1

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ – ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

«Ο ποιητής ως κριτικός: Η κριτική συνεισφορά

του Γιώργου Μαρκόπουλου»

ΜΑΡΙΑ ΝΙΩΤΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

κ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΟΚΟΡΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2018

2

ΜΕΛΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ:

- Δημήτρης Κόκορης, επίκουρος καθηγητής, Τμήμα

Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής ΑΠΘ.

- Σωτηρία Σταυρακοπούλου, αναπληρώτρια

καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας ΑΠΘ.

- Λένα Αραμπατζίδου, επίκουρος καθηγήτρια, Τμήμα

Φιλολογίας ΑΠΘ.

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

~

Εισαγωγή………………………………………………………………………………4

- Λίγα λόγια περί βίου και έργου………………………………………………..5

- Υπόθεση εργασίας……………………………………………………………..8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Μνεία στους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς…...11

- Άρης Αλεξάνδρου: Το αντίτιμο……………………………………………...12

- Μανόλης Αναγνωστάκης: «Πόσα άλλα κρυμμένα βαθιά…». Η υφέρπουσα

γοητεία του ποιητικού λόγου…………………………………………………18

- Το φλεγόμενο παρόν του Δημήτρη Δούκαρη ως εσθήτα της υπαρξιακής

αγωνίας του μέλλοντος…………………………………………………….....36

- Η εξέγερση των λέξεων του Μιχάλη Κατσαρού……………………………..48

- Θανάσης Κ. Κωσταβάρας: Η αντοχή της ιστορίας, η αφοριστική χρήση της

γλώσσας και η ατομική πλήρωση μέσω της κατάκτησης του ερωτικού

Απολύτου……………………………………………………………………..61

- Η ανοικοδόμηση του ποιητικού σύμπαντος από τον Τίτο Πατρίκιο…………77

- Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη: «Αίνιγμα από συνηθισμένα λόγια»……….88

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ιχνηλατώντας ομηλίκους………………………………..105

- Ο Γιώργος Μαρκόπουλος ως κριτικός της γενιάς του 1970………………..106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: «Εκ νέου»……………………………………………………141

- Λευτέρης Ιερόπαις: Η αποσιωπημένη φωνή………………………………..142

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: «Ω, τι στιγμές μού χάρισες!»……………………………156

- Όψεις της διαθεματικότητας του ποδοσφαίρου: Εντός και εκτός έδρας……157

Αντί επιλόγου…………………………………………………………………….....167

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………..176

Περίληψη……………………………………………………………………………212

Abstract……………………………………………………………………………..214

~

4

Εισαγωγή

5

Λίγα λόγια περί βίου και έργου

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος, του Παναγιώτη και της Παναγιώτας, γεννήθηκε το 1951

στη Μεσσήνη ή Νησί της περιφερειακής ενότητας Μεσσηνίας στην Πελοπόννησο. Το

1965 μετακομίζει μαζί με τους γονείς του και τον μικρότερο αδερφό του Προκόπη

στην Αθήνα και εγγράφεται στο Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων, ενώ αποφοιτά από το Η΄

Γυμνάσιο Αρρένων (της οδού Νικοπόλεως 33, μεταξύ των οδών Αχαρνών και

Πατησίων∙ σήμερα λειτουργεί ως 8ο Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών), ένα σχολείο με

σημαντική ιστορία.1 Εισάγεται στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς

(σημερινό Πανεπιστήμιο Πειραιώς) και σπουδάζει Στατιστική και Οικονομικά, ενώ,

παράλληλα αρχίζει να πολιτικοποιείται, λαμβάνοντας μέρος στο αντιδικτατορικό

φοιτητικό κίνημα.2 Το 1983 διορίζεται στο ΙΚΑ, μετατάσσεται στο Ταμείο Προνοίας

Δημοσίων Υπαλλήλων, από όπου συνταξιοδοτείται το 2009. Είναι κάτοικος του

κέντρου των Αθηνών και, συγκεκριμένα, περιοχής της πλατείας Βικτωρίας.

Επισήμως, ο Γιώργος Μαρκόπουλος εμφανίζεται ως ποιητής το 1968 με τη

συλλογή Εβδόμη Συμφωνία,3 την οποία κατά βάση αποκήρυξε, αφού στην τρίτη και

τελευταία συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του συμπεριέλαβε από αυτήν μόνο

το ποίημα «Ερωτικό».4 Ακολουθούν δύο ακόμα ποιητικές συλλογές (Οκτώ και ένα

εύκολα κομμάτια και η κλεφτουριά του κόσμου και Η θλίψις του προαστίου),5 πριν

εκδώσει τους Πυροτεχνουργούς,6 συλλογή στην οποία διαφαίνεται η καταβύθιση του

ποιητή στα εσώτερα της ψυχής και εφεξής αυτή θα αποτελεί δυνάμει ρυθμιστικό

παράγοντα στο υπαρξιακής φόρτισης έργο του.7 Ο πρώτος συγκεντρωτικός τόμος της

μέχρι τότε πορείας του έρχεται το 19808 και το 1987 εκδίδεται Η ιστορία του ξένου

και της λυπημένης,9 ενώ το 1992 επαναπροσδιορίζει το ποιητικό του έργο με τα

Ποιήματα (1968 - 1987)10 και, στη συνέχεια δημοσιοποιεί το ποίημα «Η φοβερή

πατρίδα μου»,11 στο πλαίσιο ειδικών εκδόσεων του περιοδικού Νέο Επίπεδο. Αυτό το

ποίημα εντάχθηκε στην έκτη συλλογή ποιημάτων του Μαρκόπουλου με τίτλο Μη

σκεπάζεις το ποτάμι,12 στην οποία ανανεώθηκε η θεματική του ποιητή μέσω της

1 Βλ. σχετικά, Ρούλα Κοντογιάννη, Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2003, καθώς και

στην ιστοσελίδα του σχολείου: http://www.ogdoolykeio.gr/Folders/istoriko.htm, τελευταία

προσπέλαση: Τετάρτη, 18.04.2018. 2 Βλ. ενδεικτικά, Γιώργος Μαρκόπουλος, «Χωρίς τίτλο», στον σύμμεικτο τόμο: Εκ των υστέρων.

19+1, επιμ. Δημήτρης Παπαχρήστος, Εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1993, σ. 95 – 100. 3 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εβδόμη Συμφωνία, χ.ε., Αθήνα 1968. 4 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερωτικό», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

2014, σ. 13. 5 Γιώργος Μαρκόπουλος, Οκτώ και ένα εύκολα κομμάτια και η κλεφτουριά του κόσμου, Εκδόσεις

Κούρος, Αθήνα 1973. / Γιώργος Μαρκόπουλος, Η θλίψις του προαστίου, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

1976. 6 Γιώργος Μαρκόπουλος, Οι Πυροτεχνουργοί, Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ, Θεσσαλονίκη 1979 (Μικρή

Εγνατία, Θεσσαλονίκη 21980, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 31982). 7 Βλ. εν συνόλω στον σύμμεικτο τόμο, Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα, ανθολ. – εισ. –

επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017. 8 Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα (1968 - 1976), Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ, Θεσσαλονίκη 1980. 9 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης, Εκδόσεις Υάκινθος, Αθήνα 1987. 10 Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα (1968 - 1987), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992 (22000). 11 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η φοβερή πατρίδα μου. Ένα ποίημα, τρεις ξυλογραφίες: Γιάννης

Στεφανάκις, Εκδόσεις Χειροκίνητο / Νέο Επίπεδο, Αθήνα 1994. 12 Γιώργος Μαρκόπουλος, Μη σκεπάζεις το ποτάμι, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1998 (32000).

6

μεστής γλώσσας και της δραστικότητας των εικόνων και, εν συνεχεία, σε ό,τι αφορά

το ποιητικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου, εκδίδεται η συλλογή, Κρυφός

κυνηγός,13 με θεματικές συνιστώσες τη μοναξιά, τη μνήμη, τον αδυσώπητο χρόνο και

την αναπόδραστη διογκούμενη απειλή του θανάτου.

Η άλλη πτυχή του Γιώργου Μαρκόπουλου, η οποία δεν πρέπει να

παραβλεφθεί, διότι λειτουργικά ολοκληρώνει το ποιητικό έργο του ή, τουλάχιστον,

αποτελεί μια εν δυνάμει συνέχισή του, είναι η προσφορά του ως κριτικού ποίησης και

ως δοκιμιογράφου, αλλά χωρίς την επαγγελματική ταυτότητα του κριτικού, η οποία

ίσως θα βάραινε το έργο και θα περιόριζε τις απόψεις του από έξωθεν επιβαλλόμενη

καλύπτρα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι ο Μαρκόπουλος, ως μελετητής, αποτίνει φόρο

τιμής στους ομοτέχνους με την έκδοση δύο ομότιτλων τόμων, έναν για την πρώτη

μεταπολεμική γενιά με τίτλο Εκδρομή στην άλλη γλώσσα (1991)14 και έναν στον

οποίο ιχνηλατεί τους συνομηλίκους του ποιητές της γενιάς του 1970 (Εκδρομή στην

άλλη γλώσσα, 1994).15 Το 1999 επιλέγει να παρουσιάσει τον πρόωρα χαμένο ποιητή

Λευτέρη Ιερόπαιδα16 και λίγα χρόνια αργότερα αποπειράται να αυτοβιογραφηθεί

διαμέσου πεζών κειμένων αναφερόμενων σε προσωπικές του εμπειρίες (Ιστορικό

κέντρο, 2005).17 Τα τελευταία, μέχρι στιγμής, εκδοτικά πονήματα που φέρουν την

υπογραφή του Γιώργου Μαρκόπουλου αφορμώνται από τις μεγάλες αγάπες του, το

ποδόσφαιρο και τον ποιητή Τάσο Λειβαδίτη (Εντός και εκτός έδρας, 2006, και Η

ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, 2009).18

Άξια αναφοράς είναι η αδιάλειπτη συμμετοχή του πολυγραφότατου

Μαρκόπουλου με δημοσιεύσεις σε περιοδικά τέχνης και λόγου (Ακτή, Αλφειός, Αντί,

Γραφή, Διαβάζω, Διοτίμα, Δώμα, Ελίτροχος, Εμβόλιμον, Ένα, Ενεργοί Πολίτες,

Εντευκτήριο, Εξώπολις, Hellenic Quarterly, Η Λέξη, Θέματα Λογοτεχνίας, Θούριος,

Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Μανδραγόρας, Νέα Εποχή, Νέα Εστία, Νέα Ευθύνη, Νέες

Τομές, Νέο Επίπεδο, Νεοελληνική Παιδεία, Οδός Πανός, Ομπρέλα, Ο Πολίτης, Ο

Σίσυφος, Πάροδος, Περίπλους, Πλανόδιον, Poesia, Poetix, Ποίηση, Πόρφυρας,

Σημείο, Τομές, Τα Ποιητικά, Το Δέντρο, Το Τέταρτο, Το Τραμ, Ύφος), καθώς και σε

13 Γιώργος Μαρκόπουλος, Κρυφός κυνηγός, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2010 (32012). 14 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης,

Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος, Εκδόσεις Ρόπτρον, Αθήνα 1991. 15 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης, Κοντός, Οσύρος, Πρατικάκης, Χιόνης,

Γκανάς, Πούλιος, Τραϊανός, Κυπαρίσσης, Λιοντάκης, Νιάρχος, Παπαγεωργίου, Ποταμίτης, Φραντζή,

Κακουλίδης, Μπεκατώρος, Μοσχοβάκος, Χατζιδάκι, Γαλανάκη, Λάζαρης, Πατίλης, Στεριάδης,

Καλοκύρης, Καραβασίλης, Κυρτζάκη, Μαυρουδής, Παμπούδη, Χρονάς, Υφαντής, Δαλακούρα, Μπελιές,

Βιστωνίτης, Χουζούρη, Φωστιέρης, Χριστοδούλου, Βέμη, Κακίσης, Βαρβέρης, Βέης, Εκδόσεις Νεφέλη,

Αθήνα 1994. 16 Γιώργος Μαρκόπουλος, Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, Εκδόσεις

Γαβριηλίδης, Αθήνα 1999. 17 Γιώργος Μαρκόπουλος, Ιστορικό κέντρο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005. 18 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 2006. / Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, Εκδόσεις Εκάτη,

Αθήνα 2009.

7

εφημερίδες, ενώ αξιοπρόσεκτη είναι και η συμμετοχή του σε συλλογικά έργα ή η

συνεπιμέλεια ανθολογιών.19

Σε αναγνώριση της προσφοράς του ο Μαρκόπουλος, μέλος της Ελληνικής

Εταιρείας Συγγραφέων, τιμάται με το Βραβείο Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της

Αιγύπτου (1996). Επιπλέον, σε δύο συλλογές του, Μη σκεπάζεις το ποτάμι και

Κρυφός κυνηγός, απονέμεται το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1999 και 2012), ενώ η

πρώτη εξ αυτών ήταν υποψήφια και για το Ευρωπαϊκό Αριστείο Γραμμάτων του

2000, εποχή κατά την οποία μεταφράζονται για πρώτη φορά (η πιο πρόσφατη

πραγματώθηκε το 2016) επιλεγμένα ποιήματά του από τον Michel Volkovitch (η

μετάφραση αυτή έγινε στη γαλλική γλώσσα). Το 2011 αναγνωρίζεται εν συνόλω η

ποιητική συνεισφορά του Μαρκόπουλου με Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (Ίδρυμα

Κώστα και Ελένης Ουράνη).

Τέλος, οφείλουμε να αναφερθούμε στις μονογραφίες για το ποιητικό και

δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου, στους συγγραφείς των οποίων

οφείλονται πολλά από όσα γράφονται στην παρούσα μελέτη, με βασικό

καθοδηγητικό εργαλείο το βιβλίο του Θεοδόση Πυλαρινού, «Με επιμονή και με

σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου.20 Επίσης, ο Ιωάννης

Πανουτσόπουλος και ο Χρήστος Μαύρης εξέδωσαν τα Γιώργος Μαρκόπουλος. Ο

«σκοτεινός Αλφειός» της ελληνικής ποίησης21 και Ο εξημερωτής πουλιών και ο

ποιητής. Προσεγγίσεις στην ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου,22 αντιστοίχως, ενώ το

2017 κυκλοφόρησε ανθολογία κριτικών κειμένων για το ποιητικό, κριτικό και

δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου υπό την επιμέλεια του Θεοδόση

Πυλαρινού.23

19 Βλ. αναλυτικά, Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με

επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα

2013, σ. 87 – 122, βλ. ιδίως, σ. 114 – 116, 119 – 122. 20 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου

Μαρκόπουλου, ό.π. 21 Βλ. Ιωάννης Πανουτσόπουλος, Γιώργος Μαρκόπουλος. Ο «σκοτεινός Αλφειός» της ελληνικής

ποίησης, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 2015. 22 Βλ. Χρήστος Μαυρής, Ο εξημερωτής πουλιών και ο ποιητής. Προσεγγίσεις στην ποίηση του Γιώργου

Μαρκόπουλου, χ.ε, Λευκωσία 2015. 23 Βλ. Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα, ό.π. Το παρόν εργοβιογραφικό σημείωμα του

Γιώργου Μαρκόπουλου στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στο «Χρονολόγιο Γιώργου Μαρκόπουλου» του

συγκεκριμένου τόμου, βλ. σ. 11 – 14.

8

Υπόθεση εργασίας

Η ακόλουθη μελέτη πραγματεύεται τα κριτικά κείμενα του Γιώργου Μαρκόπουλου

για τη μεταπολεμική ποιητική παραγωγή. Για την αποτίμηση του σημαντικού

ποιητικού εκπροσώπου της γενιάς του 1970 ως κριτικού, μελετήθηκαν τα

δοκιμιογραφικά του συγγράμματα: Εκδρομή στην άλλη γλώσσα,24 Η ποίηση του Τάσου

Λειβαδίτη,25 Εκδρομή στην άλλη γλώσσα,26 Λευτέρης Ιερόπαις27 και Εντός και εκτός

έδρας.28 Αυτά εκδόθηκαν μεταξύ 1991 και 2006 και περιλαμβάνουν μελέτες που

δημοσιεύτηκαν σε έντυπα, περιοδικά ή εφημερίδες, ή εκφωνήθηκαν ως ομιλίες.

Πιστεύουμε διαρρήδην ότι υπάρχει η απαραίτητη χρονική απόσταση για τον

προσδιορισμό και την αξιολόγηση του Γιώργου Μαρκόπουλου ως κριτικού. Ο

Μαρκόπουλος συνεχίζει να εμπλουτίζει με τη συνεισφορά του τον λογοτεχνικό και

φιλολογικό χώρο και διατεινόμαστε ότι οι διαφορετικές ιδιότητες που

συγκεντρώνονται στο πρόσωπό του (του ποιητή, του δοκιμιογράφου, του κριτικού,

του ανθολόγου) δεν αλληλοεξοβελίζονται, αλλά αποτελούν ενιαίο σύνολο, το οποίο

ενέχει θέση υπώρειας στην πολυσχιδή προσωπικότητά του.

Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας τιτλοφορείται «Μνεία στους ποιητές της

πρώτης μεταπολεμικής γενιάς» και παρακολουθεί τις απόψεις του κριτικού σε σχέση

με την πολυπλοκότητα των ποιητικών καταθέσεων του Άρη Αλεξάνδρου, του

Μανόλη Αναγνωστάκη, του Δημήτρη Δούκαρη, του Μιχάλη Κατσαρού, του Θανάση

Κ. Κωσταβάρα, του Τίτου Πατρίκιου και του Τάσου Λειβαδίτη, οι οποίοι

αποτύπωσαν ποιητικώς τον κοινωνικό, πολιτικό και υπαρξιακό παλμό τους, δρώντας

κάτω από τις συνθήκες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, της γερμανικής Κατοχής

και του Εμφυλίου Πολέμου.

Το δεύτερο κεφάλαιο επιγράφεται «Ιχνηλατώντας ομηλίκους» και προσεγγίζει

κριτικά κείμενα του συγγραφέα που ερμηνεύουν και αποτιμούν τις καταθέσεις

πολλών ποιητών που εντάσσονται γραμματολογικά στη γενιά του 1970. Επιχειρούμε

να ανιχνεύσουμε τον τρόπο θεώρησης του κριτικού Μαρκόπουλου, για να

διαπιστώσουμε αν η εξωτερική ηχώ της ομάδας των ποιητών της γενιάς του 1970

αναδεικνύεται και στα κριτικά του σημειώματα για τους ποιητές που διαμορφώθηκαν

στο πλαίσιο της δικτατορίας των Συνταγματαρχών και των κυοφορούντων ευοίωνες

αλλαγές δεκαετιών του 1970 και του 1980.

Το τρίτο κατά σειρά κεφάλαιο έχει τίτλο «“Εκ νέου”» και θεμελιώνεται στην

επιλογή του Γιώργου Μαρκόπουλου να παρουσιάσει και να μελετήσει έναν

αποσιωπημένο και πρόωρα χαμένο ποιητή της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, τον

Λευτέρη Ιερόπαιδα. Μέσα από την ευάριθμων σελίδων μελέτη του κριτικού και με

άξονα την επιλογή των παρατιθέμενων ποιημάτων, σκιαγραφείται η όψη του Λευτέρη

Ιερόπαιδος και εντοπίζεται η πορεία του, η οποία βρίσκεται εκτός του ποιητικού

ρεαλισμού της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.

24 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π. 25 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π. 26 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π. 27 Γιώργος Μαρκόπουλος, Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ό.π. 28 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π.

9

Ο τίτλος «Ω, τι στιγμές μού χάρισες!» του τέταρτου και τελευταίου κεφαλαίου

αντλήθηκε από το ομότιτλο κεφάλαιο του Ιστορικού κέντρου, στο οποίο

περιλαμβάνονται αυτοβιογραφικά κείμενα του Μαρκόπουλου. Εκεί ο συγγραφέας

αναφέρει:

[…] Ω, τι στιγμές μού χάρισες και μου χαρίζεις με το ποδόσφαιρο, φτωχή μου

ζωή! Και με τι θλίψη, γλυκιά θλίψη, θυμάμαι, περνώντας τώρα τη Βικτωρίας τού τότε.

Τα στέκια της, τα μαγαζιά της και, προπάντων, στην κάτω μεριά, το μικρό της το

«Π.Ο.Κ.», που δεν ήταν «pâtisserie», δεν ήταν «confiserie», παρά ένα καφενείο

ασήμαντο ήταν και εμείς κάποιοι αθώοι, κάποιοι της χίμαιρας για λίγο εραστές

ήμασταν και του ονείρου, όπου βγαίνοντας έξω όταν την κουβέντα μας ύστερα από

ώρες τελειώναμε, άλλοι πηγαίναμε αριστερά, άλλοι τραβούσαμε δεξιά και όσοι δεν

είχαμε ή δεν μας περίμενε πουθενά κανείς κρυβόμασταν στη γωνία και ύστερα

ξαναγυρίζαμε, στις κάπνες του γυρίζαμε και πάλι.29

Το εν λόγω κεφάλαιο της μελέτης μας αναλαμβάνει να καταδείξει τον συσχετισμό

του προσφιλούς στον κριτικό, αλλά και σε πολλούς ανθρώπους, αθλήματος του

ποδοσφαίρου με την ποίηση, με την κοινωνία, με την ανθρώπινη ύπαρξη, εφόσον

λειτουργεί και ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και ως έκφραση

ηθικής και κοινωνικής έκπτωσης.

Σχετικά με τη δομή του μελετήματός μας, ακολουθείται η χρονική σειρά

έκδοσης των βιβλίων του Γιώργου Μαρκόπουλου, η οποία συμπίπτει με τη χρονική

διαδοχή των προς εξέταση ποιητών. Ωστόσο, η μονογραφία του κριτικού για τον

Τάσο Λειβαδίτη30 εντάσσεται στο πρώτο κεφάλαιο («Μνεία στους ποιητές της

πρώτης μεταπολεμικής γενιάς») με έρεισμα τη γραμματολογική συνάφεια, ενώ η

παρουσίαση του Λευτέρη Ιερόπαιδος31 ακολουθεί τη σειρά της χρονικής δημοσίευσής

της (1999), για τον λόγο ότι ο συγκεκριμένος ποιητής αποτελεί ιδιαίτερη και μη

αποκρυσταλλωμένη περίπτωση στα γραμματολογικά δεδομένα.

Στην κειμενοκεντρική προσέγγισή μας, προσπαθώντας να εκμαιεύσουμε τη

γλώσσα της σκέψης του Γιώργου Μαρκόπουλου, βοηθητικό υλικό αντλείται από τον

ημερήσιο και περιοδικό τύπο, από έγκυρες και θεσμικά εγκεκριμένες διαδικτυακές

πηγές και από όσα συγγράμματα ή συλλογικούς τόμους κρίνονται, κατά την άποψή

μας, απαραίτητα για την αρτίωση της εργασίας μας.

Στα εξ αυτών παρατιθέμενα αποσπάσματα διατηρείται η ορθογραφία, η

σύνταξη και η στίξη, παρόλο που σε ορισμένα σημεία τους αντιβαίνουν τους κανόνες

της σχολικής γραμματικής ή και της κοινής νεοελληνικής.32 Επίσης, χρήσιμο είναι να

29 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ω, τι στιγμές μού χάρισες!», Ιστορικό κέντρο, ό.π., σ. 25 – 26, βλ. ιδίως, σ.

26. 30 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π. 31 Γιώργος Μαρκόπουλος, Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ό.π. 32 Βλ. ενδεικτικώς, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, [& Κ. Καρθαίος, Θρ. Σταύρου, Αχ. Τζάρτζανος, Β.

Φάβης, Ν. Π. Ανδριώτης], Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής). Ανατύπωση της έκδοσης του

ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη,

Θεσσαλονίκη 22012. / Σωφρόνης Χατζησαββίδης, Αθανασία Χατζησαββίδου, Γραμματική νέας

ελληνικής. Α΄, Β΄, Γ΄, Γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος»,

Πάτρα, 2013, κά.

10

αναφερθεί πως προτιμάται το μονοτονικό σύστημα γραφής, εκτός εάν δηλώνεται

διαφορετικά στις υποσημειώσεις. Επιπροσθέτως, χάριν οικονομίας και αναγνωστικής

διευκόλυνσης, προτιμάται το αρσενικό γένος των λέξεων και όχι η συμπαράταξή του

με το αντίστοιχο θηλυκό.

Κλείνοντας το προλογικό σημείωμα και εκκινώντας την προσπάθεια

ψηλάφισης του κριτικού έργου του Γιώργου Μαρκόπουλου, δεν παρέλκει να

παραθέσουμε μία αντιπροσωπευτική του δήλωση: «“Το χρέος του ποιητή” είναι

πάντοτε σε όλους τους καιρούς υποχρεωμένο να μεγαλώνει διότι ο ποιητής πέρα από

τις πράξεις του ως πολίτης, στην ουσία είναι ταγμένος στην υπηρεσία της

Ομορφιάς».33

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στις κυρίες Σωτηρία Σταυρακοπούλου και Λένα

Αραμπατζίδου. Στον κύριο Δημήτρη Κόκορη, γενικώς και ειδικώς.

33 Βλ. Ελένη Γκίκα, «Γιώργος Μαρκόπουλος: «Οι Πυροτεχνουργοί είναι η άδολη ποιητική που

κρύβουν οι πράξεις των φτωχών, λαϊκών και ταπεινών ανθρώπων» [συνέντευξη], στο ηλεκτρονικό

περιοδικό Fractal, στο: http://fractalart.gr/giorgos-markopoulos/, Τετάρτη, 27.04.2016, ημερομηνία

προσπέλασης: Σάββατο, 14.04.2018.

11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ:

Μνεία στους ποιητές

της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς

12

Άρης Αλεξάνδρου: Το αντίτιμο

Οι μόνες υποσχέσεις της δημοκρατίας είναι οι τράπεζες.

Οι μόνες αποφάσεις της κυβέρνησης είναι για όπλα.

Κι εσύ έρχεσαι το λάθος Σάββατο να με βρεις

κρατώντας ρούβλια για να πληρώσεις τα ποτά μας

κι απαγγέλλοντας στίχους του Μαγιακόφσκι.[…]34

Ο Αριστοτέλης Βασιλειάδης (1922 - 1978), ο οποίος εμπλούτισε το λογοτεχνικό

πεδίο ως Άρης Αλεξάνδρου,35 ανθολογείται από τον Λίνο Πολίτη ως ένας από τους

κυριότερους «πολιτικούς» ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς,36 έχοντας

δημοσιεύσει τρεις ποιητικές συλλογές από το 1946 έως το 1959, οι οποίες αργότερα

συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο με τον τίτλο Ποιήματα (1941 - 1971)37 και στη

συνέχεια σε έναν δεύτερο (Ποιήματα 1941 – 1974).38

Εύδηλο ήταν ότι στα δύσκολα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου,

του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής εποχής, η αντιστασιακή πένα των λογοτεχνών

της εξορίας39 θα ακολουθούσε τον ρου της ιστορίας, εφόσον εκείνη την εποχή η

ιστορία, δηλαδή τα γεγονότα και όσα διαδραματίζονταν σε εγχώριο και σε παγκόσμιο

επίπεδο, σάρωναν τα πάντα στο πέρασμά τους και άφηναν ανεξίτηλα τα σημάδια

τους.

Το παραπάνω συναγόμενο τονίζει εμφαντικά ο Γιώργος Μαρκόπουλος,

ξεκινώντας την κριτική του40 για τις τρεις ποιητικές συλλογές του Αλεξάνδρου:

34 Βλ. Δημήτρης Αγγελής, «Οἱ μόνες ὑποσχέσεις τῆς δημοκρατίας», Ένα ελάφι δακρύζει πάνω στο

κρεβάτι μου, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2015, σ. 20. Παραθέτουμε το ποίημα του Δημήτρη Αγγελή σε

πολυτονικό σύστημα, σεβόμενοι τις προσωπικές του επιλογές, όπως δηλώνονται στο Ένα ελάφι

δακρύζει πάνω στο κρεβάτι μου: «Η υιοθέτηση του πολυτονικού για τη συγκεκριμένη έκδοση οφείλεται

σε επιλογή του Δημήτρη Αγγελή», σ. 4. 35 Για εργοβιογραφικές πληροφορίες του Άρη Αλεξάνδρου βλ. ενδεικτικά, Αλέξανδρος Αργυρίου,

«Αλεξάνδρου Άρης», Η ελληνική ποίηση. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα

1982, σ. 328 – 330. / Τάκης Καρβέλης, «Ο ποιητής Άρης Αλεξάνδρου», Δεύτερη ανάγνωση, τ. Β΄,

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984, σ.13-24. / Αλέξανδρος Αργυρίου, «Χρονολόγιο Άρη Αλεξάνδρου

(1922 - 1978)», περ. Διαβάζω, τχ. 212, Τετάρτη 29.03.1989, σ. 20 – 24. / Δημοσθένης Κούρτοβικ,

«Άρης Αλεξάνδρου», Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας οδηγός, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα

1995, σ. 19 – 20. / Δημήτρης Ραυτόπουλος, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 22004. / Αλέξης Ζήρας - Αντώνης Δεσποτίδης, λήμμα: «Αλεξάνδρου, Άρης», Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 60 – 61. /

«Βασιλειάδης Αριστοτέλης» στο «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το 1935»,

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=97, τελευταία προσπέλαση:

Τρίτη, 03.04.2018 κ.ά. 36 Βλ. Λίνος Πολίτης, «Δέκατος ένατος και Εικοστός αιώνας. Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία.

Η ποίηση», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2017 (23η ανατύπωση), σ. 338. 37 Βλ. Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941 - 1971), Κείμενα, Αθήνα 1972. 38 Βλ. Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα 1941 - 1974, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 21978. 39 Η Αγγέλα Καστρινάκη αναφέρει: «Τα χρόνια 1948 – 1952 οι περισσότεροι διανοούμενοι της

αριστεράς τα περνούν στα ξερονήσια της άγονης γραμμής ή στην εφάμιλλη των ναζιστικών

στρατοπέδων Μακρόνησο, άλλοι ως πολιτικοί εξόριστοι και άλλοι (όσοι ήταν σε στρατεύσιμη ηλικία)

ως ανεπιθύμητοι φαντάροι – σκαπανείς. Ρίτσος, […], Λειβαδίτης, […], Άρης Αλεξάνδρου, […], Τίτος

Πατρίκιος […]». Βλ. Αγγέλα Καστρινάκη, «Το τέλος», Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940 –

1950, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2005, σ. 421 – 466, βλ. ιδίως, σ. 445. 40 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. Το βαρύ τίμημα του (με διαλεκτική συνέχεια)

περάσματος, από την ομάδα, στη μοναδικότητα του ατόμου», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], σ. 13 – 22.

13

εκείνο που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο μένει σε μας […] είναι αυτό το κακό

συναίσθημα που μας αφήνει η επίδραση που είχε πάνω του η προσπάθεια στην εξορία,

της ψυχικής και ηθικής του εξόντωσης, από εχθρούς μαζί και από «φίλους».41

Έτσι, κάνει σαφές το εγγενές χαρακτηριστικό της ποίησης του Αλεξάνδρου,

τη βιωματικότητα. Στην περίοδο της συντριπτικής ήττας, της σωματικής και

πνευματικής κόπωσης, η φυγή είναι διττή, μακριά από τους εχθρούς και από τους

αλλοτινούς φίλους. Ο Αλεξάνδρου απομονώνεται, συνθλίβεται, βασανίζεται και στην

ποιητική του εγκολπώνονται αφειδώλευτα η πικρή αίσθηση της ήττας, της πολιτικής

– κομματικής και, ταυτόχρονα, της ανθρώπινης - ηθικής και της αμφισβήτησης όλων

των αξιών, η οποία

άφησε στην ποίησή του, ανεξίτηλα τα σημάδια της πιο σκληρής απανθρωπιάς, της πιο

διαβρωτικής απομόνωσης, του πιο ελεεινού εσωτερικού βασανισμού και της πιο

ψυχοφθόρας, τέλειας ερήμωσης,42

αφού η μεταπολεμική εποχή καθόριζε και την ποιητική παραγωγή.

Όσον αφορά την πρώτη ποιητική συλλογή του Αλεξάνδρου, Ακόμα τούτη η

Άνοιξη,43 ο κριτικός Μαρκόπουλος είναι ολιγόλογος και μέσα σε λίγες γραμμές μάς

δίνει το θεωρητικό στίγμα του ρεύματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού,44 στο οποίο

εντάσσεται η συλλογή, χωρίς, ωστόσο, να το αναφέρει ρητά και δίχως να μάς

παραθέσει κάποιο ποίημα της συλλογής. Ο Μαρκόπουλος σωστά διαβλέπει την

ποιητική συγγένεια του Αλεξάνδρου με τον Γιάννη Ρίτσο, κατεξοχήν εκπρόσωπο από

τη Γενιά του ’30 του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, γεγονός που παρατηρείται από τους

μελετητές και στις μέρες μας,45 αναδεικνύει την εμμονή στην παράδοση και

συγκεκριμένα στο δημοτικό τραγούδι και τονίζει έμμεσα τις πτυχές του

41 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 13. Τα αποσπάσματα του βιβλίου μεταφέρθηκαν σε μονοτονικό σύστημα, αλλά διατηρήθηκε η

ορθογραφία και η στίξη του πρωτοτύπου. 42 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 13. 43 Βλ. Άρης Αλεξάνδρου, Ακόμα τούτη η Άνοιξη, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1946. 44 Αναλυτικά για το ρεύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στη λογοτεχνία, βλ. Herman Ermolaev,

Soviet Literary Theories 1917 – 1934. The Genesis of Socialist Realism, University of California

Publications in Modern Philology, no 69, University of California Press, Berkeley 1963. / Παναγιώτης

Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ. Γ΄ [= Η εδραίωση του “μαρξισμού - λενινισμού” και

οι αποκλίνουσες ή οι ετερογενείς επεξεργασίες (1926 - 1955)], Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1993. /

Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και Πολιτική. Τα περιοδικά της Αριστεράς στον Μεσοπόλεμο, Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 1996. / Δημήτρης Κόκορης, Όψεις των σχέσεων της Αριστεράς με τη λογοτεχνία

στον Μεσοπόλεμο (1927 - 1936), Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999. / Αθανάσιος Βακαλιός, Τέχνη και

Πολιτική. Επιστήμη και Τέχνη, Εκδόσεις Προσκήνιο, Αθήνα 2008, κ.ά. 45 Η συλλογή Ακόμα τούτη η Άνοιξη χαρακτηρίζεται από τον Δ. Ν. Μαρωνίτη ως «πολιτικός διάλογος

του Αλεξάνδρου με την αντιστασιακή κατοχή και ποιητικός διάλογος με τους κύριους φορείς της

νεοελληνικής ποίησης – από το δημοτικό τραγούδι ως τον Γιάννη Ρίτσο», βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Οι

λέξεις της πολιτικής και ο λόγος της ποίησης», εφ. Το Βήμα, Τετάρτη, 09.06.1976, βλ. και στο: Δ. Ν.

Μαρωνίτης, «Οι λέξεις της πολιτικής και ο λόγος της ποίησης», Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη

Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα 51976, σ. 52 – 58, βλ.

ιδίως, σ. 55. Εφεξής, οι παραπομπές θα γίνονται στο βιβλίο. / Βλ. ενδεικτικά και τη μελέτη του

Δημήτρη Αγγελή με τίτλο «Η Ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου», δημοσιευμένη στο ηλεκτρονικό

περιοδικό Φρέαρ, 25.02.2016, στο: http://frear.gr/?p=12848, τελευταία προσπέλαση: Τρίτη,

03.04.2018. Η ύλη του ηλεκτρονικού Φρέατος είναι διαφορετική από την ύλη του έντυπου περιοδικού.

14

συγκεκριμένου καλλιτεχνικού ρεύματος, αναφερόμενος στον θετικό ήρωα -

επαναστάτη, στις ελπιδοφόρες όψεις της πραγματικότητας, οι οποίες, όμως,

φωτίζονται από έναν δύσκολα διαφαινόμενο ρομαντισμό, και στην αφύπνιση της

κομμουνιστικής προσδοκίας, η οποία κρατάει τον ποιητή σε κατάσταση

ευδαιμονίας.46

[…] Ο Αλεξάνδρου […] μάς παραδίδει ποιήματα που τα χαρακτηρίζει άλλοτε ένας

περίεργος ρομαντισμός και άλλοτε μια ιδιόρρυθμη νοσταλγία, ενώ το επαναστατικό

όραμα παραμένει ακέραιο, αράγιστο, και ο ποιητής μέσα σε αυτό, ανυποψίαστος και

ευδαίμων.47

Επίσης, διαπιστώνεται από τον Γιώργο Μαρκόπουλο η χρήση παραδοσιακών

μορφών, του δεκαπεντασύλλαβου στίχου των δημοτικών τραγουδιών, φαινόμενο το

οποίο αποτελούσε προσφιλή τάση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού κατά τη δεκαετία

του 1940.48

Το γεγονός ότι ο Μαρκόπουλος αναφέρεται μέσω της έντεχνης αποσιώπησης

στη «στρατευμένη τέχνη» της πρώτης ποιητικής συλλογής του Αλεξάνδρου είναι

απόλυτα σύννομο με την προσωπική του άποψη και θέση για την τέχνη και,

ειδικότερα την τέχνη της ποιήσεως, την οποία τοποθετεί στο πιο ψηλό βάθρο μακριά

από κάθε είδους ιδεολογικούς «παρωπιδισμούς» και έξω από κάθε προσπάθεια

χειραγώγησης και κομματικής προπαγάνδας.

Ο Μαρκόπουλος εν συνεχεία αναφέρει πως τα διάφορα προσωπικά βιώματα

στην περίπτωση του Αλεξάνδρου, όπως οι συνεχιζόμενες εξορίες,49 δεν αποτελούν

παρά μόνο επιφανειακές συγκυρίες,50 ενώ από τη δεύτερη συλλογή ποιημάτων του

αναδύεται η τραγικότητα, καθώς και οι βαθύτερες πτυχές του ποιητικού υποκειμένου,

46 Ο Δημήτρης Κόκορης συνοψίζει τα σύμφωνα με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό χαρακτηριστικά του

κομμουνιστή δημιουργού και του κριτικού ως εξής « α) Κατεύθυνση της λογοτεχνικής πρακτικής από

το αριστερό ιδεολογικό όραμα και από την ανάδειξη της προσπάθειας για κατάκτηση της

κομμουνιστικής κοινωνίας. β) Απόρριψη όχι μόνο της αστικής κοινωνίας, αλλά και του αστικού

πολιτισμού, επομένως και της αστικής λογοτεχνίας. γ) Αποκατάσταση της αξίας της λαϊκής

δημιουργίας. δ) Αποτύπωση της πραγματικότητας στην επαναστατική της εξέλιξη και όχι απλώς η

πραγματικότητα να απεικονίζεται φωτογραφικά. ε) Προβολή του μοντέλου του “θετικού ήρωα” ως

απόρροια της αποδοχής του παιδευτικού και διαπλαστικού για τη λαϊκή μάζα ρόλου που πρέπει η

λογοτεχνία να επιτελεί. στ) Επιδίωξη απλής μορφής στα λογοτεχνικά έργα, ώστε τα σοσιαλιστικά

μηνύματα να γίνονται κατανοητά από τον λαό». Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Γιάννης Ρίτσος και

σοσιαλιστικός ρεαλισμός», Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204 - 2014):

οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία [ = Πρακτικά Ε΄ Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών

Σπουδών της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη, 02 – 05 Οκτωβρίου

2014], τ. Γ΄, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα

2015, σ. 343 - 351, διαθέσιμο στο: http://www.eens.org/EENS_congresses/2014/kokoris_dimitris.pdf,

τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 03.04.2018. Η εισήγηση αναδημοσιεύτηκε στο: Δημήτρης Κόκορης,

«Γιάννης Ρίτσος και σοσιαλιστικός ρεαλισμός», Φιλοσοφία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Πτυχές μιας

σύνθετης σχέσης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2015, σ. 85-102, βλ. ιδίως σ. 86. 47 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 14. 48 Βλ. Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και Πολιτική. Τα περιοδικά της Αριστεράς στον Μεσοπόλεμο, ό. π.,

σ. 448 – 450. 49 Εξορία στον Μούδρο: 1948 – 1949, εξορία στην Μακρόνησο: 1949, εξορία στον Άγιο Ευστράτιο

1950 – 1951. 50 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 14.

15

το οποίο από την προσδοκία της άνοιξης περνάει στη διάψευση των αριστερών

ιδανικών και στέκεται μπροστά από τα συντρίμμια των οραμάτων σαν

απελπισμένο, βαλλόμενο αγρίμι,

το οποίο

επιδίδεται περισσότερο στην καταγραφή των εσωτερικών συνισταμένων.51

Παρατηρείται, λοιπόν, μία αλλαγή στην ποιητική ατμόσφαιρα του Αλεξάνδρου,

χωρίς αυτή να αποκόπτεται πλήρως από το σοσιαλιστικό έδαφος. Τα βιώματά του

(Εμφύλιος, εξορία, φυλάκιση) διαποτίζουν την καλλιτεχνική του δημιουργία, που

εφεξής συντίθεται από ένα τραγικό τοπίο με δραματικές προσλαμβάνουσες από τον

ψυχικό κόσμο του Αλεξάνδρου με κυρίαρχο το αίσθημα της απογοήτευσης.

Η γλώσσα των ποιημάτων της Άγονης Γραμμής είναι λιτή,

κοφτή, λαχανιασμένη,52

υπόρρητα σαρκαστική και αποτυπώνει με δωρικότητα την ψυχική αγωνία του

βασανισμένου θηρίου,53 το οποίο μέσα στο αναπόδραστο του χρόνου καθίσταται

τραγικός ήρωας, εφόσον η κοινωνική επανάσταση αποτελούσε ένα πολιτικό και,

συνάμα, πνευματικό φαινόμενο, το οποίο οδήγησε στην κατάρρευση των ιδεολογικών

οραμάτων και στη συνειδητοποίηση της εγκόσμιας ματαιότητας,54 του

τρόμου του για το ανεξαγόραστο του χρόνου και τις άμεσες διατυπώσεις του για τις

ανθρώπινες αδυναμίες (για πρώτη φορά) ορισμένων μαχητών του κινήματος, που κάτω

από το φόρτο των συνθηκών της εξορίας, άφησαν εμπράκτως μάλιστα, να διαφανούν.55

Ο Μαρκόπουλος, σχολιάζοντας την Άγονη Γραμμή, διαπιστώνει την επιρροή

σε αυτήν του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, ο οποίος γοήτευσε τον Αλεξάνδρου ως

προσωπικότητα και ως καλλιτέχνης. Η ζωή των δύο δημιουργών θα μπορούσε να

ιδωθεί ως παράλληλη πορεία προς έναν κοινό σκοπό, ο οποίος ποτέ δεν

πραγματώθηκε, όχι λόγω αδυναμίας, αλλά εξαιτίας διαφόρων εμποδίων, τα οποία

άλλαξαν την τροχιά της κίνησής της∙ η Σοβιετική Ένωση του ακραίου σταλινισμού

και των «κόκκινων ήλιων» από τη μία πλευρά, η Ελλάδα της εξορίας και της

51 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», ό. π., σ. 14. 52 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», ό. π., σ. 14. 53 Ο Μαρκόπουλος χρησιμοποιεί τη λέξη «αγρίμι». Βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου.

[…]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό. π., σ. 14. 54 Παραθέτουμε μία όχι αμερόληπτη αλλά χαρακτηριστική άποψη: «Η κομμουνιστική εξέγερση 1945 –

1950 στην Ελλάδα απέτυχε, κυρίως, γιατί στηρίχτηκε στην έλλειψη ενός σκοπού». Βλ. André

Gerolymatos, «Η πολιτική του μίσους και των αντιποίνων», Εμφύλιος. Ελλάδα 1943 – 1949. Ένας

διεθνής πόλεμος. Η εξέλιξή τους και ο αντίκτυπος στη σύγχρονη Ελλάδα, μτφ. Διονύσης Αρκαδιανός,

επιμ. Σοφία Πραρά, Εκδόσεις Διόπτρα, Αθήνα 2018, σ. 343. 55 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 15.

16

ματαιοδοξίας από την άλλη.56 Η περίπτωση Μαγιακόφσκι αποτελεί μία προγονική,

ορμητική επίδραση, η οποία κατόρθωσε να αφομοιωθεί γόνιμα ως ποιητική

συνιστώσα από τον Αλεξάνδρου, αλλά και ως βιοθεωρητική συνισταμένη, γεγονός το

οποίο έτεινε στην

ανάδειξη της αδυναμίας του χαρακτήρα του (ενν. του Άρη Αλεξάνδρου) να συνυπάρξει

με τη μοναδικότητά του μέσα στην «ομάδα»,57

μετατρέποντας την πορεία της ζωής σε εφιάλτη.

Το πέρασμα του Αλεξάνδρου από την πρώτη στην τρίτη συλλογή ποιημάτων,

Ευθύτης οδών58 καταδεικνύει, κατά τον Μαρκόπουλο, μία απάλυνση του σκληρού

βιωματικού φλοιού και μία παραίτηση από το ακραίο συναισθηματικό πάθος, γεγονός

το οποίο συνέδραμε στον απεγκλωβισμό του ποιητικού πυρήνα, ο οποίος τώρα

γίνεται περισσότερο διανοητικός. Η δίοδος αυτή, η οποία κατηύθυνε τον Αλεξάνδρου

από το - γκρεμισμένο και ανέφικτο πλέον – συλλογικό όραμα στην ανάδειξη της

μοναδικότητας, αλλά και της μοναχικότητας του ατόμου σηματοδοτείται από το

κακό συναίσθημα του ανεξαγόραστου του χρόνου59

και καταλήγει στο τραγικό αδιέξοδο

της απόλυτης μοναξιάς60

και της αναγκαστικής αποξένωσης και απομόνωσης, κατάσταση που αποτελεί τη

βαρύτερη τιμωρία,61

θυμίζοντάς μας το πόρισμα από τη μελέτη του Αργυρίου, το ότι «εξαιτίας του

αιρετικού πνεύματος που τον διέκρινε […] το τίμημα ήταν πράγματι βαρύ αλλά το

υπέστη αγόγγυστα, επειδή δεν ήταν δυνατόν και να παραβιάσει τις αρχές του».62 56 Για την ποίηση στην εξορία και για τις μεταβολές του ποιητικού ύφους από τον «τραχύ» και

«σκληρό» στον «ειδυλλιακό» και «ήπιο» τόνο, βλ. Απόστολος Μπενάτσης, Ελένη Σιωμοπούλου, «Η

τρυφερότητα στην ποίηση της εξορίας και του στρατοπέδου: Αλεξάνδρου – Λειβαδίτης - Ρίτσος», στο:

Ευτυχισμός: Τιμή στον Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο, επιμ. Γεωργία Λαδογιάννη, Απόστολος Μπενάτσης,

Κλεονίκη Νικολουδάκη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2010, σ. 367 – 376, αναρτημένο και

διαδικτυακά στο Ιδρυματικό Αποθετήριο «Ολυμπιάς»,

https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0ahUKEwia_b3dqKHa

AhXEbRQKHQ4RDBYQFggxMAI&url=http%3A%2F%2Folympias.lib.uoi.gr%2Fjspui%2Fbitstream

%2F123456789%2F7244%2F1%2F889%2520%25CE%2595%25CE%25A5%25CE%25A4.pdf&usg=

AOvVaw10JUY95v5m1SI, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 04.04.2018. 57 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 16. 58 Άρης Αλεξάνδρου, Ευθύτης οδών, homo humanus, [Αθήνα] 1959. 59 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 18. 60 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 19. 61 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 21.

17

Δίκην επιλόγου, ο κριτικός Μαρκόπουλος διαπιστώνει πως η

μυθιστορηματική κατάθεση του Αλεξάνδρου, Το Κιβώτιο,63 είναι αυτή που τελικά

έμελλε για πάντα να την υπονομεύει [ενν. την ποίηση].64

Μέσα από και μέσα στο Κιβώτιο φανερώνεται η ιστορική μνήμη, η οποία παραμένει

ζωντανή και οδηγεί έξω από τα δύσβατα και αχαρτογράφητα μονοπάτια του

σκοταδισμού και του ολοκληρωτισμού,65 αναδιατάσσοντας την πραγματικότητα

μέσω μετωνυμικών παραστάσεων ενός κόσμου πιο ουσιαστικού και πιο ανθρώπινου,

υποδεικνύοντας την ένταση του βιώματος και σμιλεύοντας τον πολιτικό χαρακτήρα,

ώστε να διαφανεί η ανθρωπιστική πλευρά του συγγραφέα Αλεξάνδρου, κάτι που

πρεσβεύει και ο Μαρκόπουλος στη ζωή και το έργο του.66

62 Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ξαναδιαβάζοντας τον Α. Αλεξάνδρου», εφ. Η Καθημερινή, Κυριακή

03.07.1988. Αναδημοσίευση στο περ. Διαβάζω, τχ. 212, ό.π., σ. 25 – 27, βλ. ιδίως, σ. 26. 63 Άρης Αλεξάνδρου, Το Κιβώτιο, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 322016. 64 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άρης Αλεξάνδρου. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 22. Ο Γιάννης Δάλλας σε συνέντευξή του στον Ηλία Μαγκλίνη δηλώνει: «Συχνάζαμε στη Στοά

Μαυρίδη και στο πατάρι του Λουμίδη, μαζί με τον Αργυρίου, τον Κατσαρό, τον Σινόπουλο, τον

Αναγνωστάκη, τον Άρη Αλεξάνδρου - πολύ ταλαιπωρημένος αυτός, από το “διπλό πριονιστήρι”: τα

ξερονήσια αλλά και την επίσημη αριστερά. Το “Κιβώτιο” παραμένει για μένα ένα πολύ σημαντικό

βιβλίο της πεζογραφίας μας, που δεν αφορά μόνο τον δικό μας εμφύλιο αλλά και τον ισπανικό, γενικά,

τον αδελφοκτόνο σπαραγμό. Όμως, αυτό ο Αλεξάνδρου το πλήρωσε ακριβά. Πάντως, ξενυχτάγαμε

όλοι μαζί τότε και συχνά ξημερωνόμασταν με τις κουβέντες μας και κατά το χάραμα πηγαίναμε σε ένα

γαλακτοπωλείο που υπήρχε τότε, στη “Γαλλία”, για το πρωινό μας γάλα». Βλ. Ηλίας Μαγκλίνης,

«Ένας ερημίτης, ένας λοξός με τα γράμματα» [συνέντευξη του Γιάννη Δάλλα], εφ. Η Καθημερινή,

Κυριακή, 24.01.2010. 65 Στην επιστημονική ημερίδα «Ο Άρης Αλεξάνδρου “εδώ και τώρα”», η οποία διοργανώθηκε από το

«Εργαστήριο Φιλοσοφίας: Κείμενα και Ερμηνείες» του Τομέα Φιλοσοφίας του τμήματος Φιλοσοφίας

και Παιδαγωγικής του ΑΠΘ στις 26.04.2017, ο Φιλήμων Παιονίδης προέκτεινε την ερμηνευτική του

Κιβωτίου, ως καταδικαστικό σχολιασμό του κοινωνικοπολιτικού συστήματος που ονομάστηκε «υπαρκτός

σοσιαλισμός», αφού [ενν. το Κιβώτιο] δεν αποτελεί απλώς μια κριτική των νοοτροπιών […] της

κομμουνιστικής αριστεράς και το συνέδεσε με τον κατά Václav Havel «μεταολοκληρωτισμό». Ο

Παιονίδης σταχυολογεί φράσεις του πεζογραφήματος, οι οποίες αποδεικνύουν την κατασκευασμένη

από την κυρίαρχη εξουσία χιμαιρική πραγματικότητα, τη λύτρωση, αλλά και την ομόχρονη αλλοίωση

που αυτή δημιουργεί, απορρίπτοντας, ταυτόχρονα, οποιαδήποτε κριτική παρέμβαση. Βλ. σχετικά,

Φιλήμων Παιονίδης, «Στοιχεία κριτικής του μεταολοκληρωτισμού στο Κιβώτιο», περ. Φρέαρ, τχ. 20,

Νοέμβριος 2018, σ. 509 – 514. 66 Βλ. ενδεικτικά, Θανάσης Βενέτης, «Σχεδίασμα προσεγγίσεως στην ποίηση του Γιώργου

Μαρκόπουλου», περ. Αλεβεβάν, τχ. 9, Ιούνιος 1993, σ. 190.

18

Μανόλης Αναγνωστάκης: «Πόσα άλλα κρυμμένα βαθιά…».67

Η υφέρπουσα γοητεία του ποιητικού λόγου

Τι είναι ηρωισμός; Την απόφαση που πήρες μοναχός

σου, να την κρατήσεις ως το τέλος ό,τι κι αν συμβεί. Κι αν πάει

στραβά, να μην το μετανοιώσεις. […]68

Και πως η πιο μεγάλη εκδήλωση – αυτό που λεν ηρωισμό – είναι να

κάνεις κάτι από εαυτού σου, δίχως επιταγή, δίχως σκοπό και όφελος,

έτσι, να πας ενάντια στη ζωή με μια δική σου τάξη των πραγμάτων –

παιχνιδίζοντας, για να διασκεδάσουν και οι άλλοι…[…]69

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος στην αρχή του πολυσέλιδου κριτικού δοκιμίου του70 για

τον Μανόλη Αναγνωστάκη μάς παρουσιάζει τη σκοπιά, από την οποία εξέτασε το

ποιητικό έργο και τα κριτήρια λογοτεχνικότητας, τα οποία ο ίδιος έθεσε:

Ο δρόμος τον οποίο θα πρέπει να ακολουθήσει κανείς, προκειμένου να προσεγγίσει το

ποιητικό έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη, αναγκαστικά καθορίζεται, από δυο ζωτικές

αφετηρίες: Π ρ ώ τ ο ν, από την προσωπική του πορεία μέσα στο κοινωνικό, αλλά και

στο πνευματικό γίγνεσθαι της χώρας μας (ποιητικός, δοκιμιακός λόγος, λοιπές

πνευματικές δραστηριότητες) και Δ ε ύ τ ε ρ ο ν, από την παρρησία του να εκφράζει τις

απόψεις του, είτε αυτές αφορούν τη λογοτεχνική αισθητική, είτε τα πολιτικά μας

πράγματα, μια που σε αυτόν, περισσότερο ίσως από τους άλλους έξι ποιητές που εδώ

αντιμετωπίζουμε, όλα αυτά τα στοιχεία, είναι άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους και διαρκώς

αλληλοεξαρτώμενα, από τη στιγμή της εμφάνισής του στα γράμματα, μέχρι και

σήμερα.71

Η σημασία της φράσης «ζωτική αφετηρία» είναι διττή: Αφενός μεν, ως σημείο

αρχής προσδιορίζεται η ατομική πορεία ζωής του Αναγνωστάκη στα ελληνικά

πνευματικά δρώμενα, αφετέρου δε, αυτό αποτελεί και την αφορμή της εξέλιξής του

μέσω του σθένους, του θάρρους και της ειλικρίνειάς του να εκφράζεται, γεγονός που,

κατά τον Μαρκόπουλο, κάνει τον Αναγνωστάκη να διαφέρει από τους υπόλοιπους

ποιητές, τους οποίους ο ίδιος εξετάζει72 και να γίνεται ο πολιτικός της ποίησης και ο

ποιητής της πολιτικής,73 μεταβαίνοντας ελισσόμενος από τον έναν τομέα στον άλλον

67 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992, σ. 37. 68 Βλ. Κοσμάς Πολίτης, Eroica, επιμ. Peter Mackridge, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2004, σ. 25.

Τα αποσπάσματα μεταφέρθηκαν σε μονοτονικό σύστημα, διατηρήθηκε η ορθογραφία και η στίξη του

πρωτοτύπου. 69 Βλ. Κοσμάς Πολίτης, Eroica, ό. π., σ. 183. 70 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. Ο αγώνας για να κρατήσουμε ψηλά τη σημαία

της έγερσης για την πνευματική μας ελευθερία, την αλήθεια, το ανθρώπινο και το ποιητικό ήθος»,

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 23 - 71. 71 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 23 - 24. 72 Τον Άρη Αλεξάνδρου, τον Τάσο Λειβαδίτη, τον Δημήτρη Δούκαρη, τον Μιχάλη Κατσαρό, τον

Θανάση Κ. Κωσταβάρα και τον Τίτο Πατρίκιο. 73 Βλ. σχετικά, Τάσος Τρίκκας, «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης του ΚΚΕ Εσωτερικού», στον σύμμεικτο

τόμο: Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης και η μεταπολεμική αριστερή διανόηση, επιμ. Κώστας

19

όπως ακριβώς διαπιστώνεται και για το έργο του, στο οποίο η ποίηση συναντάται με

το οιονεί μυθιστόρημα.74

Στα παρατιθέμενα βιογραφικά στοιχεία, τα οποία αποτυπώνονται με συντομία

από τον Μαρκόπουλο, τονίζονται μόνο τα κομβικά σημεία: η αντιστασιακή δράση

του Αναγνωστάκη, η σύλληψή του από τα κατοχικά στρατεύματα, η συμμετοχή του

στον Εμφύλιο και η καταδίκη του εις θάνατον για παράνομη πολιτική δράση το

194975 (η οποία, ευτυχώς, δεν εκτελέστηκε και ο Αναγνωστάκης αποφυλακίζεται το

1951). Επισημαίνεται, όμως, πως

αν και διαγραμμένος από το κομμουνιστικό κόμμα,76 αποκρύπτει στη δίκη το γεγονός,

φοβούμενος, μήπως κάτι τέτοιο, βοηθούσε στην απαλλαγή ή στο μετριασμό της ποινής

του, από τους πολιτικούς του αντιπάλους.77

Επιπλέον, η σθεναρή, παρ’ όλες τις κακουχίες, πίστη στα ιδανικά και το όραμά του

για μία ανανέωση της Αριστεράς επισφραγίστηκαν με την υποβολή βουλευτικής

υποψηφιότητας με το ΚΚΕ Εσωτερικού στις εκλογές του 1974 και του 1977.78

Βούλγαρης, Γιάννης Η. Παππάς, Εκδόσεις Διαπολιτισμός, Πάτρα 2016, σ. 11 – 14, βλ. συγκεκριμένα

σ. 11. 74 Βλ. Θάλεια Ιερωνυμάκη, «Ειδολογικά ίχνη στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη: από την εφηβεία

στην ωριμότητα», περ. Πόρφυρας, τχ. 153, Οκτώβρης – Δεκέμβρης 2014, σ. 203 – 213. 75 Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, «Η ποίηση και ο ποιητής», Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και

υπονοούμενα της ποίησής του, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2004, σ. 67 – 113, ιδίως σ. 72 – 73. 76 Η διαγραφή του Αναγνωστάκη, όπως και πολλών άλλων, από το ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε το 1946

με την «κατηγορία» του «οπορτουνιστή, του τροτσκιστή και του ηττοπαθούς». Βλ. σχετικά Vincenzo

Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή. Εισαγωγή στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, πρόλ. – επιμ. Αλέξης

Ζήρας, μτφ. Αυγή Καλογιάννη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995, σ. 54. / Η Μάρω Δούκα αναφέρει

σχετικά «Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλειστή υπόθεση, απόλυτα δική του. Δεν θα την

προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες ούτε για να κομπάσει

επιδεικνύοντας διορατικότητα και ήθος. Η φωνή του δεν θα βραχνιάσει από μεμψιμοιρίες, όπως δεν

βράχνιασε ποτέ από θούριους. Ο βηματισμός του θα παραμείνει σταθερός, δεν θα παρελάσει με

σκοπούς εμβατηρίων ούτε θα λικνιστεί με μουσικές ξεφαντωμάτων. Θα μείνει ο ποιητής που αναζητά

το δικό του». Βλ. Μάρω Δούκα, «Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη», περ. Αντί, τχ. 527 – 528

(Αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη), Παρασκευή, 30.07.1993, σ. 16 – 20, βλ. συγκεκριμένα σ. 19. 77 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 24. 78 Για την πολιτική δράση του Μανόλη Αναγνωστάκη, βλ. ενδεικτικά, Βασίλης Στεριάδης, «Ποιητική

και πολιτική σύμπραξη», περ. Διαβάζω, τχ. 11, Μάρτιος – Απρίλιος 1978, σ. 67 – 68. / Μ.Φ[άις], «Η

εσώτατη βιογραφία ενός ποιητή», περ. Διαβάζω, τχ. 303, Τετάρτη, 20 Ιανουαρίου 1993, σ. 72, κ.π.ά. /

Για τη ζωή και το έργο και τη δράση του Μανόλη Αναγνωστάκη πληροφορίες αντλήθηκαν από το

Αρχείο ΕΡΤ, εκπομπή «Παρασκήνιο. Μανόλης Αναγνωστάκης», 1983, βλ. http://archive.ert.gr/26638/,

τελευταία προσπέλαση: Σάββατο, 21. 04. 2018 και τη σειρά «Η δε πόλις ελάλησεν. Η Θεσσαλονίκη.

Μανόλης Αναγνωστάκης», 1992, στο: http://archive.ert.gr/7307/, τελευταία προσπέλαση: Σάββατο,

21.04.2018. / Από τον διαδικτυακό ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, «Μανόλης

Αναγνωστάκης (1925 - 2005)», στο:

http://www.greek-language.gr/Resources/literature/tools/concordance/timeline.html?cnd_id=2,

τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 11.04.2018. / Από το Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Αναγνωστάκης,

Μανόλης», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 90 – 91. /

Από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το 1935.

Αναγνωστάκης Μανόλης», στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=102, τελευταία προσπέλαση:

Τετάρτη, 11.04.2018. / Από τον ιστότοπο του Ιδρύματος Μποδοσάκη: Τιμητική εκδήλωση, «Μανόλης

20

Ολοκληρώνοντας τα εισαγωγικά παραθέματα, ο Μαρκόπουλος με συνοπτική,

πλην όμως εύστοχη, γραφή αναφέρεται στις

εκτός ποιήσεως πνευματικές δραστηριότητες79

του Αναγνωστάκη, θεωρώντας σημαντική και αλληλένδετη την ποίηση με τον κριτικό

δοκιμιακό λόγο. Παρακάμπτοντας τη δράση του Αναγνωστάκη στο περιοδικό

Ξεκίνημα,80 ο Μαρκόπουλος στέκεται στο περιοδικό δοκιμιακού και κριτικού λόγου,

την Κριτική,81 και αναδεικνύει αυτό που και για τον ίδιο αποτελεί την ποιητική

διελκυστίνδα του.

Η οξύνοια, η αυστηρότητα, το θάρρος της γνώμης, η αίσθηση του μέτρου και η

παρουσίαση πρωτοποριακών και άγνωστων έως τότε συγγραφέων82

αναδεικνύουν την τόλμη, την ευστοχία και την πίστη στο αριστερό όραμα.83

Αναφερόμενος στα βιβλία Υπέρ και κατά84 και Αντιδογματικά,85 επισημαίνει ότι

Αναγνωστάκης: Ο ποιητής και η πολιτεία του», Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Τετάρτη 9 Δεκεμβρίου

2015. Συντονίστρια η Χριστίνα Ντουνιά και ομιλητές οι: Ευριπίδης Γαραντούδης, Νάσος Βαγενάς,

Γιώργος Ζεβελάκης, Λάκης Παπαστάθης, στο:

http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=2467, τελευταία προσπέλαση:

Τετάρτη, 18.04.2018. 79 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 24. 80 Για το περιοδικό Ξεκίνημα, βλ. σχετικά, Οντέτ Βαρών Βασάρ, «Νεανικές αναζητήσεις στη

Θεσσαλονίκη της Κατοχής. Ο ΕΟΠ και το περιοδικό Ξεκίνημα», περ. Μνήμων, τχ. 23, Δεκέμβριος

2001, σ. 319 – 338. 81 Το περιοδικό Κριτική μελετήθηκε ενδελεχώς από τον Μιχάλη Μπακογιάννη. Βλ. σχετικά, Μιχάλης

Γ. Μπακογιάννης, Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου,

University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004 και του ιδίου, Η Κριτική (1959 - 1961) του Μανόλη

Αναγνωστάκη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004. Στο δεύτερο βιβλίο σταχυολογούνται τα

περιεχόμενα του περιοδικού ανά τεύχος. Ενδεικτικά, βλ. και Χρήστος Δ. Αντωνίου «Ο κριτικός

Μανόλης Αναγνωστάκης και το περιοδικό “Κριτική” (1959-1961)» στο ηλεκτρονικό περιοδικό

Διάστιχο, στο: http://diastixo.gr/arthra/4773-anagnostakis2, Παρασκευή, 24.06.2016, τελευταία

προσπέλαση: Τετάρτη, 11.04.2018. / Βενετία Αποστολίδου, «Το περιοδικό Κριτική (1959 - 1961). Η

δόμηση της υποκειμενικότητας μιας γενιάς», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 32, Νοέμβριος 2000, σ. 51 – 60.

82 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 24. 83 Για την πρόσληψη της ποιητικής του Αναγνωστάκη μέσω των κριτικών δοκιμίων του ο Αλέξης

Πολίτης τονίζει «Είτε ποίηση είτε κριτικό δοκίμιο∙ άλλωστε ο Αναγνωστάκης είναι και τα δύο. […]

Ποιήματα που στήριζαν μια στάση ζωής, δοκίμια που στήριζαν την ποίηση∙ ένα κεφάλι, δύο πρόσωπα

– κάτι σαν Ιανός», «Κι είπε τα ίδια πράγματα είτε με τον υπαινικτικό λόγο της ποίησης είτε με τον

αναλυτικό της κριτικής∙ τα ίδια πάντα, την ιστορία των χρόνων του, μια ακτινογραφία του συλλογικού

σώματος, μήπως και διακρίνουν και οι άλλοι ποια κόκαλα είναι σπασμένα και ποια γερά», βλ. Αλέξης

Πολίτης, «Ένα πορτρέτο, ή μάλλον ένα σκίτσο, γιατί τα χρώματα λείπουν», περ. Θέματα Λογοτεχνίας,

τχ. 30, Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 2005, σ. 12 – 17. Για τα αποσπάσματα, τα οποία παρατίθενται, βλ.

σ. 12, 13 αντιστοίχως. Επίσης, ο Νάσος Βαγενάς τονίζει την αδιαίρετη σχέση ποιητικής και κριτικής

πλευράς του Αναγνωστάκη ως όψεων του ίδιου νομίσματος, βλ. Νάσος Βαγενάς, «Αδογμάτιστος

κριτικός», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 06.12.2015. Για το ίδιο θέμα βλ. και Βασίλης Κ. Καλαμαράς,

«Αναγνωστάκης αυτοβιογραφούμενος», εφ. Ελευθεροτυπία, Τετάρτη, 22.06.2011. 84 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Υπέρ και κατά, Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη 1965. 85 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Αντιδογματικά. Άρθρα και σημειώματα 1946 - 1977, Εκδόσεις Στιγμή,

Αθήνα 1985.

21

χαρακτηρίζονται από την άρνησή του [ενν. του Αναγνωστάκη] να συμβιβαστεί με

όποια εύκολη λύση και αποκαλύπτουν έναν άνθρωπο, υπέρμαχο στον αγώνα της

διαρκούς ανανέωσης της σκέψης και των ιδεών, σε καιρούς μάλιστα, που το πνευματικό

τέλμα ή τα ιδεολογικά στεγανά, δεν μπορούμε να πούμε ότι ενεθάρρυναν και τόσο πολύ,

για κάτι τέτοιο.86

Ο Μαρκόπουλος εξυμνεί την αντισυμβατικότητα και την ανανεωτική σκέψη του

ομοτέχνου του, αφήνοντας αιχμές τόσο για τη δυσκολία του εγχειρήματος όσο και για

την ατολμία άλλων ποιητών να ακολουθήσουν τον δύσβατο αυτόν δρόμο. Ο

Μαρκόπουλος είναι σαν να μιλάει για τον εαυτό του. Κρίνοντας τον Αναγνωστάκη,

αυτοπαρουσιάζεται και τοποθετεί μπροστά στον αναγνώστη του έργου του εκείνες τις

προσλαμβάνουσες, τις οποίες ο Μαρκόπουλος επιθυμεί να τίθενται ως θεμέλια στο

δικό του ποιητικό οικοδόμημα, ώστε να διαφανεί η καταγγελτικότητα μέσω του

παραπόνου, η υπεροχή του διαλογικού πνεύματος έναντι κάθε είδους καταπίεσης ή

ανελευθερίας, η ελπίδα ενός ευοίωνου μέλλοντος μέσω της απόγνωσης, η

επαναξιολόγηση του ήθους μέσω της αλλοτρίωσης, η διαχρονικότητα της ιστορικής

επίδρασης μέσω της κοινωνικής εξέλιξης και η ελευθερία της ψυχής μέσω των

χαλκευμένων βιωματικών καταστάσεων και, τελικά, η ανάδειξη της ποίησης ως

μείζονος εκφραστή του «κοινωνικού πόνου».87 Ίσως έτσι διαπιστώνεται ένας

παραλληλισμός της πορείας των δύο ομοτέχνων, αφού εκάτεροι ξεχώρισαν από την

κοινότοπη σκέψη της εποχής τους με την πένα τους και με την ακλόνητη, αλλά και

ευμετάβλητη, όταν παρουσιαζόταν ανάγκη, πίστη στις ιδεολογικές πεποιθήσεις τους

και βρήκαν το θάρρος να εκφραστούν δημοσίως για όσα θεωρούσαν πως έπρεπε να

μείνουν αμετάβλητα και για όλα όσα όφειλαν να ανασκευαστούν, για να τηρηθεί

ακέραιη η ψυχή του ανθρώπου με υποστύλωμα τη στιβαρότητα της ποιητικής τέχνης.

Ως κατακλείδα της παρουσίασης των βιογραφικών στοιχείων ο Μαρκόπουλος

στέκεται στην παράπλευρη, αλλά όχι αμελητέα, ενασχόληση του Αναγνωστάκη με τη

ραδιοφωνία. Η εκπομπή «Φιλολογικοί περίπατοι στο Μεσοπόλεμο»88 βγήκε στον

αέρα του Πρώτου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας τη Δευτέρα 5 Μαΐου

1986 και διήρκησε επτά έτη, πραγματοποιώντας περίπου τριακόσιους πενήντα

«φιλολογικούς περιπάτους». Μεταδιδόταν σε εβδομαδιαία βάση με επιμέλεια

παραγωγής του Γιώργου Ζεβελάκη και ειδικό συνεργάτη τον Μανόλη Αναγνωστάκη,

και στο πλαίσιό της παρουσιάστηκαν καλλιτέχνες του Μεσοπολέμου89 μέσω των

86 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 25. 87 Βλ. Πάνος Θασίτης, «Κοινωνικοί προσδιορισμοί στην ποίηση», Επτά δοκίμια για την ποίηση,

Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1979, σ. 72. 88 «Δάνειος εν μέρει ο τίτλος της εκπομπής από τη σειρά συνεντεύξεων που ο Κωστής Μπαστιάς είχε

δημοσιεύσει στο περιοδικό “Εβδομάς” από τις 23 Οκτωβρίου 1930 ως τις 24 Ιουνίου 1932, οι οποίες

και αποτέλεσαν βασική πηγή των ραδιοφωνικών περιδιαβάσεων», βλ. Μάρη Θεοδοσοπούλου, «Ένα

λογοτεχνικό πανόραμα του Μεσοπολέμου. Λησμονημένοι και τεθνεώτες», εφ. Το Βήμα, ένθετο: Βιβλία

και Ιδέες, Κυριακή, 06.04.2003. 89 Στην πρώτη εκπομπή της 5ης Μαΐου του 1986 (αναρτημένη διαδικτυακά στο: https://youtu.be/X8sz-

0miK_Y, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 11.04.2018) - συμμετείχαν εκτάκτως η Φραγκίσκη

Αμπατζοπούλου και η Υβόννη Μαλτέζου ως αναγνώστριες κειμένων - παρουσιάστηκαν κατά σειρά -

μέσω των κειμένων τους - οι λογοτέχνες: Γρηγόριος Ξενόπουλος, Γεώργιος Δροσίνης, Μιλτιάδης

Μαλακάσης, ο μουσικός Μανώλης Καλομοίρης, η ηθοποιός Μαρίκα Κοτοπούλη, η μορφή του

22

συνεντεύξεών τους σε έντυπα της εποχής 1920 – 1940.90 Αξίζει να αναφερθεί πως το

1991, έτος κατά το οποίο εκδόθηκε το δοκιμιογραφικό βιβλίο του Μαρκόπουλου

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα, η εκπομπή βρισκόταν εν εξελίξει και είναι προς τιμήν

του Μαρκόπουλου το γεγονός ότι αποτίει φόρο ευγνωμοσύνης στον Αναγνωστάκη,

προβάλλοντας με το θάρρος της γνώμης του μία σχετική με τη λογοτεχνία

δραστηριότητα, σε μία εποχή, κατά την οποία ο Αναγνωστάκης είχε προτιμήσει την

ποιητική σιωπή, αλλά όχι την απομάκρυνσή του από τα πνευματικά δρώμενα.

O Γιώργος Μαρκόπουλος, με δύναμη διανοίας, προσεγγίζει εννοιολογικά και

σημειολογικά τον καμβά της ποίησης του Μανόλη Αναγνωστάκη, χρωματίζοντάς τον

με το πινέλο της πολυσημίας, με στόχο την αναδόμηση του ποιητικού πορτρέτου του

νεοελληνικού θεάτρου Φώτος Πολίτης, ο λογοτέχνης - κριτικός Κώστας Βάρναλης, η συγγραφέας

Αιμιλία Δάφνη, ο δημοσιογράφος – λογοτέχνης - στοχαστής Νίκος Καρβούνης, η ηθοποιός Ελένη

Παπαδάκη και η πολύπλευρη μορφή του Τίμου Μωραϊτίνη. / «Συνομιλίες, λοιπόν, με τους

πνευματικούς μας ανθρώπους. Τότε. Πριν από πενήντα – εξήντα χρόνια και τώρα. Γιατί και τότε οι

άνθρωποι συζητούσαν τα ίδια ή περίπου τα ίδια – το ξαναλέμε – πράγματα. Οι ευκαιρίες πολύ

λιγότερες, βέβαια, από τις σημερινές. Δεν υπήρχαν τότε αυτοσχέδιοι ρεπόρτερς με το μικρόφωνο στο

χέρι, για να πετύχουν μια συνταρακτική δήλωση ή κάμερες, για να σκηνοθετήσουν μια ωραία

παρουσίαση. Έμενε το φτωχό έντυπο. Με όχι τόση μικρή κυκλοφορία για την εποχή, αλλά χωρίς

πολλές φωτογραφίες, χωρίς πόζες, με τον λόγο απόλυτο κυρίαρχο του παιχνιδιού. Και κάτι άλλο∙

συνήθως, οι συνομιλητές δεν ήταν απλοί δημοσιογράφοι, σταλμένοι από την εφημερίδα τους για μια

αποστολή ρουτίνας. Ήταν και οι ίδιοι λόγιοι, ξέροντας τι θα ρωτήσουν, πώς θα το ρωτήσουν, ξέροντας

κυρίως με ποιον έχουν να κάνουν κάθε φορά απέναντί τους», «Η εκπομπή αυτή έχει έναν σκοπό: Να

δώσει την ευκαιρία σε όσους δεν μπόρεσαν να ακουστούν τότε, να ακουστούν τώρα. Είναι, βέβαια, ένα

παιχνίδι με τον χρόνο∙ γιατί κανείς απ’ τους φιλοξενούμενούς μας – σε εισαγωγικά – δε ζει πια, αλλά

τα γραφτά μένουν∙ σε παλιά περιοδικά, σε παλιές εφημερίδες, σε λιγόζωα έντυπα. Όλο αυτό το υλικό,

που με όση ευσυνειδησία διαθέτουμε, ψάξαμε να το βρούμε, θα προσπαθήσουμε να το

ξαναζωντανέψουμε σε τούτες τις εκπομπές. Είμαστε εμείς σήμερα οι ρεπόρτερς, που κάνουμε τις

ερωτήσεις μας, χωρίς να αλλοιώνουμε ούτε στο παραμικρό τις απαντήσεις. Χωρίς περιττά σχόλια.

Χωρίς καμία παρέμβαση. Α, βέβαια, είναι απαραίτητη πού και πού καμιά πληροφορία για τον

σημερινό ακροατή. Μπορεί μερικά ονόματα να είναι και σήμερα αρκετά οικεία στον ενημερωμένο

ακροατή. Ο τηλεοπτικός Χατζηεμμανουήλ, παραδείγματος χάρη, έμαθε στο πλατύ κοινό πως υπήρξε

ένας συγγραφέας με το όνομα Θράσος Καστανάκης. Ένα πρόσφατο σχετικά κινηματογραφικό έργο

μάς κάνει περιττή την υπόμνηση του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Και στα σχολικά αναγνώσματα

κυκλοφορούν ακόμα μερικά ονόματα: του Ξενόπουλου, του Δροσίνη, του Γρυπάρη. Δεν πιστεύουμε,

όμως, πως λένε πολλά πράγματα σήμερα τα ονόματα Ιωάννης Δαμβέργης, Γεώργιος Ποπ, Άγγελος

Σημηριώτης, Μάρκος Τσιριμώκος ή Μανώλης Κανέλλης. Ακόμα, τι θυμίζει ο Παύλος Νιρβάνας ή ο

Σωτήρης Σκίπης. Κι όμως, υπήρξαν πνευματικά αναστήματα μιας εποχής, με λόγο που βάραινε. Θα

ξαναπούμε αυτό που είπαμε από την αρχή: Οι άνθρωποι περνούν, τα προβλήματα μένουν. Οι

απαντήσεις μας σήμερα είναι πιο σωστές; Πιο πειστικές; Πιο σοφές από ό,τι ήταν άλλοτε; Αυτό θα το

δούμε. Η σειρά αυτή των εκπομπών δεν απευθύνεται φυσικά στους ειδικούς μελετητές της λογοτεχνίας

μας και της πνευματικής μας παράδοσης, αν και πιστεύουμε, ας μας επιτραπεί και το πούμε, ότι η

πτυχή αυτής της δραστηριότητας των πνευματικών μας ανθρώπων, ό,τι δηλαδή είναι έξω από τα

βιβλία τους σκόρπιο και αθησαύριστο, δεν αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικού ενδιαφέροντος των

ερευνητών του φιλολογικού μας παρελθόντος. Απηχεί όμως το πνεύμα, το ύφος, το κλίμα, την

ατμόσφαιρα μιας εποχής. Αυτό το ύφος κι αυτό το κλίμα θα προσπαθήσουμε να ξαναζωντανέψουμε»,

«Και για να ολοκληρώνουμε. Βασικές πηγές στη δουλειά μας ήταν, ανάμεσα σε πολλά έντυπα, τα

εβδομαδιαία περιοδικά ποικίλης ύλης Εβδομάς, το Μπουκέτο, τα Παναθήναια του ποιητή Μήτσου

Παπανικολάου, ο Θεατής, η Οικογένεια, εκείνο το θαυμάσιο, το ανεπανάληπτο, το ιστορικό περιοδικό

Νεοελληνικά Γράμματα, του Δημήτρη Φωτιάδη, Τα Πανελλήνια, του γλύπτη Κωνσταντίνου

Δημητριάδη, καθώς και εφημερίδες, όπως το Ελεύθερο Βήμα, τα Αθηναϊκά Νέα, η Πρωία, η Ηχώ της

Ελλάδας, και πολλές άλλες». Δική μας απομαγνητοφώνηση των αποσπασμάτων 15:17΄ - 16:27΄, 18:43΄

- 21:49΄, 27:07΄ - 27:52΄, αντιστοίχως. 90 Βλ. δειγματοληπτικά, Γιώργος Ζεβελάκης, «Τριάντα χρόνια με τον Μανόλη Αναγνωστάκη», περ.

The Books’ Journal, τχ. 59, Οκτώβριος 2015, σ. 54 – 58 και ειδικότερα, βλ. «Φιλολογικοί περίπατοι

του Μεσοπολέμου», σ. 57.

23

ως μία εικόνα, η οποία ενσωματώνει διαχρονικά τις ύψιστες ανθρώπινες αξίες, την

ελευθερία, την αλήθεια και το ήθος και

είναι ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς μεταπολεμικούς ποιητές, αφού πρώτος ο

Αναγνωστάκης κατάλαβε πως δεν κερνούν το νέο κρασί σε παλιά ασκιά.91

Είναι κοινός τόπος ότι «σε γενικές γραμμές στους στίχους τού Αναγνωστάκη

συλλειτουργούν ο κοινωνικός - πολιτικός προβληματισμός, η υπαρξιακή αναζήτηση

και οι μεταφυσικοί υποτονισμοί».92

Στην πρώτη συλλογή του Αναγνωστάκη (ενν. Εποχές),93 βαραίνει […] το

θλιβερό πράγματι σκηνικό της κατοχής. Ο «πόλεμος» καλύτερα, όπως ο ίδιος συνηθίζει

να αναφέρει.94

Η απαισιοδοξία, η αντι – ιμπεριαλιστική διάθεση, η αγωνία για το μέλλον και η

διάθεση αντιπαράθεσης με το πολεμικό status της καθημερινότητας διαγιγνώσκονται

από τον Μαρκόπουλο, αλλά δίνονται με τέτοιο τρόπο, ώστε καθίσταται σαφές στον

αναγνώστη πως δεν προτάσσεται ο σκοπός – πολιτικός, κοινωνικός – της ποίησης.

Για τον κριτικό – ποιητή η τέχνη του Αναγνωστάκη είναι μία δημιουργία πλασμένη

με υλικά από την εφευρετική ικανότητα της πρακτικής νόησης του νεαρού

Αναγνωστάκη, στην οποία

το συναίσθημα προέχει, απέναντι στην ωφελιμιστική πρόθεση της στείρας

διαμαρτυρίας, τόσο, που επιτυγχάνει να αγγίξει την αμεσότητα της καθημερινής ομιλίας

και να τη μετουσιώσει σε ποίηση.95

Ο Μαρκόπουλος μάς φωτίζει, ήδη το 1991, μία άλλη πλευρά, μία κρυφή

πτυχή του λόγου του Αναγνωστάκη και τον χαρακτηρίζει:

91 Βλ. Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης», περ. Διαγώνιος, τχ. 10, καλοκαίρι 1962,

σ. 10 – 14, συγκεκριμένα, βλ. σ. 10. Ανθολογημένο στον σύμμεικτο τόμο Για τον Αναγνωστάκη.

Κριτικά κείμενα, επιλ. Νάσος Βαγενάς, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 1996, σ. 53 – 60, βλ. ιδίως σ. 53. 92 Βλ. Dimitris Kokoris, “Manolis Anagnostakis” (μτφ. στα ιταλικά: Nicolas Crocetti) στο: Nicolas

Crocetti - Filippomaria Pontani, Poeti Greci del novecento, Mondadori, Milano 2010, σ. 1802-1803,

συγκεκριμένα σ. 1803. Αναρτημένο στην ελληνική γλώσσα και στο ηλεκτρονικό λογοτεχνικό

περιοδικό Διαπολιτισμός, στο:

http://www.diapolitismos.net/epilogi/viewkeimeno.php?id_atomo=162&id_keimeno=904, τελευταία

προσπέλαση: Τετάρτη, 18.04. 2018. 93 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971, Εποχές – Εποχές 2 – Παρενθέσεις. Εποχές

3 – Η Συνέχεια – Η Συνέχεια 2 – Η Συνέχεια 3 – Ο Στόχος, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 42000, σ. 7 – 42.

Την ιστορία γραφής των Εποχών, αλλά και όλων των ποιημάτων του Αναγνωστάκη διαβάζουμε στην

παρακάτω εκδοτική σημείωση, στην πρώτη έκδοση του συγκεντρωτικού τόμου, αλλά και στις

επόμενες: «Οι Εποχές γράφτηκαν από το 1941 μέχρι το 1944 και τυπώθηκαν τον Οκτώβριο του 1945

στη Θεσσαλονίκη. […] Η αρχική μορφή όλων των ήδη δημοσιευμένων ποιημάτων διατηρείται χωρίς

καμιά μεταβολή ή τροποποίηση ή άλλου είδους “επεξεργασία”». Βλ. του ιδίου, «Σημείωση στην

έκδοση του 1971», σ. 179. Εφεξής, οι παραπομπές γίνονται στην εν λόγω έκδοση. 94 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 27. 95 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 29.

24

λόγο εξομολογητικό, «φιλικό», ε ρ ω τ ι κ ό, ο οποίος ασκεί μια γλυκειά, ιδιόρρυθμη

γοητεία, στον αναγνώστη∙ μια γοητεία, που όπως έδειξαν τα πράγματα, θα χαρακτηρίσει

και ολόκληρο σχεδόν το μετέπειτα έργο του.96

Ο Λίνος Πολίτης κατατάσσει τον Αναγνωστάκη στους «πολιτικούς - κοινωνικούς»

ποιητές,97 γεγονός που δεν αμφισβητείται από τον Μαρκόπουλο, αλλά μας προτείνει,

λειτουργώντας μέσω της εμπειρίας του, και μία ακόμη γραμματολογική ένταξη του

Αναγνωστάκη πέραν των πολιτικών και κοινωνικών σημαινομένων. Αναφέρει

χαρακτηριστικά:

Πιο πάνω, ανέφερα τη λέξη «ερωτικός», και επειδή πράγματι, δεν την ανέφερα τυχαία,

θα ήθελα να διευκρινίσω ότι ο Αναγνωστάκης, σε μεγάλο βαθμό, πιστεύω ότι είναι

τρυφερά ερωτικός∙ τόσο, που είμαι σίγουρος, ότι ο μόνιμος περιορισμός που του έχουμε

επιβάλει, με το να τον κατατάσσουμε κατ’ αποκλειστικότητα, στο χώρο μιας ποίησης η

οποία είναι προσανατολισμένη σε ένα ειδικό πολιτικό – κοινωνικό στίγμα, στερεί από

μεν τον ίδιο, μιαν άλλη ακόμη διάσταση του έργου του, από εμάς δε, την πλήρη

απόλαυσή του. Θα τολμούσα μάλιστα να έλεγα, ότι και αυτό ακόμη το ποίημα «Θα

’ρθει μια μέρα…»,98 που ο πρώτος στίχος του έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον πια, για

να αποδείξει άλλα, γνωστά πράγματα, εκπορεύεται καθαρά ίσως, από ερωτική διάθεση,

η οποία απλώς, επηρεασμένη από το γενικότερο ζοφερό κλίμα της εποχής, διακατέχεται

ταυτοχρόνως και από μια διαβρωτική πλήξη, και από κάποιο λεπτό σαρκασμό. Αλλά,

μήπως και το αμέσως επόμενο ποίημα, «13.12.43»,99 δεν ξεκινάει σαφώς από μια

ερωτική διάθεση, για να μας τονίσει ταυτοχρόνως και το χώρο, όπου κινούνται αυτή

την εποχή οι άνθρωποι, και ο οποίος, δεν καταπονείται, παρά από έναν άγριο

«χειμώνα», που δεν έχει να ενσταλάξει στις ψυχές, παρά μιαν ατέλειωτη βροχή∙ που δεν

έχει να προσφέρει ως περίγραμμα, παρά την παγωνιά των έρημων δρόμων, τη θλίψη

του χωρισμού, καθώς και την πίκρα, για την έκπτωση του νεανικού, ευγενούς, πράγματι

ονείρου; Ή ακόμη, καθαρή ερωτική διάθεση, σε βαθμό μάλιστα μεγαλύτερο από αυτόν

που εντοπίσαμε στα δυο προηγούμενα ποιήματα, δεν συναντάμε και σε αυτό που έχει

τον τίτλο «Οι νικημένοι»,100 όπου κάτω από και παράλληλα από αυτή, ανακαλούνται

στη μνήμη όλες οι πράξεις, τα όνειρα, η ματαίωση, αλλά και ο φόβος, που επισωρεύει

στην ψυχή η γρήγορα επερχόμενη ενηλικίωση; (Είναι χαρακτηριστικό πάντως – και

αυτό αφορά την ποίηση ολόκληρης της ομάδας101 – πόσο δηλαδή το ερωτικό στοιχείο,

εντάσσεται σε ένα σύστημα συντεταγμένων, που διαμορφώνουν ένα γενικό κλίμα).102

96 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 25. Η υπογράμμιση δική μας. 97 Βλ. Λίνος Πολίτης, «Δέκατος ένατος και Εικοστός αιώνας. Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία.

Η ποίηση», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 336. 98 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Θα ’ρθει μια μέρα…», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 14 -

15. 99 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «13.12.43», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 16 - 17. 100 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Οι νικημένοι», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 20 - 21. 101 Ως «ομάδα» εννοείται το σώμα των ποιητών της μεταπολεμικής ποίησης. 102 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 26 - 27.

25

Το συναισθηματικό πέπλο, με το οποίο ο Μαρκόπουλος, νωρίτερα από

άλλους μελετητές, ενδύει το ποιητικό σώμα του Αναγνωστάκη των Εποχών, ταιριάζει

απόλυτα στη δική του ιδιοσυγκρασία, αφού εστιάζει σε όλα όσα «αγγίζουν

περισσότερο την ψυχή του»103 και ο έρωτας για τον ποιητή της Γενιάς του ’70

αποτελεί στοιχείο sine qua non της ζωής και της τέχνης του, ένας έρωτας «σφοδρός,

περιπαθής ανταγωνιστικός».104

Αξίζει στο σημείο αυτό, κάνοντας μία παρέκβαση, να αναφερθούμε σε δύο

καταξιωμένους μελετητές, οι οποίοι, επίσης, ορθώς διείδαν και προσπάθησαν να

αναδείξουν την «ερωτική» διάσταση του Μανόλη Αναγνωστάκη, όχι με τη στενή

έννοια της ιδεαλιστικής εκζήτησης, αλλά ως έντονη αγάπη, επιθυμία για κάτι και ως

αφοσίωση στον επιδιωκόμενο στόχο με αδιόρατες, πλην όμως υπάρχουσες, πτυχές.

Ο Νάσος Βαγενάς στο δοκίμιό του «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη»,105

σχολιάζοντας την ποίηση του Αναγνωστάκη, πριν από τον Στόχο,106 διαπιστώνει ότι ο

έως τότε (1993) τρόπος ερμηνείας του στηριζόταν σε λανθασμένη ή μονόπλευρη

ανάγνωση και αποφαίνεται πως

αν οι στίχοι της [ενν. της ποίησης του Αναγνωστάκη] είναι, όπως γενικά πιστεύεται,

τόσο πιστή έκφραση του αισθήματος της εποχής της, πώς γίνεται να υπερβαίνουν τόσο

αυτό το αίσθημα και το στοιχείο της ιστορικότητάς τους και να είναι και σήμερα τόσο

ζωντανοί;107

Κατά τον κριτικό Βαγενά, το αποτέλεσμα της ποιητικής πράξης του

Αναγνωστάκη έχει λιγότερο πολιτικό ή κοινωνικό πρόσημο από όσο θέλουμε εμείς

να της προσάπτουμε, γεγονός το οποίο δε μας αφήνει να αντιληφθούμε ότι

ο Αναγνωστάκης είναι ο λιγότερο πολιτικός από τους πολιτικούς ποιητές της γενιάς

του.108

103 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και

με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 87 – 122, βλ. ιδίως, σ. 91. 104 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και

με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 89. 105 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 17.04.1994.

Αναδημοσιευμένο στο Νάσος Βαγενάς, Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική

γραμματεία, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 125 - 132 και ανθολογημένο στον σύμμεικτο τόμο Για

τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό. π., σ. 293 – 301. Όπως πληροφορούμαστε από τον συγγραφέα,

το κείμενο «Διαβάστηκε στην εκδήλωση του Δήμου Χαλανδρίου προς τιμήν του Μανόλη

Αναγνωστάκη (Αετοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, 8 Δεκεμβρίου 1993)». Βλ. στον σύμμεικτο τόμο Για

τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 293. 106 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], σ. 157 – 176. 107 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στον σύμμεικτο τόμο Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 294. 108 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στον σύμμεικτο τόμο Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 295. / Για το θέμα αυτό, βλ. ενδεικτικά, Αλέξανδρος Αργυρίου,

«Η ποίηση και ο ποιητής», Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του, ό.π.,

σ. 67 – 133, βλ. ιδίως σ. 82, όπου αναφέρεται: «Όσο για τις Εποχές (1945) του Αναγνωστάκη, είναι

μικρό το ποσοστό αντιστασιακής ποίησης, που ακριβέστερα θα το εντάσσαμε στο πολιτικά αιρετικό».

Το κείμενο διαβάστηκε στο Πανεπιστήμιο Ρεθύμνου το 1994, βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, «Πρώτες

Δημοσιεύσεις», Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του, ό.π., σ. 215.

26

Μας προτείνει, επομένως, μία νέα αναγνωστική πρόσληψη, εκδιώκοντας από τη

σκέψη μας τα γεγονότα της πολιτικής δράσης και του βίου του.

Τα φυσικά επακόλουθα των εγγενών συναισθημάτων της χαμένης αθωότητας

και του πόθου για ανεύρεση της αλήθειας στο ανθρώπινο υποκείμενο είναι

η τυραννία της μνήμης, η ερωτική επιθυμία και η αίσθηση της φθοράς του ερωτικού

αισθήματος.109

Ως ένα από τα αποδεικτικά στοιχεία της παραπάνω θέσης, σχολιάζεται το ποίημα «Το

σκάκι»,110 της συλλογής Η Συνέχεια, οι στίχοι του οποίου δύνανται

να ερμηνευτούν πειστικότερα ως έκφραση των συναισθημάτων της αδυναμίας

επικοινωνίας ή μιας ερωτικής απογοήτευσης.111

Το εναρκτήριο σάλπισμα για μία αναπροσαρμογή της ερμηνευτικής του

Αναγνωστάκη έδωσε ο ίδιος σε προφορική του δήλωση το 1997, αναφέροντας

χαρακτηριστικά: «Κατά καιρούς μ’ έχουν χαρακτηρίσει καθαρά πολιτικό ποιητή.

Προσωπικά, δεν νομίζω ότι είμαι πολιτικός ποιητής. Είμαι ερωτικός και πολιτικός

μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο. Είναι η εποχή που τα συνδύαζε αυτά τα δύο.

Δηλαδή, δεν μπορούσε να είναι κανείς ερωτικός ποιητής, ξεχνώντας το πολιτικό

πλαίσιο εκείνης της εποχής, που ήταν φουντωμένα τα πολιτικά πάθη. Υπήρχε το

πολιτικό στοιχείο μέσα, η έκφραση της πολιτικής, μέσα από μια ερωτική κατάσταση

όμως. Δεν ξέρω αν το καταλαβαίνουμε αυτό το πράγμα εύκολα».112 Από αυτό

το απόσπασμα αφορμάται ο Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης και καταθέτει το 2014 τη δική

του οπτική για την ερωτική διάσταση του Αναγνωστάκη στο άρθρο του «Τρόποι

άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη».113

Ο τίτλος του άρθρου μάς προδιαθέτει θετικά υπέρ της διαφορετικής

ανάγνωσης και ερμηνείας του Αναγνωστάκη, εφόσον αντιλαμβανόμαστε πως ο

ερωτικός λόγος εκλαμβάνεται ως ενδιάθετος, άρα και δεδομένος. Βέβαια, το θέμα δεν

είναι τόσο απλό όσο φαίνεται και οφείλουμε να κρατηθούμε μακριά από οποιαδήποτε

προσπάθεια υπεραπλουστευμένης ή μονοσήμαντης ερμηνείας.

Ο Μπακογιάννης μέσω της πολύπτυχης συνεισφοράς του στην ανάλυση του

«φαινομένου» Αναγνωστάκη διερωτάται αν, όντως, η παραπάνω δήλωση του ποιητή

συνιστά

109 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στον σύμμεικτο τόμο Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 297. 110 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Το σκάκι», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 114. 111 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», στον σύμμεικτο τόμο Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 298. 112 Απόσπασμα συνέντευξης του Μανόλη Αναγνωστάκη στον Μισέλ Φάις το 1997, δημοσιευμένο

στο: Μανόλης Αναγνωστάκης, Είμαι Αριστερόχειρ ουσιαστικά. Μονόλογος του Μανόλη Αναγνωστάκη,

πρόλ. Παντελής Μπουκάλας, επιμ. – επίμ. Μισέλ Φάις, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2011, σ. 59, 95. 113 Βλ. Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, Ιούνιος 2014, σ. 38 – 39.

27

έμμεση υπόδειξη προς την κοινότητα των μελετητών και των αναγνωστών ή αν είναι

«παιχνίδισμα» αυτοϋπονόμευσης και αυτοσαρκασμού.114

Αναφέρει πως στη συλλογή Εποχές115 ο

έρωτας εκφράζεται με τους όρους ενός δραματικού λυρισμού116

και πως η ερωτική συναίσθηση του Αναγνωστάκη απέχει παρασάγγας από τη

ρηχή αισθηματολογία117

και, συγκριτικά, δεν ομοιάζει ο λόγος του με το καρυωτακικό αδιέξοδο, αλλά με την

καβαφική σκηνοθετική ματιά.

Ωστόσο, δίκην επιλόγου, ο Μπακογιάννης με το ρητορικό ερώτημα «ή μήπως

όχι;»118 επιστρέφει στο σημείο από όπου εκκίνησε, στη δήλωση του Αναγνωστάκη,

και αφήνει ανοιχτό το πεδίο στη σύγχρονη κριτική,119 ώστε να αποθέσει στο

μικροσκόπιο το ποιητικό σώμα του Αναγνωστάκη και να εξετάσει λεπτομερώς αν σε

μερικούς σπονδύλους του ποιητικού σκελετού υπάρχει ερωτικό αρθρικό υγρό,

διευκολύνοντας την κίνηση των μελών, ή αν πρόκειται μόνο περί «φλεγμονής» και

εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του σαρκασμού του Αναγνωστάκη.120

Ο Μαρκόπουλος, εντούτοις, δε μένει στην επιφάνεια. Στον Αναγνωστάκη

διαπιστώνει έναν χαμηλόφωνο λεκτικό τόνο του ποιητικώς ομιλείν , ο οποίος φτάνει

στα αυτιά του αναγνώστη σαν λυγμός, κερδίζοντας έτσι σε αμεσότητα, αγγίζοντας

ευαίσθητες χορδές, αφού έχει ως στόχο όχι τη διαμαρτυρία μέσω φληναφημάτων,

αλλά, διαμέσου της επίκλησης στο συναίσθημα, κατορθώνει να πείσει τον αναγνώστη

για την ειλικρίνεια των συναισθημάτων, τα οποία ο ίδιος νιώθει.

Μέσα στο κατοχικό κλίμα οι θεματικές συνιστώσες του Αναγνωστάκη

αντλούνται από το «εδώ» και το «τώρα», από τον τόπο και τον χρόνο, και ζυμώνονται

με μεγάλη δυσκολία μέσα σε περιβάλλον κοινωνικής και πνευματικής ευτέλειας. Σε

αυτό το συμπέρασμα καταλήγει ο Μαρκόπουλος, σχολιάζοντας το ποίημα «Ο

114 Βλ. Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, ό.π., σ. 38. 115 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 7 – 41. 116 Βλ. Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, ό.π., σ. 38. 117 Βλ. Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, ό.π., σ. 39. 118 Βλ. Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, ό.π., σ. 39. 119 Για την κριτική θέση του Αναγνωστάκη περί ποιημάτων, στα οποία κυριαρχεί η θεματική του

έρωτα, βλ. ενδεικτικά, Ελένη Παρισιάδου, «Ανέκδοτη επιστολή του Μανόλη Αναγνωστάκη προς τον

ποιητή Ηλία Κατσόγιαννη», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 42, Φθινόπωρο 2017, σ. 73 – 77. 120 Για μία ανάλυση της σαρκαστικής πλευράς του Αναγνωστάκη μέσω της γραφής του, βλ.

δειγματοληπτικά, Δημήτρης Κόκορης, «Ο (αυτο)σατιρικός Αναγνωστάκης», περ. Φιλόλογος, τχ. 162,

Οκτώβριος – Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2015, σ. 541-548. / Διονύσης Στεργιούλας, «Ένα άγνωστο

σατιρικό “τραγικόν έπος” του Μανόλη Αναγνωστάκη», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 43, Άνοιξη 2018, σ.

86 – 92.

28

πόλεμος»,121 στο οποίο η δραματικότητα αποκτά σαρκαστικό τόνο, αφού

επανεμφανίζονται οι άνθρωποι ως νεκροί, πρωταγωνιστούν στη ζωή οι εκφυλισμένοι,

οι οποίοι συμβιβάστηκαν με τον

«βολικό» τρόπο ζωής.122

Στο ποίημα «Χάρης 1944»123 ο Μαρκόπουλος διακρίνει μία αισιοδοξία και

τη διακριτική εμφάνιση της ελπίδας […], η οποία δεν αφήνει τη μνήμη να χαλαρώσει,

έτσι ώστε να ξεχάσει την άδικα χαμένη νεότητα.124

Εδώ, η ελπίδα δε λειτουργεί ως ασπίδα λήθης και η χαλάρωση της μνήμης δεν

πραγματώνεται σε στενά όρια, τα οποία θα προκαλούσαν δυσφορία και κάθε είδους

διανοητικό εγκλωβισμό. Η ελπίδα συμβολίζει τη

σημαία της έγερσης για την πνευματική μας ελευθερία,125

όπως μας έχει ήδη δηλώσει ο Μαρκόπουλος μέσω του τίτλου του δοκιμίου του,

διαπιστώνοντας ότι η ελευθερία επιτυγχάνεται με τον τρόπο και τον βαθμό με την

οποία τη συνειδητοποιούμε και ξεδιπλώνει η ίδια τη δυναμική ουσία της μέσω της

ποικιλομορφίας της. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι

μετανάστης ενός μακρινού οράματος126

και δραπετεύει από τον ασφυκτικό κλοιό , ανακαλύπτοντας έναν άλλο μεταφορικό

τόπο, μία άλλη πτυχή του εαυτού του, παραμένοντας μέσα στο ποιητικό σύμπαν

αυτοεξόριστος μέσα στο δικό του προσωπικό χώρο, που οι καταστάσεις […] καθώς και

η άρνησή του να υποταχθεί σε αυτές, τον έχουν πράγματι εγκλωβίσει.127

Κατά τον Μαρκόπουλο, ο Αναγνωστάκης καταθέτοντας «Το καινούριο

τραγούδι»,128 τελευταίο ποίημα των Εποχών, διαρρηγνύει τους δεσμούς με τους

προηγούμενους ομοτέχνους του της Γενιάς του ’30.

