуунун жолу АйгырларАйгырдан токтой турган бээлердин саны

Жетелеп каратуу Жашы жетилген (5-14 жаш) айгырлар.

35-40

Биринчи жолу уйурге кошулган жаш (3-4 жаш) айгырлар

15-20

15 жаш жана андан картан, айгырлар

20-30

Уйур жолу менен Жашы жетилген (5-14 жаш) 20-25каратуу картац айгырлар

Биринчи жолу уйурге кошулган жаш айгырлар

12-15

Жасалма жол Ту куму ну н салаты боюнча 150-300менен токтотуу текшерилген, жашы

жетилген айгырлар

Бээни айгырдан жетелеп же уйур менен токтоткондо 4-14 жаштагы айгырга бээни 1-2 жолу каратса болот. Ошол учурда толук баалуу тоют жешинче берилиши керек. Бээни а ш ч и жолу айгырга 8 саатттан кийин каратат. Айгырлар Щумасына бир кун эс алышы зарыл.

Бир жылда бээни айгырга каратуунун бир нече цикли Ж аз жана эрте жай айларында жыныс клеткалары ©нугуи ter. Бээнин ез убагында жыныс цикли 18-28 суткага,

3-9 суткага созулат. Бээ кулун туугандан 4-5 кун „ен кийин куулей баштайт.

30 Аттар менен болгон практикалык шптер

Бээ кулунун орто эсеп менен алганда 11 ай (320-340 кун) кетерет. Тоюттандыруусу, багуусу начар болгон шартарда кулунду узак кетерет, ал эми тоюттандыруунун жана багуунун режимы кескин турде бузулган кезде, бээ кулун салып коёт.

Эгерде бээ дайыма байланып турса, анда анын тууруна 10-15 кун к алганда атайын жасалган жылууланган сарайдын тосмосуна бош кийирип, ага ете кылдаттык менен байкоо жургузуу зарыл.

Бээнин ку лунду туушу 20-40 минутага созулат. Кулун жерге тушору менен чарайнасын сыйрып таштап, киндигин байлап (2 см узундукта) туруп кесип коюу зарыл.

4.2. Аллюр (аттын журушунун турлеру).

Жылкынын тукумуна жана продуктуулук багыттарына жараша журунггерунун турлеру ар кандай болот. Негизинен жылкылардын арасында теменку журуштер кездешет.- Кадам-аллюр, мында жылкы улам бир бутун шилтеп басат;

кыймылдын бир саатына ылдамдыгы 4-7 км.- Басыктуу журуште - жылкы бирде бир тарабындагы эки

бутун, бирде кайчылаш эки бутун бир убакытта шилтеп журет; кыймылдын ылдамдыгы 8-10 км.- Таскак аллюр, мында жылкы кайчылаш келген эки бутун

бир убакта шилтеп журет; чечилген же ээр токулган жылкынын кыймылынын бир саатына ылдамдыгы 9-12 км, жылкыларды ипподромдордо анча алые эмес аралыкка (1-1,6 км) эсептегенде саатына 50 км журет.

r f t f

Ж ылкы нын таскак -аллю р турундв Ж ылкы нын кадам ж уруш унун схем асы.- аллю р турундв

ж уруш унун Жорго журуш-аллюр, мында жылкы бир тарабындагысхемасы эки бутун бирдей шилтеп жорголойт; таскак журушке

Караганда бир канча ылдам журет.- Текирец-таскак - ат чабышка окшош аллюр, жылкы арткы

эки, алдынкы бир буту менен жерди туртуп ыргуу менен буту на суйенуп жугурет. Текирец - таскактын бир саатьша ылдамдыгы 15-20 км. Ж ылкы саатына 60-70 км жакын аралыкка жугурушу мумкун.

Аллюр Кадам-аллюр Таскак-аллюр Т екирец-таскак Жорго журуш

Аттар менен болгон гграктикалык иштер 31

Ж ы лкы ны н текирец-таскак турундв ж угуруш унун схемасы

4.3. Жылкыларды жумушка пайдалануу.

Тарту у кучу - жукту ташуу же айыл-чарба шаймандарын тартуу учун жушиалган аттын кучу. Ал динамометр менен елчелет жана килограмм менен керсетулет. Тартуу кучу бири- биринен нормалдуу жана максималдуу болуп айырмаланат. Жылкынын нормалдык кучун иш жузунде анын тируулей схемасынып 13-15 процентике барабар деп эсептесе болот.

Жумуш. Жылкынын жумушу (метр менен) басып еткен жолду тартуу кучуне (же тартуу каршылыгына) (килограмм менен алганда) кебейтуу менен билинет жана килограмм метр менен елчелет:

К = Ткх х Бж У

К ~ кубаттуулугу, Тк - тартуу кучу (кг), Бж - басып еткен жол (м), У - убакыт (секунда), 75 кг м /сек = 1 АК (бир ат к у ч у ). Ж ум уш тагы ж ы лкы ны н норм алдуу кубаттуулугу 0,6 — 1,1 АК барабар. Жылкы иш жузунде транспорттук жумушта 0,6 - 2,3 АК; айыл-чарба жумушу на 0,6- 1,1 АК; ээр токуп иштегенде 0,5 - 2,1 АК чейин кучуи жумшай а лат.

