1

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΟΣΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΔΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ 5ο ΣΤΟΝ 13ο ΑΙΩΝΑ. ΕΝΙΣΧΥΕΤΑΙ Ή ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΝΕΤΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ TΗΝ ΚΟΣΜΙΚΗ;

Περιεχόμενα

1.Εισαγωγή………………………………………………………………22.Ο 5ος ΑΙΩΝΑΣ…………………………………………………………33.Ο 13ος ΑΙΩΝΑΣ………………………………………………………..54.ΑΠΟ ΤΟΝ 5ο ΣΤΟΝ 13ο ΑΙΩΝΑ……………………………………..85.Επίλογος……………………………………………………………….126.Βιβλιογραφία………………………………………………………….13

TZΟΚΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

2

1ο Κεφαλαιο

ΕΙΣΑΓΩΓΗΤο να προσπαθήσει κανείς να διαχωρίσει την κοσμική από την εκκλησιαστική

εξουσία στα χρόνια του Μεσαίωνα, είναι σαν να προσπαθεί να ξεχωρίσει στη λάβα, τη φωτιά από το μέταλλο. Κι αυτό γιατί την περίοδο αυτή οι φορείς της εξουσίας διαπλέκονται σε τέτοιο βαθμό που πολύ συχνά αποτελεί ο ένας αντικείμενο της εξουσίας του άλλου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, διακρίνουμε τα δυο αυτά είδη εξουσίας, άλλοτε να ενώνουν τις δυνάμεις τους και άλλοτε να ανταγωνίζονται το ένα το άλλο μέχρι τελικής πτώσεως.

Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε αρχικά τον 5ο αιώνα, έπειτα τον 13ο και αφού απαντήσουμε στο ερώτημα για την ενίσχυση η όχι της εκκλησιαστικής εις βάρος της κοσμικής εξουσίας, θα ακολουθήσουμε το αποτύπωμα της ιστορικής εξέλιξης από τον 5ο ως τον 13ο αιώνα.

Πριν από αυτά όμως ας δούμε πως η μεσαιωνική εκκλησία όριζε ή κατά κάποιο τρόπο δικαιολογούσε την έννοια της εξουσίας.

Στα τέλη του 9ου αιώνα η εκκλησία διατύπωσε τις αρχές της αυθεντίας και της εξουσίας. Σύμφωνα με αυτές υπάρχει μόνο μία αλήθεια η οποία ταυτίζεται με το δόγμα της εκκλησίας και την οποία ο κάθε άνθρωπος οφείλει να ακολουθεί. Επειδή όμως οι άνθρωποι δεν έχουν την ικανότητα να το κάνουν αυτό αυθόρμητα , η εξουσία αποτελεί το «ελλάσον κακό»1 ώστε να εξαναγκαστούν να το κάνουν.

Οι ρίζες της θέσης αυτής ανάγονται πολύ πιο πριν, στον 5ο αιώνα: «Καθώς οι επίσκοποι ασκούσανε περισσότερες πολιτικές αρμοδιότητες, οι χριστιανοί ηγέτες έβλεπαν ότι η εκκλησία αποκτούσε χαρακτήρα δημόσιας αρχής και μπορούσε να ελέγχει πλήρως την εξουσία του κοσμικού κράτους. Η πιο γνωστή διατύπωση αυτής της άποψης δόθηκε από τον πάπα Γελάσιο Α’ (492-496) που επισήμανε ότι ο υλικός κόσμος υπάγεται τόσο στην αρχή του κλήρου, όσο και στην εξουσία του αυτοκράτορα. Ο όρος «αρχή» δημιουργεί μία αίσθηση νομιμότητας ενώ η εξουσία είναι απλώς η ικανότητα χρήσης βίας»2.

Ο ίδιος λοιπόν ο ορισμός της εξουσίας από την εκκλησία είναι αποτέλεσμα της διαπλοκής και του ανταγωνισμού της με την κοσμική εξουσία.

Ο πάπας Γελάσιος Α’ ισχυριζόταν ότι η εκκλησιαστική εξουσία είναι ισχυρότερη από την κοσμική καθώς η εκκλησία φροντίζει για τις ψυχές των πιστών, μαζί και των ηγεμόνων, ενώ η κοσμική εξουσία ασχολείται μόνο με το υλικό σώμα 3. Είναι ενδιαφέρον ότι ο πάπας συμπεριλάμβανε στους πιστούς και τους ηγεμόνες που αποτελούν φορείς κοσμικής ή/και εκκλησιαστικής εξουσίας.

Αντίστοιχα όμως και οι εκκλησιαστικοί ηγέτες έχουν ανάγκη από την προστασία των κοσμικών προκειμένου να περιφρουρήσουν τη ζωή τους ή ακόμα και να επιβάλλουν την εξουσία τους. Ο εκχριστιανισμός άλλωστε των «βαρβάρων» δεν επιτεύχθηκε αποκλειστικά από ιεροκύρηκες, αλλά πολύ συχνά ήταν αποτέλεσμα διωγμών η ακόμα και πολέμων. Το ζήτημα του «dominium mundi»4 έχει ήδη, από τoν 5ο αιώνα, τεθεί.

1.Fernadez σελ.2432,3. Nicholas σελ.684.Fernadez σελ.245

3

2ο Κεφαλαιο

5ος ΑΙΩΝΑΣ Μ.Χ.Τον 5ο αιώνα η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία συνταράσσεται από τις εισβολές των

βαρβάρων, των φυλών δηλαδή που κατοικούν έξω από τα όριά της. Στην πραγματικότητα οι βάρβαροι αυτοί δεν έρχονται από το πουθενά. Έχουν αιώνες τριβής και ανταλλαγής ερεθισμάτων έως και πληθυσμών με την αυτοκρατορία. Τώρα όμως λόγω και της πίεσης που ασκούν οι μετακινήσεις φυλών, από τις στέπες της κεντρικής Ασίας, ιδιαιτέρως των Ούνων, εισβάλουν μαζικά εντός της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας . Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας παραπαίει ως θεσμός και ως φορέας της ανώτατης αρχής. Καθώς φθίνει η εξουσία του κράτους, οι ρωμαίοι αυτοκράτορες και οι Γερμανοί πολέμαρχοι εναλλάσσονται στα κυβερνητικά αξιώματα με τρομερή ταχύτητα1. Η στρατιωτική ισχύς της αυτοκρατορίας έχει εκφυλιστεί καθώς αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από βαρβάρους που έχουν εκρωμαϊστεί. Η Ρωμαϊκή κοινωνία παύει την προσπάθεια να ενσωματώσει τις ορδές των βαρβάρων, αρχίζει να μεταλλάσσεται και να αφομοιώνει τους βαρβαρικούς θεσμούς και έθιμα.