121 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Ο πόλεμος», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 35 – 36. 122 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 29. 123 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Χάρης 1944», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 37 – 38. 124 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 31. 125 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 23. 126 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 35. 127 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 36. 128 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Το καινούριο τραγούδι», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 39

- 41.

29

Οι στίχοι «Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου…», υπαινίσσονται τον Ελύτη,

προβάλλοντας έτσι, με τον τρόπο αυτό, ένα άλλο, δικό τους είδος λυρισμού,

διαφορετικής φόρτισης και διαφορετικής εμβέλειας,129

γεγονός που ουσιαστικοποιεί τη διαφορετικότητα του Αναγνωστάκη, εφόσον αυτός

αποστασιοποιείται από τις «αυθεντίες», κάτι που έχει επισημανθεί από τους κριτικούς

και για τη Γενιά του ’70, η οποία προσπάθησε να αρθρώσει τον δικό της λόγο, να

μιλήσει με τη δική της φωνή και να ξεχωρίσει, προβάλλοντας το δικό της ανάστημα.

Στη συλλογή Εποχές 2130 ο Αναγνωστάκης

ξεκινά την προσπάθεια να αναπτερώσει και πάλι τη διάθεση του ατόμου και της ομάδας

για αγώνα, προκειμένου να συντηρηθεί τουλάχιστον, το όνειρο, για έναν πιο όμορφο

κόσμο.131

Όμως, το βίωμα έχει γίνει εφιάλτης, τα όνειρα ποδοπατήθηκαν και βασιλεύει, πλέον,

ως μόνος κυρίαρχος, η νύχτα, γεννώντας τη θλίψη. Και, ως επιμύθιο,

η μνήμη μετά την υποταγή σε οποιαδήποτε βολεμένη ζωή, θα είναι εκείνη που διαρκώς

θα τον ελέγχει, κάνοντάς του εφιαλτικότερη κάθε στιγμή.132

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως ο Μαρκόπουλος διαβλέπει στον

Αναγνωστάκη των Εποχών 2,133 μέσω των στίχων του ποιήματος «VI»,134 εκείνο το

πατρικό φίλτρο, στο οποίο έχουν αναμειχθεί αφενός το δριμύ κατηγορώ και αφετέρου

η κατανόηση και η στοργή. Ο Μαρκόπουλος επιμένει στην πρόταξη του ήθους, το

οποίο στους δύσκολους καιρούς του εκχρηματισμού και του υπέρμετρου

καταναλωτισμού θεωρήθηκε καταγέλαστο και περιφρονήθηκε. Και πώς να μην

τοποθετεί το πράττειν δεόντως στην κορυφή της αξιακής κλίμακας, αφού και ο ίδιος

τηρεί εν τω βίω του μία

ηθική στάση,[…] κάτι που διακρίνεται όχι μόνο στα θέματα που επιλέγει και που είναι

άμεσα συνδεδεμένα με την ίδια του τη ζωή αλλά και με τον τρόπο της γλώσσας του.135

Το κοινότοπο του καθημερινού βίου και η δραματική φρικαλεότητα της

ιστορίας συνεχίζουν να διαποτίζουν την ποιητική τέχνη του Αναγνωστάκη και στις

129 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 32. 130 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 43 – 68. 131 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 33. 132 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 35. 133 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], σ. 43 - 68. 134 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «VI», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 57 – 60. Τα

αποσπάσματα, τα οποία παραθέτει ο Μαρκόπουλος βρίσκονται στις σελίδες 59 – 60. 135 Βλ. Αλέξης Ζήρας, «[Ο ποιητικός κόσμος του Μαρκόπουλου]», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον

Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 78 – 79, ιδίως σ. 79.

30

συλλογές Παρενθέσεις (1956)136και Εποχές 3 (1951),137 αλλά τώρα είναι το κλίμα του

Εμφυλίου,138 εκείνο το οποίο σαν νερό μίας όξινης βροχής αποσαθρώνει το έδαφος,

αλλοιώνει τον ανθρώπινο χαρακτήρα και προκαλεί

απελπισία, διότι πλέον, αυτός ο αιώνιος έφηβος, που η ψυχή του παραμένει

ακατάπαυστα εν εγρηγόρσει, συνειδητοποιεί, πως όταν χάσει την ορμή και την

αθωότητα της νιότης, η ζωή απονευρώνεται […] και έρχεται η υπαινικτική, πλην όμως

σαφώς δηλωτική, για πρώτη φορά ίσως σε τόσο μεγάλο βαθμό, αηδία του, για τον

ηθικό ξεπεσμό των συντρόφων του,139

φαινόμενα αναφυόμενα, κατά τον Μαρκόπουλο, από τα ποιήματα «Η αγάπη είναι ο

φόβος…»140 και «Επίλογος».141

Την εποχή της εχθρότητας προς την ιδεολογική έκφραση του «συστήματος»

διαδέχεται η φάση, κατά την οποία ο Αναγνωστάκης

θρηνεί με περισσότερο πάθος το χαμένο όραμα της επανάστασης, αλλά και δηλώνει

ταυτοχρόνως, τη διάθεσή του να προφυλάξει άσπιλη την ιδέα της, όσο βέβαια μπορεί,

για να μη φθαρεί και αυτή, για να μην αλλοτριωθεί, μέσα σε αυτούς τους δύσκολους,

τους γονατισμένους καιρούς,142

πάντα, όμως, υπηρετώντας ασμένως την τέχνη του λόγου,143 μέσω της οποίας,

θρηνώντας για τα τραυματισμένα όνειρα, εκφράζει την

επαναστατική του διάθεση, τη θέλησή του να προφυλάξει ό,τι στη μνήμη απέμεινε

ακέραιο, να αναστήσει, αν μπορεί και ό,τι μπορεί, με τον αγώνα του, μέσα από τα

χαλάσματα και τα ερείπια.144

Η ματαιότητα και η επίγνωσή της, η αποδοχή της, συνειδητή ή ασυνείδητη,

και ο εκφυλισμός παντός είδους είναι προσφιλείς θεματικές της ποίησης του

Αναγνωστάκη, ο οποίος ανήκει σε εκείνους τους «ηττημένους» της Αριστεράς, οι

οποίοι βίωσαν τη στρατιωτική και πολιτική ήττα, αλλά εξέφρασαν αντίλογο ως προς

136 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 69 - 76. 137 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 77 – 100. 138 Βλ. δειγματοληπτικά, σχετικά με τις όψεις του Εμφυλίου στην ποίηση του Αναγνωστάκη, Νίκος

Δαββέτας, «Όψεις του Εμφυλίου στην ποίηση των Γ. Παυλόπουλου, Μ. Αναγνωστάκη, Τ.

Σινόπουλου», περ. Νέα Εστία, τχ. 1743, Μάρτιος 2002, σ. 436 - 443, βλ. ιδίως, σ. 440 - 443. 139 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 38. 140 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 79 – 80. 141 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 99. 142 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 43. 143 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 44. 144 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 47.

31

την έκπτωση του οράματος μιας γενιάς, και την αναγκαστική και μη ομαλή αναδίπλωση

της ελπίδας της, για έναν κόσμο κοινωνικώς δίκαιο, και πνευματικώς, όσο γίνεται,

περισσότερο απελευθερωμένο.145

Αναπόφευκτα, όσοι ηθικά υπερείχαν προσπάθησαν να υψώσουν το ανάστημά τους

και να επουλώσουν τις πληγές των διαμελισμένων ονειρικών σωμάτων,

τοποθετώντας σαν βάλσαμο τη μνήμη και απέχοντας από κάθε ποιητική στράτευση,

την οποία η εξουσία προσπαθούσε να επιβάλλει. Το έργο του Αναγνωστάκη δεν

έτυχε πλήρους αποδοχής από την αριστερή κριτική,146 κάτι, όμως, το οποίο

φανερώνει πως η ποιητική του κατάθεση έως τότε ήταν κατά το μάλλον αξιόλογη,

γιατί ακόμα και οι όποιες αμφισβητήσεις ή τα αντιρρητικά σχόλια εκφράστηκαν με

τέτοια ηθική στάση, η οποία εναρμονιζόταν με το πνευματικό και πολιτικό ήθος του

ποιητή.

Επί παραδείγματι, ο Μαρκόπουλος σταχυολογεί την κριτική του Κώστα

Κουλουφάκου, δημοσιευμένη στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης147 (Σεπτέμβριος

1995). Ο Κουλουφάκος, σχολιάζοντας την πορεία του Αναγνωστάκη μέχρι την εποχή

της συλλογής Συνέχεια148 (πρώτη έκδοση το 1954), διαπιστώνει πως η

Συνέχεια είναι στην ουσία «Τέλος». Από δω και πέρα ο Αναγνωστάκης δεν έχει να πει

σε κανέναν τίποτα. Η αυτοεκμηδένιση έφτασε στο ακρότατο σημείο.149

Ο Μανόλης Λαμπρίδης, αριστερός διανοούμενος, ο οποίος «ξεχωρίζει για την

“αντικειμενικότητα” της καλλιτεχνικής του δημιουργίας»,150 το 1956, στην κριτική

του για τον Αναγνωστάκη,151 τονίζει πως το ποίημα «Ήταν άνθρωποι…»152

εντάσσεται στο πλαίσιο της αντίδρασης του ποιητή για τα διαλυμένα οράματα, αφού

οι άνθρωποι, οι οποίοι βρίσκονται στην κορυφή της ιεραρχίας, είναι οι ίδιοι, εκείνοι

οι οποίοι εξολόθρευσαν τόσο το επαναστατικό όραμα όσο και την παράδοση του

μπολσεβικισμού. Μία αντίδραση ποιητικώς πολιτική. Όμως, τον επόμενο χρόνο, ο

145 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 47. 146 Για την πρόσληψη του έργου του Αναγνωστάκη από την αριστερή διανόηση, βλ. ενδεικτικά, Ξ. Α.

Κοκόλης, «Η ποίηση του Αναγνωστάκη και η “αριστερή” κριτική. Τέσσερα παλαιότερα

παραδείγματα», περ. Αντί, τχ. 527 – 528, ό.π., σ. 40 – 48. Αναδημοσιευμένο στο Ξ. Α. Κοκόλης, «σε τί

βοηθά λοιπόν…». Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα, Εκδόσεις Νεφέλη,

Αθήνα 2001, σ. 57 – 84. 147 Βλ. Κώστας Κουλουφάκος, «Μανόλη Αναγνωστάκη: Η Συνέχεια, Αθήνα 1954» [βιβλιοκρισία],

περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 9, Σεπτέμβριος 1955, σ. 236 – 237. 148 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 101 - 119. 149 Βλ. Κώστας Κουλουφάκος, «Μανόλη Αναγνωστάκη: Η Συνέχεια, Αθήνα 1954», περ. Επιθεώρηση

Τέχνης, ό.π., σ. 237. 150 Βλ. Παναγιώτης Νούτσος, «Για τον Μανόλη Λαμπρίδη», εφημ. Το Βήμα, ένθετο: Γνώμες, Κυριακή,

15.06.2003. 151 Βλ. Μανόλης Λαμπρίδης, «Μανόλη Αναγνωστάκη: Τα ποιήματα», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό. π., σ. 37 – 47. 152 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Ήταν άνθρωποι…», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 123.

32

Κουλουφάκος, εμμένοντας στην άποψή του, προσδίδει στη Συνέχεια τον

χαρακτηρισμό «τάφος».153

Ο Αναγνωστάκης, λοιπόν, συνεχίζει να αντιτάσσεται στον αμοραλισμό

ορισμένων επιγόνων της Αριστεράς και να κατακρίνει όλους όσοι πρόδωσαν αξίες

και ήθη, με σκοπό την προσωπική ανέλιξη.154 Ο Μαρκόπουλος, θέλοντας μέσω της

ερμηνευτικής του να αναδείξει

το πικρό συναίσθημα του προδομένου οράματος155

του Αναγνωστάκη, παραθέτει ολόκληρο το ποίημα «Όταν αποχαιρέτησα…»156 και

στίχους από το ποίημα «Μιλώ…».157 Για τον Μαρκόπουλο, η ποιητική γραφή

εμπεριέχει το ενεργείν, την πράξη, και αυτή εγκιβωτίζει τόση δύναμη, ώστε «Κι

όρθια η Πράξη σαν αλεξικέραυνο» να διατυπωθεί ως αντί – δράση, γεγονός το οποίο

ενισχύεται από την άποψη σύγχρονων μελετητών και δικαιώνει τον Μαρκόπουλο,

αφού ο Αναγνωστάκης «υπήρξε μετά τη Μεταπολίτευση ο εμβληματικότερος (και

δίκαια, δεδομένης της λογοτεχνικής προσφοράς του αλλά και της δημόσιας

παρουσίας του) εκπρόσωπος της ανανεωτικής Αριστεράς στο πνευματικό πεδίο».158

Η εν λόγω αντίδραση φτάνει στο απόγειό της με τη Συνέχεια 3159 και εδώ

αναδεικνύεται περισσότερο από κάθε άλλη φορά, ο γνωστός σαρκασμός και η ειρωνεία

του160

ποιητή, εκπεφρασμένα με έναν λόγο μπρούτζινο και με έναν στίχο απογυμνωμένο.

Στο ποίημα «Τώρα μιλώ πάλι…»161, το οποίο παραθέτει ο Μαρκόπουλος,

είναι έντονος ο υποτιμητικός εμπαιγμός για την πεζολογική καθημερινότητα:

Άρχισε πάλι η ζ ω ή, οι εγγραφές στους συλλό- / γους και τα ινστιτούτα / […] Οι

προσωπίδες κάηκαν τα παλιά ονόματα λησμο- / νήθηκαν / Και το δημοτικό συμβούλιο

συνεδριάζει για τη με- / τονομασία των οδών.162

153 Βλ. Κώστας Κουλουφάκος, «Μανόλης Αναγνωστάκης: “Τα Ποιήματα (1941 - 1956)”, Αθήνα

1956», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 27, Μάρτιος 1957, σ. 277 – 279, βλ. ιδίως σ. 277. Βλ. και στον

σύμμεικτο τόμο: Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 48 – 52, ιδίως σ. 51. 154 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 51. 155 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 52. 156 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Όταν αποχαιρέτησα…», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 128 - 129. 157 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Μιλώ…», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 130

- 131. 158 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Δευτερογενής αξιοποίηση λογοτεχνικού προσωπείου: ο Μανούσος

Φάσσης του Σάββα Παύλου», περ. Μικροφιλολογικά Τετράδια, τχ. 23, 2017, σ. 42 – 44, βλ. ιδίως, σ.

42. 159 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 133 – 156. 160 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 57. 161 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Τώρα μιλώ πάλι…», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 135 -

136. 162 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Τώρα μιλώ πάλι…», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 135.

33

Επίσης, πίσω από τους στίχους:

Τώρα στο πόδι μας θα βρήτε πάντα κάποιον άλλον∙ / Βέβαια τον πληρώνουμε αδρά, τον

συντηρούμε, / τον προσέχουμε / Κι αυτές οι εγχειρίσεις κοστίζουνε πολύ, θέλουνε /

χρόνο / Πώς να φορμάρεις ένα τυχόν ξένο πρόσωπο σαν / το δικό σου / Να πάρεις

δασκάλους, να διδάξεις την κάθε σου / κίνηση, κάθε λυγμό. / Μα οι κατάλληλοι

άνθρωποι πάντοτε βρίσκονται / δεν έχουν τίποτα να χάσουν / Αυτούς θα δείτε τώρα στα

κέντρα, στις συνανα- / στροφές, να υπογράφουν γραμμάτια / Να υποφέρουν, να

χαίρονται, να σας εξαπατούν / τελοσπάντων. […]163

ο Μαρκόπουλος, με τη χρήση εύστοχων μεταφορών, παρατηρεί πως

μέσα σε ένα κλίμα αμφιβολίας και ανασφάλειας, δεν είναι μόνο ο φόβος και η πίκρα

που κυριαρχούν∙ έρχεται το χιούμορ και η ειρωνεία, ένας κλαυσίγελως, πάνω από τα

δάκρυα και το πένθος, ως υγιές αντίδοτο, ως εισβολή αντισωμάτων στη σήψη και την

αποσύνθεση.164

Επιπλέον, στο ποίημα «Ο νεκρός…»,165 το οποίο χαρακτηρίζεται από τον

δοκιμιογράφο ως η πιο βασική πτυχή της ιδεολογίας του Αναγνωστάκη,166

διαπιστώνεται ένας εμφανής χλευασμός κατά πάντων υπευθύνων και μία ειρωνεία για

τα ψεύτικα μοιρολόγια τους, ενώ, ακολούθως, η ένταση και η απέχθεια του

Αναγνωστάκη κορυφώνονται με το ποίημα «Οι επίγονοι»,167 στους στίχους του

οποίου διαφαίνεται η αποκρυσταλλωμένη –πλέον- τραγικότητα του ατόμου εξαιτίας

της άγνοιάς του για το τι μέλλει γενέσθαι.168 Αυτός που θα σωθεί από την πανδημική

σήψη και θα επιβιώσει είναι εκείνος ο οποίος δέχεται την παραίνεση του

Αναγνωστάκη «Να ξέρεις πάντα το π ό τ ε και το π ώ ς»,169 αν και ο ίδιος ο ποιητής

κάθε άλλο παρά αισιοδοξεί και πιστεύει πως το όραμα για ένα καλύτερο και

ηθικότερο μέλλον έχει ήδη παραπεμφθεί στις ελληνικές καλένδες (Για όλα όσα

τέλειωσαν χωρίς ελπίδα πια).170

Το 1970, μεσούσης της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, σχηματοποιήθηκε

σε λογοτεχνικό σώμα, στα Δεκαοχτώ Κείμενα,171 η πρώτη συλλογική αντίδραση από

δεκαοκτώ ανθρώπους του πνευματικού κόσμου εναντίον του καθεστώτος με μία

διάθεση άμεσης «αντιστράτευσης» απέναντι στο καθεστώς.172

163 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Οι σωσίες», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 137 - 138. 164 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 59. 165 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Ο νεκρός», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 139 - 140. 166 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 59. 167 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Οι επίγονοι», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 150. 168 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό. π., σ. 131 - 132. 169 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Τώρα είναι απλώς θεατής», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ.

152. 170 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Αφιέρωση», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π., σ. 156. 171 Δεκαοχτώ Κείμενα (συλλογικό έργο), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1970.

34

Μέσα στα Δεκαοχτώ Κείμενα εντάχθηκαν και τα ποιήματα του Στόχου173 του

Αναγνωστάκη, οι στίχοι των οποίων για τον οξυδερκή Μαρκόπουλο διακρίνονται για

ευθυβολία και διαχρονικότητα, παρόλο που ανήκουν

σε ένα είδος ποίησης, που πολύ εύκολα πράγματι, μπορεί να εκτραπεί σε

διολισθήσεις,174

πράγμα το οποίο επισημάνθηκε και αργότερα από ορισμένους κριτικούς.175

Αποκολλώντας τον Στόχο από την αρχική του μήτρα, ο Μαρκόπουλος

διαβλέπει ως κέντρο την πολύπαθη ελληνική κοινωνία, η οποία έχει ρηγματωθεί και ο

Αναγνωστάκης προσπαθεί, πλέον, να την επανενώσει, κηρύσσοντας αγώνα

ενωτικό.176 Ο Μαρκόπουλος μέσω της οξυδερκούς κριτικής του ματιάς, κατορθώνει

να εμπνεύσει στον αναγνώστη την εποπτικότητα της θεώρησης, το άνοιγμα του

νοήματος και τη διαχρονικότητα της τέχνης, πλευρές οι οποίες οφείλουν να

περιχαρακώνουν τον ποιητικό χαρακτήρα. Και ο χαρακτήρας αυτός, ο οποίος

κληροδοτείται στην ποίηση, δεν διαφέρει από τον χαρακτήρα ενός παιδιού, μιας

αθωότητας αναπτυσσόμενης στη βάση της αλήθειας. Και η αλήθεια της

μεταπολεμικής εποχής μετουσιώθηκε σε γνώση, γνώση κατακτημένη για πάντα και

βαθιά ριζωμένη στα τραγικά βιώματα, η οποία σκίζει με τον δραματικό τόνο της το

παραπέτασμα και μας προφυλάσσει

από μακρόχρονη πλάνη και οδυνηρές εμπειρίες.177

«Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα / παιδιά».178

Η αλήθεια, για να μετουσιωθεί σε κατακτημένη γνώση, πληρώθηκε με πολύ

ακριβό αντίτιμο,

172 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 62. 173 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό.π, σ. 156 - 176. 174 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό. π., σ. 62 - 63. 175 Βλ., μεταξύ πολλών, τη μελέτη, Δημήτρης Παπανικολάου, «Η τέχνη της χειρονομίας:

Ξαναδιαβάζοντας τα 18 Κείμενα», περ. Νέα Εστία, τχ. 1743, Μάρτιος 2002, σ. 444 – 460. Ο

Παπανικολάου αναφέρει αυτό που ο Μαρκόπουλος έχει αφήσει να διαφανεί, ότι δηλαδή τα κείμενα

του βιβλίου συνιστούν όχι μία κίνηση, αλλά μια μίμηση κίνησης, μία «χειρονομία» απέναντι στη

φίμωση της ελευθερίας που επιβλήθηκε από τη Χούντα και λιγότερο φωνή ενός «αριστερού λόγου

που μπορεί να σηκωθεί σαν πέτρα εναντίον μιας δεξιάς δικτατορίας». Η παραγωγή κειμενικών

σπαραγμάτων και «όχι a priori επαναστατικών καταθέσεων […] παρέμεινε ένα νήμα που καθόρισε

ανεξίτηλα τη γενιά του ’70 και δημιουργούς τοποθετημένους στην “ευρύτερη αριστερά”», σ. 453, 459,

460. Γενικά για τα Δεκαοχτώ Κείμενα, βλ. ενδεικτικά, Κέλη Δασκαλά, «Η πεζογραφία στα χρόνια της

Δικτατορίας (1967 - 1974)», στο: Αναστασία Νάτσινα, Αγγέλα Καστρινάκη, Ιωάννης Δημητρακάκης,

Κέλη Δασκαλά, Η πεζογραφία στη μακρά δεκαετία του 1960 [ηλεκτρ. βιβλ.], Σύνδεσμος Ελληνικών

Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2015, σ. 196 – 216, βλ. ιδίως, σ. 206 – 210. Αναρτημένο στο:

https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2197, τελευταία προσπέλαση: Πέμπτη, 19.04.2018. 176 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 63. 177 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 66. 178 Βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Στο παιδί μου…», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό. π., σ. 160.

35

με την ψυχική έκπτωση179

και λησμονώντας τα περασμένα,180 επιδιώκει

μεγαλύτερη διάρκεια στον χρόνο.181

Για τον Μαρκόπουλο από τις Εποχές ως τον Στόχο υπάρχει μία οργανική

σύνθεση, κάτι σαν δυναμική μουσικής συμφωνίας. Ωστόσο, η ποίηση του

Αναγνωστάκη είναι αγώνας, στον οποίο ήρωας είναι αυτός ο οποίος μένει πιστός στα

ιδανικά του και η ελευθερία είναι το ιδανικό, το οποίο πορεύεται με την κατάκτηση

της γνώσης, με απώτερο σκοπό την εναρμόνιση με τα βαθύτερα κελεύσματα της

ανθρώπινης ψυχής. Η πορεία του ποιητικού βέλους του Αναγνωστάκη, για να

καταλήξει στον στόχο, πέρασε από διακυμάνσεις, μεταπτώσεις και συνεχείς αλλαγές

μέσα στη μοιραία πραγματικότητα. Σαν μία μετάβαση από τον υπαρκτό αντικειμενικό

κόσμο στο παράπονο του ποιητή. Σαν «κρυφός κυνηγός» της «φοβερής πατρίδας», ο

οποίος στημένος «στη μάντρα του ασύλου», ψάλλει το «τραγούδι για τους

μοναχικούς άνδρες».

179 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 67. 180 Εδώ ο Μαρκόπουλος αναφέρεται στη φράση του Γεωργίου Παπαδόπουλου «Ελλάς Ελλήνων

Χριστιανών», η οποία από τον Γ. Σεφέρη έγινε «Η Ελλάς των Ελλήνων» και σε αυτή τη μορφή

εντάχθηκε στο ποίημα του Αναγνωστάκη «Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ. Χ.». Βλ. Μανόλης

Αναγνωστάκης, «Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ. Χ.», Τα Ποιήματα. 1941 – 1971 […], ό. π., σ. 162 -

163. Για τον συγκεκριμένο στίχο, βλ. σ. 163. Για τη σχέση του με τον Σεφέρη, ο Αναγνωστάκης

αναφέρει: «Στην ποίηση γυρνώ ξανά και ξανά στον Κάλβο και στους ελάσσονες μεταπολεμικούς

(Καρυωτάκης, Άγρας, Μελαχρινός, Φιλύρας κ.ά.) καθώς και στους εφηβικούς μου, μα πάντα ποιητικά

και συναισθηματικά ανεξάντλητους, Απολλιναίρ, Ζαμ, Μυλόζ. Έχω χρόνια να ξαναπιάσω Καβάφη και

Σεφέρη - έχουν συσσωρευτεί τόσα φιλολογικά «μαλάματα» απάνω τους και κάπου αισθάνομαι

προδομένος.», βλ. Μανόλης Αναγνωστάκης, «Εις σε προστρέχω», εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή,

07.12.1990. 181 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 68.

36

Το φλεγόμενο παρόν του Δημήτρη Δούκαρη ως εσθήτα της υπαρξιακής αγωνίας

του μέλλοντος

-Πες, μωρέ, πως είσαι μπολσεβίκος, ν’ αγριέψω,

να σηκωθώ να σε παραδώσω και να ’χω κι ήσυχο το κεφάλι μου

πως δεν παραδίνω ένα αθώο αρνί στους λύκους…

Καταλαβαίνεις τι θέλω; Την ησυχία μου θέλω, που να σας πάρει ο διάολος,

την ησυχία μου, να γλυτώσω κι από σένα κι απ’ αυτούς…

Μα να μην πάρω κι έναν αθώο στο λαιμό μου… Κατάλαβες; Αν μου πεις πως είσαι μπολσεβίκος, όλα

βολεύονται.

-Είμαι μπολσεβίκος.182

Ο τίτλος της δοκιμιακής αναφοράς του Γιώργου Μαρκόπουλου για τον Δημήτρη

Δούκαρη183 υποβάλλει στον αναγνώστη τα προσφιλή του αισθητικά κριτήρια για τον

προσδιορισμό της λογοτεχνικότητας: «Η καρτερία της προδομένης επανάστασης, το

“πέτρινο πρόσωπο” της προθανάτιας μοναξιάς και οι επιτακτικές ανάγκες του

σώματος»,184 υπομονή – σκληρότητα – ανάγκη. Το 1987, λίγα χρόνια πριν από την

έκδοση της Εκδρομής στην άλλη γλώσσα (1991), ο ποιητής Μαρκόπουλος δημοσιεύει

τη συλλογή του Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης, - μετά από οκτώ χρόνια

ποιητικής «αφωνίας»- η οποία αποτιμήθηκε, γενικά, με θετική ματιά από την

κριτική185 και τονίστηκε η βαθιά υπαρξιακή στόφα της με υπερρεαλίζοντα (αλλά

ρεαλιστικά επιβεβαιώσιμα) στοιχεία, η «ερωτική μάχη με τη μνήμη»,186 η

συμβολοποίηση ηρώων και η ακατάσχετη επιθυμία για ελευθερία.

Ο Δημήτρης Δούκαρης (1925 - 1982),187 ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής

γενιάς, τοποθετείται από τον Λίνο Πολίτη στους ποιητές με πολιτικούς στόχους.188 Η

σχέση του με τον Μαρκόπουλο ήταν φιλική και αμοιβαίων συναισθημάτων,189 για

182 Βλ. Νίκος Καζαντζάκης, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, ειδική έκδοση για την εφ. Πρώτο Θέμα,

Αθήνα 2018, σ. 489. 183 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. Η καρτερία της προδομένης επανάστασης, το

“πέτρινο πρόσωπο” της προθανάτιας μοναξιάς και οι επιτακτικές ανάγκες του σώματος», Εκδρομή

στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 129 – 166. 184 Οι υπογραμμίσεις δικές μας. 185 Βλ. εν συνόλω, «“Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης”», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Γιώργο

Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 151 – 170. 186 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το ποιητικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και με

σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 41 – 51. 187 Για εργοβιογραφικά στοιχεία, βλ. Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Δημήτρης, Δούκαρης», Λεξικό

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 545 – 546. / Βλ. και λήμμα:

«Δημήτρης Δούκαρης», «Η πρώτη μεταπολεμική γενιά», στο: Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία –

Γραμματολογία., ό.π., σ. 506 – 517. / Στον ιστότοπο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, «Δημήτρης

Δούκαρης», στο: «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το 1935», στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=632, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 20.04.2018. 188 Βλ. Λίνος Πολίτης, «Δέκατος ένατος και Εικοστός αιώνας. Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία.

Η ποίηση», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 339. 189 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή

και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 94. / Ο ποιητής Ηλίας

Κεφάλας αναφέρει: «Γνώρισα τον Δούκαρη την άνοιξη του 1979. Μαζί με τον ποιητή Γιώργο

Μαρκόπουλο μπήκαμε στο γραφείο του στο μέγαρο Ερμής, σφίξαμε το χέρι του –γνωστός ο

Μαρκόπουλος, άγνωστος εγώ –και άκουσα από κοντά τη χαρακτηριστική σπηλαιώδη φωνή του να με

37

αυτόν τον λόγο ο ένας έκρινε την ποίηση του άλλου. Ο Δούκαρης, διευθυντής του

περιοδικού Τομές (από το 1975 έως τον θάνατό του), δημοσιεύει ένα άρθρο του με

τίτλο «Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος και το όραμα της Έγερσης για την

Ελευθερία», στο οποίο κρίνει τον ποιητή Μαρκόπουλο με χαρακτηριστικά

υμνολογίας και με κριτήρια όχι μόνο καθαρά λογοτεχνικά.190 Αναφέρει σχετικά:

[…] Μέσα απ’ αυτό το σωρό της ομοιοκατάληκτης σπουδαιοφάνειας, υψώνεται η

πληρέστερη ποιητική μορφή, με τα πιο γνήσια χαρακτηριστικά που συντελούν στην

εδραίωση ενός καίριου και ουσιαστικού λυρικού λόγου. Ο ποιητής Γιώργος

Μαρκόπουλος αποτελεί ξεχωριστή μονάδα που πλησιάζει στο χώρο του απόλυτα

προσωπικού, του α ν ε π α ν ά λ η π τ ο υ […].Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος με το

αμετακίνητο όραμα της Έγερσης για την Ελευθερία ανασύρει και διευρύνει τους

καταποντισμένους ποιητικούς ορίζοντες της νέας γενιάς. […] Ορθώνεται [ενν. το

όραμα] με το ανάστημα ενός ακέραιου ποιητή. Γιατί δεν υπάρχει ακέραιος ποιητής

χωρίς το όραμα της Έγερσης για την Ελευθερία.191

Ο Μαρκόπουλος, από την άλλη, δεν είναι τόσο εξυμνητικός προς τον

ομότεχνό του, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις δύο πρώτες συλλογές του.

Αναμφισβήτητα, το βιωματικό υλικό αποτελεί την κυριότερη θεματική περιοχή των

ποιητών. Η εξορία εξαιτίας των φρονημάτων, τα βασανιστήρια και η

περιθωριοποίηση – στοχοποίηση, ήταν το εφαλτήριο της σύνδεσης της ιστορίας με τη

λογοτεχνία.192 Τα ποιήματα των μεταπολεμικών δημιουργών επικύρωσαν την αξία

τους ως άμεσες καταθέσεις της τέχνης του λόγου ή ως ιστορικές μαρτυρίες με

σημαντικές αισθητικές αξιώσεις.193 Για τον Μαρκόπουλο, τα βιώματα εγγράφονται

στα πρωτόλεια του Δούκαρη

υποδέχεται και να με εγκαρδιώνει». Βλ. Ηλίας Κεφάλας, «Δημήτρης Δούκαρης», Το χαμένο ποίημα.

Κείμενα για την ποίηση, Εκδόσεις Λογεῖον, Τρίκαλα 2009, σ. 141 -154, ιδίως σ. 141. 190 Βλ. δείγματος χάριν, «Ο Δούκαρης ήταν μια ανοιχτή καρδιά για όλους τους υπό εκκόλαψη

συγγραφείς. […] Το περιοδικό Τομές, πάνω στο οποίο είχε αφιερώσει όλη του την ψυχή ο Δημήτρης

Δούκαρης, ήταν ένα διαρκές εκκολαπτήριο νέων δημιουργών. […] Ο κεντρικός πυρήνας της γενιάς

του ’70 συγκροτήθηκε και αναδείχτηκε μέσα από τις σελίδες του περιοδικού αυτού.», βλ. Ηλίας

Κεφάλας, «Δημήτρης Δούκαρης», Το χαμένο ποίημα. Κείμενα για την ποίηση, ό.π., σ. 141. 191 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, «Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος και το όραμα της Έγερσης για την

Ελευθερία», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 51. 192 Μία πολύ εύστοχη άποψη σχετικά με τη μετουσίωση των βιωμάτων σε γραπτά κείμενα:

«Τουλάχιστον ως τη μεταπολίτευση το 74’, η λογοτεχνία και η τέχνη είχαν επωμισθεί σχεδόν

αποκλειστικά τον ρόλο της μορφοποίησης της ιστορικής εμπειρίας και της κοινωνικής παραγωγής της

μνήμης. Η λογοτεχνία που μιλούσε λοιπόν με τους πιο διαφορετικούς τρόπους, άμεσους ή έμμεσους,

για τις εμπειρίες αυτές υπήρξε τόσο για τους συγγραφείς όσο και για τους αναγνώστες της ένας χώρος

αντίστασης στην παραμόρφωση και στη λήθη της εμπειρίας τους, ένα μέσον ανασύνθεσης και

αναστοχασμού της προσωπικής ιστορίας τους, και κατάφερε, στη διάρκεια αυτών των 50 χρόνων, να

ξετυλίξει πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος, να δώσει σύνθετες ερμηνείες, μακριά από

μανιχαϊστικά σχήματα, και να μας κάνει να σκεφθούμε κριτικά για το ίδιο το ιστορικό γεγονός. Τα

τελευταία μόλις χρόνια τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει επιτέλους η ιστορία». Βλ. Βενετία Αποστολίδου,

«Πώς η λογοτεχνία διέσωσε την ιστορική μνήμη», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 17.10.1999. 193 Βλ. «Μεταπολεμικοί ποιητές. Η μεταπολεμικότητα», στο: Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ

ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ανθολ. – πρόλ. Δώρα Μέντη,

εισαγ. σημειώματα Ευριπίδης Γαραντούδης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2016, σ. 281 – 283, ιδίως σ.

281 - 282.

38

μέσα από μία οπτική γωνία εντελώς δική του194

και το νησί της Ικαρίας και, μετέπειτα, η Μακρόνησος195 αποτελούν όχι μόνο τον

τόπο του μαρτυρίου,196 αλλά συνιστά και έναν χώρο «όπου διαδραματίζεται ένα

σημαντικό κεφάλαιο της μεταπολεμικής ιστορίας»197 και ο οποίος απηχεί την

αναπαράσταση της

γενικότερης τραγωδίας του όντος. Έτσι, η εμπειρία εδώ, δεν κατατίθεται όπως

συνήθως, ως ηρωική αποτίμηση ή μαρτυρική καταγραφή, αλλά ως μέσον κυρίως,

ψυχικής δοκιμασίας και ταπείνωσης.198

Εντούτοις, στο πρώιμο έργο του Δούκαρη διαπιστώνεται η οργή εξαιτίας των όσων

βιώνει ο ποιητής, η οποία, παρόλο που είναι εκπεφρασμένη με στόμφο και

«επιβλητική μεγαλοπρέπεια»,199 δεν είναι μία άλκιμη αποδοκιμασία για το άδικο,

αλλά μέσα από τα ποιήματα αναδύεται, κατά την άποψη του κριτικού, θλίψη και

κατάφωρη απελπισία, εξαιτίας της αλλοτριωμένης και στερημένης από ουσιαστικό

νόημα καθημερινότητας, άποψη που διαπερνά εν συνόλω την ποίηση του

Μαρκόπουλου200 και οδηγεί τον Δούκαρη να δηλώσει εντέχνως την τραγικότητα του

υποκειμένου. Το ποιητικό υποκείμενο αυτοενοχοποιείται και κατηγορεί ταυτόχρονα

και αυτό το αντιθετικό δίπολο, η κοινή «συμμετοχή στο έγκλημα», εντείνει την

τραγική του διάσταση, αφού βρίσκεται μπροστά στη συνειδητοποίηση των πολιτικών

λαθών και στην κατάρρευση των όποιων ελπίδων.201

194 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 129. 195 Ο Δούκαρης «πήρε μέρος στην Αντίσταση και κατά την περίοδο του Εμφυλίου εκτοπίστηκε στην

Ικαρία και στη Μακρόνησο (1947 -1950)». Βλ. Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Δούκαρης, Δημήτρης», Λεξικό

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 545. 196 Για την όψη της ποίησης στα νησιά από τη γενιά του ’30 έως τους μεταπολεμικούς ποιητές, βλ.

δειγματοληπτικά, Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τα νησιά του Αιγαίου ως τόπος μιας αντίθεσης: από την

ποιητική γενιά του 1930 στη μεταπολεμική ποίηση», στο: Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία

ώς σήμερα. [= Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10 – 12

Μαΐου 2002], τ. Α΄, Οι μαρτυρίες των λογοτεχνικών κειμένων, επιμ. Αστέριος Αργυρίου, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004. Αναδημοσιευμένο στο: Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση

(1930 - 2006), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009, σ. 227 – 246. / Αγγέλα Καστρινάκη, «Το νησί: μια

ευτοπία στη λογοτεχνία της Κατοχής», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα, ό.π., σ.

457 – 468. / Χριστίνα Ντουνιά, «Το νησί ως εξορία στη νεοελληνική ποίηση : παραδείγματα

συμβολικών και ρεαλιστικών τοπίων», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ώς σήμερα, ό.π., σ.

607 – 615, κ.π.ά. Για τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις της Μακρονήσου κατά τη δεκαετία 1950 –

1960 ως μέσο διεκδίκησης της «ελευθερίας», βλ. ενδεικτικά, Δώρα Μέντη, Μεταπολεμική πολιτική

ποίηση: Ιδεολογία και ποιητική, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1995. 197 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τα νησιά του Αιγαίου ως τόπος μιας αντίθεσης: από την ποιητική

γενιά του 1930 στη μεταπολεμική ποίηση», Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 -2006),

ό. π., σ. 230. 198 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 130. 199 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 130. 200 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Εισαγωγή», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο.

Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 15 – 42.

201 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 130 - 131.

39

Ο Μαρκόπουλος ως ποιητής, αλλά και ως κριτικός, περιβάλλεται από τον

μανδύα της αναζήτησης της ουσίας όσον αφορά την ανθρώπινη ύπαρξη. Στέκεται

πέρα και πάνω από οποιαδήποτε «γραμμή»202 και βαδίζει στη δοκό της αλήθειας,

κρατώντας στα χέρια του, ως ισορροπιστή, την ανθρώπινη ψυχή.

Αναλυτικότερα, ο Μαρκόπουλος διαπιστώνει ότι ο Δούκαρης με την Καλλίστη

Θήρα203 βελτιώθηκε αισθητικά, ο δεσμός μορφής – περιεχομένου ομαλοποιήθηκε και

επισημαίνεται από τον κριτικό ο μετασχηματισμός των βιβλικών μορφών. Πλέον,

προτάσσεται

η παρρησία, που αρχίζει απροκάλυπτα πλέον, να οπλίζει έναν λόγο αισθητά

ολοκληρωμένο, περισσότερο από κάθε άλλη φορά βιβλικόν και μαζί, πιο επιμελημένον,

πιο υπαινικτικό και πιο συμβολικόν.204

Μέσω των παραβολών εξέφρασε ο Δούκαρης την αντίθεσή του στην υπόθεση

Πλουμπίδη,205 αφήνοντας ως παρακαταθήκη το ποίημα «Δίκη Νικολάου

Πλουμπίδη», από το οποίο παραθέτουμε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους:

Από τη Σωτηρία του υπόκωφου θάνατου / έως τη σωτηρία της ψυχής σου, /

πάνου στο πήλινο Γουδί του αθάνατου / πόνου, / […] η Ελευθερία του Σταυρού, /

στερνό μίλημα της άφθαρτης γαλήνης σου - / ενώπιος ενωπίω στη μοναξιά σου / κι η

αρχή σου ν’ αντηχεί εν τη ερήμω∙ / ολούθε σε τυλίγουν οι κραυγές: τον Βαραββάν, /

πάντοτε κι απανταχού οι κραυγές: τον Βαραββάν - / όχι εσένα, προ παντός, όχι εσένα∙ /

την ιερή πλήρωση του κύκλου σου, / το σιωπηλό σπασμό του χρέους, / την κρυφή

202 Ο Θεοδόσης Πυλαρινός αναφέρεται στην ποίηση του Μαρκόπουλου ως «υπερκομματικά

πολιτικοποιημένη αριστερή ποίηση». Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Εισαγωγή», στον σύμμεικτο τόμο:

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 29. 203 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, Καλλίστη Θήρα. Ποιήματα, χ.ε., Αθήνα 1953. 204 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 132. 205 Ο Νικόλαος Πλουμπίδης (1902 - 1953) αποτελεί μία από τις τραγικές μορφές της ελληνικής

ιστορίας. Ανέπτυξε συνδικαλιστική και έντονη κομματική δράση στο ΚΚΕ από το 1926, όταν

υπηρετούσε ως δάσκαλος στη Βούρμπη Ελασσόνας. Στις 25 Νοεμβρίου 1952 συλλαμβάνεται στο σπίτι

του και, μετά από δίκη, η οποία άρχισε στις 24 Ιουλίου 1953, καταδικάζεται δις εις θάνατον λόγω

κατασκοπείας. Εκτελείται εν κρυπτώ στις 14 Αυγούστου 1954, ενώ η απόφαση περί θανατικής

καταδίκης εκκρεμούσε από το προηγούμενο έτος. Η υπόθεση Πλουμπίδη αποτελεί κορύφωση της

ανθρώπινης τραγωδίας και, συνάμα, της πολιτικής σκευωρίας, η οποία άφησε ανεξίτηλα σημάδια στην

ιστορική πορεία και, κυρίως, στην ηθική υπόσταση της Αριστεράς, αφού η ηγεσία του ΚΚΕ υπό του

Νίκου Ζαχαριάδη κατηγόρησε τον Πλουμπίδη ως «προδότη» του κόμματος, αμφισβητώντας ακόμα και

την εκτέλεσή του. Η δίκη του ήταν μείζον πολιτικό γεγονός, καθώς ο Νικόλαος Πλουμπίδης ανέλαβε

πλήρως την υπεράσπιση του κατηγόρου του, του κόμματος στο οποίο ανήκε και το οποίο,

ταυτοχρόνως, τον απέπεμπε. Διεξοδικότερα για τον Νικόλαο Πλουμπίδη και την υπόθεσή του, βλ.

ενδεικτικά, Δημοσθένης Α. Παπαχρίστου, Νικόλαος Πλουμπίδης. Ντοκουμέντα. Γράμματα από τη

φυλακή. 1953 – 1954, Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 21997 / Άγγελος Δεληβορριάς, Αρχείο Οικογένειας

Νίκου Πλουμπίδη, ταξινομική επιμ. Αλέξανδρος Δ. Ζάννας, Εκδόσεις Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα

2008. / Ιωάννα Παπαθανασίου, «Αφιέρωμα: Ο πολιτικός Πλουμπίδης: 60 χρόνια από την εκτέλεση»,

εφ. Η Αυγή, Τρίτη, 19.08.2014. / Γιώργος Πετρόπουλος, Νίκος Χατζηδημητράκος, Νικόλαος

Ζηργάνος, Ελένη Κατσιγιάννη, Κώστας Μανιμανάκης, «Απόρρητος φάκελος Νίκου Πλουμπίδη: Η

πορεία προς την εκτέλεση», εφ. Η Εφημερίδα των Συντακτών, Σάββατο, 12.08.2017, κ.π.ά.

40

αγωνία του σκαμένου μαρτυρίου - / […] το στεφάνι σου εξ ακανθών, μαρμάρινο

στεφάνι, / στ’ αναρτημένα λείψανα της εποχής μας.206

Στο ποίημα αυτό μέσω των παραβολών διακρίνουμε τη συμβολικού τύπου207

αναλογία του μαρτυρίου και των δύσκολων συνθηκών διαβίωσης των εξορισμένων

με εκείνο του Χριστού στον Γολγοθά. Στο άγονο και αγριωπό τοπίο της εξορίας

ακυρώνεται, κατά τον ποιητή, κάθε υποψία ζωής και πλανάται η ιδέα του θανάτου,

έτσι ώστε η οποιαδήποτε αισιοδοξία αμαυρώνεται από την αίσθηση της ήττας, ως μία

ολοκληρωτική

αντίδραση [ενν. του Δούκαρη] απέναντι στους επικρατήσαντες μετά τον εμφύλιο, σε

κάθε κρατικό ή κομματικό μηχανισμό.208

Η πολιτική ποίηση, κάτω από τον όρο της στράτευσης και της ιδεολογικής

κατευθυντήριας γραμμής, η οποία, ως μορφή τέχνης, ακολουθεί ή εκφράζει μόνο

αντιρρήσεις ή ευφυολογήματα προς ορισμένες κομματικές πρακτικές δεν ήταν ποτέ

στις προτιμήσεις του Μαρκόπουλου. Ο ίδιος μπορεί να ανήκει στον ευρύτερο

ιδεολογικό χώρο της Αριστεράς, όπως και οι περισσότεροι λογοτέχνες της γενιάς του

1970, όμως η ποίηση για τον Γιώργο Μαρκόπουλο οφείλει να είναι «καθαρή»,

μεριμνώντας να αναρριχηθεί με τη βοήθεια αισθητικών και υπαρξιακών209 ιμάντων

στον ιστό της διαχρονίας και να συμβάλλει στην ηθικοποίηση του γράφοντος ατόμου

και, κατ’ επέκτασιν της κοινωνίας.210 Ο ίδιος σε συνέντευξή του στον Χρήστο

Τουμανίδη δηλώνει:

206 Βλ. Σωτήρης Παστάκας, «Δημήτρης Δούκαρης. Το Πέτρινο Πρόσωπο», επίμ. Χρίστος

Ρουμελιωτάκης, στη στήλη: Ανθολογία ελληνικής ποίησης «Ποιείν», στο διαδικτυακό λογοτεχνικό

περιοδικό Ποιείν, στο: http://www.poiein.gr/archives/885/index.html, τελευταία προσπέλαση:

Κυριακή, 29.04.2018. 207 Για τη μέθοδο και τη χρήση των συμβόλων στην ποίηση, ως μέσα προαγωγής των σοσιαλιστικών

ιδεών, ο Δούκαρης είχε εμπλακεί σε διαμάχη με τον Γιάννη Ρίτσο και τον Κώστα Κουλουφάκο μέσω

του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης. Κατά το ίδιο έτος (1955), ο Δούκαρης αφιέρωσε τη συλλογή

ποιημάτων του, Καθολικός Μεσάζων, στον Γιάννη Ρίτσο. Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, «Τα σύμβολα στην

ποίηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 6, Ιούνιος 1955, σ. 485. / Γιάννης Ρίτσος, «Τα σύμβολα στην

ποίηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 7, Ιούλιος 1955, σ. 68 - 69. / Κώστας Κουλουφάκος, χ.τ., περ.

Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 7, Ιούλιος 1955, σ. 69 - 70. / Δημήτρης Δούκαρης, «Οι πολιτιστικές αξίες του

ελληνικού παρελθόντος (στη συνειδητή και δημιουργική προβολή τους, σα συμβολή στην πνευματική

διαμόρφωση του Νέου Κόσμου)», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 8, Αύγουστος 1955, σ. 161 - 162.

208 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 132. 209 Βλ. σχετικά, Δημήτρης Γιάκος, «Δημήτρης Δούκαρης», περ. Νέα Εστία, τχ. 1315, Πέμπτη,

15.04.1982, σ. 542 – 543. 210 Για τη σχέση λογοτεχνίας – ηθικής και για το αν η τέχνη, γενικότερα, συμβάλλει στην ηθική

αρτίωση των αναγνωστών, βλ. ενδεικτικά, Φοίβος Γκικόπουλος, «Σε τι χρησιμεύει η λογοτεχνία;»,

περ. Ο Παρατηρητής, τχ. 28, 1996, σ. 155 – 161. / Γιώργος Ζωγραφίδης, Εικαστική φιλοσοφία.

Μελετήματα για τη φιλοσοφία, τη θρησκεία και την τέχνη, επιμ. Μαρία Αποστολοπούλου, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998. / Φιλήμων Παιονίδης, «Η διαπλοκή τέχνης και ηθικής: μία

μετριοπαθής άποψη», Υπέρ του δέοντος. Δοκίμια πρακτικής φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα

2007, σ. 51. / Χριστίνα Γ. Μελαχροινού, Λογοτεχνία και ηθική γνώση [=διδακτορική διατριβή], ΕΚΠΑ,

Αθήνα 2012. Αναρτημένη στο: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/28571, τελευταία

προσπέλαση: Κυριακή, 29.04.2018. / Τσβετάν Τοντορόφ, «Τι μπορεί η λογοτεχνία», Η λογοτεχνία σε

κίνδυνο, μτφ. Χρύσα Βαγενά, εισ. Νάσος Βαγενάς, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2013, σ. 85 – 95. / R. V.

Young, «Literature and Morality», Modern Age, vol. 59, no 1, winter 2017, p. 39 – 48. / Ζακ Ρανσιέρ,

41

η ποίηση για μένα είναι ένα μέσον, για να με βοηθάει να γίνομαι καλύτερος

άνθρωπος.211

Υπό αυτούς τους όρους ο Μαρκόπουλος καταθέτει την άποψή του για τη

συλλογή Καλλίστη Θήρα, κυρίως, σε ό,τι αφορά τα ποιήματα με πολιτικό πρόσημο.

Προς επίρρωση της γνώμης του και για να γίνει εμφανέστερη η πολιτική στόφα του

ποιήματος «Δίκη Νικολάου Πλουμπίδη», καταθέτει τη «συνομιλία» του Νίκου

Καρούζου και του Δημήτρη Δούκαρη μέσω του περιοδικού Τομές. Στο δοκίμιο του

Καρούζου «Κοινωνικοί αγώνες και σοσιαλιστική ηθική»,212 μία κριτική στο βιβλίο

του Άγι Στίνα (ένα από τα ψευδώνυμα του Σπύρου Πρίφτη), Αναμνήσεις. Εβδομήντα

χρόνια κάτω από τη σημαία της σοσιαλιστικής επανάστασης,213 εκτός των άλλων,

διαβάζουμε πως το ποίημα του Δούκαρη ορίζεται ως σημαντικό λογοτεχνικό

επιστέγασμα των αγώνων της Αριστεράς και ως

θαρραλέα πράξη υπεράσπισης της ανθρώπινης τιμής και αξιοπρέπειας.214

Ο Μαρκόπουλος ανορθώνει το αισθητικό του κριτήριο και επανέρχεται σε ό,τι

του φαίνεται πως πληροί τις προϋποθέσεις για να διαρκέσει στον χρόνο. Έτσι,

αναφέρει ως θετικό στοιχείο το ότι

ο ποιητής δεν περιορίστηκε στο να μας δώσει κάποια ποιήματα «κομματικής κριτικής»

μόνον, αλλά και άλλα, που εν συνεχεία, κρυσταλλώνουν πάγια και επίμονα

αναπτυσσόμενα θέματα. Έτσι, αρέσκεται εκ παραλλήλου, με έναν τρόπο αιρετικό, θα

λέγαμε, να παρουσιάζει, ή καλύτερα να προτείνει, το κ ά λ λ ο ς του νεανικού σώματος,

και συχνά να επικαλείται την ανάγκη, αυτό να κρατηθεί για πάντα στη μ ν ή μ η, ακμαίο

και σφριγηλό […] και δεν φοβάται ακόμη, να κηρύξει, πορευόμενος και

δοκιμαζόμενος, μέσω ενός αθόρυβου δικού του δρόμου, που βρίσκεται πολύ μακριά

από τις πολυσύχναστες οδούς των αγοραίων συναλλαγών, την η θ ι κ ή του έ γ ε ρ σ η

για τη σ ω τ η ρ ί α της ψ υ χ ή ς. Ή, να μεταγγίζει με τους στίχους του, τη β α θ ύ τ α τ η

ε ρ η μ ι ά που νιώθει, αμέσως μετά την ήττα των Αριστερών δυνάμεων, την ίδια

ακριβώς ώρα που η απόφαση για τη «συνέχιση του αγώνα, με όποιο μέσο», σκέπαζε

Δυσφορία στην Αισθητική, πρόλ. – μτφ. – επίμ. Θωμάς Συμεωνίδης, επιμ. – σημ. Κική Καψαμπέλη,

Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2018, κ.π.ά. 211 Συνέντευξη του Γιώργου Μαρκόπουλου στον Χρήστο Τουμανίδη. Βλ., Χρήστος Τουμανίδης, «Ο

Γιώργος Μαρκόπουλος στο 24 grammata culture WebTV», διαθέσιμο στο:

https://youtu.be/tdFz9lEKuW8, απόσπαμα 07.50΄ - 08.06΄, Πέμπτη, 07.03.2013, τελευταία

προσπέλαση: Κυριακή, 29.04.2018. 212 Βλ. Νίκος Καρούζος, «Κοινωνικοί αγώνες και σοσιαλιστική ηθική», περ. Τομές, τχ. 33,

Φεβρουάριος 1978, στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη

γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 133 – 135. 213 Βλ. Άγις Στίνας, Αναμνήσεις. Εβδομήντα χρόνια κάτω από τη σημαία της σοσιαλιστικής

επανάστασης, Εκδόσεις Βέργος, Αθήνα 1977 ( Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα 21985). 214 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 133.

42

λάθη ολέθρια και παραλείψεις […], για να μας μεταδώσει στο τέλος, τη φριχτή γεύση

της επιμελώς, από άλλους, κρυμμένης αίσθησης της π ρ ο δ ο σ ί α ς.215

Αυτή η «ηθική έγερση» προσωποποιήθηκε. Η Επανάσταση (με κεφαλαίο

«Ε») βάραινε πολύ επάνω στον Δούκαρη. Κι αυτός, ως ποιητής, είχε αποδεχθεί το

βάρος. Ήθελε να γκρεμίσει, ήθελε να κτίσει, ήθελε να είναι ο εμπνευσμένος

οδηγητής, ο μύστης και ο ιεροφάντης της.216 Ο Μαρκόπουλος, για τη συλλογή

Καθολικός Μεσάζων,217 δηλώνει πως:

είναι και η πρώτη φορά που ο Δημήτρης Δούκαρης, θα εγκαινιάσει μια ερωτική

συνομιλία με την «Επανάσταση», γεγονός που θα αποτελέσει στη συνέχεια, βασικό

θεματογραφικό άξονα της ποίησής του.218

Η αναπόληση του έρωτα και η λατρεία προς την ομορφιά και το νεανικό σώμα

οδηγεί τον Δούκαρη στην υπέρβαση της ατομικότητας και σηματοδοτεί τον δρόμο

προς την κατάκτηση της ελευθερίας, με αποτέλεσμα να μεταφορικοποιείται η

λύτρωση από τα επίγεια, η οποία στο τέλος μεταδίδει

αυτό το συναίσθημα της υποταγής, αυτή την πικρή γεύση που αφήνει η απομάκρυνση,

και τέλος, η φυγή.219

Ακολούθως, ο Γιώργος Μαρκόπουλος ως οξυδερκής αναγνώστης και

γνωρίζοντας εκ των έσω την τέχνη και την τεχνική της ποίησης, αξιοποιεί το

σημασιολογικό φορτίο του τίτλου και συμπεραίνει πως το Γυμνό χώμα220 του

Δούκαρη γίνεται σύμβολο της

ταπεινής καθαρότητας του ήθους

και, παράλληλα,

διαφυλάσσει στο ύψος της και την αξία της ζωής, μέσα σε έναν κόσμο που βουλιάζει

στο ψέμα, την υποκρισία και την εξαχρείωση.221

215 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 136 - 137. Η υπογράμμιση δική μας. 216 Βλ. Σωτήρης Παστάκας, «Δημήτρης Δούκαρης. Το Πέτρινο Πρόσωπο», ό.π., στο διαδικτυακό

λογοτεχνικό περιοδικό Ποιείν, στο: http://www.poiein.gr/archives/885/index.html, τελευταία

προσπέλαση, Κυριακή, 29.04.2018. / Για μία συνολική θεώρηση της ποίησης του Δούκαρη, βλ.

Γιώργος Κ. Καραβασίλης, «Δημήτρης Δούκαρης», Επί τάπητος, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 1999,

σ. 65 – 74. 217 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, Καθολικός μεσάζων, χ.ε., Αθήνα 1955. 218 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 138. 219 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 139. 220 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, Γυμνό χώμα, χ.ε., Αθήνα 1957. 221 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 140.

43

Τοιουτοτρόπως, η ερήμωση εξαιτίας της ηθικής έκπτωσης και της

κατάρρευσης της κομματικής ιδεολογίας222 και η μοναξιά του ατόμου τίθενται μέσω

του «Ανάπηρου Σκυλιού» και δίνουν υπαρξιακό παλμό στην ποίηση του Δούκαρη

από το 1957 και εξής.223 Παραθέτουμε το ποίημα:

Τότε συνάντησα σ’ έναν επαρχιακό

σιδηροδρομικό σταθμό,

ένα ανάπηρο σκυλί,

με τα δυο μπροστινά πόδια κομμένα∙

να γαυγίζει, να γαυγίζει,

όλο να θέλει να ορθωθεί,

να επιμένει να ορθωθεί, να γαυγίζει,

με το μισό πρόσωπο πάνω στο χώμα –

και τότε δεν απόρησα,

σα ν’ άκουσα το ανάστημα ετούτης της ζωής.224

Ο Μαρκόπουλος τονίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της πίκρας του ποιητή,

αφού όλες οι μεγαλεπήβολες αξίες της ζωής αδυνατούν να συνδράμουν στη νίκη

απέναντι στον θάνατο και τη φθορά. Και το μόνο που απομένει είναι μία

ακατάπαυστη επαναστατικότητα, γνωρίζοντας ταυτόχρονα την αδυναμία

πραγμάτωσής και το μάταιο της υπόστασής της, το οποία θα οδηγούσε στην

ολοκλήρωση και απελευθέρωση του ατόμου. Αυτή η τραγική συνειδητοποίηση ήταν

η μεγάλη πληγή του Δούκαρη.225

Ο όρος «επανάσταση»226 ως επιστροφή – αντίδραση σε κάτι, εκλαμβάνεται ως

μη πραγματώσιμο και επιφέρει θλίψη στον Δούκαρη, αφού η συνειδητοποίηση της μη

222 Ο Δημήτρης Δούκαρης μετά από το εικοστό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, διαχώρισε τη θέση του. Στο

Συνέδριο πάρθηκαν αποφάσεις σχετικά με την αποσταλινοποίηση και την αμφισβήτηση του δόγματος

του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Παράλληλα, συνέβη στη Βουδαπέστη η Ουγγρική επανάσταση με

εισβολή/επέμβαση Σοβιετικών στην Ουγγαρία. Ο Δούκαρης, όπως και πολλοί πνευματικοί άνθρωποι

καταδίκασαν τη σοβιετική επέμβαση. Μάλιστα, ο Δούκαρης δημοσίευσε ένα ποίημα με τίτλο

«Ελλαδικών Ερειπίων Εξύμνησις», εκφράζοντας την αντίθεσή του στην πολιτική των Σοβιετικών. Βλ.

σχετικά, Δημήτρης Δούκαρης, «Ελλαδικών Ερειπίων Εξύμνησις», περ. Καινούρια Εποχή, Άνοιξη

1957, σ. 75. Για τη Μάχη της Βουδαπέστης βλ. ενδεικτικά, Ιωάννης Γιαννάκενας, Ουγγαρία 1956. Η

άνοιξη που δεν ήρθε…, Εκδόσεις Πρωτοβουλία, Αθήνα 1986. / Κώστας Μπετινάκης, «Η αιματηρή

εξέγερση στην Ουγγαρία», εφ. Τα Νέα, Σάββατο, 30.10.1999, κ.π.ά. 223 Για τον υπαρξιακό τόνο, ο οποίος εμφωλεύει στην ποίηση του Δούκαρη, βλ. Δημήτρης Κόκορης,

«…σφηνωμένος στην υπαρξιακή δίψα», περ. Το Δέντρο, τχ. 143 -144, Αύγουστος – Οκτώβριος 2005,

σ. 151 – 156. / Κατά τον Τάκη Σινόπουλο στη συλλογή Γυμνό Χώμα συναντάμε «τον πιο αληθινό

Δούκαρη, τον πιο ποιητή, που έχοντας επιτύχει ένα ποσοστό διαύγειας για τον εαυτό του μας πείθει

πως εδώ τα ποιήματα είναι ανόθευτα γεννήματα του εσωτερικού του κόσμου και της αναταραχής που

δοκιμάζει. […] Το προσωπικό δράμα του Δούκαρη με το Γυμνό Χώμα μάς επιβάλλεται και έξω αλλά

και μέσα στο χώρο της ποίησης». Βλ. Τάκης Σινόπουλος, «Ένας κληρωτός της εποχής μας», περ.

Εποχές, τχ. 20, Δεκέμβριος 1964, σ. 87 – 89, ιδίως σ. 88 -89. 224 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, «Το ανάπηρο σκυλί», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης

Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 140 – 141. 225 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 141. 226 «Επανάσταση»: Το σύνολο των ιστορικών γεγονότων που συμβαίνουν σε μία οργανωμένη

κοινωνία, κυρίως κράτος, όταν ένα τμήμα της, μικρό ή μεγάλο, εξεγείρεται με σκοπό την κατάληψη

της εξουσίας και την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών (πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών,

44

εφικτότητας του προσδοκώμενου αφήνει τον ποιητή ανολοκλήρωτο. Έτσι, όπως

εξελίσσεται η ποιητική πορεία του Δημήτρη Δούκαρη, ο Μαρκόπουλος υποστηρίζει

πως:

η επανάσταση, δεν είναι πια μέσον, είναι ιδέα∙ την τοποθετεί ανόθευτη από την ίδια τη

διαλεκτική της, στη σφαίρα του ιδανικού, καταφεύγει σε αυτή μονίμως, μόλο που ξέρει,

[…] πως δεν θα μπορέσει να του δώσει την απάντηση που ζητάει∙ την προσφωνεί με

κεφαλαίο γράμμα, όπως κάνουμε με το Θεό ή με κάτι στο οποίο έχουμε προσηλωθεί

βαθύτατα, λατρευτικά, ερωτικά∙ γι’ αυτό και την ταυτίζει σχεδόν πάντα, με το «ε ρ ω τ ι

κ ό σ ώ μ α».227

Η προσέγγιση του Μαρκόπουλου προκύπτει από την εξιδανίκευση της

Επανάστασης μέσω της προσωποποίησής της και κατευθύνει το ποιητικό υποκείμενο

σε εκδηλώσεις λατρείας και ανυπέρβλητου ερωτικού συναισθήματος, ανοίγοντας μία

διαλογική συζήτηση μαζί της, η οποία δεν απολήγει πάντα στη συναγωγή επιθυμητών

συμπερασμάτων

και όπως ο έρωτας, έτσι και εκείνη: Το μεγαλείο τους, δεν μπορεί να μετρηθεί, παρά με

την απόλυτη έννοια του θανάτου.228

Ο Δούκαρης μένει πιστός στην ιδέα του, αφού αυτή είναι η μοίρα του, συχνά

αντικρίζοντάς τη με σαρκαστικό βλέμμα, άλλοτε μένοντας εκστασιασμένος κι άλλοτε

οργισμένος, επειδή αντιλαμβάνεται πως η σωτηρία του δε θα έλθει μέσω της

δυναμικής της, όμως αυτός είναι αναγκασμένος μοιραία να μην παραιτηθεί από το

όραμά του. Ώσπου, εν τέλει, συντετριμμένος εξομολογείται την απόλυτη εξάρτησή

του από εκείνη.229

Συχώρεσέ με Επανάσταση∙

εγώ είμαι κορμί κι Εσύ είσαι ιδέα,

εγώ είμαι αίμα κι Εσύ είσαι αρχές,

εγώ είμαι πάθος κι Εσύ αταραξία,

εγώ είμαι ζωή και θάνατος

κι Εσύ μονάχα ζωή και όχι θάνατος, συχώρεσέ με Επανάσταση –

εγώ έχω πονέσει περισσότερο από Σένα.230

πολιτιστικών κτλ.) και μεταφορικά: Η εκδήλωση αντίθεσης σε ορισμένη κατάσταση που θεωρείται

δεσμευτική, καταπιεστική ή παράλογη. Βλ. λήμμα: «Επανάσταση», Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη

Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 32002, σ. 495. 227 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 143. 228 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 143. 229 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 144, 146. 230 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, «IV», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]»,

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 146.

45

Ακολούθως, ο Δούκαρης κλείνεται ολοένα και περισσότερο στον εαυτό του,

απέχει από έντονες συναισθηματικές εξάρσεις και παρουσιάζεται με πιο στοχαστική

διάθεση. Στη συλλογή Περιοχές231 τα δομικά στοιχεία του μεταφυσικού στοχασμού

δεν είναι άλλα από τη μοναξιά, τη σιωπή, τον θρήνο, το ερωτικό ανικανοποίητο, την

πάγια αγωνία μπροστά στο φάσμα του θανάτου.232 Ο Δούκαρης σε αυτό το σημείο

της ποιητικής πορείας του, ενταγμένη πάντα μέσα στην κοινωνική σφαίρα,

κατόρθωσε να αρθρώσει έναν ποιητικό λόγο με μεταφυσική εποπτικότητα. Αυτό

τονίζεται από τον κριτικό, όταν παραθέτει το ποίημα «Οι φωτογραφίες»233 και δίνει

τις απαραίτητες βιογραφικές λεπτομέρειες για τη μετανάστευση και τη διαβίωση του

Δούκαρη στην Αφρική και την Ευρώπη.234 Ο Δούκαρης

ορίζει νέα σταθμά μέτρησης της «ηθικής», αλλά και της αισθητικής.235

Ειρήσθω εν παρόδω, η χρονική στιγμή γραφής του ποιήματος κατατάσσεται στη

μετεμφυλιακή εποχή,

τότε που κάθε λέξη, κάθε χειρονομία, κάθε ασυνήθιστη συμπεριφορά εκλαμβανόταν

παράλογα και ως, φανερή ή κρυφή, εκδήλωση πολιτικής σημασίας. Τότε το κάθε τι

έπαιρνε και μία αδιανόητη πολιτική προέκταση.236

Ο Δούκαρης μακριά από ρομαντικές ψευδαισθήσεις, επίπλαστες συγκινήσεις

και αβαθείς μελαγχολίες γίνεται απρόσμενα τραγικός, μεταπλάθοντας τον

ρομαντισμό σε ποιητικό ρεαλισμό και τις πεισιθάνατες αναφορές σε σαρκαστικές

εκφράσεις. Ο Μαρκόπουλος αξιοποιεί τη βιωμένη διαλογικότητα των ποιημάτων του

Δούκαρη, αναλύοντας λέξεις, φράσεις και σύμβολα και καταδεικνύει μοτίβα, τα

οποία συνιστούν κοινό λογοτεχνικό τόπο (έρως –θάνατος, φθορά, θλίψη κ.ά.). Πέραν

τούτου, λαμβάνει υπ’ όψιν του ποικίλα στοιχεία, λειτουργώντας σχεδόν σαν

επαγγελματίας κριτικός, ο οποίος εύστοχα ανασύρει κρυμμένες ή μη προσεγμένες

231 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, Περιοχές, χ.ε., Αθήνα 1958. 232 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 147. / Για την ίδια συλλογή ο Ανδρέας Καραντώνης σημειώνει: «Ο Δούκαρης εποπτεύει –

και μάλιστα κάποτε με μια διάθεση δαιμονιακή- τις εμπειρίες του, αλλά και συγχρόνως είναι

υποταγμένος σ’ έναν έντονον ερωτισμό αισθησιακής υφής που ρίχνει ρόδινες ανταύγειες σ’ αυτές τις

άσπρες πέτρες και τα κομμάτια από μάρμαρα λευκά, που είναι η ποίησή του». Βλ. Ανδρέας

Καραντώνης, «Δημήτρη Δούκαρη: “Περιοχές”», περ. Νέα Εστία, τχ. 756, Πέμπτη, 01.01.1959, σ. 65 –

66, βλ. ιδίως, σ. 65. 233 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, «Οι φωτογραφίες», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης.

[…]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 148 – 149. Επίσης, βλ. στο: Καὶ μὲ τὸν

ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π.,

σ. 359 – 361. 234 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 149. Εξάλλου αυτό είναι κάτι που και ο ίδιος ο Μαρκόπουλος γνωρίζει καλά, όντας

εσωτερικός μετανάστης. Το 1965 μετακομίζει με την οικογένειά του από τη Μεσσήνη στην Αθήνα.

Βλ. «Χρονολόγιο Γιώργου Μαρκόπουλου», στον σύμμεικτο τόμο Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο.

Κριτικά Κείμενα, ό. π., σ. 11. 235 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 148. 236 Βλ. Ηλίας Κεφάλας, «Δημήτρης Δούκαρης», Το χαμένο ποίημα. Κείμενα για την ποίηση, ό.π., σ.

150.

46

πτυχές των έργων, τα οποία εξετάζει. Δείγματος χάριν, σημειώνει για την ανθολογία

Παραγραφή – ποιήματα 44 - 64237 πως ο στίχος ΠΑΡΑΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ /

ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ238 κληροδότησε την ονομασία σε ολόκληρη τη συγκεντρωτική

έκδοση.239

Όσον αφορά τη μετανάστευση του Δούκαρη σε έδαφος μη ελληνικό. Ο

Μαρκόπουλος την ονομάζει

καινούρια εξορία,

έναν τόπο ξένο, από όπου ο ποιητής

θρηνεί, θυμάται, και επιπλέον, γίνεται και πάλι, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη φορά,

παράφορα ερωτικός,240

εκφράζοντας

ένα ερωτικό πάθος σαρκικό, μια μεθυστική, καταστροφική έξαρση, που τον συγκλονίζει

βαθιά.241

Ο ποιητής για τον Μαρκόπουλο αγωνιά μπροστά στην άδικη φυσική φθορά και

παρακμή του ανθρώπινου σώματος και, επιπλέον, ο φόβος υποδαυλίζεται από τους

στυγνούς κανόνες μιας υποκριτικής «ηθικής».242

Ο Μαρκόπουλος στην κριτική του εμφανίζει μία παραλληλία ποίησης και

κριτικού λόγου και η ποιητική του φυσιογνωμία συμπληρώνεται από το κριτικό του

έργο, με αποτέλεσμα η κριτική του μαρτυρία να εναρμονίζεται με τα βαθύτερα

κελεύσματα της ανθρώπινης ψυχής. Έτσι, στην ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου

δηλώνεται με απερίφραστη ειλικρίνεια η αγωνία για τη ματαιότητα της ζωής και η

πικρή γεύση που αφήνει η ανεκπλήρωτη αγάπη και, έτσι, γίνεται ξεκάθαρη η τραγική

υπόσταση του ποιητή – αφηγητή, ο οποίος, όμως, αποδέχεται με αξιοπρέπεια και

συγκατάβαση την ήττα του, όντας πιο ανθρώπινος από ποτέ.243 Στην ποίηση του

Δούκαρη η επανάσταση, τα οράματα, οι ηθικές αξίες και το ανθρώπινο σώμα φθίνουν

με το πέρασμα του αδυσώπητου χρόνου και, όπως διαπιστώνει ο κριτικός

Μαρκόπουλος:

237 Βλ. Δημήτρης Δούκαρης, Παραγραφή. Ποιήματα 44 – 64, χ.ε., Αθήνα 1964. 238 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 150. 239 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 150. 240 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 152. 241 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 153. 242 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 155. 243 Βλ. εν συνόλω το αφιερωματικό τεύχος στον Γιώργο Μαρκόπουλο του περιοδικού Εμβόλιμον, τχ.

37 – 38, Άνοιξη 1999.

47

ό,τι αγαπήσαμε και του δοθήκαμε, είτε μας πρόδωσε, είτε μόνοι μας υποψιαστήκαμε τις

αδυναμίες του, πάντα μας πληγώνει βαθύτατα.244

Στο τέλος του δοκιμίου του, ο Μαρκόπουλος εκφράζει ρητώς τη θλίψη για τον

πρόωρο θάνατο του Δούκαρη, του ποιητή – αγωνιστή, ο οποίος χάθηκε νωρίς (σε

ηλικία 57 ετών)245 και αυτό μπορούμε να το εκλάβουμε ως μία επιπλέον παράμετρο,

η οποία, αν μη τι άλλο, δηλώνει την ευαισθησία και την ανθρωπιά του

Μαρκόπουλου, όπως δηλώνεται και από την έως σήμερα ποιητική και κριτική πορεία

του.

244 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 162. 245 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Δούκαρης. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 166.

48

Η εξέγερση των λέξεων του Μιχάλη Κατσαρού

Σύμβολα εμείναμε καιρών που απάνω μας βαραίνουν,

άλυτοι γρίφοι που μιλούν μονάχα στον εαυτό τους,

τάφοι που πάντα με ανοιχτή χρονολογία προσμένουν,

γράμματα που δεν έφτασαν ποτέ στον προορισμό τους.246

Ο Μιχάλης Κατσαρός (1919247 - 1998) αποτελεί μία ιδιάζουσα περίπτωση της

μεταπολεμικής νεοελληνικής γραμματείας και με αφορμή την πρώιμη εργογραφία

του χαρακτηρίζεται ως «ξεχωριστή και στιβαρή ποιητική παρουσία με τονισμένο το

στοιχείο της αμφισβήτησης».248 Το 1945 μετανάστευσε από τον τόπο καταγωγής του,

την Κυπαρισσία, στην Αθήνα. Σπούδασε μηχανικός αεροσκαφών, υπηρέτησε ως

υπαξιωματικός αεροπλάνων στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ασχολήθηκε περιστασιακά

με τη δημοσιογραφία και την παραγωγή ραδιοφωνικών εκπομπών,249 ήταν ιδιωτικός

υπάλληλος σε εμπορικό κατάστημα και υπήρξε υπεύθυνος Τύπου στο Τμήμα

Στρατιωτικής Προπαγάνδας, ενώ ασχολήθηκε με τη διασκευή – μετάφραση

θεατρικών έργων (Ο Γαϊδουράνθρωπος του Λουκιανού), με τη ζωγραφική και τη

μουσική. Στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον, το οποίο επέδειξε για την τέχνη, προσγράφεται

και το γεγονός ότι συνέβαλε στην έκδοση ή ανέλαβε τη διεύθυνση διαφόρων

περιοδικών (Θεμέλιο, Στόχος, Αθηναϊκά Γράμματα, Σύστημα, Επίπεδο).250 Κατά τη

διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, επειδή ήταν ενταγμένος στο πολιτικό ρεύμα της

Αριστεράς, με ιδιαίτερα ριζοσπαστικές αντιλήψεις και συμμετέσχε στο κίνημα της

Εθνικής Αντίστασης, φυλακίστηκε στις φυλακές «Χατζηκώστα».251

246 Βλ. Κ. Γ. Καρυωτάκης, «Γ΄. Ποιήματα. Ελεγεία και Σάτιρες (1927)», Ποιήματα και Πεζά, επιμ.

Δημήτρης Δημηρούλης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2017, σ. 272. 247 Ως έτος γέννησης του Μιχάλη Κατσαρού αναφέρεται από τον Λίνο Πολίτη το 1921. Βλ. Λίνος

Πολίτης, «Δέκατος ένατος και Εικοστός αιώνας. Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία. Η ποίηση»,

Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 338. / Εδώ αποδεχόμαστε ως έτος γέννησης το 1919, βλ.

Αλέξανδρος Αργυρίου, «Mιχάλης Κατσαρός», Η ελληνική ποίηση. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, ό.π.,

σ. 374. / Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Κατσαρός, Μιχάλης», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα –

Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1062. / λήμμα: «Μιχάλης Κατσαρός», στο Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ

στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα, Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 384 – 389, βλ.

συγκεκριμένα, σ. 384. 248 Βλ. Λίνος Πολίτης, «Δέκατος ένατος και Εικοστός αιώνας. Μεταπολεμική ποίηση και πεζογραφία.

Η ποίηση», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό. π., σ. 338. 249 Η εκπομπή του (Τρίτη, 03.02.1953) στον Σταθμό Ενόπλων Δυνάμεων αποτέλεσε βήμα άσκησης και

λογοτεχνικής κριτικής, βλ. ενδεικτικά, Γιώργος Ζεβελάκης, «Ο Μιχάλης Κατσαρός ως κριτικός της

ποίησης» περ. The Books’ Journal, τχ. 69, Σεπτέμβριος 2016, σ. 47. 250 Στο τέλος της δεκαετίας του 1950 ο Μιχάλης Κατσαρός ανέλαβε, εκ παραλλήλου με τον Αλέξανδρο

Αργυρίου, τη διεύθυνση του περιοδικού Ποιητική Τέχνη, αλλά δεν μπόρεσε να «συγκεντρώσει το

απαιτούμενο χρηματικό ποσό για την έκδοση», με αποτέλεσμα το κλείσιμο του εν λόγω περιοδικού.

Βλ. σχετικά, Αγγέλα Καστρινάκη, «Επίλογοι και διαθήκες», Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία

1940 – 1950, ό.π., σ. 464 (υποσ. 101). 251 Βλ. ενδεικτικά για εργοβιογραφικές πληροφορίες, Αλέξανδρος Αργυρίου, «Mιχάλης Κατσαρός», Η

ελληνική ποίηση. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, ό.π., σ. 374 – 375. / Αρχείο ΕΡΤ, εκπομπή

«Μονόγραμμα. Μιχάλης Κατσαρός», 1983, στο: http://archive.ert.gr/7741/, τελευταία προσπέλαση:

Πέμπτη, 04.05.2018. / Μιχάλης Κατσαρός, Καζαμία Ελλήνων, Εκδόσεις Μανδραγόρας, Αθήνα 1996. /

Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Κατσαρός, Μιχάλης», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα –

Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1062 – 1063. / «Κατσαρός Μιχάλης» στο «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο

αιώνα μέχρι το 1935», στο:

49

Ο Κατσαρός ασχολήθηκε με την ποίηση, την πεζογραφία και τον δοκιμιακό

και κριτικό λόγο. Η εμφάνιση του Κατσαρού252 γίνεται το 1946 στο περιοδικό

Ελεύθερα Γράμματα του Δημήτρη Φωτιάδη253 με τη δημοσίευση του παραδοσιακού

ποιήματος, γραμμένου σε παροξύτονο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, «Το

Μπαρμπερίνικο Καράβι», τίτλος ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί

«προφητικός» της συνολικής πορείας του,254 και, λίγο αργότερα, με το ελευθερόστιχο

ποίημα «Βγενιώ».255 Το ποιητικό έργο του μπορεί να χωριστεί σε δύο περιόδους, όχι

ισόποσης δυναμικής, καθώς εκδίδει τρεις συλλογές (Μεσολόγγι, 1949256 / Κατά

Σαδδουκαίων, 1953 / Οροπέδιο, 1956) και, έπειτα από δεκαεννιάχρονη «σιγή»,257 το

1975 επανεμφανίζεται στα λογοτεχνικά δρώμενα (με τη συλλογή Σύγγραμμα. Λυρικά)

και εκδίδει δεκατέσσερις ποιητικές συλλογές., δοκίμια και ένα μυθιστόρημα.258

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=222, τελευταία προσπέλαση:

Πέμπτη, 04.05.2018. / Στο αφιερωματικό τεύχος 103 - 104 του περιοδικού Οδός Πανός, Μάιος –

Αύγουστος 1999, σ. 2 – 75. / Δημήτρης Τσιμιτάκης, Μιχάλης Κατσαρός, «Πρίγκιπας Ανδαλουσίας και

Κυπαρισσίας», επιμ. Βίκη Δέμου, Εκδόσεις Ηλέκτρα, Αθήνα 2005. 252 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», περ. Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 37,

Παρασκευή, 22.02.1946, σ. 49. 253 Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα, ο Δημήτρης Φωτιάδης μέσα στο πνεύμα της

αριστεράς, η οποία επιδιώκει να προβάλλει τον κοινωνικό ρόλο της τέχνης καλεί τους λογοτέχνες να

δημιουργήσουν τέχνη με το «νέο ’21» και απευθυνόμενος στον λαό, τον προτρέπει να αγωνιστεί «ως

τη δικαίωση και τον θρίαμβο», βλ. Δημήτρης Φωτιάδης, «Τι πιστεύουμε», περ. Ελεύθερα Γράμματα,

τχ. 1, Σάββατο, 05.05.1945, σ. 1. 254 Βλ. δειγματοληπτικά, Τηλέμαχος Χυτήρης, «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», στο:

https://hitiris.eu/articles/161/, Δευτέρα, 16.09.2013, τελευταία προσπέλαση: Πέμπτη, 04.05.2018. Ο

Χυτήρης αναφέρει: «Ήταν το πρώτο του ποίημα. 1946. Ταιριάζει όμως ο τίτλος στον Μιχ. Κατσαρό

και στον ποιητικό του βίο. Ένα πειρατικό καράβι ήταν ο ποιητής, χτυπούσε κι έφευγε. Έριχνε τις

μπομπάρδες του «Κατά Σαδδουκαίων», κατά των μικροαστικών διακανονισμών της ζωής που

χαρακτήριζαν την εξέλιξη της κοινωνίας μετά τον πόλεμο. Ο Κατσαρός υπεράσπιζε τα ιδανικά του, τα

’κρυβε μέσα στους στίχους του, αρνήθηκε να προσαρμοστεί, έμεινε ποιητής. Με περιπαικτική διάθεση,

σουρεαλιστής εκτός σουρεαλισμού, αυθεντικός πάντα, παρέμεινε έως το τέλος “εν πλήρη συγχύσει

αθώος”». 255 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Βγενιώ», περ. Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 55, Παρασκευή, 15.11.1946, στο:

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 167 – 168. 256 Για τη συλλογή Μεσολόγγι και την αξιοποίηση ενός επικού θέματος από τον Κατσαρό, η κριτική

ήταν εγκωμιαστική. Βλ. δειγματοληπτικά, Αιμ[ίλιος] Χ[ουρμούζιος], «Μιχάλη Κατσαρού:

“Μεσολόγγι”, Εκδόσεις Ποιητικής Τέχνης, Αθήνα 1949» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα Εστία, τχ. 533,

Πέμπτη, 15.09.1949, σ.1219. 257 Η «σιγή» διακόπηκε το 1958, όταν ο Κατσαρός δημοσίευσε το ποίημα του «Μπαλλάντα για τους

ποιητές που πέθαναν νέοι» στο περιοδικό Αθηναϊκά Γράμματα, τχ. 8, Φεβρουάριος 1958, βλ. στο:

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 184 - 186. Έναν χρόνο νωρίτερα, το 1972, ο Γιάννης Θεοδωράκης «επανασυστήνει» τον

ποιητή: «Οι πόρτες να κλείσουν. Οι φρουρές να διπλασιαστούν. Κάποιος παλιός απόστολος της

επανάστασης, οπλισμένος με τους σίγουρους στίχους του, ξαναμπήκε στην πόλη μας. Ο Μιχάλης

Κατσαρός. Πενήντα τριών χρόνων σήμερα ξαναβρίσκεται ανάμεσά μας. Δεν ενδιαφέρει πού είχε χαθεί

τόσα χρόνια ο ποιητής, σε ποιους μαγευτικούς κόσμους περιπλανήθηκε. Σημασία έχει ότι είναι ίδιος

όπως τον ξέραμε: Ένας πρίγκιπας συνομώτης», βλ. Γιάννης Θεοδωράκης, «Η επιστροφή του ποιητή. Ο

ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ ξαναβρίσκεται ανάμεσά μας», περ. Αντί, τχ. 1, Μάιος 1972, σ. 51 – 53, βλ.

ιδίως σ. 51. 258 Το 1973 εκδίδει τη «φιλοσοφική μπροσούρα», όπως ο ίδιος τη χαρακτήριζε, Πας, Λακίς, Michelet

και το Χρονικόν Μορέως μετά Τσοτερπίου χωρίου Λιβεριανού. Ακολουθούν: Πρόβα και Ωδές (επίμ.

Μάνος Ελευθερίου, 1975), Ενδύματα (1977), Αλφαβητάριον. Ποιήματα Α-Ω (1978), Ονόματα (1980),

3Μ + 3Μ = 6Μ (1981), 4 Μαζινό (1982), Μείον ωά (1984), Ο πατέρας του ποιητή (1987), Κορέκτ.

Φόβος ποιητή (1996), Εννέα το Επτά (1997). Τις ποιητικές του συλλογές συμπληρώνουν, εκτός των

δύο προαναφερθέντων, οι εξής δημιουργίες: Σύγχρονες Μπροσούρες (1977), Το Κράτος Εργοδότης.

Σύγχρονη Μπροσούρα (1978), 10 Άρθρα Ελεύθερων Κομμουναρίων (1978). Το 1980 εκδίδει το

50

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος επιδιώκει να συγχρωτιστεί ο αναγνώστης με την

«ιδιορρυθμία» του Μιχάλη Κατσαρού, την οποία προσπαθεί να αναλύσει στο δοκίμιό

του με τον τίτλο «Μιχάλης Κατσαρός. Η μοναχική περιπέτεια του ανθρώπου από τον

Εμφύλιο ως την ερημιά των περιβολιών του Μοσχάτου Αττικής». Έτσι,

παραλείποντας οποιοδήποτε στοιχείο αφορά στην προσωπική ζωή του ποιητή, εκκινεί

την κριτική του, επιλέγοντας να παραθέσει αποσπασματικά το ποίημα «Βγενιώ», τη

δεύτερη εμφάνιση του Κατσαρού στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, και όχι το

ποίημα «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», δείχνοντας, εκτός των άλλων, την προτίμησή

του στα ποιήματα έντονης δραματικότητας και όχι υψηλόβαθμου λυρισμού.

Η επιλογή του Μαρκόπουλου δεν είναι διόλου τυχαία, καθώς επιδιώκει να

αντιπαραβάλει την αιχμηρότητα των μεταεμφυλιακών συλλογών του Κατσαρού, η

οποία είναι υποφώσκουσα στα πρωτόλεια ποιήματά του, αλλά όχι άμεσα αντιληπτή.

Η άποψη του Μαρκόπουλου συνοψίζεται στο γεγονός ότι στον Κατσαρό διαφαίνεται

μία αντίθεση με το ιδεολογικό πλαίσιο της Αριστεράς και στο ότι στο έργο του

αντανακλώνται με διαφορετικό τρόπο οι περιρρέουσες συνθήκες κοινωνικής

νοσηρότητας (Κατοχή, Αντίσταση και μετέπειτα Εμφύλιος), αλλά και στο ότι ο

ποιητικός λόγος του Κατσαρού κλείνει τη θύρα της κρυπτικότητας και απαλλαγμένος

από ψευδαισθήσεις δεν δρα αποστασιοποιητικά και ασθματικά, αλλά ανατρεπτικά και

επιτακτικά.

Εν είδη προλόγου, σημειώνεται μεταξύ άλλων από τον Μαρκόπουλο:

Και αν η προσαρμογή στις απαιτήσεις μιας καθιερωμένης αντίληψης ήταν

αδιαμφισβήτητη και αδιατάρακτα οριστική, θα είχαμε μερικές δεκάδες ακόμη ποιήματα,

ίδια με αυτό (ενν. το ποίημα «Βγενιώ»), για να συμπληρώνουν το υποκριτικό δάκρυ

μας.259

Ο Μαρκόπουλος αφήνει να εννοηθεί πως δεν ακολουθήθηκε από τον Κατσαρό ο

δρόμος του κυρίαρχου ποιητικού πνεύματος της γενιάς του και, αργότερα, με τις

επόμενες ποιητικές καταθέσεις του, οι τεχνικές της παραδοσιακής ποίησης

αποκρυσταλλώθηκαν σε νεωτερικούς τρόπους έκφρασης εμποτισμένους με καυστικό

λόγο. Ωστόσο, ο κριτικός επισημαίνει ότι αυτό κόστισε στον Κατσαρό,260 αφού η

συμβολική του ποίηση σημαδεμένη από

μοναδικό μυθιστόρημά του με τίτλο Οι Συλλέκται της Μονόχρα. Ακολουθούν: Αυτοκρατορική

Πραγματικότητα. 3η Σύγχρονη Μπροσούρα. Imperial Reality. 3d Contemporary Brochure (1995,

δίγλωσση έκδοση, μτφ. στην αγγλική γλώσσα Μιχάλης Σταματιάδης), Η αποκάλυψη γεννάει ονόματα.

Δυο ποιητές συζητούν. Μια αισθητική προσέγγιση της τέχνης (1995, με τον Παναγιώτη Καραβασίλη).

Βλ. σχετικά, Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Κατσαρός, Μιχάλης», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1062.

259 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 168. 260 Ο Mario Vitti αναφέρει πως ο Μάρκος Αυγέρης (Γιώργος Ν. Παπαδόπουλος), κριτικός της

Αριστεράς, στη μελέτη του «Η ποίηση της Εθνικής Αντίστασης» (Θεωρήματα (Εκδόσεις Ίκαρος,

Αθήνα 21972, σ. 108 - 121), απένειμε τα εύσημα και τον τίτλο του «ποιητή της Αντίστασης» μόνο σε

όσους στήριζαν φανερά το κόμμα και σε όλους τους υπόλοιπους, στους οποίους διέβλεπε ψήγματα

αμφισβήτησης, τούς αγνοούσε επιδεικτικά. Έτσι, αναγνώριζε τον «επαναστατικό απελευθερωτικό

ουμανισμό» μόνο στον Γιάννη Ρίτσο, στον Τάσο Λειβαδίτη, στη Ρίτα Μπλούμη Παππά και στη

Βικτώρια Θεοδώρου, τηρώντας σιγή ιχθύος για όλους τους άλλους. Βλ. Mario Vitti, «Η μεταπολεμική

51

βουκολικά στοιχεία, την ειρήνη, τον ήλιο, τη φωτιά, τις «β ε ρ γ ο λ υ γ ε ρ έ ς», τους

αφέντες, τους σκλάβους κ.λπ.) και στο είδος της ακόμη, δεν ήταν τόσο σημαντική, όσο

άλλων συναδέλφων του.261

Ενώ και ο Αλέξανδρος Αργυρίου αναφέρει την αποστασιοποίηση του Κατσαρού από

ένα αντιστασιακό και άνευ ρηγμάτων όραμα:

[…] Ο Αλεξάνδρου και ο Κατσαρός, χωρίς περιστροφές, πυροβολούσαν με τα άσφαιρα

πυρά της ποίησης, και, με τα πλαστογραφημένα οράματα, ειρωνεύονταν τα διάτρητα

ιδεολογήματα, ενώ, χωρίς πάθος, κατονόμαζαν κάποιες δυσμορφίες της θεώρησης της

θεωρίας και προανήγγειλαν τις ανανεωτικές τάσεις που είχαν (δια)φανεί ακόμη στον

ελληνικό πνευματικό ορίζοντα.262

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος, ως βαθύς γνώστης του ποιητικού φαινομένου και

προσκείμενος στην Αριστερά, ως πολίτης και ως ποιητής, αφορμάται από την

περίπτωση του Μιχάλη Κατσαρού και δίνει τη δική του ερμηνεία για την

περιρρέουσα κοινωνική κατάσταση κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και μετά από

αυτόν, καθώς και τον αντίκτυπο της συγκεκριμένης κατάστασης στην ποίηση.

Επισημαίνει πως η πολιτική κρίση προϋπήρχε του Εμφυλίου, αλλά

οι σελίδες της εποποιίας του Ελληνικού λαού στον πόλεμο του 1940 και της αντίστασης,

ήσαν ακόμη νωπές, και η «φ ω τ ο γ έ ν ε ι ά» τους, αρκετά ικανή, για να επικαλύπτει,

τα ήδη διαφαινόμενα στον ορίζοντα σύννεφα.263

Το πέρας του Εμφυλίου επέφερε την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και την

επαναλαμβανόμενη αποτυχία των αριστερών δυνάμεων να αναλάβουν τα ηνία της

εξουσίας,264 γεγονός το οποίο εκλήφθηκε ως «πολιτιστικό τραύμα»,265 ως προέκταση

ποίηση. Μεταπολεμική Λογοτεχνία», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, μτφ. Μοσχονάς Ε. Ι.,

επιμ. Δήμητρα Λουκά, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 42008, σ. 477 – 482, βλ. ιδίως, σ. 479. 261 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 169. 262 Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, «Η ποίηση και ο ποιητής», Μανόλης Αναγνωστάκης. Νοούμενα και

υπονοούμενα της ποίησής του, ό.π., σ. 110. 263 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 169. 264 Ο Κολιόπουλος αναφέρει: «Η “ιδεολογικοποίηση” της εμφύλιας διαμάχης συντελέστηκε κάτω από

τις σκληρές και προκλητικές επιθέσεις μιας Αριστεράς που αντιμετώπιζε τους πολιτικούς αντιπάλους

της με τέτοια περιφρόνηση που δεν είχε προηγούμενο στην πολιτική ιστορία της χώρας», βλ. Ιωάννης

Σ. Κολιόπουλος, «Πρόλογος», στο: Λεηλασία Φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην περίοδο του

Εμφυλίου Πολέμου (1945 - 1949) στη Δυτική Μακεδονία, τ. Β΄, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995,

σ. ix – xvi, βλ. συγκεκριμένα, σ. ix. / Βλ. δειγματοληπτικά για τον Εμφύλιο Πόλεμο, C. M.

Woodhouse, The Struggle for Greece. 1941 – 1949, intr. Richard Clogg, pub. Ivan R. Dee, Chicago 32002. / Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, Εκδόσεις

Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002. / Ντέιβιντ Κλόουζ, Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, μτφ. Ρένα

Χρυσοχόου, Εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2003. / Στον σύμμεικτο τόμο: Ο Ελληνικός Εμφύλιος

Πόλεμος. Μια αποτίμηση: Πολιτικές, Ιδεολογικές, Ιστοριογραφικές Προεκτάσεις, επιμ. Ιάκωβος Δ.

Μιχαηλίδης, Ιωάννης Μουρέλος, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα και Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου

Αίμου, Αθήνα 2007. / Γιάννης Πριόβολος, Εθνικιστική «Αντίδραση» και Τάγματα Ασφαλείας. Εμφύλιος

και Αντικατοχικός Πόλεμος. 1943 – 1944, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2018, κ.π.ά. / Για την επίγνωση

52

της υπεράσπισης της Κατοχικής Αντίστασης, που επί ματαίω προσπαθούσε να

επουλωθεί. Τοιουτοτρόπως, κατά τον Γιώργο Μαρκόπουλο, και η ποίηση δεν θα

μπορούσε ούτε να μείνει ανεπηρέαστη ούτε να μην εκφράσει την πίκρα και τον θυμό

των δημιουργών της. Αναφέρει σχετικά:

Η Αριστερά δοκιμάσθηκε, ηττήθηκε, και υποχρεώθηκε, ως εκ τούτου, να

υποστεί τις συνέπειες της ήττας της αυτής, σε όλους τους τομείς, αλλά ταυτοχρόνως, και

μια μερίδα της, να προβληματιστεί, πάνω στη στρατηγική και την πορεία που εκείνη

επέλεξε. Έτσι, η ποίηση της περιόδου εκείνης, στο ένα σκέλος της, κομφορμιστική,

αμετροεπής και ανοικονόμητη, προέβαλλε τις ηρωικές πράξεις και τις θυσίες, με έναν

τρόπο επιδερμικό και όχι τόσο βασανισμένο όσο θα έπρεπε, προσπαθώντας με περισσή

θα λέγαμε επιμέλεια, να επικαλύψει το ένα μέρος της αλήθειας, ενώ στο άλλο σκέλος,

κριτική, στοχαστική και καταπληγωμένη, μα και συγχρόνως εξεγερμένη, απέναντι σε

κάθε είδους βία και χυδαιότητα, προσπαθούσε να ανακαλύψει και να εκφράσει μέσα

από τον ταραγμένο, λόγω των γεγονότων, ψυχισμό της, το πραγματικό πρόσωπο του

ανθρώπου των καιρών εκείνων, και του τόπου μας.266

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2013, στην εφημερίδα Η Αυγή,267 ο

Μαρκόπουλος αναδημοσιεύει αποσπασματικά την κριτική του για τη συλλογή Κατά

Σαδδουκαίων και παίρνει αφορμή για να επαναλάβει την άποψή του για τη στάση των

αριστερών ποιητών μετά τον Εμφύλιο, άποψη η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά

στην εισαγωγή της Εκδρομής στην άλλη γλώσσα. Παραθέτουμε:

Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως στο ευρύ φάσμα του μεταπολεμικού ποιητικού

λόγου, το τμήμα εκείνο που διαμορφώνεται μέσα σε μια ιδεολογική αναθεώρηση, και

κυρίως αυτό που πολλοί συνηθίζουν να αποκαλούν "ποίηση της ήττας", καλύπτει έναν

αξιοσημείωτο χώρο, σε βαθμό που να δίνει τον τόνο, και να ορίζει δύο τουλάχιστον

γενεές ποιητών, με ουσιαστικές καταθέσεις και υπολογίσιμο έργο, [όχι μόνο

τετελεσμένο, αλλά και εν εξελίξει, βεβαίως].

Είναι χαρακτηριστικό, ότι οι ποιητές αυτοί στο σύνολό τους, δεν αποσπάστηκαν

ούτε από την ιδεολογία, μέσα και έξω από το έργο τους, ούτε από το όραμα. Αντίθετα

μάλιστα, προσπάθησαν να τα απομονώσουν και να τα αποκαθάρουν και τα δυο, από τη

του ανέφικτου της νίκης της Αριστεράς, βλ. ενδεικτικά, Νίκος Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός

Ελλάδας. 1946-1949, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, κ.ά. 265 Βλ. Νίκος Δεμερτζής, «Ο Ελληνικός Εμφύλιος ως πολιτισμικό τραύμα», περ. Επιστήμη και

Κοινωνία, τχ. 28, Χειμώνας 2011 – 2012, σ. 81 – 109, ο οποίος αναφέρει: «Ως ολικό κοινωνικό

γεγονός, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος μπορεί να περιγραφεί ως πολιτισμικό τραύμα δεδομένου ότι

εμπλέκει και τα τρία θεμελιώδη συστατικά της εν λόγω έννοιας: μνήμη, συναίσθημα και ταυτότητα.

Επηρέασε συλλογικές μνήμες, ομαδικές συνειδήσεις και τις οργανωτικές αρχές της ελληνικής

κοινωνίας, επανακαθορίζοντας την κατεύθυνσή τους για δεκαετίες. […] Μέσω της δραματικής

διαδικασίας του τραύματος οι επιμέρους ατομικές οδυνηρές εμπειρίες μεταστοιχειώνονται στο

πολιτισμικό – κοινωνικό γεγονός που ονομάζουμε “πολιτισμικό τραύμα”», βλ. συγκεκριμένα, σ. 93. 266 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 169. 267 Βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός: Κατά Σαδδουκαίων» [βιβλιοκρισία], εφ. Η Αυγή,

ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 03.03.2013.

53

βαρύτατη σκιά των πολιτικών σκοπιμοτήτων και πεπραγμένων. Στην ουσία, πρόκειται

για μια επίπονη διαδικασία απενοχοποίησης και απεμπλοκής από τη συνυπευθυνότητα

της ιδεολογικής συμπόρευσης, εν ονόματι πάντα της ιδεολογίας και του οράματος. Γιατί

λίγο ή πολύ, οι ποιητές αυτοί, ενταγμένοι στις γραμμές της Αριστεράς, στην πιο

αγωνιστική της φάση, αφού αποτραβήχτηκαν μέσα τους, αρνούμενοι να δεχθούν έστω

και σιωπηρά την πρακτική της λαθεμένης γραμμής (τότε που αυτό βέβαια είχε κάποιο

κόστος), τοποθετούνται, με κλυδωνισμό ψυχής, απέναντι στα φαινόμενα της

παραχάραξης και της αβασάνιστης οικειοποίησης των αγώνων και των αγωνιστών,

εκφράζοντας με πειστικό τρόπο την άποψη πως οι νεκροί δεν αποτελούν σε καμία

περίπτωση άλλοθι, για να υποστηριχθεί οποιαδήποτε γραμμή.268

Ήδη από το πρώτο του ποίημα, ο Κατσαρός με το σύμβολο του «ταξιδεμένου

καραβιού» εκφράζει την απομάκρυνση από έναν τόπο ή μία κατάσταση και, κυρίως,

διαβλέπει με βεβαιότητα το μέσο που θα οδηγήσει στην απελευθέρωση από τα δεινά

της ελληνικής κοινωνίας. Παραθέτουμε το ποίημα:

Και τα τραγούδια της σκλαβιάς μας χρόνια μιλούσαν για μπουγάζι.

Και τ’ αγιοπούλι της καρδιάς μας άνεμο στη φτερούγα βάζει.

Να, τα μηνύματα τα πρώτα στο πελαγίσιο κύμα τρέχουν:

Γυρίστε στο Βοριά τη ρότα του καραβιού. Τα ξάρτια αντέχουν…

Στο μπαρμπερίνικο καράβι πώς τα δεσμά το τσούρμο σπάζει

Κι αρπάζουν το τιμόνι οι σκλάβοι κι ίσια τραβάν για το μπουγάζι.269

Ωστόσο, η συλλογή, η οποία έμελλε να σημαδέψει ανεξίτηλα την πορεία του

Μιχάλη Κατσαρού, εκδίδεται το 1953 με τον τίτλο Κατά Σαδδουκαίων.270 Ο

Κατσαρός με την ποίησή του – από το 1953 κ.ε. - απέχει από κάθε είδους ιδεαλιστικά

αισιόδοξη μοιρολατρία και μέσω της πένας του τοποθετείται κριτικά απέναντι στα

σύμβολα της εξουσίας του υπαρκτού σοσιαλισμού, εξουσία που απονέκρωσε

οποιαδήποτε σπίθα επαναστατικού οράματος. Για τον Μαρκόπουλο ο Κατσαρός

παράλληλα με τη συλλογή Κατά Σαδδουκαίων προσκόμισε στους αναγνώστες

την πικρή αίσθηση ότι κάθε εποχή έχει μερικούς «ι δ ι ό ρ ρ υ θ μ ο υ ς» ανθρώπους, οι

οποίοι «τ ρ έ χ ο υ ν» με ταχύτητα μεγαλύτερη του επιτρεπτού, με αποτέλεσμα συνήθως,

να πέσουν και να γκρεμισθούν∙ γεγονός το οποίο πιθανώς, γνωρίζουν και οι ίδιοι∙ αλλά

η όποια μοίρα τους όμως, που τους συνοδεύει, δεν καθορίζεται από το ότι «γ ν ω ρ ί ζ ο

υ ν», αλλά από το ότι δεν μπορούν να ανακόψουν την ταχύτητά τους αυτή.271

268 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εισαγωγικό Σημείωμα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 9. 269 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», περ. Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 37,

Παρασκευή, 22.02.1946, σ. 49. 270 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, Κατά Σαδδουκαίων, Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1953 (πρώτη έκδοση). 271 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 170.