Ж ы лкы ны н туз жерде иштеген убагында ж ургвн нормалдуу ылдамдыгы.

Ж умуш туп Т артуу кучу Ы лдамдыгы (км сааты на)турлеру Басык менен Ж елип

ж угургендеh Ж ер айдоо,

малалооНормалдуу 4-5 -

§ Арабага Р чегилгенде

Нормалдуунун 50 процента

6-7 9-10

Hj§- Нормалдуунун 25 процента

6-7 12-15

■ р к артыл ганда 6-7

32 Аттар менен болгон практикалык иштер

Женил ииггер. Анчалык кеп эмес жуктерду тегиз жол менен ташуу; алые эмес аралыкка жуксуз ар кандай журуш менен баруу; малалоодо, ат тырмоодо, жерди таптоодо иштее; чарбадагы майда-чуйде жукту ташуу жумушунда иштее; кой короосун, короо малды, уйур жылкыны кайтаруу. Бир жумуш кунунде жалпысынан алганда 25 км жакын жол журет.

Орточо жумуштар. Ар кандай жуктерду 10-15 км аралыкка чейин ташуу, уймек уйууде, культиваторлордо иштее, оор малалар менен малалоо; жер айдоо; жылкынын салмагынын 14-15 процентине барабар тартуу кучуи талап

кылган баардык жумуштар. Бир жумушчу куиде жалпысынан алганда 25 км жол басат.

Оор жумуштар. Тилгичи бар соколор менен жер айдоо; дискалуу жана кеп катар тиштуу сеялкалар менен себуу; атгарды жетелеп иштетуу; оор жуктерду ташуу; Бир жумуш кунунде жалпысынан алганда 35 км жол басат.

4.4. Жылкыларды жумушка чегууну уюштуруу.

1. Эгерде иш орду атканадан 10 км жана андан да алые жайгашкан болсо, анда жылкыларды атканага аидап келбей бага тургандай талаа стандарын уюштуруу зарыл.

2. Бооз бээлер менен нормалдуу жуктун учтен экисинен ашпаган жумушта инггее керек жана аларды тартуу куч-аракети айрым уч урларда кескин турде жогорулабаган жумуштарга пайдаланса болот.

3. Кулундуу бээлерди кесуучу аппараттары бар, чаап- жыюучу маншна жумушуна пайдалануунун, алые жакка жиберуунун жана транспорт кеп журген жолго чыгаруунун зарылдыгы жок. Иш убагында кулунун энесинен ажыратууга болбойт.

4. Ишке чегилген жылкыларды эс алдырган убакта тоют беруу сунуш кылынат: эс алууга бир аз токтогондо (30 минутага чейин) чеп чалдыруу керек, токтогондо концентрат берилет.

5. Механикалык кыймылдаткычтар менен жылкынын ортосунда жумушту туура белуш туруу чарбага экономикалык жактан пайдалуу, машинаны сактайт, куйуучу майды унемдейт, чыгымды аз жумшоо менен бардык айыл чарба жумуштарын бутурууге мумкундук берет.

6. Ар бир чарбага керектуу куч унаанын зарыл санын билуу учун темендегудей иштее сунуш кылынат:

- бир жылдын ичиндеги жумуштардын келемун жана алардын аткарыла турган меенеттеруи билуу.

I,


Механикалык кыймылдаткычтар кандай жумуштарды жана канчалык келемде аткара тургандыгын, ошондой эле аттар менен кандай жумуштар иштелээрин эсептеп чыгуу.

Ж ук тартууга ж ылкылардын нормалдуу ж угу

Жылкынын салмагы, кгИш шарты 300 400 500 600

Жуктун араба менен бирдикгеги салмагы, кг

Жайында, денгелектеру темирден жасалган стандарттык араба:

Туз кара жол 900 1200 1500 1800вцгул-двцгул кара жол 450 600 750 900

Таш тешелген жол 1000 1500 2000 2500Жайында, пневматикалык жана подшипниктер коюлган араба:.

Туз кара жол 1200 1700 2200 2500Асфальт жол 1500 2000 2500 2800

Кынтында чана менен: Туз жол 1000 1300 1600 2000

вцгул-децгул жол 400 500 600 700

Иш ете кызыган мезгили боюнча чарбанын жылкыларды керектее эсебин жургузуу менен 10-15 процент резервди алдын ала кароо сунуш кылынат.

7. Жылкылар жумушсуз турбашы учун чарбада араб гитар, чаналар, ат жабдыктары, ээр жана айыл чарба жабдыктары - соколор, малалар, уймвк уйгуч, тырмоок, чеп чапкыч машиналар жана башка шаймандар жетиштуу санда болушу тийиш.

