ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΝΤΙΑΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ

Ο Καντ προσπάθησε να σώσει τη Μεταφυσική με το να την απαλλάξει από όλα εκείνα τα στοιχεία τα δογματικά ιδιαίτερα, τα οποία δεν οδηγούσαν πουθενά και προπάντων δεν έδιναν μια επιστημονική μεταφυσική, όπως ο ίδιος την αντιλαμβανόταν, που να είναι δηλαδή πραγματική επιστήμη και όχι κενοί λόγοι.

Ο Ιμμάνουελ Καντ γεννήθηκε στη μικρή γερμανική πόλη Καινιξβέργη το 1724 και σπούδασε στο εκεί πανεπιστήμιο Φυσική και Φιλοσοφία.Τρία είναι τα κυριότερα έργα του Καντ στον τομέα της κριτικής, η Κριτική του καθαρού λόγου ή της καθαρής λογικήςη Κριτικής του Πρακτικού λόγου και η Κριτική της κρίσης΄Εχουν δώσει στον κριτικισμό αρκετά ονόματα, κριτικισμός, απριορισμός, φαινομεναλισμός, ιδεαλισμός.Κριτικισμός σημαίνει μια έρευνα πάνω στη γνώση μας και στις γνωστικές μας ικανότητες Η μέθοδός του είναι η υπερβατολογική, που αντιτίθεται στην εμπειρική.Θα αναζητήσει τις απριόρι προϋποθέσεις που καθιστούν δυνατό ένα αντικείμενο γνώσης και του εξασφαλίζουν ένα χαρακτήρα αναγκαιότητας.Κάθε απριόρι στοιχείο είναι υπερβατολογικό, (υπερβατικό είναι κάτι που βρίσκεται έξω από τη διαδικασία της γνώσης)

1781 Κριτική του ή Κριτική της Καθαρής Λογικής , Κριτική του Καθαρού Λόγου.

"Θα κρίνουν την Κριτική μου λαθεμένα γιατί δε θα την καταλάβουν" γράφει,γι αυτό και δίνει μια εκλαϊκευτική περίληψη του έργου του, που είναι και για μη ειδικούς, τα "Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική που θα μπορεί να εμφανίζεται ως επιστήμη."

ερώτημα Είναι διόλου δυνατό εκείνο που λέγεται Μεταφυσική;

κριτικάρει το ότι δεν παρουσιάζεται σ΄αυτήν καμιά πρόοδος και όμως

παραμένει αναντίρρητη η μεταφυσική ορμή που ενυπάρχει ως σύμφυτη με τη λογική ικανότητα του ανθρώπου.

είναι απαραίτητη μια ριζική αναμόρφωση αυτής της επιστήμης.

Το σημαντικότερο γεγονός μέσα στην ιστορία της Μεταφυσικής η αμφισβήτηση που επέφερε ο Δαβίδ Χιουμ David Hume 1711-1776όταν διείδε πόσο αμφίβολη είναι μια από τις πιο σημαντικές μεταφυσικές έννοιες, η αιτιότητα (η σύνδεση αιτίας αποτελέσματος).Ο Χιουμ αμφισβήτησε την καθιερωμένη πεποίθηση ότι η αιτιότητα ενυπάρχει a priori μέσα στην ανθρώπινη λογική. Κατέληξε έτσι στο συμπέρασμα ότι η αιτιότητα είναι ένα εμπειρικό κατασκεύασμα που προκύπτει από τη συνήθειά μας να βλέπουμε μια αιτία πίσω από κάθε αποτέλεσμα.

Ο Καντ διαβεβαιώνει ότι δεν έκανε άλλο από το να δοκιμάσει την αντίρρηση του Χιουμ σε όλες τις καθαρά νοητικές έννοιες της Μεταφυσικής, δηλαδή σε όλες τις έννοιες που υποτίθεται ότι πηγάζουν μόνο από τον ανθρώπινο νου.

Κατέληξε όμως στο ακριβώς αντίθετο συμπέρασμα , ότι δηλαδή αυτές οι έννοιες δεν προκύπτουν από την εμπειρία ή από τη συνήθεια, αλλά παράγονται a priori μέσα στο νου.

Η παραγωγή (deduktion) αυτών των εννοιών είναι κατά τον Καντ το δυσκολότερο πρόβλημα που μπόρεσε να λυθεί μέσα στην "Κριτική της Καθαρής Λογικής", και μέσω αυτού καθορίστηκε η έκταση, τα όρια και το περιεχόμενο της καθαρής (δηλαδή όχι αναμειγμένης με εμπειρία ) λογικής ικανότητας.

Πρόλογο στα Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική

Σκοπός μου είναι να πείσω όλους εκείνους που θεωρούν άξιο το ν΄ ασχολούνται με την Μεταφυσική , ότι είναι απόλυτα αναγκαίο να διακόψουν προσωρινά τη δουλειά τους, να θεωρήσουν κάθε τι που έγινε μέχρι τώρα σα να μην έγινε, και να θέσουν πριν απ'΄όλα το ερώτημα "είναι διόλου δυνατό εκείνο που λέγεται Μεταφυσική;"

...Η μεταφυσική δίψα του ανθρώπου είναι ανεξάντλητη αλλά είναι αναγκαία και μια αναμόρφωση της Μεταφυσικής.

Εξομολογούμαι: η υπόδειξη του Χιουμ διέκοψε το δογματικό μου ύπνο .

Εξέτασα αν η αντίρρηση του Χιουμ μπορούσε να γενικευτεί και γρήγορα βρήκα ότι η έννοια της σύνδεσης αιτίας αποτελέσματος δεν είναι διόλου η μόνη με την οποία ο νους a priori (δηλαδή άσχετα και ανεξάρτητα από κάθε εμπειρία, καθαρά , όχι εμπειρικά ) σκέφτεται συνδέσεις των πραγμάτων αλλά ότι

η μεταφυσική αποτελείται πέρα για πέρα από τέτοιες έννοιες.

Ζήτησα να βεβαιωθώ για τον αριθμό τους και αφού αυτό το πέτυχα πέρασα στην παραγωγή αυτών των εννοιών.

Αυτή η παραγωγή έμελλε να αποφασίσει για τη δυνατότητα μιας Μεταφυσικής.

'Ετσι μπόρεσα με αργά και σταθερά βήματα να καθορίσω τα όρια και το περιεχόμενο της καθαρής λογικής. Αυτό ακριβώς χρειαζόταν η Μεταφυσική, για να κατασκευάσει το σύστημά της σύμφωνα με ένα σίγουρο σχέδιο

Πρόλογος στην Κριτική του Καθαρού Λόγου Με την Κριτική του Καθαρού Λόγου ο λόγος επιστρέφει στον εαυτό του και επιχειρεί το δυσκολότερο από τα καθήκοντά του , την αυτογνωσία, έτσι ώστε να λυθεί το πρόβλημα της δυνατότητας ή της αδυναμίας μιας Μεταφυσικής γενικάκαι με τον καθορισμό των πηγών της και της έκτασης και των ορίων της βάσει αρχών.

Ερώτημα: Τι μπορούμε και μέχρι πού μπορούμε να γνωρίσουμε τη νόηση και το λόγο , ανεξάρτητα από την εμπειρία; Η Κριτική του Καθαρού Λόγου αναλύει το λόγο στις στοιχειώδεις λειτουργίες του τις απριόρι εποπτείες, το χώρο και το χρόνο και στις έννοιες, κρίσεις και ιδέες και δείχνει με ποιο τρόπο η εποπτεία καθιστά δυνατά τα Μαθηματικά, τις έννοιες κρίσεις ή αρχές, τη Φυσική και τις ιδέες , από μια άποψη τη Μεταφυσική

Ο Καντ ξεχωρίζει στη γνώση τη μορφή από το περιεχόμενο,Το περιεχόμενο μάς δίνεται από τις αισθήσεις, αποστεριότιη μορφή μάς δίνεται από τη νόηση, απριόρι.

Το περιεχόμενο είναι ευμετάβολο και πολλαπλό, η μορφή είναι σταθερή, αφού οι δραστηριότητες του λόγου δημιουργούν ενότητα.