54

Ο Κατσαρός ανήκει στους ποιητές contra tempo και είναι εκείνος ο οποίος με

νευρικότητα και θυμό για την ανοχή των ανθρώπων πλάθει έναν λόγο γραφικό και,

συνάμα, ορμητικό κατά του εν δυνάμει εφησυχασμού.272 Είναι από τις εξαιρετικές –

με την έννοια της παρέκκλισης – περιπτώσεις στην οποία διαφαίνεται «μια πράξη

επίθεσης ενάντια στην κοινωνία, στον πολιτισμό της, στις αξίες της, στις σαθρές

αναφορές της, στις συντηρητικές επιλογές και ιδεολογίες της, είναι μια επιθετική

γραφή ενάντια στον συλλογικό, θεοληπτικό υπνοβατισμό των πολιτών της».273

Για τον κριτικό Μαρκόπουλο στην ποίηση της εν λόγω συλλογής του

Κατσαρού δομή και περιεχόμενο δημιουργούν ένα συνολικό αποτέλεσμα εν αρμονία

σαν να πρόκειται για ένα οικοδόμημα του οποίου το αρχιτεκτονικό σχέδιο είναι

γραμμικό με σκληρά θεμέλια και στερεά βάση, στο οποίο οι λέξεις χαράχθηκαν με

διαβήτη και δεν αφέθηκαν στον στρόβιλο της άτακτης καταγραφής ιδεών, και μέσω

της συνυποδηλωτικής γλώσσας ο κριτικός – ποιητής μάς επισημαίνει:

Οι φράσεις βγαίνουν «χ τ υ π η μ έ ν ε ς», σαν ακρωτηριασμένοι αντάρτες με γάζες,

στους διαδρόμους των πρόχειρων νοσοκομείων, ή σαν πυρομαχικά σε στρατιωτικό

φορτηγό, ύστερα από τρομακτική φωτιά, […] με μια διάθεση άκρως αναρχική και

επαναστατημένη, και ο ίδιος αποκτά ενστικτωδώς το φλεγόμενο ρομαντισμό εκείνον,

που από ανάγκη ακριβώς, χρειάζεται για να «ε π ι β ι ώ σ ε ι».274

Η συλλογή Κατά Σαδδουκαίων χαρακτηρίζεται λόγω της αφηγηματικής της

ενότητας ως «στιχουργημένο μυθιστόρημα»,275 το οποίο «σχεδόν δεν χωράει μέσα

στις λέξεις και ασφυκτιά, κατοικεί στη συλλογική μνήμη μάλλον για το ιδεολογικό

του ύφος, για την ανταρσία του, παρά για το ποιητικό του ύφος»,276 ένα ύφος

«στεγνό, πεζό, αντιλυρικό».277 Το αιρετικό υποκείμενο του ποιητή απευθύνεται στο

αναγνωστικό κοινό με αποστροφή, η οποία ενίοτε υποδηλώνει σαρκαστική ειρωνεία

και επανέρχεται δυναμικά ως προφητική υπόμνηση για όλα όσα πρόκειται να

συμβούν. Παραθέτουμε στίχους από το ποίημα «Η διαθήκη μου» καθώς και από την

272 Αξίζει να μνημονευθεί το παραδοσιακής μορφής ποίημα του Δημήτρη Νανούρη με τίτλο «Ωστικό

Κύμα»: Θεόρατος και στιβαρός / στέκει ο Μιχάλης Κατσαρός / εμπρός στης γης τα άλγη / με λέξεις

ξίφη πυρπολεί / Δύση, Βορρά, Ανατολή / και λιώνουνε οι πάγοι. // Υψώνει οδοφράγματα / με φράσεις

και προτάγματα / με καίρια σημασία / ο λόγος του ψαλμός κοντός / υδροδοτεί του μέλλοντος / την

τόση ξηρασία. // Μεγάθυμος κι ολιγαρκής / πόλεως επαρχιακής / διοικητής ασίκης / τους

Σαδδουκαίους λοιδορεί / με μάνητα παράφορη∙ / ρομφαία θείας δίκης. // Νά ’μαστε σ’ ένα σεπαρέ /

παρέα καπτάν Κατσαρέ / αμετανόητε νεαρέ / αδέξιε και άχαρε / να κλείσεις την κουρτίνα // και να

πετούν εκστατικά / σα βέλη ινδιάνικα / σμήνη μαχαίρια κρητικά / στιχάκια κύματα ωστικά / μέσα απ’

την καμπαρτίνα. Βλ. Δημήτρης Νανούρης, «Ωστικό Κύμα», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 5, Δεκέμβριος 2016,

σ. 2. 273 Βλ. Γιώργος Χ. Μπαλούρδος, «Η παράξενα τραγική ζωή και ποίηση του Μιχάλη Κατσαρού», περ.

Οδός Πανός, τχ. 103 – 104, ό.π., σ. 49 – 54, ιδίως σ. 50. 274 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 169, 170. 275 Βλ. Όλγα Τσαντσάνογλου, λήμμα: «Κατά Σαδδουκαίων», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό. π., σ. 1056 – 1057, βλ. ιδίως, σ. 1056. 276 Βλ. Παντελής Μπουκάλας, «Ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός, ένας αυτοαναλωθείς πρωτοπόρος», εφ.

Η Καθημερινή, Παρασκευή, 17.05.1991. 277 Βλ. Ανδρέας Καραντώνης, «Μιχάλη Κατσαρού: “Οροπέδιο”» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα Εστία, τχ.

756, ό. π., σ. 64 – 65, βλ. συγκεκριμένα, σ. 64.

55

ποιητική απάντηση στη λογοκρισία, την οποία υπέστη το εν λόγω ποίημα, μέσω του

«Υστερόγραφου»:

Αντισταθείτε

[…]

στην κρατική εκπαίδευση

στο φόρο

σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

Αντισταθείτε

σ’ αυτόν που χαιρετάει απ’ την εξέδρα ώρες

ατέλειωτες τις παρελάσεις

[…]

σ’ αυτή την άγονη κυρία που μοιράζει

έντυπα αγίων λίβανον και σμύρναν

σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

[…]

στον πρόεδρο του Εφετείου αντισταθείτε

στις μουσικές τα τούμπανα και τις παράτες

σ’ όλα τ’ ανώτερα συνέδρια που φλυαρούνε

[…]

Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών

και διαβατηρίων

στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη διπλωματία

στα εργοστάσια πολεμικών υλών

[…]

στα θούρια

[…]

ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ

αντισταθείτε.

Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την

Ελευθερία.278

Και:

Η διαθήκη μου πριν διαβαστεί

-καθώς διαβάστηκε-

ήταν ένα ζεστό άλογο ακέραιο.

Πριν διαβαστεί

όχι οι κληρονόμοι που περίμεναν

αλλά οι σφετεριστές καταπατήσαν τα χωράφια.

278 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Η διαθήκη μου», στο: Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η

ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 385 – 387.

56

Η διαθήκη μου για σένα και για σε

χρόνια καταχωνιάστηκε στα χρονοντούλαπα

από γραφιάδες πονηρούς συμβολαιογράφους.

Αλλάξανε φράσεις σημαντικές

ώρες σκυμμένοι πάνω της με τρόμο

εξαφανίσανε τα μέρη με τους ποταμούς

τη νέα βουή στα δάση

τον άνεμο τον σκότωσαν –

τώρα καταλαβαίνω πια τι έχασα.

ποιος είναι αυτός που πνίγει.

Και συ λοιπόν

στέκεσαι έτσι βουβός με τόσες παραιτήσεις

από φωνή

από τροφή

από άλογο

από σπίτι.

στέκεις απαίσια βουβός σαν πεθαμένος:

Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν.279

Ο Μαρκόπουλος παραθέτει τις ιστορικές πληροφορίες, οι οποίες αφορούν το

λογοκριμένο ποίημα,280 αλλά δεν εμμένει σε αυτές παραπάνω από όσο πρέπει.281

279 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Υστερόγραφο», στο: Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η

ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 387. 280 «“Το ποίημα αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Δημοκρατικός Τύπος” λογοκριμένο από

προοδευτικό διανοούμενο. Αναγκάστηκα να διαμαρτυρηθώ στο επόμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας

με το Υστερόγραφο”», βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη

γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 173. / Στην ερώτηση γιατί λογοκρίθηκε «Η διαθήκη μου», ο

Κατσαρός απαντά: « […] Έστειλα εγώ ένα υστερόγραφο και η Διαμαρτυρία ήταν για την ίδια “τη

Διαθήκη μου”, της οποίας άλλαξαν φράσεις σημαντικές. Γιατί δεν υπήρχε μόνο η διαθήκη, αλλά

υπήρχε “νέα βουή στα δάση”. Αυτή η νέα βουή στα δάση, αγαπητέ φίλε, έρχεται σήμερα πάλι για να

μου πει ότι, ναι, χρειάζεται αντιστάσεις η ανθρωπότητα. Γιατί, μια νέα βουή πάλι, σήμερα 1982,

ακούγεται σ’ όλη την ανθρωπότητα. Αυτή η βουή – βοαί, όπως λεγόταν παλιά – σκίζει σήμερα την

ανθρωπότητα και η ταχύτητα είναι μεγάλη και οι άνθρωποι την ονομάζουν νέφος, μικροβιολογία,

ρύπανση κ. λ. π. […] H Τέχνη σώζει το πνεύμα». Βλ. Νίκος Χ. Λαγκαδινός, «Μιχάλης Κατσαρός: Μια

νέα βοή ακούγεται σήμερα στην ανθρωπότητα» [συνέντευξη], εφ. Εξόρμηση, Σάββατο – Κυριακή, 19 /

20.06.1982. 281 Για τη συλλογή Κατά Σαδδουκαίων ενδεικτικά αναφέρουμε: «Είναι μια αστραπή οι Σαδδουκαίοι.

Μια αστραπή που ξαναφωτίζει τους χαμένους μας ορίζοντες. Αλλά είναι μια αστραπή από τριακόσια

αντίτυπα όλα κι όλα. Εύκολα ο “μηχανισμός” θα μας κάνει να τη λησμονήσουμε. Τα έντυπα παίρνουν

εντολή να τον αγνοούν. Οι σύντροφοί του τού δίνουν με κάθε τρόπο να καταλάβει ότι δεν έχει θέσει

ανάμεσά τους. Οι φίλοι τον αποφεύγουν. Και όλα αυτά τη στιγμή που θα μπορούσε να ήταν πρώτος

ανάμεσα στους πρώτους του κατεστημένου. Να ποζάριζε ακίνητος στο μουσείο, θυμίζοντας ένδοξους

καταρράκτες. Αλλά σε τι θα ωφελούσε αυτό την επανάσταση;», βλ. Γιάννης Θεοδωράκης, «Η

επιστροφή του ποιητή. Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ ξαναβρίσκεται ανάμεσά μας», περ. Αντί, τχ. 1, ό.π.,

σ. 51 – 53, βλ. ιδίως, σ. 52. / Ειρήσθω εν παρόδω, ας αναφερθεί η μελοποίηση της συλλογής (1983,

μεταφορά στη γερμανική γλώσσα και 1999) από τον Μίκη Θεοδωράκη, διαθέσιμη στο:

57

Αντίθετα, προσπαθεί να αναδείξει πώς μέσα από τη μεταλλική οξύτητα των στίχων

και κάτω από τη μεγαλορρημοσύνη αναδύεται η βαθιά απόγνωση της ανθρώπινης

ύπαρξης και, επιπλέον, με ποιον τρόπο ο λόγος του ποιητή περνάει από την θριαμβική

και υπεροπτική εκφορά σε μία ενδόμυχη πνευματική διάσταση.

Η συλλογιστική σκέψη του κριτικού Μαρκόπουλου, για να εξαγάγει τα

παραπάνω συμπεράσματα, διαγράφει μία πορεία από το έλασσον στο μείζον και

χρησιμοποιεί ως βάση επιχειρήματος το ποίημα «Μέρες 1953», διαμέσου του οποίου

αισθάνεται τη δήλωση διαφορετικότητας του Κατσαρού και τη ρήξη με τους

ομοτέχνους του, το «Ξανθός όμορφος ο εχθρός του Βασιλείου», στο οποίο ιχνηλατεί

την τραγικότητα του ποιητή – δημιουργού, η οποία προβάλλεται από την εικόνα του

χαμένου οράματος και την αποφερόμενη αλλοτρίωση των συντρόφων του,282 και το

ποίημα «Βησιγότθοι», στο οποίο εγκιβωτίζονται τα σημαινόμενα του δράματος της

ζωής, της περιστολής του ονείρου και της απαράμιλλης επιδεξιότητας να κρατηθεί

πιστός στα ιδανικά του, ενώ η όποια ελπίδα αποδείχθηκε ουτοπική.283

Αποσπασματικά καταγράφουμε:

[…]

Μέσα στο ήρεμο πλήθος υψώνομαι

με κοιτάζουν παράξενα

μέσα στη νέα βουή δεν ακούγομαι

πέφτω και φεύγω.

[…]

Ξαφνιάζονται οι άνθρωποι σαν ακουστεί

το Ε μ π ρ ό ς ε π α ν α σ τ ά τ ε ς

ξαφνιάζονται σαν ακουστεί Ελευθερία.

Πάψε τους ύμνους σου αστέ ποιητή Έλληνα

Λειβαδίτη,

για έρωτες σπίτια και ηρεμία

όσο ανθρώπινα κι αν είναι.

[…]

Έλα μαζί μου.

[…]

Κανένας πια δεν έμεινε ποιητής.

http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/listen/byalbum/?albumid=7, Nach Sadduzäerart / Sadduzäer

Passion / Κατά Σαδδουκαίων Πάθη, Ραδιοφωνική Ορχήστρα Βερολίνου – Rundfunkchor Berlin,

Συμφωνική Ορχήστρα Βερολίνου - Berliner Symphoniker, Hans-Peter Frank, Εκφωνητής: Friedrich

Wilhelm Junge, και στο: http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/listen/byalbum/?albumid=16, Κατά

Σαδδουκαίων. Καντάτα, Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ,

τελευταία προσπέλαση, Κυριακή, 13.05.2018. 282 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 176. 283 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 179 - 180.

58

Έτσι μονάχος ανοίγω τον δρόμο.284

Παρομοίως:

Κι εσύ ήσυχα πάνω σε ξύλινα τραπέζια και

καπηλειά

να προετοιμάζεις την ένδοξη παρουσία –

όμως – να εκφυλίζεσαι μετά σε αγοραίο ρήτορα

να κεραυνώνεις τα πλήθη με λόγους

να ξεχνάς τον προορισμό σου

να ξεχνάς τ’ άλογό σου

να προσπαθείς να φτάσεις με υπομνήματα

τον αυτοκράτορα

να ζητάς πίστωση χρόνου

οι γραμματείς να σου απορρίπτουν

την αίτηση –

Πώς γίνεται τόσο εσύ να ξεπέσεις;

Η ένδοξη Ρώμη σε περίμενε τόσους αιώνες

σε προφητείες έλεγε τον ερχομό σου

κι εσύ αφομοιώθηκες;285

Και:

[…]

Οι ποιητές κρατώντας τα λάβαρα

έγραφαν ύμνους

κρατούσαν την αναπνοή μπροστά στους

επισήμους

χειροκροτούσαν ακατάπαυστα όλους

τους ρήτορες.

Τώρα το πώς εγίνηκε το απαίσιο πλήθος

να στριμώχνεται πάλι στα κάγκελα

το πώς εγίνηκε

το συνδικάτο των οικοδόμων να στέλνει

ομόφωνα ψηφίσματα

να στρώνει χαλιά γι αυτή την παρέλαση

μην το ρωτήσετε.

Φταίει αυτός που ήτανε δίπλα μου

284 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Μέρες 1953», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]»,

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 174 – 176. 285 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Ξανθός όμορφος ο εχθρός του Βασιλείου», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος,

«Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 176 – 177.

59

όπου στην κρίσιμη ώρα σ’ αυτή τη σιωπή

εψιθύρισε:

Η μύτη της κυρίας Δημάρχου θυμίζει τη γεωγραφία.

Το τι επακολούθησε δεν περιγράφεται.

[…]

ως και σε μένα τον αδιάφορο

είχανε εισχωρήσει σα μυστικοί χωροφύλακες

οι Βησιγότθοι.

Μη σκεφτείς άσχημα για τους Βησιγότθους

είναι κάτι ακίνητα μαζεμένα υποκείμενα

που παριστάνουν τους επιδρομείς.

[…]

Υπάρχουνε προϋποθέσεις

για μια καινούργια άνοιξη.286

Παρόλα αυτά, όμως, κι ενώ αναμενόταν μία ευοίωνη ποιητική εξέλιξη του

Κατσαρού,287 η οποία δεν επετεύχθη, ο Μαρκόπουλος, ρίπτοντας βέλη κατά παντός

υπευθύνου, διαπιστώνει πως ο Κατσαρός έκανε απεγνωσμένες προσπάθειες, οι οποίες

είχαν σκοπό τη δημιουργία διαύλων επικοινωνίας με τον κόσμο των ομοτέχνων του,

αλλά και γενικότερα,288 απόπειρες βραχυπρόθεσμα άκαρπες και μακροπρόθεσμα,

όταν ήταν πλέον αργά, δαφνοστεφανωμένες:

Ο Κατσαρός […] δεν μπόρεσε να «υ π ε ρ α σ π ι σ τ ε ί» ο ίδιος τους

Σαδδουκαίους του∙ γιατί αυτοί που τους έμενε η υποχρέωση να επωμισθούν αυτό το

βάρος, βλέποντας τελείως στενά, δεν θέλησαν να κάνουν κάτι τέτοιο. Να, όμως, που

όλα παίρνουν τον δρόμο τους με τον καιρό, και πάλι. Κάποιος, κάποτε, σταματά τυχαία

σε κάτι, και αναλαμβάνει αυτό το έργο με κάθε ανιδιοτέλεια, οπότε και ο Κατσαρός

επανεκδίδεται, και τότε όλοι τον ξαναθυμούνται. […] Τον ξανακάνουν τώρα πια, όχι

μόνον ποιητή με «π ο λ λ ά β ι β λ ί α», αλλά και τραγουδιστή, συνθέτη, κλόουν, […]

286 Βλ. Μιχάλης Κατσαρός, «Βησιγότθοι», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]»,

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 174 – 176. 287 Ο Ανδρέας Καραντώνης αναφέρει: «[…] Η ποίηση του Κατσαρού μάς δίνει κάτι από τον ίλιγγο και

τη ζάλη της ανθρώπινης δημιουργίας μέσα στο σύμπαν, - κι η εποχή μας είναι μια εποχή μεθυσμένη

για δημιουργία, μια εποχή αποφασισμένη να σκεπάσει όλα τα οροπέδια με τεράστιες πολιτείες. Κάτι

απ’ αυτή την απόφαση καθρεφτίζεται στην ποίηση του Κατσαρού και της δίνει μια ξέχωρη γεύση…».

Βλ. Ανδρέας Καραντώνης, «Μιχάλη Κατσαρού: “Οροπέδιο”» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα Εστία, τχ. 756,

ό.π., σ. 65. / Ενώ λίγα χρόνια αργότερα: «[…] Ο Μιχάλης Κατσαρός, σαν ποιητής, “χαίρει πολλής

εκτιμήσεως” – όπως θα έλεγε ο πονηρός Καβάφης – ανάμεσα στους νεότερους. Το όνομά του

αντιστέκεται στο χάος, όχι όμως και τόσο αποτελεσματικά όπως δείχνει η τελευταία του συλλογή

“Πρόβα και Ωδές” […]», βλ. του ιδίου, «Μιχάλη Κατσαρού: “Πρόβα και Ωδές”» [βιβλιοκρισία], περ.

Νέα Εστία, τχ. 1165, Πέμπτη, 15.01.1976, σ. 132 – 133, βλ. ιδίως, σ. 132. 288 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 184.

60

οι οποίοι «υ π ε ρ α σ π ί ζ ο ν τ α ι» αυτόκλητοι, τόσο ετεροχρονισμένα πια, το έργο

του.289

Εν συνεχεία, και ακολουθώντας την υστερογραφική κατάθεση του Κατσαρού,

ο Γιώργος Μαρκόπουλος στο «Υ.Γ.2»290 προσπαθεί να τονίσει τη μαχητικότητα των

λέξεων του Κατσαρού, στην οποία υποδορίως διακρίνονται η διάψευση των ελπίδων

και η τραγική ματαίωσή τους. Με αυτόν τον τρόπο, ο Κατσαρός επί ματαίω

προσπαθεί να φτάσει:

Από την αρχική φωτιά της Επανάστασης του 1917, μέχρι τα περίχωρα της νεανικής του

Κυπαρισσίας, από την «α ρ χ α ι ο κ ρ α τ ο ύ μ ε ν η» ηρεμία του, μέχρι τη σημερινή,

καταλυτική, απέναντι στα πάντα, συμπεριφορά του.291

Παραλληλίζοντας τους δύο ποιητές και ορμώμενοι από το συμπέρασμα του

Μαρκόπουλου ότι ο Μιχάλης Κατσαρός είναι ως τα μύχια της καρδιάς μία μορφή, η

οποία βίωσε την τραγωδία τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο, σε

σημείο να του αποδίδει τον εύστοχο χαρακτηρισμό «ακρωτηριασμένο μνημείο»,292 θα

μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο Μαρκόπουλος μέσω του δοκιμίου του ανατέμνει

το Είναι της ανθρώπινης οντότητας και επιχειρεί να εισαγάγει τον κάθε σκεπτόμενο

άνθρωπο στα ενδόμυχα της ύπαρξης, δεχόμενος βέβαια ότι δεν του αρμόζουν οι

υψηλοί τόνοι, αλλά ευνοϊκά προσκείμενος στο ανθρωπιστικό ιδανικό, αφού

προσπαθεί να επιστρέψει εκεί όπου ανήκει, στην ποίηση, και δηλώνει:

[…] Όταν θα καταλάβει [ενν. ο σύγχρονος άνθρωπος] πως έμεινε πια τελείως

ανυπεράσπιστος και σαν αποσβολωμένος θα παρακολουθεί τη νύχτα πάνω στη νύχτα να

έρχεται, τους φίλους του να χάνονται και τον παράφρονα που του έμεινε να τον παίρνει

στο τηλέφωνο σε ώρα που μόνο απελπισμένη αγάπη ή θάνατο θέλουν να σου

αναγγείλουν, είμαι σίγουρος ότι θα γυρίσει και πάλι πίσω στην ποίηση. Γιατί η ποίηση

αντηχείο τρομερό της αλήθειας είναι, που αν μη τι άλλο, μας κάνει να δεχόμαστε με

αξιοπρέπεια, γλυκά και χωρίς πανικό την ήττα μας, αφού λεπτά μάς θυμίζει με τον

καλύτερο τρόπο ότι η μοναξιά δεν είναι παρά ένα φίδι ύπουλο της αυλής, που δαγκώνει

από τη γέννησή του πάντα τον πιο εύρωστο του κόσμου αυτού καρπό, και η ζωή, ένα

παλτό άλλου, που μας το φόρεσαν αλόγιστο μέσα στη φούρια, για να γλιτώσουμε κάποτε

τη βροχή. […]293

289 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 188 - 189. 290 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 190 - 191. 291 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 191. 292 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 178. 293 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Προϋποθέσεις επιστροφής», περ. Διαβάζω, τχ. 349, Φεβρουάριος 1995, σ.

19.

61

Θανάσης Κ. Κωσταβάρας: Η αντοχή της ιστορίας, η αφοριστική χρήση της

γλώσσας και η ατομική πλήρωση μέσω της κατάκτησης του ερωτικού Απολύτου

Κάτω ἀπ’ τή λέξη ἥ λ ι ο ς άπλωσα μές στό δωμάτιο τά ρούχα

γιά νά στεγνώσουν. Τά νερά ἔσταζαν πάνω στίς λέξεις ἐ φ η –

μ ε ρ ί δ ε ς καί τσιμέντο, σχηματίζοντας μιά λίμνη. Φαντάστηκα

τή λέξη χ ρ υ σ ό ψ α ρ α νά κολυμπάει μπροστά στό ξύλινο τρα –

πέζι μου. Σέρβιρα καφέ στό φλιτζάνι. Κάτω ἀπ’ τή λέξη φ ῶ ς,

ὅμως, δέν μπόρεσα νά διαβάσω.

’΄Εξω ἀπ’ τό παράθυρο περνοῦσε ἕνα καραβάνι ἀπό πολε –

μικούς ἐλέφαντες.’ Ένας λιπόσαρκος γέροντας ἐξόρκιζε,

κραδαίνοντας ἕναν σταυρό, τόν πειρασμό νά τρέξει κοντά

τους. ’΄Αν ἔλεγες ἀ κ ρ ο γ ι α λ ι ά ἀντί ἔ ρ η μ ο ς, κίτρινες πετα –

λούδες ξεπηδούσαν ἀπ’ τά μισάνοιχτα συρτάρια τῶν χεριών

του.

Σκέφτηκα τήν π ν ε υ μ α τ ι κ ή μου ζ ω ή μέ τέτοια ἔνταση, πού

ἡ εἰκόνα ἀπέναντί μου δάκρυσε.294

Το κείμενο295 του Γιώργου Μαρκόπουλου για τον Θανάση Κωσταβάρα προσιδιάζει

στο γραμματειακό είδος του πολύτροπου στοχαστικού δοκιμίου296 με κυρίαρχο μέσο

πειθούς τη σύντηξη κάθε λογής επιχειρημάτων, τα οποία υποτάσσονται τόσο στην

ορθή διάρθρωση της σκέψης όσο και στη συναισθηματική γοητεία, με αποτέλεσμα να

δημιουργείται μία υπερκατασκευή, η οποία, καταρχάς, συνδυάζει δυναμικά την

αποδεικτική με την αισθητική λειτουργία και, ακολούθως, αποπειράται να

προσεγγίσει τη διαχρονία, ιχνηλατώντας το σολωμικό «με λογισμό και μ’ όνειρο».297

Τοιουτοτρόπως, το δοκίμιο εμφανίζεται ως δυναμικό και όχι σαν στατικό προϊόν, το

οποίο δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στον πομπό και τον δέκτη, στον

συγγραφέα και τον αναγνώστη. Η κριτική και οι αξιολογικές προτάσεις του Μαρκόπουλου εκκινούν από το

ποιητικό «εγώ» του, επομένως δεν συνδέονται συνειδητά με διάφορα μορφώματα της

λογοτεχνικής θεωρίας, φωτίζουν το ποιητικό του έργο και αναδεικνύουν εναργέστερα

την πολύπλευρη προσωπικότητά του, καθώς οι απόψεις του περί των ζητημάτων, τα

οποία άπτονται της κοινωνίας, της ποιητικής δημιουργίας και της σχέσης μεταξύ

ιστορίας και ποίησης, αποτελούν τις ακτίνες ενός κυκλικού σχήματος με κέντρο την

πολύπαθη ανθρώπινη ύπαρξη.

Στο δοκίμιο του Γιώργου Μαρκόπουλου για τον Κωσταβάρα διαπιστώνεται

μία ουσιώδη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, μία συνύπαρξη «διανοητικής

294 Βλ. Δημήτρης Αγγελής, «2. Κάτω ἀπ’ τή λέξη ἥλιος», Σχεδόν Βιβλικά, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα

2017, σ. 12. Παραθέτουμε το ποίημα του Δημήτρη Αγγελή σε πολυτονικό σύστημα, σεβόμενοι τις

προσωπικές του επιλογές, όπως δηλώνονται στο: Σχεδόν Βιβλικά, «Η υιοθέτηση του πολυτονικού για

τη συγκεκριμένη έκδοση οφείλεται σε επιλογή του Δημήτρη Αγγελή», σ. 4. 295 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. Λεπτή επιμονή στα χαλάσματα των

γκρεμισμένων ονείρων», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 193 – 222. 296 Ως προς το θέμα ορισμού και εξήγησης του δοκιμίου ως είδους, βλ. ενδεικτικά, Theodor Adorno,

Το Δοκίμιο ως Είδος, μτφ. Βασιλική Ρουστοπάνη – Neumann, επιμ. Ανδρέας Μυλωνάς, Εκδόσεις

Έρασμος, Αθήνα 1998, κ.ά. 297 Βλ. Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Σχεδίασμα Γ΄», τμήμα 1, στίχος 3, στο:

Ποιήματα, επιμ. – σημ. Λίνος Πολίτης, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1986 (πρώτη έκδοση: 1948), σ. 238.

62

διαδικασίας και συγκινησιακής δραστικότητας».298 Ο Μαρκόπουλος με σκοπό να

πείσει και να προβληματίσει τον αναγνώστη θέτει ερωτήματα, σε ορισμένα από τα

οποία δίνεται ολοκληρωμένη απάντηση, ενώ μερικά αφήνονται τεχνηέντως στην

κριτική ικανότητα του αναγνώστη, καλλιεργώντας μία σκέψη που αναζητεί την

αλληλεξάρτηση και την ανατροφοδότηση των φαινομένων.299 Η ελευθερωμένης

οργάνωσης δομή του κειμένου του θέτει ως προαπαιτούμενο για την κατανόησή του

μία διαλεκτική σχέση μεταξύ των δύο προσώπων, του συγγραφέα και του αναγνώστη,

αλλά και του συγγραφέα με τον εαυτό του. Αρκετές φορές, η συναγωγή

συμπερασμάτων είναι αντανάκλαση στοχασμών και αναμνήσεων, ενώ παρατηρείται

η απομάκρυνση από την κρυπτικότητα – ερμητικότητα, και παράλληλα ως κλειδί

αποκωδικοποίησης της πραγματικότητας ορίζεται το συνυπάρχειν ιστορίας και

λογοτεχνίας, με την προϋπόθεση ότι το εξιστορούμενο γίγνεσθαι χρειάζεται ένα

στήριγμα, έστω και επουσιώδες, για να φέρει στην επιφάνεια την αλήθεια.

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο η περίπτωση του ποιητή Θανάση Κωσταβάρα

ενεργοποιεί το ερέθισμα, ώστε να αρθρώσει έναν αιχμηρό λόγο με σαφείς

προεκτάσεις στη δική του ποιητική γύρω από την ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής

γενιάς, γύρω από τη λεγόμενη «ποίηση της ήττας», όρος διατυπωμένος από τον

Βύρωνα Λεοντάρη,300 με αφορμή τη συλλογή Ο Γυρισμός301 του Κωσταβάρα και τη

Μαθητεία (1952 - 1962)302 του Τίτου Πατρίκιου, όρος που προκάλεσε οξύτατο

διάλογο και εισέπραξε την απαξίωση της κομματικής ορθοδοξίας.303

298 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Εισαγωγικό σημείωμα», Φιλοσοφία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Πτυχές

μιας σύνθετης σχέσης, ό.π., σ. 9 – 17, βλ. ιδίως, σ. 10. 299 Σχετικά με το θέμα, ο Χαρίδημος Τσούκας αναφέρει: «Είναι σημαντικό να κατανοεί κανείς (α) τις

αρχικές συνθήκες υπό τις οποίες γεννάται ένα φαινόμενο, (β) την τροχιά που αυτό ακολουθεί ως

αποτέλεσμα εσκεμμένων παρεμβάσεων, αλληλεπιδράσεων και τυχαίων εξελίξεων, (γ) το βάρος του

ιστορικά διαμορφωμένου πλαισίου στην εξέλιξη του φαινομένου, (δ) τις ρωγμές που εμφανίζονται με

τη μορφή καινοφανών γεγονότων και το κατά πόσο αυτές αξιοποιούνται από τους δρώντες», βλ.

Χαρίδημος Κ. Τσούκας, «Εισαγωγή», Η Τραγωδία των Κοινών. Πολιτική Φαυλότητα, Απαξίωση

Θεσμών και Χρεοκοπία, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2015, σ. 15 – 41, βλ. ιδίως, σ. 29. 300 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, «Η ποίηση της ήττας», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 106 – 107, Οκτώβριος

1963, σ. 520 – 524 και του ιδίου, «Λίγα ακόμη για την ποίηση της ήττας», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ.

110, Φεβρουάριος 1964, σ. 218 – 220. Αναδημοσιευμένα στο: Βύρων Λεοντάρης, Η Ποίηση της

Ήττας, Εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα 1983, σ. 67 – 79, 80 – 86. Οι παραπομπές γίνονται στη

συγκεκριμένη έκδοση. 301 Βλ. Θανάσης Κωσταβάρας, Ο Γυρισμός, χ.ε., Αθήνα 1963. 302 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία (1952 – 1962), Εκδόσεις Πρίσμα, Αθήνα 1963. [Για την ιστορία της

εν λόγω έκδοσης, βλ. εδώ, στο κεφάλαιο «Η ανοικοδόμηση του ποιητικού σύμπαντος από τον Τίτο

Πατρίκιο»] 303 Βλ. Τάσος Βουρνάς, «Η ποίηση της ήττας και η ήττα της κριτικής», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ.

109, Ιανουάριος 1964, σ. 6 – 12. / Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, «Η ποίηση της ήττας, σύγχρονη

αντιστασιακή ποίηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 113, Μάιος 1964, σ. 459 – 460. / Τάσος

Λειβαδίτης, «Η ποίηση της ήττας. Ένα θέμα για διερεύνηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 141,

Σεπτέμβριος 1966, σ. 132 – 136. / Σε συνέντευξή του ο Μανόλης Αναγνωστάκης, αναφέρει

χαρακτηριστικά: «Δεν παραδέχομαι την ταμπέλα “Ποίηση της ήττας” ή όπως αλλιώς, που αβασάνιστα

έχει πολιτογραφηθεί κι έχει σφραγίσει έναν μόνιμο τρόπο κριτικής συμπεριφοράς. Θα προκαλούσα να

αντιπαραθέσουμε μια άλλη ποίηση της εποχής που θα τη βαφτίζαμε “ποίηση της νίκης” ή έστω

“ποίηση της μη ήττας”. Εγώ τέτοια ποίηση δε βλέπω». Βλ. «Σε β΄ πρόσωπο. Μία συνομιλία του

Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», περ. Η Λέξη, τχ. 11,

Ιανουάριος 1982, σ. 54 – 59, βλ. ιδίως, σ. 56. , κ.ά.

63

Η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, κατά τον Λεοντάρη, ποιητή της

δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς και κριτικό της ποίησης,304 δημιούργησε εξαιτίας των

ιστορικών γεγονότων των μέσων του εικοστού αιώνα ένα νέο ποιητικό κλίμα, μία

καινούρια ποιητική πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία ο ηρωισμός, ο οποίος

μέχρι τότε πρωταγωνιστούσε ως μείζον ποιητικό θέμα, άρχισε να αμφισβητείται, με

αποτέλεσμα να χάσει την πρωτοκαθεδρία του και να υποστεί κριτικό έλεγχο. Έτσι, το

βήμα προς την κατάκτηση της αλήθειας από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής

γενιάς πάτησε σε έδαφος εξομολογητικού και συγκινησιακού τόνου και οδήγησε στο

φαινόμενο «πολλούς ποιητές να τους κερδίσει η ποίηση, τη στιγμή ακριβώς που πάει

να τους χάσει η ιδεολογία τους»,305 ενώ ο λόγος, ο οποίος «στην αντιστασιακή

ποίηση ήταν ο ίδιος μια μάχη, στην ποίηση της ήττας είναι το αποτέλεσμα μιας

μάχης».306 Η «ήττα» του Λεοντάρη δεν αναφέρεται (αποκλειστικά) στη στρατιωτική

και πολιτική ήττα της Αριστεράς, αλλά στην κατάπτωση του δυτικού πολιτισμού και

σε όσα αυτή η πτώση περιελάμβανε. Για τον Λεοντάρη, η πτώση συνεχίστηκε για

τους ποιητές αυτούς και αποξένωσε τον ποιητή από το ίδιο του το ποίημα. Ο ίδιος

αναφέρει:

Το ποίημα σε σχέση με τον ποιητή έφτασε να μοιάζει μια ξένη γλώσσα. Δεν

λαλεί την εσωτερική μιλιά του ποιητή. Είναι σαν μια μετάφραση ή περιγραφή της μιλιάς

αυτής, γλώσσα της «Ποίησης» ίσως, μα όχι πια του ποιητή. Από έκφραση που ήταν

άλλοτε το ποίημα, διάλογος και επανάληψη μέσα μας και μέσα στον άλλον, έγινε σκέτη

γλωσσική παντομίμα, λεκτική περιγραφή ξένης γλώσσας όπου λέξεις κι ούτε καν λέξεις

αλλά μάσκες λέξεων μιμούνται η μια την άλλη.307

Ο Λεοντάρης, ένας από τους «οξυνούστερους κριτικούς»,308 κατάφερε να

διακρίνει τον τρόπο, κατά τον οποίο «η αντιστασιακή ιδεολογία γίνεται αμυντική

μέσα στις έξοχα ηρωικές ανατάσεις της»,309 ενώ ως ποιητής αφηγείται την ηθική

κρίση «στην οποία είναι ριγμένος ο μεταπολεμικός κόσμος αλλά και ο μεταπολεμικός

άνθρωπος και οι ματαιόδοξες ιδεολογίες του».310

Αναπόδραστα, λοιπόν, ο κριτικός Γιώργος Μαρκόπουλος, παίρνει τη σκυτάλη

και δράττεται της ευκαιρίας να παραθέσει ένα απόσπασμα από την άποψη του

Λεοντάρη:

304 Βλ. Λαμπρινή Κουζέλη, λήμμα: «Λεοντάρης, Βύρων», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα

– Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό. π., σ. 1245 – 1246. 305 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, «Η ποίηση της ήττας», Η ποίηση της ήττας, ό.π., σ. 69. 306 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, «Η ποίηση της ήττας», Η ποίηση της ήττας, ό.π., σ. 70. 307 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, «Ποιητική πίστη και απιστία», περ. Σημειώσεις, τχ. 26, Νοέμβριος 1985, σ.

59 – 61, βλ. ιδίως, σ. 61. 308 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η ήττα. Πικρό εγερτήριο της ποίησης» [βιβλιοκρισία του: Βύρων

Λεοντάρης, Η ποίηση της ήττας, ό.π.], περ. Διαβάζω, τχ. 94, Τετάρτη, 16.05.1984, σ. 69 – 70, βλ. ιδίως,

σ. 70. 309 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η ήττα. Πικρό εγερτήριο της ποίησης», ό.π., σ. 69. 310 Βλ. Αλέξης Ζήρας, «Ο Βύρων Λεοντάρης και η ενοχή της αθωότητας», εφ. Η Αυγή, ένθετο:

Αναγνώσεις, Κυριακή, 10.08.2014.

64

Η νοσταλγία της χαμένης ρώμης και το ξέφτισμα του ανθρώπου μέσα

στη διαστολή των χρονικών ορίων μιας προοπτικής λύτρωσης, εκφράζονται υποβλητικά

στον «Γ υ ρ ι σ μ ό».311

Η ποιητική πορεία του Θανάση Κωσταβάρα οδηγείται από το είδος της

«επικολυρικής θεώρησης του νεότερου εθνικού βίου»,312 διαμέσου της

επαναδιαπραγμάτευσης των θεμάτων, τα οποία θεματικά διαπλέκονται με τον εαυτό

του, με τους συνανθρώπους του και με το ποιητικό φαινόμενο, σε μία διαφορετική

αντιμετώπιση, με την οποία φανερώνει:

Το πραγματικό πρόσωπο, όχι πια του εξεγερμένου ή του συνεπούς ιδεολόγου, αλλά του

ποιητή Κωσταβάρα. […] Από κει και πέρα, [ενν. από το 1963, έτος έκδοσης του

Γυρισμού], διατηρώντας τα κύρια χαρακτηριστικά των άλλων ποιητών της γενιάς του,

κατόρθωσε, χωρίς να απαρνηθεί ή να καταργήσει την κοινή καταγωγή με αυτούς, να

συνθέσει την προσωπική του ταυτότητα, τόσο με το ύφος, όσο και με τη στάση απέναντι

στα ιστορικά γεγονότα, αλλά και τους υπόλοιπους άξονες της ζωής, γενικότερα.313

Στο παραπάνω απόσπασμα, εάν αντικαταστήσουμε το επώνυμο του

κρινόμενου ποιητή με αυτό του κρίνοντος ποιητή και εξετάσουμε τις όποιες

συγκλίσεις, διαπιστώνουμε πως ο Μαρκόπουλος ως κριτικός των ομοτέχνων του,

ταυτιζόμενος με τις αγωνίες, τις εκφράσεις και τα συναισθήματά τους, δεν κάνει

τίποτα άλλο παρά να «απολογείται» για όσα ο ίδιος κατέθεσε ως δημιουργός. Κοινές

πολιτικές και υπαρξιακές αγωνίες βιώνονται από τους ποιητές της γενιάς του ’70,

αλλά ο Μαρκόπουλος από τη δική του σκοπιά, χαράζοντας τη δική του αυτόνομη

πορεία, καταδικάζει το αλλοτριωμένο πρόσωπο του ατόμου, το οποίο οδηγείται στην

κατάφωρη μοναξιά, και εξεγείρεται απέναντι στην υποταγή του ατόμου στο σύστημα,

εμφορούμενος, όμως, από την ηθική ποιότητα ενός ανθρώπου ασυμβίβαστου και από

τον υποβλητικό τόνο των ποιημάτων του.314 Εξάλλου, σύμφωνα με τον Αλέξη Ζήρα,

ο Μαρκόπουλος ανήκει στη χορεία των ποιητών, οι οποίοι φορτώθηκαν την

παλαιότερη ελεγεία της ήττας, αλλά μπόρεσαν να τη διευρύνουν στο απεριόριστο και

να τη μεταμορφώσουν σε οιμωγή για ένα βαθύτερο, υπαρξιακό τραύμα.315

311 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, «Η ποίηση της ήττας», Η ποίηση της ήττας, ό.π., σ. 72, στο: Γιώργος

Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 200. 312 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 193. 313 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 194. 314 Ο Θεοδόσης Πυλαρινός σημειώνει ότι, όπως η ιστορία του πολέμου, του Εμφυλίου και οι

μετεμφυλιακοί χρόνοι -σφραγισμένοι από την ήττα των Αριστερών- καθόρισαν τους ποιητές της

πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, έτσι και το ιστορικό πλαίσιο της επτάχρονης Δικτατορίας (1967 - 1974)

και της Μεταπολίτευσης οδήγησαν σε μία άλλη ήττα, αυτή της μεταπολιτευτικής διάψευσης, η οποία

υπεισέρχεται στο έργο του Μαρκόπουλου, προκαλώντας υπαρξιακές αναταράξεις. Βλ. Θεοδόσης

Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και με σκοπό στον

ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 96. 315 Βλ. Αλέξης Ζήρας, «Εισαγωγή», Η Γενιά του ’70. Εργογραφία των ποιητών. Βασική κριτικογραφία.

Αποσπάσματα από κριτικές. Ανθολόγηση ποιημάτων, επιμ. Δημήτρης Αλεξίου, Εκδόσεις Όμβρος,

Αθήνα 2001, σ. 15.

65

Επανερχόμενοι στο δοκίμιο για τον Κωσταβάρα ανακαλύπτουμε μέσα από

την κριτική ματιά του Μαρκόπουλου τις αλλαγές στις οποίες προέβη ο ποιητής, οι

οποίες δεν μπορούν να θεωρηθούν κάθετες και απόλυτες, αλλά είναι προτιμότερο να

αντιμετωπιστούν ως μεταστατικές και διασπειρόμενες στη μορφή, στα θέματα και

στο γλωσσικό υπόβαθρο. Ο Πυλαρινός σημειώνει πως «έχει σημασία πώς ορίζει το

πεδίο της ποίησης του Κωσταβάρα ο Μαρκόπουλος, διότι μέσα από τα λόγια του

αυτοκαθορίζεται».316

Η έξαρση της μορφής των προηγούμενων συλλογών του Κωσταβάρα

στηριζόταν στον διευρυμένο, πλατειάζοντα και ανοικονόμητο στίχο με μία χρήση

συμβόλων διόλου ευάριθμη, στοιχεία τα οποία διαμόρφωσαν ανυπερθέτως έναν λόγο

πληκτικό χωρίς σαφή και καθορισμένα όρια, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί ένας

υπερβολικός ρυθμός, ο οποίος συμπαρέσυρε το νόημα στη θύελλα της

απροσδιοριστίας, γεγονός που θα οδηγούσε μοιραίως στον διαχωρισμό των βιωμάτων

και της ιδεολογίας από την ιστορία.317

Η ήρεμη δύναμη της φωνής του Κωσταβάρα, με τομή τον Γυρισμό, επιστρέφει

αφειδώλευτα χωρίς μελοδραματισμούς, χωρίς εμμονές σε δονκιχωτικές επαναστάσεις

ή σε κάθετες ρήξεις στον εσωτερικό κόσμο της ανθρώπινης ύπαρξης, εκεί δηλαδή

που οφείλει να στραφεί το βλέμμα του ποιητή για την καλύτερη κατανόηση του

εξωτερικού κόσμου. Ο Κωσταβάρας «από πολύ νωρίς μπαίνει στην καρυωτακική

“διάθεση”, προσπαθώντας μέσα από αυτήν να διαχειριστεί το πολιτικό, υπαρξιακό

και προσωπικό άγος, που εκφράζεται ανάγλυφα στην ποίησή του.318 Σύμφωνα με τον

Μαρκόπουλο:

Τώρα το άτομο, δεν αρκείται στο να εκθέτει την πίστη του και να περιγράφει τα

κατορθώματα της ομάδας, δεν περιορίζεται στον θρήνο για το χαμό των άλλων, αλλά

αναγκάζεται να σκύβει μέσα του, να ανακαλύπτει τις ίδιες του τις πληγές, χωρίς να

διστάζει να αντικριστεί και με τον ίδιο τον φόβο, ακόμη.319

Με αυτόν τον τρόπο, η ποίηση δίνεται ως αντίδοτο στη ματαιότητα και

παρατηρείται μία λεκτική αντιμετάθεση από την «επανάσταση» και τον «αγώνα» στο

ραγισμένο όραμα, από την «ήττα» στη διάψευση των ελπίδων και από την «πολιτική»

στην υπαρξιακή ποίηση, μορφικά, θεματικά και λεκτικά, με τέτοιο τρόπο ώστε να

διαχέεται το μήνυμα από το συλλογικό στο ατομικό, γνωρίζοντας πως τα ενδόμυχα

της ανθρώπινης ύπαρξης αγγίζουν τη βάση του πανανθρώπινου και καθολικού

νοήματος.

Στο δοκίμιο για τον Κωσταβάρα παρατηρούμε πλην των άλλων και την

προτίμηση του Μαρκόπουλου στη νεωτερική εκφραστική τεχνική και τον ποιητικό

316 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και

με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 87 – 122, βλ. ιδίως, σ. 96

(υποσημείωση 267). 317 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 194. 318 Βλ. Κώστας Βούλγαρης, «Από τον Κ. Γ. Καρυωτάκη στον Θανάση Κωσταβάρα», εφ. Η Αυγή,

ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 31.12.2017. 319 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 195.

66

ρεαλισμό, βασικό ίδιον των οποίων είναι η έντονη δραματικότητα, οριζόμενη ως

πυκνή διαδοχή σκέψεων, συναισθημάτων και εικόνων, η οποία στέκεται μακριά από

την καλλιέπεια των λέξεων και την υψηλή ρητορεία.320 Τη συγκεκριμένη προτίμησή

του έδειξε και ο ίδιος ως αυτοανθολογούμενος ποιητής321 με την αποσιώπηση της

πρωτόλειας Εβδόμης Συμφωνίας,322 μιας συλλογής μεστής από λυρικές εξάρσεις

υψηλόβαθμα φορτισμένες, οι οποίες δικαιολογούνται επί τη βάσει του νεαρού της

ηλικίας του συγγραφέα. Παραθέτουμε την άποψη του Μαρκόπουλου:

Οι πρότερες εκτενείς επικολυρικές συνθέσεις του, δίνουν τη θέση τους στο μικρό

αυτόνομο ποίημα, η κραυγή αλλάζει σε ψίθυρο, η ένταση υποστέλλεται, η δήλωση

γίνεται νύξη, ο λόγος συχνά, από ευθύς, πλάγιος, κερδίζοντας τοιουτοτρόπως, σε

υποβλητικότητα.323

Μία άλλη εξίσου ενδιαφέρουσα γνώμη, η οποία κατατίθεται από τον

Μαρκόπουλο, αφορά τη σχέση της ποίησης με την ιστορία, μία σχέση η οποία έχει

απασχολήσει κατά καιρούς και συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον των ειδικών.324

320 Στη σύγχρονη εποχή η διάκριση μεταξύ παραδοσιακής και νεωτερικής ποίησης ή πιο συγκεκριμένα

παραδοσιακού – ελεύθερου στίχου έχει λήξει ως θέμα προς συζήτηση, στηριζόμενη στη ρήση του T. S.

Eliot: «Η διάκριση μεταξύ Συντηρητικού Στίχου και ελεύθερου στίχου δεν υφίσταται, διότι υπάρχει

μόνον καλός στίχος, κακός στίχος, και το χάος». Βλ. Τ. Σ. Έλιοτ, «Σκέψεις για τον ελεύθερο στίχο»,

Οι φωνές της ποίησης, μτφ. Άρης Μπερλής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ. 9 –

26, βλ. ιδίως, σ. 26. Παρενθετικά σημειώνονται τα σημεία - άξονες που αντιδιαστέλλουν τη νεωτερική

από την παραδοσιακή ποίηση. Στη νεωτερική ποιητική έκφραση κυριαρχεί ο ελεύθερος στίχος, η

δραματικότητα, οριζόμενη ως διαδοχή εικόνων και συναισθημάτων, ο λιτός με έντονη προφορικότητα

λεκτικός τόνος και η διάσπαση της λογικής αλληλουχίας. Αντίθετα, στην παραδοσιακή ποίηση ο

στίχος είναι έμμετρος, συχνά ομοιοτέλευτος και, κατά βάσιν, διακρίνονται η επιβλητική λυρικότητα,

με την ανάπλαση ενός θέματος ή μίας σκέψης του ποιητή, η «ανυψωμένη» και «ευγενής» γλώσσα και

το εύληπτο από τον αναγνώστη σημασιολογικό μήνυμα. Για τις διαφορές και τις συγκλίσεις

παραδοσιακής – νεωτερικής ποίησης, καθώς και για μία πλήρη βιβλιογραφική επισκόπηση, βλ.

χαρακτηριστικά, Δημήτρης Κόκορης, «Εισαγωγή: Όψεις του ποιητικού ρυθμού. Παραδοσιακή και

νεωτερική έκφραση», Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική Έκφραση, Εκδόσεις Νησίδες,

Θεσσαλονίκη 2006, σ. 11 – 35. / Για το άλογο στοιχείο της νεωτερικής εκφραστικής, βλ. Νάσος

Βαγενάς, «Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση», Η ειρωνική γλώσσα, Εκδόσεις Στιγμή,

Αθήνα 1994, σ. 21 – 53. / Για την ιστορική διαδρομή και το πέρασμα από το παραδοσιακό μετρικό

σχήμα στον ελεύθερο στίχο, τους προβληματισμούς και την ανάκληση των παραδοσιακών έμμετρων

εκφραστικών μορφών στη σύγχρονη ποίηση, βλ. χαρακτηριστικά, Ευριπίδης Γαραντούδης, «Για τον

σύγχρονο ελληνικό ελεύθερο στίχο. Η επαναφορά παραδοσιακών μετρικών σχημάτων», Από τον

μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 -2006), ό.π., σ. 424 – 480. 321 Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα 1968 – 1976, ό.π., Ποιήματα (1968 - 1987) και Ποιήματα 1968 –

2010 (Επιλογή), ό.π. 322 Γιώργος Π. Μαρκόπουλος, Εβδόμη Συμφωνία, ό.π. 323 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 195. Ο Θανάσης Κ. Κωσταβάρας έδινε μεγάλο βάρος στη σύνθεση των ποιημάτων του,

θεωρώντας πολύ σημαντικό στοιχείο τη «μουσικότητα». Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, «Η γέννηση

ενός ποιήματος», περ. Η Λέξη, τχ. 93, Μάρτης – Απρίλης 1990, σ. 234 – 248. 324 Βλ δείγματος χάριν, Ρολάν Μπαρτ, Ο Βαθμός μηδέν της γραφής. Νέα Κριτικά Δοκίμια, μτφ.

Κατερίνα Παπαϊακώβου, επιμ. Γιάννης Κρητικός, Άλκης Σταύρου, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1983. /

Raymond Williams, Κουλτούρα και Ιστορία, μτφ. Βενετία Αποστολίδου, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα

1994. / Αλέξης Πολίτης, «Λογοτεχνία και Ιστορία. Οι διαφορές των αντικειμένων και οι διαπλοκές των

προσεγγίσεων», εφ. Η Αυγή, Κυριακή, 28.11.2009. / Δημήτρης Κόκορης, Ιστορία και Λογοτεχνία,

Εκδόσεις Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2005. / Αντώνης Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;,

Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2007. / Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, μτφ.

Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Νίκος ποταμιανός, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008. / Βενετία Αποστολίδου,

Τραύμα και Μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2010, και της

67

Ο Μαρκόπουλος αναγνωρίζει αυτή τη σχέση σε όλο το ποιητικό φάσμα του έργου

του Κωσταβάρα, αλλά και προβάλλει απόψεις, οι οποίες αφορούν τη διαπλοκή της

επιστήμης με την τέχνη. Η ιστορία, δηλαδή τα όσα έχουν διαδραματιστεί στο

παρελθόν, κυρίως τα τραυματικά βιώματα των ποιητών της γενιάς του Κωσταβάρα

(Εμφύλιος, Εξορία), αντιμετωπίζεται ως μία πραγματικότητα, η οποία ενσαρκώνεται

μέσω της ποίησης και ξαναζωντανεύει, επιτελώντας απόλυτα λυτρωτικό ρόλο στον

πιεσμένο σωματικά και καταρρακωμένο ηθικά κόσμο του ποιητή. Επιπλέον, η μνήμη

επιφέρει το συγκινησιακό της αντίκρισμα. Έτσι, η πραγματικότητα εκλαμβάνεται σαν

το αίμα των θυμάτων, το οποίο κατακάθισε στη ματωμένη ψυχή και ο ποιητής με

τους επιγραμματικούς στίχους του δεν ψάχνει τρόπους διαφυγής από αυτήν. Πλέον, ο

ποιητής είναι ταυτοχρόνως το θύμα, αφού περιεπλάκη σε οδυνηρές καταστάσεις και ο

θύτης, με το τραύμα να είναι τόσο βαθιά ριζωμένο μέσα του, ώστε να καθίσταται

πρακτικώς αδύνατον να το αισθανθεί σαν κάτι ξένο και ανοίκειο. Πορεύεται μαζί του,

το νιώθει σαν κάτι πολύ οικείο και το εκφράζει σαν ένα είδος «πικρού και ενοχικού

απολογισμού»,325 ως κάτι

που αγγίζει τα όρια της ανθρώπινης, και ίσως της ποιητικής αντοχής.326

Η ανοχή μετατρέπεται σε αντοχή και το αντίστροφο, η καρτερία και η στιβαρότητα

γίνονται μορφές ανεκτικότητας, με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδύεται η τραγικότητα

του ποιητή, ο οποίος πίστεψε σε ένα όραμα απατηλό και αδυνατεί να το αποχωριστεί.

Η οξύνους προσέγγιση του ποιητικού γίγνεσθαι από τον Γιώργο Μαρκόπουλο

τον ωθεί στη διατύπωση μερικών κλειστού τύπου ερωτημάτων σχετικά με την

πολύπαθη σχέση ιστορίας και ποίησης, με σκοπό να διαλευκανθεί το κατά πόσο η

ιδίας, «Λογοτεχνία και Ιστορία. Μια σχέση ιδιαίτερα σημαντική για τη λογοτεχνική εκπαίδευση»,

Πρόσθετο ψηφιακό υλικό για τη διδασκαλία των Νέων Ελληνικών: Εικονική περιήγηση της λογοτεχνίας

στον γεωγραφικό χώρο και στον ιστορικό χρόνο, επιστ. υπεύθ. Ιωάννης Ν. Καζάζης, Κ.Ε.Γ.,

Θεσσαλονίκη 2010. Αναρτημένο στο: http://www.greek-

language.gr/digitalResources/assets/img/literature/education/literature_history/apostolidou-literature-

history.pdf, τελευταία προσπέλαση, Δευτέρα, 21.05.2018. / Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τι ψάχνει η

σύγχρονη λογοτεχνία στην ιστορία;», εφ. Ελευθεροτυπία, Σάββατο, 17.07.2010. / Έμμεση προσέγγιση

της πολύπτυχης σχέσης Ιστορίας – Φιλολογίας στο: Erich Auerbach, Μίμησις. Η εικόνα της

πραγματικότητας στη Δυτική Λογοτεχνία, μτφ. Λευτέρης Αναγνώστου, αντί προλόγου: George Steiner,

Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 22014. / Roger Chartier και Αντώνης Λιάκος, «Το ζωντανό παρελθόν.

Ιστορία, λογοτεχνία και μνήμη. Πώς να ακούμε τους νεκρούς με τα μάτια», Ομιλία στο Μέγαρο

Μουσικής Αθηνών, Τρίτη, 28.05.2013, τελευταία προσπέλαση, Δευτέρα 21.05.2018. / Hayden White,

Λογοτεχνική Θεωρία και Ιστορική Συγγραφή, μτφ. Γιώργος Πινακούλας, επιμ. Βαγγέλης Γαλάνης,

Εκδόσεις Επέκεινα, Τρίκαλα 2015. / Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Ιστορία και λογοτεχνία σε διάλογο. Ή

περί μυθικής και ιστορικής μεθόδου. Μια ανίχνευση στη νεοελληνική ποίηση του 19ου και 20ού αιώνα,

επιμ. Δήμητρα Ασημακοπούλου, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2016. / Ευάγγελος Π.

Καραγιάννης, Όψεις της κατοχικής εμπειρίας στην Αθήνα (1941 - 1944). Μέσα από την περιγραφική

παραγωγή των Ρ. Ρούφου, Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Αλ. Κοτζιά και Γ. Θεοτοκά, Εκδόσεις Σύλλογος προς

Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα 2016. / Ivan Jablonka, Η Ιστορία είναι μία σύγχρονη Λογοτεχνία.

Μανιφέστο για τις Κοινωνικές Επιστήμες, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, επιμ. Άννα Μαραγκάκη, Εκδόσεις

Πόλις, Αθήνα 2017, κ.ά. 325 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 199. 326 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 197.

68

λογοτεχνική αξία ενός ποιήματος δύναται να συνεισφέρει στην ιστορική αποτίμηση

ενός γεγονότος.327 Γράφει ο Μαρκόπουλος:

Μπορεί ο ποιητής να βρει τη γαλήνη έξω από την αποστολή να ιστορήσει την εποχή του,

να περιγράψει τη μοίρα του και τη μοίρα της; Εν ολίγοις, να απαρνηθεί την καταγωγή

του; Μπορεί να υπάρξει έξω από την ποίηση εντέλει, την οριοθετημένη από μιαν

αιματηρή καταγωγή;328

Και η απάντηση του κριτικού – ποιητή:

Έστω λοιπόν, ότι δεν μπορεί να υπάρξει παραίτηση329

έρχεται άμεσα, ειλικρινής και αιφνιδιαστική, μετριασμένη όμως από τον

συμπερασματικό σύνδεσμο «λοιπόν», η οποία ανεπαισθήτως εγγράφεται στη

συνείδηση του αναγνώστη σαν συνδετικός κρίκος με τις ερωτήσεις που ακολουθούν:

Ποιες είναι όμως, στην προκειμένη περίπτωση, οι δυνατότητες της ποίησης; Είναι σε

θέση αυτός, ο ποιητής, να αντέξει όλη την ιστορική μνήμη; Θα κατορθώσει άραγε, να

χωρέσει η φωνή του τόσα πάθη, τόσο πένθος, τόση απόγνωση; Και σε τι ποσοστό

μπορούν να συμμετέχουν οι καταθέσεις του, μέσα σε αυτό το κεφάλαιο;330

Στις παραπάνω ερωτήσεις αποφεύγεται από τον Μαρκόπουλο μία σαφή

απάντηση με λογικού τύπου επιχειρήματα, αλλά παρατηρούμε πως ο συλλογισμός

του επανέρχεται στο προσφιλές του θέμα, τη μνήμη ως επικουρικό όχημα του ποιητή

και το πέρασμά της στην ποιητική δημιουργία., η οποία αποτελεί τον παροντικό

σύνδεσμο μεταξύ του ιστορικού παρελθόντος και του επερχόμενου αβέβαιου

μέλλοντος.

Κατά τον Μαρκόπουλο ο Κωσταβάρας στην Κατάθεση331 ταλαντεύεται

σπαρακτικά

327 Σχετικά με την άντληση ιστορικών στοιχείων από τη λογοτεχνία, αναφέρουμε μία μετριοπαθή και

συζευκτική άποψη, η οποία αρμόζει στις αντιλήψεις του Μαρκόπουλου: «Χωρίς έντονες

αμφισβητήσεις δεχόμαστε ότι η λογοτεχνία είναι πηγή για την ιστορία. Η ιστορία μπορεί να αντλήσει

από τα ποιητικά και πεζογραφικά κείμενα πολιτιστικά στοιχεία, καθώς και την ιδεολογία μιας εποχής,

που περιλαμβάνει – μεταξύ άλλων – και τις στάσεις των ανθρώπων για τη ζωή, και τις συνολικότερες

διαθέσεις τους, και τα κοινωνικά αιτήματα. Η λογοτεχνία είναι υπό μία ευρεία αλλά σαφή έννοια

ιστορική πηγή, που ωστόσο δεν πρέπει να χαρακτηριστεί εντελώς αξιόπιστη και αμερόληπτη. Δεν είναι

μόνον το ότι στη λογοτεχνία διεισδύουν οι λεπτοί ατομικοί χειρισμοί, η μυθοπλασία και η προσωπική

ματιά (του συγγραφέα αλλά και του αναγνώστη) πάνω στα “γεγονότα”. Είναι και το ότι συχνά στη

λογοτεχνική δημιουργία τηρούνται κώδικες και συστήματα αξιών, που πρέπει και ο φιλόλογος και ο

ιστορικός να αναλύσουν και να “αποκωδικοποιήσουν”, ώστε να ψηλαφηθούν τόσο η καλλιτεχνική

αξία του κειμένου, όσο και η ιστορική δυναμική του». Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Η Ιστορία αντλεί από

τη λογοτεχνία», Ιστορία και Λογοτεχνία, ό.π., σ. 10 – 11, βλ. ιδίως, σ. 10. 328 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 198. 329 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 198. 330 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 198. 331 Βλ. Θανάσης Κωσταβάρας, Κατάθεση, χ.ε., Αθήνα 1965.

69

ανάμεσα στην ειρωνεία και την εσωτερική τραγωδία, εμμένοντας στη διαρκή

επιστροφή, στην προ της έκπτωσης του οράματος κατάσταση, βρίσκοντας καταφύγιο σε

έναν ερωτικό αντικατοπτρισμό, χωρίς να αποφεύγει, πάντα όμως με μια πειθαρχημένη

αξιοπρέπεια, το θρήνο για το χυδαίο παιχνίδι των καιρών που δρα καταλυτικά πάνω σε

οποιαδήποτε αίσθηση περηφάνειας.332

Ωστόσο, τα βάσανα σε συλλογικό και εθνικό επίπεδο αλλά και σε ατομικό, ο

φόβος και ο καλά διατηρημένος πόνος των ανθρώπων επικυρώνουν την

αναπαραστατική λειτουργία της μνήμης στην ποίηση του Κωσταβάρα και

επιβεβαιώνουν τα λόγια του Μαρκόπουλου για τη σημασία που δίνει στο ανθρώπινο

μνημονικό, στην ποίηση και στη ζωή του:

Ασύλληπτη η μνήμη μου. Θυμάμαι τέτοιες λεπτομέρειες που με θαυμάζει ο κόσμος.

Ποτέ δεν με ενόχλησε, τουναντίον. Την αγαπώ και της έχω και εμπιστοσύνη. Η μνήμη

με έχει σώσει στην ποίησή μου. Όλη μου η ποίηση είναι ένα κουβάρι μνήμης∙ όχι

κουβάρι μπερδεμένο. Ένα νήμα μνήμης που έρχεται μόνο του.333

Στη συνέχεια, ο Μαρκόπουλος με συναισθηματικά φορτισμένη

μετριοφροσύνη δίνει εντέχνως στον αναγνώστη την απάντηση στο αν ο δημιουργός

δύναται να αντέξει την τραυματική εμπειρία του και αν τα πάθη του θα

εγκιβωτιστούν στους στίχους με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντικαθρεπτίζουν τα όσα

συνέβησαν, τα όσα ανηλεώς διαδραματίστηκαν στον ρου της ιστορίας. Παραθέτουμε:

Αυτό είναι το καθημαγμένο πρόσωπο, το καταπονημένο από τις διώξεις (λόγω της

συμμετοχής του στην εθνική αντίσταση) και τις φυλακίσεις, σώμα του ποιητή. Όμως,

μέσα από το πρόσωπο, μέσα από αυτά τα σπαράγματα, αυτός στοιχειοθετεί την ποίησή

του. Γιατί ξέρει πολύ καλά, πως τούτες τις μαρτυρίες από αυτούς τους δύσκολους

καιρούς, έχει χρέος να μη τις αποσιωπήσει, ακόμη και αν πιστεύει πως η δική του

συμβολή, δεν μπορεί παρά να είναι μικρή, ελάχιστη, αδύναμη εντέλει, μπροστά στο

μέγεθος των παθών και των παθημάτων που έζησε ο άνθρωπος. Δεν υπάρχει

αμφιβολία, πως το μεγαλύτερο, το ασήκωτο βάρος για τον ποιητή, είναι το ποσοστό της

αυθεντικότητας, που πρέπει να έχει η φωνή του. Οι πικρές εμπειρίες του όμως, δεν του

χορηγούν μόνο το εύρος της ευθύνης, αλλά επιπλέον, τον καθιστούν επιφυλακτικό,

δύσπιστο, ακόμη και σε περιπτώσεις ανάπαυλας, ή μάλλον, σε περιπτώσεις, που

φαίνεται πως η νίκη (μέσα από τις διαβεβαιώσεις των άλλων) είναι κοντά, πως η

ευτυχισμένη κατάληξη είναι προοπτική για κείνους, όχι μόνον εφικτή, αλλά και

επικείμενη. Είναι φυσικό λοιπόν, έτσι, οι απογοητεύσεις από τις χαμένες αυτές

332 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 201. 333 Βλ. Λίνα Ρόκου, «Γιώργος Μαρκόπουλος, “Όλη μου η ποίηση είναι ένα κουβάρι μνήμης”»,

[συνέντευξη], Κυριακή, 18.02.2018, στο: http://popaganda.gr/giorgos-markopoulos-interview/,

τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 21.05.2018.

70

ευκαιρίες, να έχουν δημιουργήσει όχι μόνο μια προκατάληψη, αλλά οπωσδήποτε, μια

απαισιοδοξία και μια επιφύλαξη.334

Μολαταύτα, η συγκεκριμένη «εκδικητικότητα» σε μορφή μανίας και η

«προκατάληψη» ενέχουν τον

κίνδυνο και έσχατο φόβο, να υποταχθεί και να συμβιβαστεί ο άνθρωπος με μιαν

αλλότρια κατάσταση, να εξαλειφθούν τα σημάδια των ημερών, να επικαλυφθούν τα

τραύματα, που ακόμη και τα ίδια τα άψυχα αντικείμενα (σιωπηλοί μα αποκαλυπτικοί

μάρτυρες των γεγονότων), μπορούσαν να καταθέσουν.335

Επομένως, για τον Μαρκόπουλο, το χρέος του ποιητή μπορεί να ιδωθεί αφενός

ως εκφραστέα ανάγκη και αφετέρου ως επιβαλλόμενη εξωτερική συνθήκη, δηλαδή ως

αντισταθμιστικός οιωνός, ο οποίος μεταφέρει μία αμυδρή αισιοδοξία, και ως αντίβαρο

στη λήθη, ως σύμμαχος της ιστορίας, της κοινωνίας, η οποία όσα πρόσωπα και αν

έχει, πάντα ίδια παραμένει στον ιστό της, και της αλήθειας, αναδεικνύοντας την a

priori τραγική φύση της ανθρώπινης οντότητας.

Ο Μαρκόπουλος χαράζει την τομή στο έργο του Κωσταβάρα και προσδιορίζει

την αφετηρία της στη συλλογή Συμπληρώματα,336 στην οποία ο ποιητής ευκρινώς

μεταβαίνει από το ατομικό στο συλλογικό, ενδιαφέρεται περισσότερο για τους

τρόπους έκφρασης και αφήνει να διαφανούν τα χαρακτηριστικά τα οποία καθιέρωσαν

τον Κωσταβάρα και ως ερωτικό ποιητή,337 έχοντας δώσει αρκετά από τα καλύτερα,

κατά τη γνώμη μας, ερωτικά ποιήματα, ένα εκ των οποίων, υπό τον τίτλο «Μόνο με

και για την αγάπη σου», διαλέγεται συγκριτικά με το ποίημα «Γιατί μ’ αγάπησες»338

της Μαρίας Πολυδούρη. Παραθέτουμε αποσπασματικά:

Μόνο με την Αγάπη σου

μπορώ να επιζήσω.

Να μη χαθώ μέσα στο μαύρο δάσος.

Ν’ αψηφήσω τον άγριο σκύλο

που μ’ ακολουθεί σα να ’ναι ο ίσκιος.

Μόνο με την Αγάπη σου.

Να χτίσω ένα άλλο πρόσωπο.

Να γίνω πάλι ένα μικρό αγόρι.

Αθώο σαν το τρεχούμενο νερό.

Και να γνωρίσω τον κόσμο

334 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 202. 335 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 203 - 204. 336 Βλ. Θανάσης Κωσταβάρας, Συμπληρώματα, χ.ε., Αθήνα 1970. 337 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 205. 338 Βλ. Μαρία Πολυδούρη, «Γιατί μ’ αγάπησες», Τα Ποιήματα, φιλολ. επιμ. – επίμ. Χριστίνα Ντουνιά,

Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2014, σ. 79 – 81.

71

μ’ ένα καινούριο θάμπωμα.

[…]

Να σου λέω τέλος καληνύχτα

και να με παίρνεις μαζί σου, στον ύπνο σου.

Για να με σεργιανίσεις μεθυσμένον

στα μαγεμένα σου όνειρα.

Μόνο με και για την Αγάπη σου

μπορώ να γίνομαι όλο και πιο ανθρώπινος.

Να φαίνομαι όλο και λιγότερο λυπημένος.339

~

Μόνο γιατί τόσες φορές σε φίλησα.

Γιατί τόσες φορές μου δόθηκε να γνωρίσω το σώμα σου.

Γιατί αξιώθηκα να κερδίσω αυτό

που μόνο η Αγάπη σου μπορούσε να μου χαρίσει –

γι’ αυτό, μόνο γι’ αυτό

αν ήταν πάλι να σε συναντήσω

θ’ άξιζε

να ξαναγεννηθώ.

Μόνο γι’ αυτό θα δεχόμουνα

ακόμα και βασανισμένος να ζήσω.340

Ακολούθως, θα διερευνήσουμε τις απόψεις του Μαρκόπουλου για την ποίηση

του Κωσταβάρα, η οποία δομείται πάνω σε «τρεις άξονες ή κύκλους ποιημάτων»341

και πώς αυτοί αντικατοπτρίζουν τη δική του ποιητική θεματική και εκφραστική.

Διαβάζουμε στην Εκδρομή:

Και οι τρεις αυτοί άξονες – κύκλοι, είτε αναπτύσσονται παράλληλα και συνυπάρχουν

[…] είτε αυτονομούνται και συντάσσονται με αμιγείς ομάδες.342

339 Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, «Μόνο με και για την αγάπη σου», στη στήλη: Ανθολογία ελληνικής

ποίησης «Ποιείν», στο διαδικτυακό λογοτεχνικό περιοδικό Ποιείν, στο:

http://www.poiein.gr/archives/689/index.html, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα: 21.05.2018. 340 Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, «Μικρό αφιέρωμα σε μια ιστορία δίχως τέλος», Κήποι στον

Παράδεισο, στο:

http://www.diapolitismos.net/epilogi/viewkeimeno.php?id_atomo=132&id_keimeno=264, τελευταία

προσπέλαση, Τρίτη, 22.05. 2018. 341 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 219. 342 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 220.

72

Ο άξονας, ο οποίος επισημαίνεται από τον κριτικό ως πρωτεύων είναι ο

ιδεολογικός. Για τον Μαρκόπουλο η λέξη «ιδεολογία» δεν σχετίζεται με κάτι

απολιθωματικό ή δογματικό, δεν στέκεται μόνο ως θεωρητική άνευ χρηστικής ουσίας

έννοια, αλλά μέσα της ανιχνεύεται μία επαναστατικότητα, η οποία ως επίπονη

διαδικασία εμπεριέχει και αποτυπώνει συν τω χρόνω τον πόνο, τη θλίψη και τον

θρήνο343 και, εφόσον περιλαμβάνει αυτά τα σημαινόμενα, είναι και για τον

Κωσταβάρα μία διαδικασία ειλικρινής, η οποία

απορρέει από την αμετακίνητη προσήλωση στα ιδανικά από τα οποία ποτέ δεν

αποσπάστηκε, εκφράζοντας έτσι, τη βαθιά λύπη του για την επιβολή της αδυσώπητης

παντοδυναμίας του χρόνου, πάνω σε πρόσωπα και πράγματα, την αχαριστία και τη

λήθη, την ανεκπλήρωτη προσμονή, την εγκατάλειψη, την απέραντη ερημιά, πάντα μέσα

από μια τραγική εικονογράφηση των «ν ι κ η μ έ ν ω ν», με βαθιά ανησυχία για ένα

επερχόμενο τέλος, ένα κρυφό παιχνίδι με τον θάνατο.344

Για τον Μαρκόπουλο η ιστορία και η ποίηση λειτουργούν αλληλεπιδραστικά

στο ανθρώπινο πεδίο μέσω της αντανάκλασης.345 Η ιστορία κυριολεκτεί, ο καλλιεπής

λόγος συνυποδηλώνει. Η ποίηση αγγίζει την πραγματικότητα με τη συνδηλωτική της

γλώσσα και τα γεγονότα αποτελούν το ζων υλικό της πραγματικότητας. Στο έργο του

Θανάση Κωσταβάρα οι εμπειρίες του ποιητικού υποκειμένου έχουν διαμορφωθεί με

έντονη συγκινησιακή δραστικότητα, επομένως επενεργούν υψηλόβαθμα στην

ψυχοσύνθεση του αναγνώστη και ο ίδιος αντιλαμβάνεται πως η ιστορία ή απλούστερα

η μοίρα, κατά τον Μαρκόπουλο, γίνεται το κατατιθέμενο υλικό, το οποίο μερικές

φορές προκαλεί και την αιδώ346 ή και την αβάσταχτη «διπλή ενοχή».347

Ο επόμενος άξονας, ο οποίος εντοπίζεται και προβάλλεται από τον κριτικό,

είναι η ερωτική διάσταση της ποίησης του Κωσταβάρα, πτυχή η οποία άπτεται της

βιοθεωρίας του κρίνοντος, του κρινόμενου αλλά και γενικότερα όλων των ανθρώπων.

Αναφέρουμε χαρακτηριστικά ένα απόσπασμα του Βασίλη Κάλφα, το οποίο

καταδεικνύει την άμεση σχέση ερωτικής δραστηριότητας και φιλοσοφίας:

Αν η φιλοσοφία είναι ζωντανή διαδικασία μάθησης, που προϋποθέτει δύο ανισότιμους

πόλους, τον δάσκαλο και τον μαθητή, τότε η ερωτική συνομιλία είναι η ανθρώπινη

δραστηριότητα που πλησιάζει περισσότερο σ’ αυτό το ιδεώδες. Σαν τον εραστή που

προσπαθεί αενάως να κατακτήσει το αντικείμενο του έρωτά του χωρίς να το καταφέρνει

ποτέ πλήρως, ο φιλόσοφος είναι αιωνίως διψασμένος για την αληθινή γνώση, και, όπως

343 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 219 - 220. 344 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 210. 345 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Αντανακλάσεις και “διαμεσότητες” – Η λογοτεχνία αντλεί από την

ιστορία», Ιστορία και Λογοτεχνία, ό.π., σ. 12 – 15, βλ. ιδίως, σ. 12. 346 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 212. 347 Αλέξης Ζήρας, «Ο Βύρων Λεοντάρης και η ενοχή της αθωότητας», εφ. Η Αυγή, ό.π.

73

ο Σωκράτης, αναζητεί τις κατάλληλες νεανικές ψυχές που θα προσφέρουν γόνιμο

έδαφος για τη σπορά των λόγων του.348

Ο έρωτας για τον Μαρκόπουλο αποτελεί μείζον υπαρξιακό ζήτημα, το οποίο

καθορίζει την πορεία του ανθρώπου. Ως προσφιλές ποιητικό θέμα του Μαρκόπουλου

συνδέεται με τη μνήμη – ανάμνηση, έχει ρόλο λυτρωτή ή μεταμορφώνεται σε αιώνιο

εφιάλτη και είναι άμεσα σχετιζόμενο με τον φιλοσοφικό στοχασμό, καθώς αποτελεί

διακύβευμα του νοείν, το οποίο άλλοτε τονίζεται έκδηλα και άλλοτε η αναφορά του

είναι υφέρπουσα και υποδηλούμενη.349 Όλη η ποίηση του Μαρκόπουλου είναι

«εξπρεσιονιστική, απεγνωσμένη, αριστοκρατική, νεορομαντική, ηρωική»,350

προσδιοριστικά χαρακτηριστικά ή καταστάσεις, τα οποία αποδίδονται και στον έρωτα.

Για τον Κωσταβάρα ο έρωτας αποτελεί βασική πτυχή του ανθρώπινου

γίγνεσθαι και διανύει μία πορεία, η οποία στοχεύει στη σωματική και πνευματική

ολοκλήρωση, στην καθ’ ολοκληρίαν ανάταση. Παρόλα αυτά, ενώ στην αρχή το

υποκείμενο νιώθει μία σφοδρή επιθυμία για το έτερο άτομο, αναμένοντας την

προσέγγιση του απόλυτου, τελικά καταβυθίζεται στη μοναξιά και οι προσδοκίες

μένουν ανεκπλήρωτες. Κατά το Μαρκόπουλο, στα ποιήματα του Κωσταβάρα με

ερωτική θεματική:

Περιγράφεται η κόλαση της αμφιβολίας, της μοναξιάς, και της ανεκπλήρωτης επιθυμίας

για προσέγγιση του απόλυτου. Η ψυχή μέσα στη μοναχικότητά της σφαδάζει, και η

μοναξιά της αυτή, γίνεται οδυνηρότερη, μέσα στην αμφιβολία, που ξεκινάει από την

απλή υπόνοια, και φτάνει ως τη φοβερή βεβαιότητα του ανεκπλήρωτου.351

Έπειτα, η ποιητική φωνή του Κωσταβάρα αποκτάει έναν τόνο πιο αισιόδοξο

και κατασταλαγμένο, πιο άμεσο και οδηγεί τον ποιητή στην υπερπήδηση της

μοναξιάς, αφού ο ίδιος ως μετάσχων στην ιδέα του έρωτα,352 έχει έντονα βιώσει, λόγω

348 Βλ. Βασίλης Κάλφας, «Ο έρωτας στον Πλάτωνα», περ. Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ. 109, Δεκέμβριος

2008, σ. 10 – 15, βλ. συγκεκριμένα, σ. 14. 349 Για τον έρωτα ως θέμα και τη σχέση του με τη φιλοσοφία πολλά έχουν γραφεί. Αναφέρουμε

εντελώς δειγματοληπτικά, Jean – Luc Marion, Το ερωτικό φαινόμενο. Έξι στοχασμοί, μτφ. Χρήστος

Μαρσέλλος, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2008. / π. Φιλόθεος Φάρος, Έρωτος Φύσις, επιμ. Γιώργος

Κίσσας, Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 192009. / Aude Lancelin, Marie Lemonnier, Οι φιλόσοφοι και ο

έρωτας. Από τον Σωκράτη στη Σιμόν ντε Μποβουάρ, μτφ. Ελπίδα Λουπάκη, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα

2011. / Δημήτρης Κόκορης, Φιλοσοφία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Πτυχές μιας σύνθετης σχέσης, ό.π.,

κ.π.ά. 350 Βλ. Κώστας Βούλγαρης, «Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος», εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις,

Σάββατο, 19.11.2011. Το κείμενο σταχυολογείται σε αποσπασματική μορφή στον σύμμεικτο τόμο: Για

τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 84 – 85. 351 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 216. 352 Η «μετοχή» στις Ιδέες αναφέρεται από τον Πλάτωνα ως μία σχέση ισοτιμίας, σχέση μετοχής του

επιμέρους στο καθολικό. Βλ. Βασίλης Κάλφας, Γιώργος Ζωγραφίδης, «Ο Πλάτων και η φιλοσοφική

ακαδημία. Η μετοχή και η μίμηση», Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, πρόλ. Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης,

Εκδόσεις ΙΝΣ, Θεσσαλονίκη 2011, διαθέσιμο διαδικτυακά στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής

Γλώσσας, στο:

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_050.html,

τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 23.05.2018.

74

της πολύχρονης αυτοθυσίας και της μαρτυρικής εγκαρτέρησης, το αίσθημα της

πλήρωσης.353

Με ελάχιστες λέξεις επιμελώς επιλεγμένες, ο Μαρκόπουλος χαρακτηρίζει τον

έρωτα και την συνταύτιση ως φαινόμενα αναστοχαστικά και απολογιστικά, πανίσχυρα

και ιδιαιτέρως επιδραστικά, τα οποία μόνο με τον θάνατο μπορούν να

παραλληλιστούν. Το γεγονός ότι η φράση του κριτικού τοποθετείται μέσα σε

παρενθετικό σημείο στίξεως καθόλου δεν μειώνει τη σημαντικότητά του, ούτε

ελαχιστοποιεί τη νοηματική του πρόσληψη, αφού εδώ η παρένθεση χρησιμοποιείται

με σκοπό να περικλείσει και να απομονώσει μία φράση, η οποία επεξηγεί και

συμπληρώνει τη σκέψη του και όχι για να απομονώσει τα γραφόμενά του ως μη

απαραίτητα.354 Αναφέρει ο κριτικός:

Είναι όμως τόσο ισχυρή, τόσο καταλυτική αυτή η συνάντηση (αυτή, που μπορεί να

συγκριθεί σε ένταση μόνο με την ιδέα του θανάτου και, ακόμη, και να την υπερβεί)

[…].355

Στον τρίτο άξονα της ποίησης του Κωσταβάρα τοποθετείται η γλώσσα και,

ειδικότερα, η σημασία που δίνει ο ποιητής στο γλωσσικό εργαλείο, μέσα από το οποίο

ζητώντας να ανακαλύψει την αμεσότητα, τη μουσικότητα, την ευκρίνεια και τη

διαχρονία της έκφρασης, αποβλέπει, αφ’ ενός στην επικοινωνία, αφ’ ετέρου, στην

αυτογνωσία.356

Στον Μουγκό τραγουδιστή357 η γλώσσα με την εκφραστική δυναμική της

κινείται από την ηρεμία της καθομιλουμένης, ως τη δροσιά από τον απόηχο του

δημοτικού τραγουδιού,358

ισορροπεί σε τόνους νεωτερικούς αλλά και λυρικούς και το ύφος της είναι πάντα

ειλικρινές. Ακολούθως, στα Ιστορήματα359 παρατηρείται μία εξέλιξη προς την

αφηγηματική ποίηση με χρήση του τρίτου προσώπου, το οποίο προσδίδει την

επιζητούμενη αντικειμενικότητα στη γραφή και συμπορεύεται με τον τίτλο της

συλλογής, Τα Ιστορήματα, ενώ δηλώνεται ρητά η άποψή του για την

353 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 216. 354 Σε περίπτωση επιβεβλημένης παράλειψης ο Μαρκόπουλος θα προτιμούσε τη χρήση του κόμματος

«,». Εξάλλου, η χρήση τού είναι ιδιαιτέρως αγαπητή, παρόλο που σε ορισμένα σημεία διαφαίνεται η

υπερβολή του. 355 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 217. 356 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 220. 357 Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Ο Μουγκός τραγουδιστής και συνοπτικός οδηγός ’63 – ’71, Εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα 1982. 358 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 210. 359 Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Τα Ιστορήματα, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1990.

75

παραπληρωματικότητα του ιστορικού με το λογοτεχνικό πεδίο. Ειρήσθω εν παρόδω,

έχει σημειωθεί από την κριτική για το Ιστορικό Κέντρο του Μαρκόπουλου πως ο ίδιος

επικεντρώνεται στην ανάδειξη της «μικροϊστορίας», ενώ η καθεαυτού ιστορία

απουσιάζει από το βιβλίο, παραχωρώντας τη θέση της στο μνημονικό συναξάρι του

αφηγητή.360 Παραθέτουμε:

Ο τίτλος της συλλογής, είναι κατά τούτο, ενδεικτικός: Εκφράζει την απαίτηση του

ανθρώπου να ιστορηθεί, δηλαδή να ιδωθεί από κάποιον άλλον, ως μια διαδικασία

δικαίωσης. Στην πραγματικότητα, κάθε μια από τις ιστορήσεις που περιέχονται, δεν έχει

καθόλου χαρακτήρα, απλά αφηγηματικό. Με το λόγο του ο Κωσταβάρας, επιθυμεί να

εγγράψει μια κατάθεση αυθεντικότητας, γι’ αυτά τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που «ι σ τ ο

ρ ο ύ ν τ α ι», όχι επαναλαμβάνοντας ή καταργώντας την ιστορία, αλλά

συμπληρώνοντας τα κενά της.361

Έπειτα, στον Φόβο του Ακροβάτη362 η ποιητική γλώσσα

Δεν είναι απλώς ένα όργανο, το οποίο μπορεί κανείς να το φτάσει στην απόδοσή του ως

την τελειότητα, αλλά (είναι), μέθοδος πνευματικής και ηθικής τελείωσης και

αυτογνωσίας.363 […] Όλη η αβάσταχτη πίκρα στην άκρη της ποιητικής γλώσσας του

Θανάση Κωσταβάρα, συσσωρεύεται εκεί όπου κάποτε, έλαμψε το όραμα μιας αν

ύψωσης της ύπαρξης, πέραν των πρόσκαιρων συμψηφισμών νίκης – ήττας.364

Στη συνειρμική κριτική σκέψη του Μαρκόπουλου ως θεμελιώδες

χαρακτηριστικό διακρίνεται η άσβεστη μνήμη. Μία μνήμη, η οποία εμφιλοχωρεί και

στην ποιητική του. Η λειτουργία της μνήμης, ενεργοποιό στοιχείο και της ποίησης του

Κωσταβάρα, οφείλει να γεμίζει τους αρμούς του ποιητικού φαινομένου εν γένει, έτσι

ώστε να μένει μακριά από τη «στράτευση», αφού

η ποιητική παρέμβαση στην υπόθεση του κινήματος [ενν. πολιτικού και κοινωνικού]

είναι ανέφικτη,365

κατάσταση, η οποία ενσαρκώθηκε και εξαγνίστηκε στους στίχους του Τίτου

Πατρίκιου:

[…]

360 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Εισαγωγή. Ιστορικό Κέντρο (2005)», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον

Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 37 – 39, βλ. συγκεκριμένα, σ. 39. 361 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 214. 362 Βλ. Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Ο Φόβος του Ακροβάτη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1989. 363 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 218. 364 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 222. 365 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 221.

76

Γι’ αυτό κι εγώ δε γράφω πια

για να προσφέρω χάρτινα ντουφέκια

όπλα από λόγια φλύαρα και κούφια.

Μόνο μιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω

να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή.

Όσο μπορώ κι όσο κρατήσω.366

Από την άλλη, όμως, πλευρά η μνήμη εντάσσεται στην ιστορία και

δημιουργείται μία άρρηκτη και συγκοινωνούσα σχέση ανάμεσα στο ποιητικώς ομιλείν

και στο ιστορικό γενέσθαι, η οποία ξεκινάει από το παρελθόν και αφουγκράζεται το

μέλλον, αλλά έχει ως πυρήνα το υπομονετικό παρόν. Πρόκειται για έναν δεσμό

ελαστικό, μία σχέση αμφίδρομη, η οποία υποχωρεί και παραχωρεί, ταράζει τα

λιμνάζοντα νερά, απελευθερώνει, εκλεπτύνει και, τελικώς, εξανθρωπίζει συνειδήσεις.

Είναι ένας δυναμικός συσχετισμός, ο οποίος αφίσταται πολιτικών ή κοινωνικών

διεκδικήσεων και επικεντρώνεται στο ανθρώπινο κοσμοείδωλο μέσω της υπαρξιακής

φωνής του ποιητή, κερδίζοντας σε διαχρονία και παγκοσμιότητα, αφού συνδέει το

συναίσθημα με τον ρεαλιστικό άξονα της ζωής, ενίοτε υιοθετεί μία περιφρονητική

στάση για την πολιτική κονίστρα, αλλά ταυτόχρονα διατηρεί τον σεβασμό προς αυτή

και υπακούει στον ανθρωπιστικό ηθικό κώδικα.

Αν ισχύει η άποψη του Τοντορόφ ότι η λογοτεχνία μάς κάνει να καταλάβουμε

καλύτερα τον κόσμο μας και μας βοηθάει να ζήσουμε,367 τότε οι αξιωματικές

προτάσεις του ποιητή ως κριτικού και θεωρητικού αναφορικά με τον ρόλο της

ποίησης επιβεβαιώνουν, παρά τις εξαιρέσεις, τον κανόνα. Σημειώνει ο Μαρκόπουλος:

Αυτή, όμως, είναι η μοίρα του ποιητή. Να βασανίζεται, να αμφιβάλλει, αλλά εν τέλει, να

μην αποσύρεται, να ξαναρχίζει κάθε φορά από την αρχή, ακόμη και αν φοβάται για το

μάταιο κάθε προσπάθειας.368 […] Όσο πιο αυθεντικά μοναδική είναι η φωνή του

ποιητή, τόσο πιο πειστικά ακούγεται η προβαλλόμενη αλήθεια, και τόσο πιο πολύ αυτός,

αισθάνεται αλληλέγγυος, με κάθε ιστορούμενο πρόσωπο.369 […] Η ποίηση κάνει οικείο

το αλλότριο.370

366 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Στίχοι, 2», Ποιήματα Α΄. 1943 – 1959, Εκδόσεις Κίχλη, Αθήνα 2017, σ. 383. 367 Βλ. Τσβετάν Τοντορόφ, «Τι μπορεί η λογοτεχνία», Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, ό.π., σ. 85 – 95, βλ.

ιδίως, σ. 88. 368 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 208. 369 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 214 – 215. 370 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου

[…], ό.π., σ. 214.

77

Η ανοικοδόμηση του ποιητικού σύμπαντος από τον Τίτο Πατρίκιο

Νιώθω πως είναι η ώρα που θα γυρίσει απέξω, ξενυχτισμένος, ο αιθερομανής ποιητής. Θ’ ανέβει τη

σκάλα αργά, βαριά, και θα πάει να κουρνιάσει στη σοφίτα του. Δε θα μου χτυπήσει την πόρτα, ποτέ δε

χτυπάει. Η σκάλα θα στενάξει κάτω από το περιττό βάρος του. Να τος κιόλας που έρχεται! Τον ακούω

που ανεβαίνει. Τον ονειρεύομαι κάποτε έτσι ν’ ανεβαίνει, όλο ν’ ανεβαίνει, ασταμάτητα, με το κεφάλι του

σαν σφαίρα διάφανη, ελαστική, γεμάτη αιθέρα. Γίνεται ανάλαφρος, όλο και πιο ανάλαφρος, σχεδόν

άυλος. Τ’ αστέρια τώρα του κρατάνε συντροφιά, στεφανώνουν το μέτωπό του. Όμως δε φτάνει ποτέ

πουθενά. Αυτό είναι το μαρτύριο που του έχουν ορίσει για κόλαση. Καθένας με το ριζικό του. Αγαπώ τα

πρόσωπα που έχουν ιστορία. Τα πρόσωπα που τ’ αυλάκωσε ο ιδρώτας της ηδονής και του μαρτυρίου.

Που τα νεύρα τους κόπηκαν σαν κλωστές σ’ ένα υπέρτατο τέντωμα, πασχίζοντας να ξεπεράσουν τη

μπόρεσή τους. Τ’ άλλα πρόσωπα μού είναι αποκρουστικά, τα ομαλά κι άψυχα.371 Δε λησμονούσα τίποτα

– παρακαλώ να το προσέξετε αυτό – μονάχα που έχανα την εξήγηση και τη δικαιολογία. Κι έβλεπα τότε

πως είμαι ένας εξόριστος, μέσα σε κόσμο κενό και συμβατικό, και πως η λογική που με κυβερνούσε ως

τώρα δεν ήταν δική μου, δε μου ανήκε, παρά μόνο μου χρησίμευε, σαν όργανο που το είχα από κάπου

δανειστεί… Κι όμως θαρρώ πως έχω ξανάρθει σε τούτο δω το μέρος.372

Ο Τίτος Πατρίκιος (γεννημένος στην Αθήνα το 1928) κάνει την πρώτη του δημόσια

εμφάνιση στον νεοελληνικό λογοτεχνικό πεδίο σε ηλικία δεκαπέντε ετών μέσω του

περιοδικού Ξεκίνημα της Νιότης, δημοσιεύοντας το παραδοσιακής υφής και

θυμόσοφης διάθεσης ποίημα «Αν βρεις», το οποίο παραθέτουμε:

Αν ψάξεις θα βρεις.

Τίποτα κρυμμένο δε μένει.

Κόψε σκληρά τους δεσμούς

που σφιχτά είναι δεμένοι.

Κι αν βρεις; Μηδέν.

Με το χρόνο ρουτίνα θα γίνει.

Να χάσεις πρέπει αν θες

μια θύμηση παντοτινή να μείνει.373

Από εκείνο το σημείο, με μία ολιγόχρονη παύση (έως το 1947), συγγράφει με

ακατάπαυστο ρυθμό και ασχολείται με πολλά είδη του λόγου (πεζά κείμενα, δοκίμιο,

μελέτες για θέματα λογοτεχνικά και κοινωνικά, μεταφράσεις, ποίηση),374

ξεδιπλώνοντας το ταλέντο του, κάτι που καλλιεργούνταν μέσα του εξ απαλών

ονύχων, αφού μεγάλωσε σε οικογένεια καλλιτεχνών.375 Μάλιστα, το 1935, η θεία του

371 Βλ. Άγγελος Τερζάκης, «Ex tenebris», Του Έρωτα και του Θανάτου. Διηγήματα, Εκδόσεις

Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 41998, σ. 69 – 70. Για τη μεταφορά των αποσπασμάτων

προτιμήθηκε η χρήση του μονοτονικού συστήματος και η επιβεβλημένη ορθογραφική αλλαγή

ορισμένων λέξεων σύμφωνα με τους κανόνες της σύγχρονης γραμματικής. 372 Άγγελος Τερζάκης, «Νηνεμία», Του Έρωτα και του Θανάτου. Διηγήματα, ό.π., σ. 89 – 90. 373 Τίτος Πατρίκιος, «Αν βρεις», Ποιήματα Α΄. 1943 - 1959, ό.π., σ. 12. Εφεξής, οι παραπομπές θα

γίνονται σε αυτή την έκδοση με μεταφορά σε μονοτονικό σύστημα. (Πρώτη δημοσίευση: περ.

Ξεκίνημα της Νιότης, τχ. 4, Αύγουστος 1943, σ. 63.) 374 Βλ. Δώρα Μέντη, λήμμα: «Πατρίκιος, Τίτος», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα

– Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1752 – 1753. 375 Γονείς του Τίτου Πατρίκιου ήταν οι ηθοποιοί Σπύρος Πατρίκιος και Ελένη (Λέλα) Σταματοπούλου

Πατρικίου. Αδελφή του πατέρα του ήταν η Λιλή Πατρικίου Ιακωβίδη, ποιήτρια, θεατρική συγγραφέας

78

Λιλή Ιακωβίδη – Πατρικίου έφερε σε επαφή τον οκτάχρονο Τίτο με τον Κωστή

Παλαμά, γεγονός το οποίο αποτέλεσε το έναυσμα για να αποστηθίσει ο Πατρίκιος

την παλαμική ποίηση.376

Γραμματολογικά ο Τίτος Πατρίκιος ανήκει στην γενιά των πρώτων

μεταπολεμικών ποιητών και είναι ο νεότερος από αυτούς, ο οποίος εξαιτίας της

αντιστασιακής του δράσης377 υπέστη διώξεις378 και βίωσε την τραυματική εμπειρία

της εξορίας, έτσι ώστε στην ποιητική του διαδρομή να δραματοποιούνται με έντονο

συγκινησιακό φορτίο θέματα, τα οποία ψηλαφίζονται και από τους ομοτέχνους του

(«απομόνωση, εξαθλίωση, σωματική φθορά, ερωτική δίψα, αναπόληση, λήθαργος

του μυαλού»)379 και ορίζεται από την Αγγέλα Καστρινάκη ως εκείνος ο ποιητής, ο

οποίος συνόψισε με τους στίχους του ποιήματός του «Μονόλογος»:

[…]

Όμως δε φτάνει πια η σιωπή

Δε φτάνουν πια τα λόγια.

[…]380

την «αντίφαση ανάμεσα στη θεωρητική άρνηση του λόγου και στην εν τη πράξει

υπερπαραγωγή».381 Με τις νομικές και κοινωνιολογικές του σπουδές ο Πατρίκιος,

λόγω και της φιλομάθειάς του,382 μετουσιώθηκε σε άνθρωπο της δράσης383

και πεζογράφος με έντονη την επιρροή από τον Κωστή Παλαμά, στον κύκλο του οποίου ανήκε. Βλ.

Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Ιακωβίδη – Πατρικίου, Λιλή», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα –

Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 886 – 887. / «Ιακωβίδη Λιλή» στο «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο

αιώνα μέχρι το 1935», στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=187, τελευταία προσπέλαση:

Δευτέρα, 28.05.2018. 376 Βλ. Κατερίνα Λυμπεροπούλου, «Άγνωστες στιγμές από τη ζωή Πατρίκιου: Τότε που φίλησα το χέρι

του Παλαμά», στο: thetoc.gr, στήλη: Πολιτισμός, στο:

http://www.thetoc.gr/politismos/article/agnwstes-stigmes-apo-ti-zwi-patrikiou-tote-pou-filisa-to-xeri-

tou-palama, Σάββατο, 07.11.2015, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018. 377 Ο Τίτος Πατρίκιος κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών ήρθε πολύ κοντά στον θάνατο. «Μας είχαν

αναθέσει εμένα και του Βαγγέλη Γκούφα, που υπήρξε πολύ σπουδαίος συγγραφέας, να πάμε σε ένα

κτίριο στην Κουμουνδούρου, όπου βρίσκονταν οχυρωμένοι κάποιοι Άγγλοι, και να τους φωνάξουμε να

παραδοθούν. Όταν φτάσαμε, μας πέταξαν φωτοβολίδες και μετά άρχισαν να ρίχνουν με πολυβόλα.

Κρυφτήκαμε πίσω από ένα πεζούλι, αλλά εμένα τι με έπιασε, σηκώθηκα όρθιος και άρχισα να

φωνάζω. Με τραβάει κάτω ο Γκούφας και μου λέει “τρελάθηκες;”, και την ώρα που έσκυβα περνούν

οι σφαίρες από πάνω μου και μία μου χαράζει το κράνος». Βλ. Άθως Δημουλάς, «Τίτος Πατρίκιος.

Ιστορίες από τη ζωή του», εφ. Η Καθημερινή, ένθετο: περ. «Κ», τχ. 781, Κυριακή, 20.05.2018, σ. 26 –

31, βλ. συγκεκριμένα, σ. 28. 378 Εξορία στην Μακρόνησο (1951 - 1952) και στον Άγιο Ευστράτιο (1952 - 1953). 379 Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Μακρύς ο δρόμος από την επιθυμία στην απόφαση», Ποιητική και πολιτική

ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, ό.π., σ. 65 – 72, σ. 69. 380 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Μονόλογος», Ποιήματα Α΄. 1943 - 1959, ό.π., σ. 190. 381 Βλ. Αγγέλα Καστρινάκη, «Το τέλος», Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940 – 1950, ό.π., σ.

458 – 459. 382 Ο Πατρίκιος αναφέρει σε πολλές συνεντεύξεις του, άμεσες ή έμμεσες, την αγάπη του για το

διάβασμα και την επαφή του με εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής του. Δείγματος χάριν, «διάβαζα

με τις ώρες – αυτό προτού μπλέξω με την ΕΠΟΝ. Έβλεπα τότε έναν κύριο με παπιγιόν να κάθεται και

να διαβάζει ώρες ατελείωτες, δίχως να μιλά σε κανέναν. Κάποτε ρώτησα, ποιος είναι ο κύριος; Μου

λένε: ο Τέλλος Αγρας». Βλ. δειγματοληπτικά, Ηλίας Μαγκλίνης, «Για τον Τίτο Πατρίκιο», εφ. Η

Καθημερινή, Τετάρτη, 23.05.2018.