4.5. Арабалар жана ат жабдыктары

Жылкы чарбачылыгында, аттарды ар турлуу жумушка пайдаланууда ар кандай арабалар жана ат жабдыктары колдонулат.- Кунак - боосу чылгый кайыштан жасалган бир аттык

оор жана жецилдетилген каамыттар: оор каамьгттар 10 орун санда (Одон Юго чейин), жецилдетилген каамыттар 6 орундуу санда (000, 00, 0, 1, 2, 3) болот.

КаамытЖугенБожуЭэр токум


Ж у гвн

Арабанын жан кайышын илип байлоо учун чылгый кайыштан жасалган илмеги бар оор жана жецилдетилген каамыттар:

Полуям каамыты, уч сандуу, жецилдетилген каамыт.- Араба каамыты (ажыратылма). Эки орундуу санда болуп

даярдалат.- Айыл-чарба №1, №2 ээрчиги. Эки улгу боюнча - ийилген

жана туз ээрчик болуп даярдалат,- Жумуштагы жылкынын жугену жана атты уйреткенде

катуучу полуям жугену. Булар жалац кабат чылгый кайыштан тигилип, жалац кабат чылгый кайыштан ерулет, эки кабат чылгый кайыштан жана жалац кабат сызмадан тигилет.

- Божу, кайыштан, жиптен жана сызмадан жасалат, бир ат чегилген арабага эки учтуу божу, эки ат чегилген арабага терт учтуу божу тагылат. Божунун узундугу 0,5 - 10,5 м. болот.

- Белкайыш уч турдуу жасалат. Узундугу 210 - 240 см, ту у расы 3,5см.Кучтуу аттын басмайылы, пахта же кендир сызмадан жасалат. Анын эни 7-8 см, узуну 120-150 см келет. Полуям басмайылдагы сызмага чылгый кайыш кошо тигилет. Байлоодогу жылкынын ноктосу уч турдуу: жалац кабат чылгый кайыштан, кош тигиш чылгый кайыштан - сызмадан жасалат.Каамыттын курагы. Узуну 150-210 см, туурасы 9,5-12,5 см, калындыгы 1,5-2,5 см. келет.

- Арабанын жан кайышы. Догосуз арабага пайдаланылат. Узундугу 250-360 см.

- Арабанын ат абзели, жумшак булгаарыдан чоюп керип жасалат.

- Аттын кемелдуругун эки кабат чылгый кайышты тигип жасашат. Кемелдуруктердун узундугу 105 см, эни 3,3 см, калындыгы 0,45 см келет.Ээр токум (ат жабдыгы). Ат жабдыгына ээр токум (ээр, узенгу боо, узенгу, канжыга, кемелдурук, куюшкан, чап олоц, басмайыл керпече бастыргычы менен, тогоолору, еткезелеру менен, нокто чылбыры менен, керпече, желдик, тердик, ичмек, жуген тизгини менен кирет).

Орус ээрдин тердик-иймеги бирге болот, керпеченун ордуна ээр жаздыкты пайдаланышат.

Жылкы спортунда (байгеге чабылуучу) лсана таскактуу атка, жумуш убагында мине турган, машыгуучу атка токулуучу ээрлер колдонулат. Алардын салмагы 0,2 ден 9кг чейин болот.

Ыцырчак. Аны менен чарба жуктерун ташыйт. Ага эки чап олоц, куюшкан, кемелдурук тагышат, калыц желдик,

Арабага чегилуучу теРдик сальш’ жабУУ жабышат. жабдыктар

Каамыт

Ээрге


Каамыттын узундугун жана туурасын аныктоо учун аттая алы яуучу влчвмдвр:

а ) каамыттын узунд угу

б) каамыттын туурасы

4.6. Уйурлуу жылкы чарбасы.

Бул жол менен асыл ту кум, спорт, куч - уиаа жана эт багытындагы жылкыларды каражатты аз жумшап багууга болот.

У йурлуу жылкы чарбасы

Жылкыларды Эркек- ургаачысы жана ж аты боюнча топтор |багуу жолдору Айгырлар Бээлер Кулун-тайларЖенек ей уйур

жолу.

75-100 200-250i

200-250 1верчутулген

уйур жолу 50-60 100-150

I

150-200 ]Маданияттуу

уйур жолу 40-50 80-100 100-110 |

Бир башка эселтегепде жылкынын жайъттка жылдык болжолдуумуктаждыгы (га менен)

Жайыт Чоц жылкылар учун 1 -2 жапггагы кулун - ' тайлар учун 1

Жарым чел жайыггар 35-36 27-33 IБексе тоолуу жайыттар 8-10 e -ю !Бийик тоолуу жайыттар 17-18 12-15 !