Το αντικείμενο της γνώσης είναι η ενότητα μιας πολλαπλότητας, είναι η έλλογη μορφή τουα. Ποιες απριόρι μορφές ή λειτουργίες κατέχει ο λόγος;β. ποια η αντικειμενική τους αξία;γ. σε ποια χρήση πρέπει να περιορίσουμε το λόγο ;Ο Καντ ονομάζει τα ερωτήματα α. Μεταφυσική απαγωγή του απριόριβ. Υπερβατολογική απαγωγή του απριόριγ. οριοθέτηση της επιστημονικής γνώσης

Ο Καθαρός λόγος συντίθεται από τις τρεις ικανότητεςτην αισθαντική ικανότητα με τις εποπτείες του τόπου και του χρόνου τη νόηση με τις έννοιες και τις αρχές τηςκαι τον κυρίως λόγο με τις ιδέες του.

Μ΄αυτές θα συντονίσουμε τις τρεις κύριες επιστήμεςΜαθηματικά, Φυσική και Μεταφυσική.

Ι ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣΗ εμπειρία είναι το πρώτο προϊόν που η νόησή μας επιτυγχάνει όταν επεξεργάζεται τη σκοτεινή ύλη των αισθήσεων. ΄Όμως αυτή δεν παρέχει καμιά αληθινή καθολικότητα. Γνώσεις καθολικές με εσωτερική αναγκαιότητα πρέπει να είναι βέβαιες από μόνες τους και a priori. ΄Ο,τι αντλείται από την εμπειρία γίνεται γνωστό a posteriori. Ακόμα και στις εμπειρίες μας ανακατεύονται γνώσεις a priori. Αν εξαλείψουμε από τις a priori κάθε τι που ανήκει στις αισθήσεις μας μένουν ορισμένες έννοιες και κρίσεις (παραγόμενες ) a priori. Ορισμένες γνώσεις απομακρύνονται από τις εμπειρίες μας , υψώνονται πάνω από τα αισθητά, ο λόγος στρέφεται σ΄αυτές , και είναι ο Θεός , η ελευθερία , η αθανασία. Επιστήμη που ασχολείται μ΄αυτές η Μεταφυσική. Τα Μαθηματικά είναι παράδειγμα του πόσο μπορούμε να πάμε μακριά χωρίς την εμπειρία, στηριζόμενοι στην a priori γνώση. Ένα μεγάλο έργο του λόγου μας στηρίζεται σε αναλύσεις εννοιών.υπάρχουν πράγματι γνώσεις α πριόριναι ο τόπος και ο χρόνος είναι εποπτείες αναγκαίες

Ι ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Είναι η επιστήμη όλων των αρχών της a priori αισθητικότηταςΙΙ ΓΙΑ ΤΟ ΧΩΡΟΑ. ΈΚΘΕΣΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΈΝΝΟΙΑΣ1. Ο χώρος δεν είναι εμπειρική έννοια που έχει συναχθεί από εξωτερικές

εμπειρίες.2. Ο χώρος είναι αναγκαία a priori παράσταση, θεμέλιο της εξωτερικής

εποπτείας3. Εδώ είναι η βάση της αποδεικτικής βεβαιότητας των γεωμετρικών

αρχών4. Ο χώρος είναι καθαρή εποπτεία Εποπτεία. Ο τρόπος και ο τύπος και τα μέσα με τα οποία μια γνώση μπορεί να αναφέρεται στα αντικείμενα.Αισθητικότητα Η ικανότητα να δεχόμαστε παραστάσεις . Αυτή μας προσφέρει εποπτείες . Τα αντικείμενα μας δίνονται με τις εποπτείες .Φαινόμενο. Το απροσδιόριστο αντικείμενο μιας εμπειρικής εποπτείας.Ύλη (μέσα στο φαινόμενο) Αυτό που αντιστοιχεί στην αίσθησηΜορφή Η συνδιάταξη στην εποπτεία σύμφωνα με ορισμένες σχέσεις .Αν η ύλη δίνεται a posteriori , η μορφή βρίσκεται a priori στο πνεύμα.ΙΙΙ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟ Α. ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ1. Ο χρόνος δεν είναι μια έννοια εμπειρική.2. Ο χρόνος είναι μια αναγκαία παράσταση που χρησιμεύει για θεμέλιο

σ΄όλες τις εποπτείες. Είναι δοσμένος a priori3. Ο χρόνος έχει μια διάσταση4. Ο χρόνος δεν είναι μια έννοια συλλογιστική αλλά μια καθαρή μορφή

της αισθησιακής εποπτείας.Β. ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥΗ έννοια της κίνησης (αλλαγή θέσης) είναι δυνατή μόνο με την παράσταση του χρόνου, που είναι μια εσωτερική a priori εποπτεία.

Γ. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΞΑΓΟΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΈΝΝΟΙΕΣ1. Ο χρόνος δεν είναι κάτι που υπάρχει καθεαυτό . Είναι ο

υποκειμενικός όρος κάτω από τον οποίο μπορούν να βρουν θέση σε μας όλες οι εποπτείες.

2. Ο χρόνος είναι η μορφή της εσωτερικής αίσθησης, της εποπτείας του εαυτού μας και της εσωτερικής μας κατάστασης.

3. Ο χρόνος είναι ένας υποκειμενικός όρος της δικής μας εποπτείας που παράγεται όταν ερεθιζόμαστε από τα αντικείμενα και δεν είναι καθεαυτόν έξω από τα αντικείμενα. Όλα τα πράγματα σαν φαινόμενα είναι μέσα στο χρόνο.

Δ. ΕΞΗΓΗΣΗ Ο χώρος και ο χρόνος είναι δυο πηγές γνώσης από όπου μπορούμε να αντλήσουμε a priori διάφορες συνθετικές γνώσεις όπως η καθαρή μαθηματική μας δίνει ένα λαμπρό παράδειγμα σχετικά με τη γνώση του χώρου και των σχέσεών του. Λαμβάνονται και οι δυο σαν καθαρές μορφές κάθε αισθητικής εποπτείας και καθιστούν έτσι δυνατές τις συνθετικές a priori προτάσεις. Στα Προλεγόμενα γράφειΚριτικισμός, δηλαδή κριτική της λογικής και καθορισμός των ορίων της

Αν και δεν μπορούμε να παραδεχτούμε πως η Μεταφυσική ως επιστήμη υπάρχει πράγματι, μπορούμε όμως ευτυχώς να πούμε με βεβαιότητα ότι κάποιες καθαρές συνθετικές γνώσεις a priori είναι πραγματικές και δεδομένες , δηλαδή τα καθαρά Μαθηματικά και η καθαρή Φυσική. Γιατί και οι δύο περιέχουν προτάσεις ανεξάρτητες από την εμπειρία .

Έχουμε λοιπόν κάποια αναμφισβήτητη συνθετική γνώση a priori και δεν οφείλουμε να ερωτήσουμε αν είναι δυνατή (μια και είναι πραγματική) παρά μόνο πώς είναι δυνατή.

Οι παραστάσεις μας τοποθετούνται εν χώρω και χρόνω και έτσι γνωρίζονται τα αντικείμενα της εξωτερικής αλλά και της εσωτερικής μας αισθητικότητας με τις εποπτείες . Ό, τι γνωρίζουμε είναι τα φαινόμενα όχι τα πράγματα καθεαυτά. Πράγματα καθεαυτά ιδωμένα είναι τα πράγματα που σχετίζονται με τα φαινόμενα και επειδή υπάρχουν, κάμνουν τις εποπτείες και τις δυνάμεις του λόγου να λειτουργούν. Πώς είναι τα πράγματα καθεαυτά δεν μπορούμε να γνωρίζομε, αφού για να τα γνωρίσουμε πρέπει να υπάρχουν στο χώρο και στο χρόνο, άρα πράγματα καθεαυτά δεν υπάρχουν στο χώρο και στο χρόνο αλλά σε μια άλλη διάσταση που μόνο αν υπάρχει ένα ον με άλλες δυνάμεις μπορεί να τα συλλάβει, και εννοούμε το Θεό.