79

Αδιαμφισβήτητη προκείμενη των περισσότερων ποιητικών συλλογών του

Πατρίκιου αποτελεί το γεγονός της κρίσης του κομματικού μηχανισμού της

Αριστεράς εξαιτίας της πολιτικής της ήττας. Ωστόσο, στο δοκίμιο για τον ποιητή Τίτο

Πατρίκιο384 ο Γιώργος Μαρκόπουλος προσπαθεί να αποδείξει μέσω των

διαπιστώσεών του πως αυτό δεν αποτελεί παρά μία παράμετρο της συνολικής

συνεισφοράς του ποιητή Πατρίκιου, συνεισφορά «ενός εφήβου των μεταπολεμικών

ποιητών, που έχει γράψει ιστορία αλλά δεν τον βαραίνουν τα χρόνια»385 που

καταλήγει, διαμέσου καίριων διεισδύσεων στην ανθρώπινη ύπαρξη, σε έναν

γενικότερο ιδεολογικό προβληματισμό για τον ρόλο της ποιητικής τέχνης, δίχως να

μπλέκεται σε μονοπάτια αφελούς αισιοδοξίας ή σαρωτικής κατήφειας. Σε ομιλία

του386 ο Πατρίκιος δηλώνει, παραφράζοντας το απόφθεγμα της καζαντζακικής

Ασκητικής:387 «Πάντα φοβάμαι για κάτι. Πάντα ελπίζω σε κάτι. Πάντα προσπαθώ να

γίνω ελεύθερος».

Για τον Βύρωνα Λεοντάρη ο Τίτος Πατρίκιος με τη συλλογή του Μαθητεία388

εγκαινιάζει την «ποίηση της ήττας»,389 κατά την οποία τα ποιήματα απώλεσαν τον

καθοδηγητικό τους ρόλο και έδωσαν ώθηση στην ανάδειξη της ανθρώπινης κρίσης με

φιλοσοφικές προεκτάσεις μακριά από εφήμερες στάσεις και λεξιλογικές υψηγορίες,

συντελώντας στην ιδεολογική και αισθητική μετάβαση της τέχνης μέσω του

περιεχομένου και της μορφής των έργων από την «αντίσταση» στην «ήττα». Ο λόγος

του Πατρίκιου γίνεται ακτινογραφικός και αντιηρωικός με σκιαγραφικό υλικό την

εφιαλτική αναπόληση των βιωμάτων της Κατοχής, της Αντίστασης και των

βασανιστηρίων της εξορίας.

Για τον Δ. Ν. Μαρωνίτη η πολιτική και ποιητική ηθική εκδηλώνεται από τους

εκπρόσωπους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς με έμμεσο διδακτισμό και τη χρήση

της εύστοχης σάτιρας εν τη ποιήσει. Ειδικότερα, ο Τίτος Πατρίκιος είναι

πολυγραφότατος ποιητής, με πολύστιχες αλλά και επιγραμματικές συνθέσεις στο

ενεργητικό του, ενώ στέκεται με κριτική ματιά απέναντι στην πνευματική οξύτητα

και το αδιέξοδο, γεγονός το οποίο του διευρύνει την οπτική προς μια αισιόδοξη

383 Ορίστηκε Πρόεδρος της Προβολής της Ελληνικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς Α.Ε., υπεύθυνου

φορέα για τη διαχείριση της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας στο πλαίσιο του προγράμματος «Αθήνα 2004»

(θέση από την οποία παραιτήθηκε έναν χρόνο αργότερα). Βλ. ΦΕΚ Β 1392/3527/14.11.2000 και ΦΕΚ

Β 28/1859/17.01.2001, στο: http://www.et.gr/, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018. 384 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος. Από τις ιαχές της επανάστασης, στους χαμηλούς τόνους

της εσωτερικής μας φωνής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 223 – 248. 385 Βλ. Γιάννης Κοντός, «Ο Τίτος Πατρίκιος, η βραδινή υγρασία, το φως και το σκότος της ποιήσεως»,

εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 08.08.1999. 386 Ομιλία Τίτου Πατρίκιου στο TEDx Athens 2014, Σάββατο, 15.11.2014, αναρτημένη στο:

https://youtu.be/i5e5QpWZjHQ, διάρκεια αποσπάσματος: 14.35΄ - 14.46΄, τελευταία πρόσβαση:

Δευτέρα, 28.05.2018. 387 «Ξέρω τώρα∙ δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι / τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρ- / διά,

ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος. Αυτό θέλω. Δε θέλω τίποτα άλλο. Ζητούσα ελευτερία». Βλ. Νίκος

Καζαντζάκης, «Η προετοιμασία. Τρίτο χρέος», Ασκητική. Salvatores Dei, επιστ. επιμ. Νίκος

Μαθιουδάκης, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2014, σ. 21 – 26, βλ. ιδίως, σ. 26. 388 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Μαθητεία», Ποιήματα Α΄. 1943 - 1959, ό.π., σ. 293 – 407. Η πρώτη

αυτοτελής έκδοση της συλλογής χιλίων αντιτύπων (1963) έγινε «με έξοδα του συγγραφέα και όχι από

τον ανύπαρκτο εκδοτικό οίκο Πρίσμα όπως αναφερόταν στο εξώφυλλό του, εξαντλήθηκε σε λίγα

χρόνια και δεν επανεκδόθηκε ποτέ αυτούσιο». Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Σημείωμα», Ποιήματα Α΄. 1943 -

1959, ό.π., σ. 409 – 416, βλ. συγκεκριμένα, σ. 414. 389 Βλ. Βύρων Λεοντάρης, Η Ποίηση της Ήττας, ό.π., σ. 67 – 79.

80

ενατένιση του μέλλοντος, διαπλατύνοντας τη θεματική του διαμέσου της

φυσιολατρίας, ενώ διαπιστώνεται η τρυφερή σύζευξη επιστήμης – τέχνης – μουσικής

- ερωτισμού και με αυτή την εξάρτυση εξελίσσεται στον πιο «στρατευμένο» ποιητή

και, επομένως, στον πιο πιστό της ποιητική τέχνης.390

Σύμφωνα με τον μελετητή Γιώργο Αράγη, οι θεμελιώδεις πτυχές του ιδανικού

κριτικού συνοψίζονται σε δύο παραμέτρους, στην ελεύθερη, χωρίς δεσμεύσεις και

στην ανεξάρτητη από ιδέες, προϋπάρχουσες αρχές και διαμορφωμένα θεωρήματα

κρίση.391 Ο Γιώργος Μαρκόπουλος με πνευματικό κύρος και συναισθηματικό βάθος

ανιχνεύει επισταμένως την αυθεντικότητα της ποίησης του Πατρίκιου και,

παράλληλα, βασικός σκοπός του είναι η ανάδειξη εκείνων των στοιχείων, τα οποία

κληροδοτήθηκαν από συλλογή σε συλλογή, ώστε να γνωστοποιηθεί από ποιες

ατραπούς οφείλει να περάσει ο ποιητής, για να κατακτήσει την υστεροφημία,

δίνοντας βάση περισσότερο στην αισθητική392 και στη μεταφυσική και λιγότερο στην

πολιτική ηθική, καταλήγοντας ότι ο ποιητικός εξοπλισμός του Πατρίκιου είναι η

εκλεπτυσμένη αντίληψη του εαυτού του και του κόσμου, τα οποία τον οδηγούν στην

εξερεύνηση της αλήθειας της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο λόγος του δοκιμιογράφου χαρακτηρίζεται από αποφθεγματικότητα και

διαρθρώνεται σε αριθμημένες ολιγόλογες αξιολογικές προτάσεις, οι οποίες

αναδεικνύουν την αποκρυσταλλωμένη και στέρεη άποψή του για το ποιητικό σύμπαν

του Πατρίκιου. Παράλληλα, η δομή του δοκιμίου του Μαρκόπουλου ακολουθεί τη

χρονική πορεία δημιουργίας της ποίησης του Πατρίκιου και χωρίζει το έργο του

ποιητή σε τρεις φάσεις. Εν πρώτοις, εξετάζει αδρομερώς το πρώιμο έργο της

περιόδου 1948 – 1954, η οποία περιλαμβάνει τις ποιητικές ενότητες «Επιστροφή στην

ποίηση», «Largo», «Ασκήσεις» και τη συλλογή Χωματόδρομος.393 Έπειτα, μεταβαίνει

στην εποχή γύρω από τις συλλογές Μαθητεία,394 ήτοι από το 1952 έως το 1962, και

390 Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Μεταπολεμική ποίηση: Ποιητική πράξη και πολιτική σύμπραξη», «Τίτος

Πατρίκιος: Συγγένειες και αποκλίσεις», «Μακρύς ο δρόμος από την επιθυμία στην απόφαση»,

Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος,

ό.π., σ. 11 – 17, 59 – 64, 65 - 72 αντιστοίχως. 391 Βλ. Γιώργος Αράγης, «Εκδοχές του ιδανικού κριτικού», στο: Ελληνική Λογοτεχνική Κριτική [=

Πρακτικά Συνεδρίου: Κομοτηνή, 04 – 06.12.2015, Μνήμη Παναγιώτη Μουλλά], επιμ. Βασιλική

Κοντογιάννη, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2018, σ. 149 – 156. 392 Η αισθητική ως βασική παράμετρος στο έργο των λογοτεχνών – κριτικών συμπυκνώνεται ασμένως

στη φράση του Γιώργου Σεφέρη: «Ο ρόλος του κριτικού είναι […] ο ρόλος του ραβδοσκόπου. Βρίσκει

μέσα μας τις νέες πηγές ευαισθησίας, τις πηγές που κάνουν τα τέλματα τρεχάμενα νερά», βλ. Γιώργος

Σεφέρης, Δοκιμές, τ. Α΄, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 41981, σ. 131. Επίσης, έχει επισημανθεί από

πολλούς σύγχρονους μελετητές, βλ. δείγματος χάριν, Ελένη Αραμπατζίδου, «Ο Κ. Παλαμάς στο

πλαίσιο του αισθητισμού», στον σύμμεικτο τόμο: Κωστής Παλαμάς. Ο ποιητής και ο κριτικός, [=

Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου: Πάφος – Κύπρος, 06 – 08.06.2003], φιλολ. επιμ.

Παντελής Βουτουρής, Εκδόσεις Μεσόγειος (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου & Ελληνικά

Γράμματα), Αθήνα 2007, σ. 35 – 38. / Κώστας Ανδρουλιδάκης, «Η παρουσία της γερμανικής

Αισθητικής στη νεοελληνική σκέψη», στον σύμμεικτο τόμο: Αισθητική και Τέχνη. Διεπιστημονικές

προσεγγίσεις στη μνήμη Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, επιμ. Γιώργος Ζωγραφίδης, Γιάννης

Κουγιουμουτζάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2008, σ. 27 – 44. / Αγγέλα

Καστρινάκη, «Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο αισθητισμός. Έλξη και άπωση», Εισαγωγή στο έργο του

Καζαντζάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων, επιμ. Roderick Beaton, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,

Ηράκλειο 2011, σ. 3 – 30, κ.π.ά. 393 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Χωματόδρομος, χ.ε., Αθήνα 1954. Βλ. και του ιδίου, ενότητα

«Χωματόδρομος», Ποιήματα Α΄. 1943 – 1959, ό.π., σ. 91 – 217. 394 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία, ό.π.

81

καταλήγει στην ύστερη πορεία του Πατρίκιου, μετά από το 1962, θέτοντας υπό

εξέταση τις συλλογές Προαιρετική Στάση,395 Θάλασσα Επαγγελίας,396 Αντιδικίες397 και

Αντικριστοί Καθρέφτες, αντλώντας το υλικό του από τη συγκεντρωτική έκδοση του

Πατρίκιου Ποιήματα Ι.398

Τα χαρακτηριστικά, τα οποία τονίζονται από τον Μαρκόπουλο, αποτελούν

στοιχεία στα οποία θήτευσε γόνιμα η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και

βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της επαναστατικής έξαρσης και των γνωστών

συνεπειών της (εξορία, φυλακίσεις, διώξεις),399 ενώ έχουν δομηθεί κατά χρονολογική

σειρά με βάση τα ιστορικά γεγονότα του εικοστού αιώνα, αλλά και εντέχνως

στοιχημένα σε φθίνουσα σειρά αξιολόγησης από το έλασσον προς το μείζον. Παρ’

όλα αυτά, ο Μαρκόπουλος ως δόκιμος θεράπων του ποιητικού λόγου, αναθερμαίνει

τις σπίθες της ποίησης του Πατρίκιου, οι οποίες συνέτειναν στην αναζωπύρωση ενός

διαφορετικού και αυτονομημένου ποιητικού περιβάλλοντος.

Αρχικά, ο Μαρκόπουλος αναφέρεται εν συντομία στις «οδυνηρές μνήμες της

Κατοχής»,400 από τις οποίες δεν λείπει η αισιόδοξη και ρομαντικογενής σκέψη για το

μέλλον. Στη συνέχεια, εξετάζεται ο Εμφύλιος ως θεματική πτυχή του Πατρίκιου και

χωρίζεται από τον κριτικό σε δύο μέρη, στο ένα εκ των οποίων πραγματεύεται τη ζωή

στην εξορία. Στο σημείο αυτό ο Μαρκόπουλος συμπλέει με την άποψη του Δ. Ν.

Μαρωνίτη σχετικά με την όχι και τόσο έντονη πρακτική αντίθεσης στην καθολικά

αποδεκτή ποιητική πολιτική του Τίτου Πατρίκιου. Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης τονίζει πως ο

Πατρίκιος «είναι πολιτικά και κομματικά ο λιγότερο αιρετικός από τους τρεις [ενν.

πως οι άλλοι δύο είναι ο Αλεξάνδρου και ο Αναγνωστάκης]»401 και ο Μαρκόπουλος

σημειώνει:

Σε καμία περίπτωση ο Τίτος Πατρίκιος δεν μπορεί να θεωρηθεί αιρετικός. Το

ενάντιο μάλιστα. Απλώς, αυτός, εκφράζει σε κάποιες μόνον στιγμές «κ ο π ώ σ ε ω ς»,

κάποιες «υ π ο ψ ί ε ς», αφήνοντας όμως στο τέλος, την πλάστιγγα να γείρει προς τη

μεριά του καθήκοντος.402

Από την άλλη πλευρά, παρατηρούμε τη ζωή μετά την επιστροφή των

εξορισμένων και τη συνέχισή της στην πόλη, η οποία αντιμετωπίζεται από τον

395 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Προαιρετική στάση, Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1975 (πρώτη έκδοση). Βλ. και

του ιδίου, ενότητα «Προαιρετική στάση», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, Εκδόσεις Κίχλη, Αθήνα 2018, σ.

131 – 244. 396 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Θάλασσα Επαγγελίας, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1977 (πρώτη έκδοση). Βλ.

και του ιδίου, «Θάλασσα επαγγελίας», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 71 – 106. 397 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Αντιδικίες, Εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1981 (πρώτη έκδοση). 398 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα Ι. 1948 - 1954, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 31990. 399 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 224. 400 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 226. 401 Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Τίτος Πατρίκιος: Συγγένειες και αποκλίσεις», Ποιητική και πολιτική ηθική.

Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, ό.π., σ. 61. 402 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 226. Ας αναφερθεί υποσημειωτικά, ότι και ο Δ. Ν. Μαρωνίτης, όπως και ο Μαρκόπουλος,

χρησιμοποιούν για την κρίση του Τίτου Πατρίκιου την αριθμημένη και επιγραμματική γραφή.

82

Πατρίκιο με ειρωνική ματιά403 «για την τόσο μεγάλη προσαρμοστικότητα του

πλήθους σε «ύποπτους» τρόπους ζωής, και για τη μικροαστική μιζέρια που

κατακλύζει τώρα πια την κοινωνία,404 κατάσταση που αποδίδεται και ποιητικά από

τον Μαρκόπουλο για τη δική του εποχή:

Πού πήγαν όλοι, πού χάθηκαν;

Αυτός που κάποτε ήθελε να αλλάξει τον κόσμο,

το παιδί που μικρό ήσυχο δεν καθόταν,

ο άλλος μετά, του έρωτα ο έφηβος ο πληγωμένος,

ο ατίθασος του στρατού ο σκληρός ο ατρόμητος,

των δρόμων ο φλογερός οδοιπόρος ακόμη,

πού πήγαν, πού χάθηκαν;

Ένας άνεμος τους φύσηξε, τους τύλιξε.

Κι εκείνος που φοβήθηκε, μένοντας μόνος, την αϋπνία,

ορίστε, να τος, γυρνά τώρα στους δρόμους

κρατώντας στα χέρια μήλα και σόμπες.405

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ο Πατρίκιος μέσα από το ποιήματά του

αποστασιοποιείται, γεγονός το οποίο του επιτρέπει την αντικειμενική και ουδέτερη

θεωρητική στάση, η οποία επιτελεί το μονωτικό υλικό του ατόμου, το οποίο μέσω της

αποστασιοποίησης έχει τη δυνατότητα να ξεφύγει από την απάθεια και την αδιαφορία

με την ανάκληση των πεσόντων υπέρ των φρονημάτων και των ιδεών στο μνημονικό

του.406

Ο Μαρκόπουλος συνοψίζει την ποιητική συνεισφορά της πρώιμης

εργογραφίας του Τίτου Πατρίκιου σε τέσσερα στοιχεία που αποτελούν λειτουργικές

προϋποθέσεις για τον καθορισμό της ύψιστης ποιητικής ιδέας: τον θάνατο, τη

μοναξιά τον έρωτα και τον χρόνο. Ενδεικτικά, ας αναφερθεί ένα απόσπασμα του

Βαγγέλη Χατζηβασιλείου για τον Πατρίκιο: «[ενν. Η ποίηση] Είναι μία μάχη για να

ζυμώσει η τέχνη τις ιδέες που τη βασανίζουν σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο με τη

ζέουσα πραγματικότητα της ύπαρξης».407

403 Η Χριστίνα Ντουνιά αναφέρεται στην «αστική εμπειρία» του Πατρίκιου, η οποία δίδεται με

σατιρικό ύφος στις πρώιμες συνθέσεις, και διατείνεται πως η πόλη λειτουργεί σαν κινηματογραφικό

σκηνικό στη δραματοποίηση του ποιητικού έργου του, μέσα από το οποίο ο ποιητής «καταφέρνει να

παραμένει στρατευμένος διπλά: στις ιδέες του και στο νόημα της τέχνης». Βλ. Χριστίνα Ντουνιά,

«Αστική εμπειρία και ιστορία στην ποίηση του Τίτου Πατρίκιου: 1943 - 1959», περ. Οδός Πανός, τχ.

179, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2018, σ. 129 – 135, βλ. για το απόσπασμα, σ. 134. 404 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 227. 405 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Οι παλαιοί εαυτοί μου», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 145. 406 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 228. 407 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τίτος Πατρίκιος: από την πολιτική και την ιστορία στον έρωτα και

την ποίηση», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης,

https://www.oanagnostis.gr/%cf%80%cf%81%ce%bf%ce%b3%cf%81%ce%ac%ce%bc%ce%bc%ce%

b1%cf%84%ce%b1-%cf%83%cf%80%ce%bf%cf%85%ce%b4%cf%8e%ce%bd-

83

Η δεύτερη ποιητική περίοδος του Πατρίκιου εντάσσεται από τον Μαρκόπουλο

στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, η οποία συνοδεύτηκε από την ήττα, κατά την οποία

σημειώθηκε η απότομη ενηλικίωση των υπευθύνων και μη και συνοδεύτηκε από την

απουσία θάρρους για αντιδράσεις, αλλά αυτή η κατάσταση λειτούργησε ως έναυσμα

για τον Πατρίκιο, ο οποίος με ευαισθησία και ορμή απαθανάτισε δημιουργικά στη

Μαθητεία408 το νέο επαναστατικό ήθος.409

Η εποχή της εξορίας κλείνεται πλέον στη θυρίδα της μνήμης και φυλάσσεται

σαν κρυμμένος και επικίνδυνος θησαυρός, αφού η νέα μορφή ζωής στην πόλη και η

επαναφορά στην κανονικότητα μοιάζει με φυλακή, με δωμάτιο δίχως παράθυρο,

εφόσον το άτομο στερείται οράματος, κάτι που είχε και έχασε, άρα αισθάνεται τη

δραματική μείωση οξυγόνου.410

Ο Πατρίκιος δηλώνει ποιητικώς την αποστροφή του για τη μετάλλαξη του

ανθρώπου:

Παλιέ μου φίλε

σύντροφε των μεγάλων ημερών

συχώρα με που χθες, όταν καμάρωνες

για τα καινούρια σου έπιπλα,

εγώ σκεφτόμουνα πως το καθένα

έκρυβε κάποια υποχώρηση,

ένα χιλιάρικο περίπου εκπορνευμένης σκέψης

που πια την πούλαγες

χωρίς να νιώθεις την ανάγκη

έστω να παραστήσεις τραγωδία.411

Και ο Μαρκόπουλος μάχεται ποιητικώς, εκφράζοντας την αποστροφή του σε επίπεδο

υπαρξιακό:

Γυναίκα μεταιχμιακής ηλικίας γυμνή στο κρεβάτι μου.

Τα μάγουλά της βαμμένα

και το κορμί της μαραμένο στο φυσικό του χρόνο.

Την αγκάλιασα όπως το καμένο σπίτι

που ο μαραγκός δεν ήξερε από πού να αρχίσει.

Κάθισα ξύπνιος ύστερα και την κοίταζα.

Το πρόσωπό της μισό

είχε κάτι από όλους αυτούς που την κατοίκησαν.

%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b5%ce%ba%ce%b4%ce%bf%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-

%cf%80%ce%b1%cf%81/ , Κυριακή, 08.10.2017, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018. 408 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, ενότητα «Μαθητεία», Ποιήματα Α΄. 1943 - 1959, ό.π., σ. 293 – 407. 409 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 230 - 231. 410 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 231 - 232. 411 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Η άνοδος», Ποιήματα Α΄. 1943 - 1959, ό.π., σ. 344.

84

Γυναίκα μεταιχμιακής ηλικίας.

Έπιπλα που κουβαλούσαν από τη γέννησή τους

την ερημιά του μάστορα.412

Για τον ποιητή Μαρκόπουλο τα λόγια είναι «ενστικτώδεις κινήσεις

προφυλάξεως / κάποιου τρομαγμένου ζαρκαδιού».413 Για τον κριτικό Μαρκόπουλο ο

Πατρίκιος μαθητεύει στην ποίηση, γράφοντας «Τους Στίχους, 3»414 νιώθοντας άλλοτε

ανυπεράσπιστος, αφού τα λόγια στέκονται σαν «χάρτινα ντουφέκια»,415 και άλλοτε

ως φέρελπις αισιοδοξεί, διότι η δύναμη της ποιητικής φωνής είναι πιο ισχυρή από τις

οπτικές εικόνες της πεζής πραγματικότητας, από τη στιγμή που η πρώτη προϋποθέτει

την αφύπνιση όλων των αισθήσεων για την κατανόηση των σημαινόντων της. Και

κάτω από όλες αυτές τις καταστάσεις υποφώσκει ο ερωτισμός,416 ως έννοια

εφαπτόμενη της ύπαρξης και με ρόλο κατασκευαστικό για την ποιητική τέχνη, αλλά

και η έντονη αντίδραση για τα συμβεβηκότα, τα οποία πολλοί παρωπιδικά

αγνοούν.417 Ας σημειωθεί πως η Μαθητεία προσελήφθη από τους κριτικούς της

εποχής της δημοσιοποίησή της ως «μαρτυρία ανθρώπου ορισμένης ιδεολογικής

τοποθέτησης», η οποία αναδύεται από τη συνείδηση του «στρατευμένου ποιητή που

ορθώνει τη φωνή του μπροστά στην έκπτωση, τη ρουτίνα, την εξαθλίωση της

ιδεολογίας του καθώς αυτή “πραγματοποιείται”, με φορείς τους ανθρώπους, μέσα

στον ιστορικό χρόνο».418

Συνεχίζοντας το κριτικό του κείμενο για τον Πατρίκιο ο Γιώργος

Μαρκόπουλος κινείται στο ίδιο μοτίβο∙ δεν αναλύει διεξοδικά μόνο παραθέτει όσα

στοιχεία συντείνουν στη διαχρονικότητα και στην αβίαστη ωραιότητα του ποιητικού

φαινομένου και κυρίως εκείνα που είναι ικανά να προκαλέσουν τον επιβεβλημένο

κραδασμό στην ψυχή του αναγνώστη. Έτσι, διαπιστώνει πως η τρίτη ποιητική

περίοδος του ποιητή – κρινόμενου προοδεύει με την ενδοσκοπική στροφή στα

εσώτερα της ανθρώπινης ύπαρξης όταν σημειώνει πως « Η φωνή του στρέφεται αργά

και σταθερά, όλο και πιο πολύ σε εσωτερικότερα τοπία».419

412 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γυναίκα μεταιχμιακής ηλικίας», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π.,

σ. 78. 413 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Στα μάτια μου ενεδρεύει», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 17. 414 «Μάλιστα οι στίχοι κάποτε πετυχαίνουν / σ’ απρόσμενες στάσεις τούς ηγέτες / […] με τις μασέλες

αφημένες στο ποτήρι / Οι στίχοι δεν ανατρέπουν καθεστώτα / μα σίγουρα ζούνε πιο πολύ / απ’ όλες τις

καθεστωτικές αφίσες». Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Οι Στίχοι, 3», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 190. 415 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Στίχοι, 2», Ποιήματα Α΄. 1943 – 1959, ό.π., σ. 383. 416 Για τον ερωτισμό του Πατρίκιου, βλ. ενδεικτικά, Λίζυ Τσιριμώκου, «Ερωτικές δωρεές:

ξανασυστήνοντας τη στρατευμένη ποίηση», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Τίτο Πατρίκιο [= Ομιλίες

που εκφωνήθηκαν κατά την εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη για τον Τίτο Πατρίκιο: Αθήνα,

22.11.2011], επιμ. Δημήτρης Αρβανιτάκης, Σπύρος Καρυδάκης, Εκδόσεις Βιβλιοθήκη του Μουσείου

Μπενάκη, Αθήνα 2016, σ. 41 – 48. 417 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 235 - 238. 418 Βλ. Τάκης Σινόπουλος, «Ποίηση, ένταξη και μαρτυρία», περ. Εποχές, τχ. 8, Δεκέμβριος 1963, σ. 68

– 71. Βλ. ιδίως, σ. 68, 69. 419 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 238.

85

Εφεξής, η μοναξιά γίνεται σύντροφος του ποιητή στη νοσταλγία για την

πατρώα γη του, ενώ ο έρωτας προσφέρεται ως διακύβευμα παροδικής μόνο

ανάτασης, επειδή προσγειώνει το υποκείμενο απότομα εξαιτίας των εφιαλτικών

εικόνων της σκληρής πραγματικότητας, για να καταλήξει ο ποιητής με τη χρήση της

μυθικής μεθόδου στην επίγνωση της τραγικής και αδυσώπητης μοίρας, που αδυνατεί

να υπερβεί, όπως ο σοφόκλειος ήρωας Οιδίποδας, ο οποίος:

[…]

Δεν τρόμαξε από τα όσα είδε

μα από την άρνηση των άλλων να τα παραδεχτούν.

Θά ’μενε πάντα η εξαίρεση;

Δεν άντεχε πια τη μοναξιά.

Και για να βρει τους διπλανούς του

έχωσε μες στα μάτια του βαθιά

τις δυο περόνες.

Πάλι ξεχώριζε με την αφή τα πράγματα

που κανείς δεν ήθελε να βλέπει.420

Επιπλέον, η αναφορά στα επαναστατικά οράματα της πεπερασμένης εποχής

επανέρχεται υπαινικτικά,421 ωθώντας τον αναγνώστη των ποιημάτων του Πατρίκιου

να αναζητήσει κάτω από το αλληγορικό νόημα των στίχων κάποιο συμβολικό και όχι

εμφαντικά αποδιδόμενο σημαινόμενο, όπως δηλώνεται και από τον τίτλο του

ποιήματος «Αλληγορία»,422 που παραθέτει ο Μαρκόπουλος.

Στη Θάλασσα Επαγγελίας423 ο Πατρίκιος με ερωτική διάθεση οδηγείται στην

ηρεμία και, εφόσον πέρασε από τα κύματα του πάθους για τα οράματα, πλέει τώρα εν

νηνεμία αλλά με μελαγχολικό αίσθημα λόγω της απόσυρσης από την κοσμική ζωή

420 Βλ. Τίτος Πατρίκιος, «Ιστορία του Οιδίποδα», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 155. 421 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 240. 422 Σαν έπεσε η βαλανιδιά / άλλοι κόψανε ένα κλαδί, το μπήξανε στο χώμα / […] άλλοι διαβεβαίωναν

τη βλαπτικότητα των φυλλοβόλων / […] άλλοι, μαζί κι εγώ, υποστήριζαν πως όσο υπάρχουν / γη και

σπόροι υπάρχει δυνατότητα βαλανιδιάς. / Το πρόβλημα του νερού παραμένει ανοιχτό. Βλ. Τίτος

Πατρίκιος, «Αλληγορία», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 162. Ας σημειωθεί ότι στο δέντρο της

δρυός αποδιδόταν, ήδη από την ομηρική εποχή, ιερός χαρακτήρας και εντάσσεται στο μυθολογικό

πλέγμα του ιερού δέντρου του θεού Δία. Βλ. ενδεικτικά, «Αριάδνη». Ψηφιακό Λεξικό της αρχαίας

ελληνικής μυθολογίας, αναρτημένο στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στο:

http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/mantises/contents.html?name=%CE%9

4%CE%AF%CE%B1%CF%82%CE%94%CF%89%CE%B4%CF%8E%CE%BD%CE%B7%CE%86

%CE%BC%CE%BC%CF%89%CE%BD, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 30.05.2018. Επίσης, από

φύλλα βελανιδιάς ήταν κατασκευασμένο το στεφάνι του βασιλιά (;) της Μακεδονίας, ο οποίος

ενταφιάστηκε στη Βεργίνα. Για το θέμα της πιστότητας και της ταύτισης του προσώπου με τον

Φίλιππο Β΄ ή με τον Φίλιππο Γ΄ τον Αρριδαίο, βλ. δειγματοληπτικά, Παναγιώτης Β. Φάκλαρης, «Ο

τάφος του Φιλίππου: όνειρα και αλήθειες», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 30.08.1998. / Νίκος Μάρτης, «Γιατί

ο τάφος της Βεργίνας ανήκει στον βασιλέα της Μακεδονίας Φίλιππο Β΄», εφ. Το Βήμα, Κυριακή,

10.01.1999. / Παναγιώτης Φάκλαρης, «Και άλλα προβλήματα του τάφου ΙΙ της Βεργίνας: Το μέγεθος

και οι φάσεις κατασκευής του», στον συλλογικό τόμο: Ταξιδεύοντας στην κλασική Ελλάδα. Τόμος προς

τιμήν του καθηγητή Πέτρου Θέμελη, πρόλ. – επιμ. Πάνος Βαλαβάνης, Εκδόσεις Εταιρεία Μεσσηνιακών

Αρχαιολογικών Σπουδών, Αθήνα 2011, σ. 345 – 367. , κ.π.ά. 423 Βλ. Τίτος πατρίκιος, «Θάλασσα Επαγγελίας», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 71 – 106.

86

και της ματαίωσης των σχεδίων, συναντώντας συνεχώς ενάλιους, όμως άταφους,

νεκρούς.424

Ψήγματα σαρκαστικής ειρωνείας και εξομολογητική διάθεση ανιχνεύονται

και στη συλλογή Αντικριστοί Καθρέφτες,425 η οποία παρουσιάζεται από τον

κρίνοντα426 σαν να έχει ημερολογιακό ύφος, σαν «ειλικρινή ημερολογιακά

σημειώματα».427 Στο «ημερολόγιο» ο ποιητής καταγράφει τις πολύχρονες εμπειρίες

του, οι οποίες σχετίζονται με την επαφή με το έτερο φύλο, την τριβή με την ποίηση,

ακόμα και την ανάπτυξη ιδιόμορφης σχέσης με άψυχα αντικείμενα που πάνω τους

έχουν κατακαθίσει σαν κονιορτός οι αναμνήσεις.

Σημειωτέον, στην ημερολογιακή γραφή ο συγγραφέας κινείται αποκλειστικά

εντός ενός εντελώς ανεξάρτητου και απελευθερωμένου από προκαταλήψεις χώρου

και αυτή η ελευθερία εντυπώνεται και στο ύφος της γραφής. Έτσι και ο ποιητής, προς

επίρρωση της μνήμης, απογυμνώνεται ιδεολογικά από κάθε είδους στερεότυπα και

καταθέτει τις εμπειρίες, τις ιδέες, τις σκέψεις και τα συναισθήματα, αφού νιώθει πως

είναι μόνος και δεν υπάρχει ουσιαστικά άλλος αποδέκτης των κειμένων του.

Τοιουτοτρόπως, εκπληρώνεται η ανάγκη του ατόμου για επικοινωνία, επαφή και

ανάλυση των σκέψεων, των ιδεών και των βιωμάτων και οδηγείται στην αυτογνωσία

από τη στιγμή που αποδεσμεύεται από τις ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές

συμβάσεις. Σύμφωνα, όμως, με τον Maurice Blanchot, κατά τον οποίο στον χώρο της

λογοτεχνίας εγκιβωτίζεται η υπαρξιακή εμπειρία, το ημερολόγιο σημαίνει κάτι πολύ

περισσότερο, αφού συνδέει την καταγραφή με την ιστορικότητα:

Το Ημερολόγιο ριζώνει την κίνηση του γράφειν στον χρόνο, στην ταπεινότητα

της χρονολογημένης και διαφυλαγμένης με τη χρονολόγησή της καθημερινότητας. Ίσως

αυτό που γράφεται εκεί […] ανήκει στις ενασχολήσεις, στα περιστατικά, στη συναλλαγή

του κόσμου, σ’ ένα δραστικό παρόν, σε μια διάρκεια ίσως τελείως μηδαμινή και

ασήμαντη, τουλάχιστον όμως αμετάκλητη, εργασία εκείνου που υπερβαίνεται, βαίνει

προς το αύριο, βαίνει προς αυτό οριστικώς. […] Ήδη πλέον [ενν. αυτός που γράφει]

δεν είναι πρόσωπο όντως ιστορικό, δεν θέλει όμως ούτε και να χάσει τον χρόνο, και

καθώς δεν ξέρει πια παρά μόνο να γράφει, γράφει τουλάχιστον όπως το ζητάει η

καθημερινή του ιστορία και σύμφωνα με την απασχόληση των ημερών. 428

Ο εξομολογητικός τόνος διαποτίζει και τον επίλογο του δοκιμίου του

Μαρκόπουλου, ο οποίος νιώθει πως όσα έγραψε ο ίδιος δεν μπορούν να μεταδώσουν

παρά μόνο την αίσθηση της πολυτάραχης εποχής του εικοστού αιώνα και πως το

φορτίο που κουβαλάει ο ποιητής, για να την εκφράσει με πιστότητα, είναι εξίσου

βαρύ. Μάλιστα, για να γίνει ο λόγος του πιο ζωντανός, παραστατικότερος και

424 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 241 - 242. 425 Βλ. Τίτος πατρίκιος, «Αντικριστοί Καθρέφτες», Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, ό.π., σ. 165 - 244. 426 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 242 - 247. 427 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 243. 428 Βλ. Maurice Blanchot, «Η ουσιώδης μοναξιά», Ο χώρος της λογοτεχνίας, πρόλ. - μτφ. Δημήτρης

Δημητριάδης, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2017, σ. 39 – 61, βλ. ιδίως σ. 53 - 54.

87

πειστικός, χρησιμοποιεί το σχήμα λόγου της παρομοίωσης, με την οποία η ποίηση

είναι το σκέλεθρο ενός πεθαμένου ζώου και εναπόκειται στη φαντασία του

αναγνώστη να πλάσει τη μορφή της:

Τα δραματικά συμβάντα που τροφοδότησαν αυτή τη ζωή, και αυτήν την

άρρηκτα δεμένη μαζί της ποίηση, έφτασαν σε μας, σαν τον ασπρισμένο από τον χρόνο

σκελετό ενός ζώου στα χωράφια, που το μόνο που μπορούμε, είναι να φανταστούμε τη

μορφή του.429

Τέλος, ο συγγραφέας του κειμένου τονίζει πως ο όλοι οι ποιητές της πρώτης

μεταπολεμικής γενιάς, με το άχθος των σκληρών βιωμάτων στο ενεργητικό τους,

πέρασαν με θάρρος από την πολιτική στην ποιητική ηθική, καταβάλλοντας ύστατες

προσπάθειες προς εκείνη την πολυπόθητη αλλαγή, η οποία εκφράστηκε άλλοτε

ρηξικέλευθα ως ανατροπή των καθιερωμένων δοξασιών και άλλοτε ως συνέχιση με

δημιουργική και γόνιμη αφομοίωση των παλαιότερων στοιχείων,430 για να

καταλήξουν, περνώντας από την ερήμωση στην ανοικοδόμηση της ζωής και της

ποίησης, στη θλιβερή διαπίστωση πως «πάντα ο άνθρωπος , από τη γέννησή του,

έμενε έκθετος, με σύντροφό του τη μοναξιά και τον θάνατο».431 Μια διακρίβωση που

κληροδοτήθηκε από γενιά σε γενιά, ώστε να απευθύνει ο ένας στον άλλον τα εξής:

Η θλίψη σου, ρε μάτια μου,

Σαν την Καισαριανή τα βράδια του φθινοπώρου.432

429 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 247. 430 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 247 - 248. 431 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τίτος Πατρίκιος […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π.,

σ. 248. 432 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Επί πιστώσει», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 25.

88

Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη: «Αίνιγμα από συνηθισμένα λόγια»433

Επειδή η ζωή μου είναι ένα ημιτελές

ποίημα, γεμάτο κενά, που μάταια

προσπαθώ να το ολοκληρώσω.

Επειδή όλες οι γυναίκες δεν είναι η

Ελένη, όμως όλες κρύβουν μιαν Ελένη

στην καρδιά τους.

Επειδή η αλήθεια φοράει το ωραιότερο

βέλο και η ποίηση το πιο εύθραυστο

γοβάκι.

Επειδή το μόνο αληθινό και ανθεκτικό

σχόλιο σ’ ένα ποίημα είναι ένα άλλο

ποίημα.434

Ο Λειβαδίτης με συγκινεί αφάνταστα, η τρυφερότητα, ο βαθύτατος ανθρωπισμός, το

κλίμα του. Επιπλέον, με γοήτευαν ανέκαθεν οι ταπεινοί χώροι στους οποίους εκινείτο η

ποίησή του, οι βροντεροί δρόμοι με τις μαύρες ομπρέλες, τα παλιά ραφτάδικα με τις

ερειπωμένες μηχανές, τα παλιά καφενεία. Μια φορά επιθύμησα να μπω – να ρίχνει έξω

δυνατή βροχή – σε ένα παλιό καρβουνιάρικο, να πιω άσχημο κρασί βαρελίσιο και να

θυμηθώ στίχους του. Η τύχη τα έφερε έτσι και έγινε κάποτε αυτό, ύστερα από μια

παράσταση, κάπου στον Κεραμεικό. Μπήκα σε ένα τέτοιο μαγαζί με τα καλά μου ρούχα

αλλά γρήγορα κατάλαβα πως ήμουν τελείως ξένος προς αυτούς τους ταπεινούς

ανθρώπους. Έκανα ότι τάχα κάποιον έψαχνα μα δεν τον βρήκα και έκλεισα πίσω μου

την πόρτα φεύγοντας.435

Τα παραπάνω λόγια του Γιώργου Μαρκόπουλου μάς επιτρέπουν να

εξαγάγουμε παρατηρήσεις, οι οποίες από τη μια φωτίζουν πτυχές της ποίησης του

Τάσου Λειβαδίτη και από την άλλη αφήνουν να διαφανεί η ικανότητά του να

χειρίζεται με τέτοιο τρόπο τον λόγο, είτε πρόκειται για προφορική μαρτυρία είτε για

γραπτή κατάθεση, ώστε να διανθίζεται με ποιητικές εικόνες έντονης δραματικότητας,

με αποτέλεσμα να προκαλεί περισσότερο συναισθηματική υπερδιέγερση στον

συνομιλητή ή στον αναγνώστη παρά να εξάπτει τη διανοητική του σκέψη.

Διαφαίνεται ακόμη η απαράμιλλη ελκτική δύναμη που ασκείται στον ποιητή –

κριτικό από την ποίηση του Λειβαδίτη, ελκτική δύναμη που δεν θεμελιώνεται σε

θεωρητικά μορφώματα της κριτικής αλλά στην ευαισθησία και στην οξυδέρκεια του

Μαρκόπουλου, καταρχάς, ως αναγνώστη.436

433 Στίχος από το ποίημα «Περίπατοι», βλ. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση 2. 1972 – 1977, Εκδόσεις

Μετρονόμος, Αθήνα 22016, σ. 262. 434 Βλ. Χάρης Βλαβιανός, Γιατί γράφω ποίηση, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2015, σ. 70, 65, 53, 46,

αντιστοίχως. 435 Βλ. Γρηγόρης Μπέκος, «Γιώργος Μαρκόπουλος: Ο ποιητής της πλατείας Βικτωρίας», εφ. Το Βήμα,

Κυριακή, 05.02.2012. 436 Σε δημοσίευμα του Μαρκόπουλου διαβάζουμε: «Τι άχαρη δουλειά που είναι το να τεμαχίζεις σαν

τους υφασματέμπορους τα ποιήματα για να “αποδείξεις” το ποθητό νόημα, και προπάντων όταν η

89

Το κριτικό δοκίμιο του Μαρκόπουλου με τον τίτλο «Τάσος Λειβαδίτης. Η

καταφυγή από τη δυστυχία της πραγματικότητας στο όνειρο, την υπέρβαση και τη

μεταφυσική»437 εντάχθηκε στο βιβλίο Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου,

Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος (1991) και

καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση σε σχέση με τα μελετήματα για τους άλλους

κρινόμενους ποιητές. Το 2009 εκδίδεται αυτοτελώς η μελέτη του Γιώργου

Μαρκόπουλου με τίτλο Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη438 και ο συγγραφέας

πληροφορεί τον αναγνώστη σχετικά:

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των εκδόσεων «Εκάτη» αλλά και οι ανοιχτοί

λογαριασμοί μου με το έργο του κορυφαίου μας αυτού μεταπολεμικού ποιητή, είναι οι

λόγοι που με ώθησαν στην (ξαναεπεξεργασμένη) και ανεξάρτητη από τους άλλους

ποιητές […] αυτή έκδοση.439

Ακολούθως, τον Δεκέμβριο του 2017, ο Λειβαδίτης ανθολογείται από τον

Γιώργο Μαρκόπουλο σε συμπιληματική μορφή στον σύμμεικτο τόμο Τάσος

Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του υπό τον τίτλο «Από τη Μάχη στην άκρη της

νύχτας μέχρι το Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα»440 με τη σημείωση ότι «ο Γιώργος

Μαρκόπουλος διατρέχει το έργο του φίλου του Τ[άσου] Λ[ειβαδίτη], με μια ιδιαίτερη

ματιά στις λέξεις – έννοιες – κλειδιά που σηματοδοτούν την ποιητική πορεία».441

Επί της ουσίας, πρόκειται για τρεις διαφορετικές μορφές του ίδιου κειμένου

με προσθαφαιρέσεις λέξεων, φράσεων ή παρατιθέμενων ποιημάτων,442 στις οποίες η

μόνη εμφανής και ουσιώδης αλλαγή είναι ο τίτλος. Έτσι, παρατηρούμε πως στο

πρώτο δοκίμιο ο Μαρκόπουλος προσεγγίζει με λειτουργικό τρόπο τη θεματική της

ποίησης του Λειβαδίτη, τονίζοντας τα στάδια μετάβασης από τα οποία πέρασε.

Έπειτα, περνά στη χρήση ενός τίτλου γενικής θεώρησης χωρίς κάποιο

σχέση σου με το ποίημα και την ποίηση δεν είναι ούτε στο ελάχιστο φιλολογική», βλ. Γιώργος

Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης: Ο εσταυρωμένος “νυχτερινός επισκέπτης” στην αιώνια ηθική του

αγώνα για επικοινωνία», περ. Η Λέξη, τχ. 20, Δεκέμβρης 1982, σ. 784 – 787, βλ. ιδίως, σ. 787. 437 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης. Η καταφυγή από τη δυστυχία της πραγματικότητας

στο όνειρο, την υπέρβαση και τη μεταφυσική», ό.π., σ. 73 – 127. 438 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 2009. 439 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Προλογικό σημείωμα», Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 7. 440 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Από τη Μάχη στην άκρη της νύχτας μέχρι το Μικρό βιβλίο για μεγάλα

όνειρα», στον σύμμεικτο τόμο: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του, επιμ. Γιώργος

Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις, Ρέθυμνο 2017, σ. 132 – 144. 441 Βλ. Χρυσοξένη Προκοπάκη, «Σημείωμα του εκδότη», στο: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η

ζωή του, ό.π., σ. 9 – 12, βλ. ιδίως, σ. 11. 442 Ενδεικτικά, σταχυολογούμε ορισμένες αλλαγές: Μετά τη φράση «καθώς και η επιθυμία για την

αρχή μιας βαθύτερης ενδοσκόπησης», το κείμενο περικόπηκε από τον Μαρκόπουλο και δεν

περιλαμβάνεται το «καθώς και η απαγκίστρωση από τα μοντέλα, που ήθελαν τον άνθρωπο ένα

αρραγές σύνολο ψυχικών και σωματικών δυνάμεων», βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης,

[…]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 75. / Η φράση «ένας βασανισμένος αλλά

και μαγευτικός εκτοξευτής ποικίλων συναισθημάτων» έγινε «μια αστείρευτη μαγική πηγή σπουδαίων

συναισθημάτων». Επίσης, η φράση «μια και κάτι τέτοιο, είμαι σίγουρος, θα χρειαζόταν ίσως άλλους

ανθρώπους, περισσότερο έμπειρους και ικανούς, θα χρειαζόταν τέλος, χρόνο», η οποία αφορά στον

εαυτό του αφαιρέθηκε. Βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης, […]», Εκδρομή στην άλλη

γλώσσα. Αλεξάνδρου […], ό.π., σ. 117. Στον τόμο που επιμελήθηκε ο Γιώργος Δουατζής, Τάσος

Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του, δεν υπάρχουν καθόλου αποσπάσματα ποιημάτων, προφανώς

για λόγους οικονομίας χώρου.

90

χαρακτηριστικό και, τελικά, ο δοκιμιογράφος στρέφεται προς το ποιητικό υλικό με

μια αυστηρά «χωροθετημένη» και χρονικά προσδιορισμένη εκτίμηση.

Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στο έργο του Τάσου Λειβαδίτη, το οποίο

χωρίζεται από τους μελετητές σε τρεις περιόδους: 1) Του μαχόμενου ποιητή (1952 -

1956), 2) της συνειδητοποίησης (1957 - 1966) και 3) της εσωστρέφειας (1972 -

1987).443 Το γεγονός ότι το κείμενο δεν υπόκειται από τον συγγραφέα σε σοβαρές

διορθωτικές κινήσεις, ίσως, δείχνει πως ο ίδιος είχε πεποίθηση γνώμης, αφού

διασφάλισε επί σειρά ετών το ιδεολογικό κύρος του κειμένου του, και κατέβαλε

οξυδερκή προσπάθεια να πείσει τον εκάστοτε αναγνώστη πως η γοητεία του έργου

του Τάσου Λειβαδίτη εδράζεται ακριβώς σε αυτό∙ στο ότι δεν πρέπει να

αφυδατώνεται μέσα στην ποικιλομορφία του, αλλά να συνεξετάζονται οι πολιτικές,

κοινωνικές, ιστορικές και υπαρξιακές συνιστώσες του, διότι μόνο τότε θα αναδυθεί η

ποιοτική αξία του, θα μπορέσει ως καλλιτεχνική κατάθεση να υπερβεί το εμπόδιο του

χρόνου, οπότε και ο αναγνώστης θα αισθανθεί τη μεταμορφωτική και αναπλαστική

δύναμη των ποιημάτων. Ενδεχομένως, αυτός να ήταν ένας από τους λόγους για τον

οποίο το δοκίμιο του Μαρκόπουλου χαρακτηρίστηκε ως ένα «από τα καλύτερα και

διεισδυτικότερα που έχουν γραφεί».444 Ο Μαρκόπουλος κατέθεσε ένα συγκινησιακά

φορτισμένο μελέτημα με υψηλή στοχαστική δυναμική, πλασμένο με μια γλώσσα

χωρίς ενοχλητικούς φιλολογικούς ακκισμούς, το οποίο προσφέρει γνώση και τέρψη

στον αναγνώστη, προσπαθώντας να μεταδώσει όσα διαισθάνθηκε ο ίδιος:

Πάντως, εκείνο που περιμένει αυτό το κείμενο δεν είναι να δρέψει τις δάφνες

όποιας «ανάλυσης», αλλά να παρακινήσει αυτόν που θα το επιθυμούσε, να

ξανακοιτάξει όσο γίνεται πιο προσεκτικά και πάλι, αυτό το μοναδικής ομορφιάς

δημιούργημα.445

Σε άλλο σημείο διαβάζουμε:

Τα ποιήματα [ενν. των συλλογών από το 1952 έως το 1966] χαρακτηρίζονταν

στην πλειοψηφία τους από τις επιταγές που όριζε τότε ο πολιτικός χώρος της Αριστεράς,

τις οποίες όμως εδώ, εξάγνιζε το ταλέντο του Λειβαδίτη, η βαθειά πίστη του στον

443 Βλ. Απόστολος Μπενάτσης, «Το συντροφικό όνειρο», Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή

του, ό.π., σ. 145 – 168, βλ. ιδίως, σ. 145. / Για την περιοδολόγηση του ποιητικού έργου του Λειβαδίτη,

βλ. δειγματοληπτικά, Α[λέξης] Ζήρας, «1960 – 1970: Η δεκαετία – μεταίχμιο στο έργο του Τάσου

Λειβαδίτη», περ. Διαβάζω, τχ. 228, Τετάρτη, 13.12.1989, σ. 52 – 58. 444 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και

με σκοπό στον ίδιο τόπο», ό.π., σ. 87 – 122, βλ. ιδίως, σ. 91 (υποσημείωση 258). Σχετικά με την

ποιητική του Λειβαδίτη, βλ. εν συνόλω τις μονογραφίες: Απόστολος Μπενάτσης, Η ποιητική

μυθολογία του Τάσου Λειβαδίτη, πρόλ. Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα

1991. / Αθανάσιος Ζ. Ζήσης, Η ποιητική του Τάσου Λειβαδίτη στην τελευταία περίοδο της δημιουργίας

του (1972 - 1988) [=διδακτορική διατριβή], Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2003, στο:

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/24107, τελευταία προσπέλαση: Σάββατο, 08.06.2018. /

Γιάννης Κουβαράς, Στην ανθισμένη ματαιότητα του κόσμου. Περιδιαβάσεις στην ποίηση του Τάσου

Λειβαδίτη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008. / Παναγιώτης Νούτσος, Τάσος Λειβαδίτης. Ο κόσμος

της ποίησής του, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2008. / Έλλη Φιλοκύπρου, Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας.

Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου Λειβαδίτη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2012. 445 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 58 – 59.

91

άνθρωπο, η αφοπλιστική αμεσότητά του, αλλά και η γοητεία, επίσης, του πληθωρικού

λόγου του.446

Οι «επιταγές» της Αριστεράς δεν είναι άλλες από εκείνες του μορφώματος του

σοσιαλιστικού ρεαλισμού, οι οποίες, πέραν των άλλων, έθεταν κάτω από τη

μαρξιστική θεωρία τη μορφή, το ύφος και το περιεχόμενο των λογοτεχνικών έργων447

και «πολίτες και καλλιτέχνες υποχρεώθηκαν να υπαχθούν σε καθεστώς γενικευμένης

πολιτικής ετερονομίας, αλλά και αισθητικής ανωριμότητας, κάτω από έναν καθολικό

δεσποτισμό της (μονοκομματικής) εξουσίας».448

Ορισμένοι μελετητές του Λειβαδίτη είχαν ήδη επισημάνει δείγματα

«παρέκκλισης» του ποιητή από τον κανόνα της στρατευμένης ποίησης,449 ωστόσο

έχει διαπιστωθεί450 ξεκάθαρα πως η συλλογή του Λειβαδίτη Φυσάει στα

σταυροδρόμια του κόσμου451 σαφώς ανήκει στη λογοτεχνία σοσιαλιστικών

κατευθύνσεων, αλλά με την ένδειξη πως «ταυτόχρονα εμπεριέχει και στοιχεία

ποιητικού μοντερνισμού, ένα εκ των οποίων μάλιστα (δραματικότητα) σε υψηλό

βαθμό».452 Αποδεικνύεται πως η ποίηση σοσιαλιστικών κατευθύνσεων δεν είναι τόσο

σίγουρο ότι απεμπολεί τη νεωτερικότητα, ενώ, αντίθετα, στοιχεία μοντερνισμού στο

πρώιμο έργο του Λειβαδίτη δεν κατονομάζονται από τους περισσότερους

μελετητές.453

Για τον Μαρκόπουλο η «αντιστασιακή», η «πολιτική», η «στρατευμένη» και

η «υπαρξιακή» ποίηση είναι μόνο γραμματολογικοί χαρακτηρισμοί, οι οποίοι

αναγκάζουν τον αναγνώστη να κρίνει το όλον από το μέρος και να χάσει την αίσθηση

446 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 9. 447 Βλ. εδώ, στο: «Άρης Αλεξάνδρου: Το αντίτιμο». 448 Βλ. Κώστας Σταμάτης, «Ο “σοσιαλιστικός ρεαλισμός” στις τέχνες», εφ. Η Αυγή, ένθετο:

Αναγνώσεις, Κυριακή, 11.03.2018. 449 Η Σόνια Ιλίνσκαγια σημειώνει: «Έτσι, τα νέα ποιητικά δεδομένα που προέκυψαν από την

καλλιέργεια του ελεύθερου στίχου, όπως και ορισμένα στοιχεία από την τεχνική του υπερρεαλισμού,

τα εντοπίζουμε οργανικά ενσωματωμένα και στην ποίηση του Λειβαδίτη, απόλυτα δικαιωμένα από

ανάγκες οργανικές στην ανάπτυξη του θέματος», βλ. Σόνια Ιλίνσκαγια, «Το στρατόπεδο», Η μοίρα

μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα. Β΄ έκδοση μ’ ένα

νέο κεφάλαιο – το κεφάλαιο Υστερόγραφο, μεταφραστική επιμέλεια: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος,

Εκδόσεις Κέδρος, 21986, σ. 41 – 76, βλ. ιδίως, σ. 50. 450 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Τάσου Λειβαδίτη: Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου. Δείγμα

σοσιαλιστικού ρεαλισμού ή νεωτερική ποιητική κατάθεση;», περ. Ακτή, τχ. 47, καλοκαίρι 2001, σ. 273

– 280. Αναδημοσιευμένο στο: Δημήτρης Κόκορης, Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική

Έκφραση, ό.π., σ. 207 – 216. / Δημήτρης Κόκορης, «Ο Εμφύλιος ως βίωμα προς διατήρηση και ως

τραύμα προς επούλωση σε ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Ποιητική, τχ. 20, Φθινόπωρο –

Χειμώνας 2017, σ. 316 – 323. 451 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου», Ποίηση 1. 1950 – 1966, Εκδόσεις

Μετρονόμος, Αθήνα 22016, σ. 81 – 102 (Η πρώτη αυτοτελής έκδοση έγινε το 1953). Τα ποιήματα του

Λειβαδίτη ή τα αποσπάσματά τους αντλήθηκαν από την τρίτομη έκδοση του Μετρονόμου. 452 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Τάσου Λειβαδίτη: Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου. Δείγμα

σοσιαλιστικού ρεαλισμού ή νεωτερική ποιητική κατάθεση;», Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και

Νεωτερική Έκφραση, ό.π., σ. 214 – 215. / Δημήτρης Κόκορης, «Ο Εμφύλιος ως βίωμα προς διατήρηση

και ως τραύμα προς επούλωση σε ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Ποιητική, τχ. 20, ό.π., σ. 322. 453 Καταγράφουμε δειγματοληπτικά ότι η Έλλη Φιλοκύπρου αναφέρει: «Παρακολουθώντας τις

διάφορες πτυχές της ποιητικής περιπέτειας του Τάσου Λειβαδίτη, θα κινούμαστε κάθε φορά από τη μη

μοντέρνα ποίησή του της πρώτης περιόδου (ως τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960) προς τη

μοντέρνα, σκοτεινή, κυριαρχημένη από άλογη αλληλουχία, ποίηση των μετέπειτα χρόνων». Βλ. Έλλη

Φιλοκύπρου, «Εισαγωγή», Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας. Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου

Λειβαδίτη, ό.π., σ. 13 – 30, βλ. ιδίως, σ. 28.

92

που αποπνέει το ποιητικό έργο ως σύνολο, κάτι που ο Μαρκόπουλος γνωρίζει

επακριβώς, αφού ως ποιητής δηλώνει πως «από τότε που ξεκίνησα να γράφω,

επεξεργάζομαι και συμπληρώνω μία και την αυτή συλλογή».454

Επιπλέον, στο «κρυμμένο πρόσωπο» του Λειβαδίτη η δραματικότητα, βασικό

χαρακτηριστικό του μοντερνισμού, αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό ολόκληρης της

ποίησής του. Έτσι, μέσα από αποσπάσματα των συλλογών Καντάτα455 και Συμφωνία

Αρ. 1456 ο κριτικός κρατάει την αληθινή αγωνία του ποιητή, ο οποίος λόγω της

λειτουργίας της μνήμης επαναφέρει στη ζωή του ως εφιάλτη όλους εκείνους που

σκοτώθηκαν άδοξα, ζητώντας δικαίωση, κι αυτό συντελεί στη στροφή του ποιητή

προς την ενδοσκοπική ματιά ως αποτέλεσμα των συνθηκών του εικοστού αιώνα που

«απανθρωποποίησαν» και «αποκτήνωσαν» τον άνθρωπο. Ακόμα και ο έρωτας

εκλαμβάνεται στην τραγική μορφή του, αφού τα πρόσωπα ενώνονται πλέον από

απελπισία, από μοναξιά, ζητώντας εκδίκηση ή λόγω της πίστης τους στη ζορμπακική

αντίληψη της ζωής, για να διεκδικήσουν τη λεία τους, με μόνιμους εχθρούς τον χρόνο

και τον θάνατο. Τραγικό συμπέρασμα αποτελεί το ότι στο παιχνίδι της ζωής δεν

υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, γεγονός που κάνει τον άνθρωπο να διχάζεται, να

αμφιβάλλει και να μένει μόνο με τον «φοβισμένο και ανεπανόρθωτα τραυματισμένο

εαυτό του».457

Είναι σημαντικό για τον Γιώργο Μαρκόπουλο ότι η κοινωνική και ηθική

απογύμνωση του ανθρώπου, η οποία κάνει πιο έντονη την τραγικότητά του,

αποτυπώνεται στη συλλογή Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια.458 Η ανάλυση της

συγκεκριμένης συλλογής459 καταλαμβάνει μεγαλύτερο χώρο από οποιαδήποτε άλλη

προσέγγιση ποιημάτων του Λειβαδίτη και λειτουργεί ως in medias res μέσα στο

βιβλίο, αλλά αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί εσφαλμένη παρέκβαση του κριτικού, αφού

εδώ αναπτύσσονται τόσο από τον κρινόμενο όσο και από τον κρίνοντα τα κυριότερα

μοτίβα, τα οποία παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην ποιητική του Λειβαδίτη, αν και στην

έως σήμερα αποτίμηση του ποιητή επιχειρείται η ενοποιητική οπτική.460 Ο κριτικός

διαπιστώνει πως η συλλογή:

Ανοίγει πράγματι μπροστά μας μιαν αυλαία, όπου στη σκηνή της οι άνθρωποι

εμφανίζονται γυμνοί και τραγικοί όσο ποτέ, κάτω από την ασυμφιλίωτη μοναξιά τους.

454 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Προλογικό σημείωμα», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 9. 455 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Καντάτα», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 283 – 328. 456 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Συμφωνία Αρ. 1», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 203 – 254. 457 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 10 – 14. 458 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 257 –

280 (πρώτη έκδοση: Κέδρος, Αθήνα 1958). 459 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 15 – 19. 460 Παραθέτουμε δείγματος χάριν την άποψη του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου: «Αν η ποίηση του

Λειβαδίτη λειτουργεί όντως ως σύνολο είναι γιατί επηρεάζεται από αυτή την αναδρομική κίνηση: τα

υστερότερα φωτίζουν τα πρωτύτερα, φανερώνοντας ό,τι δικαιώνει ολόκληρη τη διαδρομή – ένα

εγγενές ρήγμα, μιαν εκ γενετής εσωτερική ραγισματιά». Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Ο

Λειβαδίτης από την αρχή», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης:

https://www.oanagnostis.gr/%ce%bf-

%ce%bb%ce%b5%ce%b9%ce%b2%ce%b1%ce%b4%ce%af%cf%84%ce%b7%cf%82%ce%b1%cf%

80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%ae/, Κυριακή, 07.04.2013,

τελευταία προσπέλαση: Σάββατο, 08.06.2018.

93

Γριφώδεις και αντιφατικοί μέσα στην αγωνία τους, με σφοδρές επιθυμίες και φονικά

πάθη, αφήνοντας να παραμείνει για πάντα κρυφή στο βάθος της ψυχής τους η

συμπιεσμένη τρυφερότητα, η απέραντη μέσα από το μίσος αγάπη τους, η σύμμεικτη από

τις ενοχές για την «κρυφή» συμμετοχή τους στην κακοποίηση του άλλου, μέσα σε μια

κοινωνία εχθρική, στην ουσία, απέναντί τους.461

Στη συλλογή του Λειβαδίτη υπάρχει η σημείωση «Σχέδιο για σύγχρονη

τραγωδία».462 Πρόκειται για ένα πολύστιχο αφηγηματικού τύπου ποίημα με

δραματικό ύφος, που λειτουργεί ως ψυχογράφημα των προσώπων και της κοινωνίας,

η οποία έπρεπε να επαναξιολογηθεί ύστερα από τα δραματικά γεγονότα των μέσων

του εικοστού αιώνα, για μία σύνθεση ανάμεσα στην κλασική αρχαία τραγωδία και το

σύγχρονο μυθιστόρημα. Με αυτόν τον τρόπο, η ποίηση επιτελεί τον ρόλο του

παρηγορητικού αναχώματος, αφού ευνοεί την ενδοσκόπηση τόσο του ποιητή όσο και

του αναγνώστη μακριά από κοινωνικούς και πολιτικούς προσδιορισμούς.

Οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι της «σύγχρονης τραγωδίας» μοιράζονται σε τρία

πρόσωπα, την Ελένη, τον εραστή της και τον άντρα της. Εξίσου σημαντικό ρόλο,

όμως, διαδραματίζουν και τα δευτερεύοντα πρόσωπα, τα οποία είναι συνήθως

άνθρωποι του περιθωρίου (ο ζητιάνος, οι γιατροί, η Εβραία τραγουδίστρια, ο Ηλίας,

μια παρέα φίλων, ο υπάλληλος του ξενοδοχείου, ένα ζευγάρι, ο πρώην σημαιοφόρος

του λόχου, ο ζωγράφος – μόνιμος ένοικος του δωματίου 38, το καινούριο ζευγάρι)

και ζουν τις ιστορίες τους με φόντο την πόλη, η οποία σαν μάνα γη δέχεται και

υπομένει όλα τα είδη των αντιθέσεων.

Με το πρώτο ημιστίχιο Η Ελένη και ο εραστής της […]463 υποβάλλεται

σύνδεση της Ελένης του Τάσου Λειβαδίτη με την Ωραία Ελένη της ομηρικής

Ιλιάδας,464 γεγονός που δεν συνάγεται από τον τίτλο της συλλογής, ωστόσο κατά την

εξέλιξη της πλοκής παρατηρείται μια μυητική είσοδος του αναγνώστη στα άδυτα της

ανθρώπινης ύπαρξης και επιχειρείται να τονιστεί η αινιγματική πλευρά του οικείου

και καθημερινού.

Η χρήση συμβόλων από τους μύθους αποτελεί προσφιλές μοτίβο της

νεωτερικής ποίησης, αλλά η σημασιολογική δυναμική δεν είναι κατά βάση μυθική.

Το κοινότοπο αλλά διόλου αμελητέο ότι «το μυθικό στοιχείο είναι το όχημα για τη

μετάδοση υπαρξιακής – διαχρονικής ευαισθησίας, είναι ο μοχλός σύνδεσης

παρελθόντος – παρόντος, με διαφαινόμενη και την προοπτική του εκάστοτε

μέλλοντος»465 ισχύει και για την ηρωίδα του Λειβαδίτη, εφόσον στο ποίημα

διηθούνται στοιχεία υπαρξιακής θεώρησης, τα οποία αποκόπτουν τη σύνδεση της

461 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 15. 462 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 258. 463 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 259.

[Τα αποσπάσματα ή τα ποιήματα μεταφέρονται σε μονοτονικό σύστημα]. 464 Για την πρόσληψη και τις προσεγγίσεις του μύθου της ομηρικής Ελένης στην ποίηση, βλ. Λάμπρος

Βαρελάς, «Ο μύθος της Ωραίας Ελένης στη νεοελληνική ποίηση: Από τον Παλαμά ως τον Ρίτσο»,

στον σύμμεικτο τόμο: Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά, [=

Πρακτικά της Η΄ Επιστημονικής Συνάντησης 11 - 14 Μαρτίου 1997, Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη], Εκδόσεις

Ερμής, Αθήνα 2001, σ. 333 - 343. 465 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Συμπυκνώσεις της ποίησης και της ποιητικής του Γιάννη Ρίτσου:

Μαρτυρίες», Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική Έκφραση, ό.π., σ. 156 – 167, βλ. ιδίως, σ.

163.

94

Ελένης με τη μυθική μορφή της. Εξάλλου, η εκσυγχρονιστική παρουσίαση της

Ελένης και του εραστή της μπορεί να συνδεθεί και με τη ζωή του Τάσου Λειβαδίτη, ο

οποίος εξορίστηκε και στη Μακρόνησο, το αρχαίο όνομα της οποίας ήταν «Νήσος

Ελένη».466

Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια παρουσιάζονται σαν μια τραγωδία χωρίς

κάθαρση, αφού «έλεος» από συμφορά της οποίας δεν είναι άξιος και «φόβο» από τα

παθήματα των ηρώων467 δεν νιώθει ο αναγνώστης και για την ηρωίδα της, την Ελένη,

δεν μπορούμε να αποφανθούμε αν είναι αθώα ή ένοχη, αν φέρει μερίδιο ευθύνης για

όσα συνέβησαν ή αν λειτουργεί φερεφωνικά, σαν πιόνι της ειμαρμένης, ανεξάρτητα

από τη θέλησή της.

Το ποίημα ξεκινάει με την Ελένη και τον εραστή της να συνευρίσκονται σε

ένα δωμάτιο ξενοδοχείου και τελειώνει με το φόνο των εραστών. Και ενώ οι τρεις

πρωταγωνιστές αλληλεπιδρούν και συνθέτουν το ερωτικό τρίγωνο της δράσης, η

μελαγχολική εσωστρέφεια του Τάσου Λειβαδίτη εκδηλώνεται όταν περιγράφει τις

τρεις καμαριέρες του ξενοδοχείου, οι οποίες παίζουν τον ρόλο του «χορού» που

εμφανίζεται και αυτός τρεις φορές. Εντούτοις, ο «χορός» δεν παρεμβαίνει στη δράση

και δεν συμβάλλει στην πλοκή του δράματος, επειδή τα γεγονότα πρέπει να

ακολουθήσουν την αναπότρεπτη και προδιαγεγραμμένη πορεία τους. Ο ρόλος που

επιτελούν οι καμαριέρες μεταξύ των «επεισοδίων» είναι περισσότερο διαπιστωτικός

και απολύτως τραγικός, αφού λειτουργούν σαν καθρέφτης της ζωής των

πρωταγωνιστών αλλά και σαν απλές παρατηρήτριες των δρωμένων, αδυνατώντας να

πληρώσουν «Έκτορος λύτρα», ώστε να αλλάξουν ή να πάρουν πίσω τη ζωή που

χάθηκε, σαν την ομηρική Ελένη, η οποία στη ραψωδία Γ΄ παρακολουθεί από τις

Σκαιές πύλες του τρωικού τείχους τη μονομαχία του Πάρη με τον Μενέλαο, η οποία

θα κρίνει την τύχη της.468 Επίσης, στο χορικό επεξηγείται και ο τίτλος της συλλογής,

δίνοντας ακόμη μεγαλύτερη αξία στους ήρωες που δεν πρωταγωνιστούν, αλλά

ξεχωρίζουν για τη σημαντικότητά τους. Παραθέτουμε:

Κ’ οι τρεις μεσόκοπες καμαριέρες

απ’ αυτές που στρώνουν τα ερωτικά κρεβάτια

κ’ οι ίδιες αυτές δεν αγαπήθηκαν ποτέ

466 Για τη Μακρόνησο και την αξιοποίησή της διαβάζουμε: «Η περιώνυμος νήσος Ελένη, η τα νυν

Μακρόνησος, Μακρονήσι, ή Μάκρη καλουμένη ως εκ του σχήματος, όπερ η φύσις, ή ο χρόνος έδωκεν

αυτή, η χθαμαλή (άτε του υψηλοτάτου αυτής χωρίου υψουμένου 281 μέτρα υπέρ την επιφάνειαν της

θαλάσσης) αύτη και επιμήκης, πετρώδης ως το πλείστον, νήσος έσχε το αρχαίον αυτής όνομα εκ της

παραδόσεως, ότι ενταύθα η Ελένη του Μενελάου απέβη ήτοι κατά την εκ Σπάρτης απαγωγήν, ή κατά

την εκ Τροίας επάνοδον. Την δ’ επωνυμίαν Μάκρις έλαβε δια το σχήμα αυτής. […] Τοσαύτα εξ

αυτοψίας περί της αρχαίας και νυν καταστάσεως της νήσου Ελένης, τα νυν Μακρονήσου, εν η οι

διαμένοντες ποιμένες Κείοι απολαύουσιν άκρας υγείας δια το ευκραές κλίμα, και όπου ηδύναντο

ανέτως να διατρίβωσι δισχίλιοι ένοικοι ασχολούμενοι εις την γεωργίαν, αμπελοφυτείαν και

δενδροφυτείαν». Βλ. Ν[ικόλαος] Πετρής, «Η νήσος Ελένη», περ. Εστία, τχ. 425, Κυριακή, 19.02.1884,

σ. 125 – 127, βλ. ιδίως σ. 125, 127. [Τα αποσπάσματα μεταφέρθηκαν σε μονοτονικό σύστημα]. 467 Βλ. Anthony Arthur Long, «Αριστοτέλης. Ποιητική», στο: Patricia E. Easterling, Bernard

MacGregor Walker Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφ. Ν. Κονομής, Χρ. Γρίμπα,

Μ. Κονομή, επιμ. Α. Στεφανής, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα, 52000, σ. 703 – 711, βλ. ιδίως,

σ. 707. 468 Βλ. Ιλιάδα, Γ 121 – 244, στο: Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος, Ομήρου Ιλιάδα, Εκδόσεις Ζήτρος,

Θεσσαλονίκη 2004, σ. 142 – 146.

95

απ’ αυτές

με τα μεγάλα δακρυσμένα μάτια των αλόγων

που τα ξέχασαν μες στο χιόνι

μαζεμένες στο δωμάτιο υπηρεσίας

σαν ένας αρχαίος, τραγικός χορός

μπρος στα προπύλαια

ενός βρόμικου νιφτήρα

κουβεντιάζουνε με τόση καρτερία

που και τα πιο απλά λόγια

στο πικρό τους στόμα

τη βαθιά λάμψη ξάφνου παίρνουνε

των μύθων.

[…]

Και λένε,

λένε,

μες απ’ τα λόγια θέλοντας να υπάρξουν.

Στα πρόσωπά τους οι βαθιές ρυτίδες

είναι τ’ αυλάκια που κυλάει ο χρόνος

πέφτοντας αθόρυβα

στην αιωνιότητα.

Απ’ αυτές με τα χοντρά, βρόμικα χέρια

εξαγνισμένα απ’ την αιώνια προσφορά.

[…]

Μα αυτές ακούραστες, ολοένα,

ασάλευτες στην αλλαγή

ήρεμες, απλησίαστες, μονάχες

με την αδιαφορία τους πιο βαθιά

κι από τη μητρική στοργή

με τα μικρά, φτωχά τους χέρια

υφαίνουν την απέραντη ζωή.

[…]

Κ’ οι τρεις μεσόκοπες καμαριέρες

[…]

Τυλίχτηκαν ξάφνου με το σάλι τους μέχρι τα μάτια

Όπως κάνουν χιλιάδες χρόνια τώρα οι γυναίκες

Σαν είναι κάπου μες στον κόσμο να τρέξει αίμα.

Γιατί οι γυναίκες έχουν προαιώνιους,

μυστικούς δεσμούς με το αίμα

αίμα της ήβης, αίμα της παρθενιάς, αίμα της γέννησης,

και βλέπουν πως τα λόγια στάζουν αίμα

λογχισμένα απ’ τη δυσπιστία

96

και βλέπουν πως οι πράξεις τρέχουν αίμα

απ’ τη δειλία αποκεφαλισμένες

αίμα στα χέρια, αίμα στις κούπες, αίμα στο ψωμί

αίμα για να γεννηθείς,

αίμα για να πεθάνεις

βαθύ, σαν θαύμα, ανθρώπινο αίμα.

Για να καταλήξει:

Και πέρα στο βάθος απλώνεται η πόλη απέραντη, πολύβουη,

κατάφωτη, αμφιθεατρική, σαν ένα αρχαίο, γιγάντιο στάδιο

όπου οι δειλοί δεν έχουν θέση.469

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος καταθέτει μια διαυγή μελέτη για τον «ποιητή

οδηγό» του,470 τον Λειβαδίτη, ως μεθοδικός αναγνώστης και μέσα από την εξέταση

των μικροϊστοριών των ηρώων πιστεύει πως διευρύνεται ο ορίζοντας του ατομικού

βλέμματος και τονίζεται η αέναη συνέχεια της συλλογικής αίσθησης.

Περιδιαβαίνοντας τη συλλογή Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια, αναφέρεται στην

«κοινωνική χαλαρότητα», περνάει στην «έκπτωση του οράματος» και στη «ματαίωση

του ονείρου», αποδέχεται την «αναπότρεπτη τιμωρία» και θλίβεται για την

«αποπροσωποποίηση» των πρωταγωνιστών.471

Ο κριτικός ρίχνει άπλετο φως στην ποιητική του Τάσου Λειβαδίτη, η οποία

«παίρνει στη συνείδησή του [ενν. του ποιητή] μια μυθική σχέση με τη ζωή και τον

κόσμο»,472 αφού επιχειρεί να διασαφήσει την ευγενή πλευρά του Λειβαδίτη ως

ανθρώπου και, παράλληλα, προσπαθεί να τονίσει την ευαίσθητη φύση που εκείνος

διέθετε ως ποιητής:

Χωρίς αμφιβολία, ο Τάσος Λειβαδίτης ήταν ο πνευματικός άνθρωπος που

συνειδητά υπηρέτησε πάνω από θεωρίες, πίστη, ιδεολογίες, την ποίηση και μόνον αυτή.

Έδειχνε πως είχε απόλυτη συναίσθηση της σχέσης του μαζί της, πως είχε

αποκρυσταλλώσει άποψη για τη λειτουργία της και πως ό,τι έκανε, ό,τι ζούσε, ό,τι

έγραφε, το έκανε, το ζούσε και το έγραφε, έχοντας πλήρη επίγνωση αυτού που βιώνει

και αυτού που πραγματοποιεί.473

Επίσης, ο Μαρκόπουλος (στις συλλογές που εκδόθηκαν από το 1972 και

εξής)474 διακρίνει τον καταγεγραμμένο και βαθύ πόνο του ποιητή μέσα σε έναν

469 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια», Ποίηση 1. 1950 – 1966, ό.π., σ. 263,

264, 270, 277, 280. 470 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το ποιητικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και με

σκοπό στον ίδιο τόπο», ό.π., σ. 13 – 79, βλ. ιδίως, σ. 50 (υποσημείωση 144). 471 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 15, 16, 17, 18 αντιστοίχως. 472 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 56. 473 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 55. 474 Πρόκειται για τις συλλογές: Νυχτερινός Επισκέπτης (1972), Σκοτεινή Πράξη (χορικό) (1974), Οι

τρεις (1975), Ο Διάβολος με το κηροπήγιο (1975), Βιολί για μονόχειρα (1977), Ανακάλυψη (1977),

Εγχειρίδιο Ευθανασίας (1979), Ο τυφλός με τον λύχνο (1983), Βιολέτες για μια εποχή (1985), Μικρό

97

κόσμο «ετερόκλητων “καταραμένων”», ο οποίος χαρακτηρίζεται από μια

«ιδιόρρυθμη παραφροσύνη και μεγάλα αινιγματικά, πράγματι, παιχνίδια (ουσιαστικά

βαπτισμένα στην τρέλα)».475 Ο «παραλογισμός» στην ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη

αιτιολογείται στο σύνολο του δοκιμίου από τον Μαρκόπουλο και εδράζεται στο

γεγονός ότι ο ποιητής ανέπτυσσε ένα βαρύ ατομικό αίσθημα ευθύνης για τα

συμβάντα και μια βιοθεωρία ολοένα και πιο περίπλοκη με ένα δραματικά αρνητικό

προαίσθημα για την επικείμενη μοίρα του ανθρώπου. Από τη μια η πίστη και η

αφοσίωση στην αληθοφάνεια και από την άλλη η αναπαράσταση ενός κόσμου, ο

οποίος ίσως δεν άξιζε να αναπαρασταθεί εξαιτίας της φθοράς του από τα γεγονότα

του εικοστού αιώνα (Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος, Δικτατορία

των Συνταγματαρχών) ενέπλεξαν τον ποιητή σε ένα επώδυνο δίλημμα,476 ο οποίος,

ωστόσο, άφησε ως παρακαταθήκη:

Ένα έργο που, πέρα από εξαιρετικό σύνολο έμπνευσης, μεγαλόπνοης σκέψης και

συναισθήματος, αποτελεί ταυτοχρόνως και υπόδειγμα επίμονης επεξεργασίας και

εξέλιξης, μέσα στην πορεία του.477

Στη συνέχεια, ο Μαρκόπουλος δομεί το συνολικό ποιητικό έργο του

προσφιλούς του ποιητή πάνω σε κεντρικά θέματα – άξονες, τα οποία παρουσιάζονται

με ευσύνοπτο τρόπο σαν φωτογραφικές αποτυπώσεις ενός «πλανόδιου φωτογράφου

με μηχανή το μάτι του».478 Η σχεδόν βιβλική πίστη στον Θεό479 και ο έρωτας ως

δεύτερη πίστη συμπορεύονται με την ενδοσκοπική και ανιχνευτική σχέση του

Λειβαδίτη με τον θάνατο, ο οποίος λειτουργεί προτρεπτικά, για να ζήσει ο άνθρωπος

την επίγεια ζωή.480 Μια ζωή που κυριεύεται από τον θρήνο για τα χαμένα οράματα

και τη διάψευση των ελπίδων, αλλά τον μεταρσιώνει σε κίνητρο για περαιτέρω

συνέχιση, αντλώντας δύναμη από το αυθόρμητο της εφηβικής διάθεσης, από την

πίστη στο όνειρο, τα οποία μετακενώνουν την τάση αισιοδοξίας στο ποιητικό

υποκείμενο,481 όμως η εύχαρις αίσθηση διασαλεύεται από τον εφιάλτη του

«αθόρυβου εγκλήματος», από τα συνεχή διαπραττόμενα εκ προθέσεως ή εξ αμελείας

λάθη, τα οποία εν τέλει αναγκάζουν τον «κατηγορούμενο» στην ανάληψη των

ευθυνών, για να επέλθει η κάθαρση ως σωτηρία:482

βιβλίο για μεγάλα όνειρα (1987), Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου (εκδόθηκε το 1990, μετά από τον

θάνατο του ποιητή). Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση 2. 1972 – 1977, Εκδόσεις Μετρονόμος, Αθήνα 22016, σ. 7 – 102, 105 – 161, 163 – 181, 183 – 216, 219 – 241, 243 – 386. / Βλ. Τάσος Λειβαδίτης,

Ποίηση 3. 1979 – 1990, Εκδόσεις Μετρονόμος, Αθήνα 22016, σ. 7 – 103, 105 – 212, 215 – 348, 351 –

411, 413 – 560. 475 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 20 – 21. Η παρενθετική φράση στο:

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης […]», ό.π., σ. 83. 476 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 13. 477 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 70. 478 Βλ. Αντώνης Σκιαθάς, «Γιώργος Μαρκόπουλος: Η ποίηση ως ευλογία» [συνέντευξη], ρουμπρίκα:

«Γραφείον ποιήσεως», εφ. Πελοπόννησος, Κυριακή, 24.09.2017. 479 Για τη θρησκευτική διάσταση της ποίησης του Λειβαδίτη, βλ. Αλεξάνδρα Μπουφέα, «Η αναζήτηση

του Θεού στο έργο του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Διαβάζω, τχ. 228, ό.π., σ. 67 – 78. 480 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 21 – 22. 481 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 22 – 23. 482 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 23 – 25.

98

[…] – κάποιος έβγαινε μ’

Ένα τσεκούρι τη νύχτα και χτύπαγε στα τυφλά,

Είχε αναστατωθεί η πολιτεία, έρευνες, ανακρίσεις,

Καμμιά φορά, κάποιος ερχόταν, γονάτιζε μπρος στις εικόνες και

Τα παραδεχόταν όλα

Από καταβολής κόσμου – ζητώντας, έτσι, κάποιον προορισμό (,) […]483

Επισημαίνεται, επίσης, η διαρκής «παλιννόστηση στη θαλπωρή και την

ευφροσύνη των παιδικών χρόνων», μια εποχή που θεωρείται «η μόνη αληθινή και

ανεπανάληπτη».484 Ο άνθρωπος, όμως, στην αγνή του ηλικία επωμίζεται το

προπατορικό αμάρτημα στο οποίο είναι βυθισμένος από τη στιγμή της γέννησής του

και για αυτό «είναι προορισμένος να δικαστεί και να καταδικαστεί»485 για ένα

επαναλαμβανόμενο έγκλημα, στο οποίο μετέχει ως αόρατος συνεργός486 και αυτό

οδηγεί αναπόφευκτα στην κάμψη του καθεστηκώτος θρησκευτικού φρονήματος.487

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος διακρίνεται ως δοκιμιογράφος για την οξυδέρκειά

του, αφού σκηνογραφεί την ανθρώπινη συμπεριφορά και τους χαρακτήρες των

ποιημάτων του Λειβαδίτη μέσα στα κοινωνικά συμφραζόμενα και δεν υπάρχει ούτε

ένας χαρακτήρας των ποιημάτων, ο οποίος να μη συγκινεί τον αναγνώστη του

δοκιμίου με την περιβαλλόμενη μυστηριακή απόδοσή του.

Η κοινωνιολογική καταγραφή και η ψυχολογική αποτίμηση των

πρωταγωνιστών των ποιημάτων του Λειβαδίτη ξεκινά από τον κριτικό με την

περιγραφή των προσώπων του στενού οικογενειακού κύκλου (της μητέρας, του

πατέρα, του αδελφού και των θείων, του παππού και της μικρής ξαδέλφης), τα οποία,

συνήθως, είναι εστία τρυφερότητας και λειτουργούν ως βάση που μόνο όταν

πεθάνουν αντιλαμβανόμαστε τη σημασία της εκλαμβανόμενης σαν «ενοχλητικής»

παρουσίας τους. Από την άλλη, οι «θείες» - συνήθως πεπερασμένης ηλικίας –

προκαλούν έντονη θλίψη και συνιστούν αφορμή για επιστροφή στην παιδική

αθωότητα, στην εποχή που συνδέεται με αγαπημένα πρόσωπα και ωραίες

αναμνήσεις. Επιπλέον, η «μικρή ξαδέλφη» λειτουργεί σαν φωτεινός σηματοδότης,

στη μορφή και στη θύμηση της οποίας εγκιβωτίζεται το παιδί που έγινε άνδρας. Ο

«παππούς», όπως και ο «πατέρας», δηλαδή τα ανδρικά πρόσωπα, δεν

αντιμετωπίζονται τόσο τρυφερά όσο οι γυναίκες, κάτι που αναδεικνύει τη

φιλεύσπλαχνη πλευρά του ποιητή αλλά και του κριτικού.488

Το κοινωνικό ψυχογράφημα συμπληρώνεται από τα «“έκπτωτα από το

κοινωνικό σύνολο άτομα”», τους φτωχούς, τους ζητιάνους, το υπηρετικό προσωπικό

483 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Α», Ποίηση 2. 1972 – 1977, ό.π., σ. 185 – 190, βλ. ιδίως, σ. 187. 484 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 25, 26. 485 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 52. 486 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 53. 487 Κατά τον Μαρκόπουλο, οι απόψεις του Λειβαδίτη για τη γέννηση και οι στίχοι: […] όπως χιόνιζε

άνοιξα το Ευαγγέλιο / αλλά χιόνιζε κι εκεί αποτελούν δείγματα κλονισμού της πίστης του ποιητή, στου

οποίου το έργο διηθούνται έντονα και εμφαντικά τα θρησκευτικά πιστεύω του. Βλ. Γιώργος

Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 65. / Για το ποίημα, βλ. Τάσος Λειβαδίτης,

«Χιόνι», Ποίηση 3. 1979 – 1990, ό.π., σ. 262. 488 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 27 – 32.

99

και τα άτομα που χρήζουν ειδικής φροντίδας. Ο Μαρκόπουλος διακρίνει τη

συμπονετική στάση του Λειβαδίτη προς τους «φτωχούς» και μάλιστα:

Αυτός ακριβώς ο πόνος και αυτές οι ταπεινώσεις είναι που τους καθαγιάζουν,

διότι μόνον ακριβώς ως “άγιοι” μπορούν να συγχωρούν για την όση επίγεια

στερήθηκαν χαρά.489

Ακολούθως, στους «επαίτες» διακρίνεται μια τσακισμένη αξιοπρέπεια, ενώ οι

«τυφλοί» αντιπαραβάλλονται από τον Μαρκόπουλο με την απληστία, την αχαριστία

και την αλαζονεία των υπολοίπων, οι οποίοι βυθίζονται στο σκοτάδι λόγω της

απώλειας των υλικών αγαθών και δεν φωτίζονται από «τη σοφία, τη γνώση και τη

διαίσθηση» των ανθρωπιστικών αξιών:

Έχουν ανακαλύψει μια πόρτα μέσα στο σκοτάδι και τα σκοτάδια μας, έχουν

κερδίσει την ικανότητα να βλέπουν μακρύτερα από τη ματαιότητα, εκεί όπου εμείς είναι

αδύνατο να δούμε.490

Και για τον Λειβαδίτη:

[…] Και μόνον ο τυφλός χαμογελούσε

καθώς το ραβδί του, σοφό, τον πήγαινε πέρα απ’ τη ματαιότητα,

μες στο σκοτάδι.491

Επιπλέον, τα «ψυχικώς διαταραγμένα» άτομα διατηρούν τη μαγεία του δικού

τους κόσμου «που επιθυμήσαμε»,492 ενώ το «άρρωστο παιδί» που γαλήνια προσμένει

τον θάνατο ευρισκόμενο μακριά από τη μιζέρια αντιμετωπίζεται ως πρότυπο ήθους,

όπως και το «υπηρετικό προσωπικό», το οποίο, επειδή περιφρονήθηκε οδηγεί τον

ποιητή στον δρόμο της ενοχής.493

Ο Μαρκόπουλος μνημονεύει και τους εξωτερικούς χώρους που αναφέρονται

στα ποιήματα του Λειβαδίτη, εκεί όπου διαδραματίζονται οι ιστορίες των

«έκπτωτων» ανθρώπων και εντείνουν τη θλιβερή τραγικότητα, αφού ενθυλακώνουν

τη ζωή τους.494 Πρόκειται για την εξωτερική όψη μιας πόλης, η οποία στη σύγχρονη

αστικοποιημένη ζωή έχει αλλάξει και μόνο νοσταλγικά επανέρχεται και στην ποίηση

του κριτικού, με αποτέλεσμα να γίνεται πιο θλιβερή η αντιστοιχία των πόλεων με τα

ψυχικά τραύματα των κατοίκων τους.495

489 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 32. 490 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 33. 491 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Σκοτεινή Πράξη (χορικό)», Ποίηση 2. 1972 – 1977, ό.π., σ. 121. 492 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 34. 493 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 34 – 35. 494 «Προαύλια εκκλησιών, νεκροταφεία, παλαιά νεοκλασικά ξενοδοχεία, καφενεία, ουρητήρια,

οινομαγειρεία, χώροι που στεγάζουν “ταπεινά” επαγγέλματα, όπως κουρεία, ραφτάδικα με παλιές

ραπτομηχανές». Βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 36. 495 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το ποιητικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και με

σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 13 – 79, βλ. ιδίως, σ. 27.

100

Παράλληλα, συνυπάρχουν δυναμικά και τα «παλιά αρχοντικά ως απομεινάρια

μιας πάλαι ποτέ ένδοξης εποχής». Τα «δωμάτια» με τους «καθρέφτες», τα

«κηροπήγια» και τα «χαλιά» αποτελούν τον προσωπικό χώρο, ο οποίος ορίζεται ως

αφετηρία και ως κατάληξη και αποκτά συμβολική διάσταση στη συνείδηση και του

ποιητή και του κρίνοντος, αφού είναι το προσωπικό μέρος, στο οποίο καταφεύγει ο

άνθρωπος, για να αναπροσδιοριστεί. Ο «κήπος», επίσης, αν προσεχθεί μεταδίδει φως,

ενώ, αν εγκαταλειφθεί, σκορπίζει δυστυχία, όπως συμβαίνει και με την ψυχή του

ανθρώπου, η οποία αναζητά έναν σύνδεσμο με την υπέρβαση, μια «σκάλα», και

εναλλάσσεται μεταξύ θλίψης και αισιοδοξίας, απογείωσης και παρακμής, «υπογείου»

και «σοφίτας».496

Το ίδιο αντιθετικό δίπολο τονίζει ο Μαρκόπουλος και για τη σχέση του

Λειβαδίτη με τη «γυναίκα», στην οποία κυοφορείται η ομορφιά και η ευτυχία, όταν

υπάρχει αμοιβαία ερωτική σχέση, παρόλο που ορισμένες φορές, με την παρέλευση

της νεότητας, είναι άξια συμπόνιας για τον ποιητή, ενώ δεν παραλείπει να αναφέρει

την «αίσθηση μανίας» και τη θλίψη, η οποία τον διαπερνά για την «άσχημη

γυναίκα».497 Οι «νεκροί» και οι «γέροι», επίσης, συμπληρώνουν τον διαρθρωτικό

ιστό της κοινωνίας ως σύντροφοι των ηρωικών χρόνων που χάθηκαν ή βρίσκονται

κοντά στον θάνατο.498

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ο Λειβαδίτης ανακαλύπτει τη στέγη του στην

ποίηση, η οποία εκλαμβάνεται ως λυτρωτική εστία ιδεών, αλλά και ως μήτρα

υπαρξιακών θεωρήσεων, η οποία συμπεριλαμβάνει σύζευξη αντίθετων θεμάτων ή

συναισθημάτων και δεν είναι «το καταφύγιο που φθονούμε».499 Αναφέρει:

Με ένα «κ α ι» ή με ένα «ή» κατορθώνει να σε περάσει με εκπληκτική ταχύτητα

από το ένα θέμα στο άλλο, από το ένα συναίσθημα στο διαφορετικό, και αυτό συχνά,

πολλές φορές μάλιστα, στο ίδιο ποίημα.500

Τα ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη έχουν τη μορφή της «ανεπίδοτης

επιστολής», η οποία εκφράζει την «απεγνωσμένη προσπάθεια επικοινωνίας» και

νοηματοδοτείται σε χρόνο ύστερο από την ώρα που γράφεται,501 όπως οι «Επιστολές»

του Μαρκόπουλου στον ποιητή Δημήτρη Παπαδίτσα,502 οι οποίες καταδεικνύουν τη

ματαιότητα της ζωής, των πράξεων και της επικοινωνίας.503

496 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 37 – 40. 497 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 40 – 42. 498 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 42 – 43. 499 Βλ. Κ. Γ. Καρυωτάκης, «[Είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες]», Ποιήματα και Πεζά, ό.π., σ. 290: « […]

Μας διώχνουνε τα πράγματα, κ’ η ποίησις / είναι το καταφύγιο που φθονούμε». 500 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 58. 501 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 45 – 46. 502 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Επιστολή στον Δ. Π. Παπαδίτσα», «Επιστολή στον Δ. Π. Παπαδίτσα, 2»,

«Επιστολή στον Δ. Π. Παπαδίτσα, 3», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 101 – 104, 109 – 111,

112 – 117, αντιστοίχως. 503 Ο Θεοδόσης Πυλαρινός σημειώνει: «Οι επιστολές στον Παπαδίτσα, στην ουσία ανεπίδοτες, μας

παραπέμπουν στις “ανεπίδοτες επιστολές” του Λειβαδίτη» και τονίζουν «το μάταιο και το αδικαίωτο,

που καταντά χιμαιρικό». Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το ποιητικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου»,

«Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 13 – 79, βλ.

ιδίως, σ. 56 (υποσημείωση 162).

101

Λυτρωτικά λειτουργεί και η έννοια της «ταπείνωσης του ανθρώπου»

εκλαμβανόμενη περισσότερο ως ταπεινότητα, αφού το ποιητικό υποκείμενο με την

επιθυμία του «να ζήσει μέσα στην “ανωνυμία”»504 έχει συνειδητοποιήσει ήδη το

μάταιο του κόσμου και συγχωρεί όλα τα λάθη και τις μικροψυχίες, εντρυφώντας στο

«να μη διεκδικεί τίποτα», ακόμα κι αν διακρίνεται για την αφέλειά του, με συνέπεια ο

ποιητής να νιώθει ταυτόχρονα αθώος μέσα στην ενοχή του και τυραννικά ένοχος της

μεγάλης αθωότητας:

Συνδυασμός ταξικής έκπτωσης και βαθειάς πίστης στο Θεό, μέσα από τη

συμπεριφορά και το παράδειγμα όχι τόσο όμως του ταπεινωμένου, όσο του ταπεινού

Χριστού.505 […] Να τον διακρίνει συγκατάβαση απέναντι στη δυστυχία ή την άγνοια

των άλλων, να είναι μεγαλόψυχος, αφιλοκερδής, να φτάνει ως την αυτοθυσία ακόμη.506

[…] Σαν τις ενοχές της μητέρας – μήτρας, που σκοτεινές δυνάμεις την υποχρεώνουν να

φέρει στον κόσμο εκείνον που είναι ταγμένος να πεθάνει, βιώνοντας πρώτα όλη την

ερημιά.507

Τραγικό «Επιμύθιο»:

Τότε χτύπησαν την πόρτα. Εγώ, αφελής όπως πάντα, πήγα κι

άνοιξα. Κι έτσι μια καινούργια θλίψη μπήκε στον κόσμο.508

Για τον Μαρκόπουλο, ο Λειβαδίτης αρυόμενος υλικό από την προσωπική του

ζωή συνθέτει ένα έργο εξαιρετικά εμπνευσμένο, το οποίο είναι πυρήνας της

βιοθεωρίας του και σημειώνει:

Ο ποιητής αυτός, που συνειδητά στερήθηκε τον άρτο τον επιούσιο (το αντίδωρο

της επίγειας δόξας του δηλαδή), για χάρη της ποίησης και μόνον, αφού κατά βάθος,

από πολύ νέος, ήξερε καλά ότι στο τέλος μόνον αυτή μένει για να μας παρηγορήσει, εκεί

που όλα τα άλλα τα βυθίζει κάποτε η φοβερή ματαιότητα και τα εξομοιώνει η

καταλυτική δύναμη του χρόνου.509

Ειρήσθω εν παρόδω, σε ποίημά του διαβάζουμε:

[…]

Βράδυ βαθύ να μπαίνεις στον Πειραιά

ψαροκασέλες φέρνοντας και αλεύρι.

Μόνος.

504 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 49. 505 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 43. 506 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 50. 507 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 51. 508 Βλ. Τάσος Λειβαδίτης, «Επιμύθιο», Ποίηση 3. 1979 – 1990, ό.π., σ. 323. 509 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 70.

102

Και η πόλη να σε ακολουθεί από μακριά, πιστή.

Σαν την ποίηση πιστή, στις τελευταίες στιγμές της ζωής σου.510

«Μετανιωμένος» αλλά και «δειλός» ο ποιητής συντρίβεται εξαιτίας της

υποκρισίας, την οποία ενδύονται οι άνθρωποι μέσω των «προσωπείων» και κρύβουν

το αληθινό τους πρόσωπο, κατευθυνόμενοι στην απόλυτη ερήμωση.511 Αυτή η

ψυχική «ερημιά» του ατόμου έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι στο ποιητικό

σκηνικό του Λειβαδίτη πρωταγωνιστούν απλά και καθημερινής χρήσης αντικείμενα,

τα «πανωφόρια», το «καπέλο», οι «ομπρέλες», τα οποία στη συνείδηση του

αναγνώστη, ενδεχομένως, φαίνονται απλοϊκά και με μηδαμινή σημασία, για τον

κριτικό της ποίησης όμως, λειτουργούν συμβάλλοντας στην ανάδειξη της

τραγικότητας και της μοναξιάς του ανθρώπου.

Η περιγραφή των αντικειμένων και της σημασίας που αποδίδεται σε αυτά από

τον κρίνοντα αποπνέει δυναμισμό συνταιριασμένο με ζωτικότητα λόγω της έντονης

εικονοποιητικής τεχνικής που υποβάλλεται, αλλά ο τρόπος αξιοποίησής τους γίνεται

με εξαιρετικά λιτές γλωσσικές επιλογές, οι οποίες χαρίζουν στο κείμενο αισθητική

λειτουργικότητα. Παραθέτουμε:

Τα «πανωφόρια»:

Άκομψα συνήθως κι αταίριαστα πάνω στα κορμιά, σαν ξένα, λες και κάποιος άλλος

τους τα είχε δώσει, είτε από δικά του παλιά, είτε από τα εναπομείναντα ρούχα κάποιου

δικού του πεθαμένου, τονίζουν όσο πιο εύστοχα γίνεται, τη βαθειά πληγή που κρύβουν

μέσα στην ψυχή τους αυτοί οι άνθρωποι […].512

Το «καπέλο»:

Συνήθως τριμμένο και αυτό, βρώμικο, στραπατσαρισμένο, ενίοτε γελοίο, παράταιρο,

εκτός του ότι υπογραμμίζει την ένδεια των κατόχων του, επιπλέον […] παίζει το ρόλο

του άψυχου συντρόφου τους, ο οποίος κατανοεί όλα τα συναισθήματα που τους

προκαλούν οι διαρκείς ταπεινώσεις τους από τους άλλους […].513

Η «ομπρέλα»:

Είναι ένα αντικείμενο, που ο πλανόδιος (τότε, τα παλαιότερα χρόνια) πωλητής της ή

επιδιορθωτής αποτελούσε μέσα στο θλιβερό τοπίο της «ν ο τ ι σ μ έ ν η ς» ερημιάς και

της φτώχειας, οπωσδήποτε ένα σύμβολο.514

510 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βράδυ βαθύ να μπαίνεις στον Πειραιά», Ποιήματα. 1968 – 2010

(Επιλογή), ό.π., σ. 40 – 42, βλ. συγκεκριμένα, σ. 42. 511 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 59 – 60. 512 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 60. 513 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 61. 514 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 62.

103

Και όλες αυτές οι εικόνες δεν αποκλίνουν από το βαρύ χειμωνιάτικο σκηνικό,

στο οποίο η «βροχή» και το «χιόνι» έρχονται σε πλήρη ταύτιση με τις βαρύθυμες

ψυχικές καταστάσεις των ποιητικών ηρώων515 των οποίων μεγιστοποιείται η

τραγικότητα κάτω από τον νυχτερινό ουρανό. Εξάλλου, ο ζοφερός τόνος που

προκύπτει από τα χειμωνιάτικα αντικείμενα («πανωφόρια» «καπέλο», «ομπρέλες»)

και από τον σκοτεινό ουρανό της νύχτας είναι μια εσκεμμένη ποιητική μέθοδος του

Λειβαδίτη, ώστε να φανερωθεί η μεταφυσική υπόσταση της ποίησής του, η οποία

εναρμονίζεται με το ανθρώπινο ήθος του, συλλαμβάνοντας τη «φρίκη της

ματαιότητας», τη στιγμή που γυμνώνεται η απροστάτευτη ψυχή σε αντίστιξη με το

υπερενδεδυμένο σώμα.516

Σημειωτέον, η ανθρώπινη και απροστάτευτη ψυχή κατέχει περίοπτη θέση και στο

βάθρο της ποίησης του Μαρκόπουλου:

Ω ψυχή, πουλί που δεν ξέρει

και πετά σε μέρες που επιτρέπεται το κυνήγι.517

Επίσης, με υπαινικτική σαφήνεια το ίδιο διαπιστώνεται και μέσω του δοκιμίου

του, εφόσον ο Μαρκόπουλος επισημαίνει την ιδιαίτερη σχέση του Τάσου Λειβαδίτη

με τα «πουλιά», τα «άστρα» και τα «τρένα», παραμέτρους που προσδίδουν ιδιαίτερο

τόνο και αντηχούν εσωτερικά τον ήχο μεταφυσικών λεπτομερειών,518 εξάλλου ο

Μαρκόπουλος ως ποιητής επικοινωνεί με τους ομοτέχνους του «άλλοτε με ηχηρές

σιωπές και άλλοτε με σιωπηρούς κρότους».519

Η σχέση του Τάσου Λειβαδίτη με τη μουσική, η οποία ξεκινάει στα μέσα της

δεκαετίας του 1940 παράλληλα με την εμφάνισή του στα ποιητικά δρώμενα, είναι

λίγο ή πολύ γνωστή. Ο Λειβαδίτης έγραψε στίχους όχι μόνο ποιημάτων αλλά και

τραγουδιών, τα οποία ακόμα και σήμερα ασκούν επιρροή στους στιχουργούς και

συνεχίζουν να αποτελούν μουσικές προτιμήσεις ακροατών όλων των ηλικιών.520

Όπως στην ποιητική του, έτσι και στη στιχουργική των τραγουδιών του

διαπιστώνεται πως δημιουργεί στον ακροατή «αμφίσημα συναισθήματα μην ξέροντας

515 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 62 – 64. 516 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 65. 517 Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 142. 518 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 66. 519 Βλ. Χρήστος Μαυρής, «Οι θλιβερές Κυριακές των ποιητών», Ο εξημερωτής πουλιών και ο ποιητής.