Тоолуу аймактардын ойдуц жерлеринде 10 процент, бексе тоолордо 40 процент жана бийик тоолуу жерлерде 50 процент жайыт болу у га тийиш.

Уйурлуу жылкы чарбасынын курулуштары.1. Ж ылкыларды маданияттуу уйур менен багыш учун

твмендегулер болуу керек:а) Айгырлар жана жаш мал учун сарай жасалып, анда 20-40 жылкы батаарлык белмелер болот.б) Калган бардык жылкылар учун базалары-бастырмалары же тосмолору бар женекей атканалар куру лат.


2. Жакшыртылган уйурлуу системада жылкыларды уйуру менен жыл бою жайып багышаг. Бул система ту куму жакшыртылган куч-унааларды, ошондой элс эт жана сут багытындагы жылкы чарбасын естуруудв колдонулат.

3. Ж енекей уйурлуу системада жылкыларды атканада, айгырларды болсо сарайларда багышат. Бул эт жана сут багытындагы жылкы чарбасында колдонулат.

4,7. Жылкынын тируулей салмагын аныктоо.

©те семиздик Ортодон жогорку

семиздик Орто семиздик Ортодон темен

семиздик Арыктык

Жылкыларды эртец менен сугарганга, тоюттандырганга жана ишке чеккенге чейин эни ж азы аянтчасы бар таразага эки кун удаасы менен тартыш керек, эки жолку тартуунун жыйынтыгынан орто эсеби чыгарьтлат.

Эт багытындагы ж ы лкы ларды жайып семиртуу эк о номик алы к ете жогору эффект берет, апы уйурлуу жылкы чарбасынын бардык зоналарында колдонсо болот: тоолуу райондордо жайында пайдаланса болот.

©те семиздик (жогорку) - сан, кол эти чьщалып, далылары жана кабыргалары билинбейт; жамбашта жана арпсы буттардын сан эттерин кыймылга келтирген таралтарында май болот; моюнунун устунде кыр тарткан жондуу кол менен кергенде жалы кармалбайт.

Ортодон жогорку семиздик - сан, кол эти жакшы енуккен; жамбаш урчугу керунбейт; сан эти толуп, бел жана жондун кыр арка омурткаларынын кыр урчуктары оркойбойт; кабыргалары керунбейт; ал туту л кармаласа да арац билинет; терн алдындагы май далысынан, кабыргасынан жана жатынан сыйпалап кармалаганда даана билинип турат.

Орто семиздик - сан, кол эти каиаттандыраарлык чьщалып вскен, далысы керунуп, жамбаш урчугу сыртка чыгып турат, сан эти толук толбой, кабыргалары керунет.

Ортодон темен семиздик - сан, кол эти начар еслсеи; тула бою бурч туспеленденуп, далылары жана кабыргалары май-этке толук толбойт; кабыргалары даана керунуп, сыйпалап кармаганда колго илинип турат; бел жана кыр арка омурткаларынын кыр урчуктары, далылардын, жамбаш урчугунун кылда учтары, жамбаш сеегу оркойуп керунуп турат; тери алдында май кабаттары болбойт, сыйпалап кармаганда жал майы билинбейт.

Арыктык - ете арык, кабыргалары даана саналып турган жудецку жылкы.

Аттар менен бол гон нрактикалык иштер 37

4.8. Жылкынын ецу жана бе лги л ери.

Жылкынын тукумуна жана продуктуулук багыттарына ж араш а езу л ер у н е тиеш елуу ену, белгилери менен айырмаланышат.- Жээрде (куцурт, ачык); туда бою жана буттары сары,

куйрук жана жалы да ошол ендуу же бир аз ачык сары келет.

- Курен ~ буттарынын ецу кара кочку л, кара конур, куйрук жана жалы кеп учурда кара курен келет.

- Чабдар - туда боюнун жана буттарынын ецу курец туспвлдуу, куйрук жана жалынын ену ак же сур келет. .

- Кара - тула бою, буттары, жалы жана куйругу кара.Кара тору - ецу кара аттыкындай келет, бирок тумшугу кезунун тегереги, жалы жана карысы куйук туспелдуу келет.

- Тору - тула бою, моюну, башы ар кандай турдегу тору келип, буттары бакай муунунан жана туягыиан, жалы жана куйругу кара келет.

- Сур - ецу ачык тору аттыкындай келет, буттары жала боору, жаагы агыш, тумшук жана далы жаты сур туспелденуп турат.

- Аккула - тула бою, моюну жана башы сары, боз, туягы, куйругу жана жалы кара, аркасы курен же кара ала кур тартып турат.

- Боз - тула бою боз, башы, туягы, жалы жана куйругу кара, жонунда жана соорусунда кур тарткан ал асы бар.

- Куда - тула бою ачык курен, саргыч же боз келет; жалы жана куйругу ну н учу акчыл сары келет; леону жана соорусу кур тарткандай керунет.