Τις εποπτείες ακολούθως επεξεργάζονται λογικά οι έννοιες ή κατηγορίες που είναι αντίστοιχες των κρίσεωνκατά ποσόν κατά ποιόν κατά αναφορά κατά τρόπον

Α. ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΓΕΝΙΚΑΗ νόηση είναι μια δύναμη του γινώσκειν όχι σύμφωνα με την αίσθηση. Η γνώση κάθε νόησης είναι γνώση με έννοιες , όχι εποπτική αλλά συλλογιστική. Έννοια είναι η λειτουργία που εντάσσει διάφορες παραστάσεις κάτω από μια κοινή παράσταση. Οι έννοιες στηρίζονται στον αυτοματισμό της σκέψης. Οι κρίσεις είναι λειτουργίες ενότητας μεταξύ των παραστάσεων μας.Νόηση = δύναμη του κρίνεινσκέπτεσθαι = γνωρίζει δι΄εννοιώνΒ. ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΚΡΙΣΕΙΣ Η λειτουργία της σκέψης στην κρίση ανάγεται σε τέσσερις τίτλους που ο καθένας συντίθεται από τρεις στιγμές1. ποσότητα των κρίσεων Γενικές μερικές ατομικές2. ποιότητα καταφατικές αρνητικές αόριστες 3. σχέση κατηγορικές υποθετικές διαζευκτικές4. τρόπος προβληματικές βεβαιωτικές αποδεικτικές

Γ. ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ Η ΤΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ Πίνακας κατηγοριών

1. για την ποσότητα ενότητα , πολλότητα, συνολικότητα2. για την ποιότητα πραγματικότητα, άρνηση, περιορισμός3. για τη σχέση ουσία και ενδεχόμενο, αιτιότητα και εξάρτηση (αιτία- αποτέλεσμα) κοινότητα (αμοιβαία δράση ανάμεσα στο ενεργούν και πάσχον)4. για τον τρόπο δυνατότητα- αδυνατότητα ύπαρξη - μη ύπαρξη αναγκαιότητα- ενδεχόμενοΕΜΕΙΣ ΟΙ ΊΔΙΟΙ ΕΙΣΑΓΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΠΟΥ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΦΥΣΗ και δεν θα μπορούσαμε να τα βρούμε σ΄αυτήν αν δεν είχαν τεθεί a priori από εμάς ή απο τη φύση του πνεύματός μας.

Πάνω από τις κατηγορίες βρίσκονται οι ιδέεςαυτές είναι οι γενικότερες έννοιες ρυθμιστικές του λόγουοι ιδέες του εγώτου κόσμου καιτου Θεού

Δεν είναι υπαρκτά αλλά ιδεατά νοούμεναΥπάρχουν για να ενώνουν τις έννοιές μας περί του εαυτού μας περί του κόσμου και η ένωση εγώ και κόσμου μας δίνει την ιδέα του Θεού

Εδώ ο λόγος θέλοντας πάντα να ανεβαίνει και να απολυτοποιεί περιπίπτει σε αντιφάσεις .

Τις αντιφάσεις που οφείλονται προπάντων στο ότι τις ιδέες δεν θεωρεί μόνο ως ρυθμιστικές αλλά και ως υπάρχοντα και έτσι στους συλλογισμούς του γι΄αυτές περιπίπτει στο λογικό σφάλμα της τετράδας όρων, αφού κάτι το συλλαμβάνει και ως ιδεατό και ως υπαρκτό αναγκαία.

Εδώ μπορούμε να δούμε πώς ο ΚΑΝΤ βλέπει τις ως τότε αποδείξεις περί Θεού, γιατί, αφού ο λόγος μας ασχολείται με εμπειρικά όντα, προσπίπτοντα στις αισθήσεις για τα οποία έχουμε παραστάσεις, τα φαινόμενα, και αφού μόνο για ό,τι γίνεται φαινόμενο μπορεί ο λόγος να αποφανθεί , έτσι το Θεό δεν μπορούμε να τον γνωρίσουμε, αφού δεν είναι εμπειρικά δοσμένος.

Θα πρέπει όμως να υπάρχει μια νόηση που να μπορεί να τον συλλάβει.

Πάντως, γνωστικό αντικείμενο δεν μπορεί να γίνει όπως τα άλλα.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑΟ Καντ ενδιαφέρεται να δείξει ότι η λογοκρατούμενη θεολογία ή μεταφυσική είναι το ίδιο σοφιστική όπως η μεταφυσική του εγώ και του κόσμου. Στέκεται αυστηρά στις κλασικές αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού. Αποδείχνει το συλλογισμό που υπολανθάνει σε όλες αυτές τις αποδείξεις στα δυο ακόλουθα σχήματα: πρώτα πρώτα τείνει να αποδείξει ότι η ύπαρξη ενός αναγκαστικού όντος είναι ύπαρξη άνευ όρων και στη συνέχεια ότι αυτό το άνευ όρων πρέπει να είναι ένα ον τέλειο που υποδηλώνει εδώ και τώρα την ύπαρξη. Αλλά ο Καντ βεβαιώνει ότι τα δύο αυτά συμπεράσματα είναι σοφιστικά.

Πρώτα πρώτα το συμπέρασμα που, ξεκινώντας από το αναγκαστικό ον φτάνει στην αναγκαστική ύπαρξη. Το αναγκαίο ον είναι μια ιδέα, δηλαδή ένας κανόνας της σκέψης που αναζητά τη συνολική ενότητα της γνώσης μας ' και δεν υπάρχει αποχρών λόγος να ερμηνεύσουμε έναν κανόνα της σκέψης ως πραγματικότητα που υπάρχει "καθ΄εαυτήν".

Έπειτα το συμπέρασμα που, ξεκινώντας από το αναγκαίο ον φτάνει στο τέλειο ον. Ούτε άμεσα αυταπόδεικτο είναι ούτε έμμεσα μπορεί να αποδειχτεί ότι η λειτουργία του κανόνα της σκέψης πρέπει να ασκείται από ένα τέλειο ον. Οι κλασικές αποδείξεις για το θεό, που ο Καντ εξετάζει σχολαστικά κάτω από το φως αυτών των δυο θεωρήσεων θέλουν όλες να αποδείξουν ότι ο Θεός είναι αιτία υπάρξεως των πάντων. Αλλά ένα τέτοιο ον δεν είναι παρόν στην εμπειρία , και , κατόπιν αυτού, στο χώρο της επιστήμης η ύπαρξη του Θεού έχει καθαρά θεωρητική αξία , εφόσον εδώ εφαρμόζεται στις κατηγορίες και τις αρχές έξω από τους όρους της αντικειμενικής τους χρήσης. Άρα μια αντικειμενική απόδειξη για το θεό μοιάζει να αποκλείεται.

Οφείλουμε να συμπεράνουμε από αυτή την έξοχα κριτική διαλεκτική ότι οι τρεις ιδέες ολότητας στο γνωστικό μας όργανο παίζουν ρόλο κατ΄εξοχήν θετικό στο σύνολο της ανθρώπινης γνώσης , και αυτό κατά δύο τρόπους. Είναι αλήθεια ότι εξ αιτίας της απουσίας ενός περιεχομένου της εμπειρίας δεν μπορούν αυτές να είναι συστατικά στοιχεία της επιστημονικής, της αντικειμενικής μας γνώσης. Αλλά εμφανίζονται σ΄αυτήν ως κανόνες για την ερμηνεία της εμπειρίας. λειτουργούν στο πνεύμα ως υπερβατολογικές υποθέσεις που μας επιτρέπουν να συστηματοποιούμε την εμπειρία και να την οδηγούμε στην ενότητα. Ενοποιούμε την εξωτερική εμπειρία ως μιαν ολότητα , όταν τη φανταζόμαστε σαν να μας την επέβαλλε ένας κόσμος ' ενοποιούμε την εσωτερική εμπειρία σαν να κατευθυνόταν αυτή από ένα υπερβατικό εγώ. Και αυτά τα δυο είδη εμπειριών μπορούν να ερμηνευτούν από κοινού στην προέλευση και τη φύση τους , όταν θεωρήσουμε ότι βρίσκονται υπό την εξάρτηση ενός απόλυτα ανώτερου όντος, του Θεού.