Προσεγγίσεις στην ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 51 – 59, βλ. συγκεκριμένα, σ. 59. 520 Για ένα περίγραμμα της μουσικής διαδρομής του Λειβαδίτη, βλ. ενδεικτικά, Σπύρος Αραβανής, «Ο

μελοποιημένος λόγος του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Μετρονόμος, τχ. 49, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2013, σ.

10 – 21. Ο Αραβανής, κλείνοντας την επισκόπηση της στιχουργικής του Λειβαδίτη, αναφέρει πως:

«Υπήρξε ευθύβολος, ουσιαστικός, άριστος γνώστης της τεχνικής, γεμάτος εικόνες και μνήμες,

υπηρετώντας τις ανάγκες του τραγουδιού», σ. 21. / Ο Μίκης Θεοδωράκης αφηγείται με τον δικό του

τρόπο τη σχέση του Λειβαδίτη με τον κόσμο, τη μουσική και την ποίηση: «Όταν ξεκινήσαμε μαζί με

τον Μπιθικώτση, τον Λειβαδίτη, την Παΐζη, την Σούλη Σαμπάχ και τους Παπαδόπουλο – Καρνέζη την

πρώτη μεγάλη περιοδεία από την Καβάλα σ’ όλη τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, πριν πει κάποιο

τραγούδι του Λειβαδίτη ο Γρηγόρης [=Μπιθικώτσης], εμείς καθόμασταν στη σκηνή και ο Τάσος

διάβαζε ποιήματά του. Στις απογευματινές ερχόταν ο “χοντρός” Λαός. Θυμάμαι με πόσο θαυμασμό

άνοιγαν τα μάτια τους τα χωριατόπαιδα όταν άκουγαν να τους μιλά ο ΠΟΙΗΤΗΣ. Στις Σέρρες δυο

μαθητές μας βρήκαν στα παρασκήνια. Γονάτισαν και του φιλούσαν τα χέρια!». Βλ. Μίκης

Θεοδωράκης, «Για τον Τάσο Λειβαδίτη», στον σύμμεικτο τόμο: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο,

η ζωή του, ό.π., σ. 74 – 79, βλ. ειδικά, σ. 77.

104

αν πρέπει να χαρείς για τα όμορφα χρόνια που πέρασαν ή να πενθήσεις για το δρόμο

που δεν έχει πια γυρισμό».521

Καθώς διαβάζει κανείς, όμως, την Ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, δεν

διαπιστώνει άμεση αναφορά στο στιχουργικό έργο του κρινόμενου, παρόλο που η

αξία του είναι αναγνωρισμένη.522 Για τον Μαρκόπουλο, στην ποίηση του Λειβαδίτη

εμφωλεύει ως παραπληρωματική συνιστώσα η μουσικότητα. Με την αναφορά στα

μουσικά όργανα (την «άρπα», το «φλάουτο», το «βιολί», τη «ρομβία», το

«ακορντεόν» και τη «φυσαρμόνικα») αναδύονται ποικίλα και συχνά μεταξύ τους

αντίθετα συναισθήματα και ο μουσικός τόνος φαίνεται να λειτουργεί ως κίνηση στο

παρασκήνιο και όχι στο προσκήνιο, ενώ συνοδεύει:

Τη μεγαλοπρέπεια, […] τους απαλούς στοχασμούς, […] το συναίσθημα

αποτυχίας […] και τις φιλοσοφικές αντιλήψεις.523

Για τον κριτικό Μαρκόπουλο, η αυλαία της ποίησης του Λειβαδίτη δεν

κλείνει ποτέ, αφού μέσα της είναι διάχυτα τα ίχνη της πίκρας και της ευαισθησίας,

στο πλαίσιό της συμπορεύεται το αληθινό με το ονειρικό, που «καταξιώνονται με το

ανεκπλήρωτο»,524 η λυρικότητα με τη δραματικότητα και αντηχούνται διαδοχικά οι

καθημερινές ανθρώπινες επιδιώξεις και πράξεις, πραγματωμένες ή μη,525 οι

αναμνήσεις και οι εμμονές, η ιστορία και το αναπόφευκτο πεπρωμένο, ενώ ο ποιητής

αγγίζει την πραγματικότητα ως «δρων» πολίτης.526

Η ποίηση του Λειβαδίτη φέρει ένα διαφανές πέπλο φιλοσοφικών,

θρησκευτικών και ηθικών αντιλήψεων, οι οποίες όμως στο κείμενο του

Μαρκόπουλου αποκτούν μια αυθύπαρκτη οντότητα λόγω της δραστικής του

αφήγησης και αιχμαλωτίζουν την προσοχή του αναγνώστη. Μολαταύτα, ακόμα και

αν κάποιος αντιμετωπίζει με ψήγματα επιφυλακτικότητας το ποιητικό έργο του

Τάσου Λειβαδίτη, είναι βέβαιο πως στέκεται με σεβασμό και προσοχή μπροστά στο

συγκινησιακά δυναμικό δοκίμιο του Γιώργου Μαρκόπουλου για τον αγαπημένο του

ποιητή.

521 Βλ. Σπύρος Αραβανής, «Ο μελοποιημένος λόγος του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Μετρονόμος, τχ. 49,

ό.π., σ. 19. 522 Ο ποιητής - δημοσιογράφος Σπύρος Κατσίμης στην παρουσίαση του τόμου Τάσος Λειβαδίτης. Ο

ποιητής, το έργο, η ζωή του, αναφέρει πως ο Λειβαδίτης δυσανασχετούσε, όταν τον αναγνώριζαν μόνο

ως στιχουργό τραγουδιών. Βλ. https://youtu.be/-J532PjZGhw, 04.35΄ - 05.20΄, τελευταία προσπέλαση:

Δευτέρα, 10.06.2018. 523 Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 67, 68, 69. 524 Βλ. Έλλη Φιλοκύπρου, «Θα έσωζα την ανθρωπότητα, αλλά πώς; Η καταξίωση του ανεκπλήρωτου»,

Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας. Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου Λειβαδίτη, ό.π., σ. 279 – 308. 525 Βλ. ενδεικτικά για το «ανεκπλήρωτο» στο έργο του Λειβαδίτη, Νίκος Σεβαστάκης, «Η νοσταλγία

του απείρου. Σκέψεις πάνω στην ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Διαβάζω, τχ. 267, Τετάρτη,

10.07.1991, σ. 21 – 28. 526 Βλ. Κώστας Κρεμμύδας, «Τα προαιώνια ανεξόφλητα χρέη στον άνθρωπο», στον τόμο: Τάσος

Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του, ό.π., σ. 110 – 131, βλ. ιδίως, σ. 117.

105

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ:

Ιχνηλατώντας ομηλίκους

106

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος ως κριτικός της γενιάς του 1970

Ελάτε συγγραφείς, ελάτε κριτικοί

Σεις που με την πένα σας προφητεύετε και τη γραφή

Τα μάτια σας διάπλατα ανοιχτά

Η ευκαιρία δεν έρχεται ξανά

Έγκαιρα φροντίστε η φωνή σας ν’ ακουστεί

Γιατί ο τροχός γυρίζει πάλι απ’ την αρχή

Και δεν μπορείς να ξέρεις ποιος θα σωθεί ή θα χαθεί

Γιατί ο χαμένος σήμερα αύριο θα ’ν’ ο νικητής

Γιατί αλλάζουν οι καιροί527

Η περιοδολόγηση καθώς και η ιστορική γραμματολογία των εκπροσώπων της

ποιητικής γενιάς του 1970 αποτελούν ένα φαινόμενο πολυσύνθετο, με όρια των

οποίων η χάραξη δεν συνοδεύεται από σαφή φιλολογική πλαισίωση ούτε ως προς τον

χρονολογικό προσδιορισμό ούτε ως προς τη δυνατότητα ένταξης σε αυτήν. Το

συμπέρασμα αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι οι απόπειρες ανθολόγησης των

ποιητών ξεκινούν από το 1971 και φθάνουν έως το 2016 με αποκλίνοντα και

συγκλίνοντα σημεία όσον αφορά, τουλάχιστον, τα πρόσωπα, τα οποία

συγκαταλέγονται στη γενιά του 1970.528

Αναμφίβολα, το πλαίσιο, το οποίο καθορίζει γραμματολογικά τις γενιές είναι

η χρονολογία γέννησης, το έτος έκδοσης της πρώτης ποιητικής συλλογής και τα

ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της κάθε εποχής. Συγκεκριμένα, στη γενιά του 1970

εντάσσονται ποιητές γεννημένοι από το 1940 έως το 1955, οι οποίοι έδωσαν το

πρωτόλειο στίγμα τους στη διάρκεια της δικτατορίας των Συνταγματαρχών (1967 -

1974). Οι κοινές θεματικές συνιστώσες,529 οι οποίες διείσδυσαν στην ποιητική τους,

δεν περιελάμβαναν άμεσα τις εμπειρίες του Πολέμου και της Κατοχής, και οι ποιητές,

ενώ είχαν καλύτερο βιοτικό επίπεδο, βασανίζονταν από το άγχος και την αγωνία των

μεγάλων αστικών κέντρων.530 Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως τα θέματα, τα οποία

εμφωλεύουν στις δημιουργίες των ποιητών της γενιάς του 1970 μπορεί να βλάστησαν

527 «The Times They Are A – Changin’ [Αλλάζουν οι Καιροί]», Bob Dylan. Τραγούδια. 1962 – 2001.

Lyrics, μτφ. – επίμ. Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπασάκης, τ. Α΄, Εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 2006, σ.

111. 528 Βλ. Δημήτρης Ιατρόπουλος, Ποιητική αντιανθολογία, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1971 [ανθολόγηση

30 ποιητών]. / Στέφανος Κ. Μπεκατώρος, Αλέκος Ε. Φλωράκης, Η νέα γενιά. Ποιητική ανθολογία ’65

– ’70, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1971 [ανθολόγηση 21 ποιητών]. / Λεφτέρης Ραφτόπουλος, Σελίδες απ’

τη νεώτερη ποίηση (1960 - 1970), Εκδόσεις Παρουσίες, Αθήνα 1971 [ανθολόγηση 29 ποιητών]. / Γενιά

του ’70, τ. Α΄: Ποίηση, εισ. – ανθολ. Γ. Α. Παναγιώτου, Εκδόσεις Σίσυφος, Αθήνα 1979 [ανθολόγηση

47 ποιητών]. / Νεώτερη ελληνική ποίηση, 1965 – 1980, εισ. (ανθολ.) Αλέξης Ζήρας, Εκδόσεις Γραφή,

Αθήνα 1979 [ανθολόγηση 39 ποιητών]. / Αλέξης Ζήρας, Γενιά του ’70. Εργοβιογραφία των ποιητών –

Βασική κριτικογραφία – Αποσπάσματα από κριτικές – Ανθολόγηση ποιημάτων, ό.π., [ανθολόγηση 58

ποιητών]. / Ανθολογία της ελληνικής ποίησης (20ός αιώνας), τ. Δ΄, ανθολ. – επιμ. Κ. Γ. Παπαγεωργίου,

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2013 [ανθολόγηση 71 ποιητών]. / Καὶ μὲ τὸν

ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π.,

[ανθολόγηση 57 ποιητών], κ.ά. Τα στοιχεία αντλήθηκαν από το «Παράρτημα. Γενικές και ειδικές

ανθολογίες ποίησης του 20ού αιώνα», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική

ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 645 – 651, βλ. ιδίως σ. 650. 529 Βλ. Αλέξης Ζήρας, «Προσεγγίσεις στη νεώτερη ποίηση, 1965 – 1980. Εισαγωγή», Νεώτερη

ελληνική ποίηση, 1965 – 1980, ό.π., σ. 11 – 38. 530 Βλ. Αλέξης Ζήρας, «Η ποίηση της γενιάς της αμφισβήτησης», εφ. Η Αυγή, Σάββατο, 22.09.1979.

107

στο τρεμάμενο έδαφος της στρατιωτικής δικτατορίας, όμως ανθοφόρησαν στη μετά

το 1974 εποχή, στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, κατά τα οποία

αποκαταστάθηκε η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και έγινε προσπάθεια

μείωσης των κοινωνικών ανισοτήτων. Βασική θεματική πτυχή των ποιητών της

γενιάς ήταν η «αντικομφορμιστική»531 στάση, ως αντίθεση στην καθιερωμένη ηθική

και στους επιβαλλόμενους κανόνες συμπεριφοράς, η οποία στάθηκε έναυσμα της

δημιουργίας του όρου «ποίηση της “αμφισβήτησης”».532

Ωστόσο, η γενιά του 1970, μολονότι διεκδίκησε με δυναμικότητα την

προβολή της, ήλθε αντιμέτωπη και με άλλου είδους προβληματισμούς. Έτσι, ενώ η

γραμματολογική ταξινόμηση της ποίησης των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων533

περιλαμβάνει τη σχηματική τριμερή διάκριση σε «πολιτική – κοινωνική -

αντιστασιακή», σε «υπαρξιακή» και σε «μετα-» ή «νεοϋπερρεαλιστική», οι ποιητές

της Μεταπολίτευσης αντιμετώπισαν εξαρχής το θέμα της ονομασίας της γενιάς τους

και «επειδή είναι μια πολύ δραστήρια γενιά και αυτοπροβαλλόμενη, κυριολεκτικά

κατορθώνει να επισκιάσει τους άλλους και να προβάλει τον εαυτό της»:534 «Γενιά του

1970», «Γενιά της αμφισβήτησης», «Τρίτη Μεταπολεμική Γενιά», όροι οι οποίοι –

εκτός από τη «Γενιά του 1970» - φέρουν το βάρος των ιστορικών, ιδεολογικών και

κοινωνικών γεγονότων.

Σύμφωνα με τον Ευριπίδη Γαραντούδη,535 η «αμφισβήτηση» των ποιητών

έγκειται στην πρόθεσή τους να μην αλλοτριωθούν από τις πολιτικές και κοινωνικές

συνθήκες των χρόνων της δικτατορίας και των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων,

εκφράζοντας ποιητικώς μια διάθεση ρήξης καταρχάς με το κατεστημένο και

ακολούθως με τον τεχνοκρατικό πολιτισμό, το καταναλωτικό πρότυπο ζωής και τον

κόσμο, ο οποίος συνθλίβεται μεταξύ υπερπαραγωγής και υπερκατανάλωσης.

Με το στρατιωτικό καθεστώς του 1967 υπονομεύτηκε η έως τότε παγιωμένη

έννοια του «υπερπατριωτισμού» και της «δημοκρατίας» και αμφισβητήθηκαν εκ των

έσω όλοι σχεδόν οι θεσμοί: «Τα εργατικά συνδικάτα διαλύθηκαν και η περιουσία

τους κατασχέθηκε, […] η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη απαγορεύτηκε ,[…] το ίδιο

531 Ως «κομφορμιστής, κομφορμίστας (< γαλλ. conformiste)» ορίζεται «αυτός που προσαρμόζει τη

στάση του στις εκάστοτε συνθήκες, που συμβιβάζεται και συμμορφώνεται με τις κυριαρχούσες

απόψεις, ακόμα και όταν αυτές έρχονται σε σύγκρουση με τα βαθύτερα πιστεύω του ‘η με τις επιταγές

της συνείδησής του», βλ. λήμμα: «κομφορμιστής», Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, ό.π., σ. 735. 532 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ποιητές της Μεταπολίτευσης. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ

μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 487 – 512,

βλ. ιδίως, σ. 487 – 495. 533 Αναφερόμαστε στη χορεία των ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, επειδή οι ποιητές της

δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς αρνήθηκαν, πρωτίστως, να περιχαρακωθούν σε αυτόνομο

γραμματολογικό χώρο, αλλά και επειδή μερικοί ποιητές (π.χ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Βύρων

Λεοντάρης) υπήρξαν «μαχητικοί πολέμιοι της κατάτμησης της μεταπολεμικής ποίησης σε γενιές». Βλ.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μεταπολεμικοί ποιητές. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ

ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 275 – 301, βλ. ιδίως,

σ. 288. 534 Βλ. Πρόδρομος Μάρκογλου, «Δεύτερη μεταπολεμική γενιά. Συζήτηση με τον Τόλη Καζαντζή και

τον Πρόδρομο Μάρκογλου», Η Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Ραδιοφωνικές συζητήσεις με τον Ντίνο

Χριστιανόπουλο, τον Τόλη Καζαντζή και τον Πρόδρομο Μάρκογλου, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη

1993, σ. 45 – 58, βλ. συγκεκριμένα, σ. 54. 535 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ποιητές της Μεταπολίτευσης. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ

μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., βλ. ιδίως, σ.

491 – 495.

108

συνέβη και με το ρωσικό χαβιάρι, […] η λογοκρισία536 στον Τύπο ήταν φυσικά

καθολική»,537 ωστόσο, «η αντίδραση στην καταπίεση […] ήταν ενεργητική και

παθητική. Το κύριο όπλο της παθητικής αντίστασης ήταν ο χλευασμός» και «το

φαινόμενο της ενεργητικής αντίστασης δεν είχε βάθος».538 Οι μοναδικοί «που

διέθεταν “συνωμοτική πείρα” ήταν οι κομμουνιστές, αλλά το ΚΚΕ ήταν και το ίδιο

διχασμένο»∙539 εντωμεταξύ, «όλες αυτές οι ιδεολογικές προστριβές υπονόμευαν

σοβαρά την αποτελεσματικότητα της δύναμης που θα μπορούσε να προβάλει την

ισχυρότερη αντίσταση εναντίον της χούντας»,540 ενώ στάση συγκαταβατική

παρατηρήθηκε και από τον κόσμο της διανόησης, ο οποίος «σε καμιά περίπτωση δεν

τάχθηκε ολόψυχα υπέρ της αντίστασης. […] Στους περισσότερους κοινωνικούς

χώρους περισσότερο ρίσκαραν μεμονωμένα άτομα παρά οργανώσεις»,541 με

αξιοσημείωτη την αποδοκιμασία του στρατιωτικού καθεστώτος από τον Γιώργο

Σεφέρη.542

Η τάση των ποιητών, λοιπόν, για ρήξη με τις κοινωνικές συνθήκες

εκδηλώθηκε με μια αριστερής ιδεολογίας «αναρχίζουσα διάθεση», η οποία

συνδέθηκε με τον όρο «ιδεολογικός αμοραλισμός», αφού οι ποιητές «αμφισβητούν τα

πάντα χωρίς να προτείνουν τίποτα»543 με κύριες οδηγητικές φωνές τον Καρυωτάκη,

τον Καβάφη, τον συμβολιστικό μοντερνισμό του Σεφέρη, την πρώτη μεταπολεμική

γενιά ποιητών, την αμερικανική beat ποίηση, ποίηση της εξέγερσης και της

οργισμένης αμφισβήτησης του «αμερικανικού ονείρου»,544 τα νεανικά κινήματα της

Ευρώπης με αποκορύφωμα τον γαλλικό «Μάη του 1968»,545 τα ελευθεριάζοντα

536 Σχετικά με το θέμα της λογοκρισίας, βλ. Karen Van Dyck, Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην

ελληνική ποίηση 1967 – 1990, μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2002. / Πηνελόπη

Πετσίνη, Δημήτρης Χριστόπουλος, «Εισαγωγή. Γιατί η λογοκρισία», στον σύμμεικτο τόμο: Η

Λογοκρισία στην Ελλάδα, επιμ. Πηνελόπη Πετσίνη, Δημήτρης Χριστόπουλος, Εκδόσεις Ίδρυμα Ρόζα

Λούξενμπουργκ – Παράρτημα Ελλάδας, Αθήνα 2016, σ. 10 – 15, κ.π.ά. 537 Βλ. C. M. Woodhouse, «Αντίσταση και αντίδραση. Απρίλιος – Δεκέμβριος 1967», Η Άνοδος και η

Πτώση των Συνταγματαρχών, πρόλ. Professor Christofer Richard Jamew Woodhouse, 6th Baron

Terrington, μτφ. – επιμ. – σχ. Μάρκελλος Λιναίος, Εκδόσεις Λιναίος, σ. 97 – 138, βλ. ιδίως, σ. 101 538 Βλ. C. M. Woodhouse, «Αντίσταση και αντίδραση. Απρίλιος – Δεκέμβριος 1967», Η Άνοδος και η

Πτώση των Συνταγματαρχών, ό.π., βλ. ιδίως, σ. 102. 539 Βλ. C. M. Woodhouse, «Αντίσταση και αντίδραση. Απρίλιος – Δεκέμβριος 1967», Η Άνοδος και η

Πτώση των Συνταγματαρχών, ό.π., βλ. ιδίως, σ. 103. 540 Βλ. C. M. Woodhouse, «Αντίσταση και αντίδραση. Απρίλιος – Δεκέμβριος 1967», Η Άνοδος και η

Πτώση των Συνταγματαρχών, ό.π., βλ. ιδίως, σ. 104. 541 Βλ. C. M. Woodhouse, «Αντίσταση και αντίδραση. Απρίλιος – Δεκέμβριος 1967», Η Άνοδος και η

Πτώση των Συνταγματαρχών, ό.π., βλ. ιδίως, σ. 106. 542 Βλ. «Γιώργος Σεφέρης (1900 - 1971)», στήλη: Ανεμόσκαλα, στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής

Γλώσσας, στο:

http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/index.html?cnd_id=1,

τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018. 543 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ποιητές της Μεταπολίτευσης. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ

μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., βλ. ιδίως, σ.

492. 544 Βλ. εν συνόλω, Τα οράματα μιας απίθανης γενιάς. Στοιχεία για την beat generation, επιμ. – μτφ.

Γιάννης Λειβαδάς, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2011. / Μορφία Μάλλη, Στον δρόμο των beat. Μια

ανάγνωση της ποίησης του Λευτέρη Πούλιου, Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2016, κ.ά. 545 Το κίνημα, το οποίο ξεκίνησε ως απεργιακή κινητοποίηση υιοθέτησε την αμφισβήτηση σε κάθε

πολιτική αυθεντία και στον τρόπο άσκησης της εξουσίας, καλλιέργησε το αντιπολεμικό αίσθημα,

εναντιώθηκε στον αυταρχισμό και συγκρούστηκε με την κεφαλαιοκρατία, αμφισβήτησε τον τρόπο

λειτουργίας του πανεπιστημιακού θεσμού, ενώ ανέδειξε ένα νέο υποκείμενο διεκδικήσεων, τη νεολαία.

Βλ. ενδεικτικά για τον Μάη του 1968, Μάης 68 (συλλογικό έργο), πρόλ. Daniel Cohn – Bendit, μτφ.

109

ερωτικά ήθη, την επέλαση του κινηματογράφου και, εν τέλει, την απόρριψη των

αστικών αντιλήψεων και την οικειοποίηση της κουλτούρας των λαϊκών

στρωμάτων.546 Επιπλέον, η ομάδα των ποιητών της γενιάς του 1970 διευρύνει τις

σχέσεις της με τα λογοτεχνικά περιοδικά, της Αθήνας αλλά και της επαρχίας.547

Εντούτοις, η οργανωμένη και ομαδοποιημένη τάση για αμφισβήτηση από

τους ποιητές ανακόπτεται κατά τη δεκαετία του 1980548 και ο κάθε ποιητής ωριμάζει

ποιητικά, ακολουθώντας τον προσωπικό του δρόμο. Έτσι, γίνεται κατανοητό πως η

γενιά του 1970 ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο χρόνους, καθώς «εμφανίζεται σε μια

εποχή και ωριμάζει σε μια ριζικά άλλη εποχή, στους αντίποδες της πρώτης, με τις

πολιτικο - κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές να έχουν τη χαρακτηριστική πάντα

διαφορά, λόγω της Ιστορίας, χρονική αλλά και στους όρους πραγμάτωσής τους, στην

Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες χώρες»,549 συνοδευόμενη από μια «έκρηξη μνήμης».550

Πρόκειται, επομένως, για μια ρήξη με την παράδοση, για έναν, φύσει και

θέσει, αντίστροφο μοντερνισμό, ο οποίος καλλιεργεί τον ελεύθερο στίχο και το

πεζόμορφο ποίημα με αρκετές εξαιρέσεις, προωθεί τον σαρκασμό, την ειρωνεία και

τη σάτιρα, εκτοπίζει την καλλιέπεια με τη χρήση της παραληρηματικής αφήγησης,

επιχειρώντας να αποτυπώσει μια βιοθεωρητική αγωνία, κοινωνικών, πολιτικών και

υπαρξιακών προεκτάσεων, με την ανασημασιοδότηση των εννοιών, της ίδιας της

ποίησης, της λογικής, της ηθικής, ενόσω οι ποιητές καταθέτουν έναν πολυμορφικό

ποιητικό λόγο, στον οποίο διασταυρώνεται ο πολιτικός στοχασμός με κοινωνικούς

προβληματισμούς, ενώνεται η μεταφυσική αναζήτηση με τη φιλοσοφική ενατένιση

Κατερίνα Κιτίδη, Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2008, κ.ά. / Για μια πρόσφατη και πλήρη

ημερολογιακή καταγραφή των γεγονότων, βλ. Γιάννης Μουρέλος, «Ο Μάης του ’68 και η

παρακαταθήκη του 50 χρόνια μετά», στην ηλεκτρονική εφημερίδα Clio Turbata, στο:

http://clioturbata.com/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/mourelos_

may68/, Τρίτη, 08.05.2018, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018. 546 Για τα αισθητικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά της γενιάς του 1970, βλ. Μαρία Ν. Ψάχου, Η

ποιητική γενιά του 70. Ιδεολογική και αισθητική διερεύνηση [=διδακτορική διατριβή], Τμήμα

Φιλολογίας, Τομέας ΜΝΕΣ, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2011, στο:

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/28388, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018. 547 Βλ. σχετικά, Σωτηρία Σταυρακοπούλου, «Τομές και ρήξεις στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης»,

Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204 - 2014): οικονομία, κοινωνία, ιστορία,

λογοτεχνία [ = Πρακτικά Ε΄ Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών της Ευρωπαϊκής

Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη, 02 – 05 Οκτωβρίου 2014], τ. B΄, επιμ.

Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα 2015, σ. 179 - 194,

βλ. ιδίως, σ. 191 – 192, διαθέσιμο στο:

http://www.eens.org/EENS_congresses/2014/stavrakopoulou_soteria.pdf, τελευταία προσπέλαση:

Δευτέρα, 18.06.2018. 548 Κατά τη δεκαετία του 1980 και έως τις αρχές της επόμενης, συνέβησαν γεγονότα – τομές: α) 1979:

Ο Οδυσσέας Ελύτης τιμήθηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας, β) 1981: Ανέλαβε την εξουσία για πρώτη φορά

στην μέχρι τότε ιστορία της Ελλάδας το ΠΑΣΟΚ (Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα με αρχηγό τον

Ανδρέα Παπανδρέου), γ) 1982: Αναγνωρίστηκε νομοθετικά η Εθνική Αντίσταση, δ) 1991: Διαλύθηκε

το κράτος της Σοβιετικής Ένωσης. Για μια συνολική θεώρηση των μεταπολιτευτικών χρόνων, βλ.

ενδεικτικά, Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. 1974 – 1990. Σταθερή δημοκρατία

σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2001. 549 Βλ. Τιτίκα Δημητρούλια, «Ο “αρνητικός μοντερνισμός” της γενιάς του ’70», περ. Τα Ποιητικά, τχ.

29, Μάρτιος 2018, σ. 1 – 5, βλ. ιδίως, σ. 2. 550 Για μια παράλληλη εξέταση σχετικά με τον τρόπο διαμόρφωσης της σύγχρονης ιστοριογραφίας

(επιρροές και κίνητρα), βλ. Αντώνης Λιάκος, «Η Νεοελληνική Ιστοριογραφία το τελευταίο τέταρτο

του 20ού αιώνα», περ. Σύγχρονα Θέματα, τχ. 76-77, Ιανουάριος – Ιούλιος 2001, σ. 72-91.

110

της ζωής, παράλληλα με την προσπάθεια προσδιορισμού της αισθητικής υπόστασης

της ποίησης και της κοινωνικής δραστικότητάς της.

Το κλίμα της γενικευμένης άρνησης και δυσθυμίας απέναντι στην

αλλοτριωμένη κοινωνία, όπως διατυπώθηκε από τα νεανικά κινήματα, είναι εμφανές

στην καταγγελτική και διαμελισμένη γλώσσα των ποιητών της γενιάς του 1970. Κατά

τον κριτικό Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, «οι ποιητές διατυμπανίζουν, έξαλλοι

ενδεχομένως από κρυφή χαρά, τον όλεθρο για τον όλεθρο, όπως και την καταστροφή

για την καταστροφή, οδηγώντας τις λέξεις τους στον πλήρη κατακερματισμό, σε μια

πανηγυρική (με την ένταση ανεβασμένη στο φουλ) εξάρθρωση».551 Επρόκειτο,

επομένως, για μια κοινωνική και, εν παραλλήλω, καλλιτεχνική πρωτοποριακή στάση,

στενά συνυφασμένη με την αντίδραση στον πολιτικό και κοινωνικό εκσυγχρονισμό,

στην αγωνία και στον φόβο απέναντι στην άνοδο των αμερικανικών οικονομικών

προτύπων και την ευρεία αποδοχή των κοινωνικών προτύπων του αμερικανικού

οράματος, φαινόμενα που οδήγησαν τη γενιά του 1970 στον δυισμό μεταξύ «του

Μαρξ και της Coca Cola».552

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος, ποιητής της γενιάς του 1970, «θα δέσει την

εποχή του τόσο με την Ιστορία όσο και με τη λογοτεχνία»553 και ως μελετητής

επιχειρεί να δώσει τη δική του γραμματολογία για τους ομηλίκους ομοτέχνους του,

συγκεντρώνοντας στο βιβλίο Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης, Κοντός, Οσύρος,

Πρατικάκης, Χιόνης, Γκανάς, Πούλιος, Τραϊανός, Κυπαρίσσης, Λιοντάκης, Νιάρχος,

Παπαγεωργίου, Ποταμίτης, Φραντζή, Κακουλίδης, Μπεκατώρος, Μοσχοβάκος,

Χατζιδάκι, Γαλανάκη, Λάζαρης, Πατίλης, Στεριάδης, Καλοκύρης, Καραβασίλης,

Κυρτζάκη, Μαυρουδής, Παμπούδη, Χρονάς, Υφαντής, Δαλακούρα, Μπελιές,

Βιστωνίτης, Χουζούρη, Φωστιέρης, Χριστοδούλου, Βέμη, Κακίσης, Βαρβέρης, Βέης554

κριτικά σημειώματα δημοσιευμένα σε περιοδικά ή κείμενα που εκφωνήθηκαν σε

εκδηλώσεις, ταξινομημένα με βάση το έτος γέννησης του κάθε ποιητή, ενώ με

551 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η γενιά του 1970: από τη νεανική αμφισβήτηση στις στοχαστικές

προσαρμογές της ωριμότητας», περ. Τα Ποιητικά, τχ. 29, ό.π., σ. 5 – 7, βλ. συγκεκριμένα, σ. 6. 552 Βλ. ενδεικτικά, Κώστας Κατσάπης, Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ

φαινομένου στην Ελλάδα. 1956 – 1967, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής

Νεολαίας, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 2007. /

Ανάμεσα στον Μαρξ και στην Coca-Cola. Νεανική κουλτούρα και κοινωνική αλλαγή, 1960-1980

(συλλογικό έργο), μτφ. Νίκος Ζαρταμόπουλος, επιμ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, επίμ. Axel Schildt,

Detlef Siegfried, Εκδόσεις Κασταλία, Αθήνα 2010. / Στάθης Βαλούκος, Νέος Ελληνικός

Κινηματογράφος. 1965 – 1981. Ιστορία και πολιτική, Εκδόσεις Αιγόκερως, Αθήνα 2011. / Η Ελλάδα

στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό (συλλογικό έργο), επιμ. Βασίλης

Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 22014. / Κωστής

Κορνέτης, Τα παιδιά της δικτατορίας. Φοιτητική αντίσταση, πολιτισμικές πολιτικές και η μακρά δεκαετία

του εξήντα στην Ελλάδα, μτφ. Πελαγία Μαρκέτου, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2015. / Ζηνοβία Λιαλιούτη,

Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα. 1947 – 1989, Εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα, 2016. / Αξιοσημείωτο είναι

ότι «μεταξύ 1974 και 1981 προβάλλονται περίπου 200 ξένες σειρές, πάνω από το 80% των οποίων

είναι αμερικάνικες, με εξαίρεση ορισμένα βρετανικά μίνι σίριαλ», βλ. Φίλιππος Παππάς, «Πρώτη

μεταπολιτευτική περίοδος (1974 - 1981): Επέλαση της τηλεόρασης, παγίωση της αμερικανικής

τηλεοπτικής ψυχαγωγίας και προσπάθεια εγχώριου – ποιοτικού αντισταθμίσματος», στον σύμμεικτο

τόμο: Αμερικανικές σειρές στην ελληνική τηλεόραση. Δημοφιλής κουλτούρα και ψυχοκοινωνική

δυναμική, συντ. - επιμ. – θεώρ. Βασίλης Βαμβακάς, Αγγελική Γαζή, πρόλ. Νίκος Δεμερτζής, Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα 2017, σ. 103 – 140, βλ. ιδίως, σ. 110., κ.π.ά. 553 Βλ. Θανάσης Μαρκόπουλος, «Γιώργος Μαρκόπουλος. Η πατρίδα της μνήμης και της οδύνης», περ.

Μανδραγόρας, τχ. 50, Μάιος 2014, σ. 59 – 63, βλ. ιδίως, σ. 59. 554 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης, […], ό.π.

111

αυτοκριτική διάθεση ο Μαρκόπουλος αναφέρεται στην εισαγωγή του στην

«ερασιτεχνική κριτική προσέγγιση, […] που καθορίστηκε από την ερωτική έφεση

ενός ανθρώπου που γράφει στίχους απέναντι στην ποίηση αγαπημένων

ομοτέχνων».555

Στο κριτικό πεδίο του μελετητή εντάσσονται τριάντα εννέα κείμενα, εκ των

οποίων τα εννέα αφορούν γυναικεία πρόσωπα, τα οποία εμφανίστηκαν ως

«πολυπληθής ομάδα καλών ποιητριών», επαναπροσδιορίζοντας το περιεχόμενο της

ποίησης και διεκδικώντας συστηματικότερη σχέση με το αναγνωστικό κοινό.556

Πρόκειται για δημοσιεύματα στα περιοδικά: Τραμ, Τομές, Θούριος, Διαβάζω,

Πολιορκία, Ποίηση, Νέο Επίπεδο, στις εφημερίδες: Η Αυγή και Ριζοσπάστης και για

ανακοινώσεις στο τρίτο Φεστιβάλ Αυγής - Θούριου557 και στην Ημέρα σύγχρονης

Ελληνικής ποίησης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.558

Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται τα κείμενα του βιβλίου με χρονική

ακολουθία, σύμφωνα με το έτος δημοσίευσης ή εκφώνησής τους (1976 - 1992), με

σκοπό να προσεγγιστεί η κριτική συνεισφορά του Γιώργου Μαρκόπουλου για τους

ομοτέχνους του, αλλά και να εξεταστεί εάν και κατά πόσο οι απόψεις του κρίνοντος

για τους ποιητές και για το ποιητικό φαινόμενο εξελίχθηκαν συν τω χρόνω και πώς,

εν τέλει, αποκρυσταλλώθηκαν ύστερα από διαρκή επεξεργασία από τον ίδιο.559

Για αυτόν τον λόγο και δίχως διάθεση αξιολόγησης του έργου των ποιητών

μελετώνται κατά σειρά τα κείμενα του 1977: «Αλέξανδρος Ίσαρης», του 1978:

«Λεφτέρης Πούλιος», «Πάνος Κυπαρίσσης», «Μιχάλης Γκανάς», του 1979: «Γιάννης

555 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εισαγωγικό σημείωμα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

7 – 8, βλ. συγκεκριμένα, σ. 7. 556 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Αναδρομή στο ποιητικό έργο της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου και

της Άντειας Φραντζή», περ. Ποίηση, τχ. 23, Άνοιξη – Καλοκαίρι 2004, σ. 244 – 260.

Αναδημοσιευμένο και στον τόμο: Ευριπίδης Γαραντούδης, Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση

(1930 - 2006), ό.π., σ. 373 – 396, βλ. ιδίως, σ. 373. 557 Το τρίτο Φεστιβάλ Αυγής – Θούριου πραγματοποιήθηκε στις 19 – 23 Σεπτεμβρίου 1979 στο Άλσος

Νέας Σμύρνης. Το εν λόγω Φεστιβάλ λάμβανε χώρα σε ετήσια βάση από την Ελληνική Κομμουνιστική

Νεολαία (ΕΚΟΝ) «Ρήγας Φεραίος», η οποία δημιουργήθηκε στη διάρκεια της δικτατορίας

(Δεκέμβριος 1967) ως αντιστασιακή νεολαιίστικη οργάνωση με την ονομασία Πανελλήνια

Αντιδικτατορική Οργάνωση Σπουδαστών (ΠΑΟΣ) «Ρήγας Φεραίος». Με τη διάσπαση του ΚΚΕ το

1968, συντάχθηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού και έκτοτε αποτέλεσε τη νεολαία του. Βλ. γενικές απόψεις

για το θέμα, Αργύρης Υφαντόπουλος, «Το ΚΚΕ Εσωτερικού και ο "Ρήγας Φεραίος" στο

αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα: μαρτυρίες και ιδεολογική διαχείριση της μνήμης», περ. Δοκιμές, τχ.

13 – 14, Άνοιξη 2005, σ. 217 – 258. / Ηλίας Κανέλλης, «Το μειδίαμα του Ρήγα Φεραίου», εφ. Τα Νέα,

Σάββατο, 15.12.2012. / Άλκης Ρήγος, «Μια ζώσα παρακαταθήκη», εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις,

Κυριακή, 18.02.2018, κ.π.ά. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί πως: «Έπαιξαν αυτές οι πολιτιστικές –

πολιτικές διοργανώσεις σπουδαίο ρόλο και στη διακίνηση ιδεών και αισθητικών ρευμάτων, φέρνοντας

σε επαφή πολλούς νέους αλλά και μεγαλύτερους με συνθέτες, μουσικούς, εικαστικούς, συγγραφείς,

διανοητές. Η παρουσίαση του καλλιτεχνικού έργου των δημιουργών βοηθούσε την πολιτική δουλειά

των οργανώσεων της νεολαίας και το αντίθετο», βλ. Πάνος Σκουρολιάκος, «40ό Φεστιβάλ ΚΝΕ», εφ.

Η Αυγή, Σάββατο, 13.09.2014. 558 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρώτες δημοσιεύσεις ή κοινοποιήσεις», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα.

Ίσαρης […], ό.π., σ. 212 - 213. Δίδονται από τον συγγραφέα οι ακριβείς παραπομπές των

μελετημάτων. 559 Πολλά από τα κείμενα του Μαρκόπουλου διαμορφώθηκαν κοντά στο έτος έκδοσης του τόμου και

ξεπερνούν την άλω του χρόνου της πρώτης κοινοποίησής τους. Ο Θεοδόσης Πυλαρινός διεξέρχεται τα

κείμενα με βάση την έκταση που αφιερώνει ο Μαρκόπουλος στον κάθε ποιητή και τις ποιητικές

συλλογές, τις οποίες σχολιάζει. Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου

Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π.,

σ. 100 – 116.

112

Κακουλίδης», «Σωτήρης Κακίσης», «Χριστόφορος Λιοντάκης», «Γιάννης Υφαντής»,

«Μπίλη Βέμη», «Γιάννης Βαρβέρης», «Αργύρης Χιόνης», «Θανάσης Ν. Νιάρχος»,

«Άντεια Φραντζή», «Κώστας Μαυρουδής», «Γιάννης Κοντός», «Δημήτρης

Ποταμίτης», «Νατάσα Χατζιδάκι», «Ρέα Γαλανάκη», «Βασίλης Στεριάδης»,

«Δημήτρης Καλοκύρης», «Μαρία Κυρτζάκη», «Γιώργος Χρονάς», «Αναστάσης

Βιστωνίτης», «Αλέξης Τραϊανός», του 1980: «Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου»,

«Μάξιμος Οσύρος», «Γιώργος Βέης», «Νίκος Μοσχοβάκος», «Νίκος Λάζαρης»,

«Γιώργος Κ. Καραβασίλης», του 1983: «Στέφανος Μπεκατώρος», του 1984: «Έλενα

Χουζούρη», του 1985: «Μανόλης Πρατικάκης», του 1988: «Κώστας Γ.

Παπαγεωργίου», «Βερονίκη Δαλακούρα», του 1989: «Ερρίκος Μπελιές», του 1991:

«Αντώνης Φωστιέρης», του 1992: «Παυλίνα Παμπούδη», του 1993: «Γιάννης

Πατίλης».560

Η βασική συνισταμένη της κριτικής σκέψης του Γιώργου Μαρκόπουλου

εγκιβωτίζεται στην εξής παράγραφο:

Σκέφτομαι κάπου κάπου ότι μια και όλα σε αυτόν τον κόσμο αλλά και στην

ποίηση έχουν ειπωθεί, εκείνο που θα μπορούσε να πράξει κανείς για να ελπίζει ότι το

πέρασμά του δεν θα ισοφαριστεί αμαχητί από την παντοδυναμία της κοινοτοπίας, είναι

να ψάξει και να βρει έναν προσωπικό του, διαφορετικό τρόπο όρασης των

τεκταινομένων, και μια καινούρια οπτική γωνία, επίσης δική του.561

Η σχέση της λογοτεχνίας με τη ζωγραφική έχει πολλαπλώς μελετηθεί562 και

ο Μαρκόπουλος υποστηρίζει πως η ποίηση του Αλέξανδρου Ίσαρη είναι «εικαστικό

ανάπτυγμα “σημειώσεων”», μια ποίηση σε κάδρο και εξαιτίας αυτού δημιουργούνται

συνθέσεις, οι οποίες κατορθώνουν να μεταδώσουν αινιγματικά τις «ενταφιασμένες

στο τραγικό περιθώριο» μνήμες.563 Η έκδηλη λυρικότητα των πρώτων ποιημάτων του

Ίσαρη εξελίσσεται σε έναν αρτιότερο ποιητικό λόγο, ο οποίος ξεφεύγει από κάθε

υπερβολή στο ύφος και από την παραληρηματική γραφή αποβαίνει μέσω της

560 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αλέξανδρος Ίσαρης», «Λεφτέρης Πούλιος», «Πάνος Κυπαρίσσης»,

«Μιχάλης Γκανάς», «Γιάννης Κακουλίδης», «Σωτήρης Κακίσης», «Χριστόφορος Λιοντάκης»,

«Γιάννης Υφαντής», «Μπίλη Βέμη», «Γιάννης Βαρβέρης», «Αργύρης Χιόνης», «Θανάσης Ν.

Νιάρχος», «Άντεια Φραντζή», «Κώστας Μαυρουδής», «Γιάννης Κοντός», «Δημήτρης Ποταμίτης»,

«Νατάσα Χατζιδάκι», «Ρέα Γαλανάκη», «Βασίλης Στεριάδης», «Δημήτρης Καλοκύρης», «Μαρία

Κυρτζάκη», «Γιώργος Χρονάς», «Αναστάσης Βιστωνίτης», «Αλέξης Τραϊανός», «Δήμητρα Χ.

Χριστοδούλου», «Μάξιμος Οσύρος», «Γιώργος Βέης», «Νίκος Μοσχοβάκος», «Νίκος Λάζαρης»,

«Γιώργος Κ. Καραβασίλης», «Στέφανος Μπεκατώρος», «Έλενα Χουζούρη», «Μανόλης Πρατικάκης»,

«Κώστας Γ. Παπαγεωργίου», «Βερονίκη Δαλακούρα», «Ερρίκος Μπελιές», «Αντώνης Φωστιέρης»,

«Παυλίνα Παμπούδη», «Γιάννης Πατίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 9 - 11, 45

- 50, 54 - 59, 39 – 44, 84 – 85, 188 – 190, 60 – 67, 144 – 150, 185 – 187, 191 – 202, 36 – 38, 68 – 70,

82 – 83, 130 – 134, 12 – 19, 80 – 81, 91 – 93, 94 – 98, 111 – 113, 114 – 118, 124 – 129, 139 – 143, 159

– 162, 51 – 53, 20 – 22, 182 – 184, 203 – 210, 89 – 90, 99 – 101, 119 – 123, 86 – 88, 163 – 166, 23 –

35, 71 – 79, 151 – 155, 156 – 158, 167 – 181, 135 – 138, 102 – 110, αντιστοίχως. Στα κείμενα για τον

Βέη, τον Καραβασίλη, τον Πρατικάκη, τον Φωστιέρη, την Παμπούδη και τον Πατίλη ελήφθη υπ’ όψιν

η χρονολογία της τελευταίας δημοσιευμένης κριτικής του Μαρκόπουλου. 561 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βασίλης Στεριάδης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

111. 562 Βλ. δειγματοληπτικά, Δημήτρης Αγγελάτος, Λογοτεχνία και ζωγραφική. Προς μια ερμηνεία της

διακαλλιτεχνικής (ανα)παράστασης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2017. 563 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αλέξανδρος Ίσαρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 9.

113

αφαιρετικής σκέψης στη συναισθηματική αποφόρτιση, επιτρέποντας στην παράδοση,

όπως συμβαίνει και στη σύγχρονη ζωγραφική, να διεισδύσει δημιουργικά στη

νεωτερικότητα.564

Μία από τις πιο εμβληματικές φωνές της μεταπολεμικής ποίησης θεωρείται

ο Λευτέρης Πούλιος, ο οποίος με την πρώτη του συλλογή,565 την οποία μοίραζε

αυτοπροσώπως στους θαμώνες των μπουάτ της Πλάκας566 έπρεπε να εκφράσει την

ανθρώπινη πρωτοτυπία του και να έρθει σε ρήξη με το καθεστώς της δικτατορίας.567

Πρόκειται για τον ποιητή – προφήτη, ο οποίος με τον τελετουργικό του λόγο

εξέφρασε με έντονη δραματικότητα το αδιέξοδο της γενιάς του και οδηγήθηκε από

την αρχική οργή και τη ριζοσπαστική αμφισβήτηση των πάντων στην ακατάληπτη

εσωτερικότητα, εκφράζοντας την αντίστασή του με την αμεσότητα μιας ιδιάζουσας

ποιητικής γλώσσας.568

Η κοινωνία της εποχής εμφάνισης των ποιητών της γενιάς του 1970 έχει

χαρακτηριστεί ως «Κοινωνία της αφθονίας», η οποία και αμφισβητήθηκε μέσα από

το σύνολο των έργων τους. Φαινόμενα όπως η αλλοτρίωση – αποξένωση, ο

καταναλωτισμός, η έντονη βιομηχανοποίηση, το συναισθηματικό πάγωμα και ο

ωφελιμισμός οδήγησαν στην απομυθοποίηση όλων των συμβόλων και των αξιών,

αλλά και της ίδιας της τέχνης, η οποία αδυνατεί πλέον «να λυτρώσει τι πάσχον άτομο

από την εκ γενετής εμφυτευμένη μέσα του μοναξιά».569

Ο Πούλιος καλλιέργησε μια διαλεκτική σχέση σε ζητήματα ηθικής και

ιδεολογίας με την αμερικανική ποίηση των beat, των «διανοουμένων, μαχόμενων

ανταρτών»570 και πέρασε από την έντονα εκπεφρασμένη κοινωνική και πολιτική

αντίδραση σε πιο πνευματικές σφαίρες, «αποδεσμευμένος αισθητά πια από την

επιδερμικότητα της beat ποίησης […] προσπαθεί να κάνει και πάλι την ποίηση να

λειτουργεί μέσα στην καθημερινότητα, χωρίς αυτή να χάνει τίποτα όσον αφορά τον

λυρισμό, το βάθος και την ποιότητα».571

Επομένως, ο Μαρκόπουλος κρίνει θετικά το γεγονός ότι ο Πούλιος άλλαξε

την οπτική και την αντιμετώπιση της αντισυμβατικότητάς του χωρίς να απαρνηθεί

την αρχική επαναστατική του πρωτοπορία, όταν το κέντρο της ποιητικής του

μετατοπίστηκε στην υπαρξιακή αναζήτηση, παραμένοντας, ωστόσο, ο ίδιος «από την

πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε ένα και μοναδικό ποίημα, βεγγαλικό και

παρανάλωμα ταυτοχρόνως».572

564 Βλ. ενδεικτικά, Αντώνης Κωτίδης, Μοντερνισμός και «Παράδοση» στην ελληνική μεταπολεμική και

σύγχρονη τέχνη. Ζωγραφική, Γλυπτική, Αρχιτεκτονική: 1940 – 2010, Εκδόσεις University Studio Press,

Θεσσαλονίκη 2011. 565 Βλ. Λεφτέρης Πούλιος, Ποίηση, πρόλ. Φώντας Κονδύλης, χ.ε., Αθήνα 1969. 566 Βλ. Πόλυ Κρημιώτη, «Λευτέρης Πούλιος: Οι ποιητές είναι οι ακρίτες της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας» [συνέντευξη], εφ. Η Αυγή, Κυριακή, 23.02.2014. 567 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Λεφτέρης Πούλιος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 47. 568 Βλ. Χάρης Βλαβιανός, «Λευτέρης Πούλιος: “Είναι θαυμάσιο να τραγουδάς”», εφ. Τα Νέα,

Σάββατο, 09.02.2008. 569 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Λεφτέρης Πούλιος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 45 -

46. 570 Βλ. Μαρία Ν. Ψάχου, «Η ποίηση ως ακαθοδήγητο αντάρτικο. Σκέψεις για τη σχέση του Λ. Πούλιου

με την ποίηση των beat στη δεκαετία του ’70», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 3, Μάιος 2015, σ. 13 – 14, βλ.

ιδίως, σ. 13. 571 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Λεφτέρης Πούλιος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 48. 572 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Λεφτέρης Πούλιος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 49.

114

Ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει ο Μαρκόπουλος στον ήπιο τόνο των ποιημάτων,

τα οποία κατευθύνονται από την υπαρξιακή περιπλάνηση και την εκδίωξη κάθε

είδους πόζας, γεγονός το οποίο εκφράζεται στο δοκίμιό του για τον Πάνο Κυπαρίσση,

στην ποίηση του οποίου παρατηρείται «βαθύτερη ενατένιση του χρόνου, της μοίρας

του ανθρώπου, του γεγονότος, της ιστορίας»,573 αφού με αυτόν τον τρόπο

αποφεύγεται η ακραία συναισθηματική πραγμάτωση των θεμάτων, τόσο η οργή όσο

και η υπερβολική λυρικότητα κάτω από το σύνθετο πλαίσιο του έρωτα, της μνήμης,

της ιστορίας.574

Στην ποίηση του Μιχάλη Γκανά εμφωλεύει η ολοκληρωτική διάψευση των

οραμάτων της γενιάς του 1970, η οποία εκφράζεται με έναν λυγμό εξαιτίας της

αποκλεισμένης και περιθωριακής Ελλάδας «των συνοικιών, του καφενείου και των

ποδοσφαιρικών γηπέδων».575 Αναμφίβολα, το φαινόμενο της αστυφιλίας, το οποίο

οδήγησε τους ανθρώπους από την επαρχία στην Αθήνα, δεν επέφερε τελικά την

αναμενόμενη ευτυχία, αλλά συνοδεύτηκε από τη νοσταλγία για την πατρώα γη ως

μέσο λύτρωσης στη δίνη της «πρωτόγνωρης ζούγκλας», η οποία μοιάζει με

«“κλουβί” αποτρόπαιο και συνάμα βασανιστικό».576 Για να μπορέσει να αντεπεξέλθει

στις δύσκολες συνθήκες, ο Γκανάς με τόλμη, ποιητική άποψη και «γλώσσα άδολη»577

εξέφρασε το αίτημα «να διασωθεί μέσω της μνήμης ένα ελάχιστο αληθινής

ομορφιάς»578 και με την αυτόνομη πορεία του «επέστρεψε» στη γενέθλια γη του με

συνοδοιπόρους τον Σεφέρη, τον Κρυστάλλη και το δημοτικό τραγούδι.579 Ωστόσο, ο

κρίνων διαπιστώνει πως ο Μιχάλης Γκανάς ξεκίνησε από το βάθρο της εμπειρίας,

αντιδρώντας στα γεγονότα, αλλά δεν στάθηκε εκεί. Κατάφερε να αγγίξει τη

στοχαστικότητα, αφού πέρασε από τη στιχουργική διάταξη στον «δημιουργικά

ασεβή»580 πεζόμορφο λόγο και διεύρυνε τον ορίζοντα της ποίησής του με θέματα

διαχρονικά, όπως ο έρωτας, η θλίψη για τον αδυσώπητο χρόνο και το αναπόφευκτο

τέλος.581

Το 1979 δύναται να θεωρηθεί ως μια εκ των γονιμότερων χρονικών φάσεων

του Γιώργου Μαρκόπουλου, διότι δημοσιεύει ή εκφωνεί τα περισσότερα κριτικά του

573 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πάνος Κυπαρίσσης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 55. 574 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πάνος Κυπαρίσσης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 59. 575 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Ε΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, Εκδόσεις

Κέδρος, Αθήνα 22016, σ. 57 – 114, βλ. ιδίως, σ. 91. 576 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Γκανάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 39. 577 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Γκανάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 40. 578 Βλ. Χάρης Βλαβιανός, «Μιχάλης Γκανάς: “και τι να πω για την αγάπη…”», εφ. Τα Νέα, Σάββατο,

14.04.2007. 579 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Γκανάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 40 –

41. 580 Ο χαρακτηρισμός ανήκει στην Ελένη Χοντολίδου και αναφέρεται στον λόγο του Μιχάλη Γκανά ως

«μεταφραστή» της ομηρικής Οδύσσειας (Ομήρου Οδύσσεια, διασκ. Μιχάλης Γκανάς, εικονογρ.

Βασίλης Γρίβας, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2016), βλ. Ελένη Χοντολίδου, «Διαβάζοντας την

Οδύσσεια του Μιχάλη Γκανά για νέους», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b2%ce%ac%ce%b6%ce%bf%ce%bd%cf

%84%ce%b1%cf%82-%cf%84%ce%b7%ce%bd-

%ce%bf%ce%b4%cf%8d%cf%83%cf%83%ce%b5%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%bf%cf%85-

%ce%bc%ce%b9%cf%87%ce%ac%ce%bb%ce%b7-%ce%b3/, Σάββατο, 06.01.2018, τελευταία

προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018. 581 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Γκανάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 42 –

44.

115

δοκίμια για τους ομοτέχνους του, ενώ παράλληλα εκδίδει την τέταρτη ποιητική του

συλλογή, με τίτλο Οι Πυροτεχνουργοί,582 η οποία αποτέλεσε και τομή στο ποιητικό

του έργο.583

Στο δοκίμιο για τον Γιάννη Κακουλίδη ο Μαρκόπουλος αναφέρεται στις

δυσκολίες, τις οποίες αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι στην κοινωνία της Αθήνας,

προβλήματα, τα οποία στιγμάτισαν τη γενιά του και έγιναν αντικείμενο της

αμφισβητητικής τάσης των ποιητών της. Ο Κακουλίδης με ειρωνική και χλευαστική

ματιά καταπιάνεται με τον ωφελιμισμό, τη μοναξιά, τον έρωτα και τη «νόθη

εξαστικοποίηση» σαν ακροβάτης σε σκοινί που αψηφά με τη βοήθεια της μνήμης την

«απειλή της πτώσης».584

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η καταληκτική φράση του μελετητή με

αφορμή την ποίηση του Σωτήρη Κακίση, με την οποία στηλιτεύεται η επιφανειακή

ανάπτυξη μιας ανοίκειας εποχής, στην οποία έχει ενσταλάξει μια θλίψη που κάνει τον

ποιητή έναν δήθεν αδιάφορο / που κρύβει τα χέρια του στις τσέπες:585

Έτσι, τα δημιουργήματά του δεν κρύβουν, παρά τη συγκεκαλυμμένη ομορφιά

μιας χειρονομίας που στάθηκε μετέωρη, στις σφαίρες ενός κόσμου όπου τίποτα δεν

ολοκληρώνεται, και που όλα μένουν ίσως για πάντα ασυγκόλλητα (αλλά αυτάρκη), μέσα

στη δική τους απλησίαστη όσο όμως και τρυφερή μοναξιά.586

Ακολούθως, τονίζεται η υψηλότονη και, ταυτόχρονα, υπαινικτική γραφή του

Χριστόφορου Λιοντάκη, η οποία εκπορεύεται από την απόγνωση της καθημερινής

ζωής και από το ακατάλυτο πάθος για την αντιμετώπιση των εκάστοτε αναδυόμενων

δυσκολιών.

Η ποίηση του Λιοντάκη δεν κραυγάζει εναντίον της ιστορίας, αλλά ούτε

εκπίπτει σε μελοδραματισμούς.587 Είναι σημαντικό για τον Μαρκόπουλο το ότι τόσο

το βιωματικό υπόστρωμα, το οποίο φθάνει ως τη γενέθλια γη και τα ανεξίτηλα

σημάδια από την εποχή της αθωότητας όσο και η ποιητική πραγμάτευση του έρωτα

δεν περιχαρακώνονται σε επικαιρικά βιώματα, αλλά είναι πτυχές μιας ποίησης που

αιχμαλωτίζει την αιωνιότητα και, έτσι, το ατομικό στοιχείο πορεύεται πλάι στο

582 Γιώργος Μαρκόπουλος, Οι Πυροτεχνουργοί, ό.π. Σε συνέντευξή του ο ποιητής αναφέρει: «Είχα

αισθανθεί μέσα μου την ανάγκη ότι έπρεπε σιγά σιγά να εγκαταλείψω τα απολύτως εξωτερικά στοιχεία

και να οδηγήσω τη γραφή μου σε εσωτερικότερα τοπία της ψυχής μου. Χωρίς, όμως, να αφήσω έξω

και τα τοπία της καθημερινής μας ζωής, εκείνα, όμως, που έκρυβαν μέσα τους μια μη ορατή δια

γυμνού οφθαλμού ποίηση». Βλ. Ελένη Γκίκα, «Γιώργος Μαρκόπουλος: «Οι Πυροτεχνουργοί είναι η

άδολη ποιητική που κρύβουν οι πράξεις των φτωχών, λαϊκών και ταπεινών ανθρώπων» [συνέντευξη],

στο ηλεκτρονικό περιοδικό Fractal, http://fractalart.gr/giorgos-markopoulos/, ό.π. 583 Βλ. εν συνόλω, «Οι πυροτεχνουργοί», Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 131 –

147. 584 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Κακουλίδης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

84 - 85. 585 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τα ποιήματα, ένα ποτάμι, ο ποιητής», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή),

ό.π., σ. 54. 586 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σωτήρης Κακίσης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 190. 587 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Χριστόφορος Λιοντάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 60.

116

καθολικό,588 ώστε κατορθώνει να πείσει τον αναγνώστη πως «σε αυτό το παιχνίδι της

ζωής όλοι, νικητές και ηττημένοι, είμαστε ακριβώς το ίδιο πράγμα, και τίποτα μα

τίποτα περισσότερο, οι μεν από τους δε».589

Ο Γιάννης Υφαντής με τη συλλογή του Μανθρασπέντα590 είναι ένας από τους

τελευταίους ποιητές που εντάσσεται στη γενιά του 1970 παρά τις «προσωπικής υφής

αποκλίσεις του».591 Σύμφωνα με τον Αλέξη Ζήρα, ο ποιητής καταθέτει ένα «λυρικό

έργο μοναδικό» με γόνιμες επιρροές από τον ιωνικό μυστικισμό, την ανατολική

θεοσοφία και τους προσωκρατικούς φιλοσόφους,592 οι οποίες στοχεύουν στο κέντρο

της αισθητικής απόλαυσης του αναγνώστη, εστιάζοντας στους λαϊκούς ανθρώπους

και, παράλληλα, στα «ξωτικά που ζουν στις επτά λίμνες».593

Ο Μαρκόπουλος αναγνωρίζει τη φιλοσοφική διάσταση του ποιητικού λόγου

του Υφαντή, ο οποίος με την τολμηρή έκφρασή του «υπηρετεί την ευχή (ως

φιλοσοφία μάλιστα), κάποτε όλοι μαζί να φτάσουμε σε ένα σημείο από το οποίο θα

βλέπουμε τα ίδια πράγματα, στη μία και αληθινή τους διάσταση».594

Αξιοσημείωτη, επίσης, είναι η επισήμανση του κρίνοντος πως ο Υφαντής

επιδιώκει να αγγίξει το απόλυτο νόημα των λέξεων και να κυριαρχήσει πάνω στα

ανθρώπινα πράγματα,595 προσπαθώντας να συνταιριάξει αόριστες και αφηρημένες

έννοιες με την ενσωμάτωσή τους στο περιβάλλον με απόλυτα φυσικό τρόπο,596 ώστε

η ποίηση να λειτουργεί και παρηγορητικά σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από

επιφανειακές και ευτελείς απολαύσεις.

Παρά την προσφιλή ποιητική αγάπη του Μαρκόπουλου για την επιστροφή

στα παιδικά χρόνια, η παλινδρόμηση στην παιδική ηλικία για λόγους

επαναπροσδιορισμού με στοιχεία έντονης νοσταλγικότητας φαίνεται ότι κατακρίνεται

από τον κριτικό στην πρωτόλεια συλλογή της Μπίλης Βέμη, εξαιτίας της

συναισθηματικής φόρτισης, η οποία αποτελεί ακραία και αποπροσανατολιστική

κατάσταση.597

Η Βέμη εξέδωσε τις πρώτες ποιητικές συλλογές598 ούσα μαθήτρια, όμως

στην επόμενη συλλογή της με τίτλο Η σκουριά του Μεγαλέξανδρου (1979)599

εντοπίζεται από τον Μαρκόπουλο η θεματική αλλαγή και η διαφορετική αλλαγή

προσέγγισης της πραγματικότητας με υπαρξιακές και κοινωνικές συνιστώσες. Στην 588 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Χριστόφορος Λιοντάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 62 – 66. 589 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Χριστόφορος Λιοντάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 67. 590 Βλ. Γιάννης Υφαντής, Μανθρασπέντα, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1977 (πρώτη έκδοση). 591 Βλ. Κώστας. Γ. Παπαγεωργίου, «Ε΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, ό.π., βλ.

ιδίως, σ. 113. 592 Βλ. Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Υφαντής, Γιάννης», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα –

Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 2246 – 2247. 593 Βλ. Πέτρος Κασιμάτης, «Προτάσεις για… εμπνευσμένες διαδρομές», εφ. Ελεύθερος Τύπος,

Κυριακή, 14.03.2014. 594 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Υφαντής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 144. 595 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Υφαντής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 149.

596 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Υφαντής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 150. 597 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μπίλη Βέμη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 185. 598 Βλ. Μπίλη Βέμη, Νέλτο, Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1966 / Της ιδίας, Ο κόκορας των θεμελίων,

Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1971. 599 Βλ. Μπίλη Βέμη, Η σκουριά του Μεγαλέξανδρου, Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ, Θεσσαλονίκη 1979.

117

εποχή της απριλιανής δικτατορίας και στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια η Βέμη

εκφράζει με την ποίησή της την ψυχική φθορά και την επίπλαστη πνευματική

ελευθερία, φαινόμενα που αντικατέστησαν κάθε αυθεντικότητα.600 Επομένως, ήταν

σχεδόν επιβεβλημένη και η αλλαγή θεματικής της Βέμη, η οποία έδωσε μάχη με τον

ακάθεκτο χρόνο, αγωνιούσε για τον θάνατο και απογοητευόταν από τις εφήμερες

ερωτικές περιπλανήσεις, ενώ όλα αυτά την οδήγησαν στη συνειδητοποίηση της

ανθρώπινης μοναξιάς και, παράλληλα, στη μοναχικότητα, καταστάσεις

εκπορευόμενες από τον τρόπο ζωής και από μεταφυσικές αναζητήσεις αντιστοίχως.601

Στο κείμενο για τον Γιάννη Βαρβέρη διαβάζουμε:

Αν δυο από τους βασικούς θεματικούς πόλους των ποιητών που εμφανίστηκαν

κατά τη δεκαετία του εβδομήντα είναι ο έρωτας και ο θάνατος, ο Γιάννης Βαρβέρης

[…], μετέχοντας με έναν δικό του τρόπο στο πρώτο, ίσως είναι ένας από τους δυο –

τρεις (π.χ. Παπαγεωργίου, Φωστιέρης), που βαστούν με εξαιρετικά ρωμαλέο χέρι τα

ηνία του δεύτερου.602

Ο Μαρκόπουλος επισημαίνει στην ποιητική του Βαρβέρη ένα συνταίριασμα

μορφής και περιεχομένου, καθώς και μια «ανάμνηση κινήματος αισθητισμού603 του

19ου αιώνα»,604 το οποίο φανερώνει την ολοκληρωτική υποταγή στις αισθήσεις ως

επιτακτική ανάγκη με εικόνες γεμάτες σαρκασμό και ένταση.605

Ο Γιάννης Βαρβέρης ως ποιητής του «υπαρξιακού αδιεξόδου»606 γράφει με

στοχαστικότητα, δωρικότητα και σαφήνεια, ενώ διεκδικεί με πάθος τον

αυτοπροσδιορισμό του. Η ερωτική απελπισία και η μοναξιά, όπως, επίσης, και η

αλλοτρίωση που επιφέρει ο χρόνος οδηγούν τον ποιητή σε μια «έμμεση άρνηση της

φυσικής διαιώνισης της ζωής».607 Για τον μελετητή, ο Βαρβέρης υπερβαίνει τον

ρεαλιστικό άξονα, ο οποίος χαρακτηρίζει την ποιητική της γενιάς του, και

συμβολοποιεί τα πράγματα, αλλά χωρίς να εκπίπτει σε υπερβολές.608

Η ποίηση του Αργύρη Χιόνη, ενώ ξεκινάει διαποτισμένη με

«πληθωρικότητα» και με στοιχεία «ρομαντικού πεσιμισμού»,609 εξελίσσεται και

αγγίζει περισσότερο τα χαρακτηριστικά της γενιάς του 1970 (εκφραστική λιτότητα, 600 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μπίλη Βέμη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 186. 601 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μπίλη Βέμη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 185 - 186. 602 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Βαρβέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

202. 603 Για το κίνημα του αισθητισμού, τις θεματικές πτυχές του (νοσηρότητα, αισθήσεις και

αισθησιασμός, αντιπαράθεση φύσης – τέχνης, φύση του Ωραίου), καθώς και τη σχέση βασικών

εκπροσώπων της εγχώριας λογοτεχνίας με το συγκεκριμένο κίνημα στον δέκατο ένατο αιώνα, βλ.

ενδεικτικά, Λένα Αραμπατζίδου, Αισθητισμός. Η νεοελληνική εκδοχή του κινήματος, Εκδόσεις Μέθεξις,

Θεσσαλονίκη 2012. 604 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Βαρβέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα […], ό.π., σ. 199. 605 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Το πιάνο και ο θάνατος», εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή,

26.04.1991. 606 Βλ. Μαρία Κέντρου – Αγαθοπούλου, «Γιάννης Βαρβέρης: Το αναποδογυρισμένο πρόσωπο της

σύγχρονης συνείδησης», εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 13.05.2012. 607 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Βαρβέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

196. 608 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Βαρβέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

200. 609 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αργύρης Χιόνης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 36.

118

γλωσσικοί πειραματισμοί, θεματική αντλημένη από την εποχή) με κύριο όπλο του τη

γλώσσα, η οποία διαδραματίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο, για να εκφράσει τους

κοινωνικούς προβληματισμούς, τη μοναξιά και την ευτέλεια ή «την αμεριμνησία των

πιο παρθένων μας, στο βάθος, ευαισθησιών».610 Ο Μαρκόπουλος αναφέρει:

Η γλώσσα του Αργύρη Χιόνη […] άλλοτε ακροβατεί σε μια κόγχη μαχαιριού,

όπου η φιλοσοφίζουσα ή, καλύτερα, η θυμοσοφική του διάθεση, αναλαμβάνει από μόνη

της να κρατήσει τις ισορροπίες, και άλλοτε καταφεύγει σε τόνους αρκούντως λυρικούς,

όπου πιστεύω ότι αποδίδει και περισσότερο πιστά τις προθέσεις του.611

Ο βασικός άξονας της ποίησης του Θανάση Θ. Νιάρχου αποκρυσταλλώνεται

στη θεματική του έρωτα και ο μελετητής αποφαίνεται θετικά για τον τρόπο με τον

οποίο χειρίστηκε ο ποιητής το συναίσθημα και το βίωμά του, μέσω μιας γραφής

καλλιεπούς. Η γραφή του Νιάρχου, η εμπειρία του και η έμπνευσή του

επικεντρώνονται στην ερωτική συμπεριφορά του ποιητικού υποκειμένου, ενώ είναι

σημαντικό το ότι ο ποιητής την καταγράφει «με τον πιο ανυπόκριτο τρόπο αλλά και

με την πιο αφοπλιστική απλότητα […] κατά την παράλληλη πορεία της με την

καθημερινή ζωή».612

Οι ερωτικές σχέσεις, η νοσταλγία της παρελθούσης ανεπιστρεπτί παιδικής

ηλικίας και ο θάνατος διακλαδώνονται στην ποίηση της Άντειας Φραντζή, ωστόσο,

παρόλο που αναπτύσσονται με εκφραστική λιτότητα, το περιεχόμενό τους αποδίδεται

με τόση ένταση, ώστε αυτή να παραμένει «παντοτινά αιωρούμενη σε απόκρημνες

πλαγιές».613 Για τον Μαρκόπουλο, η γραφή σε χαμηλόφωνους τόνους είναι

προτιμότερη από τη χρήση ακραίων μέσων, ώστε τα ποιήματα να παραμένουν αιώνιοι

θεματοφύλακες νοημάτων και να διαθέτουν προοπτική ένταξης στη σφαίρα του

διαχρονικού. Εξάλλου, η αθωότητα «ανήκει οργανικά στο κύμα της ζωής∙ σε αυτό

κάποιες και κάποιοι πιστεύουν πως υπάρχει θέση και για την ερωτικότερη πτυχή της

λογοτεχνίας: την ποίηση»!614

Ο Κώστας Μαυρουδής, «μανιώδης θηρευτής λεπτά φωτισμένων εικόνων»

και «με την αμεριμνησία της “ανυποψίαστης” εφηβείας»615 πετυχαίνει να συνδεθεί

υποβλητικά με τον αναγνώστη με τους επιδέξιους χειρισμούς στην ποίησή του, από

τη στιγμή που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις λεπτομέρειες, στο «ελάχιστο και

φαινομενικά ασήμαντο»616 και διαμέσου συνειρμικών συλλογισμών και υποβλητικών

610 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αργύρης Χιόνης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 37. 611 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αργύρης Χιόνης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 37. 612 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Θανάσης Θ. Νιάρχος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

70. 613 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Άντεια Φραντζή», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 82. 614 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Πολύπτυχος ποιητικός λόγος» [βιβλιοκρισία: Άντεια Φραντζή, Τελετή στο

κύμα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2002], περ. Διαβάζω, τχ. 439, Απρίλιος 2003, σ. 48 – 49.

Περιλαμβάνεται και στο: Δημήτρης Κόκορης, Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική

Έκφραση, ό.π., σ. 263 – 265, βλ. ιδίως, σ. 265. 615 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Μαυρουδής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

130. 616 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Μαυρουδής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

132.

119

γλωσσικών εκφράσεων προσηλώνεται στην «αισθητική θεώρηση της ζωής».617

Αναδεικνύει, αρχικά με επιγραμματικότητα και έπειτα μέσα από πεζογραφικούς

κανόνες και με εξομολογητικό ύφος, το θέμα της φθοράς, η οποία προέρχεται από τον

ασταμάτητο χρόνο, από την «ψυχική ακαταστασία» της μεγαλούπολης, από την

εφήμερη διάρκεια των σχέσεων και από τον δεδομένο και επερχόμενο θάνατο.

Επίσης, είναι σημαντικό για τον κριτικό το ότι η επιστροφή μέσω της μνήμης στη

γενέθλια γη αποκτά πλέον χιμαιρικές διαστάσεις και δεν ευχαριστεί, αλλά πληγώνει

τον ποιητή, τον αναγνώστη και τον ίδιο τον μελετητή, ο οποίος άφησε πίσω το

«πελοποννησιακό του όνειρο»:618

Όσο δε για τη γενέθλια γη, ετούτη πια δεν αποτελεί παρά παρελθόν, το οποίο

όχι μόνον δεν του προσφέρει τις πρωτόγνωρες εκείνες εκστατικές στιγμές, αλλά

τουναντίον μάλλον δείχνει να τον κάνει να δυσανασχετεί, ή ακόμη και να αισθάνεται

ίσως και «άβολα», όπως ακριβώς όλοι της ζωής και της ψυχής οι μετανάστες.619

Κατά τη διάρκεια του τρίτου Φεστιβάλ Αυγής – Θούριου (19 – 23

Σεπτεμβρίου 1979) ο Γιώργος Μαρκόπουλος εκφώνησε ομιλίες σχετικά με την

ποίηση του Γιάννη Κοντού, του Δημήτρη Ποταμίτη, της Νατάσας Χατζιδάκι, της

Ρέας Γαλανάκη, του Βασίλη Στεριάδη, του Δημήτρη Καλοκύρη, της Μαρίας

Κυρτζάκη, του Γιώργου Χρονά και του Αναστάση Βιστωνίτη.

Ο Μαρκόπουλος, ως υπέρμαχος της ήρεμης ριζοσπαστικότητας, απορρίπτει

την έντονη αντίδραση στα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής και

υπερασπίζεται την «αντιηρωική» τέχνη, η οποία στρέφεται κυρίως στον εσωτερικό

ψυχισμό του ανθρώπου, αφήνοντας έξω από το καλλιτεχνικό πλάνο τις όποιες

προπαγανδιστικές προσδοκίες και την πιθανή υποταγή σε συμβάσεις.

Ο Γιάννης Κοντός, με έντονο το στοιχείο της κινηματογραφικής

αποτύπωσης των στιγμών της ζωής στη μεγαλούπολη, μεταθέτει «τον κόσμο προς το

δικό του μέρος», προσέχει τις λεπτομέρειες, συλλέγει το υλικό του από την

καθημερινότητα και μέσω κατάλληλης επεξεργασίας, πιστός στην ελεγειακή

έκφραση, η οποία προσφέρεται γυμνή και κοφτή, αποδίδοντας εύστοχα την

παραστατική δύναμη της αντίθεσης, προσφέρει στον αναγνώστη – θεατή μια ποίηση

αυθεντική.620

Από την άλλη πλευρά, η καταβύθιση στον εσώτερο εαυτό και η επιστροφή

στις πατρογονικές ρίζες στην ποίηση του Δημήτρη Ποταμίτη αποτιμούνται θετικά

από τον Μαρκόπουλο, αφού με αυτόν τον τρόπο ο «ευγενικός οραματιστής» θα

βιώσει μια νέα πνευματική κατάσταση, εκφράζοντας πόθους και έννοιες που

617 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Μαυρουδής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

132. 618 Στίχος από το ποίημα «Ζιγκουάλα - Αθήνα»: […] κι εγώ μονάχος θα γυρνώ / έχοντας ξεράσει –

άδειος – στο Βοτανικό ή στη Βάθη / μαζί με το ούζο στον υπόνομο / και το τελευταίο πελοποννησιακό

μου όνειρο, / έχοντας ξεράσει, τελείως, ακόμα και σένα. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ζιγκουάλα -

Αθήνα», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 37 – 38, βλ. ιδίως, σ. 38. 619 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Μαυρουδής», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

134. 620 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Κοντός», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 12 -

19.

120

σχετίζονται με το σύνολο της ανθρωπότητας, ενώ επισημαίνεται και μια αποστροφή

του ποιητή για τη χαμέρπεια της καθημερινότητας.621

Ο «ατομικός εσωτερικός χώρος» της Νατάσας Χατζιδάκι άλλοτε αποκτά για

τον κριτικό καθολικές διαστάσεις, ενώ ορισμένες φορές, κινούμενος στην υπερβολή

του, τραγικοποιεί και απομονώνει το ποιητικό υποκείμενο, αφού διίσταται μεταξύ

ήρεμων και «κατακρεουργημένων» σκέψεων και νοημάτων, πάντα όμως με τη

σφραγίδα της «ροκ έκφρασης και της κινηματογραφικής αποτύπωσης»,622

αποδίδοντας ποιητικά την κοινωνική υπόσταση του γεμάτου διακρίσεις, «ατέλειες,

σχιζοφρένεια, συντηρητισμό, αιώνιο σκοτάδι» περιβάλλοντος∙ χώρος, ο οποίος

περιλαμβάνει και «εσωτερικά φωτογενή» άτομα που ενώνονται σε έναν «φρενήρη»,

άχρονο και δίχως όρια χορό.623

Η ποίηση της Ρέας Γαλανάκη μέσα από την κριτική ματιά του Γιώργου

Μαρκόπουλου παρουσιάζεται σαν να διακατέχεται από ένα ηλεκτρισμένο φορτίο με

όλες τις τρυφερές ιδιαιτερότητες της γυναικείας φύσης με τη διαφορά ότι δεν

αναλώνεται σε συναισθηματικές υπερεκχειλίσεις. Ο κριτικός επισημαίνει την έλξη

από τη μαγεία που ασκούν στη Γαλανάκη τα παραμύθια και τοιουτοτρόπως

αιτιολογείται η «εξιδανίκευση των πραγμάτων» και η τρυφερή γοητεία του λόγου

της, ο οποίος είναι ενταγμένος σε μια τέχνη χωρίς τυμπανοκρουσίες,624 ενώ οι

απόηχοι της ιστορίας από την αρχαία εποχή έως την περίοδο του Εμφυλίου, καθώς

και τα δύσκολα βιώματα της εφηβικής ηλικίας εικονοποιούνται δραστικά και

εμποτίζονται από το τραγικό στοιχείο.625

Η φιλέταιρη προσέγγιση του Μαρκόπουλου προς τους ομοτέχνους του

διαφαίνεται μέσα από την προσέγγιση του έρωτα ως θέματος στην ποίηση της

Γαλανάκη, ο οποίος ενσαρκώνεται σε δυο πρόσωπα που συμμετέχουν σε ένα

ετεροφυλικό παιχνίδι, το οποίο τα κατευθύνει προς μια «σαρκοβόρα διαπάλη» χωρίς

να υπάρχει στο τέλος νικητής ή ηττημένος, αφού «οι άνθρωποι αποτελούν

συμπληρωματικά μέσα στη μοναξιά τους σύνολα».626

Επιπλέον, η μοναξιά, χαρακτηριστικό φαινόμενο της κατά τα άλλα

ευδαιμονοποιημένης εποχής, επιτείνεται από τη νοηματοδότηση των άψυχων

καθημερινών αντικειμένων («ξυπνητήρι, ηλεκτρικές συσκευές, μοτοσικλέτες»), τα

οποία πολλαπλασιάστηκαν στην εποχή της αφθονίας, και γίνονται «σύμβολα

επιθετικά ενός ακήρυχτου πολέμου».627

Επίσης, ο Μαρκόπουλος καταθέτει απόψεις υπέρ της εργασίας της γυναίκας,

φαινόμενο με κοινωνικές και ατομικές επιδράσεις και προεκτάσεις, όταν αναφέρει

πως η μοναξιά είναι μια κατάσταση, η οποία αγγίζει ανέκαθεν περισσότερο το

γυναικείο φύλο όλων των κοινωνικών τάξεων μέσα στην πατριαρχική οικογένεια,

621 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Ποταμίτης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

81. 622 Βλ. Δημήτρης Αθηνάκης, «Νατάσα Χατζιδάκι: σωματική, έμφυλη, στοχαστική», εφ. Η Καθημερινή,

Τετάρτη, 25.01.2017. 623 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νατάσα Χατζιδάκι», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 91

– 93. 624 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 96. 625 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 94 – 98. 626 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 95. 627 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 96.

121

επειδή η γυναίκα μέσα στο σπίτι «γίνεται ένα με αυτό και αυτό με εκείνη, ώσπου σιγά

σιγά, αργά αλλά σταθερά, μέσα από μια περίεργη και με μαθηματική ακρίβεια

συντελούμενη παραίτηση, βυθίζεται και χάνεται στους κόλπους του για πάντα».628

Εντούτοις, το παρόν και το μέλλον του άνδρα δεν προβλέπεται ευνοϊκότερο, επειδή

τα πάντα «τα σκεπάζει και τα βυθίζει στο τέλος η ματαιότητα που επιβάλλει ο χρόνος

και ο θάνατος».629

Αρκετοί ποιητές της γενιάς του 1970 οικειοποιήθηκαν, εκουσίως ή

ανεπίγνωστα, τα χαρακτηριστικά του κινήματος του υπερρεαλισμού, αφού η γενιά

αυτή γονιμοποίησε δημιουργικά τα εξωπραγματικά και ά-λογα στοιχεία, στα οποία

αντικατοπτρίζονταν πτυχές της παράλογης καθημερινότητας.630

Σύμφωνα με τον Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, στην ποίηση του Βασίλη

Στεριάδη εγκιβωτίζονται όλες οι ανατρεπτικές τάσεις της γενιάς του 1970, η οποία

απορρίπτει, αντιλέγει, εικονοποιεί, σαρκάζει, αυτονομείται, αλλά στο τέλος

αποδέχεται.631

Διατρέχοντας το δοκίμιο του Μαρκόπουλου, γίνεται αντιληπτό πως ο

Στεριάδης κατέχει ξεχωριστή θέση στις προτιμήσεις του κρίνοντος, αφού

συμπυκνώνει εκείνα τα στοιχεία που τον διαφοροποιούν από το σύνολο των ποιητών

της γενιάς του 1970, αλλά, ταυτόχρονα, αποτελούν εν συνόλω την ειδοποιό διαφορά

όλης της ομάδας από τις προηγούμενες.

Στην ποίηση του Βασίλη Στεριάδη εμφανίστηκε μια αποσταθεροποίηση των

λέξεων, καθώς η ειρωνεία, το καυστικό χιούμορ, το παράδοξο και η υπερβολή ήταν

στυλοβάτες της αντισυμβατικής γραφής, η οποία με τη χρήση εκφράσεων από το

προφορικό ιδίωμα, οι οποίες αντλήθηκαν από την ποδοσφαιρική διάλεκτο, από τα

μουσικά pop συγκροτήματα, από τις φοιτητικές ομάδες και τις παρέες της γειτονιάς,

συνέθεσαν κάτι σαν καταγγελτική επιστολή ενάντια στα στατικά ποιητικά όρια, στην

επιβολή του άκρατου ορθολογισμού και του καταναλωτικού προτύπου και στην

628 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 97.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η κοινωνική διάσταση του θέματος της ισότητας των δύο φύλων έχει

απασχολήσει τη Γαλανάκη στη μετέπειτα πεζογραφική πορεία της, και εκφράστηκε εντέχνως στα

μυθιστορήματά της και σε δοκιμιογραφικές καταθέσεις της, βλ. δείγματος χάριν, Ρέα Γαλανάκη,

«Βασιλεύς ή στρατιώτης»; Σημειώσεις, σκέψεις, σχόλια για τη λογοτεχνία, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1997.

Σύμφωνα με τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, «[…] στις Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα

[Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2009], που είναι ένα ιστορικό – μυθολογικό μυθιστόρημα, […]

χρησιμοποιεί έναν τοπικό, γειωμένο στον κρητικό πολιτισμό, μύθο για να κάνει μια γενεαλογία των

διακρίσεων και των διαχωρισμών στο πεδίο του φύλου και της ταυτότητας», βλ. Βαγγέλης

Χατζηβασιλείου, «Η ανανέωση του ιστορικού μυθιστορήματος και η στροφή προς μια καινούρια

συλλογικότητα», Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974

– 2017, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2018, σ. 604 - 806, βλ. ιδίως, σ. 633. 629 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ρέα Γαλανάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 98. 630 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Ε΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, ό.π., βλ.

ιδίως, σ. 80. 631 «Ο Στεριάδης κατασκευάζει φευγαλέες, παράδοξες και παράλογες πλην απαστράπτουσες

αυτοανατρεπόμενες εικόνες, με αλλοπρόσαλλα υλικά της πραγματικότητας, την οποία επιθυμεί να

γελοιοποιήσει, αποσύροντας από την επιφάνειά της το πέπλο της σοβαροφάνειας. Στην πρόθεσή του

αυτή αδιαφορεί εντελώς για τη δομή της ποιητικής του έκφρασης∙ δημιουργεί έναν προσωπικό κώδικα

εικόνων, ο οποίος βρίσκεται σε απόλυτη αντιστοιχία με την τερατώδη σύγχρονη ελληνική κοινωνία»,

βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Ε΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, βλ. ιδίως, σ. 89.

122

επιταχυνόμενη τεχνολογική επέλαση που πρωτοφανερώνονταν τότε στην ελληνική

κοινωνία.632

Το καίριο σημείο στην όλη πορεία του Στεριάδη είναι για τον Μαρκόπουλο

ότι ο ποιητής δεν συνέγραψε στοχευμένη πολιτική ποίηση, αλλά με τις ποιητικές του

δημιουργίες ανέπτυξε μηχανισμό αντίδρασης στο αστικοποιημένο και αφιλόξενο

περιβάλλον, εκτείνοντας ποιητικά το επικαιρικό παρόν στη διαχρονική του σφαίρα,

ενώ θεωρούσε πως στα κόμικς633 και στα κινηματογραφικά έργα της εποχής

αποτυπώνονται με αγαστό τρόπο το πνεύμα και η ιλιγγιώδης ταχύτητα της

απομυθοποιημένης και σοβαροφανούς πραγματικότητας.

Επιπλέον, επειδή η επαναστατικότητα των νέων ποιητών πηγάζει από τον

«ανομολόγητο φόβο ένταξης στην ανοίκεια πραγματικότητα»,634 ο φόβος του

Στεριάδη εκβάλλει στο αγριωπό τοπίο της μοναξιάς και του θανάτου, όμως ο ποιητής

δεν προσπαθεί να αποδράσει από αυτό∙ αντίθετα, αποδέχεται τις έννοιες, καθώς

632 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βασίλης Στεριάδης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

112. Σημειωτέον ότι η άρση των προκαταλήψεων και των δογματικών απόψεων σχετικά με το ότι ο

υπερρεαλισμός εξέφραζε την πλευρά της αστικής διανόησης, άρα δεν ήταν αποδεκτός από την

αριστερή πλευρά είχε ήδη επιτευχθεί. Βλ. επί παραδείγματι, Θανάσης Φωτιάδης, «Ο ποιητής

Οδυσσέας Ελύτης», περ. Ξεκίνημα, τ. Α΄, τχ. 3, Δευτέρα, 20.03.1944, σ. 14 – 17. Βλ. επίσης, για τη

«ριζοσπαστική» τριανδρία του ελληνικού υπερρεαλισμού (Ανδρέας Εμπειρίκος, Νικόλας Κάλας,

Νίκος Εγγονόπουλος), Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, «‘Εκατό χρόνια πέρασαν καὶ ἕνα καράβι». Ο

ελληνικός υπερρεαλισμός και η κατασκευή της παράδοσης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012. 633 Για τα κόμικς και τους επεξηγηματικούς ορισμούς τους («graphic storytelling», «graphic novels»,

«ένατη τέχνη», «εικονοαφήγηση»), καθώς και για την ιστορική πορεία τους και την κοινωνική

επίδρασή τους, βλ. ενδεικτικά, Αντώνιος Νικολόπουλος, Τα ελληνικά κόμικς από τη μεταπολίτευση έως

σήμερα: διαδρομές έντεχνης επικοινωνίας, αντικατοπτρισμοί ιδεών και πολιτισμικές αναπαραστάσεις στα

σύγχρονα εικονογραφηγήματα [=διδακτορική διατριβή], Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Κοινωνικών

Επιστημών, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Μυτιλήνη 2011, αναρτημένη στο:

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/25824, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή,

22.06.2018. Στις μέρες μας η χρήση της «ένατης τέχνης» είναι ευρέως διαδεδομένη και παρατηρείται η

εικονογράφηση ολόκληρων μυθιστορημάτων ή ποιημάτων, βλ. σχετικά, Soloup [= Αντώνης

Νικολόπουλος], «Τα κόμικς που δεν μοιάζουν με τα κόμικς που ξέρατε», εφ. Το Βήμα, ένθετο: Βιβλία,

Κυριακή, 05.08.2018. / Σχετικά με τη μεταφορά σε κόμικ λογοτεχνικών έργων, βλ. δειγματοληπτικά,

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα. Εικονογραφημένο αθηναίικο μυθιστόρημα,

προσαρμογή Ηλίας Κατιρτζιγιανόγλου, εικονογράφηση Γιώργος Τσιαμάντας, Εκδόσεις ComicDom

Press, Αθήνα 22017. Για το μυθιστόρημα, βλ. Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα,

εισαγωγή (= «“Σαν τις μυγδαλιές”: Ιδέες και σύμβολα στην Κερένια κούκλα»): Αγγέλα Καστρινάκη,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013 (πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος: 1911). / Ως

προς την απόδοση της λογοτεχνίας σε κόμικς, βλ. ενδεικτικά, Τάσος Καπλάνης, «Λογοτεχνικά έργα σε

πανεπιστημιακά κόμικς: ο Απόκοπος του Μπεργαδή», περ. Άνευ, τχ. 46, Χειμώνας 2012, σ. 34 – 49.

Επίσης, το ποίημα του Κ. Π. Καβάφη «κομικοποιημένο» από τον Gavin Aung Than, Ithaca: S. P.

Cavafy, στο: https://zenpencils.com/comic/131-c-p-cavafy-ithaka/, Τετάρτη, 25.09.2013, τελευταία

προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018. Την ελληνική απόδοσή του επιμελήθηκε η Κατερίνα

Προκοπίου, βλ. Κατερίνα Προκοπίου, «Καβάφης: Ιθάκη σε κόμικς» στο:

https://www.slideshare.net/katerina60/ss-27384884, Κυριακή, 20.10.2013, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 22.06.2018. / Λευτέρης Παπαθανάσης, Η πάπισσα Ιωάννα. Μεσαιωνικόν

Εικονογραφημένον. Βασισμένο στο έργο του Εμμανουήλ Ροΐδη, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2015. / Για μια

άλλη εικονογραφημένη δημιουργία ποιήματος του Κ. Π. Καβάφη, βλ. Κατερίνα Προκοπίου

(katproko), Στα 200 π.Χ. Ένα ποίημα σε comic, e-book / ηλεκτρονικό βιβλίο, Θεσσαλονίκη 2018, στο:

https://issuu.com/katerinaprokopiou/docs/200-_____/8, Τετάρτη, 20.06.2018, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 22.06.2018. 634 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Γ΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, ό.π., σ. 31 –

44, βλ. ιδίως, σ. 43.

123

«μεταθέτει ο ίδιος τα συναισθήματα, εδώ και εκεί, σαν να είναι ο μοναδικός παίκτης

ενός επιτραπέζιου παιχνιδιού με αυτοκόλλητα χαρτάκια».635

Πιστός στις επιταγές του υπερρεαλιστικού κινήματος έμεινε και ο Δημήτρης

Καλοκύρης, ο οποίος καλλιέργησε τεχνηέντως τις, αρχικά «δειλές», υπερρεαλιστικές

αποχρώσεις στο σύνολο των ποιητικών συλλογών του,636 αντιμετωπίζοντας κάθε

πλευρά της ζωής σαν ένα παιχνίδι «με την πραγματικότητα, […] με τα τοπωνύμια και

τα ανθρωπωνύμια, […] με τις εικόνες, […] με τη γλώσσα, […] με τη λογοτεχνική

παράδοση, […] με τις θετικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες».637

Για τον Μαρκόπουλο ο Καλοκύρης συνέθεσε αυτόματης γραφής ποιήματα

που μοιάζουν με «“κέντημα μουσικό”», τα οποία είτε αρκούνται σε λίγες σειρές είτε

είναι εκτενή με αφηγηματική χροιά, ο ποιητής παίζει με την ταυτοσημία των λέξεων

και προχωρεί σε ανασύνθεση των συμβόλων, διακτινώνοντας το νόημά τους.638

Επιπλέον, η ορθή εκφορά του λόγου δομείται προσεγμένα σε «κλασματική μορφή, με

αριθμητή και παρονομαστή, σύμβολα δηλαδή που παραπέμπουν σε κάποια

διαίρεση», ενώ για τη χρήση της ιστορία στην ποίηση του Καλοκύρη ο κριτικός

επισημαίνει τον διττό ρόλο της, καταληκτικό ή αφετηριακό,639 και παρατηρούνται

σολωμικές επιρροές. Ο μελετητής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλα τα στοιχεία της

ποίησης του Καλοκύρη συντελούν στην άναρχη συνθετότητα ετερόκλητων

παραμέτρων, δημιουργώντας μια ποίηση «με κόπο»,640 η οποία κατά τον ίδιο τον

ποιητή είναι «μια πρόζα ποιητικής τεχνικής με δοκιμιακά παράπλευρα έρματα».641

Στην ποίηση της Μαρίας Κυρτζάκη εμφωλεύει μόνιμα ως συνεκτικός ιστός η

συνεχής αναζήτηση του ρυθμού και του μέτρου,642 ενταγμένος στη ρητορική της

αμφισβήτησης. Η Κυρτζάκη με τον «ιεροφαντικό λόγο» της643 είχε βαθιά γνώση του

635 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βασίλης Στεριάδης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

112. 636 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Καλοκύρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

114. 637 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η σταθερή μαγεία του υπερρεαλισμού. Μια τριαντάχρονη

ποιητική θητεία δρέπει τους καρπούς της», εφ. Ελευθεροτυπία, ένθετο: Βιβλιοθήκη, Παρασκευή,

17.09.2004. 638 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Καλοκύρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

115. 639 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Καλοκύρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

116. 640 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δημήτρης Καλοκύρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

118. 641 Βλ. Όλγα Σελλά, «500 λέξεις με τον Δημήτρη Καλοκύρη», εφ. Η Καθημερινή, ένθετο: Τέχνες &

Γράμματα, Κυριακή, 17.05.2015. 642 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Ε΄», Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, ό.π., βλ.

ιδίως, σ. 106. Η Κυρτζάκη αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση ποιήτριας, στο έργο της οποίας

διαφαίνονται η ανατρεπτικότητα και ο τελετουργικός ρυθμός του ελεύθερου στίχου. Βλ. σχετικά,

Ετριπίδης Γαραντούδης, «Για τον σύγχρονο ελληνικό ελεύθερο στίχο. Η επαναφορά παραδοσιακών

μετρικών σχημάτων», Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 -2006), ό. π., σ. 451 – 453. 643 Βλ. Αλέξης Ζήρας, λήμμα: «Κυρτζάκη, Μαρία», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα –

Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1193.

124

ποιητικού φαινομένου και κατέθεσε μια «ποιοτική ποίηση»,644 με λυτρωτική ονειρική

καταφυγή.645

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος στο κείμενό του τονίζει τη στενή σχέση της

Κυρτζάκη με τον λόγο ως έκφραση / γλώσσα και ως θεματική πτυχή / περιεχόμενο. Ο

λόγος των ποιημάτων της ξεκινά εμποτισμένος με νοηματική σκοτεινότητα και

ειρωνικά σημαίνοντα και εκφράζει τον αρνητικό ψυχισμό και τη δυσθυμία των

ανθρώπων λόγω των πολιτικών και κοινωνικών συγκυριών και της επακόλουθης

αμφισβήτησης των ηθικών αξιών, αλλά εκφράζει, επίσης, και την αντίρρηση του

ποιητικού υποκειμένου στην άκριτη ενδοτικότητα εξουσιαστών και

εξουσιαζομένων.646

Στη συνέχεια, ο λόγος της ποιήτριας γίνεται μεστός περιεχομένου και αρχίζει

να αποκτά καθολικές διαστάσεις, αφού εισέρχεται σε γόνιμο και δημιουργικό διάλογο

με άλλους λογοτέχνες (Γιώργο Χειμωνά, Μανόλη Αναγνωστάκη), για να καταλήξει

μέσα από μια αφηγηματική εξέλιξη με ερωτική σχεδόν αφοσίωση στον

αποκεκαλυμμένο λόγο, έναν λόγο καλλιεπή, με αισθητική πληρότητα, ο οποίος

υπερβαίνοντας το χωροχρονικό πλαίσιο γίνεται λόγος «λυχνάρι» και λόγος «μαγικό

ξόρκι».647 Ο ποιητικός λόγος της Κυρτζάκη προέρχεται από τη βασανιστική

ενδοσκόπηση στον προσωπικό της κόσμο και παραπέμπει αναπόφευκτα «στις πιο

αξημέρωτες περιοχές του ή απεξάρθρωσής του έστω στα πιο μικρά όσο και ελάχιστα

μόριά του».648

Ακολούθως, ο μελετητής αναφέρει πως με την ποίηση του Γιώργου Χρονά

επανεμφανίστηκε με λυρικότητα «ένα περιθωριοποιημένο σύνολο ατόμων, που

δρούσε αθόρυβα ανάμεσά μας, μια και αυτός δεν έκανε τίποτε άλλο από το να

περιγράφει όλες τις εμπειρίες που έζησε κατά την εφηβική του ή αυτή της πρώτης

νεότητας ηλικία (ασθένειες, μεταφυσικές αγωνίες σχετικές με τον έρωτα και τον

θάνατο), σε έναν περιβάλλοντα χώρο […], βυθισμένο μέσα στη δική του μοναξιά,

στις δικές του κρυφές επιδιώξεις. […] Τα πρόσωπα […] μέσα στον πανικόβλητο

σεξουαλισμό τους συγχέονται, προκειμένου έτσι να καταδείξουν την κοινή καταγωγή

τους απέναντι στο πεπρωμένο και τη μοίρα».649 Ωστόσο, η τομή στην ποίηση του

Χρονά ορίζεται από τη «μετασυμφωνική συνθετότητά» της, δηλαδή από τη χρήση

της «κινηματογραφικής γλώσσας του νεορρεαλισμού» με διάθεση «θεατρικού

μονολόγου», στην οποία πρωταγωνιστούν «πόρνες», μορφές τραγικές, και «άνδρες»,

644 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρία Κυρτζάκη: Όπως ο Ενδυμίων», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο

Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/maria-kirtzaki-opos-o-endimion/, Πέμπτη, 04.02.2016,

τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018. 645 Βλ. Κατερίνα Σχινά, «Το “σκοτεινό μέλλον” της Μαρίας Κυρτζάκη», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο

Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/to-skotino-mellon-tis-marias-kirtzaki/, Σάββατο,

23.01.2016, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018. 646 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μαρία Κυρτζάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 124 -

125. 647 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρία Κυρτζάκη: Όπως ο Ενδυμίων», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο

Αναγνώστης, ό.π. 648 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μαρία Κυρτζάκη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 128. 649 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Χρονάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 139 -

140.

125

μορφές που επιτείνουν την ανεξάντλητη μελαγχολία του κοινωνικού

διαγράμματος.650

Η διερευνητική ποιητική ματιά και η επιλεκτικότητα των θεμάτων

αποτελούν κεντρικές συνιστώσες στην ποιητική του Αναστάση Βιστωνίτη, σύμφωνα

με την άποψη του Μαρκόπουλου. Ο Βιστωνίτης εισέρχεται σε έναν καινούριο χώρο,

κυριολεκτικά και μεταφορικά, και διερευνά τα συναισθήματα και τις καταστάσεις

που δημιουργούνται με ρητορικά προσχήματα την αφιλόξενη «πόλη», την αδυναμία

διαφυγής από το «δωμάτιο» και την αδιάκοπη λειτουργία της «μνήμης», ενώ

αργότερα το ποιητικό υποκείμενο συνειδητοποιεί πως ο αγώνας με τον «χρόνο» δεν

είναι παρά μια άνιση μάχη.651 Έτσι, ο ποιητής, ο οποίος εκείνη την εποχή έδειχνε

ενδιαφέρον για ποικίλα κοινωνικά θέματα,652 αποτύπωσε ρεαλιστικά τη

φρικαλεότητα που προκάλεσε ο νέος ρυθμός και τρόπος ζωής, για να οδηγηθεί στο

συμπέρασμα πως «μόνο με την αποκατάσταση της ενότητας των πραγμάτων, των

σκέψεων, των εκδηλώσεων και των συναισθημάτων θα μπορέσει το πέρασμά μας να

μη θεωρηθεί σπαταλημένο και η ζωή μας σε κάποια φάση της να (ξανα)δικαιωθεί».653

Ο Αλέξης Τραϊανός ανήκει στη χορεία των ποιητών, των οποίων η φωνή

γίνεται ολοένα και πιο «εσωτερική, ουδέτερη, αμήχανη» και δεν εντάσσεται σε

κανένα επικοινωνιακό πλαίσιο, αφού οι ίδιοι οι ποιητές αμφιβάλλουν για τη

λειτουργικότητα και τους στόχους της ποίησης ως επικοινωνιακή πράξη,654 ενώ

παράλληλα η αντιρρητική πλευρά του Τραϊανού και η μεμψιμοιρία του για το

πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της εποχής τους απέκτησε χιμαιρικές διαστάσεις.655

Εντούτοις, ο Τραϊανός ανήκει στους γνήσιους εκπροσώπους της γενιάς του

1970 και το γεγονός αυτό διαφαίνεται από το δοκίμιο του Μαρκόπουλου με τον

υπότιτλο «Μικρό επιτάφιο σημείωμα»,656 το οποίο εντάχθηκε στο βιβλίο του ύστερα

από την αυτοχειρία του ποιητή (1984). Η αδιαπέραστη απομόνωση και ο μηδενισμός

της ύπαρξης συντίθενται κάτω από ένα θλιβερό και άκρως μελαγχολικό σκηνικό. Για

την επεξήγηση των συμβόλων της ποίησης του Τραϊανού ο κριτικός επιλέγει να

αποσαφηνίσει εκείνα που φέρουν το βάρος της βιοθεωρητικής τραγικότητας του.

Έτσι, τονίζει ότι το άτομο είναι έγκλειστο στο «δωμάτιο» με μόνη συντροφιά

διάφορα «υποκατάστατα της ανθρώπινης χαράς (νικοτίνη, ηρεμιστικά χάπια,

αλκοόλ)» και με «άτομα» συγγενικής ιδιοσυγκρασίας. Από την άλλη πλευρά, οι

εξωτερικές παράμετροι («απύθμενη νύχτα», «λεπτή βροχή») συντελούν στον

650 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Χρονάς», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα […], ό.π., σ. 142 - 143. 651 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αναστάσης Βιστωνίτης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα […], ό.π., σ. 159 -

161. 652 Βλ. Αναστάσης Βιστωνίτης, «Παραχαράξεις», περ. Το Δέντρο, τχ. 8, Μάιος – Ιούνιος 1979, σ. 51 –

55. 653 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αναστάσης Βιστωνίτης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 160. 654 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Η ποίηση ως ζωντανός λόγος. Από την απαγγελία στην προφορική

ανάγνωση», στο: Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 -2006), ό.π., σ. 131 – 211, βλ. ιδίως,

σ. 191. 655 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Αναφορά στην ποίηση του Αλέξη Τραϊανού», περ. Εντευκτήριο, τχ.