Στην διαδικασία αυτή σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσουν οι επισκοπές της Χριστιανικής εκκλησίας. Οι επισκοπές είναι διοικητικές υποδιαιρέσεις της εκκλησίας οι οποίες ταυτίζονται γεωγραφικά με τα όρια των παλιών Ρωμαϊκών επαρχιών. Ήδη κατά τον 5ο αιώνα έχουν αποκτήσει τέτοια δύναμη ώστε οι περισσότεροι επικεφαλείς τους να εκλέγονται από τα μέλη της συγκλητικής αυτοκρατορίας2, δηλαδή από μια δεξαμενή κοσμικής εξουσίας του Ρωμαϊκού κράτους. Πέραν της εξουσίας που απορρέει από το λειτούργημά τους, οι επισκοπές οφείλουν την κοσμική τους δύναμη στον πλούτο που έχουν συσσωρεύσει και ο οποίος τους έχει κατά κύριο λόγο παραχωρηθεί από πιστούς που προκειμένου να εξασφαλίσουν τη μετά θάνατον σωτηρία, δωρίζουν στην εκκλησία μέρος ή και το σύνολο της περιουσίας τους3. Η κατάλυση της δημόσιας τάξης οδήγησε πολλούς να αναζητήσουν καταφύγιο στην εκκλησία και της επισκοπές της. « Η εξουσία των κυβερνητών των επαρχιών είχε τόσο διαβρωθεί που χριστιανοί επίσκοποι είχαν αναλάβει την άμυνα, την εκπαίδευση και την φροντίδα των απόρων στις πόλεις »4.

Ο επίσκοπος Ρώμης, ο πάπας, διεκδίκησε τα πρωτεία, έναντι των άλλων επισκόπων των μεγάλων Χριστιανικών εκκλησιών, αλλά ακόμα και των οικουμενικών συνόδων. Ο πάπας βάσισε την διεκδίκηση αυτή πάνω στην εξής ιεραρχία που απορρέει από την παπική ερμηνεία της βίβλου και από την επικρατούσα τότε αντίληψη ότι ο Απόστολος Πέτρος ήταν ο ιδρυτής την εκκλησίας της Ρώμης : Χριστός – Αγ.Πέτρος – Πάπας 5 .

Αν και οι οικουμενικές συνόδοι παραχώρησαν τα διοικητικά πρωτεία για την Δυτική εκκλησία, προφανώς σε ένα συμβιβασμό με τον πατριάρχη Κωνσταντινούπολης στον οποίο αναγνωρίστηκε η πρωτοκαθεδρία στην Ανατολή , οι πάπες εξακολουθούσαν να ισχυρίζονται ότι έλαβαν την εξουσία τους από τον Άγιο Πέτρο και όχι από κάποια σύνοδο6.

Στην πραγματικότητα, οι οικουμενικές συνοδοί είχαν άλλα, αρκετά πιο επείγοντα προβλήματα να επιλύσουν και τα οποία αφορούσαν την ερμηνεία της Χριστιανικής διδασκαλίας από ένα ετερόκλητο πλήθος πιστών. Οι πιο διαδεδομένες ερμηνείες ονομάστηκαν αιρέσεις ώστε να ξεχωρίσουν από το επίσημο δόγμα την εκκλησίας που καθοριζόταν από τις Οικουμενικές συνόδους. Το πλέον ακανθώδες θέμα ήταν αυτό της εκπόρευσης του Αγίου πνεύματος και της υπεροχής της θεϊκής ή της ανθρώπινης φύσης του Χριστού. Ο Αρειανισμός, ο Νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Άλλες αιρέσεις όπως ο Μανιχαισμός που διαχωρίζει το

4

καλό από το κακό, δηλαδή τον Θεό από τον Σατανά, ο Δονατισμός που ουσιαστικά αμφισβητούσε την επισκοπική εξουσία, και ο Νεοπλατωνισμός που είχε τις ρίζες του στην κλασσική Ελληνική παιδεία καταδικάστηκαν από τις Οικουμενικές Συνόδους, αλλά άφησαν το στίγμα τους στην αντίληψη των πιστών για τη Χριστιανική Διδασκαλία.

Την προσπάθεια των εκκλησιαστικών ηγετών να εκχριστιανίσουν όλο και περισσότερο πληθυσμό και να επιβάλουν το ορθόδοξο δόγμα έναντι των αιρέσεων βοήθησε τα μέγιστα η μονοπώληση της εκπαίδευσης από την εκκλησία. Η αυξανόμενη συσσώρευση πλούτου και εξουσίας στα χέρια των εκκλησιαστικών λειτουργών παρήγαγε εκτός των άλλων δύο πολύ σημαντικά αποτελέσματα:

Οι εκκλησιαστικοί θεσμοί έγιναν πόλος έλξης για τους πιο μορφωμένους, τους οποίους η εκκλησία είχε απόλυτη ανάγκη για να διδάξουν το δόγμα της, που οι αμόρφωτες μάζες θα δυσκολεύονταν ακόμα και να το κατανοήσουν. Το άλλο ήταν η αυξανόμενη μεγέθυνση ενός πρώιμου μοναχισμού για όσους μορφωμένους με κλασική παιδεία θέλησαν να ανακαλύψουν το βαθύτερο νόημα του χριστιανισμού. Το κίνημα αυτό μεγεθύνθηκε παράλληλα με την εξουσία των επισκοπών καθώς οι μοναχοί με την λιτή ζωή και την πνευματική τους αναζήτηση λειτούργησαν ως αντίβαρο στην προσπάθεια των εκκλησιαστικών ηγετών να συσσωρεύσουν πλούτο ώστε να ενισχύσουν τη θέση τους έναντι των κοσμικών αρχών7.