Οι ιδέες δεν έχουν υπερβατική αξία, αλλά μόνο και μόνο αξία ρυθμιστική για το λόγο στην ερμηνεία της εμπειρίας. Τα όρια της αντικειμενικής και επιστημονικής μας γνώσης παραμένουν καθηλωμένα στην εμπειρία.

Ωστόσο ο Καντ κάνει ακόμα ένα βήμα και μάλιστα ένα βήμα σημαντικό.

Ο άνθρωπος δεν είναι αποκλειστικά επιστήμη. Είναι επίσης πνεύμα, και ως πνεύμα κινείται σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο από τον κόσμο της επιστήμης. Για τον ίδιο λόγο ωθήθηκε πάντοτε πολύ περισσότερο προς αυτό τον κόσμο που ξεπερνά την εμπειρία , παρά προς τον κόσμο της επιστήμης ή της εμπειρίας. Αυτός ο άλλος κόσμος είναι ο ηθικός κόσμος.

Και ο Καντ ορίζει τότε το νόημα της Διαλεκτικής λέγοντας:

Χρειάστηκε να περιορίσω τη γνώση για να αφήσω θέση στην πίστη! Το ξεσκέπασμα του φαινομένου ή του υπερβατολογικού Schein ισοδυναμεί με αναίρεση της γνώσης και άρνηση να αναγνωριστεί επιστημονική αξία στη μεταφυσική. Η τελευταία όμως επανέρχεται , με γόητρο μεγαλύτερο παρά ποτέ, στην άφθαρτη πίστη προς την ηθικότητα.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ

1. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣΤΟΠΟΘΕΤΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΙΣ Α ΠΡΙΟΡΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣΧΩΡΟΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΧΡΟΝΟΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ

2. ΝΟΗΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΚΡΙΣΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΠΟΔΙΔΟΥΜΕ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΛΟΓΙΚΟΥ ΜΑΣΗ ΚΟΠΕΡΝΙΚΕΙΑ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ

ΦΥΣΙΚΗ

3. ΛΟΓΟΣ

ΙΔΕΕΣ

ΕΓΩ ΚΟΣΜΟΣ ΘΕΟΣ

ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΟΤΑΝ ΘΕΩΡΕΙ ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΥΠΑΡΚΤΑΕΝΩ ΕΙΝΑΙ ΕΝΟΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΙΔΕΕΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

Ο λόγος όμως δεν είναι μόνο θεωρητικός, αλλά είναι και πρακτικός.Σχετίζεται με το δέον γενέσθαι , με τις πράξεις των ανθρώπων. Προστάσσει το δέον γενέσθαι.

Προσταγές έχουμε υποθετικές, αν αρρωστήσεις πήγαινε στο γιατρό και κατηγορικές, που απαιτούν να πραχθούν από καθήκον προς τον ηθικό νόμο και από σεβασμό προς αυτόν.

Για να βρούμε το περιεχόμενο του πρακτικού λόγου πρέπει να τον απαλλάξουμε από κάθε τι εμπειρικό. Άρα δεν ενδιαφέρει τι θεωρείται κατά τόπους ή χρόνους ηθικό αλλά πρέπει να βρούμε τι πρέπει να γίνεται από το ηθικό ον έτσι που όποτε γίνεται η πράξη να είναι ηθική.

Υπέρτατο αγαθό είναι μόνο η αγαθή βούληση, που θέλει μόνο το καλό για κανένα άλλο λόγο παρά γιατί είναι καλό.

Για να συλλάβουμε τις προσταγές του πρακτικού λόγου πρέπει να εννοήσουμε ότι ο καθένας από μας ως λογικό ον μπορεί να είναι νομοθέτης της ανθρωπότητας. 'Ετσικατηγορική προσταγή είναι το πράττε έτσι ώστε η πράξη σου να αποτελεί κανόνα για όλη την ανθρωπότητα

Και επειδή τελειότερο ον από τον άνθρωπο δεν υπάρχει, αφού είναι η έδρα του λόγου, άλλη προσταγή είναι πράττε έτσι ώστε τον άνθρωπο να μην τον χρησιμοποιείς ποτέ σαν μέσο αλλά πάντα ως σκοπό, αφού ο άνθρωπος είναι αυτοσκοπός.

ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΩΝ ΗΘΩΝ

Το πρωταρχικό θεμέλιο στο οποίο στηρίζεται κάθε κριτική σκέψη σαν τέτοια είναι η λογική μας ικανότητα. Αυτή αποτελεί την αφετηρία και τη βάση ολόκληρης της μεταφυσικής, γνωσιολογικής, ηθικής, αισθητικής και τελεολογικής σκέψης του Καντ. Πρόκειται ολοφάνερα για μια τόσο ευρεία και δυναμική ικανότητα, ώστε να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις καθεμιάς από αυτές τις περιοχές, ή μάλλον να τις υπάγει όλες στη δικαιοδοσία της . Έτσι όσον αφορά την ηθική σφαίρα ο Καντ ισχυρίζεται όχι μόνο ότι ηθικό ον είναι το ον που διαθέτει και χρησιμοποιεί τη λογική'ισχυρίζεται επιπλέον ότι ηθικά όντα δεν είναι οι άνθρωποι παρά μόνο κατά το μέτρο που χρησιμοποιούν τη λογική τους , και μόνο επειδή υπάγονται σ΄εκείνη την ευρύτερη περιοχή όντων, που μπορούν να ονομαστούν έλλογα όντα (στα οποία περιλαμβάνεται και ο Θεός ως απόλυτα ορθολογικός και άρα πανάγαθος.)Για να μπορέσει κανείς να κρίνει και να κριτικάρει, του χρειάζεται ασφαλώς όχι μόνο η λογική ικανότητα αλλά και η συνειδητοποίηση αυτής της λογικής ως αδιασάλευτου κριτηρίου ' αλλά εάν περιοριστούμε στο ορθολογικό αυτό θεμέλιο ξεπέφτουμε αυτόματα στη δογματική μονολιθικότητα του ρασιοναλισμού. Εάν η ηθική σφαίρα υπάγεται μόνο στη λογική, τότε μπορεί να διαπιστώνεται το ηθικό πρεπούμενο, απουσιάζει όμως το κίνητρο που θα παρακινήσει τη θέληση να πάρει την ηθική απόφαση και να μεταβεί στην ηθική πράξη. Το δεύτερο θεμέλιο στο οποίο στηρίζεται η κριτική σκέψη του Καντ είναι η ικανότητά μας να αισθανόμαστε ' και ειδικότερα όσον αφορά τον ηθικό προβληματισμό, αυτή η ικανότητα συμπεριλαμβάνει κάθε τι που σχετίζεται με τις υποσυνείδητες ορμές και τις εγωιστικές ροπές προς την ηδονή και την ευτυχία.Το ηθικό πρόβλημα δεν έγκειται κατά τον Καντ στο πώς θα επιλεγεί η μια από αυτές τις δυο ικανότητές μας, έτσι ώστε η άλλη να υπαχθεί σ΄αυτή ή να παραμεριστεί απ'΄αυτήν ' ο κριτικός στοχασμός έχει αποστολή να διακρίνει την αρμοδιότητα και τα όρια της καθεμιάς ικανότητας, έτσι ώστε να μπορεί καθεμιά να συνεργαστεί συντιθέμενη με την άλλη. Μετά απο μια πρωταρχική ανάλυση των εννοιών και των ικανοτήτων, η κύρια εργασία της καντιανής Φιλοσοφίας είναι συνθετική. Στο ερώτημα που τέθηκε "τι δουλειά έχει η κριτική σκέψη στην Ηθική"μπορεί τώρα να δοθεί η εξής απάντηση: δουλειά της κριτικής είναι να ξεδιακρίνει το ρόλο τόσο της λογικής όσο και της αισθητηριακής ικανότητάς μας, και να συλλάβει την ενδεχόμενη συνεργασία τους στη συγκρότηση μιας ηθικής πράξης.