- Буурул - (жээрде тору, кара буурул) бут тула боюнда ез енундегудей кылдар (сары, тору, кара) менен ак кыл бардык денесинде бирдей жолугат; башы жана буттарынын ецу да буурул аттардын ецундей келет.

- Чаар - ак ендуу тула боюнун (кызыл ат) кара аласы менен мунезделет.

Ж ы лкы ны н бутундагы белгилер

Ж ы лкы ны н башындагы белгилер

Аттар менен болгон практикалык иштер

4.9. Жылкынын жашын тишинен аныктоо.

Айгырда 40 тиш болот, анын 12си кашка тиш, 28и азуу, бээде 36 тиш болот (азуу тиши болбойт).

Жышылуучу тиштердин туру: тиш 9 ж атка чейии туурасынан суйру, 9 жаштан 16 жашка чейии тегерек, 17 жаштан 20 жашка чейин уч бурчтуу, жыйырмадан жогорку жылкылардын тиши суйру ice лет.

Ж ы лкы ны н ж аш ын тиш инин ж ары лы ш ы нан, жыш ылыш ынан, негизинен кашка тишинин алмашып турушунан билишет.

Тиштердинаттары

Сут тиштери Тубелук тиштерТиштин

жарылышыЖешилиши Уступку жана

астынкы тиштин жарылышы

Мацдай тиш Ортоцку тиш

Четки тиш Азуу

15 кунге чейин 45 кунге чейин

6-7 айда

10-12 айда 12-14 айда 15-24 айда

2.5 жашта3.5 жылда 4,4 жылда5 жылда

(айгырлар учун)

Тиштинаггары

Тубелук тишТиштин устунун

жешилишиТиштин устунун жылмакай болуп

кальпны

Азуу тиштин пайда болушу

Темен-ку

Жогорку

Темен-ку

Жогорку

Темен-ку

Жогорку

Манд ай тиш Ортоцку тиш

Четки тиш

6 жаш7 жаш8 жаш





10 эаш11 жаш12 жаш

Аттар менен болгон практикалык иштер 3 9

Уступен Алдынан Капталынанкорунушу корунушу керунуш у

1 жыл. Баардык суг тнштерднн

2 жыл. Сут тнштердин баарысьтын

3 жыл. Жарылган тиштери туруктуу болуп палат

3 жыл. Бардык тиштср туруктуу

Алдьщкы жаактагылардын сурулуп калышы

Мацдайкы Мацдайкы Баардык кашкатиштсргс 6 жыл жа11а ^ ro W тнштерге 8жыл

тнштерге 7 жыл

Уступку жаактагылардын сурулуп калышы

Мацдайкы Мацдайкы Баардык кашкатнштерге 9 жыл жана ортодку тиштерге ц

тнштерге 10 жыл

Тиштерннин Тнштернлнн фор маеы теге рек форматы уч

12 жыл бурчтуу 13 жыл

Капталынанквруиушу

Тиштерннин Тиштериннн форматы уч форматыузунча

бурчтуу 18 жыл сунру 20 жылдан ашык

Капталынанквруиуш у

Кашка тиштердин алмашуусу

Жылкынын тишинин жешилишинин езгечелугу

40 Аттар менен болгон практикалык ипггер

Суроолор:

1. Бээлерди айгырга карату у ну н меенеттерун атаи бер?2. Каратуунун жолун эске алып, айгырдан токтой турган бээлердин санын айт?3. Бээ кулунун канча ай кетерет?4. Жылкынын журушунун турлерун атап бер?5. Аттын журушунун турлеруне жараша ылдамдыгы канча?6. Жорго журуш менен таскак-аллюрдун эмие айырмасы бар?7. Жылкынын жумуш аткаруу кунун кантип аныктайт?8. Бир аттын кучу деген эмне?9. Ж енил, орто жана оор жумуштар деп кайсыларды айтабыз?10. Ат жабдыктарын атап бер?11. К ы ргы з ээр токумдун орус ээр токумунан эмне айырмачылыгы бар?12. Арабалардын турлерун атагыла?13. Жылкынын тируулей салмагын кантип аныктайт?14. Жылкынын семиздигин аныктоо жолдорун айтып бер жана кандай айырмалары бар?

Тапшырмалар:

Бир айгырдан ар кандай жол менен канча бээ токтой тургандыгы женундегу таблицаны дептерге тушур.- Жылкынын журушунун турлерун уйден аныктагыла.- Жылкынын жумуш аткаруу турлерун дептерге кечургуле.

Дептерге ат жабдыктарынын суреттерун тарткыла. Жылкынын семиздигин аныктагыла.

Жылкынын соолугу 41

§I

Тема 5. Жылкынын соолугу


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жоотт;- практикалык иштер;- ташсуулоо ж. 6.


- лицейлердин жылкы чарбасы боюнча китептер;- дарттуу жылкылардын сурвттеру


2-3-4-темалар менен байланыштуу

42 Жылкынын соолугу

ЫладдарДиагнозПрофилактикаДарылоо

Тема 5. Жылкынын соолугу.