20, Σεπτέμβριος 1992, σ. 35 – 40, ανθολογημένο στον τόμο: Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση

(1930 -2006), ό. π., σ. 296 - 308, βλ. ιδίως, σ. 301. 656 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αλέξης Τραϊανός», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 51 –

53.

126

χαρακτηρισμό του τοπίου ως καταθλιπτικού. Γίνεται φανερό πως η ισορροπία μεταξύ

δυσθυμικής θεματικής και αισθητικής αναδεικνύεται από τον μελετητή, καθώς

αναφέρει πως ο Τραϊανός επιδεικνύει θρησκευτική προσήλωση σε τεχνοτροπικές

αναζητήσεις, μολονότι οι αρνητικές συνδηλώσεις των συμβόλων και το ερημωμένο

σώμα του ποιητή, το «γυμνό από έρωτα», οδήγησαν τον Τραϊανό στη

«συνειδητοποίηση της μη δυνατότητας αποφυγής του πεπρωμένου»657 και στην

εκούσια επιλογή της «κακιάς μοίρας».658

Η λεπτεπίλεπτη γυναικεία φύση της Δήμητρας Χ. Χριστοδούλου την

αναγκάζει να αποκρυσταλλώσει με φειδώ, με ευγένεια, με γαλήνη και με

εκλεκτικότητα μια «υπόκωφη» και «καλυμμένη» δραματική σύνθεση, την Ηγησώ.659

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος απαριθμεί τα χαρακτηριστικά της Ηγησούς, τα οποία

ενισχύουν την άποψή του περί δραματικότητας. Επισημαίνει το στεγνό συναίσθημα

και τη ματαίωση που κατατρύχει το ποιητικό υποκείμενο, το οποίο εξαιτίας των

τύψεών του ωθείται στην αυτοδιάλυση και, παράλληλα, συμβάλλει στην

ολοκληρωτική καταστροφή του κόσμου. Επιπλέον, η τρυφερότητα και ο ερωτικός

ανταγωνισμός, όπως και η αποτέφρωση των ονείρων660 προοικονομούν τη

συμπονετική στάση του αναγνώστη προς τη γυναίκα, η οποία τελικά εκπίπτει στην

αγωνία για τις επιπτώσεις της φθοράς και στο άγχος του απευκταίου αλλά

αναπόφευκτου αἰπέος ὀλέθρου.

Το πνεύμα αμφισβήτησης βρίσκει κατάλληλη έκφραση στα ποιήματα του

Μάξιμου Οσύρου, ο οποίος με την ιδιάζουσα λογοτεχνική γραφή του, κινούμενη στο

μεταίχμιο ποίησης και πρόζας,661 δημιουργεί ποιήματα «συνθετικά» και

«εξαρθρούμενα»662 και μεταφέρει την τραγική διάσταση της διαθλασμένης

πραγματικότητας, η οποία ορίζεται διπολικά από την αγωνία για τον θάνατο και από

την ενοχή του ανθρώπου για το «αποτρόπαιο της υπάρξεώς» του.663 Η μέθεξη του

αναγνώστη αλλά και κριτικού Γιώργου Μαρκόπουλου στο ποιητικό σύμπαν του

Οσύρου επέρχεται μέσω των αναμνήσεων, του αποκρυφισμού, διάφορων θεολογικών

παραδόσεων και ονειρικών εξάρσεων664 και επιτυγχάνεται με έναν λόγο οριακό,

αφομοιωμένο πάντα σε έναν εσωτερικό ρυθμό.665

657 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αλέξης Τραϊανός», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 52. 658 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αλέξης Τραϊανός», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 51. 659 Βλ. Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου, Ηγησώ, Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1979 (πρώτη έκδοση). Η

Ηγησώ, κόρη του Προξένου, παριστάνεται καθισμένη και πλούσια ενδεδυμένη μαζί με τη δούλη της

σε επιτύμβια στήλη – πιθανώς του γλύπτη Καλλίμαχου -. Στην αναπαράσταση φαίνεται να πιάνει στο

χέρι της ένα κόσμημα. Χαρακτηριστικό της απεικόνισης είναι η έντονη θλίψη που αποπνέεται από τα

γυναικεία πρόσωπα, παρά την επιφαινόμενη κατοχή υλικών αγαθών. Η στήλη βρέθηκε στο

νεκροταφείο Κεραμεικού, χρονολογείται στην κλασική περίοδο του πέμπτου αιώνα π.Χ. και σήμερα

εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Βλ. σχετικά στον κόμβο Οδυσσέας, Υπουργείο

Πολιτισμού και Αθλητισμού, στο: http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=5422, τελευταία

προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018. 660 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα […], ό.π., σ.

183 - 184. 661 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, λήμμα: «Οσύρος, Μάξιμος», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ. 1641. 662 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μάξιμος Οσύρος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 20. 663 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μάξιμος Οσύρος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 21. 664 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μάξιμος Οσύρος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 21. 665 Βλ. Χριστόφορος Λιοντάκης, «Η αναζήτηση του απόλυτου ποιητικού μεγέθους», περ. Διαβάζω, τχ.

54, Πέμπτη, 01.07.1982, σ. 107 – 108, βλ. ιδίως, σ. 108.

127

Η πρώιμη ποίηση του Γιώργου Βέη χαρακτηρίζεται από έντονα λυρικά

στοιχεία, ωστόσο ο Μαρκόπουλος πιστεύει πως δεν υπολείπονται σε

«αυθεντικότητα», «ισορροπημένη μορφική διάταξη» και «μουσικότητα»,666 παρόλο

που από τον μελετητή κρίνεται θετικά η μετέπειτα επεξεργασμένη γλώσσα και το ότι

ο Βέης πέρασε από την αθώα στην υποψιασμένη γραφή, από τον παρωχημένο

λυρισμό στην πιστή αποτύπωση της αληθινής εσωτερικής φωνής του, χωρίς να

παραλείπει να τονίσει ο Μαρκόπουλος πως η επίδραση των ιστορικών και

κοινωνικών συμφραζομένων κάνουν φυσικότερη και ευκρινή την ποιητική ματιά του

Βέη.667 Ο κρίνων δεν αμελεί να κατευθύνει τον αναγνώστη στις υπαρξιακές εσοχές

των ποιημάτων του Βέη, οι οποίες σχετίζονται με τις κοινωνικές συνθήκες, το

φαινόμενο της αστικοποίησης, την έκπτωση των ηθικών αξιών, τη συμφιλίωση με την

απανθρωποποιημένη πόλη, τη σχέση με «την Ποίηση, την Ηθική, την Ιστορία και τη

Σοφία».668 Η χρήση κεφαλαίου γράμματος συμβάλλει στην ενδυνάμωση των εννοιών,

οι οποίες οφείλουν να συντροφεύουν το άτομο ως αρωγοί στην αντιμετώπιση των

προβληματισμών του, ενώ αλληλοσυμπληρώνονται μέσα στην αυθυπαρξία τους.

Επιπλέον, τονίζεται η απογοήτευση του ποιητή από την ένδεια των

ανθρώπινων επαφών, η οποία μετατρέπεται ποιητικώς σε πανικό, ενώ η λυτρωτική

μανία του έρωτα προσδίδει πολύτιμη πείρα και ευκαιρία για μια πολυπρισματική

αντιμετώπιση της ζωής, «για τις ανάγκες του δύσκολου ταξιδιού προς την αντίπερα

γη, εκεί όπου τα ονόματα, οι λέξεις και οι ιδέες, διατηρούν ακόμη την καθαρότητά

τους».669 Η ιδεολογική φόρτιση της ποίησης του Βέη αντικατοπτρίζεται στην αγωνία

του συγγραφέα, ο οποίος θέλει να βάλει σε τάξη τον εαυτό του, ανασυγκροτεί τις

σκέψεις του και αυτό αποτελεί «αρετή ενός αμετανόητα ρομαντικού “εγώ”», το οποίο

σώζεται μέσα από την αυτοκαταστροφή του και υπερνικάει τη βαρβαρότητα του

«ψευδεπίγραφου κόσμου».670

Από την άλλη πλευρά, η απλότητα του ποιητικού λόγου, η αφαιρετική

σκέψη και η χρήση της ειρωνικής έκφρασης, η οποία στηλιτεύει εύστοχα τη

γενικότερη παρακμή της κοινωνίας αποτελούν τους κύριους άξονες που προκρίνει ο

Μαρκόπουλος στην ποίηση του Νίκου Μοσχοβάκου, ο οποίος με χαμηλή φωνή

διατυμπανίζει την «εγερμένη του διάθεση».671

Η ανεπιτήδευτη και ειλικρινής γραφή του Νίκου Λάζαρη ελκύουν τον

Γιώργο Μαρκόπουλο, ο οποίος είναι αρνητικά διακείμενος στην «άκρατη,

ανεξέλεγκτη και “ύποπτη” ποιητική διαμαρτυρία».672 Ο κριτικός αφιερώνει στον

Λάζαρη λίγα, αλλά μεστά περιεχομένου λόγια και ο λόγος του εμποτίζεται από την

ποιητική του ιδιότητα, καθώς χρησιμοποιεί εύστοχες και δραστικές εκφράσεις, οι

οποίες συμβάλλουν στην κινητοποίηση των αισθήσεων του αναγνώστη. Δείγματος

χάριν, η χρήση συγκινησιακά φορτισμένων ρημάτων («διατυμπανίζει», «θρηνεί»),

666 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Βέης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 203. 667 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Βέης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 204. 668 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Βέης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 205. 669 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Βέης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 206. 670 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Βέης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 209. 671 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νίκος Μοσχοβάκος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

90. 672 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νίκος Λάζαρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 99.

128

καθώς και η μεταφορά του για την ποίηση του Λάζαρη, την οποία εκλαμβάνει ως

«πίνακα νεκρής φύσης με τοπίο αποπνικτικά κλειστό όσο και βαθύτατα

τρομακτικό»,673 αλλά και για τη χρήση της γλώσσας του ποιητή («η ευθυβολία του

γλωσσικού οργάνου χτυπά χωρίς περιστροφές τον επιλεγμένο στόχο»)674

δημιουργούν διαμέσου της υποβλητικής παραστατικότητάς τους ένα διαυγές και

καλλιεπές σύνολο, στο οποίο καθρεφτίζεται ο σωστός χειρισμός της γλώσσας από τον

κριτικό, αλλά και ψηλαφίζεται με ακριβολογία και δωρική, σαφή γραφή το

λογοτεχνικό πρόσωπο του Νίκου Λάζαρη.

Στην ποίηση του Γιώργου Κ. Καραβασίλη συνοψίζεται η «μίζερη»

μεταπολεμική πραγματικότητα με τον ποιητή να πληρώνει τον έσχατο φόρο, ώστε να

κλείσει τους λογαριασμούς του.675 Επιπλέον, υπογραμμίζεται από τον Μαρκόπουλο η

εκδίωξη της προσέγγισης του έρωτα ως «πλατωνικού ιδεώδους» και η σύζευξη του

έρωτα με το αντίστροφό του, τον θάνατο, ο οποίος πλέον δεν αποτελεί απειλεί για το

ποιητικό υποκείμενο, αλλά μια «λυτρωτική έξοδο» προς τον παράδεισο.676

Η αφετηριακή εκκίνηση του ποιητή Στέφανου Μπεκατώρου εδράζεται,

όπως και σε πολλούς ομοτέχνους της γενιάς του, σε σολωμικά και σεφερικά πρότυπα

και στην εξομολογητική ποίηση των πρώτων μεταπολεμικών ποιητών. Ο

Μαρκόπουλος αναφέρει για τον Μπεκατώρο ότι άφησε να ακουστεί η εσωτερική του

φωνή και να γίνει ποιητής του «“εσωτερικού χώρου”»,677 ψηλαφώντας θέματα

κοινωνικά και υπαρξιακά με μορφική ακρίβεια και πολύπλευρη θεματική. Άξια

αναφοράς είναι η επιλογική φράση του κρίνοντος για την ποίηση του Στέφανου

Μπεκατώρου, η οποία στηρίζεται στο ηθικό έδαφος της ειλικρίνειας και της

αυθεντικότητας και σκιαγραφεί το βιοθεωρητικό υπόστρωμα του Γιώργου

Μαρκόπουλου:

Και αναλογιζόμαστε έντρομοι πόσα μπορεί να χάσει κανείς εάν ανεπαισθήτως

αφεθεί στη χλαλοή των καιρών, ή, ακόμη (το χειρότερο, πόσα μπορεί να ξεχάσει όταν ο

ίδιος ξεχαστεί μέσα στο δελεαστικό παζάρι των εκτυφλωτικά πολύχρωμων ημερών

μας.678

Το βιωματικό κοίτασμα της Έλενας Χουζούρη εκκινεί να σχηματίζεται κατά

την περίοδο των παιδικών της χρόνων, παραλλάσσεται από την τεχνική της

δημιουργού και διαθλάται στον αναγνώστη μέσω των γλωσσικών ποιητικών

πρακτικών της ποιήτριας, διαγράφοντας μια πορεία «καθορισμένη και ακαθόριστη,

μεταφυσική, υπερβατική και βασανιστική», ενώ η πορεία του ποιητικού υποκειμένου

673 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νίκος Λάζαρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 99 -

100. 674 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νίκος Λάζαρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 100. 675 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Κ. Καραβασίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 120. 676 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιώργος Κ. Καραβασίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π.,

σ. 122. 677 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Στέφανος Μπεκατώρος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

86. 678 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Στέφανος Μπεκατώρος», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

88.

129

διάγει έναν «εξοντωτικό διάπλου μέσα από τις διαδικασίες της λεγόμενης ερωτικής

συνύπαρξης», η οποία διασταυρώνεται με την ιστορία της υπαρξιακής φθοράς του

ατόμου.679

Σύμφωνα με τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ο λόγος της Χουζούρη ανακαλύπτει

στην πορεία του κάθε εκφραστική του δυνατότητα, αναπλάθει και ολοκληρώνει κάθε

κίνηση του «εγώ» και, έτσι, συντίθεται η αναστοχαστική δημιουργία της, η οποία

συνομιλεί με την ιστορία, τη μνήμη και την κοινωνία, με σκοπό να εισέλθει στο

άβατο της «τραγικής συνειδητοποίησης της απόλυτης, στο τέλος, ασημαντότητάς

μας∙ αυτής της ασημαντότητας που μας κρατάει άστεγους πάντα και

ανυπεράσπιστους, μαζί με τις πράξεις μας και τα γεννήματά μας, απέναντι στον

θάνατο»,680 ώστε η συγκεκριμένη αδυναμία και αντίφαση να καταλήξει σε

επιβεβαιωτική στάση απέναντι στο ποιητικό φαινόμενο, το οποίο με επίπονη

επεξεργασία μορφής και περιεχομένου παρασταίνει «το δράμα του διαφαινόμενου και

επερχόμενου τέλους […] με τους πιο ευπρόσδεκτους τόνους».681

Στην κριτική για την ποίηση του Μανόλη Πρατικάκη682 επιδιώκεται από τον

μελετητή να προβληθεί ο ρόλος της ατομικής συνείδησης, στην οποία εγκιβωτίζονται

αλήθειες που περικλείουν την αγνότερη αλήθεια σε σύγκριση με την επιφανειακότητα

του εξωτερικού κόσμου μέσα από το πρίσμα του ποιητή – οδηγού με ρομαντικές

καταβολές.683 Ο περιβάλλων χώρος αποτελεί μια φυλακή από όπου η ψυχή δεν

μπορεί να αποδράσει και οι άνθρωποι είναι «φορείς και φερέφωνα κάποιου

τερατώδους κέντρου, το οποίο νομίζουν ότι βρίσκεται πηγαία μέσα τους και ότι

επιπλέον κιόλας τους εκφράζει».684 Ωστόσο, για να κατευναστούν τα διάφορα πάθη,

τα άτομα αποδέχονται την καταδίκη τους ως τιμωρία για την ύβρη που ποτέ δεν

διέπραξαν και, έτσι, επέρχεται ο εξευγενισμός διαμέσου της αβάσταχτης έντασης της

απελπισίας των καταδικασμένων, αφού αυτός ο παραλογισμός άγει και φέρει το

άτομο από την αναγέννηση στο «παρανάλωμα των οραμάτων»,685 από το «εγώ» στην

ανακάλυψη της εσωτερικότητας του άλλου.

Είναι γεγονός πως η γενιά του 1970 χρησιμοποίησε τον αρχαίο ελληνικό

μύθο στη συμβολική του εκδοχή και βασίστηκε στη θεματική της τραγωδίας με

σκοπό να αποδώσει τη δραματική κατάσταση της εκφυλισμένης κοινωνικής και

πολιτικής πραγματικότητας.686 Ο Γιώργος Μαρκόπουλος με ικανή διορατικότητα

679 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Έλενα Χουζούρη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 162

– 163. 680 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Έλενα Χουζούρη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 165. 681 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Έλενα Χουζούρη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 166. 682 Για μια σφαιρική θεώρηση της ποίησης του Μανόλη Πρατικάκη, βλ. ενδεικτικά, Ευριπίδης

Γαραντούδης, Η αντοχή του λυρισμού. Αναφορά στην ποίηση του Μανόλη Πρατικάκη, Εκδόσεις

Gutenberg, Αθήνα 2011. 683 Για τις ρομαντικές αποχρώσεις της ποίησης του Πρατικάκη, βλ. ενδεικτικά, Αλέξης Ζήρας, «Η

έννοια του ποιητή - οδηγού και το σημερινό της νόημα. Η περίπτωση του Μανόλη Πρατικάκη», περ.

Πόρφυρας, τχ. 113, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2004, σ. 379-382. 684 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

23. 685 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

24 – 25. 686 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ποιητές της Μεταπολίτευσης. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ

μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 487 – 512,

βλ. ιδίως, σ. 493.

130

ανακαλύπτει από τη μορφή της Μήδειας αντλημένα συμφραζόμενα στη συλλογή Η

Παραλοϊσμένη687 και μορφικές ομοιότητες, αφού πρόκειται για αφηγηματικό ποίημα,

ενώ αποτελεί το πέρασμα του ποιητή από το προηγούμενο καταγγελτικό ύφος στην

ψυχολογική και οραματική δυνατότητα της γραφής, με σαφείς επιρροές και

ανατροφοδότηση και από την επαγγελματική ιδιότητα του ποιητή ως ψυχιάτρου με

βαθιά γνώση περί του όντος:

[…] Στης ζωής τοις ρήμασι πειθόμενοι. Ότι όσο υπάρχουν Εφιάλτες θ’ αντιστεκόμαστε

ως την τελευταία μας ρίζα. Ως την ανεξάντλητη δύναμη της ζωής.688

Η χρήση της μυθικής μεθόδου στην εποχή του μοντερνισμού,

ενεργοποιώντας τη σκέψη του αναγνώστη, βοηθάει στη συλλειτουργία παρελθόντος,

παρόντος και μέλλοντος, με σκοπό να προσπεραστεί η απλή επικαιρική διάσταση και

μέσω του παρελθοντικού μύθου να εκφραστεί η διαχρονική σημασιολογική σκευή

των ποιημάτων.689 Η πρωταγωνιστική μορφή της ποιητικής σύνθεσης οδηγείται στη

δολοφονία των παιδιών της όχι από εκδίκηση προς το αγαπημένο πρόσωπο, αλλά

εγκληματεί από «άρνηση του ίδιου του δικαιώματος της δημιουργίας, σαν μια

αξεπέραστη ενοχή του ατόμου για το ότι φέρνει στον κόσμο νέους ανθρώπους, ενώ

έχει φτάσει μέσα από επάλληλους κύκλους συνειδητοποίησης στη βεβαιότητα – και

υπαιτιότητα – για την τραγική τους μοίρα».690 Επίσης, όλοι οι πρωταγωνιστές με το

κοινό παρελθόν τους εμπλέκονται στη δίνη των γεγονότων και το παρόν τους δεν

προμηνύεται καλύτερο, αφού «υπηρεσίες, υποεπιτροπές, συμβούλια, επισκοπές,

ιδρύματα, άσυλα, χρηματιστήρια κ.λπ. είναι οι απαραίτητοι όροι μιας ευνομούμενης

πολιτείας και ταυτοχρόνως ο αποπνικτικός βάλτος της».691

Όλα τα προαναφερθέντα επιτείνονται από τη διάχυτη έλλειψη επικοινωνίας

και την άνοδο του εγωκεντρισμού, φαινόμενα που δρουν νομοτελειακά στην

αυτοπαγίδευση και εκμηδένιση της ύπαρξης,692 η οποία πιέζεται από μια εσωτερική

ανάγκη των ανθρώπων «να χειραγωγήσουν και να καταξιωθούν».693

Από την άλλη πλευρά, αντίδοτο στη μοναξιά και αντίβαρο στο μοναδικό

δεδομένο του προδιαγεγραμμένου από την ανθρώπινη μοίρα θνήσκειν ορίζεται από

τον Μαρκόπουλο η επιστροφή στην επαφή με τους άλλους, για μια νέα

νοηματοδότηση της ύπαρξης, ακόμα και αν οι εξωτερικές συνθήκες είναι ψευδείς και

αμφίρροπες.694 Κλείνοντας το δοκίμιό του, ο κρίνων καταλήγει στον δυναμικό

687 Βλ. Μανόλης Πρατικάκης, Η Παραλοϊσμένη, Εκδόσεις Άκμων, Αθήνα 1980 (πρώτη έκδοση). 688 Βλ. Μανόλης Πρατικάκης, «Επιτύμβιο», Λιθοξόος, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2015, σ. 81. 689 Βλ. ενδεικτικά, Νάσος Βαγενάς, «Αντικειμενική συστοιχία και μυθική μέθοδος», Η ειρωνική

γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 55 – 61. 690 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

26. 691 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

32. 692 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

28. 693 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

30. 694 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

29.

131

αφορισμό, ο οποίος δεν διατυπώνεται παρορμητικά, αλλά μέσω ενδελεχούς εποπτείας

του ποιητικού φαινομένου, και προτείνει την επικυριαρχία της υπαρξιακής ποίησης,

αυτονομημένης και αποσυνδεδεμένης από εποχές και γεγονότα, με μια αλλαγή

εστίασης προς την παλλόμενη καρδιά, τον ίδιο τον άνθρωπο, σε κάτι που και ο

Μανόλης Πρατικάκης αποσκοπεί.695

Ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου δημιουργεί την προσωπική του μυθολογία,

αφού εκκινεί από ιστορικά «σημεία» (από τη Μικρασιατική καταστροφή έως το

κλίμα του Ψυχρού Πολέμου), για να εξιδανικεύσει τη σκοτεινή πλευρά της ζωής και

του θανάτου, ενώ ως «δραματικός ποιητής συγγράφει ποίηση ως «φιλοσοφικό

εργαλείο που αναζητά τις αιτίες της ύπαρξης»696 και στην οποία εκφράζεται η

αλήθεια μετουσιωμένη σε δραστικό λόγο.697

Στην ποίηση του Παπαγεωργίου ο στοχαστής και ο ποιητής αποτελούν μια

ενιαία οντότητα και δημιουργείται μια εναγώνια εγγύτητα ανάμεσα στη φιλοσοφία

και τη λογοτεχνική επιτέλεση, επιβεβαιώνοντας τον κανόνα πως «η αισθητική

λειτουργία των λογοτεχνικών κειμένων δεν παύει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό,

να ωθεί σε συνύπαρξη τον κριτικό στοχασμό και την καλλιτεχνική έκφραση».698 Το

πεζολογικό και δομημένο σπονδυλωτά ύφος της ποίησης του Παπαγεωργίου

συμβάλλει στη δημιουργία της παραστατικής εικονοπλαστικής σύνθεσης, η οποία

επισημαίνεται από τον Μαρκόπουλο. Στην αρχή του δοκιμίου του ο κρίνων

παραλληλίζει τη συμβολική ποίηση του Παπαγεωργίου με μετακινούμενη θεατρική

σκηνή, η οποία στοχεύει στη συνεχή και εναλλασσόμενη διεύρυνση και

ανατροφοδότηση του νοήματος και στην αξιοπρεπή αποδοχή του γεμάτου

αντιξοότητες κοινωνικού περιβάλλοντος και «του σκοτεινού στίγματος της

μοίρας».699

Ο Μαρκόπουλος με οξυμένο το αναγνωστικό κριτήριο επισημαίνει την

επιδέξια χρήση του γλωσσικού οργάνου από τον ποιητή, υπονοώντας τις σεφερικές

καταβολές και τη σημαντικότητα των γλωσσικών εκφράσεων, στις οποίες το

σημασιολογικό φορτίο δεν μπορεί να αποκοπεί από την ηχοφθογγολογική του ρίζα. Ο

κριτικός σημειώνει:

Η λέξη γίνεται και πάλι σώμα που έρχεται σε ερωτική επαφή με το άλλο επίσης

σώμα, τη γλώσσα, την οποία τροφοδοτεί σε αυτό το μονήρες παιχνίδι της με δύναμη, το

αίμα και η θύμηση της γεύσης μιας πάλαι ποτέ απολεσθείσης πρωτόπλαστης, οργανικής

σχεδόν ταύτισης και αλληλουχίας όλων αυτών των «σημαντικών» οργάνων∙ γυρνά να

695 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μανόλης Πρατικάκης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

35. 696 Βλ. Γιώργος Λίλλης, «Το παιδικό κουρείο του Κ. Γ. Παπαγεωργίου», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο

Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/to-kourio-tou-kosta-papageorgiou/, Τετάρτη,

04.03.2015, τελευταία προσπέλαση: Σάββατο, 23.06.2018. 697 Βλ. Χάρης Βλαβιανός, «Κώστας Παπαγεωργίου: “Δεν είναι οι μέρες που θα ’ρθουν τις άλλες

τρέμω”», εφ. Τα Νέα, Σάββατο, 15.03.2008. 698 Βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Εισαγωγικό σημείωμα», Φιλοσοφία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Πτυχές

μιας σύνθετης σχέσης, ό.π., σ. 10. 699 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Γ. Παπαγεωργίου», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […],

ό.π., σ. 73.

132

επανασυνδεθεί, ο κομμένος αυτός λόγος, με μια φρέσκια, παρά το ότι έρχεται μέσα από

τα βάθη των χρόνων, ξαναγεννημένη ακεραιότητα.700

Συνδεόμενος, όμως, με το κλίμα της εποχής του, στο οποίο η ποίηση αποκτά

λαϊκότερο έρεισμα, ο Παπαγεωργίου επιθυμεί να φανεί «συνεπής» στους κανόνες της

ομάδας και χρησιμοποιεί μια γλώσσα προφορικών καταβολών με όσο το δυνατόν

λιτό λεξιλόγιο, «χρησιμοποιημένο όπως πιθανώς θα το χρησιμοποιούσε, αν μιλούσε,

κάποιος άνθρωπος αγράμματος σε ώρα πανικού»,701 για να αποδοθεί πιστότερα η

αμφιλεγόμενη κατάσταση της εποχής στην οποία μεγάλωσε και έδρασε η γενιά του

1970.

Η ποίηση της Βερονίκης Δαλακούρα δεν συνοδεύτηκε άμα τη εμφανίσει της

από διθυραμβικές κριτικές. Ο Τάκης Σινόπουλος στο περιοδικό Η Συνέχεια παίρνει

θέση όχι τόσο ευνοϊκή, ίσως υπερβολικά αντιρρητική, για την ποιήτρια, η οποία,

καθώς κινείται στα όρια του υπερρεαλισμού και του παραλόγου ως «έκφραση

αδιεξόδου», βαίνει στην «οριστική άρνηση» του περιβάλλοντος κόσμου με

αποτέλεσμα να «χάνει τη δυνατότητα να παράγει ποίηση» και να δημιουργεί «μόνο

φραστικά πυροτεχνήματα».702

Ο Μαρκόπουλος προσπαθεί να αποκαταστήσει την «κακή αποδοχή»703 της

ποίησης της Δαλακούρα, στηλιτεύοντας βέβαια τις εκφραστικές υπερβολές, την

«τάχα τάση για βωμολοχία», ως έκφραση αντίθεσης του γυναικείου φύλου στην

κοινωνική ανισότητα, και τον «“εφηβικό ναρκισσισμό”»,704 φαινόμενα που δεν

συμβαδίζουν με τις απόψεις του Μαρκόπουλου όπως εκφράστηκαν μέσα από τα

κείμενά του για τους υπόλοιπους ομοτέχνους του.

Στο πλαίσιο όμως της αγαπητικής και φιλέταιρης προσέγγισης του

κρίνοντος, η Δαλακούρα επαινείται για την αφηγηματική «εργασία»705 της, γεγονός

που σημαίνει ότι αναγνωρίστηκε ο κόπος και η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της

καλλιτεχνικής δημιουργίας, με τίτλο Το παιχνίδι του τέλους.706 Η χρήση της λέξης

«εργασία» δεν εμπίπτει στον προσδιορισμό του τυχαίου, αφού η κάθε εργασία απαιτεί

κόπο, αφοσίωση, μεθοδικότητα και κεντρική στόχευση, για να αποδώσει στο

δημιούργημά της, δηλαδή στο παραγόμενο έργο, ιδιαίτερες ιδιότητες και μοναδικό

χαρακτήρα. Πιο ώριμη, λοιπόν, η Δαλακούρα πετυχαίνει να αγγίζει άμεσα τις χορδές

του αναγνώστη και να επικοινωνήσει με το κοινό μέσω των δημιουργημάτων της,

700 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Γ. Παπαγεωργίου», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […],

ό.π., σ. 76. 701 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Κώστας Γ. Παπαγεωργίου», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […],

ό.π., σ. 79. 702 Βλ. Τάκης Σινόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα, ’67 – ’72, Ποίηση, Αθήνα 1972» [βιβλιοκρισία],

περ. Η Συνέχεια, τχ. 5, Ιούλιος 1973, σ. 236 – 238, βλ. ιδίως, σ. 237. 703 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

152. 704 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

152. 705 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

153. 706 Βλ. Βερονίκη Δαλακούρα, Το παιχνίδι του τέλους. Διηγήματα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1988.

133

αναζητώντας «το απόλυτο»,707 γεγονός που ενισχύεται και απόό την αντιμετώπιση

της φθοράς, σωματικής και ψυχικής, του χρόνου, «αφημένη ως έρμαιον, αλλά με τον

τρόπο της παλεύοντας, μια και αρνείται να δεχθεί ότι αυτή είναι η μοίρα όλων μας

πάνω σε τούτη τη γη».708

Η «σύντομη απόπειρα προσέγγισης»709 της ποίησης του Ερρίκου Μπελιέ

καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο ποιητής διαφέρει από άλλους ομοτέχνους του,

καθότι συνδυάζει τον «επιμελώς κρυμμένο προσωπικό λυρισμό» με την «παγερή

σκληρότητα».710 Ο Μαρκόπουλος διεξέρχεται την ποιητική του Μπελιέ με βάση την

εξέλιξη της πορείας του ποιητή σε συνάρτηση με το θέμα του προερχόμενου από τη

φθορά και τον θάνατο φόβου. Αρχικά, λοιπόν, ο κριτικός διαπιστώνει πως ο φόβος

ενεδρεύει εφιαλτικά ως «ακαθόριστος “κίνδυνος”», ο οποίος «απειλεί μόνο τους

άλλους».711 Ορθά τονίζεται, επίσης, η αποστασιοποίηση του ποιητή, καθώς ο κρίνων

αναφέρει τη χρήση της τριτοπρόσωπης αφήγησης («η εκφορά λόγου γίνεται σε τρίτο

πρόσωπο και ποτέ σε πρώτο»),712 η οποία συντακτικώς συνδέεται με την

αντικειμενικότητα , διότι η αφήγηση από απόσταση δεν περιλαμβάνει τη συμμετοχή

του ποιητικού υποκειμένου. Ακολούθως, όμως, ο ποιητής θα υποστεί τις «συνέπειες

του τιμήματος το οποίο θα κληθεί κάποτε να πληρώσει»713 ως μέρος και ο ίδιος του

ευρύτερου συνόλου. Εντέλει, ο ποιητής θα συνάψει ένα περίεργο συμφωνητικό

εξάρτησης με τον θάνατο και, έκτοτε, θα κυριαρχείται από την «αγωνία για το τι θα

μας μείνει πια […], αν κάποτε αυτός ο φόβος (για τη φθορά και τον θάνατο) για

οποιοδήποτε λόγο λείψει»714 μέσα στον δίχως ίχνος ανθρωπισμού κόσμο, αγωνία

κλειστοφοβική και εκπεφρασμένη με χιούμορ και με τον στόμφο των

υπερρεαλιστικών μοτίβων, ώστε να προκαλείται ένα λεκτικό «delirium tremens».715

Ο Αντώνης Φωστιέρης θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές

της γενιάς του 1970, καθώς η αναγνωστική απήχηση των έργων του είναι μεγάλη, οι

δημιουργίες του επανεκδίδονται, ενώ το έργο του απασχολεί τους μελετητές σε

707 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

155. 708 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

155. 709 Πρόκειται για τον τίτλο του δοκιμίου: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. Σύντομη

απόπειρα προσέγγισης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 156 – 158. 710 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

158. Άξιο προσοχής για τον «λυρισμό» είναι το γεγονός ότι ο Μπελιές εκπόνησε μεταφράσεις στην

ελληνική γλώσσα πολλών έργων ξένων συγγραφέων. Βλ. σχετικά, Ευριπίδης Γαραντούδης, λήμμα:

«Μπελιές, Ερρίκος», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, ό.π., σ.

1490. 711 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

156. 712 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

156. 713 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

156. 714 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ερρίκος Μπελιές. […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

157. 715 Βλ. Στέλιος Λύτρας, «Το εφιαλτικό τοπίο της πόλεως» [βιβλιοκρισία], περ. Διαβάζω, τχ. 140,

Τετάρτη, 26.03.1986, σ. 67 – 68, βλ. συγκεκριμένα, σ. 68.

134

φιλολογικό και ερευνητικό επίπεδο.716 Ο Μαρκόπουλος στο δοκίμιό του αναδεικνύει

τις βασικότερες παραμέτρους του έργου του ποιητή, το οποίο χαρακτηρίζεται από

συνθετότητα ιδεών, γλωσσικές καινοτομίες και υπαρξιακή αναζήτηση, αφού

συνδυάζει τη λυρική παρακαταθήκη με τον φιλοσοφικό στοχασμό, δημιουργώντας το

απαιτούμενο οντολογικό βάθος, στοιχεία συγκεντρωμένα στη φράση του Δημήτρη

Κοσμόπουλου: «Στην εποχή του κενού, και δια του κενού, η ποίηση θέτει στο

προσκήνιο το αίτημα του ιερού και της συλλογικής εμπειρίας».717

Ο μελετητής διαπιστώνει πως στην ποίηση του Φωστιέρη οι ιδέες

επανέρχονται, ολόκληροι στίχοι ή ημιστίχια μεταφέρονται από ποίημα σε ποίημα και

εντοπίζει συνδετικές αντιστοιχίες μέσω σχημάτων λόγου, συνηχήσεις, παρηχήσεις,

αντιστροφές, οι οποίες δημιουργούν αισθητικές εντυπώσεις και συνεπικουρούν στην

έντονη προβολή του νοήματος των φράσεων,718 με αποτέλεσμα τα διακειμενικά

στοιχεία δημιουργούν ενιαίο «ποιητικό κείμενο» και όχι «ποιητική συλλογή»719 ή

«αυτόματα ποιήματα που όλα μαζί συνθέτουν κύκλους με κοινό κέντρο»,720 έτσι

ώστε να εκτείνεται η ποιητική γραφή σε μυθιστορηματική.

Με τη συλλογή Σκοτεινός Έρωτας. Ποίηση μες στην ποίηση721

σηματοδοτείται η αλλαγή πορείας του ποιητή προς την «ουσιαστική» - υπαρξιακή

ποίηση,722 αποδίδοντας το σκηνικό της σκοτεινής όψης του ανεκπλήρωτου έρωτα. Ο

Μαρκόπουλος εντοπίζει την κύρια απόκλιση του ποιητή, άποψη που υιοθετήθηκε από

νεότερους μελετητές. Για τον Μαρκόπουλο:

Η βασική πρόθεση του βιβλίου δεν είναι άλλη πέρα από μια υπονόμευση της

μεταφυσικής, […] έτσι που εκ πρώτης όψεως να φαίνεται ότι αυτό κινείται με θετική

διάθεση απέναντί της, ενώ στο τέλος να αποδεικνύεται ότι δρα, καίρια μάλιστα, υπέρ

του αντιθέτου.723

Σύμφωνα με τον Ευριπίδη Γαραντούδη, ο οποίος επανεξέτασε την ποίηση του

Φωστιέρη:

716 Βλ. σχετικά, στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Αντώνη Φωστιέρη. Κριτικά κείμενα, ανθολ. – εισ. – επιμ.

Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017. 717 Βλ. Δημήτρης Κοσμόπουλος, «Ο σπαραγμός του όντος. (Το πένθος και ο έρωτας στην ποίηση του

Αντώνη Φωστιέρη)», περ. Νέα Πορεία, τχ. 614 – 616, Απρίλιος – Ιούνιος 2006, σ. 105 – 113, βλ. ιδίως,

σ. 110. 718 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

167 – 168. 719 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

168. 720 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

170. 721 Βλ. Αντώνης Φωστιέρης, Σκοτεινός Έρωτας. Ποίηση μες στην ποίηση, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

1977 (πρώτη έκδοση). 722 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μια περιπλάνηση στη νύχτα του τίποτα. Η ποίηση του Αντώνη

Φωστιέρη», περ. Εμβόλιμον, τχ. 41 – 42, Δεκέμβριος 2000, σ. 45 – 53. Ανθολογημένο και στο:

Ευριπίδης Γαραντούδης, Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 - 2006), ό.π., σ. 309 – 311,

βλ. ιδίως, σ. 314. 723 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

169.

135

Ενώ, δηλαδή, η ουσιαστική ποίηση ήταν ποίηση μεταφυσικής αναζήτηση, το

έργο του Φωστιέρη αφήνει, σε μια πρώτη ανάγνωση, την εντύπωση της αναζήτησης

ενός μεταφυσικού κέντρου, στην ουσία όμως υπονομεύει αυτήν την προοπτική, καθώς

σιγά σιγά αποκαλύπτεται ότι τείνει προς τον καθολικό μηδενισμό, προς την απόλυτη

παραδοχή του μη όντος.724

Επιπλέον, η αντιστροφή των εννοιών, όπως αυτή της μεταφυσικής, διαπιστώνεται

από τον μελετητή και για το έλλογο στοιχείο των ποιημάτων, αφού υπάρχει αντίθεση

ανάμεσα «στη διαπραγμάτευση του θέματος και τη θεματική των ίδιων των

ποιημάτων»,725 αλλά και για τη θεματική επεξεργασία του έρωτα που υπονομεύεται

και παρατηρείται ένας «κατ’ επίφασιν ερωτικός χαρακτήρας»,726 όπως, επίσης, και

για το πρόσωπο του «διαβόλου», το οποίο φέρει μέσα του την αντίστροφη εικόνα που

οδηγεί στην αρμονία μέσω της σύζευξης των αντιθέτων, καθώς είναι «μια

συμπύκνωση του μη όντος, […] φορέας μιας διαλεκτικής κίνησης, ανάμεσα στο ον

και το μη ον, στο καλό και το κακό, στον άντρα και τη γυναίκα, στο μαύρο και το

άσπρο, και σε κάθε ζεύγος εν γένει αντιθετικών εννοιών».727

Τομή στην ποίηση του Φωστιέρη αποτελεί η συλλογή Το θα και το να του

θανάτου,728 με ποιήματα φιλοσοφικού βάθους, χαρακτηρισμένη από τον Μαρκόπουλο

ως «οντολογική προσέγγιση τόσο της ανθρώπινης ύπαρξης όσο και αυτού του ίδιου

του ποιητικού λόγου» και «δοκίμιο ποιητικό […] πάνω στο θέμα του θανάτου […] με

βάση τα δεδομένα της ζωής».729 Ο Μαρκόπουλος στο δοκίμιό του βάλλει κατά του

βλαβερού επικαιρισμού της ποίησης, στρέφεται δηλαδή έμμεσα κατά της ποίησης, η

οποία στόχο έχει μόνο την κατάδειξη των προβλημάτων, εμμένει σε αυτά και δεν

προεκτείνει τους άξονές τους, ώστε να προβληθεί πιστότερα μια ποιητική διατύπωση

εστιασμένη στην εσωτερική ψυχική ταυτότητα του ανθρώπου.

Με αφορμή, λοιπόν, την κριτική κατάθεση για τον Αντώνη Φωστιέρη, ο

Γιώργος Μαρκόπουλος παρεμβάλλει απόψεις με την προσωπική σφραγίδα του

σχετικά με την οροθέτηση του ποιητικού λόγου, έμμεσα διδακτικές και με στόφα

γλωσσικού και στοχαστικού μανιφέστου, οι οποίες συμβάλλουν, ως πιο δυναμικό

διακύβευμα από τις αδιαφιλονίκητα στέρεες φιλολογικές του παρατηρήσεις, στην

όξυνση της κριτικής σκέψης του αναγνώστη και στη διατήρηση της νοητικής και

συναισθηματικής εγρήγορσης.

Απαριθμούμε:

724 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μια περιπλάνηση στη νύχτα του τίποτα. Η ποίηση του Αντώνη

Φωστιέρη», Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 - 2006), ό.π., σ. 315. 725 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

169. 726 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

170. 727 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

171. 728 Βλ. Αντώνης Φωστιέρης, Το θα και το να του θανάτου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1987 (πρώτη

έκδοση). 729 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

175.

136

1. Ο ποιητής, για να θεωρείται ποιητής, οφείλει αποκλειστικά να γράφει ποιήματα

και μόνο. Η ιδιότητα αυτή αποδίδεται στο υποκείμενο μέσω του

δημιουργήματός του και ουδέποτε αντιστρόφως.

2. [Ενν. Ο ποιητικός λόγος] αντλεί από τη διάνοια ίσες ή και μεγαλύτερες

ποσότητες συγκίνησης, μετατρέποντας, σαν τους αλχημιστές του μεσαίωνα, τη

δύναμη της σκέψης σε συναίσθημα.730

3. Ο κόσμος και το φαινόμενο της ζωής είναι ένα βιβλίο αχειροποίητο, που δεν

γράφεται με την ποίηση και με τον λόγο, αλλά μόνο μπορεί να διαβαστεί,

ενδεχομένως, με την ποίηση και τον λόγο. Η ποίηση δηλαδή δεν είναι ένας

τρόπος γραφής, αλλά ένας τρόπος ανάγνωσης.

4. Η ανθρώπινη σκέψη, ο ανθρώπινος λόγος, δεν μετασχηματίζουν ποτέ τον

κόσμο. Αν η ανθρώπινη σκέψη, ο λόγος και η ποίηση μπορούν να εκφράζουν με

τις πολλαπλές τους όψεις τον κόσμο, αυτό σημαίνει πως ο κόσμος περιέχει την

σκέψη και την ποίηση.731

5. Το μεγάλο πλεονέκτημα της ποίησης ως πνευματικής λειτουργίας είναι το ότι

δύναται να προσεγγίσει το αντικείμενό της όχι μόνο δια της γνώσεως, αλλά και

δια της συνειδητοποιημένης άγνοιας, η οποία της επιτρέπει την επαφή με τον

αισθητό και μη αισθητό κόσμο, μέσω της εκστάσεως, ως το μόνο μέσον για την

κατανόηση του φαινομένου της ζωής. Μονάχα ως σύνολο μπορεί να συλληφθεί

ο κόσμος, και όχι μέσα από τα επιμέρους στοιχεία που τον αποτελούν.732

6. Ο άνθρωπος λάτρεψε τη ζωή, γιατί είναι ο μόνος που γνωρίζει το αδήριτο «Θα»

του θανάτου. Γαντζώθηκε με τα πέντε δάκτυλα των αισθήσεών του από το

αόρατο, γιατί μπόρεσε με το πνεύμα του να εφεύρει το αόρατο.733

Η ποιητική μεταχείριση της βιωμένης τραγικής εμπειρίας με τρόπο ποιοτικό

που κινείται μεταξύ «σπαραγμένης τρυφερότητας» και «άγριας, φρικώδους

αναστολής και ματαίωσης»,734 με συνέπεια τη συνταύτιση του καταλυτικού φοβικού

συναισθήματος με τη μεταφυσική αναζήτηση, ώστε να προσδιορίζεται με

«μεγαλοπρεπή ηρεμία»735 η τραγικότητα της ανθρώπινης ζωής, είναι τα

προεξάρχοντα στοιχεία της ποίησης της Παυλίνας Παμπούδη, από την οποία

διαφαίνεται ότι:

730 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

176. 731 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

177. 732 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

178. 733 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Αντώνης Φωστιέρης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

180. 734 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Παυλίνα Παμπούδη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

136. 735 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Παυλίνα Παμπούδη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

138.

137

Στην τέχνη υπάρχει κάτι που, πέρα από το ταλέντο του δημιουργού, προσδίδει

σε αυτήν μια ιδιαίτερη βαρύτητα, μεταδίδει έναν αποτρόπαιο όσο και «βάρβαρο» πόνο,

που επιβάλλει από μόνος του τον σεβασμό.736

Η ποίηση του Γιάννη Πατίλη εκλαμβάνεται από τον Γιώργο Μαρκόπουλο ως

ποιητική διαμαρτυρία για τη στρατιωτική δικτατορία, για την επιταχυνόμενη

καπιταλιστική ανάπτυξη και το φαινόμενο της αστυφιλίας «με πολιτική

συνειδητότητα», εκφραζόμενη άλλοτε με έντονο αντιρρητικό λόγο και άλλοτε «χωρίς

πρόθεση καθολικής ρήξης»,737 αφού ο ποιητής διαμέσου του σαρκασμού, του

καυστικού λόγου και της νοσταλγίας κατορθώνει με λιτά μέσα, κληροδοτημένα από

τους τρόπους έκφρασης της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς ποιητών, να σταθεί μακριά

από τις «“φωταψίες”»738 της γενιάς του 1930.

Προϊόντος του χρόνου, ο Πατίλης συμφιλιώνεται με την εποχή του,

μεταστρέφει την «ψυχοδιανοητική του “στάση”» απέναντι στην υπερπολιτικοποίηση

και το κοινωνικό γίγνεσθαι και αναπτύσσει τρυφερή σχέση με τα πράγματα, καθώς τα

υποβάλει σε εξονυχιστικό έλεγχο, τα αμφισβητεί, αλλά δεν τα απορρίπτει και έτσι

διασώζεται ο «μικρόκοσμος της πόλης»,739 ενώ το αντίθετο εγχείρημα θα κατέληγε

σε αδιέξοδο, παρόλο που αρκετές φορές «ο πόνος για τον εκπεσμό της χώρας και εν

γένει του λαού των νεοελλήνων από την αμαχητί παράδοσή τους σε αυτόν τον νέο

τρόπο ζωής […] δρα πλέον στην ψυχοσύνθεσή του καταλυτικά»740 και ωθεί τον

ποιητή στη μελαγχολία.

Εν είδη επιλόγου παραθέτουμε αποσπασματικά τις απόψεις για το ποιητικό

φαινόμενο και για τη γενιά του 1970 ορισμένων ποιητών και ποιητριών, όπως

εκφράστηκαν στη λήξη του έτους 2017 μέσα από τις σελίδες του αφιερωματικού

τεύχους του περιοδικού Νέα Εστία.741

Ο Νάσος Βαγενάς θεωρεί πρωτεύον στοιχείο τη χρήση των κατάλληλων

γλωσσικών εκφράσεων και τη συνδέει με την αισθητική ποιότητα.742 Ο Γιώργος Βέης

τονίζει την άλλοτε υποδόρια και άλλοτε σαφή δυναμικότητα της «καθόλου χαλαρής

736 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Παυλίνα Παμπούδη», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ.

135. 737 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Πατίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 103. 738 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Πατίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 102. 739 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Πατίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 110. 740 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Γιάννης Πατίλης», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης […], ό.π., σ. 109. 741 Βλ. εν συνόλω, περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π. Στο εν λόγω τεύχος, εκτός από κείμενα των ποιητών

της γενιάς του 1970, δημοσιεύονται μελετήματα έγκριτων μελετητών (επίσης, πρόλογος, εισαγωγή και

ιστορικό πλαίσιο): Βλ. Ν. Ε. Καραπιδάκης, «Πρόλογος», σ. 765 – 766. / Ευριπίδης Γαραντούδης,

Θεοδόσης Πυλαρινός, «Λίγα λόγια προς αποφυγή αμφισβητήσεων», σ. 767 – 768. / Δημήτρης Π.

Σωτηρόπουλος, «Στις ρίζες της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Η υπερπολιτικοποίηση και η γενιά του

’70», σ. 769 – 783. / Λάμπρος Βαρελάς, «Η ποιητική γενιά του 1970 και ο περιοδικός τύπος», σ. 951 –

963. / Κώστας Βούλγαρης, «Η ιδεολογία της Γενιάς του ’70», σ. 942 – 950. / Ευριπίδης Γαραντούδης,

«Η μορφολογία της ποίησης της Γενιάς του 1970», σ. 931 – 941. / Ανθούλα Δανιήλ, «Η Γενιά του ’70

και η κριτική της», σ. 978 – 983. / Μορφία Μάλλη, «Η ποίηση των beat και η Γενιά του ’70», σ. 915 –

930. / Δώρα Μέντη, «Η Αθήνα της δεκαετίας του ’70, όπως την ένιωσαν οι νέοι ποιητές», σ. 894 –

914. / Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Οι ποιητές της Γενιάς του 1970 ως πεζογράφοι του σύγχρονου

συγγραφικού εργαστηρίου», σ. 964 – 977. / Μαρία Ν. Ψάχου, «Μύθος και πραγματικότητα των

γραμματολογικών προσδιορισμών για την ποιητική γενιά του ’70», σ. 984 – 996. 742 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Πρωτοδιαβάζοντας μοντέρνα ποίηση», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 784

– 786.

138

κοινότητας» των λογοτεχνών του 1970,743ενώ ο Γιώργος Χ. Θεοχάρης ως προς την

«περιώνυμη» και, παράλληλα, «υπερεκτιμημένη» γενιά του 1970 τονίζει τη

δοτικότητά της και την αφειδώλευτη συμπερίληψη στους κόλπους των περιοδικών

που έθρεψαν τη γενιά του και νεότερων δημιουργών,744 γεγονός που επιβεβαιώνεται

μέσα από το δοκίμιο του Σωτήρη Σαράκη,745 ο οποίος συμπορεύτηκε, αλλά

εντάχθηκε πολύ αργότερα στους κόλπους της γενιάς αυτής. Το φαινόμενο αυτό

επισφραγίζεται και από έναν άλλον ποιητή, τον Ηλία Κεφάλα, ο οποίος θεμελίωσε το

όρο «γενιά του Ιδιωτικού Οράματος»746 για τη γενιά του 1980, αλλά διαβλέπει την

ομαδικότητα της ετερότητας, γεγονός που εδράζεται στην επίμονη καλλιέργεια του

ομαδικού μύθου των ποιητών της γενιάς της αμφισβήτησης σε αγαστή σχέση με την

«οικουμενικότητα του ατόμου» εν καιρώ παγκοσμιοποίησης.747

Από την άλλη πλευρά, ο Πάνος Καπώνης χρονολογεί τις σημαντικές κατ’

εαυτόν στιγμές από το 1967 έως το 1976748 και ο Αλέκος Ε. Φλωράκης σχολιάζει

«ιστορικές στιγμές» μεσούσης της δικτατορίας της γενιάς που είχε τη «φλόγα της

ματιάς».749 Ο Νίκος Λάζαρης εκφράζεται νοσταλγικά για τη γενιά του 1970,

αναγνωρίζοντας τις υπερβολές στην έκφραση και στον χειρισμό των θεμάτων και

στην προσπάθεια αυτονόμησης των ποιητών, αφού γνωρίζει πως «δεν μπορεί να

υπάρξει μια ποιητική γενιά χωρίς λάθη, χωρίς πάθη και χωρίς αντιπαλότητες».750

Ακολούθως, η Τζένη Μαστοράκη, κινούμενη σε ιδιωτικές διαδρομές,

αναφέρεται σε στιγμές από «πάρτι», «παρελάσεις» και «χορούς» με παρτενέρ τον

Γιάννη Κοντό και τον Βασίλη Στεριάδη.751 Σε φιλολογικές παρατηρήσεις επί της

Ποίησης 7752 οικοδομείται το κείμενο του Νίκου Μοσχοβάκου, αποτιμώντας τις

κριτικές που δέχτηκε η προσπάθεια των επτά, στην οποία και ο ίδιος συμμετείχε.753

Λογοτεχνική περιπλάνηση σε προσωπικά μονοπάτια παρατηρείται και από τον

Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, ο οποίος μέσα από τη δική του οπτική σχολιάζει την

ποιητική του πορεία, η οποία εντάσσεται στη «συντροφιά που ευτύχησε να επιζήσει

και μετά την “κατάρρευση” των γενεαλογικών στερεοτύπων ή “τειχών»∙

743 Βλ. Γιώργος Βέης, «Από το 1973», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 787 – 789, βλ. ιδίως, σ. 789. 744 Βλ. Γιώργος Χ. Θεοχάρης, «Μνήμες των τιμαλφών της νιότης μας», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π.,

σ. 790 – 795, βλ. ιδίως, σ. 795. 745 Βλ. Σωτήρης Σαράκης, «Γενεαλογικά και συναφή», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 834 – 837. 746 Βλ. Ηλίας Κεφάλας, «Η γενιά του ιδιωτικού οράματος», περ. Νέες Τομές, τχ. 5, Απρίλιος – Ιούνιος

1986, σ. 7 – 17. / Ηλίας Κεφάλας, Η γενιά του ιδιωτικού οράματος (Νέες εμφανίσεις στην ποίηση),

Εκδόσεις Τέθριππον, Αθήνα 1987. / Ηλίας Κεφάλας, «Το ιδιωτικό όραμα», περ. Το Δέντρο, τχ. 50 –

51, Ιανουάριος – Μάρτιος 1990, σ. 135 – 137. / Ηλίας Κεφάλας, «Το ιδιωτικό όραμα και η γενιά του

1980», «Μερική ανακεφαλαίωση του ιδιωτικού οράματος», Το χαμένο ποίημα. Κείμενα για την ποίηση,

ό.π., σ. 283 – 291, 293 – 296. 747 Βλ Ηλίας Κεφάλας, «Από τη Γενιά του ’70 στη Γενιά του ’80», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ.

997 – 1005, βλ. ιδίως, σ. 1004 – 1005. 748 Βλ. Πάνος Καπώνης, «Αναμνήσεις απ’ την ποίηση (1967 - 1974)», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π.,

σ. 796 – 802. 749 Βλ. Αλέκος Ε. Φλωράκης, «Ενθυμήσεις της γενιάς μας (1967 - 1971)», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

ό.π., σ. 848 – 852, βλ. ιδίως, σ. 848, 852. 750 Βλ. Νίκος Λάζαρης, «Αναζητώντας τα ίχνη μιας αμφιλεγόμενης ποιητικής γενιάς», περ. Νέα Εστία,

τχ. 1875, ό.π., σ. 803 – 813, βλ. ιδίως, σ. 812. 751 Βλ. Τζένη Μαστοράκη, «Οι δύο που μου λείπουν», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 816 – 820. 752 Βλ. Ποίηση 7. Μιχάλης Γκανάς, Κυριάκος Κάσσης, Παναγιώτης Κυπαρίσσης, Έρση Λάγκε, Μαρία

Λάζου, Νίκος Μοσχοβάκος, Άντεια Φραντζή (συλλογικό έργο), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1975. 753 Βλ. Νίκος Μοσχοβάκος, «Ποίηση 7. Ένα ομαδικό εγχείρημα του 1975», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

ό.π., σ. 821 – 823.

139

αδιαφορώντας […] γι’ αυτά, φροντίζοντας ωστόσο, ο καθένας με τον τρόπο του, να

κληροδοτηθούν ασφαλώς στους επερχόμενους – γραμματολόγους και αναγνώστες –

φίλους της ποίησης»754 και ο Μανόλης Πρατικάκης αναφέρεται στον τρόπο και τη

μέθοδο συγγραφής του.755

Ο Ντίνος Σιώτης στο κείμενό του756 σχολιάζει την ανθολογία του Στέφανου

Μπεκατώρου και του Αλέκου Φλωράκη757 και αναφέρει στοιχεία της

«παραδοξότητας» της γενιάς του. Επιπλέον, ο Τάκης Σπηλιάκος διαπλέει το κύμα των

προσπαθειών ανθολόγησης από τους ίδιους τους ποιητές, οι οποίοι «αλώνιζαν στις

μπουάτ, απαγγέλλοντας ποιήματα» και με ενθουσιώδη, σχεδόν παιδικό, απόλυτο

ισχυρισμό επιχειρεί να πείσει τους αναγνώστες: «Όμως πιστέψτε με, τόσοι πολλοί

ΠΟΙΗΤΕΣ (με κεφαλαία) δεν υπήρξαν μαζεμένοι, σε καμία άλλη γενιά και ούτε θα

υπάρξουν. Ας είμαστε, λοιπόν, περήφανοι για τη γενιά μας. Τη Γενιά του 1970».758

Στη συνέχεια, ο Τηλέμαχος Χυτήρης διατρέχει εν τάχει με οξυμένη κρίση την ποίηση

των ομοτέχνων του759 και η Μαρία Κούρση εκφράζεται ποιητικά και «άτιτλα».760

Η αναδρομή στα περιοδικά που φιλοξένησαν, ως τόπο και ως χώρο, τους

ποιητές της γενιάς του 1970 αποτελεί τον πυρήνα του δοκιμίου του Αντώνη

Φωστιέρη,761 ενώ ο Δημήτρης Καλοκύρης762 και ο Γιάννης Πατίλης παραθέτουν

πληροφορίες για τα περιοδικά Τραμ και Πλανόδιον αντιστοίχως, με τη νοσταλγία της

προτεραίας από την «γραφηματικά απρόσωπη ηλεκτρονική αλληλογραφία»

επικοινωνιακής συνθήκης από τον Πατίλη.763 Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Κύπριος

ποιητής, διοπτεύει τον όρο «γενιά»764 από διαφορετική σκοπιά και ο Τάσος Γουδέλης

συσχετίζει την ποίηση με την κεφαλαιώδη επιρροή της περιρρέουσας

κινηματογραφικής παραγωγής, εγχώριας και διεθνούς, αφού «μετά τον

κινηματογράφο η λογοτεχνία έχει αλλάξει».765

Σε αντίθεση με τους προαναφερθέντες ποιητές, κριτικούς και μελετητές, ο

Γιώργος Μαρκόπουλος αποτίει φόρο τιμής στη γενιά του με ένα δωρικής γραφής,

φειδωλό αλλά νοηματικά περιεκτικό κείμενο με δύο καταληκτικούς υπό μορφή

επιγράμματος στίχους, το οποίο τόσο από τον τίτλο «Υπέρ τεθνεώτων» όσο και από

754 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Επί τα ίχνη», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 824 – 827, βλ.

ιδίως, σ. 827. 755 Βλ. Μανόλης Πρατικάκης, «Γιατί άρχισα να γράφω. Πώς γράφω», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ.

828 – 833. 756 Βλ. Ντίνος Σιώτης, «Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 838 –

841. 757 Βλ. Στέφανος Κ. Μπεκατώρος, Αλέκος Ε. Φλωράκης, Η νέα γενιά. Ποιητική ανθολογία ’65 – ’70,

ό.π. 758 Βλ. Τάκης Σπηλιάκος, «Μνήμες. Η Γενιά του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 842 – 847, βλ.

ιδίως, σ. 847. 759 Βλ. Τηλέμαχος Χυτήρης, «Η Γενιά του ’70. Ένα συλλογικό φαινόμενο», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

ό.π., σ. 853 – 856. 760 Βλ. Μαρία Κούρση, «Άτιτλο», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 885. 761 Βλ. Αντώνης Φωστιέρης, «Περιοδικά και σταθερά χαρακτηριστικά της Γενιάς του ’70. Μια

προσωπική μαρτυρία», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 870 - 762 Βλ. Δημήτρης Καλοκύρης, «Ο χάρτης του Τραμ», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 857 – 864. 763 Βλ. Γιάννης Πατίλης, «Λογοτεχνικό περιοδικό Πλανόδιον (1968 - 2012). Αρχείο & Μελαγχολία»,

περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 865 – 869, βλ. ιδίως, σ. 869. 764 Βλ. Κυριάκος Χαραλαμπίδης, «“Γενεές” και ποίηση», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 876 – 884. 765 Βλ. Τάσος Γουδέλης, «Η “Ποιητική γενιά του ’70” και ο κινηματογράφος», περ. Νέα Εστία, τχ.

1875, ό.π., σ. 886 – 893, βλ. ιδίως, σ. 893.

140

το περιεχόμενό του (με τη χρήση των συγκινησιακά δραστικών και νοηματικά

φορτισμένων ρημάτων «κοιμάμαι», «ξεχνώ», «σφάζω») υποβάλλει στον αναγνώστη

τις απόψεις για το στίγμα της γενιάς του 1970, πολλά μέλη της οποίας έχουν

εκδημήσει και οφείλει να τα συντηρεί πλέον η «πενθούσα»766 μνήμη, η μόνη σταθερή

και αγαπημένη σύντροφος του Μαρκόπουλου καθ’ όλο το ποιητικό και δοκιμιακό του

ταξίδι, ενώ η επικλητική προσφώνηση στην ποίηση λειτουργεί θαμιστικά, αφού στο

κυκλικό παιχνίδι ζωής και θανάτου άπαντες είναι «αθώοι», μέχρι να αποδειχθεί

νομίμως η «ενοχή» τους. Παραθέτουμε:

Ο Τάκης Παυλοστάθης, πού να κοιμάται; Ο Λεωνίδας Παπαδάκης, ο Σπύρος

Βέργος, ο Ζάχος Σιαφλέκης, ο Αλέξης Τραϊανός, ο Καλλίνικος Διονύσης, ο Χρήστος

Μπράβος, πού να κοιμούνται; Ο Ιωάννης Λεοντακιανάκος, ο Λαδάς, ο Ανδρέας

Τζουράκης, ο Στέφανος Μπεκατώρος, ο Δημήτρης Ποταμίτης πού, πού να κοιμούνται;

Ο Βασίλης Στεριάδης, ο Γιάννης Κοντός, η Μπίλη Βέμη, ο Γιώργος Κ. Καραβασίλης, η

Μαρία Κυρτζάκη, ο Γιάννης Κακουλίδης, ο Χιόνης Αργύρης, ο Βαρβέρης, πού να

κοιμούνται; Η Νατάσα Χατζιδάκι, ο Κώστας Ριτσώνης, ο Στέλιος Λύτρας, ο Σουλιώτης

Μίμης και άλλο,, άλλοι, που ξέχασα, πού, πού να κοιμούνται;

Ω στίχοι ασημένιοι που σφάζετε.

Ω ποίηση, σφραγίδα σε ένταλμα συλλήψεως αθώου.767

766 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Η πενθούσα μνήμη», περ. Πάροδος, τχ. 39 – 40, Δεκέμβριος 2010, σ.

4754 – 4758. 767 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Υπέρ τεθνεώτων», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, ό.π., σ. 814 – 815.

141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ:

«Εκ νέου»

142

Λευτέρης Ιερόπαις: Η αποσιωπημένη φωνή

Κι’ ο ποιητής πτηνόν ιερόν και κούφιον πράγμα, μόνος

και ξένος, υποκείμενον εγώπαθο κι’ αισχρόν,

στέκει παράμερα βουβός κι’ όλο ψελλίζει: ο Πόνος…

Γελοίον άθυρμα, άχρηστο σκουπίδι των καιρών768

Η έκδοση του βιβλίου Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο

Μαρκόπουλο769 εντάσσεται στο γενικότερο κλίμα της εποχής του τέλους του εικοστού

και της αρχής του εικοστού πρώτου αιώνα, εποχή κατά την οποία ήταν επιζητούμενος

ο εμπλουτισμός της φιλολογικής παράδοσης, καθώς και η «αναγέννηση» και η

επαναπροσέγγιση αποσιωπημένων λογοτεχνών ως τάση της εκδοτικής δυναμικής.770

Το βιβλίο αποτελείται από το προλογικό σημείωμα771 του Γιώργου

Μαρκόπουλου, στο οποίο αναφέρονται με χρονολογική σειρά έκδοσης και οι πηγές

άντλησης εργοβιογραφικών στοιχείων του ποιητή: Λευτέρης Ιερόπαις, Το κράτος του

πολέμου,772 Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η Δημοκρατία στο απόσπασμα773 και

Αλέξανδρος Αργυρίου, Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς.774 Ο Μαρκόπουλος

αντλεί από Το κράτος του πολέμου στοιχεία βιογραφίας του ποιητή, από τη

Δημοκρατία στο απόσπασμα παραθέτει παραμέτρους, οι οποίες ξεκαθαρίζουν το τοπίο

της ιδεολογικής και πολιτικής θεωρίας του, ενώ διαμέσου του Αργυρίου γίνεται

σαφής η γραμματολογική κατάταξη του δημιουργού ως ενός από τους «καλύτερους

πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς».775 Αντί επιλόγου,

ο Μαρκόπουλος παραθέτει τους λόγους επιλογής της παρουσίασης του Ιερόπαιδος, οι

οποίοι συνάδουν με την ιδιοσυγκρασία του κρίνοντος, αλλά και, γενικότερα, με την

τοποθέτηση του κριτικού απέναντι στην ποίηση. Αναφέρει ο Μαρκόπουλος:

Γι’ αυτό, ας χαρούμε λοιπόν, αγαπητοί αναγνώστες, τα ποιήματα του Λευτέρη

Ιερόπαιδος, αυτής της γλυκιάς φωνής που δεν πρόλαβε να ανδρωθεί, επισημαίνοντας

768 Βλ. Γιάννης Χονδρογιάννης, «Νέοι καιροί», στο: Ελάσσονες ποιητές του Μεσοπολέμου, ανθολ.

Σωτήρης Τριβιζάς, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2015, σ. 141. 769 Γιώργος Μαρκόπουλος, Λευτέρης Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ό.π. 770 Βλ. Ξένη Σκαρτσή, «Εκδοτικά και άλλα», περ. Συμπόσιο, τχ. 1, Ιούνιος 2002, σ. 121 – 125.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η συλλογική προσπάθεια «επανασύστασης» λογοτεχνών ξεκίνησε

παλαιότερα από τις εκδόσεις Ερμής και τη σειρά «Ο Ανθολόγος Ερμής». Ο Μανόλης Αναγνωστάκης

είχε ήδη εκδώσει την ανθολογία ποιητών της γενιάς του 1920 (Η χαμηλή φωνή. Τα λυρικά μιας

περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς. Μια προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, επιμ.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990), όταν από τις Εκδόσεις Νεφέλη

δημιουργήθηκε εντέλει η σειρά «Η πεζογραφική μας παράδοση» (με διευθυντή τον Μανόλη

Αναγνωστάκη). Σημειωτέον ότι μέχρι σήμερα οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης επανατοποθετούν

συγγραφείς στο λογοτεχνικό κανόνα μέσω της σειράς «Παλαιά κείμενα / Νέες Αναγνώσεις». Από την

άλλη πλευρά, το Εικοστό Πρώτο Συμπόσιο Ποίησης ήταν αφιερωμένο στους ήσσονες ποιητές. Βλ. Οι

ξεχασμένοι ποιητές μας. Πρακτικά εικοστού πρώτου συμποσίου ποίησης [= Πανεπιστήμιο Πατρών, 6 -8

Ιουλίου 2001], επιμ. Μαρία Αργυροπούλου, Ξένη Σκαρτσή, Εκδόσεις περί τεχνῶν, Πάτρα 2002, κ.π.ά. 771 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], σ. 7 – 14. 772 Βλ. Λευτέρης Ιερόπαις, Το κράτος του πολέμου, εκδόσεις Γ. Φέξη, Αθήνα 1965. Εκδόθηκε με

πρωτοβουλία του αδελφού του, Νίκου Ιερόπαιδος, αρκετά χρόνια μετά από τον θάνατο του ποιητή. 773 Βλ. Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η Δημοκρατία στο απόσπασμα, Εκδόσεις Καρανάσης, Αθήνα 1974. 774 Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1986. 775 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 12.

143

μάλιστα ότι εκείνο που προέχει στην περίπτωσή του, είναι η απόσταση της αισθητικής

του από τη βροντώδη μανιέρα της μπροσούρας. Κάτι δηλαδή, που εκείνη την εποχή δεν

συνηθιζόταν και τόσο, ανάμεσα στους ποιητές του επαναστατικού, τουλάχιστον,

αποκαλούμενου χώρου. Όσο για τη χαρακτηριστική του ευγένεια, την εκλεκτικότητά

του, την πολύ καλή τις περισσότερες φορές μετρική του, τη δυνατή εικονοποιία, τις

διακριτικά ελλοχεύουσες μεταφυσικές αγωνίες, την αίσθηση της μοναξιάς και του

θανάτου που αποπνέουν οι στίχοι αλλά και τη γοητεία – παρά το ζοφερόν – της γραφής

του, επίσης, η οποία σε αρκετά σημεία μάς θυμίζει ευτυχισμένες στιγμές της

νεορομαντικής σχολής του Μεσοπολέμου, ενώ παραπέμπει στη ρώμη δημοτικού μας

τραγουδιού, έτσι όπως αυτό διαμορφώθηκε στις πιο δύσκολες, άλλωστε, περιόδους της

ιστορίας μας, είναι στοιχεία που, σε συνδυασμό με την τόσο συγκροτημένη

προσωπικότητά του μάλιστα, μάς επιτρέπουν να πιστεύουμε πως ανάλογη θα ήταν και η

συνέχειά του, αν τα πράγματα δεν συνέβαιναν έτσι όπως τραγικά, όντως, συνέβησαν, γι’

αυτόν.776

Ο Λευτέρης Ιερόπαις γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1920 στην Αθήνα,

σπούδασε στη Νομική Σχολή Αθηνών και ασχολήθηκε με την εκμάθηση ξένων

γλωσσών (γερμανικά, γαλλικά), ενώ ο βίαιος θάνατός του από φυματίωση τον

Μάρτιο του 1945 ανέκοψε την πορεία του λίγο πριν από τη συμπλήρωση των είκοσι

πέντε χρόνων του.777 Ωστόσο, αν και ο χρόνος ζωής του Ιερόπαιδος ήταν σύντομος,

βίωσε τα πιο σημαντικά γεγονότα της ιστορίας του εικοστού αιώνα, αφού κατά το

πρώτο έτος των σπουδών του τέθηκε υπό κράτηση από το μεταξικό καθεστώς «για

παράνομη δράση κατά της δικτατορίας»,778 κατετάγη εθελοντικά και πολέμησε στο

Αλβανικό μέτωπο στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ κατά την

Κατοχή «αγωνίστηκε κατά του καταχτητή, χωρίς να λογαριάσει τη ζωή του».779

Ο Λευτέρης Ιερόπαις εμφανίζεται στα νεοελληνικά γράμματα με το

ψευδώνυμο «Λευτέρης Νομικός», δημοσιεύοντας ποίημα με τον τίτλο «Οδοποιία»

στο περιοδικό Νέα Εστία (στήλη «Νέοι ποιηταί») το 1938. Η χρήση του

ψευδωνυμικού επωνύμου δίπλα από το πραγματικό του μικρό όνομα δικαιολογείται

επί τη βάσει της αντιστασιακής του δράσης κατά του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου,

ενώ σημαίνεται η ιδιότητά του, καθώς ο Ιερόπαις ήταν πρωτοετής φοιτητής της

Νομικής. Παρά την απόκρυψη της ταυτότητάς του, ο Λευτέρης Ιερόπαις αντιτίθεται

με έναν τρόπο υποδόριο και όχι εμφατικό στην πολιτική του Μεταξά και,

συγκεκριμένα, στην κατασκευή της «Γραμμής Μεταξά», έργο το οποίο είχε σκοπό

την άμυνα της Ελλάδας σε περίπτωση βουλγαρικής εισβολής κατά τον επικείμενο

Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,780 ενώ το κλίμα της ελληνικής κοινωνίας του

776 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 13 – 14. Βλ. και Γιώργος

Κακουλίδης, «Όταν ο Γιώργος Μαρκόπουλος συνάντησε τον Ιερόπαιδα» [συνέντευξη], εφ.

Ριζοσπάστης, ένθετο: 7 Μέρες Μαζί, Κυριακή, 18.06.2000. 777 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 9 – 10. 778 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 9. 779 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 10. 780 Βλ. Τέσσαρα χρόνια διακυβερνήσεως Ι. Μεταξά. 4 Αυγούστου 1936 - 4 Αυγούστου 1940, τ. Γ΄,

Οικονομικά, κρατική υγιεινή και πρόνοια, παιδεία, εσωτερική αναδιοργάνωσις, δημόσια έργα, χερσαίαι

και θαλάσσιαι συγκοινωνίαι, εθνική οικονομία, διοίκησις πρωτευούσης, αγορανομία (συλλογικό έργο),

Εκδόσεις Υφυπουργείον Τύπου και Τουρισμού, Αθήνα 1940, βλ. ειδικότερα στο κεφάλαιο «Ένας

δημιουργικός οργασμός δια την εκτέλεσιν δημοσίων έργων που συνεχίζεται παρά τον πόλεμον», σ. 237

144

Μεσοπολέμου μετά από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την εισροή προσφύγων

προέβαλε ως επιτακτική ανάγκη την οικονομική σταθεροποίηση.781

Παραθέτουμε:

Πάγωσε η γη και σκλήρυνε κι’ απάνω της

παντού όλοι δρόμοι, ο ένας στον άλλον πλάϊ,

πάγωσε η γη κι’ οι δρόμοι τώρα εσκλήρυναν

στο κάθε τι που πάνω τους περνάει.

Στην παγωμένη γη ένα αλαφροπάτημα

καινούργιους δρόμους τώρα δε χαράζει.

Πάγωσε η γη και σκλήρυνε κι’ απάνω της

το πόδι μήτε αχνάρια πια δε βγάζει.

Πάγωσε η γη, σκλήρυν’ η σκέψη η ανθρώπινη.

Πάγωσε πια η καρδιά, σκλήρυνε η μοίρα.

Κι’ όπου ένα «θέλω», πρέπει εκεί να βρίσκεται

πάτημα δυνατό του οδοστρωτήρα.782

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος ανθολογεί συνολικά δεκαέξι ποιήματα από τρεις

συλλογές του Λευτέρη Ιερόπαιδος: «Η κλειστή περιοχή», «Η μπαλάντα της νύχτας»

και «Στο Γκουρ – ι - τοπ». Από την πρώτη συλλογή παραθέτει τα ποιήματα: «I», «II»,

«Για ένα σκύλο» και «Η πορεία των σιωπηλών».783 Από τη δεύτερη συλλογή

επιλέγονται τα ποιήματα: «I», «ΙΙ», «III», «IV» και «Τομέας 250»,784 ενώ «στο Γκουρ

– ι - τοπ» εντάσσονται τα ποιήματα: «I», «IIΙ», «IV», «V», «VI», «Πολεμικό τοπίο»

και «Νυχτερινή πορεία».785

Στη μαρτυρία του ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου αναφέρει:

[…] Ορκίσθηκα να δουλέψω μέρα και νύχτα για να πέσει η δικτατορία. […]

Έψαξα να βρω με ποιους θά ’πρεπε να συνεργασθώ για τον αγώνα ενάντια στον

δικτάτορα. Δεν επιθυμούσα να συνδεθώ με το κομμουνιστικό κόμμα. Αν και

σοσιαλιστής δεν μπορούσα να δεχθώ τον ολοκληρωτισμό και τη βαναυσότητα του

Στάλιν. Τότε ακριβώς άρχισα να μελετώ τον Τρότσκι. […] Μα περισσότερο απ’ όλα,

σεβόμουν τους ανθρώπους που γνώρισα. Το θάρρος τους. Την καθάρια σκέψη τους.

– 244, αναρτημένο στην ιστοσελίδα http://www.ioannismetaxas.gr/, συγκεκριμένα στο:

https://drive.google.com/file/d/0B4ja4zDdc5CfMGIxOTU0NDAtZTkyZC00MDg2LTg2NjAtM2NiYj

Q2NzJiODc3/view?ddrp=1&hl=en. Βλ. για τη «Γραμμή Μεταξά»,

http://www.ioannismetaxas.gr/Varius/GrammiMetaxa.html, τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 26.06.2018. 781 Βλ. ενδεικτικά, Αντώνης Λιάκος, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές

Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 22016. 782 Βλ. Λευτέρης Νομικός, «Οδοποιία», περ. Νέα Εστία, τχ. 286, Τρίτη, 15.11.1938, σ. 1542. 783 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», «II», «Για ένα σκύλο», «Η πορεία των σιωπηλών», Λευτέρης Ιερόπαις

[…], ό.π., σ. 19, 20, 21, 22 – 23, αντιστοίχως. 784 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», «ΙΙ», «III», «IV», «Τομέας 250», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 27 –

28, 29, 30, 31, 32, αντιστοίχως. 785 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», «IIΙ», «IV», «V», «VI», «Πολεμικό τοπίο», «Νυχτερινή πορεία»,

Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 35, 36, 37, 38, 39, 40 – 41, 42 – 43, αντιστοίχως.

145

[…] Ήταν επίσης κι ο Πουλιόπουλος. Ο άνθρωπος που γνώριζε να συνδυάζει τη δράση

με την πνευματικότητα. […] Ο Πουλιόπουλος φάνηκε άξιος της εμπιστοσύνης μου. […]

Και συνεργάσθηκα μαζί τους. Όταν έφτιαξα τη φοιτητική μου αντιστασιακή οργάνωση,

τη συνέδεσα μαζί τους και δουλέψαμε σε κοινό μέτωπο. […] Θυμούμαι καλά τη νύχτα

της σύλληψής μου – προς το τέλος της άνοιξης του 1939. […] Καθώς αντίκρισα τον

χαμογελαστό αξιωματικό, δεν ήξερα πως σε άλλες γωνίες του κτιρίου έδερναν τους

φίλους μου, σχεδόν όλα τα σημαντικά μέλη της οργάνωσής μας. Δεν ήξερα πως στον

καθένα απ’ αυτούς είχαν πει πως οι άλλοι μίλησαν. Ο χαμογελαστός αξιωματικός

ανάφερε τα ονόματα των φίλων μου. Ήταν όλοι μέλη της πανεπιστημιακής

αντιστασιακής ομάδας μου. […] Ο Ιερόπαις, ο ποιητής μας. […] Ένας μόνο τρόπος

υπήρχε να τους καλύψω, μια και η σχέση μου μ’ αυτούς ήταν γνωστή στην Ασφάλεια.

Να δηλώσω πως ήσαν απλοί φίλοι μου που προσπαθούσα να μυήσω ανεπιτυχώς στην

Τροτσκική οργάνωση του Πουλιόπουλου. […] Αυτό κι έκαμα. […] Μα ο χαμογελαστός

αξιωματικός δεν πείσθηκε.786

Η παραδοσιακή ποίηση του Ιερόπαιδος εμπνέεται από ιστορικά στοιχεία και

ενσωματώνει στο ποιητικό σώμα τα βιώματα της κράτησής του από το μεταξικό

καθεστώς, του πολέμου στην Αλβανία και της Αντίστασης, αναμοχλεύοντας

μεταφυσικές αγωνίες με χαμηλόφωνο, ωστόσο, τόνο. Αντίστοιχα, στην επιλογή των

ποιημάτων από τον Μαρκόπουλο δεν ανευρίσκονται υπερβάλλουσες και ακραίες

απόψεις ή θέματα αμιγώς επαναστατικού - πολιτικού περιεχομένου, ενώ η ποίηση του

Ιερόπαιδος διαμορφώθηκε σε μια ιδιάζουσα εποχή. Η αγωνία της ύπαρξης μέσα από

την καθημερινότητα, η μοναξιά, η θλίψη, ο φόβος, ο άδικος θάνατος, η απελπισία για

το ανώφελο του πολέμου και, στο τέλος, η αδελφοσύνη μεταξύ των πολεμιστών μέσα

στο σκοτεινό και χιονισμένο τοπίο της νύχτας είναι οι κύριες θεματικές που

παρουσιάζονται στον αναγνώστη του βιβλίου και καθίσταται σαφές ότι

συνυφαίνονται ο στοχασμός του ποιητή, οι πεποιθήσεις του κριτικού και ο ευγενής

χαρακτήρας του ανθρώπου, ενώ ως αξιακός μετασχηματισμός προκύπτει ότι το

εσωτερικό σύμπαν του ανθρώπου είναι ανώτερο από κάθε άλλο, δείχνοντας την

παράλογη σκληρότητα του πολέμου.

Η έμμετρη και ομοιοκατάληκτη ποίηση του Ιερόπαιδος, όπως παρουσιάζεται

από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, είναι μια συνισταμένη βιωμάτων, συναισθημάτων,

μουσικότητας και ρυθμού, η οποία εν συνόλω εκφράζει τη βασανισμένη ψυχή του

νεαρού ποιητή και, παράλληλα, δραστηριοποιεί τη φαντασία του αναγνώστη μέσω

παρομοιώσεων και μεταφορών έλλογης υφής. Επιπλέον, η γλωσσική έκφραση του

Ιερόπαιδος προσιδιάζει περισσότερο στην προφορική ομιλία, χωρίς να λείπει από

ορισμένες φράσεις η λεξιλογική καλλιέπεια, παρά το γεγονός της φορτισμένης

νοηματικής και λεκτικής συμπύκνωσης μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου, ενώ

με τη χρήση στίχων – μοτίβων επιτυγχάνεται η δυναμική ανάδειξη του περιεχομένου

των ποιημάτων.

Για να διεισδύσουμε βαθύτερα στη φιλοτεχνημένη ποίηση του νεαρού

Ιερόπαιδος, ας εξετάσουμε αδρομερώς μερικά αποσπάσματα ποιημάτων, όπως

786 Βλ. Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, «Προοίμιο του Εμφυλίου Πολέμου», Η Δημοκρατία στο απόσπασμα,

ό.π., σ. 65 – 92, βλ. ιδίως, σ. 68, 69, 70, 72, αντιστοίχως.

146

παρατίθενται από τον Μαρκόπουλο. Το μυστήριο της ποιητικής δημιουργίας

λαμπρύνεται από τη μεταφυσική σύλληψη της άρνησης της υποταγής, αρχικά, της

αντιηρωικής συνειδητοποίησης και της τελικής προτροπής του ποιητικού

υποκειμένου μέσω της ευγενούς φύσεως επαναστατικότητας. Έτσι, ξεκινάει με ένα

πρωτοπρόσωπης αφήγησης ποίημα εκφραστικού μονολόγου, στο οποίο κυριαρχεί η

αγωνία του ομιλούντος υποκειμένου χωρίς να φαίνεται ότι διαμεσολαβεί ένας

αποδέκτης. Στη συνέχεια, όμως, η προσωπική αγωνία μετατρέπεται σε θλίψη,

αγανάκτηση και φόβο, ο οποίος δύναται να νικηθεί μόνο με τη δυναμική της

αντίστροφης σκέψης και της αυτεπίγνωσης της ανθρώπινης ομοιότητας, δηλαδή η

άνευ όρων παράδοση της συνείδησης του ατόμου δεν καταλήγει σε ηρωισμούς, αλλά

προτρέπει για στροφή στην αισιοδοξία και, μέσω της εμβληματικής επανάληψης των

στίχων, για ανύψωση του καταβαραθρωμένου ηθικού, ενώ στο τέλος νικητές και

ηττημένοι σφραγίζονται από την ίδια μοίρα. Παραθέτουμε τα αποσπάσματα, από τα

οποία αναδύεται η υπαρξιακή δυναμική μιας αυστηρά έμμετρης στιχουργικής.

Η αγωνία και η μοναξιά:

Είμαι σαν το εκκρεμές που αδιάκοπα χτυπάει

ενώ έχουνε κι οι δυο του δείχτες σταματήσει.

Βρίσκω που η σκέψη μου όλο ψάχνει κάτι νά ’βρει,

μα οι τοίχοι του κελιού την έχουν αποκλείσει.

[…]

και σαν μικρόβιο μέσα στο αίμα μου γυρίζει

κι όλο πληθαίνει απ’ ώρα σε ώρα η αγωνία.787

Η αγωνία που μετατρέπεται σε θλίψη και εσωτερική πικρή φλόγωση:

Εκεί στο ημίφως, τις μορφές σκεπάζει θλίψη,

βαριά, ενστικτώδης, διόλου ευγενική,

με μια αγανάκτηση βουβή, παθητική,

που δε μπορεί το φόβο ν’ αποκρύψει.

[…]

Στα βήματα του χωροφύλακα – σκοπού,

μετριέται η νύχτα δέκα ανθρώπων κολασμένων.

Μες στη γαλήνη παρεμβαίνουν πού και πού,

φριχτά οι κραυγές των ανακρινομένων.788

Ακολούθως, η ταπεινοφροσύνη και η δεκτικότητα οφείλουν να μετατραπούν σε

αντιστασιακή φωνή από το εσωτερικό της ύπαρξης, ώστε να μην προδοθεί το

ιδεολογικό της υπόστρωμα:

787 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 19. 788 Γιώργος Μαρκόπουλος, «II», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 20.

147

[…]

Είναι ένας σκύλος με ψυχή βαθιά χριστιανική,

που δείχνει ταπεινόφρονα ότι δεν έχει πονέσει,

που με την πράξη του αποχτά ευτυχία μοναδική,

μες στον παράδεισο των σκύλων μια μικρούλα θέση.

Μονάχα από τα «γήινα» τα δεινά του, λείπει, ακόμα,

κάτι, που την αγάπη του εαυτού του θα ξυπνήσει∙

του λείπει μια γερή κλοτσιά, κατάμουτρα στο στόμα,

να θυμηθεί τα δόντια του να ορμήσει να ξεσκίσει.789

Επίσης:

Ποιος είν’ αυτός που ξεγλιστράει βουβά στο χιόνι;

Χτύπα εσύ πρώτος! είναι ο γιος της σκοτεινιάς!

Εδώ απομένει ζωντανός όποιος σκοτώνει.

Κι όποιος σκοτώνει, αυτός δεν κρίνεται φονιάς.790

Για να καταλήξει μέσω των διαδοχικών αναβαθμών της υπαρξιακής αναζήτησης και

με απεικονιστική οξύτητα στο αντιπολεμικό μήνυμα, καθώς και στη συνειδητοποίηση

της κοινής και ανελέητης μοίρας και της τραγικότητας, που βαραίνουν την ανθρώπινη

ύπαρξη. Ας προσεχθεί και η νοηματική ένταση των επιθετικών προσδιορισμών,

«άκαρπη» - «αιώνια» για την αδελφοσύνη, η οποία εκτείνεται δίχως αντίκρισμα στη

δίνη του χρόνου:

[…]

Κι έπειτα σκιές, προσεχτικές, που γλίστραγαν

στο χιόνι, μαυρισμένο τόπους – τόπους

κι έπειτα σκιές προσεχτικές κουβάλαγαν

τάχα σακιά γιομάτα, τάχα ανθρώπους.

[…]

Εδώ οι χακί στολές κι αντίκρα οι πράσινες

κι ανάμεσα η παιδιάτικη γαλήνη

των σιωπηλών μαρτύρων π’ αναπαύονταν

στην άκαρπη κι αιώνια αδελφοσύνη.791

789 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Για ένα σκύλο», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 21. 790 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τομέας 250», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 32. 791 Γιώργος Μαρκόπουλος «Πολεμικό τοπίο», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 40, 41. Αντίστοιχο κλίμα

αλληλεγγύης διαπιστώνεται και στη λογοτεχνία της τότε αντίπαλης χώρας, της Ιταλίας και, ειδικότερα

στο μυθιστόρημα του Mario Rigoni Stern, Quota Albania, (πρώτη έκδοση: Einaudi, Torino 1971):

«Όταν με στέλνουν να παραλάβω με τον Σαντίνι κάποιον λιποτάκτη που εμφανίστηκε στη διμοιρία 57,

αισθάνομαι οίκτο γι' αυτόν τον ψειριάρη, όμοιο μου, που από ένα νησί του Αιγαίου ζεστό και γαλανό

βρέθηκε στην κόλαση αυτών των βουνών, άγνωστων τόσο σε αυτόν όσο και σε μένα». Βλ. το

παράθεμα στο: Gabriella Macri, «Το παράλογο ταξίδι του πολύμου. Ο πόλεμος στην Αλβανία στο

148

Σε αρκετά ποιήματα, τα οποία ανθολογεί ο Μαρκόπουλος, υπάρχει ο στίχος

– φόρμουλα,792 ο οποίος διακρίνεται για την διαυγή δηλωτική του σημασία, τη

νοηματική του αυτοτέλεια και τη συντακτική του οικονομία. Κάθε «σιωπή», λοιπόν,

ισοδυναμεί με «θάνατο». Ο πολεμιστής στο Αλβανικό μέτωπο οφείλει να αντισταθεί

στον εχθρό, να ορθώσει το ανάστημά του, παρόλο που η πατριωτική έξαρση έχει ήδη

διασαλευθεί και έχει επέλθει η κατάρρευση.793 Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι η

δεκαετία του 1990 καθόρισε την πορεία της χώρας με σημαντικές αλλαγές στην

κοινωνία, την πολιτική και την ιστορία. Το άνοιγμα των συνόρων με την πτώση του

τείχους του Βερολίνου, η πολυπολιτισμικότητα των χωρών, η επικείμενη Οικονομική

και Νομισματική Ένωση των κρατών – μελών της Ευρώπης, με την ταυτόχρονη

κατάργηση του εγχώριου νομίσματος, η υποχώρηση έως και διάλυση των

κομμουνιστικών κομμάτων στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη,794 αλλά και ο

πόλεμος στη γειτονική πρώην Γιουγκοσλαβία,795 καθώς και η ευρεία διάδοση του

διαδικτύου με την μαζική άνοδο του βιοτικού επιπέδου αποτέλεσαν διαδρόμους ενός

μινωικού λαβυρίνθου, από τον οποίο η παράδοση ως νέα Αριάδνη θα σώσει τον

άνθρωπο από την τροχοπέδη του «μεταμοντερνισμού» με την επαναφορά της

ποιητικής παράδοσης ως μίτου, όχι με την έννοια της επαναφοράς της έμμετρης

προσωδίας, αλλά, σύμφωνα με τη χαρακτηριστική ρήση του Νάσου Βαγενά:

Χρειαζόμαστε μιαν επαναμάγευση του ποιητικού λόγου: την απομάκρυνση

από τη λιμνάζουσα «φυσικότητα» της σημερινής ποιητικής γλώσσας. Με τον όρο

επαναμάγευση δεν εννοώ την επανεισαγωγή ενός «ποιητικού» λεξιλογίου ή την

καλλιέργεια ενός εξηρμένου λόγου, αλλά την εκ νέου ποιητικοποίηση μιας ποιητικής

γλώσσας που έχει χάσει την ποιητική της δύναμη.796

Σταχυολογούμε τον επαναλαμβανόμενο στίχο, αυτούσιο ή παραλλαγμένο, μέσα στο

ίδιο ποίημα ή μεταφερόμενο μεταξύ των ανθολογημένων ποιημάτων:

Γιατί όσοι σώπασαν,

αυτοί σκοτώνουν της ζωής τη σημασία.

Πλατύ ποτάμι του Γιάννη Μπεράτη και στο Υψόμετρο Αλβανίας του Mario Rigoni Stern», περ.

Σύγκριση / Comparaison, τχ. 19, 2008, σ. 101 – 112, βλ. ιδίως, σ. 103. 792 Για τον στίχο – μοτίβο / φόρμουλα, βλ. ενδεικτικά, Γρηγόρης Μ. Σηφάκης, «Η σκοπιά της ομηρικής

έρευνας», Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,

Ηράκλειο, 21998, σ. 81 – 93. 793 Βλ. Αγγέλα Καστρινάκη, «Η ήττα», Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940 – 1950, ό.π., σ. 39

– 66. 794 Βλ. σχετικά με τα γεγονότα ανά χρονικό έτος, στον επίσημο ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Ένωσης,

στο: https://europa.eu/european-union/about-eu/history_el, τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 26.06.2018. 795 Βλ. ως προς το θέμα του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία και την τοποθέτηση της Αριστεράς,

τον ενδιαφέροντα διακειμενικό διάλογο στις σελίδες του περιοδικού Νέα Εστία, Κωνσταντίνος

Καβουλάκος, «Η ιδεολογία του “ανθρωπιστικού πολιτισμού”», περ. Νέα Εστία, τχ. 1714, Ιούλιος –

Αύγουστος 1999, σ. 47 – 91. / Ανδρέας Πανταζόπουλος, «Η μηδενιστική αριστερά. (Σκέψεις για τους

αριστερούς και την αριστερά μετά τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία)», περ. Νέα Εστία, τχ. 1715,

Σεπτέμβριος 1999, σ. 262 – 277. / Νικόλας Α. Σεβαστάκης, «Μετά τη Γιουγκοσλαβία, ο “πόλεμος”

των αριστερών;», περ. Νέα Εστία, τχ. 1716, Οκτώβριος 1999, σ. 424 – 427. 796 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Η κρίση του ελεύθερου στίχου», περ. Νέα Εστία, τχ. 1734, Μάρτιος 2001, σ.

721 – 727. Αναδημοσιευμένο στο: Νάσος Βαγενάς, Μεταμοντερνισμός και λογοτεχνία, Εκδόσεις Πόλις,

Αθήνα 22012, σ. 119 – 135, βλ. ιδίως, σ. 132.

149

[…]

και μια θηλιά για τον καθένα κρέμεται,

μα σφίγγεται και πνίγει όποιον σωπαίνει.

Μες στης ζωής το πέλαγος το ακύμαντον,

η απελπισία ενός λαού διαβαίνει.

Στο πέλαγο η φωνή του θάρρους σώπασε

κι όταν σωπαίνει ένας Λαός, πεθαίνει.797

Επίσης:

[…]

Τη νύχτα είν’ άπειρες γωνιές που οι άνθρωποι

στέκονται σιωπηλοί κι απελπισμένοι.

Ξέροντας πως, κάποια θηλιά που κρέμεται,

θα σφιχτεί και θα πνίξει όποιον σωπαίνει.

Το ότι ένας άνθρωπος σωπαίνει, νιώθεται.

Μα όταν σωπαίνει ένας Λαός, πεθαίνει.798

Ακολούθως:

[…]

Στ’ ανθρώπινο κοπάδι έτσι φωνάζουμε:

«Όταν σωπαίνει ένας Λαός, πεθαίνει».799

Τα ποιήματα που ανθολογούνται στη συλλογή «Στο Γκουρ – ι - τοπ»

εμφανίζουν εμφατικά την επιρροή από το δημοτικό τραγούδι,800 καθώς, ως επί το

πλείστον, θεμελιώνονται στον παραδοσιακό στίχο ιαμβικού ρυθμού,

επαναλαμβάνονται σταθερά κάποιοι στίχοι ή ημιστίχια, υμνείται ο ένδοξος θάνατος,

ενίοτε συναντάμε το «τριμερές σχήμα» («Στην Τρίκορφη, την άδεντρη κι /

ανθρωποδιώχτρα ράχη», «λυσσομανούν οι αγέρηδες, στριφογυρνάει το χιόνι. / Τα

ρόμπολα στη Γκράμποβα, μαυρολογούν ανάρια», «της Σιάτιστας, της Λήψιστας της

Κόζιανης βλαστάρια») και παρατηρείται υψηλός βαθμός οργάνωσης λόγου μέσω των

σχημάτων λόγου («άδεντρη κι ανθρωποδιώχτρα ράχη»), ενώ ενυπάρχει εκτός από τη

δηλωτική λειτουργία και η συγκινησιακή δυναμική. Παρόλα αυτά, όμως, το ένδοξο

και ηρωικό πρότυπο του παραδοσιακού δημοτικού τραγουδιού δεν είναι ικανό να

καλύψει τη δραματική εικονοποιία των ποιημάτων του Ιερόπαιδος, τα οποία

αναφέρονται σε ένα από τα πιο συγκλονιστικά και αιμοσταγή γεγονότα του εικοστού

αιώνα. Ο τίτλος προσδιορίζει τον τόπο, το βουνό Guri i Topit, όπου διεξήχθη ο

797 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Η πορεία των σιωπηλών», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 23. 798 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 28. 799 Γιώργος Μαρκόπουλος, «IV», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 31. 800 Βλ. Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση, Εκδόσεις

Πατάκη, Αθήνα 22008.

150

Ελληνοϊταλικός πόλεμος (1940 - 1941).801 Ας αναφερθεί το γεγονός ότι η χρήση

παραδοσιακών τεχνοτροπιών για θέματα ιστορικά φορτισμένα εντασσόταν στις

πεποιθήσεις της αριστερής διανόησης πάνω στο θέμα «παράδοση - ελληνικότητα»,

όπως διατυπώνονταν λίγα χρόνια πριν.802

Με δεδομένο το ότι η ιστορική πραγματικότητα αποκτά ιδιαίτερο βάρος με

την ποιητική αναφορά σε γεωγραφικές συντεταγμένες, καθώς εντείνεται η περιγραφή

των σκληρών συνθηκών, εν προκειμένου του πολέμου, παραθέτουμε το πρώτο

ποίημα αυτούσιο και αποσπάσματα στα οποία εμφιλοχωρεί ο τοπικός προσδιορισμός

και είναι ξεκάθαρη η περιοδική οργάνωση του λόγου:

Στην Τρίκορφη, την άδεντρη κι

ανθρωποδιώχτρα ράχη

λυσσομανούν οι αγέρηδες, στριφογυρνάει το χιόνι.

Τα ρόμπολα στη Γκράμποβα, μαυρολογούν ανάρια,

Μα εδώ είναι πέτρινο βουνό και φύτρα δε ριζώνει.

...Τ’ αργό νυχτοπερπάτημα κι κουρασμένη ανάσα,

στο διάφεγγο οι χιονόδαρτες που αχνίζανε μορφές,

κι η στάση πού ’γιν’ έχοντας τις κάννες γυρισμένες

στη λάκκα που μας χώριζε απ’ τις τελευταίες κορφές.

Κι η βάρδια που στριμώχνονταν προς την κατηφοριά

σπασμωδικά, προδίνοντας μια ξαφνική βιασύνη,

τ’ ανήσυχα ψιθυριστά μισόλογα κι η νύχτα

που ασύλληπτη κι απέραντη στο νου μας είχε γίνει.

Μα όταν ξημέρωνε, πικρά τα νέα κατασταλάζαν,

Για τους νεκρούς, τ’ αδέρφια μας, τα νέα

τα παλικάρια,

γι’ αυτούς που μέρες κοίτονται αδιαφόρετοι

μπροστά μας,

της Σιάτιστας, της Λήψιστας της Κόζιανης βλαστάρια.803

801 Για τις μάχες από προσωπικές μαρτυρίες στο Guri i Topit, βλ. δειγματοληπτικά, Βασίλης

Σαββανάκης, Γκοροτόπι. Μνήμες και βιώματα από τα χαρακώματα του πολέμου στην Αλβανία, επιμ.

Παναγιώτης Καμηλάκης, Εκδόσεις Σύλλογος Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987. / «Β΄ Παγκόσμιος

Πόλεμος (Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940 – 41, Ελληνογερμανικός Πόλεμος – Μάχη Κρήτης 1941)»,

στο: Μνήμες Πολέμου 1897 – 1974. Οι αγώνες του ελληνικού έθνους μέσα από προσωπικές μαρτυρίες,

πρόλ. Ιωάννης Γκουγκουστάμος, εισ. Θεοφάνη Καπιτσάνου, Γενικό Επιτελείο Στρατού. Διεύθυνση

Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2012, σ. 186 – 247. 802 Ο Δημήτρης Κόκορης με αφορμή τον Επιτάφιο του Γιάννη Ρίτσου σημειώνει: «Η ελληνική

αριστερή διανόηση έχει υμνήσει το λαϊκό τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης […]. Ο σοσιαλιστικός

ρεαλισμός στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, […] προέβαλε ως στόχο και τον εμβαπτισμό των

αριστερών ιδεών στα νάματα της λαίκής παράδοσης, λογοτεχνικής ή και γενικότερα καλλιτεχνικής»,

βλ. Δημήτρης Κόκορης, «Επιτάφιος: Γόνιμη επαφή με την παράδοση ή υπακοή στο κέλευσμα του

σοσιαλιστικού ρεαλισμού;», Μια φωτιά. Η ποίηση. Σχόλια στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, Εκδόσεις

Σοκόλη, Αθήνα 2003, σ. 19 – 21. Βλ. ιδίως, σ. 20 – 21. 803 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 35.

151

Ακόμα:

Μια συντροφιά έχει ακούνητη, βουβή και ξασπρισμένη.

Τα σκοτωμένα αδέρφια μας, τα νέα παλικάρια

που ο θάνατος τους σώριασε, μα η γη τους απαρνιέται,

της Σιάτιστας, της Λήψιστας της Κόζιανης βλαστάρια.804

Και αλλού:

Στο Γκουρ – ι – τοπ, στην άδεντρη κι

ανθρωποδιώχτρα ράχη

βροντάει τις ώρες που περνούν με πείσμα το κανόνι,

σαν μακρινή παρηγοριά μαυρολογούν τα δάση

μα εδώ είναι πέτρινο βουνό και φύτρα δε ριζώνει.805

Οι ποιητικές συνθέσεις, τις οποίες επέλεξε ο Γιώργος Μαρκόπουλος, έχουν

ευκρινή δείκτη αναφορικότητας τον πόλεμο, ο οποίος ενισχύεται και από τον τίτλο

της μετά θάνατον έκδοσης των ποιημάτων (Το κράτος του πολέμου). Ο κριτικός,

όμως, διαπιστώνει πως στα ποιήματα του Λευτέρη Ιερόπαιδος ελλοχεύουν

μεταφυσικές αναζητήσεις, οι οποίες αν και μορφικά εκφράζονται με

ομοιοκατάληκτες λέξεις και το περιεχόμενο στηρίζεται στη λογική διαδοχή, ωστόσο

η σημασιοδότηση εκτείνεται πέραν του ευλογοφανούς συμπεράσματος και

μεταδίδουν στον αναγνώστη μέσω της δραστικής εικονοποιίας και των, κοινότοπων

βέβαια, συμβολισμών806 την «αίσθηση της μοναξιάς και του θανάτου»,807 αλλά και το

υπαρξιακό αδιέξοδο, στα οποία έχει περιέλθει το ποιητικό υποκείμενο.