Αλλ΄εάν η λογική και η αίσθηση αναλαμβάνουν να θεμελιώσουν μια ηθική πράξη , αναρωτιέται κανείς εάν διαθέτουν τα κατάλληλα προς τούτο προσόντα. Μπορεί λοιπόν να διατυπωθεί η εξής αντίρρηση: δεν είναι υποκειμενικό, αυθαίρετο και άρα ανεπαρκές οποιοδήποτε προϊόν αυτών των ικανοτήτων του ανθρώπινου υποκειμένου;Θα πρέπει να δειχτεί ότι αυτές εκτείνονται σε μια τόσο ευρεία περιοχή, ώστε καθίσταται περιττή η συμμετοχή οποιουδήποτε τρίτου παράγοντα.Κάθε ηθικοδιδάσκαλος συνηθίζει από παλιά να αντλεί από την ανθρώπινη ιστορία ηθικά παραδείγματα , που χρησιμεύουν σαν αξιομίμητο πρότυπο. Αυτά τα παραδείγματα αντλούνται πάντα με βάση τις ηθικές αξίες του συγκεκριμένου λαού και τόπου ' αλλά οι ηθικές αξίες ποικίλλουν από λαόν σε λαό και από τόπο σε τόπο. Πώς μπορεί ο Καντ να αξιώνει ότι πέτυχε τα μοναδικά και επαρκή ηθικά θεμέλια;Από τη σχετικότητα που επικρατεί στις εκάστοτε ηθικές πράξεις και στις τρέχουσες ηθικές αξίες ο Καντ απομακρύνεται ριζικά, αποποιούμενος την εμπειρική γνώση ως ενδεχόμενο ηθικό κριτήριο. Ακριβώς επειδή κάθε ηθικό πρότυπο και κάθε ηθική αξία έχουν χρονικά και τοπικά περιορισμένο βεληνεκές , δεν μπορούν να ισχύσουν ως θεμέλια. Οφείλουν αντίθετα να ανακαλυφτούν εκείνα τα ηθικά αξιώματα, που ισχύουν απόλυτα και διυποκειμενικά. Ο Καντ ισχυρίζεται ότι είναι αδύνατο μέσω των εμπειρικά διαπιστώσιμων πράξεων να εισδύσουμε στα κίνητρα που τις προκάλεσαν. "Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε ποτέ΄, ακόμα και με την αυστηρότερη εξέταση να εισδύσουμε έως τα μυστικά κίνητρα των πράξεών μας. Γιατί όταν γίνεται λόγος για ηθική αξία, δεν πρόκειται για τις ορατές πράξεις αλλά για εκείνα τα αόρατα, ενδόμυχα αξιώματά τους".Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι οι ανθρώπινες πράξεις υπαγορεύονται κατά το πλείστο από υποκειμενικά κίνητρα , από "γνώμονες " που προωθούν αυθαίρετα το ατομικό συμφέρον και τις εγωιστικές ροπές. Αλλά αυτά τα κίνητρα σχετίζονται μόνο με την αίσθηση, η κύρια πρόθεση της οποίας είναι στραμμένη προς την επίτευξη της ατομικής ευτυχίας. Αντίθετα η λογική έχει τη δύναμη να υψώνεται πάνω από τα στενά όρια του υποκειμενισμού , να απορρίπτει τις εμπειρικές επιρροές και να συλλαμβάνει τον ηθικό νόμο που ισχύει διυποκειμενικά , άρα αντικειμενικά για κάθε έλλογο ον . Αυτή η αντικειμενικότητα είναι μια τόσο ευρεία περιοχή , ώστε μπορεί να χαρακτηριστεί ως "καθολική ".Χάρη στη διάκριση υποκειμενικού-αντικειμενικού η καντιανή έρευνα βρίσκει τον προσανατολισμό της .

Το βασικό τώρα μέλημα είναι να διατυπωθεί ο απόλυτος και διυποκειμενικός ηθικός νόμος , στον οποίο υπόκειται η λογική ικανότητα κάθε έλλογου όντος , και αυτός ο νόμος να έρθει σε αρμονική σύνθεση με τους υποκειμενικούς γνώμονες στους οποίους υπακούει ο αισθησιασμός μας. Σ αυτό το μέλημα είναι αφιερωμένα τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών. Η δομή του έργουΟ πρόλογος έχει την πρόθεση να προσδιορίσει τον τόπο της Ηθικής μέσα στο σύνολο των επιστημών, και να διαχωρίσει την καθιερωμένη εμπειρική Ηθική από εκείνη την καθαρή (δηλαδή μη εμπειρική) ηθική Φιλοσοφία, που μπορεί να ονομαστεί "Μεταφυσική των ηθών".Το πρώτο κεφάλαιο ξεκινά από την κοινή γνώση περί ηθικότητας για να φτάσει στη φιλοσοφική ηθική γνώση, το δεύτερο κεφάλαιο προχωρεί στη Μεταφυσική των ηθών και το τρίτο εισάγει σε μια ενδεχόμενη κριτική της πρακτικής λογικής.

Στο πρώτο κεφάλαιο ο Καντ ξεκινά από την προϋπόθεση ότι οι κοινές πεποιθήσεις μας περί ηθικότητας είναι ορθές, και ζητά να ανακαλύψει τον ηθικό νόμο που υποφώσκει συχνά ασυνειδητοποίητα μέσα σε κάθε ηθική κρίση. Η βασική έννοια που αναλύεται είναι η απόλυτα καλή θέληση , δηλαδή η εντελώς ανεπηρέαστη από κάθε ωφελιμισμό, πηγή της οποίας διαπιστώνεται ότι είναι η έννοια του καθήκοντος. Ηθική πράξη είναι εκείνη που δεν προξενείται από κάποια φυσική ροπή, αλλά από καθήκον ' εκείνη που δεν τείνει να πετύχει κάποιους εγωιστικούς σκοπούς, αλλά που προκύπτει μόνο από υπακοή στον ηθικό νόμο. Αυτό που μας εξαναγκάζει σε μια τέτοια υπακοή είναι ένα αίσθημα, ο σεβασμός ' ο ηθικός νόμος είναι αφετέρου επίτευγμα της λογικής ικανότητας όχι μόνο του ανθρώπου αλλά και κάθε έλλογου όντος, και διατυπώνεται ως εξής: " Οφείλω να ενεργώ πάντα με τέτοιο τρόπο , ώστε να μπορώ να θέλω να γίνει ο υποκειμενικός μου γνώμονας ένας καθολικός νόμος."

Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Καντ οξύνει περισσότερο τις έννοιές του αποποιούμενος κάθε εμπειρική τους καταγωγή . Η ηθικότητα μιας πράξης δεν μπορεί να διαπιστωθεί εμπειρικά και ούτε η έννοια του καθήκοντος είναι εμπειρική έννοια.

Αναγόμενοι στην καθαρά λογική ηθική ικανότητά μας μεταβαίνουμε στη Μεταφυσική των ηθών, που είναι η μόνη αρμόδια να θεμελιώσει την ηθικότητα. Εδώ διαπιστώνεται ότι συχνά οι υποκειμενικοί μας γνώμονες διαφωνούν προς τον ηθικό νόμο , γι΄αυτό ετούτος παίρνει μορφή προστακτική, και μάλιστα προστάζει όχι υποθετικά, δηλαδή προϋποθέτοντας την τάση να ικανοποιηθούν κάποια εγωιστικά συμφέροντα, αλλά κατηγορικά, δηλαδή άνευ όρων, απόλυτα. Έτσι ο Καντ αρνείται να εμπλουτίσει τον ηθικό νόμο με οποιοδήποτε συμφεροντολογικό περιεχόμενο, και τον περιορίζει σε μια σκέτη μορφή: στο ότι ο εκάστοτε υποκειμενικός μας γνώμονας οφείλει να μπορεί ταυτόχρονα να ισχύει διυποκειμενικά ως καθολικός νόμος, Κάθε γνώμονας προσδιορίζει αυτό που πρέπει να πράττουμε ' σε αντίθεση προς οποιουσδήποτε εγωιστικούς σκοπούς, το "πρέπει" είναι ένας διυποκειμενικός αυτοσκοπός. Ακόμα περισσότερο η ίδια η διυποκειμενικότητα αποτελεί αυτοσκοπό ΄ ως έλλογο ον κάθε άνθρωπος και σύσσωμη η ανθρωπότητα είναι αυτοσκοπός και δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται μόνο ως μέσα.