Максаты:- Окуучу жылкынын арасында кездешуучу ыландарды

айырмалайт, аныктайт

5.1. Жылкынын ылацдары Жылкы чарбачылыгында кептеген оорулар кездешет.

Ар биринин жугуу булактары, клиникалык керунушу, дарылоосу жана профилактикасы ар турлуу болот.

Жътлкыньтн жанашуудан ж укчу штевроттневмониясът (кара отгкесу). Ылац тез, кээде сузектеген формада етет. Бул ьтлац менен жылкы, кээ бир учурларда гана эшек жана качыр ыландайт. Ылац кебунче кузунде жана кышында байкалат. Жанашуудан жукчу кара епк© менен кебунче чод жылкы ыландайт. Сапатсыз тоюттандыруу, булганыч, ным сарайларда сыртка чыгарбай копке чейин багуу, сапатсыз жсм-чеп, минералдын жана витаминдердин жетишпегендиги ыландоого шарт тузуучу факторлорго кирет. Ж анашуудан жукчу ж ы лкы ны н кара епкесу чыкканда бардык жылкыны клиникалык жол менен керуп чыгып, ыландарын жана ылацга шектуулерун езунче белуп алат да, аларга ошол эле куну новарсенол даарысын колдонушат.

Сакоо - жылкынын жугунггуу ыланы. Кебунче жаш, чанда чод жылкы ыландайт. Инфекциянын негизги булаты ылацдаган мал болот. Сакоо жаз-куз мезгилинде, башкача айтканда малдын организминин жалпы касиети темендеп турган кезде кеп болот. Ыландын маяда болооруна шарт тузуучу факторлорго: сапатсыз тоюттар, жылкынын арыкташы, желдетуунун жоктугу, тар атканаларда багуу ж.б. кирет. Мурундун эки тешигинен тен ириндин кеп агышы мунездуу белгилердин бири болот.

Ыладга эртерээк диагноз коюп, ез убагында дарылоо ыланды ез убагында жок кылуу да маанилуу орунду ээлейт.

Бээнин паротиф аборту. Бээнин паратиф абортун жылкынын сальмонелла абортис микробу панда кылат. Жылкынын паратиф аборту жаратылыигга кеп тараган жана сырткы чейреге ете чыдамдуу. Ыланды таратуунун негизги булагы кулун салган бээлер болуп, алардыи тууш жолдорунан белунуп чыккан суюктукта ыландын козгогучу кеп болот. Паротиф менен ылацдаган бээлерден туулган кулундар инфекцияш>г таратуучу булак болуп саналат.

Дарылоо. Кулун салган бээнин биринчи кундерде тууш жолдорун 0,5 процент лизол же 1% каралгол Meiren жууш керек. Андан кийин жыныстык конулду кун алыстатып таза айыкканга чейин 2 кемур кычкылдуу соданын эритмеси менен жууп туруу керек.

Жылкынын соолугу 43

Манка сьщар туяктулардын жугуштуу ылацы болуп, тез жана сузектегвн турунде ©тет. Мацка менен адам да ооруйт. Ыландьш жугуу булаты негизгисинен ыландаган жылкы болот* Алардын чимкириги аркылуу сырткы чейрвг© мацканын микробу кеп сайда белуп чыгат. Ыландаган мал турган, булганган короо, тоют, суу жана багуу аспаптары жугуу булаты болушу мумкун.

Эпизоотия лык лимфонгоит (ж еле к у р т). Сьщар туяктуулардын сузектегвн ыланы. Муну менен кебунче, аз санда эш ек ж ана к ач ы рл ар ы лацдаш ат. Ы лацды криптококктор лайда кылат. Ыландаган малдан соо малга тике жанашуудан теринин жараатына ыландын козгогучу тийишинен жана инфекцияланган чел-чар, кык жана жылкыны багуу аспаптары аркылуу да жугушу мумкун. Инкубациялык мезгили 2-4 жумага созулат. Денесинин ар кайсы жери, кебунче буттары мерттенет. Жара теринин устунку бетине чыгат.

Профилактикалык чаралар ылацды таратууга кол кабыш болгон себептерди жок кылуу менен чектелет. Короо- жайларды дайыма кыгынан тазалап, дезинфекция лап туруу керек. Теринин айрылып, сыйрылышына жол бербеш керек. Ыландаган жана ылацга шектуу малдын кыгын ерттешет.

5.2. Туяктагы ылацдар.

Ж ы лкы чарбачы лы гы ида, аттарды н арасы нда туяктарынын теменку ылацдары кездешет: туяктын сайылтан жарааты; такалоодо мыктын тескери кетиши; туяктын жарылышы; туяктын таманынын журвгунун чирипги; туяктын журекчесундегу рак; туяктын ревматикалык сезгениши (бутка суу жана жем тушуу); ту як муунунун ириндеп сезгениши; былжырлуу сумкалардын (бурсит) сезгениши,

Туяктын сайылтан жарааты. Учтуу нерселер сайылып туяктын мерттеншшш анын сайылтан жарааты деп аташат, Кебунче туяктын таманына жана туяктын журекчесунун тушу на саны лат, сайылып калуучу нерселерге мык, зым менен темирдин сыныгы, учтуу севктер, чецерлер кирет.