Τον αιώνα που εξετάζουμε διαχωρίζεται η επίσημη διδασκαλία στις επτά ελεύθερες τέχνες του Trivium (γραμματική, ρητορική και λογική) και του Quatrivium (αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική).

Στις μοναστηριακές σχολές όμως το πρόγραμμα σπουδών περιλάμβανε μόνο λατρευτικά μαθήματα και πολλοί πίστευαν πως η χριστιανική παιδεία έπρεπε να διαχωριστεί εντελώς από τα ειδωλολατρικά πρότυπα8. Αυτή η άποψη τελικώς επικράτησε με αποτέλεσμα στα χρόνια του πάπα Γρηγορίου Α’ (590-604) να έχει απαγορευτεί η διδασκαλία των επτά ελευθέριων τεχνών στις επισκοπικές σχολές 9.

Με την αξίωσή της για πλήρη αυθεντία10, η εκκλησία επεδίωξε και επέβαλε τελικά τον έλεγχο της στον προσανατολισμό της έρευνας και την διάδοση της γνώσης11.

1.Nicholas σελ.412.Nicholas σελ.623.Nicholas σελ.724.Nicholas σελ.435.Nicholas σελ.706.Nicholas σελ.717.Nicholas σελ.728.Nicholas σελ.819.Nicholas σελ.8210.Βλ. Κεφ.1Ο 11.Nicholas σελ.243

5

3ο Κεφάλαιο

13ος ΑΙΩΝΑΣΤον 13ο αιώνα, αν και το σκηνικό στη Δυτική Ευρώπη έχει μεταβληθεί

σημαντικά, υπάρχουν αρκετές ομοιότητες οι οποίες παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρον για να τις εντοπίσουμε.

Κατ’ αρχήν η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εξακολουθεί να υφίσταται, έστω κατ’ όνομα. Συγκλονίζεται όμως από ενδοδυναστικές έριδες, πολέμους με την παπική εκκλησία και σταυροφορικές εκστρατείες. Ο Αυτοκράτορας είναι Γερμανός ενώ υπάρχει αριστοκρατία, οι ευγενείς, οι οποίοι ανάλογα με την καταγωγή , την περιουσία και τα καθήκοντα τους χωρίζονται σε δούκες, κόμητες και ιππότες.

Η κοσμική εξουσία σε όλους τους αιώνες, βασίζεται κατά κύριο λόγο στην οικονομία και πιο συγκεκριμένα στα μέσα παραγωγής. Τον Μεσαίωνα η οικονομία είναι κατά κύριο λόγο αγροτική και ιδιαίτερα την περίοδο από τον 5ο ως τον 13ο αιώνα. Η γη και πιο συγκεκριμένα το φέουδο έγινε η μονάδα πάνω στην οποία θεμελιώθηκαν οι κοινωνικές τάξεις της εποχής και ορίστηκαν κατά κύριο λόγο οι σχέσεις υποτέλειας. Μόνο προς τα τέλη αυτής της περιόδου διαπιστώνουμε σχέσεις υποτέλειας που δεν συνδέονται με το φέουδο, ενώ επίσης πολλοί δουλοπάροικοι, δηλαδή οι πλέον εξαρτημένοι με το φέουδο χωρικοί, απελευθερώνονται. Τα γεγονότα αυτά μας προϊδεάζουν για σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις.

Δυτικά της λεγόμενης Άγιας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δυο αναδυόμενες μοναρχίες κάνουν την εμφάνιση τους. Η μια είναι η Αγγλία της οποίας οι πολιτικές εξελίξεις αυτού του αιώνα είναι συγκλονιστικές και θα μας απασχολήσουν αργότερα και η άλλη η Γαλλία που στην διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Β’ Αυγούστου τριπλασιάστηκε η έκταση των βασιλικών εδαφών, ενισχύθηκε η βασιλική εξουσία και περιορίστηκε η δύναμη των μεγάλων φεουδαρχών 1.

Οι επισκοπές εξακολουθούν να κατέχουν μεγάλη περιουσία, όπως επίσης τα μοναστήρια και οι ναοί, είναι όμως ενταγμένα στο σύστημα της φεουδαρχικής προσκύνησης και ελέγχονται έτσι με τον ένα η τον άλλο τρόπο από την κεντρική εξουσία.

Από αυτόν ακριβώς τον έλεγχο προσπαθεί ο πάπας να απαλλάξει τις επισκοπές γνωρίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα αποκτήσει την απόλυτη κυριαρχία σε αυτές και τον πλούτο τους ώστε να αναγορευθεί επιτέλους ως ο απόλυτος οικουμενικός άρχων.

«Οι αντιλήψεις περί οικουμενικής κυριαρχίας, η μια της ρωμαϊκής εκκλησίας και η άλλη από την Αγία Αυτοκρατορία αντιπαρατίθεται βίαια κατά τον 12ο και 13ο αιώνα. Ο πάπας αυτοανακυρήσεται «κατώτερος του Θεού αλλά ανώτερος του ανθρώπου» και αποπειράται να επιβάλλει την εξουσία του» 2 .Ο αγώνας λοιπόν για το «dominium mundi» συνεχίζεται.