Το δεύτερο κεφάλαιο ολοκληρώνει το συλλογισμό του με μια πού σημαντική παρατήρηση: ότι τα έλλογα όντα σαν τέτοια είναι σε θέση να νομοθετούν καθολικά και να αυτοϋποτάσσονται στον ίδιο τους το νόμο, να αυτονομούνται. Ο Καντ αναγορεύει την αυτονομία σε ανώτατο αξίωμα της ηθικότητας, ενώ η ετερονομία χαρακτηρίζεται ως πηγή κίβδηλων ηθικών αξιωμάτων.

Στο τρίτο κεφάλαιο επιδιώκεται να δειχτεί ότι η πρακτική (=ηθική) χρησιμοποίηση της λογικής μας ικανότητας δεν είναι χίμαιρα , παρά αντίθετα ότι πρόκειται για μια πραγματικότητα.

Αυτό πετυχαίνεται με την έννοια της ελευθερίας, που αποδείχνεται ως ταυτόσημη με την αυτονομία Κάθε έλλογο ον σαν τέτοιο αυτονομείται χάρη στην ιδέα ότι είναι ελεύθερο και αυτή η ιδέα πρέπει να προϋποτεθεί ειδάλλως η ηθικότητα χάνει το υποστήριγμά της. Η ιδέα της ελευθερίας δεν ταυτίζεται με την απαλλαγή από τη φυσική αναγκαιότητα, που είναι μια εμπειρική έννοια, αλλά είναι επίτευγμα της καθαρμένης από κάθε εμπειρικό στοιχείο λογικής ' ή ιδέα της ελευθερίας στοχεύει προς τη συγκρότηση ενός νοητού κόσμου ο οποίος υπερβαίνει τον αισθητό και μολονότι η ύπαρξη αυτού του κόσμου δεν μπορεί να κατανοηθεί και να εξηγηθεί, αποτελεί ένα ηθικό αίτημα.

Οι διατυπώσεις της κατηγορικής προστακτικής Ο Καντ ισχυρίζεται ότι μια και ο ηθικός νόμος εξαναγκάζει τη θέληση να διευρύνει τους υποκειμενικούς της γνώμονες ώστε να αποκτήσουν καθολικό κύρος , ο χαρακτήρας του είναι προστακτικός. Κάθε προσταγή εκφράζεται με το ρήμα πρέπει, αλλά τι ακριβώς προστάζει η κατηγορική προσταγή δεν είναι σαφές. Ο Καντ τοποθετεί το ερώτημα ως εξής: Μήπως αυτή η προσταγή είναι τόσο ιδεατή, ώστε δεν υπάρχει κανένα αισθητό της δείγμα; Διαβλέποντας μια αναλογική σχέση της ιδέας του ηθικού νόμου προς την εποπτεία και προς το αίσθημα, ο Καντ διατυπώνει αυτό το νόμο με πολλούς τρόπους, χωρίς να είναι πάντα σαφές εάν κάθε αναδιατύπωση επαναλαμβάνει απλά το ίδιο με άλλα λόγια, ή εάν πρόκειται για κάτι ριζικά διαφορετικό. Αποτελεί λοιπόν πρόβλημα: πόσες είναι οι ενδεχόμενες διατυπώσεις της κατηγορικής προστακτικής και σε ποια σχέση βρίσκονται αναμεταξύ τους.Διατυπώσεις που μπορούν να διακριθούν με κάποια σαφήνειαα . με αναφορά στον καθολικό νόμοΠράττε μόνο σύμφωνα με ένα τέτοιο γνώμονα, μέσω του οποίου μπορείς συνάμα να θέλεις αυτός ο γνώμονας να γίνει καθολικός νόμος

β. με αναφορά στο νόμο της φύσηςΠράττε σαν να έπρεπε ο γνώμονας της πράξης σου να γίνει με τη θέλησή σου καθολικός νόμος της φύσης

γ, με αναφορά στον αυτοσκοπόΠράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο.

δ. με αναφορά στην αυτονομίαΠράττε μόνο έτσι ώστε η θέλησή σου μέσω του γνώμονά της να μπορεί να θεωρεί τον εαυτό της ταυτόχρονα ως καθολικό νομοθέτη

ε. με αναφορά στο κράτος των σκοπώνΠράττε σαν να ήσουν πάντα, χάρη στους γνώμονές σου , ένα νομοθετικό μέλος του κράτους των σκοπών.

Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

Περιόρισα τον ορθό λόγο για ν΄αφήσω χώρο και στην πίστη, λέει ο Καντ. ΄Η ανάμεσα στον ορθό θεωρητικό λόγο και στον πρακτικό τα πρωτεία έχει ο πρακτικός λόγος γιατί μέσα σ΄αυτόν, στην ηθικότητα και στην ελευθερία βλέπει τις ανταύγειες του θείου, ενώ η γνώση είναι για λίγους, τους επιστήμονες. "Κάθε ενδιαφέρον είναι πρακτικό και ακόμα και το ενδιαφέρον του θεωρητικού λόγου προϋποθέτει την πρακτική του χρησιμοποίηση και συμπληρώνεται μ΄αυτήν" , γράφει στην Κριτική του πρακτικού λόγου.

Σκοπός του Καντ ήταν να ερευνήσει το λόγο και να βρει τις δυνάμεις και δυνατότητές του, τι μπορώ να ξέρω . Ως τώρα έφτασε στο συμπέρασμα πωςη Μεταφυσική του καιρού του δεν ήταν επιστήμη, γι΄αυτό και προσπάθησε να της καθαρίσει το έδαφος ώστε να γίνει επιστήμη και να προοδεύσει γιατί παρατηρεί πως έμενε στάσιμη και μάλιστα μιλούσε για πράγματα που θεωρούσε υπάρχοντα ενώ δεν είχε καμιά απόδειξη γι΄αυτά.

Πέρα όμως από τον θεωρητικό λόγο υπάρχει ο πρακτικός λόγος που ασχολείται με πέραν της εμπειρίας κατηγορίες αλλά και θέτει ως αιτήματα την ύπαρξη του Θεού και την αθανασία της ψυχής, αφού η ηθικότητα είναι το ιδεατό που κανένας άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να πραγματοποιήσει, αφού ζει στον κόσμο της αιτιοκρατίας αλλά και είναι μέτοχος του άλλου κόσμου ως πνευματικό ον, του κόσμου της ελευθερίας. Μόνο ένα αιώνιο και πλήρως ελεύθερο ον μπορεί να πραγματοποιήσει την ηθικότητα γι΄αυτό και πρέπει να υπάρχει θεός και ένα βασίλειο των σκοπών.

Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΑΝ ΑΙΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ(Κριτική του Πρακτικού Λόγου σ.163 κ.εξ) Η πραγματοποίηση του ανώτατου αγαθού στον κόσμο είναι το αναγκαίο αντικείμενο μιας βούλησης, που καθορίζεται μέσω του ηθικού νόμου. Αλλά σ΄αυτή τη βούληση η ολοκληρωτική συμφωνία των προθέσεων προς τον ηθικό νόμο αποτελεί την υπέρτατη προϋπόθεση του ανώτατου αγαθού. Πρέπει λοιπόν αυτή η προϋπόθεση να είναι άλλο τόσο δυνατή όσο και το αντικείμενό της, γιατί περιλαμβάνεται στο ίδιο δίδαγμα της επιδίωξης τούτου. Αλλά η ολοκληρωτική συμφωνία της βούλησης προς τον ηθικό νόμο είναι η αγιότητα, μια τελειότητα που γι΄αυτήν δεν είναι ικανό κανένα λογικό ον του αισθητού κόσμου, σε καμιά στιγμή της ύπαρξής του. Γιατί μολονότι αυτή απαιτείται σαν πρακτικώς αναγκαία, μπορούμε να τη βρούμε μόνο σε μια ατέλειωτη πρόοδο προς αυτή την ολοκληρωτική συμφωνία και σύμφωνα με τις αρχές του καθαρού πρακτικού λόγου, είναι αναγκαίο να παραδεχτούμε μια τέτοια πρόοδο για πραγματικό αντικείμενο της βούλησής μας Αλλά αυτή η απεριόριστη πρόοδος είναι δυνατή μόνο αν υποθέσουμε μια ύπαρξη που να εξακολουθεί επ΄άπειρον και μια προσωπικότητα του ίδιου του λογικού όντος (που ονομάζεται αθανασία της ψυχής). Το ανώτατο αγαθό είναι πρακτικά δυνατό μόνο αν υποθέσουμε την αθανασία της ψυχής ' η αθανασία άρα αυτή που είναι αχώριστα ενωμένη με τον ηθικό νόμο αποτελεί ένα αίτημα του καθαρού πρακτικού λόγου (που μ΄αυτό εννοώ μια θεωρητική πρόταση, αλλά που σαν τέτοια δεν είναι δυνατόν να αποδειχτεί, εφ΄όσον συνδέεται αχώριστα με ένα πρακτικό νόμο ο οποίος έχει απριόρι αξία απροϋπόθετη.