Туякка теше сайылтан таш заттар езу менен кошо микробдорду алып кирип, туяпъш терисинин негизин ириндуу сезгенууге чалдыктырып, туяктын нчнцде ириц топтолот.

Тизе кырк муун бурснтн - кебунче жаш м алда кездешет.Ч ы канактагы бурсит — кебунче жылкьгда к ездешет. Ы ландын себеби урунуу жана жанчылуу болот.

44 Жылкынын соолугу

Такалоодо мыктын тескери кетишиМалды такалап жатканда туяктын терисинин негизине

таканын мыгынын кирип кетип мерттенишин мыктын тескери кетиши деп коюшат. Таканын мык кагылуучу тешиги жана жылгасынын туура эместиги, мыктардын сапатсыздыгы жана туягынын тик болушу мыктын тескери кетишинин негизги себептерине кирет. Мыктын тескери кетиши эки турдуу болот. Биринде мык туяктын терисинин негизине барып кадалат. М ындай учурларда мал мыкты кагып ж атканда эле тынчсызданып тыбырап кирет, такалагандан банггап эле аксай баштайт. Экинчисинде мык жандата урулат да, жумшак ткандарды жандай етет. Мында такалагандан 2-3 кун еткенден кийин малды аксата баштайт.

Туяктын ревматикалык сезгенитпи (бутка суу жана жем тунгуу)

Туяктын терисинин негизинин жайылып бут сезгениши ревматикалык сезгенуу болуп саналат, Бул ылац кебунче аттардын алдыдкы бутунда кездешет. Муну пайда кылуучу себептерге тоюттан же дарыдан уулануу, жемди (буудай, кара буудай, арпа, сулу, буурчак) кеп жеп жиберуу, травма, суукка урунуу жана кээ бир жугуштуу ыладдар кирет. Ылац тез етуучу жана сузектеген турундв етет.

Ыландын тез етуучу турундегу клиникалык белгилери: ылацдаган бутун алдын кездей сунуп жиберип, согончогу менен турат жана арткы буттары да алдын кездей сунулган болот, бужуреп баса албайт.

Суроолор:

1. Ж ылкынын жашына жараша рациондорду тузуунун яринциптерин айтып бер?2. Тируулей салмагына жараша жылкыларга канча тоют бирдиги жана аш болумдуу протеин бери лет.3. Каратуунун жолун эске алып, айгырдан токтой турган бээлердин саныи айт?4. Бээ кулунуи канча ай кетерет?5. Жылкынын тируулей салмагын кантип аныктайт?6 Жылкынын семиздигин аныктоо жолдорун айтып бер .7. Жылкынын жумущ аткаруу кунун кшггип аныктайт?8. Бир аттын кучу деген эмне?9. Ж ецил, орто жана оор жумуштар деп кайсыларды айтабыз?

Тапшырмалар:

- ©з чарбацардагы жылкыларга рационду тузгуле,- Бир айгырдан ар кандай жол менен канча бээ токтой тургандыгы женундегу таблицаны дептерге тушур.- Тиш аркылуу жылкынын жашын аныктагыла.- Жылкынын журушунун турлврун уйдеи аныктагыла.

\

Сут жала саан

Тема 6. Сут жана саан


Ыкмалар;

- лекция;- суроо-жоои;- салыштыруу ж.б.


- лицейлердин окуу китептери;- суттуу бээлердин суреттвру;- плакаттар;- таблиц ал ар

Башка темалар жана предметтерменен байланышы:

3-тема менен байланыштуу

Сут жана саан46

Тема 6. Сут жана саан

Максаты:Окуучу:- жылкынын сут азыктуулугу менен таанышышат;- сут азыктуулугунун децгээлин жогорулатуунун жолдору

менен таанышышат:- кымыздын химия лык составын окушат.

6.1.Бээнин сут продукттуулугуЖылкынын суту (кымыз) эц бир баалуу тамак аштын

бири катары э септе лет. Кымыз адам баласынын суусунун тез кандырып жана табитин ачат. Медицина илимдеринин байкоолоруна Караганда, кымыз адам баласынын бир топ ооруларына карты пайдаланса болот (Мисалга ал сак кургак учук оорусуна жакшы жардам берет). Жылкынын кымызын ©ндуруу , белек саан маддарга салыштырмалуу арзан келип, жеткиликтуу болот.

Жылкылардын тукумуна жараша бээлеринин сут продуктуулугунун децгээли ар турлуу болот. Теменку таблицада белгилуу жылкылардын тукумдарынын сут продуктуулугунун децгээлдери керсетулген.( 5 ай -саан мезгили.)