Τον 13ο αιώνα οι αιρέσεις εξακολουθούν να συγκλονίζουν την καθολική επικράτεια. Η σημαντικότερη από αυτές είναι η αίρεση των Καθαρών η οποία έχει τις ρίζες της στον Μανιχαισμό, την αιώνια πάλη του καλού με το κακό, υποστηρίζει όμως ότι η εγκόσμια ζωή είναι έργο του σατανά από την οποία ο άνθρωπος θα πρέπει να απελευθερωθεί. Οι Καθαροί ήταν ουσιαστικά μοναστικό κίνημα αλλά είχε πολύ μεγάλη απήχηση στις λαϊκές μάζες. Ταυτόχρονα με τους Καθαρούς3 αναπτύχθηκαν τα επαιτικά κινήματα τα οποία συμμερίζονταν τις αρχές της απόλυτης πενίας ως ιδανικό για την σωτηρία. Τα πιο γνωστά από αυτά ήταν οι Φραγκισκανοί και οι Δομινικανοί, οι οποίοι όμως σε αντίθεση με τους Καθαρούς δεν προσπάθησαν να ξεφύγουν από το Καθολικό δόγμα. Στην μεγάλη απήχηση των κινημάτων αυτών βρήκε η Καθολική Εκκλησία την απάντηση της στην αίρεση των Καθαρών.

6

Είδαμε λοιπόν μέχρι τώρα, ότι τον 13ο αιώνα, όπως και τον 5ο εξακολουθεί :- Να υφίσταται η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- Οι επισκοπές να κατέχουν μεγάλες περιουσίες και εξουσία - Ο πάπας να αγωνίζεται για την απόλυτη υπεροχή- Να υπάρχουν ισχυρά μοναστικά κινήματα- Νέες αιρέσεις να κάνουν την εμφάνιση τουςΤον 13ο αιώνα η παπική εκκλησιά αποδεσμεύεται εν μέρει από την ανάγκη της

κοσμικής εξουσίας για την φυσική προστασία της, καθώς οι σταυροφορίες έχουν αποδείξει ότι είναι σε θέση να συγκεντρώσει στρατό εφόσον το χρειαστεί. Μάλιστα στις αρχές του αιώνα η παπική εκκλησία εμπλέκεται σε πολεμικές αψιμαχίες με την Αγία Αυτοκρατορία στην Σικελία καθώς προσπαθεί να επεκτείνει την εδαφική της κυριαρχία.

Ήδη ως τις αρχές του αιώνα είχαν πραγματοποιηθεί όλα εκείνα τα σημεία του παπικού διατάγματος του Γρηγορίου Ζ’ από το 1075 σχετικά με την εσωτερική οργάνωση της εκκλησίας, τα οποία έδιναν σημαντικές εξουσίες στον πάπα έναντι των τοπικών εκκλησιών και των επισκοπών. Μετά το σχίσμα των εκκλησιών το 1054, τα πρωτεία του πάπα στην εκκλησιαστική ιεραρχία είναι αδιαμφισβήτητα.

Η αίσθηση εξουσίας και υπεροχής του πάπα τον 13ο αιώνα είναι ξεκάθαρη. Γιατί όμως τον 5ο αιώνα, όταν η από αιώνες κατεστημένη τάξη των πραγμάτων, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συγκλονιζόταν, ο πάπας της Ρώμης διακύρητε την υπεροχή της εκκλησιαστικής από την κοσμική εξουσία; Γιατί σε μια αυτοκρατορία πού κατέρρεε και σε μια πόλη, την Αιώνια Πόλη, που αμφέβαλε ακόμα και για την φυσική της συνέχεια, διακύρητε τα πρωτεία του έναντι του υπολοίπων.Και σε τελική ανάλυση γιατί οι υπόλοιποι αποδέχονταν αυτή την συμπεριφορά;

O λόγος είναι προφανής: Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία χρειαζόταν μια συνέχεια. Η Ανατολική Αυτοκρατορία δεν ήταν αρκετή χωρίς την Ρώμη. Η Ρώμη η αιώνια Πόλη, ήταν ένα σύμβολο για όλο τον κόσμο. Ο χριστιανισμός ήταν μια δυναμικά ανερχόμενη θρησκεία με απήχηση σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας αλλά και στους γύρω από αυτήν. Ο Κωνσταντίνος δεν επέλεξε τυχαία τον Χριστιανισμό. Και ο συμβολισμός δεν μπορεί να είναι διαφορετικός όταν ο Μέγας Θεοδόσιος ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ενωμένης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κύρηξε το 391 τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας.

Δύο αυτοκρατορίες είχαν τον 13ο αιώνα το όνομα της Ρώμης, την ψυχή της όμως την είχε ο πάπας. Χωρίς τον πάπα. τον θεσμό του πάπα, είναι πολύ πιθανόν ότι η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του 13ου αιώνα δεν θα υφίστατο.

Σε αυτήν την λέξη “θεσμός”, έγκειται και η τεράστια ποιοτική διαφορά του Ρωμαίου Αυτοκράτορα του 5ου αιώνα από τον αντίστοιχο του 13ου.Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας ήταν θεσμός, ήταν ανεξάρτητος από την περιουσία του και η Αυτοκρατορία του ήταν ένα κράτος που δεν δύνατο να μεταβιβαστεί, να κληρονομηθεί η να διαχωριστεί από τους απογόνους του. Τη θέση του στο υποσυνείδητο των Δυτικοευρωπαίων την κατέβαλε ο επίσκοπος της Ρώμης, ο πάπας. Η ”Universitas Romana” μετεξελίχθηκε σε “ Universitas Christiana”.4

Τον 5ο αιώνα ο πάπας έθεσε το ζήτημα της υπεροχής του επειδή αγωνιούσε για την φυσική του συνέχεια. Τον 13ο γιατί την ένοιωθε.

Υπό το φως αυτών των διαπιστώσεων οι υπόλοιπες ομοιότητες εκπέμπουν ξεκάθαρα τα μηνύματα τους.

Οι αιρέσεις του 5ου αιώνα ήταν στην πραγματικότητα η προσπάθεια μιας νέας δυναμικής θρησκείας με οικουμενικές βλέψεις να αφομοιωθεί από όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πληθυσμό. Στην πραγματικότητα συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξάπλωση του Χριστιανισμού και την τελική του επικράτηση έναντι των ειδωλολατρικών

7

δοξασιών. Αυτός είναι και ο λόγος που στην αντίληψη των χριστιανών για την Μεσσιανική Διδασκαλία σώζονται πολλά στοιχεία από τις αιρέσεις αυτές.