Η ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΑΝ ΑΙΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥΟ ηθικός νόμος μας οδήγησε στην προηγούμενη ανάλυση του ηθικού προβλήματος, που, χωρίς καμιά ανάμειξη ηθικών κινήτρων, προδιαγράφεται απλώς από τον καθαρό λόγο, μας οδήγησε δηλαδή στην αναγκαία πληρότητα του πρώτου και κύριου μέρους του ανώτατου αγαθού, την ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ ' και αφού το πρόβλημα αυτό δεν μπορεί να λυθεί ολοκληρωτικά παρά μόνο στην αιωνιότητα, μας έφερε στο αίτημα της ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ. Ο ίδιος αυτός νόμος οφείλει να μας οδηγήσει και στο δεύτερο στοιχείο του ανώτατου αγαθού, δηλαδή στην ΕΥΤΥΧΙΑ κανονισμένη ανάλογα με την ηθικότητα, με τόση αμεροληψία όπως πρώτα, χρησιμοποιώντας μόνο το αμερόληπτο λογικό. Με την προϋπόθεση δηλαδή της ύπαρξης μιας αιτίας εξισωμένης μ΄αυτό το αποτέλεσμα πρέπει να απαιτήσει την ύπαρξη του Θεού σαν κάτι που ανήκει αναγκαία στη δυνατότητα του

ανώτατου αγαθού (που το αντικείμενο αυτό της βούλησής μας είναι αναγκαστικά ενωμένο με την ηθική νομοθεσία του καθαρού λόγου.) Θέλουμε να εκθέσουμε με τρόπο πειστικό αυτό το δεσμό.Η ευδαιμονία είναι η προϋπόθεση ενός λογικού όντος στον κόσμο. Σ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του, όλα γίνονται σύμφωνα με την επιθυμία του και τη βούλησή του. Βασίζεται λοιπόν η ευδαιμονία στη συμφωνία της φύσης με το συνολικό του σκοπό και με την ουσιαστική καθοριστική αιτία της βούλησής του. Τώρα ο ηθικός νόμος, σαν νόμος ελευθερίας, προστάζει με καθοριστικές αιτίες , που οφείλουν να είναι εντελώς ανεξάρτητες από τη φύση και από τη συμφωνία τους με τη δύναμή μας της επιθυμίας (σαν κίνητρα). Αλλά το λογικό ον που ενεργεί στον κόσμο δεν είναι μ΄όλα ταύτα συγχρόνως αιτία του κόσμου και της ίδιάς του της φύσης. Δεν υπάρχει λοιπόν στον ηθικό νόμο η παραμικρή αρχή ενός αναγκαίου συνδέσμου ανάμεσα στην ηθικότητα και στην ευδαιμονία που αναλογεί σ΄αυτήν ενός όντος που ανήκει στον κόσμο σαν μέρος και για τούτο εξαρτάται απ΄αυτόν. Το ον τούτο ακριβώς γι΄αυτό δεν μπορεί με τη βούλησή του να γίνει αιτία αυτής της φύσης, και , σ΄ό,τι αφορά την ευδαιμονία του, δεν μπορεί με τις δικές του δυνάμεις να παραγάγει διαρκώς τη συμφωνία αυτής της φύσης με τις πρακτικές του αρχές.Στο πρακτικό πρόβλημα του καθαρού λόγου, δηλαδή στο αναγκαίο έργο του ανωτάτου αγαθού, ένας τέτοιος σύνδεσμος απαιτείται αναγκαστικά. Οφείλουμε να ζητήσουμε να πετύχουμε το ανώτατο αγαθό (που πρέπει οπωσδήποτε να είναι δυνατό). Απαιτείται λοιπόν επίσης η ύπαρξη μιας αιτίας όλης της φύσης, διαφορετικής από τη φύση, που να περιέχει την αρχή αυτού του συνδέσμου, της σύμπτωσης δηλαδή της ευτυχίας με την ηθικότητα. Αλλά η υπέρτατη αυτή αιτία οφείλει να περιέχει την αρχή της συμφωνίας της φύσης απλώς με ένα νόμο της βούλησης των λογικών όντων, με την παράσταση αυτού του νόμου , εφ΄όσον αυτά τα όντα την τοποθετούν σαν υπέρτατη καθοριστική αιτία της βούλησης, και άρα όχι απλώς με τις συνήθειες ως προς τη μορφή, αλλά επίσης ως προς την ηθικότητά τους, σαν καθοριστική τους αιτία, με την ηθική του δηλαδή πρόθεση. Είναι λοιπόν δυνατό το ανώτατο αγαθό στον κόσμο μόνον εφόσον παραδεχτούμε μια υπέρτατη φύση, που να έχει μια αιτιότητα σύμφωνη προς την ηθική πρόθεση. Τώρα ένα ον, που να είναι ικανό για πράξεις σύμφωνα με την παράσταση των νόμων, είναι μια διάνοια (λογικό ον ) , και η αιτιότητα ενός τέτοιου όντος κατ΄ αυτή την παράσταση των νόμων είναι η βούλησή του. Η υπέρτατη λοιπόν αιτία της φύσης, εφ΄όσον πρέπει να προϋποτεθεί για το υπέρτατο αγαθό, είναι ένα ον, που με τη διάνοια και τη βούληση είναι η αιτία (ο κατασκευαστής) της φύσης, δηλαδή ο Θεός. Κατά συνέπεια το αίτημα της δυνατότητας του παράγωγου ανώτατου αγαθού ( του αρίστου κόσμου) είναι ταυτόχρονα και αίτημα της πραγματικότητας ενός γενετικού ανώτατου αγαθού, της ύπαρξης δηλαδή του Θεού. Αλλά για