Жылкынын тукуму Саандуулук мезгилде Бир кундеКазакстандын жэбеси 2200 14,2Кыргыздьш жацы тукуму ( танд алгандары)

2500 16,5

Бурят жылкысы 1700 И , ,3Совет балбан тукуму 2290 14,8Орус балбан тукуму 1950 12,7

Ал эми Россиянын атайын жылкы чарбачылык фермасында сут азыктуулук денгээлдери 3287 л чейин жетет. Рекорддук керсеткуч 300 кундун ичинде- 4729 л тузет. Негизинен бээлерди май-сентябрь айларында саашат. Анткени бул мезгилде талаа чептерунун жакшы есуп турган учуру болуп эсептелет. Б угунку куну сут ендуруунун эки туру пайдаланылат: стационардык жана мезгилдуу. Бээнин сут продуктуулук децгээли негизинен тоюттандыруу жана багуу шарттарына байланыштуу болот. Ошондой эле тукум аралык катнаштыруу чоц таасирин тийгизет.

Нарын жергесинде бээлердин жалпы продуктуулугун жогорулатууда асылдандыруу иштерин жургузуунун, туура багуунун мааниси абдан чоц.

КымызАчыткы

ТехнологияСуттуу

бээлерди багуу

Сут жана саан

6,2 Жылкынын эт азыктуулугу

Жылкынын эт азыктуулугу ту куму на жараша болот. Са лыштырмал уу бул малдын турунен негизинен даамдуу эт еидурулет даты, чыгыш элдеринде эц бир муйез тамактар даярдалат.

Жылкынын эт азыкттуулугуна баа берууде негизинен уч керсеткучкв маани берилиши керек:- Тиру улей салмак- Союлгапдан кийинки салмак- Эттин таза чыгышы

Ошоидой эле, жылкынын кайсы туку му бордогонго жендемдуу жана эттин сапаттуулугун аныктоо даты зарыл. Ж ылкынын тируулей салмагы деп союлганга чейинки салмагын тушунебуз. Ал эми союлгандан кийинки салмак дсп каны, банты, буттары, ичеги-карыны, тсриси алынып таиггалгандан кийинки салмакты тушунебуз.

Эттин таза чыгышы бул союлгандан кийинки салмактык союлганга чейинки тируулей салмакка болгон проценттуу катышы. Малдын туруне жараша эттин таза чыгышы кеп факторлорго байланыштуу болот. Биринчиден, тукумуна, жашына, жыиысына, багуу менен тоюттандыруу шарттарына. Теменку таблицада, малдын туруне жараша эттин таза чыгышы келтирилген: (орто эсеп менен)

Малдын гуру Эттин таза чыгышыУй 55-56%Кой 44-52%Чочко 75-80%Жылкы 47-52%

Айрым учурларда эттин таза чыгышы малдын тукумуна жараша болот. Мисалы уйларда 70-72%, чочкодо 87-89%, жылкыда 60% ке чейин жетет.

Теменку таблицада, жылкынын тируулей салмагына жараша, эттин таза чыгышы келтирилген.

С тан д артЖ ы л к ы н ы н

ти р у у л е й сал м а гы , кг

С ою л ган д ан к и й и н ки

сал м ак , кг

Эттин таза ч ы гы ш ы

%С тан д ар тн а Ы л а й ы к эмес

320 142 4 4 ,4

П 345 164 47 ,5I 370 194 52,4

Сут жана саан

Суроолор:1. Эт азыктуулукка баа беруунун керсеткучтерун атап бер2. Эттин таза чыгышын кантип эселтейт?3. Эт азыктуулукка таасир тийгизуучу фактор лор кайсылар?4. Сут багытындагы негизги жылкынын тукумдарын атап

бер;5. Бээнин сут азыктуулугунун рекорддук керсеткучу к а т а ?6. Орто эсеп менен ар бир бээден бир кундун ичинде канча

сут саап алууга болот?

Тапшырмалар:- Ар кандай семиздиктеги жылкылардын этинин таза

чыгышын эсептегиле, % менен- Бээлердин сут азыктуулугунун децгээлдерин дептерге

кечуруп алгыла

I

Окуу куралы

Деркенбаев Совет, Черткиев Шарапидин

Жылкы естуруу

«Фермер» жана «фермер айым» кесиптери учун

Компьютер дик верстка жана дизайн: Шадыманова Гулзада Суротчу: Меентаев Жаныбек

Нускасы 300

«ДЭМИ» Жоопкерчилиги чектелген коомунун басмаканасы. Бишкек шаары, Кулатов кечесу, 1 А

Documents

ЖЫЛКЫ &CTYPYYedu.nsu.kg/pluginfile.php/691/coursecat/description/Деркенбаев С...ББК 46.1 Д-36 “Фермер” жана “Фермер айым” кесиптери