Αντίθετα οι αιρέσεις του 13ου αιώνα εμφανίζονται για να στηλιτεύσουν τον εγκόσμιο και στα μάτια πολλών πιστών που αγωνίζονται για την επιβίωσή τους, έκλυτο βίο των λειτουργών της εκκλησίας. Αποκαλύπτουν λοιπόν μια δύναμη στο απόγειο της που έχει εκτροχιαστεί από τους αυθεντικούς της στόχους και αναζητά με επιθετικό μάλιστα τρόπο, όλο και περισσότερη εξουσία.

Τα επαιτικά τάγματα εμφανίζονται για να υπενθυμίσουν στην εκκλησία τους αληθινούς της προσανατολισμούς.

Τον 5ο αιώνα ο Χριστιανισμός ήταν μια δυναμική θρησκεία με προϋποθέσεις να κατακτήσει την οικουμένη. Τον 13ο , την είχε σχεδόν κατακτήσει.

Τον 13ο αιώνα η εκκλησιαστική εξουσία φτάνει στο απόγειο της δύναμης της σε σχέση με την κοσμική. Στο επόμενο κεφάλαιο θα μελετήσουμε την εξελικτική πορεία των σχέσεων κοσμικής – εκκλησιαστικής εξουσίας στην διάρκεια των αιώνων αυτών και θα βγάλουμε τα τελικά μας συμπεράσματα.

1. Ράπτης σελ.832. Gieysztor σελ.2893. Nicholas σελ.5464. Βλ.Nicholas σελ.71-72 «Οι πάπες άρχισαν…..δεν ενέκριναν»

8

Κεφάλαιο 4ο

ΑΠΟ ΤΟΝ 5ο ΣΤΟΝ 13ο ΑΙΩΝΑ

Το 476 ο Σκύρος στρατηγός Οδόακρος καθαιρεί τον τελευταίο αυτοκράτορα της Ρώμης, τον Ρωμύλο Αυγουστύλο, σφραγίζοντας έτσι το τέλος της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο οστρογότθος βασιλιάς Θεοδώριχος, με την έγκριση του Ανατολικού Αυτοκράτορα εισβάλει στην Ρώμη και καθαιρεί τον Οδόακρο επιβάλλοντας την κυριαρχία του και στις υπόλοιπες βαρβαρικές φυλές πλην των Φράγκων1. Η αιώνια πόλη είχε γίνει παίγνιο στα χέρια των βαρβάρων 2.

Μετά τον θάνατο του Οδόακρου ο Ανατολικός Αυτοκράτορας Ιουστινιανός θα εισβάλει στη Ιταλική χερσόνησο ανακτώντας τον έλεγχο της Ρώμης. Οι πάπες θα γίνουν υποχείρια του Ανατολικού Αυτοκράτορα για μεγάλο διάστημα ενώ οι ιερατικές τους αντιλήψεις περί εξουσίας θα εμφανιστούν ξανά στις έριδες του 11ου αιώνα 3.

Εν τω μεταξύ οι Φράγκοι υπό τον βασιλιά τους Χλωδοβίκο καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις στην Γαλατία. Η δυναστεία των Μεροβιγγείων θα επικρατήσει στο Φράγκικο βασίλειο μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα 4. Την εποχή εκείνη η Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνταράσσεται από θρησκευτική διαμάχη, την εικονομαχία καθώς και από την περικύκλωση του Ισλάμ. Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας δεν δύναται να εξασφαλίσει πολιτική προστασία στη Ρώμη .

Ταυτόχρονα στην Βορειοδυτική Ευρώπη το Φράγκικο βασίλειο επανενώνεται υπό την ηγεσία του μαγιοδρόμου Πεπίνου του Εριστάλ και επεκτείνει τα εδάφη του στην Φρισία. Προκειμένου να εδραιώσει τις κτήσεις του μέσω του εκχριστιανισμού, στρέφεται προς τη Ρώμη η οποία την εποχή αυτή αναζητά νέους συμμάχους.

Ο άξονας Φράγκων-Ρώμης διαμόρφωσε νέα δεδομένα και καθόρισε τις κατοπινές εξελίξεις στην Ευρώπη5. Συμβολικά είναι ένα πρώτο βήμα για την επανασύσταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καθώς εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία συνεργάζονται για να εκχριστιανίσουν και να επιβάλουν την εξουσία τους σε ένα μεγάλο μέρος της πρώην Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο βυζαντινός Αυτοκράτορας δεν μπορεί παρά να ιδωθεί ως ανταγωνιστής για την οικουμενική κυριαρχία.

Ο εγγονός του Πεπίνου του Εριστάλ, Πεπίνος Γ’ εκλέγεται το 751 βασιλιάς των Φράγκων με την υποστήριξη της Ρώμης, καταλύοντας έτσι την δυναστεία των Μεροβιγγείων. Ανταποκρίνεται στην έκκληση του πάπα να τον προστατεύσει από τους Λομβάρδους και τους υποχρεώνει να εκχωρήσουν στον πάπα την Ραβέννα και τις γύρω περιοχές. Τα εδάφη αυτά θα εξασφαλίσουν στην παπική εξουσία μια στοιχειώδη ανεξαρτησία από την κοσμική6.

Αυτή η «Δωρεά του Πεπίνου7» ενέπνευσε τους συντάκτες της χαλκευμένης “Κωνσταντινείου Δωρεάς” με την οποία ο πάπας προβάλλεται ως ο νόμιμος κληρονόμος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση8.