Ενδεικτικά, παραθέτουμε:

Το φως του φεγγαριού ήταν τόσο διάφανο

που ο παγερός βοριάς το διαπερνούσε,

ξεχύνονταν σα βέλος και σφυρίζοντας,

τη σκέψη την ανθρώπινη ετρυπούσε.

Άνοιγε δρόμο ο αγέρας, γιατί πίσω του,

το πνεύμα του θανάτου ακολουθούσε.

Την ώρα αυτή ένας άνθρωπος, που εσίγησε

στα στήθια του η ζωή ξαποστασμένη,

σε μια γωνιά ήταν ζαρωμένος κι έκλαιγε,

804 Γιώργος Μαρκόπουλος, «III», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 36. 805 Γιώργος Μαρκόπουλος, «VI», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 39. 806 Το σκηνικό των ποιημάτων συγκροτείται από την άγρια χωροχρονικά φύση, δηλαδή από τη

«νύχτα», το «σκοτάδι», το «φεγγάρι», το «φθινόπωρο» και τον «χειμώνα», το «χιόνι» και τη «βροχή»

και τον «αέρα», στοιχεία που συνδράμουν με τον μελαγχολικό και απαισιόδοξο τόνο τους στην

ανάδειξη του ανθρώπινου δράματος. 807 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 13.

152

δίχως ν’ ακούει τον κόσμο που διαβαίνει.

Τον ίδιο του εαυτό έκλαιγε – γιατ’ ένιωθε,

μιαν ύπαρξη άδεια κι εγκαταλειμμένη.

[…]

Στη σκέψη του χοροπηδούσε ο θάνατος,

τσαλαπατώντας την αχρεία ψυχή του.808

Και:

Μια συνοδεία από σκοτεινούς φαντάρους

Στους δρόμους περπατάει της εξοχής.

[…]

Μαζί τους προχωράει και το τοπίο

μα η ώρα έχει σταθεί η νυχτερινή.

Σαν ανελέητες μοίρες τους πηγαίνουν

καβαλαραίοι βουβοί και σκοτεινοί.

[…]

Μια συνοδεία από σκοτεινούς φαντάρους

μπατσίζουν οι σταγόνες της βροχής…809

Ανάμεσα στα ποιήματα του Λευτέρη Ιερόπαιδος με ξεκάθαρο αντιπολεμικό

μήνυμα ανιχνεύονται και δημιουργίες, οι οποίες συνθέτουν ένα πολυφωνικό όλον

υπαρξιακή κατάθεσης με πολιτικούς, κοινωνικούς και ηθικούς υποτονισμούς, αφού

σε αυτές συνδιαλέγονται ο συμβιβασμός με τη ρήξη, η αισιοδοξία με την

απαισιοδοξία και η αλήθεια με την πραγματικότητα, ως διαπιστώσεις θέσης και

αντίθεσης του ποιητή - αφηγητή:

Σα μπάλα σιδερένια η νύχτα κρέμεται

και τους ανθρώπους τώρα αλυσοδένει

κι ας τους βυθίζει μες στα χάη τ’ απύθμενα.

Όσο είναι η ανθρώπινη ψυχή στραμμένη

στο φως, παίρνει ζωντάνια κι αγωνίζεται

και δεν πεθαίνει…

Μα υπέρπολλοι είν’ οι άνθρωποι και πίστεψαν

πως τ’ όραμα το φωτεινό έχει σβήσει

κι όχι πως σκοτεινιάζει γιατ’ ενύχτωσε.

Κι όποιος το πολικό του αστέρι αφήσει,

στην απέραντη νύχτα βγαίνει ο θάνατος,

808 Γιώργος Μαρκόπουλος, «I», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 27 – 28. 809 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Νυχτερινή πορεία», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 42, 43.

153

που ξαφνικά θα πάει να τον χτυπήσει.810

Και το αμέσως επόμενο ανθολογημένο ποίημα, το οποίο μπορεί κάλλιστα να

διαβαστεί ως συνέχεια του προηγουμένου:

Απέραντη είν’ η νύχτα αυτή στον άνθρωπο,

παντού έχει χέρια να τον τυραννάνε.

Βαλπούργια νύχτα του βοριά. Ξαπόλυσε

βρυκόλακες που ολούθε τριγυρνάνε,

στα σπίτια που «οι καλοί άνθρωποι» κλειδώνονται,

μπαίνουν κρυφά και το αίμα τους ρουφάνε.811

Οι πρώτοι τρεις στίχοι καθεμιάς από τις τρεις αυτές στροφές («Σα μπάλα…

τ’ απύθμενα», «Μα υπέρπολλοι…ενύχτωσε», «Απέραντη…βοριά») αναφέρονται

μέσω της συμβολικής χρήσης της «νύχτας» στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης

ψυχής, ενώ οι τρεις τελευταίοι στίχοι των στροφών («Όσο είναι…και δεν πεθαίνει»,

«Κι όποιος…να τον χτυπήσει», «Ξαπόλυσε…και το αίμα τους ρουφάνε»)

περιγράφουν την ανεστραμμένη θετική πτυχή του ανθρώπου, ο οποίος προσπαθεί να

υπερβεί τον εαυτό του και στη θέση του κακού, το οποίο προ(σ)κάλεσε ο ίδιος σαν

άλλος Φάουστ,812 να κυριαρχήσει το καλό,813 το οποίο, δυστυχώς, σε περίοδο

πολέμου αποκτά επισφαλή υπόσταση, αφού ματαιώνεται και αυτοαναιρείται. Η

δισυπόστατη αλλά αδιαχώριστη φύση του ανθρώπου απηχείται στο πολεμικό κλίμα,

από τα δεινά του οποίου ο ίδιος ο άνθρωπος πάσχει, βάζοντας το πάθος πάνω από τη

λογική. Εντέλει, η αντίθεση μεταξύ Είναι – Φαίνεσθαι, η οποία ενυπάρχει στον

άνθρωπο, επιτείνει την τραγικότητά του, αφού μέσα από τα γεγονότα της ιστορίας

αποδεικνύεται ότι δεν επιτρέπονται αφελείς και υπεραισιόδοξες σκέψεις, διότι το alter

ego του είναι ο παραστρατημένος φαουστικός Μεφιστοφελής.814

Αρκετά χρόνια νωρίτερα, ο Παλαμάς είχε δώσει δική του ερμηνεία στον

Faust και στην ένωσή του με την Ελένη ως «υπέρβαση του δυτικοευρωπαϊκού

εκφυλισμού και ενδυνάμωση της ελληνικότητας»,815 ενώ πλήθυναν οι μεταφράσεις

του Faust σε όλο τον εικοστό αιώνα.816 Κοινό τόπο αποτελεί το γεγονός ότι «στις

810 Γιώργος Μαρκόπουλος, «II», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 29. 811 Γιώργος Μαρκόπουλος, «III», Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 30. 812 Στο πλαίσιο της διακειμενικότητας επιχειρείται αδρομερώς η συνανάγνωση ποιημάτων του

Ιερόπαιδος με τον Faust του Johann Wolfgang von Goethe. Βλ. σχετικά, Θανάσης Λάμπρου, Κάτω απ’

τον ανοιχτό ουρανό. Εισαγωγή στον Γκαίτε. Η τραγωδία του Φάουστ.Η αγαλλιαστική περιπλάνηση του

Βίλχελμ Μάιστερ, Εκδόσεις Περισπωμένη, Αθήνα 2014. 813 Για την έννοια καλού – κακού, βλ. ενδεικτικά, Γιώργος Κεντρωτής, «Το καλό και το κακό στον

Φάουστ του Γκαίτε», περ. Διαβάζω, τχ. 154, Τετάρτη, 05.11.1986 ,σ. 27 – 35. 814 Βλ. σχετικά, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, «Γενικός χαρακτηρισμός του Φάουστ», Ο Φάουστ του

Γκαίτε. Μετάφραση με φιλοσοφική και αισθητική ερμηνεία, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 32000, σ. 530 – 542. 815 Βλ. Λένα Αραμπατζίδου, «Κωστής Παλαμάς», «Περικλής Γιαννόπουλος», Αισθητισμός. Η

νεοελληνική εκδοχή του κινήματος, ό.π., σ. 135 – 147, 227 – 254, αντιστοίχως∙ βλ. ιδίως, σ. 142, 228. 816 Βλ. ενδεικτικά, Βάλτερ Πούχνερ, «Γκαίτε – θέατρο – Ελλάδα. Το δυναμικό τρίγωνο μιας

πολλαπλής σχέσης», στον τόμο: Ο μίτος της Αριάδνης, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα

2000, σ. 290 – 337, βλ. ιδίως σ. 308 – 337. Με τη μετάφραση, αποσπασματική ή εν συνόλω, του Faust

154

προβληματικές σκηνές […] ανήκει η Νύχτα της Βαλπούργης, όπου οι μάγοι και

μάγισσες ανακατεύονται με τον Σατανά και κάνουν όργια. Αυτό συμβαίνει στις 30

Απριλίου, παραμονή της εορτής της Αγίας Βαλπούργης, προστάτιδας των ανθρώπων

από τις μαγγανείες». Ωστόσο, η «Βαλπούργια νύχτα του βοριά»817 του Ιερόπαιδος

αρμόζει στο πολυφωνικό, βιοθεωρητικό και ποιητικό σύμπαν του Γιώργου

Μαρκόπουλου, ο οποίος ερχόμενος από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Μεσσήνη, στην

Αθήνα, πίστευε στη βελτίωση και στην ανοικοδόμηση του κόσμου, αλλά βυθίστηκε

σε μηδενιστικές διαθέσεις εξαιτίας των ιστορικών γεγονότων και των κοινωνικών

αλλαγών, ωστόσο κατάφερε να συγκεράσει τον συμβιβασμό με την ανατρεπτικότητα.

Στο «Τραγούδι» του αναφέρει:

[…]

Βλέπω το σκοτεινό μαχαίρι,

τη μάνα πίσω απ’ τον σφαγμένο γιο της

κι ένα χαμένο φεγγαράκι πάνω σε βράχους και τριβόλια.

Βλέπω το κρίμα του φονιά να ταλαντεύεται

μετανιωμένος που τον πλήρωσαν φτηνά για τέτοια πράξη

και του νεκρού το αίμα να ξεπλένεται τη νύχτα την ασέληνη

στου ποταμιού την άκρη βλέπω.

[…]818

Όπως προαναφέρθηκε, η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς

συνδυάστηκε με τη διάδοση και την καθιέρωση του μοντερνισμού και την

περιθωριοποίηση της αυστηρής έμμετρης φόρμας ως πεπαλαιωμένη τεχνική, η οποία

αδυνατούσε να εκφράσει τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, αφού οι ποιητές

ήθελαν να δηλώσουν την κάθετη ρήξη τους, απαγκιστρωμένοι πλέον από

περιοριστικούς κανόνες.

Ωστόσο, ο Λευτέρης Ιερόπαις συνέχιζε να έλκεται από τον παραδοσιακό

στίχο και την έκδηλη ρυθμικότητα της ρίμας, αν και σε ορισμένους στίχους

παρατηρείται σπάσιμο της ρυθμικής αίσθησης τόσο μορφικά όσο και σε σχέση με το

περιεχόμενο των ποιημάτων. Η στάση του θα μπορούσε να αιτιολογηθεί, καθώς ο

Ιερόπαις ιδεολογικά ανήκε στον χώρο της Αριστεράς, είχε έντονη πολιτική δράση και

ανδρώθηκε στην περίοδο κατά την οποία ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός προέτασσε την

παραδοσιακή τεχνική, ενώ αξιοσημείωτο παραμένει το γεγονός ότι ο Γιάννης Ρίτσος

ξεκίνησε την ποιητική του πορεία, πατώντας σε αυστηρά έμμετρο στίχο, ενώ οι

πρώτες του συλλογές (Τρακτέρ, Πυραμίδες) αποτελούνται από εκτενείς στροφικές

συνθέσεις έμμετρων ποιημάτων με αποκορύφωμα τη δημοσιοποίηση της

παραδοσιακής ποιητικής σύνθεσης Επιτάφιος, με την οποία χάθηκε η ευκαιρία «της

ασχολήθηκαν οι: Αυγέρης, Χατζόπουλος, Σταύρου, Μέρμηγκας, Καζαντζάκης, Θεοδωρακόπουλος,

Ευαγγελάτος, Μάρκαρης, κ.ά. 817 Στίχος του ποιήματος: «III», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, Λευτέρης Ιερόπαις […], ό.π., σ. 30. 818 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τραγούδι», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 21 – 22.

155

άμεσης συμμετοχής στην ανανεωτική ποιητική πρωτοπορία»,819 ενώ ήταν φυσικό οι

νεότεροι ποιητές να ακολουθήσουν τα βήματά του.

Σύμφωνα με τον Νάσο Βαγενά, «σε μια εποχή τεχνοτροπικών μεταβολών ο

νεοτερισμός δεν σημαίνει αναγκαστικά υπεροχή έναντι του καθιερωμένου […]. Στην

τελική αποτίμηση του καλλιτεχνικού έργου το ιστορικό στοιχείο του μετράει

λιγότερο από το αισθητικό, το οποίο μακροπρόθεσμα, όταν ο νεοτερισμός έχει πάψει

να λειτουργεί ως τέτοιος, είναι ο κυριότερος συντελεστής της επιβίωσης ή ανάδειξης

ενός έργου».820 Ο Μαρκόπουλος επέλεξε να παρουσιάσει μια ποιητική φωνή, η οποία

στέκεται μακριά από επαναστατικά συνθήματα και κραυγάζουσες πολιτικές

ρητορείες. Μπορεί ο ποιητικός άξονας του Ιερόπαιδος να κινείται σε λογικό πλαίσιο,

και να χρησιμοποιεί κοινότοπους συμβολισμούς, αλλά στα ποιήματά του

διακρίνονται φιλοσοφικό βάθος και υπαρξιακές αναζητήσεις που ξεπερνούν τον

επικαιρικό χαρακτήρα και εκτείνονται προς δύο από τις τρεις γραμματολογικές

κατευθύνσεις της ποίησης των πρώτων μεταπολεμικών ποιητών (κοινωνική –

πολιτική και υπαρξιακή).821

Δεν είναι σωστό όμως να λησμονηθεί το γεγονός ότι η πορεία ζωής του

Λευτέρη Ιερόπαιδος διακόπηκε απότομα και αυτό αναστέλλει κάθε προσπάθεια

υπερανάλυσης ή υπεραπλούστευσης ως προς την εξαγωγή αυθαίρετων

συμπερασμάτων, καθώς κανείς δεν γνωρίζει πώς και αν θα συνεχιζόταν η ποιητική

διαδρομή του Ιερόπαιδος, αν θα υπερασπιζόταν τη σύμμειξη ελεύθερου και έμμετρου

στίχου, αν θα εξελισσόταν σε νεωτερικό ποιητή ή αν θα παρέμενε πιστός στις

μορφοδομικές συνιστώσες της παραδοσιακής ποίησης.

819 Βλ. εν συνόλω, Δημήτρης Κόκορης, Μια φωτιά. Η ποίηση. Σχόλια στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, ό.π.

Το απόσπασμα από το κεφάλαιο «Επιτάφιος: Γόνιμη επαφή με την παράδοση ή υπακοή στο κέλευσμα

του σοσιαλιστικού ρεαλισμού;», ό.π., σ. 21. 820 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Ο Τ. Κ. Παπατσώνης και η πρωτοποριακότητα», Η παραμόρφωση του

Καρυωτάκη, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 22013, σ. 13 – 58, βλ. ιδίως, σ. 18. 821 Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μεταπολεμικοί ποιητές. Εισαγωγή», Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ

στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ό.π., σ. 275 – 301, βλ.

ιδίως, σ. 283 – 287.

156

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ:

«Ω, τι στιγμές μού χάρισες!»

157

Όψεις της διαθεματικότητας του ποδοσφαίρου: Εντός και εκτός έδρας

Βαρύ σκαρί, χωριού παιδί, του μόχθου παλικάρι

τίμιος γίγας, αντιστάρ, με υπομονή και πάθος

όποιος ερχόταν ντεκλαρέ σκληρά να τον τζαρτζάρει

μάθαινε τι σημαίνει σοκ, τρόμος κενού και λάθος.

Δεν βαρυγκόμησε στιγμή, ποτέ δεν είπε «Θεέ μου»

μαγνήτιζε ψηλές μπαλιές, όπως το φως η μέρα

χαμογελούσε κι έσβηνε μες τις ριπές του ανέμου

τη σπίθα του Αρδίζογλου, το νακ του Καλκαντέρα.822

Μια τάση, της οποίας το εκτόπισμα βαθμιαία αυξάνεται στο πολιτισμικό πεδίο, είναι

εκείνη που αντιμετωπίζει τα λογοτεχνικά κείμενα εν συνόλω και την ποίηση εν

προκειμένω ως κομμάτι του ευρύτερου πολιτισμικού, κοινωνικού και

ανθρωπολογικού γίγνεσθαι, από τη στιγμή που οι κειμενικές καταθέσεις

συνδιαλέγονται με τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, την πολιτική, την ηθική,

την κοινωνιολογία, τη μεταφυσική.823

Το ποδόσφαιρο ευαγγελίζεται την απόδραση του ανθρώπου – παίκτη από τη

σκληρή πραγματικότητα, ενώ, ταυτόχρονα, σε ποδοσφαιρικό πλαίσιο συλλειτουργούν

αρμονικά το ένστικτο, η συλλογικότητα, η σοφία και αντιτάσσονται στη μηχανιστική

λογική, στις ψυχολογικές μεταπτώσεις, στον κυνικό πραγματισμό και στον

πρυτανεύοντα ατομικισμό της σύγχρονης εποχής. Δεν είναι αμελητέο το γεγονός πως

η ποδοσφαιρική αισθητική του δυναμικού ήθους και της ομαδικότητας ερέθισε το

ποιητικώς λέγειν και το λογοτεχνικώς εκφράζεσθαι πολλών δημιουργών από τη γενιά

του 1930 έως τη σημερινή εποχή, ενώ το παιχνίδι με την μπάλα μοιάζει με τον

«επαναλαμβανόμενο παφλασμό μιας πραγματικότητας που βουλιάζει στη λογοτεχνία

ή στο μυστήριο».824

Στη συνεχώς αναμορφούμενη μεταβιομηχανική κοινωνία, στην οποία κάθε

αξία σχετικοποιείται, η σχέση των ποιητών με το ποδόσφαιρο αποτελεί αντικείμενο

αναστοχασμού και διερευνητικής προσέγγισης. Αν και το άθλημα του ποδοσφαίρου

το προσλαμβάνουμε κατά κύριο λόγο ως φιλοθεάμον κοινό και λιγότερο ως

αναγνώστες κειμένων με ποδοσφαιρική θεματική, ωστόσο η μέσω των κειμένων

822 Βλ. Γαβρήλος Χατζησταυρίδης, «Αρίστος Φουντουκίδης», Λαϊκοί ήρωες (επιτύμβια επιγράμματα),

επιμ. – ανασύνθ. – σημ. Δημήτρης Κόκορης, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2015, σ. 39. Στις

«Σημειώσεις» (στο ίδιο, σ. 43 – 51, βλ. ιδίως, σ. 50) αναφέρεται: «Ο Αρίστος Φουντουκίδης

(Παντελεήμονας Κιλκίς, 1942 – Θεσσαλονίκη, 2007) αγωνίστηκε ως κεντρικός αμυντικός στην ομάδα

του ΠΑΟΚ, κατά τη δωδεκαετία 1966 – 1978. Χρήστος Αρδίζογλου: δεξιοτέχνης ποδοσφαιριστής που

αγωνίστηκε στην ΑΕΚ από το 1974 έως το 1985. Ένα από τα καλύτερα ποιήματα του ποιητή Γιώργου

Μαρκόπουλου φέρει τον τίτλο “Ωδή στον παίκτη της ΑΕΚ και της Εθνικής Χρήστο Αρδίζογλου”

(δημοσιεύτηκε στην ποιητική συλλογή Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης […], ό.π., καθώς και σε

πολλές ποιητικές ανθολογίες)». 823 Βλ. ενδεικτικά, Δημήτρης Τζιόβας, Κουλτούρα και λογοτεχνία. Πολιτισμικές διαθλάσεις και

χρονότοποι ιδεών, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2014. 824 Στίχος από το ποίημα «Θά μέ ἀναγνωρίσετε» του Δημήτρη Αγγελή στο: Ένα ελάφι δακρύζει πάνω

στο κρεβάτι μου, ό.π., σ. 12 -13, βλ. ιδίως, σ. 12. Η παραπομπή ακολουθεί το πολυτονικό σύστημα,

σεβόμενοι τις προσωπικές επιλογές του Δημήτρη Αγγελή, όπως δηλώνονται στο Ένα ελάφι δακρύζει

πάνω στο κρεβάτι μου: «Η υιοθέτηση του πολυτονικού για τη συγκεκριμένη έκδοση οφείλεται σε

επιλογή του Δημήτρη Αγγελή», σ. 4.

158

προσέγγισή του συνιστά ένα πολυσήμαντο πεδίο, το οποίο οδηγεί καταφανώς στην

ανακάλυψη σχέσεων και αναλογιών με την κοινωνία, συγκλίσεων και αποκλίσεων

από την ανθρώπινη ύπαρξη.825

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος, ως «άξιος πνευματικός τεχνίτης»,826 με επίκεντρο

τα ποδοσφαιρικής θεματικής κείμενα προτίθεται να σταχυολογήσει τις

αναπαραστάσεις του αθλήματος στη νεοελληνική ποίηση. Στο πόνημά του ο

μελετητής επικεντρώνεται σε δημιουργούς από τη γενιά του 1930 έως τον εικοστό

πρώτο αιώνα και δομεί το βιβλίο του με τίτλο Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο

στην ελληνική ποίηση827 σε οκτώ ενότητες με τα απαραίτητα σημειώματα, προλογικό

και επιλογικό,828 αποδεικνύοντας ακόμα μια φορά πως «το καθετί γύρω μας είναι

ποίηση».829

Ο Μαρκόπουλος ανθολογεί αποσπάσματα ή ολόκληρα ποιήματα, τα οποία

προσεγγίζονται από την εκ του σύνεγγυς ανάγνωση, ενώ δεν επιδίδεται σε

σχολαστικό φιλολογικό σχολιασμό, αφού δεν αναφέρεται σε εργοβιογραφικά

στοιχεία των ποιητών ούτε σημειώνει πλήρεις εκδοτικές πληροφορίες ή

πραγματολογικές εξηγήσεις. Ωστόσο, ο τόμος είναι φιλικός προς τον αναγνώστη, ο

οποίος ίσως δεν έχει άμεση σχέση με το άθλημα ή δεν έχει την απαραίτητη

εξοικείωση με τα ποιήματα περί ποδοσφαίρου. Επιπλέον, αναδεικνύεται μέσα από τη

συνθετική προσέγγιση του ανθολογημένου υλικού το φίλαθλο πάθος του συγγραφέα

και τα κείμενα, όπως είναι δομημένα, υποδεικνύουν μια ευλυγισία λόγου, αφού οι

σκέψεις του Μαρκόπουλου γύρω από τα ποιητικά συμβάντα του ποδοσφαιρικού

γίγνεσθαι οργανώνονται εύρυθμα και εύτακτα.

825 Βλ. δειγματοληπτικά, Στα γήπεδα η πόλη αναστενάζει. 16 κείμενα για την παλιά Θεσσαλονίκη του

ποδοσφαίρου και του μπάσκετ, (συλλογικό έργο), επιμ. Γιώργος Αναστασιάδης, Εκδόσεις Ιανός,

Θεσσαλονίκη 1999. / Δημήτρης Κόκορης, «Ελληνική ποδοσφαιρική λογοτεχνία: Εισαγωγή και

βιβλιογραφική πρόταση για ανθολόγηση κειμένων», περ. Πόρφυρας, τχ. 94, Απρίλιος - Ιούνιος 2000,

σ. 493-500. / Σωτηρία Σταυρακοπούλου, «Η εισαγωγή του ποδοσφαίρου στη λογοτεχνία μας», περ.

Μικροφιλολογικά, τχ. 22, Φθινόπωρο 2007, σ. 42 – 45. / Δημήτρης Κόκορης, «Η εισαγωγή του

ποδοσφαίρου στη λογοτεχνία μας: συμπληρωματικά στοιχεία», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 23, Άνοιξη

2008, σ. 23-25. / Αρχίζει το ματς. Το ποδόσφαιρο στη λογοτεχνία, (συλλογικό έργο), επιμ. Γιάννης Η.

Παππάς, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2010. / Γιάννης Παππάς, «Ποδόσφαιρο και λογοτεχνία. “Όπιο

των λαών” ή λαϊκή τέχνη;», περ. Διαβάζω, τχ. 508, Ιούνιος 2010, σ. 86 – 90. Αναδημοσιευμένο υπό

τον τίτλο «Ποδόσφαιρο και λογοτεχνία» στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%CF%80%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%83%CF%86%CE%B1%CE

%B9%CF%81%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-

%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%AF%CE%B1/

, Σάββατο, 14.06.2014, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 18.07.2018. / Pascal Boniface, Ποδόσφαιρο

και παγκοσμιοποίηση, μτφ. Γιάννης Ανδρουλιδάκης, επιμ. Νίκος Ζαρταμόπουλος, Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα 2008. / Λαμπρινή Κουζέλη, «Το ποδόσφαιρο μέσα από τη λογοτεχνία», εφ. Το

Βήμα, Σάββατο, 07.06.2014, κ.π.ά. 826 Βλ. Κωνσταντίνος Μπούρας, «Για τον ποιητή της “φοβερής πατρίδας μας”» [βιβλιοκρισία στο: Για

τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα, ό.π.], εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή,

28.01.2018. 827 Γιώργος Μαρκόπουλος, Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π. 828 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», «Σε μαύρο

χορτάρι…», «Κόκκινη κάρτα…», «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», «Ο πονεμένος σουτάρει

από κοντά…», «Όπου το “γήπεδο” γίνεται “σταθμός μεταγωγής”», «Στην εξέδρα των επισήμων…»,

«Τα κείμενα», «Εν υστερογράφω», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π.,

σ. 9 – 10, 11 – 27, 28 – 38, 39 – 48, 49 – 70, 71 – 76, 77 – 80, 81 – 114, 115 – 129, 131 – 133,

αντιστοίχως. 829 Βλ. Χρήστος Μαυρής, «Ένας τολμηρός, πλην, όμως, λιποτάχτης ποιητής», Ο εξημερωτής πουλιών

και ο ποιητής. Προσεγγίσεις στην ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 16 – 23, βλ. ιδίως, σ. 19.

159

Πέρα από τη γραμματολογική αξία, το Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο

στην ελληνική ποίηση φανερώνει ότι η συνύφανση του αθλήματος με τον ποιητικό και

δοκιμιακό λόγο είναι ιδιαιτέρως περίπλοκη, ενώ ο Μαρκόπουλος συμβάλλει σε μια

ποδοσφαιρική «ανάγνωση» πέρα από σχηματοποιήσεις, αφού είναι σε θέση να

αντιμετωπίζει το ποδόσφαιρο μέσα από τη γραφή των ποιητών «ως κοινωνικό

φαινόμενο τόσο αυτό όσο και, κυρίως, τα παρεπόμενά του, καταθέτοντας τα εγκώμια

των εραστών της στρογγυλής θεάς και τους προβληματισμούς των επιφυλακτικών,

καθώς και τις επικρίσεις των αρνητών της» με «άνοιγμα της σκέψης στη φαντασία

και στο όνειρο».830

Αξονικό αίτημα είναι η ανάδειξη, μέσω της λατρείας, της αποδοκιμασίας ή

της συμβολιστικής χρήσης του αθλήματος, της κριτικής θέασης της ανθρώπινης

τραγικότητας που προσδιορίζεται από την έννοια της μοναξιάς και από το

αναπόδραστο του θανάτου. Ο μελετητής ήδη από τον «Πρόλογό» του κάνει σαφή τη

στόχευσή του, την υπόθεση εργασίας του και τον λόγο της περιδιάβασής του στο

τοπίο της ποδοσφαιρικής θεματικής με ευσύνοπτο τρόπο:

Εκείνο που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο επιδιώκω στο βιβλίο αυτό είναι

να επισημάνω πώς η σχέση αγάπης μιας ομάδας ποιητών προς το ποδόσφαιρο μας

προσέφερε στίχους εξόχως πρωτότυπους∙ η εκ των «έσω» τάση οράσεως μερικών

άλλων μας έδωσε δημιουργήματα πλήρη μεταφυσικού ζόφου∙ η αρνητική στάση

κάποιων τρίτων αποτύπωσε αποσπάσματα που προβληματίζουν∙ η ενσωμάτωση όρων ή

λέξεων παρήγαγε στίχους με φορτισμένη πιο έντονα τη γλώσσα, ενώ η μεταφορά

«μνημών παιχνιδιού» από την παιδική ηλικία πρόβαλε εικόνες που αξίζει ιδιαιτέρως να

προσεχθούν. […] Πεζά κείμενα που γράφτηκαν από ποιητές, και όχι μόνο, […] καθώς

και ποιήματα που περιλαμβάνουν έστω και ελάχιστες αναφορές ατο άθλημα, μια και

πιστεύω ότι […] αφήνουν αρκετά περιθώρια για ασφαλήκαι εις βάθος […] εκτεινόμενα

συμπεράσματα.

[…] Η όλη, στο θέμα, δική μου εμπλοκή δεν είναι παρά αποτέλεσμα λατρείας

προς το παιχνίδι αυτό και προς τις μαγικές και ανεξαγόραστες στιγμές ευτυχίας που μου

χάρισε από τότε που κατάλαβα τον εαυτό μου και εξακολουθεί να μου χαρίζει μέχρι και

σήμερα.831

Στο εναρκτήριο κεφάλαιο ανθολογούνται από τον Γιώργο Μαρκόπουλο οι

«Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου»832 με τον Μανόλη Αναγνωστάκη και τον

Νάσο Βαγενά να διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία. Οι «εραστές της μπάλας» λόγω του

πάθους τους συνδαυλίζουν τις θεωρητικές γνώσεις περί ποδοσφαίρου με την τεχνική

του αθλήματος αλλά και με την ποιητική τέχνη, με αποτέλεσμα οι στίχοι των

830 Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Το δοκιμιογραφικό έργο του Γιώργου Μαρκόπουλου», «Με επιμονή και

με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου, ό.π., σ. 117. 831 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Πρόλογος», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση,

ό.π., σ. 9 – 10. 832 Στο κεφάλαιο ανθολογούνται οι ποιητές: Μανόλης Αναγνωστάκης, Νάσος Βαγενάς, Θανάσης

Βενέτης, Σπύρος Βούγιας, Τάσος Δενέγρης, Πάνος Θεοδωρίδης, Σωτήρης Κακίσης, Γιάννης

Κουβαράς, Γιώργος Κεντρωτής, Ηλίας Λάγιος, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Μίμης Σουλιώτης, Βασίλης

Στεριάδης, Γιάννης Τζανετάκης και Αλέξης Σταμάτης.

160

ποιημάτων τους αφενός να παρουσιάζουν την ειλικρινή αγάπη προς το άθλημα και

αφετέρου αναδίνουν υψηλόβαθμη συγκίνηση, ενώ φανερώνουν δεξιοτεχνικό χειρισμό

της γλώσσας. Με αυτόν τον τρόπο το ποδόσφαιρό περνάει στην ποίηση ως

αναγέννηση σώματος και διάνοιας, εκλύοντας μέσα από αθλητικά δρώμενα,

υπαρξιακές δονήσεις και αναζητήσεις.833

Επιπλέον, η αφειδώλευτη αγάπη προς την καλλιτεχνική δημιουργία και προς

το συγκεκριμένο σπορ κατευθύνει ορισμένους ποιητές, δείγματος χάριν τον Νάσο

Βαγενά, στη σύλληψη της διαδραστικότητας του ποδοσφαίρου ως παράλληλη με την

κίνηση του χρόνου:

[…]

ο χρόνος παίζει άνετα στο δέρμα μου

όπως η Άρσεναλ σε βρεγμένο γήπεδο

σκοράροντας ασταμάτητα. Και το στήθος μου

γεμίζει χώμα συνεχώς.834

Ακολούθως, ο Μαρκόπουλος παραθέτει ποιήματα που εγκωμιάζουν αθλητές

ή συλλόγους,835 αναγνωρίζοντας την ανάγκη εξύμνησης, λόγω υπεροχής,

προσωπικοτήτων ή και ολόκληρων ομάδων, δείχνοντας πως το ποδόσφαιρο είναι

κατά βάση άθλημα ομαδοκεντρικό, το οποίο στηρίζεται στις αρχές της

συλλογικότητας, της αγωνιστικότητας, της πειθαρχίας, της αποδοχής του αντιπάλου:

[…] Μαθαίνεις ακόμα, πολεμώντας στην ομάδα, και τούτο το σπουδαιότατο: πως για

τη νίκη ένα στοιχείο είναι απαραίτητο, ο αρχηγός. Να υποτάζεσαι σ’ αυτόν, να

πειθαρχείς, να ξέρεις να υπακούς, αν θες, όταν έρθει η στιγμή σου, να ξέρεις και συ να

προστάζεις. Έτσι μονάχα μπορούν να δημιουργηθούν αρχηγοί άξιοι κι οπαδοί πρόθυμοι

– δηλαδή μια πειθαρχημένη στρατιά ικανή, υλικά και ψυχικά, να κυριαρχήσει στον

κόσμο. […] Κι ακόμα τούτο το σημαντικότατο, που αποτελεί το πιο κρυφό, το πιο

πανανθρώπινο τέρμα του παιχνιδιού: να ξέρεις πως κι η αντίθετη ομάδα στο βάθος δεν

είναι αντίμαχη, συνεργάζεται μαζί σου, γιατί χωρίς αυτή δε θα υπήρχε παιχνίδι.836

Η ρευστότητα των συναισθημάτων, όπως του έρωτα και της καθημερινής

ζωής, δύναται να αποτυπωθεί μέσω ποιημάτων με έναυσμα την παιδική ηλικία, η

οποία λειτουργεί ως πολυφωνικό διακείμενο ανασύνθεσης της αλήθειας,837 ενώ η

εφήμερη αναγνωρισιμότητα των πρωταγωνιστών της μπάλας συμπλέει με την

παροδικότητα των ποιημάτων με σαφή προέκταση στην προσωρινότητα της

833 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 12 - 13. 834 Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Οι πρόλογοι τέλος», Βιογραφία. Ποιήματα 1974 – 2014, Εκδόσεις Κέδρος,

Αθήνα 2015, σ. 213. 835 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 14, 20 – 21, 26. 836 Βλ. Νίκος Καζαντζάκης, «Δίπλωμα ανθρώπου», Ταξιδεύοντας Αγγλία, Ειδική έκδοση για την

εφημερίδα Πρώτο Θέμα, Αθήνα 2018, σ. 129 – 152, βλ. ιδίως, σ. 131, 132. 837 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 15 – 17, 25 – 26.

161

ανθρώπινης ύπαρξης,838 η οποία επιζητά να διατηρήσει ανεξίτηλα στη μνήμη τις

αναπεπταμένες στιγμές που αποκόμισε το συγγραφικό πρόσωπο από το παιχνίδι,839

ριψοκινδυνεύοντας, ακόμα και όταν οι αναμνήσεις δεν επιφέρουν την πολυπόθητη

λύτρωση. Ο Μαρκόπουλος διαπιστώνει:

[…] Ένα παιχνίδι στηριγμένο στις κλίμακες μιας παιδικότητας, μιας «αφέλειας», αλλά

και ενός παραπόνου, κατά βάθος «γλυκού» όσο και άδολου, καθώς και μιας φρικώδους

μοναξιάς, […] όπου το τραγικό στοιχείο […] δίνει στη γραφή διαστάσεις τελείως

διαφορετικές.840

Μια άλλη σημαντική παράμετρος είναι το γεγονός ότι ο Γιώργος

Μαρκόπουλος αντιλαμβάνεται πως στα ποδοσφαιρικής στόφας ποιήματα

εμφιλοχωρούν συχνά ως εικόνες από την αποδιοργάνωση της κοινωνίας, η οποία

τελεί υπό καθεστώς «μαζικής παράκρουσης»,841 ενώ το ίδιο το άθλημα ως θέαμα

αποτελεί φαινόμενο που ανέκαθεν προσέλκυε τα ανομοιογενή, ηλικιακά και

κοινωνικά, πλήθη.842

Ο αμφίσημος τίτλος του δεύτερου κεφαλαίου, «Σε μαύρο χορτάρι…»843

προϊδεάζει τον αναγνώστη για το γεγονός ότι σε μερικά ποιήματα το ποδόσφαιρο

γίνεται αντικείμενο τέτοιας επεξεργασίας από το ποιητικό υποκείμενο, ώστε αυτό να

«εισχωρεί πίσω από την ξεγνοιασιά του παιχνιδιού, μη επιτρέποντας έτσι στους

στίχους να παρεμβληθούν, ούτε και στο ελάχιστο, κάποιες, έστω και στιγμιαίες

ακόμη, εξάρσεις χαράς»,844 ενώ το μαύρο, σε αντίθεση με το πράσινο, γεμάτο

ευφορία, τερέν υποδηλώνει το σκοτάδι, τη φθορά, τον φόβο και τον δυνάμει θάνατο.

Έτσι, ο ποδοσφαιρικός αγώνας παίρνει τη θέση της «κολάσεως»,845 όπου «οι

νεκροί συνωστίζονται στις κερκίδες»,846 ενώ η περιρρέουσα ατμόσφαιρα είναι

δύσκολα βιώσιμη και επικαλύπτεται από τον «άγριο πόνο του βιωματικού

838 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 17 - 18. 839 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 19 - 20. 840 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 24. 841 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 22. 842 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εραστές της μπάλας όλου του κόσμου…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 23 - 24. 843 Στο κεφάλαιο ανθολογούνται οι ποιητές: Γιάννης Βαρβέρης, Στέλιος Γεράνης, Κωστής

Γκιμοσούλης, Ανέστης Ευαγγέλου, Χ. Δ. Καλαϊτζής, Τάκης Καρβέλης, Γιάννης Κοντός, Χριστόφορος

Λιοντάκης, Γιώργος Βέης, Αντώνης Φωστιέρης και Δημήτρης Χουλιαράκης. 844 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 28. 845 Γιάννης Βαρβέρης, «Κόκκινη κάρτα», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός

και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 28. 846 Στέλιος Γεράνης, «Η επανάσταση των νεκρών», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο

χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 29 – 30, βλ. ιδίως, σ.

29.

162

στοιχείου»,847 τριπλάροντας μεταξύ της μοναξιάς και της ομορφιάς της ζωής «ενάντια

στην ομάδα του Θανάτου».848

Από τους ποιητές της γενιάς του 1970 δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το

παιχνίδι του ποδοσφαίρου, ιδωμένο όμως όχι ως απολαυστική και διασκεδαστική

δραστηριότητα, αλλά ως αφορμή για να εξωτερικευθεί ποιητικώς νόμιμα η «φρίκη

της καθημερινής σχιζοφρένειας»,849 η «άπνοια της κοινωνίας»850 που μοιάζει με

νεκρή φύση και ταλαντεύεται ανάμεσα στη χαρά και στη λύπη, η «ερημιά»851 του

αστικού τοπίου μέσα σε ένα πεισιθάνατο κλίμα, το οπόιο για τον νεότερο Δημήτρη

Χουλιαράκη σχετίζεται με πραγματικό συμβάν, ένα αεροπορικό δυστύχημα κατά τη

μεταφορά παικτών.852

«Κόκκινη κάρτα»853 διαπιστώνεται από τον μελετητή Μαρκόπουλο ότι

βγάζουν αρκετοί ποιητές στο ποδόσφαιρο, αφού η ενασχόληση των ανθρώπων ως

φιλάθλων ή ως συμμετασχόντων στο άθλημα γίνεται αντικείμενο

αποπροσανατολισμού των λαϊκών στρωμάτων ή αντιμετωπίζεται με απαξιωτικό

τρόπο λόγω της ευρείας και άκριτης αποδοχής του ποδοσφαίρου από τις χαμηλές

κοινωνικά τάξεις. Ο Γιώργος Μαρκόπουλος, ο οποίος μετοίκησε από την επαρχία

στην Αθήνα, διακρίνει το σκωπτικό ύφος και τη σαρκαστική έκφραση των ποιητών

της ομάδας αυτής και δέχεται την αποδιδόμενη με χιούμορ εμφαντική καταγγελία

ορισμένων, αλλά δεν αποδέχεται τις θέσεις τους, καθώς απλώς παραθέτει άνευ

σχολιασμού τις «κόκκινες κάρτες» όλων όσοι βρίσκονται «στην εξέδρα των

επισήμων»854 και βλέπουν εξ αποστάσεως και προφυλαγμένοι το παιχνίδι, όπως θα

έκανε ένας αμερόληπτος διαιτητής σε τελικό πρωταθλητριών.

847 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 30. 848 Ανέστης Ευαγγέλου, «Τόλης Καζατζής», στο: Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…»,

Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 30. 849 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 33. 850 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 34. 851 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 35. 852 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Σε μαύρο χορτάρι…», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην

ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 37 - 38. Πρόκειται για το αεροπορικό δυστύχημα της 4ης Μαίου 1949, βλ.

ενδεικτικά: «La tragedia di Superga ed i funerali del Grande Torino, "La Settimana Incom" Istituto

Luce 1949», στο: https://youtu.be/cNmOP8jGoRc, Κυριακή, 08.04.2012, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 20.07.2018. / Βαγγέλης Σταματόπουλος, «Η Μεγάλη (απώλεια της) Τορίνο», στο:

https://www.sport24.gr/Files/h-megalh-apwleia-ths-torino.2767812.html, Κυριακή, 04.05.2014,

τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 20.07.2018, κά. 853 Στο τρίτο κεφάλαιο ανθολογούνται οι ακόλουθοι: Σταύρος Βαβούρης, Νάνος Βαλαωρίτης, Θωμάς

Γκόρπας, Νίκος Δανδής, Γιάννης Κακουλίδης, Τασούλα Καραγεωργίου, Κώστας Σοφιανός, Μαρία

Κυρτζάκη, Αθηνά Παπαδάκη, Τάσος Πορφύρης, Πρόδρομος Μάρκογλου, Ασημάκης Πανσέληνος,

Γιάννης Πατίλης, Λευτέρης Πούλιος, Γιώργος Μανουσάκης και Νατάσα Χατζηδάκι. 854 Ανθολογούνται οι: Κρίτων Αθανασούλης, Βασίλης Αμανατίδης, Αντώνης Αντωνάκου, Βασίλης

Αρφάνης, Νάνος Βαλαωρίτης, Γ. Θ. Βαφόπουλος, Θανάσης Βενέτης, Χάρης Βλαβιανός, Σπύρος Λ.

Βρεττός, Δημήτρης Γαβαλάς, Κωστής Γκιμοσούλης, Θωμάς Γκόρπας, Δημήτρης Δασκαλόπουλος,

Κική Δημουλά, Πάνος Θεοδωρίδης, Γιώργος Ιωάννου, Γιάννης Κακουλίδης, Χ. Δ. Καλαϊτζής, Ρούλα

Κακλαμανάκη, Άγγελος Καλογερόπουλος, Γιάννης Κοντός, Γιώργος Καφτατζής, Βασίλης Κουγέας,

Στάθης Κουτσούνης, Μαρία Λαγγουρέλη, Χρίστος Λάσκαρης, Μιχάλης Λυμπερέας, Γιάννης

Μαρκάκης, Μάριος Μαρκίδης, Πρόδρομος Μάρκογλου, Γιώργος Μαρκόπουλος, Θανάσης

Μαρκόπουλος, Στέφανος Μπεκατώρος, Νίκος Καρούζος, Πέτρος Μοροζίνης, Κώστας Μόντης,

163

Η αλληγορική χρήση της ποδοσφαιρικής ορολογίας από μια άλλη ομάδα

ποιητών855 οδήγησε στη δημιουργία φράσεων, εικόνων και συνθέσεων με έντονη

συγκινησιακή δραστικότητα, όπως α αισθητική συγκίνηση που προκαλείται από «μια

εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…».856

Μέσα, λοιπόν, από τις εικόνες που πλάθονται με ποδοσφαιρικά υλικά κάνει

υποδόρια την εμφάνισή της η τραγική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης και το

ποδοσφαιρικό γήπεδο νοείται ως τόπος συνάντησης όλων των ανθρώπων με την

έννοια του ανήκειν, του κοινωνικού προσδιορισμού και της συνεκτικότητας, ενώ

υπερπλήρης χώρος αντιδιαστέλλεται με τη μοναξιά της ψυχής που βασανίζει το

συγγραφικό υποκείμενο.

Για μια πιο σφαιρική εικόνα, ο Μαρκόπουλος πιστεύει πως μέσω της

ποδοσφαιρικής ορολογίας οι ποιητές δημιουργούν εικόνες που αποτυπώνουν την

ερήμωση και την εγκατάλειψη857 ή την ομορφιά του ανδροπρεπούς ήθους και του

γυμνασμένου σώματος.858 Κατά κύριο λόγο όμως, εκφράζονται, σύμφωνα με τον

μελετητή, οι ψυχικές – υπαρξιακές ανησυχίες για την παρέλευση των αθώων χρόνων

της παιδικής ηλικίας, της χαμένης τρυφερότητας859 και για τον σύγχρονο αστικό

τρόπο ζωής. Οι βιωματικές αναμνήσεις εμπλέκονται με τη θεωρητική συνείδηση και

έτσι οι υπαρξιακές αναζητήσεις βρίσκουν πρόσφορο έδαφος ανάδυσης μέσω

ποδοσφαιρικών μεταφορών, στις οποίες το παρελθόν παρεισφρέει συνειρμικά,860 ενώ

η αυτοαναίρεση του ποιητικού υποκειμένου καλύπτεται από έντονους

συγκινησιακούς αναπαλμούς,861 οι οποίοι άλλοτε διαχέονται στον αναγνώστη

Φαίδρος Μπαρλάς, Πρόδρομος Ματζαρίδης, Ματθαίος Μουντές, Γιάννης Νεγρεπόντης, Γ. Νίκας

[λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Νίκου Καταπόδη], Βασίλης Ντόκος, Δημήτρης Οικονομίδης, Νίκος

Ορφανίδης, Γιάννης Πατίλης, Τάσος Πορφύρης, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Γιώργος Παναγιώτου,

Γιώργος Παναγουλόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Σάκης Σερέφας, Αγγελική Σιδηρά, Νίκος Σπάνιας, Ντίνος

Σιώτης, Γ[ιώργος]. Ξ. Στογιαννίδης, Μίμης Σουλιώτης, Αλέξης Σταμάτης, Γιάννης Τζανετάκης, Νίκος

Τομαράς, Αλέξανδρος Φερέντης – Αρώνης, Νίκος Φωκάς, Νατάσα Χατζιδάκι, Γιώργος Χρονάς,

Χάρης Ψαρράς. 855 Στο κεφάλαιο «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…» ανθολογούνται οι ποιητές: Νίκος – Αλέξης

Ασλάνογλου, Άρης Δικταίος, Μάνος Χατζιδάκις, Νίκος Εγγονόπουλος, Ανδρέας Εμπειρίκος, Τάσος

Γαλάτης, Θωμάς Κοροβίνης, Μάνος Ελευθερίου, Γιάννης Καρατζόγλου, Ερρίκος Μπελιές, Κώστας

Ριτσώνης, Κώστας Ταχτσής, Αλέξανδρος Φερέντης – Αρώνης, Έκτωρ Κακναβάτος, Δημήτρης

Καλοκύρης, Τάσος Καπερνάρος, Νίκος Καρούζος, Γιώργος Παναγιώτου Γιάννης Ρίτσος, Μανόλης

Πρατικάκης, Μιχάλης Γκανάς, Ζέφη Δαράκη, Χρήστος Τουμανίδης, Δημήτρης Κανελλόπουλος,

Βαγγέλης Κάσσος, Γιώργος Κακουλίδης, Μάριος Μαρκίδης, Βασίλης Καραβίτης, Χάρης Βλαβιανός,

Γιώργος Κ. Καραβασίλης, Ανδρέας Βεργιόπουλος, Τίτος Πατρίκιος, Στάθης Κουτσούνης, Γιώργος

Χρονάς, Φαίδρος Μπαρλάς και Γιώργος Ιωάννου. 856 Στίχος του ποιήματος «Αιώνιο πάθος. Μια μπαλλάντα για τον Τζωρτζ Μπεστ» του Μάνου

Χατζιδάκι, γραμμένο στο Λονδίνο στις 15.06.1969 και δημοσιευμένο στο περιοδικό Η Λέξη, τχ. 25,

Ιούλιος 1983, σ. 586 – 587. 857 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 49. 858 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 50 - 51. 859 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 56 - 57. 860 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 63 - 64. 861 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 64 - 65.

164

διαμέσου πληθωρικής ρητορικής862 και άλλοτε μέσω στίχων πλεγμένους με λεκτική

φειδώ και περισσή απλότητα.863

Η αντίληψη του Γιώργου Μαρκόπουλου για τις ποιητικές συνθέσεις της

ομάδας αυτής κλονίζει την αρχιτεκτονική δομή των πεποιθήσεων του αναγνώστη,

αφού με την ανθολόγηση αποσπασμάτων ή ποιημάτων ο μελετητής προσπαθεί να

πείσει για το γεγονός ότι πρωταρχικό μέλημά του είναι η ανάδειξη των

υποφωσκουσών ενοράσεων, οι οποίες σχετίζονται με την εγγενή τραγικότητα της

ύπαρξης.

Κάτω από το συγκεκριμένο πρίσμα, η μελαγχολία και η μοναξιά της ψυχής

αντιπαραβάλλονται με τα άδεια γήπεδα864 και, αντίστοιχα, η θλίψη είναι η κοινή

συνισταμένη αξόνων, οι οποίοι ορίζονται από την άσκηση κριτικής του ποιητικού

υποκειμένου στον εαυτό του, το οποίο ως αμέτοχος παρατηρητής

αποστασιοποιείται,865 ενώ οι αρυόμενες εκ του ποδοσφαιρικού λεξιλογίου φράσεις

αποδίδουν με μεταφυσική σύλληψη τον «σκληρό καρπό στο στόμα»,866

εκμηδενίζοντας ακόμα και την ίδια την ποιητική τέχνη, αφού:

Τό ποίημα εἶναι ἕνα παγωμένο κουκούτσι:

Σοῦ σπάει τά δόντια.

Σοῦ ξεσχίζει τό λαιμό.

Κι αὐτό δέν εἶναι ποίημα.867

Συμπληρωματικά, αξίζει να τονιστεί πως για τον ανθολόγο Μαρκόπουλο τα

ποδοσφαιρικής στόφας ποιήματα δημιουργούν στον αναγνώστη εικόνες έντονης

συγκινησιακής φόρτισης και καταλήγουν σε αισθητικό διάλογο μεταξύ πομπού και

δέκτη, υποβάλλοντας συνειρμικά τις αντιθετικές αποχρώσεις της ίδιας της ύπαρξης,

διότι αποδίδεται ποιητικώς η ποικιλομορφία της ζωής ως βάθος ενός πεδίου με

προοπτικό άνοιγμα στον αδυσώπητο χρόνο και στον άδειο χώρο,868 όπου «ο

πονεμένος σουτάρει από κοντά…»,869 επεξηγώντας και τον Jorge Luis Borges:

862 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 55, 60. 863 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 57 - 58. 864 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 62. 865 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 58. 866 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 62. 867 Βλ. Δημήτρης Αγγελής, «Τί εἶπε ὁ Ρενέ Μαγκρίτ ὅταν τοῦ ἔστειλα τά χειρόγραφα αὐτού τοῦ

βιβλίου», Ένα ελάφι δακρύζει πάνω στο κρεβάτι μου, ό.π., σ. 46. Παραθέτουμε το ποίημα του Δημήτρη

Αγγελή σε πολυτονικό σύστημα, σεβόμενοι τις προσωπικές του επιλογές, όπως δηλώνονται στο Ένα

ελάφι δακρύζει πάνω στο κρεβάτι μου: «Η υιοθέτηση του πολυτονικού για τη συγκεκριμένη έκδοση

οφείλεται σε επιλογή του Δημήτρη Αγγελή», σ. 4. 868 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μια εικόνα κρεμαστή, χρωματιστή…», Εντός και εκτός έδρας. Το

ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 65 -70. 869 Στο κεφάλαιο «Ο πονεμένος σουτάρει από κοντά…» παρατίθενται ποιήματα ή αποσπάσματα των:

Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Σταύρου Ζαφειρίου, Χρίστου Λάσκαρη, Χριστόφορου Λιοντάκη, Γιάννη

Πατίλη, Γιώργου Χ. Θεοχάρη, Ρούλας Κακλαμανάκη, Νίκου Καρούζου και Θανάση Μαρκόπουλου.

165

Ό, τι υπονοείται είναι πολύ περισσότερο αποτελεσματικό από εκείνο που

δηλώνεται. Ίσως το ανθρώπινο μυαλό έχει την τάση να αρνείται τις δηλώσεις.

Θυμηθείτε τι είπε ο Emerson: τα επιχειρήματα δεν πείθουν κανέναν. Και δεν πείθουν

γιατί παρουσιάζονται ως επιχειρήματα. Μετά τα κοιτάμε, τα ζυγίζουμε, τα μελετάμε

προσεκτικά και αποφαινόμαστε εναντίον τους.

Αλλά όταν κάτι λέγεται απλώς ή – ακόμα καλύτερα – υπονοείται, υπάρχει ένα

είδος φιλοξενίας στο μυαλό μας. Είμαστε έτοιμοι να το δεχτούμε.870

Παράλληλα, στην αλληγορική αλληλεπίδραση του παιχνιδιού με την

ανθρώπινη ψυχή πρωταγωνιστεί η θλίψη ως μοτίβο και στα ποιήματα «όπου το

“γήπεδο” γίνεται “σταθμός μεταγωγής”»,871 αφού το γήπεδο ως τόπος ενεργοποιεί τη

νοητική διεργασία του αναγνώστη για την κατανόηση του κόσμου μέσα από το

ποιητικό γίγνεσθαι και για την «απτοποίηση» του αγνώστου μέσω της

«αλληλομετάγγισης εννοιολογικού υλικού».872

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο αναγνώστης του Εντός και εκτός έδρας

μπορεί ευκολότερα να αντιληφθεί ότι το γήπεδο συνενώνει αντιθετικά δίπολα, τη βία

και την ανομία με την αγωνιστική πειθαρχία, την επικοινωνιακή ευφορία με την

ερημιά της ψυχής, τη συλλογικότητα με τη μοναξιά, αθλητικά δρώμενα που πλέον

έχουν πάψει να διοργανώνονται.873 Ο ποιητής στην περί ποδοσφαιρικής ποίησης

μελέτη του λειτούργησε περισσότερο ως γραμματαλόγος και λιγότερο ως κριτικός,

σκιαγραφώντας την προσωπική του αγάπη για το άθλημα αλλά και το πώς το

αξιοποίησαν λειτουργικά αρκετοί ποιητές μας, για να εκφράσουν συναισθηματικές

εξάρσεις, αλληγορικές εικόνες, υπαρξιακές αναζητήσεις και κοινωνικούς

προβληματισμούς.

Εν είδει επιλόγου, παραθέτουμε την τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου

«Τα κείμενα»,874 στο οποίο ανθολογούνται τα υπόλοιπα γραμματολογικά είδη με

θέμα το ποδόσφαιρο εκτός από την ποίηση, και την καταληκτική φράση τού «Εν

υστερογράφω», επειδή διαβεβαιώνουν πως οι απόψεις του Γιώργου Μαρκόπουλου,

870 Βλ. Χόρχε Λουίς Μπόρχες, «Η μεταφορά», Η τέχνη του στίχου. Διαλέξεις Charles Eliot Norton

(1967 - 1968), επιμ. Calin – Andrei Mihailescu, μτφ. Μαρία Τόμπρου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Κρήτης, Ηράκλειο 22016, σ. 33 – 58, βλ. συγκεκριμένα, σ. 46. 871 Ανθολογούνται οι εξής ποιητές: Νάσος Βαγενάς, Γιάννης Δάλλας, Βασίλης Καραβίτης, Γιώργος

Λίκος, Μάρκος Μέσκος, Ματθαίος Μουντές, Γιολάντα Πέγκλη, Κώστας Χριστοφιλόπουλος, Τζένη

Μαστοράκη και Γιώργος Σεφέρης. 872 Βλ. Ιφιγένεια Π. Μίχου, Μαρία Γ. Κωσταγιάννη, «Μεταφορά και μετωνυμία στον ποιητικό λόγο:

Σημασιολογική διάκριση», περ. Φιλολογική, τχ. 141, Οκτώβριος – Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2017, σ.

28 – 34, βλ. ιδίως, σ. 30, 31. 873 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Όπου το “γήπεδο” γίνεται “σταθμός μεταγωγής”», Εντός και εκτός έδρας.

Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση, ό.π., σ. 80. 874 Γίνεται αναφορά μέσω δοκιμίων, βιβλίων, άρθρων, επιφυλλίδων, συνεντεύξεων κ.ά. στους:

Μανόλη Αναγνωστάκη, Νάσο Βαγενά, Σπύρο Βούγια, Πάνο Θεοδωρίδη, Σωτήρη Κακίση, Γιάννη

Κουβαρά, Γιώργο Κεντρωτή, Βασίλη Στεριάδη, Μίμη Σουλιώτη, Γιώργο Παναγιώτου, Κώστα

Μαυρουδή, Γιάννη Τζανετάκη, Αλέξη Σταμάτη, Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, Δημήτρη Κόκορη, Νάνο

Βαλαωρίτη, Βασίλη Καλαμαρά, Γιάννη Ρίτσο, Τόλη Νικηφόρου, Δημήτρη Μίγγα, Βασίλη

Γκουρογιάννη, Ευγένιο Αρανίτση, Θάνο Ξηρό, Νίκο Χουλιαρά, Γιώργο Χρονά, Βασίλη Βασιλικού,

Θοδωρή Γκόνη, Κωστή Παπαγιώργη, Δημήτρη Χουλιαράκη, Ρέα Γαλανάκη, Χριστόφορο Λιοντάκη,

Αλέξανδρο Αραμπατζή, Κώστα Σοφιανού, Ηλία Καφάογλου, Γιώργο – Ίκαρο Μπαμπασάκη,

Αναστάση Βιστωνίτη, Θανάση Θ. Νιάρχος, Μανώλη Μ. Αναγνωστάκη, Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Τάσο

Γουδέλη, Λώρη Κέζα, Μανίνα Ντάνου, Παντελή Μπουκάλα κ.ά.

166

συνυφασμένες με φιλοσοφικό στοχασμό, δημιουργική φαντασία και κριτική οξύτητα,

ως δοκιμιογράφου ως ποιητή και ως ανθολόγου είναι λεκτικοί πυρήνες εμποτισμένοι

με την πραγματικότητα των αισθήσεων που περισυνέλεξε η ανθρώπινη συνείδηση

από το ορμητικό πέρασμα της πολυθρύλητης ευφορίας της παιδικής αθωότητας:

Πάντως, τα κείμενα που αναφέρονται στην επίσκεψη των ποιητών κατά την

παιδική τους ηλικία στο γήπεδο, ή εκείνα που τα διακρίνει η νοσταλγία του παιχνιδιού

και της γειτονιάς, είναι τα πλέον δροσερά και ειλικρινή. Για τούτο και θα έλεγα ότι

είναι πιο αποκαλυπτικά από τα ποιήματα τα οποία δείχνουν να «φοβούνται» κάπως την

υπόθεση, πράγματι, του ποδοσφαίρου, ακόμη και όταν το πλησιάζουν με τις φιλικότερες

ενδεχομένως των διαθέσεων.875

Όσο θα παραμένει ακλόνητη, σε κάθε ηλικία, η αθωότητα, πάντα θα βγαίνουν

στη ζωή παίκτες, χορευτές και ποιητές, για να την παρηγορούν και να την

ομορφαίνουν.876

875 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τα κείμενα», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση,

ό.π., σ. 129. 876 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εν υστερογράφω», Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική

ποίηση, ό.π., σ. 133.

167

Αντί επιλόγου

168

Ο Αλέξης Ζήρας, ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς λογοτεχνίας της

σύγχρονης εποχής, σε συνέντευξή του στην Άννα Αφεντουλίδου, στις ερωτήσεις:

«Ποια χαρακτηριστικά πιστεύετε ότι πρέπει να έχει ένας κριτικός λογοτεχνίας; Τι

οφείλει να αποφεύγει; Τι πρέπει να προσπαθεί; […]» απαντά: «Το αστείο είναι ότι

γυρεύετε κανόνες για την άσκηση της λογοτεχνικής κριτικής, τη στιγμή που τόσο το

νόμισμά της όσο και το νόμισμα της λογοτεχνίας είναι υποτιμημένα, λόγω της

πληθωριστικής προσφοράς και ζήτησης! Όσο κι αν η διαπίστωση δυσαρεστεί

πολλούς, η λογοτεχνική κριτική (όπως και η λογοτεχνία ως ευπρόσιτη ιαματική

διέξοδος) εδώ και αρκετό καιρό είναι ένα είδος που υπεραφθονεί. Αναρωτιέμαι,

λοιπόν, μήπως η αξία της είναι αντιστρόφως ανάλογη της υπεραφθονίας της; Τη

βλέπουμε παντού, ανίδεη, άσοφη, μεγαλόστομη, προπάντων άκριτη, να γράφεται

εύκολα, να επαινεί εύκολα, να θωπεύει, να μη θέλει να χαλάει καρδιές, να είναι μια

κατάφαση για τα πάντα και για τους πάντες. Να μένει στην επιφάνεια των

πραγμάτων, να δελεάζεται από το θέμα, να μη βρίσκει τίποτ’ άλλο από

αριστουργήματα παντού, ενώ η μαστοριά της είναι ακατανόητη ή και ανώφελη˙ να

συμμετέχει σ’ ένα εξωφρενικής συχνότητας δούναι - λαβείν όπου πρέπει όλοι να

μένουν ευχαριστημένοι. “Ασκούμενη” μ’ αυτό τον δήθεν αγαθοεργό εκ προοιμίου

τρόπο είναι σε μεγάλο βαθμό το βάλσαμο στην καρδιά των συγγραφέων που

διαγκωνίζονται ενίοτε μάταια για ένα πρώτο τραπέζι στην πίστα της δημοσιότητας.

Αλλά το ακόμα πιο αστείο είναι ότι κατάφερε επιτέλους η λογοτεχνική κριτική να

πάψει να είναι υποκειμενική! Δεν διατρέχει δηλαδή τον κίνδυνο να είναι αυθαίρετη,

να λέει τη γνώμη της, έστω και διακινδυνεύοντας, κάτι που έτρεμαν οι παλαιότεροι

του είδους. Και τούτο διότι στις περισσότερες των περιπτώσεων κάνει μια συμβατική

ανάγνωση των περιεχομένων του έργου, επικεντρώνεται στο τι λέει και αποφεύγει το

πώς το λέει! […]».877

Στο πρόσωπο του Γιώργου Μαρκόπουλου,878 όπως αυτό αναδύεται από τα

δοκιμιογραφικά του κείμενα (1991 - 2006), συμπορεύονται δύο ιδιότητες∙ η πρώτη

αφορά τον Μαρκόπουλο ως ποιητή και η δεύτερη ορίζεται από τον κριτικό της

εγχώριας μεταπολεμικής ποιητικής παραγωγής. Οι δύο αυτές ιδιότητες συνυπάρχουν

συνειδητά ή ασυνείδητα και δεν διαχωρίζονται ούτε υπερισχύει η μία έναντι της

άλλης, ενώ συνδέονται από την τέχνη της ποιήσεως εν συνόλω. Εξάλλου, η διπλή

ιδιότητα του ποιητή και του θεωρητικού της τέχνης ή και του κριτικού δεν απαντάται

μόνο σε λογοτέχνες του καιρού μας, σαν τον Γιώργο Μαρκόπουλο, αλλά και σε

ποιητές μεγάλου βεληνεκούς που έδρασαν στο παρελθόν, διαμορφώνοντας και το

λογοτεχνικό μας παρόν: Johann Wolfgang von Goethe, Paul Valéry, Ezra Pound, T.

S. Eliot, Κωστής Παλαμάς, Γιώργος Σεφέρης, κ.π.ά.. Όπως αναφέρεται και στο

Ιστορικό κέντρο:

877 Βλ. Άννα Αφεντουλίδου, «Αλέξης Ζήρας: Συνέντευξη στην Άννα Αφεντουλίδου», στο ηλεκτρονικό

περιοδικό Διάστιχο, στο: https://diastixo.gr/sinentefxeis/ellines/9421-alexandros-ziras, Τρίτη,

20.03.2018, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 01.08.2018. 878 Πρόσωπα, έργα και απόψεις έγιναν αντικείμενο διεξοδικής πραγμάτευσης στο κυρίως μέρος της

παρούσας εργασίας, οπότε η οποιαδήποτε υποσημειωτική τους αναφορά κρίνεται ως πλεονασμός. Σε

οποιαδήποτε άλλη περίπτωση σημειώνονται οι παραπομπές.

169

Η ποίηση ολόκληρη δεν είναι παρά ένας σωρός από άμμο, που τον ψάχνουνε τα

αιώνια παιδιά και βρίσκουνε μέσα του πολύτιμα πετράδια, ω φίλοι μου, τον ψάχνουνε

και βρίσκουν.879

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος αποτυπώνει την ποιητική πραγματικότητα με λόγο

φιλέταιρο και ευγενή προς τους δημιουργούς, ενώ η παρρησία του συνδυάζεται

άρρηκτα με την ορθολογική κριτική του αποτίμηση, καθώς τα ποιήματα που

σχολιάζει, παρουσιάζονται υπό το πρίσμα του πολυπαραγοντικού δημιουργήματος,

μακριά από φορμαλιστικές νόρμες, κάτω από τη δική του υποκειμενική ματιά, με τη

σφραγίδα της πεποίθησης της γνώμης του.

Το πρώτο βασικό στοιχείο, το οποίο καθιερώνει τον Μαρκόπουλο ως

σημαντικό κριτικό, επικεντρώνεται στη μέθοδο, με την οποία προσεγγίζει και αναλύει

τα λογοτεχνικά κείμενα. Ο Μαρκόπουλος εντάσσει καθένα από τα κείμενα σε

ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, αναζητά διακειμενικούς

αλληλοσυσχετισμούς, ερευνά τις κειμενικές επιρροές και μελετά τις αφομοιώσεις των

ποιημάτων, γόνιμες ή μη, ενώ δεν παραλείπει συχνά να αναφερθεί στον κυρίαρχο

ρόλο που η ποίηση επιτελεί.

Ένα άλλο άξιο αναφοράς στοιχείο, το οποίο τονίζει τη μεθοδική και εναργή

κριτική παρουσία του Μαρκόπουλου, είναι το ότι σε όλες σχεδόν τις

συμπερασματικές του κρίσεις η ποιητική του ιδιότητα ανασυσταίνεται και

αξιοποιείται. Στην ψηλάφηση της ποιητικής δημιουργίας των ομοτέχνων του το

φιλοσοφικό υπόβαθρο του κρίνοντος θεμελιώνεται σε υπαρξιακές αναζητήσεις,

αναδεικνύοντας το βιοθεωρητικό προφίλ των ποιητών, ενώ δεν ξεφεύγει από τους

άξονες που ο ίδιος χρησιμοποιεί ως ποιητικές τεχνικές στο μέχρι σήμερα έργο του.

Διατρέχοντας τα κριτικά βιβλία του, παρατηρούμε πως ο Μαρκόπουλος διαχειρίζεται

ευρηματικώς, ως αντιθετικά δίπολα, τις έννοιες: ζωή – θάνατος, έρωτας – μοναξιά,

απογοήτευση – ανάταση, αστικός – επαρχιακός τρόπος ζωής, ατομικό χρονικό

πλαίσιο – έκταση στην αιωνιότητα.

Επιπλέον, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το γεγονός ότι ως στέρεο

απείκασμα της κριτικής, της ποιητικής και της στοχαστικής δραστηριότητας του

Γιώργου Μαρκόπουλου εμφανίζεται η εύπλαστη μεταχείριση της γλώσσας. Η

γλώσσα του κριτικού κινείται σε στρωτό έδαφος και είναι απαλλαγμένη από

σολοικισμούς και ακυριολεξίες, ενώ είναι μεστή μεταφορών, σύνθετων ρητορικών

σχημάτων και ποιητικών εκφράσεων λόγω της ιδιότητάς του ως ποιητή.

Το εύρος του πεδίου της κριτικής του Γιώργου Μαρκόπουλου ορίζεται από τα

κρινόμενα έργα και οι κριτικές του παρατηρήσεις διευρύνονται από αισθητικές

απόψεις. Αν και το ιδεολογικό προσωπικό του στίγμα είναι αριστερίζον, αυτό δεν

δυσχεραίνει την πορεία του προς την όσο γίνεται πιο αμερόληπτη αποκρυστάλλωση

των κριτικών του απόψεων, αφού συχνά το αισθητικό του πρόταγμα διαλέγεται με

πολιτικές ιδέες, αλλά επί τη βάσει μίας πολιτικής, θεωρούμενης ως ανθρώπινης

δραστηριότητας και όχι με την έννοια της δογματικής θεωρίας, ήτοι της

στρατευμένης τέχνης, η οποία υπερηθικολογεί και αβασάνιστα καταδικάζει ή

879 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Ο Τάσος Λειβαδίτης στον ύπνο μας έλεγε», Ιστορικό κέντρο, ό.π., σ. 85 –

89, βλ. ιδίως, σ. 89.

170

εγκωμιάζει πρόσωπα και καταστάσεις. Ο Μαρκόπουλος εκλαμβάνει την πολιτική

ποίηση ως παράγοντα που υποβοηθά την καταβύθιση προς τα εσώτερα στρώματα της

ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή ως καλλιτεχνική έκφραση που συμβάλλει στη

διεύρυνση της πολυσχιδούς προσωπικότητας του ανθρώπου, ο οποίος είναι

προτιμότερο να ποιεί πολιτικά ποιήματα και όχι δογματικές καταθέσεις,

αγκιστρωμένες συχνά σε ευφυή ιδεολογήματα. Μόνο μέσα από αυτό το πρίσμα,

σύμφωνα με τον κριτικό, επιτυγχάνεται η διαχρονικότητα του ποιείν, αποφεύγεται ο

σκόπελος του επικαιρισμού και προάγεται η αληθινή αξία και η δυναμικότητα της

τέχνης δίχως να ελλοχεύει ο κίνδυνος της κομματικής προπαγάνδας ή της άκριτης

πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης.

Η σχέση του ποιητικού φαινομένου με την πολιτική απασχολεί τον κριτικό

ήδη από τα πρώτα του δοκίμια, συγκεντρωμένα στην Εκδρομή στην άλλη γλώσσα

(1991), θεωρημένη από κοινωνιολογική και υπαρξιακή σκοπιά. Εν ολίγοις, η

στοχαστική ματιά του συγγραφέα στρέφεται αρχικά στους ποιητές της πρώτης

μεταπολεμικής γενιάς και, κυρίως σε όλους όσοι γραμματολογικά έχουν καταταχθεί

στους «αντιστασιακούς» ποιητές (Άρης Αλεξάνδρου, Μανόλης Αναγνωστάκης,

Τάσος Λειβαδίτης, Δημήτρης Δούκαρης, Μιχάλης Κατσαρός, Θανάσης Κ.

Κωσταβάρας, Τίτος Πατρίκιος). Ο κριτικός με την ευρεία γραμματολογική γνώση του

και τη στέρεα εποπτεία τού υπό επεξεργασία υλικού δεν διστάζει να στηλιτεύσει

ακραίες μορφές ή πρακτικές, να αναδείξει το σημείο τομής ανάμεσα στο πολιτικά

στρατευμένο και τον πολιτικά στοχαζόμενο ποιητή, ενώ, όπως ο ίδιος αναφέρει:

Εντύπωση κάνει η εντιμότητα των ποιητών αυτών, που εκφράζεται ως ποιητικό

γεγονός, με την πρόθεση του απόλυτου καθαρμού της γλώσσας από κάθε ψευδεπίγραφο

επαναστατικό βερμπαλισμό, σβήνοντας και απαλείφοντας από την ποιητική μνήμη,

κάθε κούφια ρητορεία.880

Στην Εκδρομή (1991) ο Μαρκόπουλος προϊδεάζει τον αναγνώστη με τους

επιβλητικούς τίτλους των δοκιμίων του:

• «Άρης Αλεξάνδρου. Το βαρύ τίμημα του (με διαλεκτική συνέχεια)

περάσματος, από την ομάδα, στη μοναδικότητα του ατόμου».

• «Μανόλης Αναγνωστάκης. Ο αγώνας για να κρατήσουμε ψηλά τη σημαία της

έγερσης για την πνευματική ελευθερία, την αλήθεια, το ανθρώπινο και το

ποιητικό ήθος».

• «Τάσος Λειβαδίτης. Η καταφυγή από τη δυστυχία της πραγματικότητας στο

όνειρο, την υπέρβαση και τη μεταφυσική».

• «Δημήτρης Δούκαρης. Η καρτερία της προδομένης επανάστασης, το “πέτρινο

πρόσωπο” της προθανάτιας μοναξιάς και οι επιτακτικές ανάγκες του

σώματος».

• «Μιχάλης Κατσαρός. Η μοναχική περιπέτεια του ανθρώπου από τον εμφύλιο

ως την ερημιά των περιβολιών του Μοσχάτου Αττικής».

880 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εισαγωγικό σημείωμα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 7 – 12, βλ. ιδίως, σ. 11.

171

• «Θανάσης Κ. Κωσταβάρας. Λεπτή επιμονή στα χαλάσματα των

γκρεμισμένων οραμάτων».

• «Τίτος Πατρίκιος. Από τις ιαχές της επανάστασης, στους χαμηλούς τόνους της

εσωτερικής μας φωνής».

Οι τίτλοι διευκολύνουν την αναγνωστική κατανόηση, αφού συμπυκνώνουν το νόημα

και συνοψίζουν τις απόψεις του κριτικού σε φράσεις, από τις οποίες απουσιάζει το

ρήμα ως γραμματικός όρος που δηλώνει την ενέργεια ή την κατάσταση που διαρκώς

μεταβάλλεται. Στο σύνολο των τίτλων, λοιπόν, προτάσσεται το έναρθρο ουσιαστικό,

συγκεκριμενοποιώντας την ουσία, αυτό που πρέπει να μείνει, το σταθερό και

αμετάβλητο. Έτσι, με το οριστικό άρθρο και τους διασαφητικούς προσδιορισμούς

διασαφηνίζεται το βασικότερο χαρακτηριστικό ή επισημαίνεται η αλλαγή της

ποιητικής πορείας του κάθε δημιουργού.

Αναλυτικότερα, ο Μαρκόπουλος αισθάνεται την «αγχώδη γραφή» του Άρη

Αλεξάνδρου, της οποίας το προσωπείο ενώθηκε αδιαίρετα με εκείνο του σκληρού

βιώματος της εξορίας και, στο τέλος, λειτούργησε εγκλωβιστικά για τον ποιητή, ο

οποίος παγιδεύτηκε στην «απόλυτη μοναξιά», εκπεφρασμένη με εξάρσεις και

μεταπτωτικές ταλαντεύσεις, οδηγώντας τον στην περιθωριοποίηση. Η απελευθέρωση

του Αλεξάνδρου πραγματοποιείται όχι μέσω της δωρικότητας του ποιητικού λόγου,

αλλά διαμέσου της μεγάλης φόρμας του μυθιστορήματος, του Κιβωτίου, το οποίο ο

Μαρκόπουλος αναγνωρίζει ως έργο – σταθμό.

Οι άξονες της ελευθερίας, της αλήθειας και της ηθικής του Μανόλη

Αναγνωστάκη, ιδωμένοι μέσα από την κριτική ματιά του Γιώργου Μαρκόπουλου,

έχουν ως κεντρικό στόχο να αναδομήσουν εκ θεμελίων την εικόνα του ποιητή, για να

ενταχθεί γραμματολογικά ο Αναγνωστάκης, χωρίς να εξοβελιστεί από τις δημιουργίες

του το πολιτικό πρόσημο, στους «τρυφερά ερωτικούς» ποιητές, προοπτική που

επισημάνθηκε αργότερα και από άλλους μελετητές. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι

ο Μαρκόπουλος ήταν από τους πρώτους που πρότειναν την εναλλακτική θεώρηση

του Αναγνωστάκη ως ερωτικού ποιητή και ενέταξαν το έργο του σε μία «συνέχεια»,

διαφορετική από την αποκλειστικώς πολιτική ανάγνωση της Σόνιας Ιλίνσκαγια.881 Με

αυτόν τον τρόπο, ανοίγεται ο ορίζοντας ανάγνωσης του Μανόλη Αναγνωστάκη,

καθώς ξεφεύγει από το στενό φιλολογικό περιβάλλον, γεγονός που συμβάλει στην

επέκταση της αναγνωστικής δυναμικής των ποιημάτων του.

Η ψυχική δοκιμασία, η ταπείνωση του ανθρώπου και η απόγνωση του

ποιητικού υποκειμένου εξαιτίας της εξορίας και των βασανιστηρίων στα χρόνια του

Εμφυλίου Πολέμου συνιστούν τις βασικές ποιητικές συνιστώσες, τις οποίες ανιχνεύει

ο Μαρκόπουλος στην ποίηση του Δημήτρη Δούκαρη. Ωστόσο, επειδή ο κριτικός

απορρίπτει την ποίηση που ως μοναδικό στόχο έχει την καταγραφή βιωματικών

881 Η Ιλίνσκαγια αναφέρει: «Όμως ο πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμα» - έγραφε από το 1944, αμέσως

μετά την απελευθέρωση, ο Μ. Αναγνωστάκης που το 1948, στην πρώτη του συλλογή «Εποχές»

(1944), πρόσθεσε μια δεύτερη «Εποχές 2» και σε δυο χρόνια τις «Εποχές 3» (1950) με πολύ ζωντανή

τη συναίσθηση ότι συνεχίζεται ο ίδιος κύκλος, ότι «τα θλιβερά τραγούδια» των ποιητών «που πέθαναν

όλοι νέοι» θα κρατούν το νήμα της ζωής για όσους μένουν ζωντανοί. Μ’ αυτή την ίδια επίγνωση και το

νέο του ποιητικό βιβλίο το 1954 παίρνει τη συμβολική ονομασία «Συνέχεια». Βλ. Σόνια Ιλίνσκαγια,

«Το στρατόπεδο», Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην

Ελλάδα. Β΄ έκδοση μ’ ένα νέο κεφάλαιο – το κεφάλαιο Υστερόγραφο, ό.π., σ. 76.

172

καταστάσεων δίχως προοπτικό χωροχρονικό άνοιγμα, αναζητά κάτι διαφορετικό στην

ποιητική τοπιογραφία του Δούκαρη, ο οποίος αφήνει τα οράματα της επανάστασης

και αρχίζει να πραγματεύεται θέματα όπως η ψυχική ερήμωση του ανθρώπου, η

σχέση του έρωτα με τον θάνατο, η αγωνία του ποιητή για το αβέβαιο μέλλον. Έτσι,

το ατομικό ανάγεται σε συλλογικό και θεμελιώνεται στο κοινωνικό γίγνεσθαι, αφού η

φθορά, ως ποιητικό θεματικό μοτίβο, κατασβήνει όχι μόνο την επαναστατική φλόγα,

αλλά διαπερνά το σώμα και τις ηθικές αξίες, προκαλώντας και την ψυχική φθορά του

ατόμου.

Ακολούθως, στην αντιστασιακή ποίηση του Μιχάλη Κατσαρού, σύμφωνα με

τη γνώμη του Μαρκόπουλου, η οποία εκφράζεται με θελκτικά στοιχεία γλωσσικής,

μορφικής και δομικής υφής, ενυπάρχει η βαθιά απόγνωση της ανθρώπινης ύπαρξης

και η τραγικότητα της μοίρας του ανθρώπου, ωθώντας τον ποιητή στην οικοδόμηση

στίχων μιας ματαιωμένης μοίρας της ανθρωπότητας και μιας «σπασμωδικής

απόπειρας επικοινωνίας»,882 ενώ «η όποια μοίρα τους [ενν. των ανθρώπων], που τους

συνοδεύει, δεν καθορίζεται από το ότι “γνωρίζουν”, αλλά από το ότι δεν μπορούν να

ανακόψουν την ταχύτητά τους αυτή».883

Η μετακίνηση του ποιητικού υποκειμένου από το ατομικό στο συλλογικό και

αντίστροφα μέσω έντεχνων μορφικών, λεκτικών και θεματικών ελιγμών και η

μετάβαση από τον οξύ, σπαρακτικό τόνο της κοινωνικοπολιτικής ποίησης στον

υπαρξιακό χώρο μέσω κατάργησης των λεκτικά εξεζητημένων εκφράσεων στην

ποίηση του Θανάση Κ. Κωσταβάρα αποτελούν τα κριτήρια με τα οποία

προσδιορίζεται από τον Μαρκόπουλο η λογοτεχνικότητα της φωνής του ποιητή,

φωνή που επιμόνως αναζητά την υπαρξιακή δικαίωση διαμέσου του έρωτα.

Ο υπαρξιακός πυρήνας στην ποίηση του Τίτου Πατρίκιου, ο οποίος εκκινεί

από τις «ιαχές της επανάστασης, αποτελεί το κύριο θέμα της κριτικής προσέγγισης

του Γιώργου Μαρκόπουλου. Από τα σκληρά βιώματα της Κατοχής και του Εμφυλίου,

ο Πατρίκιος αντλεί θέματα, τα οποία αγγίζουν το εσωτερικό της ψυχής. Η αγωνία για

το αναπόδραστο του θανάτου, η ψυχική ερήμωση, η θλίψη που γεννά το αστικό

τοπίο, η ανάταση μέσω του έρωτα και η άνιση μάχη με τον χρόνο αποδίδονται, κατά

τον κριτικό, μέσω της γλωσσικής λιτότητας και του μελαγχολικού, εξομολογητικού

τόνου του Πατρίκιου, ο οποίος με τα ποιήματά του διεγείρει την αναγνωστική

ανυπομονησία της υπαρξιακής αναζήτησής του, «συνοδευόμενης όμως πάντα από

βαθιά συμπόνια για την ανθρώπινη μοίρα – για το πλέον διαρκές και δυσπολέμητο

δράμα: τη φθορά και τον θάνατο».884

Η ανθρώπινη προσωπικότητα, τα βιώματα, ο τρόπος θεώρησης του ποιητικού

φαινομένου μέσα από τον τόπο, τον χρόνο και την ιστορία συγκροτούν το έδαφος της

ποιητικής του Τάσου Λειβαδίτη, το οποίο βαθμιαία αποστραγγίζεται από τις

πολιτικές επιταγές και, σύμφωνα με τη γνώμη του Μαρκόπουλου, λειτουργεί ως

αγλάισμα μέσα στη μεταπολεμική ποιητική παραγωγή. Ο τρόπος με τον οποίο

882 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 184. 883 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός […]», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 170. 884 Βλ. Τασούλα Καραγεωργίου, «Τίτος Πατρίκιος: ο ποιητής της οφειλής», περ. Φιλολογική, τχ. 142,

Ιανουάριος – Φεβρουάριος – Μάρτιος – Απρίλιος 2018, σ. 13 – 15, βλ. συγκεκριμένα, σ. 14.

173

εξετάζει την ποιητική του Λειβαδίτη, τα ποιήματα που παραθέτει και η συγκινησιακά

φορτισμένη γλώσσα του κριτικού συντείνουν στην εκτίμηση ότι η κρίση του

μελετητή, όταν αυτός πραγματεύεται θέματα με εγκυρότητα και σοβαρότητα αλλά

και με αγαπητική διάθεση, μπορεί να αποδώσει κείμενο με υψηλόβαθμη κριτική αξία.

Ο Μαρκόπουλος, κινούμενος με επαγωγικό τρόπο, από το μερικό στο οργανικά

συνολικό ψηλαφίζει τις βαθύτερες εσοχές της ποίησης του Λειβαδίτη, επεξεργάζεται

τη συγχώνευση σημαινόντων και σημαινομένων και ανεβάζει στην κορυφή της

ποιητικής παραγωγής έναν ποιητή, ο οποίος γραμματολογικά προσδιορίζεται κυρίως

από το πολιτικό του στίγμα. Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη αποδεικνύει πως

συνδυάζεται δημιουργικά και γόνιμα το ταλέντο του ποιητή Μαρκόπουλου με την

κριτική οξυδέρκειά του, ώστε κάτω από το φιλολογικών διαστάσεων σώμα του

βιβλίου να πάλλεται έντονα η ποιητική του φλέβα, για να αναδειχθεί λεπτομερώς η

ποιητικά εκπεφρασμένη τραγωδία του ανθρώπου, ο οποίος κατατρύχεται από τη

μοναξιά, τη φθορά, τον θάνατο. Εν τέλει, ο Μαρκόπουλος σημειώνει για τους ποιητές

της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς: «εκείνο που τους ενώνει, παρά τις φωτοσκιάσεις

και τις υφολογικές ιδιομορφίες τους, είναι πιο ορατό».885

Η πολιτική, οικονομική, ιδεολογική και πολιτισμική όψη της κοινωνίας μέσα

στην οποία έδρασε η πρώτη μεταπολεμική ποιητική γενιά καθορίστηκε από τα πιο

σημαντικά γεγονότα του εικοστού αιώνα (Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή,

Αντίσταση, Εμφύλιος), ενώ η γενιά των ποιητών του 1970 διαμόρφωσε το στίγμα της

κατά την περίοδο της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας και κατά την εποχή της

Μεταπολίτευσης886 με το «δίπολο στρατός – φανερή βία και καταναλωτισμός –

συγκαλυμμένη βία»887 να λειτουργεί διχαστικά για την ανθρώπινη ύπαρξη. Για τον

Γιώργο Μαρκόπουλο, η αποτύπωση των βιωμάτων στην ποίηση της γενιάς του 1970

δρομολογήθηκε με παραπλήσιους με την πρώτη μεταπολεμική γενιά θεματικούς και

μορφικούς άξονες, έτσι ώστε η ποιητική δημιουργία των πληγωμένων, άμεσα ή

έμμεσα, ανθρώπων να αποτελεί μία νίκη απέναντι στον χρόνο και τον θάνατο, με

σύμμαχο τη μνήμη και τον έρωτα. Όπως φαίνεται από τα δοκίμια του κριτικού στην

Εκδρομή στην άλλη γλώσσα (1994), όλα τα παραπάνω καταγράφονται με απλό

λεκτικό τόνο και με δραματικότητα, ενόσω οι καταστάσεις εναλλάσσονται με κοινή

συνισταμένη την ανθρώπινη ύπαρξη, στην οποία εμφιλοχωρούν η

προσαρμοστικότητα και η αντοχή, πλαισιωμένες από την ιδεολογική και

καλλιτεχνική παρηγοριά της ποιητικής τέχνης. Η εξωτερική πραγματικότητα και η

εσωτερική αλήθεια των βιωμάτων δεν διαχωρίζονται, αφού το ποιητικό υποκείμενο

αντιλαμβάνεται την οντολογική τραγωδία της ζωής και τη σκιά του επερχόμενου

θανάτου.

Οι ανθολογίες και οι παρουσιάσεις έργων ανήκουν δυνάμει στην περιοχή της

κριτικής και σύμφωνα με την κριτικό λογοτεχνίας, Ελισάβετ Κοτζιά: «[…] Ανάμεσα

στον κριτικό και στον αναγνώστη του οργανώνεται σταδιακά ένα πλέγμα σχέσεων,

885 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Εισαγωγικό σημείωμα», Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου […],

ό.π., σ. 7 – 12, βλ. ιδίως, σ. 12. 886 Βλ. ενδεικτικά, στον συλλογικό τόμο: Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η Ελλάδα και ο κόσμος: 60 χρόνια

από τις συνθήκες της Ρώμης. 1957 - 2017, επιμ. – εισ. – επίμ. Σωτήρης Ντάλης, Εκδόσεις Παπαζήση,

Αθήνα 2018. 887 Βλ. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Β΄», Η Γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, ό.π., σ. 25.

174

φτιάχνεται ένα δίκτυο συνεννόησης, παράγεται ένας κώδικας επικοινωνίας, για να

οικοδομηθεί τελικά ένα σύστημα εμπιστοσύνης. Η λογοτεχνική δημιουργία μοχθεί

αενάως για το καλλιτεχνικά δραστικό. Μόνο αν ο κριτικός αποδεχτεί να είναι ευθύς,

ειλικρινής, μη αποκρύβοντας τα συναισθήματα, τις συγκινήσεις, τις δυσαρέσκειες και

τις αντιπάθειές του, μπορεί να κερδίσει το στοίχημα . Γι’ αυτό πρέπει να μπορεί να

μιλά για όλα. Το καλό δεν υπάρχει χωρίς το κακό, το όμορφο χωρίς το άσχημο, το

υψηλό χωρίς το χαμηλό - το άρτια δημιουργημένο χωρίς το αποτυχημένο».888

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος το 1999 εκδίδει το βιβλίο με τίτλο Λευτέρης

Ιερόπαις. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο και παρουσιάζει στους

αναγνώστες έναν άγνωστο και αποσιωπημένο ποιητή, τον Λευτέρη Ιερόπαιδα (1920 -

1945), του οποίου το έργο ανήκει στην παραδοσιακή ποιητική τεχνική. Ωστόσο, όπως

διαφαίνεται από την παρουσίαση του Μαρκόπουλου, ο λυρισμός σπάει στο

εσωτερικό των περισσότερων ποιημάτων, αφού αποκρυπτογραφείται μια

σκοτεινότητα, γεγονός που αποδεικνύει ότι, μολονότι η παραδοσιακή ποίηση στις

μέρες μας έχει παραγκωνιστεί και η απήχησή της δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη,

ορισμένες κριτικές φωνές βρίσκουν και εκεί σημεία που θα μπορούσαν να

κινητοποιήσουν το συναίσθημα του αναγνώστη.

Στο βιβλίο του Γιώργου Μαρκόπουλου Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο

στην ελληνική ποίηση (2006), ανθολογούνται ποιήματα, φιλολογικά μελετήματα και

βιβλία με θέμα το ποδόσφαιρο και ανήκει στο είδος της γραμματολογικής κριτικής. Ο

κριτικός λογοτεχνίας Βαγγέλης Χατζηβασιλείου γενικότερα επισημαίνει: «[…] Μιλώ

στην πραγματικότητα για μια γραμματολογία που δεν είναι συνώνυμη της

φιλολογικής επιστήμης, αλλά φιλοδοξεί να γίνει κάτι σαν ιστορικό στιγμιόμετρο: ένα

στιγμιόμετρο, ωστόσο, το οποίο επιζητεί να αρθεί πάνω από το τυχαίο, το

περιστασιακό και το φευγαλέο και να εγκλωβίσει στο πεδίο της μέτρησής του μια

βαρύνουσα ώρα – το λογοτεχνικό momentum που παρήγαγε η συγκυρία του. Αλλά

κάτι τέτοιο ίσως ακούει εντέλει σ’ ένα διαφορετικό όνομα: όχι γραμματολογία, αλλά

γραμματολογική κριτική».889

Το ποδόσφαιρο για τον Γιώργο Μαρκόπουλο δεν περιορίζεται μόνο στα στενά

όρια του αθλήματος, αλλά προεκτείνει τους άξονές του σε πλήθος από κοινωνικούς

τομείς. Με τη γόνιμη διαπλοκή βιωμάτων και θεωρητικής εμβρίθειας του μελετητή,

τα δεδομένα, τα οποία συλλέγει, δημιουργούν μέσω της περίτεχνης εσωτερικής

συνοχής και της κατάλληλης συναρμογής τους το πρόσφορο έδαφος, ώστε ο

αναγνώστης, ακόμη και αυτός που διάκειται αρνητικά προς το ποδόσφαιρο, να

εξαγάγει συμπεράσματα και να αποκτήσει πανοπτική θεώρηση της σχέσης του

λαοφιλούς αθλήματος με πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης. Το ποδόσφαιρο στο

Εντός και εκτός έδρας συσχετίζεται κυριολεκτικά και μεταφορικά με τον χώρο, με τον

χρόνο, με την εσωτερική ερημιά του ανθρώπου, με την κοινωνικοποίηση, με την

ανυπομονησία και την ωριμότητα, με τον ήχο, τη μορφή, τον αεικίνητο χρόνο της

αναθύμησης και τη ρυθμική κινητικότητα της ίδιας της ζωής.

888 Βλ. Κώστας Κατσουλάρης – Ελισάβετ Κοτζιά, «Πρέπει η κριτική να γράφει για “κακά βιβλία”;»,

εφ. Η Καθημερινή, Δευτέρα, 15.02.2015. 889 Βλ. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Από την επικαιρική στη γραμματολογική κριτική», στο: Ελληνική

Λογοτεχνική Κριτική [= Πρακτικά Συνεδρίου: Κομοτηνή, 04 – 06.12.2015, Μνήμη Παναγιώτη

Μουλλά], ό.π., σ. 90 – 95, βλ. ιδίως, σ. 95.

175

Ολοκληρώνοντας την περιδιάβαση στο κριτικό έργο του Γιώργου

Μαρκόπουλου, θα τονίζαμε πως η δύναμή του έγκειται στο εξής: πρόκειται για

κριτική συνεισφορά νηφάλιας γνώμης, η οποία δρομολογείται ως παράγωγη

δραστηριότητα και ως συγκείμενο της ποιητικής ιδιότητας του συγγραφέα, ο οποίος

γοητεύει τον αναγνώστη με τη ρητορική δεινότητά του, με τη γλώσσα να αποτελεί

«“ηλεκτρικό” φορτίο που έχει οριστεί να εκφράσει την ιστορία, τις διακυμάνσεις και

τη μοίρα ενός λαού»,890 με την εμβρίθεια των γνώσεών του και με την αριστοτεχνική

συνύφανση των πεδίων της ανθρώπινης ύπαρξης, την οποία κατορθώνει. Ο

Μαρκόπουλος, χωρίς να στηρίζεται στα δεκανίκια της λογοτεχνικής θεωρίας και στη

φιλολογική ακαδημαϊκή γνώση, γίνεται φιλόλογος με τη σημασιολογική ετυμολογία

του όρου, φιλεῖ τὸν λόγον, ξεδιπλώνοντας την αγάπη του για τη λογοτεχνία. Ο

Μαρκόπουλος πραγματεύεται με έρωτα και πάθος το ποιητικό φαινόμενο και τους

δημιουργούς και χωρίς υψηγορίες, αλλά με υποφώσκουσα λυρική θέρμη, επιδιώκει

να καταστήσει σαφές το γεγονός ότι πέρα από τις πολιτικές, κοινωνικές, ιδεολογικές

κατευθύνσεις ο άνθρωπος οφείλει να συνειδητοποιήσει ότι πορεύεται πλάι στο

τραγικό, επομένως μελαγχολικό και νοσταλγικό, αίσθημα της ζωής, ότι κάποτε όλα

τελειώνουν και ότι, όπως ποιητικώς αναφέρει ο ίδιος στα Ποιήματά του:

Και η στερνή στιγμή της ζωής μας, τέλος, που καθώς θα φεύγουμε έχοντας

αφήσει, αν και δίπλα μας, πολύ μακριά φίλους και συγγενείς, από τα βουνά ή τη

θάλασσα πέρα, κάποιος θα προβάλει, που όμως δεν θα προφτάσουμε, δεν θα

προφτάσουμε να δούμε ποιος είναι.891

Ως κοινωνός της ανθρώπινης ψυχής, ο Γιώργος Μαρκόπουλος με εύστοχες

παρατηρήσεις, με στοχαστική ενόραση και έντονη συγκινησιακή φόρτιση προχωρά

στην ερμηνευτική και κριτική θέαση του ποιητικού φαινομένου ως ενιαίου συνόλου

με την περιωπή του αισθητικού προτάγματος, προστατεύοντας την ποίηση από τη

διάβρωση και προετοιμάζοντας το έδαφος, ποιητικό και κριτικό, για πιο γόνιμες και

καρποφόρες καλλιέργειες.

890 Φράση την οποία χρησιμοποιεί ο Μαρκόπουλος σε μελέτη του για την ποίηση του Δημήτρη

Δασκαλόπουλου. Βλ. Γιώργος Μαρκόπουλος, «Η ποίηση του Δημήτρη Δασκαλόπουλου», περ. Νέα

Ευθύνη, τχ. 38 – 39, Ιούλιος – Δεκέμβριος 2017, σ. 224 – 226, βλ. ιδίως, σ. 225. 891 Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μετά των αγίων», Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), ό.π., σ. 179 – 186,

βλ. ιδίως, σ. 186.

176

Βιβλιογραφία

177

Δημήτρης Αγγελάτος, Λογοτεχνία και ζωγραφική. Προς μια ερμηνεία της

διακαλλιτεχνικής (ανα)παράστασης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2017.

Δημήτρης Αγγελής, Ένα ελάφι δακρύζει πάνω στο κρεβάτι μου, Εκδόσεις Πόλις,

Αθήνα 2015.

Δημήτρης Αγγελής, «Η Ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου», δημοσιευμένη στο

ηλεκτρονικό περιοδικό Φρέαρ, 25.02.2016, στο: http://frear.gr/?p=12848, τελευταία

προσπέλαση: Τρίτη, 03.04.2018.

Δημήτρης Αγγελής, Σχεδόν Βιβλικά, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2017.

Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Ιστορία και λογοτεχνία σε διάλογο. Ή περί μυθικής και

ιστορικής μεθόδου. Μια ανίχνευση στη νεοελληνική ποίηση του 19ου και 20ού αιώνα,

επιμ. Δήμητρα Ασημακοπούλου, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2016.

Δημήτρης Αθηνάκης, «Νατάσα Χατζιδάκι: σωματική, έμφυλη, στοχαστική», εφ. Η

Καθημερινή, Τετάρτη, 25.01.2017.

Άρης Αλεξάνδρου, Ακόμα τούτη η Άνοιξη, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1946.

Άρης Αλεξάνδρου, Ευθύτης οδών, homo humanus, [Αθήνα] 1959.

Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941 - 1971), Κείμενα, Αθήνα 1972.

Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα 1941 - 1974, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 21978.

Άρης Αλεξάνδρου, Το Κιβώτιο, Κέδρος, Αθήνα, 322016.

«Αναγνωστάκης Μανόλης» στο: «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το

1935»,στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=102,

τελευταία προσπέλαση Τετάρτη, 11.04.2018.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Υπέρ και κατά, Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη 1965.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Αντιδογματικά. Άρθρα και σημειώματα 1946 - 1977,

Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1985.

Μανόλης Αναγνωστάκης, «Εις σε προστρέχω», εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή,

07.12.1990.

Μανόλης Αναγνωστάκης, ΥΓ., Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Τα Ποιήματα. 1941 – 1971, Εποχές – Εποχές 2 –

Παρενθέσεις. Εποχές 3 – Η Συνέχεια – Η Συνέχεια 2 – Η Συνέχεια 3 – Ο Στόχος,

Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 42000.

Μανόλης Αναγνωστάκης, Είμαι Αριστερόχειρ ουσιαστικά. Μονόλογος του Μανόλη

Αναγνωστάκη, πρόλ. Παντελής Μπουκάλας, επιμ. – επίμ. Μισέλ Φάις, Εκδόσεις

Πατάκη, Αθήνα 2011.

178

Ανάμεσα στον Μαρξ και στην Coca-Cola. Νεανική κουλτούρα και κοινωνική αλλαγή,

1960-1980 (συλλογικό έργο), μτφ. Νίκος Ζαρταμόπουλος, επιμ. Βαγγέλης

Χατζηβασιλείου, επίμ. Axel Schildt, Detlef Siegfried, Εκδόσεις Κασταλία, Αθήνα

2010.

Κώστας Ανδρουλιδάκης, «Η παρουσία της γερμανικής Αισθητικής στη νεοελληνική

σκέψη», στον σύμμεικτο τόμο: Αισθητική και Τέχνη. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη

μνήμη Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, επιμ. Γιώργος Ζωγραφίδης, Γιάννης

Κουγιουμουτζάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2008, σ. 27 – 44.

Ανθολογία της ελληνικής ποίησης (20ός αιώνας), τ. Δ΄, ανθολ. – επιμ. Κ. Γ.

Παπαγεωργίου, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2013.

Χρήστος Δ. Αντωνίου, «Ο κριτικός Μανόλης Αναγνωστάκης και το περιοδικό

“Κριτική” (1959-1961)», στο ηλεκτρονικό περιοδικό Διάστιχο, στο:

http://diastixo.gr/arthra/4773-anagnostakis2, Παρασκευή, 24.06.2016, τελευταία

προσπέλαση, Τετάρτη, 11.04.2018.

Βενετία Αποστολίδου, «Πώς η λογοτεχνία διέσωσε την ιστορική μνήμη», εφ. Το

Βήμα, Κυριακή, 17.10.1999.

Βενετία Αποστολίδου, «Το περιοδικό Κριτική (1959 - 1961). Η δόμηση της

υποκειμενικότητας μιας γενιάς», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 32, Νοέμβριος 2000, σ. 51 –

60.

Βενετία Αποστολίδου, Τραύμα και Μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων,

Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2010.

Βενετία Αποστολίδου, «Λογοτεχνία και Ιστορία. Μια σχέση ιδιαίτερα σημαντική για

τη λογοτεχνική εκπαίδευση», Πρόσθετο ψηφιακό υλικό για τη διδασκαλία των Νέων

Ελληνικών: Εικονική περιήγηση της λογοτεχνίας στον γεωγραφικό χώρο και στον

ιστορικό χρόνο, επιστ. υπεύθ. Ιωάννης Ν. Καζάζης, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2010.

Αναρτημένο στο:

http://www.greek-

language.gr/digitalResources/assets/img/literature/education/literature_history/apostol

idou-literature-history.pdf, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 21.05.2018.

Σπύρος Αραβανής, «Ο μελοποιημένος λόγος του Τάσου Λειβαδίτη», περ.

Μετρονόμος, τχ. 49, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2013, σ. 10 – 21.