μας ήταν καθήκον το να πετύχουμε αυτό το ανώτατο αγαθό ' και άρα το να υποθέσουμε τη δυνατότητα αυτού του ανώτατου αγαθού δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και αναγκαιότητα που την απαιτεί το καθήκον. Το ανώτατο αυτό αγαθό, που υπάρχει μόνο υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης του Θεού, συνδέει αχώριστα την παραδοχή αυτής της ύπαρξης με το καθήκον. Είναι δηλαδή ηθικά αναγκαίο να παραδεχτούμε την ύπαρξη Θεού.Πρέπει να τονισθεί πως η πάρα πάνω ηθική αναγκαιότητα είναι υποκειμενική, όχι αντικειμενική. Είναι δηλαδή ανάγκη και όχι καθήκον γιατί δεν μπορεί να υπάρξει καθήκον που να μας υποχρεώνει να παραδεχτούμε την ύπαρξη ενός πράγματος (γιατί τούτο αφορά τη θεωρητική απλώς χρήση του λόγου). Με την αναγκαιότητα όμως αυτή εννοούμε πως είμαστε αναγκασμένοι να παραδεχτούμε την ύπαρξη Θεού σαν αρχή κάθε υποχρέωσης γενικά (γιατί καθώς αποδείχτηκε αρκετά, η αρχή αυτή βασίζεται μόνο στην αυτονομία του ίδιου του λόγου). Έργο του καθήκοντος είναι μόνο το να εργαστεί για την παραγωγή και για την πρόοδο του ανώτατου αγαθού στον κόσμο. Η δυνατότητα αυτού του αγαθού αποτελεί άρα ένα αίτημα που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί διαφορετικά παρά μόνο αν υποθέσουμε μια υπέρτατη διάνοια. Η παραδοχή άρα της ύπαρξης αυτής της διάνοιας συνδέεται με τη συνείδηση του καθήκοντός μας μολονότι αυτό το γεγονός της παραδοχής της ανήκει στο θεωρητικό λόγο και μόνο σχετικά μ΄ αυτόν, αν θεωρηθεί σαν ερμηνευτική αρχή , μπορεί να ονομαστεί υπόθεση. Στη σχέση της όμως προς το κατανοητό (την ικανότητα να κατανοηθεί) ενός αντικειμένου (του ανώτατου αγαθού) δοσμένου σε μας μέσω του ηθικού νόμου, δηλαδή προς το κατανοητό μια ς ανάγκης πρακτικής, μπορεί να ονομαστεί πίστη. Και μπορεί να ονομαστεί καθαρή λογική πίστη, αφού πηγάζει απλώς από τον καθαρό λόγο (τόσο κατά τη θεωρητική όσο και κατά την πρακτική του χρήση)...Η θεωρία του χριστιανισμού κι αν ακόμη δεν θεωρηθεί θρησκευτική θεωρία, σ΄αυτό το σημείο δίνει μια έννοια του ανώτατου αγαθού (του Βασιλείου του Θεού) που ικανοποιεί και την πιο αυστηρή αξίωση του πρακτικού λόγου. Ο ηθικός νόμος είναι άγιος (απαραβίαστος) και αξιώνει την αγιότητα των ηθών, μολονότι κάθε ηθική τελειότητα στην οποία μπορεί να φτάσε ο άνθρωπος είναι πάντοτε μόνο αρετή, δηλαδή πρόσθεση σύμφωνη με το νόμο από σεβασμό σ΄αυτόν ΄ η συνείδηση δηλαδή μιας εξακολουθητικής τάσης προς την παράβαση, προς την απόκρυψη πολλών καθοριστικών αιτίων αντιθέτων προς την υπακοή στον νόμο, άρα μια αυτοεκτίμηση ενωμένη με την ταπεινοφροσύνη ΄ και για τούτο σχετικά με την αγιότητα που αξιώνει ο χριστιανικός νόμος δεν αφήνει στο πλάσμα παρά μόνο την πρόοδο προς το άπειρο, αλλά και ακριβώς γι΄αυτό του δίνει την ελπίδα πως θα διαρκέσει επ΄άπειρον. Η αξία μιας πρόθεσης ολοκληρωτικά σύμφωνης προς τον ηθικό νόμο είναι άπειρη ' γιατί κάθε δυνατή ευτυχία , στην

κρίση ενός σοφού και παντοδύναμου χορηγού της, δεν έχει άλλους περιορισμούς από την έλλειψη της προσαρμογής των λογικών όντων στο καθήκον τους. Αλλά αυτός καθ' εαυτόν ο ηθικός νόμος δεν υπόσχεται καμιά ευδαιμονία, γιατί αυτή κατά τις έννοιες μιας φυσικής τάξης γενικά, δεν συνδέεται αναγκαστικά με την υπακοή στον ηθικό νόμοη ηθική χριστιανική θεωρία συμπληρώνει αυτή την έλλειψη του δευτέρου στοιχείου (που είναι απαραίτητο για το ανώτατο αγαθό) παρουσιάζοντας τον κόσμο , στον οποίο τα λογικά όντα αφιερώνονται μ΄όλη τους την ψυχή στον ηθικό νόμο, σαν Βασίλειο του Θεού, όπου η φύση και τα ήθη , από τον άγιο δημιουργό τους , που κάνει δυνατ΄το παράγωγο ανώτατο αγαθό, έρχονται σε εξωτερική αρμονία σε καθένα από αυτά τα στοιχεία χωριστά. η αγιότητα των ηθών παρουσιάζεται σ΄αυτά τα λογικά όντα σαν πρότυπο γι΄αυτή τη ζωή ' αλλά η ανάλογη με την αγιότητα αυτήν ευδαιμονία , η μακαριότητα, παρουσιάζεται σαν κάτι που μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια αιωνιότητα, γιατί η αγιότητα πρέπει πάντοτε να χρησιμεύει για πρωτότυπο του τρόπου της συμπεριφοράς τους σε κάθε κατάσταση και η πρόοδος προς αυτήν είναι δυνατή και αναγκαία σε τούτη εδώ τη ζωή ' αλλά η μακαριότητα σε τούτο τον κόσμο, με τ΄όνομα της ευτυχίας, δεν μπορεί ποτέ΄να πραγματοποιηθεί (όσο εξαρτάται από τη δύναμή μας 0 και για τούτο μόνο αντικείμενο ελπίδας μπορεί να γίνει. Μ΄όλα ταύτα η σχειεστιανική αρχή της ηθιής αυτής δεν είναι καθόλου θεολογικη (άρα ετερονομία_) αλλά αυτονομία του καθ εαυτό πρακτικού λόγου καθαρού λόγου, γιατί από τη γνώση του Θεού και της βούλησής του δεν σχηματίζει την αρχή αυτών των νόμων μ, αλλά μόνο την αρχή για την επίτευξη του ανώτατου αγαθού, με την προϋπόθεση της υπακοής σ΄αυτούς τους νόμους ' και το κύριο κίνητρο της υπακοής στο νόμο δεν το τοποθετεί στις επιθυμητές συνέπειες της αλλά μόνο στην παράσταση του καθήκοντος καθώς μόνο στην πιστή εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος καθώς μόνο στην πιστή εκπλήρωση τούτου βρίσκεται η αξία για την απόκτηση της ευδαιμονίας.

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣΗ κριτική της αισθητικότητας. Το ωραίο και το υπέροχο.Η φαντασία και το συναίσθημα είχαν μείνει έξω από το λόγο, αφού ως τώρα είχε γίνει λόγος μόνο για τη νόηση και τη βούληση. Όμως και το συναίσθημα ανήκει στις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου και έπρεπε να βρεθεί τρόπος να ενοποιηθεί με τα άλλα. ΄Ήδη μερικοί σύγχρονοι του Καντ και ένας μαθητής του υποστήριζαν πως το συναίσθημα έχει μέρος της λογικής και της βούλησης. Ο Καντ παρόλο που δεν κατείχε πολλά από τέχνη, εντούτοις κατόρθωσε να μας δώσει αναλύσεις για το ωραίο και το υπέροχο, για το οποίο είχε γράψει προηγουμένως μια ως σήμερα σπουδαία πραγματεία ο μαθητής του Βολφ Μπαουμγκάρντεν Στο ωραίο συγκλίνουν όλες οι ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου παίζοντας και νιώθοντας ευχαρίστηση γιατί είναι ελεύθερες , άσκοπα, χωρίς να θέλουμε να κατακτήσουμε το έργο τέχνης ως ωφέλιμο, χωρίς να θέλουμε να το χρησιμοποιήσουμε ως εργαλείο, χωρίς να ενδιαφερόμαστε για την αλήθεια του, αλλά και χωρίς να το συγχέουμε με την ηθική πράξη. Αυτό είναι το έργο τέχνης, είτε λογοτεχνικό, είτε μουσική είτε πλαστικό έργο. Όπως και στη λογική έτσι και εδώ υπάρχουν οι κατηγορίες των έργων τέχνης, η κατηγορία του αναγκαίου και του γενικού . Πιστεύουμε δηλαδή πως αυτό το οποίο εμείς θεωρούμε ως ωραίο θα πρέπει να είναι και για όλους τους ανθρώπους ωραίο, και όλοι αναγκαστικά να συμφωνούν γι΄αυτό . Το ωραίο είναι ένα παιχνίδι των ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου αλλά το υπέροχο είναι κάτι μεγαλόπρεπο.