Ο γιος του Πεπίνου, ο Καρλομάγνος, είναι αυτός που πέτυχε την μέγιστη επέκταση του βασιλείου των φράγκων στις αρχές του 9ου αιώνα, η οποία περιλάμβανε σχεδόν όλη την Δυτική Ευρώπη εκτός της Βρετανίας και της Ισπανίας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πάπας διάλεξε αυτόν για να τον στέψει το 800, πρώτο Ρωμαίο Αυτοκράτορα μετά τον Ρωμύλο Αυγουστύλο. Στην βιογραφία του Καρλομάγνου που έγραψε ο Εινάρδος μετά τον θάνατό του, διατυπώνεται η άποψη ότι ο πάπας τον αιφνιδίασε καθώς μάλιστα η κίνηση αυτή ακύρωσε τα σχέδια του Καρλομάγνου για ένα γάμο διπλωματικής σκοπιμότητας με την Βυζαντινή Αυτοκράτειρα Ειρήνη9. Ο πάπας όμως που ήθελε να απαλλαγεί από τον κοσμικό έλεγχο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα ήθελε οπωσδήποτε να ακυρωθεί αυτός ο γάμος. Οι πάπες άλλωστε απέφευγαν να χειροτονήσουν οποιονδήποτε κοσμικό, καθώς ήθελαν να κατέχουν οι

9

ίδιοι την απόλυτη θρησκευτική εξουσία. Ο πάπας είναι αυτός που μάλλον προέβη σε αυτήν την κίνηση “με βαριά καρδιά”, καθώς ο Καρλομαγνος ήταν ο απόλυτος άρχοντας του παιχνιδιού. Ο Καρλομαγνος είχε να επιλέξει μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης. και τελικά επέλεξε Ρώμη. Η στέψη του Καρλομάγνου συμβολίζει την συμμαχία κοσμικής-εκκλησιαστικής εξουσίας για την δημιουργία της “πρώτης Ευρώπης” 10 και υπό αυτό το πρίσμα εξηγείται καλύτερα το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του Καρλομάγνου για θρησκευτικά ζητήματα μετά την στέψη του.

Οι εισβολές των Αράβων , Μαγυάρων και Νορμανδών τον 9ο και 10ο αιώνα ανέκοψαν προσωρινά την πορεία αυτή. Από τους εισβολείς αυτούς πιο επικίνδυνοι είναι οι Άραβες, καθώς διαθέτουν αντίστοιχα στοιχεία με την «Χριστιανική Αυτοκρατορία», και το κυριότερο, διαφορετική θρησκεία. Δεν διαθέτουν όμως το παρελθόν, ούτε συνεπώς και το σύμβολο, τη Ρώμη, να τους το υπενθυμίζει. Οι διώξεις των Εβραίων και των Αράβων τους επόμενους αιώνες δικαιολογούνται από το γεγονός ότι θεωρήθηκαν επικίνδυνοι για την ανασύσταση της Αυτοκρατορίας. Οι Άραβες αντίθετα ήταν πιο διαλλακτικοί απέναντι στους αλλόθρησκους γιατί δεν είχαν ανάλογο παρελθόν.

Οι Μαγυάροι αφού αποκρουσθούν θα εκχριστιανιστούν, ενώ οι Νορμανδοί, που είναι ήδη Χριστιανοί, θα αφομοιωθούν πλήρως και θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις για την ολοκλήρωση της «Universitas Christiana».

Από τις αρχές του 11ου αιώνα, οι επιδρομές καταλαγιάζουν ενώ ένα θερμότερο κλίμα σε συνδυασμό με βελτιωμένες τεχνικές καλλιέργειας θα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του πλυθησμού και την απελευθέρωση αρκετών δουλοπάροικων, ένα ποσοστό των οποίων θα εργασθούν ως ημερομίσθιοι αγρότες ενώ ένα άλλο θα συρρεύσει στις πόλεις για να καταπιαστεί με την βιοτεχνία και το εμπόριο. Αυτό θα οδηγήσει στην χαλάρωση των φεουδαρχικών δεσμών και στην ανάπτυξη πόλεων αρκετά ισχυρών για να διεκδικήσουν αυτονομία από την βασιλική και την παπική εξουσία.

Η εκκλησία κατά τον 9ο και 10ο αιώνα «έχει υποταχθεί πλήρως στις υποχρεώσεις της φεουδαρχικής προσκύνησης»11 και έχει χάσει πολύ από το πνευματικό της κύρος. Με την υποταγή της όμως στο σύστημα αυτό, κατά τους δύσκολους αυτούς αιώνες, κατάφερε να διατηρήσει την τεράστια περιουσία της και να εξέλθει αλώβητη από την κρίση σε ότι αφορά την κοσμική της εξουσία.

Χάρη στην μεταρρύθμιση του μοναστικού κινήματος του Κλινί η εκκλησία ανέκτησε μέρος του πρότερου κύρους της, ενώ με συντονισμένες κινήσεις επιβλήθηκε η «Ειρήνη του Θεού» που περιόρισε τις βιαιοπραγίες εναντίον κληρικών, εμπόρων και χωρικών.12

Δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για να συνεχίσει από εκεί που είχε μείνει. Το πρώτο βήμα ήταν το σχίσμα με την ορθόδοξη εκκλησία το 1054. Η καθολική

εκκλησία υποστήριξε ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό και όχι από τον Πατέρα διαμέσου του Υιού, όπως ήταν το ορθόδοξο δόγμα.13 Αναρωτιέται κανείς: Γιατί η καθολική εκκλησία επέλεξε την ρήξη για ένα δογματικό θέμα;

Μετά τα όσα έχουν αναφερθεί είναι σαφές. Η καθολική εκκλησία επεδίωκε τη ρήξη γιατί έβλεπε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως ανταγωνίστρια. Δεν το έκανε πιο νωρίς, πρώτον γιατί δεν ένοιωθε αρκετή αυτοπεποίθηση να το κάνει και δεύτερον γιατί ενδεχομένως προσέβλεπε στην κατάλυση της.