Γιώργος Αράγης, «Εκδοχές του ιδανικού κριτικού», Ελληνική Λογοτεχνική Κριτική, [=

Πρακτικά Συνεδρίου: Κομοτηνή, 04 – 06.12.2015, Μνήμη Παναγιώτη Μουλλά],

επιμ. Βασιλική Κοντογιάννη, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2018, σ. 149 – 156.

Ελένη Αραμπατζίδου, «Ο Κ. Παλαμάς στο πλαίσιο του αισθητισμού», στον

σύμμεικτο τόμο: Κωστής Παλαμάς. Ο ποιητής και ο κριτικός, [= Πρακτικά Διεθνούς

Επιστημονικού Συνεδρίου: Πάφος – Κύπρος, 06 – 08.06.2003], φιλολ. επιμ.

Παντελής Βουτουρής, Εκδόσεις Μεσόγειος (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου &

Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα 2007, σ. 35 – 38.

179

Λένα Αραμπατζίδου, Αισθητισμός. Η νεοελληνική εκδοχή του κινήματος, Εκδόσεις

Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2012.

«Αριάδνη». Ψηφιακό Λεξικό της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, αναρτημένο στον

ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στο: http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/mantises/contents.htm

l?name=%CE%94%CE%AF%CE%B1%CF%82%CE%94%CF%89%CE%B4%CF%

8E%CE%BD%CE%B7%CE%86%CE%BC%CE%BC%CF%89%CE%BD,

τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 30.05.2018.

Αλέξανδρος Αργυρίου, Η ελληνική ποίηση. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, Εκδόσεις

Σοκόλη, Αθήνα 1982.

Αλέξανδρος Αργυρίου, Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς, Εκδόσεις Κέδρος,

Αθήνα 1986.

Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ξαναδιαβάζοντας τον Α. Αλεξάνδρου», εφ. Η Καθημερινή,

Κυριακή 03.07.1988. Αναδημοσίευση στο περ. Διαβάζω, τχ. 212, Τετάρτη,

29.03.1989, σ. 25 – 27.

Αλέξανδρος Αργυρίου, «Χρονολόγιο Άρη Αλεξάνδρου (1922 - 1978)», περ.

Διαβάζω, τχ. 212, Τετάρτη 29.03.1989, σ. 20 – 24.

Αλέξανδρος Αργυρίου, «Η ποίηση και ο ποιητής», Μανόλης Αναγνωστάκης.

Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2004.

Αρχείο ΕΡΤ, εκπομπή «Η δε πόλις ελάλησεν. Η Θεσσαλονίκη. Μανόλης

Αναγνωστάκης», 1992, στο: http://archive.ert.gr/7307/, τελευταία προσπέλαση:

Σάββατο, 21. 04. 2018.

Αρχείο ΕΡΤ, εκπομπή «Μονόγραμμα. Μιχάλης Κατσαρός», 1983, στο:

http://archive.ert.gr/7741/, τελευταία προσπέλαση: Πέμπτη, 04.05.2018.

Αρχείο ΕΡΤ, εκπομπή «Παρασκήνιο. Μανόλης Αναγνωστάκης», 1983, στο:

http://archive.ert.gr/26638/, τελευταία προσπέλαση Σάββατο, 21. 04. 2018.

Αρχίζει το ματς. Το ποδόσφαιρο στη λογοτεχνία, (συλλογικό έργο), επιμ. Γιάννης Η.

Παππάς, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2010.

Άννα Αφεντουλίδου, «Αλέξης Ζήρας: Συνέντευξη στην Άννα Αφεντουλίδου», στο

ηλεκτρονικό περιοδικό Διάστιχο, στο: https://diastixo.gr/sinentefxeis/ellines/9421-

alexandros-ziras, Τρίτη, 20.03.2018, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 01.08.2018.

Μάρκος Αυγέρης, «Η ποίηση της Εθνικής Αντίστασης», Θεωρήματα, Εκδόσεις

Ίκαρος, Αθήνα 21972, σ. 108 – 121.

Theodor Adorno, Το Δοκίμιο ως Είδος, μτφ. Βασιλική Ρουστοπάνη – Neumann, επιμ.

Ανδρέας Μυλωνάς, Εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα 1998.

Erich Auerbach, Μίμησις. Η εικόνα της πραγματικότητας στη Δυτική Λογοτεχνία, μτφ.

Λευτέρης Αναγνώστου, αντί προλόγου: George Steiner, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 22014.

180

Gavin Aung Than, Ithaca: S. P. Cavafy, στο: https://zenpencils.com/comic/131-c-p-

cavafy-ithaka/, Τετάρτη, 25.09.2013, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή,

22.06.2018.

Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη», εφ. Το Βήμα, Κυριακή,

17.04.1994. Αναδημοσιευμένο στο Νάσος Βαγενάς, Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές

μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 125 - 132

και ανθολογημένο στον σύμμεικτο τόμο Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, επιλ.

Νάσος Βαγενάς, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 1996, σ. 293 – 301.

Νάσος Βαγενάς, Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία,

Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1994.

Νάσος Βαγενάς, «Η κρίση του ελεύθερου στίχου», περ. Νέα Εστία, τχ. 1734, Μάρτιος

2001, σ. 721 – 727. Αναδημοσιευμένο στο: Νάσος Βαγενάς, Μεταμοντερνισμός και

λογοτεχνία, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 22012, σ. 119 – 135.

Νάσος Βαγενάς, Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 22013.

Νάσος Βαγενάς, Βιογραφία. Ποιήματα 1974 – 2014, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2015.

Νάσος Βαγενάς, «Αδογμάτιστος κριτικός», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 06.12.2015.

Νάσος Βαγενάς, «Πρωτοδιαβάζοντας μοντέρνα ποίηση», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 784 – 786.

Αθανάσιος Βακαλιός, Τέχνη και Πολιτική. Επιστήμη και Τέχνη, Εκδόσεις Προσκήνιο,

Αθήνα 2008.

Στάθης Βαλούκος, Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος. 1965 – 1981. Ιστορία και

πολιτική, Εκδόσεις Αιγόκερως, Αθήνα 2011.

Λάμπρος Βαρελάς, «Ο μύθος της Ωραίας Ελένης στη νεοελληνική ποίηση: Από τον

Παλαμά ως τον Ρίτσο», στον σύμμεικτο τόμο: Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας:

Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά, [= Πρακτικά της Η΄ Επιστημονικής Συνάντησης

11 - 14 Μαρτίου 1997, Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη], Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 2001, σ. 333

- 343.

Λάμπρος Βαρελάς, «Η ποιητική γενιά του 1970 και ο περιοδικός τύπος», περ. Νέα

Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 951 – 963.

Οντέτ Βαρών Βασάρ, «Νεανικές αναζητήσεις στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής. Ο

ΕΟΠ και το περιοδικό Ξεκίνημα», περ. Μνήμων, τχ. 23, Δεκέμβριος 2001, σ. 319 –

338.

«Βασιλειάδης Αριστοτέλης» [= Άρης Αλεξάνδρου], στο: «Αρχείο συγγραφέων. Από

τον 18ο αιώνα μέχρι το 1935»,στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=97,

τελευταία προσπέλαση στην ιστοσελίδα Τρίτη, 03.04.2018.

181

Γιώργος Βέης, «Από το 1973», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 787 –

789.

Μπίλη Βέμη, Νέλτο, Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1966.

Μπίλη Βέμη, Ο κόκορας των θεμελίων, Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1971.

Μπίλη Βέμη, Η σκουριά του Μεγαλέξανδρου, Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ, Θεσσαλονίκη

1979.

Θανάσης Βενέτης, «Σχεδίασμα προσεγγίσεως στην ποίηση του Γιώργου

Μαρκόπουλου», περ. Αλεβεβάν, τχ. 9, Ιούνιος 1993, σ. 190.

Αναστάσης Βιστωνίτης, «Παραχαράξεις», περ. Το Δέντρο, τχ. 8, Μάιος – Ιούνιος

1979, σ. 51 – 55.

Χάρης Βλαβιανός, «Μιχάλης Γκανάς: “και τι να πω για την αγάπη…”», εφ. Τα Νέα,

Σάββατο, 14.04.2007.

Χάρης Βλαβιανός, «Λευτέρης Πούλιος: “Είναι θαυμάσιο να τραγουδάς”», εφ. Τα

Νέα, Σάββατο, 09.02.2008.

Χάρης Βλαβιανός, «Κώστας Παπαγεωργίου: “Δεν είναι οι μέρες που θα ’ρθουν τις

άλλες τρέμω”», εφ. Τα Νέα, Σάββατο, 15.03.2008.

Χάρης Βλαβιανός, Γιατί γράφω ποίηση, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2015.

Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. 1974 – 1990. Σταθερή

δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα

2001.

Κώστας Βούλγαρης, «Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος», εφ. Η Αυγή, ένθετο:

Αναγνώσεις, Κυριακή, 20.11.2011. Το κείμενο σταχυολογείται σε αποσπασματική

μορφή στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ανθολ. –

εισ. – επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017, σ. 84 – 85.

Κώστας Βούλγαρης, «Από τον Κ. Γ. Καρυωτάκη στον Θανάση Κωσταβάρα», εφ. Η

Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 31.12.2017.

Κώστας Βούλγαρης, «Η ιδεολογία της Γενιάς του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 942 – 950.

Τάσος Βουρνάς, «Η ποίηση της ήττας και η ήττα της κριτικής», περ. Επιθεώρηση

Τέχνης, τχ. 109, Ιανουάριος 1964, σ. 6 – 12.

Maurice Blanchot, Ο χώρος της λογοτεχνίας, πρόλ. - μτφ. Δημήτρης Δημητριάδης,

Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2017 (πρώτη έκδοση στα ελληνικά, Εξάντας, 1994).

Pascal Boniface, Ποδόσφαιρο και παγκοσμιοποίηση, μτφ. Γιάννης Ανδρουλιδάκης,

επιμ. Νίκος Ζαρταμόπουλος, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2008.

182

Ρέα Γαλανάκη, «Βασιλεύς ή στρατιώτης»; Σημειώσεις, σκέψεις, σχόλια για τη

λογοτεχνία, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1997.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Αναφορά στην ποίηση του Αλέξη Τραϊανού», περ.

Εντευκτήριο, τχ. 20, Σεπτέμβριος 1992, σ. 35 – 40. Ανθολογημένο και στον τόμο: Από

τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 -2006), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009, σ. 296 – 308.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μια περιπλάνηση στη νύχτα του τίποτα. Η ποίηση του

Αντώνη Φωστιέρη», περ. Εμβόλιμον, τχ. 41 – 42, Δεκέμβριος 2000, σ. 45 – 53.

Ανθολογημένο και στον τόμο: Ευριπίδης Γαραντούδης, Από τον μοντερνισμό στη

σύγχρονη ποίηση (1930 - 2006), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009, σ. 309 – 311.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Αναδρομή στο ποιητικό έργο της Φραγκίσκης

Αμπατζοπούλου και της Άντειας Φραντζή», περ. Ποίηση, τχ. 23, Άνοιξη – Καλοκαίρι

2004, σ. 244 – 260. Αναδημοσιευμένο και στον τόμο: Ευριπίδης Γαραντούδης, Από

τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 - 2006), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009, σ. 373 – 396.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τα νησιά του Αιγαίου ως τόπος μιας αντίθεσης: από την

ποιητική γενιά του 1930 στη μεταπολεμική ποίηση», στο: Η Ελλάδα των νησιών από

τη Φραγκοκρατία ώς σήμερα. [= Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου

Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10 – 12 Μαΐου 2002], τ. Α΄, Οι μαρτυρίες των

λογοτεχνικών κειμένων, επιμ. Αστέριος Αργυρίου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα 2004. Αναδημοσιευμένο και στον τόμο: Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη

ποίηση (1930 - 2006), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009, σ. 227 – 246.

Ευριπίδης Γαραντούδης, Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930 - 2006),

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 22009.

Ευριπίδης Γαραντούδης, Η αντοχή του λυρισμού. Αναφορά στην ποίηση του Μανόλη

Πρατικάκη, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2011.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρία Κυρτζάκη: Όπως ο Ενδυμίων», ηλεκτρονικό

περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/maria-kirtzaki-opos-o-

endimion/, Πέμπτη, 04.02.2016, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018.

Ευριπίδης Γαραντούδης, «Η μορφολογία της ποίησης της Γενιάς του 1970», περ. Νέα

Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 931 – 941.

Ευριπίδης Γαραντούδης, Θεοδόσης Πυλαρινός, «Λίγα λόγια προς αποφυγή

αμφισβητήσεων», περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 767 – 768.

Ευριπίδης Γαραντούδης, λήμμα «Μπελιές, Ερρίκος», Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

1490.

Ευριπίδης Γαραντούδης, λήμμα «Οσύρος, Μάξιμος», Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

1641.

183

Γενιά του ’70, τ. Α΄: Ποίηση, εισ. – ανθολ. Γ. Α. Παναγιώτου, Εκδόσεις Σίσυφος,

Αθήνα 1979.

Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά κείμενα (συλλογικό έργο), επιλ. Νάσος Βαγενάς,

Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 1996.

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα (συλλογικό έργο), ανθολ. – εισ. – επιμ.

Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017.

Για τον Αντώνη Φωστιέρη. Κριτικά κείμενα (συλλογικό έργο), ανθολ. – εισ. – επιμ.

Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017.

Δημήτρης Γιάκος, «Δημήτρης Δούκαρης», περ. Νέα Εστία, τχ. 1315, Πέμπτη,

15.04.1982, σ. 542 – 543.

Ιωάννης Γιαννάκενας, Ουγγαρία 1956. Η άνοιξη που δεν ήρθε…, Εκδόσεις

Πρωτοβουλία, Αθήνα 1986.

Ελένη Γκίκα, «Γιώργος Μαρκόπουλος: «Οι Πυροτεχνουργοί είναι η άδολη ποιητική

που κρύβουν οι πράξεις των φτωχών, λαϊκών και ταπεινών ανθρώπων» [συνέντευξη],

στο ηλεκτρονικό περιοδικό Fractal, στο: http://fractalart.gr/giorgos-markopoulos/,

Τετάρτη, 27.04.2016, ημερομηνία προσπέλασης: Σάββατο, 14.04.2018.

Φοίβος Γκικόπουλος, «Σε τι χρησιμεύει η λογοτεχνία;», περ. Ο Παρατηρητής, τχ. 28,

1996, σ. 155 – 161.

Τάσος Γουδέλης, «Η “Ποιητική γενιά του ’70” και ο κινηματογράφος», περ. Νέα

Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 886 – 893.

«Γραμμή Μεταξά», στο: http://www.ioannismetaxas.gr/Varius/GrammiMetaxa.html,

τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 26.06.2018.

Roger Chartier και Αντώνης Λιάκος, «Το ζωντανό παρελθόν. Ιστορία, λογοτεχνία και

μνήμη. Πώς να ακούμε τους νεκρούς με τα μάτια», ομιλία στο Μέγαρο Μουσικής

Αθηνών, Τρίτη, 28.05.2013, στο:

http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=828, τελευταία

προσπέλαση: Δευτέρα 21.05.2018.

Νίκος Δαββέτας, «Όψεις του Εμφυλίου στην ποίηση των Γ. Παυλόπουλου, Μ.

Αναγνωστάκη, Τ. Σινόπουλου», περ. Νέα Εστία, τχ. 1743, Μάρτιος 2002, σ. 436 -

443, βλ. ιδίως, σ. 440 – 443.

Βερονίκη Δαλακούρα, Το παιχνίδι του τέλους. Διηγήματα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα

1988.

Ανθούλα Δανιήλ, «Η Γενιά του ’70 και η κριτική της», περ. Νέα Εστία, τχ 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 978 – 983.

Κέλη Δασκαλά, «Η πεζογραφία στα χρόνια της Δικτατορίας (1967 - 1974)», στο:

Αναστασία Νάτσινα, Αγγέλα Καστρινάκη, Ιωάννης Δημητρακάκης, Κέλη Δασκαλά,

184

Η πεζογραφία στη μακρά δεκαετία του 1960 [ηλεκτρονικό βιβλίο], Σύνδεσμος

Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2015, σ. 196 – 216, βλ. ιδίως, σ. 206

– 210. Αναρτημένο στο: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2197, τελευταία

προσπέλαση: Πέμπτη, 19.04.2018.

Δεκαοχτώ Κείμενα (συλλογικό έργο), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1970.

Άγγελος Δεληβορριάς, Αρχείο Οικογένειας Νίκου Πλουμπίδη, ταξινομική επιμ.

Αλέξανδρος Δ. Ζάννας, Εκδόσεις Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2008.

Νίκος Δεμερτζής, «Ο Ελληνικός Εμφύλιος ως πολιτισμικό τραύμα», περ. Επιστήμη

και Κοινωνία, τχ. 28, Χειμώνας 2011 – 2012, σ. 81 – 109.

Τιτίκα Δημητρούλια, «Ο “αρνητικός μοντερνισμός” της γενιάς του ’70», περ. Τα

Ποιητικά, τχ. 29, Μάρτιος 2018, σ. 1 – 5.

Άθως Δημουλάς, «Τίτος Πατρίκιος. Ιστορίες από τη ζωή του», εφ. Η Καθημερινή,

ένθετο: περ. «Κ», τχ. 781, Κυριακή, 20.05.2018, σ. 26 – 31.

Μάρω Δούκα, «Ω ψυχή την αγωνία ερωτευμένη», περ. Αντί, τχ. 527 – 528

[Αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη], Παρασκευή, 30.07.1993, σ. 16 – 20.

«Δημήτρης Δούκαρης», στο: «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το

1935», στον ιστότοπο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=632,

τελευταία προσπέλαση, Παρασκευή, 20.04.2018.

«Δημήτρης Δούκαρης», λήμμα στο: «Η πρώτη μεταπολεμική γενιά», Η ελληνική

ποίηση. Ανθολογία – Γραμματολογία., επιμ. Αλέξανδρος Αργυρίου, Εκδόσεις Σοκόλη,

Αθήνα, 1982, σ. 506 – 517.

Δημήτρης Δούκαρης, Καλλίστη Θήρα. Ποιήματα, χ.ε., Αθήνα 1953.

Δημήτρης Δούκαρης, Καθολικός μεσάζων, χ.ε., Αθήνα 1955.

Δημήτρης Δούκαρης, «Τα σύμβολα στην ποίηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 6,

Ιούνιος 1955, σ. 485.

Δημήτρης Δούκαρης, «Οι πολιτιστικές αξίες του ελληνικού παρελθόντος (στη

συνειδητή και δημιουργική προβολή τους, σα συμβολή στην πνευματική διαμόρφωση

του Νέου Κόσμου)», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 8, Αύγουστος 1955, σ. 161 - 162.

Δημήτρης Δούκαρης, Γυμνό χώμα, χ.ε., Αθήνα 1957.

Δημήτρης Δούκαρης, «Ελλαδικών Ερειπίων Εξύμνησις», περ. Καινούρια Εποχή,

Άνοιξη 1957, σ. 75.

Δημήτρης Δούκαρης, Περιοχές, χ.ε., Αθήνα 1958.

Δημήτρης Δούκαρης, Παραγραφή. Ποιήματα 44 – 64, χ.ε., Αθήνα 1964.

185

Δημήτρης Δούκαρης, «Ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος και το όραμα της Έγερσης

για την Ελευθερία», στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά

Κείμενα, ανθολ. – εισ. – επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία

2017, σ. 51.

Bob Dylan. Τραγούδια. 1962 – 2001. Lyrics, μτφ. – επίμ. Γιώργος – Ίκαρος

Μπαμπασάκης, τ. Α΄, Εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 2006.

Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Κατά

Σαδδουκαίων. Καντάτα, στο:

http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/listen/byalbum/?albumid=16, 1999,

τελευταία προσπέλαση, Κυριακή, 13.05.2018.

Τ. Σ. Έλιοτ, Οι φωνές της ποίησης, μτφ. Άρης Μπερλής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Κρήτης, Ηράκλειο 2013.

«Επανάσταση», λήμμα στο: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη

Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 32002, σ. 495.

Herman Ermolaev, Soviet Literary Theories 1917 – 1934. The Genesis of Socialist

Realism, University of California Publications in Modern Philology, no 69, University

of California Press, Berkeley 1963.

Γιώργος Ζεβελάκης, «Τριάντα χρόνια με τον Μανόλη Αναγνωστάκη», περ. The

Books’ Journal, τχ. 59, Οκτώβριος 2015, σ. 54 – 58 και ειδικότερα, βλ. «Φιλολογικοί

περίπατοι του Μεσοπολέμου», σ. 57.

Γιώργος Ζεβελάκης, «Ο Μιχάλης Κατσαρός ως κριτικός της ποίησης» περ. The

Books’ Journal, τχ. 69, Σεπτέμβριος 2016, σ. 47.

Αλέξης Ζήρας, «Η ποίηση της γενιάς της αμφισβήτησης», εφ. Η Αυγή, Σάββατο,

22.09.1979.

Α[λέξης] Ζήρας, «1960 – 1970: Η δεκαετία – μεταίχμιο στο έργο του Τάσου

Λειβαδίτη», περ. Διαβάζω, τχ. 228, Τετάρτη, 13.12.1989, σ. 52 – 58.

Αλέξης Ζήρας, Η Γενιά του ’70. Εργογραφία των ποιητών. Βασική κριτικογραφία.

Αποσπάσματα από κριτικές. Ανθολόγηση ποιημάτων, επιμ. Δημήτρης Αλεξίου,

Εκδόσεις Όμβρος, Αθήνα 2001.

Αλέξης Ζήρας, «Η έννοια του ποιητή - οδηγού και το σημερινό της νόημα. Η

περίπτωση του Μανόλη Πρατικάκη», περ. Πόρφυρας, τχ. 113, Οκτώβριος -

Δεκέμβριος 2004, σ. 379-382.

Αλέξης Ζήρας, «Ο Βύρων Λεοντάρης και η ενοχή της αθωότητας», εφ. Η Αυγή,

ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 10.08.2014.

Αλέξης Ζήρας, «Αναγνωστάκης, Μανόλης», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

90 – 91.

186

Αλέξης Ζήρας, «Δημήτρης, Δούκαρης», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

545 – 546.

Αλέξης Ζήρας, «Ιακωβίδη – Πατρικίου, Λιλή», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

886 – 887.

Αλέξης Ζήρας, «Κατσαρός, Μιχάλης», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 1062.

Αλέξης Ζήρας, «Κυρτζάκη, Μαρία», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 1193.

Αλέξης Ζήρας, «Υφαντής, Γιάννης», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 2246 – 2247.

Αλέξης Ζήρας - Αντώνης Δεσποτίδης, «Αλεξάνδρου, Άρης», λήμμα στο: Λεξικό

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη,

Αθήνα 2007, σ. 60 – 61.

Αλέξης Ζήρας, «[Ο ποιητικός κόσμος του Μαρκόπουλου]», στον σύμμεικτο τόμο:

Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά Κείμενα, ανθολ. – εισ. – επιμ. Θεοδόσης

Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017, σ. 78 – 79.

Αθανάσιος Ζ. Ζήσης, Η ποιητική του Τάσου Λειβαδίτη στην τελευταία περίοδο της

δημιουργίας του (1972 - 1988) [=διδακτορική διατριβή], Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων,

Ιωάννινα 2003. Αναρτημένη στο:

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/24107, τελευταία προσπέλαση:

Σάββατο, 08.06.2018.

Γιώργος Ζωγραφίδης, Εικαστική φιλοσοφία. Μελετήματα για τη φιλοσοφία, τη

θρησκεία και την τέχνη, επιμ. Μαρία Αποστολοπούλου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα 1998.

André Gerolymatos, Εμφύλιος. Ελλάδα 1943-1949. Ένας διεθνής πόλεμος. Η εξέλιξή

τους και ο αντίκτυπος στη σύγχρονη Ελλάδα, μτφ. Διονύσης Αρκαδιανός, επιμ. Σοφία

Πραρά, Διόπτρα, Αθήνα 2018.

Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό

(συλλογικό έργο), επιμ. Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, Εκδόσεις

Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 22014.

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η Ελλάδα και ο κόσμος: 60 χρόνια από τις συνθήκες της

Ρώμης. 1957 – 2017 (συλλογικός έργο), επιμ. – εισ. – επίμ. Σωτήρης Ντάλης,

Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2018.

Η Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Ραδιοφωνικές συζητήσεις με τον Ντίνο

Χριστιανόπουλο, τον Τόλη Καζαντζή και τον Πρόδρομο Μάρκογλου, Εκδόσεις Βάνιας,

Θεσσαλονίκη 1993.

187

Η χαμηλή φωνή. Τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς. Μια

προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, επιμ. Μανόλης Αναγνωστάκης,

Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990).

Πάνος Θασίτης, Επτά δοκίμια για την ποίηση, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1979.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, «Ένα λογοτεχνικό πανόραμα του Μεσοπολέμου.

Λησμονημένοι και τεθνεώτες», εφ. Το Βήμα, ένθετο: Βιβλία και Ιδέες, Κυριακή,

06.04.2003.

Γιάννης Θεοδωράκης, «Η επιστροφή του ποιητή. Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ

ξαναβρίσκεται ανάμεσά μας», περ. Αντί, τχ. 1, Μάιος 1972, σ. 51 – 53.

Μίκης Θεοδωράκης, «Για τον Τάσο Λειβαδίτη», στον σύμμεικτο τόμο: Τάσος

Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του, επιμ. Γιώργος Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις,

Ρέθυμνο 2017, σ. 74 – 79.

Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Ο Φάουστ του Γκαίτε. Μετάφραση με φιλοσοφική και

αισθητική ερμηνεία, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 32000.

Γιώργος Χ. Θεοχάρης, «Μνήμες των τιμαλφών της νιότης μας», περ. Νέα Εστία, τχ.

1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 790 – 795.

Ίδρυμα Μποδοσάκη: Τιμητική εκδήλωση, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Ο ποιητής και

η πολιτεία του», Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Τετάρτη 9 Δεκεμβρίου 2015.

Συντονίστρια η Χριστίνα Ντουνιά και ομιλητές οι: Ευριπίδης Γαραντούδης, Νάσος

Βαγενάς, Γιώργος Ζεβελάκης, Λάκης Παπαστάθης, στο:

http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=2467, τελευταία

προσπέλαση Τετάρτη, 18.04.2018.

«Ιακωβίδη Λιλή» στο «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το 1935», στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=187,

τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018.

Δημήτρης Ιατρόπουλος, Ποιητική αντιανθολογία, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1971.

Λευτέρης Ιερόπαις, Το κράτος του πολέμου, εκδόσεις Γ. Φέξη, Αθήνα 1965.

Θάλεια Ιερωνυμάκη, «Ειδολογικά ίχνη στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη: από την

εφηβεία στην ωριμότητα», περ. Πόρφυρας, τχ. 153, Οκτώβρης – Δεκέμβρης 2014, σ.

203 – 213.

Σόνια Ιλίνσκαγια, Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής

πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα, μεταφραστική επιμέλεια: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος,

Εκδόσεις Κέδρος, 21986.

Ιστότοπος Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=138, τελευταία

προσπέλαση, Δευτέρα, 28.05.2018.

188

Ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο: https://europa.eu/european-union/about-

eu/history_el, τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 26.06.2018.

Ιστότοπος Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στο: http://greeklanguage.gr/, τελευταία

προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018.

Ιστότοπος όγδοου Λυκείου Αθηνών, στο:

http://www.ogdoolykeio.gr/Folders/istoriko.htm, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη,

18.04.2018.

Ivan Jablonka, Η Ιστορία είναι μία σύγχρονη Λογοτεχνία. Μανιφέστο για τις

Κοινωνικές Επιστήμες, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, επιμ. Άννα Μαραγκάκη, Εκδόσεις

Πόλις, Αθήνα 2017.

Κωνσταντίνος Καβουλάκος, «Η ιδεολογία του “ανθρωπιστικού πολιτισμού”», περ.

Νέα Εστία, τχ. 1714, Ιούλιος – Αύγουστος 1999, σ. 47 – 91.

Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική. Salvatores Dei, επιστ. επιμ. Νίκος Μαθιουδάκης,

Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2014.

Νίκος Καζαντζάκης, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, ειδική έκδοση για την εφ. Πρώτο

Θέμα, Αθήνα 2018.

Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας Αγγλία, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Πρώτο

Θέμα, Αθήνα 2018.

Καὶ μὲ τὸν ἦχον των γιὰ μιὰ στιγμὴ ἐπιστρέφουν... Η ελληνική ποίηση τον εικοστό

αιώνα. Επίτομη Ανθολογία, ανθολ. – πρόλ. Δώρα Μέντη, εισαγ. σημειώματα

Ευριπίδης Γαραντούδης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2016.

Γιώργος Κακουλίδης, «Όταν ο Γιώργος Μαρκόπουλος συνάντησε τον Ιερόπαιδα»

[συνέντευξη], εφ. Ριζοσπάστης, ένθετο: 7 Μέρες Μαζί, Κυριακή, 18.06.2000.

Βασίλης Κ. Καλαμαράς, «Αναγνωστάκης αυτοβιογραφούμενος», εφ. Ελευθεροτυπία,

Τετάρτη, 22.06.2011.

Δημήτρης Καλοκύρης, «Ο χάρτης του Τραμ», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 857 – 864.

Βασίλης Κάλφας, «Ο έρωτας στον Πλάτωνα», περ. Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ. 109,

Δεκέμβριος 2008, σ. 10 – 15.

Βασίλης Κάλφας, Γιώργος Ζωγραφίδης, «Ο Πλάτων και η φιλοσοφική ακαδημία. Η

μετοχή και η μίμηση», Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, πρόλ. Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης,

Εκδόσεις ΙΝΣ, Θεσσαλονίκη 2011, διαθέσιμο διαδικτυακά στην ιστοσελίδα του

Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στο: http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_050.html,

τελευταία προσπέλαση, Τετάρτη, 23.05.2018.

Ηλίας Κανέλλης, «Το μειδίαμα του Ρήγα Φεραίου», εφ. Τα Νέα, Σάββατο,

15.12.2012.

189

Τάσος Καπλάνης, «Λογοτεχνικά έργα σε πανεπιστημιακά κόμικς: ο Απόκοπος του

Μπεργαδή», περ. Άνευ, τχ. 46, Χειμώνας 2012, σ. 34 – 49.

Πάνος Καπώνης, «Αναμνήσεις απ’ την ποίηση (1967 - 1974)», περ. Νέα Εστία, τχ.

1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 796 – 802.

Γιώργος Κ. Καραβασίλης, «Δημήτρης Δούκαρης», Επί τάπητος, Εκδόσεις

Γαβριηλίδης, Αθήνα 1999.

Τασούλα Καραγεωργίου, «Τίτος Πατρίκιος: ο ποιητής της οφειλής», περ. Φιλολογική,

τχ. 142, Ιανουάριος – Φεβρουάριος – Μάρτιος – Απρίλιος 2018, σ. 13 – 15.

Ευάγγελος Π. Καραγιάννης, Όψεις της κατοχικής εμπειρίας στην Αθήνα (1941 - 1944).

Μέσα από την περιγραφική παραγωγή των Ρ. Ρούφου, Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Αλ.

Κοτζιά και Γ. Θεοτοκά, Εκδόσεις Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα

2016.

Ανδρέας Καραντώνης, «Δημήτρη Δούκαρη: “Περιοχές”» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα

Εστία, τχ. 756, Πέμπτη, 01.01.1959, σ. 65 – 66.

Ανδρέας Καραντώνης, «Μιχάλη Κατσαρού: “Οροπέδιο”» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα

Εστία, τχ. 756, Πέμπτη, 01.01.1959, σ. 64 – 65.

Ανδρέας Καραντώνης, «Μιχάλη Κατσαρού: “Πρόβα και Ωδές”» [βιβλιοκρισία], περ.

Νέα Εστία, τχ. 1165, Πέμπτη, 15.01.1976, σ. 132 – 133.

Ν. Ε. Καραπιδάκης, «Πρόλογος», περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 765

– 766.

Τάκης Καρβέλης, Δεύτερη ανάγνωση, τ. Β΄, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984.

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και Πεζά, επιμ. Δημήτρης Δημηρούλης, Εκδόσεις

Gutenberg, Αθήνα 2017.

Πέτρος Κασιμάτης, «Προτάσεις για… εμπνευσμένες διαδρομές», εφ. Ελεύθερος

Τύπος, Κυριακή, 14.03.2014.

Αγγέλα Καστρινάκη, «Το νησί: μια ευτοπία στη λογοτεχνία της Κατοχής», στο: Η

Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ώς σήμερα. [= Πρακτικά του Β΄

Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10 – 12 Μαΐου 2002], τ.

Α΄, Οι μαρτυρίες των λογοτεχνικών κειμένων, επιμ. Αστέριος Αργυρίου, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ. 457 – 468.

Αγγέλα Καστρινάκη, Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940 – 1950, Εκδόσεις

Πόλις, Αθήνα 2005.

Αγγέλα Καστρινάκη, «Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο αισθητισμός. Έλξη και άπωση»,

Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων, επιμ. Roderick

Beaton, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2011, σ. 3 – 30.

190

Κώστας Κατσάπης, Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ φαινομένου

στην Ελλάδα. 1956 – 1967, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Ιστορικό Αρχείο

Ελληνικής Νεολαίας, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.). Ινστιτούτο Νεοελληνικών

Ερευνών, Αθήνα 2007.

«Κατσαρός Μιχάλης», στο: «Αρχείο συγγραφέων. Από τον 18ο αιώνα μέχρι το

1935», στο:

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=222,

τελευταία προσπέλαση: Πέμπτη, 04.05.2018.

Μιχάλης Κατσαρός, «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», περ. Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 37,

Παρασκευή, 22.02.1946, σ. 49.

Μιχάλης Κατσαρός, Κατά Σαδδουκαίων, Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1953 (πρώτη

έκδοση).

Μιχάλης Κατσαρός, Καζαμία Ελλήνων, Εκδόσεις Μανδραγόρας, Αθήνα 1996.

Σπύρος Κατσίμης, παρουσίαση του τόμου: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η

ζωή του, στο: https://youtu.be/-J532PjZGhw, 04.35΄ - 05.20΄, τελευταία προσπέλαση:

Δευτέρα, 10.06.2018.

Κώστας Κατσουλάρης – Ελισάβετ Κοτζιά, «Πρέπει η κριτική να γράφει για “κακά

βιβλία”;», εφ. Η Καθημερινή, Δευτέρα, 15.02.2015.

Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση,

Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 22008.

Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, «Μανόλης Αναγνωστάκης (1925 - 2005)», στο:

http://www.greek-

language.gr/Resources/literature/tools/concordance/timeline.html?cnd_id=2,

τελευταία προσπέλαση Τετάρτη, 11.04.2018.

Μαρία Κέντρου – Αγαθοπούλου, «Γιάννης Βαρβέρης: Το αναποδογυρισμένο

πρόσωπο της σύγχρονης συνείδησης», εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή,

13.05.2012.

Γιώργος Κεντρωτής, «Το καλό και το κακό στον Φάουστ του Γκαίτε», περ. Διαβάζω,

τχ. 154, Τετάρτη, 05.11.1986 , σ. 27 – 35.

Ηλίας Κεφάλας, «Η γενιά του ιδιωτικού οράματος», περ. Νέες Τομές, τχ. 5, Απρίλιος

– Ιούνιος 1986, σ. 7 – 17.

Ηλίας Κεφάλας, Η γενιά του ιδιωτικού οράματος (Νέες εμφανίσεις στην ποίηση),

Εκδόσεις Τέθριππον, Αθήνα 1987.

Ηλίας Κεφάλας, «Το ιδιωτικό όραμα», περ. Το Δέντρο, τχ. 50 – 51, Ιανουάριος –

Μάρτιος 1990, σ. 135 – 137.

Ηλίας Κεφάλας, Το χαμένο ποίημα. Κείμενα για την ποίηση, Εκδόσεις Λογεῖον,

Τρίκαλα 2009.

191

Ηλίας Κεφάλας, «Από τη Γενιά του ’70 στη Γενιά του ’80», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 997 – 1005.

Ντέιβιντ Κλόουζ, Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, μτφ. Ρένα

Χρυσοχόου, Εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2003.

Ξ. Α. Κοκόλης, «Η ποίηση του Αναγνωστάκη και η “αριστερή” κριτική. Τέσσερα

παλαιότερα παραδείγματα», περ. Αντί, τχ. 527 – 528 [Αφιέρωμα στον Μανόλη

Αναγνωστάκη], Παρασκευή, 30.07.1993, σ. 40 – 48. Αναδημοσιευμένο στο Ξ. Α.

Κοκόλης, «σε τί βοηθά λοιπόν…». Η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και

σημειώματα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001, σ. 57 – 84.

Δημήτρης Κόκορης, Όψεις των σχέσεων της Αριστεράς με τη λογοτεχνία στον

Μεσοπόλεμο (1927 - 1936), Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999.

Δημήτρης Κόκορης, «Ελληνική ποδοσφαιρική λογοτεχνία: Εισαγωγή και

βιβλιογραφική πρόταση για ανθολόγηση κειμένων», περ. Πόρφυρας, τχ. 94, Απρίλιος

- Ιούνιος 2000, σ. 493-500.

Δημήτρης Κόκορης, «Τάσου Λειβαδίτη: Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου.

Δείγμα σοσιαλιστικού ρεαλισμού ή νεωτερική ποιητική κατάθεση;», περ. Ακτή, τχ.

47, καλοκαίρι 2001, σ. 273 – 280. Αναδημοσιευμένο στο: Δημήτρης Κόκορης,

Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική Έκφραση, Εκδόσεις Νησίδες,

Θεσσαλονίκη 2006, σ. 207 – 216.

Δημήτρης Κόκορης, Μια φωτιά. Η ποίηση. Σχόλια στο έργο του Γιάννη Ρίτσου,

Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2003.

Δημήτρης Κόκορης, «Πολύπτυχος ποιητικός λόγος» [βιβλιοκρισία: Άντεια Φραντζή,

Τελετή στο κύμα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2002], περ. Διαβάζω, τχ. 439, Απρίλιος

2003, σ. 48 – 49. Περιλαμβάνεται και στο: Δημήτρης Κόκορης, Ποιητικός Ρυθμός.

Παραδοσιακή και Νεωτερική Έκφραση, Εκδόσεις Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 263

– 265.

Δημήτρης Κόκορης, Ιστορία και Λογοτεχνία, Εκδόσεις Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη,

Αθήνα 2005.

Δημήτρης Κόκορης, «Δημήτρης Δούκαρης… σφηνωμένος στην υπαρξιακή δίψα»,

περ. Το Δέντρο, τχ. 143 -144, Αύγουστος – Οκτώβριος 2005, σ. 151 – 156.

Δημήτρης Κόκορης, Ποιητικός Ρυθμός. Παραδοσιακή και Νεωτερική Έκφραση,

Εκδόσεις Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006.

Δημήτρης Κόκορης, «Η εισαγωγή του ποδοσφαίρου στη λογοτεχνία μας:

συμπληρωματικά στοιχεία», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 23, Άνοιξη 2008, σ. 23-25.

Δημήτρης Κόκορης, «Γιάννης Ρίτσος και σοσιαλιστικός ρεαλισμός», Συνέχειες,

ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204 - 2014): οικονομία, κοινωνία, ιστορία,

λογοτεχνία [ = Πρακτικά Ε΄ Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών της

Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών: Θεσσαλονίκη, 02 – 05 Οκτωβρίου

2014], τ. Γ΄, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών

192

Σπουδών, Αθήνα 2015, σ. 343 - 351, διαθέσιμο στο:

http://www.eens.org/EENS_congresses/2014/kokoris_dimitris.pdf, τελευταία

προσπέλαση: Τρίτη, 03.04.2018.

Δημήτρης Κόκορης, «Ο (αυτο)σατιρικός Αναγνωστάκης», περ. Φιλόλογος, τχ. 162,

Οκτώβριος – Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2015, σ. 541-548.

Δημήτρης Κόκορης, Φιλοσοφία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Πτυχές μιας σύνθετης

σχέσης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2015.

Δημήτρης Κόκορης, «Δευτερογενής αξιοποίηση λογοτεχνικού προσωπείου: ο

Μανούσος Φάσσης του Σάββα Παύλου», περ. Μικροφιλολογικά Τετράδια, τχ. 23,

2017, σ. 42 – 44.

Δημήτρης Κόκορης, «Ο Εμφύλιος ως βίωμα προς διατήρηση και ως τραύμα προς

επούλωση σε ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη», περ. Ποιητική, τχ. 20, Φθινόπωρο –

Χειμώνας 2017, σ. 316 – 323.

Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Λεηλασία Φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην

περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1945 - 1949) στη Δυτική Μακεδονία, τ. Β΄, Εκδόσεις

Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995.

«Κομφορμιστής», λήμμα στο: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Εκδόσεις Πατάκη,

Αθήνα 2007, σ. 735.

Ρούλα Κοντογιάννη, Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2003.

Γιάννης Κοντός, «Ο Τίτος Πατρίκιος, η βραδινή υγρασία, το φως και το σκότος της

ποιήσεως», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 08.08.1999.

Κωστής Κορνέτης, Τα παιδιά της δικτατορίας. Φοιτητική αντίσταση, πολιτισμικές

πολιτικές και η μακρά δεκαετία του εξήντα στην Ελλάδα, μτφ. Πελαγία Μαρκέτου,

Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2015.

Δημήτρης Κοσμόπουλος, «Ο σπαραγμός του όντος. (Το πένθος και ο έρωτας στην

ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη)», περ. Νέα Πορεία, τχ. 614 – 616, Απρίλιος – Ιούνιος

2006, σ. 105 – 113.

Γιάννης Κουβαράς, Στην ανθισμένη ματαιότητα του κόσμου. Περιδιαβάσεις στην

ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008.

Λαμπρινή Κουζέλη, «Το ποδόσφαιρο μέσα από τη λογοτεχνία», εφ. Το Βήμα, Σάββατο,

07.06.2014.

Λαμπρινή Κουζέλη, «Λεοντάρης, Βύρων», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

1245 – 1246.

Κώστας Κουλουφάκος, χ.τ., περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 7, Ιούλιος 1955, σ. 69 - 70.

193

Κώστας Κουλουφάκος, «Μανόλη Αναγνωστάκη: Η Συνέχεια, Αθήνα 1954»

[βιβλιοκρισία], περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 9, Σεπτέμβριος 1955, σ. 236 – 237.

Κώστας Κουλουφάκος, «Μανόλης Αναγνωστάκης: “Τα Ποιήματα (1941 - 1956)”,

Αθήνα 1956», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 27, Μάρτιος 1957, σ. 277 – 279. Βλ. και

στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, ό.π., σ. 48 – 52.

Μαρία Κούρση, «Άτιτλο», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 885.

Δημοσθένης Κούρτοβικ, Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας οδηγός, Εκδόσεις

Πατάκη, Αθήνα 1995.

Κώστας Κρεμμύδας, «Τα προαιώνια ανεξόφλητα χρέη στον άνθρωπο», στον τόμο:

Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του, επιμ. Γιώργος Δουατζής, Εκδόσεις

Στίξις, Ρέθυμνο 2017, σ. 110 – 131.

Πόλυ Κρημιώτη, «Λευτέρης Πούλιος: Οι ποιητές είναι οι ακρίτες της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας» [συνέντευξη], εφ. Η Αυγή, Κυριακή, 23.02.2014.

Θανάσης Κωσταβάρας, Ο Γυρισμός, χ.ε., Αθήνα 1963.

Θανάσης Κωσταβάρας, Κατάθεση, χ.ε., Αθήνα 1965.

Θανάσης Κωσταβάρας, Συμπληρώματα, χ.ε., Αθήνα 1970.

Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Ο Μουγκός τραγουδιστής και συνοπτικός οδηγός ’63 – ’71,

Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1982.

Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Ο Φόβος του Ακροβάτη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1989.

Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, Τα Ιστορήματα, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1990.

Θανάσης Κ. Κωσταβάρας, «Η γέννηση ενός ποιήματος», περ. Η Λέξη, τχ. 93, Μάρτης

– Απρίλης 1990, σ. 234 – 248.

Αντώνης Κωτίδης, Μοντερνισμός και «Παράδοση» στην ελληνική μεταπολεμική και

σύγχρονη τέχνη. Ζωγραφική, Γλυπτική, Αρχιτεκτονική: 1940 – 2010, Εκδόσεις

University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011.

Dimitris Kokoris, “Manolis Anagnostakis” (μτφ. στα ιταλικά: Nicolas Crocetti) στο

Nicolas Crocetti - Filippomaria Pontani, Poeti Greci del novecento, Mondadori,

Milano 2010, σ. 1802-1803, συγκεκριμένα σ. 1803. / Αναρτημένο στην ελληνική

γλώσσα και στο ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό Διαπολιτισμός, στο:

http://www.diapolitismos.net/epilogi/viewkeimeno.php?id_atomo=162&id_keimeno=

904, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη, 18.04. 2018.

Νίκος Χ. Λαγκαδινός, «Μιχάλης Κατσαρός: Μια νέα βοή ακούγεται σήμερα στην

ανθρωπότητα» [συνέντευξη], εφ. Εξόρμηση, Σάββατο – Κυριακή, 19 / 20.06.1982.

Νίκος Λάζαρης, «Αναζητώντας τα ίχνη μιας αμφιλεγόμενης ποιητικής γενιάς», περ.

Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 803 – 813.

194

Μανόλης Λαμπρίδης, «Μανόλη Αναγνωστάκη: Τα ποιήματα», στον σύμμεικτο τόμο:

Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά Κείμενα, επιλ. Νάσος Βαγενάς, Εκδόσεις Αιγαίον,

Λευκωσία 1996, σ. 37 – 47.

Θανάσης Λάμπρου, Κάτω απ’ τον ανοιχτό ουρανό. Εισαγωγή στον Γκαίτε. Η τραγωδία

του Φάουστ. Η αγαλλιαστική περιπλάνηση του Βίλχελμ Μάιστερ, Εκδόσεις

Περισπωμένη, Αθήνα 2014.

Τάσος Λειβαδίτης, «Οι γυναίκες με τ’ αλογίσια μάτια», Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

1958 (πρώτη έκδοση).

Τάσος Λειβαδίτης, «Η ποίηση της ήττας. Ένα θέμα για διερεύνηση», περ.

Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 141, Σεπτέμβριος 1966, σ. 132 – 136.

Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση 1. 1950 – 1966, Εκδόσεις Μετρονόμος, Αθήνα 22016.

Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση 2. 1972 – 1977, Εκδόσεις Μετρονόμος, Αθήνα 22016.

Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση 3. 1979 – 1990, Εκδόσεις Μετρονόμος, Αθήνα 22016.

Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις

Πατάκη, Αθήνα 2007.

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 32002.

Βύρων Λεοντάρης, «Η ποίηση της ήττας», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 106 – 107,

Οκτώβριος 1963, σ. 520 – 524.

Βύρων Λεοντάρης, «Λίγα ακόμη για την ποίηση της ήττας», περ. Επιθεώρηση

Τέχνης, τχ. 110, Φεβρουάριος 1964, σ. 218 – 220.

Βύρων Λεοντάρης, Η Ποίηση της Ήττας, Εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα 1983.

Βύρων Λεοντάρης, «Ποιητική πίστη και απιστία», περ. Σημειώσεις, τχ. 26,

Νοέμβριος 1985, σ. 59 – 61.

Αντώνης Λιάκος, «Η Νεοελληνική Ιστοριογραφία το τελευταίο τέταρτο του 20ού

αιώνα», περ. Σύγχρονα Θέματα, τχ. 76-77, Ιανουάριος – Ιούλιος 2001, σ. 72-91.

Αντώνης Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2007.

Αντώνης Λιάκος, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές

Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα

22016.

Ζηνοβία Λιαλιούτη, Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα. 1947 – 1989, Εκδόσεις

Ασίνη, Αθήνα, 2016.

195

Γιώργος Λίλλης, «Το παιδικό κουρείο του Κ. Γ. Παπαγεωργίου», ηλεκτρονικό

περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/to-kourio-tou-kosta-

papageorgiou/, Τετάρτη, 04.03.2015, τελευταία προσπέλαση: Σάββατο, 23.06.2018.

Χριστόφορος Λιοντάκης, «Η αναζήτηση του απόλυτου ποιητικού μεγέθους», περ.

Διαβάζω, τχ. 54, Πέμπτη, 01.07.1982, σ. 107 – 108.

Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, «Η ποίηση της ήττας, σύγχρονη αντιστασιακή ποίηση»,

περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 113, Μάιος 1964, σ. 459 – 460.

Κατερίνα Λυμπεροπούλου, «Άγνωστες στιγμές από τη ζωή Πατρίκιου: Τότε που

φίλησα το χέρι του Παλαμά», στο: thetoc.gr, στήλη: Πολιτισμός, στο:

http://www.thetoc.gr/politismos/article/agnwstes-stigmes-apo-ti-zwi-patrikiou-tote-

pou-filisa-to-xeri-tou-palama, Σάββατο, 07.11.2015, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα,

28.05.2018.

Στέλιος Λύτρας, «Το εφιαλτικό τοπίο της πόλεως» [βιβλιοκρισία], περ. Διαβάζω, τχ.

140, Τετάρτη, 26.03.1986, σ. 67 – 68.

Aude Lancelin, Marie Lemonnier, Οι φιλόσοφοι και ο έρωτας. Από τον Σωκράτη στη

Σιμόν ντε Μποβουάρ, μτφ. Ελπίδα Λουπάκη, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2011.

«La tragedia di Superga ed i funerali del Grande Torino, "La Settimana Incom"

Istituto Luce 1949», στο: https://youtu.be/cNmOP8jGoRc, Κυριακή, 08.04.2012,

τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 20.07.2018.

Anthony Arthur Long, «Αριστοτέλης. Ποιητική», στο: Patricia E. Easterling, Bernard

MacGregor Walker Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφ. Ν.

Κονομής, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονομή, επιμ. Α. Στεφανής, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα,

Αθήνα, 52000, σ. 703 – 711.

Ηλίας Μαγκλίνης, «Ένας ερημίτης, ένας λοξός με τα γράμματα» [συνέντευξη του

Γιάννη Δάλλα], εφ. Η Καθημερινή, Κυριακή, 24.01.2010.

Μάης 68 (συλλογικό έργο), πρόλ. Daniel Cohn – Bendit, μτφ. Κατερίνα Κιτίδη,

Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2008.

Μορφία Μάλλη, Στον δρόμο των beat. Μια ανάγνωση της ποίησης του Λευτέρη

Πούλιου, Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2016.

Μορφία Μάλλη, «Η ποίηση των beat και η Γενιά του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 915 – 930.

Ηλίας Μαγκλίνης, «Για τον Τίτο Πατρίκιο», εφ. Η Καθημερινή, Τετάρτη, 23.05.2018.

Νίκος Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Εκδόσεις

Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.

Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, Εκδόσεις

Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002.

196

Γιώργος Π. Μαρκόπουλος, Εβδόμη Συμφωνία, πρόλ. Τάκης Νικολάου, χ.ε., Αθήνα

1968.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Οκτώ και ένα εύκολα κομμάτια και η κλεφτουριά του κόσμου,

Εκδόσεις Κούρος, Αθήνα 1973.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Οι Πυροτεχνουργοί, Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ, Θεσσαλονίκη

1979 (Μικρή Εγνατία, Θεσσαλονίκη 21980, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 31982).

Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα (1968 - 1976), Εκδόσεις Εγνατία / Τραμ,

Θεσσαλονίκη 1980.

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Τάσος Λειβαδίτης: Ο εσταυρωμένος “νυχτερινός

επισκέπτης” στην αιώνια ηθική του αγώνα για επικοινωνία», περ. Η Λέξη, τχ. 20,

Δεκέμβρης 1982, σ. 784 – 787.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης, Εκδόσεις Υάκινθος,

Αθήνα 1987.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης,

Λειβαδίτης, Δούκαρης, Κατσαρός, Κωσταβάρας, Πατρίκιος, Εκδόσεις Ρόπτρον, Αθήνα

1991.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα (1968 - 1987), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992

(22000).

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Χωρίς τίτλο», στον σύμμεικτο τόμο: Εκ των υστέρων.

19+1, επιμ. Δημήτρης Παπαχρήστος, Εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1993, σ. 95 –

100.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα. Ίσαρης, Κοντός, Οσύρος,

Πρατικάκης, Χιόνης, Γκανάς, Πούλιος, Τραϊανός, Κυπαρίσσης, Λιοντάκης, Νιάρχος,

Παπαγεωργίου, Ποταμίτης, Φραντζή, Κακουλίδης, Μπεκατώρος, Μοσχοβάκος,

Χατζιδάκι, Γαλανάκη, Λάζαρης, Πατίλης, Στεριάδης, Καλοκύρης, Καραβασίλης,

Κυρτζάκη, Μαυρουδής, Παμπούδη, Χρονάς, Υφαντής, Δαλακούρα, Μπελιές,

Βιστωνίτης, Χουζούρη, Φωστιέρης, Χριστοδούλου, Βέμη, Κακίσης, Βαρβέρης, Βέης,

Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1994.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Η φοβερή πατρίδα μου. Ένα ποίημα, τρεις ξυλογραφίες:

Γιάννης Στεφανάκις, Εκδόσεις Χειροκίνητο / Νέο Επίπεδο, Αθήνα 1994.

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Προϋποθέσεις επιστροφής», περ. Διαβάζω, τχ. 349,

Φεβρουάριος 1995, σ. 19.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Μη σκεπάζεις το ποτάμι, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1998

(32000).

Γιώργος Μαρκόπουλος, Ιστορικό κέντρο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Εντός και εκτός έδρας. Το ποδόσφαιρο στην ελληνική ποίηση,

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2006.

197

Γιώργος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα

2009.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Κρυφός κυνηγός, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2010 (32012).

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Μιχάλης Κατσαρός: Κατά Σαδδουκαίων» [βιβλιοκρισία],

εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις, Κυριακή, 03.03.2013.

Γιώργος Μαρκόπουλος, Ποιήματα. 1968 – 2010 (Επιλογή), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

2014.

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Από τη Μάχη στην άκρη της νύχτας μέχρι το Μικρό βιβλίο

για μεγάλα όνειρα», στον σύμμεικτο τόμο: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η

ζωή του, επιμ. Γιώργος Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις, Ρέθυμνο 2017.

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Η ποίηση του Δημήτρη Δασκαλόπουλου», περ. Νέα

Ευθύνη, τχ. 38 – 39, Ιούλιος – Δεκέμβριος 2017, σ. 224 – 226.

Γιώργος Μαρκόπουλος, «Υπέρ τεθνεώτων», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 814 – 815.

Θανάσης Μαρκόπουλος, «Γιώργος Μαρκόπουλος. Η πατρίδα της μνήμης και της

οδύνης», περ. Μανδραγόρας, τχ. 50, Μάιος 2014, σ. 59 – 63.

Νίκος Μάρτης, «Γιατί ο τάφος της Βεργίνας ανήκει στον βασιλέα της Μακεδονίας

Φίλιππο Β΄», εφ. Το Βήμα, Κυριακή, 10.01.1999.

Δ. Ν. Μαρωνίτης, Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά.

Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης – Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα 51976.

Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Οι λέξεις της πολιτικής και ο λόγος της ποίησης», εφ. Το Βήμα,

Τετάρτη, 09.06.1976. Ανθολογημένο και στον τόμο: Δ. Ν. Μαρωνίτης, Ποιητική και

πολιτική ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου – Αναγνωστάκης –

Πατρίκιος, Κέδρος, Αθήνα 51976, σ. 52 – 58.

Τζένη Μαστοράκη, «Οι δύο που μου λείπουν», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 816 – 820.

Χρήστος Μαυρής, Ο εξημερωτής πουλιών και ο ποιητής. Προσεγγίσεις στην ποίηση

του Γιώργου Μαρκόπουλου, χ.ε, Λευκωσία 2015.

Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος, Ομήρου Ιλιάδα, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2004.

Χριστίνα Γ. Μελαχροινού, Λογοτεχνία και ηθική γνώση [=διδακτορική διατριβή],

ΕΚΠΑ, Αθήνα 2012. Αναρτημένη στο:

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/28571, τελευταία προσπέλαση:

Κυριακή, 29.04.2018.

Δώρα Μέντη, Μεταπολεμική πολιτική ποίηση: Ιδεολογία και ποιητική, Εκδόσεις

Κέδρος, Αθήνα 1995.

198

Δώρα Μέντη, λήμμα «Πατρίκιος, Τίτος», Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, σ. 1752 – 1753.

Δώρα Μέντη, «Η Αθήνα της δεκαετίας του ’70, όπως την ένιωσαν οι νέοι ποιητές»,

περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 894 – 914.

Ιφιγένεια Π. Μίχου, Μαρία Γ. Κωσταγιάννη, «Μεταφορά και μετωνυμία στον

ποιητικό λόγο: Σημασιολογική διάκριση», περ. Φιλολογική, τχ. 141, Οκτώβριος –

Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2017, σ. 28 – 34.

«Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940 – 41, Ελληνογερμανικός

Πόλεμος – Μάχη Κρήτης 1941)», στο: Μνήμες Πολέμου 1897 – 1974. Οι αγώνες του

ελληνικού έθνους μέσα από προσωπικές μαρτυρίες (συλλογικό έργο), πρόλ. Ιωάννης

Γκουγκουστάμος, εισ. Θεοφάνη Καπιτσάνου, Γενικό Επιτελείο Στρατού. Διεύθυνση

Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2012, σ. 186 – 247.

Νίκος Μοσχοβάκος, «Ποίηση 7. Ένα ομαδικό εγχείρημα του 1975», περ. Νέα Εστία,

τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 821 – 823.

Γιάννης Μουρέλος, «Ο Μάης του ’68 και η παρακαταθήκη του 50 χρόνια μετά»,

στην ηλεκτρονική εφημερίδα Clio Turbata, στο:

http://clioturbata.com/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%C

F%82/mourelos_may68/, Τρίτη, 08.05.2018, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα,

18.06.2018.

Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, Η Κριτική (1959-1961) του Μανόλη Αναγνωστάκη,

University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004.

Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μια δοκιμή

ανανέωσης του κριτικού λόγου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004.

Μιχάλης Γ. Μπακογιάννης, «Τρόποι άρθρωσης του ερωτικού λόγου στα ποιήματα

του Μανόλη Αναγνωστάκη», περ. The Athens Review of books, τχ. 52, Ιούνιος 2014,

σ. 38 – 39.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος, «Η παράξενα τραγική ζωή και ποίηση του Μιχάλη

Κατσαρού», περ. Οδός Πανός, τχ. 103 – 104, Μάιος – Αύγουστος 1999, σ. 49 – 54.

Ρολάν Μπαρτ, Ο Βαθμός μηδέν της γραφής. Νέα Κριτικά Δοκίμια, μτφ. Κατερίνα

Παπαϊακώβου, επιμ. Γιάννης Κρητικός, Άλκης Σταύρου, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα

1983.

Στέφανος Κ. Μπεκατώρος, Αλέκος Ε. Φλωράκης, Η νέα γενιά. Ποιητική ανθολογία

’65 – ’70, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1971.

Γρηγόρης Μπέκος, «Γιώργος Μαρκόπουλος: Ο ποιητής της πλατείας Βικτωρίας», εφ.

Το Βήμα, Κυριακή, 05.02.2012.

Απόστολος Μπενάτσης, Η ποιητική μυθολογία του Τάσου Λειβαδίτη, πρόλ.

Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1991.

199

Απόστολος Μπενάτσης, Ελένη Σιωμοπούλου, «Η τρυφερότητα στην ποίηση της

εξορίας και του στρατοπέδου: Αλεξάνδρου – Λειβαδίτης - Ρίτσος», Ευτυχισμός: Τιμή

στον Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο, επιμ. Γεωργία Λαδογιάννη, Απόστολος Μπενάτσης,

Κλεονίκη Νικολουδάκη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2010, σ. 367 – 376,

αναρτημένο και διαδικτυακά στο Ιδρυματικό Αποθετήριο «Ολυμπιάς», στο:

https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0ahUK

Ewia_b3dqKHaAhXEbRQKHQ4RDBYQFggxMAI&url=http%3A%2F%2Folympias

.lib.uoi.gr%2Fjspui%2Fbitstream%2F123456789%2F7244%2F1%2F889%2520%25

CE%2595%25CE%25A5%25CE%25A4.pdf&usg=AOvVaw10JUY95v5m1SI,

τελευταία προσπέλαση Τετάρτη, 04.04.2018.

Απόστολος Μπενάτσης, «Το συντροφικό όνειρο», Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το

έργο, η ζωή του, επιμ. Γιώργος Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις, Ρέθυμνο 2017 , σ. 145 –

168.

Κώστας Μπετινάκης, «Η αιματηρή εξέγερση στην Ουγγαρία», εφ. Τα Νέα, Σάββατο,

30.10.1999.

Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Η τέχνη του στίχου. Διαλέξεις Charles Eliot Norton (1967 -

1968), επιμ. Calin – Andrei Mihailescu, μτφ. Μαρία Τόμπρου, Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 22016.

Παντελής Μπουκάλας, «Ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός, ένας αυτοαναλωθείς

πρωτοπόρος», εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή, 17.05.1991.

Κωνσταντίνος Μπούρας, «Για τον ποιητή της “φοβερής πατρίδας μας”»

[βιβλιοκρισία στο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα, ανθολ. – εισ. –

επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2017], εφ. Η Αυγή, ένθετο:

Αναγνώσεις, Κυριακή, 28.01.2018.

Αλεξάνδρα Μπουφέα, «Η αναζήτηση του Θεού στο έργο του Τάσου Λειβαδίτη», περ.

Διαβάζω, τχ. 228, ό.π., σ. 67 – 78.

Gabriella Macri, «Το παράλογο ταξίδι του πολύμου. Οπόλεμος στην Αλβανία στο

Πλατύ ποτάμι του Γιάννη Μπεράτη και στο Υψόμετρο Αλβανίας του Mario Rigoni

Stern», περ. Σύγκριση / Comparaison, τχ. 19, 2008, σ. 101 – 112.

Jean – Luc Marion, Το ερωτικό φαινόμενο. Έξι στοχασμοί, μτφ. Χρήστος Μαρσέλλος,

Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2008.

Δημήτρης Νανούρης, «Ωστικό Κύμα», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 5, Δεκέμβριος 2016, σ.

2.

Νεώτερη ελληνική ποίηση, 1965 – 1980, εισ. (ανθολ.) Αλέξης Ζήρας, Εκδόσεις

Γραφή, Αθήνα 1979.

Αντώνιος Νικολόπουλος, Τα ελληνικά κόμικς από τη μεταπολίτευση έως σήμερα:

διαδρομές έντεχνης επικοινωνίας, αντικατοπτρισμοί ιδεών και πολιτισμικές

αναπαραστάσεις στα σύγχρονα εικονογραφηγήματα [=διδακτορική διατριβή],

Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Πολιτισμικής

Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Μυτιλήνη 2011. Αναρτημένη στο:

200

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/25824, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 22.06.2018.

Λευτέρης Νομικός, «Οδοποιία», περ. Νέα Εστία, τχ. 286, Τρίτη, 15.11.1938, σ. 1542.

Παναγιώτης Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ. Γ΄ [= Η εδραίωση του

“μαρξισμού - λενινισμού” και οι αποκλίνουσες ή οι ετερογενείς επεξεργασίες (1926 -

1955)], Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1993.

Παναγιώτης Νούτσος, «Για τον Μανόλη Λαμπρίδη», εφημ. Το Βήμα, ένθετο: Γνώμες,

Κυριακή, 15.06.2003.

Παναγιώτης Νούτσος, Τάσος Λειβαδίτης. Ο κόσμος της ποίησής του, Εκδόσεις

Κέδρος, Αθήνα 2008.

Χριστίνα Ντουνιά, Λογοτεχνία και Πολιτική. Τα περιοδικά της Αριστεράς στον

Μεσοπόλεμο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996.

Χριστίνα Ντουνιά, «Το νησί ως εξορία στη νεοελληνική ποίηση: παραδείγματα

συμβολικών και ρεαλιστικών τοπίων», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία

ώς σήμερα. Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών,

Ρέθυμνο, 10 – 12 Μαΐου 2002, τ. Α΄, Οι μαρτυρίες των λογοτεχνικών κειμένων, επιμ.

Αστέριος Αργυρίου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ. 607 – 615.

Χριστίνα Ντουνιά, «Αστική εμπειρία και ιστορία στην ποίηση του Τίτου Πατρίκιου:

1943 - 1959», περ. Οδός Πανός, τχ. 179, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2018, σ. 129 – 135.

Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Μια αποτίμηση: Πολιτικές, Ιδεολογικές,

Ιστοριογραφικές Προεκτάσεις (συλλογικό έργο), επιμ. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης,

Ιωάννης Μουρέλος, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα και Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου

Αίμου, Αθήνα 2007.

Οδυσσέας, κόμβος του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, στο:

http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=5422, τελευταία προσπέλαση:

Παρασκευή, 22.06.2018.

Οι ξεχασμένοι ποιητές μας. Πρακτικά εικοστού πρώτου συμποσίου ποίησης [=

Πανεπιστήμιο Πατρών, 6 -8 Ιουλίου 2001], επιμ. Μαρία Αργυροπούλου, Ξένη

Σκαρτσή, Εκδόσεις Περί τεχνῶν, Πάτρα 2002.

Vincenzo Orsina, Ο Στόχος και η σιωπή. Εισαγωγή στην ποίηση του Μανόλη

Αναγνωστάκη, πρόλ. – επιμ. Αλέξης Ζήρας, μτφ. Αυγή Καλογιάννη, εκδόσεις

Νεφέλη, Αθήνα 1995.

Φιλήμων Παιονίδης, «Η διαπλοκή τέχνης και ηθικής: μία μετριοπαθής άποψη», Υπέρ

του δέοντος. Δοκίμια πρακτικής φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2007.

Φιλήμων Παιονίδης, «Στοιχεία κριτικής του μεταολοκληρωτισμού στο Κιβώτιο», περ.

Φρέαρ, τχ. 20, Νοέμβριος 2018, σ. 509 – 514.

201

Ανδρέας Πανταζόπουλος, «Η μηδενιστική αριστερά. (Σκέψεις για τους αριστερούς

και την αριστερά μετά τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία)», περ. Νέα Εστία, τχ. 1715,

Σεπτέμβριος 1999, σ. 262 – 277.

Ιωάννης Πανουτσόπουλος, Γιώργος Μαρκόπουλος. Ο «σκοτεινός Αλφειός» της

ελληνικής ποίησης, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 2015.

Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Η γενιά του ’70. Ιστορία – Ποιητικές Διαδρομές, Εκδόσεις

Κέδρος, Αθήνα 22016.

Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Επί τα ίχνη», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 824 – 827.

Ιωάννα Παπαθανασίου, «Αφιέρωμα: Ο πολιτικός Πλουμπίδης: 60 χρόνια από την

εκτέλεση», εφ. Η Αυγή, Τρίτη, 19.08.2014.

Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η Δημοκρατία στο απόσπασμα, Εκδόσεις Καρανάσης,

Αθήνα 1974.

Δημήτρης Παπανικολάου, «Η τέχνη της χειρονομίας: Ξαναδιαβάζοντας τα 18

Κείμενα», περ. Νέα Εστία, τχ. 1743, Μάρτιος 2002, σ. 444 – 460.

Γιάννης Παππάς, «Ποδόσφαιρο και λογοτεχνία. “Όπιο των λαών” ή λαϊκή τέχνη;»,

περ. Διαβάζω, τχ. 508, Ιούνιος 2010, σ. 86 – 90. Αναδημοσιευμένο υπό τον τίτλο

«Ποδόσφαιρο και λογοτεχνία» στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%CF%80%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%83%CF%

86%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-

%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%C

E%AF%CE%B1/, Σάββατο, 14.06.2014, τελευταία προσπέλαση: Τετάρτη,

18.07.2018.

Φίλιππος Παππάς, «Πρώτη μεταπολιτευτική περίοδος (1974 - 1981): Επέλαση της

τηλεόρασης, παγίωση της αμερικανικής τηλεοπτικής ψυχαγωγίας και προσπάθεια

εγχώριου – ποιοτικού αντισταθμίσματος», στον σύμμεικτο τόμο: Αμερικανικές σειρές

στην ελληνική τηλεόραση. Δημοφιλής κουλτούρα και ψυχοκοινωνική δυναμική, συντ. -

επιμ. – θεώρ. Βασίλης Βαμβακάς, Αγγελική Γαζή, πρόλ. Νίκος Δεμερτζής, Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα 2017, σ. 103 – 140.

Δημοσθένης Α. Παπαχρίστου, Νικόλαος Πλουμπίδης. Ντοκουμέντα. Γράμματα από τη

φυλακή. 1953 – 1954, Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 21997.

Ελένη Παρισιάδου, «Ανέκδοτη επιστολή του Μανόλη Αναγνωστάκη προς τον ποιητή

Ηλία Κατσόγιαννη», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 42, Φθινόπωρο 2017, σ. 73 – 77.

Σωτήρης Παστάκας, «Δημήτρης Δούκαρης. Το Πέτρινο Πρόσωπο», επίμ. Χρίστος

Ρουμελιωτάκης, στη στήλη: Ανθολογία ελληνικής ποίησης «Ποιείν», στο διαδικτυακό

λογοτεχνικό περιοδικό Ποιείν, στο: http://www.poiein.gr/archives/885/index.html,

τελευταία προσπέλαση, Κυριακή, 29.04.2018.

Γιάννης Πατίλης, «Λογοτεχνικό περιοδικό Πλανόδιον (1968 - 2012). Αρχείο &

Μελαγχολία», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 865 – 869.

202

Τίτος Πατρίκιος, «Αν βρεις», περ. Ξεκίνημα της Νιότης, τχ. 4, Αύγουστος 1943, σ. 63.

Τίτος Πατρίκιος, Χωματόδρομος, χ.ε., Αθήνα 1954.

Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία (1952 – 1962), Εκδόσεις Πρίσμα, Αθήνα 1963.

Τίτος Πατρίκιος, Προαιρετική στάση, Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1975 (πρώτη έκδοση).

Τίτος Πατρίκιος, Θάλασσα Επαγγελίας, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1977 (πρώτη

έκδοση).

Τίτος Πατρίκιος, Αντιδικίες, Εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1981 (πρώτη έκδοση).

Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα Ι. 1948 - 1954, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 31990.

Τίτος Πατρίκιος, TEDx Athens 2014, Σάββατο, 15.11.2014, στο:

https://youtu.be/i5e5QpWZjHQ, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018.

Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα Α΄. 1943 – 1959, Εκδόσεις Κίχλη, Αθήνα 2017.

Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα Β΄. 1959 – 2017, Εκδόσεις Κίχλη, Αθήνα 2018.

Περιοδικό Εμβόλιμον, τχ. 37 – 38, Άνοιξη 1999 [Αφιέρωμα στον Γιώργο

Μαρκόπουλο].

Περιοδικό Οδός Πανός, τχ. 103 – 104, Μάιος – Αύγουστος 1999, [Αφιέρωμα στον

Μιχάλη Κατσαρό], σ. 2 – 75.

Ν[ικόλαος] Πετρής, «Η νήσος Ελένη», περ. Εστία, τχ. 425, Κυριακή, 19.02.1884, σ.

125 – 127.

Γιώργος Πετρόπουλος, Νίκος Χατζηδημητράκος, Νικόλαος Ζηργάνος, Ελένη

Κατσιγιάννη, Κώστας Μανιμανάκης, «Απόρρητος φάκελος Νίκου Πλουμπίδη: Η

πορεία προς την εκτέλεση», εφ. Η Εφημερίδα των Συντακτών, Σάββατο, 12.08.2017.

Πηνελόπη Πετσίνη, Δημήτρης Χριστόπουλος, «Εισαγωγή. Γιατί η λογοκρισία», στον

σύμμεικτο τόμο: Η Λογοκρισία στην Ελλάδα, επιμ. Πηνελόπη Πετσίνη, Δημήτρης

Χριστόπουλος, Εκδόσεις Ίδρυμα Ρόζα Λούξενμπουργκ – Παράρτημα Ελλάδας,

Αθήνα 2016, σ. 10 – 15.

Ποίηση 7. Μιχάλης Γκανάς, Κυριάκος Κάσσης, Παναγιώτης Κυπαρίσσης, Έρση Λάγκε,

Μαρία Λάζου, Νίκος Μοσχοβάκος, Άντεια Φραντζή, (συλλογικό έργο), Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 1975.

Αλέξης Πολίτης, «Ένα πορτρέτο, ή μάλλον ένα σκίτσο, γιατί τα χρώματα λείπουν»,

περ. Θέματα Λογοτεχνίας, τχ. 30, Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 2005, σ. 12 – 17.

Αλέξης Πολίτης, «Λογοτεχνία και Ιστορία. Οι διαφορές των αντικειμένων και οι

διαπλοκές των προσεγγίσεων», εφ. Η Αυγή, Κυριακή, 28.11.2009.

203

Κοσμάς Πολίτης, Eroica, επιμ. Peter Mackridge, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα

2004.

Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2017 (23η

ανατύπωση).

Μαρία Πολυδούρη, Τα Ποιήματα, φιλολ. επιμ. – επίμ. Χριστίνα Ντουνιά, Εκδόσεις

Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2014.

Λεφτέρης Πούλιος, Ποίηση, πρόλ. Φώντας Κονδύλης, χ.ε., Αθήνα 1969.

Βάλτερ Πούχνερ, «Γκαίτε – θέατρο – Ελλάδα. Το δυναμικό τρίγωνο μιας πολλαπλής

σχέσης», στον τόμο: Ο μίτος της Αριάδνης. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα (συλλογικό

έργο), Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2001.

Μανόλης Πρατικάκης, Η Παραλοϊσμένη, Εκδόσεις Άκμων, Αθήνα 1980 (πρώτη

έκδοση).

Μανόλης Πρατικάκης, «Επιτύμβιο», Λιθοξόος, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2015.

Μανόλης Πρατικάκης, «Γιατί άρχισα να γράφω. Πώς γράφω», περ. Νέα Εστία, τχ.

1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 828 – 833.

Γιάννης Πριόβολος, Εθνικιστική «Αντίδραση» και Τάγματα Ασφαλείας. Εμφύλιος και

Αντικατοχικός Πόλεμος. 1943 – 1944, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2018.

Χρυσοξένη Προκοπάκη, «Σημείωμα του εκδότη», στο: Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής,

το έργο, η ζωή του, επιμ. Γιώργος Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις, Ρέθυμνο 2017, σ. 9 –

12.

Κατερίνα Προκοπίου, «Καβάφης: Ιθάκη σε κόμικς», στο:

https://www.slideshare.net/katerina60/ss-27384884, Κυριακή, 20.10.2013, τελευταία

προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018.

Κατερίνα Προκοπίου (katproko), Στα 200 π.Χ. Ένα ποίημα σε comic, e-book /

ηλεκτρονικό βιβλίο, Θεσσαλονίκη 2018, στο:

https://issuu.com/katerinaprokopiou/docs/200-_____/8, Τετάρτη, 20.06.2018,

τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 22.06.2018.

Θεοδόσης Πυλαρινός, «Η πενθούσα μνήμη», περ. Πάροδος, τχ. 39 – 40, Δεκέμβριος

2010, σ. 4754 – 4758.

Θεοδόσης Πυλαρινός, «Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο». Η ποίηση του

Γιώργου Μαρκόπουλου, Εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 2013.

Ραδιοφωνική Ορχήστρα Βερολίνου – Rundfunkchor Berlin, Συμφωνική Ορχήστρα

Βερολίνου - Berliner Symphoniker, Hans-Peter Frank, Εκφωνητής: Friedrich

Wilhelm Junge, Nach Sadduzäerart / Sadduzäer Passion / Κατά Σαδδουκαίων Πάθη,

σύνθεση: Μίκης Θεοδωράκης, στο:

http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/listen/byalbum/?albumid=7, 1983,

τελευταία προσπέλαση: Κυριακή, 12.05.2018.

204

Ζακ Ρανσιέρ, Δυσφορία στην Αισθητική, πρόλ. – μτφ. – επίμ. Θωμάς Συμεωνίδης,

επιμ. – σημ. Κική Καψαμπέλη, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2018.

Δημήτρης Ραυτόπουλος, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 22004.

Λεφτέρης Ραφτόπουλος, Σελίδες απ’ τη νεώτερη ποίηση (1960 - 1970), Εκδόσεις

Παρουσίες, Αθήνα 1971.

Άλκης Ρήγος, «Μια ζώσα παρακαταθήκη», εφ. Η Αυγή, ένθετο: Αναγνώσεις,

Κυριακή, 18.02.2018.

Γιάννης Ρίτσος, «Τα σύμβολα στην ποίηση», περ. Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 7, Ιούλιος

1955, σ. 68 – 69.

Λίνα Ρόκου, «Γιώργος Μαρκόπουλος, “Όλη μου η ποίηση είναι ένα κουβάρι

μνήμης”», [συνέντευξη], Κυριακή, 18.02.2018, στο: http://popaganda.gr/giorgos-

markopoulos-interview/, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 21.05.2018.

Mario Rigoni Stern, Quota Albania, Einaudi, Torino 1971 (πρώτη έκδοση).

Βασίλης Σαββανάκης, Γκοροτόπι. Μνήμες και βιώματα από τα χαρακώματα του

πολέμου στην Αλβανία, επιμ. Παναγιώτης Καμηλάκης, Έκδοση του Συλλόγου

Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987.

Σωτήρης Σαράκης, «Γενεαλογικά και συναφή», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 834 – 837.

Νίκος Σεβαστάκης, «Η νοσταλγία του απείρου. Σκέψεις πάνω στην ποίηση του

Τάσου Λειβαδίτη», περ. Διαβάζω, τχ. 267, Τετάρτη, 10.07.1991, σ. 21 – 28.

Νικόλας Α. Σεβαστάκης, «Μετά τη Γιουγκοσλαβία, ο “πόλεμος” των αριστερών;»,

περ. Νέα Εστία, τχ. 1716, Οκτώβριος 1999, σ. 424 – 427.

Όλγα Σελλά, «500 λέξεις με τον Δημήτρη Καλοκύρη», εφ. Η Καθημερινή, ένθετο:

Τέχνες & Γράμματα, Κυριακή, 17.05.2015.

Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τ. Α΄, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 41981.

«Γιώργος Σεφέρης (1900 - 1971)», στήλη: Ανεμόσκαλα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας,

στο: http://www.greek-

language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/index.html?cnd_id=1,

τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018.

Γρηγόρης Μ. Σηφάκης, Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 21998.

Τάκης Σινόπουλος, «Ποίηση, ένταξη και μαρτυρία», περ. Εποχές, τχ. 8, Δεκέμβριος

1963, σ. 68 – 71.

205

Τάκης Σινόπουλος, «Ένας κληρωτός της εποχής μας», περ. Εποχές, τχ. 20,

Δεκέμβριος 1964, σ. 87 – 89.

Τάκης Σινόπουλος, «Βερονίκη Δαλακούρα, ’67 – ’72, Ποίηση, Αθήνα 1972»

[βιβλιοκρισία], περ. Η Συνέχεια, τχ. 5, Ιούλιος 1973, σ. 236 – 238.

Ντίνος Σιώτης, «Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 838 – 841.

Ξένη Σκαρτσή, «Εκδοτικά και άλλα», περ. Συμπόσιο, τχ. 1, Ιούνιος 2002, σ. 121 –

125.

Αντώνης Σκιαθάς, «Γιώργος Μαρκόπουλος: Η ποίηση ως ευλογία» [συνέντευξη],

ρουμπρίκα: «Γραφείον ποιήσεως», εφ. Πελοπόννησος, Κυριακή, 24.09.2017.

Πάνος Σκουρολιάκος, «40ό Φεστιβάλ ΚΝΕ», εφ. Η Αυγή, Σάββατο, 13.09.2014.

Τάκης Σπηλιάκος, «Μνήμες. Η Γενιά του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 842 – 847.

Στα γήπεδα η πόλη αναστενάζει. 16 κείμενα για την παλιά Θεσσαλονίκη του

ποδοσφαίρου και του μπάσκετ, (συλλογικό έργο), επιμ. Γιώργος Αναστασιάδης,

Εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 1999.

Κώστας Σταμάτης, «Ο “σοσιαλιστικός ρεαλισμός” στις τέχνες», εφ. Η Αυγή, ένθετο:

Αναγνώσεις, Κυριακή, 11.03.2018.

Βαγγέλης Σταματόπουλος, «Η Μεγάλη (απώλεια της) Τορίνο», στο:

https://www.sport24.gr/Files/h-megalh-apwleia-ths-torino.2767812.html, Κυριακή,

04.05.2014, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή, 20.07.2018.

Σωτηρία Σταυρακοπούλου, «Η εισαγωγή του ποδοσφαίρου στη λογοτεχνία μας», περ.

Μικροφιλολογικά, τχ. 22, Φθινόπωρο 2007, σ. 42 – 45.

Σωτηρία Σταυρακοπούλου, «Τομές και ρήξεις στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης»,

Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204 - 2014): οικονομία,

κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία [ = Πρακτικά Ε΄ Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου

Νεοελληνικών Σπουδών της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών:

Θεσσαλονίκη, 02 – 05 Οκτωβρίου 2014], τ. Β΄, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης,

Ευρωπαίκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα 2015, σ. 179 – 194, διαθέσιμο

στο: http://www.eens.org/EENS_congresses/2014/stavrakopoulou_soteria.pdf,

τελευταία προσπέλαση: Τρίτη, 18.06.2018.

Διονύσης Στεργιούλας, «Ένα άγνωστο σατιρικό “τραγικόν έπος” του Μανόλη

Αναγνωστάκη», περ. Μικροφιλολογικά, τχ. 43, Άνοιξη 2018, σ. 86 – 92.

Άγις Στίνας, Αναμνήσεις. Εβδομήντα χρόνια κάτω από τη σημαία της σοσιαλιστικής

επανάστασης, Εκδόσεις Βέργος, Αθήνα 1977 ( Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα 21985).

Βασίλης Στεριάδης, «Ποιητική και πολιτική σύμπραξη», περ. Διαβάζω, τχ. 11,

Μάρτιος – Απρίλιος 1978, σ. 67 – 68.

206

Διονύσιος Σολωμός, Ποιήματα, επιμ. – σημ. Λίνος Πολίτης, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα

1986 (πρώτη έκδοση: 1948).

Κατερίνα Σχινά, «Το “σκοτεινό μέλλον” της Μαρίας Κυρτζάκη», ηλεκτρονικό

περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο: https://www.oanagnostis.gr/to-skotino-mellon-tis-

marias-kirtzaki/, Σάββατο, 23.01.2016, τελευταία προσπέλαση: Παρασκευή,

22.06.2018.

Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, «Στις ρίζες της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Η

υπερπολιτικοποίηση και η γενιά του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017,

σ. 769 – 783.

Soloup [= Αντώνης Νικολόπουλος], «Τα κόμικς που δεν μοιάζουν με τα κόμικς που

ξέρατε», εφ. Το Βήμα, ένθετο: Βιβλία, Κυριακή, 05.08.2018.

Τα οράματα μιας απίθανης γενιάς. Στοιχεία για την beat generation (συλλογικό έργο),

επιμ. – μτφ. Γιάννης Λειβαδάς, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2011.

Τάσος Λειβαδίτης. Ο ποιητής, το έργο, η ζωή του (συλλογικό έργο), επιμ. Γιώργος

Δουατζής, Εκδόσεις Στίξις, Ρέθυμνο 2017.

Τέσσαρα χρόνια διακυβερνήσεως Ι. Μεταξά. 4 Αυγούστου 1936 - 4 Αυγούστου 1940, τ.

Γ΄, Οικονομικά, κρατική υγιεινή και πρόνοια, παιδεία, εσωτερική αναδιοργάνωσις,

δημόσια έργα, χερσαίαι και θαλάσσιαι συγκοινωνίαι, εθνική οικονομία, διοίκησις

πρωτευούσης, αγορανομία (συλλογικό έργο), Εκδόσεις Υφυπουργείον Τύπου και

Τουρισμού, Αθήνα 1940. βλ. ειδικότερα στο κεφάλαιο «Ένας δημιουργικός οργασμός

δια την εκτέλεσιν δημοσίων έργων που συνεχίζεται παρά τον πόλεμον», σ. 237 – 244,

αναρτημένο στην ιστοσελίδα: http://www.ioannismetaxas.gr/, συγκεκριμένα στο:

https://drive.google.com/file/d/0B4ja4zDdc5CfMGIxOTU0NDAtZTkyZC00MDg2L

Tg2NjAtM2NiYjQ2NzJiODc3/view?ddrp=1&hl=en, τελευταία προσπέλαση: Τρίτη,

26.06.2018.

Άγγελος Τερζάκης, Του Έρωτα και του Θανάτου. Διηγήματα, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον

της Εστίας, Αθήνα 41998.

Δημήτρης Τζιόβας, Κουλτούρα και λογοτεχνία. Πολιτισμικές διαθλάσεις και

χρονότοποι ιδεών, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2014.

Τσβετάν Τοντορόφ, Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, μτφ. Χρύσα Βαγενά, εισ. Νάσος

Βαγενάς, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2013.

Χρήστος Τουμανίδης, «Ο Γιώργος Μαρκόπουλος στο 24 grammata culture WebTV»

[συνέντευξη], στο: https://youtu.be/tdFz9lEKuW8, Πέμπτη, 07.03.2013, τελευταία

προσπέλαση: Κυριακή, 29.04.2018.

Μανόλης Τριανταφυλλίδης, [& Κ. Καρθαίος, Θρ. Σταύρου, Αχ. Τζάρτζανος, Β.

Φάβης, Ν. Π. Ανδριώτης], Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής). Ανατύπωση της

έκδοσης του ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.

Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 22012.

207

Τάσος Τρίκκας, «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης του ΚΚΕ Εσωτερικού», στον

σύμμεικτο τόμο: Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης και η μεταπολεμική αριστερή

διανόηση, επιμ. Κώστας Βούλγαρης, Γιάννης Η. Παππάς, Εκδόσεις Διαπολιτισμός,

Πάτρα 2016, σ. 11 – 14.

Όλγα Τσαντσάνογλου, «Κατά Σαδδουκαίων», λήμμα στο: Λεξικό Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Πρόσωπα – Έργα – Ρεύματα – Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ.

1056 – 1057.

Δημήτρης Τσιμιτάκης, Μιχάλης Κατσαρός, «Πρίγκιπας Ανδαλουσίας και

Κυπαρισσίας», επιμ. Βίκη Δέμου, Εκδόσεις Ηλέκτρα, Αθήνα 2005.

Λίζυ Τσιριμώκου, «Ερωτικές δωρεές: ξανασυστήνοντας τη στρατευμένη ποίηση»,

στον σύμμεικτο τόμο: Για τον Τίτο Πατρίκιο [= Ομιλίες που εκφωνήθηκαν κατά την

εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη για τον Τίτο Πατρίκιο: Αθήνα, 22.11.2011], επιμ.

Δημήτρης Αρβανιτάκης, Σπύρος Καρυδάκης, Έκδοση της Βιβλιοθήκης του

Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2016, σ. 41 – 48.

Χαρίδημος Κ. Τσούκας, Η Τραγωδία των Κοινών. Πολιτική Φαυλότητα, Απαξίωση

Θεσμών και Χρεοκοπία, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2015.

Paul Thompson, Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, μτφ. Ρίκη Βαν

Μπούσχοτεν, Νίκος Ποταμιανός, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008.

Γιάννης Υφαντής, Μανθρασπέντα, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1977 (πρώτη έκδοση).

Αργύρης Υφαντόπουλος, «Το ΚΚΕ Εσωτερικού και ο "Ρήγας Φεραίος" στο

αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα: μαρτυρίες και ιδεολογική διαχείριση της μνήμης»,

περ. Δοκιμές, τχ. 13 – 14, Άνοιξη 2005, σ. 217 – 258.

Karen Van Dyck, Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση 1967 – 1990,

μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2002.

Μ.Φ[άις], «Η εσώτατη βιογραφία ενός ποιητή», περ. Διαβάζω, τχ. 303, Τετάρτη, 20

Ιανουαρίου 1993, σ. 72.

Παναγιώτης Β. Φάκλαρης, «Ο τάφος του Φιλίππου: όνειρα και αλήθειες», εφ. Το

Βήμα, Κυριακή, 30.08.1998.

Παναγιώτης Φάκλαρης, «Και άλλα προβλήματα του τάφου ΙΙ της Βεργίνας: Το

μέγεθος και οι φάσεις κατασκευής του», στον συλλογικό τόμο: Ταξιδεύοντας στην

κλασική Ελλάδα. Τόμος προς τιμήν του καθηγητή Πέτρου Θέμελη, πρόλ. – επιμ. Πάνος

Βαλαβάνης, Εκδόσεις Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών, Αθήνα

2011, σ. 345 – 367.

π. Φιλόθεος Φάρος, Έρωτος Φύσις, επιμ. Γιώργος Κίσσας, Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 192009.

«Φιλολογικοί περίπατοι στο Μεσοπόλεμο», πρώτη Ραδιοφωνική εκπομπή του Α'

Προγράμματος. Δευτέρα, 05.05.1986, επιμέλεια παραγωγής: Γιώργος Ζεβελάκης,

ειδικός συνεργάτης: Μανόλης Αναγνωστάκης, έκτακτη συμμετοχή: Φραγκίσκη

208

Αμπατζοπούλου, Υβόννη Μαλτέζου, στο: https://youtu.be/X8sz-0miK_Y, τελευταία

προσπέλαση: Τετάρτη, 11.04.2018.

ΦΕΚ Β1392/3527/14.11.2000 και ΦΕΚ Β28/1859/17.01.2001, στο: http://www.et.gr/,

τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 28.05.2018.

Έλλη Φιλοκύπρου, Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας. Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου

Λειβαδίτη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2012.

Αλέκος Ε. Φλωράκης, «Ενθυμήσεις της γενιάς μας (1967 - 1971)», περ. Νέα Εστία,

τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 848 – 852.

Αντώνης Φωστιέρης, Σκοτεινός Έρωτας. Ποίηση μες στην ποίηση, Εκδόσεις Κέδρος,

Αθήνα 1977 (πρώτη έκδοση).

Αντώνης Φωστιέρης, Θανάσης Νιάρχος, «Σε β΄ πρόσωπο. Μία συνομιλία του

Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο»

[συνέντευξη], περ. Η Λέξη, τχ. 11, Ιανουάριος 1982, σ. 54 – 59.

Αντώνης Φωστιέρης, Το θα και το να του θανάτου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα

1987 (πρώτη έκδοση).

Αντώνης Φωστιέρης, «Περιοδικά και σταθερά χαρακτηριστικά της Γενιάς του ’70.

Μια προσωπική μαρτυρία», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 870 – 875.

Δημήτρης Φωτιάδης, «Τι πιστεύουμε», περ. Ελεύθερα Γράμματα, τχ. 1, Σάββατο,

05.05.1945, σ. 1.

Θανάσης Φωτιάδης, «Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης», περ. Ξεκίνημα, τ. Α΄, τχ. 3,

Δευτέρα, 20.03.1944, σ. 14 – 17.

Mario Vitti, «Η μεταπολεμική ποίηση. Μεταπολεμική Λογοτεχνία», Ιστορία της

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, μτφ. Ε. Ι. Μοσχονάς, επιμ. Δήμητρα Λουκά, Εκδόσεις

Οδυσσέας, Αθήνα, 42008, σ. 477 – 482.

Hayden White, Λογοτεχνική Θεωρία και Ιστορική Συγγραφή, μτφ. Γιώργος

Πινακούλας, επιμ. Βαγγέλης Γαλάνης, Εκδόσεις Επέκεινα, Τρίκαλα 2015.

Raymond Williams, Κουλτούρα και Ιστορία, μτφ. Βενετία Αποστολίδου, Εκδόσεις

Γνώση, Αθήνα 1994.

C. M. Woodhouse, The Struggle for Greece. 1941 – 1949, intr. Richard Clogg, pub.

Ivan R. Dee, Chicago 32002.

C. M. Woodhouse, Η Άνοδος και η Πτώση των Συνταγματαρχών, πρόλ. Professor

Christofer Richard Jamew Woodhouse, 6th Baron Terrington, μτφ. – επιμ. – σχ.

Μάρκελλος Λιναίος, Εκδόσεις Λιναίος, Αθήνα 2017.

Κυριάκος Χαραλαμπίδης, «“Γενεές” και ποίηση», περ. Νέα Εστία, τχ. 1875,

Δεκέμβριος 2017, σ. 876 – 884.

209

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η ήττα. Πικρό εγερτήριο της ποίησης» [βιβλιοκρισία

του: Βύρων Λεοντάρης, Η ποίηση της ήττας], περ. Διαβάζω, τχ. 94, Τετάρτη,

16.05.1984, σ. 69 – 70.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Το πιάνο και ο θάνατος», εφ. Η Καθημερινή,

Παρασκευή, 26.04.1991.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η σταθερή μαγεία του υπερρεαλισμού. Μια

τριαντάχρονη ποιητική θητεία δρέπει τους καρπούς της», εφ. Ελευθεροτυπία, ένθετο:

Βιβλιοθήκη, Παρασκευή, 17.09.2004.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τι ψάχνει η σύγχρονη λογοτεχνία στην ιστορία;», εφ.

Ελευθεροτυπία, Σάββατο, 17.07.2010.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Ο Λειβαδίτης από την αρχή», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο

Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%ce%bf-

%ce%bb%ce%b5%ce%b9%ce%b2%ce%b1%ce%b4%ce%af%cf%84%ce%b7%cf%8

2%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-

%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%ae/, Κυριακή, 07.04.2013, τελευταία προσπέλαση:

Σάββατο, 08.06.2018.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Οι ποιητές της Γενιάς του 1970 ως πεζογράφοι του

σύγχρονου συγγραφικού εργαστηρίου», περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος 2017,

σ. 964 – 977.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Τίτος Πατρίκιος: από την πολιτική και την ιστορία στον

έρωτα και την ποίηση», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%cf%80%cf%81%ce%bf%ce%b3%cf%81%ce%ac%ce%

bc%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-

%cf%83%cf%80%ce%bf%cf%85%ce%b4%cf%8e%ce%bd-

%ce%ba%ce%b1%ce%b9-

%ce%b5%ce%ba%ce%b4%ce%bf%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-

%cf%80%ce%b1%cf%81/ , Κυριακή, 08.10.2017, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα,

28.05.2018.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Από την επικαιρική στη γραμματολογική κριτική»,

Ελληνική Λογοτεχνική Κριτική, [= Πρακτικά Συνεδρίου: Κομοτηνή, 04 – 06.

Δεκεμβρίου 2015, Μνήμη Παναγιώτη Μουλλά], επιμ. Βασιλική Κοντογιάννη,

Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2018, σ.90 – 95.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η γενιά του 1970: από τη νεανική αμφισβήτηση στις

στοχαστικές προσαρμογές της ωριμότητας», περ. Τα Ποιητικά, τχ. 29, Μάρτιος 2018,

σ. 5 – 7.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη

ελληνική πεζογραφία: 1974 – 2017, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2018.

Μάνος Χατζιδάκις, «Αιώνιο πάθος. Μια μπαλλάντα για τον Τζωρτζ Μπεστ», περ. Η

Λέξη, τχ. 25, Ιούλιος 1983, σ. 586 – 587.

210

Σωφρόνης Χατζησαββίδης, Αθανασία Χατζησαββίδου, Γραμματική νέας ελληνικής.

Α΄, Β΄, Γ΄, Γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων

«Διόφαντος», Πάτρα, 2013.

Γαβρήλος Χατζησταυρίδης, Λαϊκοί ήρωες (επιτύμβια επιγράμματα), επιμ. –

ανασύνθεση – σημ. Δημήτρης Κόκορης, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2015.

Γιάννης Χονδρογιάννης, «Νέοι καιροί», στο: Ελάσσονες ποιητές του Μεσοπολέμου,

ανθολ. Σωτήρης Τριβιζάς, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2015, σ. 141.

Ελένη Χοντολίδου, «Διαβάζοντας την Οδύσσεια του Μιχάλη Γκανά για νέους»,

ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, στο:

https://www.oanagnostis.gr/%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b2%ce%ac%ce%b6%ce

%bf%ce%bd%cf%84%ce%b1%cf%82-%cf%84%ce%b7%ce%bd-

%ce%bf%ce%b4%cf%8d%cf%83%cf%83%ce%b5%ce%b9%ce%b1-

%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bc%ce%b9%cf%87%ce%ac%ce%bb%ce%b7-

%ce%b3/, Σάββατο, 06.01.2018, τελευταία προσπέλαση: Δευτέρα, 18.06.2018.

Αιμ[ίλιος] Χ[ουρμούζιος], «Μιχάλη Κατσαρού: “Μεσολόγγι”, Εκδόσεις Ποιητικής

Τέχνης, Αθήνα 1949» [βιβλιοκρισία], περ. Νέα Εστία, τχ. 533, Πέμπτη, 15.09.1949,

σ.1219.

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα, εισαγωγή (= «“Σαν τις μυγδαλιές”:

Ιδέες και σύμβολα στην Κερένια κούκλα»): Αγγέλα Καστρινάκη, Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013 (πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος: 1911).

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα. Εικονογραφημένο αθηναίικο

μυθιστόρημα, προσαρμογή Ηλίας Κατιρτζιγιανόγλου, εικονογράφηση Γιώργος

Τσιαμάντας, Εκδόσεις ComicDom Press, Αθήνα 22017).

Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Μανόλης Αναγνωστάκης», περ. Διαγώνιος, τχ. 10,

καλοκαίρι 1962, σ. 10 – 14. Ανθολογημένο στον σύμμεικτο τόμο Για τον

Αναγνωστάκη. Κριτικά κείμενα, επιλ. Νάσος Βαγενάς, Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία

1996, σ. 53 – 60.

Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου, Ηγησώ, Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1979 (πρώτη έκδοση).

Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, «‘Εκατό χρόνια πέρασαν καὶ ἕνα καράβι». Ο ελληνικός

υπερρεαλισμός και η κατασκευή της παράδοσης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012.

Τηλέμαχος Χυτήρης, «Το Μπαρμπερίνικο Καράβι», στο:

https://hitiris.eu/articles/161/, Δευτέρα, 16.09.2013, τελευταία προσπέλαση: Πέμπτη,

04.05.2018.

Τηλέμαχος Χυτήρης, «Η Γενιά του ’70. Ένα συλλογικό φαινόμενο», περ. Νέα Εστία,

τχ. 1875, Δεκέμβριος 2017, σ. 853 – 856.

Μαρία Ν. Ψάχου, Η ποιητική γενιά του 70. Ιδεολογική και αισθητική διερεύνηση [=

διδακτορική διατριβή], Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας ΜΝΕΣ, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων,

Ιωάννινα 2011. Αναρτημένη στο:

211

https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/28388, τελευταία προσπέλαση:

Δευτέρα, 18.06.2018.

Μαρία Ν. Ψάχου, «Η ποίηση ως ακαθοδήγητο αντάρτικο. Σκέψεις για τη σχέση του

Λ. Πούλιου με την ποίηση των beat στη δεκαετία του ’70», περ. Νέο Επίπεδο, τχ. 3,

Μάιος 2015, σ. 13 – 14.

Μαρία Ν. Ψάχου, «Μύθος και πραγματικότητα των γραμματολογικών

προσδιορισμών για την ποιητική γενιά του ’70», περ. Νέα Εστία, τχ 1875, Δεκέμβριος

2017, σ. 984 – 996.

R. V. Young, «Literature and Morality», Modern Age, vol. 59, no 1, Winter 2017, p.

39 – 48.

212

Περίληψη

213

Είναι κοινώς αποδεκτό ότι ο Γιώργος Μαρκόπουλος (Μεσσήνη, 1951) εγγράφεται

στον λογοτεχνικό κανόνα ως ποιητής. Στο παρόν πόνημα με τίτλο «Ο ποιητής ως

κριτικός: Η κριτική συνεισφορά του Γιώργου Μαρκόπουλου» επιχειρείται να

στοιχειοθετηθεί το προφίλ της κριτικής συνεισφοράς του Μαρκόπουλου, όπως αυτό

διαφαίνεται μέσα από τις έως τώρα αυτοτελείς εκδόσεις των δοκιμιακών βιβλίων του

(1991 - 2006). Κάτω από το ιδεολογικό, το υπαρξιακό, το λογοτεχνικό και το

ιστορικό πλαίσιο εξετάζονται δοκίμια του συγγραφέα, τα οποία πραγματεύονται

ποιητικές συνθέσεις μειζόνων ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς: του Άρη

Αλεξάνδρου, του Μανόλη Αναγνωστάκη, του Δημήτρη Δούκαρη, του Μιχάλη

Κατσαρού, του Θανάση Κ. Κωσταβάρα, του Τίτου Πατρίκιου και του Τάσου

Λειβαδίτη, καθώς και αρκετών ποιητών της γενιάς του 1970, στην οποία εντάσσεται

γραμματολογικά και ο Μαρκόπουλος. Επιπλέον, σταχυολογούνται οι απόψεις του

κριτικού μέσω της μελέτης του για τον Λευτέρη Ιερόπαιδα και διαμέσου της

ανθολογίας ποιημάτων με ποδοσφαιρική θεματική. Από τη συνολική σκιαγράφηση

των δοκιμίων του Γιώργου Μαρκόπουλου αναδύεται η αίσθηση πως στο πρόσωπο

του κριτικού συνυπάρχουν αγωνιωδώς αλλά, εν τέλει αρμονικά, ο ποιητής, ο ηθικός

στοχαστής και ο πεζογράφος, ενώ στη φιλεταίρως ελαυνόμενη γραφή του συμπλέουν

η οξύνοια, η ορθότητα και η διορατικότητα, ως βασικές συνιστώσες της κριτικής του

σκέψης, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την ανθρώπινη συμπεριφορά μέσα στα κοινωνικά,

πολιτικά και ιστορικά συμφραζόμενα.

214

Abstract

215

It is commonly accepted that George Markopoulos (Messini, 1951) enters to the

literary rule as a poet. In this postgraduate thesis titled “The poet as a critic: The

critical essays of George Markopoulos” attempts to establish the profile of

Markopoulos’ critical work, as it is revealed through his books (1991 - 2006). Below

the ideological, existential, literary and historical contexts are examined essays of the

author, which “converse” with poetic compositions of major poets of the first post –

war generation; Aris Alexandrou, Manolis Anagnostakis, Dimitris Doukaris, Michalis

Katsaros, Thanasis K. Kostavaras, Titos Patrikios and Tassos Livaditis, as well as

several poets of the 1970s generation, a generation in which Markopoulos also forms

part. In addition, the critic’s views are grasped through his study of Lefteris Hieropais

and through the anthology of poems with a football theme. From the overall outline of

George Markopoulos’ essays, emerges a sense of the fact that his critic face coexists

anxiously, but ultimately harmonioysly, the poet, the mortal thinker and the prose

writer, while his poetry – friendly writing combines subtlety, correctness and insight.

The above – mentioned elements are key components of Markopoulos’ critique,

which examines poems in the social, political and historical contexts.