Πίσω τώρα από το δόγμα κρύβεται ένας ξεκάθαρος συμβολισμός. Ο υιός είναι το σώμα του Χριστού μέσω του οποίου το Άγιο Πνεύμα του Πατρός διαχέεται στους πιστούς . Το σώμα του Χριστού στη γη είναι η εκκλησία. Μέσω της εκκλησίας λοιπόν διαχέεται στους ανθρώπους το Άγιο Πνεύμα του Θεού. Η αλαζονεία του πάπα να θέλει να τοποθετήσει τον εαυτό του δίπλα στον Θεό με την θέση του ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται ταυτόχρονα από τον Πατέρα και τον Υιό προκαλεί ερωτηματικά για το

10

μέγεθος της. Δικαιολογείται μόνο από τη «Ρώμη». Τον θεσμό «Ρώμη», το σύμβολο «Ρώμη», την «Αιώνια Πόλη Ρώμη» που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Ήδη μετά από είκοσι έξι χρόνια ο Πάπας Γρηγόριος Ζ’ με αφορμή την «Έριδα της Περιβολής» αφορίζει τον βασιλιά με το επιχείρημα ότι κανένας, ούτε ο βασιλιάς δεν εξαιρείται από την παπική εξουσία του «δέσμειν και λύειν» στον ουρανό και στη γη 14.

Η «Έριδα της Περιβολής» είναι το επόμενο βήμα στην προσπάθεια του Πάπα για οικουμενική εξουσία. Ουσιαστικά αναφέρεται στην προσπάθεια του να απαλλάξει τις επισκοπές από τον κοσμικό έλεγχο. Ξεκινάει το 1075 από τον Γρηγόριο Ζ’ και μαζί της αρχίζει η διαδικασία του διαχωρισμού της εκκλησίας από το κράτος 15.

Η «Έριδα της Περιβολής» θα καταλήξει το 1122 με έναν συμβιβασμό το «Κονκορδάτο της Βορμς». Ο διορισμός των επισκόπων θα γίνονταν στο εξής σε συμφωνία με τους κανόνες της εκκλησίας ενώ οι ηγεμόνες θα παρίσταντο και θα μπορούσαν να προσανατολίσουν την εκλογή σύμφωνα με τις επιθυμίες τους 16.

Πριν από αυτό όμως υπάρχει ένας άλλος πιο φιλόδοξος στόχος:Η Ιερουσαλήμ.

Ο ιερός Αυγουστίνος θεωρείται ένας από τους τέσσερις δασκάλους της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Οι αντιλήψεις του δέσποζαν την Μεσαιωνική περίοδο. Ο Αυγουστίνος πιστός στις νεοπλατωνικές αντιλήψεις διατύπωσε την άποψη ότι η εκκλησία είναι το μυστικό σώμα του Χριστού από το οποίο απορρέει κάθε αυθεντία 17. Η άποψη αυτή έδωσε όπως είδαμε το ιδεολογικό υπόβαθρο για το σχίσμα του 1054. Ο Αυγουστινος όμως στο έργο του «Η Πολιτεία του Θεού» το 410 διατυπώνει την άποψη ότι η ανθρώπινη ιστορία είχε γνωρίσει δύο πολιτείες που ανταγωνίζονται για να κερδίσουν τον άνθρωπο. Μια πολιτεία του Θεού, «την Ιερουσαλήμ», και μια πολιτεία του ανθρώπου «την Βαβυλώνα». Θεωρούσε ότι το κοσμικό κράτος (Βαβυλώνα) ήταν προϊόν του ανθρώπου που εξέπεσε, ενώ στην πολιτεία του Θεού (Ιερουσαλήμ) υπήρχε ισότητα ενώπιον του Θεού και όχι υπαγωγή στις εγκόσμιες εξουσίες18.

Ο πάπας ήθελε την «πολιτεία του Θεού», αλλά για να την αποκτήσει είχε απόλυτη ανάγκη “τις εγκόσμιες εξουσίες”. Προκειμένου λοιπόν να πετύχει το στόχο του ο πάπας θα συμβιβαστεί στην «Έριδα της Περιβολής».

Η κοσμική εξουσία έβλεπε θετικά την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ καθώς έτσι θα κυριαρχούσε στο Μεσογειακό εμπόριο. Είδαμε άλλωστε ότι από τον 11ο αιώνα έχει ξεκινήσει μια διαδικασία αστικοποίησης, η οποία δεν θα αναστραφεί ποτέ. Το εμπόριο αρχίζει να γίνεται σημαντική πηγή εισοδήματος για τους αστούς. Ο έλεγχός του είναι θεμελιώδης για να αποκτήσουν οι πόλεις την πολυπόθητη πολιτική ανεξαρτησία.

Οι μεγάλοι βασιλείς όμως δεν ήταν διατεθειμένοι να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο παράτολμο εγχείρημα. Ο πάπας Ουρβάνος Β’ παρόλα αυτά, συγκάλεσε την πρώτη σταυροφορία για την κατάληψη της Ιερουσαλήμ το 1095. Τα πλήθη που προσέτρεξαν ήταν κατά κύριο λόγο «περιθωριακοί» 19 που πίστευαν ότι θα συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους. Η σταυροφορία ήταν επιτυχημένη καθώς κατακτήθηκε η Ιερουσαλήμ, αλλά ο πάπας δεν κατάφερε ποτέ να την θέσει υπό τον έλεγχό του παρόλο που το επιχείρησε μέσω των λεγόμενων «στρατιωτικών ταγμάτων»20.

Θα ακολουθήσουν κι άλλες σταυροφορίες για τη διατήρηση της κυριαρχίας στην Ιερουσαλήμ, μια εκ των οποίων θα έχει ως αποτέλεσμα την άλωση της Κωνσταντινούπολης τον Ιανουάριο του 1204.

Οι σταυροφορίες δυνάμωσαν την ηθική ακτινοβολία των παπών που πρωτοστατούσαν στον πόλεμο κατά των απίστων 21. Επίσης τους έδωσαν την δυνατότητα να συγκεντρώνουν στρατό, γεγονός πολύ σημαντικό για να προστατεύουν τα εγκόσμια συμφέροντά τους, χωρίς να χρειάζονται την κοσμική εξουσία. Η κατάληψη της Ιερουσαλήμ και της Κωνσταντινούπολης, έστελνε το ξεκάθαρο μήνυμα

11

πως η Ρώμη είναι η μοναδική ηγέτιδα δύναμη της Χριστιανοσύνης. Οι κοσμικοί δεν τους ήταν πλέον απαραίτητοι. Μόνοι τους μπορούσαν να πραγματοποιήσουν το όραμα τους για την αναβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι πάπες παγιδεύτηκαν στο ίδιο τους το δόγμα. Το Γρηγοριανό πρόγραμμα είχε πραγματοποιηθεί και στην πράξη, αλλά και στην θεωρία. Έλυναν και έδεναν σε ουρανό και γη. Τυφλωμένοι από την αλαζονεία τους θα συμμετάσχουν ενεργά σε ότι αργότερα θα αποτελέσει την αρχή του τέλους του οράματος τους:

Πρώτον οι ίδιες οι σταυροφορίες αποδείχθηκαν εις βάρος τους καθώς η πιο ουσιαστική συνέπεια τους ήταν να περιέλθει ο έλεγχος του εμπορίου στις ανερχόμενες πόλεις που διεκδικούσαν όλο και περισσότερη αυτονομία.

Δεύτερον με τις πόλεις αυτές θα συμμαχήσει αργότερα ο πάπας προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία του στην Σικελία και να επιβληθεί του Γερμανού αυτοκράτορα ενισχύοντάς τις έτσι περισσότερο.

Τρίτον θα επιτρέψει στις πόλεις να αναλάβουν ενεργό ρόλο στις πνευματικές εξελίξεις με την ίδρυση πανεπιστημίων.

Τέταρτο θα επιτρέψει τη διδασκαλία των επτά ελευθέριων Τεχνών και του Αριστοτέλη. Για να επιτρέψει κάτι τέτοιο ο πάπας σημαίνει ότι ένοιωθε άτρωτος και πίστευε βαθειά στην θεία υπεροχή του καθώς η Λογική αμφιβάλει για τα πάντα και δεν μπορεί να αποδεχτεί κάποιο απόλυτο δόγμα.

Το 1215 ο πάπας απαγόρευσε την διδασκαλία του Αριστοτέλη στους φοιτητές των ελευθέριων τεχνών στο Παρίσι αλλά ήταν πια αργά.22

Τέλος απορροφημένος από την σύγκρουσή του με τον Αυτοκράτορα δεν θα διαγνώσει έγκαιρα ότι η πραγματική απειλή έρχεται από τα δυτικά και συγκεκριμένα από τις αναδυόμενες μοναρχίες της Γαλλίας και της Αγγλίας

Στα βασίλεια αυτά θα δημιουργηθούν οι θεσμικές προϋποθέσεις για την μετέπειτα μετατροπή τους σε κράτη. Η «Μάγκνα Χάρτα» που θα αναγκαστεί να σφραγίσει στις 15 Ιουνίου του 1215 ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης θεωρείται κείμενο πρωτοποριακό καθώς για πρώτη φορά στην Ευρώπη πρόβαλε την αρχή του μόνιμου και θεσμοθετημένου ελέγχου του ηγεμόνα από τους υπηκόους του.23 Και σε αυτό το κείμενο ο πάπας είχε κατά κάποιον τρόπο συμμετοχή καθώς συνέβαλε τα μέγιστα στην αποσταθεροποίηση του Ιωάννη. Μετά την υπογραφή της, αναγνωρίζοντας προφανώς τον κίνδυνο, θα προστρέξει να στηρίξει τον Ιωάννη, χαρακτηρίζοντας την Μάγκνα Χάρτα άκυρη γιατί επέβαλε παράνομους περιορισμούς σε έναν ηγεμόνα.24

Και σε αυτήν την περίπτωση ήταν πια αργά.

1.Ράπτης σελ.292.Nicholas σελ.433.Nicholas σελ.724.Ράπτης σελ.295,6.Ράπτης σελ.616.Ράπτης σελ.617.Nicholas σελ.1868.Ράπτης σελ.619.Nicholas σελ.19110.Nicholas σελ.19211.Fernadez σελ.24112.Ράπτης σελ.8813.Nicholas σελ.28114.Nicholas σελ.28315.Nicholas σελ.28216.Ράπτης σελ.2917.Fernadez σελ.24218.Nicholas σελ.8519.Nicholas σελ.38920.Nicholas σελ.39221.Nicholas σελ.40322.Nicholas σελ.51623.Ραπτης σελ.8424.Nicholas σελ.342

12

Κεφάλαιο 5ο

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο 13ος αιώνας λοιπόν βρίσκει την εκκλησιαστική εξουσία στο απόγειο της δύναμης της. Ο πάπας έχει πιστέψει ότι το όραμά του για οικουμενική κυριαρχία κατά τα πρότυπα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έχει σχεδόν ολοκληρωθεί.

Στην πραγματικότητα όμως έχει τυφλωθεί από την αλαζονεία του και δεν μπορεί να διαβλέψει τις εξελίξεις. Η άνοδος των πόλεων, που βρίσκονται πολύ κοντά στην πολιτική τους ανεξαρτησία και η εμφάνιση των προϋποθέσεων για την δημιουργία θεσμικών κρατών υποσκάπτουν βαθειά την εξουσία του.

Εώς τώρα η παπική εξουσία αντλούσε τη δύναμή της από το ότι ήταν η ΡΩΜΗ. Με τις ενέργειές τους οι πάπες διαφύλαξαν μαζί με το Βυζάντιο την κληρονομιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Με την εμφάνιση των θεσμικών κρατών καμμιά πλέον από τις δύο δεν είναι απαραίτητη. Η κοσμική εξουσία ετοιμάζει την αντεπίθεσή της.

13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ράπτης, Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ.Α , (ΕΑΠ, Πάτρα 1999)

Fernadez L., “Εκκλησία και Αίρεση στη Δύση” στον τόμο Αρβελέρ-Aymard(εκδ.), οι Ευρωπαίοι (Σαββάλας, Αθήνα 2000), σσ. 241-256

Aleksander Gieysztor“Ύπαιθρος και Πόλη, Κοινωνίες και Κράτη” στον τόμο Αρβελέρ-Aymard(εκδ.), οι Ευρωπαίοι (Σαββάλας, Αθήνα 2000), σσ. 289-317

Nicholas, D., Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500 (ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999)